BYK

OSMANLI TARH
HASIRCIZADE METN HASIRCI

BYK OSMANLI TARH

HASIRCIZADE METN HASIRCI

ANADOLU' DA YURT TUTAN BEYLKLER

Anadolu topraklan zerinde, eitli kavimler gelip gemi olmakla beraber, insanlk ailesini meydana getiren beeriyet, Mevlmzn izdii kaderi yaarken nice badireler ve gzelliklerle imrar hayat eylerken, bir imtihan dnyasndan getiini dnenlerle beraber, bu hayat yaa ve l diye kabullenen insanlarn da olduunu gz nne almak gerekir. Anadolu zerinde hkmran olan Seluklu devletinin, kendi rkndan olan hanedanlara ve obalara, topraklan zerinde yerleim imkn salamas, stanbuldan ynetilen Bizans'a bal tekfur denen belde yneticilerinin karsna, kendi adna kmaa hazr bir kuvvet gzyle bakmasyla da alakaldr. Anadolu Seluklular, irkda ve dinda bu beyliklerle yllarca birlikte yaadlar. Gnl gzyle fetihlerin kalb kazanarak yaplmasnn en baarl dnemi bu devir olsa gerektir. Mminlerin iinde Horasan Erenleri, tasavvuf yolunun akirdleri, derviane hayatlaryla insaniyeti ne karan yardmc olmak, maddeye pek nem vermemek vede bilhassa dil olmas hasebiyle nice gnller kazanmaya muvaffak oldular. Btn bunlarn 1243'de vukubulan Kseda sava sonunda, Seluklu devletinin azametine vurulan darbe, Mool te'sirinin iten ie bu devleti inkraza doru srklemeye balad grlmt. Seluklu devletinde baa geecek emiri artk Moollar tyin etmee balamlard. Seluklu devleti ynetimi, Kseda sava ncelerinde Mool tehlikesine kar bir ok beylik ve aireti Dou cihetinden kaldrp, bat hududlanna dier bir deyimiede Bizans'a yakn topraklara yerletirme politikas tatbik etmiti. Yukarda ifade ettii-mz gibi, Kseda sava sonrasnda, Bat Anadolu tarafnda-k Selukluya bal beylikler, Konya'nn buyruklarna artk fazla nem vermiyorlar, Bizans tekfurlanyla kapyorlar, imzalanm antlamalarn ihlli vuku buluyordu btn bunlarda eninde sonunda beylikler ile otoritesini kaybeden Seluklu hkmdarlanyla ihtilafa dmeye dahi sebeb olduu grlyordu. Btn bu Beyliklerden biri olan, Osmanl Beylii ki bir airetten bir cihan devleti karan Kay] boyunu anlatmaya alacamz bu eserde, Anadolu'daki beyliklerden bahsetmeden gemeyi akldan bile geirmemek lzm geldii anlay iinde, herbir beyliin mazideki mensubu olan ailelerin nesilleri olarak

milletimiz yaadka, yaayacak olan insanlarmz hi bir ayrma tbi tutmadan ve o dnemin artlan iinde anmak ve milli beraberliimizin, en st deeri oian islm anlay iinde insanmza ve gelecek nesillerimize tantmak bir vazifei islmiye ve milliyedir. phe yok ki; btn bu beylikler, tbisi olduu Selukiu devletinin dt izmihlale sevinmemitir. nk karda orta asyadan kopup da gelen bir felket rzgrn andran Moollar, daha nce Arab lemine Cengiz kumandasnda estirdii kan dkc aknlaryla, bir medeniyeti ykarlarken, insan gaddarlnn kolay bulunmaz rneklerini gstermeyi ihmal etmemilerdi ve bunlar, yni Selukiyi kabzasna alm bulunan felket kasrgas Moollar ile hi birinin, tek bana veya birleerek kar koyacak gleri yoktu. Buna ramen; btn beylikler, kendilerini Selukiyenin yerine vris grme hlyalar iindeydi. Btn bunlarn inde en fazla bu hlyay kuran ve mitvar olan, Seluki'nin en ya-knnda olan Karaman Beyliinden balayarak, Anadolu Beyliklerini zetleme yoluyla da olsa okurlarmz bilgilendirelim.

Karamanogullar Beylii
Mdekkik tarihi, eski mebuslardan Ord. Prof. Dr. smail Hakk zunarl'nm TTK (Trk Trih Kurumu) neriyatndan olan Osmanl Trihinin, birinci cildinin 43. sahifesinde, en son aratrmalar altndaki beyanlarna bir atfu nazar edelim. "Son tetkiklere gre Karaman airetinin, Ouzlarn Salur veya Afar boylarndan, birisine mensup olmalar hakknda ki rivayet vardr. lki; Alaaddin Keykubat Trkmen airetlerini Rum ve Kilikya hududlanna yerletirdii srada, 1228 senesinde de Kilikya Ermenilerinden ald Ermenek (Ka-merddin ili) taraflarna da Karaman airetini yerletirmiti. Bu trihde; Karaman aireti Bey'i Sadeddin olu Nre Sofi adnda Baballerden birisi idi. Bu airet, 13. asrn sonlarna doru yni Anadolu Seluk Devletinin kntye balad sralarda, mhim rol oynam, gerek Ermeni krallar ve Mo ollarla gerekse Moollarla beraber hareket eden Seluklu kuvvetleriyle kanl arpmalarda bulunmulardr. Nre Sofi denilen Karaman Beyinden sonra olu Kerimddin Karaman airet Bey'i olup 4. Klarslan tarafndan kendisine Er-menak taraflar dirlik yni timar olarak verilmi ve kardei Bonsuz'da Seluk hkmdarnn saraynda, candar yni, muhafz olarak vazifelendirilmitir. (654/1256) Kerimddin Karaman; Selukiler arasndaki ihtilaflardan istifade ederek nfuzunu arttrm, hatta Konya zerine yrmsede baarl olamam malup olmu ve kardelen Zeynehhac ile Bonsuz yakalanarak idam edilmilerdir. Kerimddin'in 660/1262'de vukubulan vefat zerine Rkneddin Klarslan, bunun oullarn Gevele Kalesine hapsetmise de, Vezir Munddin Sleyman Perv-e nn mdehalasyla serbest brakm ve bunlar yine babalan Kiramddin'in, Ermenak tmarna sahip olmular ve bykleri emseddin Mehmed Bey Karaman Bey'i olmutur.

"Bu Mehmed Bey, Moollarla ik defa arpm ve onlar malup etmitir. Konya'ya girmi ve Seluklu slalesinden olduunu iddia etdii Giyaseddin Siyavu isimli birini (seluk nmelerdeki bahsi Cimri diye geen) bu ahs hkmdar iln etmi ve adna para bastrm, kendiside Gyasettin'e vezirlik yapmtr. Burada hemen belirtelimki, Mool saldrlan devam etmekte ve bunlarn birinde emseddin Mehmed Bey, arpma esnasnda maktul dmtr. 676/1278 Mehmed Bey'den sonra Karaman bey'i olan Gneri Bey, 1300 senesinde vukubulan vefatna kadar Seluklu hanedan arasndaki taht kavgasnda eitli roller stlenmitir. Moollarn idaresi altndaki Seluklular ile mcadele ederken Ermeniler ilede mcadeleden geriye durmamtr. Gneri Bey'in lmnden sonra, kardei Mahmud Bey, riyasete gemitir. Bu zt da 1307'de vefat ettiinde hanedanda iler karm Mahmud'un iki olu birbirlerine girmilerdir. Burha-neddin Musa ve Bedreddin ibrahim Bey kardeler arasndaki ihtilaf komu devletlerin ilerine karmasna yol amtr ve bilhassa Klemenler, bu hususda sz sahibi olmulardr. 762/1361'de Karaman Beyi olan, Aladdin Ali Bey, Osmanllarla mnasebeti balatan kimsedir. Yaad dnemi gz nne alp tetkik ettiimizde, mcadeleci, hrsl ve kurnaz bir Bey olduunu teslim ederiz. Aladdin Ali Bey, Murad- Hdavendigrn kz Nefise Sultanla izdiva yapmtr ve 772/1370de vukubulan bu izdivacn siyasi bir evlilik maksad tad bellidir. Merhum zun-arl; deeri almasnda, Lrende/Karaman kasabasnda . (imdi vilyet) bulunan, Hatuniye Medresesi vakf senedinde, 1. Murad'n kznn ad Melek Hatun diye getii iin Nefise adnn doru olmadn ileri srerken de m. 1370 ylnn balangcn gz nne almyor, bu izdivadan doan ocuk olan Mehmed Bey'in doumunun nazar itibara alnd takdirde daha nce evlenmi olmalar lzm demekte. Mildi 1370'i hicri 771'in recep aynda balad ve izdivacn da sene bana yakn aylarda yapld gz nne alnsa, bu ileri srn hi bir pratii olmad grlr. Ayrca isim meselesine nelince, bizde umumiyyetle birden fazla isim koyma adeti elan devam etmektedir. Koskoca padiah kznn, bir tek isimle yd olunmas hide akla yakn dmyor. Aladdin Ali, Osmanl devletiyle kurduu bu akrabalk sayesinde kendini ve beyliini garantiye alma kprs kurmak istemiti. Fakat; Osmanl devletinin dvas kuru bir cihangirlik dvas olmadndan, bu dncelerini pek iine gelir netice olarak tatbike muvaffak olamad. Fakat hanm sayesinde bir ka defa padiaha hayat baland. Karamanolu ile Osmanl arasnda ilk sava 788/1286'da vukubuldu. 1: Murad'n; Hamidolu Hseyin Beyden satn alm olduu Akehir, Yalva, Karaaa, Beyehri, Seydiehri gibi yerlerin Karaman hududuna yakn olmas, Karamanolunu korkutmu vede 1. Murad'n Rumeli yakasnda olduu bir zaman diliminde, bir Osmanl beldesi olan Beyehrine hcum etmi ve zaptetmitir. Rumeli ktasndaki iini yarda brakan padiah abucak gelmi ve Karamanolunu haat etmitir. Kellesi ve topraklar, Murad'n kz Nefise Melek Sultan hanmn ricas zerine balanmtr.

Bylece; Karamanolu bu izdivacnn byle bir faydasn grmtr. Ne varki Kosova sava sonrasndaki belli belirsiz kalkmasnda kaim biraderi Yldrm Bayezid tarafndan Ak-aay Sava neticesinde snd Konya ehrinde Alad-din'i enite demeyip katlettii grld. Tabii Yldrm'n bu arada Saruhan, Aydmolu ve Mentee Beyliklerini de topraklarna ilhak ettiini ifade etmi olalm. Bylece Bayezid, Karaman Beyliine 800/1398 trihinde son vermi oldu ve kiz-kardei ile yeenlerini yanna alp, Bursa'ya gtrd. Nevarki; Yldrm Bayezid Ankara savanda Timurlenk'e feci bir malubiyete duar olduunda Timur, Karaman Beyliinin yeniden kuruluunu yapmak zere, Yeenleri yanna davet edip, byk olan Mehmed Bey'e beyliini iade ettiinden, Bursa'dan yine Karaman'a avdet ettiler. Anneleri banmsul-tan kendilerini brakmad. Yeniden hayat bulan Karamanllarn maceras, Osmanl devleti meyamnda yeri geldike kaydedilecektir.

Karaman Beylerinin izelgesi

Nre Sofi Kerimddin Karaman Gneri Bey Mahmud Bey emseddin Mehmed Bey -Burhanddin Musa Bey Halil Bey Bedreddin brahim B.- Seyfeddn Sleyman Bey Alddin Ali Bey - Fahreddin Ahmed Bey - emseddin Bey Hsa-meddin Mahmud 2. Mehmed Bey Bengi Ali Bey - sa Bey brahim Bey Ali Bey- Pir Ahmed Bey Dier oullan shak Bey Kasm Bey

Erefollar Beylii
Merkezi Beyehri olan bu gn Beyehir diye anlan Erefo-ullan beyliini kuran Seluk emirlerinden, Eref olu Sleyman Bey'dr. 13. yzyln yni 1275'Ierden sonra hayli g yitiren Seluklu devleti kendi bnyesindeki Beyliklerle mcadele etme durumunda kalmt. Daha ziyade bu mcadeleye igalci Moollar sebeb oluyordu dersek yanl bir ey sylemi olmayz. Sleyman Bey, kurduu beyliin toprak mesahasn ve nfusunu oaltmak iin byk bir faaliyet halindeydi. Bu faaliyet sonunda; Beyehir'in dnda Seydiehir, Ilgn, Akehir, Bolvadin civarna sahip olmutu. Komu beyliklerse dou cihetinde Karamanllar, bat ynndeyse Hamidoullan bulunmaktayd. Sleyman Bey'in vefat trihi kesin olmamakla beraber cami kitabesinden anladmz kadaryla 701/1301 sonrasnda gerekletiini syleyebiliriz. Bu beyliin baslm parasna rastlanmam, ztende beyliin mr fazla uzun srmemitir. Sleyman Bey'in vefat zerine Mbarizddin Mehmed Bey riyaseti yklenmitir. Akehir ve Bolvadin, bu ztn zamannda Erefoullar Beyliinin eline gemitir. lhanl Anadolu genel valisi Emir oban, itaatlerinizi tazeleyin buyruunu verdiinde dier beylikler gibi Erefoullar da, tazimlerini sunmulardr. Yine lhanl valilerinden Demirta; beylikleri ortadan kaldrmak iin giritii harektda 2. Sleyman Bey'i katletmi, Beyehrini igal etmi, kendilerine merbut bit vali atamtr. Takvim yapraklan bu srada 726/zilhicce-

1326/ekim ayn gstermekteydi. Erefollar Beylii izelgesi Eref- Seyfeddn Sleyman Bey Mbarizddin Mehmed Bey Eref Bey 2. Sleyman Bey Hamdogollar Beylii 13. yzyln ba saylan 1201 sonrasnda Borlu, sparta, Eridir, Yalva civarna Seluklular tarafndan yerletirilmi bulunan Hamid Bey riyasetindeki Trkmen airetinin, kurmu olduu beyliin addr, Hamidoullan Bey'lii.. Zamanla bu Beylii Antalya'y kendi mesahasna katm gryoruz. Hamidoullan Beyliinin nemli beldelerinden olan sparta, 600/1203'de 3. Klarslan zamannda alnm peinden Aliyeyi ve Antalya'y1 Seluklular eline geirmilerdi. lhanl devletinin, Anadolu Selukilerini tesiri altna almas esnasnda ortalk, airetlerin beylik hline gelme furyasna gark oldu. Hamidoullan aireti, Hamid Bey'in torunu Feiekddin Dndar Bey'in faaliyetiyle beylik hline gelmi ve dedesinin adn, beylie ad olarak terennm etmilerdir. Beyliin merkezi eski ad Prostana olan Eridir yerleim blgesi olmutur. Yaplan imr hareketleri esnasnda buraya Felekabd tesmiye olunmutur. 1301 trihinde Antalya'y Hamidolu hududuna dhil eden Dndar Bey, burann idaresini kardei Yunus Bey'e ihale etmitir. Hamidolu Beylii de dier Anadolu Beylikleri gibi hkimiyetini tanm olduu, lhanl hazinesine drtbin altunu her sene tkr tkr demekteydi. Anadolu'ya gelen Emir o-ban'a itaatte kusur etmeyenlerin arasnda Dndar Bey'de vard, bilindii gibi Emir oban lhaniler'in beylerbeyi idi. Bat Moollar adyla da anlan lhani'lerin banda Olcayto Mehmed Hdabende bulunuyordu. Dndar Bey, kendi bakentinde Hdabende ad yazlm para bastrm bylece hem balln gstermeye alrken, kendine bir ayrcalk yakalamt. Me varki bu ayrcalk fazla srmemi Hdabende lnce yerine oul Ebu Said Bahadr gemise de, Anadolu Beylikieri, lhanilerle rabtalarn gevetmeye balaynca lhani Anadolu valisi Demirta harekete gemi tuttuunu ldrdnden, bunun eline Antalya'da geen Dndar Bey 1324'de ecel erbetini imitir. Mehur seyyah bni Batuta Osmanlya varmak zere kt seyahatinde 1333'de urad Antalya'da Hzr bin Yunus'un, Glhisar'da,Dndar Bey'in olu Mehmed ve Eri-dir'de de, yine Dndar Bey'in dier bir olu Necmeddin s-hak Bey'in de, hkmran olduklarn kaydetmitir. Hamidolu beylerinden, Kemalddin Hseyin Bey'in olu Mustafa Bey, Kosova savanda babasnn yollad oku kuvvetlerinin n safnda ve banda bulunmutur.

Neri trihinin c. 1/sh. 294'de <Rivayet olunur ki cenge iki leker mukabil olup saflar bezenip alaylar dzld; ondan Sultan Murad buyurdu ki bin oksa kola durduki reisleri Hamidolu'nun Malko/u idi vede bin oku dahi sol kola durduki reisleri Hamidolu'nun olu Mustafa elebi idi.> der. Grld gibi Kosova zaferini temin eden ittihat yni birlik ve beraberlik, gnmz islm leminin her ynyle tetkik ve idrk etmesi gereken bir fenomendir. Hamidocllar Antalya ubesi izelgesi Hamid Bey - lyas Bey - Yunus Bey - Hzr Bey Abdrra-him Bey Mahmud Bey Sineeddin al Bey - Mbarizddin Bey - Osman Bey

Menteeoullar Beylii
Mdekkik tarihi smail Hakk zunarl, kymetli eserinin 54. sahifesinde Menteeoullar beylii hakknda unlar sylemekte: "13. yzyln sonlarna doru, mevcudiyetini grdmz Menteeolu Beyliinin, utaki Trklerin bat'ya doru yaylmalarylam yoksa gneyden Akdeniz yoluyiam eski Karya (Mula) ktasna yerletikleri, henz sarih olarak bilinmemekte, baz kaytlarn ikinci kk gsterdii grlmektedir. 13. asnn ortalarn da, eski Karya'ya Mentee li dendii malumdur. " Cami-d Dvel'de Mentee beyliine aid Bein, Milas, Mula, Palatya, Bozyk, ine, Davaz, Meri ve Kyceiz beldeleri balyd buna nce Hamidoul-larna bal olan Fenike (Feke) sahilleri ve ehri de Mentee-oullarnn olmu, bunlar kurmu olduklar donanma iie korsanla balamlardr. Mentee Beyliini kuran zta, Sahil Bey'i denmesi, bunlarn deniz ile alakal olduuna ve bu Trkmenlerinde deniz yoluyla i taraflara getiine delalet eder. Mentee oullarn, aada vereceimiz izelgede greceiniz gibi Kuru Bey'den balatmak kabildir. Bunu anlamamza medar olanda Milas Cmiinin kitbesin-deki 780/1378 trihine baktmzda Mentee Beyinin babasnn adnn Eblistan olduunu grrz. Eblistan'n babas ise Kur Bey'dir. Mentee Bey'in vefat trihi belli olmayp, 682/1282'den sonra olduu vak'alar tetkik edince ortaya kmaktadr. Yerine 2 olundan Mesud adl olan gemi ve bu srada, Bizansllarn Karya (Mula)'y ele geirme saldrlar pskrtlmtr. En iyi mdafaa hcumdur diyecek ol-maldrki Mesud Bey, Rodosadasna taarruza gemi Rumlarn elinden adann 15/austos/1310'da merkezini almaya, tamamn ise 4 sene sren bir savan neticesinde fethe muvaffak olmutur. Bu baar islm leminde byk bir sevince sebeb olmu, devrin Mevlevi Dergh Postniini, Hz. Mevlnann torunu CJu Arif elebi, Mentee line gelerek grmelerde bulunmutur. bni Batuta; seyahatnamesinde 1333'de merkez olan Be-in'de Orhan Bey adl Menteeoullar Bey'i ile grtn beyan ediyor. Daha sonra Beyliin bana gemi bulunan brahim Bey, Aydnoullannn elinde olan zmir'in Latinlerin eline geme tehlikesi

mnasebetiyle, istirdad iin yardma hazrlanrken, zmir'in dt haberi erimi, gitmesine lzumu kalmamtr. Bu brahim Bey'in vefat zerine Beylik e taksim olunmu, bylece zafiyet peinen kabul edilmiti. Musa, Mehmed ve Ahmed adl oullar ayr ayr beylik ederlerken, skenderi-yenin Frenkler tarafndan igaline, 766/1365 senesinde yar dm arsnda bulunan Memluk Sultan, bu arsna Musa veya Ahmed beyden haber alabilmitir hazrm! Diye. 1390'da Yldrm Bayezid; Mentee Beyliini igali altna alm ve Ankara sava sonuna kadar, Osmanl idaresinde kalmt Timurlenk, malum sava sonrasnda her beylie yapt gibi vrisleri buldurmu ve beyliklerini iade ettirmitir. Menteelilerde bu muamelenin dnda kalmamtr. Grld gibi Beylikler kendi aralarnda pek geinemezken, din dmanlarna kar ittihat etmekteki davranlar zamanmzn islm devletlerinin, hayli dersler karmas gereken husu-sattandr. Mentee Beylii izelgesi aaya karlmtr. Menteeoullar izelgesi Kuru Bey - Ebiistan - Mentee Bey - Mesud Bey - cad-din Orhan Bey brahim Bey - Musa Bey Mehmed Bey Ta-ceddin Gazi Ahmed Bey -Mahmud Bey caddin lyas Bey - Leys Bey Ahmed Bey lyas Bey

Germiyanoullar Beylii
Germiyan kelimesi, eskiden Trk kavminden olan boylardan birine verilen isimken, daha sonra bir aileye isim olmu bu aile kurduu beylie bu ad vermitir. Kesin bilgiler olmamakla beraber Anadolu'da ilk defa Malatya civarnda grlen, Germiyan Trkmenlerinin, Harezm hkmdar Celied-din Mengberti le gelen daha sonrada Seluklerin hizmetine girenler olduu tahmini ar basmaktadr. Seluknme'den alman bilgiye gre; 13. asr ortalarna yni, 1250'lerde 2. G-yaseddin Keyhsrev dneminde kan, Baba shak isyannda Muzaferddin Aliirin bunlara kar karak malubiyeti tattdr. Selukiye komutanlarndan Kerimddin Aliirin yukarda ad geen Muzafferddin'in oludur. Germiyan ouila-rl276'dan nce Ktahya ve havalisinde grlmektedir. 676/1277'deki Cimri hdisesinde, Germiyanoullar isyanc Cimri'yi tutmu ve 3. Gyasettin Keyhsrev'e teslim etmilerdir. 1283'de Giyasettin Mesud, Germiyanllan katledilen Key-hsrevin taraftan zannettiinden bunlar rahat brakmamtr. Ladik, imdi ki Denizli blgesi, Selukiler ve Germiyanliar arasnda bir mcadele alan olmutur. CJmulurki; Kerimddin Aliir, 699/1299'da 3. Aladdin Keykubat zamannda Ankara'da Seluk Emiri olarak grdmz Yakup bin Aliir'in babasdr. Bu emirin mntkasnn Yakup li denildii gibi Krehir'de bu hududlar dahilindedir. Germiyan Beylii kurucusu bu Yakup Bey olmal ve lhanllar hkimiyetini dier Anadolu Beyliklerinin tand gibi kabullenerek senelik vergisini de muntazaman demitir.

Yakup bin Aliir; Karamanoul'larnin peinden Anadolu'daki en kuvvetli beylikdi. Talimli ve mkemmel askeri olduundan yanbandaki beylikler kendisinden ekinirlerdi. "Cmi-i Dvel" adl eser, baehirleri olan Ktahya'dan baka Tavanl, Gediz, Erigz (Emed), Simav, Eme, Kula, Sirke ve Selendi, Gre, Banaz ile kl, Baklan, Honaz, Dazkr, Geyikler, eyhler, Denizli, Gkyk, aranba ve dier beldeler germiyan Beyliine tbi idi. Yakup bin Aliir; imdiki Denizli ilinin Buldan ilesinin dou cihetinde ve imdi yenice ky yaknnda bir harabe olarak mevcud olan o dnemki ad Tripolis olan blgeyi ele geirmi, Filadelfiya (simdik Alaehir)'i muhasara etmitir. Bizans mparatoru, Katalanh-lar yardma arm Yakup Bey'i yenmlersede Yakup Bey, Filedelfiya'y sktrmaya devam etmi, bunlarda haraca raz gelerek, elinden kurtulma yoluna gitmilerdir. Kumandaniarndan Aydnolu Mehmed Bey'i bat Anadolu istikametine sevk eden Yakup Bey; Birgi ve Ayasulu (Seluk)'u eline geiren Aydnolunun mstakil bir beylik kurduu haberini, daha sonra alacakt. Bu sralarda yni 1314'lerde lhanllarn beylerbeyi olan Emir oban, itaatlerini yeniletmek iin Anadoluya gelip biat alan Emir oban'a balln Yakup Beyde bildirenler arasndadr. Yine bu dnemde Hz. Mevlna torunu, Sultan Veled elebi olu, CJiu Arif elebi, Yakup Beyi Denizli taraflarnda bulmu hayli vakit grmlerdir. lhaniler; Anadolu Beyliklerini ortadan kaldrma ilemine Demirta adl gene! valisiyle balamt. Erefoullanyla, Hamidogullar beldelerini zapt hkmdarlarn ise ldrmt. Ordan kendisi Denizli zerine yrrken, emrindeki Eredna adl komutan Afyonkarahisar'a (Ka-rahisar- sahip) gnderip, zapt etmek istedi. Bu srada lhan oian Ebu Said tarafndan Demirta'n kardei ldrtldn-den, Anadolu gene! valisi gerisin geri dner, tasavvuru yarm kalmtr. Yakup Bey'in lm kesin olarak bilinmemekle beraber, 707/1307'lerde baslm parada ad Han- Germiyan olarak getii gz nne alnrsa bu trihden sonra ld dnlmelidir. Bunun torunlarndan Adil ah elebi; Kara-manolu'nun 1. Murad'n kzn almasndan, kendi hudutlar acsndan rahatszlanarak, istikbal vaad eden Osmanlya kendisininde akrabaln temin iin kzn, Yldrm Bayezid'e gelin olarak namzet etmi ve eyiz olarak da, Ktahya, Tavanl, Emed ve Simav'la Gediz'in verileceini deklra etmi-tir. Bu dn gereklemitir. Sleyman Adil ah, Kula beldesine ekilmitir. 790/1388'de burada vefat etmi Grhane medresesine defnolunmutur. ah elebi'nin vefat sonrasnda yerine 2. Yakup elebi geti. Bir yl sonra Kosova sahrasnda ehid den Murad Hdavendigrn ardndan Yldrm Bayezd Osmanl tahtna geti. Yakup elebi; babasnn kzkardeinin eyizi olan topraklar geri almaya balaynca, Rumeli topraklarndaki ilerini rayna sokan Yldrm, adna lyk hzla 1390'da Anadolu yakasna gemek suretiyle kendisini karlamaya gelen Yakup elebi ile vezirini tevkif edip, Rumeli cihetindek psala kalesine haps etdi ve Germiyan Beyliini Osmanl idaresine baladnda takvimin 1390 yln gsterdiini gryoruz. Yakup elebi; bir

yolunu bulup, psala kalesinden kat ve kapa am'a atd. Orada bulunan Timur'un temsilcisi Demir-han'a kendi durumunu anlatd ve Ankara sava neticesi sonuna kadar bunlarn yanndan ayrlmazken, beklemenin fa-idesini grd. nk, Timurlenk Anadolu beyliklerinin sahihlerine iade ettiini Germiyanolu Yakup Bey'ede yapt. Yakup Bey, Osmanl ehzadelerinin taht kavgalar esnasnda, elebi Meh-med'in tarafn tutarak doru bir i yaparken, Karamanolu bu tutumu yznden Germiyanolu topraklarna tecavzlerde bulunmutur. Mehmed elebi zafere erdikten sonra Yakup Bey rahatlamtr. Daha sonrada erkek evld olmamasndan mtevellit, beyliini Sultan 2. Murad'a vasiyet etmitir. 832/1429'da vefat eden Yakup Bey; Ktahya'da Gkadr-van denilen mescid'in mihrab nnde hanmnn yanna gmlm ve vasiyet yerine getirilmi, Germiyanolu Beylii trihe karmtr.

Germiyanollar izelgesi
Aliir - Muzafferddin - Kerimddin Aliir - 1. Yakup Bey -Mehmed Bey(aadan)- Sleyman ah(ah elebi) 2. Yakup Bey Kz Yldrm Bayezid zevcesi - Musa elebi

Sahb Ata Oullar

imdiki Afyonkarahisar vilayeti; Anadolu Seiukileri vezirlerinden Shib Ata Fahreddin Ali'nin daha sonra ocuklarnn mal olduundan burada teekkl eden beylik, Shib ta oullar adn almtr. Mehur tarihi, Mneccimba, trihinde bunlar Karahisar valileri olarak anlr. Sandkl, Bolvadin, uhud, Barinli (Hsrevpaa), Oyna kasabalarn sayan Mneccimba, Sandkl beldesinin Germiyanoluna, Bolvadin'in Erefoullarna aid olduunu atlyor. Belki daha sonra sz konusu yerler bu beylie gemi olabilir. izelgede ad grlecek olan emseddin Mehmed; Selukler ve lhanilere kar muhalefete kalkan Germiyan beyi ile arpt srada Germiyanolu beylerinden Bozgu Bahadr tarafndan, 1287'de ldrlmtr. Bu beylik de Emir oban'a itaatini bildirenler arasndadr. Karahisar shib Emiri Nusratddin Ahmed, lhanilerin tasfiye hareketinden cann kurtarmak iin, Germiyan bey'i Ya-kub'a 1327'de iltica etmiti. Daha sonra Demirta gitmi, tehlike atlatlm bu arada Ahmed Bey, Germiyanolu'na da-mad olmutur. Ahmed Bey; 725/1324'de vefat etmi Karahisar, Germiyan beyliine ilhak olunmutur. Kardei Muzaffe-rddin Devle, beylii onbir sene daha devam ettirmitir.

Shib Ataollar izelgesi

Fahreddin Ali bin Hseyin - Melike Hatun Nusratddin Hasan Tacddin

Hseyin -emseddin Ahmed - Nusratddin Ahmed Muzafferddin Devle

Ladik Yahd Denizli Beylii

Bunlara; Ladik, Denizli'nin eski ad olduundan Ladik Beyliide denir. Trihde Laodisa denen Ladik, imdiki Denizli'nin bir saat kuzeydousunda Koncal ile Denizli istasyonlar arasnda olup halen harabeleri grlmektedir. Ladik; Selukilerin u blgelerini tekil etmi bir zamanlar, Shib ta-oullannca ynetilmitir. Daha sonra Germiyanllar, 1288'de Denizli'yi almlar ancak senesinde Selukllere gemi 1300 balarnda Germiyanolu 1. Yakub Bey, Denizli ve havalisini tesiri altna almtr. Hz. Mevlna ahfad Ulu Arif elebi, mehur gezisini buraya da yapm, nan Bey ve kardei Doan Paayla 1319'da grmtr bni Batuta ise, 14 sene sonra mehur seyahatinde burada grlmtr. Bu ztlardan nan Beyin, 735/1335'den sonra vefat ettii grlmektedir. Denizli Bey'leri izelgesinde adlar grlecei zere, Murad Bey ile olu shak Bey'in adna baslm paralarna rastlanmtr. Yine Germiyanolu Sleyman ah'n 1368 tarihini tayan adna baslm paras vardr. Murad Bey adna yazlm, Fatiha ve Ihlas surelerinin Trke yazlm tefsirleri vardr. Denizli (Ladik)Beyleri izelgesi Ali Bey - nan Bey - Doan Paa - Murad Arslan - shak Bey

Aydnoullar Beylii
Eski yonya; yni eski yunan blgesinde beylik kurmu bulunan Aydnolu Mehmed Bey; daha nce Germiyanoul-lar emrindeydi. Ege blgesine gitme emri Yakub Bey tarafndan verilmiti. Aydnolu Mehmed Bey, nce Ayasulu (Seluk), Gzelhisar, emeve Sultanhisan, Kestel, Bozdoan, Yeniehir'i aldktan sonra hemen Alaehir, Birgi, Arpa, Sard, Kk, Bayraml, Ortak iie Karacakoyunlu, Aydn, negl, Balat, Nazilli, Kuadas, CIrla Kelas, Ezineve de, Ak-aehir, Sivrihisar, Balyambolu, Bayndr, Karaburun, Nif, Et-ye, Kzlhisar beldelerini aldnda bu kadar geni yerleim blgesinin riyasetini kendine yaktrd ve beyliini iln etdi. Hemen ilve edelimki bu beldeler Trk beyliklerinin arasnda birinin yitirdii, dierinin elde ettii beldeler olmutur. nk o devirde, Bizans'n klnn hzland, Mool istilasnn arkta sktrd Selukiye ve beylikler, almn bat cihetine doru yapmaa baladndan bu blgede, Trklerin tabiatyla mslmanlann at koturduu elle tutulur, gzle grlr hle gelmitir. 1310'da Mbarizddin lakabn alan Mehmed Bey, 1307'de Sasa Beyle yapt savatan galip km vede Sasa Bey bu savata hayatn kaybetmi, Birgi Aydnolu

Beylik merkezi olmutur vede peinden zmir zerine yklenilmi, nce zmir'in kara ksm ele geirilmiti. Daha sonra da sahil blm teshir olunmutur. TTKY. la-rndan neredilen smail Hakk Clzunarl merhum deerli eserinde bu vak'a yle zikredilmekte: "1310'da Mbarri-zddin lkabn alan Mehmed Bey, mslman zmir'ini ve 1326 senesinde de sahil (Kafir) zmir'ini ald.." Omur Bey ve kardei Hzr Bey'in meydana getirdii donanma, Adalar denizinin btn adalarnda nmn iittirmee balad. Bilhassa Sakz, Bozcaada, Mora ve Rumeli sahillerine aknlarn dehetle karlyordu buralarn sakinleri.. Aydnolu Mehmed Bey; 1334'de ldnde yerine olu Umur Bey geti. Bizansllar ortak imparatorluk dneminde olduklarndan, otoriteleri kalmam, kendilerine kar koyanlara harekete gemek iin ya paral askere ya da mslmanlann yardmna muhtaciyetleri grlyordu. 3. Andronikos, Cenevizlilerin zerine yrmek iin Umur Bey'den yardm istemiti. 1336'da umur Bey donanmasyla, imparatora yardmc olmu bu yardma Saruhan denizgc de katlnca Dou Akdeniz taraflarndaki Rodos valyeleri olsun, Mora sahilleri olsun korkular artt. Karadeniz'e geerek Kili ve yakn yerleri bu donanmann vurmas Bizans'nda iine yarad. (Jmur Bey; bu sralarda Kantaguzen'i tand ve onu dost edindi. ok gemeden Andronikos ldnde, Kantagzen Dimetoka'da imparatorun ocuk olduunu ilnla erikliini yni ortak taht sahibi olduunu her yere bildirdi, umur Bey kendisini hayli destekledi. CJmur'un donanmasnn varl', hristiyan dnyasn pek rahatsz ettiinden bata, Ege adalarnda yaayan ltinler olmak zere, Bizansdaki ocuk imparatorun annesi, Venedik, Ceneviz, Rodos valyeleri ve Kbrs krallk donanmas Papa 6. Kleman'n iradyla zmir'de umur Bey'in donanmasn bastrdlar. lk merhalede durumu savuturan Umur, az sonra donanmasnn yaklmasn engelleyemedi. 1344/aralk aynda, hallar Sahil zmir'i almlar ancak daha ileri gidememilerdi. Kendi ileri zorlaan Umur Bey; dostu Kantagzen'e, Orhan Gzi'ye yanamasn tavsiye etmitir. Umur Bey; 1347'de donanmasn yenilemi ve denize km, hristiyan leminin ilerini yine sekteye uratmt. Banlar Sahil zmir'i terk iin Umur Beyile anlamaya varm-'arsa da, Papa bunu kabullenmemitir. Bann resini zmir kalesini silah zoruyla almakta bulan, umur Bey harekete gemi ve kaleye saldrdnda, kann ortasna isabet eden bir ok, kendisini ehidler zmresine iltihak ettirdi. umur Bey'in ehadetinden sonra, Aydnolu Beylii faaliyetlerini azaltm, latinler bunlarla yapt antlamayla skelelerinden istifade etmeye balamlardr. Kardei Hzr Bey grevi devr almtr. Bunun vefat trihi bilinmemektedir, yerine geen en kk karde 767/1365'de sa bulunduuna gre vefat bu tarihden nce olsa gerektir. Aydinoullarnn Beylii; 829/1426'da Osmanl devletine kar her harektn, hatta Dzmece Mustafa hadisesinde bile iddiac tarafnda yer almak suretiyle, dmanlktan vazgemeyen Cneyt Bey, 2. Murad'n kumandanlarndan Hamza Bey'in elinden

lm tadarken, beylikde sona ermi oluyordu. .. -

Aydnoullar izelgesi
Aydn Bey - Mbarizddin Mehmed Bey - Bahaddin Sleyman - Fahreddin Hzr ibrahim Bahadr - Clmur Bey - ah sa Bey - Musa Bey - 2. Umur Bey Kara Hasan Bayezid - C-neyd Bey - Mustafa Bey - Kurd Hasan

Saruhan Oullar Beylii

Selukler tarafndan Bizans yaknlarnda Gediz Nehri vadisi Lidya'da (Hermon) kurulmu olan Beyliin addr, Saru-han Bey tarafndan kurulmutur. Beyliin kurucusu olan Sa-ruhan Bey Seluklu devleti padiah Aladdin Keykubad'm hizmetini kabul ettii Saruhan Bey'in torunlarndan olmas kuvvetle muhtemeldir. Alaehir civarndaki Horzom adl ky ki, esas Harezm'dir ad, yukardaki ihtimali arttrmaktadr. Germiyanoullar kurucularnn da Harezm Trkmenlerinden olmalar gzden rak tutulmaldr. Bu faraziye; Saruhan Bey'inde Aydnoullan gibi Gemi-yanoullan ile mnasebetleri varl tabiidir. Btn Trk Beylikleri, doudan batya geilerinin rastlad 1275'lerden sonra genilemeyi ayn istikamette srdrmler ve hristiyan topraklarna mlik olmaya balamlardr. Tabii ki hi biri, bu hususda Osmanl devletince ileri gide-memise de, blgenin islmla tanmasna ve Trklerin merdane davranlarna vesile olmulardr. te bu fetihlerden biri Saruhan Bey tarafndan, 1313'de Sipi! Manisa's denilen imdiki Manisa'mz elde etmi olmasn gsterebiliriz. Peinden; Gzelhisar (Menemen), Akhisar, Tarhanyat, Marmara. Grdek, Grdes, Kayack, Atala, Demirci, Nif, lca, Turgutlu. Karacalar ve Foa, Saruhan Beyliinin hududlar iine girmitir. Sultan Orhan Gzi'nin kk olu ehzade Halil'i karan Ceneviz korsanlar, ki biz bu hususda geni bir yazy Sultan Orhan Gazi blmnn sonuna okuma paras olarak koyduk. te bu ehzadeyi kurtarmaya uraan Bizans imparatoru, Foallara kar Saruhan Beyden yardm istemitir. Pale-olo donanmasyla Foa'ya gitmitir. Foa'liiarn mttefiki olan Saruhan Bey'in olu lyas bey'i yapt vaad ve verdii hediyelerle kendine yaknlatrmti. Kendisine bu kadar yakn davranan imparatorun yakalanmasnda isteyipde alaca fidyeyi dnen lyas Bey, dnd tuzaa, dilini tutamayp srrn sylemesinin cezasn kendi oyuna gelerek imparatorun gemisinde o esir olmu, fidye almay kurarken, hanmnn getirdii fidye ile kurtulmaya ii kalmtr.. lyas Bey, sonunda serbest kalmakla beraber 766/1364'de lm ve yerine, oullarndan Muzaferddin shak Bey gemitir. Bu shak Bey hakknda fazla bilgi olmayp 790/1388'de ld biliniyor. Yerine olu Orhan gemi dier olu Hzrah srasn beklemeyi tercih etmitir. Kosova sava sonrasnda Yldrm Bayezid,

beyliklere bir grnmek icb ettiine karar vermi yle bir dolamtr. Germiyan, Aydn ve Saruhan beylikleri zerine yrdnde Orhan Bey kamtr. Karesi ve Saruhan Beylikleri, Yldrm'n olu Erturul'a verilmitir. Ancak; Ankara sava sonrasnda btn eski beylere verilen makam ve topraklar gibi Orhan Bey'ede iadeyi yapmlardr. Daha sonra sra beklemeden vaz geen Hzrah, Orhan Beyle girdii mcadelede aabeyini kartm vede onun Osmanlya ilticasna sebeb olduu rivayet olunur. Hzrah, fetretin hengmesinde, sa elebi taraftan olmu vede Aydnolu Cneyd Beyle ayn gayede olmulardr. Fetreti sona erdirmeye muvaffak olan elebi Mehmed, hem Cneyd'i hem de Hzrah' yapt tek hamlede ldrtm 813/1410'da Saruhanli Beylii inkraza uram oluyordu.

Sarhanoullar izelgesi
Alpagi - Ali Paa Saruhan Bey - uga Bey - dris Devlet-han Timurhan Fahreddin lyas Orhan Sleyman - Muzaferddin ishak Atmazhan - Hzrah Orhan

Karas Beylii
1300'den sonra Mizya denen Balkesir anakkale taraflarnda kurulmu olan beyliin ad, kurucusunun adna izafeten Karesi Beylii denmitir. Bu ailenin reisi 1001 trihinden sonra Orta Anadoluda devlet kurmu olan Melik Danimend Gzi'dir. Danimend lkesi, Selukye devletine ilhak edilince bu aile, Seluk'lern hizmetine girmitir. Selukiye'nin Mool bels yznden inhilli zerine Danimend ailesinin olup, bat Anadoluda u beylii yapan Kalem Bey ve Karesi dier u beyleri gibi Bizans' sktrmlar, mslmanhn daha ok tannmasna hizmete koyulmulardr. Bu aradada Mool belsndan uzak olma ansn bulmulardr. Cami d Dvelde Karesi beyliine aid olarak Balkesir, Aydnck, Bergama, Edremit, Kemer, Burhaniye, Pnarhisar, vrindi, Ayaz-mend, Bigadi, Mendehorya, Sndrg, Grdes, Demirci, Ayvack, Bakelenbe, Susurluk beldelerini saymaktadr. Karesi Bey; Moollardan kaan ahaliyi ve Dobruca'dan gelen, S cin Saltk Trkmenlerini kendi arazisinde iskn etmek suretiyle mntkada Trk nfusunda hayli art salad. Ne Kalem Bey'in ne de Karesi Bey'in vefat ettikleri belli deildir. Baz kaytlar Karesi Bey'in 1328den nce ld anlalyor. Karesi Bey'in vefat sonrasndaki baa geen Bey, Demir-han gemitir. Kardei Yahi, Bergama Bey'i olmu, en kk olanda Orhan Gzi'ye snmtr. Sultan 1. Muradn clusu peinden, Karesi Beyliinin sahil blm Osmanlnn eline 763/1361'de gemitir.

Karesioullar izelgesi
Melik Danimend Gazi - Arada bir ka sim yoktur - Yad Bey - Kalem Bey Karesi Bey - Yahi han Dursun Bey - Demir Han - Beylerbeyi Sleyman Bey

Candaroullar Beylii
1301'den sonra eski ad Paflagonya, imdiki ad Kastamonu olan ve Sinop'da kurulmu bulunan beyliin ad, em-seddin Yaman Candar'dan geldiinden, Candaroullar denmitir. emseddin Bey Seluklu kumandanlarndan idi. Seluk hkmdar Mesud, Moollarn yardmyla kardeinin zerine gitmi ancak sava sonunda kardeinin adamlarna esir olmusa da, emseddin Yaman Candar adl komutann emrindeki Seluklu birlii Sultan Mesud'u kurtarmay baarmlard. Bu hizmete karlk ad geen komutana, Mu-zafferddin Yavlak'm elinden alnan Eflani ve civar verilmi, Kastamonu'yuda Yavlak Aslan'n olu Mahmud bey'e yardmlarnn mkfat olarak vermilerdi. emseddin Candar'm lm trihi tam bilinmemekle beraber, ondrdnc asrn balarnda olduu tahmin edilmektedir. nk; Babasnn yerine Eflani Bey'i olan Sleyman Paay, 708/1308'de ani bir baskn ile Kastamonu Beyliini basm, saraynda yakalad Mahmud Bey'i katletmitir. Bu bakmdan enaz 1308'den nce vefat ettii dnlebilir Yaman Candar'n. Bylece Kastamonuya da sahip olan Candar'm olu ayn zamanda kurnaz biri olduundan, hem lhanl hkimiyetini tanm hem de lhan Ebu Said hn adna para kestirirken, Sinopda Bey'liini srdren Pervneoulia-rndan Gazi elebi'yi hkimiyeti altna alm ve elebinin vefat zerine Sinop'uda kendi topraklarna katm ve idaresini byk olu Giyasddin brahim'e vermitir. Safranbolu'yuda ele geirip orayda ortanca olu Ali Bey'in idaresine vermitir. bni Batuta; 1333'deki Anadolu gezisi esnasnda Kastamonuya uradnda, yetmi yalarndaki Sleyman Paa ile grmtr. Sleyman Paa, lhan Ebu Said'in lm zerine istikllini iln etmi ve kendi adna para bastrmtr. Paann olu ibrahim Sinop Beyi olarak, isyan etmi ve Kastamonuyu igale muvaffak olmutur. Sleyman Paann lm hakknda bilgi sahibi olunmad gibi, olu brahim Bey hakknda da malumat pek kttr.

Candaroullar Blnyor
Babasna isyan eden brahim'in bu davran herhalde i-tenie bir yara olmuki, blnmekten nasibini almlardr. Bunlarn oullarndan olan Ktrm Bayezid adl bey, hem Sivas hkmdar Kad Burhaneddin hem de, Sultan Murad ile didimekten kendini menedememitir. Kendi yerine oiu skender Beyi hazrlarken dier olu, Sleyman Bey kardei skender'i katlettikten sonrada soluu 1. Murad'n yanna snmakta buldu. Burda da rahat durmam padiah, babasnn zerine sevk etmee almtr. Bir miktar Osmanl askeriyle Kastamonuya gelen Sleyman Bey, babasnn Sinopa kamasn mecbur klmtr. Kastamonu Bey'i olan skender Bey, babasnn da Sinopda beylii

devam ettirmesi hasebiyle blnme ii tamamlanmtr. Kastamonu baba-oul arasnda bir defa daha el deitirmitir. Bu arada 2. Sleyman Bey; 1. Murad'n kardei Sleyman Paann kz ile evlenmitir. Ktrm Bayezid 787/1385'de vefat etmi ve Sinop'daki trbesine defnolundu. Bu akrabalk, Osmanl'nn gerek Ko-sova savanda gerekse, Yldrm'n Anadolu beylikleri zerine seferinde bu beyliin yardmn yannda bulduu grlr. 139 Vde Yldrm, Sleyman Paa'nn savada lmesi zerine Candar Beyliinin Kastamonu ayan Osmanlya ilhak etmitir. Sinop'un o sradaki hkmdar zzeddin sfendiyar Bey, annesi tarafndan Osmanl sllesine mensubdur ve Ktrm Bayezid, Orhan Gzi'nin olu Sleyman Paann kzlarndan Sultan Hatun ile evlenmi ve sfendiyar Bey bu izdi-vacdan dnyaya gelmitir. Bu bakmdan Sinop tarafna hcumdan istinkf eden Yldrm, Kvrm Yolunu hudud saymtr. Ankara sava sonrasnda Timur'a hrmet sunanlar arasnda da yer alan sfendiyar Bey, bunun mkfatn Kasta-monuda dahil olmak zere, btn Candar topraklarnn sahibi olmak sureti ile grmtr. Devri fetret'de sfendiyaroul-lan sa ve Musa elebilere yaknlk duymu ve desteklemilerdir. Ayrca Karamanoluna da hayli yakn durmutur. Artk sfendiyaroullanyla, Osmanl arasnda daima zddiyet olmutur. Ftih Sultan Mehmed'in 865/1461'de Sinop ve Kastamonu'yu zapt ederek bu beyliin kol ve kanadn buda-mtr. Ellerinden beylikler alnm fakat smail Bey'e Yeniehir, negl taraflar verilmise de, bu ztn Rumeli tarafnda bir blgeye tlib olmas yerine getirilmiti Filibe hkmranl verildi. Burada pek gzel hizmetler ve vakfiyeler meydana getirdi. Bunun olu Hasan'a da, Bolu sanca ihsan olunduydu. Kardeinin yerine Candar Beyi oian Kzl Ahmed Bey, Trabzon seferinden avdeti esnasnda elinden Candar Beylii alnm ve Mora sanca kendisine tevcih olunmutur. Bylece Candaroullar, dolaysyla sfendiyaroullar trih sayfalarnda bir ad olarak yerlerini almlar ve saltanatlar skt etmitir.

Candaroullar izelgesi
Melik Arslan emseddin Yaman Candar - ucaddin Sleyman Paa Emr Yakub - Ali Bey oban Bey Gyasddin brahim Emr Adil Bey - Cellddin Bayezid - zzeddin sfendiyar Bey 2. Sleyman Paa - Kasm Bey Tacddin brahim Bey - Kemaleddin smail Bey Hatice Sultan Kzl Ahmed Bey - Hasan Bey ehzade Ahmed Mehmed Mirza Paa Muhterem okurlarm; yukarya zetlemek suretiyle kendilerinden bahsettiimiz Anadolu Beylikleri, bu gn milletimizin varlnn ve btnlnn zn tekil ederler. Bu bakmdan beyliklerin rekabeti her nekadar insann yaradlnda var olan "ben, deilde neden o" sorusunu sorduran mantk, ahaliden ziyade, beylii kuranlarn ve ona yakn olan st derecedeki ulem, mera vzera, yni bu gnk dille sylersek, limler, kumandanlar vede bakanlarn kendilerine aittir. Tbiler, tbi

olduklarnn ynetiminde yaarlar. Bu yaama savalarda veya sulh zamanlarnda ac ve tatl olarak geer, ancak byle millet olunur. Her bir beylik, bu hususda elinden geleni yapm, Anadolu Seluklu slm devletinin zerine bir ekirge srs gibi musallat olan Mool ordular, daha nceleri, Cengiz'in yok ediciler topluluu, Buhara ve dier islm topraklarn ve mslmanlar hunharca ldrp, ikencelere gark etmise ve koskoca bir medeniyetin bel kemii olan ilim adamlarn ve onlarn deerli almalarnn sergilendii alan olan ktphaneleri yakp, ykan nice kitaplar, tek nsha yazlm ve yazarnn artk dnyadan elinin eteinin ekilmi olmasndan, belki bulunmu bir tiryak (ilac) haber veren forml yok eden fahi zihniyet gibi, daha ziyade ii, islm dman Bizans kontrol etmek ve onun izmihlalini beklemek ve mjdei peygamberiyi hakikat klma gzcs olma erefini yaamak isteyen Seluklu ecdadmz yol kesen haydut gibi haraca verip, yurdunu tee salan hin Moolun tasallutundan kurtulmak iin bir araya gelmektense, biribirile-riyle mcadele etmeyi tercihleri yukardaki sorunun zebunu olmu, stteki beylik ynetim kadrosunun hatasdr. nk; o soru bunlarn basiretini, ferasetini idi etmi oluyordu. Dikkat buyrulursa; Hz. Mevlna (Molli Rm)'un torunu Glu Arif elebi'nin, her beylikden bahsediimizde o beylii ziyaret ettiini ve konumalarn mnderecat hakknda, bir bilgiye hususen temas edildiini gremiyoruz. te bu seyahati ben toparlan gz nne aldmda, milletimizin islm byklerine, vel ve dervilerin nasihatlarna olan itaatini, gz nne aldmzda bir organizasyonun tezahr olarak dnyor ve Osmanl Beyi, Sultan Osman Gzi'nin, eyh Edebali'nin evindeki grd rahman ryann, bu yce vel'nin tebli turuyla birlikte mtalaa olunduunda, tasavvuf dnyasnn, telerin tesinin inancndan bir nebze olan divn-i mneviyyeden irde buyrulan tebir-i manevyi Arif elebinin bir hizmetkr- din olarak yaptn ileri srdmde, kar kacak hususlar ne kadar nemlidirki? Btn bunlarn karsnda, takdir-i tecelli devlet-i islmiyenin temsilcisi olarak Osman Gazi evldlar, Kay Boyu mensuplarna tevecch etmise, kul'a den, bu vazifeliye omuz vermektir ki, byle olmay da Kosova sahrasnda asakr-i mslimin ve beylikler hamdolsun gerekletirmilerdir. 1319'da ekilen beraberlik tohumlan, kfirlerin karsnda hayat-memat meselesini tekil eden Kosova sava, seksen sene sonra zaferle gerekleirken, tohumlarn, inan ormanna dndn gsteren bir spat vesikas olarak kabul edilmelidir. Her beylik, bu kutsal grevi tama hissiyle yapacan yapm, temsiliyyet yukarda dediimiz gibi, l- Osmna nasib olmutur.

Balkan Devletleri
Osmanl'lar Rumeli ktasna getiklerinde Bulgar arlnn banda van Aleksandr Asen bulunmaktayd. Edirne ve Filibe civarnn fethi, sadece Bizans' deil, Bulgar arnnda dn koparmt. Osmanlnn Rumeli topraklarnn

balkanlarn kapsn tekil eden blgede, Krkkilise (Krklareli), Midye, Pnarhisar' ve Vize'yi ele geirmi olmasndan lgna dnen van hemence saldrya gemi buralar istirdad etmiti, yni geri almt. Grlen oydu ki, Bulgar ar van Osmanl ile uraacak gzkyordu. Ne var ki Mevlmz 1365 trihinde lm habercisini ara gndermi, ona dende emre uyup, lmekten baka resi kalmadn idrk etmek olmutu. Bu lmn neticesinde Bulgar devleti van'n olu iman'n ve yine van'n olu Stratiimir'in ayr ayr hkmdarl altnda ikiye blnmt. iman'n anas yahudi olup, Stratiimir'in annesi ise Romen Prensi Basaraba'nn kz idi. Uzunarl deerli trihinde, bu iki kardein birbirinin amansz hasm olduunu belirtir. iman'n elinde Trnova ki devlet baehri idi. Silistre, Nibolu, Yanbolu, Sofya ile babasnn Osmanldan geri ald topraklara sahip olduundan ar unvann da alm bulunuyordu. Stratiimir'in Vidin'i baehir yapt grld. Bat Bulgaristann bir blm de bunun elindeydi. Ivan'la kan ba olmayan^Bulgar Despotlarndan Dobro-ti'de, Varna'dan balayan Dobrice'ye uzanan topraklanyla 3. bir Bulgaristan ortaya koymu oluyordu. Btn bu vakalar 14. asr bitmeden dier bir deyimle, 1395'lerde Yldrm'n byk olu Sleyman elebi Bulgaristan' ineyip gemi ve Osmanl istilsn tamamlamt. Osmanl-Srp krall arasndaki inkiaf eden hadiselere biratfu nazar edersek. 1300 ylna azca bir zaman kala Srplar, Bizans ve Bulgaristan aleyhine bymt ve Srp kral; Milotene kzn vermek suretiyle 2. Andronik, Srp bymesinin feci akibetinden koruma yoluna gitdi. Trihler bu srada 1298'i iaret etmekteydi. Srplarn yukarda ad geen devletlere sald hava yaklak elli yl kadar srd. Hatta Srplarn kral Duan, Miloten'in torunu olup, ii hayli bytm, stanbul'u muhasaraya teebbs etmi, Venedik cumhuriyetine eriklik teklif etmi ve buna yanamayan Venedik, yine de ne olur ne olmaz demek suretiyle Srplara bir ka tane gemi hediye etmekten kendini geri komamt. Bunun zerine Duan Orhan Gzi'ye mracaat etmi stanbul zerine yrmeyi teklif etmee hazrlanrken, kzn da Orhan Bey'in olunu teklifi iletecek eliler gnderdi. Tasary casuslar vastasyla renen Dimetoka'da Bizans egdm kralln iln eden Kantagzen, Duan'n elilerini pusuya drp, ldrm ve bylece Orhan Bey-Duan korporas-yonunu nledii gibi Orhan Gaziye kendi yaknlamasn temin etmitir. Daha sonra Duan' tek bana Bizans'a tecavze hazrlanr gryoruz fakat 20/aralk/1355'de onun da mr defterinin kapand grlyor. Srp krall bu lmden sonra Ban tbir edilen kiilerin istiklliyet merakna dmeleri yznden paralanmaya kadar gitti. Balkanlarn inat, sava kavimlerinden biri olan Arnavutlarn, Orta Asya'dan kp, Kafkasya ve Karadeniz kylarnda hayli asr kaldktan sonra balkanlara inmesi feodal yapya uygun alkanlyla, (Jzunarl merhumun deyimiyle Bizans ile Avrupa arasnda bir kprba olmutur. 1275'lerde Avlonya sahillerinde Napoli krallna gemi ve bu krall eline

geirmeye muvaffak olan Sicilya kral arl Danju kendine Arnavutluk kral dedirtmeye balamtr. Ancak; Arnavutluk bilhassa talya cihetinden hayli tedirgin edilmi, Bizansllarda bunlar idaresi altna almaya hayli aba harcamlardr. 1383 senesinde Arnavutluk Osmanllarn ilgi alanna dahil ofduundaki, dneme kadar nice savalarla skntl yllar geirmi, onun bunun saldr alan olmutur. andarl Halil Hayreddin Paa 1385'de Ohri'yi ele geirdikten sonra Osmanlya meyyaliyet artm, ancak fetih, Sultan Ftih'in dnemini beklemeye kadar uzamtr. Budan (Moldavya) ile Eflk (lahya) blgesiyle Osmanllarn temas nce Ulahlar ile daha sonra Moldavya ile olmutur. Bosna krall ve Hersek Dukalnn Osmanl devleti ile mnasebeti Trihi gelime iinde, bu gibi devletikler ve prenslikler ile mnasebetleri padiahlarn hayatlarnn ve vekayiin devamnda takip etmeniz kabil olacaktr muhterem okurlarm.

Ertugrul Gazi
1281 Ylnda Gazi Erturul Bey, 90 yan gemi olduu halde St'te vefat etti. O srada Erturul Bey'in elindeki yerler; Ankara Karaca-da ile Kei Da'na kadar uzanan St taraflar ve Sulta-nn gibi verimli ovalardan ve Domani da gibi gzel yaylalardan ibaretti. Erturul Bey, Kayhanh kabilesinin kk bir ksm ile St kasabasna yerlemiti. Fakat 50.000 oba ile Horasan'dan Anadolu'ya hicret etmi bulunan Sleyman ah'n olu olduu iin, Trkmenler arasnda hatr saylan, sz tutulan muhterem bir mslmand. Kendisine bal airet reis-er de Akakoca, Konur Alp, Turgut Alp, ygut Alp, Hasan Alp, Saltk Alp, Samsa avu, Abdurrahman Gazi, Akba Mahmud, Karamrsel Karaolan ve kara Tekin gibi emsali az bulunur kahramanlard. Samsa avu, St'te kalmayp Sakarya Nehri vadisinde konup gyordu. Neticede hepsi Osman Gazi'nin beyleri oldular. Erturul Bey'in; Gndz Bey, Sar Yat ve Osman Bey adnda olu vard. Bunlarn iinde Osman Bey yaa kkse de kuvveti, kahramanl doru bulu ve dncesi bakmndan kardelerinin by saylyordu. Bunu farkeden Erturul Bey, mrnn son 7-8 senesinde kendisine vekil olarak, baka bir deyimle babu*olarak Osman Bey'i vazi-felendirmiti. Erturul Bey, bal bulunduu Seluk Sulta-n'nn payitaht olan Konya'ya vekil olarak daima Osman Bey'i gnderir ve O'nun tannp devlet ilerinde tecrbe kazanmasn isterdi. Konya'daki devlet bykleri de kendisini sever ve sevgilerinin izhar olarak Osmanck derlerdi. Osman Bey, eriat- Muhammediyye'nin ihlash bir bals, ulema ve meayiha ok itibar eden bir zat idi.

BYK OSMANLI TARH

thaf
Bu almam herbirinin isimleri Tarihi tedai ettiren torunlarm M. BurakM,Erturul-M. Barbaros-M. Ouzhan ile babaanneleri hanmm Aye Hasrc Ebe hanma ithaf ediyorum. Hasrczde Metin Hasrc

Takdim
Yce Rabbimize sonsuz hamd senalar, resul Hz. Muhammed (s.a.v)'e salat ve selm otsun. Tarih, hi phesiz ki her milletin kendi mevcudiyeti iin vazgeemeyecei deerli bir hazinedir. Dnya tarihi iinde 622 yl sren bir devlet mr sergileyen Osmanl'nn gnmze ve gelecek kuaklara rehber olaca inancyla OSMANLI TARH'ni neretmenin bahtiryarh-n duymaktayz. 8 ciltlik OSMANLI TARH'nin neredilmesinde en byk emek sahibi olan, deerli dostumuz, Aabeyimiz, Aratrma a Yazar, Sayn Metin Hasrcfya teekkrlerimizi memnuniyetle belirtmek isteriz. Merve Yaynlar yayn koordinatr Veysel Karakse'ye. eserin dizgisindeki katklarndan dolay Saray Dizgi Servis Sorumlusu Befrin K. Musa'ya ve dier emei geen tm kii ve kurululara teekkr ederiz. Bu g ekonomik koullara ramen, hibir fedakarlktan kanmayan yaynevimiz, eserin dizgi, bask cilt gibi teknik ilerini en iyi imknlarla, titiz bir almayla nerederek okuyucularna sunmutur. Eser 8 cilt olarak sade ve akc bir dilde neredilmitir. Her cildin sonunda iindeki konularn fihristi verilmitir. Her padiah blmnn banda, Padiahn Resmi, Turas ve ksa bilgileri verilmi olup; 8. cilde ise Bilgi Bankas konulmutur. OSMANLI TARH'nin okuyucularmza faydal olmasn yce Allah (c.c.)'dan niyaz ederiz. ' Gayret bizden, tevfik Allah'tandr. MERVE YAYIMLARI1[1]

nsz
Otuz yllk derin dostluum olan Merve Yaynlan sahibi, sayn Ali Dal beyefendiyle aabey-karde anlay iinde, biraraya geldiimizde, sorduu: yine trihmi okuyorsun? Notlar alyor-musun? olur. Benim, pire tanesi kadar harflerle not alm oldum olas takld haldir ve her seferinde, bunlar nasl okuyacaksn bakalm, der. 2001'in son gnlerinde kendisini yaynevinde ziyarete gittiimde, Metin
1[1]

Hasrczde Metin Hasrc, Byk Osmanl Tarihi, Merve Yaynlar

Aabey; o notlarn okuyup, bir ey yapmay d nyormusun? Sorusu geldi. Evet! Dedim, nk her nekadar merhume Safiye Ayla hanmn tavsiyesiyle, byk mtefekkir, lkede elli yldan ziyade muharrirlik yapan gazeteci, bestekr Ahmed Rsim Bey merhumun, Resimli Osmanl Trihi adl. drt cildlik liseler iin yazd eserini erh ederek nere hazrladm. Yaymlanan eserin faydal olduuna inanyorum. nk; gazeteci slubuyla yazlan ve bilhassa trih kitaplarnda, ayr bir lezzet buluyor insan. Bu meslein sahipleri akademik resmlikten kanarak, ahalinin sevdii anlad lisana, yakn olabildiinden hem okuttuklar trihi sevdiriyorlar, hem de toplumu bilgilendiriyorlar. Ahmed Rsim Bey byle bir alma oldu. Fakat gnlmde, kendi pusulamda yn bulmak istediim trih kitab yazmak arz^jm, yarm asrlk zaman dilimini kapsar. Her nekadar, Rsim Bey trihini erh etmeye alty-sak da, neticede yazarn rotasnda trihdeki seyrini takip etmek zorundasn. Dolaysyla, o almay yapmak benim i dnyamda srdrdm vel979'da fiiliyata koyduum ve 4. Murad'n sonuna yaymladm" Osmanl Padiahlar" serisi o almann nsznde belirttiim gibi, bu kitap objektif, tarafsz bir trih kitab deildir. Bu biyografiler, Osmanl padiahlar hakknda esasa mstenid iftiralar, kr krne sayfalarna alacak bir alma olmayacaktr. Tam tersine o otuzalt padiah meth sena eden alma olacaktr, diye ie giritim. Kendi zel ktphanemde birtakmdan baka kalmadna gre, beer bintane bastm be kitaptan mteekkil 720 sahielik alma otuzbebin kitab ederki, tutulduunu ve beenildiini o zamanlar, okurlarmdan gelen mektuplardan hla zevkini unutamadm takdirkr ifadeler, muhtasar olan o almami, yukarda bahseylediim yllardr topladm notlar ve devam edecek aratrmalarn nda, lkemiz neriyat leminde ham-dolsun ziyaledeen hatrat, an veya nostalji ne derseniz deyiniz, bilhassa Tanzimat sonras dneminin fluluunda, bulanklnda hayli netleme getirdiinden, trih kitaplar sayfalar arasnda bu aydnlatc almalar yer almal ve klasik trih bilgileri arasnda bulduu yerle yetime dnemindeki evlatlarmza ve daha sonraki kuaklara bu kpr-ler uzatlmal diye iimden geirdiimden, sayn Ali Bey'in sorusuna, evet artk, o pire kadar yazyla alnm notlarn trih kitab olmas zaman geldi. Varmn? Dedim ve tokalatk. almaya baladk. Elinizdeki eser, bylece kuvveden fiile kt.

Hak ve Adalet
Aziz okuyucu; bir hadisi erifde; Essalat vesselam Efendi-miz(s. a. v)buyuruyorlar ki: "Men ezli ueliyyen ve fekad azen-tehubiharbin" meali: "Kim benim vel'me eziyet ederse phesiz ben ona harb iln etmiimdir." Bu ikaz karsnda insanolu, hibir zaman hi kimseye ne fiilen nede lisnen bir eziyet yapmak deil byle bir eyi aklndan dahi geirmemelidir. Merh:m Profesr Mkrimin Halil Yinan Bey'in pederleri, olunun tarihi olma

isteine mukavemet sebebi olarak, yazdklarnla ve anlattklarnla, yanl ve kastl bilgilerin farkna varmadan tamiminde bulunursun ve ahirete giden yolunda kendine engeller koyarsn demek suretiyle itiraz olduunu biliyoruz. Htt bu sebebden Mkrimin bey merhum'un kitab yazmadaki ekingenliinin bu ikazdan kaynakland ileri srlr ve haki-kattende o muazzam ilim adamnn yazlm kitab bir tane ve hacmi pek kk bir kitaptr, bildiim kadaryla. Bu bakmdan biz de\ bu hadisin pekmkemmel ikazndan dersini almamz gerekenlerinden biri olmakla hi bir kimseye eziyeti lyk grmeyiz. Fakat; kaderin ykledii vazifeyi yerine getirme ii bakadr. Rza-i lhiye muhalif ilerin faillerini de, yanllar ve zlmlaryla tehiri de tarihinin vazifesidir diye dnyorum. te bu gerekten hareketle, alt asr an ve erefle ve adaiei-!e krre-i arz stnde slmn bayraktarln yapan Osmanl devleti vede onun milleti, ilk padiah Osman Gazi hz. lerinden, son sultan madur ve masum, cennetmekn 6.Mehmed Vhi-deddin Hn hz. lerine kadar btn padiah efendilerimizin, sarhai hayatlarn ve dnya hli ile Osmanl devletine dnen, Kay airetinin, airetden hareketle cihan devleti olmasnn mthi servenini ve bundan da elde edilecek derslerle, dnyann en byk en erefli milleti olan aziz milletimizin istikbline k tutmak, n gsterdii istikamette yol alabilirsek, mutla-ka eski mevkimize vede dnya'ya daha nce rneini asrlarca ibraz ettiimiz efkati, adaleti vermeye muvaffak oluruz. sce-sekde, istemezsek de bin yllty mslmanhmz iindeki misyonumuz bize bu lider lke olma mecburiyetini tahmil etmi bulunuyor. Dnya bizim bu grevi yapmamz ile kurtulua erecektir. Aksi halde; dnya yahudiliinin hizmetkr olan mason, siyonist ve kk dardaki ions, rotary gibi peeli derneklerinde bilerek veya bilmeyerek yaptklar almalar, zlimler gurubu olan Yahudi Devletinin hkmranl gerekleecek ve dnya insan yeniden muzdarip olacaktr. Bu vahim plnn dnyaya hkim olmas iin, mevcut lkemizin barnda kopartlacak kyametler sonunda deil bu hinane pln nlemek, kendi slerimizi halle mecalimiz kalmayacaktr. Buna bal olarak dini ve milli hassasiyetlerimizi mutlaka muhafazaya ve ykseltmee mecburuz. Baaryan insanmzn zdirabnn orta olmalyz. Yine bunlar teminin nce ahlk ve maneviyatla donanmak sonrada ecdad gibi dmann karsnda, arazi yapsna uygun silah ve gerelerin imlinde muvaffak olmak gerekir. Yoksa sava iin silahn para vererek alan bir lke dmannn dima altnda kalmaya mahkmdur. Hangi devlet muhtemel dmann kendisinden gl silahla tehiz eder. stelik, krre-i arzda ve bilhassa balkanlar ve Avrupa'nn Viyana hududlanna, btn Akdeniz sahillerine, karadan ve denizden drt asr hkim unsur olarak boy gstermesi, yerigeldiinde cihan devleti sfatyla buralarda ki huzur bozucu, asayii ihll edici davran sahibi, ahs ve devletleri cezalandrm bir gemiin sahibi olarak, bize bu bakmdan nekadar ticari davranabilir? Btn bu sorularn

cevabn verdiimizde kendimize karacamz fatura, mutlak surette trihimizi bilmek mecburiyetinde bulunduumuz olacaktr. Ecnebi tarihilerin bir haylisi Osmanl hakknda kalem oynatarak, gerek kitab, gerekse makale gerekse de, cilt ct Osmanl trihi yazm olduklar vkidir ve bunlarn hemen banda Baron Hammer geldii gibi, Fransa diplomasi elemanlar arasnda elilikler ve hriciye nazrlk makamnda bulunmu olan, ayn zamanda byk bir edebiyat ve ir olan, Alfred d Lamartin akla geliverir. Fakat bunlarn en iyisinde bile mutlak farkl din veya rki yaklam veyahut da, Osmanl ftuhatnn neticesi sonunda, direk zarar grm ailelerden gelmi olabilecekleri, kasti ve intikam yaklamlarla kalem oynatm olabilirler. Mazimizde byk millet olmann, bir gn yeniden en byk devlet olmamz temin edecek potansiyeli, devlet arivlerinde, gerek vakanvis, gerekse trihi kendi anlay ve inan iinde kaleme alanlarn eserlerinde mevcuddur. Bu eserler umum ktphanelerin ve ahsi ktphanelerin raflarndaki varl geleceimizin plnlarn hazrlamakta en nemli materyaller olduu, bir vakadr. Yaplmas lzm gelen lkemizin ekseriyetini tekil eden byk bir gen nfusumuz vardr. Bu genlere trih okuma sevgisini, trih uurunu gelitirmek ve dnyevi meseleleri dima trihi perspektifleriye tetkik etme alkanln kazandrmann, doru bilgi, akc uslb ve skmayacak esneklikteki anekdotlarla zenginletirilmi trih kitablar almasna ihtiyacn giderilmesidir. Ahmed Cevded Paa merhum; bilindii gibi hereyden evvel pek byk bir deviet adamdr. eitli nazrlklarda (bakanlk) bulunarak hizmet verdii gibi, dneminin bir hukuk hrikasn tekil eden Mecellenin meydana gelmesinde en byk pay olan bir paamzdr. Ayrca yazm olduu eitli eserlerin yannda, Kisas- Enbiya ve Osmanl Trihi, gerek bir tarihi ile bizi tantrr. te bu zt'n yetitirmi bulunduu kzlarnn enby oian Fatma Aliye Hanm; babasnn vefat sonrasnda kaleme alp nerettii "Ahmed Cevded Paa ve Zaman" adl kymetli risaleyi, fakir-i prtaksir. Osmanlca'dan sadeletirerek Pnar ya-ynlarnca nerine yardmc olmutu. Mezkur eserde; Fatma Aliye Hanm, trih okuma zevkini art tiracak, trih yazarlarnn artk kendi, yazarlarmz arasnda da grlmeye baladn kaydeder. Hakikatten; Osmanl trihinin zaferlerle dolu, adalet saan rnedeniyet anlayn akc bir uslb, olaylarn perde arkasn ve espri dolu geliimini kaleme al tarz, 1876'dan sonra yni, Abdlhamid-i Sni dnemiyle balayan mektep saysnn artt-rm, st mektepleri avrupai anlaya yakn bir tedris usul ve tahlil serbestlii, yetien okumu neslin, hem mnevver, hem de retici yaklam tayan kimseler olduunu, tesbit etmek zor deildir. Mesel; ayn zamanda bir nazr olan, Safvet Paann Darlfnunda verdii dersleri aksatmadn grrz. Dervi Paann; fen ilmiyle alakal derslerini vermesinde Darlfnun anfisinde, talebeden ziyade fizik deneylerini, byk

alaka ile seyreden ahali olduunu Mehmed Ali Ayn merhumun "Darlfnun Trihi" adl eserini Osmanlcadan sadeletirdiim esnada renmitim. Pnar yaynlan dnyann eneski niversitelerinden biri olan "Darlfnun Trihi" ni basmakla hayrl bir i yapmtr. Binaenaleyh; byle yaklam tayan ilim ve bilim insanlarnn yetitirdii kimselerde, Fatma Aliye Hanmn yapt tesbiti gerekletirenlerin kmas tabiidir. Nitekim; 1870 doumlulardan balyan neslin, Abdlhamid mekteplerinde eitli akmlara mensup olarak yetimi olsalar da, her biri tbircizse "Adam gibi adamd" Bunlarn iinde Mizanc Murad Bey, Ahmed Refik Altnay, daha nceki kuaktan Abdurrshman eref Efendi, trih anlay ve srkleyici bir uslb iinde zaman zaman htralara yer veren, trih nakillerine mracaat etmeleri, trih mtalaasnda hayli okur kazanlmasna sebeb olmutur. Mesel; bunlardan adn yukarda zikrettiimiz, Ahmed Refik Altnay merhum, nihayet bir talebesi olan Hasan Ali Ycel ki, maarif eski bakanlarndan olup, hocasna yni Ahmed Refik Beye "Trihi sevdiren adam" lakabn ifade etmi ve onun da, talebelerinden olan Muzaffer Gkman Beyefendi, Bayezid Devlet ktphanesi mdrl esnasnda kaleme ald Ahmed Refik Bey'i anlatan muhteem eserinde bu "Trihi Sevdiren Adam" terkibini kitabn ad yapmtr. Ahmed Refik Bey'den sonraki tarihiler, bilhassa trihi romana ynelenler, cumhuriyet genliini, resm ideolojinin izdiiistikametde bilgilendirmiler vede bunlarn iinden, romannda gazetede tefrika ederken, Yce Sultan Ftih'e fedaisi Kara Davud tarafndan tokat attran bir Mizamettin Nazif Tepedelenliolu'nun daha sonra matbuat dnyasnda deli namjyla anlmas belki bu densiz davranndan dolaydr. Bilindii gibi bu ahsn dedelerinden olan, Yanya Sultan ia-kabl, Vali Tepedelenli Ali Paa, Halet Efendinin evirdii dolaplar neticesinde, Sultan 2. Mahmud'un emriyle idam edilmesinin rol olduuda dnlebilir. Zamanmzn dier tarihilerinin smail Hakk Gzunarl, smail Hami Danimend, Tarik Ylmaz ztuna gibilerin hissi yaklamlar, Osmanlya ters zihniyetlerin zebunu olanlarn yannda eserlerinin hacmi ve nisbeten tarafsz olmalar okuru tesiri altna almtr. Edebi bakmdan, merhume Samiha Ayverdi hanmefendinin, "Trk Trihinde Osmanl Asrlar" n lkemiz insannn mutlak okumas gereken nefasette olduunu bu nsz'de belirtmeden edemedim efendim.

Ecnebi Tarihilere Gelince

Bunlarn iinde Alfred d Lamartin adl diplomat ve hristiyan-liktan mstafi, liberal ve ayn zamanda byk bir ir, trihe dkn, "Trkiye Trihi" adl eseriyle lkemizde, Tercmann binbir temel dizisinde yedi kitap hlinde, sayn Mehmed izmen tarafn dan hazrlanarak yaymlanmasndan tannm bir tarihidir. Yine ecnebi tarihilerden Avusturyal Baron Hammer'in Osmanl Trihi,

zerimize evrilmi bir bombardman aracyken, At Bey merhum, evirisinde yapt mdehalelerle, istifade edilir hle getirmesi kayda deer. Diplomat Lamartn'in eserinde, dikkati eken husus kitabnn banda yer alan nsz'n, dnyada mehurluu olduunu hatrlatalm. Tercman 1001 Temel serisinde yaymlanan ve eseri hazrlayan sayn Mehmed zmen Bey'efendinin aadaki beyan, adet dstrum olduundan, bu ly siz okurlarma nakletmeden geemezdim. nk; bu beyanda, gayri mslim tarihilerin eserlerine dima hassas yaklam tamamz gerektiini hatrlatyor. Baknz; sayn zmen ne diyor: "Trkiye Trihini okurken okuyucu baz hususlara dikkat etmek zorundadr. yleki "Lamartin liberal bir siyaset adam olarak sert hkmdarlara ve devlet adamlarna kar, hizmetleri ne olursa olsun bazen hakszla kadar varan hkmlerde bulunmutur. Biz; ou yerde dip not vererek yazarn haksz yorumlarn dzeltmeye altk. Ancak trihi gereklere ok aykr bulduumuz bir ka noktay, dip notu yoluyla dzeltmeye allmayacak kadar gerek d bulduumuz iin evirirken kardk." Dedikten sonra, sayn zmen yle devam ediyor: "Yine okuyucu, Lamartin'n her ne kadar Trk dostu olursa olsun, bir avrupali olduunu ve terk etmesine ramen yine de hristiyanln etkisi altnda kaldn unutmamaldr." Sayn zmen'in yksek bir uurla vard husus olarak, fakirde aynen byle dnmekle ecnebilerin, ark lemi, slm dini ve milletimiz hakkndaki mtalaa ve ifadelerine dima, Kur'ani Kerim'in haber verdii: "bir fsktan aldnz haberi tah-kikediniz" tavsiyei ilhisini gznne alp da bir de, gayri mslim-lerin fsktan da te, kfir olduklarn da hesaba katarsak tahkikimizi daha da mhimsemek lzm isn yakalamak kabildir. Fransa'da 1789 ihtilli ncelerinde Fransa hriciye nazrl yapm olan Lamartin'n, dnyaca mehur nsznn, bilhassa Rusya'nn lkemize ve avrupaya nasl bir bel olacana nazar dikkate eken ifadesine dokunmadan geemeyeceim.

Lamartin'n nsznden
ir ve diplomat, Fransz hariciye eski nzn ve Tanzimatn padiah Abdlmecid'le mlakat yapm ve bir mddet Fransa'y Dersaadetde bykeli olarak temsil etmi bulunan Do Lamartin nl nszne yle balyor: "Hi bir milletin trihi, Trklerinki aibi bu kadar nemli artlar altnda kaleme alnmamtr Bir milletin bana felket ve adaletsizlik geldii zaman, ona kar adaletli olmak ve teessr duymak lzmdr. Gelecek nesiller, aynen adalet gibi, zayflan korumay ve ezilenlerin intikamn atmay arzu ederler. Milletler trihte bazen cezalandrdklarn bazen de intikamlarnn alndn, hakl karldklarn ue zaferlerini bulurlar." Diyen yazar; Osmanl devletinin yllarca avrupay moskof saldrsndan koruduunu anlatan u satrlar koymak licenapln gstermi: ".tiavarindek'i haksz ve zlim yangn, Rusya iin sevin atei oldu. Bu ate Sinop'u mjdeliyordu."

ifadesini yazan Lamartin'n bakn Sultan 2. Mahmud'a nasl szler syleterek anlatyor: "..O zamanlar imparatorluu yneten ve devletinin kalknmasn io gr ve avrupa medeniyeti ile salamaya alan Sultan Mahmud, byk glerin, intiharn ve mantkszln renince, gz yalarn tutamam ve lkesinin bu soukkanl cinayete katlmasn, mazur gstermek isteyen bir yabanc diplomata, u szleri sylemitir: Tek bama moskof istilasna kar koruduum auru-pa'nn beni yok etmek iin moskoflarla birlemesini grn! Benden sonra aorupa istila ve yok edilmekmi istiyor? Sorusuna kar diplomatn cevab: "Haklsnz; fakat avrupa iin endie etmeyiniz. Bir gn gelecek, sizin gayretinizi anlayacak ve sizin denizlerinizde, Nauarin'de gemilerinizi yakan Rus gemilerini yakacaktr." olur. Bu diplomatn; Alfred d Lamartin olduunu tahmin zor deildir. Lamartin'n; Fransa ile Osmanl mnasebetleri arasnda geleneksel siyasetin analizine girimeden, Osmanl iin unu yazyor: Osmanl mparatorluu iin bir tek ey syleyeceiz: Osmanl imparatorluu aurupa ve asyada, corafi, asker, siyasi bakmdan, ikimityon kilometre kare kadar bir yer tutmaktadr vebu yer, eer Osmanl imparatorluu kaybolursa, sadece Rusya tarafndan doldurulur. Eer avrupa, neticede bir halkn imhasn ar'a brakrsa ki, o aurupa bu dnyann en mkemmel iklimlerinin, en verimli topraklarnn en zengin limanlarnn topland kylarn ticarete en elverili adalar topluluunun, anahtarn elinde tutmad en almaz boazlarn denizcilie en uygun denizlerin ve eskiden olduu gibi, btn dnyann merkezi olacak bir kentin (stanbul) iinde bulunduu ikimilyon kilometrekarelik alan bo brakmak niyetinde deildir , olduu gibi Rusya'ya geecektir." Diyen yazar; bu ifadeleri 19. asrn ortalarnda kaleme alm bir hayli isabetli mtalaalar yrtmtr. Hakikaten Osmanly knde, gerek ngilizlerin, gerekse Franszlarn ayakta tutma abalar, merutiyetten sonra geerli sonular vermeyincede ykl abuklatrmak iin avrupann ve bu ikilinin talya'yda yanna alarak, scak darbeyi, 1. cihan harbinde, souk darbeyi ise, konferans salonlarnda nasl vurduunu grm olsayd umarm avrupallara sitemler gnderirdi. Yabanc trih yazarlarnn arasnda nadiren kan byle kimselerin eserlerinin kapsamndan istifade etmeyi ihmal etmedik bu almada.

Global Bir Tesbit

Dnya trihi iinde 622 yl sren bir devlet mr sergileyen Osmanl slm Devletini, nmze koyacamz pek esasl dokuz soruyu tesbit edip, cevaplarn verebildiimiz takdirde Osmanl Devleti fenomeni hlsa edilmi olur. Sorular: 1-Osmanl Devletinin Kuruluu. 2-Syasi Yaps 3-!kti-sadi Yaps.

4-Devlet Tekilt Yaps. 5-Dnce Yaps. 6-Fikir ve Sanat Hayat. 7-Hanodan'n Yaps. 8-Toplum Yaps. 9-Bilime Katks. Cevablar: 1-Osmanl slm Devletinin kuruluunu hereydj nce insanmzn iyi deerlendirmesi gerekmektedir. nk devletin kuruluuna giden yoldaki iaretler, dnya yznde bel hibir devletin mazisinde yer almamaktadr. Rya insanolunun ortak maldr. Ryann mslimcesi, gayr mslimcesi olmaz htt, materyalistler dhi rya grrler ve bunlarn ryalarna girmesine engel olmaya kadir olamamalanndarj dolay bir uuralt hdisesi diye geitirirler. Aslnda ryalar yorumlamak bir ilimdir. Dnyada bu husus aid nice eserler kaleme alnmtr. Ryalarn; eytani, rahmani di ye tasnife tutulduunu pek bilmeyenimizde yoktur. Osmanl devletinin kurucusu olan Osman Gzi'nin babasm babas Sleyman ah'dr. Sleyman ah; Orta Asya'nn Altay da gna yakn blgesinde yaamakta olan Kay Han isimli bir Trl kabilesinin reisiydi. Bu kabilenin gemii Ouz Han evlddr. M 1200 yl sonrasnda Asya ktasn kasp kavuran Cengiz adl Mo ol hkmdarnn errinden Trkistan'n Mahan blgesinde iskne teebbs etmilerse de, zlimin zulmnn oraya da eriecei kes-tiriidiinden, g kaldrlm Ahlat taraflarna oradan Erzincan'e geilmitir. Bu zahmetli gn; yz, yzellibin kiiyi kapsadn.! dnrseniz, ne kadar byk bir sosyal dram yaandn idrak kolaylar. Sleyman ah; Cengiz frtnas dinmi olabilir nazariyesiyle, anayurduna dnmek zere yola km, Halep ehri civarnda Caber mevkii denilen blgede Frat Nehrini atyla geerken derek boulmutur. Na sudan karlan Sleyman ah, hemen o civarda defnedilmitir. Bu kabir Trk Mezar diye anlmtr. 19501i yllarda, Caber Suriye devleti topraklarnda kalm olmasna ramen Sleyman ah'n kabrinde, Trkiye Cumhuriyeti devletimiz bir manga askere ihtiram nbeti tutturmaktayd. Sleyman ah'n drt olundan Gndodu ve Sungurtekin babalarnn kt yola devam edip, kendileriyle birlikte gelenlerle giderlerken, Erturul bey ve Dndar bey atlarnn ban evirdikleri istikamet Anadolu ilerine yrmek olmutu. Pasinlere geldiinde Erturul bey ve beraberindekiler buralarda dolarken, Sarubatu Savc bey'i Konya'da oturan Seluk Sultanna gnderen Erturul bey bir yayla bir de klayacak arazinin kendilerine ihsan olunmasn istedi. Savc bey Konya Sultanna giderken, Erturul bey'de arkasndan ayn istikamette yavaa ilerlemekteydi. Yolda Mool askeri ile savaa tutumu ve malubiyeti adet kesinlemi mslman bir mfrezeye rastlad. Dindaln gerei, hemen bu mslman mfreze lehinde arln koyan Erturul bey'in cengverleri, Mo-ollar perian ettiler. Bu yardmn haberi tabiatyla Konya'ya"

ulatnda, Alaaddin-i Keykubat Erturul bey'in arzusunu i'saf ederek, Domani ve Ermani yaylalaryla, St' klamak zere ihsan etti. Takvimler bu srada h. 630/m. 1233 yln gsteriyordu. Ama bu tarih Osmanl devletinin kuruluu deilse de Kay airetinin Anadolu topranda ebediyyen yerlemesinin trihidir. Burada yerleen Kay aireti, artk bir hamilelik dnemine girmitir. nk Osmanl slm Devletine gebedir. Klak ve Yaylann ihsanndan 25 mildi yl, 26 hicri sene sonrasnda, yni h. 656/m. 1258'de St'de dnya yzne ad Osman verilen bir yiit geldi. 41 kere maaallah der gibi, 41 sene sonra nizm- lem dnyasndan da, maveradan da, erenler sofrasndan da, ehllSahlar leminden de mttefikan bir karar sdr elti. Devlet-i li, Osmanca verilmitir. Takvim h. 699/m. 1299 27/ocak' gstermektedir. Bylece yangna dnen Selukiye devletinin klleri stnde btn dnya'ya, slm bayraktarln yapacak, Osmanl slm Devleti zuhur etmitir. Kuruluun destans tarafn byle zetlemek kabildir. unu da burada ilve edelimki, eyhi Ekber Muhiddin-i Arabi (r.a) hazretleri, Osmanl devletinin kuruluundan 75 sene nce kaleme ald <eceretn Numniyye Fi Devlet'il Osmani-ye> adl eserinde, l-i Osman Halifelerinin ilki olan, Yavuz Sultan Sem Hazretlerinden balyarak; Osmanl devletinin mhim vakalarn cifir ilmiyle ifade ettiini, Ahmed Cevded Paa pek deerli eserinde beyan etmektedir. 2- Osmanl siyasi yaps dediimizde, bu soruyu gnmz anlayndan ziyade, o gnn iinden bakarak cevaplanmas lzmdr. Airetin meydana getirdii ilk topluluk, bir Trk toplumuydu. nk Orta Asya'dan kan bu airet, yaylasna veya klana yerletiinde, kavmi bakmdan, homojen bir yapya sahipti. Buna bal olarak, ilk dnemdeki airet reisinin otoritesi hn'lkla idare edilen bir topluma yabanc olmadndan, Trk hnlarnn, klasik siyasi ve idari anlay airet dneminde cri oldu. Bahse konu siyasi anlay, ieride olsun, komular iie olsun btn meseleler, airet iinde var olan ailelerin byklerinin katld toplantlarda istiareler yapldktan sonra kacak tekliflere eili.,i zetleyip, tercihini bey'in bildirmesi usul idi. Bunlarn edille-i er-baa yni; Kur'an, Hadis, Kyas ve cmaya dayanmas anart idi. Airetten devlete geite, Osman Gazi babas Erturul bey'den ahzetmi olduu vasiyet veya nasihattan bir milim inhiraf etmemitir. Her ne kadar Osman Gazi kendi dneminde padiah diye anl-mamsa da, bir mutlakiyet temsilcisi olduunu sylemeden gee-meyiz. Ancak bu mutlakiyet, adalet, ahiret kaygs, istiare, istihbarat ve tarih bilgisiyle bir nizam halinde yrtldnde, her kafadan bir ses kan anaridende ve demokrasi ad altnda bu yola gididen de iyi netice verdii hkmlerinin her tarafta kabul edilir olmas, toprak mesahasnn Rona imparatorluunu bile getiini gznne alrsak yaanann mutlakiyet deil muvaffakiyyet olduunu teslim ederiz. Mool istilsnn ekilip gittii, Anadolu topranda yaayan insanlarn geirdikleri felketten sonra tbi olduklar Selukiye dev-etinin inkraz, yni yklmas, bir ok beyliin boalan otorite ma-arnna gz dikmesine sebeb oldu.

Kay boyuna verilen devlet kuu, niye bana deil diyen Anadolu beyliklerini bu tensibe karmaya evketti. Osmanl Devleti bu kar klar durdurmak, Anadolu birliini kurmak ve ondan sonra, cihan islmiatrma gayesinin tahakkukuna yarayacak siyasetini tesbite giriti. Siyasetinin temelini yukarda da beyan ettiimiz, edille-i erbaa tekil etmitir. Bizim davamz kuru bir cihangirlik davas deildir. 'l'y Kelimetullah davasdr. Deme lzumunu hisseden idrak, siyasetin rotasn hatrlatma yoluna giderek belki de, hissettii bir sapmay iaret etmek istiyordu! Dinin; dinde zorlama yoktur ikazn, gayri mslimlere devlet olduu ilk gnden itibaren uygulam, hi bir baka din mensubunu islmiyete girmeye zorlamam, ancak zendirmeyi de tebli me-todlari iinde mtalaa ederek, bundan da geri kalmamtr. Osmanl devletinin eitli devrelerde siyasi anlay, daima yazdmz hududlar iinde kaldn rahata syleyebiliriz. Amma bu siyasi anlaynn, bazen sadece zihinlerinde kald anlarnda olduunu bilmemiz gerekmektedir. Osmanl'da birlik ve beraberliin, kendi mslman nfusunu am bir hristiyan toplulukla bir arada yaayabilmesi, baka ortak noktalarn aranmasn getirmitir. Htt bu hlin haberdar olan ngiltere kraliesi, Sultan Abdlaziz'e, nfusunuzun ekseriyetini hristiyanlar tekil etmektedir. Siz de hristiyan olsanz, devletim size daha ok yardmc olabilir. Szlerini syleyebilmitir. Osmanl devletinin siyasetinde dima geni bir istiareye nem atfedildi ise de, neticede padiahn zerinde durduu ve tasdik ettikleri, heyet-i vkel denilen kubbeait vezirlerinin yrtmesine tevdi edilirdi. Ordularnn gc bir milletin siyasi tesirini yceltir veya nazar itibara alnmaz hle getirir. Da buyurgan olan devleti liye, Karlofa antlamasndan sonra pazarlk bir devlet seviyesine inmitir ve bu merdivenlerin iniide zaman iinde hzlanmtr. Avrupa'nn iki mhim devleti ngiltere ve Fransa adet hmiliimize soyunmular, fakat bu hmilii, iktisadi bakmdan bize pek pahalya oturtmulardr. Kapitlasyon; kuvvetli bir devletin, evinde cannn istedii crette hizmeti kullanan bir beyi andrmas gibidir. Kanuni'nin verdii kapitilasyonla, Tanzimat dneminin Ali Paasnn imzalad-kapitlasyon, ayn ismi tamasna ramen ayn kapya kanlardan deildir. Kanuni'ninki; lkenin ihtiyacn gideren cretli hizmeti tutmakt, li Paa'nnki ise, siyasi tavizler bile alabilendi. 3- Osmanli iktisat yaps ana hatlaryla, hududullah dediimiz, Cenb-i Hakk'in koyduu haram, hell hududlanna riayet, israfa geit vermez bir anlay dahilinde, felsefesini ortaya koymutur kendini. Yine Osmanl iktisadiyatn dnemler iinde deimez sanmamak lzmdr. Osmanl devleti, ilk d borcu Tanzimat ferman sonrasnda yapmak zereyken, Abdlmecid hn'n damad Ahmed Fethi Paa, durumdan haberdar olduunda, kaimpederi olan padiaha pek ackl bir tarzda, melen unlar syler: "Efendimiz, pederiniz cennetmekn (2. Mahmud) Ruslar ile iki defa savat, ide yenierilerle tutudu. Yepyeni bir

ordu kurdu. Kava lal gailesi hem saln hem de hazine-i hmayunu epeyice hrpalad. Yine de ecanbden bir fls almad. Size ne oluyor da bor almaya tevessl ediyorsunuz. Bunlara elini kaptran kolunu kurtaramaz" mdehalesini yapmaktan kendini alamaz. Padiahn bu ikazdan intibaha geldii grlr ve yaymlad bir iradei seniye ile bor almaktan sarf- nazar ettiini beyan eder. Fakat alakadarlar, antlamann imzalandn, alm gereklemeyecek olursa tazminat deme mecburiyeti doacan beyan ederlersede "elinizi kaptrrsanz kolunuzu kurtaramazsnz" ifadesi padiah pek tedirgin ettiinden iradesinde srarla, antlamann iptali, tazminatla alakal antlamay imzalayanlarn kendi paralaryla demesi emri verilir. 1299'da kurulmu olan bir lkenin, devletin ilk defa. da borlanmasnn 1840'lar bulduu dnlrse, 540 ksur yl kendi i iktisadi kaynaklaryla yaadn tesbit etmek gsterirk, devletin geliri, r, zekt, gayri mslim tebdan alman alnan vergi, gmrk rsumlan, imaretlerin ve antlamalar yolu ile Osmanl devletine, haralarn deyen mahmi, yni korumamz altndaki, voyvodalk, prenslik gibi yerlerden gelen paralar, devletin geiirini tekil ediyordu. Ayrca eyaletlerdeki valiler, timar ve zeamet sahibleri bu bulunduklar yerlerde, muharebeler iin asker yetitirdikleri gibi buralardan elde edilen haslatn vergilerini Dersaadet'e yolluyor-lard. hazine denilen hazine devleti skntl zamanlarda desteklerdi. Daha 17. yzyla girerken Osmanl devletinin toprak mesahas, yni 3. Murad devrinde 24 milyon, kilometre kareyi bulmutu. Gnmzde devletin ihracatlara tand bir ok imtiyaza ramen bundan bir ka sene ncesi yaptmz bir yllk ihracatmz. Osmanl devletinin skntl dnemlerinden olan 1908 ylndaki ihracatmz seviyesine anca gelebildiini kyaslarsak, gnmz iin nekadar ok dnmemiz gerektii anlalr herhalde. Osmanl ticaret anlaynda en mhim husus pein para ve bizatihi kendisi kymet olan altun ve gm sikke idi. Sultan Ftih; stanbul muhasarasna kalkmadan nce Edirne arsnda, tebdili kyafet alverie kar sabah saatlerinde. Urad ilk dkkndan bir batman yan fiyatn sorar ve alm yapar. Bu esnaf iin gzel bir alveritir. Alc bu sefer bir batman bal'n fiatn sorduunda satc, komumda da ayn fiyat isterseniz bal' ondan alnz teklifini yaptnda tekliften memnun olan istikblin Ftih'i: "benim byle esnafm olduka deil Kostantinapoleyi, dnyay bazma rm edebilirim" Der. Ticari hayatta Osmanl'nn hayran kalnacak hususlarnn dier biri de, sz'n senet olmas idi. Devlet adam ve mverrih Ahmcd Cevded Paa'nn, bir Bosna eyleti teftii vardr. Bu teftite Cev-ded Paa esnafa sorar maln na! satarsn? steyene satarm cevabn alr. Pein Hatam, yoksa veresiyemi? Sorusunada, her iki halde de cevabn alr. Senet yaparmsniz? Sorusuna; ne gerek var, mal alm sz vermi, ne lzm senet. Dediinde adam lrse? Sorusu paadan geldiinde, cevap; vrisleri der. Onlar da demezse? Diye soran paaya, esnafn cevab ise, "ylesi hareket mslmana yakrn?" Sorusu, Ahmed Cevded paaya bu sefer Bosnah'dan gelir.

4- Devlet tekilt yaps hakknda hulasaten syieceimiz yine bundan nceki metod iindedir. nk; devlet-i liye uzun sren safahat- mrnde, halden hle gemi bir idari anlaya mlik olmutur. Ancak her dnem ve devir iinde padiah mutlak devletin bas olarak muhafaza edilmitir. Memnun olunmayan padiahlar taht'tan uzaklatrlp, bazlar da katledilmise de, hanedan deitirelim diyen bir tek kii kmamtr. Bunun bir tek istisnas vardr l- Osman gider, l-i Midhat gelir> diyen ve bu szn de sarhoken sarfettii bilinen, kahraman- hrriyet nmyla millete yutturulmaya allan, Midhat paadr. Devletin 2. adaml, her gedii padiahn sznden sonra, mutlaka yerine getirilen sadrazamdadr. Padiah mhrn, bu grevi uhdesine verdii kimseye emanet eder ve btn emirler bu mhr'n varlnda sadrazamn istei, padiahn tasdii diye telakki olunup gerei yerine getirilirdi. Yrtmeyi sadrazam idare ederken, padiahn dine aykr arzu ve isteklerine engel olmakla vazifeli eyhlislm efendi, tabiatyla sadrazamnda mugayir-i diniyeye aid tasarruflarnda elini oynatmasn nleyecekti. lkenin asayii sadrazamn tedbirlerini uygulayan asker ve mahalli memurlar tarafndan hl yoluna konurken, nfa, adalet, ulema ve medreseler eyhlislm efendinin etki ve idaresi altnda bulunmaktayd. Sadrazamlar ordu ile birlikte savaa gittiklerinde ayrca serdar- ekrem unvann a hiz olurlardki bakumandanlk demektir. Kadlklar; Anadolu ve Rumeli Kadaskerleri denilen iki makama inksam ediyordu. Bunlarn ba, eyhlislm efendi idi. Maliye tekilt Defterdar- evvel, Defterdr- sni rtbesine havi; 'ki makam arasndaki ibirlii ile tanzim olunurdu. Defterdar- ev-Ve', badefterdar demekti. Harici ilere reis'l kttab makam bakard. Bunlar, ecnebi eliler ile grr, taleblerini alr, talimatlarn verir, bazlarmda icab hle gre sadrazam veya padiahn huzuruna kard olurdu. Reis efendiler, devletimizin gcnde grlen gerileme yznden uranlm malubiyetlerin en az zararla atlatlmasn temini hususunda baarl olmak iin ok uyank, dikkatli cerbezeli ve sinirlerine son derece hkim olmalar icab eden kimselerdi. Byle olabilmek de kolay deildi. Eyaletler; valilerin idaresinde olmakla beraber heryerde ayn selahiyette olmazlard. Baz vilayetler mmtaz eyaletlerdi. Orann kendine has artlar gz nne alnrd. unu hemen ilve etmek gerekirki devletin adaletle ilgili yapsnda ok hukukiuluk vard. Yni iki hristiyan arasndaki anlamazlk kendi cemaati ynetiminin dzenledii sistemde hal'l fasi etme hakk vard. Taraflardan biri mslman olursa davann baklaca yer, kad'lik makam olurdu. Uzun zaman hristiyan teb kendi aralarndaki anlamazlklar kad'lara gtrme yolunu semitir. Kadi'Iann adalet datm onlar teshir etmekteydi. Daha sonralar, dini ve milli asabiyyeleri azdrldndan kendi hukuk sistemlerine ba vurur oldular. Osmanl tekilt yaps iinde adalet mekanizmasnn yeri hususi bir mahiyet arzeder. Sulan caydrc mahiyetteki cezaiama sistemi, dnyada hi bir lkede grlmeyen derecede drst, bulduunu yerine ulatrr bir ahalinin vcud bulmasn salamtr.

Adalet mekanizmas nnde fertlerin eitlii ok byk nem arzeder. Buna rid halifeler devrinde bir yahudi ile Hz. Ali (K.V)'nin eid artlarda muhakeme olunmas yannda, Osmanl padiah, yce Sultan Ftih'in bu gnk Ayasofya'nn karsnda bulunan binay yaptrd, ancak bu mimar'n suistimaie dayal ilem yapt haberi padiaha ulanca sinirlenen Sultan Ftih, mimarn kolunun kesilmesi emrini verir. Bu emir tatbike konur. stelik bu mimar slm emnetinde olan bir gayrimslimdir. Hakl olduuna inanmaktadr. stanbul kad'sna mracaatla padiah dava eder. Vaziyet padiaha intikal eder. Kadasker Hzr bey, davay ryet eder. Padiah ksasa mahkm eder. Karardaki azamete bakan madur mimar, nce mslman olur, padiahn balad byk bir tazminatla, hayatnn bundan sonrasn geirir. Hzr Kad ile Ftih arasndaki duruma sonras u diyalog pek alaka ekicidir. Padiah; eer bana iltimas etseydin sana bu topuzla vurucaktm. Der. Hzr Ka-d'da krsnn arkasnda bulunan eri klc gsterip, siz de iltimasl bir davran istei gsterseydiniz, bu klla sizi hizaya sokacaktm. Der. 5- Osmanl devletinde dnce yaps, dier mevzulardada olduu gibi eitli safhalar geirmitir. Altyz ksur yllk devietin geirdii istihaleler bunda ro! oynamtr. Osmanl devleti mmeii esas alan bir kurulutur. Zmmeri de Kur'an- Kerimin tlim ettii anlay iinde bnyesinde barndrmtr. Dinlerine ve rflerine mdehalede devlet olarak bulunmamtr. Ancak baz kimselerin mdehalelerine de msaade vermemitir. Onlar taciz edenleri te'dib etmitir. Osmanl devleti, gerekten fikri hr vicdan yksek nesiller yetitirmitir. nsan esas alnm buna inzimamen, uan kular dahi devletin koruyucu kanatlarndan istifade etmilerdir. Eski evlerin cephelerinde bir kma yaplp, kulara dinlenmek vede souktan korunmalar iin yuvalar yapmlardr. Ahali, siyasi dncenin daima dnda kalmay tercih etmi, devlet baba, padiah efendimiz esprisine sadk kalmtr. Hkmet otoritesine kar yaplan isyanlarda ahaliyi bir seyirci olarak grrz. ok ndir vakalarda ahali olaylara karmtr, bunda da Sancak- erifin ekildii grlr Saray evrelerinde; her trl fikir mnakaa ve mzakere edilebilirken, bunlarn aynn ahali arasnda yapmak mkldr ve mahzurludur. Sultan 2. Mahmud zamannda Mukaddime adl bni Haldun'a aid eserin oaltlp ahaliye okutulmas tavsiye edildiinde padiah: "ocuun eline ustura verilirimi?" diyerek, bir incelie iaret etmitir. Kprl Mehmed paa dneminde kadzdeiilerle, tasav-vufularn savaa benzeyen kavgas ile 1830'larda kurulmu Beikta ilmi heyeti, eitli bilim dallan hakknda aratrma ve mnazaralar tertiplerken, onikiier denen bu ilim heyeti bakanna Sultan 2. Mahmud'un; "Aman bu almalar yapmakteyken, dini ve haik hafife almayn, yoksa eyhlislmn elinden sizi ben bile kurtaramam" demesi halkn mukaddes tand hususata ten- tana msaade etmeyen dnce hkimdi. nk devleti millet meydana getirdiinden ona sayg dncesini Osmanl devletr dima n plnda tutmutur. 6- Fikir ve sanat hayat Osmanl'da pek geni bir hrriyet bulmutur. nk,

sanat hayatnda ir sfatyla bir ok padiahmz, ehzdegn, htt hanimsultanlar dahi ina ettikleri divan ve iirleriyle bizzat yer almlardr. Gze! sanatlar iinde de resim ve heykel biraz sra d kalmtr. Yoksa gnmzde bilinen btn sanat kollan, daha bir samimiyetle ve geime mstani olarak alaka gsteren kiilerce yaplmaktayd. Bir ir; yazd bir mersiye veya kaside karl ald, bir kese altunla sadece kendini deil geleceinin maddi problemlerini dahi zm olurdu. Hat sanat Osmanl devleti hattatlar ile en mkemmel seviyeye karlm, "Kur'an stanbul'da Yazld" darb- meseli nesilden nesile anlatlmaktadr. Mimari eserlerin elan ayakta duranlar, bu alanda nerede bulunduumuzun sessiz fakat grlr ahidleridir. Osmanldaki sanal aslnda; harp sanatnn ayrlmaz bir paras olarak da grmek kabildir. Bilhassa mimarlarn pr'i saylsa seza olan Mimar Sinan; hereyden evvel bir yenieri olup, avrupa ftuhatnda olsun, sark lkelerine nizm verilmee gidite olsun, askerin ve ordu arlklarnn geebilmesi iin yapt kprler, dman kalelerinin yksek burlarna kmak iin hazrlad sava avadanlklar onu, ehza-deban, Sleymaniye'yi ve Selimiye'yi yapabilmeye gtren vize imtihanlardr. Yaptn saydmz eserler, finalde Mimar Sinan'n ipi gslediini ve tanzir edilemeyecek olduunu gsterir. Musiki leminde 3. Selim'in makam icd eden bir padiah olduunu, ehadetini salayan katiller, bana salladklar klla, yznn yansn paralamadan evvel elinde olan ve almakta olduu ney'i paraladlar. Bir cihan devleti padiah, elinde ney'i olduu halde ehidler kafilesine iltihak etmiti. Fikir hareketlerinde ise dini meselelerde; Simavna kadsyla balayp, Molla Ltfi v. s gibilerinin, mlhidhne hareketlerinin kaps ksa zamanda halka kapatlarak, bozuk ve art niyetlere frsat verilmemi, yollar yrmekle anmaz demek kaygs es geilmemitir. Osmanl devletinde fikir hareketlerinde canll, 3. Selim ile beraber grmek mmkndr. Bu hususta 1789 Fransz mason lar-ahali ibirlii, jakoben klb yelerinin zlim bir Fransa krallk idaresine kalkt vede baard isyandan sonra, gelien sosyal alkantlardan, btn dnya gibi biz de paymz alacaktk, aldk-da! Fakat; Osmanl cemiyetinde Fransa olsun, avrupann dier devletlerinde olsun, yaananlarla hi bir benzerlik yoktu. Buna bakarak bizim etkilenmemiz beklenemezdi. stelik ngiltere. Fransa-da gelien bahse konu ihtilli tasvip etmedii gibi. bastrma hususunda gizli gizli, kralclara yardm etmeye hazr olduunu beyan etmekteydi. Fakat Fransz kltr yaygnl bignelii nledi. Ancak harekete gei diye bir faaliyet grlmediysede, mnevverler oradan szlen haberleri aldka iinde olduumuz sistemi ac ac tenkitlere koyuldular. 3. Selim devri hariciye nazrlarndan Atf Efendinin, "Muvazene- Politika" yni denge politikas da diyebileceimiz, lyihasnda 'aret edilen aadaki husus, bize bahse konu ihtille nasl bakmamz gerektiini hatrlatm oluyor. Mezkr ihtillin, ana masonlarndan sayd Volter ve Jan Jak Ruso iin unlar beyan ediyor: Volter ile Ruso denmekle mruf ve mehur olan zndklarn ve onlar

gibi dehrilerin ha smme ha mbarek peygamberlere svmek ve ktlemek ileri olup, maksadlan btn dinlen ortadan kaldrmak., alaahir" imdi mslman bir toplum bu ekilde iln edilmi bir ihtillin fikir babalarnn maksad hakikisini rendikten sonra yine de oradan bir istimdad beklerse artk, belya hazrlansn demektir. nc Selim'in ehadetinden sonra, yenieri askerinin kaldrlmas gayretleri, 1826'da 2. Mahmud eliyle gerekletiinde grlen fikir hareketleri, Franszlarn, msavat-uhuvvet-brriyet s-zde bat dnyasn tetkike balayan mnevver taslaklarnn aznda vird oldu. Bilenle bilmeyen bir olurmu? lhi sorusu yerini Fransz laiklilerinin, uydurma ve samimi olmayan sloganlarna brakt. Fikir hayat denen anlay bir fikr-i ishal halini sergilemeye balad. Hemen unu da ekleyelim ki; 1860 ekiminin son gnlerinde kurulan ilk hususi gazete Tercman-i Ahval'in yaymlanmaya balamasyla, fikri hareketlere bir canllk geldii grld. Bunun devamnda Osmanl slm devletinde l artk Avrupa ne der? Ecnebiler yutarmi? Gibi aalk kompleksine eilim grlmee balad. Bu eilimler 2. Abdlhamid devrinde o kadar oald ki; kendi kurduu mekteplerde, okuttuu millet evldlan, onun vermeye gayret ettii nimetleri, grmezden gelmeyi adet edindiler. Ve nihayet o'nu devirdiler. Batl fikirlere dalmalar Osmanl devletinin trih sahnesinden silinmesine yetti de artt bile. 7- Hanedann yaps hususuna gelince evvel kelime mnasna bakalm; Soyca dindar ve asil aile demi Trdav lgati. Larus'da-da buna benzer bir tarif var kelimeyi. Hanedan kelimesinin bizde bazen sarakaya alndn, yni alay konusu yapldn gazetelerde defaatle grmzdr. Milletimiz asil bir millet olduu iin ayn zamanda en az mazideki haliyle dindar bir aile yaayna sahip olduundan lkemizde her bir aile hanedan saylr. Temennimiz btn ailelerin soylarnn, devamn Cenb- Mevl nsib klsn. Osmanl hanedan'na gelince bu elan devam eden bir soydur. Bu soyun en mftehir olaca husus dnya'ya hkmetmi bir milletin riyasetini yklenmi olmalardr. Bu hanedana mensup olmak, hem mazhariyyet hem de, byk mahrumiyyetin oda olmak demektir. Hanedan'n erkek yelerinin, yaamakta olan en yals 1. Ahmed'n ortaya koymu olduu vesayet anlayna uygun olarak daima hanedann reisi durumundadr. Hatta bu vesayete uymak yznden taht'ta gz olmayan 1. Mustafa zorla taht'a karlmtr. Buna karlk bu vesayet sisteminde, ehzade ve karde ktalleri kd zerinde nlenmitir. Fakat kaideleri ihll eden cemiyetler bir k yolu ararken cinayet dahil bir ok yanlnda muhatab olurlar. Osmanl hanedannn en mhim vasflan iinde, ahali arasnda akraba sahibi olmama yoluna nem vermi olmalardr. Bu sebebten, izdivalarn umumiyetle esirelerden, uzak blgelerden gelmi bilhassa, Kafkasya civarndaki erke kabilelerinden gelen hanmlarla yaparlard. Gayri mslim olup, harem'de din-i mbine giren ve girdii dinin feraizini,

takvasn yapmaya gayret eden hanmlarla da evlenmilerdi. Osmanl padiahlar; tabiatyla dinimizin msaadesi nisbetinde tek evlilikden ziyade ok evlilii denemilerdir. Bunlarn iinde yalnz Gen lakabl 2. Osman, tek evlilik yapm ve eyhlislm Hocazde Es'ad Efendinin kz,*Naile hanmla izdiva yapmtr. 3. Mehmed'e kadar ehzadeler Anadolu vilayetlerinde valilikle istihdam edilirler ve yava yava zimam- idareyi bellemelerine gayret gsterilirdi. Padiah izdivalarnn birden fazla olmas ve bunlardan husule gelen ocuklarn arasnda ayn meknda geni olmasna ramen, Dr takm ihtilaflar meydana gelmekteydi. Annelerin, baba bir karde olar ocuklar iyi bir geime sevkettikleri esaslardansa da, bazen valide sultan olma arzusu ki koskoca cihan devletinin Ana-sultan olmay hangi akll kadn istemezki? Bu arzunun gerei ehzadesini taht'a tevik kendisine, yardmc olabilecek kimseleri bulmak gibi aratrmalara girdii pek sk rastlanan durumlardr. Fakat u o kadar nemlidir ki, ekberiyet yni yaa aile iinde kim bykse ona son derece hrmet ve sayg gsterilmitir. Osmanl hanedan dnya'da hi bir hanedann grmedii, maduriyete maruz braklmdir. O temiz insanlar, dnya'ya ferman okumu aile mensuplarndan baz prensesler, ecnebi lkelerde, o lkenin askerlerinin amarlarn ykayarak, hayatlarn kazanma ve idme ettirmemecburiyetine drlmlerdir. Bu bahsi 7/mart/]924 tarihli Akam gazetesinde yer alan bir haberle kapatalm. Mustafa Kemal Paa meclise verdii bir nergede, yurd dna karlacak Osmanl hanedannn bayan azalarnn, memlekette braklmas stne bir takrir verir. Bu takriri verene Cumhuriyet Haik Frka mebuslar, tarafndan red cevab verilirken u kelimeler pekcabi dikkattir. "Biz, deil onlarn dirilerini, llerinin kemiklerini dahi bulunduklar mezarlardan karp atalm diyoruz." 8TopIum yaps meselesinde her madde banda olduu gibi byle uzun yaam devletlerin tetkiklerinde, dnemler incelenip, sonuca gidilmesi daha dorudur. Bizim burada sayfalarmz byle geni bir aratrma ile donatmamz zaten esas olmaldr. Ancak cihann en byk devletlerinden birini tekil eden, Osmanl devletimiz, bu kaide iinde mtalaa edilmelidir. ehirleme olaynn dnyada da az olduu dnemde Osmanl toplumunun byk kismnn ziraatle megul ve genellikle kylerde yerlemi olduunu grrz. Devlete olan toplum ball fevkalde st derecede idi. Gayri mslim teb dahi, 1770 yllarna kadar son derece devletin bals grnts vermekteydi. Ne zamanki Rusya; Osmanl devleti topraklarnda yaayan Ortodokslar iin hmilik imtiyaz aldnda, gayri mslm teb'da, bu ballk geveklie doru yol almaya balad. Beri yandan birtakm valilerin, mltezimlerin, voyvodalarn bulunduklar yerlerde yaptklar zalimane i ve yanllklar yznden ihvanlara sebeb olduundan, ahalide isyancya sempati besledii rlrd. Bu devletin yldirdi deil, devletin temsilcisinin yldr-d insan, ayn zamanda halife olan padiahdan mmidini asla eksiltmezdi. nk yanl yapan idarecinin hesabn, padiahn sorgulayacan bilirdi.

Byk devletlerin baehrinde bir takm olumsuzluklar yaanrken, serhad boylarnda ordusunun fetihler yapt pek rastlanan olaylardr. Osmanl devleti ise, bu hususlarn en ok hid olunduu bir devlettir. 9- Bilime olan Osmanl devleti katks, ilim adamarna verdii-nem onlara gsterdii hrmet ve bu hususda hi bir dini, mezho-bi ve rki bir ayrma gitmeden, bilim ve ilim namusuna saygs, bizzat bu bilim adamlarnn itiraf ile sabittir. Baron Carre de Vaux "slm Mtefekkirleri" adl eserinde Sultan Ftih iin unlar sylyor: Bu fetih Ftih Sultan Mehmed'e tesadfen veya Bizans imparatorluunun zayfl yznden myesser, olmamtr. Bilakis Ftih Sultan Mehmed, nceden gereken hazrl yapm ve devrindeki her trl ilmi glerdende faydalanmtr. O zamanlar top daha yeni icad edilmiti.> Biz bu ahsnsylediklerine, Sultan Ftih'in, havan topunun bizzat mucidi olduunu syliyerek itirak edelim. Bir ok kimsenin pinti diye vasfetme gafletinde bulunduu Cennetmekn Sultan 2. Abdlhamid Hn, kuduz asn bulmaya alan, bu faaliyetini maddi yetersizlikler yznden, erteleyeceini iitmi olduu almalarna devam etmesi iin kendi cebinden byk meblalar gndererek bilime maddi bakmdan hizmette bulunduunu ilave edelim. Gelenbevi smail efendi gibi matematikiler ve daha nice Osmanl ilim ve bilim adamlarda gelip gemilerdir. istanbul'un fethinden sonra Sahn-i Seman Medreseleri Sultan fatihin kurduu ilim ve bilim, renme kurumlardr. Kanuni zamannda gerekletirilen Sleymanye camii ve medreseleri, mev-cud bilim merkezleri olmutu. Avrupa ise; bu sralarda losyon bulma ilminde ileri gitmidi. nk ykanmann, hayatlarnda yeri olmyan bu insanlar, vcud-iarndan neet eden kokulan bastrmak iin yeni kokular bulmaa alyorlard. Tuvaletten habersiz Parisli def-i hacetini oturak denen kaplara yapyor ve pencereden sokaa dkmekteydi. emsiyecilik mesleide bu pisliklerden korunma iin yaptklar salam emsiyelerle, epeyi terakki etmiti batllarda. Fakat bildiimiz kadaryla bilim hayatna yzelli yla yakndrda maalesef biz de bir katk salam deiliz. Bilime ak olmak en nemli husustur. Osmanl devletinde harp bilimleri daima ncelik kazanmtr. nk islm yayma grevibir ftuhat devletini gerektirirdi. Savalarda ar zrh kullanmayp ok fazla harekt kabiliyeti elde etmek, fiziki kabiliyeti iyi kullanmay getirmitir. Donanmamzn gemileri bir baskn karsnda abuk harekete geebilmek iin demir alma yolunu terkedip, demirleri, denize funda edip saldry karlama hareketlilii fenn-i harbin biz de tatbik olunanyd. Beri yandan Sultan Ftih'in top dkme sanatnda kendine hizmet arzeden Macar mhendis CJrban', istihdam kendi mevcud mhendislerini takviye etme hesabna dnkt. Nitekim rban'n, hi adl top'un berhava olmasnda hayatn kaybetmesi, top dkmemizi akamete uratamamtr. Hlbuki; Cban usta Ftih'e gelmeden sanatn avrupann krallarna sunmutu, fakat istihdam olunmamt. Osmanl humbarac snfn inkif ettiren Baron d Tot, daha sonra 2. Mahmud dneminde gelmi bulunan Byk Moltke harp fenninin deerli bilim

otoriteleriydi. Hemen unu ilve edeyim ki, 1999 ylnn Osmanl devletinin kuruluunun 700. yl mnasebetiyle yaplan kutlama programlar devlet trenleri bakmndan lyki vehile yaplm olmasa da varln grmek kabil olmutur. Bilhassa sevsek de, sevmesek de devrin cumhurbakan sayn Demirel; kutlama senesi iinde, stikll harbi sonras resm ideolojinin, millete yeni rejimi benimsetebilmek iin devlet-i liye'yi ktleme kampanyas aldn, bir takm haysiyet celltlnn yapldn, nice zevat'n da, hakketmedikleri hakaret ve bhtanlara maruz brakldn, artk rejimin oturduunu, kimsenin Cumhuriyet ile zoru olmadnn tebeyyn ettiini, artk dorularnda ortaya karlmasnn, sosyolojik adan cemiyeti hazrlama dnemininde tamamlanmasnn krp, dkmeden hakikat gneinin klar, propaganda yalanlarn soldurabilir mnasna gelecek bir beyanla lkemizin reisi olarak ifade etmi olmasnn da katksyla Osmanl trihinin eitli ynlerini daha hr bir ekilde sylenme ortam tesis edildi. slm; Osmanl ve insaf dostu insanlar temin olunan bu ortam gayrete getirdi. Maddi ve mnevi emekler ortaya sald ve haylice mekk vakalar hakikatleriyle yaymlanmaya muvaffak olundu. Perde arkasnda kalm hakikatler gnyzne karlmaya baland. Bundan hak denen olay payn alrken ideoloji anlay hasebiyle trihinden habersiz, htt yanllar doruymu gibi retilen nesillere verdiimiz zararn bir blmn tamir imkn da bu 700. yl kutlamalar sayesinde kolaylat. Yaplan aratrmalar, bilinip de kapal tutulan bilgilerin, bilhassa tanzimat sonras vesaik de, devreye girince tanzimat sonras trihin yeniden yazlmasn icb ettirmitir ve merhum Ord. Prof. smail Hakk (Jzunarh'nn, yakn dostlarna syledii "Rabbim bana; Tanzimat dnemini yazdrmaz naallah" szleri aklmza geldi hakikaten yazamadan da hakknda emr-i hakkn vukuu bulduunu, merhumun balad almay devam ettirmekle grevli Enver Ziya Karal'n tanzimat yazdn hatrladk. Grlecektir ki, eyrek asra kalmayacak Osmanl trihi dahada sarahatla, yni mukni, ikna edici effaflklarla gelecek nesillerin mtalaasna hazr olacaktr. Bu almamzn tanzimat dnemi, yukarda iaret ettiimiz hususlarla hem ahenk olarak kacaktr karnza naallah.. nszmzn bandan bu yana ifade ettiklerimizde, bir cihan devletinde olan vasflan tesbit ve takdime altmz okudunuz. Bunlarn iinde atlam olduumuz, bahsini almann iyapsnda karlacainz umduum bilgilere, mevzu-muzla alakal olsun veya olmasn, stadm addettiim, merhum Ahmed Rsim Bey'in faydal bilgiler ad altnda, gerek o zattan aldm, bilgilen gerekse dier kaynaklardan edindiklerimi, "Bilgi Bankas" ad altnda sunmaya gayret ettim. Benim slbumda dip nottan ziyade, aktarmalar ve mhim ve az rastlanr vak'alarn kaynaklarn, okuma akn kesmemek hasebiyle, metnin iinde verdim. Ayrca nakil esnasndaki meseleye, te'yid veya itiraz babnda mdehalem, ayr yerde deil ayn yerde olmutur. Osmanl islm devletinin

tekilt yaps son cildde zet fakat toplu bir halde yazlmtr. Saray tekilt, devletin iinde mtalaa olunduundan ayn blmde zikredilmitir. Bu almamzda; mukaddes stikll Savamzn devlet-i l'ye trihi iinde yapld gz nne alnarak yaplmtr. stikll Sava Subaylarnn ve Mehmedii Osmanl Devleti evld olduu anlay iinde kaleme alnmtr. Yaptmz almann, milletimizin asil ve necb evldlarnn trih kltrne katklar olmas yan- temennim olup Cenb- Hakk' rzasna uygun ilerimizde milletimizin ve hepimizin zerinden siyanetini esirgemesin. HASIRCIZADE METN HASIRCI. Sargzi: 10/ocak/2002

OSMAN GAZ
Babas: Erturul Gazi Annesi: Halime Hatun Doum Tarihi: 1258 Vefat Tarihi: 1326 Saltanat Md.: 1281-1326 Trbesi: Bursa'dadtr.

Osman Gazi'nin Emirlii

Erturul Bey'in vefat zerine, Kay Kabilesi'nin ileri gelenleri toplandlar Gazi Osman Bey'i setiler. Osman Bey'n kardeleri ise, bu seime gnlden bir ballkla katldlar. Ne var ki, Osman Bey'in seilmesi, amcas Dndar Bey'in cann skt. Baa gemek iin birtakm almalara girdiyse de, Osman Bey'in seilmi olmas, Seluk Sultannca da tasvib ve tasdik grdnden, bu almalarnda baarya ulaamad. Fakat bun hazmedemeyen Dndar Bey, Osman Bey'in ilerini aksatmak in O'nun dmanlaryla bile ibirlii yapmaktan ekinmedi...

( Rya)
Devlet-i ebed mddet, yani Osmanl Devleti'nirV-'ly- Ke-limetullah iin kurulup, gelierek dnyann ktasna hakim olacann mjdecisi olan ryadan da sz etmeliyiz. Ertuurul Bey, birgn St civarna dolarken, geceyi bir ky imamnn evine geirmesi icab etmi. Erturul Bey'in oturduu yerin arkasndaki dolapta imam efendinin Kur'an- Kerimi bulunuyormu mam Efendi telala Kur'an- Kerimi alp yksek bir rafa kaldrm. Okuma-yazma bilmedii rivayet edilen Erturul Bey ise: O ne kitabdr? diye sormu mana Efendi de: Allah (c.c)'n, peygamberimiz (s.a.v.) Efendimiz Haz-retleri'ne bildirdii Kur'an- Kerim'dir; btn in ahkm onun iinde yazldr, diye cevap vermi. Bir sre daha sohbet ettikten sonra, mam Efendi msaade isteyip misafirini yalnz brakm. Erturul Bey, namazn kldktan sonra, Mushaf- erife dnerek ellerini balam ve sabaha kadar ylece ayakta durmutur. Sabaha kar yorulupta yastna dayanp kendinden getii bir srada Allah (c.c) tarafndan ryada kendisine Sen benim kitabma bu kadar hrmet ettin, ben de senin evladmda ta kyamete kadar devam edecek bir saltanatla kutladm. diye bir ses gelmi Ertuurul bey uyandnda bu ryay imama sylemi ve bir sre sonra da olu Osman Bey'e anlatt rivayet edilir. kinci rya ise; Erturul Bey'in, Osman Gazi domadan evvel Konya'ya

gidilerinden bir keresinde, gece ryasnda; evinin ocandan tatl bir su karak, oba oba bir byk'deniz olup her taraf kaplam. Erturui Bey, Sutan Aladdin'in Baktibi, zamann byk alimlerinden Abdlaziz Efendi'ye ryasn anlatm. O da: Yaknda senin bir olun doacak ve O'nun saltanat alemi kaplayacak diye tabir etmi. Az bir mddet sonra da Osman Gazi'nin doduunu baz tarih kitaplar yazar. Osman Bey, aslen Karaman'l olan, tahsil iin am'a gidip sufiyye mesleine intisab ederek dnen ve St'te halk ir-, ada balayan byk alim eyh Edeb Ali Hazretleriyle grr ve O'nun tevecchn kazanmaya alrd. Birgn ey-h'in kz Mal Hatun'u baka kzlarla beraber gezerken grr ve ak atei kalbine der. Fakat eyh Edeb Ali'ye ayp olmasn diye bu akn sene saklad. eyh Edeb Ali'nin tekkesinde misafir kald akamlarn birinde bir rya grd. eyh'in koynundan bir ay kp kendi koynuna girmiti. Gbeinden bir aa peydah olup, dallar btn dnyay kaplamt. Edeb Ali'ye bu ryay anlatan Osman Bey, u cevab almt; Sen bana damat olacaksn ve byk, uzun mrl bir devlete kavuacaksn. Daha sonra kz Mal Hatun'u Osman Bey'le evlendirdi. Aladdin ve Orhan adndaki oullar Mal Hatun'dan domulardr. te bu rya, Osmanl Devleti'nin slm fetihleri (zafer-ieri) iin kurulacan mjdeleyen ilhi iaretlerdir. Yine mehur bir alim ve tarihi olan Bitlis'li dris der ki: Kumral Abdal adnda bir gnl ehli vard. Yeniehir taraflarnda otururdu. Dervileriyle Rum kylerine akn eder, gaza yapard. Bir gn Allah yolunda ehl-i halden byk bir zatla grt. Bu zat, Kumral Abdal'a: Allah-u Tel, Osman Gazi'ye kyamete kadar devam edecek bir byk devlet ihsan etti, git mjdele!) diye emretmi, Kumral Abdal, Osman Gazi'yi tanmyordu. O mbarek zat Kumral'a, Osman Gazi'nin ehresini tarif etmi... Kumral Abdal da bu almetlerle Osman Gazi'yi bulup mjdeyi vermi. Mjdeyi alan Osman Gazi, imdiki halde br kilsja, bir marabamdan baka eyim yoktur. deyip, onlar Kumral Abdal'a vermi. Kumral, marabay alp, klc geri vermi ve bylece kl fetihlerini mjdelemi. Osman Gazi, ok sonralar Kumral Abdal'a bir zaviye yaptrm ve Yeniehir civarnda kendisine tarlalar vakfetmitir. Btn bu zikrettiimiz manevi mjdelerin en dikkat ekeni de eyh-i Ekber Muhiddin-i Arab Hazretlerinin, Osmanoul-iar'nn kacan 70 sene evvelden cifir ilmi denen ve ince hesaplarla yaplan bir ilimle kefederek, ona dair ecere-t'n-Nu'maniyye Devlet'il Osmaniyye adl bir eser yazarak, Ali Osman Halifelerinin^brincisi Yavuz Sultan Seim Hazretieri'nden balayarak, Osmanl Devletinin byk vakalarn, Cifir lminin kelimeleriyle ifade etmiti Btn bu yazdklarmz, Osmanl Devleti'nin Cenab- Hakkn murad-i ilhsine nail, evliya- kiramn muavenetine layk bir devlet oluunun ve onun kurucusu Osman Bey'in kalp gznn ak bir zat olduunun ispatdr.

Gazi Osman Bey'in almalar

Osman Gazi'nin beylie seildii sralarda, Konya Seluklu sultanl inkraza (yklmaya) yz tutmu ve byk karklklar iinde bulunuyordu. Osman Gazi, yukarda anlatlan manevi mjdelerin manasn mdrik bir bey olarak siyasetini, o mjdelerin istimatine gre tanzim ediyor, byk bir vazifeyi devralmann ve onu devam ettirebilmenin, kl kuvvetine dayanacana inanyordu. te bu kark devrede kuvvetlenebilmek iin etrafndaki tekfurlarla iyi geinmeye gayret ediyordu. negl tekfuru Nikola, Osman Gazi'nin bu patrdlara kar-myarak kuvvetlendiini hissediyor ve kuvvetlendike kendisi de dahil her yeri ele geirip hkmedeceini anlyordu. Bunu nlemek iin dier tekfurlarla ittifaka giriti. Osman Gazi, dervi ve sevenleri vastasyla bunu haber alnca, bunlarn birlemelerini nlemek zere negl' fethetmeyi dnd. Bu maksatla H. (683) (M. 1284) senesinde negl yaknna bulunan Kolcahisar'i basarak, kaleyi ykt ve birok ganimetle geri dnd. Nikola, komusu olan Karacahisar Tekfuru ile birleerek byk bir ordu meydana getirdi. 120 kadar svarisi ile Ham-za bey ky yaknndaki Ermeni Beli denen yerde bulunan Osman Gazi'nin yonulu kesti. Kl klca ok sert bir cenk balad. ok kalabalk bir dman ordusuyla arpan slm mcahidleri zor anlar geirdiler. Hatta bu arada mcahidlerin nllerinden Bay Hoca ehadet erbetini iince, bir aknlk meydana geldiyse de, nusret ve zafer; sabrden ve Allah iin cenk edenlere nasib olaca iin Osman Bey ve svarileri bu niyyet ve amelde bulduklarndan, dman ordusuna dalkl hcum edip, onlarn emberini yararak, lleri ve yararlaryla babaa brakp kurtuldular. ehid Bay Hoca'nin mezar Hamza bey kynde olup halen ziyaret edilmektedir. Osman Bey bir gece 450 sekin svari ile, Ermenibeli'ni dolap aniden Karacahisar zerine indi. Rastgeldii dman drp bir ok ganimet alarak Domani tarafna dnd ve ormanlar iinde gizlendi. Karacahisar Tekfuru, askerini negl Tekfurunun askeri ile birletirip, anlama yaptklar baka tekfurlarn askerleriyle de buluarak negl nnde byk bir topluluk meydana geldi. Osman Bey de etraftan olduka mcahid olaplamiti. Aralarnda ittifak etmi tekfurlarn ordusu, hareket eder etmez, Gazi Osman Bey de Domani'ten aa yrd ve dmann karsna dikildi. Yaplan sava sonunda dman perian olmu, len dman askeri, meydanda bir tepe meydana getirmiti. Bu savata Gazi Osman Bey'in kardei Gndz Alp ehid olmu, buna mukabil Karacahisar Tekfurunun kardei de ldrlmt. Savatan sonra ehidleri defn eden Osman Bey, karde Gndz Alp'in cenazesini st'e gtrerek babasnn yanna defnettirdi. te bu zafer, Gazi Osman Bey'e byk bir hret kazandrmt.

Gazi Osman Bey'e Beylik Beratnn Gelii

Seluklu Sultan H. 683 (M. 284) senesi Ramazan- erifi balarndaki tarih ile yazl bir menur gnderdi. Farsa yazlm olan bu menurda Osman. Gazi'ye: Saadetmenendi eaz ekrem ve kmkn muazzam nsirddnya ved'din Ebu'nNasr Osman ah, metfceanallah bituli hayatihi ve ymni likaihi... eklinde hitab olunmu ve zamanmzn evketli hkmdar, gndz ve gecemizin azametli ah erefi diye vasflandrlmtr. Ayrca bu menurda Osman Bey'e adalet ve insaf ile eriatn ahkmna gre hareket etmesi, sulh isteyenlerle sulh iinde yaamas, ahdine sadk kaimas, Cenab- Hakk'n emri olan emaneti ehline veriniz fehvasnca, hkmdarlar iin ok nemli nasihatleri ihtiva ediyordu. Cenab- Hakk'a itaat, onun eriatini tatbik edenlere itaatle mmkn olduu hatrlatlarak, Osman Bey ve memurlarnn gsterilen yolda hareket etmelerinin Din-i slm'n farzlarndan olduu bildiriliyordu. Bu menurdan sonra Seluklu Sultan ile Osman Bey'in haberlemesi kesilmitir. Yukarda anlattmz menurun izahatndan; meselelere bugnk art ve kalplan eskiye tatbik etmek gryle hareket edenler, phesiz yanlla derek bu menur neticesinde Osman Bey'in St'e nahiye mdr tayin edildiini zanederler. Halbuki her unvan aid olduu zamana gre dnlmelidir. Oysa Gazi Osman Bey'e verilen unvanlar, mstakil bir devlet reisine verilen unvanlard. En azndan i ilerinde mstakil bir devlet reisine... Yoksa btn mslman sultanlar manev olarak zamann halifesine bal idiler. Bir devletin en nemli unsurlarndan biri; adalet tevziine haktan ayrlmamak, hakszln mutlaka giderilip, hakkn yerine getirilmesiyle mmkn olduunu bilen Osman Bey, Hz. mer'i rnek alarak resmen kadlar tayin etti. Bu kadlarn vazifesine ne kendisi kart ne de bakasn! kartrd. Adalet mekanizmasn kuran Osman Bey, bylece airetten devlete en nemli adm atm oluyordu...

Osman Gazi'nin Hutbede lk Olarak Adnm Yer Almas

Karacahisar'n fethinden sonra eyh Edeb Ali'nin akrabasndan ve talebesinden olan Dursun Fakih'i hatib tayin etti. Dursun Fakih, byk bir alim olup, Osman Gazi'nn yapt savalara da itirak edip, askere namaz kldrrd. H. 688 (M. 1289) Senesinde bir cuma gn Dursun Fakih hutbesini irad ederken, Seluk Sultam'nn ismiyle beraber Gazi Osman Bey'in ismini de hutbede okudu. Osman Gazi ikametini Eskiehir'e nakledince, Dursun Fakih hutbelerinde daima Gazi Osman Bey'in adn Seluklu Sultan ile beraber okumaya devam etti. Hulgu, Abbasi hilafetini ortadan kaldrdktan sonra, slm lkelerindeki sultanlarn ve emirlerin adna kendi memleketlerinde hutbe okunmaya baland. Bir mddet sonra Abba-soullanndan birine biat olunduysa da, o hibir ie karmaz, Msr sultam'nn tahta klarnda ona kl kuatr ve bir de menur verirdi. Bu hilafetin zaytf ve tesirsiz hali, Yavuz Sultan Selim Hazretleri'nin

hilafeti almasna kadar devam etti.

Eskiehir'de Pazar Bac Vakas

Gazi Osman ah Eskiehir'e gidince, Eskiehir hkmet merkezi oldu ve ehirde pazar kuruldu. Eskiehir'in, Ktahya eyaletine bal olduunu iler .ren Ktahya Bey'i Germiya-nolu Aliar Bey, adamlarndan birini Eskiehir'e gnderip, pazarda satlan mallardan vergi almak istedi. Gazi Osman Bey, gelen adam kovdu ve pazar memurlarna ekmek paras diye her ykten ikier aka alnmak zere bac resmi koydu. Bu meseleden dolay Osman ah ile, Germiyanolu arasnda kk bir atma oldu ve tabii kazanan yine Osman Bey... Ktahya ve baka taraflardan gelen Trkmenler, Karacahisar'a yerletiler. Bundan sonra Osman Gazi bazen Eskiehir'de, bazen St'te, bazen de Karacahisar'da oturur, memleketin gelimesine, adaletin yaylmasna ve halkn haklarnn korunmasna alrd. Bu suretle ehirler en, yollar emin ve halk rahatlk iinde idi.

Osman Bey'in Savalar

H. 691 (M. 1292) Senesinde Osman Gazi 1500 sekin Ouz svarileri ile Harmankaya Tekfuru Mihal'in klavuzlu-unda Gynk tarafana yrd Sarkaya zerinden Beta kyne vard. Mudurnu tarafnda oturan Samsa avu'a haber gnderdi. Oradaki Tekke eyhinin yardmlaryla Sakarya Nehri'nin kolay olan geidinden geip Samsa avu'la buluarak onun rehberliiyle Sorgun kasabas zerine yrd. Kasaba halk aman dileyince Samsa avu Sorgunlulara kefil olup Osman Gaz'ye balanmalarn temin etti. Gynk, Tarakl ve Yenice taraflarna giderek btn bu blgeleri yamalad. Birok ganimetler alarak geri dnd.

Bilecik'in Fethi Ve Yarhisar le negl'n Durumu

c beylerinin birbirlerine girdii dnemde Osman Gazi slm ehirlerine hibir ekilde saldirmayp, yalnz cihad ile megul oluyordu. Gazi Osman bey'in bu hasletleri btn mslmanlan sevindirdii gibi, komu tekfurlarn da dmanln ekiyordu. Osman Gazi ise, sadk dostu Kse Mihal vastasyla tekfurlarn ilerine vakf oluyordu. Bilecik Tekfuru da Osman ah ile mttefik grnyordu. Osman Bey, yaylaya karken fazla eyasn saklamas iin Bilecik kalesine brakrd. Halbuki Bilecik Tekfuru samimi olmayp tam bir riyakarlkla hareket ediyor, teki tekfurlarla birleip, Gazi Osman Bey'in aleyhine alyordu. Kse Mihal'in dnne giden Osman Bey'i pusuya drmek isteyen tekfurlar, Osman Bey'in maiyyetini kalabalk grdklerinden korkup saldrdan

vazgetiler. Bilecik Tekfuru, Yarhisar Tekfuru'nun kz Lots'le yapaca izdivacn hazrlklarn srdrrken, komu tekfurlar davet etti. Fakat bu arada Osman Bey'i de tuzaa drmek iin Kse Mihal vastasyla davet etti. Fakat bu davetin altndaki kt niyeti sezdi, fakat hi belli etmiyerek, yaplan davete icabet edeceini syleyip, dn hediyesi olarak Bilecik'e bir koyun srs gnderdi. Ayrca dnden sonra da yaylaya kacan, arasnn ak olduu Germiyanoulu'nun kadn ve mallarmza, dnde oluumuz mnasebetiyle, zarar verebileceini, Bilecik Tekfuru izin verirse, kadnlar da, mallar da kaleye gndermek istediini bildirerek, dn davetini yapan Kse MihaPe haber yollad. Bilecik Tekfuru, Osman Bey'i yok etme plann zehirleme, yahud daha baka bir tarzda yapmay dnmt. Byle bir haber gelince buna ok sevindi. nk hem kadnlar, hemde mallar kendi ayaklaryla geliyordu. Derhal dn yeri olarak Bilecik civarnda akrpinar denen bir imenlii seti ve Osman Bey'in teklifine evet cevabn gnderdi. Osman Bey, teklifine evet cevabn alnca, 40 kadar ba-nadir mcahidini kadn kyafetine sokarak, bir o kadar gen mcahidi de keelere kilimlere sarp sandklar iine yerletirdi ve hayvanlara ykledi. Kadn kyafetine girmi bahadrlar, koyunlar srerek Bilecik Kalesine girdiler. Osman Gazi Hazretleri de kuvvetlerini yanma alarak akamst hareket etti. Kendisine pusu kurulacak yere geldiinde, yanndaki kuvvetin byk ksmn orada brakarak ok cz'i bir kuvvetle dn alanna gitti. Bilecik askerinin yans gelini almak zere Yarhisar'a gitti. Byk ksm da dn yerine gittiinden, kalede ok az miktarda asker kalmt. Kadn kmdaki bahadrlar, sandklardaki mcahidleri de karnca, kalede kalan Bilecik askerini bertaraf etmek ok kolay olmutu. Kaleyi zaptettiklerini dn alannda kemal-i rahatlk iinde bekleyen Osman Gazf ye ulatrdlar. Fakat Bilecik Tekfuru da ayn anda durumu renmiti. Buna ramen sarho olan askerlerini toplayana kadar, slam Dininde haram olduu iin iki imeyen Osman Gazi ve deerli askerleri derhal atlarna atlayp kaar gibi yaparak, sarho bir gruh olan Bilecik askerini pusu yerine doru ekmeye baladlar. Onlarn bu kan ciddi sanan Bilecik askerleri, pusunun tam gbeine dtler ve kltan geirildiler, Osman Gazi, byk bir sava teknisyeni ve Ce-nab- Hakk'n emirerine riayet eden bir mslman olarak zafere ulat. Oradan yldrm sr'atiyle Yarhisar'a giderek dn alay iin gelmi Bilecik askerini de tarumar edip, gelinle beraber dn alayndaki kzlar da esir ald. Fetihler balamt. Hi ara vermeden Turgut Alp'i negl' kuatmak zere gnderdi. Bilecik ve Yarhisar kalelerini emniyete aldktan sonra, Turgut Alp'in yanma gelerek negl kalesini fethedip, negl Tekfurunu da idam ederek, kaleye muhafzlar koydu. Elde edilen ganimet ok zengindi. Bunlarn en iyilerini seip, 60 cariye ve 100 kle ile Konya Sultan Aladdin'e gnderdi.

Ganimetlerin iinde bulunan Lotus hanm, Gazi Osman Bey'in 16 yanda bulunan kahraman evlad Orhan Bey'in hissesine dmt. Gazi Osman Bey, Lotus Hanm'la olu Orhan Bey'i evlendirince, Lotus Hanm, cn- gnlden Din-i slam'la ereflendi ve Nilfer Hatun adn aidi. Nilfer Ha-tun'un mslman olmasnda hibir tazyik ve zorlama yoktu. nk L ikrahe fid-dn fehvasnca kimse kimseyi mslman olmaya zorlayamazd... Bu, mes'ud izdivatan, Rumeli Fatihi olarak bilinen ehzade Sleyman Paa ve ehid padiah Murad- Hdavendigar dnyaya geldiler. Nilfer Hatun, Valide Sultan oldu. Bursa'da Nilfer Nehri zerinde ok salam bir kpr yaptracak ve daha nice hayrlar ileyen bir Nilfer Hatun olarak anlacaktr... Gazi Erturul Bey'in vefatyla yerine, Osman Bey'in gemesini bir trl hazmedemiyen Dndar Bey, Gazi Osman Bey'in aleyhinde birleen tekfurlarla ibirlii yapt anlalnca, Osman Gazi Hazretleri ok kzd. Bu hainlikti! Hainliin cezas verilmeliydi ve att bir okla onun hayatna son verdi.

Baz Kalelerin Fethi Ve Bizans'a lk Tokat

Gazi Osman Bey, H. 689 (M 1299) ve 699 (M. 1300) senelerinde Kprhisari, Yurthisar ve nn Kalelerini zaptet-tiklen sonra znik ehrini muhasara etti. znik ehrinin hristi-yanlar iin nemli bir yeri vard. yle ki: 400 eit ncil'in uzun mzakerelerden sonra 4'e indirilmesine karar verilen toplantnn yapld belde olmasndan dolay... znik ahalisi Bizans'tan yarm istedi. Kayser derhal bir ordu hazrlayp gnderdi. Bizans'n znik'e bir ordu gnderdiini haber alan Gazi Osman Bey, durumu Sultan Aladdin'e bildirdi. Sultan Aladdin de, Afyonkarahisar Sancak Bey'ini, Osman Bey'e yardma memur etti. Ne varki bu haberlemeler yaplana kadar, Kayser ordusu zmit Krfezine gelip kaleye girmi ve znik'in yardmna yetimiti. Osman Gazi, derhal muhasaray kaldrp, btn kuvvetiyle Bizans ordusuna saldrm, birok askerini ldrerek bozguna uratmt. Kayser'in ordusu, o zaman iin dnyann en kuvetii ordularndan saylyordu. Bu muvaffakiyet, Gazi Osman Bey'e daha bir alaka ve sayg duyulmasn temin etti. Kendi kuvvetiyle yapt bu savataki muvaffakiyet, znik ile Bursa arasndaki Yeniehir kalesinin alnmasyla talanmt... Bu savatan elde ediien ganimetlerin Sultan Alad-din'e zafer mjdesiyie gndermek zereyken, Sultan Alad-din'in, Gazan Han tarafndan tutularak hapsedildii haberini alm ve hayretler iinde kalmt...

Osman Bey'in Saltanat Devri

Sultan Aladdn'in tahttan indirilmesi ile Seluklu Devet ortadan kalkm oldu. Btn u beyleri istiklallerini ilan ettiler. Osman Gazi Hazretleri de kendi hkmetinde mstakil oldu ve bunun nian olarak, artk hutbeler de Osman Gazi adna okunuyordu. Bylece Osman Gazi H. 700 (M. 1301) senesinde

umumun biatini alm oluyordu. Sultan Osman, artk tahta oturmu ve Kayi aireti, Osmanl Devleti olmutu... idaresi altndaki vilayet ve kasabalara bey olarak tayinler yapld. Bunlarn iinde nemli tayin; Byk olu Aladdin Paa'y kaynpederi eyh edeb Ali'ye, hizmetinde bulunmas iin gndermi olmasdr. Bu, devlet reisinin tekke hizmetine en yaknn gndererek ona balln zahirde de gstermesi ve eyhin manev tasarrufunun, hayr dualarn Osmanl lkesinin zerine olmasnn ricasdir...

Osman Bey'in Szne Ball

Osmanl'nn devletletiini gren Kete Tekfuru, bu devlet-lemeyi nleyelim diyerek, Bursa Tekfuruna hatrlatm, Bursa Tekfuru da dier tekfurlar toplayp, kalabalk bir ordu kurarak doruca Osmanl topraklarna hcum etmilerdi... Sultan Osman, durumu haber alnca, dman Koyunhisar'dc karlad. ok kanl bir kavas neticesinde, tekfurlar ordusu mahv- perian oldular. Ne var ki, Osman Gazi'nin yeen Gndodu Bey, bu savata ehid olmutu... Kestel Tekfuru bu savata lmt. Bursa Tekfuru savatan kaarak Burs; kalesine snmt. Btn bunlara sebeb olan Kete Tekfuru! ise Ulubat Tekfuru'na snd. Sultan Osman Glubat' sard ve srarla Kete Tekfuru'nt kendisine teslim edilmesi iin zorlad. (Jlubat Tekfuru, Sultar Osman ve kendisinden sonra gelecek Osmanl Sultanlannir lubat Kprsnden gememeleri artyla Kete Tekfuru'n vereceini bildirdi. Sultan Osman: Ben ve benden sonrakile bu kpry gemeyecekler. diye sz verdi. Bunun zerine kendisine teslim edilen Kete Tekfuru'nu, gaziler Kete Kales nne getirip ldrdler. Kete ahalisi de Kete kalesini Os imanllara teslim ettiler. Sultan Osman, CJlubat Tekfuru'na verdii sz tuttu ve (Jlubat kprsnden hi bir zaman gemedi. Sultan Os man'dan sonra gelen Osmanl padiahlarndan hibiri, byl-cedleri Osman Gazi'nin szn bozmadlar. Gemek gerekti i zaman, kpry kulanmyarak kayklarla gemilerdir. B hadise, Sultan Osman'n szne ballnn ve ondan sonr< gelen, onun szn deitirmeyen Osmanl Sultananmr szlerine ne kadar sadk kaldklarnn emsalsiz bir numunesidir.

Sultan Osman Ve Bizans

Gnden gne kuvvetlenmeye balyan Osmanl Devleti Bizans Kayserinin korkulu ryas olmutu. nk Koyunhi sar savann galip kumandanlarndan Kara Ali Alp, nnde ki tekfur askerlerini kovalaya kovalaya birok yerleri fethet meye balam, hatta Mudanya nndeki Kalo Limmi adasnn bile zabtetmiti. Bu adaya imdi (Emr Ali) mral adas denir. Bu arada Marmara nahiyesi ile Keten kalesi de Osmanl topraklarna katlmt. Btn bunlar gznn nnde cereyan ederken, Bizans Kayser'i, areyi Asya'nn

hakimi durumunda olan Gazan han'a kzn ve birok hediyeler gndermekte bulmutu. Gazan Han lnce, Mool tahtna geen Hdabende Mehmed Han, Kayser'in kzyla evlenerek, onun hatr iin Trkmen Beyler'ne ve bilhassa Osman Bey'e; Kayser Devleti, Mool Hanlaryla anlama yapmtr, kimse onun memleketine el uzatmasn! diye fermanlar gndermiti. Sultan Osman, bu fermana ok kzd. Derhal mcahidleri toplayp znik'e, oradan stanbul Boaz'nda bulunan stavroz kyne kadar olan btn Kayser memleketlerini ineyip geti. Kohisar', Lefke'yi ele geirdi. Akhisar ve Geyve Tekfurlar da kendisine boyun ediler. Mihal Bey'in Mslman Olmas Sultan Osman'n halis dostu, Harmankaya Tekfuru Kse Mihal de mslman olmu ve Osmanl Beylerinden biri olarak gerek kendini, gerek ocuk ve torunlar, Osmanl Devleti, dolaysyla slam Dini'ne byk hizmetlere bulunmulardr. Moollarn Kayser'e Yardm haniler Hkmdar Hdabende, karsnn tevikiyle Mo-ollara, Bizans Kayser'ine yardm etmeleri iin emirler gndermiti. Moollar, Karahisar sahil ehrinde bulunan avdar Tatarlar reisinin yanna toplanmaya baladlar. Sultan Osman'n dman olan Germiyanolu'nun Trkmenlerinden bazlar da Tatarlar tarafna geip byk bir ordu meydana getirdiler. stihbarata ok nem veren Sultan Osman, bu ordunun Ktahya nlerine toplandklarn haber alnca, olu Orhan Bey'i kumandan, danmanlna da Kse Mihal Bey'i vererek Eskiehir tarafna gnderdi. Bu srada Tatarlar aniden mslmanlann pazar olan Karacahisar pazarn basp yamaladlar. Bu haber, Eskiehir taraflarnda bulunan Orhan Bey'e geldiinde, derhal harekete geerek, yldrm sr'atiyle Tatar Ordusunu Oynahisar nnde yakalad. Balarnda avdar aireti reisi olduu halde Tatarlar'n hepsini yakalad. Yeniehir'e gtrdnde, babas Sultan Osman Gazi'den takdirkr szler iittii ve ayrca babasn honut ettii iin sevindi. Esir ettii Tatarlar'dan ald sz zerine, kendilerini salverdi. Bu olaydan sonra avdar Tatarlar Osmanl Devletine sadk kalmlardr. Osman Gzi'nin Hanmlar Ve ocuklar Deerli aratrc M. aatay luay'n TTK (Trk Tarih Kurumuyaynlar) arasnda km bulunan Padiahlarn kadnlar ve kzlar adl alma en dakik bir almalarn banda gelmektedir. Biz bu almada birinci kaynak olarak bu almay gznne alrken tabii ihtilafl hllerde dier kaynaklara da atfu nazar edeceiz. Bl Hatun ahiler'in unutulmaz eyhi, eyh Edebal Hz. lerinin kzdr.

Baz trihlerde ad Rbia olarak geerken, kimilerindede Mal hatun eklinde gemektedir nitekim bizim almamzda da yle zikredilmektedir. Bu hanmefendinin doum tarihi ve Osman Gazi ile izdiva yapt trih net olarak belli deildir. Bl Hatun Osman Gzi'nin olu Alaadin'i dnya'ya getirmitir. Daha sonralar babas eyh Edebal'nn yannda geiren Bl Hatun 724/1324 trihinde Bilecik'de vefat etmi ve hemen babasnn tekkesinin yannda bulunan trbesine defnolundu. Dier bir hanm ise Osman Gzi'nin Mal Hatun diye bilinen ve mer Bey adl bir ztn kzdr. Bu hanmnda evlilik ve vefat trihi bakmndan sylenebilecek bir zaman dilimi o yzyl ifade etmekten teye gidememektedir. Orhan Gzi'nin validesinin bu hanm olduu, Bursa'da vefat ettii ve zevci yni kocas Osman Gzi'nin Bursa Gmlkmbet'de gmld zikredilmektedir. Kzlar bahsine gelince; Osman Gzi'nin Fatma isimli bir kz olduunu Orhan Gazi vakfiyesinden reniyoruz ancak hakknda bir malumat bulmak kabil olmam bulunuyor. Osman Gazi zamannda sadrazam kimdir diye bir kayt dmek kabil olmuyor. Bir airet yaps andran Osmanl Beylii, Orhan Gzi'nin babasndan devrald Beylii, ok ksa zamanda bir devlet mekanizmasnn btn blmlerinin, saat gibi tkrdamasn temin eden baars, Osmanl Devletinin ilk sadnazamnn 1323'de balayan ve 1339'da nihayetlenen sadaretiyle Osman Gzi'nin dier olu Alaadin Paa olduunu kaydetmi olalm. Bursa'nn Fethi Ve Osman Gzi'nin Vefat Sultan Osman, Bursa'y fethetmek ve Osmanl Devleti'nin payitaht yapmak istiyordu. Fakat Bursa'nn zerine yaplacak sefer ve bu seferin icab olan sava ok kanl olacandan, birok insann telef ve slm mcahidlerinin ehid saysnn artacan, ileri gr ve mslman olmann basiretiyle anladndan, Kaplca ve da taraflarnda iki hisar yaptrd. Birisine, kardeinin olu Aktimur'u, dierine de Balabanck adl mcahidi kumandan tayin ederek onlara: Buradaki halkn kalbini fethetmeye baknz. nk Din'i Mbin-i slm, ilknce insana hitab eder. deyip nasihatte bulundu. Aktimur ve Balabanck, sultanlarnn tavsiyesine aynen uydular ve oradaki halk kendilerine balamasn bildiler. O ahalide, onlara kendikilerinden yiyecek veriyorlard. Bu davranlar sayesinde, Bursa muhasaras uzun srmesine ramen, mvahhidler hi yiyecek sknts ekmediler. Bursa muhasaras devam ederken, Sultan Gazi, Bolu, Kandra, Akyaz ve Kanarya civan ile Sakarya nehrinin her iki yakasn da ele geirdi. Buralar, savata baar gsteren gazilere, yani mcahidlere tmar olarak verdi. Bursa'nn muhasaras yedi yl srmt... Muhasaraya kar koyan Bursa halknn takati kesilmiti... Sultan Osman Gazi ise, 70 yama varm olmann yk ile birlikte, birbiri stne binen hastalklarla bouuyordu... Buna ramen Bursa Muhasaras O'nu dndryordu.. H. 725 (M. 1325) Ylnda, olu Orhan Bey'in bakumandanlnda bir ordu tertih etmi ve kesin sonu iin Bursa

zerine gndermiti.. Bursa'nn fethinden 4 ay nce eyhi Edeb Ali 120 yanda iken vefat etti. eyhin kz, Sultan Osman Gzi'nin hanm Mal Hatun da vefat etti. Dedesi ve annesinin, vefatyla Orhan Bey, ok zntl bir haldeyken -Cenab- Hakk'm ltfuyia-Bursa'y feth etti, Fakat sevinmeye frsat bulamad. nk Sultan Osman Gazi de vefat etmi bulunuyordu.. H. 726 (M. 1326) senesi, Ramazan'n 12. gn Orhan Bey, Osmanl Devletinin 2. Sultan olarak tahta oturdu ve babasnn nn, Bursa ehrindeki manastrn kubbesi altna defnettirmek iin teebbse geti... Cennetlik Sultan Osman Gazi, orta boylu, karayaz, deirmi yzl, geni omuzlu, ayakta durduu zaman elleri dizlerinden aaya inerdi... Gayet mtevaz giyinir. Bana krmz uhadan yaplm aatayhlar biiminde Horasan giyerdi. Sevimli, tatl dilli bir hkmdard. Savalarda, sadece idare eden olarak deil, bilfiil savaan bir mcahid olarak da kahramanlkta esizdi. limlere ok sayg gsterirdi. Tarih kitaplarnda okuma-yazma bilmezdi diye yazarsa da, grl grl Kur'an- Kerim okuyan bir zata okuma bilmez demek, ne demektir, onu anlamak gtr. Adaleti gerekletirmek en byk meziyetiydi ve bunda da muvaffak olduunu herkes tasdik ederdi. Son sz olarak unu deriz ki; zerinde yaadmz bu topraklarn ftihlerinin atas olan Sultan Osman Gazi Hazretleri, yeni yetien slm Neslinin diriliini beklerken, slm Dini iin btn gleriyle mcedeleye atlm bu uurda ehid olmular, cennetin kapsnn nnde, yeil rtleri iinde karlyor, onlar kutluyor... Yine islm Dini iin gazi olmu kardelerimizi, ruh-u maneviyyesi ile mjdeliyor... Allah'n Rahmeti O'na ve O'ndan sonra Devlet-i Aliyyenin btn sultanlarna olsun.

SULTAN ORHAN GAZ Babas: Osman Gazi Annesi: Man Hatun. Doum Tarihi: 1281 Vefet Tarihi: 1360 Saltanat Md.: 1326-1360 Trbesi: Bursa' dadr. Cennetmekn Sultan Osman Gazi Hazretlerinin vefat zerine, H. 726 (M. 1326) yl Razamannin 12'sinde Osmanl Tahtna oturan Orhan Bey, uzun boylu, gleryzl, krmzya yakn beyazlktaki yz, geni omuzlu, cesur, mert, alkan ve dil bir sultand. Tahta kt zaman 46 yandayd. Bu devreye kadar birok muhaberelere komutan olarak katlm, gazi unvann alacak kadar sava meydanlarnda kl sallam bir askerdi. Birok anlamalar yapm mkemmel bir diplomatt. Bunun da tesinde babasnn kurduu devletin, bir cihan devleti olacana inanm bir ouldu... Kendisine den; devrald bu byk vazifeyi, daha ileri noktalara ulatrmak, airetten devlete geen Osmanlnn, devlet messeselerini derhal kurmas gerektiinin uurundayd... Sultan Orhan, Aabeyi Aladdin Bey'e Vezirlik Teklif Ediyor Sultan Osman Gazi Hazretlerinin, eyh Edebali'nin hizmetine vermi olduu byk olu Aladdin Paa, dedesi ve eyhi Edebali'nin ilim pnarndan doya doya istifade etmi ve tam bir gnl adam olmutu. Dnya hrs ve saltanatndan kat'iyyen holanmazd. Sultan Orhan, tahta gemeden evvel, aabeyi Aladdin Paa'ya tahta gemesine teklif etmiti. O, bu teklifi red ettii gibi, babasnn mirasndan kendisine isabet edenleri, kardei Orhan Bey'e bunlar sana lazmdr diyerek feragat etmiti. Sultan Orhan, aabeyinin ilim ve irfann bildii iin, kendisinden istifade etmek kasdyla, hi deilse ba vezirlii kabul etmesini istedi. Aladdin Paa, bunu geici bir zaman iin.- artyla kabul etti. Btn bunlar olurken, zmit Osmanllar tarafndan feth edilmiti. zmit ok nemli bir yerdi. stikbal denizlerdedir. Denizlere hakim olacak unsur donanmadr. Donanmann yaplaca yer, tersanedir. te tersaneye ok msait olan coraf yaps zmit'in deerini ortaya koyuyordu. Aladdin Paa'nn Vezirlii Kabol Etmesi zmit'in fethini, Bilecik'teki ikametgahnda haber alan Aladdin Paa, kardei Sultan Orhan' tebrik etmee gittii zaman, bavezirlik teklifiyle karlam, yukarda yazdmz gibi geici bir zaman olmak kaydyla kabul etmiti.

Aladdin Paa'nm ilk ii; Orhan Bey adna para bastrmak olmutu. nk slm lkelerinde mstakliin alameti; hutbede sultann isminin okunmas, ikincisi sultann adna para bastrmasyd. Halbuki Sultan Osman Gazi, ilerinin okluu yznden para bastramad iin, Osmanl lkesinde Seluklu paras kullanlyordu. Aladdin Paa H. 729 (M. 1330) senesinde Sultan Orhan adna altn ve gm para bastrmt. Para bastrma iini halleden Aladdin Paa, askerlik sistemine yeniden bir nizam vermeyi dnd. nk Osmanl askerleri Toplann, sava var! diye haber verildii zaman iftini-ubuunu brakr, klcn-yayn alr ve toplanma yerine koar gelirdi. Tabi bunlar hep atl asker olurdu. Yani aknc tipli svari... Sava, ne yalnz svari ile yaplr, ne de suva-risiz.. Ayrca byyen -Osmanl topraklan, bu haberleme sistemiyle ordunun, istenilen zamanda toplanmasn gletiriyordu. slm rncahidleri, f sebililhah, ly- kelimetullah iin sefere kotuklarndan, geride braktklar uzayan savalar yznden, zor durumlara dyorlard. Btn bunlar Al-addin Paada, Osmanl Devletinin ekirdei olacak devaml bir ordu bulundurma fikrini dourmu ve derhal almalara balayarak, Bilecik Kads Kara Halil'le padiahn huzurunda mavere ettiler. Grmelerden sonra kara snfnn kurulmasna karar verdiler ve ayrca asker olacaklara ulufe denilen, gndeliine bir Osmanl dirhemi maa verilmesini kararlatrdlar. Bu askerler, maalarn harp zamannda alacaklar sulh zamannda maa almayacaklard. nk toprakJarnda iftilikle, i ve gleriyle megul olacaklar, buna mukabil vergi vermeyeceklerdi. Bu ileri dzenleme vazifesi, Osmanl Ba kads Kara Halil'e verilmiti. Kara Halil, gayet titiz bir ekilde alarak, setii mcahidlerin meydana getirdii bu askere yaya adn verdi. Onlar idare edecek komuta zincirine onba, yzba, binba unvanlarn verdi. Bu asker, ok ksa zamanda oald. Fakat bir snf gibi teekkl ettiklerinden sulh zamannda olsun, harp zamannda olsun ahaliye zulm yapmaa baladlar. Bunun zerine bu sistemi donduran Aladdin Paa ve Kara Halil, devirme usuln getirmeyi kararlatrdlar.. lk elde kadlar ve valiler eliyle 1000 kadar hristiyan ocuu alp, klalarda talim ve terbiye ederek yetitirdiler. ocuklar askerlik ana geldiklerinde padiah ordusuna katlp, klada kalmak artyla, gnde ake verilerek askerlie alnm oldular. Ayrca savalarda esir alnan ocuklar da ayn muameleye tbi tutularak yetitirildiler. Zaten deil midir ki, her insan slm sememesine evresi se-beb olur. te Osmanl Devleti, slm ftrat zere domu btn insanlar gibi bu ocuklara da slm olma ansn veriyordu. Kimse zorla mslman yaplmaz. slm'n emrettii gibi yetitirildiklerinden, slm'n gzelliklerini grdklerinden kendiliklerinden mslman oluyorlard. Hatta bir gnde bin Rum'un mslman olduu sylenir. te bu kurulan ordu, dnyann her tarafna 'ly- kelimetullah iin gitmiler, eriat-i Muhammediye'yi oralara tamlardr. Bu ordunun ad; Yenieri ordusuydu... Aladdin Paa, devlet olmann artlarn yerine getirdikten sonra, H. 733 (M.

1333) senesinde vezir-i azamlktan ayrlarak, kendi kesine ekilmitir. znik'in Alnmas znik ok nemli bir yerdi. Bir ara stanbul'un Hal Seferlerinin drdncsnde Hallarn eline gemesi zerine, Kayser znik'e kam ve bir mddet oray Dou Roma imparatorluunun baehri olarak kullanmt. Orhan Bey'in emriyle Karaten ve Araan kalesindeki m-cahidler znik'i sktrdlar. znik halk kale dnda olan ba ve bahelerine gidemez oldular. Kayser, znik'in sktrldn haber alnca, gemilere bindirdii ordusunu deniz yoluyla znik'e gnderdi. Sultan Orhan, kurduu istihbarat mkemmellii sayesinde, annda haber alyordu. Kendisi znik'e bizzat, olu Rumeli Fatihi Sleyman Paa'y Yalova zerine gnderdi. Sleyman Paa, yapt bir gece basknyla, kffar ordusunu perian etti. Ordu kumandann ve ileri gelen zabitleri esir alarak babasna gnderdi, iznik ahalisi, yardm kuvvetlerinin slm klc ve dirayeti nnde perian olduunu 'renince, Sultan Orhan'dan eman dilediler. Eman diyene kl vurmayan slm mcahidi, bu istei kabul etti, onlara eman verdi. znik Tekfuru, znik'ten ayrlp stanbul'a geldi. Osmanllarn adaletini duymu ve grm olan znik ahalisi, Sultan Orhan'n lkesine dahil olmay cana minnet bildiler. Btn bunlar, H. 731 senesinde vuku bulmutur. Orhan Bey, znik Kadln Kara Halil'e vermi, bo evleri gazilerine verirken, dul kalan Rum kadnlarn da askerleriyle evlendirdi. Birok imaret ve kervansaraylar yaptrd. maretler, Osmanlnn her mahaiiede kurulu a ocaklaryd. O mahallenin fakirleri, o imaretlerde kan yemeklerle karnlarn doyururlar, kimsenin minneti altna girmezlerdi. A insann kalmad bir lkede, alk yznden hrszlk olmayacandan, halkn aldatlmasna imkan braklmam oluyordu. Sultan Orhan, imaretlerin al gnne yaptrtt yemek ziyafetinde, ahaliye kendi elleriyle yemek datmtr. Bir kiliseyi camie tahvil eden Sultan Orhan, Osmanl Devletinde ilk medreseyi burada yaptrd. Medresenin mderrisliini Kayserili eyh Davud'a verdi. Kayserili eyh Davud ii d mamur bir zatt. Tasavvufu Sadreddin Konev'den alm Muhiddin-i Arab' Hazretlerinin Fsus adl eseri zerine bir erh yazmtr. Bu arada zmit valisi olan Sleyman ah, adaletinin a-mazlm her tarafa duyurmutu. Bunu duyan komu tekfu-run ahalisi Osmanl tabiyetine girebilmek iin can atyordu. nk adalet tevziinde muvaffakiyet, her ahalinin adalet sahibine gnl vermesini salar. Bu sebeble Taraka, Gynk ve Mudurnu bu hislerle Sleyman ah'a savasz tbi oldular. ehzade Sleyman Paa'nn Seraskerlii Aladdin Paa'nin ba vezirlikten ayrlmasndan sonra, Sultan Orhan, ehzadesi

Sleyman ah'a bir menur gndererek seraskerlik (ba komutanlk) verdi. ehzade Sleyman Paa, hem sadrazam, hem de ba komutan olmutu. Sultan Orhan Gazi Gemlik'in Fethi Bursa, zmit, ve znik Osmanl Devletinin olduuna gre, Gemlik'in sipsivri bir bak gibi orada durmas ve Rumlarn idaresinde kalmas kabul edilemezdi. Timurta Bey, 500 gazi ile Gemlik'e gidip, harmanlardaki zahireyi toplad. Yaplan muhasaraya erzakszhktan ancak bir ay dayanabilen ahali, kaleyi teslim etmek, selameti Sultan Orhan'a balamakta buldular. Gemlik fethedildiinde tarih, H. 734 (M. 1334) senesini gsteriyordu... Sultan Orhan'n Brsa'y Baehir Yapmas Gemlik meselesini de halleden Sultan Orhan, Bursa'ya giderek orada ikaamete karar vermiti. znik'te bakadlk vazifesini yapan Kara Halil'i Bursa'ya tayin ederek, Bursa'nin baehir olduunu ilan etti. nk bakad nerede olursa baehir de oras oluyordu. Zira devletin bekas ve kuvveti adaletin salaml ile llrd. Sultan Orhan Ve Bizans Babasndan devrald topraklan genileten, fetihler yaparak nfusunu oaltan Sultan Orhan, lkenin imarna ehemmiyet vermeyi lzumlu grm, derhal icraata balamt. Bu ileri yapabilmek iin efe, Bizans ile atmaya ara vermiti. Ho, Bizansn atacak hali yoktu ya... nk Kayser Andronikos lmeden evvel ya kk olan olu Paleolo-gos'a veziri durumunda olan Kantakuzeni vasi tayin etmiti. Kantakuzen, vasi olmas nedeniyle br imparator gibi lkeyi tam selahiyetle idare ediyordu. Bizans entirkas burada sahneye kp, imparatorie Anna ve olu Yani Paleogolos'u, Kantakuzen aleyhine kkrttlar. Bizansllar ikiye blnerek birbirleriyle savamaya baladlar. Kantakuzen, Aydn Emri Umur Bey'i yardma ard. Bunu duyan Yani ve annesi Sa-ruhan Beyinden yardm istediler. Aydn Emiri bir yandan, Sa-ruhan Beyi dier yandan Rumeli yakasna donanmalaryla geip Kayser adna Rumeli ktasn vurmaya baladlar. Sonunda Kantakuzen mcadeleyi kazandysa da, Yani Paleolo-gos'un tahttan indirilmesine rza gstermedi. Saltanatn ortaklkla yrtlmesini istedi. Saltanatn ift bal olmasa durumu, daima karkla gitmesine sebeb tekil etti. Bunlar olup biterken, bir yandan Yani Paleologos dier yandan Kantakuzen taraftarlar, Sultan Orhan' kendi taraflarna ekmeye alyorlard. Bu arada Kantakuzen kz Te-odora'y Sultan Orhan'la evlendirmeye muvaffak oldu. Sultan Orhan ise siyas dehasn gsteriyor ve her iki taraf idare ederek vaziyetin arzu ettii gibi inkiaf etmesine gayret gsteriyordu. Sultan Orhan, H. 736 (M.

1336) senesinde Teodo-ra ile evlenmi ve ertesi sene ailesi ile beraber skdar'a gitmiti. Kayser'le grm, Kayser tarafndan erefine verilen yemekte bulunmutu. Sultan Orhan orada gn kalmt. Karesi Vilayetimin Aln talyan korsan gemileri, Marmara kylarnda bulunan Osmanl ehirlerini rahatsz ediyorlard. Osmanllar bunlar nlemek istiyorlarsa da, henz donanmalarn kuramamlard. Halbuki bu tecavzleri nleyebilmek in Akdeniz'in Marmara'ya giri yeri olan anakkale Boazn tutmak icab ediyordu. Boazn Rumeli taraf Bizans'n, Anadolu taraf da Karesi Beyliine ait idi. O tarihe kadar ne Osman Bey, ne de Orhan Bey, mslman beylerin idarelerindeki yerlere taarruzda bulunmamlard. Karesi Bey'i Aclan Bey, Osmanl Devletinin istikbalinin parlak olacan hissediyor ve iyi geinmeye azami dikkat ediyordu. yi niyet ve takdirinin delili olarak olu Dursun Bey'i, Sultan Orhan'n yannda yetisin diye gndermiti. Aclan Bey lnce yerine, byk olu geti Ne var ki, bu byk oul, babasnn yerini dolduramyaca gibi, ahlknn da kt olmas, memleketin ileri gelenlerini ok zyordu. Sonunda vezir makamnda bulunan Hac l Bey'e bavurarak, Sultan Orhan'n yannda bulunan Dursun Bey'i, lkenin idaresini yklenmesini temin iin karar aldlar. Gnderdikleri bir eliyle, Sultan Orhan'n Dursun Bey'e izin vermesini rica ettiler. Sultan Orhan, yanna Dursun Bey'i alarak, Karesi zerine gitti. Sultan Orhan'n geldiini gren Aclan'n byk olu: derhal Karesi'den kap, Bergama kalesine gitti. Sultan Orhan, kuvvetleriyle beraber Bergama'ya gitti, kaleyi muhasar altna ald. Kan akmasn, mslman kan heder olmasn diye, Dursun Bey'i yanna bir heyetle, aabeysi ile konumava gnderdi. Aabeyim bana kymaz diyen Dursun Bey, konumak iin kale duvarna yaklanca, aabeysi yayn gerip okunu att ve kardei Dursun Bey'i ldrd. Sultan Orhan buna ok zld ve gazab zntsn at. Karesi Vilayetinin, Osmanl Devletine ilhak olunduunu ilan etti. Kar duran olursa, bunu hayatyla deyeceini de bildirdi. * Ahali, Osmanlnn, adalet ve slm kardelii iindeki idaresine o kadar meftundu ki, bu olaya sevindiler. Bergama Kalesi ileri gelenleri Aclan oluna gidip, Ya hep beraber af dileyip teslim olalm, ya da biz seni tutup teslim eder, kendimiz iin af isteriz dediler. Aclan olu onlarla beraber af diledi. Sultan Orhan da onlar affederek, Aclanolunu Bursa'ya gnderdi. Aclanolu iki sene yaadktan sonra Bursa'da ld. Sultan Orhan, Karesi Vilayetinin valiliine znik Valisi olan oiu Sleyman Paa'y, ondan boalan znik Valiliine de ikinci olu ehid padiah Sultan Murad- Hudavendigar Hazretlerini tayin etti.

Sleyman ah'a, karesi Bey'liinin Osmanlya ilhakyla, hizmetlerini Omanl Devleti iin amade klan Hac l Bey, Gazi Fazl, Yakup Ece ve Evranos adndaki nl kumandanlarla mavere etmesini tenbih ederek zaferlere, kr duygulan iinde Bursa'ya dnd. Bu byk kumandanlar, Karesi Beyliinde gerek deerlerini gsterememilerdi. Osmanlya hizmetlerini arzetmeye "baladktan sonra, Kl, layk olmayann elinde paslanr. Ehlinin eline geince, cevheri meydana kar, kymetlenir. Darb- meseli gibi nice kahramanlk destanlar sergilediler. Osmanl Karesi Beyliini ilhak etmekle, boazn Anadolu yakasn da ele geirmi oluyordu. Rumeli Fetihleri istanbul'u fethetmek, dnyada nefes alan her mslmann arzusuydu. nk stanbul'un fethi, iki cihan serveri Efendimiz Salallahu Aleyhi ve Sellem'in hadis-i eriflerindendi. O ehri alan kumandan, ne gzel kumandan, o ordu ne gzel orduydu... Byle buyuruimu olan bir istei, yerine getirmeyi hangi mslman istemezdi?.. Fakat herey vakti-saati gelince olacana gre, onun da sras vardr... Sultan Orhan Hazretleri, birgn olu Sleyman ah' yanna ararak; (i Venedik Korsanlar, zaman zaman sahillerimize sadrr-lar. Ceneviz'le yaptmz anlama, Karesi Beyliini ilhakla, Anadolu yakasnn skunetini temin ettik. Greyim seni Sleyman, Rumeli yakasn bize yr kl! dedi. Sleyman Paa, Karesi'ye dnp Hac l Bey, Yakup Ece ve Gazi Fazl gibi deerli kumandanlarla bir miktar da askeri yanna alarak, ava kmak bahanesiyle Gvercinlik denilen yere gelince, yanndaki beylere maksadn at. Rumlar, Osmanlnn korkusundan Anadolu kylarnda deil gemi, kk bir sandal bile bulunduramyorlard. Karya gemenin imkan yok gibi idi. Sleyman Paa'nn talimat zerine, kz derisinden bir tulum iirerek bir sal yaptlar. Geceleyin, Kemer denilen yerden sala binerek, sabaha kar Viranhisar diye adlandrlan ve boazn en dar yeri olan Cim-bi kalesi sahiline ktlar. Mcahidler, Rumlarn ileri gelelerinden birisini yakalayp, Sleyman Paa'ya getirdiler. Sleyman Paa, getirilen adama iltifat etti. Kendisine, Cimbi Kalesi fethoknduu takdirde kale komutanln vereceini vaad etti. Buna karlk kendilerine klavuzluk yapmasn istedi. Adam bu istei kabul edince, hemen iki byk sal yapld. Sallardan birine Aksungur, Karaolanolu, Akakoca ve Baiabanckolu gibi krk yiitle Sleyman Paa bindi. Dierine de Hac l Bey, Ece Bey, Fazl Bey ve Evranos Bey'ier bindi. Sabahleyin erkenden Rumlara sezdirmeden Cimbi Kalesinin altna yaklatlar. Tarih H. 755/M. 1354. Rumlar, Osmanllarn bu kyya geebileceklerini hayal b5 le edemediklerinden gaflet iindeydiler. Sleyman Paa, Rum klavuzun gsterdii kale duvarnn kenarndaki gbre ynnn stnden mcahidleri ieri salverdi. Mcahidler,

kar duranlar balayp tesirsiz kldlar. Kale halkna eman verildi. Herkese iyi muamele yapld. Elegeen Rum gemilerine asker koyarak Anadolu yakasndan Rumeli yakasna iinde bin asker tand. Cimbi'den hareket eden Sleyman Paa, derhal Aya Slon-ya kalesini de zabt etti. Gelibolu Tekfuru, Sleyman Paa'ya kar asker toplayp hcum ettiyse de, zafer yine slm'n... nk Mslmanlar, slm' yayorlar, slm yaandka zafer ve nusret onlara ram oluyordu... Sleyman Paa'nn Rumeli'ye gei haberini ve Gelibolu Tekfurunu yenisini tebrik etmek iin eyh Mahmud Sleyman elebi de u beyti sylemitir: Velayet gsterip halka suya seccade salmsn, Bekaasn Rumeli'nin dest-i takva le almsn. Osmanl mcahidlerinin Rumeli yakasna getii haber alnnca, birok Trkmenler Rumeli yakasna geip 10 bin kii oldular. Sleyman Paa, 1355 senesinde meydana gelen zelzelenin de tesiriyle Konurhisar, Gelibolu, Bolayr, Hayrabolu ve Tekirda kalelerini ve topraklarn rahata ele geirdi. Bu fetihlerde ok ganimetler topland. Sleyman Paa Hz. Mevla-na'ya olan derin sevgisinden tr, bana Mevlevi klah giyerdi. Ganimetleri slm mcahidlerine dattktan sonra, klahn yaldzlatt. Aydnolu Umur Bey Kantakuzen'in daveti zerine 10.000 kadar askerle Rumeli'ye gemiti. Yeniehir taraflarnda bulunan Kantakuzen, muhalifleriyle savam ve onlar perian etmiti. Sonradan donanmasyla dnp Bolayr kylarna gelmiti. Sleyman Paa, Bolayr' merkez yaptndan, CJmur Bey sahile kp onunla grt. Neticede umur Bey'e, Rumeli kylarn kuatp, emniyete almas emredildi. Osmanl mcahidierinin de blgelerde gaza etmeleri kararlatrld. Rumeli yakasna Osmanllarn yerletiini gren Kantakuzen, Avrupa'ya haberler gnderek yardm isterken, Bulgar,Srp Eflak, Budan ve Macar Krallar ile yazmalar yaparak, Osmanllar Avrupa yakasndan atmak iin birlikte almak hususunda anlatlar. Bu arada Yani Paleolog, Sleyman Pa-Sa'y] Kantakuzen aleyhine evirmeye alyordu. Gelibolu'nun korunmasn emniyete alan Sleyman Paa, Silivri Bey'i olan Hac l Bey'i yanna ararak, ekmece Kalesini muhasaraya ald. Kean taraflarnda at koturup gaza eden Evranos Bey'in gnderdii haberci, Sleyman Paa'ya Di-metoka ve Edirne Beylerinin kuvvetlerini birletirerek, slm Ordusuna baskn yapacaklar haberini getirdi. Sleyman Paa, bir alay svari ile Ayvat Yiitbay Dargs tarafna gnderirken, Evranos Bey'e de Ayvat Yiitba ile birlemesini irade etti, 759/1358 Senesinde, evval aynn ortalarnda Evranos Bey ve Ayvat Yiitba pusuya yattlar. Ortalkta az bir kuvvetle Kara Cafer adndaki kahraman bir komutan grnyordu. Kara Cafer'i kk bir lokma gren kffar ordusu, hcuma geti. Dv, ok kanl cereyan ediyordu. Zaman gelmi, pusudaki slm mcahidleri, dudaklar kpr-kpr dualar edip, Allah Allah diyerek dman zerine, bir felaket bulutu gibi ktler, Karanlk basm, dman yok olmutu. Sabah aydnl, slm'n zaferini tasdik ederken, 500 kadar Rum askeri, sava

alannda l olarak yatyordu... Ele geirilen 200 kadar esir de, Sultan Orhan Hazretlerine gnderilmek zere sevkedilmeye baland. Bu savatan sonra Kataku2en, iin zorla halledilemiyece-ini nihayet anlad. Sultan Orhan Hazretlerine Osmanllar buradan ekip gidecek mi, yoksa bu ehirlerde kalacaklar m? diye haber gnderdi. Sultan Orhan Hazretleri, u ahane cevab gnderdi: Bu suale, burdan cevap vermek olmaz. O taraftaki kumandanlarla grmemiz lazmdr. Ayrca bu yerleri, Bulgarlarn hcumundan korumak lazmdr. diyerek bir diplomasi rnei gsterdi. Kantakuzen, Sultan Orhan'n bu cevabndan, onun derecesine varamiyacan anladndan, Bizans'taki saltanat ortaklndan vazgeip, Aiemda'ndaki bir manastra ekildi. Kantakuzen'in ekilmesi, Bizans tahtnn Yani Paleolog'a kalmasn salad. Paleolog, Sutan Orhan'a senelik vergi vererek, himayesine girmek istediini bildirdi. Evet, Bizans, Osmanl Bey'ine hara vermeyi kabul etti. Bu ok nemli olay, stanbul'un fethinin yaklatna bir iaretti... Sultan Orhan, olu Sleyman Paa'ya gnderdii bir emirle, ekmece muhasarasn kaldrmasn istedi. Sleyman Paa da biri iki etmeyip, muhasaray kaldrarak Dimetoka taraflarna gitti. Sleyman Paa'nn Vefat Yani Paleolog'un Osmanl Bey'inn himayeine girmi olmas, Kantakuzen'in bulunduu manastrdan, siyas hayat takib ve ynlendirmeye almasna sebeb tekil etti. Avrupa'nn krallar ile haberleiyor, onlar; Osmanllar Rumeli'nden atacak bir kuvvet tekil etmeye tevik ediyordu. Ha, mutlak olarak Hilai'i yok etmek istiyordu. Fakat Hilal'in sahibi Cenab- mevla, Hilal'in ordusuna nusret ve zaferler vereceini Kitab- Mbin'de beyan ettii gibi, lh yardmlarn slm mcahidlerine ltfediyordu... Sleyman Paa, Avrupa Krallarnn bu tasarlarn haber aldnda, kumandanlarn yanna ararak, onlara inan ve ahadetin en gzel rneklerinden saylan u tarihi hitabesini yapt: Kumandanlarm, gazilerim! lk defa ayak bastimz bu yabanc topraklarda bizim gibi saylan az mcahid kafilesinin, az zamanda kazand bu fetihler, 'ly-i Kelimetullah iin yapldndan, Cenab- Hakk'in bizlere mkafatdr. Bundan hi phemiz yoktur. Haber aldmza gre, imdi zerimize gelen dman, her ne kadar bizden ok ise de, bizi bu-qne kadar muzaffer klan, savalarmz zafer tcyla talandran, slm Sancan glen yz, ilim ve adalet getiren ala-metyle, kfir bayrana galip klan Allah'n (c.c) ltfndan asla mid kesmi deiliz. Kumandanlarm, gazilerim, kardelerim!

Emelimiz, Hakk din olan slm' yaymak, onu btn kr-re-i arza hkim klmaktr. Allah iin ehid olmak bize, ahiret saadetidir. ayet bu sralarda ben lrsem, siz asla dmandan yz evirmeyiniz. Bilirsiniz ki dmandan korkmak, byk gnahlardandr. Sanki Sleyman Paa, bu hitabesiyle mcahidler kafilesine son vasiyyetini yapyordu... 760/1369 senesi iinde Sleyman Paa, birlemi olan Salip kuvvetlerini beklerken, avlara da kyordu. Sras gelmiken burada bir istidrat yapak, av hakknda ksa bir malumat verelim. Son altm yldr yaplan slm dmanlnn en ar hcumlar, slm Devletlerinin en satvetli, en kuvvetli temsilcisi olan Osmanl'ya ve onun sultanlarna yaplmtr. Bu sultanlarn av partileri ise bir sefahet, devlet ileriyle ilgilenmeme eklinde" krpe beyinlere alanmak istenmitir. Halbuki bu avlar Hz. Rasullah Efendimiz -(s.a.v.)- snnet-i seniyyele-rnden oian iyi bir svari olma, iyi nian alma, ok atp hedef vurmak, cesaretle vahi hayvanlarn karsna kmak, insanlara zarar veren bu mahluklar yok etmeyi kolaylatran bir spordur. Bugn bir sporcu, idman yapmadan msabakalara katlsa, nasl baarl sonu alamyacaksa, o devirlerin sava sanatnda en nemli unsur olan at srme, engebeli arazide her trl tehlikeyle babaa kalarak ok atma veya atla koarken nian alma bir idman deil de nedir? Sleyman Paa, 760/1359 senesi sonlarna doru kt bu avlardan birinde, elinde olan doan bir kua salverdi. Kendisi de atiyle doann arkasndan takibe balad. Hzla yol alrken atnn aya bir kstebek deliine girdi. At yan tarafa dt. Sleyman Paa atn altnda kalrken, ba bir taa arpt ve derhal ruhunu teslim etti. Bolayr'da, bugn bulunduu kabrine kendi yaptrd camiin karsna gmld. te bu sralarda gaziler arm, kumandanlarnn lmne zlp alarlarken, dman ordusu 50-60 bin kiilik askerle grnd. 60 kadar gemi, on be bin dman a-skerini Gelibolu'ya kardlar. Dier dman askeri de gemilerle Tuzla nne yanatlar. Bolayr'da bulunan slm askerinin says 1500-2000 kadar idi... Kumandanlarn kaybetmenin acs iinde iken gelen dman ordusu, onlarda bir aknlk, bir ylgnlk meydana getirmiti... Kumandanlardan biri yksek bir yere karak, slm Mcahidlerine Sleyman Paa'nn hitabesini hatrlatt. Bu hitabe, gazilere bir heyecan vererek, kendilerine gelmelerini salad. Sleyman Paa'nn kabri nnde toplanp, onun ruhuna fatihalar gnderdikten sonra, birbirleriyle helalap dman zerine imek hzyla atdlar. 1500-2000 kiilik bu muvvahidler kafilesi, 15.000 kiilik dman ordusunu ksa zamanda bozguna urattlar. Kaanlar kltan geirdiler, eman dileyenleri esir aldlar. Dmann yalnz gemide kalan ksm kurtulabildi. Bu malubiyeti duyan Tuzla nndeki dman gemileri, Rumeli'yi slm askerine brakarak kap gittiler. te bu zafer, mslmahlarn Rumeli fethinin

mhr oldu. Mslmanlar artk Rumeli'ye yerlemilerdi. Orhan Gzi'nin Hanmlar Ve ocuklar Nilfer Hatun; Yarhisar Tekfurunun kzdr. Asl ad Holifira diye bilinir. Bizim almamzda Lotus hanm ismi de kullanlmtr. Ancak mhim olan; her iki ismin Nilfer Hatun'a aid olmasdr. Kitabmzda Yarhisar tekfuru ile yaplan savan neticesinde Cenab Hakkn bir ihsan olarak Orhan G~ zi'ye nsib olan bu hanmn, kendi arzu ve istei ile msl-manlkla ereflendiinin nasl cereyan ettiini ifade etmitik. Ancak sunuda hemen ifade edelim ki; mehur seyyah bni Batuta znik'de grt Nilfer Hatun'un adn, Bilun eklinde, yanl olarak yazmtr. Bursa'nn mehur akarsuyu olan Nilfer ay, bu hanmn, ay'n zerine kendi parasyla yaptrd kpryede sanki teekkr edercesine Nilfer Suyu ad verilmitir. Nilfer Hatun; Rumeli Ftihi Sleyman Paay ve Kosova galibi Sultan Mu-rad- Hdavendigr dnya'ya getirmitir. Her iki evldda ehadet erbetini imitir. Ne varki bu muhterem validenin de vefat trihi mekk kalmtr. Kabri Bursa'da zevci Orhan Gzi'nin trbesindedir. Orhan Gz'nin dier bir hanm Aspora Hatun'durki, Bizans imparatoru 3. Andranikos'un kzdr. Orhan Bey'in ikinci izdivacida yine Bizansl bir hanmla vukubulmutur. Aspora Hatun Orhan G-zi'ye, brahim ad verilen bir ehzade dnya'ya getirdi. Aspora Hatun'un, mslman olduuna ve ne ad aldna dir bir kayt bulunmamakla beraber, 1323 senesinde tanzim ettirdii vakfiyede yaptrd binalara ve eserlere olunu mtevelli tyin ettiini reniyoruz. Ayrca spora Hatun Fatma ad verilen bir kz da dnyaya getirmitir. Aspora Hatun'un lm trihi ve kabrinin yeri bilinmemektedir. Teodora veya Maria adyla anlan Orhan Gzi'nin 3. hanm da sanki bir siyasi evlilik dizisinin, nc blmn tekil etmektedir. nk bu hanmda Bizans mparatoru 6. John Kantakuzenus'un ve de sevgili kars mehur imparato-rie rene'nin kzdr, Orhan Gazi kaimpederi Kantakuzenus'a imparatorluk orta olabilmesi iin yardmc olmutur. Bu izdivacn yni Orhan Gazi ile Teodora'nin Silivri'de yaplan dnleri Bizans egdm imparatorluunda, Osmanlnn Rumeli fetihleri tasavvurunda, kaleyi iten fetih anlay iinde de bakJabilecek siyasi evliliktir. Kantakuzenus grd yardm zerine Bizans imparatorluk idaresinde sz sahibi olmakla bu evliliin bir meyvesini yerken az sonra Rumeliye kacak olan Orhan Gziolu Sleyman Paa bu akrabalktan faydalanarak Gelibolu ve civarndaki s bulma kolaylklarnda, pederinin akrabalk payn devletin lehine pek gzel kulland. Silivri'de yaplan dn merasimi sonrasnda Bursaya getirilen gelin Teodora bu evlilikte Halil ad verilen bir ehzade dnyaya getirmitir. Teodora veya Mana mslman oldu mu? Ne ad ald, hangi trihde ld ve nereye defnolunduu belli deildir.

Eftandise Hatun ise Mahmut Alp adl bir mslmanm kzdr. Ancak hi bir ekilde hakknda malumat olmayp, yaam ve bu dnyadan bir garip gibi geip gitmitir, demekten baka elden bir ey gelmemektedir. Orhan Gzi'nin ocuklarna gelince, kz olarak bilinen sadece Hatice Hatun ve Fatma Hatun vardr. Fatma Hatun'un Aspora Hatun'un kz olduunu bilmemizle birlikte akbeti hakknda da bir bilgi sahibi olmadmz tabiiki itiraf etmeliyiz. Bunun sebebi; kadn meselesinin o dnemde, kadn bir hazinenin pek deerli bir mcevheri olarak grmesi ve onu, mthi bir sevgi ve kskanlkla isminin duyulmasndan dahi kskanan bir anlay olarak grmek lzmdr ve buna sayg duymakda medeniyetin gereidir diye dnyorum. Hi kimseyi, hi kimsenin hanmnn adnn, sannn hikimseyi alakadar etmediini kabullenme, medeni insann, medeniyetin ilk basamana ilk adm atm olduunu var sayalm diyorum. Bunun aksine; kendini cemiyete tantmakta olan bir hanmnda asla rahatszlk vermeyeceini kabullenmek gerekir diye dnyorum. Eer 1700'I yllarda vefat etmilerin mezar talarn okuduunuzda, zaman zaman rastlarsnz ki, mesel: Evkafdan elHac brahim Tahtavi efendinin flne hanm burada medfun olup, bir ftihi erifenize mtaktr. El-ftiha. Yazdn okuyabilirsiniz. Buna karlk babasn, anasn ve zevcinin adn makamn veya iini belirten, gen yanda vefat eden Pembe hanmn ruhuna elftiha, diye yazdn da grrsnz. Orhan Gazinin kz Hatice Hatun'a gelin-cede babasnn, Bursa'daki trbesinde gml olduunu. Toyhisarda da bir zaviye yaptrdn, Savc Bey'in olu Sleyman Bey'le evli olduu sanlmaktadr ve Orhan Gazinin, hangi hanmndan doduuna dir bilgimizde yok. Erkek ocuklar ise; Gazi Sleyman Paa ve 1. Murad dnda, brahim bey , Sultan Bey, Kasm Bey ve Halil Bey'dir ki, bunlardan Halil bey son vefat edendir. Vefatnda 15 yandayd ve Ceneviz korsanlarnca karldnda, Orhan Gazi pek zlmtde yzbin duka altn denerek kurtarld ve dedesi Kantakuzenusa iade edilmitir. Orhan Gazinin sadrazam ise baba bir anne ayr kardei, ve Orhan Gzi'nin yaa by Alaadin Paa, 1323'de ald sadareti 1339'da terk ettiinde 16 yllk bir ar hizmet fakat yce temelli bir devletin istikble midle bakmasn temin eden bir bani, bir kurucu olarak dnmek gerekir. Alaadin Paa'dan vezaret Nizameddin Ahmed Paaya gemi ve 1339'da balayan grev on yl devam etmi 1349'da sona ermitir. Bu tarihden sonra 3. sadrazam olarak, Ankaral Devlethan bin Hac Paa'y gryoruz ve bu zat da 11 sene hizmetle 1360?da tamamland vezaretdeki vazifesi. Sultan Orhan'n Vefat Mslmanlarn Rumeli'ye artk kesin olarak yerletiklerini belgeleyen bu zafer haberi, Sleyman Paa'nn vefatyla birlikte Sultan Orhan Hazretlerine bildirilmiti. Yarabi bu ne tecelli idi!.. Sana krler olsun. slm Rum eline

yerleiyor, Sleyman ebed dnyasna geiyor., bu buruk bir zafer., zaferle teselli olunacak ac bir haber... 81 yana gelmi olan Sultan hazretleri, byle bir sevince ve byle bir kadere nasl tahamml etsin?.. Ya lh zafere ar sevince, kederde isyana vardrmayacak mkafaat ve ltfuna hamdolsun.. diyen Sultan Orhan olu ehid padiah Murad-i Hudavendigar Hazretlerini 761/1360 yanna arp, kendisine nasihatlerini ettikten ve taht vasiyetten sora; 35 yl sren, fetihlerle geen, slm Sancan ykseltmekle mkellef vazifesi, ndi lh'de inallah makbul sayldndan, Sleyman Paa'nn vefatndan iki ay sonra ebed aleme (Rahmet-i Rahman'a) kavutu. Babas Sultan Osman Gazi Hazretlerinin trbelerinin yanna defnedildi. Sultan Orhan Hazretleri lrken, Sultan Murad- Hdavendigr'in olu Yldrm Beyazd dnyaya geliyordu... Okuma Paras: ehzade Halil'in Maceras Orhan Gazi dneminde, yaadklar dnemi yazan Bizansl iki tarihi vardr. Biri Nikeforos Grigoras'dr. Dieri Bizans devlet adamlarndan, kzn Orhan Gazi ile evlendiren iyon-nes Kantakuzenos'dur. Her ikiside tannm tarihilerdir. Osmanl tarihleri Orhan Gazi'nin; Sleyman, Murad, Kasm, adyla olundan bahseder. Bu iki tarihi ise 4. oul Halil'in varlndan ve bir sergzetini bir macerasn uzun uzadya anlatrlar. Bu hususda Nikeforos Griyoras'dan nakledelim: "1356 miladi senesi yaz banda, hi umulmaz bir vak'a cereyan etti. Bu olay Orhan Gazi'nin oullarndan ehzade Halil'in korsanlar tarafndan karlmasydt. Bu kk ehzade bazen denizde, bazen denizden uzak yerlerde oynar vaktini geirirdi. Gnlerden bir gn Bozburun civarnda gezmekteyken, sahilin ormana yakn tarafnda gizlenmi bulunan korsanlar ve bunlar tayan gemi kimsenin dikkatini ekmemi. Korsanlar bir ok yerde byle kk, zengin grnl kimseleri karp, fidye talebinde bulunarak geinirlerdi. Bunlarnda onlardan binleri olduu mutlaksa da bu sefer peinde olduklar av dedesi Bizans mparatoru, babas Osmanl devlet reisi olan ehzade Halil idi. ehzade ise, olacaklardan habersiz binmi olduu balk kaynn iinde etraf seyrediyor scaklarn tam basmam olmasna ramen esen scak rzgrn letafetimle vaktini geirmekteydi. Korsanlar; aniden bu bir ka kiiyle seyr sefain eden balk sandalna alverdile: ehzadenin yanndaki bir ka kii kllarn ekip savunmaya getiterse htt korsanlarn bir kam yaralamaya, muvaffak oldularsa da, okluk azla galebe ald. ehzade Halil, korsanlarn av oldu. Korsanlar; yaplan savunmadan ellerindeki ocuun ne derece kymetdar bir esir oluunun farkna vardklarndan, devaml yerleim halinde olduklar Foa'ya doru rotalarn evirdiler. Foallar, bir ok kavimle karm ada insan olmakla beraber, eninde sonunda Rum idiler

Bu arada ehzadenin karld haberini renen Orhan Gazi bir devlet reisi olmann Dekarn belli etmekle mkellef iduundan zdirabn saklamaa alyordu. Tabiiki Osmani aile yapsnda ki ketumiyet annenin ue dier hanmlarn feryad ve figann duyma imknmz olmamakla beraber, her annenin byle bir halde, zdrabnn ne kadar teselli bilmez hl gstereceini tahmin zor deildir. Orhan Gazi, ehzadesinin karlma haberinin ilk aknln atlattktan sonra verdii emilerle btn imknlarn arama iine seferber etti. Bu arada da, ekseriyeti Rum olan Foa beldesi ahalisinin, Rum imparatoruna mensubiyeti vard. Orhan Gazi bu imparatora mracaat ederek, urad feketi ve bunu sona erdiren bir hizmete muvaffak olursa, nice hediyeler vereceini uaad ettii gibi istedii kadar da maddi yardm yapmaya hazr olduunu uaad etti. Bu ie verdii adamlar gelip, gidip Rum mparatorunu ziyaret edip, aramalar sklatrma hususunda hep ikaz ediyorlard. Beri yandan Bizans'da imparatorluk kavgas var olduundan her iki tarafda Orhan Gaz'nin yardmn elde etmek istiyordu. Halbuki Orhan Gazi; az nce ehid olmu olan Rumeli Fatihi Sleyman Gaz'nin zntsyle hayli sarslm karlan ehzade Halil olay pek ar bir darbe olmutu. Padiah Foa'ya gnderilecek gemilerin her trl masrafn tediye edeceini bildirdii gibi, Bizans taht meselesinde imparatora yardmc olaca beyannda da bulunmaktan geri kalmamt. Foa hakimine mracaat eden Dede imparator onis Kan-takuzinos, buradan pek souk cevaplar ald. Haddinden fazla paralar tleb ederken, bu hkim nice nice unvanlar ve se-lahiyetlerle tehiz olunmay istedi. mparator Kantakuzinos mracaatlar yineledike, Foa hakimi neredeyse imparatora kar isyan edecek tauuiara brnmekteydi Yoksa bu karlma ii, bambaka bir plnn znm tekil ediyordu. Belki de, Orhan Gazi bunlara kaimpederi araclyla muhatap olurken, kendisi direk olarak meseleye girmiyor ii devletler aras bir mesele haline getirmekten uzak kalmay yeliyordu. Denizlerin k, tabiiki karadaki ktan farkl olup, sularn denizlere akmaya balad ilk baharda, rzgr ve frtnalar o usuz bucaksz ummanda birbiri pei sra gelen dev dalgalar, gemileri ceviz kabuu gibi bir dalgann kucandan dierininkine atarken, en kk muvazenesizlik geminin gark olmasna sebeb olurdu. te denizlerin bu mevsimi yaanrken ehzade Halil'in dedesi onis Kantakuzanos byk gemiyi Foa'ya gnderdi. Bu gidi Foa'y muhasaraya dnk bir gididi. Ancak Foa yarm adasnn ablukaya alnmas, buray ele geirmeye yetmezdi. Kara tarafndan da bi tazyik gerekirdi. Bu da Saruhan zerinden olabilirdi. Bu seferde Saruhan diye bir mesele ihdas olunmaktayd. mprator Kantakuzanos, nice paralar ve Amucazde unvan vermek suretiyle Saruhan Beyinin kendisiyle mttefik olmasn salad. Karlan ocuk iinin faileri Cenevizlilerdi. Foa hakimi arkasnda Ceneviz destei olmad takdirde, ne Bizans imparatoruna dolaysyla da istikbli pek parlak grlen Osmanl beyliine byle st perdeden, hele hele bir kuatmaya

muhatap olacak kadar ii ileriye gtrmekten itinap ederdi. Dier yandan da arkas karanlk bir ie, evlt acsyla hop diye atlamayp, elindeki maay yni kaimpederi Kantakuzanosu ile megul ettirmek, Orhan Gaz'nin ftratndaki devlet adam kumann bir da vuruntu idi. Foaltar beldelerini savunuyor Bizansl gemilerin saldrs sryor ve grlen mdafaann ykm yakn idi ki, hava birden bire deiti. yle iddetli bir lodos esmee baladki, eer gemiler muhasaray kaldrp kendilerini aa atmazlarsa kayalklara ve karaya vura vura paralanacaklard. Bylece bu akn akim kalm oldu. imparator; Sar uh.an Bey'ine o kadar yaknlk gsteriyordu ki, gnn onunla geiriyor. Evine, beldesine misafir oluyor bu ihanet eder mi diye hibir ey aklna getirmezken, itimat ettii adam se, eytann iuasnda olduundan kafasnda eitli tuzaklar kurmakta, bunlarn hangisini yaparsam daha ok krl olurum seimi yapmaya alyordu. Aklndan geenler kendisinden hi ayrlmayan Kantakuzanos'u tevkif etmek oe ok yksek bir kurtulu ceremesi istemek yni fid-ye-i necat'da denilen altunlan talep etmek. Ayrca kendine uzak olmayan ve gc ile almas kabil olmayan.birka kasabann kendi idaresine verilmesini istemek gibi hususlard bu dnceleri. Btn bunlar kolayca tatbik edebilecei kanaatini tayordu. Ancak kurduu tuzaa kendi dt. Saruhan Bey'inin adamlarndan biri, imparator'a olan biteni haber vermiti. Bir gn her zamanki saygsn gsteren Saruhan Bey'i imparatorun nezdine gnderdii gzel koumlu bir at ile hem gezmek hemde karsa av kovalamak maksadn dndn bildirdi. mparator; Saruhan Beyinin tasavvurundan haberdar deilmi gibi davranarak, kendisine mhim ve gizli bir hususu anlatacan bunun iin ben sizi gemime davet ediyorum haberini yollad. Saruhan Beyinin gemiye ayak basmasyla halatlar zld, yelkenler fora edildi ve hzla sahilden uzaklaldt. in ortaya ktn anlayan Saruhan Bey'i; yannda bulunanlarnda duyaca sesle tuzan anlatt. Bir ka gn sonra, Bey'in hanm bir miktar para getirip kocasn serbest braklmasn istedi. Eer kocam brakmazsanz, eve dner dnmez btn blge insann aleyhinize kkrtacam ve herhangi bir tecavze kar, gerek kendimi gerekse yetimlerimi korumak iin birisiyle evleneceim demek suretiyle bir ltimatom verdi mparator; Saruhan Beyini, yannda tutmann veya ldrmenin kendisine bir ey kazandrmayacan, hatta grdke cannn sklacann neticesine vard. Bunun zerine kendine verilen altunlan alp, Saruhan Bey'ini salverdi. teyandan; Orhan Gazi karlan evld ehzade Halil iin kaimbiraderi Matyas Kantakuzanos'un yanna 4 bin asken vermi, o da bu gl askerin yardmyla, Makedonya civarndaki bir ok yeri basyor ve yamalyordu. Aslnda Bizans'a bal olan bu beldeler son zamanlarda Srpllarn idaresine gemiti Bu arada yamalara kar harekta geen blgedeki Srp kumandan Matyas'n kuvvetlerini yenmi ve Matyas da esir almt. Bu haberler; imparator lyonnes Paleogolos'un kulana vardnda, Midilli adasndayd ve Foa'nn muhasara hazrlklarn yapyordu. Askerlerine istirahat

etmeleri iin bir mddet izin vermiti Matyas esir alan Srp kumandanna bir heyet gnderip dosta mnasebetlerini yenileme teklifinde bulundu. Tabiiki hediyeler gndermeyi de ihml etmedi. Srpl kumandan, makbul cevablar verdii gibi esb.i Matyas'i Paleolog'un gnderdii heyete teslim etti. mparator yonnes Paleolog, Matyas ve eini Bozcaada'ya gnderdi. Onun oullarn da Midilli adasn idare etmekle grevlendirdi Bu sralarda Paleolog, kendisi hakknda stanbulda bir yok etme plnnn hazrlandn haber ald. Bu pln akim klmak iin tebdili kyafetle krekli bir gemiyle stanbul'a kotu. Kimsenin haberi yokken saraya girip ileri yoluna koymaya balamt ki; Orhan Gazi'den ardarda heyetler gelip kendisini u szlerle tehdide baladlar; / "Eer Rumlar! Bizim hcumlarmzdan masun kalmak istiyorlarsa sen hemen Foa'ya don ve ehzade Halil'i halas eylet.." Ksa zamana ilerini dzene koyan imparator tekrar Foa nlerine komak mecburiyetinde kald. Gryorsunuz ki sevgili okuyucu! Kuuuet ve basiret birle-timi hkmranlk o gce yakr Orhan Gazi; daha 2. padiahken, Osmanl devleti siyasi evlilik ve gl askeriyle asrlarn Bizans'n nasl istedii gibi ynlendiriyor. ehzade Halil'in ii bir trl nihay etlen mi yor, karld yaz gemi, sonbahar tamamlanm ve ok iddetli bir k yaanm o mevsimde yerini bahara terke balamt. Orhan Gazi karayoluyla baharn ilk gnlerinde Halkidona yani Kadky'ne geldi ve kara ile denizin birletii yere adrn kurup bayran dikmiti. Otandan oturduu halde, mparator'a olunun halini konumak iin gelmesi haberini gndermiti. Her ne kadar iki hkmdar yzbeyz konu-madlarsa da; adamlar kayklarda gryorlard. Bilgileri hkmdarna naklediyordu. mparator onin Paleolog adrn Kadky sahiline pek uzak olmayan kzkulesine kurduundan, haberlemede abuk cereyan ediyordu. Esaretten kurtulacak olan ehzade Halil, Paleologlarn kzyla evlenecek bylece imparator, Orhan Gazi ile dnr olacakt. onnes Paleolog, Orhan Gazi'den bir hayli yksek mebla alarak Foa'ya hareket etti. mparator Foa'ya vardnda temasa getii Foa hakimi Kalofeti, imparatordan yzbin altu-na yakn para, parlak rtbeler alarak ondan sonra bu kadar iddetle taleb olunan ehzadeyi biraz ge ue hayli mkilt ile imparatora teslim etmitir. mparator sevin iinde yannda ehzade Halil olduu halde Bizans'a avdet elti. mparator; ehzade Halil'e ''olum, damadm" diye hitap etmekteydi, lkesinde karklk durmu. Bahar mevsimiyle birlikte ahali Bizarsn dna km, balarn, bahelerini tanzim ediyorlard. ehzade Halil ise Paleologlarn sarayna geldiinde, kendine ayrlan daire nnde, imparatorie Ele-niyir reveranslar yaparak selamlad ve unlar syledi: "Serairi ancak, Halk-l Rabbllemin bilir, nasl ben gaflete esir oldum ve ailemin auu muhabbetinden mehcur ve ne kadar mddet vatanmdan uzak

kaldm. /Ve bellara duar oldum. Kl ve soua aldrmayarak denizden ve karadan nice zorluklara gs geren imprator Efendim hazretleri ibzal buyurduklar himmet sayesinde beni esaretten tahlis etdi. Benden elbette bu lutfa kar hi bir mkfat beklemezler. nk byle bir ey kudretimin feukimdendir. Halbuki kudretim yettii kadar ve hayatm devam ettike hizmetlerine, her mnasib husus iin btn gayretimi btn arzumu feda edeceim." Daha sonra imparator ve imparatorieden msaade istiyerek dairesine ekildi. ehzade zaman zaman pek gsterili ve kymetli elbis rJer iinde halka grldnde alklarla istikbal ediliyordu. Bizans ileri gelenleri bu yeni damada hediye zerine hediye veriyorlard. Bizans saraynda binbir gece masallar gibi bir hayat sryordu ehzade Halil, hamam sefalar, parlak ziyafetlere birbirini kovalyordu. Paleolog onnis'in bu ziyafetler srasnda iki yandaki bir ocuunun lmesine ramen, metanetini muhafaza etmesini, Bizansl tarihi Grigoras alicenaplk diye vasflandryor ki, bu da Bizans tarihilerinin hkmdarlarn medhetmek iin her olaydan isitfade yolunu aradklarn gsterir. Bu ocuun cenaze trenine ehzade Halil'i de davet eden imparator, bu srada on yalarnda olan ve Osmanl ehzadesine nianland rini'yi bu merasimde gsterme imkan buldu. Bize gre o srada; Kantakuzanos ile Paleologlar Bizans tahtnda erik yani ortak olarak bulunduklarndan, tabiiki birbirlerini tasfiye etmek arzu ve teebbsleri gizli gizli yaplmaktayd. Dikkat buyurursanz, Sultan Orhan'n. Aspora Hatun isimli hanm, Teodora adl hanm ki ehzade Halil'in annesidir. Kantakuzanos ailesinden idi, 4. hanm Bayalan Hatun'da Paleolog ailesinen bir prenses idi. Yni gerek Sultan Orhan siyasi evlilikleri her iki kral ailesi ile yapmay nasl evl grmse, lonnis Paleolog'da Osmanl Sultann, kzna kaimpeder yapmay o kadar evl grmekte olmaldr. ehzade Halil; Bizans'da bunlar yaarken Orhan Gazi, znik'ten, Kocaeline gitmiti. onnes Paleolog stanbul'dan bindii bir gemiye yannda ehzade Halil olduu halde zmit'e doru yola ktlar ve ertesi gn limana geldiler. ehzade Halil'i babasna teslim ederken, izmeyi aan imparator,-Halil Beyi oeliahd tayin etmesini rica ederken unlar syledi: '\.Hak budur nk ehzade Halil oullarnn en sevgilisi ve kznn nianls olup, cesur ve bazusu kuvvetli, akll ve hkmet edebilecek olmaa mstahaktr." Dediini ifade eden Bizansl tarihi Gringoras unu ilave ediyor: "zten Orhan Bey buna mtemayil idi. mparatorun syledikleri bu temayln bir meyeln haline getirdi ve bunu hazrlayacak artlar tesbite karar verdi. Orada bulunan Bizans askeriyle, Osmanl askeri kark bir alay tekil ettiler ve yryler yaparken, musiki aletleriyle eitli marlar ve musiki eserleri alnd. Blgede yaayan mslim ve gayri mslimler birbirleriyle dosta elendiler " ehzade Halil Bey'in karlmas; adet Bizans'n hayat bulmasna yaradn gz nne alrsak, bu. karma iinin o devrin gizli istihbaratnn bir almas

olarak deerlendirirsek, fazla bir yanl yapm olmayz. nk karlma olaynn kime yaradna baktmzda, bunun Bizans'a ok fayda saladn gryoruz. Bizans iindeki taht kavgasn bir kenara brakalm. Osmanllarn Rumeliye kmasndan sonra bir eteler cenneti hline gelmi olan Trakya ovaranda, etelik son buldu. nsanlar balarn, bahelerini hrriyet iinde ve pr nee tanzime koyuldular. Osmanl dil idaresi bu blge insann yz yllardr hasretini ektii bir idareydi. Dolaysyla her ne kadar Osmanl klc atnda yaayan blge ahalisi din olarak da, teb olarakda nihayet Bizanslyd. Bu bakmdan, Osmanlnn Rumetiye geii Bizans ahalisine yaramt. Anadolu zerinden Bizans toprana seferler dzenleyen Osmanl kumandanlar zmit, Hereke, Samandra gibi yerleri kl altnda tutup, fethe hazr hle getirmilerdi. Bu bakmdan buralarda yerlemi olan Rumlar ba ve bahelerini ile-yemiyorlar dolaysyla iktisadi bir krizin iinde mahvolup gidiyorlard. Btn bu olumluzluklar Orhan Gazi'nin ehzadelerinden Halil Bey'in karlmasyla baka bir safhaya dkld. Orhan Gazi dostluk elini uzatmak mecburiyetinde kald. Zaten; Yeni yeni bymee balam bir Beyliin basnca olduunun idrki iinde, Bizans gibi avrupann, kolay kolay gzden karmayaca bir devletle temkinli olarak mnasebet srdrmeliydi ve nitekim evliliinde bile tane Bizansl Prensese adrn ve auunu ad. ehzade Halil'in karlmasyla meydana gelen temaslar ve bu temaslar neticeslnde-ki dostluk belirtileri Bizans halkna hemen msbet olarak aksetti. Bu ahali srlarn dna kmak ve arazileriyle megul olma ansn buldu o sene yamayan yamurlar yad, zn zamandr istihsade grlen ktlk, bollukla yer deitirdi. Rahmet bulutlar Bizansllarn zerine yad, Demekki ehzade Halil'in karlmas en ok Bizans'a yaramt. Hemen burada ehzade Halil'in akbetinide verelim. 1359'da Kocaeli sancak beyi olan ehzade Halil, kendinden bir ya kk rini ile znik1 de evlendi. 1361'de Gndz, 1362'de mer ad verilen iki erkek ocuu oldu. Bunlar ocuk yalarnda vefat ettiler. ehzade Halil'de 1362'de onbe yanda olduu halde ld.

SULTAN MRAD-I HDAVENDIGAR Babas: Orhan Gazi Annesi: Nilfer Hatun Doam Tarihi: 1326 Vefat Tarihi: 1389 Saltanat Md.: 1360-1389 Trbesi: Bursa'dadr. Tahta k H. 761/M. 1359 senesinde tahta clus eden Sultan Hda-vendigr Murad, babas Sultan Orhan Hazretlerinin efkatinin ar basmas sebebiyle hayatta kalabilmitir. Fakat efkatin ar basmasndaki hikmet, Cenab- Hakk'n l-i Osman Hanedanna ve slm milletine ilh bir ltfudur. Gazi Sleyman Paa, vefatna kadar geen zamanda tam bir veliahd, tahtn varisi bir kumandan ve devlet adam gibi yetimiti. Btn bu grevlere babasndan sonra liyakat gstereceini ispat etmiti. O'nun bu muvaffakiyetlerini gznnde alan bir sultan, byle bir velahde sahib olduktan sonra, ona mesele karabilecek ikinci bir ehzadeyi yaatmaz-di. nk Nizam- lem, yani btn mslmanarn selameti in, bir baba olunu feda edebilir, bir aabey kk kardelerin ayn niyyet ve samimiyet iin, barlarna ta basp onlar celladn ilmiine gnderebilirdi. leride grlebilecei gibi, bunu yapmayan sultanlar, kendileriyle beraber mslmanarn da zdrab ekmesine sebeb olmulardr. Halbuki sultan odur ki, Hz. mer gibi btn meseleleri kendinin saysn, onlar halletmek iin nefsini ve vcudunu seferber etsin. Kocakarnn un torbasn srtna vuran Halife mer, ya kabn da elinde tamak isterdi. Kendisine yardm etmek isteyen arkasna; ykme ortak olma, mer eksin bu yk der gibi... Sultanlar, zdrab ve ileye garkolsunlar, fakat ahaliyi srr iinde, din-i mbinde tutmay bilmelidirler. Bunu yapabilen ve yapmaya alanlar kazand, yapamyanlarsa heyhat!.. Gazi Sleyman Paa'nn mbarek ruhu cennet bahelerine utuu an; Sultan Orhan cennet-mekn kk ehzadeki Murad- Hdavendigr' ldr diyen tedbirli vezirlerini dinlemedii iin ne kadar sevinmiti... Hereyin sahibi olan Allah'a krler etti. Baz kerametlerini ileride hayat safhas iinde greceimiz Sultan Murat- Hdavendigr'a Cenab- Hakk, bir insann dnya imtihannda muvaffak olduunun btn alametlerini vermiti. Osmanl Devletinin nc padiah olarak tahta kan Sultan Murad- Hdavendigr, Rumeli fetihlerine kald yerden devam etmek iin, o taraflara yrd ise de, Sultan Orhan'n vefatn frsat bilen anadolu'dak Trkmen Beyleri, aralarnda birleerek hatta hristiyan tekfurlarla haberleerek, Osmanl lkesi zerine yrmeye karar vermilerdi.

Osmanl Devleti istihbaratnn en nemli blmn derviler tekil ediyordu. Tasavvuf ehline gsterilen byk sayg, dervilerin daima Osmanldan yana olmalarn temin etmitir. unu da unutmamal ki, bu sayg kuru bir gsteri deil, gnl fatihlerine girecek kap brakan bir kalp sahibi olmaktan geliyordu... te bu dervilerin kendilerine mahsus haberleme sistemleri neticesinde Anadolu'daki bu hazrlk, Sultan Murad'a ulat. Sultan Murad, alimlerini ve kumandanlarn toplayarak bir istiare meclisi kurdu. Toplantnn sonunda ulemadan fetva istedi. nk karar; sefere kmakt.. Ulema da fetvasn yle verdi: Allah (c.c) urunda gazaketmekte olan rnslmana, din dmanlaryla birleerek slm ehirlerine hcum eden ekya ve mnafklarn zerine yrmek; din-i slm'n emridir. Sultan Murad, bu fetvay aldktan sonra, 20.000 askerle Ankara'ya yrd. Kal'a-tl selasi! denilen Ankara Kalesini kuatt. Muhasaraya dayanamyan ahiler, kar koymaktan kalnca, teslim oldular. Tarih H. 762/M. 1360 yln gsteriyordu. Bu kalenin aln btn Trkmenleri artt gibi, Karamanoluna ve ona uyanlara da bir ders oldu. Rumeli'ye Yeniden Gei Sultan Murad, Anadolu yakasnn intizamn temin ettikten sonra, H. 763/M. 1361 ylnda tekrar Rumeli yakasna geip, merhum aabeysi Sleyman Paa'nn kabrini ziyaret edip, trbenin yannda bir cami, fakirlere yemek karacak bir imaret ve gelen-geenin istirahati iin bir han yaptrtt. Bu messeselerin skntsz yayabimeleri iin, gelir getiren bir ok yerleri de vakfetti.. Sultan Murad, daha sonra ordusuyla orlu zerine yrd. Ksa bir direnme gsteren orlu Muhafz, bunu hayatyla dedi. orlu slm Ordusuna ba emiti... orlu Kalesinin ayakta kalmas bir fayda getirmeyeceinden yerle bir edildi. Yrye devam eden Sultan Murad, Bergus kalesini -bugnk Lleburgaz'i-da kolaylkla ald. Sleyman Paa'nn vefatndan sonra Rumeli Ordularnn bana bir kumandan tayin edilmemiti. Buna mukabil Gazi Evranos Bey, Hac l Bey, dmann kalblerine saldklar korkularla, onlar titretmeye kfi geliyorlard.. Meri Nehri kenarnda bulunan Boaz Kalesini fethetmesi emrini alan Hac l Bey, slm Ordusunu aniden bastrmak isteyen Dimetoka Tekfurunun ordusuyla karlat. ok kanl geen ve gs-gse yaplan savata zafer, slm Ordusunda kald. Dimetoka Tekfuru ile askerlerini esir alan Hac l Bey, onlar nne katarak Dimetoka kalesinin nne geldi. Tekfurun ailesi, kaleyi derhal islm mcahidlerine teslim ettiler. Hac l Bey, bu zaferi ganimetlerle beraber Sultan Mu-rad'a arz ederken, babasnn yadigar kumandanlardan Evranos da Kean Kalesini slm Kllar nnde pes ettirmi, slm bayran kalenin burcuna dikmiti. Padiahn huzuruna yeni hizmetler iin emir almaya gelmiti...

Edirne'nin Fethi Kararlatryor ki gzide kumandanyla buluan Sultan Murad, onlar yaptklar hizmetlerden dolay tebrik ettikten sonra, Edirne'nin fethi iin mzakerelere baladlar. Verilen karar zerine hareket edilerek, padiahn ocukluundan beri lalas olan Lala ahin Paa ordunun bir blm ile Edirne zerine yrd. Sultan Hazretleri de Babaeski taraflarna gitti, oray muhasaraya ald. Lala ahin Paa'nn ordusuyla zerine geldiini haber alan Edirne Tekfuru Ander-ya, Sazldere nlerinde slm Askerini karlad. Yaplan savata zafer; slm'nd... Anderya malub ve perian bir halde, Edirne kalesine kapand. Dier taraftan Sultan Murad da Babaeski'nin iini bitirmiti. Sra, Edirne kalesine kapanan tekfuru kovalayan Lala ahin Paaya yardma gelmiti. Anderya, Sultan'n kuvvetleriyle kendisini perian eden orduyu takviyye geldiini grnce, akl bana m geldi yoksa akl banda m gitti bilinmez. Aile efradn topiayp, Meri Nehrinin tama mevsimi olduundan gemi ile Aynos'a inip, oradan da Srbistan'a giderken, Edirne'yi mslmanlar ebe-diyyen braktn herhalde o da anlyordu... Ahali tekfurun katn grnce, kalenin kaplarn islm Ordusuna atlar ve dilleretdestan olan slm Adaletinin himayesinde, yeni bir hayata hazrlandlar... Henz pek bakml bir yer olmayan Edirne'ye, Lalas ahin Paay muhafz brakan Sultan, "Beylerbeylii senin zerindedir, Edirne Muhafzln da verdik, imdi kuzey taraflarn da fethetmek vazifelerin arasndadr diyerek memuriyetini bildirdi. Evranos Bey'e ise; Evranos, senden Rumelinin gney ehirlerini isterim diyerek vazifesini bildirdi. Kendisi de Dime-toka'ya giderek karargahn kurdu ve kumandanlarnn fetihlerini beklerken, dualar, daima slm Askerinin muvaffakiyeti iin oluyordu.. Ksa bir mddet getikten sonra Evranos Bey, Gmlcine ve Vardar Yenice'sini slm'a kazandrm Lala ahin Paa ile Zara Vilayetini zulmetten nura karmt. Dimetoka'ya gelen bu anl gaziler, zafer mjdelerini Sultan Murad Hazretlerine Takdim ettiler. Penik Usulnn Konmas Alimleriyle de mehur olan Karaman'dan kffar zerine yaplan cihada itirak iin gelmi bulunan alimlerin iindeki Kara Rstem adndaki alim, esirlerin azmsanmyacak miktarda alnp satldn grd. Kazasker olan mehur andarl Halil Paa'ya gidip Ganimet mallarndan hums-i er'i -bete biralnmak merudur. Niin Sultan Hazretlerine arzetmiyorsunuz? diye sordu. Durum Sultan Hazretlerine arz edilince, Madem ki merudur, alnsn! diye irade gelince, esir alnp satlmasndan bete bir alnmaya baland. Bu iin idaresi, er'i bir muameleyi hatrlatm olan Kara Rstem'e tevdi olundu. Sultan Murad-i Hdavendigr Hazretleri Filibe'nin fethini Lala ahin Paa'ya,

Hac l Bey ile Evranos Bey'i de aralardaki krntlar halletmekle vazifelendirip, hicr tarihle 764/M. 1362 ylnda Gelibolu'dan Bursa'ya geti. Penik olanlar)) denilen bu esirler, mslman ailelerin yanna veriliyorlar, onlarn yannda dini slm gryorlar, slm'a balanyorlar. slm olup, slm iin mcahidler ordusuna gnlen seve seve katlyorlar, balarna akbrk giyiyorlard... Filibe'nin Fethi Lala ahin Paa, Filibe'nin fethiyle vazifelendirildii andan itibaren almalara balam, H. 765/M. 1363 senesinde Filibe Tekfuru, bu slm Serdarnn askerine boyun emi, Filibe'yi teslim ettikten sonra Srbistan'a gemi Papa V. r-ban'a gnderii ikayetnamelerle, Papann hristiyan hkmdarlarn birletirmesine sebeb olmu, H.766/M. 1364 senesinde Macaristan, Bosna, Srbistan krallar ve Eflak Bey'i 100.000 kiilik bir kuvveti toplayarak yeni bir Hah Seferi olarak slm'n zerine yrmek iin Edirne'ye doru yola ktlar. Filibe slm'n olmu fakat yeni bir Hilal-Salip mcadelesine de vesile olmutu... Meri Zaferi Ve Biga'nn Fethi Hallarn byk bir ordu ile slm zerine yrmekte olduu Murad- Hdavendigr Hazretlerine haber verildi. Gelen haber zerine Sultan Murad Hazretleri, Bursa'dan hareket etti. Ne var ki sultan, gayet ar hareket ediyordu. Ar hareket etmesinin sebebini Anadolu Bey'lerinin itimad vermiyen davranlar tekil ediyordu. Sultan yryor, fakat et kula geriden gelecek sesleri dinyiordu. bir yandan da padiah Hz.leri Hal ordusunun ok uzaktan gelme durumunda olduunu da hesaba katyordu. Yolunun zerinde olan Biga'y fethetmeyi kararlatrd. (Et kula mevzu eUyaullahn batnlar ile semi olduklar yani duyup bildikleri hususlar birde beer mahsus havas hamseden yani be duyudan iitme organyla duyup muttali olmalar keyfiyetidir. Bunun Krb Nevafile yani nafilelerle yaklala ilgisi olduu aktr. nk bir hadisi erifte beyan buyrulduu zere Hak Tei (Azze ve Cele) Hz.leri Ben sevdiim kutumun, gz olurum onunla grr, kulaktan olurum onunla iitir, ayaklar olurum onunla yrrm buyurulmutur. te bu Hadisi erifte zikredilen Semi asft; Ehlullahn Mu-karibtiine Hak Tel tarafndan Kurbu Neuafil Ltf olarak ihsan buyurulmutur. stidraten unu arzedelimki Hak Tel Hz. terine iki trl yaklalr. Birincisi Kurbu Feraiz dieri Kurbu nevafildir. Yukarda belirtmeye altmz Neuafil kurbudu: Yani Kurbu Feraizde Hak Tel Fail kul Mef'ut olduu halde Kurbu Neva-filde Kul Fail Hak Tel (c.c.) Hz. teri Mefl olur Bunu bir misalle aklamakta fayda grrz: yeti Kerimede Resuli Kibriya'ya, mriklere toprak ue kl tanelerini sen atmadn ben attm (izze meyte ue mare meyte ue hem Allah) kutsal kelamnda

kurbu rieuafil'e iaret vardr. Yukarda zikrettiimiz sevdiim kulumun ayaklar olurum hikmetinde de euliyaullahta grlen tayyi mekn srr tecelli eder Bu iki kurb (yaknlk) arasnda hemen ilave edelimki Hak Tel Fail olduu iin Kurbu Feraiz daha efdaldr. An-cak edeben Satiklere ue Dervilere den bir grev vardr. O da herhangi bir olay uygun olmayan bir fiili, Mridi Kmilin et kulana duyurmamak gerekir. Aksi halde manevi tokat mukadderdir Yoksa Salk, Mridi kmil her eyi bilir diye nabeca (yersiz) ileri, insan kamilin kulana duyurmak hatalarn en bydr.) Olanca ahinliiyle kaleyi sard. Biga'nn etraf tamamen Osmanl'nn elindeydi. Fakat kale trl vesilelerle ele geirme planlarna girmemiti. imdi hem kalenin kendisi, hem de slm'a verecei zararlar gze batmaya balamt. Biga kalesi haydutlara yatak olmu, haydutlar da Rumeli'ye gidip-gelen mslmanlara zarar vermeye balamlardr. te yandan Hal Ordusu ok sr'atli hareket etmi ve /v\eri Nehri vadisine gelmilerdi. Lala ahin Paa, sultandan grnen bir yardm gelmediinden telaland ise de, bir ms-jmann dmandan yz evirmiyeceini bildiren ayetlerle ame! ettiinden, kamay asla aklna getirmedi. Derhal bir divan toplayp kumandanlarla istiare etti. Neticede durumun renilmesi iin Hac l Bey ve 10.000 svari dman gzlemeye yolland. Birok tarih kitaplarnda bu byle yazar. Fakat bir dnelim: Dman Meri kysna gelmi, yani slm topraklan iine girmi. Bu ordunun ahvali, yeri mi renilecek ki gzc gnderiiiyor? Hem de en anl ve ecaatli Hac l Bey ve 10.000 svari!.. Bu gzclk filan deil, Lala ahin Paa'nn toplad divanda, kumandanlarn ald hcum kararndan baka birey deildir. Gzc olarak gnderilme karar ise, esas gayenin saklanmas iin kulandan bir taktiktir. unu ok iyi biliriz ki, casuslar her devirde vardr ve var olacaktr da... Hac l Bey ve 10.000 svarinin dman zerine gidii, gzetleme gibi bir tedbirle gizlenmeseydi, dnya harp tarihinin en gzel taktik ve en byk baskn zaferlerinden biri, belki slm ordusunun aleyhine bir netice verebilirdi. Neyse biz gene Hac il bey ve 10.000 svarisinin yaptklarna dnelim. Hac l Bey, Edirne yaknlarnda bulunan Cermen Meydannda dman buldu. Dman kalabalk ve pek marur bir haldeydi. Bu kalabalk ve gurur^ onlar gaflet iinde tutuyordu. Askerleri, subaylar kumandanlar atp-tutuyorlar ve slm askerini yenmenin erefine iki kupalarn balarna dikiyorlar, sarho oluyorlard. Hac l Bey 10.000 kiilik kuvvetini orada bulunan meelik arkasna gizleyip, karanl bekledi. Gecenin ilerlemi saatinde, yiitlerini drt ayr koldan, dmann bir tarafndan girip, br tarafndan kacak ekilde tertib etmiti. Ayn anda byk bir sr'atle harekete geen svariler, dman ordusuna daldlar. Omuz stnde ba b-rakmyan palalarn savurup, birok kelle drp br taraftan ktlar. Dman ordugah kart, kumandanlar arasnda anlamazlk kt zannyla birbirlerine saldrmaya baladlar. Aralarnda dman var zannederek sabaha kadar birbirleriyle boutular, kendi kendilerini

ldrdler. Bu ordunun iinde en ok kuvvet bulunduran Srplar olduu iin buraya sonradan Srp-Snd ad verildi. Bunlar olurken, Sultan Murad Hdavendigr Biga kalesini alm ve slm ikinci bir zaferle daha talanmt... Fetihler Zincirinin Devam Sultan Murad'n fermanyla Timurta Bey askerleriyle Kzlaa Yenicesini, Yanbolu Kalesini, Lala ahin Paa ise, hti-man ve Samak Vilayetlerini teslim almaa uratysa da, muvaffak olamad. Ancak hedefin etrafndaki engelleri temizlemeyi bildi ve birok ganimetle dnd. H. 796/M, 1367 kn Dimetoka'da geiren Sultan Murad ilkbaharda Karina-bad, Hayrabolu, Szebolu ve Aydos kalelerini feth etti. Sultan Murad Hazretlerinin bu fetihleri, adalet numunesi olarak gsterilen idaresini duyan ve tahkik edenler, himayesini istemek iin yarr hale geldiler. Hatta Venedik Krfezi kysnda bulunan Rakze halk, sultana senelik vergi vere-, rek, padiahtan kendilerini himaye edeceine dair bir ahid-name aldlar. Hdavendigr, bu senete -ahidnmeye- Ouz Hanlarnn usullerine uyarak, penesini krmz boyaya batrarak bast. Sonra da bu, turaya tahvil edilerek tura icad edilmi oldu. H. 770/M. 1368 ylnda Edirne Saray tamamland iin Sultan Murad oraya yerleti. Kazasker Kara Halil'e Hayred-din Paa lakabn takarak, onu sadrazam tayin etti. Kazaskerlie de Halil Hayreddin Paa'nn olu Mevlana Ali'yi tayin etti. er'i erife uygun birok kanunlar yapld. Orduya br kat daha nizam verildi. Daha sonra Sultan Murad ordusuyla birlikte hareket ederek Krkklise ve Pnarhisar'n fethetti. Vize zerine yryen Sultan Hazretleri bir ay sren muhasaradan sonra Vize halknn eman dileyerek kaleyi teslim etmesiyle, Vize de slm'n oldu. Sultan Murad, nereye giderse orada emniyyet hasl oluyordu. Bu yzden be sene Rumeli'de kalm birok fetihleri bizzat, dier fetihleri de onun yanlarnda olduunu grp, gayretleri artan kumandanlar yapmlard. Sultan Murad baz tarihilerin ileri srd gibi kararsz bir sultan deil, bulunduu yere emniyyet ve adaletin en yksek numunelerini gtryordu. Bu sebeble kh Anadolu'da, kh Rumeli'de bulunuyordu. Hdavendigr Sultan Murad'n Bir Kerameti H. 774/M. 1372 ylnda Bizans Kayseri, Vize zerine asker gnderip oray tazyik etmeye balad. Vize Muhafz ir Mert Bey durumu Sultan'a'bildirdi. Sultan buna ok hiddetlendi. Derhal Rumeli yakasna geti. Lala ahin Paa ile Evranos Bey'i yanna ard. ahin Paa'y kfi miktarda askerle Fi-recik'i almaya gnderdi. Kendisi de stanbul zerine yrd. stanbul'a 10 saat mesafede olan nceiz Kalesini gnde fethetti. Oradan atalca'ya yryen Sultan Muiad eman dileyene kl kalkmaz fetvasna uyarak, eman dileyen

atal-ca'y bir hoa ald. atalca'nn almndan hemen sonra Fi-recik'in Lala ahin Paa tarafndan alnd haberi geldi. Allah iin cihad edenlere Cenab- Mevla, zafer ve nusret kaplarn ardna kadar ak tutuyor, slm'a zaferin gl yzn daima ltfediyordu. 'l-y Kelimetullah sanca, btn bayraklar alt ediyor, ehidlere cennet, gazilere mertebeler ihsan ediyordu. Sultan Murad- Hdavendigr'n kalp gznn ak olmas, kerametiyle zahire kyoru. yle ki; slm Mcahidleri Karaburun, Kilyos ve Belgrad Orman Kynde boy gsterdikleri zaman, civar kasabalarn ahalisi mallarn Kayzer'in yazl olan Apalonya Kalesine gtrdler. Sultan Hazretleri bu kaleyi sard. Kale kuvveti 15 gn dayand. Sultan hazretleri gazaba gelerek Bu yklacak yerde beklemek, bizim hedeflerimize varmamz geciktiriyor ola ki, bunu Allah yka diyerek ordugahtan uzaklap bir kavan altna gitti oturdu. ok az bir vakit geti ki, mjdeciler geldiler ve kalenin bir taraf kendiliinden ykld, gaziler oradan kaieye girdiler diye mjdelediler. Sultann duas kabul olmu, Cenab- Mevla velisine ihsann ltfeylemiti. O gnden sonra oraya Tanrnn Ykt, sultann altnda oturduu kavaa da Dev-let-i Kavak denir. Bu olay duyan Bizans Kayseri, anlama teklifini ileri srd. Sultan, bu teklifi olumlu karlad. K Edirne'de geirmek zere yola kt H. 775/M. 1373 senesinde sadrazam Halil Hayreddin Paa'yi, Rumeli'nin bat taraflarna gnderdi. Bu belge ve arazileri iyi tanyan Gazi Evranos Bey'i de yanna verdi. Gmlcine'ye kadar beraber gittiler. Hayreddin Paa, Evranos Bey'i leri yrye gnderdi. Evranos Bey, Yor-lu ve skete kalelerini kolaylkla ald. Maruiya adl bir kadnn elinde bulunan Avrathisar'na sra gelmiti. Avrathisar'n saran Evranos Bey, bir mukavemetle karlat. Bu mukavemetin, sonu, Balaban'n Serez Kalesini muhusaraya alm olmas, Maruiya tarafndan haber alnnca hemen geliverdi. Bu arada Lala ahin Paa Kavala'y serdengetilerin baanh bir szma hareketi sayesinde ele geirmiti. Mslmanlarn kendiliinden teslim olan yerlere kars takndklar gze! muamele; Drama, Zihne ve Karaferya Ahalisini kendiliklerinden eman dileyip, kalelerini teslime yetti... Ni Kalesinin Aln Srp kral, daha evvel vergi olarak vermeyi taahhd ettii miktar demedii gibi, slm Topraklarna da tecavze balamt. Sultan Murad' Hdavendigr, H. 777/M. 1375 senesinde Bayezd'i Bursa'da brakp, Srbistan zerine sefere kt. Sultan'n byk bir azimle zerine geldiini gren Srp Kral, hazinelerini Ni Kalesine, ahalisi ile kendisini de dalara vurdu. ehirler bombo kalmt. Sultan Murad ordusuyla bo ehirler zerinde drt ay kadar dolat. Sonunda Ni Kalesini almann art olduuna karar vererek Ni'i sard. ok kanl bir arpmadan sonra kale, slm'n klcna teslim olmutu. Sultan Murad'dan korkusundan dolay dalara kaan Srp Kral, Ni Kalesinin elden gittiini

renince, seneiik birikmi vergiyi ve ayrca ylda 50 okka gm vermek zere andlama istedi. Burada unu belirtmeyi faydal gryoruz ki; akla gelebilir: -drt ay ortada dolaan bir ordu, stelik bir de kanl muharebeden sonra, ii bitmi olan bir kraln teklifini niin kabul ediyor? O kral yok etmesi lazm gelmez mi? diye kendi kendimize bir soru sorabiliriz. Fakat Sultan Murad gibi kalb gz ak vel, mutlaka tslm izgisi dna kmaz. Mslmanlarn, Efendimiz (s.a.v) den beri takib ettikleri harp siyasas budur. Eman dileyene eman vermek, sulh isteyene, sulhun kabul iin ak davranmak... Bir galib ordu, malub ettii ordunun teslimini kabul ede? ve ona iyi muamelede bulunursa, o ordunun neferinden kumandanna kadar, o ordunun koruyuculuunu yapt halkn takdirini celbeden Gnllerinde belki bir iman nuru parldar. Bu byklkle bir insann Dino-i Mbin-i slam'a girmesi temin olursa, bir cihan kazanlm gibi olur. Mslmanlar affedici olmasnda kendisine silah ekip, sonra da eman dileyene hidayet frsat vermesinin, bu gr asndan meydana geldiini sylersek, herhalde yanl bir ey sylememi oluruz. Andlama talebini uygun karlayan Sultan Hazretleri, Ni Kalesini kuvvetlendirip, korunma tedbirlerini aldktan sonra, yine Bursa'ya dnd. H. 778/M. 1376 senesinde tekrar Rumeli'ye gelen Sultan Murat, Bulgaristan zerine yrd. Sultann zerine yrdn haber alan Bulgar Kral Sosmanos Sultan Murad'n karsna birok hediyelerle kp, itaat iinde olduunu ve itaat iinde kalacan, ayrca vergi vereceini bildirince, Sultan bundan memnun oldu. Sosmanos'u Bulgaristan valisi olarak tayin etti. Bu tayin, valilik eklinde olduundan Bulgaristan, Osmanl lkesine katlm oluyordu. Padiah Dn Osmanl Devletinin drt bir yana yaylan an ve hreti, Anadolu'daki Beyliklerin Osmanllarla iyi geinmelerini lzumlu klyordu. Germyanolu Ali Bey, yalandn gryor ve yerine geecek olu Yakup Bey'e bir istikamet vermenin zaman geldiine inanyordu. Olu Yakup Bey'i yanna ararak; Olum, gryorsun ki Osmanllar'gn getike kuvvetleniyorlar. stikballerinin parlak olacan" gryorum. Bizim, onlarn eteklerine yapmaktan baka bir remiz yoktur. Onlarla bir akrabalk kurmak istiyorum. Sana olan vasiyetim udur ki: Benden sonra onlara hi bir suretle kar koymayasn. dedi. Bunun zerine shak Fakih adl limi eli olarak gnderdi. Kz Devletah Hatunu, Bayezd Bey'ie evlendirmek, kzna eyiz olarak da Ktahya, Simav, Erigz ve Tavanl Kalelerini, vereceini bildirmesini syledi. shak Fakih. Germyanolu Ali Bey'in bu teklifini Sultan Murad Hazretlerine bildirince, Sultan Hazretleri memnun oldu. cab edenler yapld. Devletah Hatun byk bir dn alayyla Bursa'ya getirilip Bayezid Bey'ie dn yapld. Bylece Germiyan Beylii Osmanl Devletiyle birlemi

oluyordu. Bu dnn sonu da, Sultan Murad'n kz Nefise Sultan'n Karamanolu Ali Bey'le nianlanmasyla son buldu... Germiyanolu'nun, kznn eyizi olarak verdii Ktahya'y grmeye giden Sultan Murad, Karaman tarafndan gelebilecek tecavzleri bertaraf etmek ve hudutlarmz korumak iin, Hamideli'nden sparta, Karaaa, Yalva, Beyehir ve Seydiehir kalelerinin bize pek lzumu vardr diyerek bu be kalenin belli bir bedel karlnda Hamidolu Hseyin Bey'-den kendisine verilmesini teklif etti. Hseyin Bey, bu tekliften aknla dtyse de, Sultann heybetinden korktuundan kabul ettiini bildirmiti. Sonradan piman olmasna ramen verdii szden dnmeyip, verilen para karlnda be kaleyi Osman Devletine satmtr. Fetihlerin Devam Sultan Murad'n emri zerine H. 784/M. 1383 ylnda ordusuyla hareket eden Rumeli Beylerbeyi Timurta Paa, Pirle-pe'nin aman dilemesini kabul edip sulh yolu, Manastr hcumla aldktan sonra Karleli ve tip zerine yrd. Sulh iinde olarak da Osmanl Devletine dahil olmutu. Sra Sela-nik'in alnmasna geldi. Ne var ki Selanik Kalesi ok kuvvetli bulunduundan, kuatmasnn uzunca srecei tahmin olunduundan Selanik'in etrafnn ele geirilmesiyle iktifa edildi. Sultan Murad- Hdavendigr, byk olu Bayezd Beyi Anadolu hududunun korunmas iin Ktahya'ya, ikinci olu Yakup Bey'i Karesi Valiliine gnderip, kk olu Savc Bey'i de Bursa Kaymakamlna tayin ederek, kendisi de Rumeli'ye geip Edirne'ye gitti. Timurta Paa'ya Arnavutluk ve Bosna'nn alnmas iin tetkiklerde bulunmak zere kuvvetleriyle birlikte hareket etmesini emretti. Timurta Paa, yolda baz kaleleri ald gibi, Arnavutluk ilerine gnderdii baz aknclar vastasyla da birok yerleri basp ganimetler elde etti. Ve oralarn geit, giri-k yerlerini renerek Edirne'ye dnd. Harp Hiledir -(Harp hiledir hadis-i erifinin tecellisinden saylabilecek olan u olay ok dikkat ekicidir. Filibe Muhafz nce Balaban Bey'in askerlerinden olan zahirdeki grnle mellefe-i kulb cinsinden mslman sanlan nce Sndk simli doanc hiristiyanla dnm ve Filibe'den firar ederek Sofya Tekfuru Panokeban'in maiyetine girmiti. Ksa zamanda kendisini sevdiren nce Sndk, tekfurun Doancbas olmutu. H. 787/M. 1386 ylnda avlanmak iin gittikleri Tatarpazar taraflarnda nce Sndk, dengine getirerek, Panokeban ile birlikte av heyecanyla adamlarndan uzak dmler. Akam olunca Osmanl hududuna yakn bir kye gelmiler. Doancba nce sndk, atndan inerek, ben kye gideyim yiyecek alp geleyim. Siz burda bekleyin der. Kye gider ve Deli

Balaban'la Ahmed Gazi'yi bulup plnn anlatr. Oradan yiyecek alp tela iinde tekfurun yanna dner. Trkler bizim burda olduumuzu anladlar der, Tekfuru bir korku alr... tela iinde beni nasl kurtarrsn? diye sorar. Doancba da: Ben seni birtakm abalar-kebeler iine sarp balarm ve bir ormana brakrm, iki atla dnp Sofya'dan asker getirerek seni kurtarrm. der. Aklsz tekfur, bu tedbiri uygun grerek sarhp-sarmalanma-sna msaade eder. Tekfuru balayan nce Sndk, doruca kye gider. Deli Balaban ve Ahmed Gazi'yi yanna alp ormana gelirler ve tekfura Trkler beni tututular diyerek onu gene aldatr. Hep beraber Filibe'nin yoiunu tutarlar. Filibe Muhafz nce Balaban Bey, Doancba nce Sndk'n ellerine sarlr. Birok hrmet gsterdikten sonra kendisinden klavuzluk yapmasn ister. Hep beraber Sofya'ya giderler. Durumu gren Sofya Muhafzlar kaleyi nce Balaban Bey'e teslim ederler. Durum, bir mektupla Sultan Murad- Hdavendigr Hazretlerine bildirilir. Mkemmel bir hile ile kan aktlmadan alnan bu kale nce Balaban Bey'e verilmi, Doanc Sndk'e zeamet, Gazi Ahmed'e ise yiitbalk ihsan edilmitir. Nefise Sltan'n Karamanolu Ali Bey'le Dn Daha evvel sylediimiz gibi Sultan Murad'sn kz Nefise Sultan'n Karamanolu Ali Bey'e nian yaplm, nikah akdi kalmt. Karamanolu Ali Bey, Karaman Alimlerinden Mev-lana Muslihiddin Efendiyi, verdii vekaletle Sultan Murad'n huzuruna gndermiti. Ali Bey, Nefise Sultan'a mehir olarak Akehir, lgn, Aksaray ve bunlara bal ky ve kasabalarn hepsinin kendisine verildiini, ayrca birok hediyelerle donanm kervan takdim ederek nikah akdedilmi ve gelin alay, Konya'ya mteveccihen, Nefise Sultan alarak dnmtr. zc Olaylar Zinciri H. 787/ M. 1385 Ylnda Edirne'de, Macaristan zerine yapaca seferin hazrlklaryla megul olan Sultan Murad Hazretleri, kk olu Savc Bey'in taht davas gderek isyan ettii haberini ald. Bir babann, yetitirdii evladnn isyann ho karlayacan hi kimse iddia edemez. Sultan Murad buna ok zld. Fakat bu mesele, yalnz bir baba-oul meselesi deil, ayn zamanda bir devlet meselesiydi. Baba zntsn ve gzyalarn iine aktp, din-i devlete isyan etmi evladn cezalandrmak zere derhal Edirne'den hareket etti. Anadolu yakasna geti. Savc Bay ise, Bizans Kay-ser'inin olu Andrenikos ile arkada olmular, her ikisi birden babalarna isyan edip, yerlerine gemeyi kararlatrmlard. Dimetokack ile Gvercinlik Kaleleri arasnda Sultan Murad'Ia karlatlar. syana katlanlar, derhal Sultann ayaklarna kapandlar. ki kafadarlar kamaya altlarsa da, fazla uzaklaamadan yakalandlar. Sultan

Hazretleri, Savc bey'in gzlerine kzgn mil ektirerek onu kr etti. Oullar, babalar cezalandrmaldr mehur yasasna uyarak Anreni-kus'u da babas Kayser'e gnderdi. Kayser de olunun gzlerine kzgn sirke dktrerek kr etti. Yabanc tarihiler, Sultan Murad'n, Savc Bey ve arkadalarn ldrttn yazarak, Sultan Hazretlerine gadarhk izafe ederler. Bizans Kayse-rininse merhametli olduunu, olunu drtmedii gibi, kr etme ameliyesinin, ince bir teknik neticesinde yar krlkle geitirildiini yazarak, Bizans Kayserinin merhamet bakmndan ok yksek seviyede olduunu ihsas etmek isterler. Halbuki slm Milleti, milletine ihanet edenin cezasn hibir vesile ile geciktirmeyen bir inancn mensuplardrlar. Ve Karamanogl syan zc olaylar zincirine yeni bir halka ekleniyor... Sultan Murad'n damad Karamanolu Ali Bey, Varsak ve Turgutlu airetlerini, Sultan Murad'n Hamidolu Hseyin Bey'den satn alm olduu kasabalara saldrtyordu. Sultan Murad, durumdan haberdar olduunda, sadrazam Ali Paa ve Rumeli Beylerbeyi Timurta Paa'ya, acele hazrlanp Anadolu'ya gemelerini bildirdi, kendisi de Ktahya'ya geldi. Ktahya toplanma blgesi oldu. 50.000 kadar asker biraraya geldi. Osmanl kuvvetleri, Rumeli Beylerbeyi Timurta Paa, Sadrazam Ali Paa'nn kuvvetlerinin yannda, 2000 kadar da Srp askeri, Kastamonu'dan da bir miktar yardm askeri gelmiti. Karamanolu Al Bey ise Trkmen ve Tatarlardan ok miktarda asker toplamt. H. 788/M. 1386 ylnda iki ordu, Konya'ya 6 mil mesafede karlap harp nizamna girdiler. Sultan Murad'n merkezde yerald, Yldrm Bayezd'n sol, Yakup Bey'in sa cenahta bulunduu Osmanl Ordusu, Tatar ve Varsak airetlerinin ok yamuruna yldrm suretiyle dal yapan Bayezd Bey'in, Karaman Ordusunun sa cenahn kertmesi, Timurta Paa'nn Bayezd Bey'i zamannda takviye etmesi, Karamanolunun midini bitirmi, kafasnda dizdii hayalerin yklmasna yetmi, yzgeri ederek atn ancak Konya Kalesinin iinde durdurabilmiti. Tek are; sultann affna snmak bununda aresi hanm Nefise sultan, babasna gnderip af talebinde bulunmakt. O da yle yapt. Nefise Sultan, Konya ulemasnn refakatinde babasnn huzuruna giderek, ayaklarna kapanp, kocasnn affn istedi. Sultan Murad'dan af vaadini aldktan sonra Karamanolu kendisi gelerek sultann ayana yz srd. Bir daha kar gelmi-yeceini ve sznden asla dnmiyeceine yemin etti. Sultan da kendisni affedip, beyliine brakt. Evranos Bey'in Taltifi Bir hiristiyan iken, Allah indinde tek din olan slm'a kendi arzu ve rzasyla

balanan bu zat, islm Ftuhatinde nemli vazifeler yklenmi ve bunlarn altndan yz ak ile kmt. Kalp gz ak olan Sultan Murad- Hdavendigr Hazretlerinin samimi sevgisine ve bir o kadar da takdirine mazhar olmutu. Evranos Beye bir berat verilmi ve kendisi mcahidlerin bana Beylerbeyi tayin olunmutu. Bayrak, tu ve davul verdii gibi, kendisine bir nasihat olarak da: Rumeli Vilayetlerini kendi klcmla fethettim diye sakn sana gurur gelmesin. unu iyi bil ki, onlarn hepsi Allah'ndr. Ondan sonra Raslnndr, daha sonra Allah'n emri ile Efendimiz aleyhisseiamn halifesinindir. fkras, szkonusu berata yazlmtr. Rumeli Vilayetlerine eyh'ul slm tayin olunan Elvan Fatihe hrmet gsterilmesi emrolunmu, Sela-nik'in fethi de kendisinden istenmiti. Bir Bozgun Dstur'ul Mcahidin li zzeddin adl eserde; ... Yamacln ne kadar zararl olduunu gsteren bir makalede, kazanlmakta olan bir savan, yamaya dalmak yznden nasl malubiyete dntn, harp haline ne ok tesiri olduunu renmek iin, ancak byle bozgun misallerinden sonra anlamak mmkndr... der. Karamanolu ile yaplan savata, Osmanl Ordusu iinde vazife alm olan 2000 Srpl asker, sava iinde ve sonrasnda birtakm yamalama hareketlerinde bulunmulard. Bu hareketi yapanlar, derhal yakalanm ve slm Kanunlarnn emri icab cezalan verilmiti. Srpl askerlerin ileri gelenleri, bu durumu Srp Kralna bildirmilerdi. Srp Kral hiddetlenmi ve bunu, Srplara hareket saymt. Derhal Osmanlya kar komu krallar birlemeye davet etmiti. H. 789/M. 1387 de Srp ve Bosna Krallar aktan, Bulgar kral Sosma-nos gizlice anlatlar ve Osmanl hududuna tecavze baiadlar. Sultan Murad, ahin Paa'y 20.000 mcahidle Bosna zerine gnderdi. ahin Paa kuvvetlerinin nne kan -kodra Prensi, gelip balln sundu. Orduya klavuzluk yapmaya talip oldu. Fakat fikri klavuzluktan ziyade, onlar yamacla tevik etmek, yamann ihtirasna denlerin oalmas, kuvveti paralayacandan, parala-bl-yut politikasnn icabn yerine getirmekti. Maalesef bu prens bunda mu-vafak oldu. Asker paralara ayrlarak yamacla baladlar. kodra prensi son hiyanetini de ifa ederek, gizlice Bosna Kralna haber uurup, yamaya sevkettii Osmani kuvvetlerinin para para olduunu bildirdi. Bosna Kral, her biri bir yerde yama iine dalm bu gafil askerleri kuvvetli ve muntazam olan 30.000 askeriyle kstrd yerde yok ediyordu. Yamacla meyletmenin sebeb olduu bu danklk, toplanma imkan vermedi. Disiplin ve slm lsnden ayrlan bu kuvvetin 15.000'i dman tarafndan ldrldler. Ancak 5000 kii kurtulabildi. 88 senedir ordunun durmadan yapt savalarda byle bir bozguna urad grlmemitir. Baz tarihiler, bu ordunun kumandan ahin Paa deil Timurta Paa'dr derler. Eer ahin Paa ise, bu baka bir ahin Pa-a'dr. Zira daha evvei lm olan Lala ahin Paa, Sultan Murad'n lalas olduundan, ismi zikredilirken daima

unvan olan lala kelimesi de beraberinde kullanlmtr. Trkiye Tarihi yazan Ylmaz ztuna Bey de Kuia ahin Paa olarak belirtir. Lala ahin Paa ve Timurta Paa olmadn sylemitir. Biz de bu gre katlyoruz. Bu bozgunun, yamaclk yznden meydana geldiini tesbit ettikten sonra, en mhim neticesi udur ki; cesaretlenen hristiyaniar, Osmanl zerine yeni bir hal seferi amaya karar verirler. nk geen^zaman, Hac l Bey'den yedikleri tokadn acsn unutturmutu... Kaleler Ftuhat H. 790/M. 1388 Senesinde Edirne'ye 30.000 atlsyla gelen Sadrazam Ali Paa, Yahi Bey'i, Pravadi Kalesini almak zere bir miktar askerle gnderdi. ok hzl bir yryle kale, bir gece iinde slm'a teslim oldu. Oradan Trnova'ya gidilip, o kale de alnd. Akabinde Hazergrad Kalesi, slm Sanca ile enlendi. Osmanl aleyhine Bosna Kral ve Srp Kral ile yapt anlamay gizli tutmu bulunan Bulgar Kral Sosmanos'un elinden krallk alnd. Bulgar Krall ortadan kaldrld. Nibou ve Silistre Kalelerinde slm Bayra dalgalanmaya balad. Nibolu Kalesine Doan bey muhafz olarak brakld. Kosova Sava slm', Avrupa topraklarndan mutlaka uzaklatrma fikr-i sabitinde olan hristiyan devletler, her zaman tetikte bekliyorlard. Osmanl ftuhatnn tkezlenmesi iin dualar ve temennilerde bulunmaktan baka, birbirleriyle temaslarn artryor-lardi. kodra Prensinin klavuzluunun, Osmanl askerini yamacla sevkettii ve 88 senedir malubiyet yz grmeyen bu mcahidler ordusu, yama yznden ac bir ekilde mevcudunun drtte n kaybetmi ancak 5000 gazi ile bu bozgundan kabilmiti. Bozgun, Avrupallarn moralini dzeltmi ve hep birlikte yklenirsek, acaba bu pehlivan ykar, balar ve geldii kylarn tesine frlatabilir miyiz? diye ham hayaller kurarken, bir yandan da hayallerini tatbikata koyma hazrlklarna balamlard. Hdavendigr Gazi de, o senenin kn Filibe'de geirdikten sonra, Hdavendigr lakab icab olarak, btn slm memleketlerinden mcahidleri, yaplacak savaa davet etti. Kastamonu, Germiyanou, Saruhan, Aydn, Hamideli Beylikleri, bu davete derhal katldlar. nk meydana gelecek sava, bir hanedann veya bir rkn sava deil, Allah indinde tek din olan slm'n, batlla sava idi. Her trl asabiyye-tin tesinde o beyler ve halk, mslman olarak bu slm Orduuna yardma severek kotular. nk Ancak mslmanlar kardetin mealindeki ayet-i kerime, onlar bu yksek uur iinde tutacak ilh bir emirdi. ehzade Bayezd ve Yakup Bey'ler de kuvvetleriyle beraber Hdavendigr'a mlaki oldular. Hep beraber hareket edip, Alaeddin ovasna yrdler. Ksendil Prensi Kostantin ve askerlerini de yanlarna alarak Kosova

meydanna geldiler. Ehl-i Salip Ordusu ok kalabalkt. Bu kalabalk hakknda baz tarihilerin rivayetini buraya almay uygun grdk: Hayrullah Tarihinde; Sultann Ordusu ikiyz bin, Ehl-i Salip Ordusu 500.000 dir. Hammer ise, Hal Ordusunu 200.000, Osmanl Ordusunun ok dk sayda olduunu, Namk Kemal (air Namk Kemal) Bey, Osmanl Ordusunu, Hal Ordusunun te biri olarak 60.000 kii kabul ediyor. Bu da dmann 180.000 kii olduunu gsteriyor. Tc't-Tevarih'de Hoca Sadeddin Efendi ise; Osmanl Ordusunu 40.000 olarak kabul ederken, Ordu-yu Hmayun dmann bete biri kadardr diyor ve dmann 200.000 olduunu kabul ediyor. Biz de bunlarn pek byk farhlklar olmadn, dmann te bir saysnda Osmanl Ordusunun, kendisinden misli kuvvetle (bu dman kuvvetinin 15.000 zrhl svari olduu btn tarihlerde ittifak edilmitir.) boumutur diyoruz. Hdavendigr, ordusunu^istirahate aldktan sonra, harf meclisini toplad. Sras gelmiken, ordunun istirahate alnmas demek ne demektir, onu biraz izah edelim: Osmanl Ordusu, hazerde ve seferde, din-i mbin'in farz olan hibir hususunu terk etmemitir. Namazlarn sefer olarak klmlardr. Orularn daima tutmulardr. Ehl- tarik olan askerler, zikirlerini daima yapmlardr. Tabur imamlar, aiay mftleri, askerlere daima vaz-u nasihatte bulunurlar. Sahabe-i kiramn hayatlarndan rnekler verirler. Onlar, 'Allah iin arprken lenler ehiddir. Allah katnda makbul olan iki iz vardr ki, birisi; Allah iin alyan gzn yalarnn izi; dieri de Allah iin yaplan savalarda alnan yaralarn izi... hadis-i eriflerinin izahlarn yaparak onlarn cesaret ve ecaatlerini galeyana getirirler. stirahat srasnda, yapaca iten alaca mkafaatn uuruna eren mcahidler, dman zerine Allah Allah nidalaryla yle bir saldrrlar ki, dman iin malubiyet ve helak olmak kanlmazdr. stirahat; yan gelip yatma veya trl dedikodularla deerlendirilmezdi. Cenab- Hakka ibadet edilir, O'ndan nusret ve zafer istenirdi. Sultan Murad- Hdavendigr, harp meciisinde ilk sz, babasnn yadigr, hac'dan yeni gelmi olan Evranos Bey'e verdi. Evranos Bey; dmanla nerede harp edilecekse, oraya onlardan evvel gidip, iyi bir mevkii tutmak ve ifk hcumu onlara yaptrarak, harp nizamlarnn bozulmasnn temin edilmesi reyinde olduunu syledi. Timurta Paa, Yahi Bey, ehzade Yldrm ve Yakup Bey'ler, Sadrazam Ali Paa, Evranos Gazi'nin szn tasdik ettiklerinden, Sultan Hdavendigr benim de fikrim budur. naaSah harp meydannda tatbiki de mmkn oiur. dedi. Sultan Murad, ehzade Yldrm Bayezfd ve kumandanlarn yanna alarak, Orduyu Hmayunu teftie knca, yksek bir tepeye trmand. Ovaya bir nazar atnca dmann okluunu grd. Bunun zerine; "mrmde bu kadar kalabalk ordu grmedim. dedi.

adrna dnen Sultan Murad, tekrar harp meclisini toplayarak mzekere at. Baz kumandanlar, hristiyanlann deve grmediini atlarn develerden ekinebileceini, slm Ordusunun develerin arkasna yerletirilmesini, develerden korkacak olan dman atlarnn dalaca iin, harp nizamnn bozulacan sylediler. Cesur Yldrm, babasndan msaade alarak Biz imdiye kadar, hayvan arkasna saklanp savarak m galibiyetler aldk? Allah'n inayet ve siyanetinden baka eye iltica yoktur. Bu dinimizin de, devletimizin de anna yakmaz. diyerek itiraz etti. Sadrazam A!i Paa ise, sz alarak, Ya bir de develer, onlarn zrhlarnn kard seslerden rker, geriye dner ve bizim stmze gelirse, halimiz nice olur? diye Yldrm' destekleyince, bu tedbir gndemden kalkt. Bermutad saf harbinin tertibine geildi. Evranos Bey, sa ve sol cenah balarna biner oku koymak ve harbin onlarla almas gerektii hususunda bir fikir beyan etti. Bu fikri de uygun grlerek kabul edildi. Btn bu tedbirleri alan ve ordunun tertibini kuran Sultan, yine de mahzundu... nk sava alannda yalnz nefsi deil, slmn ordusu vard. Bu ordu, Anadolu'nun btn askeriydi. Allah saklasn herhangi bir malbiyet, Rumeli'ye yeni gemi birok Mslman ailenin mahvna, perian olmasna sebep olabilirdi. Hdavendigr, bin can olsa, binini de byle bir akbete uramaktansa, slm Milleti iin feda etmekten ekinmezdi. Gazi Hdavendigr, tek melcei olan Rabbul Aleminin huzuruna durdu. slmn hakikatlarna en kutsal mertebelerden nazar etmi, hakikat mertebesine varm, herkesin Mslmanlar Padiah demesine hak kazanm temiz bir zat olduundan, btn gece huls-u*kalb ile Cenab- Hak'tan istim-dadda bulundu. Ordu-yu Hmayun'un zaferini kendisinin e-hadet mertebesine ulamas iin yalvard, yalvard... Sultan, sabahleyin orduyu tanzim ederken sa cenaha ehzade Bayezid ile, Rumeli Beylerbeyi Timurta Paa'y, Evranos Bey, nce Balaban, Toluca Balaban, Msteceb Suba ve emrindeki frkalar koydu. Eyalet Askerini ehzade Yakup Bey'le Anadolu Beylerbeyi Saruca Paa'y Koundu askeriyle, Kastamonu Bey'i, Hamideli Bey'i, Mentee ve Teke Beyzadeleri, Germiyan Sipahisiyle nebey Suba'y, Kara Mukbil Bey'i sol cenaha tayin kld. Kendisi Yenieri, Kapkulu halk ve Sadrazam ile ortada yer ald. Ayrca Evranos Bey'in reyi zerine, her iki cenaha ve n tarafa biner kiilik oku kuvveti koydu. Dman tarafnda ise, Srp Kral Lazar ortada, nnde zrhl birliklerle Brankovi, Srp ve Arnavut askerleriyle sa tarafta, Bosna Kral Bonak ve Bulgar askerleriyle sol tarafta, vazife almlar; Venedik, Eflak, Leh, ek ve Macar alaylar da her cenaha taksim olunmulard. Savatan nce mcahidler ordusu zerine doru, frtna denebilecek kuvvetli bir rzgr esiyordu. slm askeri bu rzgrn tesirinde kald gibi, toz-toprak da gzlerine doluyordu... Btn gece Rabbul Alemn'e dua eden Hdavendigr'n duas kabul olunmu, , sabaha kar yaan yamur, hem toz-topra kastrm,

hem de rzgrn durmasna vesile olmutu. Sava, okularn ok atmasyla balad. Okular birok dman telef ettiler. Yldrm Bayezid'in zerine saldran Bonak Kral pskrtld. Srp Kral ise, ortada yer alm olan Hdavendigr'n zerine gitti. iddetli bir cenk balad. Bu arada bir ok isabet eden Sultan'n at yere dt. Sultan Gazi derhal at deitirip, yerinden ayrlmad. Bu srada Brankovi, ehzade Yakup Bey'in zerine var gcyle yklendi. Bu saldry karlamakta zorluk ekildi. Eer arkada develer ve meelik orman olmasayd, bu cenah kebilirdi. Burada da gs gse bir sava balad. Durumu gren Yldrm Bayezid, nl ve ar grzn eline alp yldrmlar gibi s-tste dmann balarn omuzlarna akarak, Yakup Bey cenahnn imdadna yetiti. Her darbesi bir kafa kryor, krlan kafaya ait her vcut, bir demir ktlesi gibi ayaklar altna dyordu. Sa cenahtaki dier kumandanlar da Yldrm Bayezid'in at zafer yolunun zerine kotular. Bu yardm sayesinde kendisini toparlayan sol cenah kumandanlar, bozulan askeri intizama sokup, yeniden sava alanna girdiler. Brankovi'in imdadna. Hal Ordusunun baz komutanlar kotular. Sava, artk sol cenahta cereyan ediyor. Mcadelenin en amansz olanlarndan biri, slm'a zaferin glmseyen yzyle tevecch ediyordu. Sekiz saat sren bu kanl bouma, Allah'n yardmna nail olan Osmanl Ordusunun zaferiyle bittiinde, sava alan binlerce cesetle doluydu... Hdavendgr muzaffer olmutu. Fakat me'yus idi... k duas tam olarak kabul olunmam grnyordu. Zira O Rabbul Alemn'e zafer iin dua ederken, kendisine ehitlik devleti iin de niyazda bulunmutu. Sultan Mrad-I Hdavendigrn Hanmlar Ve ocuklar Sultan Murad'n Gliek Hatun, Tamara veya Mara ve bir de Melek Hatun (Paa) adl hanm bulunmaktadr kaynamza greki bunlardan Gliek Hatun, Yldrm Bayezid'in annesidir ve Yldrm Bayezid dnya'ya gelirken dedesi Orhan Gazi 81 yanda olduu halde ahiret yolculuuna kyordu. Gliek Hatun'un ^91/1388 ve 802/1399 tarihli vakfiyelerden Rum olduu anlalmaktadr. Bu hanmn vefat tarihi belli deildir. Tamara veya Mara ad ile anlan hanm Bulgar Kral iman'n kz olduunu syleyen olduu gibi kizkardei diyende vardr. Evlilikleri 1376 ylnda vukubuldu-unda Sultan Murad'n olu Yldrm Bayezid 16 yan srmekte idi. Melek Hatun veya Paa Melek Hatun diye anlmaktadr ve Kzl Murad'n kzdr. Alderson; Sultan Murad'n 7 evlilik yaptn ileri srer ve andarlolu 2. Sleyman'n kz, Kstendil Bey'inin kz John Paleologosun ve Seyyid Sultan'n kzlaryla evlendiini ileri srer. Kz ocuklar ise; Nilfer Hatun, Melek Hatun olup Nefise Melekhatun 1. Mu-rad'n byk kzdr. Karamanolu Alddin Ali Beyi. Murad'a gnderdii eli ve hediyelerle, Melek Hatun'un izdivacna t-lib olmu takriben 1380 senesinde bu evlilik vukubulmutur. Karamanolu bu evlilii siyasi evlilik

olarak dnmse de, Sultan Murad'da bu dncenin dndaki bir maksad gt-memitr. Ancak Nefise Melek Hatun ok zdirab ekmitir. nk her seferinde szn yiyen bir koca, ve her seferin de kznn ve torunlarnn hatr iin damadn affeden bir padiah baba arasnda kalmtr. Asil bir ailenin ferdi olduundan koca evini tercih eden bir asalet numnesidir. Melek Nefise Hatunda nevar ki aabeyi Yldnm'n sabr tkendiinde, Alddin Ali Bey'i, yapt dmanca hareketleri yznden ldrtt. Kzkardeinide, yeenlerini de Bursaya aldrd. 1402 Ankara sava yznden Osmanl'nn bana gelenler, Nefise Melek Hatun'un yine Karamana dnmesine sebeb oldu ve burada vefat etdi. 1381 ylnda kendi yaptrd Sultan Hatun ad verilmi trbede defnolundu. Nilfer hatun adl kz hakknda da pek bir malumat bulunmamaktadr. Ylmaz ztuna; Nilfer hatundan hi sz etmemektedir. Sultan Murad- H-davendigrn erkek ocuklarna gelince; Yldrm Bayezid'in en byk olu olduunu ifade etmitik. 2. oul olarak 1362'de doan ve 27 yanda 1389'da Kosova meydan muharebesinin akabindede devlet adamlarnn zm olarak katledilen Yakup elebi'dir. nc oul ise Savc Bey'dir ve 1364 ylnda dnya'ya gelmi, ancak babasna isyan hase-biylede idam edildiinde trihler 1385'i gsteriyor ve ya 21'in iindeydi. brahim Bey ve Yahi Beylerde her ikisi babalar Sutan Murad'dan evvel vefat etmilerdir. Sultan Murad'n sadnazamlarna gelince 761/1359 ylnda tahta kan padiah, Ankaral Devlethan bin Hac Paay makam sadaret de bulmutu. Hac Paa 11 yl hizmetten sonra, 1360 yl iinde mhr, Kayserili Yusuf Sinaneddin Paa'ya 1364 yl eyll ayna kadar takriben 4 sene kadar tamak zere devretmiti. Eyll 1364'de grevi devr alan, andarl Kara Halil Hayreddin Paa bu trihden 2003 ylna kadar, en uzun zaman sadaret mevkiinde kalan devlet adam olarak, 22/ocak/1387 senesine kadar 22 sene, 4 ay, kalmak suretiyle alamaz bir rekorun sahibi olarak hizmet verdi devlet-i liyyeye... Vazifesinden vefat mnasebetiyle ayrlan bu ztn olu andarlzde Ali Paa 22/ocak/1387'den 18/ara-lk/1406'ya kadar, 19 sene, 10 ay, 27 gn sadrazam olarak grev yaparken, bunun yalnz 2 sene, 6 ay, 19 gn Sultan Murad'a vezirlik yapmak suretiyle geti. Bu bakmdan Hda-vendigr Padiah otuz yllk saltanatn sadrazamla tamamlam oldu. Sultan Hidavendigr'n ehadeti Harp meydann gezmeye kan Sultan Murad, ller arasndan kan bir adamn, Mslman olmak istediini belirtip, Hdavendigr'n elini pmek arzusuna mani olmaya alan askerlerin seslerini Sultan Hazretleri duydu. Brakn gelsin dedi. Elini pmek zere eilirken koluna saklad haneri aniden ekip, Hdavendigr'n kalbine saplad. Bu adam, Srp Kralnn damad Milo Kabilovi idi... Yetien Yenieriler, hainin kamasna meydan vermeden ban ezdiler. Sultan Murad- Hdavendigr hazretleri, duasnn kabul edilmesinden memnun olarak, olu ehzade Bayezid'e haber gnderilmesini

istedi. Sultan Mrad-I Hdavendgar'n Son Szleri Babasnn gnderdii haberi alan Bayezd, derhal geldi. Kanlar iinde yatan babasn grnce, gzyalarn tutamad gibi, arada bir ahh ekiyordu... Son nefesi yaklam olan Sultan Murad-i Hdavendigr, ar ar ban kaldrd. Bu kahraman evlda sevgi dolu gzlerle bakt. En samimi hislerini terennm eden u szler, dudaklarnan tam bir uur iinde dklmeye balad. Olum! Dnyada kim akbetinden kaabilmi ki, benim iin alyorsun? Eer alyacaksan, mslmanlara ala!.. Onlarn hallerini perian brakma! Yerim sana kalyor... Adaletinle sevdir kendini... Sevginle sevdir kendini... Beni de hayrl bir evlt brakm olarak, hayrla ydettrmeye al... unu hi bir zaman unutma ki, padiahln sermayesi adalettir. Saltanat rahat bir i sanma... Dnyann en zor ilerinden biri, saltanat omuzlam padiahlarn vazifesidir. Dnyada gzel bir nam brakmaya al... Ecdadnn anna lyk olasn... mealindeki szlerle nasihatini bitiren Hdavendigr kendisinden sonra hi bir padiaha nasip olmayan saadetler iinde, milletini zafer, kendisini ehitlik mertebesine kavuturmu olan ms-tecap duasnn mkfat olarak pk ruhu cennet-i lnn bahelerine kelime-i ahadetlerle utu gitti... 1325 Milad ylnda doan Hdavendigr, 64 yllk mrnn 30 senesinde Sahib-i Saltanat olarak yaamt. Cenab- Mev kabrini nur, meknn pr nur eylesin... Devlet-i Myye-i Osmaniye'nin, Avrupa ktasnda varln kesin-letiren Kosova Meydan Savann neticesi, kffar pek feci bir malubiyete duar etmesi, buna mukabil yapt duann Rabb'l lemin tarafndan kabul neticesinde Hdavendigr Gazi'nin ehadet mertebesine vasl olmasdr. Byk ve kymetli bir zaferin sonunda I. Sultan Murad- Hdaven-digr'n ehadeti, zaferin sonucunu buruklatrmt. Bu buruklua baka bir burukluk da eklenivermiti.

SULTAN YILDIRIM BYEZD HAN Babas: Sultan I. Murad Han Annesi: Gliek Hatun Doum Tarihi: 1360 Vefat Tarihi: 1403 Saltanat Md.: 1389-1402 Trbesi: Bursa'dadtr. Sultan Yldrm Bayezid Tahta k 26 Yanda Aksancak altnda H. 791/M. 1389 senesinde babasn ve kardeini kaybetmi bir insann elm duygular iinde tahta kan Yldrm Bayezid, ok cesurdu. Cesur oi-duu kadar da kuvvetliydi. Kuvvetli olduu kadar ve Yldrm lakabna hak kazanacak surette de sr'atle hareket ederdi. El gzl, Kumral sakall, beyaz ve yuvarlak yzl, heybetli ve fkeli, merhametli ve adaletli bir padiaht. Yakub Beyin ehadeti Hdavendigr Gazi'nin zaman- tasarruflarnda, Yldrm Beyazd Bey'i tahta hazrlad grlyordu. Ayrca beka alemine intikal eylemek zere olduu sralarda, Yldrm Beyazd'a verdii nasihatler, tahta geecek bir oula verilecek nasihatler cmlesinden olduundan, tahtn sahibini kesin ola-rak belli etmi oluyordu. Devletin ileri gelenleri, Savc bey vakasn da bu arada ha-trlayverdiler. Bir idam, bir isyandan hayrldr mealinde bir hkmle Yakub Bey'in idamna karar verdiler. Ve sabah olmadan adrnda hkm tebell eden Yakub bey, kadere rza gstererek kalbi mutmain makamnda eriat-i Ahmeddiy-ye'nin icabatn yerine getirdi. Sabah olunca Osmanl Devletinin banda hkmdar olarak Sultan Yldrm Beyazid Han vard. Bu infazn abukluunu Yldrm Bayezid Han'sn Yldrm lakabna izafe eden yabanc tarihiler, Yldrm lakabnn bu olayla ilgisi olmadn aslnda gayet iyi bilirler amma, slm'a olan dmanlklar, onlar byle iftiralar yapmaya sevk etmitir. Anadolu Beyliklerinin lhak Avrupa'ya koparlamaz bir kement atan Osmanl Mca-hidleri, buralarda yerleebilmeleri iin durmadan savamak zorundaydlar. Burada yaplacak savalar, ne Anadolu Beyle-riyle yaplan savalara, ne de Bizans'a gz da vermeye benzerdi. Avrupa ile yaplacak savalar ok byk olabilecei gibi, ayn zamanda lojistik destek bakmndan da glk gsterir idi. Bunu temin

etmek inse Rumeli yakasnda 10 sene srecek bir tahkimat ve hazrlk gerekirdi. Halbuki Anadolu'da bulunan Karamanolu ve sfendiyarolu'nun mevcudiyeti, Yldrm'n deil 10 sene Anadolu'yu gzden uzak tutmas 1 sene bile gzden uzak tutmasna imkan vermiyordu. Yldrm Bayezid Han bunu gznne alarak, imdilik Rumeli'yi rahat brakmay, Rumeli ile yapaca cihada mani olan engeleri ortadan kaldrmay plnlad. Tabii ki bu engeller, Karamanolu ile sfendiyarolu idiler. te yandan Rumeli'yi iyice babo brakmamak iin kumandanlarndan Firuz Bey'i Tuna boylarna gndererek, oralar didiklemesini, ayrca Vidin Kalesini fethederek o blgelerdeki politikalar dikkatle takip etmesini Firuz Bey'e tenbih etmeyi unutmamt. * Kendisi, askerin byk bir blmyle Anadolu'ya gemiti. Anadolu'da mstakil beylikler halinde Aydn, Saruhan, Mentee, Germiyan, Karaman ve tsfendiyar Beylikleri hkm srmekteydiler. Ne var ki o srada vefat eden Saruhan Bey'inin eyaletini, Karesi eyaletine ilhak eden Yldrm Bayezid, Aydn Beyliini de ortadan kaldrmt. Germiyan Beylii, bu olanlardan rkerek, derhal Yldrm'n huzuruna gelerek arz- sadakat etmise de, sadakatini gsterme frsat olarak kendisine Rumeli'ne gemesi emredilmitir. Bu durumu dikkatle takip eden Mentee Beyi, oluk ocuunu tanabilir malnn byk ksmn yanna alp, beyliini, topraklarn Yldrm Baye-zid'e terk etmitir. Artk sra Karamanolu'na gelmiti. Belki dier beylikleri ortadan kaldrmaya sebeb yoktu diyen tarihler vardr. unu belirtmeliyiz ki, kffara yaplacak seferde mutlak surette geri hatlarn emniyeti temin olunmaldr. Mstakil olan bu beylikler, airet asabiyetiyle Osmanly rahat brakmazlard. Avrupa'da savaacak mcahidler ordusunun arkasnda byle bir kambur braklamazd. Nitekim braklmamtr da... Dier beylikler iin sebeb yoktu diyen birok tarihler, Karamanolu'na gelince, zaten onun hibir zaman rahat durmadn, hatta Kosova Meydan savanda kafirlerle irtibatl olduunu ve mnasebetlerinin bulunduunu sylerler. Aslnda buna da fazla itibar etmemek gerekir. nk kesindir ki, Hdavendigr lakabnn tecelisi olarak, Anadolu mslmanlar Kosova savana alaka gstermiler, hibir ihtilaf konu etmeden, davay bir hilal-salip kavgas olarak kabul edip, Hdavendigr'n daveti erefine seve seve komular, bu mcahidler ordusunun drt ba mamur bir zaferle talanmasna bileklerinin gc, kalplerinin zikriyle katlmlardr. Biz Karamanolu'nun kffar ile anlat yolundaki sylentileri kabul etmiyoruz. Belki Karamanolu iinden birka siyaseti malub olursak.. korkusuyla byle bir muhaberata ginnilerse, bu btn karamanolu askerine temil edilemez. Karamanolu ve dier beyliklerin ortadan kaldrlmasnn lzumu tek maddede belidir ve bizim grmze daha uygun gelmektedir. Hal Dnyasyla arpacak slam Mcahidleri, arkalarnda post kavgas, toprak kavgas karabilecek hibir ihtimal brakmama tutumunu takip etmiler, elhak dorusunu yapmlardr. Daha sonraki tarih safahat gstermitir ki, bat zerine gidilecek seferler, daima arktan gelen belalar yznden

aksamtr. Timur bels gibi... Karaman zerine gidilip Konya fetholunmu ve ehar en-be Nehri hudut saylp ikiye blnerek bir ksm Osmanl Devletine ilhak olunmutur. H. 792/M. 139O' gsteriyordu tarih... imdi sra Kastamonu, Sinop ve Samsun'da hkmn srdren sfendiyaroular Beyliindeydi. Fakat Yldrm, Ulah askerinin Tuna Nehrini geerek Rumeli'nin baz yerlerini tazyik ve tahrib etmeye baladn haber alnca, derhal Rumeli'ye geti. Bu gei, sfendiyaro-lu'nun ve Kostantiniyye zerine yaplacak seferleri imdilik iptal demekti. Vdin'i fetihle grevlendirilen Firuz Bey, vazifesini yerine getirmi, Vidin Kalesine slam Sancan ektii gibi, iah memleketinin de tozunu atmaya balamt. Buna mukabale-i biPmisilde bulunan lahllar, Tuna'y geip evlad- fatihan rahatsz etmeye baladklar hrada, Yldrm unvanna layk padiah Bayezid han, son sr'atle muzafferen Bkre'e girerek, Ulah Bey'ini imtiyazl bendegn olarak rnaiyyetine almtr. Tarih H. 793/M. 1391 yln gsterdiinde Yldrm o ii de, yldrm hzyla halletmi oluyordu. Durum Yldrm Han'n Rumeli'de kalmasn icab ettirirken, sr'ati hareketine istinaden Yldrm Anadolu'ya geerek sfendiyar Olu'nun zerine yrm, sonra da Sivas zerine sefer amt. Halbuki Avrupa'nn durumu Sultan dndrc bir hal almt. nk Osmanllarn Avrupa'ya yerletiini gren Dou Avrupa Amanyas imparatoru IV. arl (de Lxem-borg)'n olu Sgismund'un kumandanlnda birlemekte idiler. Yani Osmanl kuvvetinin aknts Avrupa sularn kartrarak, kk bir anafor meydana gelmesine sebeb oluyordu. te iki ate arasnda kalmann zaman geliyordu. Hi olmazsa dahili yangndan korunmak iin Anadolu birliinin ve Bizans'n tehlike tevlid edebilecek durumlarnn izale edilmesi lzmd.. Yldrm Bayezid Han, gayretlerini bunu temine hasrediyordu. Bu gailenin yannda Avrupa gailesi, ayrca Timur'un Anadolu'ya gelmesi tehlikesi pek yakn deilse de, uzak da deildi. Sigismund, annesi tarafndan miras yoluyla Prusya Dukaln ald gibi, kars Maria'mn babas Macar Kral Lui'nin lmyle Macarlar tarafndan kral seilmiti. Byle kolaylkla ele geirilmi makamlara; CIlah, Bodan, Erdel, Bosna memleketleri de iltihak etmiti. Sigismund, aradan ok gemeden Almanya imparatorluu tacyla, Bohemya krall talarn miras ve seim yollaryla uhdesine almt. Baltk deniz sahili ile Tuna sahillerine kadar olan topraklar Sigis-mund'un idaresine kalm, sanki bir Avrupa kral meydana kmt. Karaman Ve Sivas'n Fethi Ulah tecavzn nleyen Sultan Bayezid Han, Edirne'ye dnerek ordunun ihtiyacnn temin edilmesini beklerken, Ka-ramanolu'nun Bayezid Yldrm'n

Belerbeyi olan Demirta Paa'y esir ald haberi geldi. Yldrm Bayezid bu haberi alnca ok kzd. Avrupa'y brakp Karaman zerine sefer aarak, enitesi Aleddin Bey'i, hemiresi Nefise Sultan'n yalvarmalarna, niyazlarna bakm-yarak, esir olarak alp ok eziyet verdii Demirta Paa'ya vermitir. Demirta Paa da ta Sultan Hdavendigar'dan beri Devlet-i Osmaniyye'nin bana gaileler aan bu Alaeddin Bey'i idam ettirmitir. Karaman Eyaleti tamamen Osmanl topraklarna ilhak olunmutur. H. 795/M. 1393 ylnda bu ii bitiren Ydrm Bayezid Han, oradan Sivas zerine yrmtr. Alimlii ile mehur olan Kad Burhaneddin adl zatn idaresinde bulunan Sivas eyaletini, sonra da sfendiyar Beyliini fetih suretiyle ele geirerek Anadolu'nun fethini tamamlamtr. Bizans'n Yapt Srlarn Kendilerine Yktrtlmas Kayser, uzun zamandan beri Avrupa'ya feryadlarla dolu yardm mektuplar yazp istimdat ediyordu. Ayrca bir ihtiyat tedbiri olarak iki tane bur yaptrm ve daha evvelki muhasaralarda yklm kaleleri tamir ettirmiti. Bu haberi duyan Yldrm Bayezid, Kayser'e yaptrd burlar derhal ykmasn emretmitir. arnaar bu emre uyan Kayser kaleleri yktrmak mecburiyetinde kalmt. Bu da gsteriyordu ki, Kay-serliin bamsz bir devlete benzer taraf kalmamt.. Bayezid Han'n tahta kt srada Kayser'in oullarndan Andrenikos vergi vermeyi vaad ettiinden 10.000 askei gnderilip Yani Paleolog tahttan indirilmiti. Onun yerine Andrenikos Kayser ilan olunmutu. Bunun zerine Yani Paleolog padiaha iltica ederek kendisinden istenecek vergileri vermeye hazr olduunu bildirmesi ve tahtn kendisine iadesi yolunda stirhamda bulunmas padiah nezdinde kabul grdnden, Yani Paleolog Osmanl askeri refakat ve himayesinde tahtna iade olunmutur. Kayser tarafndan gelen istimdad feryadlanna kulaklarn tkarnyan papalk yapt tazyikler neticesinde Ceneviz, Venedik, Rodos valyelerinden mteekkil bir ehli salip ordusu Selanik'e karak etraf yamalamya balamt. Bu ise: Yldrm Bayezid Han'n ehli salibe kar byk bir muzafferi-yet kazanmasna ve dolaysyla Selanik, Atina ve Trhal'a gibi byk ehirleri eline geirip Osmanl lkesine katlmasna vesile oluyordu. Ngbol Sava Kayser'i, yapt istimdadlar yznden cezalandrmaya karar veren Yldrm Bayezid Han, stanbul'u muhasara etmeye karar vermiti. Tarihler H. 796/M. 1394 yln gteri-yordu. Ne var ki Kayser'in imdadna koan kuvvetlerin en by Osmanllarn Rumeli'de kallarn tehdid edebilecek byklkte bir ordu, Sigismund'un kumandasnda kendi askerinden baka Almanya ve Fransa'dan gelen kuvvetlerle birlemiti. Tuna'y geerek Vidin Kalesini zabt etmi, Nibo-lu'yu muhasara

atna almt. Zaten Sigismund'un byle bir sefer yapacan ok evvelden tahmin etmi olan Yldrm Bayezid Han, hazrlklarn yaparken daima bu seferi de hesaba katmt. Oteyandan Nibolu'yu sarm olan dman padiah ok uzakta deyip, ok rahat hareket ediyorlar. Ve padiah gelmeden Nibolu Kalesini ele geirebileceklerini umuyorlard. Ne var ki kalede anl gazileri ve onlarn Beyi olan Doan Bey'in nasl birer mcahid, Allah'n ne yaman bir askeri olduklarn akl ve hayallerine bile gevremiyorlard. Kaleye kar yaplan hcumlar, gaziler ve onlarn kumandan olan Doan Bey tesirsiz brakyor ve padiah Yldrm Bayezid'in mutlaka yardmlarna yetieceine emin olduklarndan can ve bala direniyorlard. Sigismund'un ordusunda Avrupa'nn seme valyeleri ve komutanlar yer almsa da, Nibolu kalesine kapanm bir avu mcahidi skp atamyorlard. Burgonya Dukas korkusuz Jan, mareal Filip Dartunun kumandasndaki valyeler, slam aknclar nnde aresiz kalyorlard. Doan Bey; her geen gn cephane ve yiyecein azaldn gryor, gazilerin birer ikier ehadet erbetini imeleri ve baz ar yarallarn zntsn yreinde hissediyor, fakat bu zntsn hi darya sezdirmiyor, Hakk Tel'ya niyazlarda bulunarak Yldrm Bayazd Han'n yetimesini tafeb ve istirhamda bulunuyordu. Yldrm'n Doan Bey'le Konumas Yine akamn alaca karanl km akama kadar dman gzlemi, onlarn hcumlarn pskrtm, gaziler namazlarn klmlar siperlerine dayanmlard. Doan Bey de gazilerin yanlarna urayarak onlarn kuv-ve-i maneviyyeferini ykseltecek szler syleyip hatr ve hallerini sora sora burlarda dolayordu. te o srada dman ordusunun arasnda btn heybetiyle ve bembeyaz atyla, yldrm sr'atiyle kefenini boynuna dolam, zerindeki yeil cbbesinin eteklerini savura savura kanatlanm gibi bir atlnn kotuunu grd. Biraz yaklanca gzlerine inanamad. Gzlerini outurdu. Bu vaziyette bu bir serap olamazd. Evet O'ydu... Sevgili padiah, Efendisi, Yldrm Bayezid Han Hazretleri dman ordusunun arasnda, gecenin karanlna ters den, harbiye-i askeriyyenin 'kamuflaj' diye tabir ettii araziye uyma kaidesini para para eden, beyaz at, boynunda beyaz kefeni banda kar gibi bembeyaz saryla szle szle geliyordu. Doruca Doan Bey'in zerinde bulunduu burca yaklat. Doan Bey'i eliyle oraya koymu gibi seslendi: Bre Doan! Bre Doan! Buyurun Sultanm, emredin! Halin nicedir iyi bilirim. Biraz gayret yetitim, yarn inallah herey hallolur. Beli Sultanm. Sultan Yldrm Bayezid Han, bu muhavereyi yapp atn dnrd. Burak misali

ua ua gzden kayboldu. Evet, Yldrm Bayezid Han, o, kendine has lakabna uygun olarak, yldrm hzyla Nibolu nlerine yetimi, ocukluk arkada Doan Bey'in kalesine haberci gndermeyip bizzat gitmiti. O alaca karanlkta dman ordusunun ortasndan, beyaz at, beyaz, sar, boynunda ^efeni ile beyazlar iinde gemesi ve grlmemesi zahiren mmkn grlmemekle beraber, gnl ehlince mmknsz deildir. Acaba sahib-i velayet Hdavendigr Gazi Hazretlerinden iras (miras) yoluyla mertebeler de mi almt Yldrm Bayezid han!? Belki de.,. Sabah olunca Yldrm Bayezid bata olmak zere slm askeri, ehli salib zerine saldrdlar. Ancak bu saldr, bir taktik saldryd. Hedef; mutlaka dman imha edecekleri yere ekmekti. Bu sebeble hafif silahlarla mcehhez bir aknc kuvveti dmana savlet etmi, bir mddet arptktan sonra yzgeri ederek, dman imha edebilecekleri sahraya eke-b"lmilerdi. Baz tarihlerde, bu taktii ya anlamyan mver-rin'er veya anlamak istememelerinden dolay, Aknclarn bai bozuk olarak saldrdklarn, korkusuz Jan ve Mareal Filip';n valyelerinin aknclar bozguna urattklarn ileri srerkr. Halbuki olay dediimiz gibi, dman imha edilecek yere e'Kme plnnn tatbikinden baka birey deildi. Bir hilal gibi engebeli arazinin yamacna yaylan slm askeri, aknclarn dman istenilen noktaya getirdiini grnce bir kska gibi, hilali dairesel biimde kapatm, ancak kamak isteyenlere bir ak yol brakarak, tarihin en byk imha savalarndan birini gerekletirmilerdi. ok kanl bir imha harbi bittiinde, tarih H. 798/M. 1396 yln gsteriyordu. Mareal Filip, birok Fransz ve Alman valyesi telef olmular, Korkusuz Jan ise esir dm, Si-gismund da ak braklan yoldan kamay baarm, fakat yurduna dnebilmek iin aylarca tebdil-i kyafet ederek dolamak zorunda kalmt. Bu kesin malubiyet, Avrupa lkeleri ve Papa trafndan duyulunca yas ilan etmiler, gnlerce kiliseler anlarn acs ac alarak insanlarn kiliselere toplayarak dualar etmilerdir. Yldrm Bayezd'n Civanmertlii Savatan sonra esirlere iyi muamelede bulunulmas, zaten Islamiyetin emirlerindendir. Bir slam padiah olan Yldrm, bu hkmden ayr hareket edemezdi ve etmedi de... Korkusuz Jan'a iyi szler syleyip onu teselli etti. Bunun zerine Korkusuz Jan, bir daha Yldrm Bayezid'e kar kl ekmiyeceine yemin etti. Bir mddet sonra Avrupallarn, esirlerini kurtarmak iin topladklar fidyeler alnp esirjer salverilirken, Yldrm Bayezid Korkusuz Jan' yanna artarak, asrlarca dilden dile dolaan civanmertliinin bariz bir numunesi olan u szler syledi:

 valye, bir daha bana kl ekmiyeceine dair ettiin yemini, klcnla beraber sana geri veriyorum. Memleketine git, istirahat et, kuvvetlen, btn ehli sahibi bana toplayp yine gel. Ben ordularmla daima burada olup, sizi yenerek anmza an katma frsatn vermenizi bekleyeceim. stanbul'un Yeniden Muhasaras Nibolu'ya gitmeden evvel Yldrm Bayezid, stanbul'un muhasarasn emretmi ve boaz kontrol altnda tutabilmek iin, bugn Anadolu Hisar olarak bilinen Gzelce Hisarn H. 796/M. 1394 ylnda yaptrmt. Nibolu Zaferinden sonra askerinin bir ksmn Macaristan'n ilerine gnderen Yldrm Bayezid, geri kafan askeriyle stanbul muhasarasna gelmiti... Telaa kaplan Kayser, senede 1000 altn vergi ile stanbul'un iinde bir mslman mahallesi kurulmasna rza gsterdiini imam, mezzin ve kad tayininin padiaha ait olduunu kabul ederek sulh istirhamnda bulundu. Yldrm Bayezid, bu sulh teklifini kabul edip muhasaray kaldrd. H. 799/M. 1397. slam Mahallesinin Kurulmas Sultan Yldrm Bayezid Han namna hutbe okunacak olan bu slam Mahallesine imam, mezzin ve kad tayin edildikten sonra, Gynk'n Tarakl Yenice'sinden getirilen ok miktarda mslman aileler buraya yerletirildiler. unu unutmamak lazmdr ki, bir yerin maddeten ele geirilebilmesindeki kolaylk, o yerin nce manen elde edilmesiyle daha da kolaylar ve salamlasn te buraya getirilen bu mslman aileler, bir cihetleriyle de <gnl fatihleri idiler... Fakat, Timur Vaka-i hazininden sonra Kayser bu mahalleyi datm ve mslmanlara eziyetler vermitir. Timur Osmanl lkesini ineyip Yldnm' yenmekle kalmam, Bizans iinde bir avu gnl fatihinin de izdraplar iinde terk-i can etmelerine sebeb olmutur. Bu arada, yeri gelmiken bu mahalle ile ilgili olarak biraz bilgi vermeye alalm: imdi stanbul'un Galata veya eme Meydan denilen semtinde bulunan Arap Camii, sz konusu slam mahallesinin merkeziydi. Bu Arap Camii, Emev Halifelerinden Sleyman zamannda ina edilip ibadete almt. Az bir mddet sonra Bizansllar tarafndan kapatlmt. Kiliseye tahvil olunan Arap Camii, Turul Bey'in talebi zerine, bir mddet daha cami olarak ak tutulmutu. Tekrar kapatlm olan Arap Camii, yine kiliseye tahvil olunmutu. nc seferinde Sultan Salahaddin-i Eyyb Hazretlerinin mracaatyla yeniden cami olarak ibadete alm, fakat bir sre sonra yeniden kiliseye evrilmiti. Drdnc defasnda Yldrm Bayezid Han, tekrar camiye evirttirmiti. Ne var ki khne Bizansa, Timur'un Osmanly Ankara Savanda meflu brakmas, yukarda izah ettiimiz gibi camii yeniden kapatmalarna ve mslman ahaliye ikence etmeleri frsatn vermitir. Gnmzde ise Ayasofya

Camiinin mzeye evrilmesi ihaneti, ya hiristiyanlarn mslmanlara tarihte yaptklarn bilmemekten, yahud da yaplan yaplmtr, bize ne.?. zihniyetindendir. Timrlenk H. 801/M. 1399 ylnda Msr Sultan Berkuk lnce, yerine 12 yandaki olu Melik Nasr Ferec tahta geti. Melik Nasr'in ya kk olduundan, Atabeyler idareyi ele aldlar. Tabii bu arada nfuz mcadeleleri de ortaya kt, karklklar ald yrd. te bu karklklar Timur'un itahn kabartt. nk O, byle kark yerlerde neticenin daha abuk alnacan gayet iyi bilirdi. Semerkant'tan kalkp Rey ehrine geldi. Bu geliten rken, Irak Emiri Sultan veys Celairi'nin olu Sultan Ahmed, Karakoyunlu Kara Yusuf'un Taht- idaresinde olan Diyar- Bekir'e gidip oradan beraberce H. 802/M.1400 senesinde Ydnm Bayezid, cennetmekan babas Hda-vendigr'n en iyi dostianndan olan Sultan CIveys'in oluna kucan at. Ve onun arkada Karakoyunlu Kara Yusuf'u da slrn kardeliinin en gzel numunelerini gstererek arlad. lk Mektup Sultan Ahmed veys'nin ve Karakoyunlu Kara Yusuf Bey'in Sultan Yldrm Bayezide snmalarn takiben; Timur'un elileri Sultan Yldrm Bayezid'e bir mektupla gelip, kendisine takdim ettiler. Szkonusu mektup, ksaca yleydi: Ey Anadolu'nun hkmdar olan Yldrm Bayezid! Biz, Allah'n btn ehirlerinde yeni bir sultanz. Btn beylere ve hkmdarlara galip gelmiiz. Btn halk bizim kllarmzn korkusundan ve askerimizin heybetinden katlar. Bunlar bir fesad tohumudur. Btn ehirlerin ve ahalinin ba belasdrlar. Bunlarn taslad byklk Firavun ve H-man'a benzer. Eer sen, iinin sonu kt olmasn istemezsen, onlar kabul etme, Onlar nereye girseler uursuzluk getirirler. Bu makule kimselerin, Anadolu'nun kanad altnda bulunmas yakmaz. Sakn onlara sahip kma. Onlar tut ve hapset yahud da kov.! Memleketinden kar! Bizim emirlerimize kar gelmekten saknnz. Bize kar gelenlerin hallerini duymusunuzdur. Onlara nasl davrandmz renmisinizdir. Artk birbirimizle dvmek ve savamak yle dursun, dedikoduyu bile uzatmaynz. Allah'n doru yola ilettiine selam olsun. Hergn olduu gibi, bugn de i Allah'n elindedir. inde ince bir hakaret grlen mektup, Yldrm Bayezid gibi ahsiyetli, gazab yksek zatn gznden kamazd. Nitekim kamad da... Bata sadrazam olmak zere birok vezir ve kumandann itidal tavsiyesine ramen, ok iddetli bir cevapla mukabelede bulundu. Mealen bu cevab da buraya alyoruz. Ey Timur adyla anlan kuduz kpek! Mektubunu okudum, yazdn samalarla beni korkutmak stiyorsun. Yoksa beni Acem hkmdarlar gibi mi sanyorsun? Senin yaptn iler, verdiin sz bozmak, ahdini inemek, kan dkmek ve

rza gemektir. Biz ise douda ve batda gelen sultanlarn en efdali, uzak ve yakn btn hakanlarn en ereflisiyiz. Sen bizim askerimizi ve onun nizamn bilirsin. Dv, bizim mil adetimizdir. Sava, bizim san'atimizdir. Allah urunda gaza edenlerin meslei, bizim mesleimizdir. Biz ancak Allah'n adn* yceltmek in arprz. Erkeklerimiz yaptklar bu Cihadla, nefislerini ve mallarn, cenneti almak iin satmlardr. Hasl bizim btn ilerimiz, din dmanlaryla dvmektir. Sen bizim memleketimize gelmezsen, karlarn talak e bo olsun. Eer sen gelip, ben de kaar ve seninle dvmezsem, benim kadnlarm da talakla bo olsun. Mslmanlara selam olsun. Allah'n laneti de, kyamte kadar sana ve sana bal olanlar zerine olsun. Bu sert mektubun yazlmasman malumat sahibi olanlar Timur'a gnderilmemesi iin ricada bulunduiarsa da, padiaha kabul ettiremediler. Onlar Timur'un mektubundaki meydan okumay ya anlamarrftlard -ki bu biraz zordur- ya da Timur ordusunun vahetinden rkyorlard. Galiba doru olan da bu ikinci kt. Yani misaller bunu dorulamaktayd. Hi phe yoktu ki Yldrm Bayezid Han, ok cesur, kahraman ve sava meydanlarnda bizzat dven, ba alp an veren yiit bir padiah idi. Osmanl askeri bile ayn kahramanlkta, ayn fedakarlkta tannyordu. Bizans nnden Sivas'a Tirnurlenk'e cevab mektubu gnderen Yldrm Bayezid, yine Bizans muhasarasna gitmiti ki, Timurlenk Sivas'a hcum edip, ok byk zulmler yaparak, adeta Sivas' kana boyad. Bu haberi alan Yldrm Bayezid, Anadolu'ya dnerek nce Sivas' ald. Oradan Malaryaya uzanp ele geirdikten sonra, Timur'un bals Erzincan Emiri Tahirddin'den vergi istemek zere eliler gnderdi. Tahirddin, vergi vermedii gibi, bu durumu Timur'a bildirip Yldrm Han' ikayet etti: Timurlenk bu ikayetnameyi alnca mthi kzd ve derhal Sivas zerine yrd. Bu srada Yldnm'in olu Erturul Bey, svas valisi olarak vefat ettiinden, Sivas muhafzlar da aknd. Timur, bu aknlktan istifade ederek Sivas'a yeniden girdi. Birincisine rahmet okutturacak zulm ve ikencelerde bulundu. Kazdrd ukurlara 4000 kadar Osmanl askeri olan mcahideri diri diri doldurup, zerlerini toprakla rttrd. Yalnz kale muhafz olan Malko Bey'i ldrmeyerek git grdklerini efendine anlat dedi ve geri gnderdi. Malko Bey, Yldrm Bayezid'e elim vak'ay anlattktan sonra, gene de bu adama uyulmamasn tedbir olarak syledi. Yldrm: Sen nedersin Malko? Diri diri slm askerini topraa gmen bu adamla ben nasl sulh yaparm? Bu mmkn m? diye cevap verdi. Yara ok derinliine inmemiti bu sefer... Evlad Ertu-rul'un'vefat bir yandan, 4000 slm askeri -ki onlar da onun evld saylrd- diri diri gmlleri bir

yandan ve fetihten sonra elden kan Sivas.; bunlar dayanlacak eyler deildi... Yldrm Bayezid tahttan ekilmeyi ve yerine ikinci olu Sleyman elebi'yi tahta karmay dahi dnd... Birgn Bursa dnda dolarken, koyunlarn otlaa salm, kendisi bir aa glgesine ekilmi kavaln fleyen bir oban gren Koca Yldrm: al oban al. Ne Erturul gibi evladn, ne de Sivas gibi kal'an gitti. Ne cann yand, nede cierin yakld... diye sylendii rivayet olunur. Bu acy unutmak mmkn olmad. Hatta taht brakmay dndnde, bu acy bahane edip Timur'dan ekindi derler diye taht brakma fikrini aklndan kard. Ankara Sava H. 804/M. 1402 Yl, Zilhicce aynn 19. gn, Ankara'nn ubuk suyu kenarnda meydana gelen tarihin nemli sayfalar arasnda byk bir yer tutan bu sava, slm'n en ac hatralarndan birini meydana getirmitir. Bu savan tafsiltna gemeden nce, iki ordu hakknda baz malmatlar vermeyi lzumlu grdk: Yldrm Bayezid'in ordusu 150.000 kiilik bir ordu idi, fakat bunun 50.000 kiisi yeni fetholunmu beyliklerin askeriydi. Bunlar Yldrm Ordusunun intizam ve sadakatindeki yksek mertebeye gelemedikleri gibi, Timur'un bu savata galip gelmesi halinde, yeniden beyliklerine kavuma midini de tayan askerlerdi. Bunlardan bazlar unlard: Srp, Karaman, Germiyan, Aydn ve sfendiyar ktalaryd. Timur'un ordusu ise; 700.000 Tatar svarisinden mrekkep olmakla beraber, babozuk bir Asya ordusu deil, aksine her 10 nefere bir onba, 10 onbalk bir kuvvete bir yzba, 10 yzbalk bir kuvvetle bir binba, 10 binbalk kuvvete bir emir, 10 emirlik bir kuvvete bir emir'l mera kumanda ediyordu. Timur, ordusunun sa cenahna olu Mirza Amir ahin'i, sol cenahna Mirza Emir ahruh'u koyarak, merkeze de bizzat kendisi geerek, btn orduya kumanda ediyordu. Bayezid'in ordusu ise, sol kolda Srp Kral stafan ile Rumeli askerinin bir ksm, ahruh'a kar, yani sa cenahta Yldnm'n olu ehzade Sleyman elebi ile Anadolu askeri, merkezde ise kahraman olu kahraman Yldrm Bayezid, Yenieri askerleriyle yer almt. lk hcumu Mirza Amir ahin balatt grid. Yaplan iddetli hcumu, Rumeli askeri fevkalde br ekilde pskrtt. Davul ve zurnalar alyor, koyiitler naralar atyor, oklar havada hedefine mteveccihen vzr vzr vzldyordu. Timur, nnde bulunan.32 filin ve 10.000 zrhl askerin arkasnda saa-sola emirler yadryordu. Yldrm Bayezid ise, ala kl dvyor ve omuz stnde ba brakmyordu... Timur, verdii bir emir zerine merkez kuvveti, Yldnm'm merkez kuvvetine iddetli bir hcum yapt. Ne var ki mdafaann iddeti hcumdan daha az iddetli deildi. Timur'un merkez kuvveti yedii kar darbe ile ard, geri

dnemeyip bozuldular ve sol tarafa yklmaa baladlar. te zafer yine Yldrm Bayezid'e gl yzn gstermeye balamt... Fakat... hanetler Zinciri Tam zaferin Yldnm'a mteveccih olduu anda, Kara Tatarlar Timur'un ordusunda yer alan Tahiruddin tarafna getiler. Gemekle de kalmayp, Osmanl askerinin zerine ok atmaya baladlar. Bir aknlk meydana geldii srada, Ger-miyan, Aydn ve Saruhan askeri de Timur ordusunda bulunan beylerin yanna iltihak ediverdiler. te bu durum savan neticesini deitirirken, Yldrm namna byk bir ansszl da beraberinde getiriyordu. nk zaten ok byk bir fark olan 700.000 ile 150.000 arasnda ki oran, takriben 30.000 askerin de gidiiyle kabil-i kyas olmaktan kmt. nk 30.000 asker Yldnm'n ordusundan ayrlmakla kalmam, kar kuvvet tarafndan olarak saldrmaya balamt. Bu da yetmiyormu gibi, dmanla iice bir durum ortaya kmt. ehzade Sleyman durumu grnce, Sadrazam Ali Paa'ya; Paa, ne yapmak lzmdr? diye sordu. - . Sadrazam: Kamak selmettir, gidelim! diyerek atnn ban evirince, ehzade Sleyman elebi de ona uyarak, Bursa'ya doru at srmeye baladlar. Tarihin En Cengver Sultan Yldrm Han Yldrm, bu olanlar grdkten sonra, atnn zengileri zerine dorulup, Timur'un merkezine bir nazar atfettikten sonra, btn iddet ve sr'atiyle Timur ordusunun kalbine dolu dizgin, ala kl ilerlemeye baad. nne kanlar yedikleri darbe ile canlarndan oluyorlard. O srada elebi Sultan Mehmed, emsalsiz kahramanlklar gsteriyor, klcn bir vc?uddan karp, baka bir boyun uuruyordu. Elhak kahramanln, ecaatin en gzel rneklerini ortaya koyuyordu. Timur Ordusunun nice birliklerini yerle bir ediyor, fakat tkenmez sel gibi gelen taze birlikler, kafi zafere imkn vermiyordu. Buna mukabil elebi Meh-med'in dilaverieri ehitlik erbetini itike, onlarn yerine takviye gelmiyordu. elebi Mehmed'in dayanmas, artk kahramanlk olmaktan kyor, bir intihara gidie benziyordu. Lalas Bayezid Bey 800 svari ile, ileride Osmanly yeniden kuracak olan bu kahraman ehzadeyi, g bela ric'ate raz ediyor. Tokat ve Amasya taraflarna ekilmeyi kendisine kabul ettiriyordu... Artk, harp sahnesinde Kahraman olu kahraman Yldrm Bayezid Han ve O'nun bir avu mcahid arkadalar kalm-t... ehzadelerden de yalnz Musa elebi vard... Durum byle bir raddeye gelince, Minnet Bey adl ceng-ver: Sultanm, kazanmamz mmkn grnmyor. Harb meydanndan siz

uzaklancaya kadar ben sancak altnda kalr, askerimizle dman oyalarm.' dedi. Yldrm, bu teklifi dinlemedi bile... O dmandan, harb meydanndan kaacak bir kalbn adam deildi... Atn yeniden mahmuzlaysp, can ala ala Timur'un zerine doru umaya balad. nnde kimse duramyordu. Timur, Yldrm Bayezid'in yalnz bana etraf yara yara zerine geldiini grnce, korkudan titremeye balad. Bu srada Timur'un yannda bulunan Germiyanolu, Yldrm' gstererek Hnkarm, cierini almaya gelen Yldrm'dr. diye bard.. Ne var ki Timur'un askerleri, bu kahraman padiahn zerine a atmlar ve onu atndan drmlerdi. Elindeki hanerle kendisini mdafaa eden padiah, bu arada birok kiiyi daha telef etmiti. Sonunda toplu bir hcumla elinde haneri olduu halde kendisini yakaladlar ve esir ettiler. Malubiyet kesinlemi, Osmanl hkmdarlarnn en cengver evld Yldrm Bayezid Han esir olmutu... Bir em'a ki, Mevla yaka bir vech ile snmez. (Allah'n yakt kimse sndremez.) Yldrm Bayezid'in Hanmlar Ve ocuklar Osmanl kaynaklarna gre; Yldrm Bayezid'in izdiva ettii hanm says, Germiyanolu Sleyman ahn kz Devlet -ah Hatun ile balar ve bu birincidir. 2. si ise, Srp Kral La-zar'n kz Maria veya Olivera Despina'dr. 3. hanm ise Aydi-nolu beyliinin reisi sa Bey'in kz Hafsa Hatundur. Devlet-ah Hatun, annesi tarafndan Mevlna Celleddin Rumye Mevlnanm olu Veled elebinin kz Mutahhare Hatundan dnyaya gelmesiyle mensubdur. Dnleri 778/1378'de yaplrken eyiz olarak Germiyanolu Tavanl, Emet, Simav ehirlerini verdi. Devlet Hatun sa ve Musa elebileri dr-ya'ya getirmitir. Devletah Hatun 1414'de Bursa'da vefat ettiin de 1402'de husulegelen Ankara hezimeti ve kocas Yldrm Bayezid'in vefatnn zerinden oniki yl gemiti. Ta-biiki iki olunun taht kavgalarnn da ahidi olduunu gz nne alrsak bir hayli muzdarib yllar geirdiine hkmedebiliriz. Bir rivayete gre Devlet hatun'un elebi Mehmed'in de validesi olduu sylenirsede bu hususu dorulayan herhangi bir kayt olmadn, tam tersine elebi Mehmed Sultann annesinin, bir mhtedi olan, 816/1414'de len adnin dahi bilinmediini, smail Hakk CJzunarh vesikalarla ispat edilmi demektedir. Yldrm'n ikinci hanm Srp Kral La-zar'n kzdr. Kosova sava sonrasnda Lazar'n yerine geen Lazarovile antlaan Yldrm Bayezid bu evlilii siyasi adan pek mnasip grd. Olivera Despina adl bu hanmn Maria diye anld varittir. Osmanl tarihileri bu kadnn padiah batan kardn bu ite sadrazam andarl Ali Paannda engelleme yerine tevikkr olmas ayr bir talihsizlikse de, Yldmm'a den cihangir bir ruha sahip olma, yrekli ve bilekli bir dev ahsiyet olarak kendisini tamak ve muhafaza etmek olmalyd. Hemen ilve edelimki bu hanmn erkek kardei Stefan Ankara sava esnasnda bozgun

husule geldiinde sadnazamndan tutunda, evltlarnn ounun firar yoluna dtnde enitesini brakmayarak onunla birlikte kl salladn kaimbiraderin sadk bir kimse olarak temayz ettiini hatrlatalm. Maria Despina'nin mslman ismi alp aimadiin, Islmla ereflenip ereflenmediine dir bir bilgiyede sahip deiliz. Ancak Yldrm Bayezid'den olan iki kz ile beraber Bursa Yeniehir'de Timur'un adamlar tarafndan yakalanmlar ve Ktahya'da bulunan Timurlenk'e'gn-derilmi ve Timur'unda bu hanm saki gibi yni iki datcs olarak sofrasnda bulundurduu mehazmz olan Padiahlarn Kadnlar ve Kzlar adl kitapda, 8. sahifede yer almaktadr. Bayezid'in 3. hanm olarakda Aydnolu Beyliinin reisi Isa Bey'in kzdr. Kosova zaferi sonrasnda Anadolu Beyliklerini Osmanl genilemesini engellemek ve onlarca yutulmay nlemek iin kurduklar komployu haber alan Yldrm, en iyi mdafaa, hcumdur anlay iinde bunlarn zerine tek tek yrd. Aydnolu Isa Bey, Yldrm karsnda harben bir ey yapamayacan kestirdiinden ve bu arada da Hafsa Hatun'un talibi olan Yldrm' kendine damat olarak uygun grdn syleyince i kolaylat. Osmanlya akraba olurken, topraklarnn bir blmn de byiece muhafaza etmi oldu. Hafsa Hatun hakknda fazla bir bilgi sahibi olmadmz gibi Tire'de bir eme, Bademiye'de bir zaviye yaptrdn, vakflar kuran biri olduunu reniyoruz. Yukarda saydmz hanmn dnda Aldersonun iddiasna gre Osmanl Devletinin bu 4. padiah u kadnlarlada izdiva yapmtr: Salono Kontu Louise Fadrique'nin kz Maria, 5. Jan Paleologos'un ad bilinmeyen kz Angelina, Macar John'un kz Maria, Kostantin'in ad bilinmeyen kz olmak zere drt hanm ileri srer. Bizim kaynaklarmzda bunlara-dir hi bir kayt yoktur. Bu bakmdan byle iddialarda ihtiyatla karlamak gerekir ve hedefleri mehul iftiralar olarak deerlendirmekte yanl olmaz. Hazreti Yldrm Bayezid'in kz evltlarna gelince; bunlarn hemen banda Hundi Ha-tun'u zikretmek gerekirki bir kutlu ryann nda gerekleen bir evliliin sahibidir Hundi Hatun. Hani derlerya gkyznde kylm nikhlar vardr! Ondan bir nikhtr bu hanm-sultanin yapm olduu izdiva nk damad Mehmed em-seddin nm dier Emir Sultan'dr. Padiah kz bu nasibi ryasnda grm ve orada iaret edilen srra bal olarak herhalde Rumelide seferde olan babasna Emir Sultan'a varacan bildirmitir. Yldrm da her zamanki gibi fke atna binmi ve kz ile mstakbel damad katlettirmek iin krk kiilik bir kuvvet gndermisede evliyann eazmndan olan Bunari (k.s)'u muhafaza eden Mevlmz, gelenleri bir kaditmiler gibi hareketsiz hle koymutur. Bu olaan st hli haber alan padiahn mukavemeti krlm ve kendi elleriyle kzn bu yce ztla evlendirmitir. Hundi Hatun bu izdivada evlat dourmu ve Emir Ali ad verilen oul ile iki kz olmutur. Nere, bu ocuklar annelerinden evvel, bu dnyadan ayrlmlardr. Hundi Hatun, Emir Buharinin Bursa'daki trbesinde medfundur. Oruz hatun diye de bir kz olan Yldrm' in bu evld hakknda bir malumat bulunmamaktadr. Yine Fatma Hatun adyla bilinen dier bir kz aabeyi Emir Sleyman elebi tarafndan Edirne'ye gtrld. Bizans

mparatoru le anlaan Sleynaan Fatma Hatunu Bizans'a gnderdii ve bununla antlamaya sadk kalacan ispata alt sylenir. Sultan elebi Mehmedin kzkardein Bizans'tan, Bursa'ya getirttii ve orada bir sancakbeyi ile evlendirdii bilinir. Fatma Hatun vefatndan sonra Orhan Gazi trbesine defnolundu. Erhondu Hatun adl bir kz daha olan Bayezid'in, nl kumandanlardan Pars bey'in olu Yakup bey ile evlendirdiine dir, elimizde fc>.ilgi olup, Umur ve elebi Mehmed adl iki olu olan Erhondu Hatun hakknda da daha fazla malumat sahibi deiliz. Lakab ile msellem Yldrm Bayezid'in oullarna gelince; ya srasna gre; Sleyman, Erturul, sa, Mustafa, Mehmed, Musa, Kasm, Yusuf, Hasan, Byk Musa ve brahim olmak zere 11 erkek ocuu olmutur. Ankara savandan sonra meydana gelen fetret devri diye anlan dnemde devlet-i liyye, 13 sene gibi mhimce yllan taht kavgalaryla geirmek mecburiyetinde kald. Mtecaviz Timur, bu saldrsyla mslmanlarn byk bir blmnn zdrablara duar olmasna sebeb olduu gibi, slm faaliyetinin, inktaa uramasna sebeb olduunu asla unutmamal ve onun bu tecavzn asla hide ho grmemek lzm gelir. Sultan Yldrm Bayezid'in sadnazamlanna gelince andarhzde Ali Paa, babasndan devr ald sadareti, Kosova Meydan savann yce ehidi, Murad- Hde-vandigra hizmetle geirirken, takdir tecelli ettiinde ve tabt-i li Osmaniye Yldrm getiinde babasndan kalma sadr-azama grevinde devam etmesi emrini veren yeni padiah, tek iekle yaz olur mu? Sorusunuda sordururcasma, tek sadrazamla 13 yl sren saltanatn tamamlarken, Yldrm; Ankara savanda ya ahadet ya istikll diyerek elindeki grz ile Timur saflarn darmadan ederken sadrazam Ali Paa cebanet gstererek hem kendi etti firar hemde mahdumlar kaa zorlad. Musa elebide babasnn yannda prsa-dakat, meydan-i harbi terk etmedi. Dolaysyla aslnda tecrbeli sadrazam Yldrm'n Timur karsndaki, hl ve tavrn kellesinide kaybetmeyi gze alarak, st perdeden deil makule ekmenin yolunu bulsayd vazifesini baaryla tamamlam olur idi. Yldrm Bayezid'in Vefat Esirleri balyan, balad esirlerin yeminlerini de kendilerine iade ederek gidiniz, kuvvetlerinizi toplaynz ve benim zerime geliniz. Ben sizleri yenmek iin, daima burada olacam.. diyen bu kahraman padiah, phesiz ki esir olarak yayamazd. Hele bu malubiyetten sonra, ona mlk ve taht iade olunsa dahi yayarnazdh nk o zaferler kazanarak slm, btn bayraklarn zerinde dalgalandrmakla vazifeli bir kahraman padiaht... O yzden yaamad. 40 yanda ebed hayata getikten sonra ehid babas Hdavendigr'n istedii gibi, hem kendisini, hem de babasn hayrla yd ettirecek bir isim brakt. Yldrm Bayezid Han, 14 yl sren padiahlnda saysz zaferler kazand. Birok vakf ve ederler meydana getirdi. Mekn cennet, makam yce osun. (Amin) Rahmetulahi Aleyh

SULTAN ELEB 1. MEHMET Babas: Yldrm Byezid Han Annesi: Devlet Hatun Doam Tarihi: 1387 Vefat Tarihi: 1421 Saltanat Md.: 1413-1421 Trbesi: Bursa'dadr. Fetret Devri Ankara Savann elim neticesinden sonra, Devlet-i liy-ye'nin durumuna bakmadan; Fetret Devride denen ehzadeler Saltanatm ksa da olsa tetkik etmeden nce, elebi Meh-med Hazretlerini anlatmak ve onu anlamak kabil olmaz. Sadrazam Ali Paa'ya Paa tedbir nedir? dediinde; li Paa'dan, Kamak selamettir, gidelim! cevabn alan ehzade Sleyman, atnn ban Ali Paa'nn gittii istikamete evirerek sava meydanndan malub bir ehzade olarak ayrlmakla kalmam, daha saatlerce srecek savan ilk bozgun annda kamakla ordunun kalanlarnn da kuve-i mane-viyyelerini yerle bir etmiti. ehzade Sleyman, sava meydann terk edip giderken, elebi Mehmed arhlarn kumandan sfatyla, Ankara Savann en parlak kumandanlarndan biri olarak klcndan kan damlatyordu. Saatlerce sren meydan savanda, Yldrm Bayezid'e layk bir evlat olduunu ispat ediyordu. Nihayet Bayezid Bey adl Lalas, ehzadem artk gidelim, hibir mid kalmamtr. Osmanly yeniden kuracak olan sizsiniz. deyince, elebi Sultan Mehmed, istemiye istemiye bu sze muvafakat gsterdi. Yanndaki 800 svari le, valiliini yapt Tokat ve Amasya'ya doru ekildi. Timurlenk, Osmanl Ordusunu Ankara Sahrasnda yenmekle kalmam, Anadolu Beyliklerini yine eski beylerine vererek, 102 senelik bir urama neticesinde meydana getirilen Anadolu birliini paralamt, bir daha Osmanlnn birlii temin etmemesi iin, elaltndan btn ehzadelerle haberlemeye girimi, onlarn iddia- saltanat eylemeierindeki arzu ve heveslerini okuyarak, onlara mstakil kalmalarn tlyordu. Bylece saltanat hrsna den ehzadeler, malub olmu bir Osmanl Devletinin yaralarn, birleip saracaklarna, bu yaray ancak ben sarabilirim itihadyla hareket ediyorlard. kr Allah'a ki, btn bu ehzadeler, mslman olmann uuru ie menfaat kavgas deil, izdraplar iinde olan Osmanl lkesindeki mslmaniann zdrapla-rn ben dindirebilirim diye dnyor ve idda-yi saltanatta bulunuyorlard. imdi ksaca bu ehzadelerin saltanat maceralarna ve akbetlerine temas ettikten sonra, elebi Sultan Mehmed Han'n hayatn anlatmaya devam edeceiz.

Sleyman elebi Sleyman elebi, Yldrm Bayezid Hazretlerinin hayattaki ehzadelerinin yaa en byk olan idi. Sadrazam li Pa-a'nn da yardmlar ve kendisine biat etmesi zerine, Osmanl tahtna Edirne'de clus eylemiti. Evranos Bey Yenieri Aas Hasan Aa, nebey kumandanlar biat etmiti. Me var ki Sleyman elebi, Edirne'ye gitmeden evvel, Bursa'ya urayp hazinenin olann yanna ald gibi, hanedandan olanlar da yanna alarak znik'e, znik'ten bindii gemilerle de istanbul'a ve oradan Edirne'ye gemiti. Anadolu, byk alkantlar iindeydi. imdilik Anadolu iin yaplacak birey yoktu. Yalnz Rumeli yakasnn intizama sokulmas gerekiyordu. Bunu temin etmek iin de stanbul'a urayp, Kayser'e baz tavizler vererek, Timurlenk'e yardmc olmamasn temin etti. Kk yataki ehzadelerden ikisini rehin manasna gelecek ekilde Kayser'in sarayna brakt. Sleyman elebi ilim ve edebiyatta sz sahibi bir ehzade idi. air ve ulemay himaye ederdi. Sefahete dkn olmas ise onun dezavantajyd. Venedikle ticaret anlamas yapan da Sleyman elebi omutur. H. 81 l/M. 1409 Sadrazam li Paa ikiye mbtela olmasna ramen, devleti ynetmekte pek baarsz saylmazd. Saltanatnn ilk zamanlarnda Rumeli'nin intizamn teminde muvaffak olan Seyman elebi, Ulah ve Srp hkmetlerine kuvvetini kabul ettirmi, Bosna'y yeniden Osmanl Devletine balayc ekilde bend ettirmiti. Alp Dalarnn eteklerine kadar varan aknlarla kuvvetini muhafaza ettiini gsterecek numuneler sergilemiti. Daha sonralar, hereyi mahveden sefahet alemleri, Sleyman elebi'nin uurunda bir zayflk meydana getirmiti. Kumandanlar ve alimler, kendisini safahete kurban eden Sleyman elebi'den yz evirmeye baladlar. O zamana kadar kendisine silah ekmeyen ehzadeler onun gidiatn beenmedikleri iin, Rumeli'ye geip, tahtn elinden almay dnmeye baladlar. Anadolu'nun Durumu Timurlenk'in Ordusu, Savatan sonra Anadolu'yu bir harabe haline getirmiti. Amasya'dan Eskiehir'e kadar olan topraklar elebi Mehmed'de, Bursa'dan boazlara kadar olan blge de sa elebi'nin hkm altndayd. Bu iki karde ehzade, Sleyman elebi'nin durumunu grdklerinden, birleerek hareket edeceklerine, nce kendi aralarndaki kozu halletmeye baladlar. elebi Mehmet, sa elebi'ye nasihat etti ise de, sa elebi buna alayla karlk verdi. Ayraca Sleyman'dan yaa kk olmakla beraber, yaa senden bym diye cevap verdi. te tam bu srada Timur, Musa elebi'yi kkrtp ortaya karnca, iler iyice kart. isa elebi ile Mehmed elebi CJlubat Ovasna karlatlar. Tabii sonu: sa elebi malub olunca Bizans'a kat, zaten Kayser'le ittifak vard. Daha nce ittifak perinlemek iin-Kayser'in slalesinden bir kzla evlenmiti. Kayser vastasyla Sleyman elebi'den yardm alan sa elebi, yine Mehrned

elebi'nin karsna dikildi. Fakat yine maiub oldu. Fakat isa elebi yine kurtulmu, bu sefer de Saruhan, Ger-miyan Beyleri ile anlaarak 20.000 atl ile Mehmed elebi'nin zerine yrmt. Bu sefer de Mehmed elebi az bir kuvvetle onlar karlamasna ramen, perian etmiti. Sava sonunda Saruhan Beyi Hzr Bey esir oldu. Hzr Bey'i idam ettiren eiebi Mehmed, topraklarn da zabt etti. Aydn Bey'i Cneyd ve Germiyan Bey'i Yakub Bey, Mehmed elebi'den eman dilediler. sa elebi ise, bu defa da Karaman taraflarna firar etti ve bir daha da sesi duyulmad. Sleyman elebi, kendi adam olan Cneyd Bey'i ve kuvvetlenmekte olan Mehmed elebi'yi cezalandrmak iin Edirne'den kalkt ve Anadolu'ya geti. Bursa ve Ankara Kaleleri, Sleyman elebi'ye sahib-i saltanat olmas mnasebetiyle derhal kaplarn atlar. Cneyd Bey, ittifak ettii beylere haber vermeden, ordugahn terk ederek Sleyman elebi'ye katld ve affn diledi. Mehmed elebi, aabeysinin kuvvetli durumunu grnce, geri ekilmeyi daha uygun buldu. nk ne de olsa, akacak kan mslman kan idi... Buna imkn vermemek, bir msi-mann esas vazifesidir diye dnmt... Musa elebi ise, Mehmed elebi'nin yanna iltica etmiti. Sessiz bir ekilde mrn geiriyordu. Durumlara ok zlyor, fakat karmak istemez grnyordu. Mehmed elebi'nin, Karaman Bey'i ile yapt ittifaktan sonra, kendisine mracaat ederek, Rumeli taraflarna memur edilmesini isteyen Musa elebi, Ulah ve Srp yardmyla kuzeyden yaplacak bir hcumun, Sleyman elebi kuvvetlerini zayf dreceini ileri srd. Mehmed elebi, Sleyman elebi'nin idaresinin bozulduunu gryor, ehi-i slm'a anz olan kuvvetlinin yaama hakk, zayfn ise ezilme ve yok olma anlay, bu mslman evladn zyordu... Musa eleb'nin eline tavsiye mektuplar vererek, kendisine istedii memuriyetleri verdi. Bunun zerine Musa elebi, Sinop zerinden Glah lkesine doru yola kt... Sleyman elebi'nin Sonu Musa eleb'nin Sinop, Ulah ve Srbistan zerinden her geen gn kuvvetlenerek Edirne'ye geldiini haber alnca, alel acele Bursa'daki elencelerini brakarak Edirne'ye hareket etti. ki ordu birbirleriyle karlat zaman ok entera-san durumlar grld. Musa eleb'nin kuvvetlerinden baz kumandanlar birlikleriyle beraber Sleyman elebi tarafna, Sleyman elebi tarafndaki baz kumandanlar da birikleriyle beraber Musa elebi tarafna getiler. Yaplan sava Sleyman elebi kazand. Musa elebi dalm ordusundan mahrum olarak gnleri kah Ulah Bey'i, kah Balkanlarda vakit geirmeye balad. Bu arada da Sleyman eleb'nin hal ve durumunu istihbar etmeye alyordu. Sleylan elebi, bu savan verdii rahatlkla kendisini daha fazla sefahet

alemlerine vermiti. Bu sefahet alemine aid bir ksa blm Solakzade'nn tarihinden okuyalm: ..Her sabah ve akam Edine hamamlarnda akyan Nazi-kendam ve Ho Hram elinden n cm- bde- g(itfam et-mede ve akl ve idrakini nefs-i emmareye ram etmede idi.. u gnk anlamyla anlatmaya gayret edelim: Krmz urubu cam kaseler iinde edal ve cilveli yryleriyle sallana sallana sunan urup datclarnn elinden ierken, akl ve dt durumu nefsinin arzusuna brakmasdr. Musa elebi, gn gn takip ettii aabeysinin durumu zerine yeniden asker toplamaya muvaffak olarak Edirne'nin kapsna geldi dayand. Durumu haber alan kumandanlar saraya kotuklarnda Sleyman eleb'nin yine hamam safasnda olduu rendiler ve kendisine haber gnderdiler. Sleyman elebi, gelen haberciyi kendisini rahatsz ettii gerekesiyle tellaklara dvdrtt. Bunun zerine gn grm ihtiyar kahraman Evranos Bey, hamama girip Sleyman elebi'ye nasihat etmek istedi. Ne var ki szn dinletemedi. Ondan sonra Yenieri aas Hasan Aa hamama girdi. nc defa rahatsz edilmekten gazaba gelen Sleyman elebi, Yenieri Aas Hasan Aa'nn sakaln-byn tellaklara kestirip, onu da dar attrd. Yenieri Aas Hasan Aa bata olmak zere btn kumandanlar, Sleyman eleb'nin yapt bunca hareketten sonra kendilerine ba olamiycan idrak ederek, Musa eleb'nin muhasara ettii Edirne Kalesinin kapsn amaa gittiler. Timurta Paa Oullarndan Karaca bey, Kara Mukbil Bey gibi birka sadk dost, Sleyman elebi'yi hamamdan alp saraya getirdiler. Sarayn kapsn kapayp gece karanlna kadar ehre girmi Musa elebi kuvvetlerine mukavemet edip, gecenin ilerlemi saatinde Karaca Bey, Kara Mukbil Bey ve Sahib-i saltanat Sleyman elebi, yanlarna adklar seyisle birlikte stanbul yolu zerine koyudular. Lakin ertesi sabah kimliklerini tesbit eden kyller etraflarn evirip onlar ldrdler. Padiah olup olmad tartma gtren Sleyman elebi, baz tarihlere gre, I. Sultan Sleyman'dr. Baz tarihlere gre de Kanun Sultan Sleyman'n Sani, yani ikinci unvann almamasndan dolay, I. Sleyman'n padiah kabul edilmeyecei grndedirler. Biz de 4eriz ki: lk zamanlar Mehmed eleb'nin dahi biat ettii sylenen Sleyman elebi, padiahlndan evvel Ankara Savann feci akbetinden olan ahvalde, mhim olan kimin padiah olduu deil, devletin bu gaileden kurtulabilmesi mhim!.. Btn ehzadeler msbet ve menfi taraflaryla iddia- saltanatta bulunduklar zaman, belki farknda olarak veya olmayarak kendi aralarnda yaptklan kavga ile herkesi seyrettirmi; Allah muhafaza etsin, slm d bir kuvvetin unlar bir halledelim.. demelerine frsat verdirtmemi olmalardr. Musa elebi'nin Saltanat Musa elebi, Yldrm Bayezid, Yavuz Selim, Drdnc Murad ayarnda yiit

bir ehzadeydi. Aabeysi Sleyman elebi'yi tahtndan mahrum eden Musa elebi H. 814/M. 1412 de adna hutbe okutup, tahta geti. elebi Sultan Mehmed'e verdii szden cayd. Musa elebi, Ankara Savanda Yldrm Bayezid Han'n yanndan hi ayrlmam, onunla birlikte omuz omuza dvm ve cennetmekn babasyla beraber esir dmlerdi. Babasnn esaretinde de yannda kalm, ona hem dert orta, hem de bir teselli-bende vazifesini grmt. Babasnn vefatndan sonra serbest kalnca, tek emeli karklk iine dm olan Devlet-i Osmaniyye'nin bir an evvel intizama kavumas ve esaret yllarnda grm olduklar hakaretlerin intikamn icab ederse taa Semerkand'a kadar gidip almakt.. Tecavze urayan Osmanl Devletinin namus ve erefini iade etmekti. Tahta getikten sonra ilk icraat, aabey-sini ve gzide arkadalarn ldren kylleri tesbit ve cezalandrmak oldu. Daha sonra Ankara Savanda ihanet ederek kaan ve bu sefer de aabeyi Sleyman elebi'ye ihanet ederek kendi tarafna geen kumandanlar ok iddetli bir ekilde azarlad. Onlara sadakat ve itaat dersi verdi. Btn bu yaptklarnz, dn babama, bugn aabeyim ve yarn da bana yaparsnz, dedi. Bu syledikleriyle ne derece hakl olduunu ok ksa olarak mtalaa etmekte fayda gryoruz. Yldrm Bayezid Han'n veziri Ali Paa, iki ile mall, fakat baarl saylacak bir devlet adam olmasna ramen, kt bir rnek olmu, hatta bir ara gerek Ali Paa'nn ve gerekse Yldrim'n hanm Oliveranin, yznden Yldnm'n ikiye alt sylenir. Buna baz tarih misaler de verilir. yle ki; Cllu Camii yaptran Bayezid, camiin alna Emir Buhar Hazretlerini davet eder. Bir ara Efendim, camii beendiniz mi*? diye sorar. Emir Buhar Hazretleri: Pek gzel de Sultanm, yalnz iinde meyhane yok, diye cevap verir. Yldrm Bayezid: Allah'n evinde meyhanenin ne ii vardr? deyince; Emir Buhar Hazretleri: Sen, tecelligh- lh olan kalbini meyhaneye evirdikten sonra, nice olur? deyince, Yldrm Bayezid derhal ikiye tevbe eder ve bir daha imez diye anlatlr. Yine bu devre aid halk arasnda anlatlan bir vaka da udur ki, dorusunu bilen bilir. Yldrm Bayezid'in bir davada ahitlik etmesi icab eder. Fakat, zamann kads mehur alim Molla Fenar, padiaha hitaben: Sizin ahitliinizi kabul etmem. nk siz cemaate gelmiyorsunuz der. Bunun zerine kahraman olu kahraman Yldrm camiin cemaat olmay kendisine iar edinir. te bu iki misal, Osmanl Devlet adamlarnn ve ahalisinin, nasl bir padiah istediinin bariz rneidir. Hayat tafsilatn vermeye altmz Sleyman elebi'nin, yine Sadrazam Ali Paa'nn kt bir rnek tekil etmesi yznden, Ankara Savanda daha ilk anda ka, sahib~i saltanat olduktan sonra, iret ve sefahatte kula atmas hele tehlike annda kendisini haberdar eden kumandanlarna kar yapt davran, onu her trl

harekete hedef tekil etmitir. Ve onu hedef alanlar, eriat- Muhammediye namna hareket ettilerse, el-hak hakldrlar. Nefisleri icab ise, onu da Cenab Mevl mizannda gsterir. Bu izahat yaptktan sonra, Musa elebi'nin tarihe-i hayatna devam edebiliriz. Babasnn yadigr olan topraklar en ksa zamanda geri almaya karar veren Musa elebi, nce Srp Kraln te'dib etti. Muzaffer ofarak Srbistan'a giren Musa elebi, ortal dehet iinde brakarak kral dize getirdi ve itaati altna ald. Rumeli'ye gemesine yardm eden Kayser'e, Sleyman elebi Karadeniz sahiliyle, Adalar Denizi sahilinde mhim mevkileri hediye etmiti. Musa elebi, bunlar almak zere hemen harekete geti. Ve bir sene iinde Yldrm Bayezid zamanndaki hudud ve durumu temin etmi oldu. Kayser Manuel bir taraftan Musa elebi'nin direktifleri zerine ald yerleri geri verirken, dier- taraftan Mehmet elebi ile temas kurmaya alyordu. Ayrca Sleyman elebi'nin olu Orhan Bey'i de taht- saltanata tevik ediyordu. Orhan Bey, Kasm elebi ve Fatma Sultan daha nceden Sleyman elebi tarafndan Kayser'e rehin braklmlard. Musa elebi, Sadrazam brahim Paa'yi Kayser'rin yanma fevkalade elilikle gndermi ve isteklerini yle sralamt: Birikmi vergi borlarn de! Padiah hakknda frldaklar evirme! Ne var ki Sadrazam brahim Paa, Bizans Kayserine bu istekleri kabul etmemesini de beraberinde syledi. hanet irtikab etti. Burada yine bir mtalaa serdetmek zorunda kalyoruz. yle vki: brahim Paann bu ihanetini mazur gstermeye gayret etmiyoruz. Hatta daha da leri giderek bir mslman padiahn, mslman bir elisi olarak, stelik de uhdesinde sadrazamlk tayan bir zatn, slamn can dman Manuel gibi bir kefereye akl vermesi, phesiz ki byk bir ihanettir. Yalnz unu ilave etmek isteriz ki; bir padiah kumandan ve alimle-riyle mutlaka uyum iinde olmaldr. CJyuamad kimseler varsa, onlar izale, veya izole etmesini bilmelidir. Anlatlr ve baz tarihlerde yeralr; Tahta getikten sonra Musa elebi, kumandanlarn gerek babasjna ve gerekse aabeysine kar yaptklar ihanet yznden tekdir eder. Devlet-i Osmaniyye-nin ykselmesinde b^k hissesi olan kahraman Evranos Bey, zntye kaplr ve ihtiyarladn ileri srerek uzletgh-na ekilir. Bu kahraman insan bir kere daha krmay kendine gaye edinen Musa elebi Evranos Bey'i sarayna davet eder. Evranos Bey, cevap olarak artk gzlerim grmyor, size hizmetim dokunamaz) gibilerinden haber gnderdi. Bu haber zerine Musa elebi, kahraman Evranos'u zorla saraya getirtip, sofrasna oturttu. Kr olup olmadn anlamak iin, sofrada Evranos'un nne buyrun kzartlm pili bu-du diyerek, kurbaa butlan dizdirir. Ne var ki ihtiyar Evranos, Musa elebi'den daha kurnaz davranarak, kurbaa butlarn pili butu imi gibi yer ve azn siler oturur. Bunun zerine Musa elebi, Evranos bey'i serbest brakr. imdi bir dnelim: Byle bir kahraman, bu duruma dren ahsn yanndaki hizmetliler, ne kadar drst hareket

edebilirler? Eer onlar byle kk drecek yerde, balarn alsayd, onlar iin belki daha erefli olabilirdi. Bu davranlar, byle gaile dolu bir zamanda yaplrsa, bir de elebi Mehmed gibi kahraman olu kahraman, merhameti deryalar gibi taan, en azndan Musa elebi kadar Devlet-i Osmaniyye'yi ve Millet-i slamiyye'yi dnen bir rakib ehzade varsa... Musa elebi yerine Mehmed'e gitmeleri mmknd... Ama, azl bir slam dman olan Bizans'a asla! Yukardaki hatrlatmadan sonra yine mevzumuza dnelim. Musa elebi, brahim Paa'njn bu ihanetin rendikten sonra geldi, Bizans' muhasara etti. Kayser, elebi Mehmed'e is-timdad feryadlar gndermeye balad. elebi Mehmed, hedefine adm adm, bir matematik problemi zer gibi yryordu. Kayser'in istimdadna yapmack bir samimiyetle kotu, skdar'a geldi. Kayser Manuel, bizzat karlamya kt. Kapsna dayanan felketi, elebi Mehmed'e anlatt. gn ziyafet ve elenceler yapldktan sonra, elebi Mehmed, C-eyd Bey ve Ankara muhafz Firuz Beyzade Yakub Bey'in, syan haberlerini aldn ileri srerek geriye dnd. Cneyd 3ey, elebi Mehmed'in zerine geldiini grnce, hemen ya-na koup sadakat yeminleri etti. elebi Mehmed, kendisini affedip Aydn Sancan verip, doru duracana dair sz alp salverdi. Yakub Bey ise, Savamadan teslim olduysa da, onu affetmeyen elebi Mehmed, 'Tatar arda namyla naruf, Tokat Hapisanesine gnderdi. Hedefe Son Yry elebi Mehmed, artk devleti tek elde toplamann zaman geldiine karar verdi. Bunun hazrlklarn yapmaya balad. nce Zulkadrolu Sleyman Bey'den yardm ald. Kayseri ve Srp Kral ile anlat. Sefere kan elebi Mehmed, kurbaa butlarnn acsn unutmayan Evranos Bey'den ald taktik ve talimatla hareket ediyordu. Rumeli Beyleri kendisine iltihak iin vesile aryorlar. Bunlarn ileri gelenleri Bat Rumeli ve Trhala'dr. stanbul civarna knca, sur haricinde bulunan askere bakmasn. Onu brakarak, yandan Balkanlar (ormanlar) bulsun. Balkan eteklerinden Sofya'ya, ehir kyne, Ni'e gitsin. Ni'te, Srplar ile birletikten sonra, Kosova'ya kadar insin. Oraya kendisi (Evranos) ve Trhala Beyleri gelecekler. te bu suretle tam kuvvet toplanm olacak. Ayrca o vakte kadar Musa ele-bi'nin yanndaki sancak beyleri ve aknc takm da zlp gelmi olacaklar. Muvaffakiyet bylece meydana gelir. Bu talimat tatbik eden elebi Mehmed, Kata Limanna kt Terkos zerinden Krk Kilise'ye doru yrd. Ne var ki, bu yry haber alan Musa elebinin askeri, doruca Edirne'ye hareket etti. Fakat Mehmed elebi'nin nc kuvvetleri daha evvel Edirne'ye vardlar. Kapy amayan Edirne Halk iki karde kozunuzu pay edin, sonra bize geliniz. dediler. nc kuvvetler fazla srar etmediler. nk Edirne ilk hedef deil, son hedefti. Zara, Filibe ve htiman -Ak kirman- zerinden yrye devam olundu. Musa elebi,

taktii anlayamam, yalnzca elebi Mehmed'e Srbistan'dan yardm gelmesin diye, htiman Boaznda ufak bir muhafz bl bulunduruyordu. Bekledikleri yerin aksi tarafndan vuku bulan taarruz, bu bln abucak zlmesine sebeb oidu. Bylece Mehmed elebi, Sofya'ya, ehir Ky'ne ve Ni'e selmet iinde vasl oldu. Evranos Bey'in tavsiyesiyle yaplan yolculuk muvafakiyetle tamamland. Evranos Bey, yannda Trhala Beyleri bulunan Burak Bey, Hamza Bey ile iltihak ettiler. Bu kuvvetlerin tamamyla dnp, Kstence zerinden Sofya Ovasna geldiler. Musa elebi'nin yannda yalnz yenierilerle kendi kap-kullanndan baka kimseler kalmamt. Cesur bir dilaver olduundan bu byk kvete kar kmaktan ekinmemiti. amurlu Ova Sava htiman civarna amurlu Ova denilen mevkide H. 816/M. 1413 te iki ordu kar karya geldiler. elebi Mehmed tarafna gemi olan Yenieri Aas Hasan Aa, ne karak Yenierilerin yaknndaki bir tepecie kp Musa elebi gibi bir zalimi terk ederek Mehmed elebi gibi bir dilin tarafna gemeleri iin nutuk irad etti. Musa elebi dayanamad. Ve atn mahmuzlad gibi Hasan Aa'nn zerine srd. Hasan Aa kamaa balad. Musa elebi Ydrm sr'atiyle yetiip, onu bir kl darbesiyle ikiye biti. Hasan Aa'nn mdadna koanlardan birine kl sallarken daha baka biri Musa elebi'nin koluna sallad klla, Musa elebi'nin kl tutan kolu koptu. Bu vak'a, Musa elebi'nin askerinin bozulmasna sebeb oldu. Ba edemeyeceini anlayan Musa elebi, yan tarafa doru uzakarak sava alanndan ekilmeye balad. Takibine koanlar, az sonra bir hendek iinde amura batm atyla, can teninden ayrlm Musa elebi'yi buldular. Atlah Rahmet eylesin... Sultan I, Mehmed elebi Devri Hicri 804/miladi 1402 senesi Ankara savann elim neticesinden sonra Mehmed elebi'nin sabrla, merhametle ve cesaretle rg rer gibi kendisin devlete hazrlamas onbir sene srd. Nihayet Evranos Bey'n yardmlarmda arkasna alan Sultan elebi Mehmed Hazretleri devlete sahip olurken Fetret Devri'ninde bittiini iln ediyordu. te o srada tarihler Hicri 816/mildi 1413 yln gsteriyordu. 1402'den 1413'e kadar geen zamanda ehli slam'n yaralarnn, temelinden oynam devletin, tedavi ve salamlatrlmas taht ele geirmekten daha kolay deildi. elebi Sultan Mehmed, nev'i ahsna mnhasr bir zat oia-rak iki sfat ile temayz etmitir: Bilhassa skunet ve yakkllna ramen, ok kuvvetli pazulara malik ve kendisine verilmi olan Pehlivan elebi unvanna layk bir zatt. kinci sfat ise, son derece merhamet sahibi olmasyd. Gerek devlete,

gerek ahsna kar defalarca isyan eden Cneyd Bey ve Karaman Olu'nu her seferinde affetmesi, O'nun merhametinin en byk numuneleridir. elebi Sultan Mehmed'in ilk ii; Rumeli taraflarnn intizamn temine almak oldu. te bu srada Bursa'dan gelen bir haberci, Sleyman elebi'nin kk olu Kayser tarafndan tahta tevik edilerek salverilmiti. Kk ehzade, yanndaki adamlaryla Eflak'a gitmek zere Karin bd'a geldi. O blgedeki aknclar, tahta kmasn temin etmek iin, Yanbolu'ya gtrdler. Durumu haber alan padiah, hemen Yanbolu zerine yrd. elebi Sultan Mehmed'in geldiini gren asiler, hemen daldlar. ehzade, bizzat kendi lalas tarafndan yakalanp elebi Sultan Mehmed'e teslim edildi. Merhamet sahibi elebi Sultan Mehmed, kendisini ldrmeyip sadece azarlyarak O'nu Bursa'ya gnderdi. Kendisine ve kz kardeine ikramlarda bulunmutu. Bu srada Bursa'y ele geirmeye alan Karamanolu'na sefer alm, Bursa'y kurtarmaya gidilirken bu asi ehzade, seferin gecikmesine sebeb olmutu. Sultan elebi Mehmed, yannda aabeyi merhum Musa elebi'nin cenazesiyle, Bursa zerine yrmeye devam etti. Tahtn tek sahibinin Sultan elebi Mehmed olduu haberini alan Karamanolu'nun akl bandan gitti. Kale muhafz vaz Paa'nn ecaati ve metaneti Bursa Kalesinin dmesini nlemiti. Ne var ki, kalenin etrafndaki ehri atee yerdiren Karamanolu, tela iinde kamaya balaynca, Karamanolu'nun Harman Danesi adl bendelerinden birinin Osmanolunun lsnden korkup bu kadar telaa kaplyoruz, ya dirisi gelse halimiz nice olur? dedii mehur olmutu. Karamanolu'nun Bursa'dan kamas zerine, Sultan Mehmed ehre girer girmez vaz Paa'y mkafaatlandrarak, kendisine vezirlik ihsannda bulundu. H. 817/M. 1414 senesinde Karamanolu'nun zerine yrmek iin sefer hazrlklarna balad. Bir taraftan Kastamonu Bey'i sfendiyar Bey'e, orduya katlmasn veya olu ile beraber kuvvet gndermelini isteyen haberi gnderirken, Germiyanolu Yakub Bey'i sefere kacandan haberdar edip, tedarikli bulunmasn istedi. Bu haberleri alanlar, icabn yerine getirdiler. sfendiyar Bey, olu Kasm Bey'i kuvvetli bir ordu ile gnderdi. Germiyanolu ise, sultann ve ordusunun konaklayaca yerlerde ald tedbirlerle yiyecek hazr etti. elebi Sultan Mehmed, bu durumlardan ok memnun kald. Sefere Seyyidgazi zerinden yrye devam edildi. nce Akehir, sonra Beyehir, Seydiehir ve daha sonra da Konya yaknlarnda Orta ayr denilen yere gelindiinde, Karamanolu ordusuyla grnmt. Yaplan savata Kara-manoiu malub ve mnhezim olarak kat. Karamanolu'nun yakalanamaymdan ok zlen Sultan elebi Mehmed, o srada yamurlarn ok iddetli sellere sebeb olmas yznden, ordunun ektii sknty grnce, merhamet dolu kalpli bu sultan, zntsnden yataa dt. Zamannn en byk hekimlerinden olan Ferhat ile irin hikayesinin Trke manzum yazar eyh lakabh Sinan, padiahn hastaln derhal tehis etti: Karamanolu bu hastaln sebebidir. Bu zc olaylarn msebbibidir. O

yakalanrsa bu hastalk geecektir. dedi. Bunun zerine Yldrm'n bergzar, elebi Sultan Mehmed'in en yakn bendegn Ba-yezid Bey, dalarda saklanan Karamanolu'na, yapt bir basknla onu ele geirdi. Padiahn huzuruna getirdi. Hekim Mevlana Sinan eyh'nin, tehisinin doruluu derhal meydana kt. Karamanolu'nun yakalan, padiahn shhatine kavumasna yetti. Karamanoiu iin byk bir adr kurdurup, onu arlad. Bu srada Konya Kalesinde bulunan Karamanolu Mehmed Bey'in mahdumu Mustafa Bey Konya'nn ileri gelenlerini yanna alarak Sultan Mehmed'in huzuruna vard. Babasn affetmesi in erafia beraber yalvarmaya balad. II. Abdlhamid Han cennetmekn, merhametini bu ceddinden tevars etmi olacak ki, O da byle merhamet dolu bir insand. Bir emri ile yok edebilecei Hareket Ordusunu, mslman kan akmasn diye btn srarlara ramen o yok edici emri vermedi. O ordu, O'nu 33 sene maharetle idare ettii Osmanl Tahtndan indirirken, Osmanl'nn tarih sayfalanna gmlmesini abuklatrmaktan baka birey yapmadnn farknda myd? Evet... Belki de... Bu yalvarmalara dayanamyan elebi Sultan Mehmed, Karamanoiu Mehmed Bey'in bu istirhamlara; Ey ltufkr hkmdar! Bu sefer de beni balarsanz, (eiini gsne koyarak) bu can bu tende durduka sadakatten ayrlmyacaim. diyerek, ok ar yeminler de ilave edince, aff- ahaneye mazhar olduu gibi, Konya'y yine eline alm oldu. Huzurdan kan Karamanolu Mehmed Bey, adrdan biraz uzaklanca, koynundan kard bir gvencini ldrd ve Osmanolu ile dmanlmz beikten mezara kadardr diye sylenerek Konya'ya gitti. Avrupa'ya lk Eli Gnderilmesi H. 819/M. 1416 Ylnda Venedik'e bal bir prensin mstakil idaresi altnda bulunan Naka, Andra ve baz Akdeniz adalarna yerlemi olan korsanlar, Osmanl gemilerinin yollarn kesiyorlar, yama ediyorlard. elebi Sultan Mehmed, hazrlatt harp gemileriyle Adalar Denizine bir sefer tertipie-di. Gelibolu nlerinde Venediklilerle karlaan harp gemileri derhal savaa tututu. ok iddetli bir savatan sonra her iki taraf da kendi limanlarna ekildi. nk her iki taraf da ar yaralar almt. unu da unutmamal ki, Venedik gibi usta gemicilerin ve byk kalyonlarn bulunduu donanmaya, Osmanl gemileri kk gemiler olmalarna ramen ezilme-dikleri gibi, malub da olmamlar, Venedik Donanmasn pskrtmeye muvaffak olmulard. Bu deniz savasndan sonra Akdeniz (anakkale) Boaz dman harp gemilerine kapatlmt. Venedik Donanmas birka defa daha gelip Akdeniz boazndaki kaleleri topa tutmusa da bir netice alamaynca, eliler gnderip anlama yapmak istemilerdi. Bu anlama istei kabul edilmi ve Sultan elebi Mehmed Hazretleri tasdik ettii anlama suretlerinden birini gndermek zere saray avularndan bir yaveri Venedik'e gnderdi.

Grlyor ki ticaret ne kadar nemli bir faktr olarak ortaya kyor. Hatrlayacamz gibi I. Murad- Hdavenigr zamannda Venedik'e yakn olan Rakza Hkmeti, Devlet- Osmaniyye'nin ilerleyiinden ne kadar byk bir devlet ka can tahmin ettiinden, itigali olan ticari hayatn emniy-yete almak iin Hdavendigr Hazretlerine balln bildirmiti. Bilindii gibi deniz tamaclnn en nemli unsuru emniyettir. Bu emniyeti salamak iin, Osmanl'nn parlak istikbalini gren Rakza Cumhuriyeti ilk anlama yapan Avrupa lkesi olmutur. Daha sonra da Sleyman elebi'ye mracaat eden Venedik O'nunla da bir anlama yapmt. Sultan elebi Mehmed'e bavurarak anlama yenilemeyi isteyen yine Venediklilerdi. nk ticaret o lkenin can damaryd. Bu can daramarnin en nemli geidi Osmanlnn elindeki Akdeniz Boaznda dmleniyordu. Bylece Avrupa'ya ilk eli Sultan elebi Mehmed zamannda gnderilmi oluyordu. Rumeli ve Anadolu'da intizamn temini ile uraan elebi Sultan Mehmed, adm adm dolayor, nizam kame etmeye alyordu. Sultan Orhan Gazi Hazretleri zamannda fetho-lunmu, Ankara Savandan sonra Kayser'in eline gemi bulunan Hereke, Gebze, Darca, Pendik ve Kartal H. 822/M. 1419 ylnda Timurta Paa'nn olu umur Bey tarafndan harp yaplarak, kan aktlarak, ba verilip can alnarak geri alnd. elebi Sultan Mehmed, Eflak ve Engrs zerine yrmeye karar verdi. H. 819/M. 146 ylnda ayana kapanan Eflak Bey'ini, merhametle dolu kalbi yine afla mkafaatlandr-di. Eflak'n iini halleden Sultan elebi Mehmed Hazretleri, kutlu zaferlere balang olan admlarn, Engrs zerine evirdi. lk ii, Engrs'n kuvvet istinad olan Severin Kalesini zabt eden slm ordusu, Engrs'n kalbini koparp alm gibi olunca, Engrs'e den; elebi Sultan'n ayaklarna kapanmakt... Onlar da trl hediyeler sunarak yle yaptlar. Bir Kaza Edirne'ye dnmek zere slm Ordusu, yola revan olduktan bir mddet sonra, padiah atn hzla srerken, tkezleyen at yere dm ve zerindeki muazzam svari Mehmed elebi Hazretleri vaziyete hakim olmusa da, iddetli d bir rahatszlk vermiti. Zaten her savata slm'n bir neferi olarak kl elinde, kefen boynunda, ba alp an veren bu kahramanolu kahraman sultan, her gazada yaralar alm, defaatle savalardan gazi rtbesiyle terhis olmutu. Rivayet olunur ki, vcudunun 40 yerinde yara vard. Onlar, o yaralar, Allah nezdinde makbul izlerdendi. nk Mahbub-u Hda, hadis-i eriflerinde bunu beyan buyurmulard... Sultann Anadolu'ya Seferi ehzade Murad Hazretlerini veliahd ehzade olarak Amasya Sancana vali

gndermi bulunan Sultan elebi Mehmed, attan dmenin verdii sarsnty zerinden ifayab olarak attktan sonra Timur fitnesinin ban balarndan olan Karakoyunlu Yusuf, birtakm karklklar karm, Orduy-u Hmayun da bu ban yoketmek zere sefere kmt. Kara Yusuf, rak ve Azerbeycan taraflarnda istiklal ilan etmi, Diyarbakr Beyi Kara Osman ile Bayburt ve Erzincan iin ce-dellemeye balamt. Uzun zaman devam eden ekimelerden sonra Kara Osman Bey Erzincan' ele geirip Pir mer'in idaresine vermiti. Ne var ki bu Pir mer'de nefs-i emmare ar basm, kendisine beldeler zabtetme hissi hakim olmutu. Bunu iin de ebinkarahiar' fethetmeye kendini vazifeli addediyordu. Bu fikir, Pir mer'i toplad askerle ebinkarahisar' kuatmaya kadar gtrd. Buna mukabil ebinkarahisar Beyi Melik Ahmedoiu Hasan Bey, Veliahd ehzade Murad'a bavurmu yardm istemiti. Cneyd Bey'i ldren Alparslan olu Hasan Bey ise, Canik Eyaletini ele geirmiti. Ayrca sfendiyar Bey de Samsun ve Bafra'y igal edip, olu Hzr Bey'in idaresine vermiti. Bu kemekei durdurmak iin Veliahd ehzade Murad tedbirler aldysa da/elebi Suitan Mehmed Hazretlerinin Amasya Ovasnda grlen renkli adrlar, bu kargaaya son verebilmiti. Hele tular, adalet getiren endamlaryla boy gsterince, Gavur Samsun kalesini yakp kamak dmt sergerdelere... elebi Sui-tan'n kumandanlarndan olan Bierolu Hamza Bey, derhal hareket edip, eriat-i Ahmediyye'yi gavur Samsun'da hkmran kld. Sra mslman Samsun'a gelmiti... Mslman Samsun'un Fethi Gavur Samsun'u, fazla bir zorluk ekmeden fetheden Hamza Bey, Sultan elebi Hazretlerine, Mslman Samsun'u almann kolay olaca haberini gnderdi. Ota- Hmayun Merzifon'da kurulduu zaman, Mslman Samsun'un Beyi Isfendiyarolu Hzr Bey; akacak kan mslman kandr. Malubiyyet ibresi beni gstermektedir. Ben sultandan af istersem, o kabul eder diye dnerek, birok hediyelerle Sultan elebi Hazretlerinin huzuruna kt. Affa mazhar olup, hoa arlanarak, gitmesi iin gerekli kolaylklar gsterildi. Hzr Bey Samsun'dan ayrlrken Mslman Samsun da, islm'n klc Devlet-i EbedMddet olan Osmanl'ya katlyordu. te, vakf hizmetlerine ehemmiyet veren Osmanli padiahlar iinde, Sultan elebi Mehmed Hazretleri'nin zel bir yeri vard. Merhametinin okluu, bu hizmetlerle temayz etmesinde, mutlaka byk tesir husule getirmitir. Timurun bir kasrga gibi gelip gemesi, askerinin yama ve gaddarlnn faturasn Osmanl Devleti pek ar bir ekilde demi, her taraf yangn ve harabeye dnmt. Bu yangn ve harabe, ancak bir imar yar halinde, tamir ve eski haline getirebilirdi. elebi Sultan Mehmed, buna ok gayret etmi ve bunda da muvaffak olmutu. Ama en byk eseri; Bursa'da yaptrd muazzam Yeil Cami ve klliyesidir. Bu eserin, zellikle imareti zerinde durulmaldr. Bu

muazzam eserin kble tarafnda kendisi iin yaptrd mtevazi trede, ruh-u manevisiyle, cami ve klliyesine huzur iinde koan insanlar belki de gryor. eyh Bedreddin Ayaklanmas Simavna Kads olu eyh Bedreddin Mahmud, ehzade Musa elebi'nin Kazaskerliini yapm fakat, ilm-i zahir ve ilm-i btnda hrmete ayan bir mertebede olmas, aff- ahaneye uramasna vesile olmutu. Kendisine 1000 ake maa ve znik'te isknn emreden Sultan elebi Mehmed, alimlere ne kadar hrmetkar olduunu isbat etmi oluyordu. Onun ballarndan Brklce Mustafa'nn ok dzenbaz bir adam olduunu Tc-t-Tevrih sahibi Hoca Sadeddin Efendi Hazretleri u beytinde ne gzel ifade ediyor: Sofu davranyla hilekrlkta baekti, nice dzenler kurdu. Hilebaz yapsyla felei aldatp, ne oyunlar oynad. Etrafna toplad temiz inanl, fakat temyiz kabiliyeti zayf ahali ile bir kuvvet haline gelmiti. Bu durumu haber alan Simavna Kads olu eyh Bedreddin, bu iin ucunu kendisine dokunacan anlad iin sfendiyar Oullarna gitti. Oradan bir gemiye binerek, Musa elebi'nn bir zamaniar hkmran olduu Eflak diyarna ulat. Eflak hkmdar, Osmanl'ya bir mesele karacak adam bulduu iin sevindi ve kendisini ok iyi karlayp ikramlarda bulundu. Dier taraftan, Torlak Kemal -ki aslen yahudi olan bu adamn- da, toplad 5000 kiilik mevcutla harekete getii grlmt. Padiahn Amasya Vilayetine Vali yapt ehzade Murad, Torlak ve Brklce'nin zerine yrd. Aydn vilayetinin Karaburun mevkiinde karlaan iki ordu, ok iddetli, fakat ksa sren bir savatan sonra, ehzade Murad galibiy-yetini ilan etti. Brklce Mustafay idam ettiren ehzade Murad, Manisa taraflarna firar eden Torlak Kemal'in takibine, Beyazd Paa'y memur etmiti. Beyazd Paa da mel'un yahudiyi Manisa'da yakalam ve orackta idam etmiti. Simavna kads olu eyh Bedreddin'in adamlar bu haberi alnca, derhal ortadan kayboldular. Bir ksm da kendi balarn kurtarrlar zannyla, eyhlerini bizzat tutup, Rumeli tarafnda bulunan elebi Sultan Mehmed Hazretlerinin taht huzuruna getirdiler. Adil Mahkeme eriattedir eyh Bedreddin'in ilmi tartma gtrmeyecek bir seviyedeydi. Bu sebeble Sultan Mehmed elebi Hazretleri, dudaklar arasnda kacak kaldrn kelimesini kullanmaktan sarf- nazar ederek bu iin hallini, zamannn alimlerinin divanna brakmt. Padiahn huzurunda yaplan muhakemede, birok lim kendisine sualler sorarak, lim adamlarnn yzne kara aldn sylediler. Bunlarn iinde bulunan Mevlana Sadeddin-i Teftzn'nin talebelerinden Mevlana Haydar-

Hetev, ileri srd er'i delillerle eyhe k kaps brakmad gibi, elCsiye sresinin 23. ayetinde Allah onu bilgisi olduu halde yanltt fehvasnca suunu kabul ettirip; Kim ki size gelip de, hepinize ba olan bir kimse zerine ayaklanmanz emreder ve varlnz paralamak isterse, onu ldrnz! hadis-i erifini syleyerek hkm bildirmiti. eyh Bedreddin, dil eriatin bu inkr gtrmez hakikati karsnda suunu kabul etmi, nedamet iinde boynunu pe uzatmt. Buraya ufak da olsa, gnmzle ilgili bir mtalaa koymadan kendimizi alamadk. Baz materyalistler, komnizmi tarihsel adan ele aldklarnda, Osmanl lkesinde cereyan eden bu vak'ay da zikrederler. Yalnz unu bir trl anlamak istemezler ki; her sosyal ve ekonomik patlamalarn, ihtilallerin arkasnda, daima bir yahudi parma vardr. Nasl ki Kar Marx bir yahudi, Lenin ise yahudi bir ailenin damadysa, yukarda ksaca izah ettiimiz eyh Bedreddin Vak'asnda da barollerden biri yahudi olan Torlak Kemal Hud tarafndan icra olunmutur. eyh Bedreddin ise, ilminin kurban olmu bir zavalldr. Zira Niyaz Msr, eyh Bedreddin iin u msra syleyerek, onun ilim rtbesini izah etmitir. Muhiddin ile Bedreddin, ettiler ihya-y dn, Niyaz, der ya fsus anbardir varidat. Fakat ilmiyle cehenneme giden ok kimseler vardr. elebi Sultan Mehmed'in Hanmlar Ve ocuklar mrnn en verimli alarnda; Devlet-i li'yyenin yaad fetret yni; baszlk dnemini sona erdirmee alarak, geiren, Sultan elebi Mehmed; ilk izdivacn, Dulkadroul-lar beyliinin reisi Sli Bey'in kz, Emine Hatun ile yapmtr. Byklerin ii baka olur, felsefesi iinde bu evlilik siyasi bakmdan da yaplmas lzm gelen bir izdivat. Memlklar-la ve Dulkadrouilar arasndaki atmalarda Dulkadrolu Beyliini desteklemek Osmanllar iin daha faydal idi. Bu evliliin!403 ylnda gerekletiine atfu nazar ettiimizde fetret dneminin o muhataral ve Anadolu'da ki Trk Beyliklerinin yaral aslan Osmanldan nasl para koparrz hesab yaparlarken, Dulkadrolu Beylii ile akrabalk kurmak ok akll ve gerein ta kendisi olan bir hareketti. te Sultan Ftih'e ileride baba olacak olan 2. Murad unvanyla taht'a geecek olan ehzade Murad bu izdivacn bir meyvesiydi- ve evliliin senesinde bu sevin verici doum vukubumutu. elebi Mehmed Hn'n bilinen 2. izdivac Kumru Hatun ile olmutur ki bu hanm cariyelikten kadmefendilie ykselmitir. Seluk Hatun, padiahn bu hanmyla yapt evlilikten dnyaya gelmitir. Alderson ise her zamanki gibi bizim kaytlarmzda olmayan bir evlilikten bahsederki o da, Ah-med Paann kz ehzade Hatunla evlendiini ileri srer. elebi Mehmed Hn'n kzlar:Seluk Hatun, Hafsa Hatun, Aye Hatun, Sultan Hatun ve lald Hatun, hanimsultantar oimak zere be kznn ad

bilinirken, aslnda, yedi kz dnya'ya geldi. Bu kzlardan Seluk Hatun; elebi Mehmed hnn Kumru Hatun isimli hanmndan dnyaya gelmitir. 810/1407'de Amasya veya Merzifon'da bahse konu doum vukubulmutur. 2. Sultan Murad 1425'de andarolu brahim Bey'in; Hatice Halime adl kzyla evlendii zaman kz kardeinin dnnde birlikte yapt. Seluk Hatun 2. Mu-rad'm kaimpederi brahim Bey ile evlendirildi. Bu izdivadan Seluk hatun Yusuf ve shak Bali adl iki oul doururken, Hafsa ve Hatice adnda iki de kz dnyaya getirdi. Seluk Hatunda kocas brahim Bey'in vefat zerine, Bursa'ya avdet etdi. Burada vefat trihi olan 1485 ylna kadar yaad ve Yeil Trbeye defnolundu. Hafsa Hatun ise, andarl Halil Paanin olu, kumandanlardan Mahmud elebiye, aabeyi olan 2. Murad tarafndan verilmitir. sfahan ah, Ali elebi, Hseyin elebi, Hasan elebi ve Mustafa elebi ad verilen ocuklar olmutur. Bursa'da Yeil Trbede defnolunmutur. Aye Sultan ise elebi Mehmed'in yedi kzndan ismi bilinen nc kzdr. 1469'da Edirnede Aye Kadn Camiini yaptrarak vakflar balad gibi skb'de de bir camii yaptrmtr. Edirne'de bu hayrhah hanmn adyla anlan, Aye Kadn mahallesi vardr. Yeil Trbeye defnolunmutur. Ad bilinen dier bir kz ise Sultan hatundur. 828/1425'de Candarolu ankr Sancak beyi Kasm Bey ile evlendi. Hakknda baka bilgi olmayp dier kz lald hatun'da muhtemelen Karamanolu brahim Bey ile evlenmitir. elebi Mehmed hn'n sonradan padiah olan, 2. Murad'dan baka Mustafa, doumu Amasya 408/1410 vefat znik 1423, Mahmud nerde doduu malum olmayan ve 1413 ile 1429 yllan arasnda yaad bilinen ancak vefat yeri de bilinmeyen bu ehzadeden sonra, Bursa'da 1429'da veba'dan len Yusuf vefatnda 15 yanda olduuna gre doumu 1414'de gereklemi olmal. Yine 416'da doup 4 yanda vefat eden ehzade Ahmed, 1405'de doan iki yanda 1407'de len ehzade Kasm, sadece adlar bilinen lm ve doum tarihlerini bilemediimiz ehzade Mehmed ve Orhan'la eiebi Sultan Mehmed'in; erkek ocuk saysnn sekizi bulduunu ifade edebiliriz. Fetret devri sadnazamlan olarak; Yldrm Bayezid'den sonra yni 1402 Ankara sava sonrasnda firara ba vuran andarl Ali P^a 1. Murad dneminde balayan sadaretini, Yldrm'lada devam ettirmi onun esarete dmesinden sonrada olu Sleyman elebiye'de vezirliini devam ettirmitir. Bu mddet genel olarak 19sene, Oay, 27gn srmtr. eyh Ramazan Paaofu Krehirli Bayezid Paa, 4 sene, 2 ay, ve ondan sonrada Amasyal hMeiik Paa 5/temmuz/1413'e kadar 2sene, 4 ay, 16 gn, vezirlik etmitir. Osmanckl mmzde Halil Paa ise Anadolu' da elebi Mehmed'e 28/temmuz/1402'den 5/temmuz/1413 ylna kadar 8 sene, 11 ay, 8 gn sadnazam olarak hizmet vermitir. Osmanl devletinin 9. sadrazam olan Amasyal Bayezid Paa 5/7/ 1413'de ald mhr, 8 sene, 1 ay, 27 gn tadktan sonra 31/austos/1421'de andarlzde brahim Paaya brakm oldu. Amasyal Bayezid Paa, 4/ma-ys/1421'de vefat eden padiahn son sadrazam olmutu. Tabiatyla da 2. Muradn ilk sadrazam da, Bayezid Paa olmu oluyordu.

Sultan elebi Mehmed Hazretlerinin Vefat Timur belasnn sndrmek zere olduu yeniden parlatan, onu eski aaal durumuna kavuturan yce sultan Mehmed elebi Han, H. 824/M. 1421 ylnda, vcudunda 40 kadar yara izi ile beraber fni dnyadan gmt. ehzade Mustafa'nn sa olduunu bilen elebi Sultan Mehmed Hazretleri, 8 yl sren saltanatnn devamn, sevgili olu veliahd ehzade Murad Hazretlerine vasiyyet etmiti. Vefat, Ordu-yu Hmayundan gizlenmiti. Ancak, padiahlarnn grnmemesinden birey sezen mcahidler, padiahmz grmek isteriz! diye nmayie baladlar. Bunun zerine cesedi tahnid edien Sultan Hazretleri, lo bir odada askerin zabitanna gsterilmi, arkasnda duran bir kii de, zabitlerin selamna selamla mukabele edebilmesi iin elini-kounu oynatmaya mecbur kalmt. Bunu gren zabitler, padiahmz berhayat (yayor) diyerek, askeri intizama almlard. Ceset-i pkiyle 42 gn daha slm Devletine hizmet eden Yce Sultan Mehmed elebi Hazretleri; mekann cennet, makamn mbarek osun.! Rahmetullahi Aleyh. Osmanl Ve Denizler Merhum Amirallerimizden ve yz yana yaklat srada vefat eden Afif Bykturul, 1982 senesinde T. C Deniz Ba-smevinde tab edilen" Osmanl Deniz Harp Trihi ve Cumhuriyet Donanmas" adl drt ciltden meydana gelmi almas ile bunu yaymlam olmas milletimizin gerek asker, gerekse ticaret filosu gereksede Trk denizcilik trihi bakmndan, merhum amiralimizin milletimize ve denizcilerimize niz bir hediyesidir. Eserini, son derece ciddi kaynaklara dayanarak meydana getirmesi ve meslein, en uzman kiileri arasnda yer almasndan dolay bu almadaki tahlilleri, btn denizcilerimizin, tarihi ve trih merakllarnn istifade etmesi gereken, bir bal petei gibidir. Biz bu almamzda; Osmanl deniz trihi hakknda umumiyyetle bu kayna esas aldmzdan, merhum Amiral'in bu kymetli eseri hakknda birka sz sylemeden geemedik. Kendisini rahmetle yd etmeyi vecibe-i diniyeden addederim. Dnyalar ve Deniz Ortaan banda, dnyann yuvarlak olduu pek bilinmiyordu; dnya hakkndaki bugnk bilgilerimiz o devir insanlarnn mehulyd. nsanlar birbirlerinin varlndan habersiz olarak drt ayr dnya'da yayorlard. Bu drt ayr dnyay; Akdeniz, Baltk denizi ve Botni krfezi, in ve Japon denizleri ile Meksika krfezi ile Karaib denizleri etrafnda toplanmlard. Bu denizlere daha sonralar ilmen; "Mediterranean (Topraklasaras deniz) ad verilmitir. Bu drt denizin tabii ve stratejik yaplar birbirinin aynyd. Hepsinin de giri k kaplar var, hepsinin de, kendisini blen yarmadalar ya da Ada'lan vardr. Hepsinin ulatrma durumlar benzerlik arzetmiti. Deniz aralarnn yetersizlikleri bahsettiimiz bu drt dnyann

biribirleriyle balant kurmay hayli zaman geciktirmitir. Sahil insannn ilkel krek anlayyla srp giden hayat ak denizlere kmaa pek imkn tanmamtr. Htt harita ve pusula gibi mhim olan ara ve gerelere ihtiya hissedilmediini rahata syleyebiliriz. Ky gemicilii dediimiz hususu milattan ncede, sonra da, ekseriyeti bilhassa Ege denizinde olmak zere nice deniz savalar vukubulmutur ki bunlar; Romallar, Kartacalar, ranllar ve Bizansllar arasnda cereyanlar, ileri dnemlere tesiri olan savalar olarak grlmemitir. ranl'lar Trabzon zerine geldiklerinde, buray Bizans'dan koparmak istemelerine ramen cephenin gerisini Bizans tehdidi altnda grdnden ekilmeye mecbur kalrken, Arablarsa gemilerinin gl bir donanma tekil etmemi olmasndan dolay boaz-lan alamamlard. Beri tarafta Avrupa'nn kuzey denizinde de Normaniar ve Aragonlar denizde ve denizciikde kuvvetli olduklarndan, avrupa ktasnn kuzey kylar onlardan sorulmaktayd. Deniz dnyasnn kolay anlalamamasnn bir ok nedenlerle beraber, iki nemli nedeni ne kar. Evvel denizle alakal vakalar, insanolunun yaradl karakterine uymuyordu. Kara hareketinde insann, dman basmak, yakp ykmak, tahrip etmek htt yok etmek macera gibi geliyor insana zevk veriyordu. nsanlar, gidip gelip ayn limana geri dnen donanmalarn harektn incelemekten pek holanmad gibi savalarda kat'i neticenin kara'da alndn gzn-ne aldklarn biliyoruz. Merhum amiralin ifadelerinden yukardan beri zetlemeye gayret ettiimiz bu ifadelerin, aynen alnt yapmamz gereken bir blmn aaya alyoruz: "Bizim trih otoritelerimiz Osmanl devletinin imparatorluk biimine girmesini hep ve yalnz kara olaylarna baladklar iin hep Bizansdan sz edip durmulardr. Halbuki karada Bizans ne kadar nemliyse, denizler de bata Venedik ve Ceneviz olmak zere, talya'nn denizci cumhuriyetleri daha az nemli deildi. nk; Osmanl devleti btnln Anadolu'yu bir araya getirmekle yetinmi boazlar zerinden Mora'ya atlamt. Bu atlay, bata kara deil deniz sorunlarnn relendirilmesine balyd. Bu cumhuriyetler daha balangta bir araya gelip denizyollarn kesebilselerdi, kukusuz Osmanl'larn kta'ni] Akdenize bakan paralarnda imparatorluk kurmalar olaan olmayacakt. Nitekim; Amiral Guiseppe Fioravanzo: <Karada imparatorluk kurmak isteyen diktatrler, sadece kara kuvvetlerine dayanrlarsa ilknce ellerindekihin bile yok olduunu grp sonra hayata gzlerini kapamlardr Deniz kuvvetine dayanan imparatorluklarsa ok uzun mrl olmutur^ Demitir. Hakikatten muhterem okurlarmz, pek mehur olan 2. Abdlhamid'in hatratnda, Osmanl devleti bir deniz lkesiyle ittifak yapmaldr. Denizlere hkim olan dnya'ya hkimdir beyann, merhum Amiralin satrlarn te'yid ettiini gryor ve anlyoruz. Efendim; talyan denizci cumhuriyetleri ibaresi zerinde bir miktar durmak istiyorum. Bu gnk talya'nn 14. asrdaki durumu, kullanlan cumhuriyetler terimine pek uygun o!-duunuda aada alntlayacamz paragrafdan pek iyi

reneceiz: "..talyan denizel cumhuriyetleri, ilknce kendi aralarnda rekabete balamlar binbirlerine kar yaptklar mcadelelerlede zayf olanlar etkisiz hle getirmilerdi. Bu denizci cumhuriyetleri Cenova, Floransa, Venedik, Amal fi, Toscana, Ancona ve Napoli krall, Sicilya ve Sardunya krallklaryd. Cenova, Venedik vePiza cumhuriyetleri, tekileri tesirsiz hle soktuktan sonra." talya'nn bir izmeye benzerlii haritada ayan beyan bellidir. Byle bir arazinin denizle evrili olmas ahalinin denizin nimetlerinden istifadeye almas tabiidir. Yukarda saylan cumhuriyet ve krallklara dir isimler bugnk talya'nn birer ehridir. Anadolu zerindeki beylikleri. nasl makul karlamsak, sonradan da birlii temin mesaisine girimisek, bu talya cumhuriyetleri meselesi de ayn gelime iindedir. Devlet-i liye Anadolu birliini teminde, en evvel ve en ksa zamanda becerendir. Amiral merhum Afif Bykturul eserinin 1. c. sh. 7'de demekteki: "znt ile ifade etmek gerekir ki, Deniz kuvvetlerimizde ok eskiden beri, trihin krekli ve yelkenli gemilerin tiplerini, tip adlarn ve mimarilerini tespite pek iltifat edilmemitir Yabanclar kendi teknelerini cilt cilt kitaplarla vede pek artistik baskl olarak yaymladklar halde, bizlerde byle merak uyandramamtu: Geri eitli deniz yazarlarmzn krek ue yelken dnemine ilikin yaptlar yok deildir, fakat kaynak eksikliinden bunlar da biribirleriyle eliki halindedir." fadesinden sonra sayfann dibine koyduu bir dip notla, krek ve yelkenli gemilerle alakal kitaplar, deniz mzemize balayan, Bayan Engin zdeniz'i takdir ve kranla andktan sonra yine yelken ve krek dnemine dir, yazarlarmzn eserlerinin ok gizlidir kaydyla kasaya kaldrlm olmasna itirazm koymutur. Osmanllardan nceki Yerleimler Kara ulam vastalarnn kfi miktarda olmamas, Karadeniz'e akan, seyri sefaine yni su yolu nakliyesine elverili nehirleri, ekonomik alanda byk bir deer saymak gerekir ve bu nehirler arasnda Tuna, Dinyester, Dinyeper ve Don nehirlerini mhim saymak icap eder. Hemen ilve edelim ki Hazer denizine de, Volga nehri akmaktadr. Bu su yollarndan akan ticaret gelirleri tabiatyla ekonomik bakmdan bu su yollan zerinde mcadele ele geirmek hususunda srp gitmitir ve gitmeye de devam edecektir. Karadeniz boaz, yni stanbul boaz Karadeniz kaps olarak ticaret yolunun herkes tarafndan ele geirilmesi hlyasyla yanp tutuulan stratejik hedefti. Hedef olan yerlerin arasnda anakkale boaznn yer aldmda hemen hatrlatalm. Merhum Amiral Afif Bykturul bakn ne diyor: "Anadolu vede Balkan yanmadalanyla Ege denizinin kurduu bu verimli blgenin doa yapsyla, tek bir devletin elinde bulunmas gerektiriyordu. Blgeye tek bir devlet sahip olursa o devlet mutlu yaamann en byk aday oluyordu. Blgede eitli devletler biramda yayorlarsa, birbirleriyle anlaamadklar takdirde kolaylkla srkleniverlyoiiard. zellikle Anadoluda hibir devlet deniz sorunlarn

anlayp bundan yararlanamamsa, uygarlk kalntlarn brakp trihten yok oluvermiti." beyanyla imparatorluu yakalamann denizlerin kontroln elde tutmann gerektiini vukufla ortava koyuyor. Ancak bu hedefi anlamak ne derece kolaysa, idareyi kon-rola almak o kadar gtr, hkm verirsek sylediimiz yanl olmaz. Nitekim; Akdeniz'i Trk Gl hline getiriimizi Barbaros'u ve 1520 yl sonralarn beklememiz gerekmitir Osmanl devleti olarak. unun zorluunuda ispat eden bir baka rnek olarak, Osmanl'dan evvel blgeye tam sahip olann Bizans imparatorluu olduunu gsterebiliriz. Bizans' trihten kazyan Osmanl, denizlerde ki eriksiz hkimiyetini ancak altm seneyi aan bir zaman diliminde yni 1453 sonras ve 1538'deki, Preveze zaferi ile tamamlamaya muvaffak olmutur. Osmanl donanmas da, ticaret gemileride Kbrs, Rodos ve 12 Adalarla dier stratejik deniz limanlarnda slenen korsanlarla hayli zaman mcadele etmitir. Bunlar Rodos valyeleri, Sent Templier gibi isimler ile organize olmu ve bat leminin Osmanl zerine uzanan, adet ileri karakolu gibi grlmtr. Yni dememiz o ki; Papalk bata olmak zere btn avrupa devletleri korsanlar ile zaman zaman mttefik hareket etmeyi gerekletirmilerdir. Hemende ilve edelim ki, Sultan Ftih stanbul'u zapt iin hazrlnda Rodos valyelerinin dostluu istemelerine Venedik tehlikesini amak iin 21/aralk/145 l'de olumlu cevap vermitir. 20/ara-lk/1522 ylnda Kanuni Rodos adasn fethedince Rodos valyeleri, Malta'ya getiler ve Malta valyeleri adn aldlar. Malta valyelerini 1789'da Franszlar Malta adasn igalle sonlandrmlardr. Anadolu Beylikleri hakknda malumat verdiimiz blmde, Seluk bey'lerinin grevleri olan bat istikametindeki savunma ve fetih vazifelerini deniz zerinde de gstermiler ve Beyliklerin deniz hareketleri hakknda bilgiler vermi olduumuzdan Orhan Gzi'nin, Aslan Karamrsel Bey'i, 1326 ylnda Karasi'den getirtip, Karamrsel dediimiz yerde, 24 gemisiyle birlikte slendirmesine gelelim ve donanmay hmayunun macerasna burdan bakmaya girielim. Sultan Orhan askeri kuvvetlerini, Rumeli tarafna ulatrmak iin 1345 ylnda Anadolu'dan Ceneviz gemileriyle gemi vede Edirne'yi almt. Farkna vard hususun banda u gelmekte idi. Donanmaya sahip olmamak tbir-i dierle, gl bir donanmaya mlik olamamak. Eer gl donanmas olsayd, stanbul'a sanca Osman'yi dikmek ona nasip olabilirdi. Amma bu seferin u fayday da getirdii bir vakadr. anakkale Boaz savunmasn Gelibolu'da kurmak ve tehlikeli bir korsan yata olan mroz, imdiki Gkeada zerine 1347'de karma teebbsnde bulunduunun akabinde 1352 senesinde Marmara denizindeki btn adalar feth etmekle Osmanl'nn k, deniz takviyesi ile birlikte hz kazanmt. Orhan Gazi bu arada donanma personeli yetitirmek niyetiyle, sler kurmay kuvveden fiile kard. Bunun en byk grntsn Karamrsel'de ilk tersaneyi kurmas, tekil etmitir. Yassada'y ele geirirken Bizans filosunu yenen Osmanl filosu istikbalinin parlak olduu iaretini veriyordu ve Orhan Gazi dneminin, denizcilik zerinde ksa vadeli yatrmn ilk filoyu Karesi Beyliinden almas, orta vadeliyi kisavadeliyi Karamrsel

civarnda tersaneyi inaasn devreye sokmas ve gemi yapmna msaid aalarn bulunduu havaliyi elegeirme plnlarna ncelik vermesi olarak deerlendirirken de uzun vadeli de ise, anakkale Boaznn neminin idrki iinde Gelibolu'yu donanmann hazrlanaca savunma ve saldrnn ss'l harekesi yapmay, fiiliyata dkmesi olarak vasflandrrken krsal alan insan olan tebaasnn (mslim, gayri mslim), denizcilik brannda yetimesini salayana kadar, yabanc eleman istihdamna ve bunlarn yanna gnll olarak kendi nsanlarmz koymu olmas, takdire ayan ve bir mareal pln saylmas iktiza eder. Sayn iber Ortayl'nn, bir konumasnda Osmanl padiahlarnn ekseriyeti en byk mareallerdir demesi, bizim denizle ilgili plnn da Orhan Gazi'yi mareallikle vasfetmemize cesaret vermitir. Sultan 1. Murad'n Deniz Hareketleri 1360 ylnda tahta geen Orhan Gzi'nin olu Murad- evvelin deniz ciliimizie alakal pederinin, orta ve uzun vadeli hedeflerinin hayat bulmasna yardmc olduu asla inkr edilemez. almamzda; bir kaynak olarak deerlendirmeye ve istifadeye altmz merhum Afif Paa; mezkr eserinde , pozitivist bir yaklamla meselelere bakan neslin bir mensubu olarak, Bizans imparatorluk ailesinin sistemini, aynen kullandn eri srmtr ve de kendinden sonrakilerede tehlikeli bir usl olarak miras olarak brakmt der. Peinden de ngiliz Amiral Sir Henry Felik Woods'un "Trkiye Anlan" adl ve evirisini Amiral Fahri oker'in yapt veya yaptrtt hatratndan da u cmleyi alntlayarak, pozitivist anlayn aknln maalesef yie glendirmeye kalkm: Wodds de-mekteymi ki: "slmlk; yzyllar boyu ilme hizmet eden ve bir ok yeni bulular gerekletiren ve nsanla yarar saiayan, mstesna bir vasta olmutur. Ancak kurallar, geri kalm bir saate benzemitir. Durmak zere olan bu saati ayarlamak zamanda gemitir.." imdi bu ifade ile, Sultan Murad'in tercih ettiini ifade ettikleri, Bizans imparatorluk ailesi tarz hayatn takipilerine kt rnek oldu demenin. Eer kast edilen Bizans kraliyetinden hanm alm olmas ise selefleri de ayn evlilik tarzyla mebudurlar ve bu hataysa Osman Gzi'ye bu hatay izafe etmek gerekir. Ancak ortada Bizans'a riayet eden bir usl nerede, kaynaklarda ketum iie sistemini dinimizin emri olarak benimsemeyi ilke edinmi bir slleye byle asl fasl olmayan usller kullandlar itham, bu kymetli eserin satrlar arasnda yeri olmamas ger.eken ifadelerdi. Bizim bu hususu belirtmemiz, trih almalarnn ok tenkitisi olur. Bunun ou da tenakuzlarn yakalanmasna vabestedir. Biz; merhum amiralimizin, denizcilik branna ait deerli bilgi ve iratlarna ba vururken ehliyetine nem verdik. Merhum da brannda bize gre ehil bir zatt zten hemen bu mevzuun devamn da poligami yni msl-manlarn taaddt- zevcat birden fazla izdiva hususunu gndeme getirerek, "..padiahlarn eitli milletlere mensup prenseslerle evlenince bu prensesler, senin olun hkmdar olacak, benim olum hkmdar olacak diye, saray iinde ve dnda hizipilie balamlar ve ehzadeleri birbirine drmlerdi. Saray entrikalar da bunlardan domutu." demek suretiyle dinin bu husus da olan msaadesine kar kmay neriyor. Merhum haksz saylmaz onlarn nesli, subaylarmzn ecnebi

bayanlarla izdivacn yasak olduu dnemi yaamtr. Nice byk sevdalar, bir zabiti ak olduu matmazel ile meslei arasnda tercihe zorlayan kanun ile yaadlar. Niceleri; aklarn yreklerinde soutup subay olarak hayatlarn devam ettirdiler ki niceleri de aklarnn Kerem'i olup meslekleriyle olan balar zdler. Bilhassa Osmanl dneminden beri; denizcilerin giyim kuam, denizin verdii zindelik ve Cumhuriyet dnemi denizciliinin cazip kyafeti sadece bizim gen kzlarmzn kalblerini lerzn (titretmeyip) etmeyip, ecnebi Umanlara giden yiit leventlerimizin ve patronalarnn k olan ecnebi milletin matmazel ve madamlarnn hayranln ve kalplerinin bu gsterili fizik, munise arkl bak nice ak teini frlatan ok gibi olmutur. te ecnebiler ile izdivac yasaklayan anlay tenkid etmeyi gze alamayanlar, padiah efendilerimizin ve dinin msaadeside bir kap aralamak, bir pencere amak metodunu kendime dstr ettiimden, ayn anlayn okurlarma sirayetini arzu ettiimden detaylar nakilin nemine ayrca iaret etmek sterim. Dnya denizlerinin, hele gnmzde eitli antlamalar vede tekil olunmu eitli kurumlar kanalyla beynelmilelliyet anlay iinde her milletin gemisinin erbete ve hrriyet ile get- gzar etmesinin, yni denizlerde dolaabilmesinin temin edilmi u olduu dnemde gemici terimlerinin standardnn da ta 1. Murad zamannda uluslararas olarak kabullendiinin isabeti, bir ven-i lisan veya lisan- din hlinde alnmayp da meslek lisan alnmasndaki hazm da belirt mek gerekir. Dnya denizcilerinin pir olarak tabii ki Hz. Nuh (a.s) olduu ileri srlmesi pek doru olmakla beraber, talyan, Ceneviz ve Venedik gemiciliinin yaygnl da su gtrmez bir hakikattir. Dolaysiyla bunlarn bugn bile kullanlan krek dnemi terimlerini dile getiren; oturak, yarm oturak, al beraber, direk, anaklkla dier ifadeler, yine gemi paralarna ve yelkenlerine verilen adlar, bunun yannda komutlar olan, orsa, alabanda, vardavele vealesta orsa alabanda gibi nice terimlerin kabullenilmesini idrak etmek gerekir, ]. Murad; Gelibolu ssnn ve tersanesinin ikmlini hzlandrmakta acele ederken, 1366'da Trk donanmasnn ilk plnl ikml ssn tamamlamaya muvaffak olmutu. Bozcaada'nn Venedikliler tarafndan, boaza kar bir s olarak kullanlmas, Osmanllarn muhalefetine maruz kalmaynca durumu Cenevizli'ler dnmeye baladlar ve sonunda denizci olan bu iki cumhuriyetin birbirleriyle savat grld. Demekki Osmanl padiah gtt politikayla, ayn dinden olan bu iki cumhuriyeti sava karan aldracak hle getirmeye muvaffak olmutu. Sultan 1. Murad; 1371 ile 1374 yllar arasnda, Kavala, Edirne ve Dramay almak suretiyle Bizans' enbere alm oluyordu. Bizans'n yardm grebilecei tek yol olarak Ege denizi tarikiydi. Deniz yolu ak olduka; bizim iin en tehlikeli husus, Bi-zan'sin, Venedik ve Cenevizlilerle uyumas, bir savunma gurubu tekil etmesi, bir ok tehlikeye ak olmamza- sebebiyet verebilirdi. Bozcaada'ya ses karmayan, padiah bu ileriyi gren siyasetiyle, Rumeli'nde kklerin derinlere dalmasna yol aanzaman dilimini temine yol am oldu. sla -m gnl fetihlerini Rumeli yakasnda nice

sevda ve ak ykleriyle islmlaan gayri mslim ailelere her geen zamanda yenileri katlyordu. Gnln, zorbala, btla stn gelii yaanyordu.. Bozcaada Meselesi Bozcaada'nn; Venediklilerde olmas veya Cenevizlilerde olmas Osmanl politikas asndan pek fazla nem tamamakla beraber Venedik'te olmas, Cenevizliler de olmasndan daha zararlyd. Nitekim; 1376'da Ceneviz donanmas Bozcaada nne geldi. Karaya ktlar. Buradaki srgn olan Bizans'l Andronik'i kurtardlar. stanbul'a tadlar ve imparator iln ettiler. Bozcaada, bu sefer zerinde srgn yaayacak olan Yuannis olu Manuel'in imparatorluunu yd edecei gnlerini geirmek zere misafir ediyordu. Cenevizlilerin, Bozcaada dolaysyla Venediklilere yapt bu basknda kafi olarak var olan fakat pek ortada grlmeyen Osmanl muaveneti, aday s olarak kullanacak olan Cenevizlileri 1. Murad'a minettar kalmalarn salamt. Trih 1379'a geldiinde ise; Venedik de bu sefer Bozcaada stne yklendi ve srgn Yuannis'i stanbul'a getirip tekra-ren tahtna oturttu. Fakat; Andronik'e srgn yeri olarak bu seferada deil, Serez lyk grlmt. Sultan 1. Murad iin Bozcaadann el deitirmesi nemli deildi nk birbirlerine hasml sren iki kuvvet vard, stelik iler yeniden balamt ki buda bir karklkt. Hasm tarafn karklk yaamas dier taraf iin daima nisbeten rahat nefes alma ans meydana getirir. Ne vard ki burada, babalar, yni Andronik ile Savc Bey'in babalar kendilerine kar ittifak eden oullarnn, isyanna muhatap oldular. Trih de "Serez Olay" diye anlan bu isyann 1. Murad tarafna deni olu Savc Bey'i katlettirmesi olduki tabii ki bundan ok mkedderdi. Ancak byle sert davranmasnn esbab, bu mttefikane yapan isyan sadece bakaldrmak ekli iinde gemeyip, silah ve asker kullanlmas meydana gelen atmalarda can kaybnn bulunmas hkm- slama tamamen uygun olarak tatbikiydi. Andronik'in ise gzlerine mil ekilerek ama edilmesi oldu. Bizans bu olaydan sonra ancak yetmi yl daha hayat srebildi olduka cansz olarak. ehzadeyi ldren iradeyi Osmanl devletine beyzkrkiki yl daha yaama ans verdiini gryoruz. znty soracak olursanz, ir ne demi: "Syleyin anam'a, anam alasn/babamn olu var beni neylesin" Byle bir dizeyi gazellerimizde ve uzun havalarmza hediye eden ir yalan m sylyor?!! Anlay meselesi ve katlanabilme gc, standprd olmaz. yle deilmi efendim? Yldrm Bayezid'n Deniz Hareketleri Kosova savandan sonra Osmanl tahtna oturan Yldrm Bayezid deniz hareketleri hususunda iki meseleyle kar karya idi. lki Anadolu topralar rumeli topraklar ve bunlar ikiye ayran denize hakim olmak hususuydu. Bu padiahn dnemi de donanma bakmndan yeterli seviyeye ulamadan gemi

bulunmaktadr. teyandan Cenevizin Beyolu kolonisi, Midilli beyi Franesko Gatilisyo, Kbrs Kral ve Sakz adas beyi Osmanl devletine kar birlemilerdi. Belgrano adl tarihi bu birlie Etkisiz ttifak adn vermiti. nk avrupa devletleri de; bunlar desteklememiti. Yldrm Bayezid'in ikinci sorunu da babasnn dneminde olduu gibi Venedik ve Ceneviz Cumhuriyetlerinin ittifakn nlemesiydi. Bunda da Yldrm'n komutanlarndan Saruca Bey'in idaresinde Ege denizinde Venedik Kolonilerine yapt aknlar bu lkenin Osmanl ile bar muhafaza etmesine yaryordu. Saruca Bey'in vurduu yerler olan Eriboz, Sakz ve Mora'daki ticaret merkezleri bu cumhuriyetin can damaryd. Yine meselenin baka bir yn de Bayezid, Anadolu Beyliklerinin ilhak hareketini yrtmeye balayacandan, Venedik ile htt Bizans ile kavgasn tatile sokmas lzm geldiini biliyordu. nk beyliklerin balarna gelecek Osmanl istilasna kar, Bizansn kendilerine arka kacana mit tayorlard. Venedik'se; Osmanl istikbalinin parlak olacann iaretini tecrbesiyle idrk etmi, Bayezid'e sokulmaya pek arzuluydu. Yldrm; beylikleri tek tek ilhak ederken sra Kastamonu'ya gelmi o tarafa yneldiinde sknts, kendisinin e kuvvetine mlik Sivas hkmdar Kad Burhanettin idi. Buna bal olarak Kastamonu hareketini bahara erteledi. sabet etmi ki o sene Kad Burhanettin kuvvetleri, Yldrm'n nclerini malubiyete duar ettiler. Ayn zamanda Macar kral, Yldrm'n Anadolu tarafndaki kouturmasndan istifadeyle Nibolu'yu muhasara, Eriboz, Nake, Sakz, Midilli Dukalklar ise, Macar kralna yardm niyetiyle, anakkale zerine filolar ile taciz hcumlar yaparak, Yldrm Bayezid'in Rumeliye gemesini geciktirmek, Nibolu'nun dmesini temine alyorlard. Bayezid; bu engellemelere kar Sar ca Bey'i Boaz nndeki filolar datmasn emretti, kendi de Nibolu'ya eriti. Nibolu gailesini halleden padiah'n Adriyatik denizindeki Dra limanna ak, avrupann dn koparmt. Avrupa; spanya zerinden Araplarn Fransa'ya yaklamasnn yannda, bunlarla dinda olan Osmanl'nn dou Avrupa ve Adriyatik zerinden pr velvele bir kbus gibi yaylmasn ve kskaca dmekten, nasl syracaklarn bilemedikleri gzlendi. Saruca Bey'in Yaptklar Ege'de bulunan ada'larn beslenme iini genellikle Anadolu'ya dnk hat ile yapt bilinen bir gerektir. Bu gerek adalar tekil eden bilhassa Kbrs, Rodos, Oniki ada, Sakz Sisam, Limni adalar ile Anadolu limanlar arasnda, yiyecek maddeleri trafii bulunduundan Ada idarecileriyle, yni Dka'lklar ile Osmanl ky beylikleri arasnda bir iliki meydana geldii gibi ticaretin dostluun devamndaki tesiri burda daha net grlmekteydi. Osmanl'lar; Aydn ve Saruhan beyliklerini hududlarna katt yl, avrupa pek byk bir ktlkla kar karya kalm, ada'lar ise devlet-i liyeye daha da fazla muhtaciyete dmt. Ne eksikliktir ki, Osmanl donanmas gl, byk bir donanma olsayd, ada'larn tamamn ele geirmek ok kolayd. Donanma olmadndan bu frsat karld. Bayezid ise, ada'lar zorlamak iin buralara gda

evkini yasaklad. Fakat yasan ters teptiini ok grmeden grd. nk, lm eek, kurt'tan korkmaz misali, Nake, Eriboz, Sakz ve Midilli adalarnda yaayan Venedik beyleri birleerek, Anadolu sahillerine basknlara giritiler ve hayli yeri vurup, yamaladlar. Saruca Bey'de, altm gemilik fiiosuyla mukabele ederek, onlar malup ettikten sonrada Oniki ada, Eriboz, Antalya kylarn vurduktan Sakz Adasn tahrip ederek, anakkale'ye avdet etti. Amiral Bykturul merhum, eserine ald bir dip notta talyan amiral Giuseppe Fioravanzo'nun; <Os-manllar denizlere sahip kmak iin mcadelesini yapmadklar iin imparatorluklarn kay bettiler. > dediini kaydeder. Bayezid'in stanbul muhasarasnn aslnda temel baars, avrupa yardmnn gelmesi mmkn tek yol Ege denizi tariki olup buradan gelecek yardmn, anakkale nlerinde durdurulmas ile Bizans'n dmesi kader birliiydi. Saruca Bey bu mdafaay ne kadar yapabilirdi ve ne kadar srdrebilirdi? Bu soru padiah hayli dndrmekteydi. Bu srada, 1394 ylnda Timurlenk faktr Osmani-Bi-zans denklemine dhil olmu, iki bilinmeyenli denklem, ok bilinmeyenli hle dnmt. Bu te karan en kolay olan Bizans idi. nk ona den Timurlenk'in Bayezid'le kapaca ana kadar, Osmanl muhasarasna dayanmay baar-masyd. Bizim mektep trihlerinde Nibolu sava bir kaie, bir sa-. vunma, Doan Bey ve Yldrm Bayezid'in konumas olarak nakledilir ve zafer elde edildi denerek geitirilir. Halbuki bu hal seferi ve ittifakndan baka bir ey deildir. Venedik senatosu, 1394 ylmda amiral Mocenigo'ya Venedik'in 3, Gi-rit'in 3, Eriboz'un 1, Nake'nin 1 gali vermesiyle toplam sekizi bulan Gali ile Osmanl zerinde, bask kurmaa kalktklarnda Macaristan kralnn senatoya gnderdii bir bykeli iin rengini deitirmiti. Macar kral, 1396 ylnda ilkbaharda Osmanl zerine Tuna nehri zerinde Dolnari mevkiinden, Osmanl snrn yarmak suretiyle stanbul'un stne inmeyi gerekletireceini ileri srd. Sekiz gali'den tasarlanan Venediin organize ettii filoya be ilave yaplarak 13 galiye karlmasn istedi. Venedik senatosu Macar kralnn plnn uygulanabilir addettiinden, Mocenigoya elindeki dokuz gali ile Bizans'n yardmna gitmesi emrini verdiler. 1396 yl Nisan ay banda Fransz kuvvetleri Paris'den yola km, Burgonya Dk' Filip'in olu Jan, bin tane valye, yedibin cretli askerin banda yer alyordu. Mareal Boche ve Amiral Jan do Vien'in-de valyeler arasnda olduu grlmekteydi. Alman, Leh, ek'lerinde Franszlara itirak ettii grld. stelik aralarna Eflk Voyvodasn, Bizans kral Manuel'i alacaklard, Venedik filosunun yerini ise Hal donanmas alacakt. Organizasyonun bykln biraz dnaumzde, hemen unu anlamahyzki, gayrimslim ile msiim-ler kavgas, hak ile btl kavgasdr. Ancak tccar cumhuriyet olan Venedik ticaretin akbetini, savan ve Osmanlnn malub edilmesinden mhim saydndan, ticar karn Cenevizlilere kaptrmamak iin gizlice Bayezid'e yollad Misel Contarini ve

Nicomo Vallerse adl iki eliyle bar imknlarn arad.. Venedik denizcileri hal kuvvetleri iinde yer almalarna ramen istekle i grmediklerinden deil stanbul'u kurtarmak, hallar Tuna'da bile tutunamadilar. Saruca Bey; stne gelen krkdrt gemiden mteekkil, hal filosunun karsnda her bir damla su iin^savunma yapm Marmara denizi iine ektii bu filoyu, onbe gnden fazla oyalam nlerinden ekilip, zmit krfezine ekildiinde hallar Karadeniz zerine gitmekte gryoruz. Hal kara kuvvetleri bu mddet iinde Tuna azna gelipde kendilerini alacak gemileri gzlediler. Bu donanma sadece Bizans'a, cephane ve silah yardm getirmeye muvaffak olmutu. Nibolu'ya gitmesi hayli geciktiinden bu sava Yldrm Bayezid kazanm olmakla beraber, Tuna zerinde gl bir donanma ile dmann ricat yolunu kesmesi gerekirdi ki bu olmadndanda, dman imha muharebesinin fecaatinden, verdii byk zayiatla kurtuldu. Osmanl denizciliinin muhtasar fakat ok ehil ve ada bir yazarmz merhum Amiral Afif Bykturul'un almasndan istifade ederek takdim ettik. Bu blmden sonra 2. Bayezid ksmnn sonunda, denizciliimizin Fetret dnemi sonrasndaki durumu serlevhas altnda incelemeye devam edeceiz.

Feridnn Nafiz zlk ki Tarihinin Fikir Msademesi Dzmece Nazariyesi fls Etmitir Fatih Sultan Muhamed'in Dedesi hakknda Bay smail Hamiye karlk ki Tarihinin Fikir Msademesi Trklk mecmuasnn 4.c saysnda Osman Gazinin nesebi hakknda bir yaz vard. smal Hami Danimend, makalede Akehir kasabasnda bulunan bir eme kitabesini ele alarak diyor ki: Fatih zemannda kendi adna kazlan bu kitabenin delletine gre Marnileyhin dedesi elebi Sultan Mehmed deil Dzmece Mustafadr. Heman ilave edeyimki muharir bizzat Akehire kadar giderek bu kitabeyi yerinde tedkik etmemi ve hatt bunun ilm bir zaruret olduunu duymamtr bile. Hi olmazsa Fotorafisini getirerek onu incelemesi gerekirken bunu dahi dnememidir. smail Haminin dayand yegne vesika Msterik Cl. Huart in "Konya-Sema'zen Dervilerin ehri" kitabnda sahife 117'de bulunan ibu eme kitabesinin Franszca tercemesidir. Halbuki Huart'in Kk Asya arabca kitabeleri adnda baka bir eseri daha vardirki bu kitabe orada arabca metin ve Franszca tercemesiyle birlikde rnevcuddur. Lkin !.H. onu da maalesef hi iitmemi olacakki en ufak iymada bile bulunmyor.

Tek szle, masa banda hazrlanm yarm bir yaz, fakat kocaman ve fevkalade bir iddia. Makale bu ilerle ilgili olanlarda hayret bende dahi esef uyandrd, Akehire arkadam Dr. Azize yazarak fotorafileri getirttim, tedkik ettim, muhari-rin iddias hilafna olarak Musa ad ile Murad ad arasnda oui anlamna gelen tek bir sz yok, fakat buna mukabil Mustafa adndan evvel Bisa'yi kelimesi kazlm. Bu mhim vesikay bir makale halinde Cumhuriyet gazetesinin 22/7/1939 gnl saysnda nerettim. Bu alanda kendini biricik atl sanan muharrir, dehetli inkisar hayale uram, st perdeden atb savuran bir yaz ile bana 28/7/39'da cevab verdi. Bu yazsnda ilmin istifade edecei bir sz bile yok. Ben yazmda Arabcadaki i'rab kusurlarmn affn niyaz etmitim. Kii noksann bilmek gibi irfan omaz! nktesinin gafili, bunu aleyhimde bir silh oa-rak kullanlm. Fakat bu makalemde, onun bu kesmez kih-cn deil, bilgi ve souk kanlln sngsn istimal edeceim ve hkm onun yazsn, bu makaleyi okuyacak mnevver insanlara brakacam. Trk lmini indifikten kurtarmak ve ona yakan ar ball vermek lzmdr. Feridun Nafiz zlk Ftih'in Nesebi. Dzmece Nazariyyesi flas Etmitir Cumhuriyet gazetesi'nin 22-7-39 gnl saysnda Ftihin dedesinin Dzmece Mustafa olmadn isbat ve iln eden yazma (smail Hami Danimend) kendi seviyesinden konuan dil ile gya cevap verdi. lm ve afak hava ierisinde nezahet, nezaket cmleleri kullanarak yazdm makale (Ne-sebname) muharririnde byk reaksiyon hasl eylemi. Yazmn istinat ettii Thema, (smail Hami) imzal muharririn Trklk mecmuasndaki u cmlesi idi: (..Bununla beraber tarih metodu itibarile muasr kitabelerin birinci derecede ehemmiyeti haiz vesikalardan olduu dnlecek olursa, btn mverrihlerin ifadelerini bir tarafa brakarak bu kitabeyi esas ittihaz etmek lazm gelir. Her halde uras muhakkaktr ki Osmangazinin nesebi yle dursun hatta onunla (Ftih) arasndaki nesiler hususunda bile tereddd mcib olacak noktalar vardr ve imdi bahsettiim mesele de ite bu noktalardan biridir.) Muharirin u kat' ifadelerinde art tasavvuru cidden glne tevil, rk bir mantk olur. Byle nazik, ayni zamanda ok mesuliyetli hkm kat surette kestirib atmak iin dayanlan vesikann her trl phe ve ithamdan uzak bulunmas gerektir. O, bunlar asla gz nnde tutmadan Frenk seyyahnn acele okuduu kitabeyi ihada ve yalnz bununla da kalmyarak hatta onun hakknda hala tereddd ve inkrda srar ederse -meselede- baka amillerin tesiri hatra gelir. Fransal msterik CI. Huart'n kk Asya kitabeleri pek ok yanllarla dolu olduu esasen kitabelerle uraanlarn malmudur. Hal bu merkezde iken onu en byk epigraf grmek onun okuduunu nass kat' eklinde kabul eylemek

dee d'inferieuritee den baka birey deildir. (I. H.) bu frengin o derecede esiri fikridir ki Akehir kita-besindeki 2 kelimeyi onun kraat tarznda okunmadn grerek kplere binmi. Dzmeceyi Fatihe dede yapmak frsatn karan muharrir, ruh asab kjn ve gayzin bakalarna tecavzle teskine yeltenmi.Hazine mi, Hanemi? bunu nasl okumak gerekdir. Bu kelime-mddeamizn esas noktasn ve yegne mevzuunu tekil etmedii halde Nesebname muharriri bu szler stne grlt kopararak kariin zihnini oraya imale ve mnakaa noktasn ihmal eylemek istemi. Yazd yarm stunda ilm hibir hakikat yok. Cumhuriyetin 22-7-39 gnde kan yazm hazrlam ve Akehir kitabesini Hazihil Hazineti eklinde okumu ve yle yazmdm. Yurdun aydn insanlar nne kacak arabca kitabelerin -iyi arabca bilen bir zat tarafndan bir defa grlmesini- makalemi kendisine yolladm -Prof. Dr. A. Sheyl'den rica"etmidim. Arkadam, bana gnderdii mektubunda aynen unlar sylyor: Dne kadar erefeddin efendinin tercmesi srd, makalenizde ona gre bir iki noktaya dokunuldu, Cdddeye T ilve edildi, Hazine Elhane oldu; o kadar. Profesr erefeddin, Muhammed bin Murat szn Mehmet olu Murat gibi bir kalem sehvi ile tercme etmi, mute-riz onu da bizim cehaletimize hkm kiyaset ve ferasetinde-bulunmu. Arabcada iktidar msellem olan Prof. erefeddin, bu m-nakalarda kendi elile ve ilmile vukua gelen hale seyirci kalamaz, nk ilmin iarn o zat ,niversite Ordinarius profesr haysiyetile- daha l bilir. Netekim sayn Profesr bize u kymetli mtaleayj gndermitir: "ve lev la ezeha mahtideyet elhaniha velevl seraha ma tasviriha el vehmi" bn-i fard-hamriye Bu beyitteki Han, arih/Hasen el-Birun tarafndan Beytl-hamr diye izah ediliyor. Kamus sarihi Tacl-arus da bu han kelimesi hakknda u szler vardr: "el hanet mevd beya ehamr. Kal Ebu Hanife: zniha farsi-ya ven eslihahne ve Ebu Zeyd Buseyd el han clis han" Demek ki ebu Hanifenin zannna gre bu; Farsadaki Hane imi. Ve benim ta'yinime gre bu Ev dir. Hariri makame-i Vastyesinde: ve Ebu Zeyd Buseyd el-Han calis Buradaki Han Findik diye erhediliyor ki Findik bizim Han, Ev, menzil dediimizdir. Yine bu makamede: velem yecalehu mimmen hane fi han geer ki bu da dediimizdir ki ehirlerde gurebann nazil olduklar mahal olmak zere erhedilmektedir. Ord. Prof. . Yaltkaya l. Huart Hzine kelimesini franszcaya evirirken Maasin yahut Chteau d'eau diye iki suretle niin tasrihde bulunmu? halbuki kitabelerde ayn yani gz^gze tabiri mte-arifdi, bu kitabe bu emenin mi. Yzlerce eme kitabesi gsterebilirim ki onlardan da ayn sz kullanlmtr.

Nesebname muharriri hane sznn Farsa olub arabada kullanlmadn hangi bilgisi ile iddia ettii mehlmz-dr. uraya dercedeceimiz arabca ve trke lgat kitablar-nn tarifatna gre hane sz han kelimesi gibi arabcada kullanlmaktadr. El-Hanet Ev, beyit, mesken ve bir nesnenin vaz' olunmasna mahsus ve etraf bir vehile mesdud ve mahdud olan mahal. Kitab mntehebat lgati Osmaniye S. 263. 1238 tab. El-Han Meyhaneye denir. Okyanus. El-Hanut Dkkna denir, Hanut mnasna; yahud dkkn sahibine denir ve tccar sakin olduu mahalle denir ki lisanmzda dahi han tabir olunur. Sarihin beyanna gre bunlar farscadan muarebdirler. Netekim Eve hane derler. Okyanus. E!-Haunt nun ile calt vezninde meyhaneye denir ve meyhaneciye denir ve hamut, mennesdir, beyit ve dkkn tevi-liyle mzekker dahi olur ve buna hane dah lgattir. Muhtar shah. Han: Padiah ve bey ve krbansaray ve bazirgn odalarn havi ticarete mahsus olan bina. Mkemmel lgati Osmaniye. Bu notlarn dellet ettii manalar karsnda baka trl tevile imkn yoktur. Nesebname muharririnin sand gibi hane mcerret ev, ikametgh manasna gelmiyor, etraf bir eyle evrilmi ve bir meta' koymaa mahsus yer anlamna istimal ediliyor, su konulan yere dahi hane denilebiliyor. mmeye tahsis edilen eylerde beyit sz bir vehile kullanlmadn bildirmek isterim: Tbhane, mhendishane, tophane, takvimhane, fetvahane, hastahane, postahane, pastahane, feshane, kimyahane ve saire. Mecid 1 den sonra hane kelimesi yerine (Dr) sz istimal ediliyor: Darlmualii-min, Darlfnun, Darlmesnevi, Daruttibaatulamire, Dar-afaka, Darlaceze, Drelelhan, Darttalimi musiki, Darlbe-dayi, Darleytam vesaire. Hane kelimesi arabca izafetle terkib yaplr: Ktphanetl umumiye, Serkis efendinin arabca ve arabcaya mtercem kitablann bibliografik kamusunda Ramazanulmisriden bahsedilirken Mhendishanetlmsriye medresesinde mderris olduu tasrih edilmektedir. S. 15, Msr 1928. Mektep ocuklariyle onlarn zihniyetini tayanlar bu ince kaidelere elbette akl erdiremezler. imdi asl mevzua avdet edelim: Biz makalemizde Huart'n okuduu (Murad bin Mustafa) sznn tamamile yanl olduunu syledik. Anadoluda bulunan ve emir, vezir, hayr sahipleri ynnden yaptrlm messeseler stndeki kitabede hkmdar adndan sonra sahibi hayrn ismi anlrken (al yedi, bazan El'abdlfakir) gibi tabirlerin gemesi mutaddr. Akehir kitabesinin fotogra-fisi mahallinden gelince orada (Bisa'yi) kelimesini bulduk. Bu sarahat karsnda artk onu (Murat bin Mustafa) eklinde okumann mmkn olmad ve dzmece nazariyesinin ifls eyledii phesizdir. smail Hami Danimend, bu hakikat karsnda eski fikrinde tutunamyarak:

Huart'n ifadesini sahife numaras ile beraber mehaz gsterdim: -bu kitabeyi kendim okudum- gibi bir iddiada bulunmadm, binaenaleyh kitabenin yanl yahut doru okunmu olmas beni alkadar etmez, (Cl. Huart'i alkadar eder.) Cumhuriyet gazetesi, 28-7-39 tarihli makale: Diyor ki byle bir szn tarih gibi ciddi bir ilimde deil Karagz oyununda bile sylenmesi herkesi gldrr. Halbuki ayni muharrir, bu imdiki ifadesile taban tabata zt olarak Trklk mecmuasna aynen yle diyordu: Tarih metodu itibarile muasr kitabelerin birinci derecede ehemmiyeti haiz olduu dnlrse btn mverrihlerin ifadelerini bir tarafa brakarak bu kitabeyi esas ittihaz etmek lzm gelir ve Fatihin kendi namna kendi devrinde yaplm olan bir kitabenin yanl olmak ihtimali ok zayftr gibi kuvvetle sarld faraziyeyi ksa bir mddet zarfnda bir bakas tarafndan yanl olduu sylenince kabahati rt basa kalkmas cidden ackldr. Bu kitabeyi iyice tedkik lzmdr eklinde ihtiraz kayd gerekirdi. imdi Cl. Hurat'n Epigraphie arabe d'Asie mineure isimli eserinde bu Akehir kitabesini nasl okuduunu ve yine bizzat kendi tarafdan ne suretle tashih edildiini inceliyelim: Grdmz nshann tafsili ve ehemmiyet: Pariste 1895 ylnda Paul Lemaire matbaasnda baslan 96 sahifelik kitabn en ehemmiyetli ciheti. Cl. Huart ynnden bir-dostuna armaan edilmesi ve Huart tarafndan kendi kamelime tashih ve tezhib edilmesidir. Kitabn d kabnda aynen unlar azldr: Le monsieur e. Drouin. Souverain de cordiales relations Cl. Huart Kitabn i kapanda ise: E. Drouin, 14, R. Verneuil Paris . Avril 1896 Cmleleri stempel ve el ile yazlmdr. Kitabda bulunan kitabelerin pek ou ve bir hayli kelime Arab ve Latin harfle-rile tashih grmtr. Bununla beraber kitab batan sona kadar yanllarla -amma ne byk ve ne mhim yanllardoludur. Bylelikle elimizde bulunan kitabn kymeti cidden yksekdr, gya manevi bir el onu yanllar dorultmak iin bize gnderilmitir. Kitabenin ikinci satrnda Mehmet, Murad, Mustafa szlerinin arasnda (bin) diye kelimeye tesadf edilmemesi ok garibdir. Ancak resimde dah grld gibi Mustafa kelimesinin altnda biseb' gibi okuyacamz bir sz arab harfile baslm ve ondan sonra Muradn nnden ekilen bir kurun kaiemile kenarda bisa'yi kelimesi -msteriklerin o kargack yazs ile- gayet vazh olarak grlmektedir. Demek neseb-name muharririnin bir trl okumaa cesaret edemedii bu bisa'yi kelimesini Huart doru okumutur. Tarihle uraan lann ktphanelerinde -haydi muharririn bu ilerle yeni uratn kabul edelimbulunmas derecei vcbde olan bir kitaba bakmamak nasl affedilir. Hele stanbul gibi her trl ilim messeseleri bol olan yerde bu derece gaflet ne ile izah olunur. Huart fils de olu szn kendisini ilve etmi olduunu bildirmek iin bu kelimeleri mu'tarza iine alm . H., Huart'in ldnden dahi bihaberdir. Akehir emesinin kitabesini ve umum durumunu gsteren fotoraf kapakta

takdim ediyorum. Akehire kadar gitmei tavsiye edene son szm: Bu aklnz eskiden hangi canibe gitmiti diye sormak olacaktr. Dnya tarihinde bir devre aan Trk olu Fatih Sultan Muhammet, elebi S. Mehmet olu Sultan Muradn oludur. Dzmece nazariyesi fls etmitir. Not: Cumhuriyet gazetesi'nin 28-7-1939 nshasnda intiar eden yazya karlk ve taahhtl olarak ayni gazeteye yolladm makale bugne kadar neredilmemitir. lm ve htt mill bir tezin mdafasi olmasndan sarf nazarla ahsiyatla uraan mtecavize cevab tekil eden makalemin derci kanun icab idi. Cumhuriyet gazetesinde stununda, Trklk mecmuasn reklam eden muharririn, nesebnameci ile samim dost geinmesi cevabmn baslmasna engel oluyormu. Hak ve adalet karsnda dostluklarn, menfaat ve ihtiraslarn bir kenare ekilmesi icabeder. Matbuat, sahifelerini ilme ve hakka amyacak olursa bir takm kimseler bundan cret alarak hereyi -tahkiksiz, tedkiksiz- yazmaa kalkarlar ve bundan ilim mteessir olur.

SULTAN II. MURAD HAN Babas: Sultan elebi Mehmet Han Annesi: ehzade Hatun Doum Tarihi: 1404 Vefat Tarihi: 1451 Saltanat Md.: 1421-1451 Trbesi: Bursa' dadr. Cennetmekan elebi Mehmed Han'n irthalinden sonra Osmanl tahtna 18 yanda clus eden Sultan Murad Han; yann ok gen olmasna ramen, sava meydanlarnda ve devlet ilerinde pimi, mkemmel bir kumandan, liyakatli bir devlet reisiydi. Babasnn nc evldyd. Kendinden byk olanlar daha evvel vefat ettiklerinden stelik de babas zamannda meydana gelmi olan Brklce Mustafa syann bastrrken, kumandanlktaki stn meziyetlerini gsterdiinden, slam askeri tarafnda da kalb bir sevgi ile seviliyordu. Ankara Savann meydana getirdii elem ve zd-rapl sonu, bu slam Devletini yklmann eiine kadar getirmi, ne var ki mdebbir, sebatkr, hamiyyetli Sultan elebi Mehmed Hazretleri adm adm ilerliyerek berzah- izmihlale geimi devlet gemisini kucaklam, uzun almalardan sonra Devlet-i Aliyye-yi, Nbolu Savann galibi devlet seviyesine getirmeye biiznillah muvaffak olmutu. Sultan Murad Han, tahta clus eyledikten sonra, ilk ii, babas Sultan elebi Mehmed Hazretlerini Bursa'daki Yeil Tr-be'ye ebed istiratgahna yerletirmek oldu. Suitan Murad. kk kardelerini idam ettirmemitir. Ne var ki, bu kk biraderler, sonradan bir i harbin zuhuruna sebebiyet vereceklerdir. Burada unu belirtmeyi lzumlu grrz ki; Yldrm Baye-zid Hazretlerini, kardei Yakub Bey'i ldrlmesinden mes'uf tutanlar: ..Bu kahraman olu kahraman padiahn bana ne geldiyse, bu Yakub Bey olaynn cezasdr. diye, nere-deyse el rparlar. Sultan Murad'n kk biraderlerini dr-memesni takdirle karlarken onlarn sonradan, bir i harbe sebebiyet veren iddiay- saltanatlarndan dolay zntlerini ifade etmezler. Bu satrlarla biz, ehzadelerin illa ldrlmesi taraftan olduumuzu sylemek iin yazmyoruz. nk takdir tecelli etmeden, lm husule gelmez inancndayzdr. Bunu ifade etmemizin sebebi: baz gr sahihlerinin Osmanl padiahlarnn zalimliini, kan dkcln fade etmek kstahlna derek, o mbarek insanlar hafife almaa kalkmalar yzndendir. Bu ehzade idamlar iin, eriatn neresine sdracaz diyenlere cevap olarak deriz ki; Onlar, eriat- Muhammediyyeyi 'l ve hkim klmak iin trnaklarn etlerinden aynrcasna karde feda ediyorlard. Acaba bizler bugn ne yapyoruz? neyse, biz dnelim mevzuumuza; elebi Sultan Mehmed Hazretten, kk ehzadelerinin hayatlarn korumak gayesiyle onlarn Kayser yanna talim ve terbiye iin gnderilmelerine muvafakat etmiti. Sultan

Hazretlerinin vefatndan sonra Kayser Manuel Sultan Mu-rad'tan iki ehzadeyi yanma gndermesi iin eli gndermiti. Sultan Murad ise, ehzadeleri Kayser'e gndermedii gibi, birer sancak beyi olarak vazifelendirmi, gelen eliye de; mslman ehzadelerin hristiyan hkmdar yannda terbiye olmalar iar- Islamiyyeye uygun deildir. cevabn vererek bu meseleyi bitirmitir. ehzadeleri Osmanl hkmetine kar kullanmak maksadyla yanma almak isteyen Kayser Manuel, Sultan Murad'n bu cevabn renince, plnn deitirmek mecburiyetinde kalmt. Bizans artk o hale gelmiti ki, devamn kendi zerinde gz olan devletlerin i ilerini kantrabiime muvaffakiyetinde gryordu. Bu yzden Limni Adasnda bulunan Yl-drm'n oullarndan olduu sylenen Dzmece Mustafa'y derhal yanna getirtip, onunla bir mukavele akd etti. Bu mukaveleye gre, Dzmece Mustafa, Kayser Manuel'e Gelibolu, Tirhala havalisiyle Rumeli'nin btn Karadeniz sahilini vermek artyla Kayser'in yardmn alarak iddia-y saltanat iin Osmanl topkiarna girecekti. Kayser Manuel, Mustafa'nn yanna bir miktar da asker vererek Gelibolu civarna salverdi. Dzmece Mustafa'nn yannda iki kl art vard. Bunun bir tanesi Dimitrius Laskaris dieri ise, ihanet kelimesinin mazhar Cneyd bey'di. Bilindii gibi bu Cneyd bey, ta Yldrm Bayezid Han zamanndan beri Devlet- Osmaniyye aleyhine evirmedik frldak brakmam, kurnaz, cesur ve kuvetli bir adamd. Dzmece Mustafa, hitabet san'atnde pek yksek bir mev-kiie varm, heybet, cesaret ve kuvvette Yldrm Bayezid Hazretlerini hatrlatr bir insand. Gelibolu, Dzmece Mustafa'ya belki de bu hasletlerinden dolay hi mukavemet etmeden kaplarn am, kendisine ba kumandan tayin ettii Cneyd Bey'ie beraber Edirne'ye hareket etmelerine hi ses karmamlard. Gerek Edirne ehri, gerek o civardaki yerler, Dzmece Mustafa'y memnuniyetle barlarna basmlard. Evranoszadeler gibi baz kumandanlar dahi kendisine biat etmilerdi. Ksa bir mddet zarfnda (aslnda ehzadelii pheli olan ve Dzmece lakab da buradan gelen) bu adama btn Rumeli vilayetleri sadakatlerini bildirmilerdi. Bu durum byk bir vehamet kesbetmiti. nk Mustafa uydurma bir Mustafa deilse, taht- saltanat onun hakk oluyordu. Sultan Murad Hazretleri ise bu fitnenin stne gidip bu ufuneti, zafer kvlcmlar kartan klcyla aktp, Devlet-i Osmaniyyenin yeni bir rahatszla duar olmamas dncesinde Fakat tecrbeli vezirleri brahim Paa ve Bayezid Paa reyleri sorulduunda u mtaada bulundular: "... Sultanm, Mustafa elebi'yi halk, Yldrm Bayezid'in bergzan zannederler, asker de bu fikirde olabilir Hele hilekr Cneyd Bey, onun seraskerleridir, umulmaz dolaplar euirir. Eer bu ordunun banda siz gider de maazallah bir ihanet olursa herey biter. Brakn bir kumandan riyasetinde bir ordu onun zerine gitsin. Eer kaybedilecek olursa o kumandan gzden der, o ordu yenilmi olur. Fakat siz sultanm gider de malub olunursa, yaplacak birey kalmaz dediler. Bu mtalaa karsnda Sultan Murad 30.000 kiilik bir ordunun bana lalas Bayezid Paa'y kumandan tayin ederek gndermeye karar verdi. Belki ileriyi

gren, belki de ruh-u sultanisiyl Ruh meuzuu gerek ilahiyat ue gerekse metafizikte en ok tartma konusu olan ilerdendir. nsanolunu artan nokta beni beer ile sair canllarda ortak bir hayat emaresi yani hayvani ruh'un mevcudiyetidir. Bu artc durum dolaytyladrki materyalistler nasl hayvan ld zaman grlen hayat eseri son buluyorsa insanda da konu olamayaca gaflet ve dalaletine ve bunda musir kalmla; -dr. Hatta Lui Buhner denilen kfir yle bir sual sormutur. stiridye ve Midye'de hayat olduuna gre onlarnda lmsz bir ruha sahip olduunam inanacaz demek cretini gstermitir. Btn Materyalistler gibi o da anlayamamtr-ki, insan, nsan yapan ue asla dier canllarda bulunmayan br ruh daha vardr ki bu ruh hi bir canlya insanolu arasndaki ortak deildir. Buna akl miad veya Ruhi Sultani derler. Bunun mahiyetinin bilinir eylerden olmad ve iedn esrarnda bulunduu evvel Kur'an- Kerimin u yeti ile sabittir. Asr Saadette mrikler iki^Cihan Serveti efendimize ruh nedir? diye sorduklarnda yeti kerimede bu srra yle temas buyurulmutur. Alemlerin yce yaratcs, Habibi Ekremine Onlara ruh rabbimin emridir demekle iktifa et ilahi emrini vermitir. (Kulit ruh minemri rabbi) bize kalrsa Sultani ruh'u ifade eden bu ayette ve nefaht fihi min ruhi esrar yani kendi ruhumdan ona fledim gizlilii mevcud olduu iin. Cihan halkna fazla tafsilat verilmemiti t: Byle olunca ruhi sultani dediimiz iye nefaht fihi min ruhinin bilmedii hi bir ulum (bilgiler) yoktur. Onun aksetmesine mani olan 'cismin kesafetidir. Ondan kurtulan VelVler bu imtiyaz ve srra sahib olurlar. lahiyat bakmndan izahm yaptmz ruh, yani ruhi sultaniyi aadaki beyit kadar vuzuhla (aka) anlatmak pek gtr. Gel nefaht fihi min rhi'nin anla srrn kimse bulmazd hayat baki ol dem olmasa Bugnn lisanna gre manas udur ki: Ey insan olu! Gel Hak Teal'nn kendi ruhundan sana fledii ruh'un srrn ren. Eer o ruh olmasayd hi kimse ebedi hayat bulamazd anlamnadrki Sultan Ruhu bu kadar ak anlatmak mkldr. lahiyat bakmndan verdiimiz bu izahattan sonra metafizik ve felsefe bakmndan da ruh, k burada kast olunan ruhi Sutant'dir. Ay m inceleme mevzuu olmutur. Spritalistler maddecilerin insanda dier canllarda bulun-myan bir ruh olduunu yle ispatlamlardr. Mesel Darvi-nizm insann maymun aslndan geldii safsatasna verdikleri cevapta demilerdir ki (ama hi bir maymun'un uzun asrlardr insan olduu ve insann yapt eyleri yapt grlmemitir. nsanolu kinatn yaratcs tarafndan baka bir gaye iin yaratlmtr. Ahiret hayalda bunun iin mevcut-, tur) Ve birde Materyalistlerin insan uurunda vukua gelen bozukluklar ruhun yokluuna delil olarak gstermelerine kar Spritalistler u hakl izah yapmlardr. Bir piyano dnnki elbette bir piyanist tarafndan alnmaktadr. Tularda bir bozukluk olursa sesin 'bozuk kaca aikrdr. Amma bu piyanoyu almakta olan piyanistin yokluuna delalet etmez. te Spirtalistter, ruhla cisim mnasebetini buna benzetmilerdir ki; Bizce pek hakl sylemilerdi

neyve biz mevzua dnelim nin mutad teftiinde sayca azalr. Bu durum, paann midinin zayflamasna, dolaysyla sultann huzurunda sylediklerinin ikinci blmn tatbike sra gelir. Yannda kardei Hamza Bey olduu halde dierleriyle beraber Dzmece Mustafa'ya biat ederler. Dzmece Mustafa kendisini gayet gzel karlar, hsn- kabul gsterir, ikramlarda buunur. Ne var ki hilekr Cneyd Bey, Mustafa ele-bi'den, Bayezid Bey'i ister ve alr almaz da bu anl vezirin plesi alnn al kana boyayarak Edirne Saraynn mermerleri zerine dker. Onu ehid eder. Tarih bu elim olaya H. 825/M. 1422'deahid oluyordu. Sultan Murad Hazretlerinin durumu ok mkil bir mevkie dayanmt. Dzmece Mustafa herkesi bylyor, her geen gn durumunu kuvetlendiriyordu. Artk Sultan Murad'n etrafnda bir mitsizlik a rlm bulunuyordu. te bu srada tecrbeli vezir brahim Paa, Sultan Murad'n huzuruna ikt. Ve padiahm bir tedbir vardr ki yapalm, sz ferman buyurun arzedeyim: Padiah anlat deyince Vezir brahim Paa yle devam etti: Sultanm bilirsiniz ki, Rumeli askerinin en nemli blm Aknclardr. te bu aknclarn hepsi u anda, Dzmece Mustafa'nn ordusunu tekil ederler. Onlar tarafmza ekecek adam bir anahtardr. O da Musa elebi hizmetinde bulunduundan cennetmekan pederiniz tarafndan Tokat'ta mahpus akncy beyi Mihal olu Mehmed Bey'dir. bir radenizle onu serbest braksanz, o aknclar her halde, bu dzme ehzadeden ekip size bend eder. Padiah bu teklifi kabul eder. Mihal olu Mehmed beyin serbest braklmasn emreder. Dier tarafta ise Dzmece Mustafa, sarayn debdebesi ile birlikte ne olduunun farkna varm, Bizans Kayseri Manuel'le yapt mukaveleyi hatrlatan Dimitrius Laskaris'e; Ben kendi topraklarm imparator Manuel hesabna yeniden fethetmiyorum. Sen imdi, kuvvetlerini al ve yurdumdan ekil. Beni hapsettiiniz Limni'de ettiiniz hakaretler, size sayg duymama mani oluyor. Ne var k beni Selanik'te misafir olarak arlamtnz. Bunu da unutmuyor, bu imdiki misafirliinizle demi bulunuyoruz. mparator Ma-nuel'e syleyiniz; bundan sonra kendisine bir Osmanl Sultan olarak hitab edeceim. diyerek mukaveleyi tanmayacan bildirdi. Tabii geirdii uzun esaret yllar vcudunun ve nefsinin bu boluk ve rahatlk iinde gevemesine yolat. Hilekr Cneyd Bey, mthi zeksyla Mustafa elebi'nin bu saltanat sonuna kadar gt-meyiceini anladndan adamlar vastasyla brahim Pa-a'yla haberleme temin edip, Sultan Murad kendisini affeder. zmir, Tire, Nif (Kemal Paa) gibi eski yerlerini ona iade ederse, bu gailenin kalkmasna yardm edeceini bildirdi. brahim Paa, Cneyd'in bu isteklerinin kabul edildii haberini gnderince, ihanet emberi artk Mustafa'ya musaat olmaya balamt. Bu ihanetin kolay gereklemesi Dzme-ce'nin, Sultan Murad Hazretlerini zerine yrmesini temin etmeyle bahyacakt. Cneyd Bey, Dzmece Mustafa'y tahrik ediyor, Sultan Murad' tahttan kovup memleketin her tarafnn hakimi olmas icab ettiine inandrmaya ve bunun iin Anadolu'ya gemesini temine alyordu. Ve

sonunda ikna etmeye de muvaffak oldu. Savasz Sava Cneyd Bey'in, Sultan Murad zerine yrmesini kabul ettirdii Mustafa elebi, yanndaki aknc askeri ve babozuk-larla Venedik'ten kiralanan kadrgalarla Lapseki'ye geerek Anadolu toprana ulamt. Ordusunu Lapseki Ovasna yaym bulunan Mustafa elebi, her ferdin ate yakmas emrini verdi. Yaklan ateler, ovada ok byk miktarda asker bulunduunu gsteriyordu. Bu dehetli manzaray gren Sultan Murad, hayret etti ise de basireti vastasyla bu aldatmacaya kanmad ve 20.000 seme askerle beraber ftursuzca yrmeye balad. Ve Dzmece Mustafa'nn ordusunu takibe balad. Vezir ibrahim Paa, Mustafa elebi'ye gizlice haber uurmu, Cneyd Bey'in ok dikkat edilmesi lazm gelen bir adam oldunu, ihanette sabkasnn az olmadn, kendisine ihanet iin de Sultan Murad'a bavurduunu anlatarak, kendisinin ise dostu olduunu bildirir anlamda haberler gndererek Mustafa'nn kulana kar suyu karm, Cneyd bey'e pheyle bakmasna vesile olmutur. Cneyd Bey, hakikaten ihanet iinde olduundan birbirlerini pheli bir halde kontrol ediyorlard. Birbirlerine olan itimadszhklar bir trl saldrya geme frsat vermiyordu. Bu itimadszlk o derece ileri noktaya varmt ki, birbirlerine zaferi elleriyle gsterseler yalan diyecek hale gelmilerdi. Tabii bir trl hcum emri alam-yan ordu ise, hzn kaybetmi, dnmeye balamt... yle ya karmzdaki dman kimdi?.! Kfir deiller... stelik kahraman bir padiaha, ayn zamanda tarikat ehli olup seyr- slk dalgalarnda mridin gsterdii derslerle kuia atan bir zat-i padiah idi... Ordu dnmeye baladm, ok ey deiir... O dnmeyi kim kendi istikametine evirirse, zafer ona tatl glcklerle koar. te bunu baaran Sultaft Murad nam- hesabna Vezir-i azam brahim Paa oldu. Tokat Hapisanesinden tahliye olunup iade-i rtbe edilen Mihal olu Mehmed Bey vastasyla Dzmece Mustafa ordusunun en dzenli blm aknclar, nehrin br kysndan gecenin karanlnda nev'i ahsna mnhasr sava na'rasn atan sevgili kumandanlar Mihal olu Mehmed Bey'in sesini duyunca, harp tlini, ehlini Mustafa elebi'den ekip, Sultan Murad- Sani Hazretlerinin avu-cuna koymutu. Btn aknclar, beyleri vastasyla Sultan Murad Ordusuna iltihak etmilerdi. Cneyd Bey ise, durumu sezdiinden, yanna ald 60 kiilik maiyyetiyle karanlklar iine dalarak, zavall elebi Mustafa'y, snm bulunan talih yldzyla babaa brakmt. Mustafa elebi byk bir kalabalkla getii Lapseki'den bu sefer tek bana bir balk kayiyla Rumeli'ye geiyordu. Sultan Murad, artk durmad, takibe devam etti. Rumeli'ye geti. Edirne'ye yakn bir yer olan Yenice da kynde sakland aa kovuundan kendi eliyle karp Edirne'ye getirdi ve kalenin en yksek kulesine astrp, Dzmece Mustafa Olaynn son bulduunu btn eme ilan et. Tarihler H. 826/M. 1423

senesini gsteriyordu... stanbul'un Mharasa Edilmesi Sultan kinci Murad, Dzmece belasn savasz bir ekilde neticelendirince, bu ve bundan evvelki fitnelerin msebbibi Kayser Manuel'i cezalandrmak, stanbul'u fethetmek gayretiyle derhal muhasaraya ald. 20.000 kiilik ordu muhasarada vazife almt. ok byk gayretler sarf edildi. Padiahn yaptrd tahta surlar, Bizans surlarnn hizasna ykseltilmi, karlkl ok atlar ile yaplan savalarda bir miktar slm askeri ehid, bif miktarda Kayser'in askerinden mrd oianlar olmutu. ki sr arasndaki hendek llerle dolmutu. Zafer ok yakn bir duruma geldii srada yine bir i isyan Manuel'in imdadna yetimi Bizans dmemiti. Ordu-yu Hmayun Anadolu'ya dnp terazinin bozulan muvazenesini temin iin yola koyulmutu. Bu srada ok yalanm olan Manuel, hayatnn son nefesini vererek lm, yerine olu o-ne Paleologos'u brakmt. Manuel'in lm bir fitne kumkumasnn, bu fani dnyadan defolmas saylmt. Kk ehzade Mustafa Sultan syan Karamanolu ve baz Anadolu Beylerinin, hatta Manuel'in tevikleriyle iddia- saltanat ederek, isyan meydanna kan ehzade Mustafa Sultan, (ehzadelere Sultan unvanyla hi-tab edilmesi, padiahlarla kartrlmamas in yle bir yol bulunmutu. Padiahlara Sultan unvanyla hitab ve yazlaca zaman kendi isminden euvel (Misalde olduu gibi; misal: Kanuni Sultan Sleyman ekliyle, grld gibi Sultan Unvan ismi has'tan evvel sylenmi oluyor. Buna mukabil padiah olamam ehzadelere misalde olduu gibi; misal: Cem Sultan grld gibi burada ismi has Sultan nuantn dan evvel sylenmektedir.) znik'i sktrmaya balamt. Karamanolu bu kk ehzadeyi ..sen imdi kksn, onun iin Sultan Murad seni ldrmyor. Byyp, bulua erince grrsn ki, seni o zaman ldrr. diyerek bu kt ie raz etmiti. Ne var ki bu gaile, fazla uzun srmemi, nk elebi Sultan Mehmed Hazretlerinin hizmetinde iken Sleyman elebi tarafna kaarak ihanet ehli olduunu gsteren urubdar lyas Bey, lalas olduu Mustafa Sultan, birtakm vaad ve zafer mjdeleriyle oyaladktan sonra, ikinci Sultan Murad'n mrahoru Mezid bey'e teslim etmi, Mezid Bey ise elebi Mustafa Sultan' asarak, onun hayatna ve bu gaileye son vermiti. Padiah, hazr Anadolu'ca gemiken Aydn'a yeniden Bey olmu Cneyd Bey' dam edip, Aydn, Mentee, Hamid ve Karaman taraflarn Devlet-i liyye'nin hudutlarna ilhak eylemitir. Padiahn lalas Yrge Paa da bu srada Anadolu'nun doudaki snrlarn bir hayli intizama sokuyordu.

Rumeli'de Durum Anadolu zerinde adalet ve skunet getiren bedeniyle dolaan Sultan Murad Hazretleri, Anadolunun emniyyet altna alndn hissedince, zafer dolu baklarn Rumeli taraflarna evirdi. kinci Sultan Murad'n ilk ii; Selanik olmas mukarrerdi. nk Selanik, Yldrm Bayezid Hazretleri zamannda Osmanl hudutlarna katlmken, fetret devrinde yine rumlann eline gemiti. "Bir mslman devlet, her ne ha ile kaybettii topraklan yeniden ele geirmek niyetini iinde tamazsa, maazalah gnaha girer. diyen birok lim, bu ictihadta-dr. Seyr-i slk erbab bir zat olan Hazreti padiah, her halde bu hkmden bhaber deildi. Kayser, Selanik'i Osmanl'nn birgn almak isteyeceini bildiinden sz konusu ehri Venediklilere hediye etmiti. Tabii Venedikliler Murad Gazi'nin nnde ancak 15 gn dayanabildiler ve Selanik'i slam Ordusuna terk eylediler. Zaman H. 833/M. 1430 tarihini gsteriyordu. Bu srada Srbistan ve Macaristan, kendi aralarnda amansz bir savaa baladlar. Hazreti padiah, bu savata Srbistan'a yardm etmeyi, Devlet-i slamiyye'nin menfaatine uygun grd. Bu mdahale ile Avrupa'y sktrabilecei bir kprba daha temin etti. Bu yardma mteekkir olan Srp Kral Yorgi Brankovi kzn padiaha takdim etmiti. Arnavutluk'un istilasn da ihmal etmeyen Sultan kinci Murad; Gney Arnavutluk'u idare eden bir talyan serserisi oian Toc-ci'yi abucak maiub etmi, Kuzey Arnavutluk'un beyi olan Yani Kastoryato ise, istiklalini muhafaza iin ok direnmise de zaferin, Sultann olacan grerek teslim olmu ve drt olunu dergh- padiahiye gndererek itaat altna girmiti. H. 835/M. 1432 senesinde len Kastoryato'dan sonra -kodra'da Memalik-i Osmaniyye'ye ilhak olunmutu. Kastoryato'nun kk olu olan skender Bey, padiahn sevgi ve tevecchne nail olmu olmasna ramen, yapt mracaatla vatanna dnmek istediini bildirmi, kendisine bir miktar asker verilerek istei yerine getirilmiti. Ne var ki, kuru bir rklk davasna sarlarak uzun yllar, slm Devleti olan Osmanlnn mslman olu mslman padiahlarna gaile karmtr. skender Bey, dou ve bat tarihlerinde ehemniyetle anlr bir adamd. Bize gre eer slm Ordusunun bir kumandan olarak vazife alsayd, bu hreti, slama hizmet etmek olacandan, ahiret hayatn da ssleyen bir hret olurdu. Yine o vakitte ok mehur olan Ulah Beyliini elinde tutan Vlad Drakula, yani iblis vard ki, bu kan iici slam dman hretini alaka ikenceler yaparak elde etmi bir tiran, bir zalim canavard. hreti asla skender Bey gibi merdane olmayp, kalle ve haince idi. Bu canavarn hesab ancak Hazreti Fatih Sultan Mehmed Han Devrinde griebmi ve mr defteri kafas kesilip, bala daldrlarak drlebilmi-ti.(Bal'a daldrma tabirini ksaca bildirmek lzumunu duyduk. ldrlen bir liderin yolundan gidenler onun yolunu devam ettirebilmek iin o zamann haberleme imknlarnn azl mnasebetiyle o

liderin lmediini haika inandrmaya alrd. Kafas kesilerek memleketin muhtelif yerlerinde tehir edilerek halkn bu yalanlara kanmamas temin olunmaya alrd. Fakat ksa bir mddet iinde kokan ve bozulan bu kafalar uzun zaman ttehir olunamazd. te kesildikten sonra bal iine daldrlan bu kesik kafalarn bir mddet daha bozulmadan muhafazas salanr idi.) Sultan Murad, Transilvanya, yani Erdel zerine hcum ederek birok ehri ezip gemi 100.000 den ziyade esir alarak dnmt. Semendire Kalesini de ele geiren Sultan Murad Hazretleri Ankara Sava mellimesinden sonra elden km, daha evvel fetholunmu yerieri yeniden Devlet-i liyye hudutlarna ilhak etmiti. Sultan kinci Murad, Belgrad' muhasara edip 6 ay almak iin uratysa da nasib olmadndan muhasaray kaldrd. Muhasarann kaldrlmas Orduy-u Hmayun'da kt bir tesir icra etmi, kuvve-i maneviyyesi sarslan asker, birtakm hatalar yapmaya balamt. Bu duruma son derece zlen padiah, taht bile brakmay dnmt. Bu hadiseler gndz ortasnda, ortal basan karanlkta mum ve me'aleler yaklmas sebebiyle, semavi bir olay olarak deerlendirilemeyin-ce, bir emniyetsizlik, bir tatszlk herkesi sarmt. Bu zntlerin felakete dnmesi yle olmutu: Belgrad Kalesinin muhasaras srasnda Macarlar imdad kuvvetleri gndererek Belgrad Kalesini mdafaaya yardmc olmulard. Sultan Murad muhasaray kaldrdktan sonra nl kumandanlarndan Mezid Bey kumandasnda 20.000 kiilik bir kuvveti Erde! Kalesini hk ile yeksan etmek zere gndermiti. Ne var ki Mezid Bey'in karsna aniden Jan Hnyad birlikleriyle km, kurduu pusuya drm ve slam mcahidle-nni kumandanlar Mezid Bey de dahil hepsini ehid etmitir.. Jan Hnyad, belki yi bir asker, fakat iyi br insan deildi. Bunun en bariz misali, kazand bu savatan sonra siam ehidlerini bir blmnn aziz balarn bir arabaya doldurta-rak Srp Kral Brankovi'e, kendisine iltihak etmesi in, niane olarak gndermesi olmutur. Bu malubiyet ve yaplan uygunsuz hareketlere ok zlen Sultan Hazretleri, ahabed-din Paa kumandasnda bir kuvveti, Erdel zerine gnderdiyse de, kumandan olacak liyakate sahib olamadndan, bu ordunun da akbeti fena odu. ahabeddin Paa, savan ba- . larnda korkuya kapld, yanndaki askerin bir blmyle firar etti. Kalan asker ise, Allah yolunda ehid olmay cana minnet bildiler. Padiahn Taht Brakmas Ve Sebebleri Sultan kinci Murad, arka arkaya muvaffakiyetsiz seferler yapan kumandanlarnn, slam askerinin perian olmasna sebeb olacak hatalarla mall olduunu grnce, Osmanlnn o gne kadar tatbik etmedii bir siysi manevray yapt. Bu siyas manevra uydu. Arka arkaya alnan malubiyetler, bu in arkasnda bir bozukluk olduunu gsteriyordu. Bu bozukluk tedavi edilmeden, yeni savalar galibiyet getirmez, aksine ok eyler gtrd. Ecdadnn imdiye kadar kat'iy-yen tenezzl edemedii, malubken sulh isteme

siyasetini seti. Buna derviane sabryla katlanabildi. Bu sulh isteme zamann ok iyi ayarlad galib dman Jan Hnyad'n tereddtsz kabul etmesinden hemen anlalr. nk Jan Hnyad Avrupallarn uzun sefer adn verdikleri bu seferde phesiz ki ok ypranmt. Ordusu ise, artk itaatsizlie balamt. Jan Hnyad, biliyordu ki, bu sulh teklifini red etse, padiah kuvvetlerini toplayp mukavemet edecek, bu mukavemet kuvvetle muhtemeldi ki, Jan Hnyad' perian edebilirdi. Demek ki her iki taraf menfaatini iyi he-sablam ve sulh akdetmesini bilmilerdi. Sultan Murad'n bykl burada bir defa daha meydana kyordu. Btn mes'uliyeti omuzlarna alarak menfaati Devlet-i Osmaniyye icab sulh admn, herkes ne der diyerek, dnmemi atmaktan ekinmemiti. Sulhun yaplmasndan sonra ac bir haber yetiti; Sultan Murad'n byk ehzadesi Amasya Valisi Alaaddin Sultan vefat etmiti. Bu habere ok zlen Sultan Murad, byk mitlerle yetitirdii olunun vefatnn akabinde Jan Hnyad ve ordusunun ne byk ganimetlerle Osmanl yurdundan ekildiini renince, ok daha zntye kapld. Bata zikrettiimiz bozukluklarn sebebini de aratrdnda, bunlarn az ey olmadiini grd. nk ahabeddin Paa zihniyetli kumandanlar oalm, irtikb ve suistimal artmt. Bunlar ancak kl dzeltirdi. Kl girdii yerden kan karr. Sultan Murad, babas gibi gayet merhametli ve kan dkmekten holanmaz bir padiah-i cihan idi. Bu kadar sebebin biraraya geldii zaman, Sultan kinci Murad, Osmanl Tahtn Manisa Valisi ehzade Mehmed Sul-tan'a devrederken, belki de alarn ahid olmad, Efendimiz Peygamberimiz (s.a.v.)'den sonra en byk kumandan-' nn padiahlk stajn yaptryordu. Sultan Mehmed Han'n Tahta lk Geii H. 847/M. 1444 Balarnda, Osmanl Tahtna oturan istikbalin Fatih Sultan Mehmed Hazretleri daha 14 yandayd. 14 Yandaki padiah istedikleri gibi idare edebileceini zannedenler, ksa zamanda aldandklarn anladlar. nk padiah, belki tecrbesizdi, fakat dirayet ve basireti, onlarn hepsini yanltt. Tecrbesizlii yznden tayinlerde bir-iki hata yapldysa da, onlar da dzeltmek, gayr-i mmkn deildi. Kendisine mavir setii Zaanos Paa, padiahn iradelerinin yerini bulmasn dikkatle takib ediyor, neticesini kendisine bildiriyordu. te bu srada, Sultan Murad- Sni'nin Jan Hnyad'ia yapt 10 yllk saldrmazlk anlamas, kfirin tabiat- icab, gen padiahn zaaf sahibi olduunu zannederek anlamay bozup, btn hristiyan dnyasn toplyarak Osmanl hududuna daldlar. Bunlar azlarndan u cmleyi drmyorlard: Mslmanlar Rumeli'den tamamen tard edip, Anadolu'ya sreceiz.... Tabii ki son konuann, iyi konuacan unutuyorlard. Dmann, Osmanl hududunu tecavzleri, kumandan ve vezirlerin telaa

kaplmalarna sebeb oldu. Gen padiaha, babasn tahta davet etmesi iin ricada bulundular. Sultan Mehmed, bu teklifi hemen kabul etmeyip beklemeyi tercih etti. Bunun zerine Sultan Murad'n yakn olan vezir ve kumandanlar, gnlerini Manisa'da bal olduu tarikatin usul ve erkn -ibadet- ile geiren padiahn yanna vardlar ve ricalarda bulundular. Padiah da bu teklifleri ne red, ne de kabul ettiini belirtecek bir iarette bulunmad. te bu srada bykler by olmann ilk iaretlerinden olan u davet, Sultan kinci Mehmed'n dudaklarndan dkld: Eer padiah isen gel, ordunun bana ge! Yok eer padiah ben isem, sana emrediyorum gel, ordularmn bana ge te bu red edilemez davet, Sultan Murad- Sni'nin bakumandan olarak, Varna'da vaki olacak savan sevk-ul ceyi-ni (idaresini) yklenmeye yetmiti. Varna Meydan Muharebesi Karlarnda gen padiahn kumandasnda bir Osmanl ordusu bekliyen Ehl-i Salip kendileri iin ac bir sprizie karlatlar. nk karlarnda, sava meydanlarnn muzaffer sultan, kahramanln sembollerinden olan bir siyas deha'y buldular. kinci Sultan Murad Hazretleri, savaa balamadan evvel ordusunu tertib etti. Sava baladnda, ehl-i salip valyelerinin iddetli bir hcumu, sa ve sol cenahlarn dayanamayp kmesine sebeb oldu. Kral Ladislas, kuvvetleriyle Sultann bulunduu merkeze doru hcuma kalkt. te bu srada birok Osmanl Askeri ric'ata baladlar. Sultan Murad durumu grnce, yerinden bir milim bile ayrlmamaya karar verdi. Kapkulu askerleri ile beraber, dalar gibi durarak mukavemete hazrland. Bir murakabe yaptktan sonra, atnn stnde ellerini aarak, Dergh- lhiyye'ye yalvarmaya balad. Bu duay Tc't Tevarih sahibi olan ve I. Halife Yavuz Sultan Selim Hazretlerinin can dostu Hasan an'n olu, ehl-i tasavvuftan Hoca Sadeddin Efendi'nin naklinden mealen almay uygun grdk: lahi, dil padiahlarnn sultanlklar in, nefs gazilerinin pehlivanklar in, din- mbin yolunda ba ve cann feda eden yiitlerin hrmetine, kanl kefenlere brnm ehidle-rin kendilerini adadklar din- mbin yolunun izzetine...! lahi, ol peygamberlik divannn sultan, ol yiitlik elvannn sleyman, hakikatleri aratran kervann rehberi, muvaffakiyet meydannn hzl koan binicisi, ol varlk aleminin reticisi, Cenab-i Peygamber Hazretlerinin pk rhu sefas in, o! ycelik katnn gnlleri aydnlatan n in, slam askerini, azgn ve kafirlerin ayaklar altnda inetme! slam Gazilerini, slam dmanlarnn sert silleleri ile perian hai eyleme! slam topluluuna Kitab- muhkeminde buyurduun sonsuz yardmlarnla, slamn bayran yce eyle! nd-i lh'de kabul olunduu phesiz olan bu istimdad-dan sonra, ordu bir para toparland. Ladislas'n merkeze hcum ettiini sylemitik. ok sr'atli

koan at, Ladislas'n askerlerinden uzaklamasna sebeb olmutu. Sultan Murad'n verdii taktikle, slam askeri onun nn boaltt. O koridora hzl giren Ladislas, aslnda son sr'atle eceline kouyordu. Sun'i olarak alm koridor, derhal bir ember halinde kapatlnca, Koca Hzr adl gngrm bir Yenieri, Ladislas'n atn yere ykt. Sonra da Ladislas'n ban vcuduiian ayrarak bir mzraa takt ve ehli salip ordusuna gsterdi. Bu, imzalad anlamay inkr eden ba, ehli salip ordusunun da yklmasna sebeb olmutu. Kumandanlarnn, en nemlilerinden birinin kellesini mzrak ucunda gren dman askeri, Tuna Kylarna doru son hzla kamaya baladlar. Varna Meydan, dmana mezar olurken, slam askerinin saysz zaferlerine bir yenisini daha ekliyordu... Tarih ise; H. 848 ylnn 9 Recebini /M. 22 Ekim, 1444 yln gsteriyordu... Sultan Murad'n Yeniden Tahta Geii Sultan ikinci Mehmed Hazretleri, drt ba mamur bir zaferin banisi olan babasnn yeniden tahta gemesini mnasib buluyor, fakat bir vesile ile bunu kendisine aamyordu. Ayn ekilde Sultan Murad- sni, ok gen olan olunun, henz asker iinde kendisine istinad noktalan bulunamadn gryor, bu stajn yettii kanaatini tayordu. Hele malub edilmi kffarn, bu amarn acsn abuk unutacan hisseden Sultan Hazretleri, tahta yeniden gemeyi dnmyor deildi. Fakat bunu aklayamiyordu. te manev sultanlarn kalperinde teceli eden haberlemeler, elhak bu iki zahir ve batn sultanlarnn kalplerinde tecelli etmiti... Vezir ve kumandanlarnn agah olmalarna Sultan II. Mehmed sebeb olmu; Cihan padiah dururken, bize Manisa'da valilik yakr diyerek, teklif-i saltanat babasna bildirmi, Hazret Padiah da; Bir istihareye bavuralm, neyse ona gre hareket ederiz. dedikten bir gn sonra, kutlu vazifeyi omuzlarna alarak Osmanl tahtna yeniden oturmutu. Germehisar'fn Ykl Ve in Ehline Verilmesi 150 Yla yaklaan mryle Osmanl Devleti, hala kuvvetli bir donanma meydana getirememi istikbal denizlerdedir. Kelam- kibarnn icabn henz uygulayamamt. Bunun da aclarn Anadolu'dan Rumeli'ye, Rumeli'den Anadolu'ya geerken hissediyorlard. Hatta bir seferinde elebi Mustafa'y (Dzmece) takib ederken, Venedik gemilerine binmiler ve Venedik Gemisinin sefih kaptan; Sultan Murad'a Foa'nn ap Madeninden alnan vergiyi affediniz eklindeki teklifini! donanma yapmam olmann zntsn iinden hissederek nefretle verginin affedildiini bildiren ferman imzalamt. Ehli Salip Ordusu, aralarnda ittifak ettii ve Osmanl hududuna tecavze balad zaman, kfir donanmas da Gelibolu nlerine geliyor, oray kesip Anadolu'dan yardm alnmasn nlyordu. Bu duruma iki are vardr:

Birincisi; Kuvvetli bir donanma vcuda getirmekti, ki bu uzun. bir sulh zamannn iiydi. Buna da frsat bulamyordu. kincisi ise, Bu kffar lkelerinin arasn amakt. Bu yol ise Mora Yarmadasndan balyordu. Mora Yarmadasnn kara ile bitiik blmne yeralan Germehisan, hakikaten ok etin bir hisard. Sultan Murad, Germehisan engelini ortadan kaldrmay kafasna koyduu an, Emaneti ehline veriniz emri gereince, bu ii yapacak olan adamn, Tokat hapishanesinde mahkm bulunan Turhan Bey olduunu haber aldmda derhal Turhan Bey'i aff- ahaneye mazhar kilarak, huzuruna getirmi ve Germehisan zerindeki hesaplan mavereye balamlard. Mavere sonunda Serezden kuvvetli bir orduyla harekte geen Sultan Murad, Germehisann yerle bir etti. yle ki; kulenin nnde al-rp aa ve kalaslarla sun' bir kule yapan slam askeri, ne toptan, ne de tfekten yld. Cadde gibi yapt surla dman iine atlayp, onlar bir gzel kltan geirerek, kaleyi yerle bir ettiler. Germehisan, slam askerine an vererek baeerken, tarih H. 850/M. 1446 yn gsteriyordu. Yrye devam eden Sultan Murad, ehzade Mehmed Sultan yanna artp, beraberce Arnavutluk eyaletinin nemli kalelerinden olan Akahisar iki aylk bir kuatmadan sonra fethettiler. Dikkat edilirse Sultan Murad- Sni, Akahisar Muhasarasna ta Manisa'da bulunan olu yanna Mehmed Sultan armakla, acaba KOSTANTNOPOL'n (stanbul) fethinin manevrasn m yaptrmt? kinci Kosova Meydan Muharebesi Bu sefer Yanko kfirin tevikiyle Leh ban, ek ban Eflak ban, Seklet ban ve daha birok kffar beylerini bir ittifaka sevketmiti. Durumu haber alan Sultan Murad- Sani, Hdavendigr Sultan I. Murad Gazi Hazretlerinin lakabna nail olmak ltfu-na erimiti. nk hdavenigrhk hibir rk, hanedan, soy ve sop fark gzetmeden toplanan slam ordusunun bakumandanna verilen bir gzel unvan idi... Sultan Murad- Sni, Martojos Doan adl akncsn dman arasna gnderip istihbaratla vazifelendirdikten sonra, Anadolu'ya sald haberciler vastasyla btn slam Beylerine haberler gnderek, kelime-i tevhid bayra altnda toplayp, slamn kffara bir daha muzaffer olmas iin gayret gstermeleri emrini bildirdi. Elhak, btn Anadolu askeri, evlad- fatihan olan Rumeli askerinin yannda yer ald. Sklm bir yumruk gibi, ayrlmaz bir ktle gibi Din-i slam dmanlar karsnda 1389 I. Kosova Zaferinde olduu gibi boy gsterdiler. Can verdiler, ba aldlar ve anlarna an, ta-rih-i leme bir slam zaferi daha kattlar. Hem de silinmez harflerle... Bu zafer, 2 gn 2 gece -farz olan namazlarn nbetlee klnmas artyla aralksz devam etti. Tarihler H. 852/M. 1448 yln gsteriyordu...

Sultan 2. Murad'n Hanmlar Ve ocuklar Sultan 2. Murad'n ilk hanm Hatice Halime Hatun olup, doduu tarih bilinmeyen bu hanm, Candarolu 2. brahim Bey'in kzdr ve Kastamonu'dan gelin olduu Bursa'ya geldiinde tarihler 1425 senesini gsteriyordu. 2. hanm ise Karaca Paann kzkardei olup ad belirtilmemi ancak, ehzade Alddin Ali'nin validesidir. 3. hanm ise, Yeni Htn nam ile anlan Mahrnud ah Bey kz olup, Amasyal'dr. 4. hanm ise Hma Hatun olup, baba ad Abdullah olduundan mhtedi olduu sanlyor. Vefat 1449 ylnda Bur-sa'da vukubulmutur. Sultan 2. Mehmed Ftih'in annesidir. 5. hanm ise, Halime Hatun olup, vey olu Sultan Ftih tarafndan 1452 senesinde sadrazam Sar shak Paa ile evlendirilmitir. 6. hanm ise Mara Hatun olup bu hanm mslman olmad ve babas se Srbistan despotu Brankovi idi. Sultan Fatih bu vey anneye, Aynaroz yaknlarnda tahsis ettii Yezevo maliknesinde yaatmtr. Mara Hatun annesi tarafndan Rum olduu gibi, Bizans imparatorluk ailesine mensuptur. Bylece 2. Murad'n hanm saysnn alt olduunu tesbit etmi oluyoruz. Sultan 2. Murad Hn'n; kzlarna gelince 1425 ylnda doan Hadice Sultan ilk kzdr ve peinden bir yl sonra Hafsa Sultan domu ve nc kz olan Fatma Sultan 1430'da dnyaya geldi. Sultan Ftih'in deerli veziri Zaanos Paayla izdiva yapmtr. Kabri Balkesir'de Zaanos Paa Camii yanndadr. Vefat tarihi yukardan beri saydmz hanmsul-tann ki de dahil maalesef bilinmemektedir. Erhondu Sultan 2. Murad'n kz ibaresinden baka Yakup bey adl bir zatla evlendiine dir bir kayt olup, bir de 1483'den sonra vefatnn vukubulduunu bilebiliyoruz. Hemen peinden, ahzde Seluk Sultan, 5. kz olarak 1430 ylndan nce dnya ya gelmi ve 1480'de Bursa'da vefat etmi Bursa Muradiye (babasnn trbesi) de medyundur. 2 defa izdiva yapmtr. lk izdivac Karaca Paa iledir paa 1444'de vefat etmitir. kinci evlilii Yusuf Paadr ancak izdiva trihi bilinmemektedir. Sinaneddin Yusuf Paa hanmnn vefatndan alt yl sonra vefat etmitir. Seluk Sultan hanm Edirne'de bir cami, medrese, imaret ve ifte hamam yaptrmtr. Sultan 2. Murad'n oullarna gelince 1425 ylnda Edirne'de Damad Karaca Paann kzkardei Hanm sultandan dnyaya gelen lu ehzade Alaadin Al, 1443 senesinde Amasya sancakbeyi iken babasnn yannda Karaman seferine katldktan sonra avdet ettiinde atndan derek ehid oldu. Bu srada 18 yanda olup, veliahd olarak grlmekteydi. Bursa'ya nakledildi ve Muradiye Camii yanndaki trbeye defnolundu. Bu arada istikblin Sultan Ftihinin nnn aldn bu elm olayn rol olduunu unutmayalm. Her ey nsib meselesidir. Bu zc olayn Sultan 2.

Murad'n taht' olu Meh-med'e brakp inzivaya ekilmesine sebeb olduunada iaret edelim. ehzade Ahmed, bir yanda cennet baelerine udu. Yaad tarih 1419 ve 1420 yllar aras oldu. ehzade sfendiyar'nda ana tarafndan dedesinin adn tadna iaret edelim fakat bu ehzade de 1425'den sonra doup, ok yaamadan vefat etdi. ehzade Hseyn 1439, ehzade Orhan 1441, ehzade Hasan 1444de vefat ettiler. Her biri sabi idiler. ehzade Kk Ahmed 1450'nin kasm aynda dnya'ya geldi 18/u-bat/1451'de siyaseten ldrld ve Bursa'da babas 2. Murad'n yanna defnolundu. Bir de sayn Ylmaz ztuna'nn "Devletler ve Hanedanlar" adl kymetli eserinin, 124. sahifesinden u alnty yapmay nemli addettik: "Yusuf Adil ah: Akkoyunlu sultan ve iran imparatoru Uzun Hasan Padiahn yarlna gre; (TM, v, 285) 'pser-i hdavendigr' diye geen bir Osmanl ehzadesi, Tebriz'de mlteci idi. Bu ehzade Ftih taht'a geince ran'a karlm, 2. Murad olu ocuk veya bebek bir ehzade olduu dnlebilir. Yusuf'da Osmanl ehzadelerine verilen isimlerden biridir. Binaenaleyh Yusuf Adil h'n Gney Hindistan'da 2. Murad'n olu ve Ftih'in kardei olduunu, kesin ekilde iddia etmesi ve Adil h (Gney Hindistan Trk) imparatorluunun btn hayat mddetnce bu ecerenin, devletin resm eceresi olarak kabul vede trihiierince phe edilmemesi, bir geree dayanmak gerekir. Osmanl tarihiliinde, bu ecerenin fantazi saylmasna itibar etmemek gerekir. Zira resm Osmanl-tarihilii, Sultan Mustafa'nn bile, Yldrm Bayezid'in olu olmad hususunda di-renmitirki, Sultan Mustafa'nn Yldrm'n olu olduundan en kk phe mevcd deildir. Bk. 'dil-hlar (Gney Hindistan bahsinde). Yusuf Adil ah Trkmen'in, 7. batn torunu skender Adil h bile resm yazlarda Osmanolu olarak zikredilmitir Behmenilerin yerine geen Adil ahlar, 1490-22/9/1686'da devam edip Timurouilannca ilhak edildiler. "Bu deerli eserin alntsndan sonra pek ksa bir yorum ile biz de bir eyler fade etmek lzumunu duyduk. Osmanl devlet idaresi anlaynda, en nemli husus, kitab- mbine uymak bada gelir. Hl byle olunca pheli her olay, trihi glgelendireceinden devrin akll insanlar tamirle urama yerine yk ve yenisini fakat gllu - gsuzm yni zerinde speklasyon olmayan ikame et anlayn tatbik etmilerdir. Hi phe yokki bir makama sahip olmak hereyden evvel Mevlmzn nsib etmesine baldr. Sayn ztuna'nnda gayet iyi bildiine inandm baz kiiler vardr ki bunlardan biri Zlfl smail Paadr ve dorudan hanedan'n olu olmasna ramen, sarayn dna kan validesinin, hamileliini gec fark etmesi kendinin padiah kars, olunun ehzadeleini nlemitir. Abdlmecid Hn; bu Zlfl smail Paaya alaka gstermi, ancak hanedandan addetmeme zntsn yaam fakat leke kaldrmaz bir sllenin temiz nmn muhafazaya muvaffak olduu gibi, merhum Sultan Read'da smail Paann kendinden ekber olduunu bildiinden Paaya pek hrmetkar davranrd. smail Paa da haddini bilir bu konuyu hi konumaz htt im bile etmezdi. Sultan 2. Murad'n sadnazamlarna bir atfu

nazar edersek greceimiz udur. Sultan Murad Osmanl tahtna culs ettiinde trihler 4/mays/1421'i gsteriyordu. Amasyal Bayezid Paay ma-kam- sadaretde bulmutu. Kendisini grevinde ipka etti. Ancak 3 ay, 27 gn sonra andarlzde brahim Paay makam sadarete getirirken teftihler 31/austos/142'i gsteriyordu. brahim Paa; bu grevde 7 sene, 11 ay, 25 gn kalrken 25/austos/1429 grevden ayrlma trihi olmutu. Bu sefer greve baka bir Amasyal geliyordu. Koca Nizameddin Mehmed Paa b. Amasyal Mevlna Hzr Danimend b. Hamza idi bu zat. Bunun dnemide 1440/nisannda sona erdiinde 10 sene, 8 aylk bir zaman dilimini doldurmutu. andarlzde brahim Paann olu 12. Osmanl sadrazam olarak 4/nisan/1440'da geldii vazifede 2. Muradhn'a, vefat olan 1451/ubat'nm 3. gnne kadar veziriazamk yapt. Bu vaziyet karsnda Sultan 2. Murad uzun saltanat dnemini drt sadrazamla tamamlam oldu. Sultan Mrad-I Sni'nin Vefat kinci Kosova Savanda, zaferden sonra birok imar almalar yaptran Sultan Hazretleri, Edirne'de yine bir teftiten dnerken, kpr banda, kendisine glmseyerek bakan aksakall bir ihtiyar grd. Hrmetle Padiahn yaklamasn bekleyen zat; Padiah Hazretlerine seslendi: Ey padiah- cihan; Haiin nicedir? Haydi hazrlan vakit kalmamtr Hakk'a yrmeye... Artk hatalarna bir hata daha eklememeye al!.. Kapna gelmek zeredir ecel... Artk iin tevbeye dnmektir... mealindeki szlerle, ancak srr- mertebe sahibleri-ne has olan bu haber, Sultan Hazretlerini seccadesine oturtup bilerek, bilmeyerek iledii hatalarna tevbe ettirdi. shak Paa ve Saruca Paa pk ihtiyarn szlerini syledii zaman yanndaydlar. Sultan Murad ihtiyarn kim olduunu sorduu zaman shak Paa; ihtiyarn, Hazreti Emir'in tekesinde yetimi saf (nfusu safiye) erbabndan makamnda bir zat olduunu syledi. (Saf mertebesi tasavvuf mertebelerinin sonuncusudur. Nefsin terekk ede ede eriebildii son merhaledir Her asrda bu mertebede zat akdes bulunur. Bunlar kul-bul rad, Gavs ve Kutbul Aktap yni insan kmildir Baz devirierde ise vazifenin bir zatta birletiide olur.) Seccadeden kalkan Sultan, iddetli bir sancyla yataa dt. Derhal vasiyyetini hazrlayp andarh Halil Paa'y sadrazam, olu Sultan II. Mehmed'i taht- Osmani'ye- tayin edip, birok nasihatler yazdrarak, vasiyyetin tamamlad. Kprde, haberini ald davete 4 gn sonra, hakiki tevhid mertebesinde, gnl rahatl iinde H. 855/M. 1451 senesinde rahmet-i rahmana kavutu, mekan cennet, makam yce olsun... Manisa'dan gelerek Osmanl Tahtna geen, alar kapayp alar aacak olan istikbalin Fatih Sultan 11. Mehmed, babasnn mbarek na'an Bursa'ya uurlad.fAz/z okurlarmz pekl bilirlerki slm dini ki Cihan Serveri Efendimiz (s.a.v.) tarafndan tebli olunup tamama erdikte biz mslil-mantar

iin alar bitmitir. Zamanlarn en saadetlisi Peygamberimiz Efendimiz (s.a.v.) Hazretlerinin bedeni zahirisi ile grnd devirdir. Bu sebebten burda alar aan, alar kapayan Hkmdar tabirini, Bat'nn geri kalmlktan uyanmasna vesile olan, stanbul'un Ceddimiz tarafndan fethine, yine Bat'Ularn syledii bir tabir sebebiyle bahsettik. Yoksa biz inananlarn; Batnn kendi problemi olan orta a, Yeni a gibi karanlklarla hamdolsun alakamz yoktur. > Bu cihan padiahnn hayatn, Hoca Sadeddin Efendi'nin u msra ile bitiriyoruz: Bu yola istersen dervi ol, istersen sultan, lm denilen geit kar nne son an. Hazreti Padiahn, Osmanly sevenlere efaati olsun.

SULTAN 2. MEHMED (FTH) Babas: Sultan II. Murad Han Annesi: Hrf Hatun Doum Tarihi: 1432 Vefat Tarihi: 1481 Saltanat Md.: 1451-1481 Trbesi: stanbul Fatih Camii Yannda Yatar. Tahta Geii Cennetmekn Sultan Murad' Sninin, Cennetbahelerine utuunu bildiren haberi alan Sultan 2. Mehmed, derhal atna atlam ve Beni seven arkama dsn diye bararak Manisa'dan hareket etmiti. 2'nci defa clus edecei Osmanl tahtnn bulunduu taht ehri Edirne'ye doru birSeba rzgr hzyla mesafeleri yutmaya balamt. gn iinde Gelibolu'ya geldi. Gelibolu'da iki gn dinlenip arkasndan koanlar bekledi. Onlar da bir intizama soktuktan sonra, istikble hkmedecek Sultan, Edirne'ye ilerledi. Devlet-i Osmaniye'nin ileri gelenleri, kumandanlar ve ahal kendisini karlamaya kp tebrik ve taziyelerde bulunuyorlar ve mutlu saltanatn mjdeliyorlard. Taht odasnda resm biat merasimi yapld. Biat merasiminden sonra sadrazam andarl Halil Paa'ya vazifesinde brakld, kzlar aas ahin aa vastasyla duyuruldu. Sultan 2. Mehmed'in ilk clusunda pek anlaamad anlarl Halil Paay vazifede brakmas, babasnn vasiyeti zerine olmutu. nk bu gngrm sadrazam, Sultan Murad- Sani'nin tahta yeniden gemesi iin ok srarda bulunmutu. Bu husus btn tarih yazarlarnca, Sultan 2. Mehmed'in andarl'ya kzgn ve krgn olduu intiban vermise de biz bu fikre evet diyemiyoruz. Bunu da yle izah ederiz: Daha 15 yandayken Eer padiah isen gel ordularnn bana ge, yok padiah ben isem; emrediyorum gel ordularmn bana ge diyen bir zek ah, tertemiz kalbinde kin tayacak bir devlet reisi deildi. slm milletinin hayrna olan her i iin deil tahttan, canndan dahi feragat edecek kadar yksek bir mertebe sahibi sultand. shak Paa'ya, iltifat makamna geecek bir vazife verildi. Merhum Padiah Murad-i Sani'nin pk cesedini topraa koymak zere Bursa'ya nakle memur heyetin riyasetine tayin olundu. Zanos Paa'yi yanna getirten padiah, Has Mavirlik vazifesini kendisine tevdi etti. Merhum babasnn haremlerinden olan Srp Prensesi Mara'y Srbistan'a iade ederken, kendisine geimini 'ahata srdrebilecei maa tahsisiyle beraber, Srp Kralna da hediyeler gnderdi. Daima iyi mnasebetler iinde olma arzusunda olduunu bildirmesi iin Prenses Mara'ya vazife verdi. Bizanstan, Mora Despotlarndan, lahtan, Rakzadan, stanbul Galatadaki Cenevizlilerden, Midilli, Sakz ve Rodos adalarndan ve valyelerinden elilik heyetleri gelmiti. Hepsine hsn kabul gsteren Sultan; Rakza Cumhuriyetine,

vergilerini bundan byle beyz altn zaml olarak demelerini bildirdi. , -Yine Karamanolu Konya hakimi Karamanolu hanedann banda bulunan Karamanolu brahim bey; Selefi Mehmed Bey'in syledii gibi Bizim Osmanoluyla olan dmanlmz mezara kadardr dsturuna bal bir adamd. Ne umduysa kendi malumudur. Bermutad isyana kalkt. MenteeolUj Germiyanolu, Aydnolunu da bu isyana tevik etmiti. Ne varki brahim bey suu unutmutu. Gen padiah ok enerjik, kararl ve byk ler yapacak meziyetlerle mcehhez bir sultand. Derhal anadolu Beylerbeyi shak Paa'ya orduyu seferber edip hedefin Karamanolu olduunu bildiren fermann gnderen Padiah, kendisi de abucak hazrland. Karamanolu brahim Bey, ksa zamanda kuvvetli bir orduyu karsnda bulacan tahmin etmediinden, ayrca kendisine Anadolu'da taraftar olabilecek bir kuvvet bulamadndan derhal aman diledi. Sultan 2. Mehmed; selefleri gibi bu fitneye yumuak kalma niyetinde deildi. O ii kknden halletmek istiyordu. Fakat merhum babas vasiyyetinde; ki Cihan Serveri Efendimiz (s.a.v.)'in tebiratna nail olmas iin yetitirdii olunu il iinin mutlaka Kostantaniyye (stanbul'nin hesabn grmesi olmasn hassaten belirtmiti. Derler ki; Cenab- Hakk'n sevgili kulu Murad- Sni Hz.leri, zamannn byk velisi, Hac Bayram Veli Hz.leriyle sohbet ederlerken, bu mbarek zat'tan, Hazreti Padiah Kostantaniyye iin sual eder ve der Sultanm; acaba bu fetih bize nasib olmaz m? Gelen cevaba baknz: Bu beldenin fethini ne siz ne de ben vcudu fan'mizle gremeyiz. Bize denir ki; u oynayan ocuk ile kapuda dikili bizim kse'ye nasibtir. Evet oynayan ocuk 2. Mehmed ile kapuda dikilen Ak-emseddin'den bakas deildi. Sultan 2. Murad, vasiyyetine koyduu fetih meselesinde her halde bu tebirata da istinat ediyordu. Bizans Kayseri de bu srada bir mnasebetsizlik edip yannda bulunan ehzade Orhan Sultana verilmekte olan tahsisatn arttrlmasn, istei yerine getirilmezse Orhan Sultan salverip, devletin bana mesele karaca tedidini savurmutu. Kayser yapm olduu bu teklifle, Sutan 2. Mehmed'e byk bir frsat tanm oluyordu. nk Kostantaniyye'yi feth etmekten baka bir dnceye ncelik tanmayan Padiah; tahta geii srasnda heyet gnderen ve iyi mnasebetler iinde olmay temenni eden Kostantin Dragezes'in yakasna, kudretli parmaklarn nasl geireceini dnen buna vesile arayan Sultana bu teklif nefis bir bahane olmutu.

Boaz Kesen Hisar'nn naas Karamanolu meselesi mnasebetiyle Anadolu tarafna gemi'plan Hazreti Padiah Bursa'dan Edirne'ye avdet ederken Kocaeli zerinden Gksuya gelip Gzelce Hisar adyla anlan imdiki Anadolu Hisarnn izine st ak muvakkat bir camii yaptrp, otan da Anadolu Hisarna hkim bir tepeye kurdurup kar kyda bir kale inaasna balad. Bu kalenin inas iin; Derler ki; Hz. Padiahn Anadolu Hisarnn iine yaptrd muvakkat camiden sonra Ota hmayununun Hisara hkim bir tepeye kurdurmu olmas, Kayser'in dikkatini eker ve eliler gndererek maksatlarn renmek ister. Gelen heyete Hz. Padiah Kayser'e syleyin bu sr'un karsna den yerde bir manda gn kadar yer istiyorum, yoksa karna kar oralar irademe alrm der. Eliler, Kayser'in yanna dnerler ve durumu anlatrlar. Kayser Zaten oralarda dahi hkmmz pek skmyor, bari bir manda gn (derisi) verin onun kadar bir yer onun olsun der. Br mandann yzlm derisi Sultan Hazretine gnderilir. Sultan Hazretleri; Kayser'in yollad bu deriyi bir saraciye ustasna verir ve iplik inceliinde tek bir sicim yuma haline getirmesini tenbih eder. Sara bu deriyi sanatnn en byk ustaln gstererek bir srrm yuma haline getirir ve Hazreti Padiah takdim eder. Padiah fustalarla (kk gemiler) karya geip bu srm yumann yettii kadar bir alan evirir, iaretler. Padiahn fustalarla kar yakaya getii haberini alan Kayser yine elilerini gnderir, ne yaptklarn sordurur. Padiah; Bize verdiiniz gn kadar yeri iaretliyorum, der. Eliler, biz size manda gn kadar yer verdik, siz ne kadar yer iaretlemisiniz derler. Hazreti Padiah; Verdiimiz gn elimde bu hale geldi, ben de o kadar yer iaretliyorum, der. Eliler; bunun zerine Bu ii akllarnn alamadn sylerler. Hazreti Padiah trihlere geen u muazzam cevab verir. Bizim hakikat kldklarmza, sizin hayaliniz bile ulaamaz. Hazreti Padiah asker ehemmiyet ve denizin avantajn pek isabetle kuanarak bugnk Rumeli Hisar'nn inaasina balad ve ok ksa bir zaman olan drtbuuk ayda inaat tamamlatt. byk kuleye, her kule inaatna nezaret eden vezirlerinin isimlerini verdi. Zaanos Paa Kulesi, Samca Paa Kulesi, ve andarh Kara Halil Paa Kulesi olarak hl isimleri muhafaza olunur. Bu kulenin ehemmiyetini belirten en gzel dizelerden biri olan Enver'nin Dsturnmesin-den merhum Profesr Mkrimin Halil Yinan'n naklinden almay uygun bulduk. Nice kal'a-i incilayin bir hisar Grmedi lem inde rzighar Hsrevn kp gibi ok toplar Atlr gklere andan kpler Ne gemi kaamaz andan kelebek Kim ururlar topla gese sinek

Evliya elebi bu Boaz Kesen Hisarna (Rumeli Hisarna) yzbe adet top konduunu bildirir. Bu Boazkesen Hisarn tamamlatan Sultan Hazretleri maksadn verdii isimle dahi aklam olmuyormuydu? BOAZKESEN andarl Halil Paa Padiah Hazretlerinin tek megalesi Kostantaniyye'nin fethi idi. Baz vezirler ve sadrazam Halil Paa fetihten pek mit-var deildiler. Bu mesele dvanda konuulduu zaman baz itirazlarda bulunurlard. Hatta baz tarihlerde muhasara srasnda Bizans halknn midi krlp teslime hazrland srada gya, Halil Paa haber gndermi biraz daha dayansnlar, muhasara yaknda kalkar, diye haber gndermi de Bizans halk yeniden gayrete gelmi, muhasara o yzden uzam:. Biz deriz ki, bu mmkn deildir nk andarh ailesi, bu devletin kuruluunda byk vazifeler alm insanlardan mteekkildir. Belki dvanda itirazlarda bulunmutur. nk bu yal veziriazam, Timur belsnn devleti ne hallere drdn grm, devr-i fetreti geirmi Osmanl Devletinin ne fitne ve fesatlar iinde kaynadn mahede etmi ne zorluklar geirilerek bugnlere gelindiini biliyordu. Veziriazam Halil Paa ve itiraz eden zevat ihanetten deil geirdikleri badirelerin acsn unutamam ve yine o badirelere dlme korkusundan itiraz ediyorlard. Bu yalan ve iftiralar tarihlerimizden inallah temizlenir ve bu yksek karakterli insanlarn haklan yerine konur. Daha da ileri giderek unu deriz ki, Fatih Sutan Mehtned gibi bir fetih ve gnl sulta-nnn andarh'nn hiyaneti olsayd o mcessem kai'ann sr'una o zatn ismini verdirir ve o ismin kullanlmasnn devamna msaade eder miydi? diye biz de bir sual sorarz. Buraya bir film olaynn da koyarak bu mevzudaki grmze son vermek isteriz. 1950'den sonra bir mason'un idaresinde evrilen stanbul'un Fethi adl film'de ki, bu yerli bir filmdir. Bu filmin maalesef Koca Veziriazam bir hain olarak gsterilmitir. ok uzun yllar islm bir susamlk iinde olan mslmanlar, o tarihlerde evrilen bu filme akn akn gitmiler ve susuzluklarnn bir blmn bu aldatma dolabnda hafifletmilerdi. O filme gre, Byk andari Hali] Paann hiyanet iinde olduuna inanarak ylarca bu gre sahip olarak kalmlard. Tabiiki hakikatlar bilenler ve Hazreti Fatih'in ihraz etmi olduu mertebei makamn ne olduunu anlayanlar hamdolsun bu grlere itirak etmemilerdir. Evet... Sultan 2. Mehmed Hazretlerinin fetih gayretinin, maazallah kt bir akbetle sonulanmas, bu gngrm vezirlere mazideki ac hatralarn akllarna dryordu. Bu vezirler yine birtakm itirazlarla seslerini ykseltirlerken Hazreti Padiahtan u cevab aldklarnn Samiha Ayverdi Hanmefendinin Trk Tarihinde Osmanl Asrlar adl eserinin 1. ciltinin 281. sh.inde, Tcizade Cafer elebi'nin Mahrse-i stanbul adl eserinden

nakletmeyi pek lzumlu bulduk. Br eye Allah'n iradesi taaluk edecek, btn kinat aksine alsa geri dndremez. Eer ol kal'ann (Bizans) benim elimle feth olmas mukadder olmu ise, bur ve brusu tatan topraktan deil de, demirden olmu olsa, mum gibi eritip yumuak eylerim. Klc gibi, sz gibi kalemi keskin azm ve irade sahibi, mn deryalarnda kulalar atan Padiahn yukardaki szleri artk her trl itirazn kapsn kapatmt. Toplarn Dklmesi Btn k muhasara iin hazrlkla geiren Sultan, Urban isimli bir Macar'n yeni usul bir top icad ettiini ve Sultana hizmet iin kendisine bavurmasn gayet msait karlar. nk Hazreti Padiah; ki Cihan Serveri'nin (S.A.V.)'in mbarek hadisi eriflerinden Dmann silh ile silhlannzmealindeki hadisin zahiri ve batini mnalarn ihata edebilecek mertebede idi. O vakte kadar emsalleri grlmemi byklkte toplar dktrlmt. Hele bunlardan bir tanesinin namlusuna bir adam rahata girip kyordu. Bu topa h ismi verildi. Bu top Bizans surlar nne elli ift kzle iki ayda getirilebildi. Bizansllarn kuvve-i mneviyelerini bu top perian ettiyse de bu toptan fazla istifade mmkn olmad. Zira ok byk glle atyor ve ge souyordu. Bir defasnda patlayarak etrafndaki efrad da telef etti. Srlarn nnde slm Mcahidleri 857 Hicr, 1453 Mild senesi Nisan banda mcahidler ordusu balarnda Sultan 2. Mehmed olduu halde Bizans surlar nnde grnmlerdi. Timurtazdelerden Karaca Paa, Silivrikap haricinde igal etmedik bir yer brakmayarak nclk vazifesini bihakkn yerine getirdi. Hazreti Padiah nce Erikap nlerine inmiti. Bilhare byk topu Top-kap'ya sevk ettirip, Eyb sahilinden, Zeytinburnu'na kadar olan araziyi muhasara altna aldrd. Zanos Paa; Kdha-ne deresinden yryp ili ve Beyolu tepelerini igal etti. cab ederse de Galata'y igal edecek idi. Galata o zamanlar Cenevizillerin elinde olup, bunlar iki yzl bir politika takib ediyorlard. Gndzleri Osmanl Ordusunun isteklerini yerine getiriyorlar, geceleri ise btn kuvvetleriyle Rumlara yardm ediyorlar idi. * Fetih'de Osmanl Donanmas Baltaolu Sleyman Paa kumandasnda drtyz para irili ufakl gemiden mteekkil donanma, Emirgn krfezi ile sonradan Baltaolu'mum ismini Balta Uman olarak alacak yerde dizilmi olarak bekliyordu. Bu arada ehli salibin kuat-filmdir. Bu filmin maalesef Koca Veziriazam bir hain olarak gsterilmitir. ok uzun yllar islm bir susamlk iinde olan mslmanlar, o

tarihlerde evrilen bu filme akn akn gitmiler ve susuzluklarnn bir blmn bu aldatma dolabnda hafifletmilerdi. O filme gre, Byk andarl Halil Paann hiyanet iinde olduuna inanarak ylarca bu gre sahip olarak kalmlard. Tabiiki hakikatlar bilenler ve Hazreti Fatih'in ihraz etmi olduu mertebei makamn ne olduunu anlayanlar hamdolsun bu grlere itirak etmemilerdir. Evet... Sultan 2. Mehmed Hazretlerinin fetih gayretinin, maazallah kt bir akbetle sonulanmas, bu gngrm vezirlere mazideki ac hatralarn akllarna dryordu. Bu vezirler yine birtakm itirazlarla seslerini ykseltirlerken Hazreti Padiahtan u cevab aldklarnn Samiha Ayverdi Hanmefendinin "Trk Tarihinde Osmanl Asrlar adl eserinin 1. ciltinin 281. sh.inde, Tcizade Cafer elebi'nin Mahrse-i stanbul adl eserinden nakletmeyi pek lzumlu bulduk. Bir eye Allah'n iradesi taaluk edecek, btn kinat aksine alsa geri dondremez. Eer ol kal'ann (Bizans) benim elimle feth olmas mukadder olmu ise, bur ve brusu tatan topraktan deil de, demirden olmu olsa, mum gibi eritip yumuak eylerim. Klc gibi, sz gibi kalemi keskin azm ve irade sahibi, mn deryalarnda kulalar atan Padiahn yukardaki szleri artk her trl itirazn kapsn kapatmt. Toplarn Dklmesi Btn k muhasara iin hazrlkla geiren Sultan, urban isimli bir Macar'n yeni usul bir top icad ettiini ve Sultana hizmet iin kendisine bavurmasn gayet msait karlar. nk Hazreti Padiah; ki Cihan Serveri'nin (S.A.V.)'in mbarek hadisi eriflerinden Dmann silh ile silhlannz)' mealindeki hadisin zahiri ve batini mnalarn ihata edebilecek mertebede idi. O vakte kadar emsalleri grlmemi byklkte toplar dktrlmt. Hele bunlardan bir tanesinin namlusuna bir adam rahata girip kyordu. Bu topa h ismi verildi. Bu top Bizans surlar nne elli ift kzle iki ayda getirilebildi. Bizansllarn kuvve-i mneviyelerini bu top perian ettiyse de bu toptan fazla istifade mmkn olmad. Zira ok byk glle atyor ve ge souyordu. Bir defasnda patlayarak etrafndaki efrad da telef etti. Surlarn nnde slm Mcahidleri 857 Hicr, 1453 Mild senesi Nisan banda mcahidler ordusu balarnda Sultan 2. Mehmed olduu halde Bizans surlar nnde grnmlerdi. Timurtazdelerden Karaca Paa, Silivrikapi haricinde igal etmedik bir yer brakmayarak nclk vazifesini bihakkn yerine getirdi. Hazreti Padiah nce Erikap nlerine inmiti. Bilhare byk topu Top-kap'ya sevk ettirip, Eyb sahilinden, Zeytinburnu'na kadar olan araziyi muhasara altna aldrd. Zanos Paa; Kdha-ne deresinden yryp ili ve Beyolu tepelerini igal etti. cab

ederse de Galata'yi igal edecek idi. Galata o zamanlar Cenevizlilerin elinde olup, bunlar iki yzl bir politika takib ediyorlard. Gndzleri Osmanl Ordusunun isteklerini yerine getiriyorlar, geceleri ise btn kuvvetleriyle Rumlara yardm ediyorlar idi. * Fetih'de Osmanl Donanmas Baltaolu Sleyman Paa kumandasnda drtyz para irili ufakl gemiden mteekkil donanma, Emirgn krfezi ile sonradan Baltaolu'mum ismini Balta Uman olarak alacak yerde dizilmi olarak bekliyordu. Bu arada ehli salibin kuat- filmdir. Bu filmin maalesef Koca Veziriazam bir hain olarak gsterilmitir. ok uzun yllar islm bir susamlk iinde olan mslmanlar, o tarihlerde evrilen bu filme akn akn gitmiler ve susuzluklarnn bir blmn bu aldatma dolabnda hafifletmilerdi. O filme gre, Byk andarl Halil Paann hiyanet iinde olduuna inanarak ylarca bu gre sahip olarak kalmlard. Tabiiki hakikatlar bilenler ve Hazreti Fatih'in ihraz etmi olduu mertebei makamn ne olduunu anlayanlar hamdolsun bu grlere itirak etmemilerdir. Evet... Sultan 2. Mehmed Hazretlerinin fetih gayretinin, maazallah kt bir akbetle sonulanmas, bu gngrm vezirlere mazideki ac hatralarn akllarna dryordu. Bu vezirler yine birtakm itirazlarla seslerini ykseltirlerken Hazreti Padiahtan u cevab aldklarnn Samiha Ayverdi Hammefendinin Trk Tarihinde Osmanl Asrlar)) adl eserinin 1. ciltinin 281. sh.inde, Tcizade Cafer elebi'nin Mahrse-i stanbul adl eserinden nakletmeyi pek lzumlu bulduk. Br eye Allah'n iradesi taaluk edecek, btn kinat aksine alsa geri dondremez. Eer ol kal'ann (Bizans) benim elimle feth olmas mukadder olmu ise, bur ve brusu tatan topraktan deil de, demirden olmu olsa, mum gibi eritip yumuak eylerim. Klc gibi, sz gibi kalemi keskin azm ve irade sahibi, mn deryalarnda kulalar atan Padiahn yukardaki szleri artk her trl itirazn kapsn kapatmt. Toplarn Dklmesi Btn k muhasara iin hazrlkla geiren Sultan, Urban isimli bir Macar'n yeni usul bir top icad ettiini ve Sultana hizmet iin kendisine bavurmasn gayet msait karlar. nk Hazreti Padiah; ki Cihan Serveri'nin (S.A.V.)'in mbarek hadisi eriflerinden Dmann silh ile silhlannz mealindeki hadisin zahiri ve batini mnalarn ihata edebilecek mertebede idi. O vakte kadar emsalleri grlmemi byklkte toplar dktrlmt. Hele bunlardan bir tanesinin namlusuna bir adam rahata girip kyordu. Bu topa h ismi verildi. Bu top Bizans surlar nne elli ift kzle iki ayda getirilebildi. Bizansllarn kuvve-i mneviyelerini bu top perian ettiyse de bu

toptan fazla istifade mmkn olmad. Zira ok byk glle atyor ve ge souyordu. Bir defasnda patlayarak etrafndaki efrad da telef etti. Surlarn nnde slm Mcahidleri 857 Hicr, 1453 Mild senesi Nisan banda mcahidler ordusu balarnda Sultan 2. Mehmed olduu halde Bizans surlar nnde grnmlerdi. Timurtazdelerden Karaca Paa, Silivrikap haricinde igal etmedik bir yer brakmayarak nclk vazifesini bhakkn yerine getirdi. Hazreti Padiah nce Erikap nlerine inmiti. Bilhare byk topu Top-kap'ya sevk ettirip, Eyb sahilinden, Zeytinburnu'na kadar olan araziyi muhasara altna aldrd. Zanos Paa; Kdha-ne deresinden yryp ili ve Beyolu tepelerini igal etti. cab ederse de Galata'yi igal edecek idi. Galata o zamanlar Cenevizlilerin elinde olup, bunlar iki yzl bir politika takib ediyorlard. Gndzleri Osmanl Ordusunun isteklerini yerine getiriyorlar, gecelen ise btn kuvvetleriyle Rumlara yardm ediyorlar idi. * Fetih'de Osmanl Donanmas Baltaolu Sleyman Paa kumandasnda drtyz para irili ufakl gemiden mteekkil donanma, Emirgn krfezi ile sonradan Baltaolu'mum ismini Balta Liman olarak alacak yerde dizilmi olarak bekliyordu. Bu arada ehli salibin kuat-filmdir. Bu filmin maalesef Koca Veziriazam bir hain olarak gsterilmitir. ok uzun yllar islm bir susarnlk iinde olan mslmanlar, o tarihlerde evrilen bu filme akn akn gitmiler ve susuzluklarnn bir blmn bu aldatma dolabnda hafifletmilerdi. O filme gre, Byk andarh Halil Paann hiyanet iinde olduuna inanarak ylarca bu gre sahip olarak kalmlard. Tabiiki hakikatlan bilenler ve Hazreti Fatih'in ihraz etmi olduu mertebei makamn ne olduunu anlayanlar hamdolsun bu grlere itirak etmemilerdir. Evet... Sultan 2. Mehmed Hazretlerinin fetih gayretinin, maazallah kt bir akbetle sonulanmas, bu gngrm vezirlere mazideki ac hatralarn akllarna dryordu. Bu vezirler yine birtakm itirazlarla seslerini ykseltirlerken Hazreti Padiahtan u cevab aldklarnn Samiha Ayverdi Hanmefendinin Trk Tarihinde Osmanl Asrlar adl eserinin 1. ciltinin 281. sh.inde, Tcizade Cafer elebi'nin Mahrse-i stanbul adl eserinden nakletmeyi pek lzumlu bulduk. Bir eye Allah'n iradesi taaluk edecek, btn kinat aksine alsa geri dndremez. Eer ol kal'anin (Bizans) benim elimle feth olmas mukadder olmu ise, bur ve brusu tatan topraktan deil de, demirden olmu olsa, mum gibi eritip yumuak eylerim. Klc gibi, sz gibi kalemi keskin azm ve irade sahibi, mn deryalarnda kulalar atan Padiahn yukardaki szleri artk her trl itirazn kapsn kapatmt.

Toplarn Dklmesi Btn k muhasara iin hazrlkla geiren Sultan, Urban isimli bir Macar'n yeni usul bir top icad ettiini ve Sultana hizmet iin kendisine bavurmasn gayet msait karlar. nk Hazreti Padiah; ki Cihan Serveri'nin (S.A.V.)'in mbarek hadisi eriflerinden (Dmann silh ile silhlannz mealindeki hadisin zahiri ve batini mnalarn ihata edebilecek mertebede idi. O vakte kadar emsalleri grlmemi byklkte toplar dktrlmt. Hele bunlardan bir tanesinin namlusuna bir adam rahata girip kyordu. Bu topa h ismi verildi. Bu top Bizans surlar nne elli ift kzle iki ayda getirilebildi. Bizansllarn kuvve-i mneviyelerini bu top perian ettiyse de bu toptan fazla istifade mmkn olmad. Zira ok byk glle atyor ve ge souyordu. Bir defasnda patlayarak etrafndaki efrad da telef etti. Surlarn nnde slm Mcahidleri 857 Hicr, 1453 Mild senesi Nisan banda mcahidler ordusu balarnda Sultan 2. Mehmed olduu halde Bizans surlar nnde grnmlerdi. Timurtazdelerden Karaca Paa, Silivrikapi haricinde gal etmedik bir yer brakmayarak nclk vazifesini bhakkn yerine getirdi. Hazreti Padiah nce Erikap nlerine inmiti. Bilhare byk topu Top-kap'y3 sevk ettirip, Eyb sahilinden, Zeytinburnu'na kadar olan araziyi muhasara altna aldrd. Zanos Paa; Kdha-ne deresinden yryp ili ve Beyolu tepelerini igal etti. cab ederse de Galata'y igal edecek idi. Galata o zamanlar Cenevizllerin elinde olup, bunlar iki yzl bir politika takib ediyorlard. Gndzleri Osmanl Ordusunun isteklerini yerine getiriyorlar, geceleri ise btn kuvvetleriyle Rumlara yardm ediyorlar idi. * Fetih'de Osmanl Donanmas Baltaolu Sleyman Paa kumandasnda dortyz para irili ufakl gemiden mteekkil donanma, Emirgn krfezi ile sonradan Baltaolu'mum ismini Balta Liman olarak alacak yerde dizilmi olarak bekliyordu. Bu arada ehli salibin kuatmada olan Bizans'a yardm olarak gnderdii be byk kalyonun gelecei istihbar edildi. Bunun limana girmemesi, yardmlarn gerekletirmemesi iin tertibat alan donanmamz; o tarihlerde denizciliimizin daha emekleme anda olmasndan ve boaz sularnn kendine has akntlarnn ve gemilerimizin ounluunun kk boyda olmasndan doiay tutuulan savata manevra kabiliyeti fazla olan ehli saiib kalyonlar kamay baarmlardr. Bu ksa savata gzne bir ok isabet eden Baltaolu Sleyman Paa'nn Bir baa bir gz yeter deyip oku kendi eliyle kard tevatr rivayettendir. Durumu Beikta sahilinde vezirleriyle takip

etmekte olan Padiah Hazretleri, ehli salip gemilerinin kurtulduunu grnce beyaz atn mahmuzlad gibi denizin iine dalar. Baz tarihlerde ok kzan Hazreti Padiahn Baltaolu Sleyman Paa'ya vuz sopa vurduunu yazarlar. Biz deriz ki, bu tarihiler ya hi sopa yememiler veya say saymamlar. Bir gzn kaybetmi ve bulunduu yerden ayrlmayan bir paasn dvecek adam deildir. Hazreti Fatih... Ola ki, muvaf-fakyetsizlikten dolay azarlasn. Batl tarihiler, Bizans mukavemetilerinin saysn ok eksik gstermeye alrlar. Asker kuvvet olarak dokuzbin kii olduunu sylemek kstahlnda bulunurlar. Halbuki surlarn uzunluu gz nne getirilirse bu dokuzbin kiinin bir tek kapy bile mdafaa edemeyecei kesindir. Ayrca bu muhasarada devrinin en ileri silh olan muazzam toplarla ie balayan Osmanl Ordusu, ayrca serdengetilerden bazlarnn lmlar aarak ehre girmeye altklarn gz nne alrsak bu nasl bir dokuzbin keferedir ki, her yere yetimilerdir. Daha be sene evvel onlarn 200 bin'er kiilik ordularn 60.000 kiilik kuvvetle Kosova sahralarnda, Varna nlerinde perian eylemitik. Hi olmazsa bunu gz nne alarak 9 bine bir sfr soyarak 90.000'e ksnlar bakalm. Yalnz unu ilve etmek icab eder ki, bu muhasarann tahmini yapan Kostantin Dragazes ok daha evvelden iki kiliseyi birletirme abalarna balam ve bir hayli de merhale kat etmiti. Hatta bir defasnda Asayofya'da Katolik yini icra olunmu, Kostantin ve Bizans ileri gelenleri yinde bulunarak birlemeyi kesinletirmek metodunu semilerse de Patrik Kenadyus ve ballar bu yini Ayasofya'y telvis (pisletme) saymtr. (Ne var ki, Bizanslnn dahi Papann bu yinini red etmesine ramen biz Mslman olarak camiden mzeye tahvil edilen Ayasofya'ya Papa'Iarn gelip dua etmelerine msade ediyoruz. Cenab- Hak bize akl ve izan nasib etsin) Papann serpuunu Bizans'ta grmektense mslmanla rn sarn grmeye raz hale gelmi bir Bizans ahalisi de mevcuttu. Ak eyhin Kerameti Kostantaniyye'nin ftihi iki tanedir. lki gnl fatihleridir ki, bunlar uzun yllar evvel stanbul'da yerlemi slm mca-hidleridir. kincisi ise madde plnnda, sebeb dnyasnda ya-ayib adetullaha riayetle can verip an alan, kan dkp kal'a alan slm mcahidleridir. Bu mcahidler ordusunun mnevi mimar Ak emseddin Hazretleri, Sultan 2. Mehmed' Kostantaniyye'nin fethi iin daima tevik etmi, desteklemi ve onun ve ordusunun muvaffakiyete ulamas iin Rabi l'ya niyaz ve tazarruda bulunuyor idi. Bir gn Sultan Hazretlerinin Kutlu otana u haber ulat. Ak eyh, keif yoluyla Peygamber Efendimiz (S.A.V.)'in mihmandar Hazreti Eb Ey-yb'l Ensr'nin kabri eriflerini bulmutu. Bu haber slm ordusunda bir mjde olarak kabul olundu. Mcahidler ordusunun kuvve-i mneviyesi en yksek dereceye vard. nk bu kuvve-i mneviyenin ykselmesi iin sebeblerin en by bu byk sahabinin hayatnda mndemi idi. Medine'de bir gn Kur'an- Kerim okurken cihadla ilgili ayetlere gelince doksan yandaki bu aksakall sahabi ayaa kalkar

zrhn kuanr, klcn beline takar, okunu yayn alr. Ben Halifenin ordusuyla cihada gidiyorum, der Evlt ve torunlar baba sen yalsn, o i bizim iimiz artk, derlerse de o mbarek sahabi vecd halinde, kimseyi dinlemez ve Halifenin ordusuyla Beldeyi Tayyibeye cenge gelir ve burada ehadet mertebesine de nail olur. Bu doksan yandan sonra cihada kan sahabinin kabrinin bulunuu fethin yaknlnn iareti olduu aikr olduundan, blbln gl dalna konmas gibi, zaferin de slm mcahidlerinin auuna gelmesinin sembol olmutur. Dolaysyla kuvvei mneviyyelerinde tezaydne vesile olmutur. Gemilerin Karadan Yrtlmesi O kerim ve Devletl Padiah, Boazkeseni yaptrrken Bizans elilerine Benim hakikat kldm yere sizin hayallerimiz bile ulaamaz derken bu muazzam olay da herhalde kastetmi olmaldr. Bu muazzam olay biz anlatrken bir gemiye bir tank ykleme zorluklarn dndmzde bundan bebuuk asr evvel karada yrtlen gemileri, a karnmz doyurmak ve plak bedenimizi giydirmeye ancak yeterli olan aklmzla yapmann zorluklarn da dnmesini bilmeliyiz. Dolmabahe'den (o zamanki ad Yeni Hisar) yukarya detilmi keresteler yalanm ve gemiler bunlarn zerinde kzlerin ekmesi ve mcahidlerin bilek gleri ile aslmalarnn yannda dervi gazilerin H Allah! H Allah! zikirleri arasnda Halic'e indirilen gemiler sabahleyin Bizans halknca, Halic'in sularnda seyir ederek Bizans'n geri hatlarn da topa tuttuu grlnce, btn mitleri bir balon gibi snd. nk limann n tarafna gerdikleri zincir oray korumutu amma; akllan durduran bu harika olayn gereklemesine mni olamamt. Derler ki; Halic'e inmi gemilerden geri hatlarna at yaplan Bizans'n hl gevemedii mdafaaya devam ettii grlr. Ehlullahtan olan hazreti F^tih durumu tefekkr eder ve ol perdeler alp ona ayan olur. Cibali Baba derler bir sufl vel duas berekt ile bunlara zarar ilimesine mnidir. Secdeye kapanan Hazreti Padiah, Rabbi Zlcelle yalvarr yakrr ve der ki, Ya rabbi; eer ki Cihan Serveri'nin hadsi eriflerinde mjdeledii emir bensem tebcil eyledii asker bu askerse buna mni olan sen bilirsin, onu kabz eyle) diye dua eder. Ve dua Cenab- Hak indinde kabul olunup Cibali Baba kabz olunur ve siyanetten mahrum Rum taifesi, zarara ve ziyana uramaya balar. Kati Ve Son Hcum Fatih muhasarann sonlarnn geldiini hissediyor, fakat mridi, efendisi Ak emseddin Hazretlerinden durumu renmek fethi myesserin ne gn olacan sormak zere ir Mahmud Paa'yi iki defa eyh'in otana gnderdi. kinci gi-

dite cevab gelmiti. Cemaziyel evvel aynn onsekizinci gecesinin afanda umum bir taarruz yaplrsa Allah'n inaye-tiyle fetih myesser olacaktr. dendi. Derhal hazrlklara giriliyor, btn gece Orduyu Hmayun ibadet ve sava hazrlklar le megul oluyor. Btn kumandanlar birliklerini dolayor, onlar hazrlyorlard. afak skerken Beyaz Atnn zerinde bembeyaz elbiseler iinde Hazreti Padiah ordunun en n safnda klcnn zafer prltlarn aksettiren parlaklyla hcum emri veriyor. Dmana bizzat taarruza geiyor. Artk zafer slm'ndr. Kostantaniyye zaferler Sultann oluyor. Fatih ona lkap, slmbol Kostantaniyye'ye isim oluyor. Hazreti Peygamber (S.A.V.) Hendek Savanda sahabinin kramad bir ta paralarken kan kvlcmda grd Sultan bu Sultand ve asker bu askerdi. O ne gzel bir emir, o ne gzel bir askerdi. Fatih Sultan Muhammed Han ve slm Ordusu Osmanl Ordusu idi. Evet muhasara 53 gn srm, Ak emseddin Hazretle-ri'nin mjdeledii gn feth olunmutu. Hicri 857, Mild 1453 29 Mays Sal gn slm Ordusu mjdelerin gerekletiini iln ediyordu. Srbistan Seferi Kostantaniyyeyi, stanbul Fatih Sultan Mehmed Hazretleri, yirmi gn kald bu yeni beldede intizam temin ettikten, Rum ahalinin slm iinde gsterilen artlarn yni Hristiyanlarn dini inan ve ibadetlerine yn verecek patriklerini setikten sonra bugnk stanbul niversitesinin bulunduu yere bir saray yaplmasn irade etmiti. Yine payitaht olan Edirneye dnmeden son bir iradesiyle Karadeniz kylarndan bebin ailenin stanbul'a getirilmesini ve yerletirilmesini emretmiti. Edirne'ye bir ok lkenin sefaret heyetleri geldiler. Tebriklerini sundular ve bir ok hediyeler de getirdiler. Bunlarn iinde Srbistan Eli Heyetinin durumu zellik tekil etti. Eskiden Osmanlnn olan baz kaleler yine Srblara gemi idi. Bunlarn bazlarn kurtarmay dnen Srbllar, bu kalelerden bir kann anahtarn hediye olarak gnderip Fatih Hazretlerinin gzn boyamak istediler. Fakat Hazreti Padiah, Avrupa serhadlerindeki siyas durumlar pek yakndan takip ediyordu. Kral Yorgi, Srbistan krall ile alkas olmad halde bu yerlere ve Srp krallna sahipleniyor ve ayrca Sultan 2. Murad'n Haremi Prenses Mara'nn hakkn da gasb etmi bulunuyordu. Sultan Fatih Srb elilerine Yorgi bir iki para khne kal'a ile aldatmak ister, onun ancak Sofya dibinde kk bir sancaa hakk olabilir diyerek niyetini bildirmiti. Kral Yorgi bu haberi alnca birtakm dahil tertibatlar ald. Aile efradn yanna alarak Macar kral makamnda bulunan Yanko Hnyad'n himayesine girdi. Topladklar hafif svari alaylar ile Srbistan ve Bulgaristan'a dahil olup ehirleri yama ve ykmaya, insanlar kana boyamaa baladlar. Trnova

civarna kadar geldiler Askerimiz onlara yetiemeden Tu-na'nn br tarafna getiler. Hazreti Padiah sratli birliklerle Srbistan'a dahil olup bir ok yerleri zabt etti. Ostrovice'yi muhasara altna ald. Bir mddet de Semerdire'yi sktrp gzel bir ders verdiler. leri gelenlerden ellibin kii esir topladlar. Firuz Bey kumandasnda bir miktar asker brakld. stenilen muvaffakiyet elde edildiinden Hazreti Fatih Edirne'ye dnd. Sultan Hazretlerinin avdetini haber alan Hunyad ve Yorgi yeniden saldrdlar. Bu sefer yanlarnda birok hristiyan delvetlerin ordularndan birlik vard. slm askerinin ounu ehid ve kumandan Firuz Bey'i esir aldlar. Padiah hemen ehir ky tarafna sefer ktysa da Hunyad Macaristan ilerine kat. Yorgi ise padiaha senede otuzbin altn vergi vererek sulh teklifinde bulundu. Fatih Hazretleri bunu muvafk grd. Hicri 858/Mildl 1454. Bu anlamadan bir ka ay sonra Evranos zadelerden shak Paa'nn olu sa Bey, Sultan Fatih'e ulak gndererek Srbistan'n fethinin zamandr, diye bilgi sundu. Hicr 859/Mild 1455 ylnda Srbistan'n byk bir blm Devleti Osmaniye'nin hududlarna lhak olunmu oldu. Padiah Hazretleri oradan Kosova'ya inerek /Hdavendigr Sultan 1. Murad Hazretlerinin ehadet yerini ziyaret etti ve Hatmi erif tilvet olundu. Oradan Selanik yoluyla Edirne'ye geildi. Bu Selanik yolu ile dnte Solakzde nam tarihi Hamza Bey'in donanmasnn Padiah Hazretlerini naklettiini sylerken gemiye arab da yklendiini yazar. Merhum Mizanc Mehmed Murad Bey bunu fevkalade bir isabetle red eder. slama ballkta ems az bulunur bir insan olarak grd Hazreti Fatih'in ikiyle katiyyen alkas olmadn belirtikten sonra tarihlerden byle iftiralarn temizlenmesini pek isabetli olarak tavsiye ediyor. imdi biz merhum mizanc Mehmed Murad Bey'e bu mevzuda itirak ederek diyoruz ki; Batl tarihiler bu tip iddialar bizim kaynaklarmzda bulmasalar bile eninde sonunda slm dman olduklarndan bu zatlara iftiradan kendisini alamazlar. Peki bizim olan Solakzde merhum byle bir eyi olmadan nasl yazabiliyor. Sultan Hazretlerinin irette olmad ihraz ettii manev makamlar mnasebetiyle de aikrdr. u halde bu zatlar nar urubu vesaire urublar itiklerine gre urublarn arab gibi okunmas ihtimali daha ar basmakta olduu intiban veriyor bize. Belgrad Muhasaras Belgrad' almaya karar veren hazreti Fatih Srbistan'a dalarak nne gelen yerleri ineyip geti. Muhasaralarda en nemli silh phesizdir ki toptur. stanbul'un fethinde kullanlan bu toplarn buralara tanmas ok zor olduundan Sultan Hazretileri yksek dehas sayesinde seyyar top dkmhaneleri kurdurmu, her muhasaraya gittikte muhasara yerinin icabna gre toplar dktryor idi. Bilhassa hesaplarn kendi yaparak mucidi olduu Havan Toplan ok nemli vazifeler gryordu. Burada u durumu mutlaka belirtmeyi

lzumlu gryoruz: Bilindii gibi zamanmz Ekonomi eytan ismini verebileceimiz salgn bir hastaln insan uuruna yerleip her eyi madde asndan grmelerinden dolay manev hayat red veya lzumsuzluuna kail olanlarn mateessf ok olduu bir zamandr. Baz gr sahibler kardelenip mz tarihi islmiyet'ten verdikleri misallerle; yanl yola sapm ekonomi eytannn tuzana dmlere yol gstermek isterler. Ne var ki onlar esir olduklar madd dnyalarndan hals olamayp bu tavsiyeleri ve misalleri kulak arkas ederler. Her muhasara edilen kal'ann hususiyetine gre top dktren ecdadnn acaba sanayii ile ekonomik bir olayn gerekletirildiini dnebilirler mi? Belgrad kal'as nnde 320 adet muhtelif ebat ve sistemde top dktren Hazreti Fatih, slm milletinin yksek vasflarndan birini ortaya koymu olmuyor muydu? Hl harp sanayini kuralm m, kurmayalm m mnakaas yaplan memleketimizde ne acip ve zc bir haldir bu mnakaa. Ecdadmz bu mnakaalar deil yapmak, dman kalesi ve siperleri nnde, onlara gstere gstere harbin gerekli silhlarn imal ediyordu. Y-rabbi sen bu millete izan nasib eyle, harb sanayini kurmasna vesile olacak intibahi ltfeyle. nk atalar szdr: stersen sulhu salh hazr ol cenge. Biz gene Belgrad nlerine dnelim. Belgrad nlerinde yzyirmi adet top dktren Sultan, kaleyi muhasaraya ald. Ayrca ikiyz para kk gemi Tuna nehri yoluyla Belgrad nlerine getirilmi yarm ada eklindeki ehri, Tuna ve Sava nehirlerinden de muhasaraya katldlar. Belgrad kalesi kolay alnr bir kale olmamakla beraber stanbul surlarn am bir ordu iin her halde zor deildi. te bu muhasaraya byle bakldndan olacak ki netice iyi olmad. Evvel hedefin Belgrad kalesini almak olduu aka ifa olundu. Halbuki Belgrad kal'as Avrupa'ya alan bir kap idi. Papalk, Osmanl Devleti'nin maksadn renince btn hristiyan dnyasn ayaa kaldrd. Yanko Hnyad'n komutasnda ok byk bir ordu tekil edildi. Ayrca gayet iri kalyonlarla mcehhez bir donanma da bu ehli salip seferinde vazife ald. Ehli salip donanmas Tuna ve Sava nehri zerinde muhasaraya katlan donanmamza iddetli bir saldrda bulundular. Maalesef hl denizlere hkim olabilecek duruma gelememi donanma bu sava kaybetti fakat gayet akllca bir davranla gemilerini kendileri yakarak dman eline gemesine izin vermediler. Donanmann bu malbiyetine ramen muhasaraya devam edildi. Bir hafta sonra umum bir hcumla ehre girildi. Ve bir ksm igal olundu. Lkin ehrin br ucundan, Yanko Hnyad komutasndaki ehli salib ordusu da ehre girmiti. Osmanl Ordusunun ok az bir blm Karaca Paa balarnda olduu halde ehre girebilmilerdi. ehir iine giren mcahidler ricat yolunu semeyip dmana pala savurmay cana minnet bildiler ve balarnda sevgili paalar Karaca Paa olduu halde vurua vurua e-hidlik mertebesine vasl oldular. Karaca Paa'nn kale iinde kal, ehadetinin kesin oluu Hazreti Padiah ok zd, btn tedbiri terkedip

kale kapsna drt nala kaldrd atyla yaln kl saldrd. Dman iinden ok iri bir silhor Hazreti Padiahn zerine kotu. Onun hcumunu ustaca bir manevrayle savuturan Sultan klcn yle bir hrsla indirdi ki herifi baltann kuru bir kt ikiye yarmas gibi bandan aaya kadar ikiye ayrd. Etraftan koanlar padiah tek bana kaleye hcum etmekten zor caydrabildiler. Karaca Paa'nn ehadeti btn azeb askerinin kuvvei maneviyyesini altst etmiti. Onlar intizamsz bir ekilde dalmaya balaynca durumu gren Yanko Hnyad ve Yorgi hcumlarn ota Hmayuna doru sevk ettiler. Azeb askeri iyice dalm bir miktar Yenieri ile Kapkulu askeri balarnda en gzel emir Hazreti Fatih olduu halde ok kanl gs gse, kl klca bir sava yaptlar. O gn sava meydann^ rakibsiz cengveri Hazreti Ftih idi. Omuz stnde ba brakmyor, bir yandan da sistematik bir ekilde ordunun geri ekilmesini idare ediyordu. te bu srada ayandan hafif bir yara alarak gazilik rtbesine nail oluyordu. Bir mddet sonra altbin kadar slm ordusu svarisi sava yerine yetiince mukavemet dengeye dnt. Bir mddet sonra da dman ordughdan def etmeye muvaffak oldular. Padiah bunu bir malbiyet olarak telkki edip firar edenleri bulduu yerde bu dnyadan da, ordusundan da terhis ediyordu. Ehli salip ordusu ise son derece telefat vermi, Yanko Hnyad dahi ald yaralarn tesiriyle bir mddet sonra bu dnyadan terki can eylemiti. Kral Yorgi ise o oktan lmt. Hicri 860/Mild 1456. Sultan Fatih bu seferden sonra kendisine kaca seferin nereye olduunu soran vezirlerine Sakalmn bir teli bundan haberdarsa onu yolup atarm diye cevap verdii sylenir. Mora'nn Fethi stanbul'un slm'a ram olmasndan sonra Mora yarmadas birden bire anari ve kargaaya sahne oldu. Kostantin Dragazes'in kardeleri Tomas ve Dimitri Dragazes Mora'dan kamak iin hazrlklara baladlar. Bu srada Hazreti Fatih bunlara gnderdii bir emirle ylda onikibin altn vergi verdikleri takdirde vazifelerinde kalabileceklerini bildirmiti. Bu haberi alan bu iki karde kalmak m zor gitmek mi zor dncesi iindeyken ve kalmaa karar vermek zereyken ahali bunlarn kama haberini alm olduundan iyice galeyana geldi. Bir de Manue! Kantakuzen kendi hesabna bu ki kardein aleyhine kyam etti. stelik de Arnavud sergerdelerinden Topal Petro, Fatih Hazretleri tarafndan taleb edilen oniki bin altn kendisinin dyeceini iddia ederek kyama kalkt. Artk iler orbaya dnmt. Korent Muhafz Hasan Bey; durumu Hazreti Padiahn otana bildirdi. Sultan Fatih Hazretleri; ii ehline vermeyi hem Cenab Hakk'm kitab- Muhkemindeki yeti kerime ve bu yce emri uygulamaktan bir an bile ayrlmayan ced'inden tevars eylemiti. Mora iinin ehli de Turhan bey idi. Turhan Bey'n yanna verdii bir mfreze ile daha evvel yaplm Mora seferlerinin bu usta emektarn Mora'ya gnderdi. O havalide herkes Turhan Bey'in

namn bilir, sevgiyle kark bir korkuyla kendisine tbi olurlard. Ve nitekim ileri gelenler Turhan Bey'i hemen karladlar. Turhan Bey.,, kendilerini hsn kabul ile karlamakla beraber babacan bir tavrla azarlad. Adaletsizlikle memleketin idare olunamayacan anlatt. slm'n muvaffakiyetinin iyilere mkfat, ktlere ceza vermekte kusursuz ve adil olmaktan geldiini izah etti. kendilerini dzeltmezlerse Hazreti Padiahn memleketlerini igal edeceini bildirdi. Turhan Bey, Dimitri ile Tomas'n hkmetlerini tasdik etti. Onlara as olanlar da cezalandrd. Bylece d grnte sknet temin olundu. Fakat Tomas stanbul'un mslman-larn eline gemesi yznden yok olan Dou Roma kayserli-ini yeniden kurmak ve bu unvanla anlmak sevdas iie yanp tutuuyordu. Bu hlyalarn gerekletirmek iin ise durmadan fitne ve fesadlar karyordu. Tomas vahetini arttrm, yanna davet ettii akrabalarn ocuklar ile beraber hapse atarak onlar alktan ldrd. Ahaya Prensinin damadnn gzlerini oyup, kulak ve burnunu kestirip ayak ve kollarn krdrd. Lkin bu srada istimdad feryadlar da dergh Padiahye varmt. te Hiristiyan bat'mn insan buydu. Bunlarn zulmne, birbirlerine yaptklar haince, canavarca ikencelere Allah adna, insaniyet namma son vermek mslmanlara dyordu. Hey batl ve vah Avrupa; sen nasl bir manta sahipsin ki, senin dindana ve rkdana adalet ve insanca hayat yaamay getiren mslmanlara Barbar Trkler dersin. Hazreti Fatih, Mora'ya yrrken ilk feth ettii kale Tarsus kal'as idi. Burann muhafzlar savaa lzum kalmadan teslim olduklarndan kendileri eman ile mkfatlandlar. Lkin ertesi gn bir i darbeye teebbs ettiklerinde derdest yakalanp elleri, ayaklan gzel bir sopadan geirilip hurdaha olundular. Bunun zerine kffr bu kale'nin ismini deitirip Tokmak Hisar koydular. Akllarnca dayaktan geirilen ihanet ehli kale muhafzlarna yaplan sanki ikenceymi de bu isim ebediyyen bu barbarl haykracakmi! te bu Avrupal byledir. Hem sandal sallar hem de frtna var diye feryad eder. Hicr 862/Mild 1458 yln gsteren tarih, Mora'nn tamam ve Yunanistan'n byk bir blmnn Osmanl hu-dudlarna dahil ve sancak beylerine taksim olunmasna ahit oluyordu. Adalarn Fethi Adalarn fethine Edirne'nin yegne iskelesi olan Aynos iskelesini almakla baland. Arkasndan Limni, Midili donanmay hmayhuna boyun emiti. Rodos iyice sktrlm ve stankye asker karlmt. Arkasndan mroz, Taoz feth olunmu idi. Bu suretle Rumeli sahilindeki adalar zapt olunmu oldu. Bu srada Midilli adas halknn byk bir blm stanbul'a nakil olundu. Sadaretten azledilen Mahmud Paa kaptan deryala getirilmi, bu zat tenzili makama ramen hizmetten ftur getirmemi, tayin buyrulduu vazifede byk muvaffakiyetler gstermi, donanmay bir gzel slah edip intizama koymu, yllanm Venedik sava gemilerini bucak bucak kamaya mecbur brakmt.

Bu arada da Akdeniz'in en mhim adalarndan olan Girid Kbrs'tan sonra gelen Eriboz adasn feth eylemiti. Venedik Muharebesi Ve skender Bey Gailesi anakkale Boaznn tahkimatn yapmaya karar veren Hazreti Fatih, derhal ie giriti. Rumeli sahilinde seddlbahir, Anadolu sahilinde ise anakkale istihkamlar yapld. Her iki tarafa da otuzar adet byk toplar yerletirildi. stanbul'un deniz tarafndaki surlar da salamlatrip top-lada donatld. Bu arada Kadrga liman da temiz ve intizaml bir liman haline getirildi. Bu arada Hazreti Fatih dnya siyasetine yksek vukufunun en nemli delillerinden biri sayla bilecek olan u manevray yapt. Midilli adasnda Floransa'-lara bir imtiyaz tanyarak onlar Venedik ve ehli salib kkrtcs Papa'nn gizli toplantlarndan haberler getirmekle kulland. Bu arada da Arnavutluk Beyi, skender Bey gailesine son vermek zaman geldiine karar verdi. skender Bey, Venedik himayesine girmi btn Arnavutluk sahilini Venediklilere mstemleke gibi vermiti. Venedikliler kodray bile kendi ehirleri gibi kullanyorlard. Buna mukabil skender Bey, slm mcahidlerine kar yapt savalarda bunlardan yardm alyordu. Sultan Fatih'in gnderdii mfrezeler bunlar ovalarda yaptklar savalarda yeniyor buna mukabil skender Bey kuvvetleri dalara ekilip mcahidleri zerine ekince galibiyet onda kalyordu. Bu savalardan birinde skender'in kardelerinin oullarndan biri esir edilmiti. Bu adamn ismi Hamza Bey'cii. Kendisine bir miktar asker verildii takdirde bu iin sonunu getireceini sylyordu. Yanna bir miktar kuvvet verildiyse de bir netice almak mmkn olmad. Ancak bu savalardan birinde skender Bey ok byk bir bozguna urad. Ordusunun en cengver askerinden bebin kadar bu savata can vermi, o yetmiyormu gibi en kymetli arkadalarndan Mzahi telef olmu, stelik de Debreli Musa adl bir sergerde de Sultan Fatih tarafna iltica etti. Bu srada Hazreti Fatih baka ilerle megul olunduu iin skender Bey'e imal (Kuzey) Arnavutluk sanca verilerek bu sancak beylii skender Bey'e tevdi edilerek bir mtareke yaplmt. Bu mtarekenin artlarndan biri skender Beyin oullarndan birini dergh Hmayuna gndermesi idi. skender Bey bunu aka red etmemi olunun kk olduunu ileri srmt. Sultan Hazretleri de bu mtarekeyi bozmak istemediinden zerine varlmad. nk siyasal durum byk bir harbin almetlerini hissetirmee balamt, Hicr 864/Mild 1460. Bu mtareke yl kadar devam etti. ne var ki, sene getikten yni Hicr 867/Mld 1463 ylnda Papa kinci Pius bir ehli salip ordusu tertib etti. Bu ehli salip kuvvetlerine skender Bey'i de katmak iin, Dra Piskoposu Ancelo'yu vazifelendirdi. Bu cerbezeli adam balangta skender Bey'i kandrmaa muvaffak olamad. skender Bey, ben, ahde imza koymuum, besa demiim, diye teklifi geri evirebiliyordu. Lkin Ancelo, bir dinsize kar (h) verilen szn hkm yoktur, diyerek skender Bey'i kandrmaya muvaffak oldu. Rahip Anceio bu

muvaffakiyeti yznden kardinallie terfi ettirilirken, Osmanlnn bana yine pskll bel olarak skender Bey sava alanlarna yrmt. nce eremet Bey, sonra da Balaban Bey'in mfrezeleri ile yapt savalarda kh malb, kh galib oluyordu. Ne var ki, bir sr zarar verdii meydanda idi. Bunun zerine Hazreti Fatih bizzat kendisi bunun zerine yrd. Fakat skender Bey, dalara kat. Arazinin verdii avatajlardan istifade ederek Sultan Hazretlerini ok uratrd. unu hemen ilve etmek icab ediyor ki, basnmzda Gazete oiarak hretini yapan bir gazete kard Binbir Temel adl seri kitaplarda Acem klc gibi iki tarafl bir kesme yaparak bazen fevkalde gzel eserlerin gn yzne kmasn temin ederken bazen de son derece mide bulandrc kitaplar da yaynlamaktadr. te bu mide bulandrc kitaplarn banda Trk Dostu diye tantlan La Martin tarihidir. Yedi kitap halinde kartlan bu kitap, bu slm milleti iine bir sr nifak tohumu atan bir kitaptr. te bu kitapta Hazreti Fatih gibi bir ztn karsnda skender Bey bir dev gibi gsterilir. Ve skender Bey'in Hazreti Fatih tarafndan hi malp edilemediini ileri srer. phesiz kesin galibiyet iin iki taraf kuvvetlerinin birbirleriyle bir meydanda kat'i bir netice iin arpmas icab eder. Devaml kaan bir taraf, kovalayan tarafa galib gibi gsterilmek istenirse buna bitaraf tarihilik, yok Trk dostu gibi lkablar verilmez. Hal ruhunu iinde muhafaza eden ve kusmuunu kibar szler ve hareketlerle zerimize avu avu b... atar gibi tarafgir ve slm dman olarak vasflandnlabilir. Bu La'martin tarihini okuyanlar bilsinler ki, Osmanl Tarihini bu adamdan renmeye kalkmak, Dini slm msteriklerden renmek kadar batl ve tehlikelidir. Bu mlhazamza bir misalle son vermek istiyoruz. Gnmzn slamc genliinin yapsnda bir yeri olan bir yazar, kendisine sataan bir gazeteciye neden cevap vermediini soranlara, bir rovelver patlad diye krkikilik top atelenmez, diye nefis bir cevap vermitir. te bu olay da, Sultan Fatih bir Cihan Fatihi; skender Bey se bir da birliini komutandr. Mukayese olunmaz mukayese yanltr. Bahtszlktr. Maksatldr. Biz gene mevzumuza dnelim. % Bu uramalardan bkan Sultan Fatih, skender Bey'in etrafn evirtip dtan gelen yardmlar kesmee muvaffak olduktan sonra ordusunun byk bir ksm ile ekildi. Zaten az sonra da skender altm yanda Venediklilere ait olan Le ehrinde ld. skender Bey'in lmnden sonra Arnavutluk seve seve Osmanlya tbi oldu. Ne var ki kodre. daha evvel yazdnz gibi adeta Venedik tasarrufunda idi. Hadim Sleyman Paa kuvvetleriyle buray muhasara etti. Harp sanayimizin kendimize ait oluunun faydalarn dile getiren bu kuatmada toplar kodra kalesinin nnde o kalenin icabatna gre dkld. Ve topa tutuldu, alan gedikten slm mcahidleri dald-larsa da ehri ele geirecek bir kuvvetle giremediklerinden bir mddet gs gse arpp geri ekildiler. Kalenin mukavemete imkn kamam, ikinci bir hamleyi karlamaya hli yokken bu srada Hadim Sleyman Paa'ya gelen bir emir muhasarann derhal kaldrlmasn icab ettirmiti. .Budan Bey'i isyan etmiti. Bunun te'dip edilmesi gelen emirde yazlyd. Demek ki

vakti saati gelmemi olan fetih; vaktini bekliyecekti. Hicr 880//Mild 1475. Nevar ki sene sonra Hazreti Padiah bizzat ordusunun banda olduu halde Ve-nedik'i sulha raz ettiinden fetih gerekleecekti. Bodan syannn Bastrl Hadim Sleyman Paa gelen emir zerine kodra muhasarasn kaldrm ve Bodan zerine yrmt. Tuna'dan Eflk yakasna getiler. Ne var ki yorgun ve hastalkara tutulmu ordu, yollarda birtakm yama ve apul hareketlerine baladlar. Bodan hkimi bu haberi aldndan birliklerini muntazam bir hale koydu. Dalma durumuna dm olan slm Ordusu bu muntazam birlikler tarafndan tutulduu yerde imha edildi. Maalesef pek ok ehid verildi. Hadim Sleyman Paa dahi kendisini zor kurtard. Bu haberi alan Yce Padiah ordusunu o tarafa evirdi. Bir ormann iinde istihkm kurmu olan Bodanllann zerlerine at kesif top ateinden rken Yenieriler, dmann zerine yrmeyince, sava alanlarnn bu kahraman Sultan eline ald kalkan ile tedbirin alm, Cenab Mevl'nn koruyuculuu sayesinde bizzat dmana hcuma geince, Kapkulu askeri ve daha sonra Yenieriler gayrete gelerek o orman Bodanlya mezar ettiler. Yiitler can verdiler, cennete alndlar, gaziler can aldlar, an verdiler. Yce slm askeri ve onun dahi Sultan Hazreti Fatih zafernmesine bir sayfa daha ekledi. Trabzon Kayserliinin Ve sfendiyar Beyliinin lhak Rumeli ve Avrupa'daki meseleleri hl eden Yce Padiah, Aknclarna, Avrupa ovalarn iaret etmi, atlarnn nallar: ile buralarnn tozunu, naralar ile kulaklarn tozlarn, grz ve kllar ile vcudlarn ortadan kaldrcaklar yerleri hedef olarak gstermi ve zaferlere in gzlerini Anadoluya e virmiti. Trabzon, stanbul'un fethinden sonra bir Kayser'lik hviyetine brnm Rumlarn kblegh ve yeniden can bulma mitlerine bir istinat olma hline gelmiti. Arada sfendiyar Beylii topraklar uzanyor, Karadeniz Erelisi ve Amasra limanlar Cenevizlilerin adeta nfuzu dairesinde bulunuyordu. Bu i byle babo braklrsa Anadolu'nun yeniden kaynamaa balamas iten bile deildi. Msr Sultanna, Hacca giden yollarn menzillerindeki su sarnlarn yaptrmas iin haber gnderen ve bu sarnlarn yaplmasnda kullanlacak madd yardm da beraberinde gndermekle suih iinde meseleleri hl etmeyi gaye edinmi bir Padiah Cihan elbette hkm ferman olduu lkesinde bir dinamit fs barndrmak istemezdi. O fy yok etmek ve o fy meydana getirmeye alan elleri krmak, mel'un ba'larn koparmak phesiz vazifesiydi. Sadrazam Mahmud Paa, ilkbahar mevsiminde Amasra nne gitti ve o srada da Hazreti Padiah, Bursa zerinden yola kmt. lk muvaffakiyet Amasra'da elde edildi. Amasra; Cihan devletinin anl ordusunu ve donanmasn karsnda

grnce derhal teslim oldu. Peinden Sinob'u da feth eden Sultan; Amasra, Sivas tarikiyle (yoluyla) Erzincan'a oradan da Erzurum yoluna dnce asl maksad anlald. Maksat anlald sz zerine ok ksa hatrlatma yaplm. Hz. Fatih seferi nereye murad ettiini hi bir zaman sylemezdi. Ancak yaplan hazrlklarn azl ve okluu buna bir l tekil edebilirse de bu da kesin bir tahmini icab ettirmezdi. te bu Yce Sultan srrn esrarn muhafazaya sk skya bal bir zt idi. Evet maksat Cizun Hasan'd. Uzun Ha-san'n bir darbe almas icab ediyordu. Akkoyunlu devletinden ve Uzun Hasan denilen bu zattan 3r nebze olsun malmat verelim. Timurlenk'in lmnden sonra birbirine den oullarnn kavgalar, Akkoyunlu aireti =xniri Uzun Hasan'a bir deviet tesis etmesine frsat vermiti. 3u devletin hududu epeyi de geni ve yekpare idi. Yni dev-etinin iinde baka bir kenin topra yoktu. Ham hayali, Ti-murlenk'in kurduu bir devlet gibi byk topraklara sahip bir jlke tasarlamakt. Yzbinlerce asker hav, bir ordusu vard. Uzun Hasan, bir sene nce Hazreti Fatih'in huzuruna gnderdii bir eliye, Devleti Osmaniyye'nin t elebi Sultan viehmed zamanndan balayan her sene hediye gnderilerek devam temin edilecek dostluun nianesi olan bu hediyelein gnderilmediini bu zamana kadar geen vakit zarfnda tunlarn yekn olarak denmesini talep etmiti. Yce Sultan Mehmed Fatih Han bu talebe kar btn ciddiyet ve nezketini muhafaza ederek u ince ve tarihi cevab verdi: Sizi bana gnderen zn Hasan Bey'e selmlarm gtrnz. Talep ettii eyleri vermek zere geiecek sene bizzat kendim geleceim, o vakit grp, konuabiliriz. Baz tarihiler bu cevab veren Hazreti Fatih'i, derhal Yld-m Bayezid cennemeknn, Timurlenk'e verdii cevab mukayese ederek Fatih Hazretlerini takdir edip, Bayezid Hazretlerini sert mektuplarndan dolay ktlemee alrlar. Bu slm milletinin evldlar ok iyi bilirler ki hal ve keyfiyet her zaman ayn olmaz. nsanlarn meziyetleri de bir presten kma imalt gibi tpa tp olmaz. Uzun Hasan, Koyunlu Hisarn nfuzu Osmanl hududu dahilinde olmasna ramen gaflete derek zorla ele geirdi. Bunun zerine bir Osmanl mfrezesi, Gedik Ahmed Paa kumandasnda Koyunlu Hisar'a gnderildi. Bu mfreze Koyunlu Hisar' muhasara altna ald gibi etraftaki yerleri de yle bir bast. Uzun Hasan yardm kuvvetleri gnderdi. Gedik Ahmed Paa ve mcahidleri gelen bu orduyu da perian ettiler. Uzun Hasan bu malbiyetten rkd ve validesi Sara Hatunu ve ulemadan eyh Hseyin nam bir zat eli tayin edip Hazreti Fatih'in otana gnderdi. Sulh talebinde bulundu. Sultan Fatih gelen heyeti ve Uzun Hasan'n validesi Sara Hatunu Validem diyerek hrmetle kalad. Ve kendisine Trabzon'a yapaca seferde Uzun Hasan btaraf kalrsa ona ilimeyeceini syledi. Uzun Hasan buna evet dedi. Ancak Hazreti Fatih Sara Hatunu salmad, en derin hrmet ve sevgi ile ota hmayununda arlad ve Trabzon nlerine kadar gtrd. Sara Hatun, her

mnasebet dtke Hazreti Fatih'i Trabzon'a gitmekten caydrmaya alt. Sarp dalardan geerken atlardan inip bir hayli yaya yrmek zorunda kalnyordu. Bu zahmetleri maride eden Sara Hatun: Oul, muazzez vcudunun bunca zahmetlere maruz brakmasna nice Trabzonlar bile bedel deildir, deyince Yce Padiah u akllar durduran manev srlan havi cevab verdi: Klc cihad fsebiliHh iin kuanmm, eer vazifemi yapmazsam ve gazi olmayacak olursam yarn ne yzle huzuru Hak'ka kabilirim. Trabzon nlerine gelmi olan Sadrazam Mahmud Paa kumandasndaki donanmay Hmayun, zaferler sultann bekliyordu. Hz. Fatih, Trabzon nne gelince bir elilik heyeti ter-tib edip Kayser David'e u teklifi bildirdi: Eer mukavemet etmeden ehri teslime edersen burdaki gelirin kadar sana irad verilip Rumeli'de Siroz ehrinde oluk ocuun ile yaarsn. Yok mukavemet edersen mutlaka ok ar cezaya mstehak olursun dedi. Kayser David, bu teklifi uygun buldu. Ei, ocuklar ve bendegnmi yanna alarak deniz yolu ile gsterilen yer hareket etti. Trabzon'un fethinden dolay bir ok ganimet Sara Hatuna takdim olunup selmlar sylenerek zn Hasan'a gnderildi. Anadolu przleri hl edilmi, imdi yalnz Karaman Beylii tek prz olarak ortada kendini gsteriyordu. Karaman lhak Karaman Bey'i brahim Bey, Osmanl Devletinin kuvvetiyle ak atamayacan anladndan ak ekilde husumet gstermiyordu. Buna mukabil bir yandan Gzun Hasan Bey'le, dier taraftan Papalk ve Almanya mparatorluklar ile gizli mnasebetler iinde idi. Yalnz u vardr ki; Avrupa'nn Osmanl Devleti ile uraacak hl ve durumu mevcut deildi. Lkin bu mnasebetler Hazreti Fatih'in et kulana ulamad. Karamanzdelerin an'anev Osmanl'ya kar olan husumeti babadan oula tevars ediyordu. brahim Beyin yedi tane olu vard. Bu aile ana tarafndan Osmanl'ya akraba oluyorlard. Karamanllar, Sultan Fatih Hazretlerinin halazadeleri idiler. te bu yedi ouldan alts Yce Padiahn halasndan dnyaya gelmilerdi. Bir tanesi ise brahim beyin cariyesinden olma idi. Alt olunun Osmanl'ya meyilli olabileceini hesab eden brahim Bey cariyeden doan olu shak Beyi kendisine vris tayin etti. Ana tarafndan Osmanl olan alt olunu mirasdan mahrum etti. Beyzadeler bu karara son derece mteessir olarak syan bayran atlar. brahim Beyi Konya'dan uzaklatrdlar. Bunun znts ile vefat eden brahim Beyden sonra ocuklar miras kavgasna devam ettiler. Bunlardan Pr Ahmed Bey Konya'da Karaman tahtna culs eyledi. shak Bey bu durum karsnda zn Hasan'a bavurdu. Gzun Hasan kuvvetleriyle Konya'ya yrd ve Pr Ahmed, Sultan Fatih Hazretlerine iltica etti. shak Bey hkmetini kurdu. Ne var ki zn Hasan'n askerleri Konya'da yaptklar zulm ve enaatle halkn sadece

dmanln kazanabildiler ve hepsi Pr Ahmed Bey tarafn tutmay kararlatrdlar. shak Bey hkmetinin tannmas iin Hazreti Padiaha hey'et gnderdi, padiah, Hazreti Yldrm Bayezid zamanndaki aramba suyunu hudud kabul ederse hkmetini tas dik ederim, diye cevap gnderdi. Lkin shak Bey bu mukabil cevab kabul etmeyince Hazreti Fatih, Anadolu muhafz Hamza Bey'e Pr Ahmed Bey'in tahtna oturtulmas iin emir verdi. Hamza Bey ve Pr Ahmed Bey Konya zerine yrdler. Ermenek civarnda shak Bey'le karlatlar. Meydana gelen savata shak Bey fec bir malbiyete urad ve soluunu zn Hasan Bey'in yanna iltica edince rahata alabildi. Silifke kalesi, shak Beyin hanm ve onun kk olan ocuu eline kald. Tahta geen Pr Ahmed Bey Saklanhisar, Ilgn kalesi ve Akehir'i bir hediye olarak Devleti Aliyei Osmaniyyeye takdim ettiler. Hicr 868/Mild 1464. Lkin bu zm Sultan Fatihi tatmin etmemi, Karaman' mutlaka Osmanl sanca altna almas cab ettiini ciddi ciddi dndrmeye balamt. Ne var ki Pr Ahmed Bey yine baba tarafna eker huyunu gsterdii, dn pmek iin kapand eli bugn yava yava srmaya balad. Bunun zerine Karaman'a Seferi Hmayun tertib olundu. Sadrazam Mahmud Paa, Pr Ahmed'i Konya'dan kard. En sonunda Lrende civarnda yaplan iddetli bir savata Pr Ahmed hezimete urad. Karaman Sanca ad verildi ve byk ehzade Mustafa Sultan a verildi. Hicr 872/Miid 1468. ehzadenin Lalas sfatyla Gedik Ahmed Paa idareyi ele ald. Uzun Hasan le Otlukbeli Sava Uzun Hasan'n hemen zerine gidilmesini dnen Yce Fatih sadrazamla yeniden Mahmud Paa'y tayin etmiti. Mahmud Paa, durumu gryor, Yldrm Bayezid Hz.ierinin bana gelen Ankara Sava malbiyeti daima nnde rnek vazifesi ifa ediyordu. Sultan Fatih derhal orduyu hmayunu harekete geirip gururundan ne yapacan aran, bir slm devleti olan Osmanl'ya kar, Papa ve Hristiyan devletlerle anlama zemini arayan bu adama ki, daha evvel annesi Sara Hatunla selmlar dahi gndermiti. imdi ona hemen haddini bildirmek istiyordu. Anadolu Beylerbeyi Davut Paa, Anadolu askerini yanna bir miktar Rumeli hafif svari askerinden alarak Sultann emriyle Konya'da bulunan ve zn Hasan'n her an taarruzuna uramas muhtemel ehzade Mustafa Sultan ve onun lalas Gedik Ahmed Paa'nn yardmna gnderildi. Hakikaten Clzun Hasan da bir ordu tertib ederek balarna olu Yusuf ve Zeynel mirzalarn yanna asl kumandan olarak Mehmed Bakr Mirza tayin olunmutu. Karamanzde Pir Ahmed Bey ve Kasm bey de bu orduda yer almlard. ehzade Mustafa Sultan, bunlar kemali metanetle karlad. Sultan Fatih Hazretlerinin gnderdii kuvvette yetimi olduundan bu metanet daha da ziyadelemiti. Kreli gl civarnda byk bir sava oldu. Osmanl ordusu

sava kazand. Mehmed Bakr Mirza dahi ller arasndayd. Kara-manzdeler ise firara muvaffak oldular. Hicr 877/Mild 1473 Bu savatan sonra orduyu hmayun bir nefes alm oldu. ark hududuna doru tam bir emniyet iinde yrmee balad. Rumeli askeri Gelibolu Boazndan geerek Yeniehir'de toplandlar. Resm geid yaparak ahaliyi slmiyyenin moralini takviye etme baarsn gsterdiler. Ve tekrar yrye devam ettiler. ehzade Mustafa Sultan ve ehzade Bayezid Hazretleri de anl askerleriyle birlikte orduyu hmayuna iltihak ettiler. Sivas'a gelince burada bir mddet dinlenip, eksiklikler tamamland. Bu arada Rumeli Beylerbeyliine tayin olunmu bulunan Murad Paa, seyyar bir mfreze ile nden Erzincan'a doru gnderildi. zn Hasan'a gelince Frat kenarnda salam bir mevki tutmutu. Sadrazam Mahmud Paa ve Mihaiolu Ali Bey'in tembihlerine ramen Has Murad Paa, zn Hasan kuvvetlerine hcum etti fakat bu bir taktik hatasyd ki, maalesef bu hatann neticesi bata Rumeli Beylerbeyi Has Murad Paa olduu halde bu seyyar mfrezenin mcahidleri ehadet erbetini itiler. Baz tarihlerde bu Has Murad Paa'nn Bizans'ta ihtida edenlerden olduunu syleyen satrlara rastlanmaktadr. Bu hcumun yaplmamas icab ettiini syleyen bu tarihler askeri ile beraber ehyd den bu paay istihfamla anar bir duruma getirmi olduklarnn farknda olmaldrlar. Biz eriat slmiye mertebesinde bu meseleye dmanla savaarak ehadet erbetini imi bu askerlerin balarnda kumandanlar Has Murad Paa olarak bir ehidler zmresi sayp kendilerine Allahtan rahmet dilemeyi lzumlu grrz. Niy-yetleri ancak lemlerin Rabbi bilir, zn Hasan bu n savata, Mehur Turhanzde mer bey ve baz ileri gelen svari birlik komutanlarn huzurunda esir olarak grnce u ham hayalini dile getirdi. Bu seyyar mfreze Rumeli svarisidir. Bu svariler Osmanolu ordusunun bel kemiidir. Ben bu kemii krdm. Osmanolunun artk bana mukavemete mecali kalmamtr. Bundan byle Rumeli saltanat, ile devleti Kayseriyye artk benim olacaktr. dedi. Otluk Beli Savanda Varlan Netice Sultan Fatih Hazretleri' yukarda ksaca tafsiltn ve'rdii-miz olaya ramen orduyu hmayunu zn Hasan'n zerine yrtmekten vaz gemedi. Uzun Hasan ise Baysurt civarna ricat etmi ise de sava mukadderdi. nk aya zaferlerle kutlu Padiah avn mutlak yakalamaa, boyundan byk iler yapmaa kalkan zn Hasan'n beyni blsna grz misali yumruunu vurmay kararlatrmt. imdiye kadar o sultanlar sultannn karar verdii eyi yerine getirmediine ahid olunmamt. Ve yine karar sahibi devietl kararn infaz edecek idi... Nihayet iki ordu Tercan civarnda Otlukbeli'nde kar karya geldiler. ok iddetli bir sava neticesinde zafer gl yzn Osmanl'ya gsterdi. Bu muharebede ehzade Mustafa Sultan ve ehzade Bayazd Sultan byk

kahramanlklar gsterdiler. Uzun Hasan ordusunun Osmanl ordusu karsnda tutunamayacan anlaynca her eyi yzst brakp firar yolunu seti. Yce padiah onu kovalamya lzum grmedi. nk netice ok kesin olarak meydana kmt. Sultan Hazretleri bu zafere kr ettikten sonra buna bir cemile olmak zere ne kadar kendine hediye edilmi kle varsa hepsini azad eyledi. Tarihi Solakzade bu saynn krkbin kiiyi bulduunu kaydeder. Avrupayla Byk Sava Silsilesi Hazreti Fatih, Hicr 878/Mild 1473 senesi sonunda Ot-lukbelinde zn Hasan gailesine son verirken ayn zamanda Avrupa ile savayordu. Avrupa, zn Hasan'a bel balam onun muvaffak olmas halinde, Timurlenk'in kendilerine yet-mibir yl evvel temin ettii avantaj yeniden kazanacaklarn sanyorlar idi. Halbuki ileri yine yanl tutmulard. nk ne zn Hasan bir Timurlenk'ti ne de orduyu hmayun, cen-netmekn Bayazd Yldrm Hazretlerinin urad ihanetle yaralanacak bir orduydu. O yetmiyormu gibi bir de seyr-sluk deryasnda, eyhi Akemseddin Hazretlerinin irad ve mnevi terbiyesiyle Kutbul Evliya makamnda bir Sultan karsndaydlar. Mnkir Avrupal ne bilsin ki Allah'tan baka istinatgah yoktur. Sz buraya gelmi iken buna misal olmak zere kinci Halife Hz. mer'in bir kssasn nakledelim. ki Cihan Serveri Efendimiz Hazretleri (S.A.V.)'den sonra, tarihlerin kaydettii en byk kumandan Halid bni Velid'dir. Bu savalarn byk taktisyeni, meydanlarn yegane aslan, vefatnda vcudu pk'ine bakldnda yara almam hi bir yeri kalmayan bu byk sahabi slm ordusunun bir istintgah haline gelmiti. Mcahidini slm hangi savaa giderse gitsin: Bamzda Halid bin Velid varken mesele yoktur. demee balarlar. Bu artk bir terane haline gelmi her mcahid bunu sylemee balamt. Bu durumu gren Hz. mer derhal gnderdii bir emirle Halid bin Velid kumandanlktan alm ve bir kle azadlsn kumandan tayin buyurmulard. O koca sahbi byk kumandan Halid bni Veiid derhai emre itaat ederek makamn yeni tayin edilen kumandana brakt gibi bir slm neferi olarak savaa katlmt. Okurlarmz ltfen buraya ok dikkat buyursunlar. Bu tyinden sonra m'minlerin emiri sordurmu asakiri mcihidin bu tayine ne diyorlar? Cevap u: imiz Allah'a kald Diyorlar. Hz. mer: Hah ite imdi tamam, nk m'minin btn ii Allah-ladr. Onun yardmyladr. te Avrupal, Allah (C.C.)'un yardm zerinde olan bir Vel Padiahn ve onun mcahidlerinin zaferle mjdelenmi olduunu ne bilsin, zn Hasan' malp ve mnhezim bir halde harp meydanndan karan Fatih Hazretleri orada yalnz zn Hasan' yenmi deil, Hristiyan taassubunu da para para etmiti. te Hicri 886/Mild 1480 ylna gelindiinde Osmanl aknclar Avsturya

nlerinde, talya ovalarnda. Venedik limanlarnda, Krm adalarnda Livay hamd sancan an ve erefle dolatrmlar ve Avrupayi toptan bir malbiyyete, her birini teker teker malb ederek duar etmilerdi. air Yahya Keml bey asrlar sonra yle sesleniyordu: Pr Velvele kt Gedik Ahmed Paa Otrantoya... t Hz. Fatih krkdokuz senelik bir mre byle byk olaylar sdrmtr ki bir m'min bunu mutlaka Cenab Allah'n zafer ve nusret vaad eden vaadinde ve esbaba tevessl etmede olduunu dnmek ve kabu! etmekle mkelleftir. M'min'in dndakinin ne dnd m'mini alkadar etmez. Sakalmn bir teli seferi ne tarafa yapacam bilse, onu yerinden koparr atarm diyen bu byk Vel Sultan Fatih, ehidlik mertebesine bir dnmeyen dnme olan Jakop (Yakup Paa.) tarafndan azar azar verilen zehirle nail olmu, bugnk Gebze kazas civarnda terki can ettikte, dmanlarnn kr ayinlerine, bayram yapmalarna ondan kurtulmalarna sevinten uan bir kffar mileti te yandan kald yerden vazifeyi gtrecek bir slm milleti brakmt. Hicr 887/Md 1481'de Hz. Fatih'in sayl nefesini sonuncusunu verdii gnde. Muhterem okuyucu, Hz. Fatih'in devir ve ahsiyyetini vermeye altmz bu blme iri zam Abdlhak Hamid Tarhan'n Merkadi Ftihi Ziyaret adl nefis iirin metni ve aklamasn koyarak noktalamak istiyoruz. Cenab Mevl Murad olu Hz. Fatih Sultan Muhammed'e rahmet ve onun efaatine bizleri de ilhak eylesin. Merkad- Fatih'i Ziyaret Her kuesinde dehrin, nm- bek-nisrn; ayestedr denilse lem seni mezarn. Kaldn cihanda bin, her nn oldu bir devr; Mlki ezeldi gya tahtnda hem civarn. Sensin o padiah ki bu mmet-i necibe; Emsr bahiindir, ebhar yadigrn. Meydn- harbi kldn san*tahtgh-s evket; Lekerdi hep msellh etb-i bimrn. Sen cism idin fen-Yb, ol ruhi cvidni; Dtn cda sen amma. bakdir itiharn. Ettin muvahhidine mlk-i cihd mefth, Sulh oldu anda cri fermn- feyzbrn. Mazi o perdei gayb kade-i huzurun, ti, o rh- muzlim mde-i gzrn. Tevhid idi meramn islm ile enam, Birleti ol uurda ilminle iktidarn. Beyt-i Hudya konmu chn metf- eslf; Durmu banda bekler, bir kavm trbedrn. Taknda mncelidir hep beyyint- mn, Esrr- !em yezelden masn'olan bu darn. Bir maksada ederdi seyf kalem tevecch, Ahkmna uyard knunu rzgrn. emir kuvvetinde hmendi lerze-bah Mu'cizdi misl-i hme emir-i hud'akrn

Okardi zlf-i yr tedbir-i dilnen, arpand fikr~i hasma takrir-i dil-ikrn. Her aha byle tli' yar olmaz ey eheneh, Ndir geyir nazri bir byle ehriyrn. Bir dem yzn glnce lem bahar olurdu; Misl-i ksf her-c zahirdi birarn. Yoktur senin gurubun, ey neyyir-i mali, Var u'le-i dehadan bin necm-i tbdrn. Bir mecma'-i siyaset buldun ukle esbn, Tbn ufuklarndan ecz-i trmrn. Ervh- m'minindir, encm kadar meail, Bl-y trbetinden tenvir eden kenarn. Sen muhrik-i fitendin, ey te-i celdet; Sndn nihayet amma berk oldu her irnn. Mehd-i vcudu oldun bir ok nevdirin sen, Hkinden oldu nbit esbab krzrn. Bir yldrmd nzen, peyveste ka'r- hke; bir burc-i Hak-nmndr, ermi ge menrn. Bab- necat sensin, ey Fatih, eyleyen feth, Mifth yapt ancak cedd-i bzrgvnn. Her dem sana aktr ebvb- Ar- rahmet, Trbendir en azmi feth ettiin diyarn. Gsterdiin mali ehramdr mselsel, Khsrlar umumen blin-i ihtizrn. Perverdigra nazr bnyad- ser-blendi, Sfillerin elinde tbt-i pr-vekrn. ster idin ki olsun dmenle yr yek-dil: Devrn idi rakibin, Allah idi nigrn. Tahtn getirdi bir dem umkyyeti kyhama, Eyler rka da'vet ulviyyeti mezarn. Her gn ederdin ihya bir baka cilve-i akl, Bi-h-i haletindi erkn- hyrn. Hl dahi uklun ser-haddidir geilmez, Seyl-i dum' birle mahsur olan cidarn. . Au-i mdenden hk-i vatan eazdir; Andan daha muazzez bir nurdur gubrn. Sen pene-i kazadan bi-fark idi deminde, Zeyl-i rzy sarm bz-yi zi medarn. Titrerdi secdeghn olduka sen cebn-sy, Hl gelir zeminden tekbir-i zrznn. Her azmin eylemiti tefsir-i yet-i Hak, Zahirdi nsiyende sr r-yrn. Seyyre-i vatadr, ardnca peyk-i harn, Eyler tavaf her-s rh-i ftkrn. Sen yattn dekte bisterdi gle-i top Tfn- hn u te glzr- nev-bhnn. Eyler bu dem banda leyi nehr-mnend Tekil-i nr-i u zulmet sayen ile enrn. Klms tulu' yerden, gzler bu inklb: Bir devrdir mcessem destr-hundisarn. Kahhr- mntakimden hi kalmad mahfet; Senden biz eyleriz havf, ahz et gelip de srin. Ad cana cenahn cnn- sermediyyet, Etti an der- cn- cihan-sipnn. Ecr-i azim-i vasfn kaydnda Hmid ey ah Kl bu sevabn sen afv ol

gnahkrn. Mehdinde irna ilhamlar gerektir: Ta'rifi yerde bitmez Ara kan kibarn. erh Yukarya aldmz Abdlhak Hmid Bey'in Merkad-i Fatihi Ziyaret adl iirini muhterem aabeyimiz merhum Melih Yulu beyefendinin esrar tasavvufa bihakkn vakf olmas mnasebetiyle erhini istirham ettiimizde ltfettiler biz de siz okurlarmza aynen sunuyoruz. Fatih'in Kabrini Ziyaret diye de sylenebilir. Bu iirin baz beyitleri ok derin mnlar ihtiva ettiinden iirin gerek kl halinde gerekse baz beyitlerin edeb bakmdan bir kritik hem de erhe tbi tutulmasnda zaruret vardr. Kanaatmzca lfzlar mnay tam istiaptan ciz ve mn elfz'a smaz durumdadr. her kuesinde dehrin nm beka nisann/ayestedir denilse lem senin mezarn Beytinden mn derinliine tam gibidir. Yeknazarda bu beyitten u anlalyor. Ey Yce Fatih cihann her kesinde senin nmn var, deta bu lem senin mezarn denilmekte hata yoktur. Amma bunu izah ve erhi yaplmadan Dehrin neden dolay Fatih'in mezar olduu anlalmamakta, mphem kalmaktadr. Esasnda Hamid Bey unu ifade etmek istemitir. Dehrin ne tarafna baklsa Ftih'in daima baki ve payidar olan namn grrz. Mezarlara kitabe dikmek o mezarda medfun olann namn oraya te'yit iindir. Dnyann her kesinde Fatih'in nm olduuna gre, ona her yerde bir mezar kitabesi dikilmi olur. Her yerde bir mezar kitabesi dikmekte btn lemi bir mezar yapmaktr. te onun iin lem Fatih'in mezar denilse ayeste (lyk) dir. kinci beyitten itibaren iire mn vermee devam edelim: Fatih cihanda bir an kald fakat kald zamann her an bir devir kadar uzunmu gibi feyizli eserler verdi. u halde o mahdut zaman, snrsz gayr mahdut yapt. Otuz ksur senelik saltanatnn mademki her an bir devir kadar uzundur. Bu otuz sene sonsuz bir zaman demektir. Zaman denilen mefhuma bu ezelliyeti verdiinden anlalyor ki meknende onun ezelliyet taht mlknn yanndadr. Bir ahs meknen byle fevkalde bir mazhariyyete nail olmasa zamanen o ezeliyyeti veremezdi. iirde ok nemli mnas erhe muhta bir beyit de yledir: Mazi o perde-i gayp kadei huzurun At o, rhi muzlm amadei gzarn Maziki bir gayp perdesidir. Ne kadar saysz insanlar ve hretler o perdede kaybolup gitti. Fakat byle ypratp yok eden bir mazi senin huzurunda tzimen divan duruyor. Atiki karanlk bir yoldur. Kimlerin oradan geeceini yni tide kimlerin yaayacan, hangi hretlerin at itibariyle payidar kalaca mehuldr. te byle olan t daima Fatih oradan geecek diye hrmetle bekleyip duruyor. Grlyor ki Hamid, mazi o perdei gayb derken nice naml kimseleri nisya-na gmer gayb perdesi olan maziyi kasdetmektedir. Hamid baka bir iirinde de Nisyan o makteli ekbir demektedir ki ayn mnadadr. iirin kymeti ne. kadar yce olursa olsun tasavvuf! bir anlam tad iddia

olunamaz. Hatta: Nice karagzleri mahvetti suret perdesi msra kadar bile sofiyyane bir hikmet tamaz. Yine iirin dier beyitlerini de erhe devam edelim. Kl tedmirin kalem tedbirin bir remzidir. Halbuki ey Fatih sen kudretindeki azamete bak. Kalemi kl ve klc kalem gibi kullanmay bildin. Kalemin bir kl gibi titretici idi. Siyasetin hilelerine kar kulandn klta icazkr bir kalemdi. Klcn dost iin yrin zlfn okayan nvaz gibi dilne br ltf tedbir olur. Fakat dmana gelince; kl ve szn bir yldrm kesilerek arpar dmann dn paralard. Cihana o kadar hkimdin ki eer sen glersen cihan da gler ve cihanda kaharlar aard. Fakat celdet anlarnda hiddete gelmisen, o zaman da cihan ksufa uram gibi karanlk ve korku iinde kalrd. Celdet tarafndan grnnce mzran kaar hake (topran derinliine) inen bir yldrmd. Hakkaniyyet tarafndan grnnce o zamanda trbenin yanndaki camiin minarelerini sadece bir minare deil hak ve hakikatin gklere kadar uzanm ve ba gklere deen bir burcu gibi grmekteyiz. Ey Fatih; sen trbene girmekle halik sana btn ar rahmetinin kaplarn at sen ki hayatnda bu kadar saltanat ve lkeler fetih ettin. Fakat lmnle de ar' fetih etmei basardn. u halde feth ettiin diyarn en azametlisi kendi trbendir. Madem ki, trbenle sana ar dahi meftun olur. ahsiyyetin de o kadar byk ki eer bunu da madeten ifade etmek lzm gelse byk dalar sana yastk olurdu. Tahtn ki yukardadr fakat herkesin yalnz yksekte zannettii o taht o kadar derindir ki derinliin kendisi de ona hrmeten ayaa kalkar. Buna mukabil mezarn topran ierisindedir. Herkes sanr ki mezar ukurdadr. Halbuki ukurda olan mezarn hakikatta o kadar ulv ve yksek ki ulviyye-tin kendisi bile bu yksekliine hrmeten eilip rka varmaktadr. Bir kaza var bir de ona bimecburiyye, boyun emekten ibaret bir rza var. Senin penen ise o rzann eteini sarm bir kaza idi. Rza na! daima kazaya malp ise cihanda senin bir kaza gibi olan gcnn karsnda rza idi. Sen ebediyyete erdike sermediyyet kelimesi seni kucaklamak istedi. Fakat ezel ve ebedden ibaret iki kanadn aarak seni kucaklamak isterken seni cihanlar kapiayan hudutsuz ruhun onu tuttu, kucaklad. Seni sermediyyetin Melikesi bile ihata edememi, sen ona muhit olmusun, demektir. Ftih Sultan Mehmed'in Hanmlar Ve ocuklar Bizim kaynaklarmza baktmzda Sultan 2. Mehmed'in izdivacnn saysnn be olduunu gryoruz. Bunun ilkini Gibahar Hatun, 2.sini Glah Hatun, 3.sn Sitti Hatun. 4.s iek Hatun ve sonuncusu yni 5. cisi Heiene'dir. Sayn Ylmaz Oztuna; on izdivacn Sultan Ftih'in hayatnda yer tuttuunu anlatrken aatay iuay'n kitabnn dipnotunda Alderson'un padiah 17 hanmla evlendirdiini okuyoruz ancak sayn luay, bunu mbalaa olarak kabul

ettiini bildiriyor. imdi biz bu iddialardan ecnebi olannkiyie balayalm padiahn hanm olanlar kimlermi! "Turgatir'in 1450'de ad bilinmeyen kz 1, bir Fransz kz olan, 1453'de Ftih'in haremine alnan Akide Hatun 2, 1453 trihin de ald ve ayn sene ldrtt rene 3. , yine ayn trih de ad bilinmeyen bir hanm 4. oluyor. 1455 senesinde ald Lespos Adas hkimi 1. Dorino'nun kz 5., 1456'da ald, George Pharan-tezn kz Tamara 6., 1458'de ald Mora Despotu Demetri-usun kz Helen 7., 1461 ylnda alp brakt ve Zaanos Paa' nn evlendii Trabzon mparatoru David Komnenos'un kz, Anna 8., 1462 ylnda ald Lespos Adas hkimi, 1. Do-rinonun; 2. kz, Maria Aleksandra Komnenosun kars iken, Trabzon'un fethinde Ftih'in haremine ahnmtirki 9. olmakta, 1470'de Negro Ponta savanda esir alnp hkmdarn szlerini dinlemediinden, ldrlen Anna onuncu birde hangi tarhde hareme alnd bilinmeyen Esmahan vardr ki bu 11. olmaktadr. Zaanos Paann bir kznn Sultan Fatih'le dier bir kznn, Mahmud Paa ile evli olduunu iddia eden Babinger, Zanosun bu kzyla Ftihin 12.yi bulduunu dier be hanm da bu sayya eklersek Alderson'un 1 7 rakam bulunmu olur. imdi biz kstl olsa da Gibahar Hatun hakknda verilmi malumat nakille Yce Ftihin deerli hanmlarn tanmaya alalm. Gibahar Hatun aslen Arnavut'tur diyor, nl babinger, 872/1468 tarihli bir vesikada "Gibahar Hatun bint-i Abdullah" diye geer. Bu ifadenin mhtedi olduu dikkat ektii bilinir. Osmanl padiahnn haremine 850/1446'da girdii rivayeti vardr. 1448'de Bayezid-i Velfyi dnya'ya getirdi. Gevher Sultann annesi olduuda sylenmektedir. Gibahar sultan 898/1492'de vefat etmi ve Ftih camii avlusunda ki trbesine defnolundu daha sonra kz Gevher sultan da oraya gmld ve trbesinin bakm ve lzm gelen masrafn temin iinde Tokat ile Bozyk'de baz yerleri vakfetmitir. Glah Hatun ise Ftih'in Manisa sancakbeyi iken 1449'da haremine ald ifade edilmektedir. 1450'de de ehzade Mustafa'y dnyaya getirmitir. Yaarken Bursa'daki trbesini yaptrtmtr. 892/1487'de vefat etmi yaptrd trbeye defn olunmutur. Sitti Hatun ise, Dul-kadroullarndan olup, Karamanolu'nun bir tertibini bozmak iin 2. Murad'n olu Mehmed'e almak suretiyle Dulkadroullanyla akrabalk kurma dncesinin Osmanlya getirdii gelindir. Tam ad Sitti Mkerreme hanmdr. 2. Murad bu dn ok gsterili yapmak suretiyle btn Anadolu Beyliklerine Osmanlnn geldii noktay sergilemek yoluna gitti. Gelin nce Bursa'ya oradan da Edirne'ye gtrld. Muhteem dn orada oldu. Yeni evlilerde ay kadar burada kaldktan sonra Manisa'ya gittiler. Sitti Hatun kocas padiah olunca gelin geldii Edirne'ye geri geldi ve orada mrnn bundan sonraki blmn hayr ve hasenat ileyerek geirdi. Kocas Fatih Sultan Mehmed'den ald izin zerine Edirne'de byk ene bir saray yaptrd. Sultan Fatih'e bir ocuk veremedii biliniyor. 1484'de tamamlatt camiin mihrabn nne iki sene sonra vukubulan vefat zerine def-nolurdu. Sitti Sultan'in biri taht- revan zerinde, dieri erkek kardelerinden biriyle yaplm resmi bulunmaktadr. iek hatun'sa hakknda Srp, Fransz veya Rum olduuna dir rivayetler olan bir hanmsultan. Ali

adnda da bir kardei vardr. Sultan Ftih'in haremine 1457/58'de alnd sanlyor. 1459 senesinde; ehzade Cem'i dnyaya getirdi. Ftih Sultan Mehmed vefat ederken, iekhatun olu Cem'in yannda bulunuyordu. Cem; aabeyi Bayezid'e lkeyi taksim teklifi yapt zaman, red cevab ald. Bunun zerine iki karde savat, blnme anlayna kar olan Bayezid-i Vel, savada galibdi. ehzade Cem, validesini, hanmn ve ocuklarn alarak Kahire'ye gitti. Cem'in esareti boyunca iekhatun bir anne olarak Kahire'de ackl bir hayat srd ve nihayet 903/1498'de, orada mrn tamamlad. Mora Despotu De-metrusun kz olan Helene'ye gelince 1442 ylnda doduu ifade edilmitir. Sultan Ftih'in Mora seferi dnnde gzelligi ile nm yapm Helene'yi haremine gnderdiyse de, hakknda bir suikast dzenler en azndan, zehirleyeceine dir phesi, evlenme iini gerekletirmedi. Ancak bunun Yunan kaynaklarndan neet etmesi haberin biraz ihtiyatla karlanmasn akla getirmektedir. Sultan Ftih'in Gevherhan isimli bir kz olup, Glbahar Hatun'dan dnyaya gelmitir. 1474 ylnda Uzun Hasan'n olu uurlu Mahmud Bey, babas zn Hasan ile ihtilafa dnce Ftih Sultan Mehmed Hn'a dehalet etdi. Ftih; hem kz Gevherhan bu delikanlya verdii gibi Sivas'a Beylerbeyi olarak tyin etdi ve karsn koluna takan damad Sivas'a gitdi. Bilahire ran'a davet edilen Mahmud Bey; orada 1477 ylnda katledilince Gevherhan Sultan yavrusu Gde Ahmed'i kucana alp stanbula avdet etdi. Bir mddet sonra Gevherhan sultan vefat etdi ve validesi Glbahar Sultan'n trbesinde topraa verildi. Gde Ahmet i-se days olan padiah Bayezid-i vel'nin kz, Aynahla izdiva etdi. Bilahire Akkoyunlu hkmdar oldu. Sultan Ftih'in oullarna gelince byk olu sonradan padiah olan Bayezid-i Veli, 1450 senesi ekim aynda Dimetoka saraynda Glbahar Hatundan dnya'ya geldi. Tam ad Yldrm Bayezid olmakla beraber ceddi Yldrm Bayezid'le kartrlmasn diye, yldrm adndan sarf- nazar olundu. Osmanl devletinin 8. padiah oldu. Vel olduu rivayeti doru bir tesbittir. Ftih'in 2. olu ehzade Mustafa, Edirne'de 1451 yl sonuna doru Karamanolu ailesinden Glah hatun'dan dnyaya geldi. ir ruhlu ve kl ehli biri olduu hakknda pek kuvvetli rivayetler vardr. Yabanc lisan olarak talyancayada nem verdii bilinir. Bu lisan Gian Mario Angellodan renmitir. Hoca Selman'in Cemid- Hurit mesnevisini nazm hlinde FarsadanTrkeye tercme etmitir. Babasnn sol cenahnda girdii savalarda liyakat gstermitir. Sultan Ftih 6 ay sren bir hastalk sonucunda bu ehzadesini kaybetmenin zntsn hep hissetti. 23 yanda idi vefatnda trihi ise 25/12/1474 olup, Muradiyedeki trbesine sakladlar. ehzade Gyaseddin Cem, Sultan Ftih'in 3. oludur. Validesi iek Hatundur. Dnyaya gelii Edirne'de 23/araltk/1459'da saat 6. 24 gee vukubulmutur. nc oul olmas ilmi ve terakkiyi bolamasna sebeb olmad. ok ciddi bir eitim grd. Belkide cidden tahta gemek zere, zel gayret gsterilmi olabilinir. nk padiah hanmlarnmda kzl elmas, bir gn vlidesultan olmakt ve imdiki tbir, first leydi olarak kadnlnda vazgeilmez stnlk taslama zevkini tatmaktr. Fakat bu hrs islm lemine yle pahalya ml olduki, spanya'da

Katolik zabella ile engizisyon taraftarlarnn, iledii insanlk suunu, dnya'da tek nliyecek lke olan, Osmanl devleti bu Cem gailesi yznden, Endlsten gelen yardm isteklerine kulak tkama mecburiyetinde kald. nk Papalkla alakal, bir hal anlaynn meydana getirdii gurubun elinde, kafas kesik bir horoz gibi oradan oraya dolatn-lan Cem, Bayezid idaresindeki devlet-i liyye iin, Macaristan zerinden balkanlara tehiz edilmi bir orduyla hudud-u Osmaniden ieri brakrz tehditlerine mruz kalyor vede kahredici gcn bu muhatara yznden ne mslmanlar ne de Ispanya'daki insanlk dramna son verecek olan narasn patlatamiyordu. Ne zaman Cem 25/ ubat/1495'de Napoli'de, 35 yan am olarak vefat ettiinde Bayezid-i Veli; Kaptan deryas Keml Reise istikamet spanya, ne bulursan kurtar emrini verdi. Kurtanlanlarsa Safarat yahudileri ile yok denecek kadar kalm mslmanlar, zulme uram insanlar oldular. lmnden drt sene sonra lkeye getirilen Cem'in na, Bursa'da Muradiye'deki aabeyi Mustafa'nn trbesine def-nolundu, sonra da bu trbe bazlarnca Sultan Cem trbesi diye anlmaya balad. Sultan Ftih'in sadnazamlarna gelince; padiah taht'a ktnda andarl Hayreddin Paa, 1440'dan beri makam sadaretteydi. Ne var ki stanbul'un fethi meselesinde, uyua-mayp dafarkh dnceler ve politikalar gttler. Sultan Ftih; byksabr gsterip, feth-i mbin gerekleinceye kadar sadrazam idare etdi. Fetihten drt gn sonra ve 13sene, 2gn hizmet veren Halil Paann elinden hem mhr hmayunu hemde omuzunun stnden kellesini alverdi. Yerine bir yl srecek sadaretiyle Damad Zaanos Paay getirdi. Daha sonra 14. sadnazam olarak, Adni Vel Mahmud Paa'y getirdi, bu ztn ilk sadareti, 1454 ile 1466 arasnda 12sene srd. 1466 ile 1469 arasndaki 3 sene sa-daret-i uzma Rum Mehmed Paaya tevcih olundu. 1469'da sadarete Sar Ishak Paa getirildi ve bu grevde 3 sene muammer oldu. Onun boaltt sadarete, yeniden Adni Vel Mahmud Paa 2. defa olarak getirildi vede bu sefer ancak bir yl vazifede kalabildi ve idam tanda hayat sona erdi. Mahmud Paann sadaretinin toplam 13 yl tutmaktadr. Mahmud Paadan sonra Gedik Ahmed Paa sadnazam olmu 1473'den, 1477'ye kadar 4 sene bu makamda hizmet vermitir. Karaman Mehmed Paa, 18. Osmanl sadnazam! olarak vazifeye getirilmitir. Sultan Ftihin, son sadrazam olduuna gre dokuz defa sadnazam nasbeden Sultan Ftih bu dokuz tevcihde 8 ayr ahsla alm, bunlardan Adni Vel Mahmud Paay iki defa sadaretle grevlendirmitir. Osmanl'nn knda Avrupa'ya Bak Osmanl beylii; bilhassa Orhan Gazi dneminde, Marmara denizi ve stanbul'un Anadolu yakasndaki gnl ve toprak fetihleriyle megulken, Orhan Gzi'nin byk olu Sleyman Paa'da Rumeli yakasna km oralarda hem de Bizans tahtnn eriki ile babas arasndaki kaim peder-damad ilikisinin verdii avantajla gnller ve beldeler fethetme abalarn srdrmekteydi. Avrupa

topraklarnda Dou-Roma imparatorluu adyla, bin yldan ziyade bir zaman diliminde hayatiyetini srdren Bizarsn islm ordular karsnda defa-atle zelil duruma dmesinin ardndan, mildi bin ylndan itibaren kendini toparlam, kar taarruza gemi, Dou Anadolu ve Suriye'nin kuzeyinide yeniden hududlanna katmt. Bu Bizans k m. 1071'de bir final ile nihayetlendi. nk bu trihde Byk Seluklu hkmdar Alpaslan, bir melha-mei kbra hlinde cereyan eden, Malazgirt Meydan Muharebesinde Bizans'n imparatoru ve bu savataki, kumandan olan Romenos Diyojenis'i kahkaar bir bozguna uratt. Anadoluyu Trklerin ounluunu tekil ettii zafer kll adamlar ebediyyen ele geirmi ve mslman yapma vizesini elde etmiti. 1071'den sonra Anadolu'da kendini gsteren Mool kasrgas Anadolu Selukiye devletine inkraz yni k getirdi. almamzn Anadolu Beylikleri balkl satrlarnda da belirtmeye gayret ettiimiz gibi, bir toparlanma dnemi geirildiini ie lyk beyliin k mcadelesine katlan beyliklerin serencmn kayd ile sayfalarmz sslemitik. Peki Anadolu ahvli buydu da; stanbulun Rumeli yakas ile Avrupann dousu vede orta avrupa ve avrupann Akdeniz havzasnda mtemekkin yni, yerlemi devletler 14. asrda ne ahvldeydiler. Bunlar hakknda da ksa bir bilgi turu atahm. Balkan yarmadas denilen yerde, Bizans devletinir rntlar zmresinden olan Bulgar ve Srp krallklar vard, leoiogos hanedanna mensup prenslerin idare etmekte u eski Yunan iddiay srdrmeye alan Yunan prens|| nin ise, asker adan hi bir ehemmiyeti yoktu. Balkan yQ madasnn, eski yerleimcileri Traklar, Hazar, Avar ve Bu|G adl Trk kabilelerini 14. asrda iskat etmeyi baarm Sr ve Bulgarlarn lideri olduu manzaras karmza kar. EU| lar Trklerin ok tanrl dininden, hristiyanla gemi ve g zans ile mnasebetleri hasebiyle ortodoks mezhebine d^j, olmu Trk kavimlerindendi. Bulgar devleti; Orta til hav2f) smdan gelen Bulgar Trklerinin yerli Trk ve Islavlarla kar: mak suretiyle trih sahnesine 7. asrda karm olduklar : devletti. darelerini Trk usl olan Hn'lk sisteminde yrtmekteydiler. Ancak Bizans' temsil eden misyonerler bunlara zamanla hristiyan usl idare tarzn benimsetmeye muvaffak oldular. Srplar ise Bizans kucanda yetimekle berab'.-., zaman iinde 13. asrda yni 1201'lerden sonra btn komular aleyhine htt Bizans aleyhine de olmak zere tevess etme yni byme ve genileme stratejisi gtmeye bala'11^ ve <Byk Srbstan> hlyas ihdas etmitir. Bu hlya zaman zaman Srplarn ellerinin eritii heryfrde byk bir vahet iinde nice katliamlara teebbs etme haS talna yakalanmasn getirmitir. almamz yapt dnemlerde bile balkanlarn kasab unvanna yenilerini e tecek hunharlklara teebbs halindeydiler. Tuna Nehri kuzey cihetinde Eski Roma'nin mstemlekesi olan sim' Romanya'da yaamakta olan Slav boylarn emrine becermi olan Macar Trklerinin kurmu bulunduu Eng Krafl ad verilen bir devlet vard. Romanya arazisinin kimi blm yerli beyler tarafn ynetilirken, kimi yerleride Macar kralnn hkm altnda

Tabii ki Macarlarn hungaria veya hun adyla daha eski trihlerde yd edilmesini onlarn Trk rkndan olmalarna senetlemek kabildir. Fakat; bunlar yaadklar topraklarda dier kavim ve bilhassa slavlarla karmlar ve bol leheli bir lisanla varlklarn ortaya koymular, buna inzimamen, Balkanlarn bats diyebileceimiz alanda yerleen bu ahali, hristiyan olmay semekle beraber, balkanl komularndan farkl olarak Bat Roma'dan mezheb olarak katoliklii setiler. Bylece orto-doks-katolik farkll bu topraklar zerinde rol oyna-maa balad. Macar derebeylerinin topland 1201'den sonraki yllarda ihdas ettikleri bir parlamentolar mevcuttu. Macar asilleri parlamentoyu ellerinde tutuyorlard. Bir Trk sllesi olduu iddias akla yakn den Arpad hanedan by parlamentoyu dare eden kral grnmndeydi. 13. asrn ortalarna doru bu slalenin neslinin kesilmesi veya yle farz edilmesi, parlamentoyu ve kral Macar beyleri kendi aralarndan seer oldular. Macaristan'n hemen kuzey dousunda yer alan, bir devlet olarak da Lehistan' yni Polonya'y grrz. Bu devlet; 1101 ile 1301 yllan arasnda bir Trk devleti olan Altnordu devleti idaresinde bulunmaktayd. Rus beyleri Altnordu hn'larnn tabileri idi. Rusya'nn avrupa ksmnda berhayat olan insanlarn ounluunu, Trk kavminden insanlar tekil etmekte ve hkimiyetde bu zmredeydi. Rusya'da yaamakta bulunan Islavlar efleri olmayan bir gruh idi. 9. asrda ortaya kan Knyazlar yani Rus beyleri Hazar Trklerinin Rus kabilesindendir. Ruslarn birinci devletini bunlar kurmulardr. Rusya ad bu Trk kabilesinin adndan kinayedir. Bat Ve Gney Avrupa Devletleri Ahvli Avrupa milletleri arasnda muntazam durumda grlen devletin bulunduunu ileri srmek pek gtr. nk devam etmekte olan ve trih de yz sene savalar diye hret bul-mu harpler srmekteydi. Almanya ve talya 1201 l 1301 yllar, gelip geerken siyasi birlik sergileyecek durumda olmayan haldeydiler. Bu ki lkenin bahse konu naml savan tabii neticesi olarak dagerek italya, gerekse Almanya bir harabe hlini alm durumdayd. * Fransa ve ngiltere birer krallk olarak yzyl savalarnn en ziyade ypratt devlet halindeydiler. Akdeniz'e yakn spanya sekiz asrdr Endls Emevileri adyla topraklarnda avrupaya medeniyet klan sam mslmanlar, topraklarndan atabilmek iin, yine mslmanlann tevaifl mlk, devletin paralanmasndan beyliklere inksam olmasnn hatas yznden spanya mcadeleye balamt ve hl alamayan jenosit ve barbarln rneini, din adna gsteriyor ve akll hristiyanlarca, <byle din olmaz> diyenlerinin saysn arttryordu. spanya birliini kurarken gerek musevi, gerekse msl-man ve de gerek hristiyan dindarn, yer yznden kazmak dncesinin zebunu olmutu. Mildi

trih, 1328M gsterdiinde Fransa krall avrupa devletleri iinde en disiplinli ve gl devletlerinden biriydi. ngiltereye gelince; Saksonlar ve Normanar mcadelesi ortunda saksonlar, varlklarn nor-manlara kaptrdlar. 13. asrn balarnda ngiltere kral, 2. Hanri'nin 12. asr ortalarnda temine muvaffak olduu kraliyet otoritesini kaybetmiti. Nitekim bunu 1215 ylnda iln ettikleri Magna carta adl ferman, merutiyeti ngiliz anlayna sokmutur. 3. Hanri'nin baarszlklar, ve de parlamentoya yapt davete icabet eden murahhaslar silahlan yanlarnda geldiler ve kral'a dayadklar Oksfort Fermann 1258'de kabul ettirip yaymlattlar. 1265 ylna gelindiinde ngiltere parlamentosunda btn zmrelerin temsilcileri bulunmas suretiyle bir milli meclis grnts salanmt bu meclisin elan srmekte olan hususiyetinin banda yelerince kabul edilmeyen bir verginin lkede alnmasnn kabil olmadnn salanm olmasdr. Bunun nemini de, keyfi tutumla igren idarelerin yaand lke ahalisi gibi hi kimse anlayamaz. Avrupa'da Rnesans Ve Reform 15. yzyl ifdesini tabiiki 1401'sonras ile yd etmek durumundayz. Baka bir tbirle, Anadolu'nun merkezi saylacak Ankara'nn ubuk ovasnda TimurlenkBayezid kapmasna az bir zaman kala; avrupa devletleri, Akdeniz kysnn okyanusa almakta olan kapsnn hemen yannda, bugnk spanya topraklarnda 15. yzyldan, sekiz asr nce hayatiyet bulan Endls mslman medeniyetinden mste-fid olduu ilim ve bilim leminden, vard netice, rendiklerini insanlk dnyasnda uygulama safhasnn geldiini idrk etmesidir. Mslman Araplardan elde ettii anlay ve ilim kollarn, avrupa insannn telkki tarznn ksm- zamini kapsayacak ekilde sentezlemek suretiyle tatbike girimitir. Gerek dini, gerekse itimai ve iktisadi ve de asker alanda uygulama dadaasna girimitir. Bu giriimin dini olmayan ismine r-nesans denmitir. Franszlarn mehur Larus adl ansiklopedisinde Rnesans kavramnn izah yle yaplmaktadr: <15. ve 16. yzyln bir blmnde avrupa kltrnde eski an ruhsal ve biimsel deerlerini, yeniden yaatmaya ynelen harekete verilmi olan ad. demektedir. Bu bir mnada bu ifade de irtica olarak telkki olunabilir, nk geriye 309 dn olarak naklettiimiz ifade bize syletiyor bunu! Tabii ki hi bir toplum yoktur ki, dini inanc olmasn. Bu semavi dinler olabilecei gibi beeri din anlayda olabilir. Bu bakmdan, bir lkede husule gelen ve dorudan insaniyyet cemiyetini alakadar eden, sosyolojik vak'alarn, dine ve ilahiyata dir dokunaklar olacaktr. Nitekim; Larus ansiklopedisinde, 17. cildin, 72. sahifesin-deki rnesans tarifi ile alakal izahatda, u ifade hemen karmza kmaktadr: ..MicheIet ve Burckhardt'n etkisiyle daha geni bir tanm yaplarak Rnesans'a ortaan ilahiyat ve otoriter anlayna kar bir tepki-insann ve dnyann bir kefi-hr,

tenkiti vede dinden uzak bir bireyciliin ortaya kmas gzyle bakld. Bu gr savunanlara gre Rnesans, Dante ve Giotto ile talya'da balam ve 16. yzylda (1501 sonras) zellikle talya savalarnn sonucunda, yava yava btn avrupa yaylmitir. eklindeki izaha baktmzda avrupann klie dini ile mcadelesini balattn ve Rnesans'n byle anlalmasnn, dinde Reforma gidilmesini getirdiini dnebiliriz. Nitekim; 1490'larda 15. yzyln balad 1401'sonrasnda Katolik zabelle ile Kral Ferdinand'n kolbrasyonu yni, ibirliiyle Endls topraklarnda yaamakta olan hristiyanlar dndaki bada msl-manlar olduu halde engizisyona katolik inan iinde yaplan vahice uygulamalar, insaniyyetin yz karas ikenceler, netice itibaryla ve vicdan yoklamas muhasebesi akabinde, byk insanlk ailesinin ekseriyetinin vard kararn bu vahi gidii, klie kodamanlarnn o zaman da mevcut olduu phesiz olan, Siyonist papalar ve papazlarn dnyay srklemek istedii vahim ortama, msaade etmemek direnii olarak da bakmak kabildir. Bu tarz bak gnl rahatl ile yapabilmek iin ad geen ansiklopedinin u satrlarn, tenkiti ve tahlilci bir metod iinde okumamz faydal olacaktr: <..Artk Rnesans denince orta an tam kart akla gelmez; ayrca Rnesans talya'ya ve avrupadaki talyan etkisine balamaktan da vaz geilmitir; buna karlk 1400 ile 1559 arasnda btn byk lkelerin yakn bir alveri iinde ve birbirlerine paralel olarak gelitiine inanlr. Sona ermekte olan orta an anari ve karkl av-rupa da 1400 (yl) dolaylarnda en yksek noktasna varmt. mparatorluk, prenslerin, ehirlerin, valye birliklerinin Karsnda gszd; daha 1415-1420'den tibaren, Fransa, ngilizlerle Burgonyahlann kurban olmutu; Roma kliesi mezhep ayrl, milli klielerin hak iddialar ve tari-katlerin oalmas yznden zayf dmt.> Amman sevgili okurlarm bundan sonraki blm pek dikkatli okuyun ltfen: <...Bir ara ortaya rakip imparator ve biribirini afa-roz eden papa birden kt bile oldu. Bizans; Trk istilsna mahkm olduunu biliyordu; avrupa iktisad bir buhran iindeydi. Lbeck'den Floransa'ya kadar heryerde sosyal devrimler patlak veriyordu; Iskolastik dnce karmak soyutlamalarla oyalanyor ve tam bir phecilie varyordu; iir ortaan kof zerafet formlleriyle gcn tketiyor; -milletleraras gotik-sanat, hristiyan avrupasnda eine rastlanmayan, bir hayalcilie sapyordu. Grld gibi; Bizans'n, Osmanl karsnda varln kaybedecei, avrupaca da kabul edilmi ve beklenen vakte bo verilerek, avrupa kendi kafasnda kopacak kyameti atlatmaya nem atfetmitir. te; btn bunlar bir oluumun sebeblerini meydana koyan Mevl'mzn cilvei rabbaniyesinden olduu trih ve zaman, ly lhiyi hi bir zaman hesab d tutma yoluna gitmeyerek telkki edenlerin kavrayacan hatrlatarak, bir de dinde reforma gz atalm efendim. Sultan 1. Mehmed'in Deniz Hareketleri Bilindii 1402'de Bayezid'in Timur'a malubiyeti Osmanl lkesinde, ehzadeler

kavgas da denilen bir fetret yni otorite boluu yaad. Bunu bir dzine yla yakn sren mcadelelerin sonunda hitama erdiren elebi Sultan 1. Mehmed hn oldu. uras var ki, elebi Mehmed'in Edirne'de devletin beraberliini iln ettiinde, durum ve manzara u hli gstermekteydi ki her eyden evvel Anadolu beylikleri, Osmanllara vermi olduklar topraklardan bir hayli fazlasn Timur vastasyla elde etmilerdi. Bunun bir adm tesi de hayli stare-tejik alanlarda ele geirmilerdi. Hele hele Karadeniz kylarnn nemi byk noktalarna inzimamen, Marmara denizinin Gebze'den Silivriye kadar olan kylarda hakimiyet-i Os-maniyandan alnmt. Yine elebi bu binbir mesele ile urarken Simavna Kads isyan ve onunla uramak btn skntlarn stne ty dikmi, bu sebebten dolay da Rumeli topraklarndaki komu devletlere bar elini uzatmak padiah iin kanlmaz hle gelmiti. Venedik cumhuriyeti; Osmanl devletinin ayaa kalkacana dir kanaata bir hissi kablelvuku ile gelmi Osmanlnn can ekien durumu gz nndeyken yinede mnasebetlerini dzgn tutma yolunu tercih ediyordu. nk Ege Adalarndaki Dukalklarnn hayatiyetinin devam Venediklilerin en byk gayesiydi. Cenevizlilere gelince; bunlarn tesir sahalar ve kolonileri daha ziyade Karadeniz'de bulunduundan Ceneviz lkesiyle buradakiler arasnda balant kurmak zorluu Ceneviz'i Osmanlyladaha da iyi geinmeye ve ona vergi vermeye kadar zorluyordu. Venedik her ne kadar Osmanl'dan ekinmekteyse de, yine Venedik'e bal Naksos Dukal nerede bir Osmanl gemisi buluverse zerine ullanyor ve yamalyor, mallarn pazarlarda satyordu. elebi Mehmed Sultan otuz adet gali yapmak suretiyle savunmay plnlad. Ancak dncesini tatbike koyup, yaptrd gemilerin bir blmyle hemencik 1415'de al Bey komutasnda Andros, Milas ve Tinos Adalarn vurmak zere gndermiti. al Bey bir mddet denizlerde dolat, ele getirdikleriyle dnmeye hazrlanrken karlat Venedik donanmasnn gll karsnda akllca bir manevra ile Gelibolu'nun kalelerinde ata hazr toplarnn menziline ekilmek suretiyle dman saldrsn akim brakacak pozisyona geiverdi. Venedik donanmasda karda Lapseki'ye ekildi. Osmanl - Venedik Deniz Sava Venedik donanmas, Osmanl filosunun Ege Adalarna yapaca saldry nlemek grevini almt. Eer byle bir saldr gelmedii taktirde asla tecavze msaade verilmemiti. Amiral Pietro Loredano, elindeki donanamaya Girit, Oniki Ada ve Eribozadalar Dukalklarndan takviye ald yedi adet kadrgayida hvi olarak alesta beklemekteydi. in dier bir yn de Venedik donanmasnda Osmanlyla konumak zere iki tane Venedikli bykeli'de bulunmaktayd. Nitekim; Venedikliler Gelibolu ssne ekilen al Bey filosunu ekildikleri Lapsekide beklerken karaya kardktan iki eliyi Edirne'ye gndermilerdi. 29/mayis/1416'da, Marmara denizi istikametinden gelmekte olan, bir Ceneviz ticaret gemisinin Osmanl ve

Venedik gemileri Osmanl gemisi zannyla grlmesi, Osmanl - Venedik savann kmasna sebeb oldu. Gelen geminin bandrasn renmek iin bir gemi gnderen Loredano'nun bu hareketini, Trk gemisi zerine gemi gnderiliyor dncesine saplanan bizimkiler de, bir gemiyi gnderdiler, Trk gemisi zannettikleri gelen gemiyi korumak iin. Fakat gnderilen gemilerin birbirlerine ate ettikleri grld. Kale toplarnn hakimiyeti altnda geen, kan savan bidayeti, kahir bir zaferimizle bitiyor ve dman donanmas hayli, ar yaralar alyordu. Fakat al Bey'in dman takip etme karar vermesi hatalarn hatasyd. nk Venedik gemileri byk olduu gibi toplanda vard. Bizim gemide top olmad gibi rakip gemiye rampa yaparak savamak mecburiyetindeydi. Manevralarn sergileyen dman, bizim rampa yapma gayemize frsat vermemek suretiyle yorulmamz salarken, Osmanl donanmasnda ki Katalan ve Sicilyal denizciler hristiyani gayretle olmal istekle arpmaynca zafer bu sefer Venediklilere gld. Enteresandr. Savan hemen sonunda amiral Loredaro, Osmanl ordusundaki hristiyan savalar derhal astrmitr. Bu astrma eylemini talyan Deniz Kuvvetleri Trihi yazar Prof. Camillo Manfrani pek manidar bulmutur. Savan Trk tarafndaki kumandan al Bey ehit dmt. Loredano ise yaral, kendi gibi yaral filosuyla Bozcaada'ya yol alrken bizim donanmamz ar kaybyla babaayd. Osmanl-Ve-nedik dialou balam ve sonunda Osmanl gemilerinin kaybnn masrafn deyen Venedik, Osmanl devletince ticaret gemilerinin boazdan geme msaadesini almay becer di. Donanmas adet yok denen Osmanl, donanmas adamakll gl olan Venedik'i mat etmeyi becermiti. Grld gibi devletimizin zaman zaman donanma yapt ortadadr, ancak deniz gc kuramad mtehassslarn tesbitidir. Hristiyanlarn Reformu? Hristiyan dnyas dnya imtihann; mslman olmamak ve Essalat- Vesselam Efendimize, intisab etmemek suretiyle kaybettii bir vakadr. Mevlmzn murad; onlarn din-i is-lm kabul etmeleri istikametinde olsayd tabiiki, intisab- islmiye ile erefleneceklerdi. Nitekim zaman zaman hristiyanlarn iinden tahkik-i islmiye veya tasavvuf-u tetkiye sonucunda her vasfta insann mslmanlkla erefyb olduunu duyduumuz gibi, bat dnyasna Anadolu'dan giden iilerimizin, 1950'lerde stanbula geldikleri gibi seccadelerini de beraberinde getirmeleri gibi namaz hristiyan lkelere tadlar. 1960 sonralarnda da bilhassa Bat Almanya, daha sonra ngiltere, Fransa ve dier avrupa lkelerinde din-i islm sergilediler. Demostrasyon yni gsterek anlatma ans gidildii gnden itibaren yaplabilseydi, bugn avrupadaki mevcut mslman says, ok ok daha fazlave etkili halde olurdu. Almanya'da 2. kuak, rendii lisannda yardmyla dinlerinden sorulduunda verdikleri cevaplarla cermenleri aydnlatmaya muvaffak olduklar nisbette, mslman saysnn

artmasna vesile oldular. Bu ahvl iinde lkemizde yeniden nev nema bulan milli gr'n avrupada yaamakta olan insanmzn manev dnyasn zenginletirme hizmetine bir vehe vermesi, avrupada aian insanmzn sadece dnyev baar deil, uhrev muvaffakiyete yol almasna pusulahk ve derghl yklendiini u satrlarda sylemeyi, kadirbilirlik olarak saymmdr. Gnmzdeyse, btn avrupann mslmanla hamile olduunu beyanla, hristiyan dnyasnda yaplan rnesansn, dini anlayda da deiikliklere gidilmesini getirdiini gz nne almalyz. Nitekim; yukardada ba vurduumuz Franszlarn nl ansiklopedisi Larus'un Reformla ilgili izahna bir gz atalm bylece istanbul'un fethine avrupann yardma gelememesi-ninde sebeblerinden birinin, bu uralar olduu kanaatini ileri srenlere bir miktar pay vermi olalm. Larus'ta yleki: Reform dzeltmek, daha iyi duruma getirmek amacyla yaplan deiiklie verilen ad. Reforme ekliyle kelimenin mnasn veren Larus Reform olayn yle satirlatrm: 16. yzylda avrupann byk bir blmn, papa'Iarn hkimiyetinden karan ve protestan klielerinin kurulmasna yol aan din hareket. Madde yazar, bu ifadeden sonra hristiyan papazlarn ve vaizlerin bazlar ahlki ve dini reformun yaplmasn, 1500 yl ncesinde dillendirmeye balamt dedikten sonra, Roma'nn otoritesinin sarslmasna se-beb olacandan hibir deiiklie gitmediini vurguladktan sonra, yksek klie makamlarna tyin yapma sisteminde bir deiiklie de gidilmediini ve ahalinin bundan da hayli huzursuz olduunu ifade eder. Rahip Erasmus'un eserleriyle birlikte artk kutsal kitap dedikleri inciller zerinde filolojik incelemelerinde balanldn ve akabinde dini inan ile kurumlarn tenkidine giriildiini beyan ediyor, madde yazar. Peinden gelen paragrafda ise: <10/kasm/1483'de Saksonyann Eisleben ehrinde dnyaya gelen Agustinus rahibi olan Martin Luther uzun sren bir vicdan bunalmndan sonra Aziz Paul'usun-Romahlara Mek-tupunda-insann, manev kurtuluunu dorudan doruya imn'a balayan bir metin buldu. Bu metin btn protestan klieleri iin, bir ilahiyat, bir ahlk ve bir mistisizm kayna olacakt. Johanes Tetzel'in ynetimindeki Dominiken rahipleri Saksonya'da grltl bir kampanya ile Papa 10. Leo'-nun San Pietro Kliesinin yeniden yaplmas iin, gereken maddi imknlar salamak Amacyla sata kard endla-janslara mteri toplamaa alrlarken, Luther Wthenberg niversitesinde kendi imn doktrinini okutmaa balamt bile.. Grld gibi, klie stne kopan kavgada imn meselesi tartlnca iin yataca artk dnlemezdi. Luther'in daha Papa'ya bakaldrmad dnem olduunu hatrlatan madde yazar daha sonra oluumu yle anlatyor; Luther; 1519'da Layipzig'de ilahiyat John Ecke kar, kutsal kitap aratrmalarnda tek otoritenin, serbeste kullanlan kiisel yarg olduunu aklad. Luther'in protestosu katolik dnyasnda byk bir yank uyandrmt..> diyen madde yazan, sz Luther'in doktrinini ortaya koyduu

esere getirir ve derki: <..1520/haziranyla, eyll' arasnda yaymlad balca eserinde, doktrinini aklad. Doktrininin ana hatlar unlard; evrensel ruhanilik ilkesi, kutsal srlarn e indirilmesi, kii vicdannn hrriyete kavumas ve ayn zamanda din btnl, klie ve siyasi disiplin zorunluu. Luther, aralik/1520'de kendisini afaroz eden 10. Leo'nun kararnamesini Wittenberg'de alenen yakt. Ocak 152Vde imparator tarafndan, Worms diyetine arld ve fikirlerini cesaretle savundu. Saksonya seicisi kendisine Wartburg'da nzivaya ekilebilecei bir yer salad. Luther orada Reformun eline bir silah vermek iin kutsal kitab Almancaya evirmeye koyuldu. Luther'in en ateli taraftan olan Andreas Karlstad, bunun zerine, rahiplerin yemin mecburiyetini kaldrd, din adamlarnn evlenebileceini iln etti ve kutsal resimlere tapnmaya son verdi. Missa yini bir kurban olmaktan kt vede bir anma treni haline geldi. Wartburg'dan dnen Luther, bu oldu bittileri onaylad. Daha o zamandan, doktrinlere sansr koyma fikrini benimsemee balamt; nitekim fazla radikal bulduu Karlstad' Saksonya'dan kartt, eyalet iinde, tapnma yinleri ve papazlar olmayan dini topluluklar kurmaa kalkan Thomas Mnzer Mlha-usene snmak zorunda kald. 1524'den beri Gney Almanya'da, Mnzer tarafndan kkrtlan, bir kyl ihtilli geliiyordu. Luther, prensleri bu ihtilli bastrmaa tevik etti; o sralarda bir -Devlet Kliesifikrini benimsemee balamt. mparator ve katoliklerle mcadelesinde prenslerin yardmna muhtat. 1528'den beri devlet adna klieleri denetleyenzi-yaretiler- de ok gemeden, bir eit yeni piskoposluk kurdular. Karlstadn gr, svire'de ve Ren havzasnda kabul edilmee balanmd. Antik hmanizme bal olan vede svire'den paral asker alnmasna kar gelmesiyle tannan, lrich Zivingli, Luther'in arsna uydu ve tasarlad reformlar gereince 1525'de Zrih'de, 1528'de Bern'de kutsal srlar redetti ve ltirjiyi ok sadeletirdi. 1529'da Basel'de Oecolampade katolklere ve hatta Roma'ya sadk kalan Erasmus'a kar Zwingli mezhebini yayd. Bu mezhebi, Starsburg'da 1524'de Martin Bucer kabul ettirmitir. Klie mlknn el deitirmesinde kar gren Alman prensleri Luther reformunu destekliyorlard. eklinde ifadeleriyle Reformun ayn zamanda mlklerin e! deitirebilme ynylede alakal olduu hkmn karmak kabil olur, de-ilmi efendim. Netice olarak unu syleyebiliriz ki; Rnesans ve Reform, pozitivist atlmlar yni deneyci anlaya gelen ve hristiyanln ilmi engelleyen kstaslarndan kurtulan avrupa insan, papazlardan kurtulurken bir mnada, kendilerini teknolojiyi tanrlatran kaosun iinde buldular. Aradan geen alt asr sonrasnda da iine dtkleri ukurda debelenip durmaktalar. Ama unu da ilve etmeden gemeyelim ki, teknikleen avrupa, Kolomb ile bulduu Amerika'ya insan ihracn yapmaa baladnda, genel olarak adet barsak temizlercesine insanlarn bir haylice serazatlarn yeni ktaya gnderirken kendileri de itimai, iktisad ve asker alanlarda pozitivist (deneyci) anlayla atlmn zirvesine doru uzandlar. Harp sanayii ve denizcilik

vastalarndaki gayretli almalar, bu kta devletlerinin her birinin birer smrgeci lke yaftasna hak kazanmalarn, salad inkr edilemez. Belki doydular! Belki de gelitiler! Fakat adaletin yayics olma niyeti dahi tamadklarndan, zlimler zmresini tekil ettiler ve de beyaz adam mantnn vahilik kanadn tekil ettiler. Afrika, Asya insanlar, Amerika kzlderilileri, in ve Hindistan bu zalimlikten, zerlerine den ezilen insanlar topluluu dramn yaadlar. Osmanl'nn avrupay tokatlamasnn bittii 1683'sonras, krre-i arz bu tek dili medeniyet canavarnn tecavzne urad durdu. Milletleri diplomasi alannda, karlkl menfaatler muvacehesinde kategoriye ayrmak belki gerekir, ancak ilhi ikazn -kfr tek millettir- olduunu millet evldnn unutmamas farzdr. Okuma Paras: stanbul'un Fethi zerine Ecnebi Hezeyanlar! Hi phe yoktur ki; tatbiki mnada stanbul'un fethinin Osmanl padiah Sultan 2. Mehmed Hn'a myesser olmasnn ilhi bir mjde olduu herkes tarafndan bilinmektedir. Yaratcmzn, yni Cenb- Allah'n murad dnda bu kinat muazzamada ne gerekleebilir? Bu fetih baarsnn hristi-yan leminin mistik bir ballk hissettii stanbul'un, Bizans'n elinden sklp alnmas tabiiki ohhh ne iyi oldu diye karlanacak deildi elbette. tirazlara, tevillere htt iftiralara kadar varmas beklenen vakaa idi. Nitekim avrupa leminde gerek szle, gerekse yaz ile bu hususda hayli beyanlarda bulunulmutur. Bu hususda en deerli almalardan biri, Fransz akademi zasndan, Gstav lomberje'nin, "Trk Muhasaras" adyla M. Nahid adl yksek tahsilini Fransa'da yapm bir evld vatann tercmesiyle Osmanlca olarak lkemizde yaymlanmtr. lkemizde yaayan ister gayrimslim olsun, gerekse ms-lim olsun, milletimizin emsalsiz mkemmellikteki trihine dmanlk besleyenlerin, bu eserin iinden ekip karp, gen nesillere" bakn stanbul'un fethinde yle olmu" demek suretiyle ehl-i salip zihniyeti sahibi ehas ve tarihilerin, iftira ve hezeyanlarn kendi menfur zihniyetlerinin amalad istikametde bir makale, bir hikye htt bir roman hlinde takdim ederek, zten tahsil hayatnda hissedilir arlkta ilim tedris olunmayan lkemizde, trih derslerinin mfredat bakmndan yeterli olmadn sylemek hi de yanl bir ifde deildir. Allahmzn kendilerinden raz olmasn temenni ettiim, milletimizin gemiine kemiinden, iliine kadar meftun trih retmenleri, yazarlar ve alayl tarihiler dediklerimizin doalama halindeki muhterem ve zel gayretleri olmasa bu ilim dalnn anbarlarna girip, oradan dnyaya, hakikatlerle dolu bilgileri aktarmasalard, bu tr maksadl yaynlarn taarruzu, trihimizde rahneler, yni bir hayli yaralar meydana gelmesine sebeb olabilir idi. te yukarda andmz trihimizin alperenleri, olan Osmanl trih aratrmaclarnn ibzal ettii

gayretler, bu kltrel tecavz hayli redde muvaffak olmulardr. Osmanl islm devletinin kuruluunun 700. senei devriyesi mnasebetiyle devletin de azbuuk himmetiyle yaplan kutlamalar hayli ie yarayan eserlerin gn yzne kmasna sebeb olduu sralarda, hemence menfi yaynlarda sinsi sinsi piyasaya srlmeye baland. Bilhassa valide hanmsultanlar hakkndaki menfi yaymlarada rastlanld. Gnmzde de byle olduunu hatrlattktan sonra; 1935'lerden sonra lkemizde M. Nahit tarafndan 1914 ylnda lomberje'nin birka gnde tercme edilmi ve Osmanlca olarak baslm kitabn, mnderecatmdan baz blmleri latinize ederek, yeni bulumu gibi her 29/mays yaklatnda gndeme getiren devlet ve millet dman zihniyetin bilerek veya bilmeyerek kullanmay salad maalar, milletimiz iinde tereddtlere, trihine kuku ile bakmasna sebeb olmulardr. 1950'den sonra Ftih mam Hatip lisesinde dersler veren Sultan Selim'li Hafz Ali Rza Saman merhumun bu fitne almalarn idrak ederek yazm olduu: "Ftih stanbul'u Nasl Ald?" adl eseriyle, lumberje'nin yazd ve M. Nahid'in tercme etdii almay, yukardaki andmz kitabnda bir, bir iddialar inceleyerek lzm gelen cevaplan vermi, bylece de lkemiz mnevverlerinin istifadesine sunduu almayla trih dnyamza byk hizmetde bulunmutur. Hemen ilve edelim ki, 1950'den nce stanbul valilii grevinde olan Dr. Ltf Krdar merhum, bu lzm gelen kitabn karlmas teebbsatndan haberdar olduunda trihimize sahiplii, vazifesi iinde grdnden, kitabn yazarna imzalayarak verdii ve kitabn hemen n sznn peine konmasn istedii ezcmle nakle alacamz u ifdeyi kaleme almtr: "Sayn yazar Ali Rza Saman; 'Ftih stanbul'u Nasl Ald?' adl eserinizin 1. cildi, stanbul'un 500. yldnm yaklarken neredildiini grmek istediimiz eserlerden biridir." stanbul valisi Dr. Ltfi Krdar. mzal bu tevik ve takdirin ne kadar yerinde olduu, aada aktarmaya alacamz iddialarn rtlmesi babnda istifade olunmas, yazarn seimi ve merhum valinin tevik ve takdiri karsnda isabeti, sizlerde fark edeceksiniz. Biz; 2001 senesi stanbul Fethi haftasndan dokuz hafta nce, bahse konu, lomberje'nin "Trk Muhasaras" adyla Fransa timaiyat limleri (Sosyal ilimler) Akademisini bitirmi bulunan ve lomberje'nin talebesi olan merhum M. Nahid'in 1330/1914'de yaymlamaa muvaffak olduu esere zaman zaman mdehale etmi ve Fransz akademi azas hocas lomberje'e itirazlarn byk bir edeb dhilinde yaparak, mnevverlerimizin bat hayranl hasebiyle bu rk iddialar kabul etmeleri endiesini tadndan byle bir gayrete gelmesini takdirle karladmz elhak Nahid Bey merhumun bir evld- vatan olduunu sk sk hatrlatarak, Rad-yo/a-101. 3 adl radyoda, onsekiz saat sren Metanet Kprs adl programmzda burada yer alan blmlerin, bir ksmn bahsettiimiz programda dinleyecilerimize duyurmu, noktai nazarmz ileri srm ve bu hassasiyetimizden, programda bizi arayan dinleyenler teekkrlerini belirtmek iin, telefonlarmzn kilitlenmesine sebeb olmulard.

Dinleyicinin fark edipde gsterdii bu hassasiyeti gzn-ne alarak, bu kitaptan baz aktarmalar ve cevaplarn vermeyi, bir trih almasnn tabii oiarak kapsamas gerektirdiini dndmden bu almamzda sayfalarmz bu mevzu ile sslemeyi vazife saydm. Gstav lomberje Kimdir? Biz bu hususda iomberje'nin eserini, tercme ve yaynlanmasn salayan M. Nahid merhumun kalemine bavuralm. Mtercimimiz diyor ki: "1903 trihinde Sir Edwn Piyers bu muhasara hakknda ngilizce mkemmel bir kitap neretti" Bunu belirten Nahid Bey; Msy Gstav'n "stanbul Muhasaras" adl almasnn medhal yni giri blmnde, 'bana; bu eseri adm adm takip etmek ve paralar nakletmek kald'.. "Dediini ve yle devamn getirdiini ifade ediyor. "Bu byk vakay rnaha-dede bulunanlar, hemasrlarnn veyahut tamamen ayn dnemin insan deilse bile, bu hususda en fazla malumat sahibi tarihilerin, ndegelenlerinin naklettiklerini iktibas ederek, bu mthi olayn gnln yazmaya nem verdim. Bu eserlerin yazarlarnn en bykleri arasnda kabul olunan Venedikli Barboro, Kardinal zidor, Midillili Piskopos Leonar, Yunanl Kritivulos gibilerinin eserlerinden nakiller yaptm." Demekte. Ayrca; Franes, Dukas ve Halkondilas adl Bizans vakanvslerinin yazdklaryla telif ederek, iki ay sren muhasarann safahatn ve vakalarnn saati saatine takip etmemize imkn salamtr. Trk tarihilere ve Sloven mverrihlere de bavurdum" Diyen; Msy Gstav, eserinin yaplm almalar arasnda en mhim bilgileri verenin bu eser olduunu belirtiyor. Nahid bey merhum ise, msy Gstav'n Akademi Fransez yesi olduunu Bizans trihi ve arkeolojisinin krk yl tetkikini yapm bir ilim adam olduunu da belirtmi bulunuyor. Tabiiki hayli byk bir eser olan bu almann nemlilerin en mhimlerini buraya alarak, okurlarmzn zaman zaman ileriye srlen iddialarn fantastiklii karsnda arp, rpermelerini nlemek iin bir takm maksada dnk ortaya atlanlara, hafza ve bilgilerinin bunlar bizim bildiimiz yavelerdir, dedirtme gayesinden baka bir ey deildir burada buna dokunmamz. Bahsettiimiz konularla ilgili nakillere mantk ve kymeti yksek bilim adamlarmzn cevaplaryla temas edeceiz. stanbul'un nasl alndn anlatmaya alan Ali Rza Saman merhum, lomberje'nin kitabndan ald baz iddialara muknce beyanlarla cevap vermesi ve bunun banda pek mhim bir tesbit olan Kerkoporta Kaps iddiasnn mutlaka rtlmesi gerekiyor grne katlmamak mmkn deil. nk, yeni duyulan ve demitik yn bulunan iddialarn, az bilgili veya maksat sahiplerinin armasna ve 2. gurubun ise millet nanlarnn sarslmasna mil olacak frsatlar bulabildiini dnmek gerek. Btn bunlarn yannda bat dnyasnda, var olduu farze-dilen hrriyetin, ark leminin, dier bir tbirle islm lemini ve bunun bin yldan beri bayraktarln yapan mslman milletimize dir eserlerin drstlkle bat dillerine tercmesinin nne gizli gizli geildiini hatrlatmak isterim. Nitekim Biratud adl bir yazar, eyhlislm Hoca Saadeddin Efendinin muhteem eseri, trihlerin tac mnasna gelen "Taci. Tevarih"in bat lisanlarndan birine tercme ettiini

ancak btn mnas ile yanl yapmtr, haberini Ali Rza Saman merhum bildiriyor. Hemen burada, yukarda ad geen Kerkoporta kaps meselesi olayn bir - iki cmleyle zetleyeyim ve yeri geldiin-deyse tatminkr malumat arz ederiz. Efendim; Kerkoporta Kaps bir kandrmaca efsanesidir ve Kargay kanarya yapma kudretinin ben-i beere, yni insan oluna verilmemi olmasyla, bu efsaneyi akl sahiplerine yutturamama arasnda bir fark yoktur. Bu Kerkoporta Kaps, Hepdomon denilen ve Bizans surlarnn savunulmasnn yapld yerdeki kaplardan, bir kapnn adyd. Bu kap; zerinde olduu hendein taban seviyesinde olup, irtifa bakmndan alak saylacak bir boyuttayd. Kostantin'in verdii bir emirle bu kapy atrdn okuyoruz. Efsaneye gre gnn birinde ehri zapt etmeye alan kuvvetler, bu kapdan girmeye muvaffak olacaklard. Nitekim; imparatorun emriyle alan bu kap bir mfrezenin savunmasna braklmt. Aslnda Rumlarn dncesi, Trk mevzilerine kar bir huru harekt yapmak ve ani bir baskn ile Osmanl birliklerine byk zayiat vermekti. Yerleim hasebiyle bu saldn tabiatyla Osmanl sol kanad zerine yaplmak mecburiyetindeydi. Yukarda vali bey tarafndan tevik ve takdir olunmu eserinden bahsettiimiz Ali Rza Saman merhum, fetih hakknda yapt geni aratrma ve bilgilerinin altnda ve vukufla "Rumlarn; byle ne bir tasars nede imkn elde edecek halleri olmadn" ileri srerek diyorki: "Bu hendek zemininden alan kap yirmi metre derinliindeki bir hendein zemininde olduuna gre ve bu alann ise, deniz suyu ile doldurulmu olduunu gznne aldmzda huru harekt yapacak Bizans askerleri o sularn arasndan nasl kacakt?" Sorusunu sorduktan sonra yine kendisi: "btn bu hayaller edomil Mijatovi adl yazarn, hayallerinden ve masa banda yazlm, dier hayali almalarnn iinden telif edilmi uydurmalardr" demektedir Venedikli arkadalarnn yanndan hi ayrlmayan, bu blgede savunma hlinde bulunanlar arasnda yer alan, nl tarihi ve gemi cerrah Barba-ro, Kerkoporta Kaps olay vukubulsayd phesiz ki, en geni safahatyla ve belki de abartyla, eserinde bahsedecek kimselerin banda gelenidir. Kerkoporta Kapsnn, Osmanl zaferini kmseme niyeti ile bir mizansen olarak uydurulduunu, neden Kerkoporta Kaps diye dnmeye baladmzda, yukarda arzettiimiz maksada dayal olduuna ulaabiliriz. imdi Kerkoporta Kaps hakknda eski sadrazamlardan Ahmed Vefik Paann yaptrtm olduu geni bir aratrmann sonucundan bahsedelim. Sadnazam Paa maarif nazr olduu kabinelerden birinde, Asar- Atika'a yni, eski eserler adl mze mdrlne Msy Detye adl bir gayrimslimi getirir. Msy Detye; merhum Ali Rza Saman'n nakline gre u prlanta deerindeki beyan yapmtr: "Her muharririn szn ayn- hakikat olarak kabul eden mverrihlerin her biri bu kapy bir tarafa gtrmlerdir. Surlarn her tarafnda da byle bir ok kk kaplar ve mahre (k) mazgallar olduunu dnmeyerek mahza (gya)

Trklerin muzafferiyetini kolaylkla kazanlm bir zafer suretinde gstermek iin, icd edilen bu bahanelere maalesef inanmlardr." te sevgili okur grlyor ki bat'llarn ileri srdkleri yalnz kalmamtr. Bunlar rten veya kar tezler her zaman ileri srlmtr. Bu sebebden okurlarmz, u gazetenin veya bu derginin veya baka bir kitabn ileri srdklerini hemen kabullenmek yerine, masann hem te tarafndan hem de bu tarafndan bakmak icb eder. Jan Jstinyni Gayrimslim tarihilere gre, Jan Jstinyni adl kahramann varl muhasarann uzama sebebi olmu! Doru olsa bile neticeye bir te'siri yoktur. nk; Sultan Mehmed byk bir azim ile gyei yegnesi olan fetih'i gerekletirmek iin, en byk mni olarak sr'lar grmt. Btn hazrlklarn srlar ykarak, ufalamay ve stanbuta girmeye gre dzenlemiti btn hesaplarm. Nitekim; burlarn ve srlarn, devrin en mthi silah toplar karsnda patr patr dklmesi padiahn gayesine ulaacan gstermektedir. Buna; bilmem ne kaps, ne Jan Jstinyni, ne Paeogoslar ne de bizatihi Kostantin Dragase-zin engel olmas kabildi. Nitekim; 28/mays/1953 sabahna yakn balayan byk yry ve hcum, stanbulun bat yn boyunca uzayp giden srlarn her tarafndan ehre girildi. Kerkoporta Kaps, Jstinyni'nin yaralanmas gibi olaylar savan tabii ve beklenen neticelerindendir. Yoksa bunlarn Osmanl fethini nleyecek bir g olmadn kabullenmek gerekir. Ayrca bu iradeye kar koyacak kuvvete ve de yardma sahip deillerdi. Nitekim; "stanbul ve Boazii" isimli eserin sahibi Meh-med Ziya Bey merhumun: "Jstinyni'nin geri ekilmesi, ehrin sktunu getirdi denmesi asla doru bir sz deildir" demekte olduunu buraya kaydetmeden gemeyelim. Zten Venedikli Barbaro'ya gre Jstinyni yaralanm filnda deildir. Jstinyni; Sultan'n byk gcn idrk etdikten sonra, dt znt sonunda, bulunduu yeri terketme karan almtr. Bu arada da Jstinyni'nin durumu hakknda tarihiler farkl eyler sylemektedirler bunlardan Kalkondil; kurun ile elinden yaraland Tetadi, ki bu adam Galata'da zabta mdr idi bunun beyan kolvirin ad verilen bir top mermisiyle yaralandn sylerken, Kritivulos byk karabina ile atlm byk bir mermi, zrh gmleini delerek gsnden girip, srtndan kmtr, derken Rikeriyo adl bir trihiyse bambaka bir ey fde ediyor: "Jstinyani'yi yaralayan; ne bir Trk askeri, ne de att bir eydir. Onu kendi adamlarndan biri att ok ile yaralamtr. Kritivulos baka bir yerde de, bir Trk askerinin klcyla Jstinyni lmtr demektedir. Bizim kaynaklarmz Ulubadl Hasan; Jstinyani'yi klcyla karnn deerek ldrmtr, dedikten sonra Hasan'n yryne devam ettiini bildirmektedir az sonra sr dibinden yukar kmaya balarken atlan oklar ve

talar ahadet erbetini imesine sebeb olmutur demektedir. Bizans'a Yardm Papa'ln bu muhasara karsnda Bizansa neden muavenet etmedii sorusu ister istemez akla gelmektedir. Kendi limanlarnn bombardman edilmesini nleyemeyen Papalk, Bizans kuatmasna nasl yardm edebilecekti"? Bu soruya verilecek cevap, avrupann o srada nemli bir kavaktan gemekte olduu kendi keline merhem arad bir dnemdi ve dinde reform ve hayatda rnesans ile cedelleiyordu. Papalk bu deiimin neresindeydiy sorarsak alacamz cevap, statkoyu muhafaza etmek zere kendini dzenlemiti. Dolaysyla kendi hengmeleri Bizans'n yardmna koacak ne imkn ne de takat brakmt. in bir baka taraf vard ki, o da Osmanl taht'na bu sefer, kafi olarak km bulunan yirmi yandaki gen padiah, barutu kendinden atei ruhundan alan bambaka birey olduu gibi yapt hazrlklarn bykl Papaln ald malumatn dnda deildi diyebilirizki, papalk bu sefer yaplacak yardm Bizans', akbetinden uzak tutamayacak, htt avrupann yardmna ramen stanbul'un Sultan tAehmed'e rm olmas, hristiyan-lk byk camias adna yz kzartc hl meydana getirecekti. sterseniz imdi, Papal ve Bizans bir kenara brakalm, Sultan 2. Murad'n hayattan ayrlmas zerine bu sefer fetihler yapmak zere tahta kan 2. Mehmed'in hazrlklarna bir atfu nazar edelim. Edirne'de Olanlar Sultan 2. Mehmed; 1453'n mart ay sonunda stanbul'u fethetmek iin btn hazrlklar tamamlamt. Gerek Anadolu cihetinde gerekse Rumeli tarafndaki mcahidlerini toplamaya girierek gnderdii haberler davet edilenlere ulatnda pek ksa srede mzrakl olarak piyade ve svariler, kimileri ok, yay kimileride sapanlaryla gelirlerken, bir baka blm de zrhl gmlekler giymiler her biri ak olunacak bahadrlard. Bunlara imdi zrhl birlikler denirken, o gnlerde, katafrakath askerler deniyordu. Sultan 2. Mehmed'in ordusunun yekn saysn, tam bir shhatle vermek kabil deildir. Pek ok yazar say vermekle beraber, aralarnda bir hayli say farkll mevcuddur. lerinde en fazla itibar olunan grlen Venedikli Barboro'nun beyandr. Diyorki: "2. Mehmed; Marmara sahili ile Hali arasndaki alana, 160 bin kiiyi yerletirmiti. Bunlar gerek muntazam ktalar, gerekse gayri muntazam topluluklard. Fakat kuvvetlerin tamamnn bu olduunuda sylemek icb eder" diyor. Filonun mrettebatysa orta ada byk ark ordularnn dimi olarak sava eri olmayan kiilerdiki bunlar yukardaki saynn tabiiki diindayd. Baka ve mehur bir tarihi olan Netadi ise; bu miktardan miktardan farkl bir rakam sylememektedir. Bu tarihinin beyann zetlersek u ifadeyle karlarz: "Sultan Mehmed'in kiyzbin askeri olup, bunlarn 30 il 40 bini

svari idi geri kalan eitli meslek sahiplerinin ve bilhassa hizmetinden, zenaatmdan ve ticari kaabiliyetinden istifade edilecek tccarlar olduudur" Biz hemen unu syleyeiimki sevgili okurlarm; Netaldi, Osmanl svari askerinin mikdarnn 30 il krkbin olduunu ifade ederken arada onbin kadar bir sayy muhayyer brak-yorki bu onbin rakamnn, nelere kaadir olabileceine akil ermiyor. Halbuki; Osmanl devleti daha altm yllk bir maziye sahipken, Meri kenarnda Hac lbey Kumandasndaki 10 bin svari ile askeri gk yere dse mzraklarmzla tutarz diyen bir gurur ve kibir ordusunu, ki 200 bine yakn mevcudu vard bunu bir gece baskn ile tarumar ettiini ya bilmiyor, yahut da ifadesinde bu kstas atlam oluyor. Efendim bir savan vukuunda, kuvvet dengeleri ve mevcud says pek nemlidir. Bu bakmdan iki tarafn kuvvetlerinin doruya yakn sayda tesbiti, baarnn veya baarszln baka nerelerde aranmas gerektiini ortaya koyar. Gstav ulomberje'nin eserini tercme eden Nhid Bey farkl saylar fade eden mellifler olduunu hatrlatyor. Mesel; bizim Hayrullah Efendi, 80 bin kiilik ordu mevcudundan kap aarken, Klelef ve Halkandilas Osmanl'nn 400 bin mevcudlu ordusundan sz eder, demek suretiyle mtercim merhumda bu ar farkll iaret etmekten kendini aia-mamstr. te yandan Franes; Osmanl kuvvetlerinin 258 bin olduunu ileri srerken, Sakzl Leonardo ise 15 bini yenieri olmak zere, miktarn 300 bini atn, mehur Dukas ise 100 bin svari 140 binden fazlasnn gemici veyahud babozuk olduunu yeknun ise 260 bini bulduunu dillendirir. Montedi ise; karac ve denizci saysnn yekn olmak zere 240 bini bulduunu beyan eder. Bylece; hakikate yakn rakkam Venedikli M; Barboro'nun syledii 160 bin saysdr. Muhterem okuyucularm; msy Gstav ulomberje, Osmanl ordusu trihin bu dneminde, askerlik ilminin terekki-yatna ayan uydurmu olduu iin en gl ordu olmay yakalamt, demeyi esirgemiyor. ulomberje; yenierilerin, hristiyanlktan devirme olduunu ileri srerek, Osmanllar daha nceki zaferlerinde, Varna'da Jan Hnyad'n feci malubiyetinde, Kosova sahrasndaki hristiyan leminin urad bariz malubiyetde, en mhim rol oynayan gcn, devirilmi ve Osmanl'lar tarafndan yenieri askeri diye anlan hrstiyan ocuklar olduunu gryoruz demekte. Halbuki; insanolu hr ve gnahsz doar. Onu istikamet-(endiren bir ailesi, yok bakcs, mrebbiyesi vardr. nk ademolunun hayvanlardan farkl yaratlnn gstergelerinden biride belli bir yaa kadar, ihtiyacatn kendi kendine gi-derememesidir. Bu bakmdan insanolunun veldetinden, yni doumunun peinden kendisine bakanlar tarafndan, ayn zamanda inan bakmndan da ynlendirilir. Msy Gstav'n; burada hristiyan ocuklar idi bu muzaffer msl-man ordusunun yenierileri, demesi, bu hakikati anlamazlktan gelme olup, hristiyanlmn icabtndandr. nk; ok kii bilmektedir ki bir ok gayri mslim, devirme toplanma iinde ocuklarn verecek ailelerin rzas alnd gibi genellikle aileler (phesizki ekonomik zorluklar olanlaryd.) Ev-

idiarn bu organizasyona vererek onlarn istikbllerinin iyi olmasn dnyorlard. Ayrca mensubu olduumuz islm dini itikadnda insan mkellef ana girince dinin emirlerine muhatap olur. Yenieri alnma a, insann mkellefiyatnn balamasndan bir hayli zaman nce gerekletiinden o, hristiyan olmam bir ocuk olarak kabul edilir. Aiie efrad o yavruyu vaftiz ettirmi olsalar bile, bu anne ve babasnn tercihleri olup bu hususda slama gre btl bir adet'in kiymet-i harbiyyesi yoktur. Tki mslmanlar; inanlara asla karmadklarndan, vaftiz gibi hristiyan detlerine dil uzatmaya da teebbs etmezler. Gstav ulomberje demekte ki; "binecei bir beygiri dahi olmayan nice fakir ve bir ok gayri muntazam tbir-i dierle babozuk denilen kiilerin hayliydi saylar ve de bunlar ganimet ve yama mid edenlerin arasnda, bir ok hristiyan-da vard." Bu itirafda gstermektedir, ki Bizans devleti avru-pahlarn yardmndan mahrum kalmakla birlikte, kendi dindalarnn bir blmnn hem de ganimet ve yama midiyle, zerine yrndn grnce, mehur Sezar'n, evltl Brts' kendini ldrmeye kalkanlarn arasnda, hanerinin parlayan nda yzn grdnde herkese bilinen szn "Sendemi? Brts! Artk l Sezar" dedii gibi Bizans'nda demesi icb eder, diye dnyor insanolu. Ancak insan kahramanken, yine insan, hin de olabiliyor ve kimse hinlere bakp da inancndan vazgememeli deilmi muhterem okurlarm. Msy Gstav; kitabnn 57. sahifesinde unlar ileri sryor "bu ordunun fevern-i hissiyat grimeye ayand. Bu saysz askerler, asrlardan beri nice mslman nesillerin ak ve hararetle tahayyl etmi olduklar mukaddes bir ese ri sonunda gerekletireceklerdi. Peygamber-i Zin'da bunu vaktiyle dnmt. En byk hkmdar stanbul'u zapt eden hkmdar olacak, ordusu ise gzel ordu addedilecek" dememimiydi? Sorusunu sorup cevabn ulomberie yle devam etmekte: "Arab'lar tarafndan bribirini tkib eden, yedi sefer yapld. Bunlarn 3. sndede genliinde bizzat Hz. Peygamber (s.a.v)'in sancaktarlm yapm ve sevdii yaknlarndan olan yal (90 yanda) Hz. Eyb'nde ilerinde bulunmasyla ayrca hretlenmi, bu muhasaradan beri daha nice kuatmalara mruz kalmt stanbul. Hakiki inan sahipleri, mjde peygamberinin gerekleeceine inananlar ilerinden gelen nz le birletirdikleri cennet misli stanbula yaklap, vuslata ermelerinin baarsn temin edecek duaclar sadece erbb- takva olmayp, bol miktardaki serve-ti saman dnen ve bunlar nasl yamalayacan dnenlerde bulunuyordu" fadesini yazmaktan kendini alamamstr. Yine de son cmleye, bu menfaat gurubunun iine Bi-zans'dan gayri memnun hristiyan unsurlar yazmasna, tarafgirlii engel olmu grlmektedir ve objektif olamadn tesbit kolaydr. Ancak yinede diyebilirizki Gstav ulomberje, bu mesele hakknda en objektif yazanlarn hemen banda gelir. Padi-ah'n ordusuna katlmak iin, muhasarann devam ettii mddete, yeni yeni gayri muntazam kuvvetlerde denilebilen ynlarn katldn beyan eden Msy Gstav, bu katlm yamaclkla

badatryor, ki avrupai mistisizm dahi neticesi itibaryla materyalist bir grle alam halindedir. Karm, demi olsaydk hata etmi olurduk, nk karm meydana gelen kitleden tefrik yni ayrmak ok daha kolaydr. Msy Gstav ulomberje; 1389'da Kosova Meydan Muharebesinin ehid galibi Sultan 1. Murad- Hdavendigrn ordusunda toplanan Mcahidin-i slama bir atf-u nazar eyle-se, o ordu iindeki Karamanolu askerlerinin bulunduunu grecekti. Tabki yazar; Hdavendigr unvannn ihtimalki lednni mnasndak mslmanlar bir bayrak altnda topla-yabilene verilen lkab olduunda behre sahibi olmadndan, Sultan Ftih'in ordusuna fev, fev gelenleri, insann aynaya baktnda kendini grr misli, kendileri yama dncesi tadndan, herkesi ayn kalp ile deerlendiriyor. Sultan Mehmed'in ceddi olan 1. Murad'n ordusuna amansz dman Karamanolu'nun bile katlmas, slm ordusu ve mjdelenen Fetih Ordusu olmas ihtimalinin en yksek olduu dnemde, islmlar tabiatyla bu orduya katlmazm? O kutsal gazann mchidi, Gaazisi olmak istemezlermi? ulomberje'nin idrak edemedii husus, yeri geldiini sandmzdan sylyoruz: Sultan Ftih'in; "Bizim hakikat kldmz yere onlarn hayalleri dahi ulaamaz" beyann ya duymam olabileceinden veyahut da bitmez tkenmez hal zihniyetinin, islmlar ve ark dnyas ile scak veya souk savandan trdr. Muhterem okurlarm; bahse konu yazar bu almasnn 58. sahifesinde, unlar ifde ederek, elifi elifine olmasa da bizim ifademize hayli yaklam bulunuyor: "slm leminin dindar mridlerinin harb severiiklerini tahrik maksadyla sava habercileri, dini misyonerleri gndermiti. Btn eyaletlerden bahasus Asya'dan hakikaten oul ansnn koan terk etmeleri kabilinden koudular. Bir ark tarihisine gre kouan binlerce kimselerin arasnda mehur olanlarn isimleri unlardr: Akemseddin, Karaemseddin, Molla Sena, Emir Buhar, Molla Fenr, Cebli, Ansar Dede, Molla Grn, eyh Zindan, Karamanolu ve yedi bin gnllsnn banda Aydinolu Derebeyi. Bu sava kitlelerin saysn tan min etmek iin akla gelen btn teebbsleri aresiz klan ey tekrar ediyorum, muhasarann son gnlerine kadar nlerinde bir alay, derviler, mollalar, maribiler, ve mutaassplar bulunduu halde, Trk Ordughna gelen akn akn yeni savalarn akmas hususu akl alacak eylerden deildir" demekten kendini alamamtr. Bu bakmdan iin onun ksr dncesinin deil, islmi dinamiklerin, iyi re-nilmesiyle alakal olduunu ifde edememektedir. Gstav ulomberje'nin Tutuculuu Yazar; eserinin 59. sahifesinde, "hristiyanlkdan dnme birok hinlerin saflar yannda, Trkler tarafndan ele geirilmi nice ve eitli kavimlerin var olduu bir orduydu bu ordu dahas, Srp svarilerinden, Srp olan topulardan, lmclardan yine, Almanlar ve Macarlardan bu orduya muavenet edildiini ve ilve olarak bunlara Rumlarn, Ltinlerin, Cermenlerin, Panoniyenlerin, Bohemyallarn, hsl btn hristiyan kavimlerin fertlerinin, Sultan Mehmed'e yardm iin, hinane bir ekilde koutuklarn, Sakzl Leonardo'nun yazdn" syler. Yine Msy Micatovi'in eserindeyse: "Padiaha Srp kral Jorj Brankovi tarafndan mecburen

gnderilmi olan, Srp kuvveti hakknda yazlm gayet faydal bir sahife vardr" demektedir. Yazari ara balkta tutuculukla itham sebebimiz; hristiyaniarn dinda olduklar Bizans'n yardmna koacaklar yerde, stne yrmelerinin esbab- mcibesini teemml etmemi olmasdr. Anadolu topraklarnda daha bir airet halindeyken, hristi-yan tekfurlarn teblarnn gnln elmeyi beceren Kay boyu ve mslmanca tutumlarnn, getirdii adalet ve sevgi dolu ilikiler hristiyan insanlarda takdire mazhar oimadm? Bunun sonunda dnen bir kafa, din deitirip, hem dnyasn hem de ahiretinin hayrlara dnmesine yarayan bir sonuca varrd. Hadi diyelimki din deitirmek ayn topluluk iinde yaarken zordur ve bilhasa hanmlar, evremiz ne der tiraznda bulunacandan mslmanla gei ertelenebiimitir fakat adalet iinde emn olmakla yaamak, bir tekfurun keyfi idaresine boyun emekden daha da efdaldir, diyen insanlarn bir akllan olduunu, stanbul gibi dnya'nin merkezi bir beldenin asrlar sonra yepyeni bir medeniyete geeceine akl kestiklerinde, bu iin gereklemesinin kendilerine dnya menfaati bakmndan da hayli eyler kazandracan hesap etmelerine niin kafa yormuyor, ahalinin byle olmasnn msebbibi, kse ve kraliyet ailesinin, keyfemyea idresinin sonucu olduklarn idrak etmiyorda, Sultan Mehmed'e katlanlara ver yansn ediyor. te biz bunu yazarn tutculuu diye tavsif ederken, hi aklmzdan karmyoruz ki, ulomberje bizim dediimiz gibi mtalaalarda bulunsayd, onun hristiyanlm mtegallibe-lerince ipi ekilirde, ne kendinden ne de almasndan dnya haberdar olmazd. Siz bakmayn bat'da hrriyetin bulunduunu syleyenlere; Rec Bey'in(Roje Garaudy) siyonizmle yahudilik stne gitti ve neler ekmekte olduunu hep beraber gryoruz, 2000 ylnda dahi.ulomberje; kitabnda unlar yazyor: "Bizans imparatoru ve mavirleri, ellerindeki hi saylsa yeri olan vastalar ile muazzam beldenin, mdaafasn tekil etmekle megulken. Gen Padiah, Edirne'deki ordughnda artc bir faaliyet iindeydi, uyku nedir? Bilmiyordu! Btn geceleri; alma ile Bizans'n ehir plnn tetkike ve bu beldenin mdafaasn hakk ile bilenler ile yapt mnakaalarla geiriyordu. Bu harikulade hazrlklar hakknda stanbul'a kadar dalm olan ayialar (unu unutmayalmki istihbarat elemanlarnn Bizans'da kendilerine temin ettii ajanlarla bu gz korkutucu, moralleri bozucu, ve lerinde alkantya sebeb olan ifadeler bir organizasyonla gerekletiriliyordu) bu belde'ye dehet sayordu. Toplan dken hin hristiyaniarn yapt silahlar hakknda yaylanlarn insanlarn zihinlerini alt-st etmekteydi. Top barutunun kefi, kk ve byk apda silahlarn imlat ortaa dneminde zamann artlarn deitirmeye, eski uslleri bozmaya balyordu. Sultan 2. Meh-med'in pederi, Sultan 2. Murad'm pek yeni ve mthi olan bu silahlardan daha nce tedarik etdiini biliyoruz. Bu harikulade teebbsler sayesinde, sava sanayiinin ve harp sanatnn yeni bir devreye balamasn olunun kabiliyetine gvenerek, brakm bulunuyordu."

irkin ftira Msy ulomberje; alnmasnn 60. sahifesinde; "1453 senesi ocak ayndaki ilk haftalarda Rumlarn bakentinde, eitli vastalar, ihtimal bilhassa, Zanos (Mehmed) Paa hakknda besledii kin ve garaz saikasyla padiahna ihanet eden ve hristiyanlara msaid davranan Sadrazam andarl Halil Paa vastas sayesinde, Edirne'de <Bombarde> denilen byk ve mthi bir topun dkld renildi. O zamana kadar grlmemi byklkte olan ve akla smas zor bu topa sahip olan, Trklere ait bahse konu harp leti iin Bizansl tarihi; Dukas'n szleri yle: "1452'nin sonbaharnda, Hz. Padiahn huzuruna Osmanl'ya iltica eden asker kyafetinde bir firari karld. Bu firr, padi-ah'a stanbul'un mukavemetine dir salaml hakknda hayli deerli bilgiler verdi. Bu adamn ad Urban veya CIrban idi. Macar veya Ulahlardand. Dkmclkde henz emsali grlmemi ustalarn arasnda gelmekteydi. Daha nce stanbul savunmasnda, grev almak iin Kostantin Draga-zes'e kendini takdim etmiti. Hkmdarn kendisine koyduu artlardan memnun kalmad gibi ald cretin ok byk bir ksmn, araclar ve nfuzlu kimseler alyor ve cep doldurucular, bundan hayli istifade ederlerken, maa sahibi kt kanaat geiniyordu. Urban bu tarzn irkinliine daha fazla dayanamad ve gizlice Sultan 2. Mehmed'in hizmetine girmek iin, Bizans'tan firar edip, Osmanlya iltica etdi. Padiah; bu ilticacya iyi davranarak, kendisini dikkatle dinleme yolunu seti. Daha sonra nice hediyeler verdikten baka rtbeler hsan etti ve bu rtbeleri tayan elbisede hediye etdi. Hele hele balad yksek maan dorudan eline geii CJrban' pek sevindiriyordu. Dukas'a gre; Urban bu maan kafasndan yapt hesaba gre drtte birine raz idi." (Biz burada hemen sormadan edemiyoruz, maa miktarndaki dncesini Dukas'n, Urban'dan nasl rendiidir?) ancak ulomberje devamile diyorki; "Dukas; Sultan Mehmed byk tasavvur sahibi zevatdan olduundan, Urban'in sanatyla meydana gelen byle kymetli yardma sahip olmaktan dolay saadet havuzu iinde yzyordu adet ve Urban'a, bu gne kadar hi teebbs edilmemi byklkte bir topun dkmn yapp, yapamayacan sordu: rban'sa deil stanbul surlarn, Bbil surlar kadar metn ina olunmu olsa dahi tuz-buz edecek byklkteki ta glleler atmaya muvaffak olacak toplar dkeceine gvendiini ifde etdi. Ancak (gnmzde balistik hesaplan diye bilinen) endaht (patlama) ve menzil meseleleri hakknda fazla bilgisi olmadn da itiraf etmekten ekinmedi. Sultan Mehmed; bunlar kendisinin halldeceini ifde etdi. Yeterki; Urban, Sultan Mehmed'in bitmez bir itiyakla arzulad harp letini hazr etsin." Msy ulomberje, bizim arabalk yaptmz "hin mhendis" ifadesiyle Topu CIrban' kastetmekteydi. nk; yazar bu eseri yazarken taraftr. Aslnda insanlar taraftr fakat bu taraftarlk hibir zaman iftira etmek, hakikatleri ketmet-mek, delilleri yorumlama esnasnda adaletden ayrlmamak esas kabul edilmelidir.

Yoksa nsanlarn eitli siklerle, farkl olaylarda farkllk gstermeleri ftratnn icbdr. ulomberje; hin mhendis (urban), Sultan Mehmed, Mimar Muslihiddin ve Mhendis Sarca Paa ile dier teknik adamlar byk bir toplantda ileri tarttlar. Padiah'n Rumelihisar inaatn ziyaret ertesinde yaplmt bu ileri dnk meselelerin tartld bir toplantyd. Bu toplantda konuulanlar resm tarihilerin ifadeleri Sultan'n, fetih'den baka bir gayesinin olmadn nemle belirtmeleriydi. Bu toplantlardan gelecee aktarlan bir hususda Sultan'n kendi elleriyle izdii, o muazzam ehrin haritas zerinde baaryla neticelenecek olan hcuma en uygun yeri semek, sr'larda gedik amak, lam koyabilmek iin ideal noktalar tetkik etdikten sonra tesbitini yapyordu. Bu toplantlarda, ifadeleri, bkmazh ve dikkatinin herkesi kendine hayran kld, bir ok vakanvisin kaydettii ortak noktayd. Bu toplantlarn mhim bir muhalifi vardki bu hristiyanlar-la savaa girilmeye kar kan sadrazam andarl Halil Paa idi. Fakat bunun karsnda da Damad Zanos Paaki bu adam Arnavut ve hristiyand, dieri ise ihtiyar aknc beyi Turhan Beydi ve bunlar padiah btn varlklaryla destekledikleri gibi tevikleride hayli meesir idi. (stidrat: Msy u-lomberje'nin; Zanos Paa hakkndaki hristiyanlk iddias yaktrma olmaktan baka bir ey deildir. Zanos Paa; Balkesir'imizin pek tannm ailelerinden birinin ecdad olduundan, bu ailenin bu hususda yaymladklar bir kitab ile bu iddiann nasl bir iftira ve asl esas olmayan isnat olduunu ispatlamlardr) Biz; Msy ulomberje'nin ifadelerine temasa devam edelim: Padiah ok dikkatli ve tedbirli olduundan gznden bir ey nihan (sakl) kalmyordu. Hristiyan lkelerin, bilhassa talya vede Macaristan'n Osmanlya kar vaziyet alp almayacaklarn da oralara gnderdii casuslaryla kontrol etmekten geri durmamaya pek gayret sarfediyordu. te yandan da, dkmleri yaplm glleleri hazrlanm ve at denemelerine amade silahlarnn denemelerine balamt. Top Devrinin Mild Top'un mthi bir tahrip afeti olduu, bu cesamette topa-nn imli, bu devrin douu olarak kabul edilse yeridir. Gerek ark gerekse Garp dnyasnda, Sultan Mehmed'in iml ettirdii ve urban ustann yapt kabul edilmi bulunan topun mli topuluk trihinin, o dneme kadar yaplm en byk top olduunu artan ehemmiyetiyle birlikde kaydeder tarihiler. Buna bir ad olarak vasi'yni kral lkab verildi. (Bizde de hemen ifade etmeliyizki ah ad sylenmeye balanmt. Msy Gstav ulomberje, bahse konu topu Dukas'n ifadesiyle naklediyor: "Bu top ok gsterili, korku salan grn mthi bir harika idi. Bu topun kalbnn yaplmas ay gibi bir zaman ald. Yaplan bu kalbn iine Tun alamn dkt." Bizim sanayii iisi olmamz ve mesleimizin dkmclk olmas hasebiyle Tun hakknda ksa bir malumat arzedelim. Tun alamnn

halitasnda bakr madeninin en byk pay tadna iaretle yeteri kadar inko, kalay ile meydana getirilen bir metal alamdr. Dkmn yaklat son safhada da, eri-m malzemenin rahat bir akclk kazanmas iin, yeteri kadar fosfor katlr. Fosforun katlm bir hayli dikkat isterki, bunun haddi alr ise malzemede krlganlk olma ihtimli artar. nk, fosfor'un malzemede atomlar eitli yerlerde fazla sktrmak gibi mtecanis olmayan bir i yap kazandrd olur. Kullanmda snan alet, atomlarn gayri mtecanis hli devam etdii takdirde, aletin snma arkasndan souma zamanlamalar farkl olacandan, gvdede arplma, atlama veya yarlmaya kadar varan mahzuru olur. ulomberje'den nakille mehur tarihi Franes: "bu topun gvdesinin, rumlara ait bir l olan sipitam ile 12 sipitam, yni 9 kadem ve de metre cinsinden ifade edersek, 3 metre, 40 emdir." ngilizlerin de bu konuda kalem oynattklarn nl tarihileri Mister Piyers; bu topun Edirne'de dklmedi-ini Rejiyon'da yapldn ileri srer. Top'n Denenmesi Sultan Mehmed Edirne'de ad Yeni Saray denilen bir mekn ina ettirmiti. te bu yaplan byk topu burada denemeyi kararlatrmt. Ancak; deneme esnasnda meydana gelecek sday hafifleticek bir re aramann en pratik yolunu, denemenin yaplaca zaman ve gn mnadilerle iln ettirmesi ve hamilelerin kendilerini sesin verecei baskya hazrlamalar ile ilgili releri aramalarn bildirmi olmas medeniyyet-i insanln icabyd. Dukas'n ifadesi; "top gr-lediinde 13 millik mesafeden sesi duyuldu, (karamili 1609 metre olduuna gre, 21 kilometro, 170 metroya ulam oluyor, topun kard ses. Bir mukayese yapmak iin 1878'de atalca'dan top seslerinin stanbul'da duyulduunu gz nne alrsak, 425 sene nce patlatlan yukardaki top'un sdasnn 21 km. ye ses duyurmas, yzde yzn artt bir mesafeyse de, aradaki zaman farknn 425 sene gibi azmsanmmayacak bir zaman olduu dnlmelidir. Bu deneme atnda tarihinin kimisine gre; 600 kg, 750 kg, ta-glle atldn, 1500 metro mesafeye dm olduu ve dtnde at ukurun metroya yakn olduu ifade edilmektedir. Msy ulomberje yle devam etmekte: "Bu glleler; bu gn bile (1914'de) stanbul'un baz mahallelerinde mesel Byk Sr'un hendeklerinde, Galata surlarnn diblerinde, eski sarayn avlularnda hatta tersne'de rastlanmaktadr. ngiliz tarihi Mister Piyers, bu gllelerden iki adetinin lmn yapm vard netice Midillili bapiskopossun ifade etdii ly bulmak suretiyle bir doruya ulamtr. lm sonunda evresi, 88 ps olan bir deer ortaya kmtr. Bu glleler granit olup, Karadeniz sahillerinden gelme karata yahudda aletlerle yuvarlatlarak glle haline getirilmi mermer ktlesiydi. Koi Efendi; (Koi Bey risalesini kastediyor) Sultan Mehmed'in otuz kantar yni 30 bin kilo miktarnda glle hazrlattn bahseder." demekte olan ulomberje kantar hesabnda bir hata yapm olmal biz doruyu ifadeye gayret edelim. Bizim

lkemizde bir kantar, 56 kg.dr. Dolaysyla; 30x56=1680 kilo ederki, bu da koca stanbul'un bu kadar az arlkta glle ile alnabileceini akln almas kabi! deildir. Ta ki metinde geen 30 kantarn 30 bin kantar olmas iktiza ederken baskda bin yazsnn konulmamas vuku bulmusa buna mrettip hatas denir amma bu seferde neticenin 30bin kilo olmayp, 30 binx56=l. 680. 000 <birmilyonaltyzseksenbin kilodurki> makul grnyor. Aziz okurlarm; ulomberje eserinin 63. sahifesinde "stanbul'un muhasarasna itirak edenlerden biri olan Midillili Piskopos Sakzl Leonardo; byk bir Trk topu tarafndan frlatlan surlarn stnden ap giden bir glleyi lmek merakna dtm diyor. 88 ps evresi, arlysa 600 kg. geldi demektedir." diye nakilde bulunuyor. Edirne'den k 1453 senesi ocak ay balarnda yola karlan bizim Sahi dediimiz mthi byklkteki top, stanbulun nlerine ancak iki ayda getirilebildi. Karaca Paa komutasndaki gayri muntazam svarilerin says onbini buluyorduki topun geecei yollar dzenliyorlard. Koruma grevi de bu birliklerin vazifesiydi. Rivayetlerin en asgarisi 30 ift kzle balayan sz konusu topuekme ameliyesi iin 150 ift kzn kullanld ileri srlmektedir. Pek yakn bir zamanda ar Ferdinand'n askerlerinin firar eden Trkleri nlerine katarak getikleri bu nihayetsiz ve znt verici ovalarda ilerleyen o yan- temaa yni seyre deer alay gz nne getirmek kolaydr" Demekte olan ulomberje mazide kalm hristiyanlann galibiyetine atf yapmakta bu hasretini belirtmesine, eseri tercme eden, merhum M. Na-hid Bey u sitemi pek hakl olarak yapmaktan kendini alamam bylecede bu milletin hakikatli bir evlad olduunu ortaya koymu bulunuyor, ctemekte ki: "lumberjenin ilm bir esere, bu gibi hissi ve tarafgirne fikirleri kardrmas, ayan teessfdr." Top'un bindirildii tekerlekler zerinde yol almasn tanzime alan ikiyz kii yan tarafnda durduklar halde yola koyulmulard. Baka bir ikiyz kiilik amele ekibiyse yolun elverisiz blmlerini yola benzetmeye alyorlard. Elli dlger ise her eit tamirin hakkndan gelmek iin kafileyi adm adm takip etmekteydi-ier. Bunlar bilhassa kprler kurmak suretiyle ini ve k kolaylatran kestirmelikler temin etmekteydiler. Baz kaynaklar bu yolculukta kullanlan insan unsurunun ikibin kiiye vardn da rivayet ederler. Nihayet mart ay sonunda (Franes nisan'in 2. gn diyor) Allah'a havale edilmi Bizans surlarnn, be mil uzana top'u getiren kafile vsl oldu. Yol boyunca bu muhteem topun geiini grm bulunan insanlar dehete kaplmlard. Grdn hafzas hayli zaman tayacakt. Halk arasnda hayli n sahibi olan urban Topunun, Sultan Mehmed'in bir ok topunun itirakiyle yaplan atlar sonucundaki tahribini, CJrban'in topu yapt gibi sanmak veya ye gstermee almak kadar yanl bir husus olamaz.

te yandan Karacabey'in askerleri gemi olduklar Trakya sahrasn bir harabeye evirdiler. Ayastefenos (Yeilky)'u bastlar. Yalnz; Silivri kasabas mukavemete muvaffak oldu. Osmanl Donanmas, btn tarihilerin ittifakla syledii gibi nisan aynn 5. gn stanbul'un, Marmara Denizine bakan byk sr'Iar nnde grld. Padiah 2. Mehmed'de 23/mart/1453'de stanbul nlerinde bulunmaktayd. "Diye kitabnda yer veren msy ulom-berje u tasvirle bizlere sesleniyor: "Trihin en mehur sahnelerinden birini fikren ve tahayylnz nisbetinde gznzn nne getirmenize yarayacak bir tasvir yapalm; seyretmee deer eitli renkleri kendinde toplam, ynlar hlinde yrtc svari ve piyade askerlerinden meydana geimi, fevkalde cemm-i gafir yni az rastlanr byklkteki kalabalk, bu muazzam ehrin, o ssz, orak, dz ve tozlu blgelerinde, toz koparan gibi dolanan o parlak ve muntazam taburlar, gayri muntazam hadsiz ve hesabsz suvri blkleri, insanlar, hayvanlar, arlklarn tekil ettii o ard aras gelmeyen kollar gzlenince yzbinlerce ahalinin mthi velvelesi, etraf kuatan muzkalarn akseden ahenkleri, trampetlerin patrds, binlerce hayvann inlemesini bir an iin tahayyl ediniz. Osmanl padiah 2. Mehmed; refakatinde 12 bin yenieri olduu halde ve bir kabin sipahiden meydana gelmi muhafz kuvvetiyle 23/mart/1453'de, Byk Sr'da denilen 'Beri' mntkasndan tahmini birbuuk mil kadar uzaklkta bulunan Liks, yni Bayrampaa deresinin vadisinde sol blmde, tepe zerinde bir asker hastane (1914'de) bulunan Maltepe'ye otan kurdu. Topkap (Bizans dilinde; SanRoman)'nn tam karsndayd. Buraya byk toplan koydu. Zten bizlerin Topkap dememizde bu toplarn buraya konmasyla alakaldr. Miriyandiriyon, yni Orta kap, arisiyas, yni Eri kap gibi bu kapnn karsndaki yerde 1422'de babasnn ordughn kurduu yerde seccadesini seren padiah 2. Meh-med, ilk i olarak o muazzam ordusuna bir le namaz kldrmak yolunu seti kbleye ynelerek. Namazn edasndan hemen sonra bilfiil muhasara balamt. Bu ordusunun tamamna fethin hedef olduu, muhasarann baladn tellllar vastasyla duyurmutu. Alimler; artk birlikleri tek tek ziyaret ediyorlar, balam bulunan mukaddes cihad padiahn emrince islmn askerine anlatlyordu. Hz. Muham-med'in mjdesinin hatrlatlmas buna kfi gelmekteydi. Ordunun en byk g ve kalabaln tekil eden Asya veya Anadolu ktalar, bu geni mesafeye yaylmt. Rumeli kuvvetleri diye bilinen grup ise Maltepe'nin yni padiahn ordughnn sa tarafndan itibaren, Marmara sahiline varan arazi zerine yaylmt. Ayrca Halic'in i tarafnada yaylmlard. Bu gsterili ordunun gkyzne akseden velveleleri zerine yldklar Bizans halk iin ne mthi manzara idi. stanbul'un bedbaht insanlar bu pek geni alan kum gibi kalabalkla, sayya gelmez svari blkleriyle dolduran o harikulede ordunun her saat bydn, dehet tesiriyle hadekalanndan frlam gzleriyle gryor ve bu eytan manzara bunlarn mrlerinin sona erecek olduu zehabn hissetiriyordu. Kulaklarna ulaan uultular, bu talihsiz beldenin etrafnda biraz sonra, hi bir

firarinin geebilmesine, artk meydan vermeyecek olan o canl demir ve elik enbe-rin bylece olutuunu grmek, Bizans insannn pek byk dehetle seyrettii tablodur. Ayn zamanda; trihde hakikaten ilk Trk donanmas olarak da kendini gsteren byk donanma merkezi saylan Geliboludan hareket ederek yola kmt. Bu donanma daha dorusu bir Bulgar muhtedisi olan Sleyman Reis yni Baltaolu Sleyman Paa'nn Kapdan- Deryalnda idi. <Muhterem okurlarmz: bu eserin mtercimi muhterem Na-hid Efendi merhum, koymu bulunduklar dipnotla Baltaolu Sleyman Paann mhtedi olmadn ikaz ettii orjinal kitabn hemen altnda yer alm. Sultan Mehmed; en azndan byle bir donanmaya sahip olunmamas stanbul fethini yaatmayacan biliyordu. Bu bakmdan gerek avrupa sahillerini doldurduu donanmasnn bana Baltaolu Sleyman Paay getirdii gibi donanmann merkezini tekil eden Gelibolu Valilii de bu zta verilmiti. "Msy ulomberje; Baltaolu Sleyman Paa'y ilk kap-tanpaa olarak gsterirki, bu iddia isabeti olmayan talihsiz bir beyandr. nk; merhum amiral Afif Bykturul'un kaleme alm olduu" Osmanl Deniz Harp Trihi ve Cumhuriyet Donanmas" adl eserinin 1. cildinin, 50. sahifesinde u ifadeye yer vererek ulomberje'nin ifadesini rten bir misli zikredelim: "m. 1325 ylnda Mudanya'y, 1326'da Bur-sa'yi fetheden Orhan Gazi, Karasiolullanndan Aslan Karamrsel Bey'i 24 adet gemisiyle beraber getirerek zmit krfezinde bir mahalde slendirmitir. Rivayete gre bu mahallin ad Aslan Karamrsel olmutur. DolaysrylaOsmanl'nn ilk amirali ve kapdanpaasi yukarda ad geendir ve bylece yazarn bu yanln tashih ettikten sonra ulomberjeye dnelim: "...Osmanl donanmas byk surlarn hizasndan sahil boyunca yayldnda, 2 ve 3 katl olan 30 kadar kadrga nde yol almakta ve 130 para da kk gemi veya sanda! irisi denebilecek derecede bir filoydu bu. Bizansl tarihi Kritivulos, bu donanmay pek mthi bir donanma sayyor ve zavall Romallar, ifadesiyle Bizans Rumlarnn korkularn belirtiyordu. Ancak u da bir vaka idiki, Bizans bu gne kadar deniz zerinden de bir muhasaraya mruz kalmamt. De-mekki Sultan Ftih; o gne kadar kimsenin yapmad bir tarz getirmiti. Evvel; Rumelihisarn yaptrp, ceddi Yldrm Bayezid'in ina ettirdii Anadoluhisar'nin'karsna koy: mu, bylece de Karadeniz'den gelecek herhangi bir muaveneti (yardm) durduracak gc kazandracak mevzileri kurmutu. Ancak; donanmann hareketini daha mufassal yni tafsilatyla anlatan Venedikli Barboro'ya kulak verelim: <nisan aynn ilk gnlerinde hazrlklarn tamamlam olan Trk donanmas, Bizans zerine yrmee hazr haldeydi. Kadrgalar, fustalar, prandariler ve briyk denilen gemilerden olmak zere 145 yelkenliden mrekkep donanmann bana geen Baltaolu, Marmara'dan doruca pupa-yelken giriyordu. Bu giri; trampetler, asker msik aletleri ile byk debdebe ile sahilin her iki tarafndan gelileri grlmt. Marmara sa-

hiline toplanm bulunan hristiyan ahali bu ana kadar islam-lara ait byle byk bir donanma grmemi olduklarndan hznleri balarnda esen belnn bykln aksettiriyorKimileri uzun zamandan beri ehrin kaplarn kapatp, atl durmann yanlln anladlar, Osmanl donanmas Dol-mabahe'den Beikta ve Ortakye uzanan cilveli akntlarn girdabnda oynaan sulara yaylp demir attnda takvimler 12/nisan/1953 trihini gsteriyordu.> Artk deniz yolu emniyeti de tesis edilmi bulunduundan gerek Karadeniz zerinden gerekse Marmara cihetinden eitli gemiler gelip gidiyor, Osmanl ordusunu ve donanmasnn ihtiyacatnn bir blm, bu deniz yoluyla karlanyordu. Bu noktada tarihi Franes; Osmanl filosunun 480 para olduunu ifade ederek herhalde ikml vastalarn geli gidilerini sayarak bunlar genel yekne dhil etmi olmal ki bu mbalaal rakkam vermeye mecbur kalm. Karadeniz cihetinden gelen gemiler ekseriyetle kereste ve toplarla frlatlacak ta glleler getirmekteydi. Barboro; bu gemiler arasnda 300 tonilatoluk byk bir nakliye gemisinden sz eder. Devrine gre artc bir niteliktir. Otag-I Hmayn'da Neler Var? Ota, etrafna ok derin kazlan hendekle koruma alan iine almyordu. Tertibat yle dizayn olunuyorduki, Silivri eitli zaviyelerden tarassuta alnm oluyordu. stanbul'a yardma gelebilecek gler ancak yardm Silivri'den grebilirlerdi. Bu tedbir, bu ynyle isabetliydi. 6/nisan/1453'de Trk Ordusu dman menziline girmemek kaydyla srlarn hemen hemen bir kilometreden daha yakn bir mesafeye sokuldular. arpma balamadan nce, Bizansl tarihi Kriti-vulos hakk teslim ederek unlar syler: "<Sultan Mehmed; Kur'n- Kerm'in emrine uygun olarak Bizansllara son elisini yollad. Eer ehir kan aktlmadan teslim olursa hibir kimsenin burnunun kanamayacan, can, mal, rzn teminat altna aldn bildir. Tabiiki cevap umulan ekilde oldu. Teklif red edilmiti. Bunun zerine fethe giden yolun son resm geidi yaptrd. Bu muazzam ordunun sam olduu mehabet ve gsteri, Bizans insanlarnn yeniden bir mitsizlik girdabna yuvarlanmalarna sebeb oldu.> Kritivulos trihinde yle devam etmekte: <Hz. Padiah; ordusu tarafndan igal edilmi olan iki sahili, biribirine daha abuk ve emniyetli bir tarzda bulutura-bilmek iin, Zanos Paaya Halic'in son noktasna bir kpr kurmasn emretmitir.> Hakikaten dnce plnna alnan bu kpr Zanos Paann kuvvetleriyle, son hcuma daha abuk katlmasn salayacakt." Asya cihetinden gelmi olan askeri birliklerin banda Anadolu Beylerbeyi sfatyla bulunan shak Paa, Asya Trklerinin imparatorluunun en kuvvetli ballarndan olan Mahmud Bey'le birlikte, tecrbe ve cesaretlerini bir merkeze tevhid ederek, gsterdikleri ibirlii yan- hayretken, Ota- hmayunun sandan balayarak, Topkap yaldzl kapdan, taa Marmara sahiline kadar, yni imdiki Yedikule srlarnn dibine kadar muhasara etmekle

vazifeliydiler. eklinde bilgi veren Msy ulomberje yle devam etmektedir: "Bu kuatmann en ehemmiyetli blmn ise Edirnekap e Topkap arasndaki mahal tekil eder. Ve buraya den grevi, Suitan Mehmed vede sadrazam andari Halil Paa deruhde ediyorlard. Ancak ngiliz tarihi Mister Piyers, bu blgenin en zayf yer olduumu, htt Yunan Mitolojisinde geen Ail'in topuuna benzettiini nakletmekte Msy Gstav ulomberje. Donanmaya Engel Zincir ulomberje bu meseleye de yle bakyor: "Sarayburnu nnden gerilmi bulunan ve liman giriini tkayan zincirin bal olduu Tevriyon mevkiine kadar olan blgeyide Balta-olu komutasndaki donanma gz altnda tutacakt. Sultan Mehmed; zinciri tahrip edip, kyya kabildikleri takdirde burada bulunan surlardaki kuvvetin yetersiz ve savunmadaki zaafiyetini dnm olduundan, buradan iddetli hcumlar tasarlamaktayd. Mehur zincir alacak gibi olmadndan, donanmas burada sadece gzclk yapma durumunda kalmt. Bu bakmdan Sultan Mehmed ehri ancak iki cepheden zorlamak durumunda kalmt. ulomberje; almasnn 75. ve 76. sahifelerinde, Bizans'n urad eski bir muhasaray yle nakleder: "1204 senesinde hal ordular tarafndan Bizans muhasaraya maruz kalmt. Bu muhasarada Hanri Dandolo, gemileri sayesinde Hali tarafndan galibiyetle sonulanacak bir hcum yapmtr. Ancak biraz evvel Bizans amirali Mihail Sotirigi-nos, Bizans filosunu satmak suretiyle ihanet etmiti. Bunun ihanetiyle talyan kadrgalar liman giriini tkayan zinciri zp, hibir mklatla karlamadan Halic'e girebilmitir. Arab'lar gibi,' Trk rkndan olan Avar'larda bundan asrlarca nce sahip olduklar saysz harp gemilerine ramen, gemilerini asla sahile yanatramamlar, buna karlk, iri Bizans harp gemileri ve Rum tei denilen suda dahi sn-miyen mdafaa vastalar sayesinde, Marmara sahili tarafndan Bizans surlarna ciddi bir hcuma muvaffakiyet bulamadlar..." Yazar Msy ulomberje; almasnn 85. sahifeinde Trk top dkm sanayiinin varm olduu enteresan merhaleyi anlattnn farkndam bilmem amma, bu asrn teknii bile bu safhann ucunu tutamad. Dman hedefleri nnden lzm gelen tarz silah imli. te bir millet silh sanayiini milli bir sanayii olarak benimser ve tatbike koyarsa, o millet hi bir zaman cephane ve silaha muhta hle gelmez. Sultan Ftih'in 1453'de ki harp sanayii hamlesini 1970'den beri millete ve devlete kabulettirmeye alan; Milli Gr mimar Prof. Dr. Necmeddin Erbakan ve Milli Gre gnl vermi olanlar, Sultan Ftih uurunu aziz vatanmzn hayat- siya-siyyesinde ve temadi-i mrne kazandrmakla, Mslman Trk milletinin, uydu devlet deil, lider devlet olma mcadelesini balattlar ve bu sonunda gerekleecektir. Milletimiz, mirass olduu ecdadnn en gzel taraftaryla dnyada adaletin

temsilcisi olduu, eski ve aaal gnleri yeniden ihya edecektir. Neyse biz imdi; Sultan Ftih'in fevkaldeliklerini anlatan Kritivulos'u, ulomberje araclyla dinleyelim: "nl tarihi Kritivulos Rum olmakla birlikte, Sultan 2. Mehmed'in sdk bir tebaasdr. Bahse konu tarihi 2. Mehmed'in toplar iin unlar sylyor: <Ordusunu stanbul nlerine en uygun ekilde yerletirdikten sonra, toplar dkenleri yanna ard. Onlarla bu silahlarn tahrip gcn, karda duran srlar ykp, ykamayacan konutu. Mhendisler ise; byk toplara ilve edilmek zere burada da ayn veya daha byklkte toplar dklebi-leceini bunun yaplmas hlinde, srlarn yerle bir edilecei cevabn verdiler. Ancak mthi denilebilecek bir maddi imkn gerektirdii beyannda da bulundular. Padiah; derhal istenenleri verdiini syledi. Bunun zerine bu mhendisler, insann kendi gzleri grmese inanamayaca, hummal bir alma ile dehet verici byklkte toplan iml etmeye baladlar. <Kritivulos devamla:<mhendisler son derece yal ve hafif killi topra, ierisine dalmasn diye keten, kenevir gibi baz lifleri iine kypda katyorlard. Sonra da, gnlerce o kumu yourup kvamn bulduuna kanaat getirince kalp haline getiriyorlard..> Diyen Kritivulos, kalbn nasl yapldn anlatmaktan da kendini alamaz. Fakat biz bu top bahsine son vermeden, mbalaa sanatndan bir rnek olmak zere uiomberje'nin, ngiliz tarihi Piyers'den alntildn nakledelim ve biraz da, deniz de olmazsa karada yzen gemiler blmne geerek, bu kymetli eserden aldklarmza gemilerle son verelim. Piyers'in ifadat: <her ki taraf, Trkler ve Bzans'ilr ve bilhassa Trkler o kadar ok ok at yapmaktayd ki bu atlar esnasnda, havada gelen oklarn ylmas ara sra gnein klarn gstermeyecek birbulut hline geliyordu.> Her nekadar msy Piyers'in ki bir mbalaaysada ancak dikkat ekmek istedii bana kalrsa, Sultan Mehmed'in ordusunun mcahidleri okularn kudretini iaret ettiidir. Hali Azndaki Tedbir! Muhterem okurlarm; zorluklan amaya azmetmi bir padiahn ve ona byk itimad olan ve sevgiyle bal ve de mjdei Nebevye'ye nail olmak arzusu ile yanp tutuan, inananlar ordusu karsnda olduklarn unutan Bizans mdaafilerini, zincir ve Barboro'nun aaya alacamz tahkimat zorlayan mslmanlarn nasl reler bulacan daha sonra greceiz. imdi Barboro cerrah'm (o bir sava cerrahyd) Ruznmesinden alntlarn yaplm olduu, Msy ulomberje'nin eserinin 108. sahifesine dalalm: "Limanda zincirin gerisinde dokuz byk geminin aralarnda Tana'dan gelmi kadrgalar, iki hafif Venedik kadrgas dierleride Kostantin Dragezesndi. Silahlar alnm kadrgalar ve dierleri olmak zere onyediyi buluyordu. Direkleri anakl ihtiyat gemileri vard. Bunlardan baka iindeki

silahlar alnm ve dmann (Trklerin) byk toplarndan gelen mermilerden ate almalar korkusuyla batrlm bir ok gemilerde vard. Byle gl bir filonun mliki olarak, kendimizi gaddar Trklerin hcumundan masun zannediyorduk! Halic'in stanbul sahili zerindeki San-Ojen burcu iie Beyolu cihetinin Lakarova burcu, zincir sayesinde aralarnda irtibat peyda eden biri medhal yni giriin sanda, dieri solunda olan, bu iki bur limann mdafaasnda cidden faydal idiler," Demekte olan Barboro, bir perianl yaamaa hazrlanan insan haleti ruhiyesiyle yazm grnts sergiliyor. nk o mthi olay, mslmanlarn, denizde yzdrmedikleri gemileri karada pupa yelken uurduklann grdkten sonra yazlm bir yaz olduu hemen anlalyor. 12/Nisan Bombardman Osmanl kuvvetleri tm hazrlklar yapm mevcut toplarn Kostantin'in saray olan Vlkerna'nn karsna 3 top, 3 top da Selimbirya^ kapsna, 2 topun arisyus kapsna tabya ettirildi atlar baladnda ise srlarn titremee balad grld merhum mtercim M. Nhid Bey, Barboro'nun top salvolarnn kendisinde tevlid ettii hlet-i ruhiye ile Sultan Ftih hz. lerine, terbiye d lkab ve szlerle bahsettiini zntyle ifade eder ve bu memleketin bir evld olarak, ecdadmza byle hakarete miz ifadeler kullanan ahsn satrlarn ulv terbiyesi mnasebetiyle tercme etmemi olacak ki, bizler Barboro'nun ne sylediini renememi olmakla beraber, kt sz sahibine aiddir darb meseline yapmay tercih ediyoruz. Bombardmann btn arlyla devam etmesiyle birlikte dier nemli faaliyet donanmann imdiki ad Kabata olan iftestun'a erkenden gelmesidir... Toplarn bu 12/nisan gn endaht, Bizansllara her an gelebiliriz mesaj gibi geliyor onlar titretiyordu. Beklenmeyen Eli Bombardmann balamasndan ok gemeden Macaristan Naibini eliler gnderdiini kaydeden ulomberje, yle devam eder: "Bunbin ad Jan Hnyad idi. Geli sebebi olarak da ileri srdkleri, Jan Hnyad'n artk nib olmadn, btn selahiyetlerini gen kral Vladislava brakm olduunu bildirmekti gya! Bu eski naibin teklifi, 1451'de Semendi-re'de imzalanm olan vede karlkl mbadele edilmi bir antlama senetlerinin biribirlerine iadesini istemekti." Diyen ulomberje; "bu tafsilat Miotovi'in eserinden aldm. Fakat Rumlarn lehinde yaplm teebbs olduu aikrdr" dedikten sonra yle demekte: "Hnyad; padiah Macar ordusunun mmkn bir hcumuyla tehdid ederek dnceye salmak, bylece de sadr-azam Halil Paann sulh taraftan fikriyatna g kazandrmakt. Semendire antlamas seneyi kapsayan bir antlamayd.

Bu antlamayada Srp Despotu Brankovi tavassut etmiti. Bu antlama Rumlarn lgna dnmesine sebeb olmutu. Hnyad'n adamlar geldikleri ota hmayundan kuatma alann gezmek izni alarak ktlar, dolatlar." (Padiah; hemen ilve edelimki bu seyre ve gezmeye msaade vermekle, Macarlara oturun oturduunuz yerde demek istemitir. ) "18/nisan/1453'deki bu hcumda, Osmanl toplar Jstinyni'nin bulunduu yerde, iki burcu alaa ettii gibi srlarn n ve arka duvarlarn da haylice hrpalam bulunuyordu. Jstinyani ise gelii gzel siperler kazdryor, mukavemete devam etmekteydi. 18/nisan hcumunun verdii hasar gren padiah sabahn ilk klaryla umum taarruza yakn kesafette bir deneme yapt. Cerrah ve tarihi Venedikli Bar-boro yle anlatmakta: <Trklerin ok kalabalk bir gurubu gelip, surlara dayand. Bu srada saat gecenin iki'sini gsteriyordu taarruzu gnein domasndan sonra saat altya kadar srdrdler. Trkler hayli zayiata uradlar. Btn bunlara ramen gece karanlndan istifadeyle srlara yaklayorlar ve aniden bizimkilerin zerine atlyorlard. Atm olduklar sava naralar, kardklar sesler, mevcudlarnn ok zerinde bir kalabaln varln hissettiriyordu. Bu sesler o kadar yksekti ki, 12 mil uzaklktaki Asya cephesinden dahi iitilmekteydi. Hristiyanlar kapldklar korkuyla feryad- figan ediyorlard. Bu sesleride duyan mparator Kostantin, hayli endieye kaplmaktan kendini alamad. Putperestler; (ha! Mslmanlar kastediyor) geriye ekildiklerinde ortalk sessizlie brnd. Trklerden ikiyz kii lmken, biz de ne l ne de yaral vard.> ulomberje'den rendiimize gre; Tarihi Sloven'de yazm olduu "Veka-yinme" de bizim ilk hcumumuzu, aa yukar aynen anlatmaktadr. Yalnz bu eserin u blmn nakletmeden gemeyeceim: <Birinci hcumda le vakti gelmiti ki, Trkler topunu 2. defa zerimize dorulttuklarnda Jstinyani, o da topunu hazrlamt. Trklerin topuna doru nianladnda ve atn yaptnda isabet vaki olmu, Trklerin topunun inde bulunan barut, topun kundan paralad. Sultan Mehmed bu manzaray mahede ettiinde, hayli hiddetlendi ve havada akisler brakan sesiyle iki defa: "Yama! Yama!" i diye bard. Osmanl birlikleri de padiahlarnn dediini tekrarladlar ve karadan da denizden de hcuma getiler. stanbul'da btn.ahali srlara kotu. Klielerde ise patrik, despot ve rahiplerle, rahibeler duaya kalmlard. mparator Kostantin Dragezes hkra hkra alamaktayd. Kumandanlara, askere ve ahaliye metn olmalarn ifde etmektende kendini alamamaktayd. Bu arada da hi durmamak kaydyla btn ehri dolat. 18/nisan, yerini 19/ni-sana brakm fakat iki hasm arasnda eitli harp vastalarnn kullanld sava devam etmekteydi. Mdafiiler; uzun merdivenleriyle surlara trmanmaa alan mslmanlarn zerine talar atmak ve kzgn yalar dkmekle savunmalarn yapyorlard. Buna karlk Sultan'in askerleri; ehd olma uuru iinde fethi temin edecek

hcumlarnda srarl ve sebatkrd. Savaa nihayet verildiinde, sessizlik kerken imparator btn nbet yerlerini tefti ettiinde uykuya dalm nbetiler buldu fakat bunu yorgunlua vermiti. Jstinyni ve hemehrileri talyanlar ile Rumlar, gedikleri kapama iine kouyorlard. zerlerindeki zrhlar onlar atlan ok ve mermilerin tahrip ve yaralamasndan korumaktaydm Sevgili okurlarm, Gstav ulomberje'nin Barboro'dan naklen syledii ikiyz Trk'n telefat, mdafiiierden deil l, yaral bile bulunmadnn sylemesi karlnda , Sta-raeneski adl tarihinin, neretmi bulunduu "Sloven Vekayinmesi"nde, lgnca bir mbalaa ile u rakamlar veriyor: 1740 Rum, 700 Ermeni ve Frank ile 12 bin Trk'n telef olduunu ileri srer. ulomberje ise ; bu kadar birbirinden uzak rakamlar ileri sren tarihilerle ne yaplabilir? Sorusunu sormakla, bir hakk teslim etmi olmuyormu? 22/nisan/1453 Pazar gn, yle bir harikulade olay vuku bulduki gerekleen bu olay sayesinde, stanbul'un sktunun, yni dmesinin son kertesine gelindi. Hakikaten bu olayda, insanlarn gzlerini hadekalarndan frlatacak kadar, akllara durgunluk verecek bir manzara yatyordu Hali'de. Gemiler gkten in-micesine dnyann bu ndir rastlanr Altnboynuzunda sefa-in etmekteydi. Evet azim ve sa'nat, kudretle birleince Dolmabahe'den Beyolundan, Okmeydanndan, Kasmpaa'ya ve oradanda Kadrgalar caddesinin nnden Halic'in sularna kara yoluyla inivermekti bu akllan durduran ve asrlardr diilerden dmeyen vede asla dmeyecek olaan st gayretlerin neticesinde gerekleti biz, bu tesbitleri yapan mverrihlerin beyanlarn deerli eserinde derce muvaffak olan Msy u-lomberje'den biraz daha nakli uygun buluyorum. Byle yapmamzn sebebi bizim trihlerimiz ecnebi tarihilerin maskesini indirecek olan biribirlerini rtecek tarzdaki beyanlarn pek nakil yoluna gitmemiler bylece de, insanmzn urada, burada duymu olduklar baz iddialara yenik dmek durumunda kalmasna sebeb oluyorlar. Bunu nlemek herkesin zerine den vazifeden diye kabul edersek, o zaman bilgi bakmndan ecnebiler, bizim iin ne diyora biraz nem vermek gerekir diye dnyorum. ulomberje kitabnn; 146. sahifesinde unlar sylyor: "Bu kitabn btn okuyucular; stanbulun bir ok pinar, resimlerle meydana konulmu krokilerle, toporafik vaziyetini bilirler bu byk ehir, mselles (gen) eklindedir. Bir taraftan Marmara denizi dier taraftan Galata, Beyolu, Kasmpaa tepelerinin eteklerindeki bir ka km. boyunca uzayp giden Hali ile huduttur. Muhasarann bu anma kadar, stanbulun gayet zayf olan kuvvei askeriyyesi mukayese edilemez byklkteki, Osmanl ordusuna kar bu naml gen eklindeki stanbulun, yalnz iki cephesini savunabilmekteydiler. Bu cephenin bir tarafn Marmara yn, dierini Marmara sahilinden Halic'in kuzey ynndeki u noktasna kadar ki buras Teodosyus sru ile mdafaa edilen kara cephesiydi. nc cephe; Halic'in boyunca uzanan hatt. Buras 1204/mildi ylnda, ehli salip ordularnn eiine gemesine geit olan cepheydi ve Halic'e girii zincirle

korunuyordu. Halic'in kar sahili, yni Fndkl'dan balayp, Kasmpaa ve tesine uzanan sahil zerinde, Galata denen yerde Cenevizlilere aid belde Taksim ve Kasmpaa tepeleriydi. Buralar Zanos Paann eline gemiti. ok kalabalk askeri ile Galata Kulesinin etraf hri olmak zere Boazkesen hisarndan taa Hali srtlarnn btn tepe, ova ve hendekleri Zanos Paann hkm ferma olduu yerlerdi. Bu gn (1914 yl) Kathane'de Sidaris Suyu denilen dere zerine bir kprde kurulmas ihmal edilmemiti. Bylece birliklerin irtibat haylice kolaylkla yaplr olmutu. "Diyor, ulomberje ve yle devam ediyor: "Peinden eserini adm adm takip ettiim Mister Piyers; Galata'nn geni olan sr'u Hali sahilinden, tepeye doru kyor ve bu gn semya ykselen mehur kule'de (Galata kulesi) keskin bir a tekil ediyordu. Eer Sultan Mehmed; Ceneviz beldesine girmi olsayd iini son derece ilerletmi olacakt. Bu beldenin srlarndan zincirin arkasnda emniyet ve gven iinde durmakta olan hrstiyan gemilerini, pek rahata vurmas kabil olacakt. Bylece ordusuyla bu cephenin irtibatda salanm olacakt. Bu Ceneviz beldesi ii hayii ilerletmi olan Sultan Mehmed ile sulh iinde olmaya devam ediyorlard. Ancak bu belde de yaayanlarn eilimi, asla putperest Trklere deil, kendi dindalar hristiyanlara idi. Sultan Mehmed; talyanlarn bu beldeye hakimiyet ve balln bildiinden, asla bunlara zarar vermiyordu. Verdii takdirde, gerek deniz gerekse kara yoluyla gelecek yardm, belki de Sul-tan'n muhasaray kaldrmasna bile sebeb olabilirdi. te taraftan; Cenevizliler Hali vastasyla muhasara altndaki Bizansllarla tatl tatl al verilerine devam ediyorlar ve bunu bilen Sultan Mehmed ise; hi duymadm ve grmedimi ve de sylememi oynuyordu. Muhasara esnasnda, hristiyan tarihiler tarafndan, kaleme alnanlarda, Galata-Ceneviz mevkii kumandan ile bedbaht tebs hakknda ihanet ithamlarnn bol miktarda olduu grlr. Bu doulu Cenevizlilerin, btn tevecchleri, hristiyan kardelerine kar bulunduu, fakat muharebe esnasnda nzik mevkileri, devaml olarak Koca Trk' idare etmek mecburiyetine soktuu hakikatini tekrar ederim" diyor. Buradan anlamamz gereken; Sultan Ftih Hz. leri, Bizansla, Galata cihetinde bulunanlarn ittihadn nlemek iin ince politikay kararlatrm ve bunu pek gzel olarak uygulamaya koyduudur. Ayrca byle yapmakla gemileri karadan yzdrme projesini Galata cihetinin gznden, kulandan uzak alanda altyapsn imra balama frsat bulduudur. Bir de nemle iaret etmemiz gereken hususda, gemileri karadan yrtme fikrinin ilhamnn en nemli faktr, ok geni bir dnya trihi bilgisine sahip olmasndan kaynaklanddr. Msy Gstav ulomberje; eserinin 150. sahifesinde yle yazyor:" gemileri karadan yrtme projesi, harikulade bir gizlilik ve pek sratli bir biimde gerekletirildi. Bu harikulade ameliyeye hayran olmakla beraber, Trk donanma gemilerinin pek byk gemiler olmadmda gz nne almak icb eder. "te sevgili okurlar biz burada devreye girmezsek baz okurlarmz bu ilk bakda doru, teemml edildiinde

isabetli olmayan bu grn ifaline mruz kalabilir. Efendim; eer Baltaolu Sleyman Paann donanmas, yeterli irilikte kalyonlardan, kadrgalardan mteekkil olsayd, o zaman gemileri karadan rtme lzumu hasl olmazd. Bu kadar zahmet ill trihler yazsn diye ekilmedi. artlar bu olaanst baary aramaya sevk etdi ve tam tersi Osmanl donanmasnn gemileri kfi kudrete sahip olsayd gerilmi olan zinciri ortasndan ikiye blebilecek i hakknda kafa patlatp, buna muvaffak olacak ilim adam ve operasyonu gerekletirecek insan says bu ordugh-i l'de kum gibi kaynamaktayd. Bir mislle durumu izaha gayret edelim. Bir zamanlar efsanevi amiral gemimiz olan anl Yavuz gemimizi dnn, ve ona bin tane balk sandalyia hcum edin ne yazar dorusu, yolu Topkap Sarayna den veya pek merak eden olursa gitsin orda bahse konu zincirden numune olarak kalm, paray grsnler. ulomberje belki hristiyan tarihilerin pek insafllarndan biri olabilir! Fakat genede "katran ne kadar kaynatsan olmaz eker/sonunda cinsine eker" darb- mislince bat dnyasnn Bizansllara bir miktar gnderdii yardm tayan kalyon, bizim sandallardan mteekkil donanmamzn hattn yanpda, mahut zincirin arka tarafna gemeye muvaffak olmasna byk zafer demi olmasn, uurla dnrsek tarafgirliini yakalam oluruz zannindaym. ulomberje devrin yazarian iin; donanmann karadan naklini temin iin Boaziinde kuzey tarafndaki sahil zerinde, padiahn mhendisleri tarafndan tercih edilmi noktada, tamamen ayn tesbitde bulunmuyorlar. Fakat bu tercih noktas btn muhasara boyunca Osmanl donanmasnn nnde durmu olduu <Diplokyuniyon yni iftestun bugn ise Dolmabahe ile Beikta arasndaki sahildir. Gemiler: Beyolu tepelerinden ararak , nakletmek iin, yine mhendislerce seilmi yolun, istikameti doru tesbit olunmutu. Diyen ulonberje; ngiliz yazar Misterpiyersin adm adm takip ettiim stanbulun Muhasaras Tarihi adl kitabndan unu naklediyor:" bugn Beyolunun zerinde bulunduu tepeler, kesilmi aalklar ve balarla rtl idi. Bugn Beyolu'nun byk caddesini tekil eden, yukar hat'dan itibaren hlihazrda Kasmpaa ad veriien "Menbalar Vadisi" bugn, hristiyan mezarl yerine kim olmu, serviler dikili bir Trk Mezarldr. "ulomberje; Piyers'den alntya yle devam ediyor: "O devirde, boaz sahilinde imdiki Tophane'nin yaknndaki bir yerden balayarak, Beyolu Tepeinin boaza hkim olan dou yamacn salam ekilde uzayan dik ve meyilli bir kei yolu imdiki stikll Caddesini getikten sonra br yamac takip ederek, Hali sahili zerindeki menbaiar vadisi denen yere inilirdi. Dam tepesinde byk topu klasnn bulunduu (Taksim klas) yerde birbirini kesen bu iki yol istavroz eklinde bir yol az tekil ediyordu. Yni drtyol az dediimiz, Rumcaysa stavrodromiyon denmekteydi. Boaz sahilinden yukarya kan bu patika; evvelce ve bugn Krm sava esnasnda lm bulunan ngiliz kara ve deniz askerlerinin htrasna ina olunan klienin bulunduu yol olan dere'yi tkp ediyor, sonra o drtyo-lun azndaki dan zirvesini tekil eden hemen bir ka yz metro geniliindeki dar bir dzl ayor ve ondan sonra da, tepenin dier

tarafndaki yamadan aaya iniyor Ju. Aa inerken dik fakat tamamen mstakiym yni doru bir dier dereyi takip ederdi ki, bu dere ae, bu gn Beyolu caddesinden Menbaiar Vadisine yni Kasmpaa'ya dolaysyla, Halic'e varan yol mevcuddur. Sultan Mehmed'in evvel yamac trmanan, sonra inen bu uzun yolu takip ederek, donanmasnn gemilerini bir taraftan dier tarafa ard pek muhtemel grlyor." Demekle, gemilerin karadan yrtlmek suretiyle Halic'e hem de, hangi tarikle indirdiini de ister istemez itiraf ediyorlar. Bizden gzkp de bir takm tezvir ve iftira sahiblerine, bu ahmamzdaki gsterdiimiz kaynaklar bir mukni cevap olarak rahata gsterilebilir ve bizde bir Osmanl Trihi kitab iinde bu deerli delilleri bulundurmann bahtiyarln yaamaktayz. lomberje Latin asll Posklos ile kuatmay bandan beri yaamakta olan Midillili bapiskopos Leonardo'dan u nakli yapyor: "21/nisan sabah afak skmeden Ceneviz Beldesinin zerine Sent-Teodara tepesine Galatann dou tarafndaki srunun Kuzey tarafna, imdiki ngiliz Kilisesinin bulunduu yere yeni Bataryalar yerletirildi. Padiahn bundan maksad, Galata Cenevizlilerini korkutmakt. Ayrca oyalamay da tasarlamt. Bu oyalama elzemdi, geri taraflarda donanmann gemilerini nakile yarayacak almalar, bunlarn fark etmemesi tedbirini almak demekti. Bahse konu yere slendirilen bataryalar, gllelerini kk beldenin evlerinin stnden ararak, zincirin gerisindeki Halice toplanm, Hristiyan gemilerini bombardman etmekle vazifelenmiti. Bylece gemilerin karadan nakli iin yaplan faaliyetler kimselerce renilememitr. Muhterem okurlarm; ulomberje'nin kitabnn 153. sahi-fesinde, Posklos'un, her hristiyandaki ho olmayan tavr gibi kaleme ald yazy rnek olarak sunalm: "Nisann 20. gn donanmasnn duar olduu kahkari hezimet karsnda son derece sinirlenen Sultan Mehmed, o gece gzn krpmad. Tehevvrden yni kzgnlndan ldrmt. Latin gemilerinin, donanmasna galip gelmenin, intikamn almaktan baka bir ey dnemiyordu. Gne domadan evvel, Galata'ya hakim olan yksek tepenin zerine byk bir top yerletirdi. Cenevizli'lerin zerinden ard top gllelerini Hali'deki gemilere atacakt. Emri hemen yerine getirildi. Doan gnein klan zemini henz aydnlatyordu ki bu dehet verici letin grlemesi birden bire etrafa yayld. Simsiyah bir duman evreye hkim oldu. Belde insanlar dehet iinde kaldlar." Malum eserden, imdi de Midillili Piskopos Leonardo'nun beyanna bakalm: "Bombardman bir mhendisin idaresi altnda uzun zaman devam etdi. Bu mhendis; Rumlarn hizmetini takdir edemeyip, tahsisat vermedikleri vede bu yzden Osmanl ordusuna hizmeti yeleyen mhendis idi. Atlan 2. glle hristiyan gemisini yukardan aaya delince, tad ykle birlikte sulara gmld. Skneti ihll eden bu ani darbe ile yerlerinden frlayanlarn dt hayret, tasavvura ayand. Hemen gemilerini zincir boyundan ayrp, Galata'nn yce srlarnn dibinde bulduklar kuytu yerlere ektiler" diyen Leonardo'dan sonra Yenieri Miel'de: "Toplar durmadan grlerken, muhasara altndakiler,

Osmanl donanmasnn bir denizden, bir denize kara yoluyla naklinin yaplmas esnasnda engellemek veya tahrip etmek iin hi bir teebbsde dahi bulunamadlar." diyordu. Mehur Dukas'n tesbitleri ise yleydi. "Ne Rumlar, ne de Cenevizli'lerin padiaha ho grnmek iin sesimizi karmadk demeleri doru deildir. Sultan Mehmed; projesini baaryla sakl tutmay bilmiti." Demekte. 22/nisan sabahn ise Barboro yle anlatr: "Nisan'n 22. gn, kara tarafndan bize zarar vermeyeceini enine boyuna tetkik eden Sultan Mehmed, iftestun yni Dolmabahe nnde bulunan donanmasndan bir ksmn stanbul limanna geirmek iin plnlar yapt. Bizim aleyhimizdeki tasavvurunuda ok seri birekilde tatbik etme ye muvaffak oldu. Bu merhametsiz gaddar'n (!) nasl hareket ettiini anlamanz iin onun dncesini aada zah edeceim. Kostantiniyye'yi ne olursa olsun almak iin donanmasn ehrin limanna sokmak lazm geldiini fark etdi. Donanmas iki mil uzakta demirliydi. Btn tayfann karaya nmesini emretdi. Donanmann bulunduu Bosfor (Boazii) sahilinden balayarak, Galata'ya hkim srtn boyunca devam edip, mil sren bir yol tesviye etdi. Yol, tamamen dzeltildiinde yola boylu boyuaca bir ok yuvarlak aa dizdiler. Bu aalar; Galata Cenevizlilerinden satn aldklar zeytinyalar ile domuz ya ve sade ya ile yle yaladlar ki padiah, gemilerinin bazlarn stanbul limanna geireceini gzne kestirdi kk ebattaki Fusta ile ie baland. Bu fus-ta yuvarlak aalarn zerine konuldu. Askerler ekmeye balad. ok ksa zaman zarfnda Navariyon, yni Beyolu limanna kadar indirtti. Osmanllar bu icdlarnin baaryla tatbik edildiini grnce; onbe krekli, yirmi krekli hatta yirmiki krekli fustala-nn ektirmeye koyuldular. Eer padiah, eii altndaki bu fustalar ekerek dadan aracak bir alay Trke mlik olmasayd bu hi phesiz ilk bakta herkese inanlmaz ve gayri mmkn gelirdi. Trkler o derece kalabalktlar ki bu gemilerin her biri mkemmelen silahlandrlmt. Her vazifeye hazr 72 para gemiyi stanbul limanna indirdiler. Bu da Trklerin, Beyolu Cenevizli'leriyle sulh hlinde bulunmalar yznden gerekleti." Demektedir. ulomberje; Barboro'nun yukardaki ifadesini, yle yorumluyor: "Venedikli tabib'in bu pek zetlenmi hikyesi, bu harikulade harp ameliyesinin trihini, olduka gzel bir su-retde hlsa eder. stanbul muhasarasnn en mehur vakalarndan biri olan bu operasyon beklenilen kat' baary temin edememisede, kesin netice zerinde gayet ehemmiyyetli bir te'sir vcuda getirmitir." Rum tarihi Kritivulos ise, olay daha geni ve pek ho bir kayta tbi tutmutur. yleki: "Sultan Mehmed; stanbulu zaptetmekten ibaret olan maksadna vasl olabilmek iin, ne suretle olursa olsun, bu ehrin limanna sahip olmak lzumunu idrk etmiti. Bu hususda btn vastalara bavurdu. Pek maharetli bir karar ald. Bu karar yerine getirmek suretiyle tereddtlertde bitirmi oldu. Bahriye mhendislerine ve bunlarn tayfalarna, Boaz sahilinden, Halic'e kadar ok abuk, kzakl yollar yapmay emretti. Kabata'dan itibaren denmi olan bu

kzak yollar bir denizden brne yni Halic'e uzanan hi olmazsa sekizstad (bir bizans ls) mesafenin istikametine dikine yatrlm kirilerden meydana gelmiti. Binlerce kii tarafndan evvel ve sratle temizlenip, dzeltilen arazi, yol gzerghnn yansini tekil eden tepenin zirvesine kadar hzla ykseliyor buradan da ayn hzla Halic'e doru iniyordu. Bu kzak yollan bir yn amele tarafndan tasavvurun zerinde bir hzla yaplabildi. O zaman Hz. Padiah; her iki yanna stinat olmas iin uzun kiriler denen byke kerestelerden meydana gelmi kzaklarn zerine gemilerini ilerletti. Sonra bu gemileri salama almak iin halatlarla balamak suretiyle kzak stne skskya yerletirdi. Pek uzun olan gemi direi halatlarn teknelerin eilim gsterdii noktalarna da baladktan sonra bu kitleleri kzak yolu boyunca askerlerine ksmen elleri ile makara ve arklar gibi eitli vastalarn yardmyla ektirdi" Sekiz mil uzunlundaki bu byk kzak yolunun demesini meydana getiren yuvarlak aalar 13/14 kadem boyundayd. nce dikkatlice drt ke haline getirilmi, ayn itina ile yalanmlard. Kzak yahut beik eklindeki keresteleri suya indiriyorlar ve her birinin zerine harikulade yoldan sevk edilecek gemilerden birini ekiyor ve kzan yanlarndaki, uzun kirilere sk skya balyorlard. Sonra bu kitlelerden her birini suyun dna sahil zerine halatlar yardmyla ekiyorlard. Bylece her bir gemi bu garip seyahate balard. nceleri kk tonajda yni fusta'larla tecrbe yaplmt. Tepeye gemiyi ekme ameliyesinde Trkler, manda da kullandlar. "te sevgili okurlarm; gnmzden 548 sene nce Sultan 2. Mehmed Hn'n fethi temin etmek iin, akl ve inanc bir-letiren ilim ve fennin btn icblarndan istifadeyi ve kullanma suretiyle Beikta nlerinden Dolmabahe, Taksim tarikiyle gemileri yukarya ekip oradan da Kasmpaa civarndan Halic'e indiren kzak yol, milletimizin ne byk bir zek ve teebbs gc tadna pek ak bir delil tekil eder. Gemileri; karadan da yrtmeyi beceren anl ecdadmza rahmetler dilerken, nce trmanan sonrada byk bir hzla kzakl yoldan Altun Boynuz denen, Halic'e indirilen fustalann, yelkenlilerin mrettebat ve sava erlerinin, gemiyle yaptklar, bu kara yolculuunun baar ve zevki iinde arklarla, trklerle ve ilhilerle geminin yelkenlerini fora edip, grnmez bir mai (su) zerinde enginlere almaya hazr ve de alan yelkenleri dolduran rzgrn sesi ve bununla tatmin-i zevk'in zirvesine ykselen, mcahidini islm ve denizlerin yiitleri levendler, pr ne'e kumandan vede reislerinin, iinde bulunduklar mesrriyeti, tevik ve takdirle karladklarn da bildirerek naklimizi tamamlam olalm. almamzn burasnda; 2001 senesi fetih haftasn deerlendirmeye altmz Radyo/a 101. 3'de, Metanet Kprs adl programmzn sonuncusunda uur lyas Canpolat, lk Zahide Bakiler ve Blent Karaam'dan ve bir de benden mteekkil gurup tam programmz kapatmak zereyken, Blent Karaam kardeimiz nme u iiri uzatt. Ben de Radyo/a dinleyenlerine severek okudum grdm ki ekibin hislerine tercman olmu Blent Bey.. Ehh! Radyo'da okuduumuz iiri bu kitap

okurundan kskanmak olmaz diye dnerek, sayfamz sslyor ve iirin, bir akrosti alma olduunu da hatrlatyorum: Kan Alyor! Frtnalar gibi kkrerdin / Akp zaman iinden gelirdin Trih kitaplar seni yazamad / nsanla bir rnektin Sen! / Hadi gel artk bu zamana gel / * Ne yaptk? Biz sana? / Ellerimiz, kollarmz baland. / Sesimiz, soluumuz kesildi! / Ll oldu dilimiz, aklmz mat / imiz kan alyor Ftih; bir bak! / Blent Karaam25/4/2001

SULTAN 2. BAYEZID (VEL) Babas: Fatih Sultan Melmed Han Annesi: Glbahar Hatun Doum Tarihi: 1448 Vefat Tarihi: 1512 Saltanat Md.: 1481-1512 Trbesi: stanbul Byezid Camii Yan. Tahta Geii Tarihin kaydettii en byk padiah tarihin yapt ileri aniatrnaya doyamad sultan, mslmanlarn madde ve mnda kumandan Yce Fatih ehidlik rtbesini taknarak muazzez vcudunu terk eden ruhu cennet bahelerine utuktan sonra dnyaya nizamat verecek devleti Aliye-i Osmaniye, Ahmet Sultan'm, zn Hasan ile yaplan muharebede ok byk muvaffakiyetler gsterdikten sonra iddetli tme yznden bbrekleri kanamaya balam ve Sultan Fatih Hazretlerini tahta gemek zere hazrlad bu klc kutlu, yrei salam ehzade Ahmet Sultan daru bekaya intikalinde geride gzleri yal baba, kendisini ok seven bir ordu ve milleti slmiyye brakmt. Yce Fatih bu acy da tattktan sora Gebze civarnda mr defterini kapattnda tahta geecek iki ehzade kalmt. Bunlar byk ehzade Bayezid-i Vel ve mehur Cem Sultand. Bayezid-i Vel'nin merhum ehzade Ahmed Sultandan da yaa byk olduu baz tarihlerde rivayet olunur. Sultan Fatih'in ordughnda vefatnn askere duyurmak istemeyen Sadrazam Mehmed Paa (Nianc) padiahn lm hastalna yattn grnce Amasya'da bulunan Bayezid-i Vel'ye zel ulakla haber gndermiti. Bu arada da cennetmeknn cesedi pkini kapal bir arabayla stanbul'a nakletmi. Naima tarihinin iddiasna gre Nianc Mehmed Pa-a'nn Cem Sultan' ok sevmi olmas mnasebetiyle Kara-man'da vailik yapan ehzade Cem sultana da bir mektup gndermiti. Mehur Mizanc Murad bu mevzuuda der ki; Mehmed Paa uazfesi olan daveti padiah daha vefat etmeden Amasya'da vali olan ehzade Bayezd'e haberci gndermiti. Padiahn vefatndan dokuz gn sonra skdar'a gelebilen Bayezid- Vel'nin ta Amasya'dan bu kadar ksa zamanda gelmesi, habercinin Fatih Hazretlerinin lmnden bir ka gn evvel gnderildiinin delilidir der Yok Padiahn vefatndan hemen sonra giden bir habercinin ta Amasya'ya varmas, Bayezd-l Vel'nin yola kp skdar'a gelmesi dokuz gn gibi ksa bir mddet iinde mmkn deildir diye ileri srer ve Sadrazamn vazifesini bihakkn baardn syler. Ve Cem Sultana mektup yazmasnn tahta davet olmayb babasnn vefatn ehzade oula bildiren bir Sadrazam vazifesi saydn dile getirir ki, Mizanc Murad Bey'e barda biz de katlrz. Lkin Sadrazam lm haberini gizleyemei bu sr fa olunca Gebze civarndaki Yenieriler Pendik sahiline gelmiler oradan binmi olduklar mavnalarla

stanbul'a gelip Hazreti Fatih'e suikast yapm olan Yakup Paa (Jakop)'un hanesini yama ederek bu yahudilere lyk oiduu dersi vermitir. Bunu da hemen burda ilve etmeye lzum grrz ki; milletimizin u satrlar okuduu andaki blk prk oluu, ortaln bir kan denizine dnm olmas, asrlar getikten sonra Sion Protokollerinin gsterdii yola Yahudinin intikamm almaya alrken, bu milletin evldlarn bir birine drmesinden meydana geldii hi unutulmamaldr. Biz yine braktmz yere dnelim. Bu yamay ve katil hareketlerini irtikp eden Yenieriler maalesef bu arada Sadrazam Mehmed Paa'y da ldrme hatasna dmlerdi. imdi padiahsz olan devlet bir de sadrazamsz kalm bulunuyordu. Fakat devletin, devletlulan makamlarnn insan iseler armazlar, dolaysyla Osmanl meras, limi ve me'muru ile devlet olduundan dolay derhal tedbir alnmt. Bayezid-i Vel'nin olu Korkut Sultan'n getirilmesi ile doldurulmu bulunuyordu. Hazret-i Padiahn vefatnn dokuzuncu gn skdar'a varan Bayezid-i Veli stanbul'a geip, Yenierilere clus bahiini verip saraya girdi. Padiah Tabutu Tayan Padiah Sultan Fatih Hazretleri yaptrd caminin Kble tarafndaki kabrine btn kumandanlar, vezirler ve stanbul halknn katlmasyla defnedilmek zere dikkat edilen ve emsalsiz bir manzara uydu: Bayezid-i Vel, babasnn tabutunu omuziu-yor, gtryor, yeniden sraya giriyor yeniden omuzluyor ve bu kabre kadar byle devam ediyor. Bu padiah akbetin ne olduunu gryor ve belki de kendisine ok ar bir vazife brakm babasnn ruhundan istimdad eyliyordu. Defin merasiminden sonra resm biat merasimi yapld. Sadrazam s-hak Paa vazifesinde brakld. Cem Sultann Taht Saltanat ddiasna Kalk Sadrazam Mehmed Paa'nn gnderdii haberci Cem Sultana vasl olamamt. nk haberci yolda Sultan Baye-zid'in enitesi Sinan Paa'ya rastlam ve habercilii hayatyla beraber bitmiti. Cem sultan babasnn vefat ve aabeyi Bayezid'in tahta ktn haber alnca derhal toplad kuvvetlerle Devleti Osmaniyye'nin stanbul ve Edirne'den evvelki payitaht olan Bursa'ya yrd. Cem Sultann Bursa'ya yrd haberini alan Sultan Bayezid-i Vel, Aya Paa kumandasnda kk bir birlii Bursa'ya gnderdi. Bursa ahalisi ise Yldrm Bayezid Hazretlerinin oullarn Bursa'ya verdikleri elem ve zntleri hatrlayverdiler ve ehrin kaplarn her iki tarafa da amadlar. Fakat Cem Sultann ordusuna yiyecek yardmnda bulunarak reylerinin Cem Sultandan yana olduunu ihsas etmi oldular. ok gemeden iki ordu kar karya geldiler, her iki taraftan bir ok insan ld. Bata Aya Paa olmak zere bir ok Yenieri ileri geleni esir dt. Muvaffakiyyet imdilik Cem Sultanda kalm, Bursa ahalisi reyini ihsas ettii tarafa kaplarn amakta

artk bir mahzur grmyordu. Cem Sultan geici bir saltanata vasl olmutu. Fakat bu saltanat kendisini iln ettii ve bir de Bursa'mn destekledii bir saltanattan teye gitmedi. nk topu topu onsekiz gn srd. Bayezid-i Vel Hazretlerinin orduyu hmayunun banda Bursa'ya gelmek zere yola ktn haber alnca Bursa'da ikamet eden byk halas Seluk Hatunu ve yannda bulundurduu hatrl kiilerle Hazreti Padiahn huzuruna gndermi ve Anadolu ktasn kendisine brakmasn, Rumeli tarafnn da Bayezid-i Vel'nin olmasn teklif ettirmitir. Hala Sultan Hazreteri, Hazreti Padiaha bu teklifi ok mfik bir eda ile aktarmsa da Bayezid-i Vel Hazretleri u mehur cevab vermitir: Bu ki-ver-i Rm bir ser-i puide-i ars-i pr namustur ki, iki dmad hutbesine tb gtrmez. Manai mnifi udur ki; Devlet-i liyyei Osmaniyye ba yle rtl bir gelindir ki, iki damadn talebine tahamml edemez, demektir. Byle mkemmel cevab veren Hazreti Padiah Vel, Bursa'mn zerine yrmee devam eyledi. Bu yry Cem Sultann askerince duyulunca dizler titremeye, yrekler szlamaya balad. Kuvvet ikiye ayrld. Bir blm derhal doruyu bulup Yce Padiahn yanna gidip aflarn istediler. Merhameti gani padiah, onlara aff nazar eyledi. Dier frka dalp nereye gittikleri bile beli olmad. Cem Sultan, yalnz kaldn anlaynca aresizlik ve yalnzlk iinde Konya zerine atn zengediinde belki de mrnn sonuna kadar srecek bir keder koridoruna dalyordu... Ksa zamanda Konya'ya Cem Sultan, validesi ve ailesini yanna alarak Arabistan'a doru yola revan olurken, Cem Sultann firarn renen Hazreti Padiah Dersaadet'e yni stanbul'a avdet etti. Cem Sultann yannda bulunan aile efrad ve yz kiilik maiyetiyle Tarsus yolu ile Haleb'e oradan am'a, orda biraz ikamet ettikten sonra Msr'a niyyetle nce Kuds'e ordan Gazze'ye ve nihayet Kahire'ye vard. Msr Sultan Kayt Bay kendisini pek gze! bir ekilde ka-lad. Kendi evld gibi muamelede bulundu. Kendisi ve maiyetine kalacaklar byk bir saray tahsis kld. Bayezid- Vel Hazretlerinin Brsa'y Ykmdan Kurtarmas Cem Sultana yapm olduklar yardmdan dolay Orduyu Hmayun'un mensuplar arasnda, belki de bir fitne yznden Bursa'nn bu yardmnn cezasn demesi eilimli bir kprdanma balad. llki Bursa'y yama edeceiz, diye tutturuldu. Hazreti Padiah, Bursa'nn kendisine balanmas hususunda arzularn bir beyanname ite bildirdi. Fakat bu da bir are olmad. Bunun zerine Hazreti Padiah nefer bana bin aka olmak zere bahi vererek bu ii nledi. imdi burda biraz duraklyalm ve u izahat yapmaya alalm. Okuyucularmz tarihlerden okumulardr ki, hele hele Maarif mfettilerinden bir masonun tarih dersleri kitaplar ortaokul ve liselerde krk seneye yakndr okutulur. Bu tarih kitaplarnda zerinde Sofu damgasn istihfafla yerletirdii

Ba-yezid'i Vel ok byk bir osmanl padiahnn arkasndan gelen uyuuk, sofu, ibadetten baka bir ey yapmazd, diyerek krk senedir nesillere okuttular ve bu nesiller imdi meyvelerini gzler nne seriyor ve onlar artyor. Ne arrsnz a caanim byle ektiniz byle biersiniz. Dolma tfek gibi ecdadmza istihfaf ederseniz ite onlarn ruhaniyyeti asrlar tesinden yakanza byle yaprlar. ok iyi dnmeliyiz ki, Bursa ehrini yama etmeyi dnen bir ordu Sultan Fatih Hazretlerinin Bizans surlarna dayand ordu olduu halde daha dnk payitahtn nasl ykp, yamaya kalkyor ve bu derece zaferlerin artp martmas bu zlecek vakay meydana getiriyor. Bayezid-i Vel Hz.leri bu orduyla m Fatih Hz.lerinin brakt yerden bayra alp ileri yryebilirdi? Nefs, insann mutaka yenmesi icab eden bir ey olduunu, ki Cihan serveri Efendimiz (S.A.V.) Hazretleri Mekke feth olunduktan sonra melen yle iaret buyuruyorlard: K k cihad bitti, imdi byk cihad balyor buyurunca saha-bei kiram sordular: Y reslallah byk cihad nedir? Efendimiz Hazretleri (S.A.V.) buyurdu: Nefiserimizdir, nefisle yaplacak mcadeledir. te bin yllk Bizans' yerle bir eden, Hadsi erifle tebir olunan ordu otuz sene iinde kendi ehrini yama edecek hale gelmi Sofu diye tarih dersi kitaplarnda alaya alnan cennetmekn Bayezid-i Vel Hazretleri zor nlemiti. Yeri gelmiken unu da anlatmay lzumlu grrz: Hazreti Fatih, fethi mbinden sonra saray hmayununda bir gn vakit namazlarndan birinde imamette bulunurken bir ka iftitah tekbiri alr ve her seferinde namazdan kp yeniden tekbir alr (bu bir rivayete gre yediye bali) olunca namaza devam eder. Cemaetfe bulunan mehur stanbul kads Hzr Bey sorar: Padiahm bu bid'at neyin nesi? Byk evliya Sultan Fatih Hazretleri cevaben: Hzr; Ben eskiden namaza durduumda iftitah tekbiri alnca Kbei Muazzama nme gelir namazm ylece tamamlardm. Bu namazda ancak yedinci tekbirde kbe karma geldi, der. Adaletiyle mehur Kad Hzr u cevab vermekten ekinmemi: Sultanm size gurur musallat olmu, te Bizans' yerle bir eden ordu, Cihangiri Padiah Hazretleri Fatih ile daha nice meydan gazalarda stn geldiinen byle bir araza duar olmu. Neylesin Bayezid-i Vel. Onunla dnyaya ferman okuyabilsin. Msr'da Kayitbayn tahsis ettii kkten Mekke ve Medine'ye de gidip iki ay kalan Cem Sultan Osmanl Devletinin amansz rakibi Karamanou Hanedannn mensubu Kasm Bey'in tevikleriyle yine saltanat iddias ile ortaya kmay dnmeye balamt. ' Bu dncesini tatbike koymak kendisine oniki sene srecek evir ve cefa dolu kh mahpus, kh serbest fakat her iki halde de mahzun olaca bir macera getirdii gibi Devleti Aliyye'nin iki kolunu balayan gayet kymetli bir rehine, Avrupa iin Osmanl'y daima tehit edebilecekleri bir taht rabiki idi. Ne var ki bir ok tarihlerde Cem Sultan'n oniki sene sren bu zntl rehine hayat

mverrihlerin ona acmasna, dolaysyla Bayezid-i Vel Hazretlerine zulm etti mnasna alnacak satrlarla tarihlerini doldurmulardr. Bir mslman unu ok iyi bilir ki Ancak mslmanlar kardetir fetvasnca dnyann neresinde bir mslmann ayana diken battysa, burnu kanadysa kmil bir m'min onun izdrabn duymakla kalmaz, onu rahatsz eden musallat yok etmeye alr. te bu Cem Sultan badiresinde Der-saadet'e, Avrupa'dan pek ok eliler gelmitir. Fakat yle bir elilik heyeti gelmitir ki; Sultan Bayezd hazretlerinin merhamet dolu kalbini eritip, gzlerinden kanl yalar aktacak kadar zen elilik heyeti Endls Emev Devletleri serisinden olan Beni Ahmer mslman devletinin elilik heyetiydi. Tark bin Ziyad kumandasnda Hicretin 72/Mildi 696 senesinde spanya'ya kmlar ve ily kelimetullah sancan orann semalarnda muzafferiyetle dalgalandrmaya balamlard. Yediyz seneye yakn zamandr orada yaayan ve Avrupa'nn zerine slm gnei gibi doan bu mslmanlar, Cem Sultan'n iddiay saltanat ettii yllarda Katolik Ferdi-nand ve sabell'nn askerinin nnde sadece hayatlarn kaybetmiyorlar. Maalesef dinlerinden de ettiriliyordu. Cem Sultan, Papa Sekizinci nnossan ile mlakatnda esaretinin ikyetlerini dile getirirken Papa'mn Hristiyan olunuz, btn bu ileler biter, demesiyle kendisine yaplan bu en'i teklifi kmil bir mslman olarak iddetle red ederken yle sylemiti: Deil bu ilelerin bitmesi, deil Osmanl tahtnn tarafma sunulmas cihann hkmdarln bana ihsan etseniz beni eriat Muhammediyye yolundan ayramazsnz, dediinde kendisine bir ey yapmamlard fakat Kurtuba'da, Grnata'da btn spanya'da slm terki, red edenin evi oca sndrlyordu. slm dininin ruhsatna dayanan gizli din kullanma yni hristiyan olmu gibi davranp gizli gizli slm yaamaya alanlar tesbit olunuyorlar ve canl canl atee atlyorlard. Tarihte yaplan bu uydurma mahkemelere Engizisyon ad verilmi olup bunun ok byk ksm mslman-lara tatbik edilmitir. Biraz da yahudler ezilmitir. Fakat hedef tamamen mslmanlard. Cem Sultan, Papa'mn elinde iken, Osmanl'nn bu barbarca hareketi aktan nlemee imkn yok gibiydi. Halbuki cennetmekn Hz. Fatih, Gedik Ahmed Paa vastasyla izmenin ucundaki Otrantoyu almakla bir tramplen temin etmiti. Fakat Cem Sultan'n saltanat hrs bu tramplenden istifade imknn ortadan kaldrmt. O imdi Avrupallar iin iki eydi. Birincisi her sene Baye-zid'i Vel Hz.lerinden krkbe bin duka altn almak (dier yollarla validesi ve Msr Sultanndan aldklar baka) bir de Osmanl'ya kar ok yksek bir antaj aletiydi. Elilerin spanya'y1 anlatlar Yce Padiah ve dinleyenleri yle yaralad ki, Hz. Padiah Mehur Keml Reis'e filosunu hazrlayp, derhal imdada komasn emr eyledi. Cem Sultan Napoli'de Hicr 900/Mild 1495 ylnda vefat ederken aabeyi Bayezid-i Vel Hazretlerine vasiyetini yle bildirmitir. Beni slm topraklarna gmnz, evld ve ayalimi yannza alp himaye buyurunuz. Cem Sultan

Osmanl ehzadelerinin iinde en mehurudur. nk ektii znt ve cefalar Bayezid-i Vel Hazretlerine kar kullanlmak iin daima zikr olunmutur. Allah rahmet eylesin. Venedik Muharebesi Cem Sultan'n vefat zerine Devleti Aiiyye daha rahat hareket etmeye balamt. Buna mukabil Venedik basmne bir tavr taknmaya balamt. phesiz ki, bunun esas sebebi Bayezid-i Vel'nin Endls mslmanlarna yapmaya karar verdii yardma memur Kemal Reis'in filosuna Akdeniz'de rahat nefes aldrmamas ve yardmn ulamamas idi. Hicr 904 / Mild 1499 ylnda orduyu hmayun karadan Edirne yoluyla harekete geti. Rumeli Beylerbeyi Koca Mustafa Paa ordunun serdaryd. Orduyu Mora'ya doru yrten Mustafa Paa Laponte (nebaht) kalesi nne geldi dayand. Bu srada kaptan deryala tayin olunmu bulunan Davut Paa yanma iki byk denizcimizi de alm bulunuyordu. Bunlar Kemal ve Burak reislerdi. Onlar da gemilerle. Gelibolu'dan kp Laponte (nebaht) krfezine gelecekler idi. Fakat mevsim icab sularn ok oynak olmas ay kadar denizde oyalanmalarna sebeb oldu. Bu da gsteriyor ki Osmanl devleti hl mkemmel bir donanma meydana getirememi, karalardan yrtmee muvaffak olduklar gemileri ak denizlerde istedikleri yere ya-natramyorlard. Fakat bundan elli sene sonra Akdeniz! Trk gl saydracak Barbaros, Oru ve Turgut Amiraller bulunacakt. Kahraman Denizciler Ve Byk ehid Burak Reis Havalar sakinieince donanmamz bir kartal gibi nebaht zerine szlmeye balaynca karlarnda yzyetmi paralk Venedik donanmasn ve o devrin en nl denizciler: olan Amirai Grimani, Amiral Loredano ve Amiral Armeno'yu buldular. Burak Reis'in kumanda, Kara Hasan kaptann idaresindeki gemi dman gemilerine doru hcuma geti. Venedik donanmas Ba Amiral Grimani, gelen Osmanl gemisine Kar Amiral Loredano ve Amiral Armeno'yu gnderdi. ki dman gemisi Burak Reis'in kumandasnda Kara Hasan kaptann idaresindeki tek gemiyi kskaca almak zere iki ayr ynden hcuma getiler ve ksa zamanda her ikisi ve Burak Reis'in gemisine sadan ve soldan rampa ettiler. Mslmanlarn gemisine her iki taraftan kfir askeri hcuma getiler. Artk gs gse kl klca bu dar yerde amansz bir can ahp ba verme sava ayyuka kt. slm mcahidleri Allah Allah diyerek dmann zerine atlyor, onlarn kopasca kafalarn gvdelerinden ayryorlar, cehenneme gnderiyorlard. Fakat dman bitecek gibi deil. Burak Reis enli pala ile dman keleri zerinde daireler izerken durumu tetkiki ihmal etmiyor, ehidlerimizin oaldn gazilerin azaldn kendisi dahil yaral olmayan kalmadn grnce etrafna bakt. Rampa etmi iki dman gemisi Osmanl

gemisinden ayrlma hazrlklarna balamt. Burak Reis kararn verdi. Biz bu vaziyette galib gelemeyiz o halde... Hemen geminin barut ambarna inen byk gazi muhterem ehid; baruthaneyi tututurduu gibi bata kendini ve mslimini ehidlik rtbesiyle Peygamberi Zinn au-una vsl eylerken, keferei fecereyi gemileriyle, amiralleriy-Ie beraber cehennemin esfeli safilinine gndermeye muvaffak olmutu. Denizcilik tarimizin bu mmtaz ehidlerine u satrlar okuyan her okuyucunun bu cmlenin sonunda bir fatiha okumalarn istirham,ederim... gemi de berhava olmu sulara gmlmt ki, Venedik donanmasnn sava alanndan kamay kendine gaye edindii, yapt manevralardan anlalmaya balanmt. Bu malbiyyeti gren Laponte (nebaht) kalesi muhafz mdafaadan vazgeib zaferler padiahnn ordusuna tesim oluyordu. Bayezid-i Vel krfezin iki tarafna birer sur yaptrma emrini verdikten sonra Dersaadet'e dnd. Bu srada da sadrazam brahim Paa vefat etmi yerine Mesih Paa tayin edilmiti. Hicr 905/Mildi 1500 biterken Bayezid-i Vel Hazretlerinin emriyle krkbe para gemi yaptran Preveze Muhafz Mustafa Paa Hicr 906/Mild 1501 ylnda n bir baskna urad. Yaplan gemiler ve limandaki dier gemiler kamilen dman tarafndan yakld. Kara askerimiz Hicr 907/1502'de Nvarin krfezinin baz mhim kalelerini feth eylemiti. Navarn Baskn Hadim Ali Paa Moraya, Beylerbeyi olmu ve o srada da Osmanl Ordusu feth ettii yerleri bir beyanname ile bata Papa, Fransa, Ceneviz, Milano dukal, Macaristan, spanya krallklarna bildirmiti. Baz tarihlerde o srada Papa'nn bakanlnda ve tevikleri ile bir ehli salib tertibi iin almalar yapld dolaysyla, byle beyannameler gndermenin yeri yoktur, diye tenkidlerde bulundular. Bu beyannamenin onlarn bu almalarn olgunlatrdn ve ittifak salip karar almalarna vesile olduunu ileri srerler. Biz de deriz ki: Devleti Aliyye mutlaka her devlet gibi muhtelif lkelerde casuslar bulundururdu. Dolaysyla onlarn bu almalarnn varlndan phesizki haberdard. Mzakerelerin dnlmez bir noktaya geldiini grerek bu beyannamelerle onlarn stne stne gitme yolunu tutmasn nedense hesaba katmazlar. nk dman ittifaklar, tarihte daima ilerinde yan izenler bulunma ekliyle tahakuk etmitir. Bu ehli salibe katlan lkeler arasnda hemen ilk anda bize hcum edebilecek bir Macaristan olduunu dnmek varsa da bizim de ilk nce hcum edebileceimiz bir Macaristan olduunu hesaba katmak icab eder. Kfirin kalbine korku drmenin politik bir yolu da budur. Ama netice verir veya vermez o bakadr. Birdenbire Navarin krfezi nlerinde beliren Venedik Ami-rali Pizaro ani bir

hcumla krfeze dahverdi. Limanda duran oniki gemimizden birini yakp batrd. Dierini ise zaptetti. te o srada krfezin bana yetien nl Keml Reis krfeze dald ve Amiral Pizaro'yii perian eyledi. ran'n Mehur ah smail'inin Meydana k Ehli salib tahakkuk etmi, Osmanl lkesi denizlerde ve karada kffar ile muhtelif cephelerde arprken aksilikler ve ihanetler de alp yrmt. Fakat bunun en tesirli ve ha-inane olan Firak Dale (Sapk Frka) ia'dan ah smail'in, ii propogandas ile beraber snrlarmzn dou kesimine yap tecavzlerdi. Bu arada Karaman dolaylarnda da karklklar km bunun altnda Msr Sultan Karamanzdelerin olduu aikr idi. Bu da yetmiyormu gibi stanbul'un Galata tarafnda bulunan cephanelik bir hainin elleriyle tututurulmu yangnn snd-rlmesine bizzat alan Sadrazam Mesih Paa, Galata Kads ve Yenieri Aas bu alma srasnda hayatlarn kaybettiler. Bu zc durumlar biraz datan Hadim Ali Paa'nn, Midili'yi igal etmeye uraan Fransz Donanmas Amirali Re-vestini'nin zerine gidip onun muhasarasn skmesi, kamaya alan Fransz filosunun ak denizde yakaland byk bir frtnada kamilen batmas tesellimiz olmutu. Hicr 907/Mild 1502. ah smail Hakknda Ksa Bir Malmat ah smail devletini ok sinsi bir ekilde kurmu. Avrupa ovalarnda at koturan slm mcahidlerinin meguliyetinden istifade ile durmadan sapk fikirleriyle Anadolu'nun dou kesiminde iahm yaylmasna almtr. ah smail cesur, faal, edebiyat kuvvetli fakat son derece zalim ve gaddar bir insand. Kurduu devlette rklk hkimdi. B-u devlete Safev devleti denildi. Mehur zn Hasan'n kzlar mnasebetiyle bu devletin Uzun Hasan'a, dolaysyla Akkoyunlulara akrabalklar vardr. Mritler, tepeleri kzl, beyaz sark sardklar iin balangta kendilerine Kzlba denirdi. Daha sonra siyah kuzu derisinden kalpak giymekte karar kldlar. Osmanl hududunu geen ah smail Elbistan'a hcum etmi Aladdevle'nin olu ve torununu esir aldktan sonra onlar ite kzartp ordusuna yedirmitir. Bu ne vahi bir adamdr ki ve onu bugn mdafaa edenler nelerden habersizdirler ki; bugn onlara kar koymu mbarek Osmanl padiahlarna bhtanlarda bulunurlar. ah Kulu Hadisesi Devleti Osmaniyye meguliyetinden i ilerine pek bakama zken bir de Safevi ah smail'in kkrtmalar birtakm etelerin meydana gelmesine sebeb olmu

hele bunlardan birisi olan ah Kulu nam bir haydut Bayezid'in ehzadesi Korkut Sultan bile soymu idi. Bunun zerine Karagz Paa gnderilmise de bu herifin tuzana den Paa ve askerleri ehid olmulardr. Bunun zerine de halk bu adamn ismini ah Kulu yerine eytan Kulu diye isimlendirmitir. Sadrazam Hdim Ali Paa bu sergerdenin zerine gitmi onu ininden karm ve Sivas'a doru kamaa mecbur brakmt. Fakat bir tesadf neticesinde ikisi de telef oldular. Bir sergerde gebermi fakat Osmanl'y muvaffakiyetleriyle ziynetlen-diren Hadim Ali Paa ehid* olup byk bir kayp olmutu devlet iin Mthi Bir Zelzele Ve Padiahn kaz Hicr 915/Mild 1510 ylnda o gne kadar grlmemi iddette bir zelzele husule gelmiti ki stanbul ve civar bu zelzeleden son derece mteessir olmular. Hakikaten yer yerinden oynad tabiri bu felketli gnden sonra sylenmi olsa yendir. Dersaadette Hammer'in yazdna gre 109 adet cami yklm binlerce ev yer ile yeksan olmu, kara tarafndaki surlarn tamam, Yedikule'den balayan saray duvarlar temelden, tepeye kadar yklmtr. Bayezid-i Vel Hazretleri bu duruma ok zlm milleti slmiyye'nin gnlerini ve gecelerini adrlarda bin bir zorluk iinde geirdiklerini grnce o da adra kmtr. Fakat nedense tarihlerin bazlarnda bu adra kn korkup saraydan kp sarayn bahesine adr kurdurdu diye yazarlar. Hatta Edirne tarafnda da zelzelenin tahribat haberi geldiinde Hazreti Padiah bu fetin yapt tahribat yerinde grmek zere Edirne'ye gidiini dahi korkakla hamledip stanbul'daki zelzeleden kamak eklinde yorumluyarak akln ve eriatn almayaca bir bhtanda, iftirada bulunurlar. Bu adamlar bilmezler ki, Bayezid Camiinin alnda Hazreti Padiah yle buyurur. Bu camii erifin ilk namazn kldracak ztn ikindi namaznn dahi snnetini terketmemi olmasn isterim. Bunun zerine cemaat'tan hi kimse imamete kamad. O zaman Bayezid-i Vel Hazretleri: Elhamdilh; hazarda ve seferde namazmz terk etmedik bunun mkfat bu dnyada bu namaz bizim kldrmamz olarak tecelli ediyor. Buyurup imamete geti. Ayrca bu tarihiler yeri gelsin gelmesin Bayezid-i Vel iin daima sofu, dervi, inzivay seven gibi tabirler kullanrlar el-hak dorudur. Yalnz u var ki bu syledikleri lkablar lm, hayat, dnya nimetleriyle pek megul olmazlar, o rtbe zatlardr ki phesiz Bayezid-i Vel de yle idi. O zaman yok korktu, yok adra kt, yok Edirne'ye kat derken ne halt etmeye derviliinden bahsederler. Syliyelim, ilerinin zehrini kusarlar ve maalesef bu kusmuklara dalanlar zamanmzda az deidir. Allah onlar islh etsin. Edirne'ye kadar gelen Hazreti Padiah Meri zerindeki kprnn ykldn grnce hemen meydanda At Dvan yapp vezirlere yle hitab buyurdu:

Ey vezirlerim, kadlarm, subalanm, aalarm, beylerim, u felketi gryorsunuz bu topraklar zerinde byle misline rastlanmaz bir fet uukubulmamttr. Ben bunda siz kullarn zalimlikle zulm yaptnz ntiban alyorum. Ayanz denk atn. Vazifenizi adaletle yapnz. Kimseye zulm etmeyiniz. Bu Cenab Hak'n bize bir ikazdr Ben de bunu size bildiriyorum ki zulm irtikp edeni bu dnyada hal ederim. Bu zelzeleden sonra memaliki Osmaniyye'nin her tarafndan getirtilen ustalar ve kalfalar zelzelenin senei devriyesinde btn ykntlar imr ettiler. Bu byk zelzelenin tevlit ettii yaralar devlet hazinesinin karlamas ile abucak sarlm oldu. Felketin senei devriyesinde stanbul'un btn fakirlerine saraydan gn yemek verildi. Hazreti Padiah fakirlerle beraber oturup bu yemeklerden yedi. ehzadelerin Taht'a Geme Kavgalar Sultan Bayezid Vel Hazretlerinin ehzadelerinden ehin-ah Karaman, Korkud Sultan Teke, Ahmed Sultan Amasya, ehzade Selim (Yavuz Sultan Selim) Trabzon'da vali idiler. Bu arada onbe yana gelmi olan Selim'in olu Sleyman (Kaanun Sultan Sleyman) da Bolu sancann valiliini deruhte ediyor idi. Bu ehzadeler, Fatih kanunnamesi denilen aslnda Cengiz Yasasnn Osmanl Padiahlannca istenecei ekilde kullanma hakk sz konusu olan kanun yznden tedirgin oluyorlard. Babalarnn ya ilerledike bu korkular bir takm tedbirler alma abalarna itiyordu. Kendilerini. Hele Cem Sultan meselesinde bu kanunun altrlmamas devletin en az oniki sene yerinden kprdyamamasma, Endls memlikinde katolik zulmnden inleyen mslmanlara yardm yaplmamasna hele daha mhimi Avrupa devletleri rahat brakld iin ok byk terakkiler kaydettii ortadayd. Dolaysyla devletin bana hangi ehzade geerse btn bu saylanlar gz nne alarak brlerinin mr defterini drmesi mutlakt. nk bunun yaplmas devletin mr iktizasndan idi. Yalnz urada unu muhterem okuyucularmza duyurmak isteriz ki, byk lim fzl bir zat olan ve devleti Osmaniy-ye'nin son zamanlarnda kadlk dahi etmi bulunan iki sene kadar evvel intikali hiret eden Ali Himmet Berk merhum Hazreti Fatih'in byle bir kanunnamesi yoktur diyen bir eser neretmitir. Bu eser Nur Yaynlarndan olup bu mevzuu tetkik etmek isteyenler iin tavsiye olunur. ehzade Selim Sutan'n olu Sleyman Sultan'n Bolu Sancan uhdesinde bulundurmas Sultan Ahmed'in itirazn celbetti. Mlhazas uydu: Kendi vilyeti Amasya ile Payitaht arasnda ehzade Selim namna bir mania idi. Hazreti Padiah sylediinden vaz geen bir insan olmamasna ramen Sleyman Han'n sancan Kefe sancana tahvil etti. Kefe Sanca ki, babasnn sanca Trabzon(la kar karyayd. Bu arada ehzade ehinah takdir tecelli eylediinden lemi hirete intikal etmiti. Hacca gitmek

bahanesiyle bir ara Msr'a gitmi olan Korkud sultan eyaletine dnmt. Yolda gelirken Rodos korsanlar kendisini esir alp yeni bir Cem Sultan olay meydana getirmek istedilerse de akll davranan Korkud Sultan en yakn sahile karak yakasn kurtard. Korsanlar onun gemilerini yama ettiler. te buraya ok dikkat etmek gerekir. Korkut Sultan lim, fazl, iir ve ire meftun bir zat idi. Fakat korsanlardan ka, gemilerinin yama edilmesi duyulunca ordu yni Yenieri Beyazid-i Vel'den sonra Padiah olacak ehzadenin o olamyaca kararn vermiti bile. Zaten gerek merhum ehinah gerekse Korkud Sultan ayn mereb ve zevk ehli idiler. ir, edip ve limlerle olmak onlar iin ok sevdikleri ilerdendi. Halbuki Orduyu Hmayun yle bir padiah istiyordu ki celdeti, cesareti ordudan almasn, kendisinde olan bu sfatlar orduya inikas etsin. Bu istei iki ehzade pek iyi tesbit ediyorlard. Onlar da ehinah ve Korkud deil Ahmed Sultan ve istikbalin Yavuz Sultan Selimi idiler. Fakat normalde Korkud Sultan bu i alacak gibi grnyorsa da ki, Hazreti Fatih'in yokluunda kaymakam olarak padiahla vekleti vard. O da yukarda mezkur olayla en tesirli g ordu nne iflas etmiti. Baba Hasreti ehzade Selim Sultan yirmialt yldr babasn grmemiti. Elini pmek, hayr duasn almak iin dergh hmayuna gelmek iin izin isteyip bu arzusunun ltfu ahaneye mazhar olmasn can gnlden dilemiti. Fakat babasnn otandan gelen cevap menf idi. stelik yerinde durmas bildiriliyordu. ehzade Selim Sultan Dersaadet'teki gvendii adamlarndan u haberi almt. Burada sadrazam ve vezirler ehzade Ahmed Sultan'n tahtn vrisi olmasn hazrlyorlar. Ancak Yenieri siz ehzademizi tahta istemektedir. Selim Sultan bu haberi aldnda ikinci bir haber gnderdi. Birinci defaki arzusuna Rumeli tarafnda bir sancak istemiti. Ve hem de yola koyulmutu. Yanna onbin kiilik muhtelif asker snfndan bir kuvvet de almtr. Bu durum yalnz el pmee giden bir ehzade gidiine benzemiyordu. Durumu haber alm olan erkn devlet, Bayezid-i Vel Hazretlerine mracaat ederek Selim Sultan'n bu yapt isyandr. Sakn geveklik gsterilmesin, nk buna gsterilecek yumuaklk dier ehzadelere kt rnek olur, onlar da isyana kalkarlar, yollu tedbirler sylediler. Bayezid-i Vel de bu olunun hasretini duyan bir baba, belki de kendisinden sonra Osmanl sancan, Kelimei Tevhd bayran dalgalandracak lemi Padiah grdnden hep skt ediyordu. Bayezid-i Vel'nin muvafk grmesiyle San Grz namyla anlan Hoca Nureddin nasihat olarak gnderildi. Fakat Selim Sultan Devleti aliyye idaresizlikten perian oluyor. Pederimizi grp baz maruzatm var bunu yapmadan baka bir harekette bulunamam ve tabii baka da sz dinliyemem diye cevap verdi.

Sadrazam Rumeli Beyerbeyi Hasan Paa'yi ehzadenin zerine gnderdi. Hasan Paa, ehzade uzaklarda sanrken Edirne nlerinde aniden karlatlar. Hasan Paa yola karken Padiah Hazretleri mmkn mertebe harp etmeyz, diye tenbihte bulunmutu. Hasan Paa'nn maiyetindeki Yenieriler ehzade Selim Sultan' grnce onu alklayp tezahratta bulundular. Bu srada gelen bir ferman kendisine Semen-dire sanca verilmi ayrca Padiah Hazretleri yaadka, Sultan Ahmed'in namna saltanattan feragat etmeyeceini duyurmutu. Bunun zerine ehzade Selim Sultan kendisine tevdi edilen sancaa gitmi idi. Yukarda bahsettiimiz Sah Kulu (eytan Kulu) hdisesi cereyan etmesinden az evvel olan bu olaylar eytan Kulu'nun Karagz Paa'nn ordusunu mahvetmesinden, Hadim Ali Paa'nn onu tedip etmek zere Anadolu'ya gemesinden Sivas'ta hem ah Kulu'nun hem de Ali Paa'nn hayat safhalarn kapamas ehzadenin yeniden Edirne'ye gelip oray zabt ederek iddiay saltanatn yenilemesine bu vaziyet karsnda Hazreti Padiah Bayezid-i Vel orduyu hmayunun banda gemi ve orlu civarnda baba-oul karlamlard. Selim Sultan'n askerine yle bir gz atan Padiah- Vel gz yalarn tutamam alamaya balamakla hcum emrini de verivermiti. Yaplan sava ksa srd. Selim Sultan'n kuvvetleri kesin bir malbiyete uramt. Kendisini Karadeniz sahilindeki gemilere zor atan ehzade, kampederi Tatar Hn'na iltica edebilmiti. Bu zc olayn galibi Padiah- Bayezid-i Vel ok dnceli olarak'ls-tanbul yolunu tutmutu. Acaba zn Hasan devletinin bana gelenler bu mbarek devletin de bana kendi oullan yznden mi gelecekti? Hadim Ali Paa ehzade Ahmed Sultan tarafn tutar ve tahta onun clus etmesini istemekle kalmaz ah Kulu takibi srasnda ehzade Ahmed'le bu mevzuyu konuurlar, Hazreti Padiah tahttan feragat iin n almalara dahi balamlard. Fakat eytan (ah Kulu vak'asnda lmesi bu tasavvurlarn askda kalmasna mncer olmutu. Hadim Ali Paa'nn Osmanl devletinin sava meydannda ilk ehid olan Sadrzam olduu bir ok tarihlerde yer almtr. Bayezd' Vel'nn Tahttan Feragati Babasnn karsnda malup olan ehzade Selim Sultan kampederinin yanma iltica ettiinde kulan ve gzn me-maliki Osmaniyye'nin kalbi, dnyann vlm ehri stanbul'dan ayrmyordu. Hadim Ali Paa'nn ahadeti, bir haydut nnde onuru krlan Yenieri askerinin kendisine meylini bilen ehzade Selim Sultan yeniden harekete gemiti. Bu srada Antalya'dan hareket eden Korkud Sultan stanbul'a gelmi o da Hazreti Padiah otuz senedir grmediini firkatine dayanamadn kendisini babasyla grtrmek zere arac olmalarn Yenierilerden isteyerek aralarna girme arzusunu bildirdi. Yenieriler kemali edeple ve byk saygyla kendisini misafir ettiler. Bu arada Yenieri Aas da ehzade Selim Sultan' stanbul'a

davet etmi ve ehir kapsnda kendisini karlamt. Derhal saraya gidilip biraderi Korkud Sultan ve vzera Padiah Hazretleri tarafndan kabul olundu. Hazreti Padiah birok nasihatlarda bulundu ise de ehzade Selim Sultan, pederinin kendisi lehine tahttan feragatini istedi. O srada onbebin kadar Yenieri ve Sipahi taht saltanatta ehzade Selim'i grmek istediklerini bildirince bu iin bir ihtille, devletin bir kan glne dnmesine yksek ahsiyyetierinin raz gelmeyecei Hazreti Padiah Olum Se-lim'in lehine tahttan feragat ediyorum. Cenab-i Hak devletini memmen, klcn keskin, adaletini yksek, askerini sana mut, hayrl ilerinde Mevlm yardmcn olsun diyerek Osmanl devletinin yeni bir dnemi1 in baladn iln ettiinde tarih zaman Hicr 918/Mild 1512'yi gsteriyordu. Sultan 2. Bayezd'n Hanmlar Ve ocuklar Sultan 2. Bayezid'in Ylmaz ztuna'ya gre; 1 1 evlilik yaptn kaydediyor Devletler ve Hanedanlar adl dev almasnda. TTK'dan yaynlanm, aatay luay'n Padiahlarn Kadnlar ve Kzlar adl alma da sekiz rakamn veriyor. Grld gibi sayda ihtilaf var bakalm ahslarda hangi hanmlarn izdivacnda ittifaklar var nce ona bir gz atalm. aatay (Jluay'n sekiz ad verilmi hanmlarn Oztuna-da var olduunu syleyelim. Olmayanlarn; ztuna'nn 6. srada gsterdii Glfem hatun, 9. srada Flne hatun diye ad bilinmeyen bir hanmsultan ve 10. srada gstermi olduu Abdlhayy kz Muhterem hatunlardr. Bunlarn sonuncusu Muhterem Hatundan balayalm ki bu hatun hakknda bilgi, sadece Bursa'da kabrinin olduudur vede Abdlhayy isimli bir ztn kz olduudur. 9. srada gsterilen Flne hanm hakknda da damad Gvei Sinan Paann kz olduudur ki bu paa kapdan-i deryalk yapmtr. 6. srada gsterilen Glfem Hatun iin hi bir malumat yok. Gryorsunuz koskoca padiah hanmlarnn hakknda bile doru drst malumat bulmak kabil deil, nerede has-so'nun, memmo'nun halihayatnda bilgi sahibi olalm. Yazmayan bir milletin, gelecei hl budur. Her ailenin en azndan bir ferdi aile defteri tutmal ve en azndan vukuatlar ve doum ve vefatlar gnnde kaydetmelidir diye buradan tavsiyeyi elzem gryorum. imdi 2. Bayezid'in hanmlarn luay dizaynna gre zetleyelim: Aye hatun; Dulkadroullarndan Alddevle-nin kzdr ve 1467'de Amasya valiliinde bulunan, 2. Bayezid ile izdivac olmutur. Yavuz Sultan Selim'in validesi bu hanmdr. Aye hatun 911/1505'de Trabzonda vefat etmitir. Blbl hatun ise Abdullah adl birinin kzdr, ehzade Ahmed ile Hundi Sultan' dourmutur. Bu ehzade Ahmed' 1513'de Yavuz Selim ldrtmtr. Blbl Hatun olunun trbesinde yatmakta lm tarihi 921/1515 olarak grlmektedir. Ferahad hatun; Kefe'de sancak beyi olan olu ehzade Mehmed ile daha ziyade beraber kalmtr. 912/1507'de Mehmed bey'in vefat vukubulduunda kzlar ve kardeleriyle stanbul'a geldi. Bu hatunun Silivri'de baz vakflar kurduu

biliniyor. Glbahar hatun; knyesi Glbahar ibni Abds-samed olduuna gre criye addedilmektedir. Tayyip Gk-bilgin, Yavuz Selim'in annesinin bu hatunun olduu iddias vardr. Glruh Hatun; tuhaftrki bu kadnefendinin baba adda Abdlhayy olarak gemektedir. Yukarda Muhterem hanm tantrken, Abdlhayy kz olduunu sylemitik. Glruh Hatun 2. Bayezid'in Alemah adl olu ile Kamer Sultan adl kznn annesidir. Olunun sancak beylii grevlerinde dima yannda bulunmu, onu mptel olduu ikiden kurtarmak iin rpnm diye reniyoruz. Akhisar'da bir mescid, Aydn Gzeihisar'da ve Durakl kynde birer mescid yaptrmtr. Grdes, Demirci, Nazilli, Birgide han, hamam ve kervansaraylar yaptrmtr. Kabri Bursa'dadir. Hsnah hatun; Karamanoullarndan Nasuh Bey'in kzdr. Bu hanm ehzade ehinah ve Sultanzde hatunun annesidir. Olu ehinahn 1511'de lmesi zerine Bur^a'ya geldi. Manisa Hatuniye Camiini bu hanm yaptrm ve Kurunlu Han da 1497' de vakf olarak yaptrmtr. Nigr hatun; ehzade Korkut'un ve Fatma Sultann annesidir. Babasnn ad, Abdullah Vehbi olarak gemekte, ehz de Korkut Manisa'dan Antalya sancak beyliine tyin olunduunda da onunla birlikte bulunuyordu. Ayn sene orada ld ve Antalya'ya defnolundu, tarih 1503 yl idi. irin Hatun; bu hatunun baba ismi Abdullah olup, ehza-deside, Abdullah idi. Olu ehzade Abdullah'n im zerine, Bursa'ya gelen irinhatun burada ve Mihali de birer mektep yaptrd gibi Trabzonda da bir mescid yaptrmtr. Vefat trihi malum deildir. 2. Bayezid'in kzlarna gelince; Uluay'a gre 2. Bayezid'in bir dzine kz vardr. ztuna ise bunu onyedi tane olarak tesbit etmitir. Her iki listeye bakldnda onbir isimde ve malumatta ittifak vardr. imdide mttefik olunanlar kayda geelim: Ayniah Sultan Akpaazde trihine gre Uurlu Meh-med Beyinolu Ahmed Mirza ile 1490'da evlenmitir. Bursa-da irin hatun trbesinde yattna gre onun kz olmas muhtemeldir. stanbulda Beir Aa medresesi yannda bir mektep yaptrmtr. Aye Sultan Gveyi Sinan Paann hanmdr. 1504'de Sinan Paa'nn vefatyla dul kald. Fatma Sultan, Sofu ehzade Korkut'un kardei olup annesi Nigar hatundur. Gzelce Hasan Beyle evliydi. Bursa'da lmtr. Gevherimlk Sultan, Dukakinzde Mehmed Bey'in eidir. Bursa da vefat etmi ve ehzade Ahmed trbesine defnolun-mutur. Hatice Sultan Faik Paa'nn kars olup bir olu vardr Ahmed elebi adnda, ukurbostanda bir camii bir mekteb bir de kk eme yaptrmtr. Hundi Sultan 2. Bayezid'in Blbl hatundan doan kzdr. Hersekzde Ahmed Paa ile 889/1484'de izdiva yapmtr. Bu zdivadan iki kz bir olu dnya ya gelmitir. 917/1511'de ldde sylenir. Sultan Murad'n trbesi civarnda defnolundu.

(lald Sultan pek bilinen taraf yoktur, Yavuz Selim tahta ktinda kendisine tebrik yazmtr. Sultan hanm lnce padiah ocuklarna maa balamtr. Kamer Sultan ise Bayezid'in Glruh adl karsndan domutur. Bursada annesinin trbesinde gmldr. Davud Paann olu Mustafa Beyle evliydi. Babas Malkara'nn Srt kyn 1491'de kzna vermiti. Seluk Sultan da ok hayrsever bir kadndr. 1485'de Mustafa Paann olu Mehmed Bey le evlendi. 1508 ylnda vefat etdi ve kendi yaptrd Bayezid Camiindeki trbeye gmld. ah Sultan, 895/1495'de skenderiye sancakbeyi Nasuh bey ile evlendi. ah Sultan vefat ettiinde Bursa'da kzk^.rde-i Hatice Sultann yanna defnolundu. Burada ittifak olunanlar tamamland. imdi Sultanzde hatun Bayezidin Hsnah adl hanmndan dnyaya gelmitir. Alemahn kardeidir. Huma Sul-tan'n vefat 1504'den sonra Bali Paacmiini beyi adna yaptrd. Kabri de oradadr. ki tane Flnehanm vardr ki birinin beyi Muslih bey, izdiva 1504, dierinin beyi Gazi Yakup Paa izdiva 1498dir. Kamerah Sultan 1490'da Mustafa Paa ile evlenmitir. Fatma Sultan vefat, 1512'den ncedir. Candarolu damad Mirza Mehmed Paa ile izdiva etmi. Bayezid-i Vel'nin: Sadrazamlar Sadaret makamnda bulduu Karamani Mehmed Paay grevden alm ve yerine, Sar shak Paay 4/ma-ys/1481'de, makam sadarete tyin etmitir. Bir sene sonra ise deiiklik yaplm, damad Koca Davud Paa, 1482'de vazifeye balam ve bu grevi aralksz 15 yl olmakzere 1497'ye kadar srmtr. Bundan sonra sadaret Hersekzde Ahmed Paa'ya 8/mart/1497'de verilmi, 1498'in 10. aynda azledilmitir. Yerine andarzde brahim Paa getirilmitir. 10 ay sonra azledilen andarh'nm yerine austos/1499'da Mesih Paa getirilmitir. Mesih Paa 2 sene, 3 ay sonra yerini kasm/1501'de ehid Hadim Atik Ali Paaya kaptrmtr. Bu zat, kasm/l 502'de infisa! etmi yerine Hersekzde Ahmed Paa 7/eyl!/1506'ya kadar 3 sene, 10 ay grevde kalmtr. 7/eyll/1506'da Hadim Atik Ali Paa yine vazifeye tayin olunmutur. Bu seferki sadareti, temmuz/151 l'e kadar 4 sene, 10 ay srmtr. ki sadaretinin toplam 5 sene, 10 ay bulmutur. 7/151 l'den 30/9/151 l'e kadar 2 ay olmak zere, Hersekzde yine sadarete getirilmitir. Bunun yerine gelen sadrazam Koca Mustafa Paa 1 sene, 3 ay kald grevden infisal ettiinde trihler ara!k/1512'yi gsteriyordu. Ancak Koca Mustafa Paann bu sadareti iinde 24/ni-san/1512'de Osmanl tahtna, Yavuz Sultan Selim getii iin bu zta Bayezid-i Vel'nin son, Yavuz'un ilk sadnazam dense yanl oimaz. Bylece Bayezid-i Vel'de, 12 defa m-hrvermi ve mhr almtr. Ancak bu 12 seferin n, Hersekzde

Ahmed Paaya, 2 defa ehid Ali Paaya, yni dokuz kiiyle sadareti geitirmitir. Bayezid- Vel Hazretlerinin Vefat Ve ahsiyyeti Bayezid-i Vel Hazretleri tahttan feragat ettikten sonra stanbul'da oturmak istemedi. Zaten daha evvelden tahttan feragat etmeyi dnm olduundan doduu yer olan Di-metoka'daki saray tamir ettirmi idi. Taht terk ettikten sonra hasta olarak yannda az bir maiy-yeti ile Dimetoka'y3 gitmek zere yola kt. Yeni Padiah Yavuz Sultan Selim surlarn kapsna kadar taht revan iinde giden babasnn yannda yaya olarak yryor onun engin tecrbesine dayanarak verdii nasihatlan can kulayla dinliyordu. Kafile sur dna knca Yavuz Selim Hazretleri, Padiah sabk babasn bir mddet de atla takip ettikten sonra onun ellerini pp tekrar hayr duasn alp sekiz sene srecek cihangirlik hayatnn balangcna dnerken babasyla belki bir daha hi gremeyeceini biliyordu. nk onlar srlar bilen gnl padiahlar idiler ayn zamanda. Hazreti Bayezid-i Vel Dimetoka'ya varamad... Rabbine dn emri kendisine Havsa kasabas yaknlarnda eriti ve muazzez ruhu vcudu pknden ayrlp cennet baelerine utu. Altm iki yllk mrn tam yars otuzbir yl Devleti Aliyyei Osmaniyye tahtn bihakkn doldurmakla geti. Cen-netmekn babas Hazreti Fatih'ten devir ald devlet ikimil-yon kiyz ondort bin km2 iken vefatnda ikimilyon yz yetmi bin km2ye bali olmutu. Donanmay hmayunun kurulmasnn ehemmiyet verildii devrini ilerideki haleflerinin yapacaklar ftuhatlarn hazrlk devresi olarak kabul etmek gerekir. Hazreti Padiah uzun boylu, ok kuvvetli bir padiaht. Onun kurduu yaylan hi kimse kuramazd. Nakibend tarikatnn bir mensubu olmasna delil olarak Buhara'da olan eyh Efendi Hz.lerinin derghna bugnk yaklak deerle 7,5 milyar liray her yi gndermesini ileri srebiliriz. Tarihlerde iki itii sylenirse de bu tamamen bir iftiradr. kindi namaznn snnetini terketmeyecek kadar eriat gar-ray Ahmediyye'ye Hakikat mertebesinden bal zat padiahn kesin haram olan bir eyi istimal etmesi hi mmkn mdr? Ey okuyucu kendine bir sor; Ben ikindi ve yats namaznn ilk snnetlerini acaba son ay iinde ka defa terkettim ve sonra hazarda ve seferde milleti slmiyye'nn mes'uliyeti boynuna olan Hazreti Padiahn u snneti terk etmemesindeki sebeb olan ihls dn sonra da o iki ierdi diyen tarihlere notunu ver. Hazreti Padiah, Trke'nin en ince srlarn bildii gibi Farsa, Araba, aatay ve Uygur alfabesini iyi bildii rivayeti gayet kuvvetlidir. Zaten manev sultanlarn ruhi sultaniy-yelerinin bilmedii lisan m vardr? Padiah Hazretleri kendi yapt camiin bahesine defne-dilmitir. Bu camii, niversitenin n kapsnda Hazreti Bayezid-i Vel'nin zahir mezarna hav olarak kollara benzer mina-releriyle niversite genliini kendisine davet ediyorlar. Alla-ha kr olsun bugn o niversiteden kb manev dnyasn

zenginletirmee alan manl mslman bir genlik Hazreti Padiahn bergzr bu camii erfde ibadetini yapabiliyor ok kr. unu da sylemek isteriz ki bu camii erifin imam Cuma gnleri Hazret-i Bayezid-i Vel'nin vasiyyeti icab hutbeye eri klla kar. Kmil bir m'min olan Bayezd-i Vel'nin vefat haberini alan bir ok m'min ehirlerde mslmanlar Gaaib cenaze namaz kldlar. Kansu Gavr'nin dahi Khire'de Bayezid'i Vel'nin vefatn duyunca Gaaib cenaze namazn kld rivayet olunur. Hattat ve ir olan Padiah Hazretleri, iirlerini Adn mahlasyia yazard. Merhum padiahn u sz Yavuz Sultan Selim'in daima dsturu olmutu: Arus saltanat taksim kabul etmez. naalah u satrlarla merhum Padiah anlatmaya gayret ettik. Allah'n rahmeti zerine olsun, efaatlerine de nail oluruz. Sultan 2. Mradtn Deniz Hareketleri Yeri gelmiken hemen syleyeyim ki, bizim 1880 sonras yetien insanmz koyu bir bat hayrandr ifadesine ilveten onlarn her terimine yapmak da adetlerindendir. Nitekimde; yazmakta olduumuz kitabn, engin bilgisi ve denizciliin mtehassis derecesinden en st rtbelere varm zat olan, merhum Amiral Afif Bykturui kendisini bu kompleksden kurtaramam olmalki, bin yllk trihimizde kullandmz terim olan, ehzade kelimesi yerine prens kelimesini padiahlarn erkek ocuklar iin kullanmay ye tutmas ne kadar hazindir.. Bu hli gsteren hem de elebi Mehmed'e it olduu ileri srlen pheli tedbirine bir atf-u nazar edelim. "Sultan elebi Mehmed, her halde Osmanl tarafndaki prens mcadelelerini zararl grm olacaklar ki bu gibi mcadelelerin, kendi lmnden sonra da tekrarlanmamas in, kendisine pek uygun grd baz nlemler almt. En byk olu 19 yandaki Prens Murad (Sultan 2. Murad) adyla Edirne'de hkmdarlk makamna ykselicek, 2. olu 12 yandaki Prens Mustafa Germiyan Bey'i nezdinde kalacak, 3. olu Prens Ahmed, Aydnolu Bey'i nezdine gidecek, 4. olu Prens Yusuf (sekiz yanda) ile 5. olu 7 yandaki Mah-mud'da harlklar Mehmed elebi tarafndan verilmek kouluyla Bizans mparatorluu sarayna gnderilecekti. Lakin bunlardan nc olu Prens Ahmed babasnn lmnden nce vefat etmiti." Demektedir. Muhterem okurlar; bu gnk hayat anlaymz ve olaylara bakmzla bu tedbir hakknda dorumu? Yanl m olduu hususunda fikir beyanna pek imkn bulunamaz. Yalnz hemen yazarn buradaki ifadesinde bir eksiklii hatrlatmamz iazm gelmektedir. Bildiimiz kadaryla, o dnemin bilhassa mslmanlar aras mnasebetlerde sz, ahid veya akit'in o kadar geerlilii bulunuyordu ki, bunlar inemek erefsizlik getireceinden gayrimslimler dahi bunu yapmaktan ekinirlerdi. kincisi ise, mtekabiliyet hususu yer alrd rehinde olma ad verilecek olsada

byle muamelelerde. Yni; Germiya-noiu'nun yanna yazarmznda nezdine kelimesi olarak belirttii gibi gnderilme olay, Germiyanolu'nun da bir vrisinin Osmanl terbiyesi iinde yetimesi iin padiahn nezdine gnderildii gznne alnmaldr nitekim Sultan elebi Meh-med'in vefatndan sonra dirayetli vezirlerin arasnda zikredilen, Yahiolu Celaleddin Bayezid Paa'nn prensleri Bizans sarayna gndermediini, sadece Mustafayi Germiyan Bey'i nin yanna yollad grlmtr. Sultan 2. Murad; Osmanl donanmasnn gl olmas gerektiini Gelibolu nlerinde yaplm olan Loredano-al Bey ismi dieri olan Osmanl-Venedik sava neticesinden kara-bilmiti. Bunun iin ikili bir yaklam takip etmi, Venedik ile Ceneviz arasnda deniz politikas gelitirirken, kurmu olduu gemi yapm casusluk tekiltyla kendi donanman kendin yap, kampanyasn sesizce amt. Gnmzde buna teknolojik bilgi casusluu dendii gibi sanaayii transferi denmektedir. Hakikaten bu tekilt iyi alm, Sultan 2. Meh-med'in yni Ftih'in gemilerinin Bizans surlar nnde grldnde 2. Murad ncesiyle, Ftih'in gemilerinin azim fark, bilhassa Eriboz savanda grlecektir. Bu noktaya geldiimizde merhum Amiral Afif Bey'in, u tesbitine mutlaka iaret etmek isterim. nk; bu gn bile bu tesbit geerliliini haykrmaktadr. ".Byle bir corafya zerinde yaamak isteyen bir devlet, yalnz kendisini savunmak iin deil ekonomiye dayanan bir imparatorluk kurmak asndan da kudretli bir deniz gcne sahip olmas gerekiyordu. Trih otoritelerimiz Osmanl Devletinin sadece donanmasndan sz edip, denizgc terimine kulak vermedikleri iin, bu gn bile, donanma yapmak isteinin var olmasna ramen, deniz gcne, nem verilmemi, bu yzden avrupa devletlerinin teknik gelimelerinden sonra imparatorluk kntsne balanmtr. Bu konuda talyan amirali Giuseppe Fioravanzo unlar yazmt: <Trihte, yalnz osmanh imparatorluu denizlere sahip kma mcadelesi yapmam tam tersi kendi mallarn, yksek imtiyazlar vererek bakalarna yaptrmtr. Bu imparatorluun trihten yok olmasnn nedeni budur.> Osmanl'y ykma plnlarndan biri de 2. Murad dneminde gndeme gelmitir. Bunun; denizlerle ve denizcilikle alakal taraf mnasebetiyle temas etmeye lzum grdk. yle ki; Timur-lenk karsnda malup olan Yldrm'n ocuklar, devr-i fetret de taht- Osmaniye oturabilmek iin her biri Bizans muavenetinin yannda olmasn temin iin, bu devletle girdikleri mnasebetlerinde baz vaadlerde bulunmulardr. Bunlarn en by olan ve yannda, ok tecrbeli bir vezir olan an-darl Ali Paa olduu halde Sleyman elebi, taht- osmani-ye clus ettiinde Gelibolu'yu, taa Aynaroz'a kadar btn Ege kylarn, Eflk'a kadar olan Karadeniz kylarn ve de Teselya'y, Bizans'a brakacaklarn beyan etmilerdi. Burada ehzadelerin birbirlerine dmesinin nerelere vardn gsterdii gibi bunun hakiki mnasnn yz yldan bu yana binlerce mslmann ehafleti karlnda devletin geldii maddi ve mnevi byklnn, tahtn sahibi olma uruna, nasl feda olunacan ortaya koymas bakmndan da ehemmiyet arzeder. Yine Bayezid'in oullarndan olup Ankara

sava esnasnda kaybolan kk ehzade Mustafa'y, Venedik ve Cenevizliler bouacaklarna ellerine alp onla anlaarak ie koyulsalard, Osmanl devletinin Anadoluya dnmeleri daha nce salanm olacakt. Mustafa elebi, Bizans iie yapt antlamann gerei yukarda ad geen kylar verme vaadini yapan bir baka ehzade olarak, szn tutmann garantisini ispat iin olunu Bizans'ta rehine raz gelmiti. Bu arada; Bizans imparatoru; Manuel Paleolog Osmanl devletini u politikasyla zaafa itmek istiyordu. Bunun her bir maddesinde deniz faktr yer alyordu. 1-Gelbolu'yu almak bu sayede iki bloklu devlet haline geleceini mid ettii Osmanlnn denizlerde bir varlk olamayaca 2-Denizden elde edilen iradn kesilmesinin, Osmanly ekomomikbakmdan yoksullua itmei salamak 3-Rumeli ktasnda bulunan ve destekledikleri elebi Mustafa, Sultan 2. Murad mcadelesini trmandrmak, Anadolu'daki Trkmenbeylerini de Mustafa taraftar olmaya ve Mu-rad'a kar birlemeye sevk etme almalaryd. Bizans'n bu plnna uymay kabullenen Mustafa elebi, 1421 eyll aynda Gelibolu'ya kmtr. Mustafa elebi'nin yannda Ay-dnolu Cneyt Bey danman olarak bulunuyordu. Bu daha sonra elebi'nin veziriazam olmutu. Gelibolu ahalisi ve civar bu ehzadeye itaat ettiler. 2. Murad; bunlarn Gelibolu'ya klarn nlememiti. Edirne zerine yryen Mustafa elebi, Gelibolu kalesinin, kendi kuvvetlerine getii haberini aldndaBizans'dan kalenin kendilerine teslimi teklifi geliverdi. Buna karlk, Mustafa elebi Gelibolu ahalisinin buna raz olmayacan ileri srerek uygun bulmadn bildirdi. Bu hadise, Bizans'n mracaat rotasn 2. Murad'a evirdiini yazar Dukas'a ait trihin 95. sahi-fesinde. Gelibolu'nun elden gitmesiyle birlikte donanma ss ve bizatihi donanma Mustafa elebi'nin eline gemiti. stanbul'un Ftih'i Sultan Mehmed'in fetihten sonra idam ettii andarl Halil Paa o srada iyi bir diplomat olarak 2. Murad'n sadrazamyd. Bizansa; Gelibolu ve ehzadeleri geri vermek istisna dier hususat mzakereye ve tvize yatkn olduunu ihsas eden, beyanlar gnderdi. Mustafa elebi'den az yeni yanm Bizans, sadnazamn yourdunu fleyerek yeme karan alm bu bakmdan yaplan teebbs netice vermemekle birlikte, Bizans' bekle gre itmeye de yaramt. 2. Murad balkanlar da yapt fetihleri durdutmu, herkes ile sulh iinde olmak yolunu semiti. nk; Mustafa elebi olay btn ciddiyeti ile inkiaf etmekteydi. Eski donanmasnn kendine yapamad yardm veya dier bir tbirle, kendisine verebilecei zarar nlemek kastyla Tuz paras alacakl olduunu hatrlad Foa Valisi Giovanni Adorna\a, alacan baladn bunun karsnda kendisine gemi ve askeri yardm yapmasn bildirdi. Kabul edilince Cenevizliler olaylar sadece tkib etme durumuna dtler. Mustafa elebi; Osmanlnn eski donanmasnn mliki olarak, Anadolu yakasna

geerken 20/ocak/1422 tarihi gelmiti. Ulubatgl kenarnda mdafaaya hazrlanan 2. Murad'da Aydnoiu C-neyd Bey'e, kendisine iltihak ettii takdirde Aydn Valiliinin-verilecei haberini uurdu. Cneyd bu haber zerine Mustafa'y kaderiyle babaa brakp davete katld gibi, urad yerlerde Mustafa elebi'nin memleketi Bizans'a satm olduunu da yayd grld. Neticede bu sava sonrasnda Sultan Murad galip gelmiti. Yakalanan Mustafa'nn idnl ettirildii grnn karsnda Eflk zerinden Kefe'ye katn ileri srenlerde bulunmaktadr. Sultan 2. Murad; btn mcadelenin Bizans'n entrikalarndan neet ettiini anladndan, dedesi Yldrm, babas elebi Mehmed gibi o da, stanbul'u hem bu fitneke devleti ortadan kaldrmak hem de, ki Cihan serveri (s.a.v.)'in, mjdesini gerekletiren olmak arzusuyla muhasara altna ald. Bu muhasaras ellibe gn srd. Yine Bizans'n frlda, Anadolu beylerinin bata Karamanolu olduu halde anda-roullar ve dierlerini dizginlemek mecburiyeti dodu. Padiahn bu seferki hedefi Selanik oldu. Selanik balkan ticaretini denizlere karan bir limand. Mo-ra'daki Modon, Koron ve Navarin limanlan da Akdeniz deniz ticaret yollarnn emniyetini salayan nemli noktalard. Byle bir limann Osmanllarn muhasarasna maruz kalmas Venedik'in akln bandan alvermiti. Selanik muhasaras Mora'nn anlarnn almas demekti ve Turhan Bey, bu anlar aldirtacak aknlar balatmt. Sarcca Bey Ve Donanma Yukarda 2. Murad'n bir casusluk tekilat vcuda getirip-de donanma inaasna karar verdiini yazmtk. Bu tekilat geen zaman dilimi iinde semeresini vermi 1424'de gali, 1427'de on gali yapmaya muvaffak olmutu. Bir sene sonra da yni 1428 ylnda gemi says krka ibla edilmiti. Saruca Bey, bu gemilerin bir blmnden meydana getirdii filoyla, Koron ve Modon zerine bir sefer tertipledi. Bu seferin en i gren tarafolarak karmza kan Dzmece Mustafa'nn Selanik'ten kamamasn temin etmesidir. Bu filo hareketlerinin ortaya koyduu mhim sonu, denizdeki gemilerimiz karadaki kuvvetlerimizin iini hafifletirken, Ceneviz ve Venedik cumhuriyetlerine muhtaciyetimiz azalyordu. Ayrca Ada Dukalklar Osmanl filolar karsnda daha da tedirgin hle gelmiti. Selanik kara tarafndan bizzat padiah 2. Murad'n kuatmasna tutulurken, deniz cihetinden de Hamza Beyin komutasndaki Osmanl filosuyla kar karya gelmiti. Selanik bu tazyike ancak 29/mart/1430'a kadar mukavemet edebilmi idi. Selanik Osmanlya rm olmutu. Zten ok gemeden de 4/eyil/1430'da Osmanl-Venedik antlamas yapld, bu drt maddelik bir antlama olup yleydi: 1-Selanik ve dolaylanna^Osmanllar egemen ve sahip olacaklar 2-Lepanto limanyla Arnavutluu da, Venedikliler egemen ve sahip olacaklard.

3-Venedikliler, Osmanllara yllk olarak, 236 bin duka al-tunu vergi vereceklerdi. 4-Trk ticaret gemileri; Ege denizinde serbeste seyri se-fain yapabileceklerdi. Grld gibi; bu maddeler Osmanl 402 OSMANLI TARH lehine olduu ortadadr. Osmanl deniz kuvvetleri ve hareketlerinin gelimesi 2. Murad'n koyduu prensiple yava yava terakki etmitir. Olu Sultan 2. Mehmed'inde donanmaya ayn ehemmiyeti verdii izahtan varestedir. Nitekim; stanbul Fethi esnasnda donanmamzn durumu btn sara-hatyla, Gstav ulomberje adl Fransz akademi azasnm; "Trk Muhasaras" adyla yazd eseri Osmanlcasndan tahlil ve bunun zetini de Sultan Ftih blmnn nihayetine okuma paras adyla koyduk. Sultan Ftih'in stanbul'u fethinden sonraki, donanma ve deniz hareketlerine zetle yer vermeye alalm. Amiral Afif Bykturul merhum, deerli eserinin 1. cildinin 140. sahife-sinde, aynen unlar sylyor: "Ftih Sultan Mehmed'in, gelii gze! kararlara deil de iyi dnlm politikstratejik kararlara dayand yapt hareketlerden anlalabilirdi. Herhalde onun hazrlad plnlarn, Osmanl devletini, bir devlet olmaktan kararak impratorlua dayandn! rahata syleyebilirdik. nk Osmanl devletinin o gnlerde yaad topraklar, stratejik ve ekonomik olarak deerlendirilirse, Osmanl devletini bir imparatorlua htt dnya imparatorluuna benzetebiliriz. (Amerika henz kefedilmi ve Dou'ya doru deniz ticaret yoiar henz bulunmamt). O zamanlarda Ortadoudan gelen deniz ticaret yollan; Osmanl devletinin kylarndan getii gibi yine devletin topraklarndan geen nehir yollan da, ayr bir e-konomik deerler tamaktayd. Daha nce Roma ve Bizans imparatorluklar da bu deerler yznden ok uzun bir sre yaamlard. Demek ki; Os-manh imparatorluunun ok uzun bir 3re mutiu yaamas ekonomik olarak denizlere balanmasna balyd. "Sultan Ftih; yukarda belirtilen tesbit istikametinde cihan devleti ve bunu geekletiren hkmdar olarak kara da yapaca istiSULTAN 2. BYEZD (VEL) 403 lalar denize de indirmenin art olduu idrki iinde, Venedik ve Ceneviz cumhuriyetlerinin rekabeti, her iki lkeyi mamur ve mreffeh kld gibi, denizlerin hkimi konumuna ekmiti. Bunlarla mcadeleyi akllca yapmak ve onlar geride brakarak cihan devleti olma gereine uygun olarak Boazlar kalelerle takviye ederken, Gelibolu'da yepyeni bir tersane ve gemiler yapma karar ald. Sultan Ftih, br ok ilimde behresi olmakla birlikte, trihi vakalar, Osmanl devlet anlaynn gerei olarak btn arka pln ile renmi bulunduundan, Osmanl-Venedik filolarnn Gelibolu nlerindeki kapmasnda, topsuz Osmanl gemileri Gelibolu kalesinin toplarnn himayesinde, zafer kazand sonra at

menzili dna kan dman gemilerini, takibe kalkmas hatasndan 29/mays/1416'da filomuzun malubiyeti ve kumandan al Bey'in ahadetini elbet bilmekteydi. Kale toplarnn mdafaa bakmndan nemine de mdrikti. Mitekim; stanbul Fethi esnasnda 26/ekim/1452'de Rumeli-hisar (Boazkesen)na koydurduu topu, dur ihtarna aldrmayp, gemeye cret eden Antonio Riso idaresindeki Venedik gemisini, hisar kumandan Firuz Bey verdii ate emriyie boazn sularna gark etmi olduunu da unutacak hafzalardan deildi gen Ftih. Bu tecrbeler nda anakkale ve Karadeniz (stanbul) boazlarn, toplar ile mcehhez klarak tanzim etti. Kudretli bir donanmaya sahip devletler boaz savunmasnda fazla zorlanmazlar. nk yle devletler dman gemilerini ak denizde karlar ve kylarn onlarn tecavznden korurlar. Nitekim Osmanl donanmas dnyann en gl donanmas" olduunda Akdeniz glmz olduundan boazlar skntya girmemekteydi. Bizim boazlarmz dnya bakmndan her zaman stratejik olduu malumdur. Bu bakmdan bu 404 OSMANLI TARH geitler ticaret gemilerine her zaman ak olmal, sadece harp gemilerinin geiine kapal veya kontroil geie tbi olmaldr. nl Bizans tarihisi Kritvulos Ftih'in Gelibolu'da i 2 ektin, 80 adet iki gverteli, 55 adet de kk olmak zere 147 paradan mteekkil bir donanma hazrladn, 20 bin Azep yni denizci hazrladn gz nne alarak trihine unu "Ftih; donanmaya kara kuvvetlerinden fazla nem verdi" yazmaktan kendini alamamtr. Sultan Ftih ilk olarak Ege denizinin kudretli ve tek hkim gc olmay kararlatrmt. Balkanlar ve Ege dima elinin altnda olduu takdir de, bir kara ve deniz devleti ortaya kacakt. Mora zerine giderken gzn Ege Adalarna dikiyor, Srbistan yryyse, ona Adriyatik denizinin kylarna ne zaman gideceini soruyordu sanki.. Gzn diktii adalar; Rodos, Eriboz, Midilli, Taoz, Limni, mroz, Semendirek, Enez, Girit gibi yerlerdi. Osmanl donanmasnn banda Hamza Bey bulunmaktayd artk. stanbul'un Eminn ilesi hududianndaki Kadrga semtinde byk bir tersane yaptrlm, Hali'teki tersane de pek bykt ve yeni kumandan Hamza Bey eski yaplm gemileri, dk kalitede bulmu nce otuz tane, peinden iki yz tane gemi yapmna balatmt. Bunlarn 25 tanesi sra krek-i, 50 taneside iki sra krekli olup kalan tek sra krekti olup ilk deneme Rodos ve Sakz'a olacakt. Hamza Bey kuvvetli bir savunma kaleleri olduunu grd bu hedeflerin, ky ve kylerine baskn yaparak onlarn morallerini bozmay tercih etti. Ftih Sultan Mehmed'in deniz hareketlerine son vermeden, Papa 3. Kalikstus'un hazrlatt bir hal seferi 1457'de Eede kendini gsterdiinde, Katalanl Lodovico bu filonun bandayd. Limni, Taoz teslim oldu. mroz'a sra geldiinde burada ki Vali mesabesinde olan Kritivulos, Papa'nn amiraline, verdii hediyelerle aday igalden

kurtarmay baard. Bu srada SULTAN 2. BAYEZD (VEL) 405 Midilli Adfas dukas, Papa donanmasnn Ege sularnda olmasnn imarklyla, Osmanl kylarna saldrlarda bulunmaya balamt. Bunu cezalamak, Midilli'nin alnmas Hadm smail Paaya tevcih edildi. smail Paa buray muhasaraya alm oniki gn sonra ekilmee karar vermiti. Midilli halk bunlara direnirken gzleri ufukta Katalan-Papa filosunu gzlemilerdi. Fakat gelen giden olmam, Midilli Dukas Osmanl ile iyi geimin gerektiine kani olmutu. Fakat bu kani olu bir samimi idrakten olmayp, kendilerinden bir ortak bulamamasndan kanaklanyordu ve Ftih'e yapt af ricas kabul grdyse de, uzun srecee benzemiyordu. 1462'de Osmanl donanmas Mahmud Paaya teslmen Midilli zerine sefere kld. Bu donanmaya Ayvalik'dan iltihak salanan kara askeri de kt. Mahmud Paa kansz al iin teklifte bulundu. Duka kabul etmedi. gal gerekleti. Osmanl donanmas ve kara harekt Karadeniz ve blgesine umumiyetle birlikte yapld. imdi de Bayezid-i Veli dnemine bakmak sureti ile, bu padiahn deniz hareketlerine gz atalm. Denizlerde Osmanl devletinin en kuvvetli rakibinin Venedik olduunu bilen Bayezid deniz meselesine babasnn brakt yerden ele ald ve terakki ettirmeye balad. Kendisince koyduu kaide "Osmanl devleti deniz gcnde kayba urarsa, mr ksalr" idi. Bu halde yaplacak i; Garp Ocaklar denilen Fas, Tunus, Cezayir gibi yerlerden denizci-ler ve bilhassa deerli kaptanlar getirtmek ve meslek bakmndan glenmek. Tersaneleri daha fazla reten ve yeni bulunacak tekniklere ak hle getirmek. Gemilerin mmkn mertebe byklerini iml etmek ve teknik stnl elde etmek. Kaptan olarak Kemal Reis ile Burak Reis Kaptan- Derya Davut Paann yanna gelerek vazife aldlar ve denizciliimize byk bir ivme kazandrdlar. Amiral Afif Bykturui merhum bakn bu zevat iin kalemini nasl oynatm: ".Ke~ 406 OSMANLI TARH ml ve Burak Reisler; tersane yapmak, yeni gemiler imal etmek, sava talimatlar yapmak suretiyle mesaiye gayret gstermiler, bir ok sava bunlara riayet ediliinden baaryla sonulanmtr. Davut Paa, Burak Reis ve Keml Reis Osmanl donanmasna ilmi sava ekillerini getirenlerdir. Yine bu deerli denizcilerin tavsiyesiyle 2. Bayezid; zmit, Sinop ve Gemlik'de birer tersane daha yaptrmaya balad. Bu arada Preveze'de 40 tane gali yapld denizcilik trihimizde yazyor bahse konu dnemde 20 byk gemi, 67 tane kadrga yaplmt. Bu gemilere bin kii konuyor ve birer tane sa ve solda olmak zere top konduu gibi, birde k tarafnda top bulunmaktayd. Daha nce Osmanl gemileri, ecnebi gemilerinin toplarna kar anaklara yerlemi okular vastasyla, ok atarak sava veriyorlard. Karadenize akan nehirlerin gemi seyri sefainine uygun olanlar, korsanlarn kylara saldrp, byk zararlar

vermelerine sebeb oluyordu. Karadeniz mutlaka bir gl hline getirilmeliydi. Keml Reisin trih sahnesine kmas, Osmanl deniz trihinin dnm noktasdr. Geri donanma Ftih Sultan Mehmed'den beri dnyann birinci srada deniz gcn koruyordu. Fakat Keml Reise kadar Osmanllar, Aydnolu umur Bey dnda deha sahibi bir amiral yetitirmemilerdi. Keml Reisin ortaya kmas denizcilerimiz iin bir hareket kayna olmutu." Dedikten sonra unu ilve eder: "..Keml Reis; Derya kaptan Davut Paa ve hkmdara, Osmanllar spanya'daki Endls Ms-lmanlarna yardma komak gerektiini anlatan olmutur." Keml Reis; 1511'de Gelibolu'ya dnerken iddetli bir frtnada gemisi batt ve kendisi boularak ehid oldu. Keml Reis; haritasyla mehur Pr Reisin hem amucas hem de hocasyd. Keml Reisin uzun menzilli toplan gemilere koydurmas byk yenilikti.

YAVUZ SULTAN SELM Babas: Sultan II. Byezid Han Annesi: Aie Sultan Doum Tarihi: 1470 Vefat Tarihi: 1520 Saltanat Md.: 1512-1520 Trbesi: stanbul Fath Yuvuz Selim Camii Yan. Tahta Geii Sultan 2. Bayezid Altm iki yana girdiinde; Yenierilerin arzularnn ehzade Selim'i, Selim-i evvel yni 1. Selim olarak Devleti Aliyye'nin tahtna davet buyurmalar, ve ehzadenin babasna red edilemeyecek erait iindeki srar Hazreti Bayezid-i Vel'nin taht saltanat terki ve bir ay gibi ksa bir mddet sonra ahirete intikal etmesi Osmanl Devletinde yepyeni bir dnemin almasna vesile olmutu. Osmanl tarihine dikkat edersek unu grrz ki; hafif tertib duraklamalar ileride yaplacak byk olaylarn, kazanlacak zaferlerin ve fetihlerin hazrlk safhalar olduuna kanaat getiririz. Bu kanaatimizi belki fazla afaki bulanlar olacaktr ammd u misalle gzler nne sermek isteriz. u anlarda ya enaz krk olan insanlar iyi hatrlarlarki Mehter Takmn stanbul'un Fethi'nin beyznc yldnm olan 1953 senesinde ilk defa mahede etmek imkn elde edilmiti. Tek parti devrinin otoriteleri maziden olan her miras kilit altna almas gibi Mehter ve takm da bu kategoriye dahil etmiti. te 1953 senesi 29 Mays gn

mehter Takimi'nn yryn biraz tuhaf bulanlar ok olmutu. yle idi ki, hl yledir nk esasta da yleymi; iki adm atlyor sonra bir duru fakat o duru yle azametli ve karsndaki insana korku veren, dosta ise ne yapacan bilen byle yrr dedirtip gven veren bir yry tarzdr. Bu yrye biraz dikkat edilirse atlan admlarn o durular annda hesapland aka grlr. te Devleti Osmaniyye de byle bir mddet duraklad m bu yeni bir dnemin hazrl eklinde neticelenmitir. Bavezid-i Vel devri, kendi safha hayatn verirken zirketti-riimiz sebebler yznden biraz duraklamalar geirmiti. Taht-, Osmaniyi dolduran yeni Padiah gen demiyoruz nk 42 vasnda idi. Cesaret, ecaat, kuvvet, maharet celdet en mhimi mSere olan muhabbeti ile byk iler yapacann emarelerini tayordu. Yavuz Sultan Selim, Hicr 876/Mild 1470 ylnda domutu. Saltanat sekiz sene gibi ok ksa bir mddet devam etmi fakat bu kadar ksa mddet iinde Bu dnya bana dar geliyor diyecek kadar ileri hakikat klmt. Yavuz Sultan Selim tahta clus ettii zaman aabeyi Kor-kud Sultan da Dersaadet'te bulunuyordu. Yavuz Sultan Selim Ebul Hayr namsyle anlan bu lim ehzade aabeysinin canna kymad. Ona sancak verip selmetle sancana gnderdi. Saruhan sanca Korkut Sultan'n eski sanca idi. Yine oras ona verilmiti. Amasya sancanda ise Ahmed Sul-tan'a vazifesine devam emir olunmutu. Yavuz Selim'in oiu ehzade Sleyman kefe sancandan dersaadet'e davet edilmiti. Bu arada ehzade Ahmed Sultan kardeinin tahta kn kabul etmediini gsteren bir harekete girimiti. Oiu Al-eddin Suitan Bursa'ya gndermi ehri zapteden ehzade Aleddin Sultan, halka ar vergiler yklemiti., Bu haberi alan Hazreti Padiah ilk i olarak Anadolu sahillerine yirmi-be karakoldan mteekkil bir donanmay gndejrip onlar devriye gezmekle vazifelendirdi. Byle yapmasndan ikinci bir Cem Sultan olayna imkn brakmamakt. nk o aslan penesi ile isyanclar perian edeceine man tamd. Ele geiremezse bunun da Cem Sultan gibi Avrupa'ya snmas devletin yeniden elinin kolunun balanmasn inta ederdi. Bu tedbiri alan Sultan, Orduyu Hmayun'un bana geib Bursa'ya yrrken olu ehzade Sleyman' Dersaadet'te kayrnakam- saltanat olarak brakmt. Aleddin Sultan amcasnn geldiini grnce soluu ta Malatya'nn Darendesin-de ald. Padiahn, olunu kovaladn duyan ehzade Ah-med Sultan derhal Amasya'dan firar edip iki mahdumunu ah smail'in yanna gndermiti. Hazreti Yavuz Selim Amasya sancan Davut Paazade Mustafa Paa'nn idaresine verip, kendisi Bursa'ya dnd. Artk durum anlalm taht saltanat Ahmet Sultan tarafndan redde oullar dahi bu ite vazife almlard. Yavuz Selim, Ahmed Sultan'in isyanna katlan ocuklarnn beini cezalandrm ve Bursa'da bulunan kinci Murad'n trbesine defnettirmiti bile. unu sylemek gerekiyor ki, Mizanc Murad Bey tarih umumisinde her padiahn devrini an'atmaya baladnda o gne kadar idam edilen ne kadar

ehzade varsa onlar tekrar tekrar anlatr. phesiz ki, bu idamlar alklamak icab etmez, fakat gryoruz ki, devaml bir isyan ve ayaklanmalar bu hanedan mensuplarndan geliyor. Murad Bey sz konusu tarihini bildiiniz gibi cennetmekn Abdlhamid Han zamannda mahkm olarak bulunduu Rodos kalesinde yazmtr. Osmanl Sultanlarna bu noktada yni idamlar noktasnda btaraf olarak deil de birtaraf olarak bakmasnn rol var mdr acaba? Kendisi ve bir de her eyi bilen lemlerin rabbi bilir. Murad Bey zerinde duruumuz bu zatn cidden mnevver ve cennetmekna (Abdlhamid) olan ballndan dolaydr. Yoksa bat taassubunun ballar olanlara szmz yoktur. Onlarn vazifeleri bu muhterem insanlara di bileyip hezeyan savurmaktr. Korkd Sultan Meselesinin Halli Yavuz Selim'in, ehzade Ahmed Sultan'n ocuklarna vapt muameleyi duyan Korkud Sultan yanna asker toplayp taht ele geirme hazrlklarna balad srada Hz. Padiah onbebin askerle Manisa nnde aniden belirdi. Korkud sultan yanna ald muhasibi Piyale beyle birlikte teke sancanda bir maaraya kendilerini zor attlar. Yirmi qn kadar orda saklandlar. Yiyecekleri bittiinde Piyale Bey maaradan kp yiyecek temini ve Avrupa'ya kaabilmek iin are ararken Teke sancann adamlar tarafndan yakalandlar ve Bursa'ya gnderildiler. Burada Piyale Bey'i Korkud Sultan'dan ayrdlar ve idam emredilen Korkud Sultan cellttan bir saat kadar msaade isteyip bir mersiye yazp Padiaha verilmesini istedi ve boynunu kirie uzatt. Hazreti Padiah mersiyeyi okuduunda ok zld. Onlar yakalatan onbe kadar Trkmen ihsan ahane beklerlerken Padiah Hazretleri bunlarn da idamn emretmiti. Ahmed Sultan'n dam Ahmed Sultan yirmibin svari askeriyle Amasya'dan Bursa'ya doru yola kt. Kei da nlerinde Anadolu Beylerbeyinin kumandasndaki Padiah kuvvetleri ile karlat ve kazand. Eer durmayp hemen Padiahn zerine y'rseydi belki de tarih bir baka tecelli edecekti. Fakat eyhl Ekber Muhiddin bni Arab Hz.leri dememi miydi: Sin, Sna girdiinde bizim kabrimiz meydana kar. te Ahmed Sutan'n isminde Sin harfi yoktu fakat Yavuz Sultan Selim ismiyle o Sin harfine mlikti. kinci muharebe Yeniehir nlerinde vukubuldu. Bir ok rnslmann kan akt fakat zafer ve taht Yavuz Sultan Selim'de kald. Esir olarak yakalanan ehzade Ahmed Sultan celld Sinan'n elinden ecel erbetini iti ve Murad' Sani'nin trbesine gmld. Bu srada tarihler Hicri 919/Mild 1513 yln gsteriyordu. aldran'a Doru

Safev trklerinden olup mezhebi ia olan ah smail Yavuz Selim'in tahta clusunu tebrik iin eli gndermekle beraber Osmanl'nn dou hududlarnda i mezhebinin propo-gandasn icra etmekten ekinmiyordu. Yazd iirlerin Trke olmas hasebiyle bir ok insann bu sapk mezhebe meyline sebeb oluyordu. ilik felsef bir saptma neticesi olmakla beraber aslnda siyas bir harekettir. Bu siyasetin doruk noktasna ykseldii bu sralarda nmayan idi. ah smail esasta Ahmed Sultan tarafn tutuyordu. Fakat ehli snnet mensubu Ahmed Sutan' tutuu cidden Ahmed Sultan' sevmesinden deil Yavuz Sultan Selim'e alternatif olmasndandi. Bu arada Hazreti Padiahn Bursa'ya yry srasnda kaan Aled-din ah Msr'da vebadan lmt. Ahmed Suitan'n dier olu ehzade Murad' yanna alm, ondrt sene sren devaml muharebe tecrbesiyle Yavuz Sultan Seiim Hazretlerinin karsna kmaya marur bir ekilde karar vermiti. Hazreti Padiah yzseksen bin kiilik ordusuyla Sivas'a geldi. Sivas nlerinde Orduyu Hmayun'a bir resm geit yaptrd. Bu resm geit ok muhteem bir resm geid oldu. Bilhassa cennetmekn Sultan Bayezid-i Vel Hazretlerinin gelitirmi olduu seyyar topu birlikleri, seyredenlerin gzlerinin falta gibi almalarna sebeb oldu. nk bu toplar istihkmlara sabit olmayp gayet hareketli arabalara yerletirilmi esnay harpta arzu edilen cihete ate edebilmek imknna sahip klnmt. Burada bir hatrlatma yapalm. Bu satrlar okuyanlar bu buluu bugnn artlan iinde mtala ederlerse phesiz ki ok basit bulurlar. Fakat gnnn artlar iinde dnebilmek ancak bu bulularn ne azim bir teknik sahibi olan ecdadmzn varln hatrlar. nk o sralarda Avrupa'da daha tuvalet dahi bilinmiyor, imdi hastalara ve kk ocuklara kullanlan oturak gibi kaplara def hacette bulunurlard. Londra'da yaz gn herkes emsiye ile gezerdi. Bu gneten korunmak iin deil ikinci ve veya nc kat'tan zerine atlacak pislikten korunmu olmak iindi. Yine o sralarda Avrupann en gelimi insanlar olan valyeler dahi en ufak medeniyet kurallarndan habersizdirler. Anlatlr ki, bir yuvarlak masa valyesi toplantda sm-krdnde karsndakinin omuzundan ap duvara yapm ve muhatabnn aman demesine mukabil yaralanmadnz ya dostum diyerek en yksek mensuplarnn dahi medeniyeti insaniyeden ne kadar mahrum olduklarn anlatr sanrz. Bugn hayran olduumuz bat medeniyetinin mazisi budur. Maalesef milletimizin son altm yldr biz yle berbadz, byle ktyz diyenleri bu altm yl iin sylyorlarsa belki mazurdurlar amma bu fikir ve grlerini o anl ecdadmza da temil ediyorlarsa yaptklar yedikleri kaba pislemekten ibarettir. Evet geleiim aldran'a doru... Resm geidin bitiinden sonra zaferler babuu Yavuz Se-lm ordusunun krkbin kadar kuvvetini Kayserime Sivas arasna serpitirdi. Bu bir bozgun halinde (Allah muhafaza) bozulacak asayii temini nizm dahiline sokmak iin dnlmt. Erzincan tarafna doru yannda yzkrkbin kiilik mcahidini havi olarak yrye geen Padiah Hazretleri resm geidin raporlarnn ah

smail'e oktan vardn tahmin ediyordu. Bu arada Hazreti Padiah ile ah smail Safev arasnda nameler teati ediliyor, ince nemaket satrlar arasndaki hareketler her hangi biru sulh imknn ortadan kaldrmaktan baka bir ie yaramyordu. Yalnz eliler gitikleri yerlerden dnebiliyorsa bizar da malmatlar getirmi oluyorlard. Cbin kilometreye yakn bir yolu kat etmi olan Orduyu Hmayun sabrszlanmaya balamt. Hele ran hududuna girip de ah smail ve askerinden eser grlmeyince artk dnp gitme istekleri oalmaya balad. Bunun zerine bu ileri kkrtan bir ka kii derhal idam olundu. ah smail, Osmanl Ordusunu slm'n klc mcahidleri, a brakmak iin o taraftaki btn ekin ve yiyecekleri yaktrmt. Fa-kat bu gelen ordu bir babozuk kafilesi deil cihann en byk kumandanlarndan Yavuz Selim'in idaresinde bir ordu idi. O ordu adaletle idare olunan, etrafndaki kylere sarkntlk yapmayan, zmcnn bandan kopard bir salkm iin bir kese ake balayan bir Orduyu Hmayun idi. Osmanl Ordusunun ta stanbul'dan kalkp buralara gelmesi byk bir iktisad olaydr. kiyz bine yakn insan ve bu insanlar tayan atlar, arabalar ve ykleri eken kz, manda gibi hayvanlar her halde alk ve susuzluklarn havadan nefes alarak temin etmiyordu. Hele arpacak bir ordunun gdasnn daha mkemmel olmas icab ederse bunu temini phesiz ki, byk bir iktisad olaydr. Zaferle neticelenen bu sava bu lojistiin mkemmel bir ekilde icra edildiinin kesin delilidir. Ylmaz ztuna Bey Trkiye tarihi'nde bu uzun mesafelerde yaplan iki sefer misal gsterir. Bunun ilki Napolyon'un, ikincisi Hitler'in Rusya seferleridir ve neticenin ise seferi yapanlarn fec mal-biyyetleri olmasn bir dnrsek aldran muffakiyetinin yalnz sava meydannda deil oraya kadar geliteki mkemmel organizasyonun tesiri olduunu gz nne almalyz. aldran Savann cereyanna gemeden evvel son bir olay anlatalm. ah smail ortada grnmyor, her taraf didik, didik aranyor netice alnamyor. Bunun zerine yine Koca Sultan Yavuz bir kadn elbisesi diktirip bir nme ile ah smail'e gnderiyor. Bu tahamml edilmez hakaret her halde ah smail'in meydana kmasna yetiyor. aldran Meydan Muharebesi Ve Neticesi Tarihler Hicr 920/Mild 1514 yln gsterirken Osmanl Devleti Anadolu yakasnda yapt muharebelerde Anadolu yakasnda yapt muharebelerde Anadolu askerini sa cenaha Rumeli askerini sol cenaha alrd. Eer sava Rume tarafnda olursa bunun tersi yaplrd. Sinan Paa Anadolu Beylerbeyi olarak sa cenahta, Rumeli Beylerbeyi Hasan Paa sol cenahta, merkezde Zaferler Padiah yer almaka beraber hemen nnde Hersek'li Ahmed Paa ve Mustafa Paalar yer almt. ah smail ise kendi ordusunun sa cenahnda yer alm bylece Rumeli askernin karsna dmt. Diyarbakr hkimi stad Mehmed Han' ve ileri

gelen kumandanlarn kendi ordusunun sol cenahna merkeze ise kendisinin ba veziri olan Seyyid Abdlbaki efendi ve Mehur Seyyd erif-i Crcani torunlarndan Seyyid erif bulunuyordu. Bayezid-i Vel Hazretlerinin gelitirmi olduu topu birlii mkemmel bir ekilde tanzm edilmi ve Orduyu Hma-yun'un n alev ve lm pstrken sn bir duvarla rlmt sanki. te ah smail iyi bir kumandan olmasna ramen kurbu nevafil sahibi Yavuz Sultan \Selim Hazretlerinin phesiz ki dnya ilerinde de ayarnda deildi. Sava oniki saat srmeden kaybetmesine vesile olacak hatay iledi. Haddi zatnda avantajlar ah smail tarafnda idi. yle ki; Orduyu Hmayun 3000 km'lik bir yol kat etmi, yorgun ve uzun mddet ia kuvvetlerini aramaktan bezgindi. i'ler stelik kendi topraklarnda bu sava yapyorlard. phesiz ki bunlar byk avantajlard. Ayrca moral bakmndan da durumlar iyi idi. Son yllarda ki bu ondrt senedir yaptklar btn savalarda galip gelmilerdi. Byk hata u oldu. aha kumandanlar dediler ki, bu toplar bize ok zarar verecek, bir tedbir almalyz. ah cevap verdi ki; o toplar-onlarn bana bel olur. nk saldry yandan yapacaz. Onlar o toplan binbir glkle evirene kadar biz onlarn balarn omuzlarndan drrz, dedi. Ve sa cenahndan Rumeli askerinin zerine hcuma kalkt ve o zaman ard. nk toplar o kadar ksa zamanda yn deitirmiti ki ancak kendi dizginini ekmeye vakit bulabildi. Topu kumandan Aydn Paa askerine kendisi iaret vermedike ate edilmiyecek diyerek tenbihte bulunmutu. Kzlba askeri toplarn tesir sahasna girince o yuvarlak azdan kan ate glleleri, ah smail'in yalnz askerini cehenneme gndermiyor kafasnda dzd hayallerin sonunu da iln ediyordu. ah smail'in askerleri ar zrhlar iinde zor hareket ediyorlard. Buna mukabil Osmanl mcahidleri, Ehii Snnet Ve'1-Cemaat nanllar, kendilerini Rabbine smarlam, pazulara kadar suval kolar, cepkenlerin gsleri ak pala savuruyorlar ve zrh ekleri arasndaki yerlere soktuklar kllar dmannn iini bitiriyordu. Hele bunlar yere bir dt m ayaa kalkmalar iin yardm lzmd. Sava meydannda o yardm kolay bulunur nesne deildir tabii... Hava kararmadan bu sava bitmi, ah smail malp ve mnhezm olarak kaabilmi fakat harp meydannda taht ve tacnn yanna hanm Tal hatunu da brakmt. Tebriz'e kaan ah smail zaferler padiahnn oray da alacan bildirinden ran'n iyice ilerine kamay tercih ediyordu. Her iki taraftan kumandanlar seviyesinde ok kayp vard. Sah smail'in Baveziri ller arasnda idi. Osmanl mca-hidlerinin ehidleri de az deildi. Rumeli Beylerbeyi Hasan Paa bir okla vuruldu saff harbin dna karldnda ruhu teninden ayrlm ehadet nasip olmutu. ah'n karsnn harp meydannda ii neydi denilebilir. yle aklamak isteriz. ah smail ordusunun sava alanndan kamamas iin herkesin hanmn savaa getirirdi. Dolaysyla kendi hanmlarndan ikisini de bu savaa getirmiti. Bu savata Osmar! askerinin eline esir olarak ok miktarda da kadn gemesi ah'n

kadnlar savaa getirmesinden dolaydr. imdi bu sava sebebiyle maalesef gnmzde dahi erefli l-i Osman hanedannn bu byk Padiah Yavuz Sultan Selim hakknda ileri srlen, ite Iran elisini haps etti, efendim ah'n hanmn bakasyla evlendirdi, tccarlarnn malarna el koyuldu gibi meseleleri daha o zamanlar Kaanun Sultan Sleyman merhum Padiahtan sonra taht Osmaniyeyi erefendirdikten sonra bir sohbet srasnda bu meseleleri ortaya atar ve sanki bugne k tutarcasna aklanmasna vesile olur. Bu bahsi zetleyerek Tact-tevarih sahibi Hoca Saadeddin Efendinin satrlarndan nakledelim: Bildiiniz gibi Hoca Saadeddin Efendi Hazretleri Eri zaferinin manev ftihidir. Yeri gelince gsterdii metanet ve zafere olan mann anlatmaya gayret edeceiz. Hoca Saadedin Efendi ayn zamanda Yavuz Sultan Selim'in sr arkada Mehur Hasan an'n mahdumudur. Bundan dolaydr ki Yavuz Sultan Selin, devrini en iyi anlatan tarih Hoca Saadeddin Efendinin Tact tevarihidir. Yukardaki bahsimize dnelim Hoca Saadeddin Efendi yle anlatyor: Makbul brahim Paa ve babam Hasan Can Kaanuni Sultan Sleyman'n bir sohbetindeydik, Paa Hazretleri bana dnp Sultanmz; pederlerinin baz ilerine itirazlar vardr. Siz ki merhum padiahn sr arkada idiniz herhalde, bunlar da bilirsiniz aklasanz da iyi olur nk sultanmz isterler. Kaanuni: Bizim Padiah babamz hazretlerine itiraz haddimiz deildir, fakat sebebleri bilirsek daha rahat ederiz. Hasan Can: Nakledeyim; ancak siz sorun! brahim Paa: Mesel eliye zeval olmaz dsturu btn hakanlarmzn zerine durduu nesne iken ran elisi Mr Abdlvahhab gibi lim bir zat nasl haps eder uygun muydu? Diye ilk soruyu sorar. Hasan Can: ah'n yaptklar mutlak halledilmesi harbe kalm ilerdendi, nk yapt propoganda milleti slmiy-yeyi ilhad ukuruna srklyor, mutlaka nlemek lzm. Eli ise ah'a sz vermi, mutlaka sulh yapacam, bizim bu hassasiyetimizi bilmez gibi. brahim Paa: Peki ah'n eini bakasna nikahlamak nasl oluyor? Hasan Can: O karar slm ulemsna sorularak verilmitir. er' erifin ruhsat verdii ii yapmaya itiraz olur mu? Husu-sen Tci zade Cafer elebi limlerin nde gelenlerindendi, eriata aykr olsa alr myd? Hem bilirsiniz ah byk, kk herkesin evine dalar mahremlere irkince satard. ou kadnlar bu yolla sarayna doldurmutur. Siyaseten de ah'n kalbinde zntlere yol amaya vesile olarak bu tutumu semi ola. brahim Paa: Tccarlarn mallarn alnmas? Hasan Can: Tccarlarn marifetiyle o yaramazlarn ellerine sava letleri geiyordu. Bunlar renen Padiah o yolu kapatt byle yapanlarn mallarn toplatp emanete aldrd diner tccarlara ibret olsun byle yapmasnlar, kolay para kazanma alkanlndan uzaklasnlar diye yapt. Yukardaki mealde cevab veren Hasan Can, Kaanuni Hazretlerinden tasdik

grmtr. Yavuz Sultan Selim'n Tebriz'e Gelii Yavuz padiah zaferler ordusunun banda Tebriz'e girdiinde ah smail'den beri zora ia mezhebine meyil ettirilen ahali sevinlere gark oldu. nk onlar sahabenin byklerine zorla di! uzatr hale getirilmilerdi. Btn camilerde Kur'an'lar okunuyor, hutbelerde drt byk halifenin ismi zikrediliyordu. Btn bunlar Allah'n verdii nusret ve zaferle getiren Yavuz Sultan Selim ve onun mcahidler ordusu olmutu. Hazreti Padiah bin kadar lim, ir ve sanatkr bir kafile olarak Dersaadet'e gitmek zere yola koydu. Hasan Can da bu kafile ile Dersaadet'e gelmitir. Yavuz Selim dn yolu zerinde olan Bayburt'u harben feth edince K kalesi kendiliinden teslim oluverdi. Dn srasnda yiyecek sknts hissediidi. Temini aka karl olarak yaplmaya alld. Fakat asker sa solu yamalamaya balaynca biraz da buna gz yuman Hersekolu Ah-med Paa ve Dukakin olu Ahmed Paa vazifelerinden alnd ve Padiahn hatrndan silindiler. O senenin Ramazan bayram namazn Niksar'da klan Padiah bu arada Zulkadir olu Alddevle'nin zerine yrd. Yaplan savata Alddevle hem devletini hem ban kaybetti, tarihler Hicri 921/MiIdi 1515 yln gsteriyordu. Diyarbakr ehrini de ayn sene iinde feth eyleyen Padiah Hazretleri, Bykl Mehmed Paa'y kumanda ettii birliklerle Safevlerin son mukavemetlerini krmak zere gnderii Kohisar'dan zafer haberini alarak memnun oldu. Bu arada byk islm kumanan Selhaddin Eyybi Hazretlerinin ru-haniyetine olan derin rabta ve sevgisi onun torunlarnn dev. ojan Mardin ile Siirt arasndaki Eyybi Melikliine el vur- mni olmutu. Hilafeti Getiren Seferi Hmayun Bu byk seferi anlatmadan evvel yine Tact Tevarih'ten bir mukaddime ile ryay sadkaya dayanan bir tebire ehemmiyeti mnasebetiyle temas etmeyi uygun grdk. Hoca Saadettin Efendi babas Hasan an'dan nakl ediliyor. Yavuz Selim Hazretleri gecelerin ounda uyumaz nafile namazlar klar, teheccd namazlarn ise hi aksatmazd. ou gecelerde de kitap okur, bazen de Hasan an'a okuturdu. Hasan Can bir gece yorgunluk ve rahatszlk hasebiyle yatsdan hemen sonra yatar ve sabaha kadar uyur. Sabah namazna kalkp eda ettikten sonra Hazreti Padiahn huzuruna gider. Padiah Hazretleri sorar: Bu gece hi grnmedin ne yapyordun? Yorgunluktan uyuyunca sabah namazna kadar uyumuum diye cevab verir Hasan Can. O zaman Padiah Hazretleri sorar ne rya grdn?-. Hatrlayacak bir rya grmedim efendimiz diyen Hasan Can padiahtan u sz itir. Btn gece uyuyasn ve rya grmeyesin, ekinme syle. Hasan Can: Yemin ederek rya grmedim Sultanm deyince Padiah Hazretleri: Acayip itir bir rya

vardr grlm ola. Hasan Can Padiahn yanndan ayrlr. Dne dne kapu aas dairesine gider, bakar ki Hazine-darba Mehmed Aa, Kilerciba, Saray Aas ve Kap Aas Hasan Aa oturuyorlar. Fakat Hasan Aa bir acayip gzleri yal, ban nne emi dnrdr ur. Hasan Can sorar: Nedir bu hal Hasan Aa? Dier misafirler cevap verir: Aa bir rys grm. Hasan o zaman srr anlar, tevekkeli Padiah durmadan bir ryadan sz eder. Hasan Aaya srar eder, ryasn anlattrr. yle ki; yatsdan sonra Hasan Aa uyur nk her gece te-heccde kalkar fakat yle bir rya grr ki Aa kapsnn kaps vurulur kapy aralayan Hasan Aa koridorda elbiseler iinde nur yzl bir ok asker bekleir bir insann giremeyecei aralktan drt kii ieri szlr ve kapy alan konumay alr ve der ki: Bilir misin niye geldik? Ben de buyurun dedim. Dedi ki bizler Resulllh'in ashabyz. Allah'n selm zerine olsun, bizi Resulllah Hazretleri gnderdi. Selm Han'a selm syledi ve buyurdu ki kalkp gelsin Haremi erifin hizmeti ona nasib klnd. Bizleri grrsn ki bu zat Sd-dk-i zam, bu zat mer-l Faruk, bu zat Osman Zn-nu-reyn'dir. Bende seninle konuurum Ali bn EbTalib'im, var Selm syle deyip kayboldular, dedikten sonra alamaya devam eder. Hasan Can, huzuru Padiahiye dnnce yine rya sorusuyla karlar ve yle hitap eder, Padiah Hasan Can sabaha kadar yatp uyudun rya grmemen acayip, syle hayvan gibi yatp uyudun mu? der. , Hasan Can cevap verir. Sultanm o ryay bu Hasan kulunuz grmediyse baka Hasan kulunuz grm msaade varsa anlataym deyince Padiah anlat der. Dikkatle ryay dinleyen Padiah Hazretleri: Hasan Can grrsn ki biz her zaman grevi almadan hareket etmeyiz. Babalarmz ve dedelerimiz evliyaullhtan el almlardr. Zahire kan kerametleri vardr. Bakma biz onlara benzemedik diyerek nefislerini bastrrlar. imdi bu ryay anlatmamz u dnya ilerinin baka yerlerde kararlatrlp telerin tesinden gelen habercilerle bildirilmesi ancak byle man salam ve kefi ak zatlara bu-yurulduunun binlerce milyonlarca misalinden biridir. Ru rya zerine Hazreti Padiah Msr seferine hazrlklara slar. nk iki Cihan Server Efendimiz Hazretleri (S.A.V.) zife vermitir. Bu vazifeyi hiz olduu mertebede kendisine haberdar eylediini bildirdiinden olsa gerek Padiah Hazretleri ill ryay sorar. kinci erbab Hasan Can zannyla Hasan an'a srar eder. Fakat ol tevecch Kap Aas Hasan Aa'ya olmutur. Bu ryann naklinden sonra Msr seferine avdet edelim. Yukarda naklettiimiz kutlu ryadan sonra Hazret-i padiah Veziriazam Sinan Paay krkbin askerin msellah (silhl) olarak bulunduu Kayseri'ye gnderdi. Bir ay sonra da yni Hicr 922/Mild 1516 ylnn ilkbaharnda hedefi Msr olan seferi bilfiil balatm oluyordu. stanbul'da kaymakam- saltanat olarak Pr Mehmed Paa braklm ehzade - Veliaht Sleyman Sultan Edirne'ye, Hersekzde Ahmed

Paa Bursa'ya taht muhafz olarak gnderilmiti. Yavuz Selim bu seferin ran'n zerine olduunu gstermek ve Klemenleri kandrmak istediyse de ok tecrbeli Kansu Guri'yi bu dolaba koymak mmkn olmad. Kansu Guri Suriye hududuna gelmi muhtemel bir Osmanl hcumunu burada karlamay uygun grmt. Yavuz Selim nceden gnderdii Sinan Paayla Elbistan'da birlemi ve bu arada Bykl Mehmed Paa yanndaki kuvvetlerle Orduyu Hmayuna katlmt. Arkasndan Ramazan olu Mahmud Bey ve onu takiben Klemenlerin bir valisi olan Yunus Bey de saf deitirerek hak olan taraf Sultan'n yannda yer almt. Bu arada Kansu Guri, ran'n ilerinde tiril tiril titreyen ah ismail'e ittihat teklif ettiyse de bu sarho buna cesaret edememiti. | nk aldran'da beyni blsnda patlayan yumruk ya aklm tamamen bandan almt yahut da akln tam olarak kullanabilmeye vesile olmutu. Bildiimiz odur ki Kansu Guri'nin yerinde teklifine evet diyememitir. Tabii bu Osmanl iin iyi olmutur. nk unutmamak gerekirki dman teke drmek siyaseti miyyenin icabdr. imdi Msr'a sefer yapmak bir yerde, o zaman hilfetin payitaht olan Kahire'ye yrmek demekti. Yni zerine yrnlen yalnz Klemenler deil, Kansu Guri deil ya kimdi? Halife idi, Halife 3. Mtevekkil, sanki Kansu Guri'ye bal idi. Halife-i ryi zemin vazifesini yapabimekten uzakt. Zaten Yavuz'u bu sefere kmaya iten sadece siysi ahval deil ki Cihan Serveri'nin drt byk halifesi ile kapucuba Hasan Aann ryay sadkasndaki tecelliyat ve bu tecelliyat, siyas ahvalde gsterdiinden, halin mecburiyeti mnasebeti ile Zenbilli Ali Efendi Hazretleri fetva vermiti. Nianc Hoca-zde Mehmed Celebi Hazretleri ise,-Harem-i erifin muhafz-l ve Hilfetin Osmanl Devletinin uhdesinde kalmas iktiza ettiini belirtmiti. Bu arada Kansu Guri, Padiaha eli yollamt. Fakat gelen eliler allmn dnda zrhlarn iine gmlm askerlerdi. Yavuz Selim: Kansu Guri'nin yaranda lim, fzl, ulem yok mudur? diye sordu. Ve bunlarn idamn emretti. Yunus Bey ki, (Klemenlerin bir valisi idi, Yavuz Selim tarafna gemiti) hemen Padiahn ayana dp balanmalarn diledi. Padiah bunlar af etti. Orduyu Hmayun Halep zerine doru yrye geti. Halep'in kuzeyinde Mercidabk adl mahalde iki ordu kar karya geldi. Yavuz Selim Hazretleri, zaferler ordusunun cenahlarnn kumandanlarn yle taksim buyurmulard. Sa cenahta Anadolu Beylerbeyi Zeynel Paa, Karaman Beylerbeyi Hsrev Paa, ehsuvarolu Ali Bey ve Ramazanolu Mahmud Bey, sol cenahta ise Sivas Beylerbeyi Sadi Paa ve Rumeli askeri yer almlard. Gazi Hazreti Padiah ise Yenieri ve Azeb askeri ile merkezde bermutad yerini almt. Toplar ise yine aldran'da olduu gibi bir duvar sistemi iinde dizilmitiMuharebe ok iddetli oluyordu. Bayezid-i Vel Hazretlerinin bizzat gelitirdii toplar, mahdumunun zaferlerinin istirad sebebi oluyordu. Msrllar bu muharebeye ancak sekiz saat dayanabildiler. Topularn muntazam at salvolar Osmanl kskac Klemen ordusununu sarp yok etmek zereyken firar yoluna

denler canlarn kurtarabildiler. Firar yoluna Kansu Guri de bavurmutu amma, yallk, znt ve kurtulma heyecan bu yal mslman bitap drd, atndan inince bir su kenarnda bir seccadeye uzand ve ruhunu teslim etti. Biz bir m'min olarak Bayezid-i Veli Hz.leri nin intikalinde ona gaib namaz klan bu zta Allah'tan rahmet dilemeyi vazife addediyoruz. Kansu Guri seccadenin zerinde ld zaman ona kimse sahip kamad. nk yle bir firar hareketi uygulanyordu ki herkes kendini kurtarma kaygusuna dmt. Osmanl'nn zaferlere alm sanca galebenin verdii gzellikle dalgalanyor, Klemenler malp ve mnhezim olarak sava meydann o gnn de galibi en byk slm devletinin kahraman mcahidlerine terk ediyordu. Kansu Guri, stanbul'a kadar gideceini hesapladndan hazinenin tamamna yaknn yanma almt. Fakat Kahire'de yapt hesab Mercidabk'ta, beni yanl hesapladn dercesine feryat etmiti. Hazine Devleti Osmaniyye-nin etine geti. Tarihler Hicr 922 Recep aynn 23'n/ Mildi 1516 Austos'unun 24"n gsteriyordu. Halebe Geli Zeferler ordusunun kumandanlXsal klcn gl bilei mveniyat ordusunun mbarek eri Hazreti Yavuz Selim, Cu ma namazn Haleb'de kld. Hutbeyi okuyan hatip Sahib Haremeyn lkabn ilve edince Yavuz Selim Hazretleri sr tndan hiltn kartp hatibe hediyye olarak gnderirken szleri sylemesini emir etti. Sahibl Haremeyn deil Hadi-ml Haremeyn. Hatib hutbeyi Padiahn istedii ekilde tashih edince btn herkes o gn de bu gn de bu Vel Sultann slm dikkat ve hassasiyetine hayran kalmtr. Halep'ten ayrlmadan mlekizde Kemal elebi'yi kad, Karaca Paay da muhafz tayin etti. Bykl Mehmed Paay da Diyarbakr' bo brakmamak iin geriye gnderdikten sonra kendisi am'a hareket etti. Hama da Gzelce Kasm Paa'y Humusda ise htiman olunu muhafz olarak brakan Sultan Hazretleri camiler ve zi-yaretghlara giriyor, ulem ile sohbetlerde bulunuyorken, Klemenler kendilerine bir sultan seebimek iin Msr'n ilerine kadar kamaya karar vermiler ve am kalesini mdafaa etsin diye braktklar Emir ehrin kapsn Osmanl'ya silh ekmeden amakla am ehrinin hem harap olmamasna hem de kan akmamasna vesile oldu. am ehrine giren Yavuz Selim Hazretleri Muhiddin bni Arab (K.S.) Hazretlerinin Sin, Sna girince benim kabrim ziyaret olunur tebiri ile mjdelendinden o zat eyhi Ekberin zahiri mezarna ihtiramla ziyarette bulunmu ve k burada geirmeye karar vermiti. Emev Halifelerinin payitaht olan am ehrinin fethi, stanbul'un fethi mstesna tutulursa Devleti Osmaniyyenn en mhim bir fethidir. nk Mekke ve Medine yolunun badr. Bylece Mekke ve Medine zerinde sz sahibi Devleti Aliyye olmutu. te yandan memluklar kumandanlardan Tomanbay adl zat kendilerine sultan olarak setiler. nk onlarda sultan seimle seilir idi. Seimlerden sonra Can

Berdu Gazali kumandasnda bir ordu tertib edip Gazze zerine sevkettilerse de Sadrazam Sinan Paa karsnda yeniden maibiyyet alarak ricat ettiler. Gazze'ye terif eden Yavuz Sultan Selim Hazretleri veziriazamn bu muvaffakiyyetinden dolay tebrik edip kendisine ok kymetli bir kl hediye etmekle beraber askere de bir ok mkfatlar verdi. Msr Yolculuu Hazreti Padiah Msr'a gitmek iin lden geeceini bildii gibi l yolculuunun en nemli maddesi olan suyu tamak in bol miktarda deve satn ald. Bu srada Hseyin Paa bu seferin ok zahmetli olacan belirtecek bir konuma yapt. Byk azim ve karar sahibi olan Yavuz Sultan Selim Han Hazretleri bu mtalaya kar, Hseyin Paa'nn cadn bana geirdiyse de gene de hrsn alamad. Ban boynundan cann etinden azad edip idam eyledi. Gerek Halep'te gerekse Gazze'de malbiyetler alm olan Msrllarn yeni-bir sava gze alamayacaklar hesaba katlarak hem de mslman kan dklmesin mlahazasyla Hazreti Padiah Kahire'ye bir elilik heyeti gndermeye karar verdi. Bu heyetin bana padiahn bendelerinden erke Murad Bey tayin edilmi ve Hutbenin Yavuz Selim adna okunmas yine paralara padiahn ad bulunmak kaydyla ve padiaha arz ubudiyyet etmek artyla idarenin yine onlara braklaca bildirildi. unu ilve etmek isteriz ki; Padiah Hazretleri erke olan bu Klemenlere, erke Murad Bey bakanlnda bir heyet gndermekle ne kadar sammi bir teklifte bulunduunu elbette gstermi oluyordu. Bilindii gibi Sultan Abdl-hamid Han Hazretleri Paris Konferansna Osmanl murahhas heyetinin bana kara Todori Paa'y getirmekle, meramn anlatmak istediklerine en iyi anlatabilecek dili ve vastay semi oluyordu. Tomanbay gelen elilik heyetini ok iyi bir muamele ile karlad ve padiahn/isteklerini Murad Bey'in azndan dinledi ve bunu erkn hkmet iie grmesi icab ettiini bildirip onlar ok gzel bir dairede istirahate sevk etti. Tornan-bay ileri gelen emir ve kumandanlarn toplayp meseleleri grrken teklif sarayda duyulmu her kafadan bir ses karken Alanbay adl bir komutan cotu barp armaya balad bu srada Murad Bey ile karlaan Alanbay: Hutbe okutup sikke bastrmak istermisnz. Al bakalm diye bararak Murad Beyi ve elilik heyetin hunharca orackta e-hid ettiler Tomanbay bu duruma ok zld ise de Alanbay' cezalandrmak cesareteni de gsteremedi. Padiah Hazretleri bu vakaya muttali oiunca ok zld ve bunun neticesi olarak orduyu hmayun derhal harekta geirildi, l byk bir hzla geen mcahidler, tedbirlerini fevkalde gzel olmasndan dolay in ypratc yorgunluuna duar olmadlar. Yalnz Bedevi'ler kk gruplar halinde saldrlarda bulunuyorlarsa da bu da mcahidler ordusuna bir idman vesilesi oluyordu. Bir defasnda bedeviler ok kalabalk bir gurup olarak Sadrazam Sinan Paa'nn zerine saldrdlar. Sadrazam bu saldr kuvvetlerini Tomanbay'n hcumu zan edip Padiaha haber gnderdi, bunun zerine Padiah otann

nne at baland. Daha sonra bunlarn bedeviler olduu anlalnca biraz top biraz ta tfenk atlp katklar sabit olduktan sonra Yavuz Selim, Sadrazam Sinan Pa-a'ya ok kzd adeta kellesini alacak idi. Ridaniye Meydan Muharebesi Orduyu Hmayun; l geip Msr'a dalnca Tornan-bay'dan eser bulamad. Yaplan aratrmalar neticesinde Tomanbay'n ordusuyla beraber Kahire yaknlarnda Ridaniye denilen mevkide byk hazrlklar yapm olarak bekledii istihbar olundu. Ridaniye zerine yryen zaferler ordusunun klc kutlu padiah, tarihin en byk meydan savalarndan birinin en byk harp oyunlarndan saylan u muazzam ta-biyeyyeyi uygulad. Tomanbay ordusunu tam Kahire'nin nne istihkm etmi, skenderiye'den getirttii toplarla sanki top'tan mteekkil bir duvar vcuda getirmi idi. Kazdrd hendeklere toplan yerletirmiti. Tomanbay'n bu hazrlklar Kahire'nin kuzey dousunu emniyet altna kalmt. Eer orduyu hmayun doruca Kahire zerine yryecek olursa bu hazrlklar karsnda tutunabilmesi mmkn olamazd. Zaferlerin ak olduu padiah, Tomanbay'n araziden de istifade ettiini grmt. yle ki: Tomanbay'n istihkmlarnn bittii yerde El-Maktum dann etekleri balyordu Padiah Hazretleri El-Maktum dann sama alarak dan arkasndan dolat. Ridaniye'ye gney doudan dahil oluverdi. Bylece Tomanbay'n ordusunu sa cenahndan taarruz etti. Bylece Tomanbay'n ta skenderiye'den getirttii toplar, harp sahasnn ssleri olarak kald. Padiah toplarn yeni duruma gre hazrlanmasna msaade edemezdi ve nitekim etmedi de derhal taarruza geti. Sadrazam Sinan Paa, Anadolu askeri ile sa cenahta, Rumeli beyleri ve Yunus Paa sol cenahta, Padiah Hazretleri ise her zamanki gibi orduyu hmayunun kalbgh olan merkezde yer almlard. Muharebe ok iddetle balad ve anbean iddetlenerek devam etti. Bilindii gibi erkesler ok cesur olduu kadar da maharetli savalar olarak tannmlardr. Elhak bu savata bu nam boa almadklarn gstermilerse de Cenab- Hakk'n zafer ve nusrat Veliyyzzaman Hazretleri Padiah ve mcahidini tslm olan Osmanl askeri ile beraber idi. Bunun yannda taktikte deh, ecaatta yekta olan bu ordu zaferin sahibi klcn ehli olduunu bir defa daha isbat etti. Bu muharebe daha ok srebilirdi fakat Tomanbay, Alanbay Kurtbay aralarnda fikir birliine vararak kuanm olduklar zrhlar kendilerine siper ederek padiahn zerine varp onu yok etmeyi kararlatrrlar ve bir imek hzyla dal yaptlar fakat istihbarata dayanmayan her hareketin yanl sonu vermesi burda yine tecelli etti. Padiah Hazretlerinin hangi cenahta olduunu anlamadan yaptklar bu dal yanl hedefin stne gitmelerine sebeb oldu. Karlarnda Yavuz Selim Hazretlerini bulacaklarn zan ederken Sadrazam Sinan Paa, Ra-mazanolu Mahmud Bey, Hazinedarba Ali Bey'i buldular ve onlar ehid ettiler. Kendilerinden yalnz Alanbay yaral olarak sahray harpte kald. Bu ekip iini bitirip kendi saflarna dndnde yirmibebin Klemen askerin sava alannda yere serilmi

olduunu grdler. Malbiyet sillesi "btn hametiyle suratlarnda saklamt. Bunun zerine Tomanbay ierileri kat. Dalan Klemen kuvvetleri gayr muntazam bir ekilde muhtelif ynlere doru ekildiler. Bir ksm Kahi-re'ye dnp evlerine girip mcadeleye burda devam etmeye karar verdiler ve yle de yaptlar .Hazreti Padiah bu vaziyet karsnda hemen Kahireye girmekten sarf nazar eylediler. Ota Hamayunlarn ehrin hemen nnde bulunan Sultaniye Sayfiyesinde kurdurdular. Kahire'ye snm olan klemenlere teslim arsnda bulunuldu. Bunlarn bazlar gelip teslim oldular. Bazlar ise direnmeyi tercih etiler. Teslim olan ok iyi bir muamele grm olmalarna ramen maalesef Avrupal tarihiler burada da vazifelerinin iftira etmek olduunu bilmenin idrak ve uuru iinde teslim olanlarn feci surette idam olundukarn ileri srmek gvurluunu yapmaktan ekinmemilerdir. Tomanbay etrafna toplad kuvvetlerle aniden bir baskn harakt tertip ederek Kahire'nin iine duhul etmi ve btn sokaklar bir istihkm haline getirerek mukavemete devam etti. Bu arada ehir iinde bulunan askerlerimizi ehid etmekten ekinmedi Padiah buna ok zld. Mfrezeler gnderip bu mukavemeti krmaya urald. artk ok uzadndan bkknlk gelmeye balad. ehid olan Sadrazam Sinan Paa'nn yerine geen Yunus Paa, Yenieri Aas Yakup Paa mlayim ve mutedil zatlard. Fakat padiahn celdetinden korktuklarndan bir ey syliyemiyorlardi. Bu seferin uzamas, sca*klarn basm olmas bunlara cesaret verdi. Padiaha Hutbe okunmas ve sikke baslmas teklifi baki kalmak artyla burann idaresinin bunlara braklabileceini teklif eden bir elilik heyeti tertibi hususunda gr sunup kabu ettirdiler. Elilik heyetinin gnderilmesinden az evvel ok iddetli Osmanl hcumlarna dayanamayacan anlayan Tomanbay Kahire'den km, Cize'ye ekilmiti. Elilerin Cize'de bulunan Tomanbay'n yanna varmalaryla beraber hayatlarn kaybetmeleri bir olmutu. Tomanbay Kahire'nin igal olunmasnn intikamn beyz kiilik bir elilik heyetini ehid etmekle alyordu. Bu olay Padiahn nekadar hakl olduunu gstermiti. Son bir taarruz Tomanbay'n yakalanmasn temin etti. Kendisini bir esirden ziyade bir Sultan olarak karlama nezaketini gsteren Hazreti Padiah'a nazik olmayan tavrlarla mukabelede bulundu. Tarihilerin byk bir ksm Tomanbay' devlet hizmetine almay dnen padiahn az bir mddet sonra kendisini idam etmesini etrafn kkrtmasna ve ileride bu adamn isyann gz nne ald mtalsnda bulunurlar. Ve bu sebepten idam ettirdiini ileri srerler. Biz de deriz ki; meseleye bakarken idam olunmuun cephesinden bakmaktan kendimizi syrp objektif bakmay denesek son merhaleye gelene kadar yaplanlar bir kenara brakp u beyz kiilik eflik heyetini ehid eden bir adam devlet hizmetine almak, hangi devlet anlayyla kabili teliftir. Hazreti Padiahn Tomanbay' hemen idam ettirmemesi nihai mlakattaki kaba hareketlerinin neticesinden saylmamas iindir. nk hepimiz iyi biliriz ki Hazreti Ali (K.V.) bir muharebede dmann altna alm tam ldrmek zereyken rakibinin yzne tkrmesi zerine ayaa

kalkm onu brakmtr. aran rakibi y Ali; Beni niin ldrmyorsun? deyince, Allah'n Arslani yle buyurmulardr: Ben seni Allah iin ldrecektim. Sen bana, tkrnce belki buna nefsimde karr diye korktum ve seni serbest brakyorum. Bunun zerine o zat hemen Kelime-i ehdet getirip mslman olmutur. te padiah cezas idam olan o zat yani Tomanbay' hemen mahkm etseydi belki de nefsinin karaca korkusunu duymu olmasn bu srda aramak icab eder deriz. Tomanbay idam olunduunda Padiah'in onun tabutunu dahi tad kuvvetli rivayetler arasndadr. Btn bunlar Msr'n bir Osmanl valilii haline gelmesini ve yine erkeslerden olan Hayrbay'a tevdi olunduunda tarihler Hicri 293/Mild 1517 yln gsteriyordu. Hilfetin Osmanl'ya Devri Badad'da bulunan Abbas Hilfetinin ykl zerine Msr Sultanlar Abbasi Hanedanna kucaklarn amlar hem Hilfet Makamn devam ettirmek hem de msimanlara kar bir imtiyaz olarak deerlendirilmeleri iin Halifeyi himaye ediyorlar idi. Yavuz Sultan Selim'in, Msr Sultanln lav etmesinde Hilfet makamnda Abbas Halifelerinin yirmincisi bulunan Mtevekkil Elallah vard. Halifeyi ziyaret eden Yavuz Sultan Selim onun elini pt, kendisini stanbul'a beraberinde gtreceni sylerken hem Hilfeti devir alyor hem de mukaddes emanetlerin muhafz olmak erefini li Osman hanedanna getirmi oluyordu. u olayda ok dikkat edilecek bir husus vardr ki; Hilfeti, saltanat Osmaniyye'ye getiren zat padiah matru yani sakalszd. Hilfetin saltanattan ayrldnda, saltanatn kaldrldnda bu iki makam bir de son olarak kullanan zat Hilfeti Padiah Mehmed Vahideddin Han Hazretleri efe matru yni sakalszd. Dn Yolu Padiah Hazretleri stanbul'a dnmek zere yola kmt. Sadrazam Yunus Paa ile yanyana at srerken Padiah sordu: Paa, Msr artk arkamzda kald ne dersin? Yunus Paa: Evet. Efendimiz askerimizin yarsnn telef olduu, pek ok meakkatler ektiimiz ve almamzn neticesini bir vatan hainine braktk, bilmem ki bundan ne kazandk. Diye cevap verdi. te grld gjibi koca bir veziriazam, ki Cihan Serveri Efendimiz,Hazretleri (S.A.V.)'in emirlerini bir rya'y1 sadka ile drt byk Halife vastasyla bildirmi olmasn ya kaale almamakta hele hele hilfetin ehemmiyetini idrak edememekle ne byk hata iine olduunu gstermitir. Hilfetin Osmanl Devletine gemesi btn mslmanlarm messir bir otoriteye balanmalarn inta edeceini ya anlayamam yahut da asrlar sonra szde baz

mtefekkirlerin Halifeliin bu necib millete bir yk olduunu syleyenlerle ayn derek-ta sahip olduunu sergilemitir. Yavuz Sultan Selim Hazretleri, bu mtaal karsnda bu seferi hmayunda askerin baz itaatsizliine bu tip dncelerin rol olduunu anlamas ve Sinan Paa'nm ehadetinden sonra veziriazam olan bu adamn hayat defterinin drmenin yerinde olacan kararlatrarak icabn emretti. Yunus Paa idam olunup kendi ismiyle anlan bir hann kesine defn edildi. Hazreti Padiah k am ehrinde geirmeye karar verdi. Hazreti Padiah lk i olarak eyhl Ekber Muhiddin ibni ara-b (K.S.) hazretlerinin kabri erifine yaptrd trbenin al merasiminde bizzat bulunmak oldu. am vilyetinin ilerini tanzim ettikten sonra tebdil kyafet ile bir dervi olarak Kuds' ziyaret etti. Orada Hz. brahim ve Hz. sa makamlarn da ziyarette bulundular. Msr yolunda kendisine taarruz eden bedeviler imdi fevc fevc padiahn yanna geliyorlar arz ita-atlarn bildiriyorlard. Padiah bundan memnun kalp kendilerini cmerte mkafatlandryordu. Bunlarn kalblerini Devleti Osmaniyye'ye ve Hilfeti slmiyye'ye kar sndrmak vazifesini icra ediyordu. nk ok iyi biliriz ki yeni feth olunmu yerlerin halknn ve askerinin kalbini kazanmak kt zerindeki anlamalardan ok daha nemlidir. Zaten slm'n ftuhat bu siyas muvaffakiyetle feth olunan yerlerde asrlarca devam etmi daima mslman sar, Papa'nn serpuuna tercih olunmutur. Halep ehrinde iki ay kadar ikamet eden zaferler padiah hrin imarna n ayak olacak almalarda bulunduktan onra orann da kalbini feth ederek ayrld. ki ay sren yolculuktan sonra stanbul'a geldi. Byk merasimle karland. Hicr tarih 923 ylnn recep ayn, Mild tarih ise 1518 ylnn temmuz ayn gsteriyordu. Bu arada Anadolu'da Cell namyla tannan bir adam kh Mehdi'nin memuru kh Mehdi'nin kendisi olduunu ileri srerek meydana kmt. O srada stanbul'da meydana gelen byk bir zelzele srasnda emberlita stunu yklm, baz surlar ise atlaklar gstermiti. Bu Cell bunlardan da istifade ederek etrafna yirmi bin kadar babozuk toplamsa da Padiahn grevlendirdii Ferhad Paa, ah smail'in-fikriyatnn kalnts bu herifi Elbistan ovasnda perian eylemitir. Bundan byle Anadolu'da meydana gelen bir ok isyanlara bu herifin adna izafeten Cell isyanlar denmitir. Yavuz Sultan Selimin Son Faaliyetleri Yunus Paa'dan sonra sadrazamla tayin olunan Piri Paa ok gayretli ve faziletli bir insan olarak almalara balad. Donanmann imarna byk ehemmiyet verildi. Birtakm sefer hazrhkan yaplmaya baland. Seferin Rodos veya ran'a olduun tahmin eden tarihiler vardr. Fakat ayn tarihiler, bir gn Padiah Hazretleri Piri Paa'ya barut stokunun ne kadar olduunu sormasn ve sadrazaman ise drt aylk barut stokumuz bulunduu yollu cevabn verdii

buna mukabil Padiahn ceddim Sultan Fatih Hazretleri gibi dnmek dnmem; dediini nakl ederek seferin Rodos'a olmadn beyan ederler. Ve bylece seferin ran zerine olduu meydana kar. Sorarlarsa ran zerine yaplan seferde yolun Edirne'den gemesi mi icab eder sorusuna u cevab rahata verebiliriz. Bu zerine gidilecek dmann mmkn mertebe aldatlmaya almasna matuf bir rt hareketidi, deriz. Yavuz Sultan Selim'in Hanmlar Ve ocuklar Yavuz Sultan Selim'in Hafsa Sultan adl hanm, gzelliiy-lede bilinen bakadndir. Kaanuni Sultan Sleyman'n annesi olduu gibi kzlarnn da annesidir demektedir aatay Ulu-ay. Bu hususda Oztuna ise, Aye Hafsa Sultan olarak tantr ve Yavuz Selim'le izdivacn 1494'de Trabzonda yaptn ifade eder. Hatice, Fatma ve Hafsa sultan hanmlar dourmu olduu gibi Kaanuni Sultan Sleyman'n da validesi olduunu, Vlidesultan'lk da yaptn ilve eder. 1520'de balayan, vlidesultanlik dnemi kendisinin 1534'deki vefatyla sona erer ve kocas Yavuz Selim'in trbesinin yanna defno-lunur, olu Kaanunide annesine birtrbe yaptrr. Bu trbe; 1892 stanbul'da iddetle hissoiunan zelzelede yklmtr. Clluay, Hafsa Sultan'n kocasna yazd mektuplardan Yavuz'un baka hanmlar olduunu ortaya koyuyor. Edirne'ye yakn, Hafsa kasabasn ihya etmi olup ad verilmitir. Ayrca bir de klliye yaptrmtr. Tarihi li; Yavuz'un ehzadeliinde criyeleriyle vakit geirdiini bunlarn iinde ad bilinmeyen birinden, olu olduunu ve mehur veys Paann, Yavuz Selim'in olu olduunu bizzat Yavuzun akladn kaydeder. Kaanuni, bunu bildii iinde veys Paaya, daima muhabbetli davranmtr ve bakentten de uzak tutmutur. nk; Yavuz Selim'e o kadar benziyordu ki bunun skntya sebeb olabileceini kestirmekteydi. Yavuz Selim'in dier bir hanm Tatar Hn Mengli Giray'n kz olan Aye hanmdr. Yavuz'un kzlarnn, Beyhan ile ahsultan adl kzlar bu hanmndan dodular. Yavuz Selim'in kzlarna gelince ztuna yedi kz olduunun tafsilatn verirken, buna luay say olarak alty verir ve Gevherhn sultanda ittifak edemezler ve ztuna'nn yedisi burdan domaktadr. Gevherhn Sultan 1494'de domutur. 1509'da sfendyarouarndan Sultanzde Mehmed Bey'le izdiva yapmtr. Bu zt aldran'da 1514'de ehid olmutur. Hadice hanm sultan 1496'da dodu. 1582'de stanbul'da vefat etmitir. 1505 ylnda skender Paa ile evlenmitir. Daha sonra da Makbul brahim Paa ile 2. izdivacn yapmtr. Vefatnda Sultanselim camiinde ehzadeler trbesine defnolundu. Beyhan Sultan; Yavuz Selim'in, Tatar hn'nn kz olan hanmndan Aye hatundan dnya'ya gelmitir. Ferhad Paa le evliydi. 1559'dan nce lmtr. Fatma Sultan ilk eini bizzat kendisi boamtr. 2. evliliide Dukakinzde Ahmed Paa ile vukubulmutur. 1555'de, Dukakinzde idam olunduundan 3. evliliini Damad Hadim brahim Paayla yaparak Duka-kinzde'nin idamna ok zldnden bu evlilii hatr evliliiydi. Hafsa Sultan; Saray niversitesi denilen Enderundan yetien

skender beyle zdiva yapt. Kocas 1515'de idam olununca bu hanm bir daha evlenmedi ve 1538'de vefat etmitir. Doum tarihi ve baka bilgiler mevcud deildir. ah sultan, Devletah Sultan olarak da anlmaktadr. Ltf Paa ile evlenmitir. Kaanuni; Ltf Paann kardeine yapt muameleye pek zlyordu. Sonunda boandlar. Sadnazamlktanda atlm oldu Ltf Paa. Bu hanmsultan 980/1572'de vefat etdi. Yavuz Selimin trbesinin yanandaki trbeye defnolunmutur. Hanm hatun'unsa; sadece vezir oban Mustafa Paa ile izdiva yaptna jdak bilgi mevcuddur. Yavuz Selim'in oullarna gelince; veys Paay da dhil edecek olursak, Kanuni Sultan Sleyman, ehzade Orhan, ehzade Musa ve ehzade Korkut'Ia birlikte be olu dnyaya gelmitir. Yavuz'un lmnde yalnz Kaanuni hayattayd ve dierleri de kk yalarda vefat etmilerdi. Yavuz Sultan Selim'in Sadrazamlar Ve eyhlislmlar ise; u zevaddr. Ancak buna gemeden evvel diyelim ki, hilafetin Osmanlya gemesinden sonra eyhlislmlk makam ihdas olundu, halbuki daha nceleri de Osmanl devletinin idaresinde islmn esas olduunu hatrlatalm ve bu meseleleri idare eden ve zen ehil kimseler vard ve saylanda az deildi. Ancak; eyhlislmlk makam, hilafet makamnn, ayrlamaz bir danmanl olduunu hatrlatarak syleyelimki sadrazamlarla beraber eyhlislmlarn da grev trihlerini bu satrlarda vermeye alacaz. Sadnazamlar bakmndan zor bir padiahdr, Yavuz Sultan Selim hn! Taht'a clis olduunda Koca Mustafa Paa makam sadarette idi. 1512/12. aynda Hersekzde Ahmed Paaya mhr hmayun verildi. Bu ztn 4. sadareti 1 sene, 10 ay srd ve 28/ekim/1514'de nihayete erdi. Onun yerine Dukakinolu Ahmed Paa 8/eyll/1515'e kadar 8 ay, 11 gn sadaret srdrd ve idam olundu. Sadaret 5. defa Hersekz-de'ye verildi bu sadareti de 7 ay, 17 gn srd ve be defa geldii makam sadarette yekn olarak, 8 senel8 gn kald. ehid Hadim Sinan Paa 26/nisan/1516'da sadrazam oldu ve 8 ay 11 gn sonra sava alannda, ehadet erbetini n ettiinden sadaretle beraber hayat da gitmi oldu bu seferde vazife 22/ocak/1517'de Ynus Paaya verildi ve bu ztda 7 ay, 22 gn, sonra yni l3/eyll/1517'de sona ermek zere srasn savd. Yavuz Selm'in son sadrazam Piri Mehmed Paa oluyordu ki, padiahn, yedi defa sadaret tebeddlat yapt ve bunun iki defasnn Hersekzde ile olduunu gz nne alrsak sekiz ylda alt ayr sadrazam istihdam etmi lur Yavuz Selim hilafet-i seniyyeyi l- Osmna getirdiinde Hafta makamnda, Zenbilli Ali Efendi 1503 ylnn 2. ayndan Keri oturmaktayd. Hilafetin gelmesi, makam- meihatin ihdas ve de Zenbilli'nin 1525'in 10. ayna kadar grevde kalm olmas, tabiatyla ilk eyhlislmn o olmasn gerektirir Ki Yavuz'un l/ekim/1520'de vukubulan vefat zerine be yl daha meihat dolduran Zenbilli Yavuz'un ilk ve son eyhlislmdr. Tabii; Kaanuni'ninde ilk eyhlislm

olmas uhdesindedir. Yavuz Sultan Selim'in Vefat Yavuz Selim'in vefatna sebeb olan rahatszln ir Pene ismi verilen bir bann acya tahamml edilemeyip sktrl-masndan meydana geldii bir vakadr. Biz imdi sene evvele dnerek Tact Tevarih sahibi Hoca Saadeddin Efendiyi dinleyelim: Babam (Hasan Can) anlatt ki; Saray hocalarndan Molla emseddin adl bir zat muhterem vard ki teheccd namaz klar ve seyr slk deryasnda kulalar atmakla tannm idi. ok seri yaz yazar bir Mushaf- erifi on gnde tamamlar idi. Kendisine Padiah Hazretleri bir Tarih-i Vassaf sipari buyurmular ve ka gnde bitirebileceini sorduklarnda: Molla emseddin Efendi 25 gnde tamamlayacan bildirmi ve dedii gnde tamamlayabilmek iin gayretle yazmaya balamt. Fakat ok sevilen ve saylan bir zat olduundan dolay ziyaretisi ok oluyor, vazifenin yetitirilemesi iin sebeb zuhur ediyordu. Bu sebebten odasnn kapsn parmaklkla kapatm ve ierden kilitlemek suretiyle bu ziyaretlerden dolay iin gecikmesini nlemi ve suratla yaz yazyordu. te gene bir gn yazya dalmken ban kaldrr bakar ki Ricali Gayb'dan bir zat muhterem yannda belirmitir. Kap kilitli olmasna ramen zatn orda mevcudiyyeti srra agh olanlar iin nemli deildir. Mola emsddn Efendi byle srlardan bhaber olmadndan hi armaz. Ve o mbarek ziyaretiye adab iinde sorar: Arap diyar btnyle Osmanl lkesine katlacak m? Cevab udur: Selim Han bu vazifeye tayinlidir. Haremeyne hizmet ona ve onun soyuna vazife olarak verilmitir. imdi cihandaki slm Padiahlar arasnda gzde olan Selim Han'dr. Ve o Selim, Ehlullh halkasnn dnda deildir. Molla emsddin ikinci bir sual sorar: Saltanat sresi uzun srer mi? Cevap yle gelir: undan sonra yl vakti vardr. jte bu keramet ir pene bir vesile olarak teceli eder. Yavuz Sultan Selim bu ir Pene ileti vesilesiyle Hakk'a yrrken Nedimi Hasan an'a sorar: Hasan bu ne haldir? ' Hasan Can: Allahla beraber olmann zamandr efendimiz. Der Cevab mthitir: Hasan, sen bizi bu ana kadar kimle bilirdin? Burada grld gibi vahdeti vcuda kail mertebesi makam mutmainneyi bulmu bir Vel kulun verebilecei cevap btn ihtiamyla parlamaktadr. Hasan Can, Padiah Hazretlerinin emri zerine bir kerre tamamlad Surei Yasin'den sonra ikinci defa okuduu srada Selmn kavlen min Rabbin Rahm yeti kerimesine laiinde Sultan Hazretleri ayn yeti tekrarlyarak sa

eli-n ehadet parman kaldrarak intikal eder. Bu intikal srasnda mekn bir adr ve bu adr orlu civarnda kurulmu ota hmayundur. Tarih Hicri 926/miIdl 1520 yln gsteriyordu. Padiahn lmn gizlemek yine andeme geldi. Hazreti Ebubekir'e varan soyuyla msemma Sadrazam Pir Paa gz yalarn sildikten sonra Hasan an'a tedbiri ile alamay kesip Hud sresini okuyarak sabah ettiler. Bu vefat haberini sekizgn saklamak mecburiyetinde kaldlar. Sultan Sleyman tek vris olmasna ramen yine de haberin gizlenmesi icab etti. Btn tarihlerde mttefiklerdir ki, merhum Padiah gasl olunurken edep yerini iki defa eliyle setri avret eylemitik Hekim Kazvini, Hekim Osman ve Hekim Isa bu setri a\ ret olayn grnce Alahu Ekber diyerek salvat erfe getirmilerdir. te ksa mrnde ve sekiz sene sren taht! satanatnda at srtndan inmeyen bu gazi padiahn cenaze namaz Fatih Camii erifinde klnd. Cihad'dan vakit bulamayan zat padiah bir camii erif ina ettirememiti. Bugn bulunduu yere defnedilen merhum hayrl evld Devleti Osmaniyye'nin en uzun saltanatl Halife ve padiah Kaanuni Sultan Sleyman Hazretlerinin babasnn adna izafeten yaptrlm Yavuz Selim camiinin bahesinde kalan trbesinde medfun, ruh-u p-ki ise asumanda pervaz olarak o canipten bugn dirili iinde bir nesil yetitirmeye mezun zat'lan temaa eyliyor ve Mslmanlarn bu davetlere komasn memnun ve mte-bessim seyrediyor. Ey; Bu cihan bana dar geliyor diyen Veliyyz Zaman Hazretleri Padiah Yavuz Sultan Selim semti senin ruhaniyyetine yaknl ve zahiri kabrine muhafz ve trbedar olmakla ne r nse azdr,. Cenab- Mevla Hazreti Padiaha ve btn li Osman hanedannn padiahlarna rahmet ve efaatlerine biz kullarn da nail eylesin.

KANUN SULTAN SLEYMAN (MUHTEEM) Babas: Yavuz Sultan Selim Annesi: Hafsa Hatun Doum Tarihi: 1494 Vefat Tarihi: 1566 Saltanat Md.: 1520-1566 Trbesi: stanbul Sleymaniye Camii Avlusu. Sekiz senelik saltanatnn nitecesinde milleti Osmaniyye'yi azim ve sebat dolu irade gc, Peygamberimiz Efendimizin ruhsat, Cenab- Mevl'nn ltfu ile Osmanl tahtn, Hilfeti ryi zemin unvan ile ziynetlendiren Yavuz Sultan Selim Han vcudu pk ile intikalinde geride tek veliaht ve ehzade olarak Kaanuni Sultan Sleyman' brakmt. Btn ehli slm'n, hatt Avrupa'nn dahi byk olarak vasflandrdklar bu zat mbarek, 46 yl sren Hilfet ve pa-diahlyla Devleti Osmaniyye'nin en uzun zaman hkmeden Sultan olarak mmtaz bir mevki sahibidir. Tahta getiinde ilk ii merhum babas zamannda gz altnda bulunan ranl tccarlar serbest brakmak ve onlarn urad zarar ve ziyan tazmin etmek olmutu. Bu hareketi baz tarihler Yavuz Sultan Selim Hazretlerinin (h) hatasn tamir maksadyla yaptn sylerler. Bu gre katlmak mmkn deildir. Bu mevzuyu Yavuz Sultan Selim Hazretlerini anlattmz kitapta temas ederek en selhiyetli az olan Hasan Can merhumdan nakletmitik. Bu tazminat deme ve tccarlarn serbest braklmas dou seferlerinin bittiinin ve kffar zerine zafer sancaklarnn almasnn iareti olarak nitelemekteyiz. Bu tesbitimiz, saf-hai saltanat boyunca kendisini gstermitir. Kaanuni Sutan Sleyman tahtn tek vrisi olduundan pederi merhumun yerine geii hi bir velvele ve grltye se-beb olmad. Hatta tahta geen hazret! Padiah, deviet erknnn vazifelerinde kalmalarn irade eyledi. nk hizip ba olabilecek bir rakip olmadndan devlet adamlar da kimsenin adam olmamlar sadece din- devletin bir hizmetkr olarak kalmlard. Bu srada Yavuz Selim Hazretleri tarafndan am Valiliine braklm olan Klemenlerden erke Can Berd Gazali, Kaanuni'nin tahta geiinden istifade ederek erke devleti kurmak zere isyan etti. amdan kuzeye doru harekete geti. Haleb ehrini muhasara ettii srada bu haber zaferler sultannn kulana eriivermiti. Kaanuni Sultan Sleyman Han verdii emirde, Ferhat Paa ve ehsuvarolu Ali Bey'e bu fitneyi bastrmalarn bildiriyordu. Netice: Kesin ve amanszd. Can Berd Gazali hem Haleb nlerinde hem de am'da iki defa malp olmutu. Bu hizmetten kaarken kendisinin yakn adamlarndan biri tarafndan mr defteri drlvermiti. tarihler Hicr 927/Mild] 152 i yln gsteriyordu. Krkalt yl sren saltanatnn birokyln at srtnda, arazide kurdurduu adrlarda bizzat kendisinin katld 13 seferde geiren Hazreti Padiahn seferi

hmayunlarn ksaca ve srasyla buraya almay uygun grdk. Dnyada bu kadar uzun zaman sefer yapan ve bu seferlerin her birinin bir zafer madalyas gibi parldad ok az bir fniye myesser olmutur. Belgrad Seferi Hmayunu Yavuz Sultan Selim Hazretleri buyurmutu ki: Ecdadm imdiye kadar yapm olduklar ftuhat, ilhi bir iaret almadan yapmamlardr. Ben dahi bu iaretlere muhatap olmadan hi bir yerin zerine varmammdr. Kaanuni, babas merhum'un devleti slmiyye'yi dou ve gney canibinden emniyete alm olmasnn neticesi olarak ilk seferin batya, Belgrad zerine yapmaya karar vermiti. Gen Padiah bu srada 26 yarida~5ulunuyordu. Macaristan Kral, Padiahn tahta cls merasiminden sonra tebrikte bulunmad vebir ka yldr demedii vergilerin denmesini bildirmek zere gnderilen Behram avuu idam ettirince barda taran damla kendini gstermiti. slm'n adaletle, kahredici kuvveti Osmanl sillesi bunlarn bana inmi, Belgrad kalesi Osmanl sancana bur olmu, Karlofa ise bu sancan semalarnda dalgalanmasna ram olmak mecburiyyetinde kalmt. Hicri 927/Mild 1521. Rodos Seferi Hmayunu Hazreti Padiahn ikinci seferi Rodos zerine olmutur. Bu seferin ehemmiyeti ok bykt. Rodos ticar ve corafi bakmdan ok mhim bir hedefti. Hazreti Fatih buray daha evvel fetih etmek istemise de kendisine myesser olmamt. Yavuz Selim Hazretlerinin Msr' Devleti Aliyye'nin snrlar iine al, Rodos'un fethini icab ettiriyordu. Buna teebbs etmeyi kararlatran Yavuz Selim hazrlklar kifayetsiz bulmutu. Bu kifayetsiz bulu Rodos'u almay gaye edindiini gsterir. Fakat zat mbarein vefat bu tasarnn gereklemesine mkn brakmad. Kaanuni Sultan Sleyman, Belgrad seferinden zaferle dndkten sonra bo durmamt. stanbul tersanesinde bir ok gemi yaptrp bunlarla asker nakli iin hazrlklara balarken... te yandan Rodos Adas hakimleri olan valyeler, belli bir vergi demek, Osmanl adna para basmak ve Osmanl'ya bal bir sancak olma artlarn da bildirmiti. valyeler bu teklifi kabul etmemilerdi. Bu teklifin reddi, Devleti Osmaniyye'nin Rodos'a harp ilnna vesile olmutu. Rodos kuatmasna donanmay stanbul'dan gnderen Hz. Padiah Marmaris'e kadar kara yolu ile gelip Marmaris'te gemiye binmiti. Adaya klm fakat merkezi kale ok tahkim edilmi olduundan muhasara be ay srd. Son bir hcum netjcesinde gerek adann tamam gerekse ehir Osmanl nnde boyun emi, sancak- erifin hkimiyyeti tescil olunmutu. Rodos'un en byk kliesi camie evrilmekle beraber, hemen yanbanda Sleymaniyye ad verilen bir cami inasna baland. Anadolu'dan bir ok mslman getirilip oraya yerletirildi. Bu mslmanlar, evld fatihandrlar.

nk bir toprak parasnn fethi, kalblerin fethiyle tamamlanmadktan sonra maksdu menzile ulalm saylmaz. Rodos Adas ok kark milletlere mensub insanlara snma yeri olmu bir ada idi. Bu fetih neticesinde sanki Avrupa'nn bir maketi fetih olunmutu. nk fetih srasnda gurublar halinde oraya yerlemi milletlerin mensublarnn ait olduklar esas lkelerini saydmzda bu grmzn hakllk kazand grlr. Bu gurublar unlard: Alman, ngiliz, Fransz, talyan, spanyollar ve Portekizlilerdi. Bu muhtelif gurublarn bal olduklar milletler buna ok kzmlar ve bunun intikamn almak iin aralarnda ittihat etmee karar vermilerdi. Osmanl Devleti iin artk yaplacak i bunlarn birlemelerini nlemek seri ve kuvvetli ordularla durmadan sefer yapmak, seferi hmayun olmad zamanlarda ise serhad boylarnn kahramanlar, sava alanlarnn fedakr ncleri aknc (Seriyye) birlikleri vastasyla onlar daima taciz etmekti. Hazreti Padiah bunu byle tertib etti. Tarihler Hicri 928 / Mildi 1522 yln gsteriyordu. Msr Valilii syan Rodos seferini muvaffakiyetle bitiren Hazretii Padiah bu seferde muvaffakiyet gsteren herkesi memnun edici hediye ve iltifatlara gark etmiti. Bu arada Msr Valiliini Mustafa Paa'ya verdiyse de, bir mddet sonra bu vazifeyi kinci Vezir Ahmed Paa'yajhaja-Buyurmutu. unu iyi biliriz ki, ikbal insanlarn ban dndren bir mevhumdur. Allah btn mslmanlar byle bir akbetten muhafaza buyursun. Bu Ahmed Paa da ihsan ahaneye nail oluunu kr ile karlayacana, ayaklan yerden kesilmi, banda yeller esmi ve Cihan Devletini ve Cihan Padiahn unutarak bamszlk hastalna tutulmu, adna para bastrm, hutbelerde kendi adn okutmaya balamt. Durum Kaanuni Sultan Sleyman Hazretlerinin et kulana eriince Ahmed Paa'nn hayalini sndren emir, Hz. Padiahn iki dudanm arasndan kmt. Sadrazam makbul ibrahim Paa ki, ayn zamanda Kaanuni Sultan Sleyman'n kz kardei ile evli idi. Padiahndan ald emri derhal yerine getirdi. Yldrm hz ile Msr'a bir ordu ile varp, orann asayiini iade, Ahmed Paa'nn ise ban omuzundan alvermitir. Bylece ikbal hastal ibretle noktalanan bir sona varmt... Hicr 930/Mild 1524. Moha Seferi Hmayunu nce Belgrad, sonra Rodos'un Osmanl hkimiyyetine geii, aknclarn serhad boylarnda hayret veren gerilla tipi vur ka savalar Avrupallar akna evirmi, teessrlerini giderecek bir are bulamyorlard. Macaristan Kral ise her frsatta bunlarn birlemelerini temin edecek propogandalar yapmaya stn gayret sarfediyordu. Bu propogandalarnn neticesinde bir ok Avrupa

devletinden yardm vaadleri aldlar. Bu vaadlere istinat ederek ilk elde Belgrad' geri alma niyyetiyle harekete getiler. Fevkalde mkemmel ileyen Osmanl istihbarat bu niy-yetten derhal haberdar oldular. Belgrad muhafzlar btn tedbirleri almakla beraber Hz. Padiaha durumu bildiren habercileri birbiri ardnca gnderdiler. Haberciler Padiah hnayuna yol alrken Belgrad muhafzlar, acilen bir ordu tertib edip, Tunaserhad beylerinden Mehmed Bey'in kumandasna verip, Macarlar'la birleecek olan Ulahllar zerine gidilmesi-nj kararlatrdlar. Bylece dman oalmadan, birlemeden, yni tek vcud olmadan durdurmay plnlam oldular. Mehmed Bey, (Jlahllann zerine gitti, onlar perian etti. Bu savata Ulah Beyi Radol yokluk diyarnn buldu. Yni, can teninden ayrld. Mehmed Bey, Ulah Beyliini uhdesine aldn iln ettikten sonra ulaklarn getirdii haberi alan Padiahn derhal sefere ktn ve Belgrad nlerine geldiini duyunca hemen orduyu hmayuna katld. Bir mddet Belgrad'da istirahat eden orduyu hmayun Macaristan zerine yrmeye balad. Muhteem ordu 300.00 asker 300 adet top'la ve bunlarn glleleri, barutlar onlar eken atlar ile itisad bir olay meydana koyuyordu. nk bu kadar byk bir ordu ne yer, ne ierdi, hele hele hell ve haram denilen Cenab- Hakk'n emrine mut olan bu ordu, hi kimsenin malna, tarlasna, bana, bahesine yukardaki emir manzumesine bal olmas hasebiyle tecavz etmeyince nasl doyard? te bu olay byk bir organizasyondur. Biz sk sk organizasyonu bilmeyenler olarak kendimizi tanmlarken ltfen ecdadnzn be asr nce gerekletirdiklerine dikkat nazarlarmz evirelim ve bugn bir vilyetimiz byklndeki lkelere yardm almak iin el amamz hazin hazin dnelim... Orduyu Hmayun Drava nehri kysna gelince karya gemek iin bir kpr yapm icab ettiini grd. Ordumuzun imar ilerine bakan birlikleri nehrin zerine 80 kula uzunluunda takriben 180 metre boyunda bir kpr yaptlar. Ve bu kprden ordunun btn ihtiyalar ve askeri rahata karya geti. ok az bir yryten sonra Moha ovasna vardlar. Macar Kral Lui ordusuyla harp nizamna girmi, slm ordusuyla tutuaca savan kendine bir zafer getirecei ham hayalini yayordu. Karsndaki ordunun kuru bir cihangir dvasndan tede, ilh bir iaret almadan hareket etmekten saknan yce bir Padiah ve Halifei ry-i zemin kumandasnda olduunu ksr akl dnemiyordu. Macar ordusunun durumunu tesbit eden Hz. Padiah, Orduyu Hmayunu bizzat tertib edip, ban secdeye koydu ve Cenab- Zlcellden nusret ve zafer taleb eyledi. Sonra da zaferlere koan nl beyaz atna binp hcum emrini yerdi. Meydana gelen sava, tarihin kaydettii en ksa sren meydan savalarndan biriydi. Ve yine tarihin kaydettii en byk imha savalarndan biri idi. nk sava sadece iki saat srm, sffar ordusu yirmibin ly sava alannda brakm, basz bir vcudun rpnmas gibi kaacak bir yol aryorlard. Yo! bulamayanlar kendilerini Tuna nehrine atp, boulup gidiyorlard. Bir blm

ise slm askerinin takibinden kurtulmak iin atlarn bataklklara srmler ve bataa saplanarak telef olmulard. te bir zafer midiyle, kudretli Sultan Gazi Sleyman Kaanuni'nin karsna kan gen Kral Lui'nin kana bu bataklklarn pislikleri nasib olmutu. nk o da atn batakla srenlerle beraberdi. Moha kalesi ve Budin kalesi Osmanl hududlar iine bu zaferin neticesinde dahil oldular. Hz. Padiah zaferin kendisinde kaldn her tarafa ferman avular vastasyla bildirdi. Valide Sultan Hazretlerine tahi bir fetih ferman gnderdi. Btn bu mesut olaylar cereyan ettiinde tarihler, Hicri 933/Mildl 1526'y gsteriyor idi. Bu seferi hmayun yedi ay kadar srmt. Drdnc Seferin Yaplmasna Sebeb Olan Vukuat Orduyu Hmayun, stanbul'a avdet ettiinde Anadolu'nun nizam ve intizamnda bir alkalanma meydana geldii m-ahade olundu. Bu bir alkalanmadan ziyade bir isyan havasn andryordu. Adalet tevziinin memuru Hz. Padiah, adalet krssn terkedince yerine geenler, aynen hkimlerin braktklar krsleri, mbairler ynetirse nasl adalet tevzii emin ve makbul olmazsa ite Hz. Padiahn yokluu da byle oluyor birtakm hakszlklar meydana geliyordu. nk adalet klcn kuanan hakkyla kullanmasn da biliyordu. stanbul'a terifleri derhal Anadolu'daki meydana gelmi isyan birikiminin durulmasn, emir buyurduu tedbirler bu birikiminde kalkmasna vesile olmutu. Sultan Hazretlerinin yokluunda zektn haricinde baz vergiler konmutu. Halbuki ki Cihan Serveri Malda, zekttan baka bir ey yoktur buyurmulard. Fakat Cenab- Cel-le bir ok yeti kerimelerde vermeyi tevik etmi hatta tevikten te emir buyurmutur. Veren el, alan elden hayrldr misali kitab muhkem, verenleri mkfatlandran, vermeyenlere mcazaatlar gsteren yeti kerimelerle doludur. Burada dikkat edilirse zekt bir mecburiyet, dier veriler ise ihtiyardir ve ihtiyari verenler nice mkfatlara nail olacaklar anlalr. Bunlar yazarken aklmza ki Cihan Serveri'nin bir sefere klacanda Herkes verebildii kadar versin, sonra u meydanda toplanalm diye buyurduunda herkes vereceini verir ve meydana toplanma yerine gelirler. ki Cihan Serveri gelenlerin zerine mbarek nazarlarn gezdirirler ve Sddk-i EkB^ Eb Bekir (R.A.)' gremeyince orada toplananlara sorar: 'Eb Bekir'i aranzda gremiyorum, nerdedir? Sahabeden bir zat, bir adm ne kar ve yle cevap verir: Ya Reslullh; siz verin dediiniz iin hep verdik. Fakat Eb Bekir nesi varsa verdi, toplantya gelebilmesi iin rtnecek bir eyi dahi kalmad, o yzden buraya gelemedi. Bunun zerine Efendimiz, Peygamberimiz efaatimiz ve tek nderimiz, zerlerinde bulunan harmaniyyeyi karp sahabenin eline verip Al, bunu ona gtr burunsun, gelsin buyurdular. te bu byk sahabe gibi olmak mmkn deildir. Onlar gibi olunca zaten dnya yeniden slm olur ve btn meakkatler biter. Bu sebeble ordusu Avrupa'da kffar nnde harp ederken konulan vergilere itiraz edeceklerin

bulunmas, bunlarn syana kadar i vardrmalar fazla yadrganacak bir ey deildir. Zira ne onlar sahabeydi ne de Osmanl Devleti o devletti. Yan unu unutmamal ki onlara en yakn olabilen, onlara en lyk olan yine o Osmanl ve yine o Osmanl Devleti idi. sayfalarmz bu olayla ssledikten sonra biz yine mevzuumuza dnelim. Hz. Padiah, bu konan vergileri kaldrdktan sonra sadrazam bu olaylarn sonunu almas iin vazifelendirdi. Sadrazam da bu ileri hakkyla halleyledi. Bu arada Moha Zaferinden sonra Aknclar Tuna boylarnda at koturuyorlar Deveti Islmiyye'ye nice kaleler kazandrp nice kfir beylerine boun ediriyorlard. Beri taraftan Moha muharebesinde bataklkta len Macar Kral 2. Lu'nin yerini alan Jan Zapol-ya'nn krall ihtilfa sebep olmutu. nk Moha'tan drt sene evvel Avusturya imprator'u arlken ki, mezkr zamanda Almanya mparatoru unvan da zerindeydi. Avusturya ve Macaristan Krall kardei Ferdinand'a terk etmiti. Orduyu Hmayunun stanbul'a dnnden sonra Ferdnand, Zapol-ya'ya kar harekete gemiti. Yaplan muharebede Zapolya yenilmi ve Erdel'e ekilmiti. Padiaha gnderdii eliyle yardm talep eden Zapolya, Padiah ahne'nin yardmlarna nail olabimiti. Bu yardma nail oluta Sadrazam brahim pasa'nn byk rol olduu aikr idi. Bu yardm yle oldu: 7apolya'ya Tuna voiu ile ^0 top ve 50 kantar barut gnderilmiti Ve sefere hazr olup iaret beklemesi emir buyurulmutu. Buna mukabil bu durumdan haberdar olan Ferdinand bir elilik heyeti gndermi ve yardm istemek deil, Macaristan'dan alnan yerlerin iadesi artyla bir sulh teklifi getirmilerdi. Bu tekliften ziyade, elilerin teklifi bildirilerindeki kstahlk ve kabalk, Hazreti Padiah ok zmt. Bu zntsnn neticesinde hrslanan Sultan Hazretleri, emberlita civarnda bulunan elilik evinde bu heyeti hapis etmi ve bunlarn dokuz ay orada mahpus kalmalar iin emir ve irade buyurmuard. imdi burda yine ok ksa bir yorum yapalm. Bugn dnyada biz olsun baka devlet olsun bir elilik heyetini dokuz ay tevkif eylesin ve buna mukabil eliliin devleti br ey yapmasn mmkn m? Evet bugn Amerika'nn elileri ran Devleti'nin elinde rehine olarak bulunuyorsa da bu olayn tam neticesi alnmadndan fazla fikir yrtmee gelmezse de unutmayalm ki ok ksa bir mddet evvel, Amerika bunlara kurtarmaya m dnk? ldrtmeye mi dnk? Anlalmayan bir sebebten saldr denemesinde bulunmutur. Yni birtakm zorlama faaliyetlerden ekinmemitir. te Ka-anuni Sultan Sleyman Hazretleri, slm' dnya nnde yle bir kuvvetli klan inancn balsyd ki elileri dokuz ay tevkifi, kar tarafn en ufak bir ey yapmasna meydan brakmyordu. O istediini esir tuttuu gibi, istedii fermanla istedii neticeyi istihsal eden bir Padiah Cihan idi. Bir ok yerde zikredilir ki; Fransa Kralna yazd mektupta Duyarm ki sen saraylarnda kadnlar ve ekekler birbirine sarlr raks ederlermi, belki bu sizin detlerinize uygundur amma, benim memaliki ahaneme de bular ve Cenab- Hakk'in istemedii bu hal, milletime musalat olur. Bu fermanm aldnda tez bu deti kaldr. Yoksa bu yaz sonunda

zerine varr, atm saraynn bahesinin havuzunda sularm mealindeki szleriyle Fransa sarayndan dans kaldrtmt. Fakat bizler onlara lyk torunlar olamayp yediden, yetmie bir Avrupa taklitisi olduk ktk, maalesef byle olduk. stisnalar vardr, fakat istisna kaideyi bozmaz diye bir deyim vadr. Elilerin dokuz ay sren mevkufiyetleri sonunda Padiah, onlar hapisten karm her birine 500'er altn hediye edip u nutku irad eylemi idi. metbuunuzun henz bizimle mnasebet dostu ve hemciuarisi yok ise de buna kariben mlik olduum btn kuvvetimle gidip kendisini bulacam ve istediini kendim vereceimi ifade edebilirsiniz. yle syleyiniz ki ziyaretimize hazr olsun. Kaanuni SultanSleyman Han Hazretleri bu cevab verirken kuru bir lf kalabal sylememi, bu szleri azndan karmadan gn nce sadrazam brahim Paa'y, Avusturya zerine yaplacak sefere ylda bir milyon ake maa ile Serdar Ekrem tayin etmiti. Nihayet Hicr 935/Mild 1529 senesi Maysnda Padiah Hazretleri 250.000 kiilik muhteem ordusu ile yz aded top'a hamil olarak sylediklerini hakikat klmak zere Dersa-adet'ten ayrld. lk merhale, daha evvel tarihin en byk meydan savalarndan birini kazanm olduu Moha sahras ve kalesi idi. Ota hmayun kuruldu. Zapolya altbin kiilik svari kuvvetiyle Padiaha sayglarn sunmak zere geldi. Padiah bundan memnun oldu. Oradan Ferdinand'n taht ehri olan Budin'e gelindi. ehir muhasaraya alnp, teslimi saland. Ve Sekbanba tarafndan Zapolya Kral tahtna oturtuldu. Padiah Hazretleri sonbaharda Viyana nlerine geldi. Simering ehrinde otan kurdu. te yandan Sadrazam, San kaps ile Viyana kaps arasndaki sahada yer aidi. ehrin dier kaplarnn nlerine de orduyu yerletirdi. Bu kuvvetlerin yeknu 120.000'i buluyordu, bylece muhasara yani Birinci Viyana Muhasaras Hicr 936/MiId 1530 senesinde bilfiil balam oldu. Viyanay savunamayacan anlyan Ferdinand Avusturya'nn ilerine kam ve ehrin muhafazasna 20.000 piyade ile ikibin svariyi brakmt. Ancak hkim surlarla evrili Viyana ehri 72 adet topla tehiz olunmu ve ak arazide yer alan slm mcahidlerinin zerine lm kusmaa balamt. 27 Eyll'de lmlar patlatlm alan gediklerden hcum denenmi ise de ard arda defa tekrarlanan taarruzlar fethi nasib klmamt. Orduyu hmayun 19 aydr seferde idi. Balkan iklimi kendini gstermi, erzak azalm, dorusu kabul olunur ki Viyana da iyi mukavemet etmiti. Zaten asl niyyet Ferdinand ile bizzat arpmak ve onun dersini vermekti. Fakat Ferdinand, bu kutlu ordunun nne kmaa cesaret edemeyip, memleketinin i taraflarna ekilmiti. Nasl bir devlettir ki bir yabanc ordu 19 ay onun topraklarnda at srsn, ikamet etsin ve onun karsna kp da benim lkemde ne aryorsun demesin, eer demezse biz de buna devlet-i ada devlet gibi deil der karz mealinde bir mektup yazan sadrzam brahim Paa, Hazreti Padiahn tasvibi ile muhasaray kaldrd. Ve dn balad. Aknclar ise kuatmann hemen balangcnda onbe bin kiilik bir kuvveti

seyyar birlikler halinde muhtelif yn ve cephelerde dallar yaparak hem orduyu hmayunun emniyetini salamlar hem de birok yerleri basarak fesat yuvalarn datmlar idi. Orduyu hmayunun kuatmay kaldrdnda, iltihak iin geldiklerine yanlarnda 10.000 esir olduu gz nne alnrsa ne kadar byk muvaffakiyyet gstermi olduklar anlalr. Budin'e dnen Hazreti Padiah, Viyana nlerine giderken Macaristan'a kral olarak tayin ettii Zapolya tarafndan sayg ile karland. Nihayet dersaadet'e dnld ve ok az bir zaman sonra imdiki Sultanahrned meydannda brahim Paann konanda Mustafa Sultan, Mehmed Sultan ve Selim Sultann snnet dnleri yapld. Bu dn hafta gece ve gndz devam etti. Beinci Seferi Hmayun Viyana nlerinden ayrlan slm Ordusu, keferenin kalbine drtt korkuyu ikibuuk sene sonra unuttuunu grd. nk, Macaristan Kraln, adken ve Ferdinand aralarnda birleerek rahatsz etmeye baladlar. arlken'in ve Ferdinand'n bu yaptklar yedikleri sillelerin acsn unuttuklarn gsteriyordu. mr at srtnda gemekte olan hazreti Padiah yine ordusunun nne dt, bu sopa dknlerinin taynn vermek zere yola koyuldu. Bu sefer arlken esas hedef olduundan Almanya'ya harb iln olundu. Alman eyaletleri olan baz yerler batan ayaa dolald halde ariken meydan savana cesaret edemeyib hep kat. Avusturya Imparator'u Ferdinand ise korkudan yrei azna gelmi, Hazreti Padiaha Macaristan ilerine karmyacana dair sz verip sulh istemiti. Sulh teklifleri daima Osmanl'nn kabul ettii eydir. nk kardan gelen sulh teklifi bir aman dilemedir. Mslmanlar aman dileyene kl vurmazlar. Bylece Avusturya ile ilk defa sulh yaplm oldu. urada unu da belirtelim ki, arlken, slm Padiahnn karsna kamazken durmadan sadrazam brahim Paa'ya mektup yazar ve sadrazama mektuplarndan biraderim diye hitab ederdi. Bu sebebten Alman tarihiler arlkeni, bu biraderim hitabndan dolay Alman imparatorunu, Osmanl Sadrazam ile ayn mertebede grmeyi inta ettirdiinden dolay tenkit etmilerdir Btn bunlar Hicr 938-939/Mild 1533'de cereyan ediyordu. Altnc Seferi Hmayun Irak Seferi Irak seferi Sultan Kaanuni'nin 6. seferidir. Hicr 940/Miid 1536'da sona ermitir. Tebriz havalisinde ah smail artklar ranllar Bitlis civarnda hkmferma olan Bitlis hkimi, Safev devletini yeniden ihya etme hayallerine kaplm olduklarndan, Devleti Osmaniyye'nin zafer sancaklarn o gzel diyarlarda yeniden dalgalandrmasn icab ettirdi. Sadrazam kumandasndaki orduyu muazzama Van, Erci, Adilcevaz, Ahlat taraflarn; ranllardan ve onlara mtemayil beylerin elinden tekrar alarak snrlarna dahil eyledi. Osmanl

Sanca Tebriz kalesine ekildiinde Hazreti Padiah da maiyyetindeki byk bir ordu ile terif edip, Tebriz kal'asn ereflendirdiler. Sdrazam b rahim Paa'nn yaplmas kararlatrlan btn ileri yaptn bunlar muvaffakiyyetle bitirilmi olduunu gren Kaanuni Sultan Sleyman Han zaferlere bakan gzlerini ve atnn dizginlerini Irak-i Acem'den Irak Arablarna doru evirip, trl zorluk ve skntlara duar olarak fakat dudaklarndan lfz celli, elinden klc drmiyerek sabrla fetih yolunda yryp, sonunda Badad ehrine vard. Badad kapssn bu anl gaziye ve onun mbarek ordusuna gnl holuu iinde at. Bu srada Fransa'dan gelen Lafavre adl bir eli Padiah Hazlerini ordughta ziyaret etmiti. Bu ziyaret iki ania-nna ile neticelenmi, biri siyasf, dieri ticar anlamadr. Bun-larglan ticari olan Ahdi Atik yni Franszca Kapitilasyonlar idi. Bitapitilasyonlar sonradan bamza bel olduu iin, Kaanuni Sultan Sleyman Hazretlerini yanl bir anlama yapmakla sulayan bir ok kimseler olmutur. Bunlar eitli mevki sahipleri olduu gibi Cumhuriyetin ilnndan sonra okularda Osmanl Padiahlar aleyhinde yaplan tedrisatta, ok nemli bir malzeme olarak kullanlmtr. Zamann en zek, kltrl ve kudretli Sultan olan Hazreti Padiah phesiz ki dar ve ksa grl olamazd. Dnyann gelmi gemi en byk amiralini, Barbaros Hayreddin Paa'y Devleti Aliy-ye'nin hizmetine ekebilmi olan bu Sultan Ahdi Atik'e imzasn koyarken phesiz ki, bu slm milletinin en kk bir menfaatini dahi gzden uzak tutmamtr. Fakat btn anlamalarn tesiri, kuvvetli olduka vardr. Kuvvetini muhafaza edemedikten sonra hangi devletle olursa olsun, ne artlarla olursa olsun yaplan anlamalar zayf olann aleyhine, kuvvetli olann lehine iler. nk dnyada klla, kalem birbirinin desteine muhtatr. Klca istinat etmeyen kalem gsz, kaleme dayanmayan kl ise krlmaya mahkmdur. Nasl ki cennetmekn Hazreti Fatih Sultan Mehmed Han, Patrik ve Patrikhaneyi lavetmiyerek hristiyan dnyasnn daima iki bal olmasn temin etmi ve onlarn ittihadn nlemiti. Kuvvetli olduumuz zamanlarda Patrikhane daima istediimiz istikmette hareket etmek mecrubiyyetinde kalmtr. Fakat salibin, hille olan dmanl frsatn bulduu zaman su yzne kmtr. Gerek Sultan 2. Mehmed devri, gerekse mtareke yllar salibin, hille kar hanane ve cani-yane ihanetleri ile doludur. Kapitilasyonlar bugn bir yalnz tarih ilminin mevzuu deil, ok dikkatle aratrlacak ve kesin olarak taraf tutmadan karar verebilecek, Allahtan korkar, Peygamberden utanr ve er'i erifi kaytsz artsz kabul eden ve ona ittiba eden iktisat, sosyal bilimci, hatta deniz ticareti ihtisasnn elemanlarnn iidir. Hicr tarihi, Mild tarihe evirmesini bilmeyen szde ilim adamlarnn ii deildir. Irak seferi nihayete ermi, Orduyu hmayun zaferle dnd yolda birtakm nizamszlklar dzelte dzelte Dersaadet'e doru yol alrken Sadrazam Makbul brahim Paa, bir-cOk zaferlerin sahibi hissedar olduundan marmt. Hatta bir seferinde arlken'in elisine Ben bir ey istersem Padiah Hazreteri derhal kabul eder. Padiahmz Efendimiz bir ey isteyip, ben de onun istediin istemezsem o ey olmaz diyerek gurur ve kibir adl eytann kucana

dmt. Bu seferin dnnde de kendisine Serasker Sultan unvann benimseyince izmeden yukar km oldu. Hicr 942/Mildl 1536'da Orduyu Hmayun Dersaadet'e dahil oldu. Az bir mddet geince Sadrazam Makbul ibrahim Paa, yatanda bodurularak Maktul brahim Paa adn ald. Fakat bu ad onun lmle bulumasndan sonra ald ad olduundan o ad kulanamad. Sadece tarihlerde nce Makbul sonra Maktul adyla geen bir sadrazam oldu. Kaanun Sultan Sleyman Hazretleri bu Irak seferinde Badad'da drt ay ikamet ettii srada mm- 'zam Hazretleri'nin, Abdlkdir Geyln (K.S.) kabirlerini buldurup onlara gzel birertrbe ina ettirmi ayrca mam Hanbel Hazretlerinin de kabrine bir trbe yaptrarak slm byklerine kar olan vazifelerini yerine getirmeye alm oldu. Kanni'nin Yedinci Seferi Korku Seferi Korfu seferi Kaanuni Sultan Sleyman Hazretlerinin yedinci seferi hmayunudur. Muhatab Venedik Cumhuriyeti'nin ahsnda kfirlerdir. Devlet-i Osmaniyye daima ahde vefa gsteren bir devlet olarak cihan tarihinde muvafk muhalif herdesin ittifak ettii bir devletti. Kendileriyle sulh yapt kirnselere, sadece kt zerinde yazlanlara riayet etmekle kalmaz, slm'n, kalbleri slm'a sndrma metodunu da tatbik sahasna kendiliinden getirir. Bylece bu asil ve necib nnilletle sulh yapma erefine nail olanlar huzur iinde yaarlardi. Ta ki, bu kendi cibilliyetlerinin icabj, dn ptkleri eii srma, attklar imzay mrekkebi kurumadan yaladklar na kadar devam eder, ufak ufak ihanetlere balar ve nihayet ge kalkan, fakat indii zaman un ufak eden Osmanl yumruu tepelerine inerdi. O yumruu yedikten sonra akllar bana gelir, yeniden sulh yapma yollarn ararlard. Bu sefer de byle olmutu. Venedik Cumhuriyeti, Devleti Aliyye ile sulh halinde iken arlken ile sulh ve bir takm anlamalar yapmt. Halbuki arlken'in aras Devleti Osmaniyye ile son derece gergin hatt ilna lzum grlmemi bir harp halinde idi. arlken ise donanmasn Tunus zerine sevk etmi oray zabt edip 20.000 mslman akl almaz ikencelerle yok etmi, deta bir katlim icra etmiti. Kaanuni Sutan Sleyman Hazretleri 6. seferi olan Irak seferi hmayununda, denizlerin kontrol ve Endls Emev Devletinin mensuplarnn spanyol engizisyonundan kamalarna yardm eden gemileri kuzey Afrika'ya geebilmeleri iin bir emniyet tertibat olarak Osmanl donanmasn Barbaros Hayreddin Paa Hazretleri kumandasnda Akdeniz'de vazifeli klmt. Bu donanma, sz konusu katlim haberini alnca spanya donanmasn ve onun komutan olarak mehur Amiral Anderya Dorya'y karsnda buldu. Defaatle yaplan savalarda Donanmay Hmayun o byk denizci bid ve zhid Barbaros Hayreddin Gazi'nin kumandasnda daima zafer buluyor fakat kurnaz Andrea Dorya bir trl ele gemiyordu. Bunlar olurken Hazreti Padiah Irak seferini bitirmi ayann tozunu silmeden Korfu seferi denilen bu sefere balamt. Korfuya gelen Sultan Hazretleri spanya, donanmasna yardm yaptklar

iin Korfu'yu zabt etmek zere muhara-saya ald. Lkin Korfu kalesi metanetle dayand. radei Se-niyye muhasarann kaldrlmas eklinde tecelli ettiinden, o klge aknc birliklerinin konroluna braklarak kara yoluyla Hazreti Padiah stanbul'a dnd. Tarihler o srada Hicr 944/MiId 1538 yln gsteriyordu. Kanuni'nin Sekizinci Seferi Bodan Seferi Bodan Voyvodas Petro'nun vergilerini dememesi ve deme hususunda hibir gayret gstermemesi deta bunlar unutur bir tavra girmesi Hicr 945/Md 1539 ylnda; Hazreti Padiahn sekizinci seferi olan Bodan zerine yrmesine sebeb oldu. Orduyu Hmayun Bodan topraklarna daha . yaklarken Petro'ya kamaktan baka yaplacak bir ey kalmamt. Hazreti Padiah, kendi saraynda yetitirmi olduu stefan' ki, Petro'nun kardei idi. Bodan Voyvodalna tayin ve iki senede bir Bodan vergilerini toplayp bizzat Voyvoda, Payitahta yni stanbul'a getirmekle emir olundu. Devleti Aiiyye Ordusu yine zaferle Dersaadet'e avdet etti. Hindistan'n mdadna Gidi Hindistan'n Gcrat hkimi Bahadr ah, Portekizlilerin devaml tevaczlerinden bizar olmutu. Gn getike bu tecavzlere mukavemeti azalyordu. Kfir Fransuvan'n dahi yardm istedii, Cihan Sultan Kaanuni Sultan Sleyman hazretlerinden yardm istemeyi uygun grd. Deilmi ki, mslmanlar bir vcud gibidir. Eer vcudun bir zas rahat-szsa bu btn vcudun zdrap ekmesine sebeb olur. Deil ki Kaanuni Sultan Sleyman Hazretleri, Devleti Osmaniy-ye'nin Padiah, din- slm'n hlifesi idi. phesiz ki bir istimdada, bir yardm talebine bigane kalamazd... Derhal kaleme ald bir mektupla Hazreti Padiah yardma ard. Halifeyi ryi zemin olan Kaanuni Sultan Sleyman Han derhal gereken emirleri verdi. Svey'te byk bir donanma tertib olundu. Kumandanlk seksen yandaki delikanl, Hadim Sleyman Paa'ya tevcih olunup o taraflarn meseleleri hl olunsun meyannda ferman hmayun bildirildi. O kahraman Paa ilerlemi yana ramen gen bir delikanl gibi ftursuzca verilen vazifelen ifaya koyuldu. Hindistan sahillerine yolland. ok ksa zamanda Aden'i feth etmiti. Aden emirini aman verdii halde sonradan ldrd ve mal ve mlkn ald rivayetleri btn Hindistan sahiline duyuruldu. Bu rivayetler tam aa kmamakla beraber o srada Osmanl'dan yardm taleb eden Bahadr ah'n, bir i darbe ile devrilip onun yerine kardei Mahmud ah'n tahta gemesi ve bu rivayetleri esas ittihaz ederek Portekizlilere bir anlama teklif edip, Osmanl'ya kar mterek tavr almalar tam manasyla bir siyas ihtirastan ibarettir. Dorusunu Allah bilir. Dvetilerle, Portekizlilerin birlemesi phesiz ki Osmanl donanmas iin byk bir tehlike tekil ederdi. Sakaln sava alanlarnda artan Hadim Sleyman Paa bunun zerine hareketinin arln Yemen zerine kaydrm

ve Yemen'in byk bir blmn Osmanl hududlanna ilve etmitir. Dersaadet'e dnen Hadim Sleyman Paa, Hazreti Padi-ah'n takdirlerine mazhar olmu ve ilerlemi yana ramen dnyann ta br ucunda yapt hizmetlerle bu takdir ve iltifatlara haliyle hak kazanmt. Kendisine artk stirahat etmesi rica olunmu ve o da bu ricay bir emir olarak kabul ederek istirahate ekilmiti. Bugn Rusya ile arpan Afganistan'a asker gnderelim diyen adama; glenler, yahu hangi zamandayz diyenler, ecdadmzn 440 evvel yni Hicri 946/Mild 154O'ta seksen yanda bir paay 20.000 askerle gnderdiini ve Devleti Aliyye sancan orada zaferle dolatrdm hatrlasalar acaba biraz kzarrlar myd? Bugn dnyann neresinde olursa olsun bir mslmann burnu kanyorsa ve biz bundan mteessir olmuyorsak ve buna sebeb olanlar lanetlemiyorsak biz ancak zayf man sahibi msl-manlarz, bunu bilmemiz lzmdr. Baz Mhim Vak'alar Bu blmde baz vak'alara satrbalar halinde temas ederek birtakm nakiler yapmay uygun grdk. stanbul ok byk bir yangn geirdi. Bu yangn byk hasara yol at. Yangnn arkasndan meydana gelen salgn hastalk veba eklinde teceli edip, bu salgnda Sadrazam Aya Paa dahi vebaya yakalanarak vefat etti. Sadrazamn vefat zerine mhr hmayun kinci Vezir Ltfi Paa'ya tevcih olundu. Aya Paa merhum son derece muhterem bir zat olmakla 120 adet ocuu olduu rivayet olunur. ehzade Bayezid Sultan ve Cihangir Sultan'n snnet dnleri, Mihrimah Sultan ile Rstem Paa'nn izdivalar Haz-reti Padiahn hazr bulunmasyla icra olunmutu. Macaristan Seferi Dokuzuncu Sefer Kaanun Sultan Sleyman Han dokuzuncu seferini; kendisinin kral tayin ettii Macar Kral Jan Zapolya'nn lmesi ve onun yerine Macaristan tahtna onbe gnik olu stefan'n resmen kral iln edilmesi ve Avusturya mparatoru Ferdinand'n bu durumu kabul etmemesi, Macaristan'n dahili ilerine karmaya balamas yznden yapmak mecburiyetinde kamt. yle ki: Sultan Hazretleri derhal kuvvetli bir ordu tertib edip Macaristan topraklarna dald ve atnn dizginlerini Budin kala's nnde kst. Budin'e vali olarak, Badad Valisi Sleyman Paay, stefan rtn ispat edince onu tanma artyla tayin etti. Ayrca kad ve memurlar da tayin ederek Budin'in bir Osmanl vilyeti olmasn temin etti. Bu durum Almanya ve Avusturya'y istikbal ierisinde korkulara salmaya sebeb1 urken, ftaptan- Derya Barbaros Hayreddin Paa, ispanya donanmasn Akdeniz'den komu artk Akdeniz bir Trk l halini almt. Hatta bu arada Nis ehrini topa tutmutu. Donanmay

hmayun, Roma dolaysyla Papa'ln iskelesi saylan Ostiya'ya gelince Papa dahil herkesi bir korku alm, Roma'y1 zabt etmeye geliyor zann ile milet ne yapacan armt. oluk ocuunu yanlarna alan aileler mal ve mlklerini brakarak kaacak delik aramaya baladlar. Fransz elisi, dman olarak gelinmediini bir mektupla bildirerek Romallarn ve Papa'nin gnln biraz ferahlattlar. Macaristan seferi ve Barbaros Hayreddin Paa'nn muvaffakiyetleri Osmanl Devletinin karalar ve denizlerde en byk ve kuvvetli olduunu cihana bir daha ispatlam oldu. Tarihler Hicr 947/Mild 1541 yln gsteriyordu. Avusturya Seferi Onuncu Sefer Kaanuni'nin onuncu seferi olan bu sefere Avusturya seferi denilir. Budin'in, Osmanl'nn bir vilyti haline gelmesine tahamml edemiyen Ferdinand, yeniden bir takm tedariklere girmee balad. Hazret! Padiah, tedariklerin mahiyyetini renince derhal Ali Bey kumandasnda Tuna'ya 370 gemi ve bol miktarda zahire gnderdi. Hakikaten bu sefer-i hmayun en mkemmel ve en intizaml seferlerin arasnda zikredilir. Edirne'den hareket eden orduyu hmayun, Bosna'ya vardnda Bli Paa'nn lm haberini ald. Bli Paa'nn vefatna zlen Sultan, onun yerine Yahya Paazade Mehmed Paa'y tayin _etti: nce Valpo ehri sonra Siklos ele geirildi. Arkasndan Gran fetih olunarak, Bdin'e ilhak edildi. Macaristan'n eski krallarnn gmldkleri Stuhl-Vesen-burgh ehri de feth olundu. Sancan idaresi Ahmed Paaya verildi. Rakza Cumhuriyetine, Venedik Senatosuna, Fransa Kralna zafernameler gnderilmiti. nk btn Macaristan'n, Avusturyallar elinde olan yerleri feth olunmu ve Macaristan bir Osmanl eyaleti olmutur. Pete'ye gelen orduyu hmayun Kasm aynda Belgrad'da mcahidini mkfatlara gark eden Sultan Hazretleri Dersaadet'e dnmeye hazrland. Bu esnada en sevgili ehzadesi ehzade Mehmed Sultan'n vefat haberi geldi. Padiah Hazretleri bu habere ok zld. Ancak ne bir isyan ne de tuyan gerekmediini bilen bir m'min olarak Yenieri mahallesi yaknlarnda imdiki eh-zadeba'nda defnini, trbe ve camiyi Mimar Sinan'a yaptrlma emrini vermiti. Bugn Mimar Sinan'n eseri olan trbesinde ve ehzadeba Camii olarak anlan bu klliye gnmz tekniine kendini hayran brakacak br bide olarak mslmanlara hizmete devam ediyor. Hicr 950/Mild 1544. Iran Seferi Onbirinci Seferi Hmayun Avusturya seferinden dnen orduyu hmayun ve Hazreti Padiah; dhildeki huzursuzluklar tanzim ve yeni seferlere hazrlk saylacak bir sulh devresi plnlad ve bu be sene srd. Nihayet Hicr 955/Mild 1549 ylnda onbirinci sefer olan ran seferi geldi att. yle ki, ran ah Tahmasb, daha evvel

Osmanllarn kendi hududlarna dahil etmi olduklar topraklar geri alma hlyasna duar olmutu. Bunlar yni bu hlyasn tatbik sahasna koymaa balad an Tahmasb'n kardei Mirza, aabeyinin yanndan kap, Kaanuni Sultan Sleyman Han'a intisap etti. Bu intisap; ah Tahmasb'n Hazreti Padiaha serzenili bir mektup yazmasn icab ettirdi. ah Tahmasb mektubun dozunu iyi ayarlayamadindan hele hele kardeinin iadesini isteme bahtszlna dmesi ak bir hakaret saylrd. Osmanii Devleti kendisine snan bir adam iade edecek bir devlet miydi ki byle bir istekde bulunuluyordu. Bu aka hakaretti. Mektubun cevab onun zerine seferi hmayun olmal idi ve yle oldu. Padiah Hazretleri byk bir ordu ile Konya istikmetinde vrye geti. Karaman valisi olan ehzade Mustafa Sultan fevkalde bir devlet adam, ok kuvvetli ve zek bir kumandand. Askeri yanna alp, Hnkr babasn karlamak ve ona mlki olmak zere hazrlklar yapmt. Babasnn ordusuna iltihak ettiinde Cihan Padiah ok memnun olmutu. Yalnz u da gzden kamamt ki, ehzade Mustafa'nn birlikleri son derce mkemmeldi ve sanki taht ehrine yerleecek bir edada idi. Bunlar olurken Grcler, Devleti Aliyye'ye isyan mahrye-tinde ba kaldrrlar. Bu fitnenin de sahibi ran'dr. Orduyu hmayunun bir blm bu fitneyi bastrmak zere grevlendirilir. Hazreti Padiah yoluna devam eder. stikmet ran hudududur. ah Tahmasb'n ele geirdii Van kalesini kurtarr. Oradan Nahcivan ve Revan zerine yrnr. O srada Grclerin meelerini halleden kuvvetler gelir ve orduyu hmayuna katlrlar. ah Tahmasb, hududlarnn boyunda gezinen Padiah zaman ve orduyu muazzamayi grnce gerilere ekilmekten baka are bulamad. K yaklarken orduyu hmayun stanbul'a dndnde tarih Hicr 957/Mild 1551. Onikinci Seferi Hmayun Nahcivan Seferi Veya nc ran Seferi jkinci Vezir Ahmed Paa bat hududlarmizda serdar olarak ;rn bayran erefle dalgalandryor, kale stne kale fe-jhleri yapyordu. Bu cmleden olmak zere Tamvar, Lippa Salimos kaleleri Osmanl'nn oldu. Bu arada Hadim Ali .jsa da birok muvaffakiyetlerden sonra Bdin ehrine dnnde yannda drtbin esir vard. Macaristan ovalan ze-, Avrupa nehirlerinin sularnda susuzluk gideren Osanl ordusunun atlan, zafer zerine zafer kazanan svarile nee iinde boy gsteriyorlar, adalet, temizlik ve alnlk tayorlard Avrupa'ya... Bu srada yine ranllar Osmanl hududlarn tecvze ba-. Ya altma yaklaan Padiah bu sefere gidip gitmemekte veya serdar tayin edip etmemek arasnda dncelere dalmt, zn ve meakkatli yolculuklarn yapld onbir et sefer yapmt o kahraman padiah. Seferlerin en gediklisi oydu. nk muvaffakiyet; onun nderliinde Osmanl'ya kendisini ikram ediyordu. Padiah kararn vermiti. ran Seferini Sadrazam Damad steni Paa ynetecek, Macar hududlarn kontrola ise kin-0 Vezir Ahmed Paa tayin olundu. nc

Vezir olan Rumeli eylerbeyi Sokullu Mehmed Paa ise ran seferine takviye olmak zere Tokat'a gnderilmiti. Bu srada; Yenierilerin, sultan Hazretlerinin yalandn, ;.fere kumanda edemeyecek kadar yorgun olduunu, bu sebeble ehzade Mustafa Sultan'n tahta gemesi icab ettiini ileri srmelerinden bahis eden bir mektup gnderen Veziriam Damad Rstem Paa, bu szlere kendisinden baka herkesin ittifak ettiini bildirmesi zerine Hazreti Padiah orduyu istirahata, veziriazam yanna artan emrini gnderdi. Hicr 959/Mild 1553 tarihinde bizzat Sultan Hazretleri sefere kacan btn menzillere duyurdu. Sefere kan orduyu hmayun Padiah Hazretlerini balarnda grnce evkinden ve keyfinden memnuniyetini her an gsteriyordu. ehzade Bayezid Saltanat Kaymakam olarak Edirne'ye gnderilmiti. ehzade Selim Sultan ise Bolvadin'de pederine mlki olmu ve elini pmt. ehzade Mustafa Sultan ise Ereli'de babasn karlamaya km fakat bu sefer kendisini bekleyen akbetten habersiz gelen vzeray karlad. Resm merasim yapldktan sonra misafirlerinin hediyelerini veren ehzade Mustafa Sultan ertesi gn babasnn elini pmek zere Ota Hmayuna hareket etti. Yolda Yenierilerin durmadan ehzadeyi alklamalar, byk sevgi gstermeleri ehzade'nin hayat iin bir dnm noktas tekil ediyordu. Bu durum kendisine yazlan mektubun doruluunu gsteriyordu. ehzade Mustafa Sultan Otaa girdiinde babasnn pecei elini ararken, kendi hayatna son verecek yedi tane celltla karlat. Babasndan istimdad ederken bu yedi dilsiz cellt ehzadenin hayatn sona erdirdiler. ehzadenin cenazesi Bursa'ya defn olunmak zere gnderilirken, Yenierilerin feveran zerine Damad Rstem Paa Sadrazamlktan uzak-iayordu. ehzade Mustafa Sultan ceddi kinci Sultan Murad Han'n trbesine defnolundu. Aabeysinin durumunu haber alan kk ehzade Cihangir Sultan zntsnden hasta olmu ve ksa bir mddet sonra o da iyileemiyerek vefat etniti. Cesedi ehzadeba camiindeki bir trbeye defn olundu. Hazreti Padiah iki olunun bu lm zerine son derece zlmt. Olu Cihangir'in adna izafeten bir camii yaplmasn emir buyurdu. Bu camii bugn bulunduu semte adn vermitir. Bu seferi hmayun bir ran seferinden ziyade ehzade Mustafa Sultan Meselesinin halli olarak da vasflandrlr bir ok tarihlerce... ehzade Bayezd Sultan'n dam nnde ehzade Mustafa Sultan'in boduruluu, onun zntsnden rakik kalbine gelen kriz yznden hayata veda eden ehzade Cihangir Sultan rnekleri dururken, saltanat frlda.evirmeye gayret iin insann mutlaka ayr bir yaratl olmas icab eder. ehzade Bayezd Sultan, Hanedan Osmaniyye'nin deerli bir mensubu olarak bu tehlikeli oyunu oynamaya alt fakat kibet ona da lm sundu.

Anlatlr ki; ehzade Selim Sultan (sonradan tahta o geti) yaknlarndan birine sorar: Benim iin ehali ne dnr? Cevab ikaz mahiyetindedir. Ordu pederinizin yerine ehzade Mustafa Sultan, tahtta grmek ister. Fakat peder ve valideniz; kardeiniz Bayazd Sultan ok seviyorlar. Sizin lfnz hi bir yerde edilmiyor. ehzade Selim Sultan'n cevab daha muhteem ve artcdr: Ordu varsn Mustafa'nn padiahln istesin; anam ve Padiah babam varsnlar Bayazd biraderimi sevsinler. Amma. Cenab- Mevl isterse taht- Osman Selim'in olacaktr. Hakikaten herkes saltanat kavgas iin pala syrrken, politika emberini evirirken Selim Sultan'n tevekkl onun iradei lhiyye bahsine vakf olduunun kesin bir iaretidir. ehzade Selim Sultan'n hakikat olan bu szlerini nakilden sonra Bayazd Sultan'n kaderi olan lme nasl duar oluunu ksaca anlatalm. ehzade Mustafa'nn idamn emretmek phesiz ki Koca padiah zmt. kinci bir evlt acs eklenince ki, Cihangir Sultan'n vefatyt. Yaral kalbi baba ilk isyann yakalad ehzade Bayazd' Hrrem Sultannda srarlar ile affetti. Bayazd yapt isyann farknda olduundan bar erbetini eline tututuran babasnn sunduu erbeti zehirlidir korkusuyla bir mddet iemeyip endieyle bekledi. Sultan Kaanuni Hz.leri durumu grnce olunun elinden ald barda bir dikite bitirdi. Belki de Snneti erife uygun im^ tarzn ilk defa terketmi oldu koca Padiah. Evet olu ona itimat edememiti. Affa inanamamt, ban merasiminde annesi Hrrem Sultan bulunduu halde. Bu tereddd onun bu ilere yeniden teebbs edeceini gsteriyordu, nitekim etti de... ehzade Bayazd Sultan Amasya'dan, Aabeyi ehzade Selim Sultan'a ki, o srada Saruhan Sancak Beyi idi, hakaretlerle dolu mektup gnderdi. Fakat bu mektubu Bayazd'a yazdran Mustafa Be adl bir dolap olduu birok tarihlerde yazldr. Bu haraketlerden haberdar olan Kaanuni Sultan Sleyman; Sokullu Mehmed Paa kumandasndaki 20.000 kiilik bir kuvveti Bayazd SuStan'n zerine gnderdi. Konya ovasnda yaplan sava devlette, yni Sokullu Mehmed Pa-a'dan kald. Bayazd malp ve mnhezim olarak ran'a snd. te bu ran'a snma onun en byk hatas oldu. ah Tahmasb Osmanl'nn byle bir ehzadesi eline gelir de se-__Yi-nmez mi? Dman sevindiren Bayazd Sultan ne dereceye der... Kaanuni, ah Tahmasb'a yazd mektupta iltica isteini kabul etmemesini yazar, Fakat ah Tahmasb u anda politikasna uygun bulmadndan bu talebi red eder. Ayrca bizzat ehzadeyi karlamaya gider. Bir mddet sonra ehzadenin etrafndaki asker birliin kuvvetinden rkmeye balyan ah, artk ehzadeyi gzden karmtr. Kendisini ve drt ocuunu tutuklatp zindana atar. Bu srada Osmanl Devleti ile mzakereler neticelenmi,

Cellt Ali Aa'ya ah'n zindanna girip onlar bomak kalmt. Bu be ceset Sivas'a gtrlm ve kuzey kapsnn yanna defnolunmulardr. Ve hakikaten lemlerin Rabbi'nin takdiri ehzade Selim'in padiahlm ki son ehzade o kalmt artk... ' Kann'nn Son Seferi Hazreti Padiah, evltlarn kaybetmenin znts bu arada baz mhim vaka'alar sebebi ile bir hayli yorulmu ve ypranmt. Padiahl 46 yla varan bir mddeti bulmu ve bu krkalt yln yansndan ou at srtnda, kl elde, gz dmanda, fikir milleti islmiyye'nin rahat ve huzurunu, kalb ile Vacib-ul Vcud'un, yni Hakk (Cele Cellhun) emirlerine ak olarak gemiti. Sleyman Kaanuni'nin kz Mihrimah Sultan, kalb gz ak bir mna hanm olarak, slm iin Ai-lah iin cihad etmeyi kendine vazife bilen babasnn bu husustaki en byk yardmc ve tecikisiydi. Kaanuni Sultan Sleyman Han'n Zetvar seferi adn alan ve son seferi olan bu seferi anlatrken u mealdeki Hadls-i erifi okuyucularmza hatrlatyoruz: Allah yolunda cihad ederken lenler ehiddirler. Kaanuni Sultan Sleyman Dersaadet'ten ayrldktan sonra rahatszl artt. At stnde durmas bile artk zdraplar veriyordu. Bunun iin tekerlekli taht'a benzer bir araba yapld. Sadrazam Sokullu Mehmed Paa nden ilerleyip arzal yollar nisbeten dzgnletiriyor, sevgili padiahnn, o muazzez vcudunun daha az incinmesine gayret gsteriyordu. Byle uzun bir mddet yolculuk yaplmas Padiaha iyi gelmi, nisbeten kendisini toparlamt. Bu arada Trakya, Bulgaristan ve Srbistan geilmi idi. Belgrad'a gelindiinde Hazreti Padiah Orduyu Hmayunu toplad. Bir resm.geid yaptktan sonra zaferler kokusunun yabancs olmayan atnn zerine bindi ve Tuna byle at stnde geildi. Macaristan Kral gen Zapolya, Hazreti Padiah yannda asilzadeleri olduu halde iten gelen bir samimiyyetie karlad ve kendisine ok kymetli hediyeler sundu. Hazreti Padiah bu durumdan ok mtehasss oldu. Zapolya'y gzlerinden pp onun Macaristan Kralln kuvvetlendireceini vaat etmek ltfunda bulundu. Zapolya'y uurlayan Hazreti Padiah, Drava nehri zerin de yzyirmi dubadan kurulmu uzun bir kprden ordusunu geirterek Erdel topraklarna varld. Kaanuni ikiyzbin kiilik ordusunun geiini Tuna'dan getirttii bir kalyondan se-retti. Bu ordu sevgili padiahlarn zafer lklar ile selmlad. Bilindii gibi Bdin ve Belgrad, Devleti Aliyye'nin bu blgede iki kuvvetli istihkamyd. Buna bir nc istihkm ilvesi olarak Zigetvar kalesini dnen Padiah Cihan, orduyu hmayunu Zigetvar kal'asna sevk etti. Bdin Beylerbeyi Arslan Paa orduyu hmayuna zaman kazandrmak iin halisane bir niyetle Salmo Kontu'nun zerine yrd fakat muvaffakiyyet temin edemedi. Kesin bir malbiyyet de almam olmasna ramen yapt hatalardan ikisi ok nemli idi. Birincisi kendi insiyatifiyle dman ...zerine yrmt.

Halbuki devletin bir politikas vard. sti -aresiz hareket iyi netice verse bile makbul grlmezdi. Tarih byle olaylarla doludur. kincisi ise Sadrazam Sokulu Mehmed Paa'ya yedii mektuplar hiyerariyi ortadan kaldran seviyedeydi. phesiz ki Aslan Paa bu hatalar biliyordu. Fakat byle yapm olmas meselede mevzi olarak hakl olmaya dayanyordu. Mevzi hakllk genede hakll getirmiyordu. Devleti Osmaniyye bir kl gibidir, bir taraf keskin bir taraf ise keskin deildir. Muvaffak olmak iin ne lazmsa iste al. Fakat muvaffakiyet husule gelmezse ba gider. Muvaffakiyet temin olursa elde ettiinin bir ka misli padiah iltifat ve hediyelerine gark olursun. Aslan Bey'in ansna ba vermek dmt. ki rekt namaz mteakip boynunu uzatt ve bu i bitti. Zigetvar kaesi, Avrupa'nn nl kumandanlarndan Zrinyi tarafndan mdafaa olunuyordu. Devleti Osmaniyye kahramanlar her zaman takdir etmi kahramanolu kahramanlara ait bir devletti. Zrinyi'ye Hrvatistan valiini vereceini kaleyi kan aktmadan teslim etmesini istediler. Zrinyi bu taebi geri evirdi. Osmany'ya den bileinin hakkyla kaleyi geirmekti. Ve hcumlar balad. Kale son derece metin bir kale olduundan dmyordu. Beri tarafta Cihan Padiah ok araan nefeslerinin arasnda mcahidlerin halini soruyor ve Ah Zigetvar ne zaman bana yr olacaksn? diye syleniyor, Bana bu kal'ay ne zaman vereceksiniz? diye Sokulu ve yanndakilere soruyordu. Zrinyi, mcahidlerin hcumlarndan bunalm artk talihin yardam etmeyeceni anlam anna lyk bir lm aramaya balamt ve o bir huru hareketiyle elinde klla lmek olabilirdi... Zrinyi btn askerlerini toplayp onlara bir hitabede blun-du ve konumasnn sonunu yle balad: Benimle lmek istiyeler yanma gelsin deyince 600 kii yanna geldi. Kllarn ektiler, kapy atlar ve mcahidlerin zerine saldrdlar. Daha ilk anda Zrinyi bana isabet eden iki mermi ve gsne saplanan ok ile arzulad lme kavutu. Fakat daha gzel bir eye kavutu. Civanmerd slm askeri bu kumandann cesedini yerden kaldrp bir top arabasnn zerine saygyia koydular .Kfir de olsa bir askere gereken hrmeti nsteren millet phesiz ki Zrinyi'den ok daha bym oluyordu tarih huzurunda... Huru iin kan Zrnyi intihar ekibi bir anda yok edilmi ve ak kapdan kaleye dalan mcahidler Zigetvar' anl Hi-ll'e kavuturmularsa da, ota hmayununda Cihan Padiah son nefesini veriyordu. Bir ok tarihler bu zafer haberini alamadan ldn syledikleri Kaanuni Sultan Sleyman Han'n tazarrular bu kal'ann kendisinin olmasn istedii, duay kalbiyi yerine getirdikten baka dua'y fiili'yi de yerine geiren bu yce Sultan, Vel Padiaholu, Vel Kaanuni Sultan Sleyman Han elbette alndn grmt. nk lemlerin Rabbi Allah (C.C.) vel kularnn dualarn kabul ve semeresini gsterenlerdendir. Zigetvar, Osmanl'ya yr olmu, Cihan Padiah ise her zaman beraber olduu Rabbine dnmt. Sokullu Mehmed Paa'ya den ise durumu hi belli etmeden yeni padiah taht'a geene kadar Hazreti Padiah sa gsterebilmekti.

Derhal onun imzalarn kullanarak her tarafa zafernmeler gnderip fetih haberlerini mjdeledi. Asker zaferlere kavutuundan Zaferler Padiahna du ediyor, Sokullu savata muvaffakiyetler gsterenlere hediyeler sunuyor, Padiah rahatsz olduundan bu trenlere katlamyor diyerek fevkalde bir ekilde durumu idare ediyordu. Hazreti Padiahn hayatnda 10 says ok byk tevafuklar gsterir. yle ki; Dnyaya terifleri onuncu asr Hicr'nin balarnda olmutu. Osmanl Devleti'nin onuncu padiah oldu. Kendi zamannda yaayan on hkmdarn en evketlisi ve byyd. Zamannda en byk ehirlerin say ise on adetti. Zaman satanatlannda on sadrazam ve on reis'i kt-tap vazife ald gibi on adet fetih yapmt. Byk adamlar, byk adamlarn yetimesine vesile olurlar. Bu misalden baz isimleri sayarak cennetmeknn hayatn anlatmaya son verelim. Denizler Padiah Barbaros Hayreddin Paa ve Turgut Reis, Salih Reis gibi denizciler, eyhul slm Ebussuud Efendi gibi yksek dni otorite, dnyann hl hayranln muhafaza ettii Mimar Sinan, irlerden Fuzl ve Bak, mehur tarihi Reis'l Kttap Feridun gibi zatlarn hmisi olmutu. Mimar Sinan'a yaptrtt Sleymaniye Cmiinin avlusundaki, kendinden evvel vefat eden sevgili hanm Hrrem Sul-tan'Ia ayn trbede ebed istirahatghlarnda uyumaktadrlar. Tarihler Hicr 974/Mild 1568 yln gsteriyordu. Kaanuni Sultan Sleyman Han'n safhai hayatn: anlatmay bitirirken iyi biliyoruz ki, Barbaros Hayreddin Paa'nin mehur Preveze Zaferini hi anmadk. Halbuki bu, Devleti Osmanyye'nin kuruluundan asr sonra dnya denizlerinin hkimi olduunu belgeleyen bir zaferdir.Bu zaferi muhterem M. Erturul Dzda Bey'in sadletirip bu milletin evld-larna kazandrd Tercman Bnbir Temel eser serisinin 14 ve 15'inci kitab olan Gazavat Hayreddin Paa adl eserden ikinci cild sh. 188/19l'den aynen nakli uygun grdk. Hazreti Barbaros Hayreddin Paa'nn Preveze Zaferi Seherde grdm rya O gece Allahm, slm kfirler zerine kuvvetli kl! Islama nus-ret ihsan eyle! Diye sabaha kadar tazarru ve niyaz eyledim. Seher vaktinde uyku ile uyanklk arasnda unu grdm: Yattmz limann yal kenarnda sanki karada bir ok ufack serdin bal km. Amma ol ufack serdin balklarnn iinde iki tane karn yark balk vard. Bunar seyr eder dururken, bir ahs bir al ata binmi dolu dizgin yanma geldi, atn ban ekip durdu. Bir petemal dolusu ufack bal elime verip: Al bunu ya Hayreddin! Halife-i ry-i zemin olan evketlSultan Sleyman'a peke ver, dedi. Sonra karp elime bir rik'a vererek kayboldu. Ben de rik'ay ap baktm. Grdm ki, beyaz kt zerine yeil hat ile Nasrun min Allah ve fethun karib ve beiril m'minne y Muhammed deyu yazlm. Bunu

okuyup yzme gzme srdm. Sana hamd ve krler olsun ya Rabbi! Diyerek uykudan uyandm. Ryay kendim tabir ettim: nalah ol ufack balklar kfir donanmasn firkateleri ve sandallardr. Erzak ve ganimetlerle islm askerinin tok doyum olacana iarettir. Karn yark balklar ise kfirlerin kadrgalardr. Gib bilinmez amma, iinde olan kfirleri firar etmi olmal. Padiah- lem-penah hazretlerine peke ver dedii petemal dolusu ufack balk, inalah, yaknda Bo-dan'n fetih haberi geleceine iarettir. nk imdilerde Padiah- lem-penah Bodan zerine gitmitir. inde nusret yeteri yazl olan rik'a ise, inallah, Allah'n yardm, Pem-gamber'in mucizesi, enbiyalarn himmeti ile dmana man-sur ve muzaffer olmamza iarettir. Diyerek hamd senalar ettim. Baktm ki nusret rzgr ierden dnmeye balad. O zaman: Bismillah, tevekkelt alellah, niyyeti gaza, kasd kfir! Diyerek mbarek bir saatte salpa eyleyip, bdbanlan dkp, pupa rzgrla fecir vaktinde seksen pare gemi olmak zere kfir donanmasnn zerine hcum ettim. Preveze Sava Kfir donanmasnn ise o gece zerine bir pus kt ki bir birlerini grmez oldular. Benim limandan kacam ise hi zannetmiyorlard. Barbaroo bizden korktu, gayri limandan tara kmaz. Derlerdi. Zira kfirler gelip oraya ienger-endz olal gn olmutu. Bizden bir hareket grmediklerinden byle kanaat getirmilerdi. Amma, dman dmann halinden bilmez, demiler. Bizim yattnz Preveze limanndan yle olur olmaz rzgr ile klmaz idi. O sebepten k rzgrn ierden esecei bir mbarek saate tehir etmi idim. ;; Seksen prelik donanmam blm ettim. Tenbih ettim ki: Bizim gemi alay kfirin alayna kar olsun. Bizim firkate alay firkate alayna, kalite alay kfirin kalite alayna mukabil olsun! Bylece taksim edip at ba beraber slm donanmas kfir donanmasnn zerine gitmekte olduk. Amma kfirler karanlk pusun iinde, demir zerinde ken-di havalarnda yatrlar idi. Bizi ardmzdan srp oraya getiren nusret rzgr, varp kfir donanmasnn zerindeki pusu da datt. Kfirler grdler ki slm donanmas zerlerine bindirip varr. O zaman kfirlerin iinde, bir ana baba gn bir aknlk, bir rubulya koptu ki, demek olmaz!

Daha alaca karanlk olduundan demirlerini kesip birbirlerinin zerlerine dp kfirler donanmasiyle mslman donanmas karmakark oldular. Otuz at pare geminin nnde o arka, forsa sancaklann dikip fora alabanda arslanlar gibi yollu yolunca atelerimizi saarak cenge giritik. Kalite alaymz kfirlerin kalitelerini allak bullak edip kimini alp, kimini batrmakta, kimisini ise kfirler brakp kamakta idiler. Firkate alay dahi, kfr firkatelerinin kimini alp, kimini batan kara edip, kimini dahi boup gitmekle idiler. Elhsl kfir donanmas mnhezim olup, askir-i slm mansur ve muzaffer oldu. Kfir gemilerinden sekiz paresi kuru tekne olarak on be tanesi alnd, yedisi batrld. Kfir kalitelerinden yedisi cenk ederek, ikisi iindekilerin brakp kamasyle dokuz kalite alnd. Kfir firkatelerinden on iki pare firkate alnd. Netice-i kelm kfirlerin yz yirmi pare donanmay men-hselerinden otuz alt adet tekne alnd, kalan firar edip gittiler. Firkateler ve sandallar deryann yznden kfirleri devii-iler, kimisi de boulup cehenneme gitti. kibin yz yetmi-.e kfir esir alnd. Byk Ziyafet verdim Aktarmalar getirip limana koduk, sonra kendimiz de eametle tekrar limana girip yattk. Sakatlarmz onardk. Zira )iz de salkm saak olup, iler tutar yerimiz kalmamt. ehit olan gazilerin kimini deryaya kimini ise Preveze'ye lefn ettik. Seksen pare gemideki gazi askerlerden drt yz ehit, se-ciz yz yaral vard. Mecruhlarn yarasn hoa sardk. Bu byk gazann kr iin yzm secdeye koyup amd senalar eyledim. Sabah olunca kaptanlara ve gazilere byk ziyafet verdim, yeyip iip enlik dmanlk ettiler. Bizler bu srr ve sevin iinde iken Bodan'n fethi mjdesiyle Kapcba geldi. Kapcbay ihtiyatan beri edip ge erdirdim. Kaptanlara ve Kapcbaya grdm ryay ve nasl aynen ktn anlattmGryorsunuz bir islm kahraman en byk deniz zaferlerini bile ne kadar tevazu iinde anlatyor... Bundan ders alnsa yeridir. Kaanni Sultan Sleyman'n Hanmlar Ve ocuklar Ylmaz Oztuna; Kaanuni'nin zevcelerinin saysn, drt tane olarak gsterir ve bunlardan 1496'da doup , 1550'de vefat eden ve ad bilinmeyen ancak, Mahmud adl bir ehzadesi bulunan ve kendi makberi ehzade camiinde bulunan bir hanmdan haber verir. 1499'da Bursa'da domu Abdullah kz Mahi Devran Haseki, 1581'de 82 yanda lmtr. Evlilii 52 sene srmse de, bunun fiili olmadn Mah Devran Haseki'nin 1534'den sonra olunun yannda

yaadn bildiriyor. 1553'de yerletii Bursa'da, 28 sene muammer olmu ve olu ehzade Mustafa'nn trbesine defnolunmutur. Kaanuni'nin 3. hanm ise Glfem Hatun adl 1497'de stanbul1 da domu, 65 yanda olduu halde yine stanbul'da vefat eden bu zevcesi 51 sene sren izdiva mddetiyle grlyor ki evlilii 14 yandayken vukubulmutur. Mura-adl bir ehzadesini babas bodurtmutur. Drdnc Hatun ise; Hurrem Haseki Sultandr. 1506'da stanbulda domutur. Ortodoks bir rahibin kzdr, Mslman olmadan nceki esas ad Aleksandra Lisovska'dr ve Roksalan'da denmektedir. Evlendiinde oda 14 yanda olup, 38 yl dnyann en byk devlet bakannn hanm olarak yaamtr. 1558'de vefatn da S-leymaniye Camiindeki trbesine gmld. Muhteem Ka-anuni'ye drt ehzade bir Sultanhanm dourdu. Kz Mihrimah olup, erkek ocuklar, Mehmed, Selim, Bayezid, Cihangir ve Abdullah adl ehzadelerdi. ok hayrat yaptrmtr. Mimar/Sinan' ok altrmtr. Bir de luay'a gz atalm ,.bak-alim bu hususda neler yazm! luay bey, Hurrem Sultan, Mahidevran ve Glfem Hatundan bahsetmekle beraber ad bilinmeyen hanmdan bahsetmez ancak Kaanuninin baka eleri olabileceimde beyan eder. Glfem Hatun'unsa ldurulduunu yazar. Ancak kabir tanda ehide-i saide yazyor olmas yni kutlu ehid mnasna gelen bu ifadenin kt bir eylemin sahibi olmadn akla getiriyor. Hurrem Sultan hakknda luay menei hakknda pek ok eit rivayet ileri srmtr. Ancak stanbul'da dodu dememitir. Mahidevran hatunun, Hurrem Sultan ile hayli diditii ancak galibiyetin Hurrem'de kald, su gtrmez. Kaanuni'nin kzlarna gelince Gluay, Mihrimah hanmsultanin ve Raziye hanmsultan'n kzndan baka kz yazmamaktadr. Mihrimah Sultan Kaanuni'nin tek kz olduu-hususu, Yahya Efendiye ait trbede medfun ve kabir tanda "Tasasz Raziye Sultan Kaanuni Sultan Sleyman kerimesi ve Yahya Efendinin mnevi kz" olduu yazl olmas bylece bir tashihe uram oluyor. Bunun yannda Mihrimah Sultan'in stanbul'da 1522'de doduu ve 25/ocak/1578'de Istanbulda vefat babasnn trbesine defnolunmutur. ok hayrhah bir hanmdr. Edirne-kap'daki Sinan yaps Camii bu hanmsultan yaptrm ve adyla anlmaktadr. zdivac 1539'da Rstem Paa ile olmutur. Rstem Paa daha sonra sadrazam yaplmtr. Hurrem Sultan-Mihrimah ve Rstem Paa Kaanuniden sonra, padiah olmas muhtemel olan ehzade Mustafa'y ki bu ehzade Mahidevran hatunun oludur saf d braktlar. Mustafa'nn bodurulmasn da paylan olduu rivayeti vardr. Sevilen ehzadenin katlini, bu lnn ii olarak tahmin eden askerin tatmini iin ve belki de evldnn zayiinde dahli olduunda phesi olduundan olabilir. Rstem Paay sadaretten azletti. Mihrimah Sultan daha sonra annesi Hurrem Sultan'n vefat zerine, babas Kaanuni'nin, dert orta olduu grld. Babasndan sonra Osmanl tahtna geen 2. Selim ve onun olu 3. Murad zamannda da pek sayg grd ve Hla Sultan diye lakabland. Hemen ilve edelimki skdar'da skele camii diye konuulmas tercih edilen camiin asl ad ve yaptran bu Mihrimah Sultandr. Dnyann hayran olduu

padiah Kaanuni Sultan Sleyman baba olarak ok mfik olmakla beraber devlet reisi olmas hasebiyle devletin li menfaati hususunda pek realist bir anlay sahibidir. Krkalt yl sren devrinin bir evlddan ziyade devlet reisi olacak anlayyla yetitirilen ehzadeler, bu uzun saltanat dnemini sabrla bekleme gcn gsteremediler. ehzade katliyle bu padiah sulayanlar, hi de ehzadelerin sabrszln gz nne almadlar ve trih yorumlarn yaptklar istikamet tabiatyla doru bir neticeye varamad. Ylmaz ztuna deerli eseri Devletler ve Hanedanlar adl almasnda Kaanuni'nin erkek evld saysn onbe olarak gstermektedir. Bizde bu bilgileri zetlemek suretiyle aktaralm efendim:1512'de doup, 1521'de 9 yanda len Mah-mud, 1515'de doan ve Konya Ereli'de 6/kasm/1553 babas tarafndan bodurulan, Mustafa, Amasya'da 1526'da doup, Bursa'da 1533'de bodurulan Mehmed, sadece lm trihi bilinen Konya'da medfun Ahmed, 1521'de stanbul'da doup, 22 yanda 1543'de Manisa'da iek hastalndan len Mehmed, bebekken len Abdullah, 1524'de doan ve bilahire 2. Selim unvanyla tahta kan Selim, 1525'de doup, 1562'de Kazvin'de ran ahna verilen sipari zerine ldrttrlen Bayezd, 1543'de Ktahya'da doup, Kazvin'de 1562'de ah'n marifetiyle bodurulan Orhan, yine Ktahya, Kazvin hatt iinde 1545 doum, 17 yanda 1562'de bodurulan Osman, ayn hatta 14 yanda ldr--leh Abdullah, 3 yanda Bursa'da bodurulan Mehmed, stanbul'da 1531'de doup, Aabeyi veliahd Mustafa'nn idamnda geirdii ok'a bal olarak vak'adan 21 gn sonra 27/kasml553'de vefat eden Cihangir ki stanbuldaki Cihangir semti bu ehzadenin adna kurulmutur. 1554'de doup, sekiz yanda 1562'de vefat ettii bilinen ve hakknda baka bilgide bulunmayan Orhan' bylece sizlere naklettik. Kaanni Sultan Sleyman'n Sadrazamlar Ve eyhlislamlar Kaanuni Sultan Sleyman; tahta clus etdiin de makam sadaretde baba yadigr Pri Mehmed Paay buldu. 27/5/1523'de sadarete Pargal bir devirme olan, nce makbul sonra maktul lakab ile anlan brahim Paay getirdi. Ayn zamanda damat olan brahim Paann bu grevi; 15/3/1536 ylna kadar, 12 sene 8 ay, 11 gn srd ve hayatnn idamla izale edilmesiyle iin sonuna gelindi. Bu sefer sadarete, Aya Mehmed Paa tyin olundu. Bu ztn sadareti ise; 3 sene, 3 ay, 29 gn srd ve vazifeye veda ettiinde trih 13/7/1539'u gsteriyordu. Dmad Ltfi Paa; sene, 9 ay, 15 gn sren sadaretinden hanm ile yapt bir kavga yznden ve asabna hakim olamayarak bana sarlmas, kaimpederi padiahn mhr elinden almasna sebeb oldu. Trih ise 27/nisan/l 541 idi. Hadim Sleyman Paann getirildii sadaret te bu ztn dnemi 3 sene, 7 ay, 1 gn srebildi. Ayrldnda takvim yapranda, 28/11/1544 trihi yer alyordu. Mihrimah sultanha-nmn kocas dmad Rstem Paa geldii sadarette 8 sene, 10 ay, 8 gn gibi ksa olmayan bir zaman diliminde icraat yapt.

ehzade Mustafa'nn babas Kaanuni'nin emriyle bodurulmasna yol aan entrikalarda kars Hurrem ve kz Mihrimah ile birlikte dmad Rstem'i sorumlu gren Kaanuni, kz ve karsna kyamadndan, acy Rstem Paann elinden mhr hmayunu almakla iktifa etdi. Bu srada, 1553/ekim'inin 6. gn olmutu ve bu sefer makam- sadarete Dmad Kara Ahmed Paa getirildi. Onun dnemi de 1 sene, 11 ay, 23 gn srd. Trihler 29/9/1555 idi Her halde Hurrem ve Mihrimah Sultanhanmlar Kaanuni'nin yreini souttular ki sadaret mhr yine Rstem Paann avularna konuldu. Fakaat trihler, 10/temmuz/156ri gsterirken Rstem Paa hem hayatn hem de sadareti kaybediyordu, bylece bu dneminin 5 sene, 9 ay, 11 gn ve ki sadaretinin toplam ise, 14 sene, 7 ay, 19 gn srm oluyordu. Rstem Paann vefatndan sonra kan serveti asrlarca konuulan bir byklk gstermekteydi. Yerine Semiz Ali Paa sadnazam tyin olundu ve bu zt da 3 sene 11 ay, 19 gn lkenin iki numaral insan olarak vazife yapt. Bunun arkasndan byk vezir Sokullu Tavil Mehmed Paa'y1 sadaretde gryoruz ve padiaha hizmet eden uzun saylacak bir dneme imza attn gryoruz. Sadaret dnemi de aralksz 14 sene, 3 ay, 15 gn srd. Eer bir komplo ile suikasta uramasa idi daha hayli muammer olurdu makam sadaretde. Ne varki Kaanuni'nin vefatnda Sokullu veziriazamd ve bu muhteem padiah son dnemini byle deerli bir veziriazam ile geirmiti onun vefatn maharetle saklamt hem dnyadan hem de ordusundan. Kaanuni 46 yl sren taht- saltanatnda 10 defa mhr alp vermi ve bunun ilkini grevde bulduu Pri Mehmed paadan almak olmutur. Rstem Paayda iki defa vazifeye getirdiinden on defa deien sadnazamm, ilkini kendinin bizzat tyin etmediinden Rstem Paay da dersek dokuz kii ile altna kanaat getirebiliriz. Bu muhteem padiahn eyhlislmlar ise greve geldiinde vazife banda bulduu Zenbilli Ali Efendi, 22 sene, 8 ay sren makam- meihatde ki grevi 1525/se-nesi 10. aynda Hakk' yrynce bni Keml lakabl Kemlpaazade Ahmed emseddin Efendi hz. ferine tevcih etdi. Bu muhterem zt; 8 sene, 6 ay kald vazifeden, vefat mnasebetiyle ayrldlar ve 16/nisan/1534 takvim yaprandaki t-rihdi. Sadullah Sadi Efendi 16/4/1534'den, 21/2/1539'a kadar 4 sene, 10 ay 4 gn kald grevden vefat zerine ayrld. 12. eyhlislm ise ivizde Muhyiddn Efendi bu greve geldiinde 3 sene, 8 ay kald. 1542'nin 10. aynda Hz. Mev-lnaya kfrettii iin grevinden alnd. 13. eyhlislm Is-partal Abdlkadir Hamidi Efendi, 3 ay vazife yaparak hastaland ve ekildi. 14. eyhlislm Fenrizde Muhyiddn Efendi de 2 sene, 9 ay vazifede kalabildi ve hastalndan dolay, istifa etdi. Osmanl'nn 15. eyhlislm Mehmed Ebu ussuud Efendi makam- meihate geldi 28 sene, 10 ay bu makamda kald ancak Kaanuni'nin son eyhlislm bu zatdr. Buradan anlyoruz ki 46 yllk saltanat dneminde Kaanuni Sleyman Hn, yedi eyhlislmla almtr.

SULTAN 2. SELM (SARI SELM) Babas: Knn Sultan Sleyman Annesi: Hrrem Sultan Doum Tarihi: 1524 Vefat Tarihi: 1574 Saltanat Md.: 1566-1574 Trbesi: stanbul'dadr. Tahta Geii Kaanuni Sultan Sleyman Han Hazretleri dnyadaki mrn an ve erefle kaparken dnyann en kuvvetli ordusuna bir zafer, lemi slm'a bir kale daha hediye eylemitir. Sadrazam Sokullu Mehmed Paa dirayet ve uzak grlln tarih sahnesinde bir daha tebarz ettirerek slm' dolaysyla Osmanl Devletine bir hizmet daha sunmutu. Bu hizmet anl Padiahn irtihalini saklayabilmekti. Bunda muvaffak olduu gibi, Veliahd ehzade Selim Han' vaziyetten haberdar etmek zere Hasan avu'u Ktahya'ya bir tezkere ile gndermiti. Hasan avu sekiz gnde Ktahya'ya vsl olmu ve taht'a davet mektubunu Sultan Selim Han'a sunmutu. Krk yandaki Padiah, sekiz buuk yl srecek saltanat ve hilfetine balamak zere atn mahmuzlam ve korkun bir sratle stanbul'un Kadky semtinde atnn dizginini ekmiti. Ktahya'dan Kadky'e gelmek gn srmt. Kadky'den skdar'a geen Padiah hemiresi Mihrimah sultan'n sarayna inmi ve Padiah kaymakam skender Paaya haber gnderip gereken hazrlklarn yaplmas buyurulmutu. iskender Paa haberi alnca nce arm fakat gereken, hazrlklar yapmaya da balamt. Sultan Selim'in bindii saltanat kay skdar sahilinden ayrlrken Kz Kulesi tarafndaki toplar grldyor ve kirkalt yl hilfet ve padiahlk devrinin sahibi Kaanuni'nin devrinin sona erdiini, Veliaht ehzadenin 2. Selim unvanyla anlacak devrin baladn iln ediyordu. Tarihler Hicr 974/Mild 1568 yln gsteriyordu. Sokullu'nun Vazifesinde pka Olunmas Padiah 2. Selim merhum padiahn cenazesini karlamak zere yanna alm olduu hafif svari alay ile gayet sratli bir yolculuk sonunda Belgrad'a vasl oldu. Merhum Padiah'n cesedi pk, tahnit edilmi olarak bir arabada Belgrad'a geldi. Sokullu, sultan 2. Selim gelene kadar orduyu hmayuna Padiah cennetmeknn nezle olduu mnasebetle arabasndan kmadn yayar ve ara sra arabann yanna gider, perdeyi aralar iradeyi seniyye alr gibi yaparak phede olanlar bu phelerinden vazgeirecek ekilde hareket ederdi. Bunda taki Sultan Selim, Belgrad'a gelinceye kadar muvaffak olmutu. Suitan Selim

geldiine gre artk merhumun vefatn saklamakta bir mn grmediinden hafzlara Kur'an- Kerim tilvet ettirerek Yce Sultann irtihalini aklatt. Btn asker, gngrm serhat beyleri, paalar, Cihan Hkmdar'nn vefat haberini yank sesli hafzlardan duyunca iten gelen bir teessrle alamaya baladlar. Sultan 2. Selim huzuruna gelen Sadrazam Sokullu Mehmed Paa'nn ellerini pmek hamlesinde bulundu. Bu dnyada grlmemi, hele Osmanl Devleti'nin tarihinde vukubul-mam bir teebbst. Evet, 2. Sultan Selim tevzuun en byk rneini gsterirken dni btn bir mslman olan Sokulu Mehmed Paa kibir ve gurura kaplmyarak ayn za--manda kampederi olan 2. Selim'in elini pmesine msaade etmemek iin padiahn eteklerine kapanverdi. Bu emsalsiz hdise maalesef okul tarihlerimizde anlatl-mad gibi kimse de bu olayn samimiyetini anlama yoluna gitmemitir. Safhai hayatn vermeye gayret ettiimiz Hazreti Padiah; Osmanl Padiahlar iinde deersiz padiahlardan gsterilmek talihsizliine maruz kalmtr. Byle gsteren veya gstermeye alanlar anlayamamlardr ki Padiah olmak demek en nce Cenab- Hakk'n kitab mbinnde buyurduu gibi Emaneti ehline veriniz yetine ittibar ile balar. te bu ad geen 2. Selim Hazretleri bu emri lhiye uyduunu Sokullu Mehmed Paa gibi mkemmel ve mdebbir bir veziri grevinde kalmasn emretmekle gsterdi. Yenieriler, yeni padiahtan clus bahii talep ettiler. Padiah tedbirsiz gelmi cls bahiini karlayamam ancak herkese bir miktar datlm kalann Dersaadet'e verilecei vaad olunmu idi. Orduyu hmayun Dersaadet'e dahil olup Topkap Saray nne gelince hangi fesat dncenin eseri olduu bilinmeyen bir fitne rzgr Yenierilerin arasnda dolam ve clus bahiinin kalannn verilmeyecei haberi ayi olmutu. Yenieri, Padiahn yolunu kesmi iki saattir onun saraya girmesine mni oluyor hatta tecavzkr lflar sylemee balamlard. Padiahn sabr tkenmi, bu mni olua ok can sklm bir halde Sokullu'ya hitaben: Vezirim, Lalam bu fitneyi bir bastr nice greyim seni hizmet edersin... Bunun zerine koca vezir, bir ka avu altn isyanclarn zerine savurur. Onlar, bu il il altnlar kapmak iin birbirlerine girdiler, isyanlarndaki birlik yok oldu, alan yoldan Padiah ve maiyyeti saraya dahil oldular. Sokullu Mehmed Paa devleti ebed mddete bir hizmet daha yapm, Padiah Hazretlerini selmete kavuturmutu. Hazreti Padiah bu hizmetle Sokullu'nun deerini bir daha takdir etmi ve vazifesini devama emir buyurmutu. Bylece en isabetli bir karar verilmiti. Sakz'n Fethi Yukarda da sylemitik. Padiahn en nemli vaziferinin banda bilene, kl kuanana') hakkn vermektir. Hicr 973/Mildl 1567 ylnda merhum Padiah Kaanuni Sultan Sleyman Han'n Kaptan- Deryala tayin etmi olduu Riyale ayn zamanda Sakz Adas'nn fethi ile de vazifelendiril-misti. Sakz

Adas o esnada Venediklilere bal idiyse de bir nevi muhtariyetle idare olunurlard. Piyale Paa, 60 sefineyle Sakz nlerine geldi. Cenevizliler kendisini karladlar. Bir ok hediye takdim ettiler. Piyale Paa, Sakz Adas idarecilerinin ileri gelenlerinden 12 kiiyi gemiye davet edip kendilerini enterne etti. Bylece Ada'nn kendisini mdafaa etmesine frsat vermeyip, Ada'ya asker kararak sessizce fethi tamamlayp Ada'nn semalarnda slm bayrann an ve erefle dalgalanmasn myesser klan Allah Zlcelle kr nazarlar hediye eyledi. te bu fetih, yeni padiahn kutlu ayaklaryla taht Osmaniye oturduu srada geldik Padiah, Piyale Paay kubbealt vezirleri arasna dahil ettiler. Bylece devleti slmiyye'ye hizmet edenlerin naili mkfat olacan bir daha iln etmi oluyordu. Sakz'n fethi olduu srada tarihler Hicr 974/Mil-d 1568 yln gsteriyorlard. Alimlerin, Vezirlerin Ve Memurlarn Mkfatlandrlmas Yeni padiah 2. Selim'in tahta clusu srasnda Yenierilere clus bahilerini anlatmtk. Osmanl tarihinde tahta geen padiahlar daima orduya clus bahii vermeyi det edinmilerdi. Halbuki Osmanl Devleti kuruluundan bugne kadar geen iki buuk asr mtecaviz mrnde daima ordusu ile kendisini gstermi ve btn dnyay halla pamuu gibi atan bu ordu bir cihan devletinin meydana kmasna bani olmutu. Artk btn dnya devletleri, merkezi devlette kh elilikler, kh maslahatgzarlar ile temsil ediliyor, o devletlerin ileriyle megul olacak, onlar grmelere kabui edecek devlet grevlilerinin de; ordunun sava alanlarnda kl akrtlar, top sesleri arasnda hizmet vermesi gibi dnya siyaset sahnesine savaacaklarnn bunun da bir nevi harp olduunu gren ve tesbit eden Hazreti Padiah 2. Selim, ecdadnn hilfna bata ulema, bilginler, vezirler ve memurlara clus bahiini temil edip onlar da mal hediyelerle grevlerine daha bir evkle sarlmalar yoluna gitti. Sadrazam Kmil Paann Tarih Siyasiyye adl 1324 stanbul Ahmed ihsan matbaasnda baslm ciltlik eserinin birinci ciltinin 254'nc sahifesinden bu clus bahiinin hangi makamlara, ne kadar aka olarak verdiini gstermeyi lzumlu grdk. Kmil Paann yazdklarn aynen alyoruz. ulemaya ibtda clus atiyyesiveren Sultan Selim Han Sni Hazretleri lp bu da eyhul slm Ebussuud Efendinin tat-yb hatr maksadna mebni olarak iki Kadaskerlere otuzar bin aka (altyz duka) ve birer srmal kaftan ve Kadasker mazullarn ibu atiyyenin nsf, istanbul kadsna onbin, ma-zullarna dokuzbin, Badad payelilerine sekiz bin ve snflarna gre mderrislere yedi binden bebin akaya kadar atiy-yeler ve cmlesine baka baka kaftanlar verilmi. Bu hediyeler ve clus bahii phesiz ki devlete bir yk getirmise de ecneb devletlerin getirdii hediyeler Piyale Paa ve Pertev Paann Erdei taraflarndaki fetihlerinden gelen ganimetler hazinei hmayunu doldurup tarmt.

Avusturya, ran Ve Lehistan le Sulh Mzakereleri Zgetvar kalesinin slm'n eline gemesinden sonra sancak beylerinden Mahmud Bey'in esir dmesi baz kk kaleleri muhafaza eden bey'lerin geri ekilmesi bu kalelerin Avusturyallarn eline gemesi Devleti Osmaniyye'nin mehur Pertev Paas ki, o zaman nc Vezir idi. Onbebin Tatar askeri ile oralarda bir dolam ve seksenbebin kiiyi esaretine almt. Bu durumdan bzar olan Avusturya mparatoru Maksimilyen elisini son derece kymetli hediyelere hmil olarak Hazreti Padiahn huzuruna gndermiti. Bu eli hediyelerini Hazreti Padiah, sadrazam ve kinci, nc Vezirlere takdimden sonra yedi ay sren mzakerelerden sonra Ondrdnc itimada sulh sekiz seneyi ve yirmibe maddeyi havi olarak imzalandnda Hicr 975/Mi-ld 1568 yln gsteriyordu' Bu srada ran ve Lehistan'dan gelen eliler daha evvelki sulhu tecdide yni yenilemeyi ta-leb ettiler. Bu srada stanbul'da Yahudi mahallesinde kan bir yangn br ok evin yanmasna (bir rivayete gre otuz ikibin evin) kl olmasna vesile olmutur. Ayn gnlerde ran ah ldnden devlet ran hududu zerine asker gndererek yeni gelimeleri takip etmek uyankln Hazreti Padiahn iareti zerine gsterilmitir. Mimarlar Padiah Sinan Yenierilerinin iinde yetimi, Osmanl ftuhatnn her birinde imzas olan Yenieri askerinin kymetli ve sanatkr evld Mimar Sinan, fetih ordularnn bir ok sular amas iin yapt kprler, muhasara vastalar, emeler, mescidier, camiler, kemerler manzumesine kendisinin deyimiyle ustalk eserim dedii Selimiye Camiini Edirne ehrinde yedi senelik bir almadan sonra meydana getirmi dnyann en byk kubbesini havi Ayasofya Camiinden bu imtiyaz alp ondan iki arn daha geni bir kubbeli Selimiye Camii meydana getirmitir. imdi yeri gelmiken halk arasnda anlatlan bir hikyeyi anlatalm, kim ki bundan bir ders kara... Mimar Sinan; camii erifi bitirmi, aln yapmak zere Hazreti Padiahn gelecei gn bekerken caminin etrafnda geziyordu. ki ocuun bir minareye bakp kendi aralarnda konutuklarn tekrar bakp birtakm iaretler yaptklarn grr, yanlarna yaklar ve sorar: ocuklar o minareye bakp bakp bireyler konuuyorsunuz, acaba ne var? ocuklar cevap verir: Abe amca grmez misin de u minareye yamuktur. Mimar Sinan skunetle bakar ve bir gz aldanmas olduunu anlar. Peki evldm ne taraf doru iri? Diye sorar. ocuklar ihtilfa dmez ve ikisi de: Ta u tarafa!

Mimar Sinan derhal on kiiyi arr: u minareye bir ip balayn ve ocuklar tamam diyene dar ekin. Sonra ocuklara dnp: __. Siz de dikkat edin bu irilik dzelsin. Der. Adamlar ipi ekerler de ekerler, ocuklar: imdi tamam, oldu. Deyince, Mimar Sinan: Sa olun Allah raz olsun, irilik dzeldi, der. ocuklar gittikten sonra ipi ekenler. Koca Mimara sorarlar: Efendimiz, iple minare dzelmeyecei gibi elhamdlillah yle bir erilik de yoktur. Niin acaba byle yaptnz? Koca Sinan cevap verir: Bunlar ocuktur. Eer minare eri diye ortaya bir lf atarlarsa, bu millet de bunu eri diye kabul eder, biz byle yapmakla ri deil biz dzelttirdik dedirtmi oluruz. te Koca Sinan bu zarif hareketiyle bu satrlarda bir daha anld. Allah kendisine rahmet, kabrini nr ile prnr eylesin. Yine bu sralarda Sadrazam Sokullu Mehmed Paa, Volga nehri ile Azak denizini bir kanalla birletirmeyi dnm ve derhal almalara balam, hatta bunun yaplmasn icab ettiren siyas artlar ortaya kmt. yle ki; ta Bayazid-i Veli cennetmekn zamannda Rusya'dan gelen elilerin kya-fetlerile deha ne kadar gln ve iptidai olduuna Bayezid-i Vel devrini anlatrken temas etmitik. te bu barbar ve ilkel kavim daha sonralar hristiyanl kabul etmi ve ayrca hris-tiyanllk iinde de Ortodoks mezhebini benimsemi ve dnyann en arlatan insanlarndan olan Yunanllar ile mezheb kardei olmular ve bu Avrupa'nn gayri meru ocuu Yunanllar Rus ileri gelenlerine Bizans hanedannn kzlarn onlara vererek Megalo deallerine Ruslar ortak etmeye muvaffak olmulard. te Sokullu Mehmed Paann Volga, Azak ve Don nehirleri arasnda amay dnd kanalla, Rus gelimesini nlemeye alt gibi kavmiyetti dncelerini slm potasnda bir trl eritemeyen ran' da Hazar denizine geirebilecei bir donanmayla rahata uslandrma imknn elde etmi olacakt. Bunun derhal yaplmas u sebebten iktiza etmiti; Ruslar, Moskova blgesindeki ormanlardan ilerlemi, ar Vladimir'in torunlarndan 5. van Vasiiiyevi Kazan ve Astrakan'n alarak Krm'a doru yol aldn gstermiti. Siyas durum byle olduu gibi ticar ulamlar da ayrca daha ksa yoldan yaplm olacaklar en nemlisi bu yol Osmanl'nn taht idaresinde olacakt. Fakat Krm Han'; Ruslarla, Osmanl Devleti arasnda bir tampon olduunu dnyor byle bir kanaln yaplmasnn bu iki devlet arasndaki meselelerde kendisini tesirinin azalacana kail olarak bu teebbse kar kt. Bu arada van, Astrakan blgesinde Osmanl askerine ni bir baskn yapt bu baskn duyulunca kanal ince almaya balayan amele aletleri brakarak her biri bir tarafa dald. Bu arada bir ok kitaplarda bu kanal ilerine, dni slm'n tatbik kabiliyyetinin mmkn olmayaca yerlere yerlememe eiliminin sebeb olduu

iftiralar da yer alr. unu deriz ki kinat muazzamayi yaratan kudret sahibi Allah (C.C.)'dr, mlkn sahibi o'dur O'nun indinde tek din ise slm'dr. Mlkn her taraf O'nun olduu gibi, din de her yerde tatbik edilebilir. O zamann ve bu zamann btn limleri bunu bilir. Bu, dinin bilhassa slm dininin terakkiye mni olduu inancn yaymaya alan slm dmanlarnn bir almasndan ve iftirasndan baka bir ey deildir. Bunu kitaplarna tasdik mahiyyetinde alanlarda o slm dmanlarndan farkszdrlar. Yok o zaman byle sylendiini bunu aktarmak iin yazdklarn sylerlerse en azndan bizim ciz aklamamz gibi bir aklama yapmalar icab ederdi. nk Cenab- Mevl, mtehitler gndererek slm meselelere q" vagd buyurmutur. Buna inanmak her m'minin vazif i asliyesidir. Velhasl bu kanal ii siyas entrikalarla bozulmutur. Dni bir kayg yznden gereklememi deildir derizYemen Ktasnn Fethedilmesi Yemen lkesi Kaanuni devrinde Cebeli Yemen taraflarndan kaynaklanan bir Zeydiye hareketine sahne olmutu. Zeydiye kabilesinin kurucusu olan emseddin bin Ahmed kendi neslini Hz. Hseyin dolaysyla Hz. Ali (R.A.)'a isnat ediyor ve bylece Emirlm'minn unvanlarn kullanyor idi. Zeydiye nam nc mm denilen Zeynel Abidin bin Hseyin (R.A.)'n kardei Zeyd'e mensub olup ehli snnet ve'1-cemaat ile Zeydiyeler arasndaki akid ihtilflarna balyd. Bunlara Mu'tezile denilir. Hicr 945/Mild 1539'da Hadim Sleyman Paa tarafndan Zeyd ve Aden zaptolunmu idi. Mustafa Bey buralarn idaresine tayin edilmiti. Fakat Ta-az kasabasna yapm olduu fetih harekt akim kalmt. Azledilen Mustafa Bey'in yerine Mustafa Paa tayin klnmt. Onun halefi Veyis Paa; Zeydi'lerin imam olan erafed-din'in iki olu arasnda vukubulan ihtilftan istifade ederek bunlardan Mutahhar'a yardm ederek Taaz kasabasn ele geirmi oldu. Hicri 951/Mild 1545. Ancak bu Taaz kasabasn alan Veyis Paa bir mddet sonra ldrld. Bu ldrlmenin sebebi Veyis Paa'nn gsterdii ok edid bir idare idi. Ancak fazla vakit gemeden erke zdemir Paa bu suikastn hesabn sordu. Hazreti Padiah namna San'a yi da feth eylemiti. Veyis Paann drlmesi haberi dvana eri-nce yerine Ferhad Paa tayin olundu. Ferhad Paa Yemen askerlerinin yeni bir isyan hazrlamakta olduunu grnce nlar iddetle tenkil etti ve asayii iade etti. Ferhad Paa stanbul'a arlmas zerine yerine zdemir Paay brakt. zdemir Paa yedi yl kald Yemen'de yedi kaleyi teslim alarak kt'ada asayii salad. Buralarn idaresini Mustafa Paaya verdikten sonra Nil nehri boyunca uzanan bir ftuhata otuzbin kiilik bir kuvvetle koyulmu ve bu hususta Kaanuni'nin msadesini almt. Bir ok yerleri feth edip bir ok kaleler yaptrm fakat mr hitam bulmu vefat eylemiti. Bu zat muhteremin mezar sonradan deerli evld zdemi-rolu Osman Paa tarafndan yaptrlmtr.

Yemen Beylerbeyliine tayin klnan Kara ahin Mustafa Paa daha sonra ise Msr Valiliine tahvil edilmek suretiyle Mahmud Paa tayin olunmutu. Bu Mahmud Paa Taaz ehrini merkez yapp Hab kalesini muhasara edip eskiden beri bu kalenin sahipliini yapan Nazar ailesinin reisini hile e yanna arp ldrtt, kaleyi zapt etti. Bu btn ktadaki araplann nefretine sebeb oldu. O srada Mahmud Paann stanbul'a arlmas ve yerine Rdvan Paann gelmesi, durumu grp Bb- Aliye tafsiltl bir rapor gndermesi dier taraftan Mahmud Paa da vilyetin iyi idare edilebilmesi iin Yemen kit'asnn kiye taksimi icab ettiini bildiren bir rapor vermiti. Bab- Al bu raporlar grm ve San' merkez olmak zere i ve dalk blge San' Beylerbeylii Hasan Paa'ya, Zebid merkez olmak zere Yemen Beylerbeylii Murad Paaya verilmiti. Rdvan Paaya azledilmek dmt. Bu durum otoriteyi ikiye bld gibi kuvvet paralanmasna da sebeb olmutu. mam Mutahhar ilk nce Hasan Paann zerine yrd. Hasan Paa malp olduundan, Mutahhar btn Arap kabileleri ile birlemi, Murat Paann stne yklendi. Murat Paa da malp olunca Yemen kt'as elden km oldu. mam Mutahhar; Halife ve Emirlm'minin unvanlarn alarak adna hutbe okutup ilni istikll eylemiti. Daha yukar satrlarda yazmtk. Nil boylarnda vefat eden zdemir Paa ayn zamanda San' ftihiydi. imdi mam Mutahhar'n elinden gerek Yemen gerekse San'a'y kurtarmak bu zatn olu olan ve anne tarafndan Abbas hanedanna mensubiyeti olan mehur zdemirolu Osman Paa'ya verilmiti. zdemirolu Osman Paa Hzr Hayreddin reisin 17 gemisine svari ve piyade askerieriyle binip Mekke'nin liman olan Cidde'ye geldi. Svarilerini hemen Ye-men'e gnderdi, kendisi de piyadelerle kzl denizi geip Hu-dey'de limanna kt. Zebid ehrinde aresiz oturan Hasan Paa Kahire'ye gnderip, kendisi hi duraklamadan Taaz zerine yryp Zeydflerin elinden oray ald. Beri taraftan Sinan Paa, yanna gelen Hasan Paann zdemirolu Osman Paann aleyhindeki tezvirlerini dinleye dinleye \e-men'deki Kahire kalesini kuatmakta olan zdemirolu Osman Paann yanna geldiler. Kaleyi feth ettiler, fakat mam Mutahhar karld. Evet Yemen yeniden Devleti Osmaniy-ye'nin taht idaresine geiyordu. Hicr 975/Mild 1569. Hasan Paa yolda Sinan Paaya anlattklaryla tesir ettiini sanyordu, aslnda Sinan Paa serasker unvanyla bu vazifede olduundan zdemirolu Osman Paann muvaffakiyetini ekememi hem de kendi rakibi Lala Mustafa Paann taraftan olan Osman Paaya zaten kzyordu. in daha enteresan taraf Lala Mustafa Paa Sokullu Mehmed Paann akrabas olduu halde onu sadrazamlkta rakibi olarak sayyordu. Kendisini stne stlk Lala Mustafa Paa ok kymetli bir asker oluunun yannda Hazreti Padiah tarafndan da tutuluyordu. Seviliyordu diyemeyiz nk bu Padiahlar sevgiyi ancak devlete gsterirler. Dier vazifeliler devlete hizmet ettike tutulurlar, yaptklar bir hata devlete zarar getirirse hayatlarn kaybederler. Bu mekanizma byle yrd iin Devleti Osmaniyye 622 sene payidar olabilmitir. Sokullu'nun sadrazaml

elinde tutmas Padiahn onu sevmesinden deil, damat olmasndan deil devleti slmiyye'ye hakkyla hizmet etmesindendir. Rakiblerinn mcadelesi o hizmet istikbalini gstermeyip baz ahs kin ve garazlara dayal olduundan Padiah ne kadar tutsa da, sadrazamn devirme karar alamazd. Bu muhaliflerin bulunmas ayrca sadrazamlarn vazifelerine ok itina gstermelerini temine yarayan bir tazyikte saymak mmkndr. Hazreti Padiah Sokullu'da bir hata ve onun yerine geecek bir damad grseydi penesini vurur Sokullu filn demez kenara atard. Hayatnn sonuna kadar bu sadrazam'la saltanatn bitirmesi takdirinin msbet olduunu gsterir. zdemirolu Osman Paa, Sinan Paayla ekimektense idareyi ona brakp derhal stanbul'a dnd. zdemirolunun stanbul'a dnmesinden sonra Sinan Paa Yemen'deki Zeydi hareketini tamamen yok etmee matuf almalarla geirdi. mam Mutahhar itaatini bildirdi ve bu gaile bitmi oldu. Hicr 976/Mild 1570. Kbrs'n Fethi Padiah 2. Selim tahta gemeden evvel dahi Kbrs adasnn feth olunmasn vaz geilmez bir akla istiyordu. nk ok iyi biliyordu ki Akdeniz'in ortasnda tam bir ikmal ve Ak-denizj tarassut eden stratejik dneme haiz bir ada idi. Bir ok tarihler Hazreti padiahn Konya Valisi iken kendisine hediye olarak gemiyle gnderilen atlan, Kbrs adasn! s olarak kullanan korsanlar tarafndan sz konusu geminin zapt ve neticede atlarn kfirlerin eline gemesini bir trl hazmedeme-mite, bunun imtikamn almak iin yanp tutuuyormu! Bakiri Allah akna unlarn yaz tarzna... Yahu insafnz kurusun, atlar gitti diye zlnmez mi? Ayrca ly Kelimetuliah iin dnyann ktasnda yedi , e nice can verip an alan Devleti Osmaniye Kbrs dasn bundan hari mi tutacakt? Hele, hele Ski Cihan Sererinin mbarek halas o topraklar zerinde medfunken, yine binlerce slm ehidinin kanlan ile o tarihler dokuz asr evvel suladklar mezkr aday, slm devletinin devam olan bu ecdad, Ada'y1 kffara m brakacakt? phesiz ki hayr. Belki korsanlarn bu tal'ani adann ehemmiyyetini his ettirmitir. Vakti saati gelince de icab eden yaplmt. Padiah, Kbrs zerine yaplacak bu sefere en mmtaz komutan ve beylerbeyleri ile donanmann byk bir blmn vazifeli klmt. Karaya kacak kuvvetlerin komutanlna Lala Mustafa Paa, Piyale Paa Donanma komutanlna, Mezzinzde Aii bey donanma ikinci komutanlna ayrca Anadolu Beylerbeyi skender Paa, Hasan ve Behram Paalar, Halep sancak beyi Dervi paa, Rumeli taraflarndan Tr-hala, Yanya, Elbasan, Mora sancak beyleri tayin emirlerini alnca hemen vazife bana komulard. Donanmay hmayun filoya taksim olunmutu. Birinci Filo, Mart aynda Murat Reis, Nisan aynda Piyale Paa, Mays aynda ise Mezzinzde idaresinde denize almt. Donanma cem'an 360 para gemiden mrekkepti. Bu gemiier,

top, glle, cephane, atlar, arabalar, erzak velhasl bir orduyu tm tehizat ve askeri ile adaya Limasol iskelesi nnde demir atan donanma hi bir glkle karlamadan asakiri Is- lam karaya kard. Limasol'a yakn Leftari kal'as yaplan -teslim arn kabul ettiinden, Lala Mustafa Paann talimat zerine kimsenin can, mal ve rz mslmanlardan bir zarar grmedi. Leftari kal'asnn mukavemetsiz teslim olduunu gren Ve-nedikler, mslmanlarn kal'aya girmemelerinden frsat bu-'arak kendi dinda ve vatandalarn kltan geirip, kadn ve ocuklar adann ilerine kardlar. Bu durum karsnda Lala Mustafa Paa bir harp dvan toplad. Piyale Paa ie Magosa limanndan balanmas reyine bulunduysa da Lala Mustafa Paa adann merkezi olan Lefkoa'nn muharasi reyinde bulundu ve bu rey'e itibar olundu. Lefkoe'nin Muhasara Olunmas Ve Fethi Lefkoe kalesi ok metin bir kale olup Sultan Selim Han'n clusunu mteakip niyetini tahmin ettikleri iin kalay bir kat daha tahkim ettiler. Adann mdafaasnda talyan, Arnavud, yerli Rumlar vazife alm, saylar onbinden ziyade idi. Lala Mustafa Paa deniz kysndan ehre kadar olan sahray ongun iinde emniyete alm ve kafi muharasaya Temmuz aynn sonunda bilfiil balamt. Osmanl ordusu bu savaa yzbin kiilik kuvvetle girmiti. Lefkoe kal'as yedi burtan mteekkil olduundan, beher burcun karsna birer kumandan tayin etmi orduyu yediye taksim etmi ve her frka emrine yedier top vermiti. Muhasara yedi hafta devam etmi ve bu srada gerek orduyu hmayuna vaki olabilecek saldry karlamak gerekse adaya gelmesi muhtemel yardmlarn nn kesmek iin piyale Paa 42 gemi ile Trk gl haline gelmi olan Akdniz'de bir aa bir yukar volta atmt. te yanda mehur amiral Kl Ali Paa, Tunus'tan ben-i Hafs Emirini kovmu ve mezkur ehri tspanyolardan da kurtarm ve limandan kp zerine gelmekte olduunu haber ald drt aded Malta kadrgasn aslan penesi gibi vurduu bir darbede ele geirmi ve bu gemilerden ald bayraklar Hazreti Padiaha gndermi bu muzafferiyetten ok mahzuz olan Halife-i Ryizemin gelen bu bayraklar Kbrs'ta cihad 10.1 , slm ordusuna gnderilmesini irade buyurmutu. Ba-h's konusu bayraklar Lala Mustafa Paa'ya varnca bu zat bavraklarn Kbrs mdafilerine gsterilmesini emir buyurmutu. Bayraklarn gsterilmesi slm ordusunun kuvve mneviyesini arttrm buna mukabil kffan aresizlie itmi ve bylece baka yerde kazanlan zaferin dmana bidiril-rnesinin ne kadar faydal olduu bir daha meydana kmt. nk bu taktik bur'un teslim alnmasna vesile olmutu. Bu burlar Tripoli, Kostanza, Podakataro idi. Ertesi gn Dervi Paa kuvvetleri kuvvetli bir hcumla Lefkoe'yi slm bayrana ram etmilerdi. Lefkoe'nin dmesi, Baf ve Girne'nin hemen yelkenleri suya indirmesini inta etmitir. Lef-

koe'deki Ayasofya Kilisesini Cami'ye tahvil eden serasker Lala Mustafa Paa burada Cuma namazn eda ettikten sonra hi durmam ve Magosa'ya doru yrye gemi ve gerek liman gerekse kaleyi topa tutarak taht muhasaraya almtr. K yaklat iin Piyale Paa donanmay alarak stanbul'a dnm ve Lala Mustafa Paa Magosa'nn muhasarasn gevetmeksizin baharn gelmesini beklemeye balarken muazzam istihkm ve siperler yaptrmaya balamt. Serasker yle siperler kazdrmt ki deta bir cadde geniliindeki bu siperler ata binmi bir adamn siperde yrrken grne-meyecek kadar da derinlikteydi. Magosa mdafileri bahar gelince halk kaleden kardlar. islm ordusu kaleden kan sivil halka en ufak bir mdahalede dahi bulunmad. Halbuki okuyanlarmz ok iyi hatrlayacaklardr ki Cennetmekn Abdlhamid Han Hazretlerinin son anda Hukuku taht ahanemde kalmak zere 60 yl ngitere nkmtine kiraya veriyorum ibaresini ekliyerek onaylad anlama neticesinde bugn 1948 senesinden beri hak iddia edebildiimiz Kbrs Trkleri 1974 Kbrs kartmasndan evvel Rum askerinin ne byk zlmuna maruz kalmt. Kfir byledir, biz mslmanlar ise bu mevzuda hl ecdadmz gibiyiz. Her ne hal ise biz Magosa'nn dmesini anlatmaya devam edelim. Btn k mahsur olarak geiren kale halk dayanma gcn kayb etmi ve kaleden ayrlmlard. Kalede Kumandan Brakadino idaresinde be bin Venedikli ve 2.500 eli silh tutan yerli asker kalm ve mdafaaya devam etmeye balamlard. Gerek kalenin salaml gerekse Brakadino-nun iyi asker olmas akbeti biraz daha geciktirdi, fakat kfire kurtulu imkn vermedi. slm askeri ok iddetli hcumlarla kaleyi adeta bir akl yn haline getirdi. Bir seneye yaklaan muhasara slm askerinin elli bin ehid vermesine mncer olmutu. Btn mdafa imknlar tkenmi Brakidino beyaz bayra sallam ve civanmert Osmanl Devleti bu teslim bayran grmemezlikten gelmemi ve dman komutannn teslim artlarn grmeyi kabul etmi ve syledii btn artlar kabul edilmi hatta askerlerin silh ve eyalarn dahi alabilme art da kabul edilen artlardan olduu gibi kendilerine 15 adet de gemi tahliye iin tahsis edilmiti. Askerler gemiye binmiler yklm ehrin anahtarlarn ben teslim etmek zere orduyu hmayun'a geleceim haberini gnderen Brakidino yannda be komutan ve yz askerle, Serasker Lala Mustafa Paa'nn otana geldiler. Sava zerine yaplan bir ka kelimelik konumadan sonra Lala Mustafa Paa, nakil ileminde kullanmalar iin kendilerine verdii 15 gemi ve mrettebatn geri gelmesini temin babnda neyi kefil gsterebileceklerini soruverdi. Cevap ok vahim ve mthiti. Anlamada buna dair bir kayt yok. Lala Mustafa Paa bu cevap zerine komutann kendi-sjne rehin braklmasn istedi. Brakidino bu sefer daha kstah bir tavrla ayn cevab tekrarlad gibi stelik Paa'y ahde vefaszlkla itham etti. Sinirlenen ve 15 gemi ve onun mrettabnn kibetini bir an iin gz nne getirerek derhal emir verdi. Bunlarn hepsini kaldrn! Bu emir yetmi ve hepsinin kayd hayat defterlerinden

silinmiti. Trk dostu diye tantlan Lamartin ki aslnda koyu bir slm dmandr, biz mslmanlarn beendii her eyi kt grm, beenmediimiz her eyi iyi grp bize tavsiyye ve onore etmeye kalkmtr. O dahi gemiler meselesinde Lala Mustafa Paa'ya hakverir tarzda mtala beyan ederken yine de bu hareketi mehur San Bartellomei katliamna e tutarak tiyniyetini ortaya koymutur. Tarihler Hicri 978/Mild 1570 yl Kbrs'n tamamnn devleti Aliyye'ye baladn ilnla mkellef klnmt. Bylece Hala Sultan ge uzanan minareleri, okunan Ezan- Mu-hammediyye'yi ve bu uurda ehid olan her msiman mevkii mualsndan ve bugn orada din-i mbin iin nbet bekleyen mcahid ve Mehmetikleri ruhu mnevisiyle muhafaza ederek memnun olarak seyretmektedir. nebaht Deniz Muharebesi Kbrs'n fethi btn hrstiyan lemini byk bir mznt-ye gark etmiti. Papa dni otoritesini kullanarak Kbrs' kaybetmenin acsn mutlaka Osmanl Devletinin zerine yaplacak bir Halt seferiyle ve mslmanlan perian edecekleri bir hcumla teselli edebilecei fikrini yaymaya balamt. Bu Hal seferi Osmanl Devletinin kuruluundan bu yana onu-nc seferiydi. Bu seferin yarsnn masraf spanyollar, dier yars ise Venedik ve Papalk tarafndan karlanmt. Bu sefere mukaddes ittifak denilmiti. Ikiyz kadrga yz sefine ile ellibin piyade asker, bebin deniz askeri ile mkemmel bir Hal ordusu tekil etmilerdi. Hal ordusu mukabilinde Osmanl ordusu u kuvvetle kmt. Mezzinzde Ali Paa idaresinde kadrga, kalyon ve sefine olarak yz para idi. Cezayir Beylerbeyi Kl Ali Paa, Trablusgarp Beylerbeyi Cafer Paa, Hayreddin Paazade Hasan Paa, Mezzinzde'ye yardmc olarak vazife almlard. Ayrca donanmada istihdam olunan kara askerine Pertev Paa kumanda ediyordu. Dman donanmas ile Mora sularnda Leponta mslmanlarn ise nebaht dedikleri mevkide kar karya geldiler. Savan ilk anlarnda Mezzinzde ehadet erbetini imi ve onunla beraber kyz kadar gemi ve binlerce mcahidimiz perian olmutu. Kl Ali Paa deniz kurdu olduunu bir kere daha ispat etmi, yapm olduu mkemmel ve akl almaz manevralarla hem hissesine den dmanlar kahretmi hem de emrindeki gemileri selmet sahiline ulatrabilmiti. Osmanl Devleti bu bozgunu ok zc bir olay kabul etmi, Hazreti Padiah gnlerce zntden uyuyamam sava ehdleri iin Cenab- Hakk'a tevecch eylemi ehadetlerinin kabul iin gz yalan iinde arz niyaz eyleyip taki Kl Ali Paann donanmann bir blm ve islm askerinin ekseriyyetini sa salim Dersaadet'e getirebilmesi zerine biraz teselli olabilmiti. Hazreti Padiah kendisini kucaklam ve Kaptan' Deryalk makamn ve aslnda lu Ali Paa olan lkabn Kl Ali Pa-a'ya tahvil olunmutu.

Devleti Osmaniyye'nin bu malbiyyeti zerine az bir mddet sonra Sadrazam ziyaret eden Venedik elisi bir ara Osmanl donanmasnn urad malbiyetten sz anca ahane Veziriazam Sokullu Mehmed Paa Siz nebaht'da donanmamz yakmakla sakalmz tra ettiniz, Devleti Aliy-ye sizin elinizden Kbrs adasn almakla kolunuzu kesti, bildininiz gibi kesilen sakal daha gr kar, fakat kesilen bir kolun yeniden kt grlmemitir, diyerek nefis bir cevap vermitir. Sokullu Mehmed Paa derhal nezdi padiahiye giderek donanmann eksikliinin giderilmesi iin iradei seniyye taleb etmi ve Padiah da ayn fikirde olduundan derhal icabn icrasna ernr ferman karmtr. Bu ferman iktizasnca Kl Ali Paay aran Veziriazam yzellisekiz para gemi yaplmasn bunun yzelisinin kadir-qa, sekizinin byk ebat'ta sefine olmasn ve alt ay sonunda denize kmasn talep etmiti. Mddetin ksal, malzeme azl bir an iin Kaptan- Derya Kl Ali'yi artm ve nasl yapacaz u eksik, bu yok diye saymaya balaynca Sokullu, Ali Paa'y susturup: Paa., Paa, devleti aliyye o mertebei kudret ve servete mlikdir ki, gemileri demirlerini gmten, halatlar ipekten, yelken-lerl atlastan yaptrabilir. Bu szler gnmz tabiriyle Kl Ali Paa ve tersane iilerine bir doping olmu hakikaten tam alt ayda yzellisekiz para gemi Trk gl Akdeniz'de szle szle volta atarken dost ve dman hayret ve aknlk iinde takdirlerini gizleyememiti. Burada unu dikkatlere sunmak isteriz. Ey benim aziz mi-letimin deerli evltlar diyen zihniyete baknz. Bu zihniyet tarihleri bundan 410 sene evvel alt ayda 158 gemiyi denize indiren zihniyyetin bir devamdr, kendi harp sanayii'ni kendi evltlarna kurdurma zihniyetidir. Yoksa bu memleket iinde fabrika kurma msadesi verme zihniyeti deildir. Son yetmi yl iinde iki tane dnya harbi gren ve hele bu ikincisinden 34 sene evvel kan Almanya'ya bugn bir milyon kardeimiz gitmi orada idamei hayat ediyorlar daha acs bu lke bugn onlarn gnderdikleri dvizleri mutlaka hesap etme durumuna maruz kalmtr. Diyoruz ki bu gn bundan Mild olarak 410 sene evvel 6 ayda 158 gemiyi denize indirecek zihniyyete dnmeden slm milletine kurtulu gzkmemektedir. Bunu syleyen zihniyyet en azndan bunu gerekletirmeye niyetli zihniyettir. Bu zihniyyet manev deerlerin kymetinin ancak slm'da mndemi olduunu syleyen zihniyettir. Ve bu milli gr ve milli uurdur. Venedik le Sulh Antlamas Donanmay Hmayun ak denizlerde kendini gsterince stanbul'da bulunan Venedik elisi, devleti tarafndan derha! bir sulh imzalamaya memur edilmiti. Grlyorki kuvvetli olmak bir malbiyete ramen rakibi sulha arma imkn veriyor. Bu anlamaya ok dikkatli bakmak icab eder. Btn Avrupa

devletleri anlama olduktan sonra mttefikan unu sylemilerdir. Bu anlamada malp taraf galip gibi, galip taraf malp gibi masaya oturdular. Bu szler bize, Birinci Cihan Savanda mttefiklerimizin malp ve mnhezim olarak savatan ekilmelerine bal olarak hi bir mcadeleyi bariz olarak kaybetmeyen Devlet Aliyye sulh mzakerelerine malp taraf olarak oturtulmutur. Bunun sebebi yeni bir mdaleye girecek gcnn kalmamasndan olduu aikrdr. Bylece mehur atalar sz burada bir daha zikredilirse yenidir. stersen sulhu salh, hazr ot cenge. imdi sz konusu antlamann artlarn buraya zikretmeyi lzumlu grdk. Yedi maddeden teekkl eden antlamann ilk maddesi; Devleti Aliyye'nin Kbrs Sava srasndaki -yzbin duka taktir olunan harp masrafn Venedik Cumhuriy-yeti senede deyecektir. kinci madde Venedik Cumhuriyetinin mevki harpte ele geirdii Devleti Aiiyye'ye ait topraklar iade edecei nc madde Zanta'nn tasarrufundan Devleti Aiiyye'ye senev olarak denen beyz dukalk verginin binbeyz duka'ya karlmasna drdnc madde Ka-anuni Sultan Sleyman Hazretlerinin daha evvel imzalayp bah eyledii artlar riayeti 2. Sultan Selim'in de yerine getirecei, beinci madde Kbrs' tasarruflarndan dolay Devleti Osmaniyyeye senede sekizbin duka tutarndaki verginin Kbrs'n Osmanl Devletine gemesi yznden kaldrlmasna, altnc madde Deveti Aliyye ve Venedik'in Arnavutluk'da ve Dalmaya'da mutasarrf olduklar blgede eski hududlarna ekilmeleri yedinci ve son madde ise; iki tarafn da muharebe esnasnda tazmin olunabilecek mal, emtia ve sefinelerin tazmini hususuydu. Bu antiarna imzalandnda tarihler Hicr 981 /Mild 1573 yln gsteriyordu Tunus'un Feth Edilmesi Bu muahede imzalandktan sonra Fransa Kral arlken'in evld mnevisi spanya Kral Don Juan, Tunus'u zapt etmiti. Kbrs'n fethinden evvel Tunus'u Kl Ali Paa feth etmise de bu fetih yalnz ehir merkezine raci idi. Vakit olmadndan ehrin etrafn spanyolar'dan temizleyememiti. nebaht ve donanmann yeniden tanzimi iin geirilen zaman zarfnda spanyollar yeniden Don Juan'n talimatyla Tunus'u yeniden ele geirmilerse de 200 gemi ile Tunus'a gelen Kaptan- Derya Kl Ali Paa Tunus'u yeniden ve bu sefer esasl surette feth ederek Osmanl sancan uzun yllar dalgalandracak biimde semalara ykseltmiti. Bu fetihte ..Sinan Paann tecrbe ve azmi ok iyi netice alnmasna vesile olmutur. Hicr 982/Mild 1574 eyhl slam Eb-Sdefendi'nin Ve Hazreti Padiahn Vefat Sekiz buuk yl sren devri saltanatnda Sokullu gibi Sadrazam eyh! slm Ebu-s Suud Efendi gibi bir byk lim'in varl sayesinde huzur inde hkm srm fakat dier tarihlerin yazd gibi devlet ilerine bakmam deil bilhasa

ok dikkat etmi ve tkr tkr ileyen ark aksatmamak iin hislerine hakim olabilmi ve bu hususta silik bir ahsiyyet gibi grnmeye itina gstermitir. Devri saltanatnda bir ok fetih ve savalar olmasna ramen hi sefere kmayan padiah unvann almtr. ok sevdii ve babasnn bergzar Ebu-s Suud Efendinin vefat kendi zerinde byk zntler tevlit etmiti. Bu zntler artk bir dalgnlk halini alm tam bir dervi hayatna intibakna vesile olmu saray bahesine kurdurduu rahleye oturur ve aralksz Kur'an- Kerim tilavet eder, Devleti Osma-niyye'nin bekasnn bu kitab mbine ittibada grdn musahiplerine en samimi hislerle mebu olarak sylerdi. Bir gn hamamda aya kaym ve ban yere arpm ve oniki gn sonra bir an bile gafil olmad Yce mevl'nn dn emrine uymutu. Hazreti Padiah 52 ylk mrnde sekizbucuk yl taht Os-mani'de San Selim lkabna hangi hainin eklemek istedii mehul olan sarho lkab ona kar yaplm en byk hakszlkt. Belki tasavvuf ehli olduundan meguliyeti bu lemin dnda olmasndan gelen sermestliindense ona da sarholuk denmeyeceini tasavvuf erbab daha iyi bilir. Orta boylu, mavimsi gzl, sarna yakn kumral sakall olan 2. Selim, alts erkek, kz olmak zere dokuz evlt,bunlardan kendi yerine nc Murad unvanyla geecek olan Veliahd ehzade Manisa Valisiydi. 2. Selim zamannda baz devlet reisleri unlard: Almanya'da Maksimilyen, ngiltere'de Kralie Elizabeth, ran'da Sah Tahmasb, Rusya'da Korkun van, Fransa'da 9. arl ve 3. Hanri, Papalk Makamnda ise 13. Gregor vard. Hazreti Padiah Ayasofya camiindeki trbesinde kabir hayatna devam etmekte ve naallah kabri Cennet'i l'ya alan bir kapdr. Aziz Padiahmz nr iinde yat, Cenab Mevl'nn rahmeti, peygamberiznn efaati zerine olsun. Sultan 2. Selimin Hanmlar Ve ocuklar 2. Selim'in hanmlar meselesi biraz karktr. Bu hli oul 3. Murad'da da grmek kabildir. Sultan 2. Selim'in Nurbn sultan isimli hanm adet tek iekle bahar geiren kimsenin durumunu artryorsa da, tabii ki vaziyet yle olmayp, hanedan da olsa, aile mahremiyetine haylice nem vermekten kaynaklanmaktadr. Nurbn Sultan hakknda yahu-di ve italyan olduu hakknda rivayetler varsada, ztuna bey yahudilik isnadnn da doru olmadn ileri sryor. Nurbn Sultann doum trihi ztuna tarafndan 1530 olarak gsterildii gibi vefat da, 7/aralk/1583 olarak iaret edilmektedir. zdivacn 2. Selim ile 1545'de Konya'da yaptn da ileri srmektedir sayn Ylmaz ztuna.. Evlilik mddetleri 29 yi] srd. Nurbn Sultan valide, daha sonra padiah olan ehzadesi 3. Murad'n annesi olarak vlidelik makamnda 8 sene, 11 ay, 23 gn mr geirmitir. smihan ve Fatma Sultanhanmlarnda annesidir. Bir ok hayr ve hasenatn sahibidir. Vefatnda cenazesi Ftih

Camiinden kaldrlarak, Ayasofya Camii avlusunda kocas, 2. Selim'in trbesinde topraa verildi. aatay CJluay, bu sultanhanmdan baka Alderson adl arkiyatnn KaleKartamou ve adn veremedii bir hanmdan da sz ettiini ifade ederek bir hatrlatma yapm oluyor. 2. selim'in kz ocuklarna gelince; smihan, ah, Gevherhan ve Fatma sultanhammlar olup, bunlardan smihan sultanhanmn nl ve ehid sadrazam, Sokullu Mehmed Paann hanm olduunu biliyoruz. ahsultan hanmn ise beyinin akrcba Hasan Paa olduunu, Gevher-hn ise Piyale Paann hanm olarak Fatma suitanhanim ise Kanijeli Siyavu Paa ile evlilik yapmtlar. 2. Selim nn'n erkek ocuklar 3. Murad adyla Osmanl tahtna oturacak olan olu Nurbn hanm sultandan domutur. 1574'de kk iken vefat eden olu Mehmed, te yandan 3. Murad'n clusu ki, bu trih 22/12/1574'dr ite bu trih be tane ehzadenin hayat izgisinin kesildii ve boularak ehid edildikleri zaman dilimidir. Bunlarn adlan Sleyman. Mustafa, Cihangir, Abdullah ve Osman ehzadelerdir. Bunlarn ve bunlar gibi, nice ehzadelerin hayatlarnn izale edilmesi dima tartlan bir mevzu olmutur. Bizim noktai nazarmz kaderin bir cilve-i rabbaniyesidir eklindedir. Osmanl hanedan mensubundan olmak ve o hanedana aid fert olmak, insann kendi ihtiyar ile salad bir fenomen deildir. Ancak; devlet anlaynn insan zen tedbirleri semesi, his ve realizm arasnda, kolay bulunacak neticelerden deildir. Ancak bir trih anlay olarak bu izale emirlerini verenlerin, bizim hakaretlerimizi, hak ettiini dnemiyorum, bunun hesabn Allah (c.c)'e vereceklerdir. Bunun direk ile bizi alakadar olan taraf pek yoktur, diye dnyorum. Kimileri; bu kutlu devletin hizmet ve varlna olan dmanln bu yumuak karn olan karde katline istinad ederek yapmak istiyorlarki bu drst bir dnce ve tavr deildir 2. Selim'in Sadrazam Ve eyhlislmlar . 2 Selim; gelmi olduu Osmanl tahtnda en byk yardmcs kz ismihan Sultanhanmn kocas olan tedbirli ve akll devlet adam, Sokullu Tavil Mehmed Paaya riayet ederek tkr tkr ileyen devlet arkna, mdehale etmemek suretiyle lkesine en hayrl hizmeti yapmt. 2. Selim hn, saltanatnn tamamn tek sadnazamla geirmitir. eyhlislmlara gelince kendisinin vefatndan ok ksa bir zaman nce Ebussuud Efendinin vukubulan vefat zerine, boalan makama Konyal Mahmud Hamid Efendi'yi getirmitir ve iki eyhlislmla, dnemini geirmitir.

SULTAN 3. MRAD ........................................................................................ 2 ki Yasa .................................................................................................. 2 Portekiz le Sava ........................................................................................ 2

Osmanl Devletinin Avrupa'dan Ald Vergiler .......................................... 3 Sokll Mehmed Paann Etrafnn Temizlenmesi ...................................... 3 Sokllunun ehid Edilii ............................................................................. 3 ah Tahmasb'n Vefat................................................................................. 4 ran Seferi.................................................................................................... 4 Tiflis'in Feth Olunmas ................................................................................ 5 Kyn Geidi Zaferi.................................................................................... 5 Birinci amah Zaferi .................................................................................. 5 kinci amah Zaferi .................................................................................... 5 Mealeler Zaferi .......................................................................................... 6 Sultan 3. Mrad'n Osman Paa'y Kabul ................................................... 6 Bat Seferi ................................................................................................... 7 Sultan 3. Mrad Han'n Vefat ..................................................................... 8 3. Murad'n Hanmlar Ve ocuklar............................................................ 8 3. Murad'n Sadrazam Ve eyhlislmlar ................................................ 10

SULTAN 3. MRAD Babas: Sultan II. Selim Han Annesi: Nur-Bnu Sultan Doum Tarihi: 1546 Vefat Tarihi: 1595 Saltanat Md.: 1574-1595 Trbesi: stanbuldadr. Dnyada 6 erkek, 3 kz evlt brakan merhum padiah 2. Selim, Devleti Osmaniyye'yi kudretli sadrazam Sokullu Meh-. med Paa'nn becerikli idaresine tevdi ederek Allah'n vsi rahmetine ermiti. Manisa sancanda vazife ifa eden Veliahd ehzade Murad Sultan pederinin vefatn, sadrazamn gnderdii haberci vastasyla heber almt. Hicri 955/MiId 1549 ylnda 27 yanda boalan taht Osmaniye cls etmek zereyola kt. Sadrazamn gnderdii gemiyi beklemeden Mudanya iskelesinde bulunan kk bir gemiye binmiti. Bu gemi sonradan Padiahn damad olacak olan mehur tarihi Feridun Ah-med Paa'ya ait bir ticaret gemisi idi. Sultan Murad Bahe-kap civarnda sahile kmt. Vakit ok ge olmu gece yansn gemiti. Yamur ve rzgrl bir hava hkm srerken, Padiah iicek bir yudum su aradysa da bulamam ve deniz suyu ile yzn ykam, karaya kt yere bir eme yaptrmay vaat etmiti kendi kendine. Hakikaten Padiah olduktan bir mddet sonra kendine verdii sz yerine getirmi ve bir eme ina ettirmiti. Sarayn kapsn alan padiahn yanndakiler, o saatte saray kaps yalnz sadrazama alr kaydn ya unutmular yada bilmiyorlard. ok sonra aralanan kapdaki muhafzlara vaziyet izah olundu. Padiah ve arkadalar ieri alndlarsa da te taraftan sadrazama haber gnderilip durum bildiridi. Sadrazam, Padiah ilk defa gryor, fakat emin olamyordu; nk, merhum Padiahn daha be ehzadesi vard. Onlardan birisi ben veliaht ehzadeyim diye vezir-i zami aldatabilirdi. Sokullu yanna ald Padiah, Nr Banu Sultan'n dairesine gtrm, olunu gren Valide Sultan; aslanm diyerek olunun boynuna sarlm hem olunun padiahln de kendi Valide Sultanln tescil etmi oluyordu. ehzadenin tahtn sahibi olduunu anlayan veziri zam Sokullu ayn zamanda enitesi olduu padiahn eteklerini pmt. Burada unu hatrlamadan geemiyoruz: Mason bir tarih yazar bu etek pme vakasn bir dalkavukluk olarak vasflandrm ve bylece Kaanuni, 2. Selim Hazretlerinin sadrazam ve yeni padiah bebuuk yl sadrazamln yapan bu muhterem insana hangi saik ve sebebe byle aalk bir sfat yaktjryor anlamak mmkn deil... Hani bir sz vardr: Dinime tan eden bari mslman olsa, siz halifeyi Ryi zemin'in eteini pmeyi dalkavukluk sayarken acaba mensub olduunuz loca'nn stdi'nn neresini pyorsunuz. nc Sultan Murad unvanyla ertesi gn

tahta gemek iin yatana ekilen ehzade, beri tarafta devletin mdebbir elemanlar toplanm ve rakip ehzadeler hakknda lm kararlarn bile alm ve sabah olunca devlet'uruna canlarndan edilen merhum be ehzadenin nalarnn nne atlacandan dahi habersizdi. Sabah olunca, vezirler, komutanlar, kadlar ve yksek rtbeli me'murlar Ayasofya camiine geldiler. ehzadelerin lmlerini ya haber almlar yahut da tahmin etmilerdi. Hepsi taziyet elbiseleri iinde bulunuyorlard. Namazdan sonra Padiah Hazretleri Divanhanede tahta ktnda ayn znt ve elbiselerle donanmt. Datlan cls bahii bir milyon yzbin duk'aya bali olmutu. Ramazan aynn yirmi ikinci gn Padiah Hazretleri cedleri gibi, Eb Eyyb-el En-sri trbesine deniz yolu ile giderek kl kuand ve dnte at zerinde atalarnn trbelerini ziyaret ede ede saray' h-noayuna avdet etti. Ramazan Bayramnn birinci gn Devlet Ktibi Feridun Bey, Hazreti Padiaha Osmanl Devletinin kuruluundan o gne kadar padiahlarn yazm veya yazdrm olduklar bi-nikiyz aitmi para evraka havi bir kitap ve o gne kadar Devleti Osman tarihini anlatan Mneat- Seltin adl eseri hediye etti. ki Yasa Bir gn Padiah Hazretleri sandalla denizde gezerken sahile yakn bir yerden geiyordu. Deniz kenarnda bir kahvehanede iki imekte olan bir ka Yenieri sarho olmular, Padiah grnce ellerindeki kadehleri kadrp Padiahn'shhati erefine itiklerini bararak iln etmilerdi. Bu durumu gren Padiah son derece zlp, gazaba gelmi ve Din-i slm'n haram kld ikinin kullanlmasnn yasak edildiini iln eden bir hatt hmyn karmt. Bu hatt hmyn zerine Sipahiler Askeri stanbul Suba'sn aralarna alp tartaklamaya girmilerse de duruma muttali olan Sadrazam yetimi Subai'y tartaklanmaktan kurtardysa da nfusunun krlmasna sebep olacak hareketlere de maruz kalmt. Durumun vahim bir hal aldn gren Hazreti Padiah, maalesef verdii emri kimseyi rahatsz etmemek artyla iebilirler kaydna evirmekle hem dnyada hem de hiret'te kolay cevap veremeyecei bir tviz vermi oluyordu. Portekiz le Sava Yeni Padiahn tahta geii, btn Avrpua devlet elileri vastasiyle ve muhtelif hediyelerle tebrik olundu ve bu mnasebetle bunlarla yaplm sulh antlamalar gerek dvan gerekse Hazreti Padiah tarafndan msait karland. Fakat Portekiz Kral Dk Sebastian trl sebeb ve bahanelerle mslmanlarn idaresindeki Fas topraklarna ve orann Emi-rine mdahalelerde bulunuyordu. Halife-' Ryizemin olan Osmanl Padiah 3. Murad Hazretleri, Fas Emirinin istimdadna bigane kalamazd ve kalmad Cezayir Beylerbeyi Ramazan Paa, mslmanlara musallat olan bu bely def etmekle vazifelendirdi. Kfi kuvvetle

hareket eden Ramazan Paa, karsna kan kffr ok iddetli bir savatan sonra kafi bir maibiyyete ve Kral Sebas-tiyani'y se sava alannda cansz yere serdi. Bylece msl-manlar kfirin zulm ve tasallutundan hals oldular. 1575 senesi mildisinde Avusturya ve Almanya mparatoru kinci Maksimilyen lm onun yerine Rudolf gemi ve Sultan 3. Murad Hazretlerine gnderdii elilerle muhtelif hediyeler sunmutu. Avusturya topraklan zerinde ceveSan eden Osmanl hudut beylerini ikyet etmeye gelen elilerle, sekiz senelik bir sulh antlamas kararlatrlmt. Osmanl Devletinin Avrupa'dan Ald Vergiler Avsturya Devleti Senede otuzbin duka, Erdei bebin duka, Zantay tasarruf eden Venedik bin, Rakza onikibin, Eflk onbebin, Bodan yzellibin duka vergi vermekle mkellefti. Bu arada Venedik elisi, Hazreti Padiah ve sadrazam ziyaretle Padiaha ellibin duka, sadrazama drtbin duka altn hediye getirdi. Dalmaya taraflarndaki hudud anlalmazlk-lar hal olundu. Sokll Mehmed Paann Etrafnn Temizlenmesi Hazreti Padiah, babas merhum Selim gibi Devleti Aliy-ye>yi mdebbir ve sadk veziriazamn eline brakmay dnmedi. Dizginleri eline almaya kararl idi. Yalnz bu kararllk kendi istei miydi yoksa uzun yllar sadareti igal eden zatn nfuzundan ekinme miydi? unu nutmamak icab eder ki Sokullu Mehmed Paa Padiahn enitesi olmakla beraber dvann dier vezirleri de damad idiler yle ki: Bu damatlklar devlete hizmet edenleri daha yakndan kontrol edebilmenin en mtekmil bir yoluydu. Sadrazamn etrafn temizleme metoduna balandnda ilk hedef mneat sahibi, devlet ktibi ayn zamanda Sokol-lu'nun mahrem srlar arkada Feridun Beydi. Kendisini Belgrad sancak beyliine uzaklatirmlar ve yerine btn usulere aykr biimde, Fatih Semaniye Medresesi muallimi Mahmud elebi tayin buyrulmutu. ok ksa bir 'mddet sonra Sokollu'nun kethdas esrarengiz ekilde ldrld. Az sonra Sokollu'nun amcazadesi olan Budin Beylerbeyi Mustafa Paa; Budin cephanesine isabet eden bir yldrm neticesinde cephanenin tutuup yanmasndan mesul tutularak kendi muhafzlarnn nnde ldrlmt. Sokollu'nun etraf nisbeten temizlenmiti. Bunun yaplmasn Valde Sultan ve emsi Paa ile Lala Mustafa Paa olduu Kmil Paa tarihinde sh. 281'de yer alr. Yine bu srada Kbrs Beylerbeyi olan ve Sadrazam'n ok yakn olan Arap Ah-med Paa sert muamelesini bahane eden askeri tarafndan paralanarak fecii ekilde ldrld. ok gemeden Piyaie Paa ve eyhl slm Hamid Efendi Hazretleri vefat ettiler. Sadrazam en kymetli arkadalarn arka arkaya kaybederken bilhassa, Piyaie Paa, ki ayn zamanda bacana idi. ve eyhl

slm Efendinin vefatlarndan son derece mteessir oldu. Bu srada kendi kendine Kbrs Kral unvann veren ve Sokollu'nun bu unvan, ona hibir zaman kullandrtmad Yasef Nassi (Yahudi Josef Nassi) lmt. Sokllunun ehid Edilii Sokullu Mehmed Paa musahibine her akam kitap okutur ve en ok sevdii mevzuu tarih olmasndan dolay en fazia okuduklar kitap Osmanl Devleti tarihi di. te o gece musahibi, Murad- evvel'in Kosova Sahrasnda savatan sonra nasl ehid olduunu okurken gzleri dolan Sokullu Mehmed Paa mevzuun sonunda, ellerini kadirarak Yarabbi; bize de ehdlik nasip et diye tazarruda bulunmu ehid padiahn ruh'u mbarekesine Ftiha-i erif hediyye eylemiti. Ertesi gn kendisi gibi Bosna'l biri dervi klna brnm ve Sadrazama dileke verir gibi elini uzatm, dilekeyi almak zere eilen Sokoilu Mehmed Paa'nn Allah, Allah diye arpan yreine kolunun yeninden kard haneri saplam ve Sokoilu Mehmed Paa'y arzulad ehidlie, Devleti sl-miyye'yi ise istikrarszlk devrine sokmu oluyordu. Bunun cezasn el ve ayaklarndan drt ayr istikmete koturulacak atlara balanmak ve drt para haline gelmekle eken kaatil paralatlmadan evvel yaplan sorguda kendisinin hakk yendii iin bu ii yaptn sylemi aklamalarnda hi kimse sulanmamtr. Baz tarihler bu ite 3. Mu-rad'in eli var derken baz tarihler de Lala Mustafa Paa'nn marifetiyle oldu derler. Fakat kesin bir delil gsteremezler. Yalnz, Padiahn eii var diyenlere ksaca u cevab vermek isteriz: Daha evvelki bahislerde sylediimiz gibi Osmanl Padiahlar tek otoritedir. Onlar eyhlislm ve ulema ile sadece istiare ederler ve kararlar kendilerine verirdi. Byie-hp olmayan bir tertiple sadrazamn ldrtmek o zatlarn ne snna ne de mertliine yaktrd. Misl stiyorsak hemen bir ki tane verebiliriz. andarl: Halil Paa, nce Makbul sonra Maktul brahim Paa gibi fevkalde byk ahsiy-yetler padiahlarn ak emirleri ile dam olunmulardr. Hele bu olayda; Suba'nn iki imek isteyen ve bu hususta emre muhalif olanlarca dvlmesi srasnda sadrazamn dahi dayak tehddleri karsnda kaldn gz nne alrsak padiah sadrazam tutan hangi gten itinab edip korkacak da byle karanlk tedbir ve tertiblere ba vurmaya lzum grecektir. Sadrazamn yaknlarnn tayin ve drlmesi, dorudan doruya bir iktidar mcadelesinden baka bir ey deildir. Daha baka bir tabirle devlete hizmeti ancak kendi metod ve gu-ruplaryla yapabilceklerine kanaat getirmi olanlarla, mevkii itibarda olanlarn mcadelesinden baka bir ey deildir. Yalnz Padiah burada kendine ait sebeblerden dolay sadrazamn karsndaki gurubu tutmu olabilir. Fakat kimse ona bir cinayet tertibilii yklemeye kalkmasn o zaman iftira etmi olur ki, dini slm'da, iftira edenin ne kadar dehetli cezalara mstahak olunacan beyan buyurmutur. Sokullu Mehmed Paa padiaha aralksz ondrt sene sadrazamlk yapm ve

lkenin bir ok yerlerinde camii, medrese, imarathane ve emeleri kendi parasyla yaptrm, vefatndan sonra na Eb Eyyb-el Ensr hazretlerinin yaknnda bir trbeye, serveti ise evvelki yoksulluu gz nne alnarak devlet hazinesine gelir olarak devredilmitir. Allah rahmet eyleyip kabri erifini mzeyyen klp nr iinde yatmasn daim klsn. ah Tahmasb'n Vefat ran tahtnda ellidrt yl hkm sren ah Tahmasb vefat ettiinde, stanbul'a 3. Murad'n clusunu tebrik iin gelen Tokmak Han envai eit hediyelerle ki bunlar beyz deve yk idi. Hazret Padiahn iltifatna mazhar olmuken ve ran'a dnek zere yola karken ah'n vefat haberi geldi. ah Tahmasb yerine beinci olu Haydar Mirza'y veliahd olarak semiti. Haydar, babasnn yerine tahta getiyse de varm gn ahlk makamnda kalabildi. nk abias Perican ve days emka yirmi yldr hapiste yatan ismail Mirza'y ah olarak tahta karmak istiyorlard. Bunda da muvaffak olduklarnda iki cenaze birlemi ellidrt yl taht'ta kalan baba yanna yarm gn taht'ta kalabilen veliahd olunu alarak kabir yolunu tuttu. Evet biri yarm asr hkm ferma olurken dieri anca yarm gn hkm ferma olabilmiti. Sah Haydar'dan boalan tahta ismail Mirza gemi ve ok zlim bir adam olan yeni ah hemen kardelerini ldrtm sadece bunlarlardan iki gz kr olan, Muhammed Mirza taht'ta iddia sahibi olmaz diye sa brakld. Fakat kr ehzadenin Hamza Mirza ve Abbas Mirza adl iki olu iin idam kararlan karlm, habercilerin yanlarna varmasndan evvel smail Mirza bir gece, fazlaca yuttuu afyon yznden sabaha uyanamam ve taht kr'dr dye hesaba katlmayan Muhammed Mirza'ya kalmt. Onun ilk icraat ise kardei Perican' idam etirmek olmutu. Yukarda bahsettiimiz deiiklikler ve deikliklerdeki intizamszlk devleti Ayye'nin Iran zerinde bir takm hesaplar yapmasna sebep olmutu. ran Seferi Hicr 985/Mild 1577 ylnda Sadrazam Sokoliu'nun vefatndan bir yl evvel, sadrazamn btn itirazlarna ramen Lala Mustafa Paa serdarlnda ran zerine bir sefer tertib olundu. Bu seferin yaplmasna dair sadrazarn'n tirazlar ksaca, yle izah olunabilirdi. Mesafenin uzakl, mkl bir arazi olmas, oralarda elde edilecek mlkiyetin muhafazasnn gl eklinde zetlenebilir. Fakat hi bir mverrih dikkatle incelemek lzumunu duymamtr ki; Avrupadaki geliimler ve bunlar ok dikkatle takip eden Sokollu, Reform ve Rnesans mcadelelerinin sonu gelmi o toplum iin msbet neticeler vermeye balamt. Bu msbet neticelerin toplanmas mutlaka Devleti aliyye aleyhine bir takm ittifaklara ve tertiblere giriilmesine vesile olacakt. Bu sebebten sadrazam Dou hududlarnda asakiri slm megul etmektense, diri tutarak kffrdan

geleceklere hazr olma yolunu setii hkmne rahata varlr. imdi padiahn ciusu srasnda Avrupallarla sulh antlamalar tecdid edilmi olduu ileri srlrse onlar hangi szlerinde durmulardr ki, bu szlerinde dursunlar. Neyse biz yine ran seferini ksaca anlatmaya dnelim. Sz konusu sefer on yl srmtr. Grcistan, Dastan. irvan, Tiflis ele geirildi ise de bunlar ok pahalya ml oldu. nk bu beldede oturan insanlar savatan ylmayan cesur ve zor artlara dayanabilecek insanlard. Yenieri ise son derece intizamsz bir birlik haline gelmiti. imdi bu eyaletlerin ele geiriliini ksaca nakl edelim: Ordu, ilk evvel Ardahan nlerine geldi. Van Beylerbeyinin orada bu ii bitirmi olduu haberini ald. Van Beylerbeyi ile birleen ordu Grcistan hududu yaknnda ldr kasabas nlerinde daha evvel stanbul'a eli olarak gelmi olan Tokmak Han kumandasnda olan ran askerleriyle bir sava yapt. Zafer Osmanl Ordusunda kalmt. ldr, Akakale ve Yenikaie Osmanl hududlarna dahil olmu oldu. Bu savan kumandan mehur zdemirolu Osman Paa idi. Grcistan Kral Davit, Osmanllarn galibiyetini haber olanca selmeti ran'a kamakta buldu. Grcistan basz olarak kalm Osmanl ordusuna mde olmutu. Tiflis'in Feth Olunmas zdemirolu Osman Paa Grcistan'n byk bir ksmn ele geirmi ve Tiflis nlerine gelmiti. Tiflis ilk defa Osmanllarca tazyik olunuyor idi. Tiflis halk bu zaferler ordusunun karsnda grnce hi mukavemet etmedi. Byk bir resm geid yaparak Tiflis'e dahil olan ordu, Tiflislilere mukavemet yapmamalarnn mkfat olarak onlara enfes bir resm ge-cid seyrettirmti. Fethin ilk Cuma gn Sultan 3. Murad adna, Edirne Selimiye Camii ba vaizi ir Kurtzde Vlihi Efendi hutbeyi irad etmiti. Kyn Geidi Zaferi Osmanl ordusu nce zdemirolu Osman Paa ve bal birlikleri ile arkada ise Serdar Ekrem Lala Mustafa Paa daha byk kuvvetlerle geliyordu. zdemirolu Osman Paa, Koyungeidinde Emir Hn kumandasndaki 20.000 kiilik ran ordusu ile karlat. Derhal hcuma geen Osmanl Ordusu, Lala Mustafa Paa byk kuvvetlerle gelene kadar sava alannn galibi olduunu iln etmiti bile. Serdara den zdemirolu Osman Paay tebrik, kahramanca cenk eden orduyu mkfatlandrmakt. O, da zaten yle yapt. Serdar- Ekrem'ler padiah selhiyyetlerini seferlerde kullanabildiklerinden zdemirolu'na vezaret rtbesi tevcih *etti. Lala Mustafa Paa k yaklamakta olduundan orduyu Erzurum'a gtrmeyi istiyordu. Fakat fetih edilen bu topraklan muhafaza etmekle kolay bir i deildi. nk ran devleti kafi bir nalbiyyet alm saymyordu kendisini. Ayrca sz konusu topraklara en yakn dost belde Krm Hanl idiyse de, biraz daha uzakta yava yava dnya siyasetine almaya

bai-yan Rusya vard. Kralie Elzabeth ngiliz tccarlarnn rahat gezmelerini temin edebilmek iin Rus ar'na mparator hitabyla balayan mektuplar gnderiyor, bylece ngiltere'nin dostu ve dman yoktur, sadece rnenfaatlan vardr politikasnn temellerini atyordu. Daha dorusu dnyaya bir canavarn daha abuk arlk koymasna yardmc oluyordu. z-demirolu Kafkas Serdar unvanyla irvan civarnda brakld. Birinci amah Zaferi Ozdemirolu ondrtbin askerle amah zerine gittiinde, Safevi ordusu yirmibebin kiilik kuvvetle Orus Han komutasnda oraya gelmi, te yandan mamkulu ah yannda on-bebin kiilik kuvvetle Ere'te karsna kan sadece yz kiilik birliin komutan Kaytas paa ile arpm ve tamamn mukayese kabul etmez kuvvet dengesi hasebiyle imha etmiti. Kaytas Paay yenen mamkulu, Ere'e dahil olup Ehli Snnet ve'1-cemaat itikadndaki mslmanlar katlima tabi tutmutu. Yediyz kiilik br Osmanl birlii bunlara sal-drmsa da maalesef perian olmulard. Dersaadet'ten muhtelif emirleri havi fermanlar gnderilmi, erkez, Abaza ve btn Kafkas kabilelerine ayrca Krm Hanlna Ozdemirolu Osman Paa'ya yardm etmeleri bildirilmiti. Safevi Ordusu, Osmanl Ordusu ile kar karya geldiinde sava ok iddetli balad. Fakat iki taraf da kesin bir stnlk salayamad. lk iki gn ranllar hkim gibi idiyseler de nc gn le zeri Krm Hn onbebin kiilik kuvvetiyle sava alamnn bir ucunda grnnce sava talihi yn deitirdi. Akam zeri zafer Osmanllarn olmutu. Sava neticesinde esir den rs Han idam olundu. Tarihler Hicr 987/Mild 1578 yln gsteriyordu. kinci amah Zaferi Birinci amah savanda hezimete urayan Safeviler bu sefer btn glerini toplyarak harekete getiler. Safevi ordusuna Hamza Mirza Bakumandan olarak hkmediyorsa da henz ya on civarnda olduundan fiili kumanda Selman Hn'dayd. Kuvvetlerini drt blme ayran Safevi Ordusu 100.000 kiiyi buluyordu. Buna mukabil Ozdemirolu Osman Paa komutasndaki Osmanl kuvvetleri 14.000 kii idi. Bu srada Lala Mustafa Paa; Badad Beylerbeyi Hseyin Paa ve Kerkk Bey'i emseddin Paazade Mahmud Paa'ya Safevi topraklarna dalp ikinci bir cephe almas talimat verdi. Ayrca Anadolu Beylerbeyi Cafer Paa'ya Revan zerine yrmesi emredildi. Bu talimatlar yerine getirilince ranllar ok ar darbe alm oldular. Btn bunlar olurken amah meydan sava balam, mukayese kabul etmez kuvvet fark kendini gstermeye balamt. Azdan az, oktan ok gider kaidesi kendisini gsteriyorsa da ranlar yirmibebin l vererek yetmibebin kiiye derken zdemirolu'nun kuvvetleri onbin ehid vererek drtbin kiiye dmt. ran

kuvvetleri kaleye girmiler ve boaz boaza bir mcadele srda srada Adil Giray'n kumandasnda Krm svarileri yetitiler. Safeviler dahil olduklar kaleyi brakp Adil Giray Han'n zerine yrdler. Bu kuvvetlerin byk blmn pusuya yatran ranllar kk bir kuvvetle Adil Giray'n zerine ullandlar. Krm svarileri bunlar ok ksa zamanda perianedip savatan muzaffer ktklarna sevinecekleri anda, ikinci ve esas kuvvetin saldrsna muhatap oldular ve ok ac bir malbiyete duar oldular. Adil Giray Hn esir dt. ran saraylarnda yapm olduu apknlklar yznden hayatn kaybetti. zdemirolu Osman Paa elindeki kuvvetlerle amahI kalesini mdafaa edemeyeceini engin tecrbesi ve fevkalde kararll sayesinde anlayp Dastan taraflarnda Demirkap kalesine ekildi. Buraya Derbent Kalesi de denir. Mealeler Zaferi Sokollu Mehmed Paann ehid edilmesinden sonra dvan vezirleri sadrazamlk mcadelelerine daldklarndan zdemirolu yardmsz kalm ve ok zor durumlar yaamsa da bulunduu zamann en byk kumanda dehsna sahip olduundan ranllara kesin bir galibiyet yz gstermemi onlara kar gnmz tabiriyle gerilla sava vererek uzun mddet ypratm ve nihayet iki ordu irvan ve Dastan hududundaki Kba ehri civarnda bilhassa ovasnda kar karya geldiler. Geen zaman zarfnda irvan yine ranllarn eline gemiti. zdemirolu bu sava kazanrsa irvan yine Osmanl Devletinin olacak aksi halde Dastan ve Grcistan fetihleri mnszlaacak ve ran nfuzu hkimiyetine girecekti. Drt gn sren bu kanl bouma geceleri de sava devam ettiinden mealeler yaklm olmasndan dolay Mealeler zaferi adyla anlr. Drdnc gn sonunda ran ordusu malp ve mnhezim olarak sava alann Osmanl askerine ve onun byk kumandanna brakrken irvan, devleti Aliy-ye'ye kald gibi Revan yolu da fetih sancaklarnn zerinden gemesini bekliyordu. Tarih Hicr 922/Mild 1583' gsteriyordu. Mealeler Zaferinden sonra Revan yolunun Osmanl sancaklarnn zerinden gemesini bekledini yukarda belirtmitik. nc Murad sanki her an yannda beraber savatn sayd zdemirolu Osman Paa'ya, sadrazam kaftann bimi ve bu mnasebetle paay'stanbul'a artrnt. Vezirhad Paa'y yzbin askerle Revan (Ermenistan) fethine - dermiti. Ferhad Paa, Revan'a hi bir mukavemet gr-den dahil olmu ve yukarda tavsif ettiimiz durum gereklemi Revan, Devleti Osmaniyye'ye ram olmutu. stanbul'a dnmek zere yola kan Osman Paa, Hazreti Padiah'dan ald bir irade ile Krm meselesini hl etmek zere otuz yldr bindii mehur ve dillere destan siyah at Kara-Kaytas'n ban Krm Hn'h zerine evirdi. Krm meselesi denilen nesne, Krm Hn Mehmed Giray, Divan'n emirlerini dinlemez olmu ve kendisine bir ka defa zdemi-rolu'na yardma gitmesi iin

yaplan arlara gereken itaati gstermemi ve savsaklamt. Kuvvetlenmekte olan bir Rus Devletinin varl gz nne alnrsa bu adamn yapt yanna braklacak olursa istikbalde daha feciii durumlarla karlalabilirdi. zdemirolu Krm taraflarna gidince Mehmed Giray, paann geli sebebini anladnda Kefe yaknndaki Baesa-ray'a Osman Paa'y davet etmise de bu dolaba girmeyen Paa, Kefe ehrine ekildi. Bu durum zerine Mehmed Giray emrindeki krkbin Tatar askeri ile sz konusu ehre taarruz etti. Osman Paa savalarda pimi bir Serdar olarak ehrin kaplarn oktan kapattrmt. Mehmed Giray ehri muhasara etmekten ekinmedi. Bir aydan fazla muhasaraya, byk zorluklara gs gererek dayanan Paa, te yandan divn'a haber gndermi yardm talebinde bulunmutu. Bu arada ok ustaca bir politika takip eden Osman Paa, Krm Kalga-y ynj veliahd olan Alp Giray', hn olarak nasb etmi bylece Krm svarilerini iki bal hale getirmi bu basardan Alp Giray; Osman Paa tarafn tutmu, bylece Mehmed Gi-ray'm kuvvetleri zaafa uramt. Bu srada ise yannda 10 senedir Konya'da ikamet etmekte olan ve Hazreti Mevln (K.S.)'ya intisaph slm Giray, Sultan 3. Murad Hazretleri tarafndan Krm hanlna tayin edilmi olarak Kl Ali Paa'nn donanmasnda onbin asker ve otuzbe kadrga ile gzknce Mehmed Giray'a muhasaray kaldrp kamak dmt. Osman Paa tarafndan Krm Hanlna nasb edilen Alp Giray, btn hrs ve gurur gibi nefsi azdrc hislerden syrlarak slm Giray'a biat etmesi cidden rnek alnacak bir olay tezahr etmiti. Bu muazzam manzaraya ahid olan Osman Paa'nn gzleri yaarm, Mehmed "Giray meselesine beni kartrmayn sadakat ehline yol gstermek bize dmez diyerek aralarndan ekilmiti. Bylece Krm Hanl ailesinin hesaplamasn kendilerine brakm oluyordu. Kama yolunu tutan Mehmed Giray'm peine den Alp Giray aabeyini yakalam ve kendi yasalarna uygun olarak yay kirii ile bodurmu ve bu gaile hl olmu oldu. Tarihler Hicri 922/Mild 1583 yln gsteriyordu. Sultan 3. Mrad'n Osman Paa'y Kabul - Kahraman olu kahraman kumandann, Hazreti Padiah ile olan bulumasn Kmil Paa'nn tarih siyasiyye adl eserinden 289. sahifeden metne uygun olarak vermeyi lzumlu grdk. Bylece bu muhterem padiahlarn, kahramanlar ve Devleti Aliyye'ye hakkyla hizmet edenleri nasl takdir ettiini o mkemmel lisanla nakl edilmi olsun. Ozdemir Osman Paa Dersaadet'e vusulunda sureti mah-susada istikbal olunarak avatifi celilei mlkneye msta-rak oldu. Muarileyha (Osman Paa) Boaziinde kin yal kknde sehi seniyyei ehriyriye cebhe sa rakiyt olduunda hilaf mutad olarak, ho geldin Osman otur deyu hi-tab buyurrnalaru zerine Osman Paa zemin ve damer pus olup iradei seniyyeye muntazr oldukta yine, otur emrine binaen Osman Paa oturup tekrar kalkm velhasl defa ira-

dei seniyyeye imtisalen oturup tazimen yine kalktktan sonra drdnc defada oturup, muharebelerini nakl eylemesi ferman buyurulmas zerne Osman Paa iradei ahaneye bila-muttasl son seferini raz ve beyana beda ile Ara hn'n malbiyyeti maddesine geldikte Zt ahane szn keserek, kendi bandaki Tu'u karp Osman Paa'nn bana takmtr. Paa malilevna hikyesine devamla Hamza Mir-za'nn malbiyyeti vak'asnn tarifinde yine Hnkr szn kesip Bunun semeresini grrsn buyurarak kend! murassa hanerini Osman Paa'nn beline takt gibi mteakiben mam Kulu Hn'n bozgunluu keyfiyetinin istimalnda dahi evvelkinden daha l bir tu ile Paa maireleyhin ser abu-diyetini tezyin buyurmulard,. Elhasl Osman Paa, Kefe'de Tatarlarn muhasaras tahtnda , drtbin askerle ne vecihle mukavemet eyledii ve Hn'n nasl kati ve idam olunduunu tafsilatyla hikyesine hitam verdikte Sultan Murad Han Hazretleri mbarek ellerini kadrp bir ok duadan sonra kendi elbiselerinden bir kat elbise hediye eylemitir. zdemirolu Osman Paa'nn bylece Sadrazamla tayini katilemit. Siyavu Paa sadrazamlktan indirilmi ve zdemirolu Osman Paa Sadrazam tayin olunmutu. Drt aya yakn bir zaman stanbul'da duran Osman Paa Kafkas zerine sefere kmak zere hazrland ve Vezir Ferhad Paay stanbul'a ard. DevletLAliyye'nin dou zerine yapt ve yzbin kilometrekare toprak kazand bu seferi burda brakp biraz da bat yni kffar zerine yaplan ve on sene srecek olan sefere bakalm. Yalnz burada unu hatrlatmak isteriz ki hem dou hem de bat hududlarnda alm seferler ortada iken padiahn sefere kmamasn rahatna dknlne, kadn sz le hareket ettiini, haremin sefere kmasna mani olduunu ileri srenlere siz olsanz hangi tarafa giderdiniz? diye sormak gerekir... Bat Seferi Tarihler Hicr 1001/Mild 1592'yi gsterirken iki sene evvel oniki sene sren Dou seferinin sulh mzakereleri tamamlanm ve dou snrlar sknete getirilmiti. Bu arada ahzde Veliaht Mehmed Sultan'n snnet dn yaplm ve bu muhteem dn krk gn krk gece srm ve bu arada bir ok fakir giydirilmi, doyurulmu, halk bundan ok honut kalmt. Yalnz bu dnde marifet gsterisinde bulunan sanatkrlar Padiah ok memnun etmiler, heyecana kaplan 3. Mu-rad benden ne dilerseniz dileyin buyurarak bir nevi taahht altna girmi bundan istifade eden sanatlar, Yenieri ocana yazlma isteini ileri srmler Hazreti Padiah vaadinden dnememi ve bu istei kabul etmek mecburiyetinde kalmt. Yenieri Aas bu talebi iddetle'red etmise de Hnkra sz dinletememi, inand dvasnda samimi olduundan vazifesinden istifa etmek.cesaret ve ecaatini gstermiti. Bilindii gibi Yenieriler muharip yani savaan bir snft. Sanatkr insanlarn

yeri muharip snf olamaz, muharip snfn ihtiyalarn gerek iml gerekse tamir etmeye yarayan bir kurulu biiminde olmas askerlik tekniinin icabdr. Bunda Yenieri Aasnn itiraz asker yazlmalarna deil, muharip bir snfn iine dahil olma isteklerine kar ktr. Yoksa Koca Mimar Sinan bir Yenieri idi. Fakat sanatkr taraf ar basnca Yenierilikten ayrlp teknik snfa dahil olmu asakiri islm'n bir ok nehirleri gemesine kolaylk salamak zere bir ok kprler kurmu, muhasara aletleri gelitirirken ordudan ayr deildi. Fakat muharip snf olan Yenieri'ye de Hahil deildi. Netceten bu sanatkrlarn yenieri ortalarna kavd edilmi olmas hatal olmutur. Ayrca sanatkrlar dnen ve dndklerini syleyen insanlar olduklar iin si-vasete mecburen ak bir kafa yapsna mliktirler. Bu sanatkrlarn orduya muharip snfta katlmalar politikaya da karmalarn ve bunlarn tesiri altna girmelerini inta etmitir. Sokollu Mehmed Paa'dan sonra Vezareti zma makam Osman Paa gibi mstesna kabiliyyetler hari tutulursa tam bir mcadele ile ele geirilmesi dnlen bir mevki haline gelmiti. Bu mcadelede Yenierinin her zaman tesiri olurdu. Fakat bu sanatkr gurubda aralarna girince hizipler oalmtr. Hatta bu devirden itibaren eyhlislmlar dahi azledilir hale gelmilerdi. O devre kadar eyhlslmlar makam'a-rndan ancak vefat mnasebetiyle ayrlrlard. imdi biz yine Bat zerine alan seferin sebebini ve 3. Murad zamann iine giren blmn izahna dnelim. Bosna Beylerbeyi Hasan Paa artovitz ve Gora ehirlerini zapt ve Bihac kalesinin fetihi mnasebetiyle sulhun ortadan kalkt eklinde mtala eden Avusturya kumandan, Sis-sek de Hasan Paann durumu izah iin gnderdii heyeti kaleden aa atm bazlarn da barut flarna balayp flar atelemi ve onlar bylece ehid etmiti. Bu haberi alan Hasan Paa ok zlp mukabil harekete gemi ve 1000 Avusturyal askeri esir alm bunun yz tanesini stanbul'a gndermiti. stanbul'a gelen esirler hususen Avusturya sefarethanesi nnden geirilerek tehir edilmilerdir. Hammer tarihinde bu mevzuda u satrlara rastlyoruz. Gnbegn artan Osmanl zeferleri bata mparator Rudolf olduu halde btn hrstiyan lemini sonsuz zntlere duar etmi ve imparator 2. Rudolf yepyeni bir an sistemi kurmu ve bu an'a Trk an' adn vermiti. Bu tertib gnde defa sabah, len ve akam alnyor ve bu an sesini duyan hristiyanlar kiliselere toplanacaklar ve Osmanllara kar zafer kazanmak iin dua edeceklerdi. Sinan Paa sulhun bozulmasndan dolay Hasan Paa'y sorumlu tutuyor ve bu yzden kendisine ok kzyordu. Bu sebebten Rumeli Beylerbeyliine kendi olunu tayin etmi ve phesiz yanl bir tutumla Hasan Paay imdadsz brakyordu. Sissek Kalesini muhasaras srasnda yardmsz braklmas ve Avusturyallarn tazyiki Paann geri ekilmesine se-beb oldu. Bu geri ekilme srasnda otuzbin askeri ile Kulpa nehri kprs zerinden geerken izdihamdan ve arlktan kt. Birok asker ve Kaanuni Sultan Sleyman Han'n kz Mihrimah Sultan'n sevgili olu ve torunu ve bizzat Hasan Paa sulara gark oldular ve ehitlik rtbesini ihraz ettiler.

Sinan Paa Macaristan zerine sefer amak istiyordu. Bunu haber alan mparator Rudolf iki senelik vergiyi Hnkra gndermise de bu srada Hasan Paa ve Mihrimah Sultan'n oul ve torunlarnn ehid olduklar haberi gelmi ahali dahi galeyana gelerek Avusturya sefirinin hapsedilmesi iin isteklerde bulunmutur. Macaristan zerine yrmeye karar alan Sinan Paa Avusturya sefirin de yanna alm bulunuyordu. Fakat Sefir yolda ld. Sadrazam, bespre ve Palato kalelerini teslim aldktan sonra Bdin kalesine klamak kere yola kmtr. Ancak k yaklamas mnasebetiyle gerek kara gerekse deniz savalarna ara vermek detken byle bir niyet grmeyen asker sylenmeye balam ve ilk frsatta gece Sinan Paann adrnn iplerini kesivermiti. Bu sefere devam etmiyoruz klamak zamandr demekti. Sinan Paa bu sebebten Belgrad'a gitmeyi mnasip grd. Bu arada Kirli Hasan Paa Avusturyallarn baz hcumlarna maruz kalm ve bir ka tane kk kale dmann eline gemiti. Sinan Paa Dersaadet'e haber gndermi asker gnderilmesi talebinde bulunmutu. Hnkr 3. Murad yaynlad irade seile hem Krm Hn Gazi Giray hem de Yenieri aas bir ok askerle yardma vazifelendirilmiti. Sirme sahrasnda btn kuvvetler toplanm Krm Hn dahi gelmiti. slm askeri Tuna nehrini geip Rab ehri ve kalesini muhasara etmiti. Mdafii askerler 20 gn sonra dayanamayacaklarn anladklarndan eya ve silhlarn alp aitmek artyla kaleyi teslime raz olduklarn bildirdiler. Bu istekeri kabul edilip gitmelime msaade olundu. Bu kelinin teslim alnmasndan slm askerine bir ok top, mermi ve erzak kalmtr. Papa kalesi bir tek silh patlatlmadan teslim alnda. Bundan sonra slm askeri klamak zere Budin kalesine ekildi. Hicr 1002/Mild 1593, Sultan 3. Mrad Han'n Vefat Tarihler Hicr 1003/Mild 1594 yln gsterirken 3. Murad Hazretleri Sultan Hanmlardan birini Halil Paa ile evlendirdikten sonra yorgun bedeni iyice halsizleti. Yirmibir yl sren satanatnda ordusu hep savamt. Kh zafer sevinci kh mevzii muvaffakiyetsizlikler bu hassas bnyeli padiah hrpalyordu. Bunlar yetmiyormu gibi bir yandan Safiye Sultan'n devlet ilerine karmasn nleme gayretleri te yandan Sokollu Mehmed Paa ve Osman Paa'dan gayr sadrazamlarn baarszlklar, birbirlerine kar rekabetleri meydan savalarnda arz olan yorgunluklardan daha fazla idi. te bu talthsiz-padiah tarihilerce pek iyi anlalmam, dnyann o gne kadar hi bir devletinin sahip olamad byklkteki devleti gn getike kalitesi den devlet adamlaryla idare etmenin zorluunu hep ahsnda hal etme durumunda kal-rntr. Tarihiler Padiah Hazretlerini ok ocuu var diye bile kt grmek eblehliine dmlerdir. Bu adamlar hi duymamlar ki ki Cihan Serveri buyurmulardr: Evleniniz, oalnz ben kyamet gn sizin oklunuuzla vneceim.) Hazreti Padiah yalsnda oturmu Boazdan geerken a-det

zere top at ile selmladlar. Bu kk gemilerin toplarnn sesinden yalnn btn camlan krld ve Hazreti Padiahn yle syledii duyuldu. Eskiden donanmann btn gemileri beni selmlamak iin toplarn grletirler de bir tek cam krlmazd. imdi iki kk geminin toplar btn camlan krd, camlar eski camlar o zaman bu hl nedir? dedikten sonra glmsedi... Ve lmnn yaknlatn idrak uuru iinde Rabbine yneldi. Dualar etti, etti ve Devleti Osma-niyye'nin yirmidrt milyon kilometre kare byklndeki mesahasndan bir trbe iinde arnlk bir topran ebediyete kadar sahibi olarak bu lemi terk eyledi. Cenab- Hakk meknn Cennet eylesin. Allah rahmetini esirgemesin. 3. Murad'n Hanmlar Ve ocuklar 3. Murad'n ilk hanm Safiye Sultandr. Venedik'de 1550'de doan bu hanm, 1605'de Eski saray denen yerde stanbul'da vefat etdi. Ya 55 civarndayd vefat etdiinde. Venedikli Bafo ailesinin bir ferdi olup, babas Korfu vlisiydi. Zaten Venedikten, Korfuya giderken, Adriyatik denizinde, iinde olduu geminin, korsanlarn eline gemesi ile balayan izgi sonunda onu, dnya devleti olan Osmanl hanedannda, valide sultan makamna kartt. ztuna; izdivacnn Manisa'da 1565'de olduunu yazar. Evlilik mddeti 3. Murad'n lm gnne kadar, 30 sene devam etdi. Bu evlilikte; 3. Mehmed unvanyla padiah olan, ehzade Mehmed'i ve Aye Sultan dnya'ya getirdi. Hayli hayr sahibi validelerden biridir. Eminn'ndeki Yeni Camiin arazisini satnalan ve temellerini attran Safiye Valide sultanr Kaimvalidesi Nurban Sultan Valide ile Osmanl devleti siyasi meselelerinde at oynatmlardr ifadeleri sklet olarak fazladr ancak mutlakyet idaresinde bir padiahn hanm veya annesiyle maverede bulunmas, tahtn ve kendisini korumas hususunda, baz grevlerde istihdam etmesi hide anormal durum saylmamaldr. Son zamanlarda; piyasada, Safiye Sultan ad ile baslp satlan pespaye bir roman, trihinden ve ecdadnn ahlk hamidesinden bihaber kimselerin ok rahat ifal edilecekleri tarzda kaleme alnm bir sr edeb d ve gerekle alakas olmayan vede en'i maksada dayal, siyasi bir cinayetin ucuz leti olarak yaymlanm ve milletine yabanclaan kimselerin, ecdadn baklamas iin eline verilmi kt bir silahdr. Herkes unu iyi bilmelidir ki, insanolu dnyaya ne olarak geleceini kendisi semez. Bu Cenab- Hakk'n bir takdiridir. Tecelli lhiye, bizlere lutf etmi de, anne ve babas mslman kimseler olarak dnya'ya getirtmi. Bylece hayatmzn izgisinide bu din'in teklif ettii, hell ve haram hududlar arasnda srdrdmz de ilhi ve ebedi saadete ereceiz. Baka din mensubu olarak dnyaya gelmi insanlarn, hayatlar boyunca evrelerinin kendilerini srkledii hay huy iinde mrnn nefes saysn tketip, "Yolun varmazsa Mu-hammed'e kalkt kervan/ Kaldn dalar banda" beyitinin, mna-i mnifi iinde frsat deerlendirememi olur bizim anlaymzda.

te Safiye Sultan bir soylu gayri mslim olarak, geldii dnyada grn hayli zc bir korsanlk sonunda, hayat nasl Tebeddlata uruyor. Bundan bir ders karrsak, intele-jans hareketlerin husule getirmek istedii maksadlann nn tkam oluruz. Bu bakmdan her memleket evld, kendi trihini milletinin dman olmayan hatta ecdadn seven kimselerin kaleme aldklarn, tetkik ve mtalaa ederse, hyanet tuzaklarna dmekten kurtulmak kendiliinden hsl olur. Kocas 3. Murad'n Ayasofya Cami avlusundaki trbesine defnolunan Safiye Sultann, bir halifeyi dnyaya getiren hanm ve bir halifeye 30 yl zevcelik yapm, bir m'mine olarak kabul etmek ve hayrlarn, Rabbimizin kabul eylemesini dilemek bir mslman olarak, hepimizin vazifesidir. 3. Murad'n 2. hanm h- Huban Haseki olup, hakkndaki bildiimiz Bahekap'daki trbesinde yatt ve vakflarnn olmasndan haberdarz. 3. Hanm ems-i Ruhsar Haseki'nin de 1613'Hen evvel vefat ettiine dir malumat sahibiyiz, bir de Rukye Sultan-hanmn annesi olduu ve Medine'de vakfiyesi bulunduudur. 4. Hanm hakknda bize ulaansa sadece adnn Nzper-ver Haseki olduudur. 5. hanmnn ad mehul kalm fakat babas Eflk Beyi Mircea olduu bilgisi mevcuddur. 3. Murad'n 102 tane ocuu olduunu, nazar dikkate alrsak burada saylan hanmlarn, bu rakkamn altndan kalkamayacaklar da pek ak olarak ortadadr. Osmanl aile anlay, batl ve gayri mslim anlayn getirdii anlaya pek scak bakmaz. Dolaysyla da onlarn tam tersine aileyi kendi zel dnyasnn bir uydusu olarak kabul eder ve mcevherini paylamak istemeyen bir bayan kskanl Osmanl insannn damarlarnda dolaan kan gibidir vede byle olmas iinde ill dindar olmas da gerekmemektedir. Bu bakmdan Safiye Sultan, kocas Murad'n cariyelerle, hasekiler ile yaamasn bir mesele hline getirmemi, o, bakadn oi-ma otoritesini bu yaklam ile muhafaza etmeyi akl etmitir. Tabii Nurbn Validenin, olu Murad' anne duygusuyla gelini Safiye'nin penesinden kurtarmak arzusuyla! Her gn sunduu cariyelerle soukluk temin etmeye alrken, Safiye sultan ile 3. Murad gibi irave tasavvufa meyli yksek bir ahsn, karsna olan yaknl demekki sadece ehev hislerle balanm olmayp, fikri yaknlnda tesirini tayor-mu- Bu bakmdan Nurbn validenin bu gayretleri daha Manisa'dayken balam 81 tane ehzade ve sultanhanm sandukas kabirleri doldurdu. Bu yavrularn ounluu bebekken vefat etdiler. Yalnz Manisa'da ehzadeler trbesinde 1575'den nce len, 3. Murad ehzadelerinin says, biri yetikin ehzade, 8'i kk yata ehzade ile 14 tane kz ocuklara aid sanduka bulunmaktadr. 1595 ylnda 3. Murad'n hayatta olan kzlarnn says 28 idi. 3. Mehmed'in tahta kt gnde nizm- lem iin, hepsi ayn gnde bodurulan 19 ehzadenin babalar da, 3. Murad idi. imdi biz kzlardan bahsederek sayfalarmz ssleyelim. Yedi sultanhanm hakknda elimizde malumat var. Bunlarn ban Safiye

Sultan'n kz Aye hanmsultan eker, Manisa'da 1570'de dnya'ya geldi. Vefatnda 35 yandayd ve trih 15/mayis/1605 idi. Bandan izdiva geti bunlar srasyla; Kanijeli brahim Paa, 2. si sadnazam Yemii Hasan Paa ve 3. sde Gzelce Mahmud Paadr. Vefatnda babas 3. Murad'n trbesine defn olunarak hayrhah bir insan olarak anld. Fatma Sultanhanm ise izdivada onun yapm olduunu gryoruz 1580'de doan bu sultanhanm, 40 yanda hayat izgisinin sonuna geldiinde trihler 1620 yln gsteriyordu. 1. evlilii, Bonak Halil Paa ile yapld. Bu evlilik 10 yl bir kagn akn srd. Paann vefat zerine 2. evlilik 1555 doumlu Cafer Paayla vukubulmutur. Bu ei de, ilk ^i Halil Paada Fatma Sultanhanmdan 25 ya byktler. Cafer Paa 6 yl sonra ldnde 48 yandayd ve Fatma sultanhanm henz 23 yandayd. 3. dmad ise Hzr Paa olmutu bu zat 1610'da ldnde Fatma sultanhanm bir daha evlenmedi. Ancak bu izdiva mddeti hayli ksa srd. Hatice Sultanhanm ise, Cerrah Mehmed Paa ile 1598'de evlendi. Alt yl sren bu eviilik 28/aralk/1604'de Paann lm ile noktaland. Hatice Sultanhanm iin malumat bundan ibaret olup, doum ve vefat gibi trihleri mevcud deildir. Mihrimah Sultanhanm dier 3. Murad kerimesi oiup, doumu 1592 olarak biliniyor. Vefatnda babasnn trbesinde defnolunmu, izdivac ise Mirahur Drnad Ahmed Paa ile 21/ubat/1613'de yaplmtr. Evlilii be sene srmtr. Paann 1618'deki vefatyla son bulmutur. Fahriye Sultanhanm ise; 1594'de domu babasnn vefa-tindaysa henz bir yanda idi. 1656'da vukubulan vefatnda 62 yann iindeydi. Bu hanmsultan da iki defa izdiva yap-mtrki ilkini ukadar Ahmed Paayla 21/ubat/16 1 3'de gerekletirmitir. kincisi ise 1619'da Dmad Sofu Bayram Paa ile olmutur bu izdiva 8 yl srmtr. Bayram Paa 1627'de vefat etmiti bundan sonra Fatma Sultanhanm 29 yl dul olarak yaamtr. Mihriban Sultanhanm'da dier bir kzdr 3. Murad'sn. Eldeki malumat sadece Kapcba Topal Mehmed Aa e 21/ubat/1613'de yapt izdivacdr. Dikkat buyurulur sa 21/ubat/1613 trihi sultanhanimlann bazlarnn, izdiva trihi olarak grlyor. Demek ki padiah 3. Mehmed kz kardelerini, toplu bir evlilik treniyle nikahlam ayn gnde. Nitekim mikhlan kyannda, Haova meydan muharebesinin mnevi ftihinin de eyhlislm Hoca Saadeddn Efendi olduunu da hemen hatrlatalm. Yine hanmsultanlardan 3. Muradn kz Rukiye Sultanhanm vardr ki, o da toplu nikh iinde izdivacn Dmad Nakka Hasan Paa ile yapmtr ve kendisinin sadece vefat trihi hakknda bilgi vardr o da 1623'n Temmuz aydr. Bu Hasan Paa iki defa Yenieri Aalna getirilmitir. Yenieri Analk arevini bu gnn kara kuvvetleri kumandanlna e rmek kabildir. Busuretle 3. Murad'n kzlarnn, yedi tanesi-in biyografisi hakknda ksa da olsa malumat arzettik. Karde katlinin belkide en bynn yaand 3. Mehmed'in clusu dneminin fecaatini yaayan ehzadeler olmutur. Padiah olan 3. Mehmed'in dnda babalarndan nce vefat etmi olan ve bunlardan adlan malum olanlar

yazalm, pe-indende clus mnasebetiyle, katliam gibi infazlarn kurban olan masum ehzadelerin adlarn zikredelim: ehzade Osman; doumu 1573 Manisa, vefat 24/2/1587 stanbul, ya: 14'3. Murad Trbesine defnolundu. ehzade Sleyman ve Cihangir ayn gn de doan, belki de ikiz olan bu kardeler alt aylk iken ayn gnde 1585'in 8. aynda vefat etmiler ve Dede'leri 2. Selim'in trbesine, 'trnak olunmulardr. Yine ehzade Mahmud, Murad 1595'den nce, kkken vefat etdiler. Clusa bal lmlerin en yals, 17 yanda olan ve ayn zamanda babas gibi deerli bir ir olan ehzade Mustafa ki ayn zamanda 3. Mehmed'in veliahdi idi. O ve aada adlar yazl ehzadeler bu katliamn talihsiz kurbanlaryd. ehzade Bayezid 16 yanda, Abdullah 15 yanda, Selim 14 yanda, Cihangir 10 yanda, Abdurrahman 10 yanda, Hasan ve Ahmed'de 10 yalarndaydlar. ehzade Yakup ve aada adlar yazl eh-zdeler 8 ya civarndaydlar: Alem-ah, Ysuf , Hseyin, Korkut, Ali, shak, mer, Alaaddin, Dvd, Osman ehzadelerdi. Bu yavrular l-1 Osman'dan olmann kaderini yaadlar. 3. Murad'n Sadrazam Ve eyhlislmlar 3. Murad'n tahta ktnda Dede ve baba yadigr ve de ayn zamanda enitesi olan Sokullu Mehmed Paa sadaretde bulunuyordu. Tabiiki bu kudretli ve baarl sadrazama muamelesi grevinde brakmas oldu. 12/ekim/1579'da ehid edilen bu eniteye fazla zldn grmediimiz padiah yerine Semiz Ahmed Paay sadnazam yapt. Bunun dnemi ise 6 ay, 16 gn srebildi. 38. sadnazam olarak Sokulluzde Lala Kara Mustafa Paa tyin olunduunda trih 28/nisan/1580 idi. Ne varki 3 ay, 8 gn sonra bu sadnazam infisal etdi. 39. sadnazam olarak 7/austos/1580'de Koca Sinan Paa sonunda be defa stlenmi olduu sadaretinin ilkine 7/austos/1580'de balad. 2 sene, 4 ay, 18 gn sonra D-mad Kanijeli Siyavu Paaya yerini brakt. Siyavu Paann sadareti baladnda trih 24/araIk/1582 olup, bu ztn dnemi ise 1 sene, 7 ay, 5 gn srebildi. Bu sadrazamin yerine Kafkasya ftihi, 41. sadnazam Ozdemirolu Osman Paa getirildiindeyse, takvimler 28/temmuz/1584' gsteriyordu. Dnemi 1 sene, 3 ay, 3 gn sren zdemirolu'nu takip eden 42. sadnazamn, Hadim Mesih Paa olduunu gryoruz ve bu grevde 5ay, 16 gn kalp, 15/nisan/1586'da tekrar Kanijeli ibrahim Paann sadarete tyin edilmesiyle karlayoruz. brahim Paann 2. sadaretinin ilkinden daha uzun mddet 2 sene, 11 ay, 17 gn srmesine ahidoluyoruz. Onun yerine bu sefer tensib 2/nisan/1589'da balamak zere, Koca Sinan Paa stne yapld, l/austos/1591'e kadar 2 sene, 3 ay, 29 gn srd. Onun peindende 43. Osmanl sadrazam olarak Ferhat Paa makami sadarete tyin olun-duysa da 8 ay, 3 gn sonra infisal etdi. Kanijeli brahim Paa bu zatn yerine 3. ve son sadaretine baladnda trih 4/ni-san/1592 idi. 9 ay, 24 gn, sonra 1593'de hizmeti noktalandn da 3 sadaretinin mddetinin; 5 sene, 3 ay, 16 gn oldu- . unu gryoruz. Koca Sinan Paaya yine sadaret makam grnyor ve o da 3. sadaretine 28/ocak/1593'de balyor grevi

16/ubat/1595'e kadar 1 sene, 11 ay, 19 gn srdrd. Bu seferki sadareti, 3. Murad'n son sadrazam olmasn tirdi- Bylece 3. Murad'n sekiz sadrazamla altn bunlardan Koca Sinan Paann defa, yine Kanijeli ibrahim paann sadaretinin de, defa vukubulduunu hesaba katarsak, mhr hmayun 11 defa el deitirmi oluyor. 3. Murad'n eyhlislmlarna gelince, padiah tahta clis olduunda Konyal Mahmud Efendi makam- meihat de idi. Vefatyla yerine 17. Osmanl eyhlislm olarakda Kadzde Ahmed emseddin Efendi 16/ekim/1577'de geldii makam vefatyla boalttnda, geride 2 sene, 7 ay, 10 gn sren bir hizmet dnemini brakm 25/mays/1580'de Hakk'a yrm oldu. Onun yerine Mallzde Mehmed Efendi 1 sene, 7 ay, 27 gn, srdrd grevden, istifaen ayrldnda trih 21/ocak/1582 idi. 19. eyhlislm ivizde Hac Mehmed Efendi ki daha nce babasnn Kaanuni tarafndan, Hz. Mevlnaya kfrettii iin grevden alnm olmas da bu ztn meihate getirilmesine, engel olmadn hatrlatmak isteriz. 5 sene, 3 ay, 16 gn sren bu dnemin sonunda eyhlislm Efendi Hakk'a yrd. 20. eyhlislm olarak Meyyetzde eyhi Abdlkaadir Efendiyi meihatde gryoruz. 3/nisan/1589'da azlediinde geride 1 sene, 10 ay, 28 gn srm hizmet brakmt. Bostanzde Mehmed Efendi 9/ma-ys/1592'de azline kadar 3 sene, 1 ay, 6 gn hizmet verdi. Yerine Ankaral Hac Bayramzde Hac Zekeriyya Efendi de 1 l/temmz/1593'e kadar yni vefat trihine kadar, makam- meihatde bulundu. Bostanzde ise 2. meihatine baladi-_v_e.4 sene, 8 ay, 11 gn sren grevden vefatyla ay-nld. Ancak 3. Murad'n sonuncu eyhlislm olmutu Bostanzde merhum. Bylece 3. Murad'n saltanat dneminde alt eyhlislm says sekiz kii olmakla beraber Bostanzde 2 defa meihate geldiinden makam dokuz defa el deitirmi olmaktadr.

SULTAN 3. MEHMED ..................................................................................... 2 3. Mehmed'in Doumu ................................................................................ 2 3. Mehmed'in Tahta Geii .......................................................................... 2 Ferhad Paa le Askerin Arasnn Almas.................................................. 3 Mihal le Sava............................................................................................ 3 Tergovi Facias .......................................................................................... 4 Crcra Kprs Facias ............................................................................. 4 Estergon Kalesinin Dmesi ........................................................................ 4 Okmeydan Sahrasna Klnan Namaz ......................................................... 5 Eri Seferi ncesi ....................................................................................... 5 Eri Seferi Ve Haova Meydan Muharebesi................................................ 6

Eri Kalesinin Fethi..................................................................................... 7 Birinci Bolmn lk Ksm .......................................................................... 7 Birinci Bolm kinci Ksm ......................................................................... 8 Birinci Blm nc nc Ksm ......................................................... 8 Birinci Blm Drdnc Ksm Sebat An .................................................. 8 Birinci Blm Beinci Ksm....................................................................... 9 kinci Blm................................................................................................ 9 Padiahn Karlan ................................................................................. 10 Sulh Mzakereleri ..................................................................................... 10 Yank Kalenin Elden Gitmesi .................................................................... 10 Kanijenin Fethi .......................................................................................... 10 Kanije Savunmas...................................................................................... 11 Hasan Paa'nn ki Klesinin Ka .......................................................... 12 Son Mektup ............................................................................................... 13 Sadrazamn stanbul'a Dn.................................................................. 15 ehzade Mahmd'n lm ...................................................................... 15 3. Mehmed'in Vefat .................................................................................. 15 Sultan 3. Mehmed'in Hanmlar Ve ocuklar ........................................... 16 3. Mehmed'in Sadrazam Ve eyhlislmlar ............................................ 16

SULTAN 3. MEHMED Babas: Sultan III. Murad Annesi: Safiye Sultan Doum Tarihi: 1566 Vefat Tarihi: 1603 Saltanat Md.: 1595-1603 Trbesi: stanbul'dadr. Devleti Osmaniyyeyi yirmidrt milyon kilometrekarelik bir mesaha ile Manisa'da vali olarak devlet hizmetlerinde vukuf kesbetmek zere gnderidi Veliahd ehzade Mehmet Sultana brakan merhum padiah nc Murad Hn vefat ettiinde tarihler Hicri 1003, miladi 1595 yln gsteriyordu. 3. Mehmed'in Doumu Hicri 937, miladi 1566'da Manisa'da doan ve Venedikli Bafo ailesine mensub ve sonradan mslman olarak Safiye Sultan ismini alan 3. Murad Hn Hazretlerinin sevgili karsndan tevelld etmiti. Hazreti Padiah ok evlenip yziki ocuk sahibi olmasna ramen Safiye Sultan daima en gzde ei bilmi ve daima ona k kalmtr. ikinci Selim Hazretlerine doum mjdesi verildii zaman hazreti padiah pek memnun olmu ve u szlerle adn: Ecdad kirammzda Murad olu daima Mehmed olagelmitir) diyerek torununa Mehmed adn koyduunu ilan etmi oluyordu. O srada 2. Selim daha tahta gememi ve Cihan Sultan Kaanuni Sultan Sleyman Hazretleri berhayatt. nc Mehmed ilk derslerini Manisal brahim Cafer Efendiden grm ve hocasnn vefat zerine Haydar Efendi ve Pr Mehmed Azmi Efendiden feyz ve ilim ald. 3. Mehmed'in Tahta Geii Sultan elebi Mehmed Hazretleri zamanndan beri devam eden an'aneye uygun olarak 3. Murad'n vefat gizlendi ve Manisa'daki ehzade Mehmed'e haber gnderildi. Anas Safiye Sultann mdebbirliinden emin olan ehzade hi acele etmeden stanbul'a geldi. stanbul halk toplarn endaht ettirildii duyunca 3. Murad devrinin bittiini ve 3. Mehmed devrinin baladna muttali ouyordu. Yeni padiahn geldiini renen ulema, vezirler ve komutanlar derhal saraya koup padiaha ballklarn bildirip biat ettiler. Merhum padiahn na mbarekleri Sultan Selim Camii yaknlarndaki Yavuz Selim Hazretlerinin trberine ve onun yanna defnolundu. Sultan 3. Murad merhum mddeti hayatnda yziki ocuk sahibi olmusa da vefatlarnda 27 sultan hanm, 20 ehzade hayattayd. Bu ehzadelerin en by

imdi padiah olan 3. Mehmed'di. Geri kalan 19 erkek kardei iin padiah ne yapabilirdi... nk ilk i z itimaen halifetan faktel ehad-hma fetvasna da uygun olarak teamden 19 ehzadenin idamna... bu 19 ehzade arasnda iki aylk bebek de vard. Fakat onun bir imtiyaz vard Hanedan Ali Osmand... ki aylk bebek milleti iin feda edilmiti. Aslnda mill kurtulu savamzn cereyan srasnda milleti iin byk bir fedakrl gze alan, top mermisi slanmasn diye bebeinin zerindeki battaniyeyi alp top mermisine saran kadna ne kadar sayg gsteriyorsak; iki aylk bebei de milleti iin feda eden padiah aabeye o kadar hak tanmak gerekir... te bu 19 idam infaz edildii vakit mehur air Bki'nin talebesi olan ehzade Mustafa'nn halk tarfndan ok sevilmesi idamn perinleyen brristirat oluyordu. Bu ehzadenin infazn gerekletiren dilsizlerin elinden arta kalan son derece dokunakl bir tersiye idi. Merhum ehzadeler babalar 3. Murad'n ayak ucuna defn olunurlarken sultan hanmlar da eski sarayn yolunu tutuyorlard. Bu ileri mteakip 3. Mehmed unvanyla taht- Osmaniye clus eden padiah, Asakir-i ahaneye bir kesede otuzbin duka altn olmak zere yzotuz kese dier bir deile 3.900.000 duka altn ihsan byrdr. 3. Sultan Murad merhum, saltanatnn son iki ylnda Cuma selamlklarna kmyordu. Tahta ktktan sekiz gn sonra yeni padiahn cuma selamlna kt ve askerleri ile, halkla beraber bir olup namaz kld grld. Bundan hem asker hem de ahali memnun oldu. Cuma namazndan sonra devlet gemisinde bir takm deiiklikler yapld. Sadrazam Sinan Paa vazifeden alnp yerine Ferhad Paa tayin olundu. Kaptan- Deryala Halil Paa getirilmi, bu makamda bulunan aalazade baka hizmete getirilmek zere istirahate ekilmiti. Devletin ileri, gelen memurlarna krkler hediye edilerek padiahn nazarlarnn zerilerinde olduu ihsas edilerek grevlerine devam denilmi bulunuyordu. Bu arada dnyann dier devletlerinin hkmdarlarna 3. Mehmed'in taht- Osmaniyye clus ettiini bildiren fermanlar gnderiliyordu. Tekade ayrlan Sinan Paa, Malkara'da ikamete memur edilmise de bu ihtiyar vezir, kendince daha hizmet vermek kanaatini tadndan Sadrazaml tekrar ele geirmek iin almalar yapmaya karar vermi ve bu almalarda her eyi vasta klmaa kendini mazur grmek gibi yanl bir iti-had yapmt. Ferhad Paa le Askerin Arasnn Almas Vezareti uzma makamnda bulunan Ferhad Paa, kffar zerine sefer yapmak hususunda mzakere yaplan divan toplantsmdan konana dnmek zere maiyetiyle birlikte at stnde yoia km, bir mddet ilerledikten sonra karsnda bin kadar, Kulolan denilen ve trl sebeplerden sipahi blklerine yerletirilmeleri gecikmi olmalarndan dolay clus hsisi alamadklarndan ikyet etmilerdi. Ferhad Paa ndisinden vazife isteyen bu askerlere mlayemetle Evlat-l rm hududa gidiniz ulufeleriniz orada verilecektir

dediyse Ae cevab olarak itirazlar, grltler hatta hareketlerle karla-nca hiddetlenen paa sizden olan emire itaat etmeyen kfir olur, avratlar bo der, sizler bunu bilmez misiniz? diye ly karan bir hitabda bulunur. syanclar hemen soluu eyhlislmn yannda alrlar. Durumu anlatrlar. eyhlislm ise sadrazamn byle sylemesi ile kfir olunup, avratlarn bo dmeyeceini sylediyse de ve onlar teselli ettiyse de asilerin istedii fetvay da vermedi. Bunun zerine dalan asiler, sadrazamn szlerini sipahi blklerine de yaymaya baladlar. Ertesi gn bu szlerin byk bir fitne kacan tahmin eden divan bu adamlarn ulufelerini almak zere toplanmalarn bildirdi, ulufe almak zere toplanmalar emr edilen asker ulufe yerine baka bir istekle divan'n karsna ktlar... Bu istek Veziriazam Ferhad Paa'nn kellesi idi. Sadrazam hitabesi esnasnda bir sr lisan yznden kellesi istenecek duruma getirmiti. Oldum bittim milletimiz kfirlikle ithama ve aile ocana yaplan tarize kar ok hassastr. Sadrazam sinir ile sylenmi bir szn nelere mal olmakta olduunu grd. Asiler, ulufe istemiyor sadrazamn kellesi diye ter ter tepiniyordu. Bu szden anlamaz topluluu datmak iin Yenieri Aasnn emriyle bir blk yenieri ve saray bostanclar vazifelendirilmi, topluluk datlm fakat Yenieri, Sipahi ve Bostanclar ihtilafna balang saylacak fitne ortaya konmu oluyordu. ki cihan serveri Efendimiz Hazretleri bir hadisi erifinde melen Bir fitne kt zaman oturan, ayakta olandan, yatan oturandan daha hayrldr diye buyurmulard. te tecelli,.. Bundan byle her yenieri-si-Pahi ihtilaf bu olaya kadar.elir dayanr. Her neyse... Datlan sipahilerin datlan bu isyanlarnda daha evvel szn ettiimiz sabk veziriazam Sinan Paa, aalazade ve Siyavu Paalarn dahli grldnden bir hat- hmayunla Anadoluya srlmeleri tezekkr etmiti. Sadrazam Ferhad Paa, Eflk zerine doru sefere km, damad brahim Paa sadaret kaymakamlna tayin buyurumutu. Sinan Paa tarafn ilzam eden eyhlislm ve baz vezirler, Hazreti Padiah nezdinde frsat dtke; Ferhad Paann asker tarafndan sevilmediini, mahut olayn buna mncer olduunu bu sebeple bir muvaffakiyet elde edilemeyeceini sylemekte idiler. Bu trl szler sonunda 3. Mehmed hazretleri, Eflk ile Budan' eyalet hkmlerine t.bi tutarak Eflk Beylerbeyliine Cafer Paay tayin buyurmulard. Sadrazam Ferhad Paa stanbul'dan ayrldktan 7 hafta sonra Rusuk nlerinde, eskiden Eflk Voyvodas olan Mihaii malup etmi, drtbin kelle ve beyz esir ile orduya katlan Rumeli Beylerbeyi Hasan Paa ile mavere ederek Tuna nehri zerine bir kpr inasna karar verdiler. Bu kararlarn tatbike baladklar esnada stanbul'da devlete ancak kendilerinin hizmet edebilecei kanaatnda olan sadaret kaymakam damad brahim Paa ve srld Anadolu'ya her naslsa gitmemi olan Sinan Paa aralarnda ittifak etmiler ve Ferhad Paa hakknda ve aleyhinde Hazret Padiahtan bir ferman szdrabilmilerdi. Acaba damad brahim Paa, Safiye Sultann damad olmak hasebiyle bu ferman kaynvalidesine mi dayanarak alabilmiti... Bunu bilemiyoruz. Fakat ileride grlecektir brahim Paa, valide sultan olan

kaynanasndan padiah katnda ok efaat grecektir. dam fermann havi olan Mabeynci Ahmed Aa, ira-dei seniyye ile ordugha vasl olmusa da hakknda sadr olan hkm adamlar vastasiyle haber alan Ferhad Paa, mhr hmayunu Satrc Mehmed Paaya teslim ederek yanna ald bin svari ile stanbul'a doru yola kmt. Tarihler bu srada Hicri 1003, Miladi 1595 yln gsteriyordu. Sinan Paa 4. defa Veziriazamla tavin edilmi ve Ferhad Paa aleyhinde ok iddetli takibata gemi, yannda yenieri askerleri olduu halde Eflk'a doru yola kmt. Yan yolda Ferhad Paa'ya rastgelmi Kellesi benim, serveti sizin diye bararak yanndaki askeri Ferhad Paa zerine salmt. Ferhad Paa malna acmam onlar mdafaaya girmeyerek uzaklap kelleyi kurtarabilmiti. nk yenieriler mallar grnce Ferhad Paann kellesini unutuvermiler-di. Bu badireyi atlatan Ferhad Paa, Valide sultana intisab ederek onun yardmlaryla kelleyi kurtarm ve iftliinde rahat oturmasna msaade olunmusa da bu arada Salamon Eskinazi adl bir yahudinin saraya Ferhad Paa lehine yapt tavassut ters patlayan bir torpil olmu, nce Yedikule zinan-n boylam, yahudinin tavassutuna kalm bir vezirin akbeti kelleyi kaybetmek olmalyd ve yle de oldu. unu hi unutmamak icab ederki; yahudi daima slama ve mslmana dmandr. Kur'an- Kerim bu kavme daima iaret etmitir. Onun yni yahudinin dmanl nasl bir atese dostluu da yle bir atetir. Atein vazifesi yakmaktr... Bir mslman olarak daima hatrmzda bulundurmalyz ite bu vak'a bile burda mahhas bir bret olarak kendini sergiliyor. Mihal le Sava Sinan Paa yannda bulunan drt bin askerle Bkre zerine giderken etraf orman ve bataklklarla kapl bir geidde Eflk ordusuyla karlat. Bu arada Tuna nehrini geip oraya yetimi olan Satrc Mehmed Paa, Haydar Paa, Hseyin ve Mustafa Paalarla birletiler ve Eflk ordusuyla savaa tututular. nceleri Voyvoda Mihalin ordusunu zor durumlara drdler. Hatta onlarn oniki topu da ellerine geirdiler. Dman bir ara kendini toplad ve ani bir saldrya geti. Bu srada yanl bir manevra yapan Osmanl ordusu bataklk sahaya doru ricat etme durumuna geldiler. te o zaman felket kendini gstermeye balad. Satrc Mehmed Paann dnda yukarda isimlerini saydmz paalar ehidlik mertebesini ihraz ettiler. Allah (c.c.) rahmet eylesin. Bu arada sadrazam Sinan Paa da batakla dm boulmak zereyken ok kuvvetli kollara malik bir asker olan Hasan isimli bir nefer tarafndan ekilip karlan Sinan Paa kurtulmu, Batak lakab da Hasan'a unvan olmutu. Allah-tan bu srada daha nce Cllahllardan alnm bir esir Osmanl ordusunun cephaneliini Mihal'in ordusuna yardm olur gayesiyle ateleyince sizin kt sandnz sizin iin hayrldr fehvasnn tecelisi olarak, ordu cephanede gitti imdi ne yapacaz diye kvranmaya balad srada patlamann meydana getirdii hengame dmana bir basknam uruyo-ruz kaygusunu vermi ve

tabanlar yalayp kamalarna vesile olmutu. Durumdan bihaber olan ordu da iyice dalmt. Mihal ta Bkre'e kadar ekilmiti. te savalar bazen byle olur... Her iki taraf kendisinin kt durumda olduunu sanr ve meydan kendisinden daha kt durumda olana terk eder ve bunun birine galip dierine malup denir. te bu vak'a da byle oldu fakat her iki tarafta da ben galibim diyecek dil yoktu... Sinan Paa Mihalin gidii haberini alnca orduyu mmkn mertebe toparlad ve Bkre'ten de uzaklam Mihal'den emin olarak rahata Bkre'e dahil oldu. Burada baz kiliseleri camie tahvil eyledi, istihkmlar tamir edip muhkem olmalarna gayret gsterdi. Tergovi kasabasnn hkim bir tepesine ahap bir gzleme kulesi yaptrd. Tergovi Facias Asi Voyvoda Mihal, Tergovi kasabas nlerine geldiinde, Sinan Paa oradan ayrlmt. Karsnda bin kiilik bir kuvvet bulan Mihal, mcahidlerin direncini krarak kaleyi zapt etti. Kaledeki islm askerlerini kltan geirirken, kumandan Ali Paa ve Koi Beyi ie geirip atete kzartarak cehid etti. Bu zulmyle hal zihniyyetinin ve hristiyanhk taassubunun ve vahiliinin bir rneini bir kere daha gstermi oluyordu. Crcra Kprs Facias Kfirin Glurgevo bizlerin ise Curcura kprs adn verdiimiz bu kpr facias dnyann en ahmak insannn dahi yapmayaca bir hatann neticesidir. yleki; Sava ganimetlerinin bete biri devletin olmas hasebiyle, epeydir seferde olan orduda ganimetlerin mcahidlerin elinde biriktiini gren Sinan Paa mezkr kpr geilirken bete birleri alma hevesine dmt. Kprnn bir tarafna koyduu tahsildar vastasyla rsumlar toplamaya baladndan kprden gei son derece yava oluyordu. Defaatle urad basknlardan ders almayan bu ahmak ve hain adam bana geleceklerden habersiz tahsilat zevkle seyrederken, arabalarn bir blm kprnn br bana gemi bir blm de kpr stndeyken Mihal askeri ile gzkm ve durumu grmt. Kurnaz kfir hemen gerilerden bir top getirmeye seyirt-miti. Dman ordusunun geldiini gren askerler kprye komularsa da kprnn arabalar tarafndan tkal olmas ricat daha doru bir deyile kamay gletirmiti. Kprnn yaya ve arabalarla dolduu srada heyjatki hl tahsilat devam ediyordu. Kurnaz Mihal, getirttii topun namlusunu kprye evirmi ve atelemiti bile. Kpr byk bir grlt le yklrken zerindeki askerler, atlar ve arabalar sulara gark oldular ve ehadet erbetlerini Tuna'nn souk sularnda itiler... Kprnn dma/i tarafnda kalan ksmndaki Aknclar ok stn saydaki kffara kar sadece klla yaptklar mitsiz mcadeleye balamlard... Bu Aknclar birer birer canlarn kfire pahalya mal ederek dvtler, dvtler... Can verip Cennet aldlar, Tuna kylarna damla damla

kan aktmlar ve o kylar kanlaryla sulamiard... Akan kanlarn son damlas da topraa dtnde Aknc taifesinin de sonu iln edilmi oluyordu... Onlar orada dve dve can verirlerken; kar kyda kalan askerler bir ey yapamamann verdii perianlk iinde kanl gz yalar aktabiliyordu ancak. O ehidler vurua vurua gittikleri bu lemden sonraki ebedi hayatlarnn mertebesini bulurlarken rzi maherde elleri Sinan Paann boynunda olmayacak m? Bu paalarla, padiah 3. Mehmed ne yapsn? Bir sr tarihi bu padiahn deersizliinden dem vurur hem de uhdesinde Eri Fatihlii ve Haova meydan sava zaferi oduu halde... Bu ac olay bununla da bitmemi, kfirler Curcura kasabasnn muhafzlarn da ehid etmilerdi. Tarihler ise Hicri 1004. mildi 1596 yln gsteriyordu. Estergon Kalesinin Dmesi Gnmze kadar gelen serhat trklerinin ierisinde en gz yaartan trklerine isim olan Estergon Kalesi; Prens Mansfeld emrindeki Alman ve Macar kuvvetleri tarafndan muhasaraya alnmt. Estergon'u kurtarmak zere gnderilen Sadrazam Sinan Paann olu Mehmed Paa yola kmt. ok deersiz bir asker olan bu paa, babasyla dahi mukayese edilemeyecek bir seviyesizlik gstermi, koskoca bir ordunun bu paann harp balar balamaz korkudan kamas yznden Prens Mansfeld idaresindeki kuvvetlerin nnde yok olmasna sebep olmaya kadar varmtr. Mehmed Paadan yardm gelir mdiyle btn zorluklara gs geren Estergon Kalesinin kahraman kumandan kara Ali Bey'in ehid dmesi, mukavemetin bittiinin iln oldu. te dikkat edersek bu bu misalde de grlecektir ki; bir adam koca bir orduyu hatalaryla nasl mahvediyorsa yine bir adam gsterdii azim ve ecaatle geilmez bir geit, yenilmez bir kaie oluyor... Kara Ali Bey'in ehadeti zerine teslim olan Estergon, prensle yaptklar antlamada kadn, ocuk ve ihtiyarlarn hayatna dokunulmayacak garantisini almlard!.. Heyhat ona bu kfirler uyar myd? Ne zaman ahdine sadk kalmlar idi bugn kalsnlard... Kahraman Estergon kalesi Mansfeld birlikliklerinin kasap, mslmanlann ise kurbanlk olduu bir salhaneye dnmt... Halbuki mslmanlar Estergon'u feth ettikleri zaman yle mi yapmlard? . Bu seri malubiyeler bral, Varna, Kilia, smail, Silistre, Rusuk, Bkre Akkirman dmann eline geti. Sanki bir duvar yklm gibi hat meydana gelmiti. Bu muvaffakiyet sizlikler Sinan Paann vezaretiuzma makamndan alnmasna sebep odu. Hazreti padiah kendi Lalas Mehmed Paay sadarete tayin etti. Padiahn yakn olan Lala Mehmed Paa devleti alyye hizmetine avu olarak girmile oniki sene gibi ksa bir zamada devletin en yksek memuriyeti olan sadrazamlk mevkiine erimiti. Devleti Aliyye'nin kurulu tarihinden bu vak'aya kadar ve bu kadar ksa zamanda yksele-bilen hibir devlet adam olmamt. Bu kadar ksa zamanda ykselen bu zat maalesef bu mevkiide gn kalabilmi ve irtihali dar-i beka eylemitir. Sadaret beinci defa yine

Sinan Paaya tevcih olunmutu. Dnyann en ahmak insan daha gn evvel azlettii ve yukardaki saydmz muvaffaki-yetsizlikler sahibi Sinna Paay yeniden veziriazam yapmaz. Hazreti padiah-ahmaklktan mberra olduuna gre ortada u kalr M; oda devlet adam eksikliidir. Halbuki Hacei Sultani unvanl Saadeddin Efendi daha eyhlislm dahi olmamt. aalazade ve Siyavu paa srgndedir. Bir ok kymetli vezir savalarda ehid olmulardr. Mevcutlarn en tecrbelisi olmak hasebiyle Sinan Paa yeniden vezaretiuzma makamna getirilmitir. Ya sekseni geen Sinan Paa bir gn divan toplantsnda sadaret kaymakam Damat brahim paay Kaymakamlk sfatna dayanarak orduyu hmayuna ne kadar isyanc asker varsa ve kabiliyetsiz kumandan varsa gnderdin. Bu felaketlerin sebebi sensin diyerek zerine yrm ve damad paay kemerinden tuttuu gibi salonun dna karp bu ihtiyarla stediin ekilde dvebilirsin diye meydan okuduu mehurdur. Artk bu sorumluluk orta aramakmdr tabiiki Allah bilir. Sinan Paa sadrazaml 5. defa ele geirdii zaman yeni bir sefer tevikine balad. Ve padiaha Ceddiniz Kaanun Sultan Sleyman Hn hazretleri gibi ordunun banda bulunmanz zaferlerin bize olan ksknln giderir. Sancamza zaferler getrrsz diyerek sefere kma babnda yerinde saylacak tavsiyelerde bulunmaya balad. Fakat bir yandan Safiye Sultan dier yandan Damad brahim Paa bu sefer telkinlerine kar koyuyorlard. Sinan Paann Serdar- Ekrem sfatyla gitmesini mnasib gryorlard. Okmeydan Sahrasna Klnan Namaz Bu sralarda stanbulda btn iddetiyle hissetilen aralkl ve tesirli zelzeleler Dersaadet halknn kuvvei mneviyesini altst etmi, bu malubiyetler ve zelzelelere lahi bir ted'ip nazaryla bakan ve ne yapacan arm ahaliye ayn zamanda Halife de olan hazreti padiah Okmeydan sahrasn-daki Namazgahta imamete bizzat geerek namaz kldrm ve namazn hitamnda Cenab- Allah (c.c.)'e iten gelen bir yalvarla iltica etmi, Huzuru lahide af ve mafiret, Reslu Peygamber (s.a.v.) den efaat dilemiti. Namazdan kalkldkta yenieriler Kaanun Sultan Sleyman Efendimiz hem yal hemde nikriz hastalndan muzdaripken bamzdan ayrlmazd. Zaferler onun ayaklarnn altna salrd. Padiahmz Efendimiz bamza gesin, nasl zaferler kazanlr yolu seslenilerle arzularn bizzat Hazreti padiaha duyurdular. Hacei Sultan Hoca Saadeddin Efendi hazretleri padiah bu hususta tevik ettikten sonra sefere karar verilmiti. te namazgah namaz devletin bakanyla, askeriyle ve ahalisiy-le btnlemesine bir vesile olmutu ve hayrl kararlarn alnmasna mncer olmutu. Eri Seferi ncesi Hazreti Padiah niin tereddt ediyordu? Bir ok tarihiler bu tereddd rahatna

dknl vermiler, bazlar (h) korkaklna hamletrnilerdir. Bizde derizki; bir sr malubiyyetle biten son iki yl phesiz ki saadece bizim zayflmzdan deil, aklca kabul etmek gerekirki, kfirlerinde zamann deerlendirmesi, tekniklerini gelitirmeleri, ideal birliine varmalar muvaffakiyetler temin etmelerinde byk rol oynuyordu. Burada ok ksa bir misal vermek isteriz Selahaddin Ey-ybi Hazretleri zerine yaplan hal seferlerinde, kfirler harp sahasnda safa dizdikleri askerlerini kaln zincirlerle birbirine balarlard. Ayrca ar zrhlar giyer bu askerler hareket kabiliyetlerini son derece kaybederlerdi, stelik gayet hafif elbiselerle savaa giren islm mcahidleri, bu saflarn arasna dahpta her zincirli guruptan be kiiyi cansz veya hareketsiz kalacak derecede yaraladm kfir savama gcn son derece kaybederdi. nk zincirle bal olduu l veya af yaral arkadalannm tasn yoksa, ahin gibi la'y Kelimetullah iin cihad eden islm mcahidleriylemi ba etsin. Tabii zinciri koparamadndan ve cebanetinden perian olur giderler ok az bir kuvvetle saldran islm ordusu bu yukardan gk dse mzraklarmzla onu tutarz diyen ahmaklar zirzeber ederdi. Gerek hal seferlerinin bunlara kazandrd grg gerekse Avrupa zerine doan bir medeniyyet gnei olan Endls Emevi devletinden rendikleri ile bu aptalca hatalardan bir de sadece hristiyank iin geerli reform harekti ve buna bal rnesans akm bu adamlarn terakkilerine mncer olmutu. Her neyse biz gene mevzuumuza avdet edelim. imdi byle bir kuvvetin karsna kmak ne kadar byk bir risktir. Bilindii gibi ta 1. Murad- Hdavendigr zamanndan beri son koz daima en iyi artlar tahakkuk ettii zaman kullanlr usln hatrlamak gerekir. nk bir komutann malubiyyeti baka bir ordu ile telfi olunabilir. Ama padiahn kumanda ettii ordunun bir sava kaybetmesi telafi edilemez durumlar meydana getirir. te Hazreti Padiahn tereddd buradan geliyordu. Yoksa korkaklk ve sefahata dknlk gibi ithamlar sadece dar ve suiniyyet dolu grllere aittir. Hazreti padiah sefere kma karar verdii zaman hazrlklar balad. Padiahn bakumandanlnda yaplan seferi hmayunlar Davud paa sahrasnda kurulan ota hmayunla balamak adetinde idi. Fakat Zigetvar seferinden bu yana geen otuz sene zarfnda hi bir padiah sefere kmadndan, ota hmayunun ananevi yeri bulunamyordu. Buda unu gsteriyorki, Kaanun Sultan Sleyman devrinin komutanlarndan ve ileri gelen askerlerinden kimse kalmamt. Belki de tarihiler bir nesilden bahs ederken l olarak otuz seneyi ele almay bu olaydan sonra akl etmi olabilirer. te tam bu srada Sinan Paa eceliyle lm ve imdi Be-yolunda Parmakkapi denilen yerde defn edilmitir. Be sefer sadaret makamna gelen bu haris adam ok byk bir servet biriktirmiti. Servetinin ne kadar olduunu buraya yazmamzn sebebini biraz sonra bir islm dmanna vereceimiz cevap iin uygun grdk. Bu Sinan Paaya, Asya'dan Avrupadan hatta Afrika'dan dereler gibi servet akmt. lmnden sonra saklad yer altndan karlan hazinesinden unlar kmt: Yirmi kasa kle altn, iri incilerden meydana gelen

onbe adet tebih, otuz para elmas, yirmi Kavanoz dolusu altn, ibrikler, onalt at eeri, otuzdrt zengi, yakutlarla ilemeli otuziki zrh, yzkrk mifer, kymetli talarla bezenmi pazubentler, gmten yemek takmlar, alt-yz samur ve vaak krk, tilki krkkapl otuz tane palto, ipek ve sim ile dokunmu ikiyz para kuma, dokuzyz rus sincab krk, altyzbin duka altn ve ikimilyon gm ake ben ibaret bu listeyi veren L'amartin adl szde Trk dostu kfir utanmadan gryorsunuz Trkiyede mlkiyet hakk zerinde ne kadar zayf bir teminat vardr. nk Sinan paann lmnden sonra mal mlk msaadere edilmitir diyor. Bu msadereye ktlemektedir. imdi bu deyite doruca islmiyete hcum vardr. nk islmiyetin mlkiyete vermi olduu ehemmiyet hi bir beer'i nizmn tanzim edemeyecei kadar gzel ve emsalsizdir. Din-i islm hep verin demektedir. Hele hele Kur'an- azimanda Cenab Hakk (c.c.) melen O altn biriktirenleriniz yokmu, hesap gn biriktirdikleriniz ite bunlardr diyerek kendilerine gsterilecek ve etirilip boazlarndan aktlp, gsleri ve srtlar onlarla dalanacaktr buyurmaktadr. Bu hitap her mslman gibi Sinan Paaya da altn biriktiren ve onu saklayan her mslmana hitap etmektedir. Dnyann drt bucandan akan bu servet Sinan Paann ahsna deil ihraz ettii makamn kuvvet ve kudretinden geliyordu. Dolaysyla o hak, Sinan Paa saken saklam olmasndan dolay da kendisine ait olmayan bir hak olduunun ispat da saylabilir. Osmanl devletinde mlkiyet hakknn zayf olduunu ileri srmeye kalkan bu sefil, Avrupadaki derebeylerinin; halknn gelinlerimin ilk gecelerinin dahi sahibi olma yetkisinde olduunu hatrlasn ve tarih huzurunda kzaran yzn insanla gstermemek iin ban ne esin. Hazreti mer'den sonra islm adaletinin en byk temsilcileri olan Osmanl Devletine dil uzatmasn. Eri Seferi Ve Haova Meydan Muharebesi Sinan Paann vefatndan sonra Damad brahim Paa ve-zaretiuzma makamna getirilmi ve Anadoluda srgnde bulunan aalazade mezkur sefer hasebiyle svari kuvvetleri komutanlna tayin olunarak orduyu hmayuna katlmt. Hicri tarih 1004 Mildi 1596 ylnda hazreti padiah stanbul-dan yola kt. Sadrazam Damad brahim Paa daha nce hareket etmiti. aalazade Sinan Paa ise dman eline gemi Estergon kalesinin zaptnn gereklektirilmesinin yerinde olacan sylemesi; koca bir padiahn kk bir kale fethiyle megul olmamas gerektiine itikat edildiinden bu teklif red olundu. Cennetmekn Kanun Sultan Sleyman'n bir mddet sktrp sonra brakt Eri zerine gidilmesi kararlatrld. Bu sefer Devlet siyaseti mutlak surette byk bir zafer kazanmak icab ettiine karar vermiti. Bu doru bir grt. nk ard arda gelen malubiyyetler evld fatihandan olan mslman halkta bir huzursuzluk ve Anadoluya daha olmazsa merkeze yakn yerlere g etme duygusu meydana getirmiti. Kpr faciasnda yok olan aknc tekilatnn eksiklii herkeste bu fikre eilim meydana getirmiti. Mslman olmayan yerli halklar ise seri

malubiyetler alan bu Osmanl devletinin emrinde yaamaktan vaz geerlerdi. Adil olan mslmanlar bu halk memnun ediyor ve harekete gemelerine mn oluyordu. nk onlarn voyvodalar, beyleri kendi halk ve dindana zlum icra ettiklerinden bu halk onlara taraftar olmuyorlard. Bu halk onlarn zlmu yznden kendi serpularnn yerine rnslmann sarna raz eliyorlard. Bu gibi mlahazalar oaltmak mmknse de bu kadard dahi devleti Osmaniyyenin kati ve byk bir zafer kazanmasn art kouyordu. Devlet-i ebed mddet'in politikas da buydu. Eri Kalesinin Fethi Orduyu hmayun Eri kalesi zerine yrd. Hazreti Padiah; kale muhafzlarna Klcmn zerine yemin ederim mukavemet etmeden, her iki taraftanda kan akmadan teslim olursanz, mcahidlerime Hatvan kalesinde yaplanlar size yapmayacam. Teslim olmazsanz siz bilirsiniz diye teslim olma frsat verdi ve teminat olarak mutlaka yerine getirecei yemini ifade etti. Hatrlyacaksnz muhterem okuyucular: 1. Murad- Hdavendigr lubad kprsnden bir daha ne kendisinin nede kendisinden sonraki paiahlarn gemiyeceine dair kffara verdii sz elifi elifine yerine getirdiini serimizin birinci cildinde yazmtk. Hakikaten ondan sonra bu sz mnasebetiyle Osmanl padiahlar kendilerini bal grmler ve onlarda bu kpry gemek iin kullanmamlardr. Osmanl padiahlar daima verdii sz tutmu yerine getirmi cihan tarihine hi bir kfirin eriemeyecei yksek bir ahde vefa rnei gstermilerdir. Bu seferde sz veren byle sznn eri bir padiaht. Fakat kfir, ainas olmad meziyetleri nerden anlayp takdir edebilsin... Bu teminata inanmyarak teslim olmayan muhafzlar mukavemete baladlar. Hatvarykaies halknda burada ok ksa bir malumat vererek mevzuumuza devam edelim. Hazreti padiah, Eri zerine yrye getii srada dman Hatvan kalesini muhasara altna almt. Kalenin yardmna aalazade Sinan Paa gnderilmiti. Fakat o srada kale dman eline gemi ve kffar emsalsiz olan canavarln tarih nnde yeniden sergilemi ve kale muhafzlarn sadece kltan geirmekle kalmam stne stlk derilerini yzme vahetini irtikp etmiti. Hazret padiah bu haberi aldnda bir babann znts iinde gz yalan dkyor kpr kpr oynuyan dudaklar bu ehidler iin fatiha tilavet ediyor ve onlar da efaatlanna nail olma temennilerini izhar ediyordu. Btn bu feci haber ve ahval dahi, Hazreti padiahn insanln unutturmam ve Eri kalesi muhafzlarna kan akmamak iin arda bulunmasna mani olamamt. Ne areki Eri kalesi muhafzlar bunu anlayamadlar veya malubiyyeti akllar kesmedi bu alicenab teklifi red ettiler, Ne varki; mdafaalar oniki gn srebildi. Orduyu hmayun Eri kalesini feth etti. slm sanca kale burlarnda ykseldiinde mcahidler deri yzmediler amma muhafzlar kltan geirmeyi de ihmal etmediler. Bizim Hatvan'daki bunca ehidimize mukabil Eri muhafz

4500 kadard. Eri kalesi feth olunmu, Hazreti padiah 3. Mehmed, Eri Fatihi unvanna hak kazanmt. unu da unutmamak gere-kirki, Nasl Ak emsedin (K.s.) hazretleri, Fatih Sultan Mehmed ordusunun manevi kumandanyd aynen anl Yavuz Sultan Selim hazretlerinin musahibi Hasan an'n mahdumu Hace-i Sultani (Sultanlar Hocas) Sadeddin Efendi bu ordunun manev kumandanyd. Eri kalesinin kumandanlna Anadolu Beylerbeyi Lala Mehmed Paa braklp, orduyu hmayun balarnda Eri Fatihi unvanl hazreti padiah 3. Mehmed olduu halde, Macarlarn Kereste dedikleri bizlerin ise ayn manya geldii iin Haova dediimiz yere geldi. Osmanl ordusu 100.000 kiilik bir kuvvetle ovaya indiine karsnda Aridk Maksimilyen kumandasndaki Alman, Avusturya, Macar, spanya, Papa'lk, ekoslovak, Leh, Floransa, Erdel kuvvetleri yeni bir ehli saliple karlatn gr-d. Bunlarn yeknu 300.000'i mtecvizdi. Haova meydan savan anlatmak iin biz burda iki blme ayrmay ve bu blmlerden birincisini ise be ksma ayrmay uygun grdk. Birinci Blm Savan Cereyan kinci Blm Sava Sonras Birinci Bolmn lk Ksm Pekl bilindii gibi ve daha evvelki sahifelerde de ehemmiyetle bahs ettiimiz gibi sava mutlaka istihbarata dayanmaldr. Ve istihbaratta isabet yn zaferdir. Osmanllar, Avrupa topraklan zerinde yaptklar fetihlerde istihbarat faktrnden azami istifadeyi salamlardr. Bu stihbaratn teminine klsik metod yle idi. Kffar saflarna serdengetiler gnderilir ve dil tabir edilen dman askeri yakalanr ve sorguya ekilir. Tabii bunun aynnn'da dman yapard. Fakat onlarn netice almas ok zordu. nk, slm askeri lm cana minnet bilip, ehidler iin Cenab- Hakk'n kitab muhkemde Sz Allah yolunda lenlere ldr demeyiniz, onlar hay'drlar, diridirler fakat siz anlayamazsnz hitabyla muhatap olduklarndan can verir, dmana sr vermezlerdi kfir elde ettii dili konuturmak iin eziyyet eder, eziyyet mslmana Rabbinn bir nimeti geldiinden o eziyyete dayanp, ecir ama gayretine yapr. Halbuki mslmanlar aldklar dillere gayet iyi muamele eder, bu iyi muamele onlara akli ve vicdanl bir tefekkr getirir. Ayrca rnslmann szn tuttuundan emin olduundan can iin ald vaat doru konumasna yeter de artar bile. Her neyse... Krm Hnnn atllar ok hzl ve atlgan olduklarndan dil yakalamakta pek ustaydlar. Sert grnleri, ilk anda kfirin akln bandan alr can kaygusuyla ou zaman sormadan syleyiverirlerdi. Yine byle bir dil alp gelen Fetih Giray'n askerleri, dmann kalabalk olduunu ve baskna hazrlandklarn rendiler. Bu istihbarat divana bildirildi. Hadim Cafer Paaya onbebin kiilik bir kuvvetle saldrya gemesi emrolundu. Cafer Paa bu verilen kuvvetin ok az olduunu, dmann ise ok kalabalk olduunu syledi. Dinletemeyince emrine verilen

kuvvetin bana geti. Dman elde edilen istihbarn gsterdii kuvvetten ok daha kalabalk ve kuvvetli idi. Bu byk kuvvet karsnda Cafer Padnn onbebin mcahidi, gne karsnda kar'n erimesi gibi eriyordu. Cafer Paa harp meydannda sabit kadem arpyor byk bir tevekklle Alnmn yazs bu imi diyerek sebat ediyordu. Fakat mcahidler bir bir dyor, ehadet erbetini iiyorlard. nndeki hizmet neferleri, arkasndaki tfekiler ehid olduu halde Cafer Paa yerinden ayrlmyor savaa devam ediyordu. Tecrbeli gaziler bu kahraman Paay ancak yaka paa harp sahasndan uzaklatra-bildiler. Paann hayatn ancak onun emirlerini dinlemeyerek kurtarabildiler. Paann hayat kurtulmusa da toplar ve btn arlklar dmann elinde kald. Rumeli Beylerbeyliine Sokulluzade Hasan Paa tayin olundu. Bu safhadaki malubiyyetin sorumlusu damad brahim Paa idi. nk itiraz eden Cafer Paaya fazla asker vermedii gibi bir de stelik korkaklkla itham eden oydu. Birinci Bolm kinci Ksm Birinci ksmda uranlan bu darbe hem padiahta hem de veziriazamda bir maneviyat sarsntsna sebeb oldu. Bunun zerine bir harp divan toplants yapld. Damat brahim Paa, Safiye valdesultandan ald talimat zerine padiah harplerden uzak tutmak gibi lzumsuz bir gayrete kaplmt, padiah susuyor ve mzakereleri sknet ve dikkatle takip H'vordu. Veziriazam kumanday bir vezire vermek ve padi-h ceri gndermek lzm geldiini ileri sryordu. Toplantm bulunan Hoca Saadeddin Efendi bu teklife iddetle kar karak avaz blendle (yksek sesle) Bu i byk idir. u veya bu paaya braklacak i deildir, Hazreti padiahn ba olma zamandr szleriyle meseleye arlk koydu. Sokulluzade Hasan Paa da Hoca Efendiyi destekleyince ortada mesele kalmad. Padiahn ordunun banda kalmas ve dman zere ne tertip gidilmesi konusu gndeme getirildi. Bu srada Fetih Giray'n adamlar ele geirdikleri 60 kadar dilden dmann ok kalabalk olarak iki gn iinde oraya dahil olurlar istihbarat istintak neticesi belirlenince, orduyu hmayunun bulunduu sarp yerden inip ovada saf tutup, kesin bir imha sava yapmas kararlatrld. Birinci Blm nc nc Ksm Ordunun nclnde aalazade Sinan Paa, Diyarbakr Beylerbeyi Kuyucu Murad Paa (bu kuyuculuk lkab Celli-leri tenkili srasnda ald lakaptr ki 1. Ahmed,Hazretlerinin Veziriazaml srasndadr.) ve Fethi Giray tayin edildi. Tarihler 1005 Hicri 1596 miladi ylnn sonbaharn gsterirken iki ordu kar karya geldiler. Eri Fatihi Hazreti Padiah merkezde yer alm, sol cenahta, sava Rumeli topraklarnda olduu iin Anadolu askeri sa cenahta ise Rumeli Beylerbeyliine ait askerle Tamvar Beylerbeyi askerleri bulunuyordu.

Sava baladnda dmann karan hemen anlalmt ve stelik imdiye kadar hi grmemi olduumuz bir tabya kullanyorlard. Bir koni halinde dier tabirle bir burgu gibi, direk olarak merkeze ykleniyorlard. Kati neticenin burann skut ettirilmesi halinde alnacan hesaplamlard. Bu de-iik stildeki hcumlar netice alc olmaya balamt. Merkezi ember iine altlar top glleleri adrlarn arasna kadar dyordu. Etrafna den glle ve arapnel paralarna ehemmiyet vermeye n 3. Mehmed yerinden bir santim bile oynamyor, cesaret ve heybetle savan safahatn takip ediyordu. Bu durumun padiaha bir zarar vermesinden rkenler, kendisini daha geride olan Mteferrika adrna Yunus Aann yanna ekmeye alyorlard. Gn ilerlemi karanlk kmeye balamt. Dman akn yapmay durdurmu, sava ertesi gn devam etmek zere talik olunmutu. Sabah olduunda padiah gene sava alanndan ok uzakta tutma gayretlen grld. Hazret padiah Bilirim dn ok endie ederdiniz yaan glleler zarar eritirir diye, bir neferime inen glle sanki bana inmemi sanrsnz dedikten sonra Hazinedarbandan Hrkai Saadeti getirmesini istedi o mbarek hrkay o iki cihan serverinin hrkasn halifei ruyi zemin olarak giydiler ve Esselat vesselam Efendimizin himmetleriyle bize artk bu sahrada bir ey olmaz diyerek endie edenlerin kuvvei maneviyelerini ykseltti. Atna binip Sancak' erifin yanndaki yerine doru ilerledi. Vakit leyi getii halde dman henz saldrya gememiti. Demek ki ok kuvvetli bir hcum hazrlyorlar ve mcahidleri asap bozucu bir bekleme devresine sokmak istiyorlard. kindi vakti gelip attnda btn mevcutlaryla hcuma kalkan kffar, Sokulluzade Hasan Paann tuttuu geidi bir hamlede am merkeze yeniden yklenmiti. Hasan Paa bir sr gibi giden kffar durdurmak iin gayret sarfediyorsa da muvaffak olamyordu. Merkezdeki kuvvetler bu karsnda tutunam-yorlard. Hasan Paaya merkeze yardma komas emrolundu, fakat yardm iin kuvvetlerini yola karmak istedi isede muvaffak olamad stelik kendi birlikleri de dalm oldu. Birinci Blm Drdnc Ksm Sebat An Dman kuvvetleri bir gibi ordunun iinden gemiler, artk ota hmayunun nlerine gelmilerdi. Birok adrlarn ipini kesip deviriyorlar, ellerindeki filamalar hazine sandklarnn zerine dikiyorlard. Padiahn yannda zafere inanmlarn kendine mahsus hali iinde soukkanllkla durumu takip eden ikinci ahs Hoca Saadeddin Efendi, Halifenin atnn dizginlerine yapm durmadan sabr ve sebat telkin edici ayetleri gr bir sesle okuyordu. Birok tarihiler burada dizginlere yapmay Hazreti padiahn kama arzusu gstermesi zerine Hoca Efendinin bunu nleme gayreti gibi gstermilerdir. Bu gre katlmak mmkn deildir. phesiz ki Hoca Saadeddin Efendi ba taraflarda sylediimiz gibi bu savan manevi kumandandr. Bunu hi kimse aksi bir ekilde iddia edemez fakat illa Hoca Efendiye karlacak bir paye iin

padiah dmana srtn gsterecek bir cebanet bimeyede kimsenin hakk yoktur. O padiahki dman saflar arasndan gece karanlnda bembeyaz atyla kumandanna ulaan Hazreti Yldrm Beyazd'n torunlarndandi. Hazret padiah atnn dizginlerini tutan hocasna okuduu ayetler iin oku hocarn amenna ve sadakna diye cevaplar veriyordu. phesiz ki Kur'an- Kerimin her bir ayeti mslmann kalbine nasl inirah veriyorsa hazreti padiahnda kalbine ayn mit ve zafer errafelerini veriyordu. Ne varki bu tevik ve metanete ramen firar umumileiyordu. O zaman Hazreti padiah Saadeddin Efendiye sordu: Efendi hazretleri imdiden sonra tedbir nedir. Hoca Efendi cevap verdi: Efendimiz sabr ve lzmdr. Ecdadnzda savalarda byle zor anlar yaadlar sebat ettiklerinden zaferler kazandlar. naallah Tel Mucizat Muhammed Aleyhisselm ile zafer ehli islmndir. Btn mitier azalm hatta snmeye yz tutmutu. Artk padiahn i olanlar bile firara balamlar idi. Bunlarn bile katn gren baz askerler padiah hazretlerini sorduklarnda u yalan cevab alyorlard kindi vakti bir arabaya binip kat bu cevap zerine firarlar son haddi bulmutu. Birinci Blm Beinci Ksm Artk hava kararyor, kfirler ise zafer sarholuu iinde ok zengin bir durum arzeden merkezde yamaya balam ve adrlarn arasnda gayrnizami bir halde dolayor ve yamalayacak mal, para aratryordu. Bunlar adrlar arasnda gren at seyisleri, ah yama, ahilar, hamallar, oduncular, kimi kepe ile kimi balta ile kimi maa ile nne gelen kfire vuruyor ve vururkende dman bozuldu diye avaz avaz banyorlard. Ordunun firarla sebat arasnda henz karar verememi olanlar bu sesleri duyduunda hamiy-yet ve ecaatleri avdet etti. Bir gzel toparlandlar ve dman yok etmeye baladlar. Pusuya yatm olan aalazade Sinan Paa da dmann arkasndan hcuma geince ilk hamlede yirmibin kadar kfiri bataklklara srd ve onlar teief etti. iki ate arasnda kalan dman pek korkun bir malu-biyyete urad O akam karanlna kadar ellibin kfir yokluk deryasna daldlar. Haova sahras, banda padiah bulunan slm ordusuna bir zafer alan olma vazifesi ve erefine nail olmutu. Dmann 95 topunun elde edildii bu savata onbin duka altn da ganimet olarak ele gemiti. Muvaffakiyyetin kendi eseri olduunu syleyen aalazade vezareti uzma makamn hak ettiini iman yoluyla bu szlerle ifade etmise de Hazreti padiah pek oral olmam, sava alannn son krntlarn kolamakta olan sadrazam Damad brahim Paaya seni vazi-f den alyorum demeyi kendisine yaktramamsa da Hoca Saadeddin Efendi ve Kapaasnn srarlar a-alazadenin adrazamlna vesile olmutu. unu burada hatrlatalm ki: Topkap saraynn iine girip ikinci kapda dev bir mifer grenler bu miferin mutbak personeline Haovada dman kepeyle vurmalarndan dolay alm olduklar mkfattr.

kinci Blm Bu sava Osmanlnn uzun zamandr pepee gelen malubiyetlerini rten bir al vazifesinden teye gitmemitir. nk zaferin tamamlanmas yni oralara orduyu hmayunun k geene kadar bekletilmesi ve baharla birlikte yeniden kfir zerine yrnb onlarn toparlanmasna frsat verilmemesi icab ediyordu diye bir ok tarihiler hatta Peevi brahim Efendi dahi o savata bulunmasna ramen ayn minvalde kanaat serd eder. Halbuki savan ne zorluklar ve anlalmaz bir esrar iinde kazanld aka grlmektedir. Yerinden bir parmak dahi oynamayan padiah bir arabaya binip ikindi vakti kat diyerek bozgunu umumiletiren bir maiyet, dmann hcumuna dayanamayp srtn sava alanna dneri otuzbinden ziyade muharip, birde sadrazam deitirme ileminin harp sahasnda yaplmas, ordunun beraberliini sarsmaya mncer olacan gz nne alrsak hakikaten bu sava ard arda gelen malubiyyetleri rten bir al vazifesi grmtr. Fakat bunun daha ileri safhaya gtrlmesini dnmek yukarya yazdmz sebebler yznden mmkn deildi. Amma illede srar edersek o zamanda itham etmi oluruz. aalazade bu savan firarilerinden bir ok kiiyi idam etmi, baz Anadolu beylerinin vazifelerini, tmarlarn ellerinden alm, bunlarn ekavete balamalarna vesile olmutu. Velhasl bu sava orda bitmi kfirin yeniden islm zerine yrmesini engellemiti. Ancak i karklklara vesile olacak icraat yaptndan aalazadenin sadrazaml krk gn srebilmiti. Safiye valde sultandan gelen bir mektup Damad brahim Paann yeniden sadarete, aala-zade ise srgne gnderildi. Hatta Hoca Saadeddin Efendi dahi tehlikeli anlar yaad. Hele aalazadenin Haova savanda byk faydalan grlen Fetih Giray' Krm'a Hn tayin etmesi, aabeyi Gazi Giray' azletmesi iki kardein arasn am ve Fetih Giray bu tayinden itinab ettiysede, sadrazam srar etmi akibet Krm slalesinin iinde deerlendirildiinde Fetih Giray ve evlatlar Cengiz yasas icab yay kirii ile boulmulard. Bylece lzumsuz mkfatlandrma mkemmel bir insann ve evlatlarnn lmlerine ml olduu gibi artk Krmllarn, Osmanlya baklarna baka bir zaviye getirmitir. Padiah sefer dn, Belgrad'a Serdar olarak Sokulluzade Hasan Paay brakmsa da sadrazam Damad brahim Paa bu tayini iptal ederek yerine Satrc Mehmed Paay getirmitir. Mehmed Paa gen ve gayretli bir paa olmasna ramen Krm Hn'nn yardm etmemesi sebebiyle Neme ve Erdel kuvvetlerini mttefikan tekrar ele geirdikleri Tata ve Va kalelerini istirdad edemedi. Padiahn Karlan Hazreti padiah Valdesultan tarafndan ta Edinde'de karlanmt. Eri Fatihi olan olunu kucaklyan Valde sultan onunla beraber byk bir debdebe ve a iinde stanbul'a duhul etmilerdi. ah Abbas tarafndan gnderilen Safavi elisinin, kffar zerine yaplan seferden dnen padiah kymetli hediyelerle

karlamaya gitmesi fevkalde gzel bir jest ayrca Venedik ve Fransz elileri de dindalarn perian eden nrduyu ve onun anl kumandan padiah hazretlerini karlamaya komulard... Sulh Mzakereleri Hicri 1006 Miladi 1597 ylnda Diyarbakr Beylerbeyi Mu-rad Paa (Kuyucu), Kad Ali Paa ve Budin Kads Habil Efendi, Va ovasnda bulutuklar Neme murahhaslar ile yaptklar sulh mzakerelerinde bir ilerleme kayd edemediler. nk kffar bu savan neticesinden ylmamt. Evet byk bir kyamd, kfir sava kaybetmiti fakat savatan sonra orduyu hmayundaki cezalandrma hareketinin farkndayd ve bu yara mutlaka kanayacakt. Osmanl artk i gailelerle uraacakt. Dolaysyla bu taraflara kolay kolay bir daha byle byk bir sefer tertipleyemezdi... Bu kanaat onlar uz-lalmaz adamlar haline getirdiinden bu mzakerelerden bii netice kmad. Beri yandan sancaklar ellerinden alnan Karaman, Gney Anadolu ve Saruhan askeri sefer dn memleketlerine giderken yol boyunca yamalama hareketlerine baladlar. Yank Kalenin Elden Gitmesi Satra Mehmed Paann, Damad brahim Paa tarafndan serdar yaplmas ve bu paann gsterdii azami gayrete ramen Krm Hni'nn muavenet gstermemesi hasebiyle rnuvaffakiyetsizle uradn ksaca yazmtk. Satrc Mehmed Paann raporu Dergahi padiahiye varnca; hem sadrazam hemde satrc azledilmilerdi. Sadrazamla Msr valisi Hadm Hasan Paa tayin edilmi eyhlislmlk ise nam-zetin iinde Hoca Saadeddin Efendi Hazretlerine nasib ol-rnu, mehur ir Baki ve Karaelebizade naili emel olamamlard. Tabiiki Hoca Efendinin padiahn hocas olmas eyhlislmla sebebken ir Bak'nin katledilen ehzade Mustafa'nn hocas olmas bu makam ihraz etmesine mani bir husus olarak dnmek yanl olmaz. Sadrazam Ali Paa ise Hoca Saadeddin Efendiyi istememi air Bak ve Karae-lebizadeye meyyal olduunu belirttiinden phesizki hl ehli olan Hoca Saadettinin manevi tokadn yiyip hem sadareti, bir ka gn sonra da hayatn Yedikule zindannda kaybetmiti. Btn bunlar olurken Yankkale muhafzlarnn gafleti yznden, yiyecek getirdik diye mortoloslarn hilesiyle gece yars kalenin yan kaps alm ve dman baskn yaparak btn muhafzlar kltan geirmiti. Bylece Kaanni Sultan Sleyman'n bergzar bu nemli kale Avusturyallarn eline gemiti. Bu ac haberi stanbul'a getiren yenieri, padiahn kaykla Eybe gittiini renek oraya varp kayktan inip ata binmekte olan padiah grnce Yankkaley kfir zapt eyledi, kande gidersiz diyerek seslenince Hazreti padiah atn durdurup, haberi yenieriden bizzat dinlemi ve sonra byk bir znt ile derhal saraya dnmtr. Satrc Mehmed Paa bu haber zerine idam olunmu veziriazamk

makamna nc defa Damad ibrahim Paa, serdar Ek-remlik unvanmda uhdesine alarak nce Macaristan'a oradan da Belgrad'a geldi. Krm Hn Gazi Giray'da Macaristanda kalp k geirdiler. Bu arada sulh iin dman mracaat etti. Neticede uyumak mmkn olmad. K ise iyice bastrdndan harp mevsimi gemiti. Klkta artk tecrbeler kazanm olan sadrazam orduyu disipline etti. Bu arada Franszlar, daha evvelden gelip yardmc olduklar Avusturyallardan bir seneden beri maalarn atamyorlard. Bu sebepten Osmanl ordusuna gnderdikleri bir haberle bir senelik birikmi maalarmz verirseniz Papa Kalesini size verelim teklifinde bulundular. Sadrazam bin Fransz askerinin maan hesap etti. Altmbin altn gibi bir mebla tutuyordu. Padiaha durumu bildiren sadrazam msbet cevap aldysa da bu arada kaleye gelen Avusturyallar Fransz paral askerlerin ounu ldrdler. Bu arada Budin Beylerbeyi S-leman Paa bir tefti srasnda esir dtnden Lala Mehmed Paa'ya Budin muhafzl Rumeli Beylerbeyliine ek vazife oarak verilmiti. Kanijenin Fethi Veziriazam Damad brahim Paa ktan kan orduyu hmayun ile yola km ve ileride devlete ok byk hizmetler verecek olan Diyarbakr Beylerbeyi Murad Paa (Kuyucu)y bir miktar kuvvetle nc olarak Bobofa kalesi zerine gnderdi. Veziriazamn hedefi Estergon gzkyordu. Bu arada Murad Paa sz konusu kaleyi zapt etmiti bile. nne kan bir dman birliinide imha eden Tiryaki Hasan Paa ki; bu Tiryaki lakabn daima dman yenmesinden dolay hraz ettii emareleri kuvvetli olan bu serhad boylarnn 87 yandaki kahraman, sek civarnda sadrazama iltihak etti. Btrada yaplan mzakerede Estergonun istirdadndan vaz geilip ehemmiyetli bir kale olan Kanije zerine gidilmesi kararlatrld. Baz tarihiler bu kararn, Kanijenin Veziriazamn doum yeri olmas hasebiyle alndn yazarlarsa da buqa iltifat edecek emare bu kadar zayf delillere da-yandrlamaz. Ayrca unu da unutmamak icab ederki kalenin stratejik nemi Osmanlnn fethinden sonra dmann byk bir kuvvetle muhasaraya kalkm olmas tercihin zel saylacak bir sebebe dayandn gsteren delil olarak saylmas daha akli ve mantkidir. Ho sadrazam'n doum yeride olsa ne lzm gelir ama tarihilerin burdaki maksatlar arpk olduundan biz zerinde bir nebze olsun durmay uygun grdk. Dtrl Mcahidin l zeddin adl eserin tevazu sahibi ve bylece ad mehul kalm yazan muhtelif makalelerinden mteekkil bu kitabnda Kanijeden bahs eden blmnde sz konusu kalenin fethinin ok daha evvelden tasarlandn, son derece ileri grl ve kurnaz bir asker olan Tiryaki Hasan Paa kendisinin yetitirdii serdengetilerden birini epey mddet evvel Kanijeyi muhafaza eden dmanlarn yanna gndermi ve onlara esir olmasn tenbihlemiti. Bu tedbirin yeri geldiinde ne byk bir hizmete mncer olduu anlatlacaktr.

Kale muhasaraya alnm fakat muhafzlar btn gleriyle dayanyorlard, stelik kaleden yaptklar top attan Osmanl ordusuna ok zarar veriyordu. Krk gn geen muhasarada dman azimle dayanyor, her an yardm gelecek midi dayanma gcnn istinad oluyordu. Muhkem olan kale direniyor, veziriazam, Tiryaki Hasan Paa'ya soruyordu Paa karnda bu nice itir? htiyar delikanl glmseyerek Kaleyi iten fetih lzmdr diye cevap veriyor ve kaledeki serdengetinin yapaca icraat bekliyordu. Krk gnden ziyade sren muhasarada adamna olan itimad bir an bile sarslmayan paa onun mutlaka Allann izniyle nemli bir grev yapacana inanyordu. Bu durum bir kumandann maiyyeti-ne olan itimadnn en mahhas ve emsalsiz rneklerinden biri di... Kaledeki esir serdengeti, kale muhafzlarndan ziyade toplarn islm ordusuna zarar verdiini grdnden, iin nerede hal edileceine karar vermi, btn dikkat ve almasn kalenin cephanelii zerine teksif etmiti. Ne yapp yapp cephanelie sokulmas lzmd. Kffar, cephanelii ok sk ekilde kontrol ediyordu. Bizim serdengeti ile esirleri altran muhafzlarn gzlerinin iine bakyor, onlarn verdii her vazifeyi abucak yerine getiriyordu. Ayrca bu vazifeyi canu gnlden yapt intiban vermek iin azami gayret gsteriyordu. Yabanc dil bilmesi ise ona byk avantajlar temin ediyordu. Ksa zamanda kendisini dmana beendiren bu fedakr islm mcahidi bir qn cephanelie sokulmaya muvaffak oluyor, duvarda yanmakta olan mealeyi indirerek barut dolu flaran birini ateliyor ve cephanelikle birlikte havaya uan bu yiit mca-hid dmann savunmasn sona erdirirken islm iri Meh-med Akif Bey'in syledii gibi Sana auunu am duruyor peygamber msrandaki mn iinde ruhu mbareki ile ehidler zmresine katlm, dmana pes dedirtip msl-manlara bir fetih daha salamtr. Muhterem okuyucu, bu muhterem ehide bu cmlenin sonunda aynen Burak Reis'e ve onun kymetli arkadalarna yaptmz gibi bir FATHA okuyalm. Kale cephaneliinin yok olmas, dmann teslimini inta etmiti. Dmanlara tavuk kmeslerine varncaya kadar alp gitmeleri msaade olundu. Kanije Beylerbeylii ihdas edildi. nk Sadrazamlar, seferde Serdar Ekrem sfatyla hazr bulunursa bu tip makam ve mevkiler meriyete koyabilme selahiyetlerine de haizdiler. Kanije Beylerbeylii Tiryaki Hasan Paa'ya verildi. Sadrazam; Kanije kalesinin fetih olunduu haberini hazreti padiaha bildirdiinde ald cevap onun en byk manevi mkfat\)lmutu. Hazreti padiah yle diyordu: Hayatn devam ettike makamnda kalacaksn. nc defa elde ettii sadaretinde tecrbesi artan Damad brahim Paa bu son sadaretinde cidden nemli iler grd gibi orduyu da bir intizama koymu, gngrm Paalar ve Bey'lerin fikirlerinden istifade etmeyi renmiti. Bunun neticesi olarak zaferler kazanmaya balayan ordunun muvaffakiyetleri padiahtan byle son derece gzel bir taktirname almasna mncer olmutu. Fakat ne yazk ki; birdenbire hastalanan veziriazam ksa bir hastal mteakip vekleti Ll Mehmed Paaya verip vefat etti.. Paa vefat ettiinde tarihler Hicri 1010

mildi 1601 yln gsteriyordu. Veziriazamn cesedi tahnit ettirilerek Dersaadete getirilip ehzadeba Camii avlusundaki mezarla defn olundu. Merhum sadrazamn vasiyeti zerine veklet grevini yklenen Ll Mehmed Paa sadrazamla asaleten tayinini beklerken hem sadrazamlk hemde serdar- ekrem-lik, sadaret kaymakkaml yapmakta olan Yemii Hasan Paa'ya tevcih olundu. Demekki saraya yakn yerde olan klah kapmt. Yeni sadrazam, hazreti padiahtan ald bir irade-i seniyye ile derhal ordunu bana gemek zere yola koyuldu. Orduyu hemen harp nizamna sokan Yemii Hasan Paa, o srada stoni Belgradn dman tarafndan muhasara altna alnd haberini ald. Dman zerine tereddtszce yryen sadrazam, stoni Belgradn dman eline getii haberini de ald. Bu arada ise Aridk Maksimilyen krk bine yaklaan bir kuvvetle Osmanllarn eline henz gemi saylan Kanije kalesi nlerine gelmiti. Tiryaki Hasan Paa, sadrazama haber gnderip imdat istemise de, stoni Belg-rad nnde iyi gitmeyen iler hem Hasan Paann vki imdat davetine yetiilmeye mani olmu, hemde az kalsn koca Sadrazamn dahi esir debilecei musibetlere uramlard. Yenierilerin bir blm ise ordudan kamt. Sadrazam iin yaplacak bir ey k Belgrad'da geirmek ve Tiryaki Hasan Paa iin dua etmekti... O da zaten yle yapt. Kanije Savunmas Dnyann bilinen tarihi iinde bu yana harbler tarihinde ki Cihan Serveri Efendimiz (s.a.v.) Hazretlerini Gazvelerini hari tutarsak, hi bir savunma sava bu kadar kuvvet farkll ile yaplm ve Harp Hiledir mealindeki hadisi erifin tatbik sahasna bu kadar vukufla uyguland rastlanmam ve savunmaclar ok az bir kuvvetle bu kadar byk ve kesin sava kazanmamlardr. Ancak byle bir muvaffakiyeti Kanije Kalesi rndafiileri ve onlarn kumandan, zaferler tiryakisi, bir kab Alacaatl, dier lakab Tiryaki olan Hasan Paa ki, bu q7 vasmdaki ihtiyar delikanl dnya harp tarihine silinmez harflerle adn yazdrtmtr. Bu anl destan, mmkn merbe detaylaryla anlatma arzunusu duyuumuz sadece bir zafer olmasndan deil Allah'a inan, Resulllaha ballk, millete sevgi, vazife aknn yceliinin buram buram ttmesinden gelmektedir. Aridk Maksimilyen, krk bin kadar asker ve dev gibi glleler atan krkiki topla Kanije kalesini muhasara etti. Ve sabah, akam kaleyi toplarla ate yamuruna tuttu. Tiryaki Hasan Paa, sadrazama bir haberci gnderme lzumunu duydu. Kklnden beri yannda yetitirdii bir ka lisan bilen Karapene adl serdengetisini yardm isteiyle gndermeye karar verdi. Karapene, paasnn emrini yerine getirmek zere derhal yola kt. ok ksa zamanda sadrazam Belgrad'da bulup mektubu veriverdi. Veziriazam daha evvel sylediimiz ve esir dme tehlikeleri geirdii sefere gitme hazrlklar iinde idi. Karapenenin getirdii mektuba cevab stoni Belgrad zerine gittii ve dnte imdada gelecei meyannda idi. Karapene derhal paasnn yanma dnp cevabi mektubu verdi.

SadrazaVdan gelen mektubu okuyan Hasan Paa bu mektubun rncahidler arasna iyi tesir yapmayacan tahmin ederek, kendisi bir baka mektup kaleme ald. Dzenledii mektupta sadrazam gya yle diyordu: Gazilerimin hepsinin fedakrca, kahramanca mdafaaya gayret gstereceklerini biliyorum. ok yaknda bizde oraya gelir ve ol gaileyi hep beraber ortadan kaldrrz. Tiryaki Hasan Paa, btn mcahidleri toplatp onlarn kuvvei maneviyelerini ykseltecek bu mektubu okuttu. Metubun mnderecat mcahitlere bir srr ve sevin onun yannda da gayret husule getirdi. Btn bunlar olmakta iken Aridk Maksimilyan kuvvetleri Kanije Kalesine girebilmek iin Berk Suyu zerinde bir kpr yaptrmt. Tiryaki Hasan Paa, ani bir hurula kpry atee verdi. Bu srada Serdar Ekrem Yemii Hasan Paann kuvvetlerinin bir blmne kumanda eden Kethda Mehmed Paann, Aridk Matyas'a kar yapt bir savata paann malup ve sava srasnda ehid olduu haberini de alan Tiryaki Hasan Paa bu olayn meydana getirmesi muhtemel sknty dnmeye balamt. Aridk Maksimilyen ise kpr inaat yapmaktan ylmam ikinci bir kpr yapmaya balamt. Bu inaatada bir baskn veren mcahidler kpry ie yaramaz hale getirdikleri gibi ekilme srasnda iki esirde yanlarna almay ihmal etmemilerdi. Bu iki Avusturyal esiri sorguya bizzat eken Tiryaki Hasan Paa istintaktan sonra Kara mer Aa'ya "Al bunlar ldr diyerek verdi. Halbuki Paa, mer Aa ile daha evvel kumpasn kurmutu. mer Aa esirleri alp kalenin dibine gtrp, kendisinin de onlardan olduunu paann ldr demesine ramen kendilerini ldrmeyeceini, hava kararr kararmaz serbest brakacan, bu paann ok kurnaz olduunu, Macarlar ile anlamak zere bulunduunu, kalede cephane ve barutun bol olduunu yeterli miktarda askerin bulunduunu anlatt. Esirlerin ellerine de durumun ok iyi olduunu isbat etmek in beyaz ekmek verdi ve karanlk olunca onlar salverdi. ki esir kurtulularnn sevinci ile derhal Aridk Maksimilye-nin yanna gidip durumu anlattlar. Aridk Macarlarla anlama yapmak zere olan paa bu ii yapabilecek kabiliyette olduunu bildiinden byk bir endieye kapld. Aridk Matyas o srada emrindeki Macar kuvvetleriyle Avusturyallarn yapmakta olduu muhasaraya katld. Yandna getirmi olduklar Kethda Mehmed Paann ve baz ileri gelen mcahidlerin kafalarn sopalara geirip nehir zerindeki sallardan birine koyup kaledeki mcahidlere seslendiler: Bu kafalar tanyan beri gelsin baksn zarar vermeyiz. Bu kafalar sz konusu paa ve baz arkadalarna aitti. Hasan Paa bunlarn dzme olduunu nk Karapene'nin Sadrazamn yannda olan Kethda Mehmed Paann elini ptn onam inanacaklarn yoksa kfirlere mi nanacaklarn sordu. Gaziler: Mslmana inanmak icab eder dediler. O zaman paa; bu kafalar sizin zihninizi megul eder diyerek kale toplarndan birini sz konusu sala evirip bizzat nianlayp, ateleyerek sal batrd ve kafalar gz nnden kaldrd. Avusturya ve Macar birlikleri, ok byk bir hcuma kalktlar. Kale burlarn da dahi kmaya muvaffak oldularsa de, her yere yetien Hasan Paa Koman

gazilerim, urun yiite-rim diye baryor mcahidini slm gayrete getiriyordu. Gs gse yaplan bu mcadele dman emeline nail olamayarak geri ekildiinde onsekizbin l brakmt. Ar yarallar arasnda Papa 8. Kalomenin kardeide vard. Bu yaralarn tesirinden daha sonra lmtr. Kffar taarruzun baarszln grnce, kaleyi kesif top ateine tutmaya balamt. Kak artk tamir olunmaz bir hale geliyordu. Oda yetmezmi gibi, kale'de barut ok azalmt. Tabii bir yerden yardm gelmemesi de abayd. te Cenab- Mevl bunada Clzun Ahmed adl bir gazi vastasyla are nasib etmiti. Uzun Ahmed Aa,. Berk Suyu kysndaki st aalarndan kmr yapm, bunu gherile ve kkrd ile kartrarak barut eksikliini izale etmiti. Hasan Paa'nn ki Klesinin Ka Tiryaki Hasan Paa'nn iki klesi frsatn bularak kalenin 9'zli kapsndan kamlar ve dman ordughna gitmilerdi- Paann ve kalenin bir ok srlarna vakf olmalar by bir znt meydana getirmiti. Tiryaki Hasan Paa bunun da aresini dehetengiz zeksyla buldu. Derhal kk bir birlik gnderip drt kii yakalatt. Yakalananlar yanma getirip onlara sordu: ki tane adamm gnderdim kralnzla grt m. diye sordu. Onlarda: Evet bi-rininin ad Kenan dierinin Handanm, yiyecek ve barutlarnn olmadn asker saysnn ise azaldn bu sebeble taarruz edilirse netice iyi olur dediklerini sylediler. Hasan Paa, Kara mer Aa'ya bunlar da ldr diye emir verdi. Kara mer aa esirleri alp gitti Onlara biraz bard. Siz ne biim adamsnz hep esir dyorsunuz? Ben, sizleri kurtara kurta-ra bir gn kendim ele geeceim ama benim imdadma kimse yetimeyecek... imdi beni dikkatle dinleyin: Sizden evvel gelen iki esiri bu paa yine bana vermiti. ldrmemi emretmiti. Bende sizlerden olduum iin onlar salmtm. Bu paa ok kurnaz bir adam, o Handan ile Kenan paann has adamlandr. Onlar bizzat paa gnderdi. Kalede btn iler yolundadr. Barutta var, zahirede var. asker ise oda var. in daha ehemmiyetli taraf Macarlarla anlama imkn gn getike daha ok mmkn hale geldi. Avusturya ordusundan baz firarlar Macarlarn cann skyor-mu dedi. Filvaki o srada Avusturya ordusundan dondurucu souklar yznden firarlar oluyor ve Aridk Maksimyen bunu nleyemiyordu. Kara mer Aa, bunlarn eline bir uval beyaz ekmek vererek salverdi. Tiryaki Hasan Paa yine Karapeneyi yanna arm, kendisine iki mektup vermi, bunun bir tanesini dman ordughna yakn bir yerde brakmasn tenbih ediyordu. Dmann eline gemesini istedii mektubu paa u mealde kaleme almt: Kalenin pek iyi durumda olduunu belirten ifadelerden sonra Kklkten beri yanmda byttm Handan ile Kenan dman ordughna gnderdim Bizdenml grnts vermelerini istedim. Kale hakknda Ma-arlarla anlamakta olduumuz haricinde ne sylerseniz svleyin dedim. Barutumuzun az olduunu, askerin son derece kifayetsiz miktarda olduunu, yiyecek sknts

ba cssterdiini syleyebileceklerine ruhsat verdim. imdi sizde son derece hazrlkl olun ki; zamannda yetiesiniz. Bu mektubu Karapene gzel bir ekiide paketledikten sonra Avusturya ordugh yaknlarna brakt. Ve ordan yanndaki ikinci mektubu ve bildii ahvali sylemek zere Sadrazamn yanma doru yola devam etti. Dman ertesi gn mektubu bulmu ve Aridk Mak-similyen'e vermiti. Aridk, mektubu okumu, Kara mer Aann brakt esirleri dinlemi ve Hasan Paann firari klelerini casus olarak kabul etmekten baka aresi kalmamt. Tabii casuslarn uratlaca ceza lmd... Handan ve Kenan'a ihanetlerinin cezas lm olarak verildi... Avusturyallar balarn kestikleri Handan ile Kenan'n balarn birer mzraa takm mcahidlere gsterirken yle balyorlard: Paanzn casuslar tutuldu grn akibetlerini. Mcahidler bunu grnce kahkahalar atmaktan kendilerini alamadlar. Ve kumandanlar, Paa babalan Tiryaki Hasan Paa'ya olan badk ve taktirleri bir kat daha artti. Son Mektup Aridk Maksimyen Ferdinand; Handan ve Kenan' idam ettirdikten sonra Osmanllarn, Macarlarla acaba anlamalar mmkn m? sorusu kendi kendine sormaya balad srada Harb Hile'dir Hadisi erifinin esrarna vakf olduunu tatbikatla da gsteren kurnaz ihtiyar, yeniden bir mektup ka-'eme alm Serdar Ekrem Yemii Hasan Paa'ya bu seferde yle diyordu: Daha evvelki malumatlar matlub bir ekilde anlatldktan sonra Aridk artan, korkusunu bana sratan u satrlar yer alyordu; Erzak ve mhimmat gndermisiniz bunlar ve Macarlarn elimize gemesi iin yaptklar yardm ok makbule geti. Onlarla taarruz gnnn kararlatrld, bylece Avusturyallarn iki ate arasnda kalaca... Tabii bu mektupta sadrazama filn gidecek deildi. Onun varaca yer yine Avusturya ordugh ve Ferdinand'n eliydi, nitekimde yle yapld. Bu srada ise amurlar havalarn son derece soumas ve yalarn yerini kuru soua brakmasyla Yemii Hasan Paann Begrad'dan kp Ziet-var stne doru hareketi balamt. Osmanllar bu .haberi kasten abucak Avusturyallara duyurunca Ferdinand artk iki ate deil ate arasnda kalacana inanmaya balad. te panik hali yava yava kumandanlardan, erata doru inmeye balamt. Hava artlar son derece zorlanca Avstur-ya ordusunun firarilerinin adedi de oalyordu. Kanije nndeki Berk Suyu da bu dondurucu souklardan donmu, m-cahidlere artk mni bir su yolu deil zerinde rahata hareket edebilecekleri buzdan bir yol oluvermiti. Ebrehenin filler stndeki askerlerini Ebabil kularnn bombardman etmesi gibi Allann yardm ve siyanetini ihlasla istiyen Kanije mda-filerine baka bir tecellisi yardmc oluyor ve koca nehir buzdan bir asfalt, dman stne uulacak bir alan oluyordu. Kara mer Aa, paasnn emriyle yz kiilik bir kuvvetle donmu nehrin zerinden uarcasna bir sratle dman zerine ahinler gibi atlrlarken, zn

Ahmed'in imalat barutlarn altrd toplar gllelerini Ferdinand'n otana doru frlatrken dmana lm sunuyor, islm askerine ise zafer parltlarnn grlmesine vesile oluyordu. Kalelerden atlan bu toplarn ve Allah Allah sesleriyle zahirde yz kiinin btnda kimbilir ka bin kiilik melikei Kiram ordusunun, ehid ve salihlerin yer ald bu hcum hasebiyle dmann yok olan maneviyat artk toplu bir halde firara balamalarna kadar varmt. Dediik kir ynden beyz kiilik bir mcahidler kafilesini-, dman zerine sevk eden paa, Avusturyallarn gayr . m bir vaziyette Ferdinand'n adrna doru kotuklarn rd. Geride kalan kuvvetin altyz kadarn kalede braktktan sonra iki bin kiilik kuvvetle harp sahasna bizzat balarnda olduu halde indi. Dman krkbe tane topu alr vaziyette firara kalkmt. Hasan Paa kendi toplarn ve bu krkbe topuda dman zerine tevcih etmi Gn bizim g-nmzdr diye asakiri islmn teci ederken kl elde, kaan srlere yetiiyor ve omuz zerinden ba dryordu. Doksan yana yaklam, kahraman paalarnn azim ve cevvaliyetini gren kahraman-gaazier, dmann zerine atlyor, onlar bu dnya hengamesinden azad ediyorlard. Cehennemin esfeli safiline gnderiyorlard. Naslsa Ferdinand, askerlerini bir ara nizama sokar gibi oldu. Bu birlikleri derhal Hasan Paann zerine gndermekle kumar oynadn ve bu kumar muhakkak kaybetmek zorunda kalacan ancak sonradan anlayacakt. Evet Paa messir bir kuvvetle beraberse de, direk ona hcum etmek kati bir savaa girmek demekti. Halbuki dman henz kendisini toplanamam bir haldeyken, Osmanlnn en kuvvetli tarafna hcurn etmekle intihar ediyordu. nk Tiryaki Hasan Paa bata olmak zere yanndaki kibin askeri her biri yz kiiye bedel bir havaya girmiti. Ferdinand'n bu askerleri gerisin geriye kamaya baladklar zaman Hasan Paann ayaklarnn dibinde otuzbin dman askerinin ba yatyordu. Aridk Ferdinand, yanna ah yz kii ile ricat deil, kamaktan baka are bulamad. Tiryaki Hasan Paa, muzaffer olarak Ferdinand'n ordughna girdiinde gayet kymetli bir taht ve tahtn nnde uzun bir masa gnd. Taht'a yaknlyla deerleride deien koltuklar bu masann etrafna dizilmiti. Hasan Paa adrda hemen iki rekt namaz klarak Cenab- Hakk'm verdii zafer ve nsrete hamd, Reslullah'n efaatine snan bir dua'dan sonra keskin klcn syrp gl koluyla birleince, kfirin taht ikiye biilmiti. Naslki, Selahaddin Eyybi Hazretleri ehli salip ordusunun kumandan ngiliz Aslan Yrekli Riar'n bir vuruta demir kran gcn, Bu sizin kolunuzun kuvveti-bu ise, havaya att ipek bir tl klcnn keskin tarafyla ikiye biip buda bizim klcmzn keskinliini ve kolunun kuvvetini gstererek Selahaddin Eyybi'lerin ahfadlar olmaya lyik olduklarn gstermi oluyordu. Tarihe, Kanije savunmas diye geen bu zafer hicri 1010 Mildi 1601'de neticelenmiti. C ay sren bu muhasarann mdafii islmn lehine neticelenmesi iin u nemli faktrler rol oynamtr. Kumandana itaat, onun emirlerine ve tedbirlerine itimat, harp hilelerini fevkalde kullanmak, sabr ve

tahammln daima en st seviyede tutulmas, sava alannda ise cesaret ve ustaln en iyi ekilde gsterilmesidir. nk 4.000 kiilik bir mdafiin yzbine yakn dman hileler ile paralamas ve ellibinin zerine savletle krkbinini yok etmek muvaffakiyeti yukarda saydmz sebeblerden meydana geldiini dnmek mecburiyetindeyiz yoksa phesiz ki takdir-i ilhi neyse o olmutur ve bu gnde o olmaktadr bundan sonra da yle olacaktr. Bu zaferin haberi 3. Mehmed Hazretlerine ulatnda, padiah kran secdesine varm ve Cenab- Hakk'a krler edip asakiri islmiyeye ve Tiryaki Hasan Paaya Hayr dualarda bulunduktan sonra kalkm bir hatt hmayun yazdrp yapt btn tedbirleri takdir ettii gibi verdii btn mansp ve rtbeleri tasdik ettiini bildirmi ayrca Sadrazam Yemii Hasan Paaya gnderdii bir hat ile Tiryaki kulum ile istiare edip beraber rey zre haber olasnz... diye tavsiyede bulunmutur. Bir ok tarihlerin mnderecatna ald bu hattihmayundan u paray kitabmza dercetmeyi uygun grdk(( senki Kanije Beylerbeyisi ihtiyar kulum ve mdebbir vezirim Hasan Paasn. Bu sl-i ferhunde falde eylediin hizmet siiddei ulyya arzolunup sy-i b diriin mekr ve nmn nik nman deften silkinde mastur olmutur. Berhudar olasn, sana vezaret verdim ve seninle mahsur olan, muktezy- tertib-i saltanatiyle manen oullarmdr. Yzleri ak ola. Melnuzdan ziyade alp can ve balarn din uruna ve bizim yolumuzda diring etmediler... Bundan byle dahi senin szne ram olup her ne hizmet teklif edersen edasna dikkat ve ihtimam zere olalar, sana itaat ve inkyat zere olduklar benim rzay hmayunuma sebebtir. Bu pendm-me-i tammemi Gazi kulanm mahzarnda okuyup (Atiyu Al-leh ve atiyu er-Resl ve ulelemr minkm) many erifini onlara bildiresin; seninle muhasarada olan kullarma verdiin vergi cmle makbul- hmayunum olmutur. Cmlenizi Hak Tel Hazretlerine smarladm." Bu tebrikatia yetinmi-yen Hazreti padiah; Damad brahim Paa'nm dul hanm Aye Sultan Tiryaki Hasan Paaya zevce olarak nikahlam ve Hasan Paay Hanedan- Osmaniye damatlyla ereflen-dirmitk Nice damad olmak isteyenler kmtr bu anl hanedana arzularna nail olamaynca da o hanedan ykmak iin, tasfiye etmek iin uramlardr... Btn tarihler mttefiktirki, Tiryaki Hasan Paa bu hatt hmayunu aldnda alam ve Ey koca devleti Ali Osman, benim gibi aciz bir kula vezaret ihsan eder diye feryat etmitir. Bu kadar byk bir zaferin sahibi bir adam. verilen vezaretin kendisine ok olduunu sylerken ve byk bir te-vazuyla samimi gz yalar aktrken son yzy! tarihilerinin byk bir ksm li Osman gider, li Midhat gelir diyen szde paalarn, medihleriyle doludur. O ve onlar gibilerinin kin, hased ve dmanlklarn trl tevilerle rtmeye urarlar... Herneyse imdi biz Yemii Hasan Paann stoni Belgrad zerine gitmek zere hazrland srada stanbul'da sipahiler isyann haber alp Serdarl Lala Mehmed Paaya terk etmesinden sonraki safahata gemeden u noktay dikkat ekelim: Serhad boylarnda zafer kazanan bir ordu varken ayn zamanda da stanbul'da isyan eden bir ordu bulunuyordu. Yarabbi; ne byk bir devletti bu

bir blm kale devirir, bir blm isyan... Celli syanlarnn iinde en nemlisini Karayazc isyan tekil eder. Bu gaile ancak Sokullazade Hasan Paann kumandasndaki devlet kuvvetleriyle Karayazcnn kuvvetleri arasnda Elbistan ovasnda yaplan ve akama kadar sren savan galibi Sokulluzade, dolaysyla devlet olmutu. Ka-rayazc da bu hengamede lmt. Karayazc kuvvetleri bu savata otuz bin kiilik bir kuvvetle devlete kar koymutu. Hazin taraf uydu ki; akan kan mslman kandr ki; vahki vah... Sadrazamn stanbul'a Dn teki Celli isyanlar, dtaki seferlerin kesin muvaffakiy-yetler gstermemesi eklindeki tefsirler yznden sipahiler isyan etmiler, padiah ayak divanna armlard. Kt gidiatn sebebini Mabeynci Gazanfer Aa, Sadaret Kaymakam Saati Hasan Paa ve 4. Vezir trnak Hasan Paa iie Kzlaraas Osman Aann icraatlarndan sayp kellelerini istemilerdi. Padiah aktedilen bu divanda byk dirayet gs-terdiyse de Mabeynci Gazanfer Aa ile Kzlaraasnn kellerini kurtaramad. Gzleri nnde yaplan idamlarn verdii teessrden hngr hngr alad. Bu srada isyan haberini alm olan Yemii Hasan Paa stanbul hududuna gelmi fakat isyann devam ettii haberini aldndan gndz gz ile ehre girmemiti. Gece olunca konana giden sadrazam, padiaha haber gnderip kendisini yapaca hareketlerde desteklemesini istedi. Padiah Hazretleri mutabakatn bildirdi. Son divan toplantsnda sadaret kaymakamlna getirilmi olan Mahmut Paa ve Kazaskerler, sert tedbirler almaya kararl sadrazam destekleyeceklerini sylediler. Bu sert tedbirler iin eyhlislmdan fetva almak icab ediyordu. Fakat eyhlislm ortalarda grnmemiti. Sadrazam bu ite Mahmud Paann parman sezdiinden, padiaha bir arza yollayarak Mahmut Paann frldak evirdiini, gznn veziriazamlkta olduunu bildirip, kendisinin ertesi gn yenierilere hitap edeceini, padiahn bir hatt hmayununun meseleyi hal edeceine inandn bildirdi. Padiahn u mealdeki mesaj hakikaten meseleyi hl etti. Benim yiit kularm; atalarmdan beri bana sadk kaldnz. Sizi her zaman yanmda hissettim ve hissedeceim. Sadrazamma sadk kalnz ve destekleyiniz, asileri cezalandrnz. Padiahn bu mesajn Sleymaniye Camii nnde yksek bir yere karak okuyan sadrazam yenierileri ikna\etmi oluyordu. Padiahn hatt erifi yenierilerin gzlerini ya,artmt. Kaptan- Derya aalazade dnda be vezir ve ulema toplantya geldi. lk nce eyhlislm azledildi. Onun yerine faziletli bir zat olan Mustafa Efendi getirildi. Mahmut Paa azledilip Ferhat Aa yenieri aas oldu. Ferhat Paa ileri gelen sipahileri tutuklatp, At meydannda bekleen sipahilerin zerine ulland. Onlar datt. Sipahilerin ikamet yeri olan Kurunlu Han bast. Bylece sipahi isyan bastrlm oluyordu.

ehzade Mahmd'n lm Hazreti padiahn byk olu veliaht ehzade Mahmud sultan, Celli isyanlarn bastrmak iin durumadan kendisine bir ordu verilmesini taleb ediyordu. Hakikaten akll ve cesur olan bu ehzade tedbirli olamam, ecdadnda meydana gelen bu tr srarlarn taleb edenlerin hayatlarna mai olduunu hatrlayamamt. Eri oturup, doru konualm. Yavuz Selim Cennetmekn, babas Hazreti Bayazd' Vel'yi byle yaparak tahttan yolcu etniemimiydi? ehzade Mustafa sultan ve ehzade Bayezid sultan, Kaanuni Sultan Sleyman Hazretlerine ayn eyleri yapmay dnmemilermiyd? Ve kibetleri lm olmammyd? yleyse ehzade Mahmud sultana da akibet lmd fakat beraberinde bir eyh efendi ve annesi de ayn lmn kucana srklenip gitmilerdi. Devletin gzya yoktur ve olamazd da... Fakat evlat acs phesiz ki baka bir eydi. Sultan 3. Mehmed Hazretleri bu elim karardan sonra kt, zld, artk hasta bir hale dnt. Valdesutann istei zerine Hazreti padiah Yemii Hasan Paay azletti. Bir ka gn getikten sonra Bostancba, Hasan Paann Hasky'deki iftliine gelip onu hanmnn yanndan alp lm fermann tebli ediverdi. Ve iftliin bir kuytu kesinde hkm boulma suretiyle infaz olundu. Vezaretuzma makamna celadeti yznden Yavuz lakabl Malko olu Ali Paa, sadaret kaymakamlna Kzm Paa getirilmiti. Msrda bulunan yeni sadrazama mhr hmayun gnderildi. Yavuz Ali Paa ortal dzelterek geldi ve doruca Tuna zerine gidip kffar zerine cihadda olan ordunun dizginlerini eline ald. Hazreti padiah da, sadrazamndan gelecek cephe haberlerini daha abuk alabilmek iin Edirneye gitmiti. Orada kfir cephesinde yaplan savalarn nauvaffakiyyetin asakir-i islmda kalmas iin dualar ediyor, her gelen haberi bizzat karlyor ve talimatlar hazrlyor ve bunlar cepheye gnderiyordu. Ne varki her zaman olduu qibi kffar zerine yklenen islam ordusu yine her zaman olduu gibi dou hududumuzdan ran Safevilerinin azgnca tarizlerine hedef olmutu. Bu da yetmiyormu gibi Celli hareketleri de yer yer devam ediyordu. Bu skntlarn arl gn getike padiahn shhatini menfi bir ekilde tesiri altna alyordu. 3. Mehmed'in Vefat Yorgun ve dnceli bir halde yapt gezintiden dnerken, karsna kan bir dervi tpk ceddi 2. Murad Hazretlerine olduu gibi seslendi: "Hazr olmalsn, byk gn geliyor. padiah bu ikaz dinledi, glmseyip hayr istedi, Rabbine kretti ve ellibe gn sonra sekiz yl kald Osmanl tahtnda Hicri 1012, Mildi 1603 tarihinde vefat ettiinde 38 yanda idi, Hazreti padiah gayet iyi iirler kaleme almt. Sinlerinde Adni mahlasn kullanrd. Ayasofya Camii civarnda babas Cennetmekn 3. Murad Hn'n yannda ebedi uyku-sunu uyumaktadr. Abid ve Zahid bir kul olan hazreti padiah devrindejdarecilerin

zayf olmas arada bir kymetli devlet adamlarnn ktnda derhal muvaffakiyyet ibresinin ykseldii grlr. ehzadesi dnyaya gelen padiahn, ehzade Selim sultan ve ehzade Mahmud sultan biri hastalktan dieri siyaset hatasndan vefat etmiler, Osmanl taht onbe yandaki ehzade Ahmed Sultana kalmt. Cennetmekn padiah, Eri Fatihi ve Haova galibi olarak daima Hoca Saddeddin Efendi Hazretleriyle beraber anlagel-mistir. Nasl ki; Fatih Sultan Mehmed denince Akemseddin akla gelirse... Cenab- Mevl rahmetiyle rahmetlendirsin Hazreti padiah ve onun mridi Hoca Saadeddin Efendi Hazretlerini. Sultan 3. Mehmed'in Hanmlar Ve ocuklar Trk tarih kurumu yaynlarndan neredilmi bulunan aatay luay'a aid "Padiah Kadnlar ve Kzlar" adl almada bu padiahn mezkr mevzu zerindeki yedi satrdan ibarettir. Biz bunu sahifemize aynen dercettikten sonra baka kaynaklara bavurmak suretiyle daha bir geni malumat ar-zetmeye alacaz Handan Sultan: 3. Mehmed'in bahase-kiidir. 1590'da ehzade Ahmed'i dourduuna gre ilk ei olmaldr. 1603'de einin lmesi zerine olu 3. Ahmed (1. Ahmed olmas lzm. m. h)'n validesultan oldu. 3. Mehmed'in lmnden iki sene sonra Handan Sultanda ld (1605), Ayasofyada ki einin trbesine gmld. Handan Sultan Menemen ve Kilizman haslarn, baz yerlere vakfettii biliniyorsa da, bunlarn nereleri olduu tesbit edilemiyor" Demekte. Ylmaz ztuna bey, deerli almas "Devletler ve Hanedanlar" adl almasnda 3. Mehmed'in hanmlarn yle tantyor: Flne haseki 1566'da dodu 1603'de ld. Vefatnda 37 yanda olup, evlilii 1579'da oldu. Veliahd ehzade Selim'in annesidir. Bu haseki taun hastalndan vefat etmitir. Flne Haseki 1571'de domu 7/mays/1603'de lmtr. ehzade Mahmud'un annesidir. Olunun idamnn peinden denize atlmak suretiyle bouldu. Handan Valide Sultan 1574'de domu vel605/26/kasmda 31 yanda olduu halde lmtr. 3. Mehmed ilel589'da evlenmi ve daha sonra 1. Ahmed, unvan ile padiah ve halife olan erkek ocuunu dnyaya getirmitir. Kocasnn trbesinde medfundur. 4. hanm olarak da yine ad bilinmeyip, ztuna bey'in flne hanm diye niteledii, hemde naibe olduu halde hem de bu vazifeyi iki defa stlendii halde bilinmemesi umulur ki kendisinin arzusuna uygun bir haldir. Abaza asll olan bu haseki, 1. Mustafa ile flne hanmsultann annesidir. 1576'da doup vefat 1623'den sonradr. 3. Mehmed'in kzlarna gelince; bunlardan Hatice sultan-hanm, Aye sultanhanmlann adlar bilinmekte, haklarnda bilgi verilen iki tane flne hanmsulta,n olup, dierleri hakknda malumat bulunmuyor. Hatice Sultan 1590'da Manisa'da domu, ehzadeba Camiinde Hatice sultan trbesinde topraa verilmitir. Evliliini; 1604'de Mirahur Mustafa Paa ile yapmtr.

Evlendiinde 14 yanda idi. Evlilik mddeti alt yl srd. Flne hanm 1590'da dodu vefat 1623'den sonra stan-buldaoldu. 1604'n 10. aynda Dmad Hin Dvd paa ile izdivac gerekleti, mddeti evlilii onsekir sene srd. Kocas; Gen Osman diye anlan 2. Osman'n katilleri arasndadr. Baka bir flne hanmsultan; 1597'de domutur. 1612/10/ubatnda, Caaiolu Sinan Paa ile evlenmitir, Aye Sultan 1598'de stanbul'da domu ve Dmad Hsrev Paa ile izdivac 28/austos/1613'de olmutur. Ayrca; 3. Mehmed'in kzlarndan yedi tanesinin adlar bilinmemekle beraber, damadlarnda bilinmediinden, ztuna bey, flne sultan-flan aa gibi, alt tane eletirme yapmtr. Babalar 3. Mehmed'in vefatnn on yl sonrasnda yaplan bu evliliklerin, 1. Ahmed hn tarafndan yaptrlm olduunu sylersek hata etmi olmayz. 3. Mehmed'in oullarna gelince; Istanbulda 1580'de doan Selim, 17 yanda ld ve 2. Selim trbesinde gmldr. 581'de doan ehzade Cihangir'de 15 yanda vefat etti. 3. Murad trbesine defnolundu. Manisada 1587'de doan ehzade Mahmud, 1603'de bodurulmak suretiyle kati edildi. 18 yana iki ay kalmt. ehzadeba camiindeki viide-sinin yanna defnolundu. 3. Mehrned'in, 4. olu Ahmed, 1, Ahmed unvanyla tahta geti, 5. olu Mustafa'da, 1. Mustafa unvanyla, padiah olmutur. Manisada doan 3. Mehmed'e ait bebek ehzadeler, Manisa'daki ehzadeler trbesindedir-ler. 1615'lerde Yahya adn taknarak, 3. Mehmed'in olu ve-de 1. Ahmed'in aabeysi olduunu syleyen Rum biri avru-pa saraylarnda ceveln etmitir. 3. Mehmed'in Sadrazam Ve eyhlislmlar 3. Murad'n son sadnazamln, 3. sadaretinde tamamlayan Koca Sinan Paa, grevinde bir mddet ibka olunduktan sonra 16/ubat/l 595'de infisa! etdi. Yerine 43. sadrazam Ferhad Paa 2. sadaretine geldi. Ancak 4 ay, 19 gn sren vazife sonunda yerini tekrar, Koca Sinan Paann 4. sadaretine terk eyledi ve bu zatda selefinden, gn eksik olarak mhr hmayunun sahibi olabildi. Bunun infisalindede trihler 19/kasm/1595'in iaretini veriyordu. Araya pek ksa saylan 44. sadrazam Lala Mehmed Paann dokuz gnlk sadareti girdi ve mhr hmayun bu defa da 4 ay, 5 gn kalmak zere 5. defa Koca Sinan Paa ya geri dnd. Sinan Paann be sadaretinin toplam, 7 sene, 4 ay, 24 gn tutmaktadr. 45. sadrazam olarak Dmad bahim Paa ayr zamanlarda defa geldii ve toplam olarak 3 sene, 11 ay; 27 gnlk, bir hizmet vererek lkenin iki numaral adam olmutu. Ca-alolu Yusuf Sinan Paa, 46. sadrazam olarak 1 ay, 19 gn, ve 47. sadrazam Hadim Hasan Paa 5 ay, 6 gn, 48. sadrazam Cerrah Mehmed Paa 8 ay, 27 gn, 49. olan Yeii Hasan Paaysa; 2 sene, 3 ay, 7 gn makamda kalabil-jS 50. sadrazam Malkoolu Yavuz Ali Paa, 3. Mehmed'in son sadnazami olmutur. Grld gibi 3. Mehmed, sadaretin nice kiileri ttnn grmtr. Padiahn vefat trihi olan, 21/ara-hk/1603'e kadar sadaret deiiklii 12 defa

olmutur. Bunlarn biri , dieride iki defa geldiinden, aslnda yedi kii ile saltanat devrini doldurmutur 3. Mehmed hn. eyhlislmlara gelince 3. Mehmed tahta ktnda ma-kam- meihatde, Bostanzde baba yadigr olarak vazifedeydi. Bu zat vefatyla boaltt makamda 7 sene, 9 ay, 17 gn kalm bunun 3 sene, 2 ay, 15 gnn 3. Mehmed'le alarak geirmiti, l/nisan/1598'de vefat eden, Bostanz-de'nin yerine, iki padiaha hocalk yapan ve Cami'r Riyase-teyn unvan alan Hoca Saadeddin Efendi 2/ekim/1599'a kadar ancak 1 sene, 6 ay, 1 gn vazifede kalabildi. 25. eyhlislm, Mustafa Sunullah Efendi 1 sene, 10 ay, 1 gn kald makamn 25. si oluyordu. Hocazde Mehmed Efendi 2/austos/1601'den, 4/ocak/1603'e kadar en gen eyhlislam olarak, 1 sene, 5 ay, 3 gn, 26. eyhlislm olarak vazife yapt. Onu takiben 1 ay, 5 gn'lne Sunullah Efendi 2) defa geldi ve peinden Eb'l Meyamin Mustafa Efendi 8/ubat/1603'de geldii vazifede, 8/haziran/1604'e kadar kaldysa da 30. eyhlislm olarak 21/aralk/1603'de padiah 3. Mehmed'in cenaze namazn kldrm idi. Bylece yedi eyhlislm deitiren 3. Mehmed, Sunullah Efendinin iki defa makam- meihate gelmesi esasda iin alt zt ile geirildiini ortaya koyar.

SULTAN 1. AHMED ........................................................................................ 2 Yavuz Ali Paa'nn Vefat............................................................................ 3 Bat Cephesinde Sulh almalar................................................................ 4 ran Cephesinden Haberler .......................................................................... 4 Yine Bat Cephesi........................................................................................ 4 Celali Tenkiline Padiah Davet................................................................... 5 Dervi Paa'nn Sadareti .............................................................................. 6 Ferhad Paa'nn Serdarl ........................................................................... 6 Dervi Paa'nn dam .................................................................................. 7 Zitvatorok Antlamas ................................................................................. 7 Kuyucu Mrad Paa'nn Sadareti Ve Celli syanlarnn Tenkili................. 8 Kuyucu Mrad Paa'nn ran Seferi Ve Vefat ............................................ 8 Damad Nasuh Paa'nn Sadareti Ve dam ................................................... 9 Damad Mehmed Paann Sadareti ............................................................. 10 Damad Halil Paa'nn Sadareti................................................................... 11 Galata Kad'snn apka Giyenden Vergi Almas Ve Cizvitler................... 11 Sultan Ahmed Camii Ve Azz Mahmd Hdai Hazretleri....................... 12 Sultan Ahmed Hazretlerinin Vefat............................................................ 12 Sultan 1. Ahmed'n Hanmlar Ve ocuklar.............................................. 13 Sultan 1. Ahmed'in Sadrazamlar Ve eyhlislmlar............................... 14

SULTAN 1. AHMED Babas: Sultan III. Murad Annesi: Safiye Sultan Doum Tarihi: 1566 Vefat Tarihi: 1603 Saltanat Md.: 1595-1603 Trbesi: stanbul'dadr. Hicri 998, Mildi 1590 ylnda Manisa'da dnyaya gelen padiah 1. Ahmed, babas 3. Mehmed'in vefatnda henz on-drt yanda idi. Hicri 1012, Mildi 1603 ylnda dar- beka alemine intikal eden merhum padiah, artk ehzadelerin vilayetlerde valilik yapmalarn ortadan kaldran kararn sahibi olarak ne kadar isabetli hareket ettiini lme mahkrn-et-mek zorunda kald veliaht ehzade Mahmut sultan vesilesiyle dnya gzyiede ahid olmutu. Merhum Padiah 3. Mehmed, vefat ettiinde bu elim vak'adan ne sadrazamn, ne dier devlet adamlarnn nede ahalinin haberi vard. Babasnn lm haberini renen gen padiah kendi elleriyle yazd bir tezkereyi sadaret kaymakam Kasm Paaya gnderdi. Kasm Paa kendisine getirilen bu hatt- erifi bir trl skemedi. Kasm Paa'mn bildii tek bir ey varsa bu da padiah 3. Mehmed'in hatt olmadyd. Yoksa padiah hazretleri Kasm Paay deniyor muydu? Bu deneme ihtimalini aklndan geiren Kasm Paa; daha evvelki ehzade Mahmud sultan ile eyhini ve talihsiz ehzadenin talihsiz annesini hatrlad. Bu tahattur, Kaymakam Paay devlet ktibi Hasanzdeyi yanna artp yazy beraber okuma tedbirine sevk etti. Hasrzdenin yardmyla hatt- sktkleri zaman u metin meydana kmt: Kaymakam paa; babam, Cenab-i Hakk'm verdii nefes saysn tamamlad. Dar-u Beka'ya intikal eyledi. Ben, senin efendin oldum. ntizam sala, en ufak bir olayda kellen gider, byle bilesin. Kasm Paa derhal saraya kotuunda gen padiah taht'ta oturur grd, eteini pt ve ilk emri ald: Tiz baba-rnn defn hazrlklarn gr. Bu srada ise divan azalarna ce|e toplant var diye haber salndndan saraya koan Hevletin ileri gelenleri derhal taht odasna alndlar. Taht'n 'nnde toplantnn mevzuunda tahminler yapmakta vakit geirirlerken ve 3. Mehmed hazretlerinin gelmesini bek-levenler birde baktlar ki, kararl ve sratli admlarla taht'a yryen ondrt yanda, gen bir yiit idi. Bu gen yiit veli-ahd ehzade Ahmed Sultandan bakas deildi. Gen padiah taht'a oturunca toplantya gelenler; 1. Ahmed'in sarn-daki siyah eritten 3. Mehmed'in vefat ettiini anlam oldular. Yeni padiaha taziyetlerini bildirdiler ve saltanatnn din-i islma hayrl olmasn temenni ettiler. Yine bir haberci ile Malkoolu Yavuz Ali Paann sadrazam ve serdar-i ekrem sfatyla bulunduu Beigrad'a haber gnderildi. Yavuz Ali Paa, padiahn vefatndan sonraki sekizinci gn deraadete gelmiti. Burada bir dnelim ve

kendi kendimize soralm: O zamanki vastalar at ve arabadan ibaret olduuna gre bu sr'at nasl temin olunuyordu? te her eyin kolaynn bulunmas iyi bir organizasyona baldr. Bu organizasyon daima terakkiye de dnk olmaldr. O zamann artlan iinde Osmanl devleti bu haberleme messesesini bir takm menziller kurarak gerekletirmiti. Bu menziller ;az aralkl olarak memaliki Osmaniyyenin bir ucundan dierini rmcek a gibi kucaklamt. Bilindii gibi bebin ve onbin metrelik mesafelerde atlarn gsterdii performans bu gnn taksilerinin sr'atinden pek aa kalmazd. Dolaysyla on, onbe kilometrede bir yaplan at deitirmeleri uzun mesafeleri ksaltm oluyordu bir bakma. Haberciler ve haberi aldktan sonra istenen yere gelecek olanlar bu menzil tekilatlarnn hazrladklar atlara vakit ge-rmeden binerler ve devaml yksek sr'at ortaya koyarak ok ksa zamanda hedeflerine varrlard. imdi akla bu kadar SUr at yapmak iin byle byk bir tekilat ve atlarn atlarcasna koturulmalarnn lzumsuzluunu ileri sren hayvan sevenler olacaktr bizde sorarz: Bu gn bu mesafeleri abuk almak iin uak yolculuklar, bazen de bu uaklarn dsme-leri yznden kaybedilen hayatlar gz nne alrsak, bu menzil tekilatlan hakknda yukardaki masraf ve hayvanlarn akibetlerini soranlara bizde yukarda yazdmz uak masraflarn ve kazalarda yitirilen insan hayatlarn ileri sreriz. Elhasl teknolojinin terakkisi bizler insanlar iindir. nsanlarn en ereflileri mslmanlar olduu iin btn terakkiler bizim iindir. Ecdadmz daima en mkemmeli kurmu ve kullanmtr. te Yavuz Ali Paaya giden haberci bu menzil tekilat vastasyla abucak ulam ve sadrazam da sr'atle Dersaadete gelebilmitir. Yavuz Ali Paa, huzuru hmayuna km ve Hazreti padi-ah'dan vazifesine devam etmesi hususunda sadr olan fermanla biat merasimini hazrlamaya balad. Btn hazrlklar tamamlandktan sonra biat merasimi icra olunup, askerin cls bahii datld. Biat merasiminden bir ay sonra sonra Ayasofya Camii erifinde bir Cuma selmlndan sonra Haz-reti Padiahn o gne kadar yaplmam olan snnet dn icra olundu. Sultan Ahmed Han ve validesi Handan sultan kalbleri merhametle dolu birer insan olduklarn ehzade Mustafa sultan ldrmeyerek gstermekle kalmam ileride grlebilecei gibi sz konusu kardeini kendi oluna tercih ederek saltanata veliahd bile semi, onun padiahlk ve Halifelii ihraz etmesini salamtr. Bu olay o gne kadar Osmanl tarihinde Cengiz yasasnn ilk defa rafa kaldrlmas oluyordu. Yanz unu da ilave etmek gerekirki, Mustafa sultan bir gaile karamayacak kadar hasta idi. Yldrm Beyazd hazretlerinden beri devlet adamlar bu ii devlet adna yaparlar kati kanunu altrrlard. Fakat bu gen padiah, merhametli kararll ile birletirmi onlara bu frsat tanmamt. Bu srada ran'n dou hududlanmza yapmaya balad tazyik, aalazade Sinan Paann serdar unvanyla mezkr vere gnderilmesini inta etmiti. Beri yandan Sadrazam Malkoolu Yavuz Ali Paa, Serdar- Ekrem unvann da haiz olarak Macaristan zerine gnderilmiti.

Dou hududumuzda Erivan kalesini muhasara eden ran Sahi Abbas, alt ay bu muhasaraya inatla mukavemet eden erif Paayla bir anlama yapm, salimen muhafzlarn kaleden kp gitmeleri hususunda anlamlard. ah Abbas daha evvel ele geirmi olduu ehlisnnet alimlerini hunharca idam etmiti. Tabii bu idamlar ahn ia mezhebinden olmasndan kaynaklanyordu. ah Abbas daha da ileri gitmi v irvan ve havalisini de zapt etmi ve ahalisini katliama tabi tutmaktan ekinmemiti. Buradan elini Akakaleye uzatmak isteyen ah Abbas bu sefer karsnda cesur ve kurnaz bir mdafi buldu bu zat Karaka Paa idi. O srada acem askerleri havalide yaayan Ermeni kadnlarnn rzlarn payimal etmekte olduklarndan Karaka Paa ani bir saldryla bunlar gafil avlanarak hak ettikleri ekilde kltan geirdi. Haziran aynda ordu ile beraber stanbul'dan hareket eden aalaza-de ancak Kasm ay sonlarna Tebriz nlerine gelmise de, ah Abbas geri ekildiinden karsnda insan bulamad gibi k'ta bastrm olduundan Van ehrine ekilip kaleye kapanmak mecburiyetinde kalmt. ah Abbas, aalaza-de'nin Van kalesine ekildiini istihbar edince kar, k demeyip yklenmiti. Bunun zerine k ortasnda serdar aala-zade, askeri Van gl zerinden Adilcevaz tarafna geirmi oradan da Erzurum'a nakletmiti. Bu ileri o kadar sessiz halletmitki ah Abbas, Van Kalesi nnde krk gn beyhude beklemiti. Yavuz Ali Paa'nn Vefat Sadrazam Yavuz Ali Paa, Hazreti padiahtan ald talimatlar havi olarak geldii yere yni Macaristan ovalarndaki orduya iltihak etmek zere yola kmt. Yolda hastalanan Sadrazam, Belgrad'a vardnda rahmet rahmana eriti. Hazreti padiah, Sadrazamn vefat haberini aldnda hemen gereken istiareleri yaparak bilhassa hocas, Hoca Mustafa Efendinin tavsiyesine uygun olarak Lala Mehmed Paa'y sadarete tayin eyledi. Lala Mehmed Paa, hemen Budin ve Es-tergon zerine gitmise de harb mevsiminin gemi olmas hasebiyle bir netice alamad ve klamak zere Belgrad'a dnld. Hicri 1013 Mildi 1604. Bu srada eyhlislmlk makamna kinci defa olarak Sunuhi Efendi tayin buyruldu. Bb- Al; Fransa, ngiltere ve Venedik ile diplomatik mnasebetler teminini aratryordu. nk ran ah Abbas, devleti aliyye aleyhinde Papalk dahi! btn Avrupa devletleri ile ittifak edici mnasebetler kurmaya alyor ve bunda bilhassa Papa ile ittifak temin etmeye muvaffak olmutu. Fakat bu ittifak askeri sahada deil, politik alanda kurulabilmiti. Bundan dolaydr ki; Osmanl Devletinin artk Avrupa saraylarnda cevelan eden politikalar gayet yakndan takip etmesi icab ediyordu. nk vazgeilmez bir metod vardr ki o da yabanc devlet adamlarnn politikasnda kendi emel ve arzularna uygun mterek hedeflere varacak dnemeler temin meselesidir. Bunlar onlar kh pohpohlamak kh mali destek salamakla mmkndr; fakat

btn bunlar yapabi-mek iin evvel o lke ile diplomatik mnasebetlerin bilfiil balamas ile mmkndr. te bu sebeble Osmanl Devleti yukarda mezkr devletlerle politik mnasebetler aratrma cihetine gitmeye karar vermiti- Tabii bunda padiahn gsterdii hedefler esas unsurdu. Hazreti padiahn tahta geii srasnda sadaret kaymakam olan Kasm Paa bir mddet sonra Anadolu Beylerbeyliine tayin olunmutu. Ne var ki bu paann yapt zulm ve gn getike irtikap ettii zulmn artmas ard arkas kesilmeyen ikyetlerin ta padiahn kulana kadar gelmesine mncer oldu. Hazreti padiah bu zalim adam iin bir hatt- erif yazdrp idamn emretti. Bostancba bu emri icraya memur olundu. Hakknda hkm padiah fermann ve yerine getirmek zere bostanc bann Anadolu'ya getii adamlar vastasyla haber alan Kasm Paa hemen tedbirler ald. Hakkndaki hkmn infazn nletti. Hazreti padiah bunun zerine ikinci bir ferman gndererek Kasm Paay kethdala, Anadolu Beylerbeyliine de Dervi Paay tayin etti. Tabii bu Keth-dalk tevcihi Kasm Paay Dersaadete bir fitne karmadan getirtebilmek iin ince bir tuzakt. Bu tuzaa den Kasm Paa Dersaadete geldi ve Kethda olarak girdii divan toplantsnda, ocuk zannedilen gen padiahn u sualine muhatap olup hazan yapra gibi sararp titremeye balad. Sual uydu:\Biz seni iki defa yanmza ardk niin gelmesiz titremesinin bu suale cevap olamayaca aikr olduundan Kasm Pagann ii bitmiti. Divanda bulunan eyhlislmdan alnan fetva idam kararnn dini msaadesi oluyordu. Kasm Paann boynu vurulup hayat defteri drlvermiti. Kasm Paa Kethdahk mevkiinde ancak yirmidrt saat kalabilmiti. Kethdala tayin edilen Sark Mustafa Paaya, Hazreti Padiah; Selefinin halini grrsn, ona gre hizmet eyle yoksa akbet bu haldir. diyerek ikaz etmek lzumunu duymutu. ok gemeden padiahn ikazndan korkan Sark Mustafa Paa yerini muhafaza edebilmek iin kulis faaliyetlerine giriti. Her taraftan bu kulislerin ihbarn alan padiah iin sonunu beklemeye balad. imdi kethda, eyhlislmn ayann altna karpuz kabuu koyma almalarna balamt. te bu Sark'nn sonu oldu. Vazifeye balarken yaplan ikaz gen padiahn dudaklar arasnda bu sefer tek kelime olarak kmt; Kaldrn. Bu sz Sark Mustafa Paann selefi gibi boynunun vurulmas emriydi. cab yerine getirildi. Geen zaman padiahn onbe yan doldurmasna ve ilk evlad Osman sultann dnyaya gelmesine ahid oldu. Osman adl bu ehzade ileride kendi safhai hayat anlatlrken grlecei gibi Osmanl tarihinin en ac vak'alar-ndan birine uratlacaktr. ehzadenin doumu yedi gn yedi gece enliklerle te'sit olundu. Fakirler doyurulup ceplerine harlklar konuldu. Bat Cephesinde Sulh almalar Bilindii gibi ondrt seneden beri bat hududlanmzda kf-fr ile cenk ediliyordu. Bu cenklere, gerek Anadoluda Celli hareketleri gerekse Irann

mtecaviz durumu sebebiyle son verilip mezkr huzursuzluklarn ve ran tecavzatnn yok edilmesi iin bir heyeti murahhasa kurmu ve Diyarbekir eski Beylerbeyi Murad (Kuyucu) Paa idaresinde mzakerelere balamt. Padiah, Sadrazam Lala Mehmed Paa'y Maca-ristandan geri ard. Bu fermana uyan Lala Mehmed Paa Istanbula geldi. Padiah- ahanenin huzuruna kt. Hazreti padiah dou snrlarmzda ran tecavzatndan dahilde ise Uzun Halil adl ekiyann hareketlerinin bastrlmas iin Ma-caristandaki savan erefli bir barla bitirilmesi icab ettiini bunun iin mutlak surette Estergon Kalesinin fethi gerekir diye noktai nazarn bildirdi. Avusturyallar ile sulh yaplrsa ok daha gzel olur buyruldu. Bu talimat alan Lala Mehmet Paa derhal orduyu hmayunun bana dnerek bir nefeste Estergon kalesini fetihten baka Viegrard ve Plato kalelerini de mlk ahaneye ilave eyledi. Hazreti padiah bu muvaffakiyetten pek memnun kald. Sunuda tebarz ettirmek ge-rekirki bu muharebelerde Erdel Voyvodas Bokasi'nin yapt hizmetin, padiah ahanede makbul saylmas mnasebetiy-je rdel Beyliine ilaveten Macaristan Krall dahi kendisine verilmi ve kendisinden sonraki evlatlarna kalmas iin msaade verilmiti. Bokasi, kendisini Macaristann baehri olan Budin'e davet eden sadrazamn nezdine giderek yzne kar okunan ferman dinledikten sonra stanbulda yaptrlan tac bana koyan eli sarlp pt. Bu el Devleti Osmanyye-nin Sadrazamnn eliydi. Sadrazam ssl bir klc Bokasi'nin beline takt. Kaanuni Sultan Sleyman zamannda Avusturyallardan alnan ehrin camie tahvil edilmi kiliselerin haricindeki kiliseler Bokasi'nin emrine verilmitir. Bu krallktan on sene vergi alnmama okunan fermanda derpi olunmutu On seneden sonra ylda onbin duka altn vergi vermesi emrolunmutu. Grlyorki; genel olarak duraklama devri olarak tanmlanan zaman iinde Devleti aliyye hl Avrupallara kral tayin edebiliyordu. te kuvvetli, olmann ne kadar nemli olduu bir daha gzler nne serilmi oluyordu. Her neyse bu seferi hrnayuhda gzel bir neticeye balanmt. ran Cephesinden Haberler Serdar aalazade Sinan Paann olu Mahmut Paa Diyarbekir Beylerbeyliine, irvan komutanhnada Ahmed Paa getirilmiti. Maiyetlerinde onalt Beylerbeyi, yirmidrt sancak bey'i olduu halde Tebriz gl sahiline orduyu gtrerek mevkii tuttular. Karlanndaki iran ordusuna hcuma getiler. ran askerleri ricat ettiler. Bu ricat hakiki sanan Kse Sefer paa ortalarna dalp takibe balad. Bir mddet kovalad iranllarn esas kuvvetlerini bir tepenin arkasndan ktklarn grnce durumun fecaatini anlad. Artk yaplacak i, die di, gze gz dvmekti. Sefer Paa bulunduu mevkiide leden akama kadar kanl bir direni ortaya koyarak ordunun ekilmesine yardmc oldu. Bu atemizac paa hatasn orduya ekilme imkn temin ederek telafi edebilmi oldu. Hava karard zaman Sefer Paa kuvvetleri

eri-mi, buna mukabil orduyu hmayun geri ekilebilmiti. Fakat Kse Sefer Paa da esir olarak ah Abbas'n eline dmt. ah Abbas, Sefer Paann kahramanca direniine hayran olmu ve mezhebi ia'y seerek kendi hizmetine girmesini tekilf etti. Sefer Paa Padiahm Efendimin ekmei kursamda durur, mezhebim ise drt hak mezhebten biridir. Senin sapk mezhebine ve hizmetine girmektense im benim iin bal, brektim cevabn vererek ehadet erbetine adayln koymu oluyordu. ah Abbas bu Kahraman paay idam etmekten ekinmemiti. te ehidler kervanna bir ehid daha katlmt. Bu srada ise yanndaki maiyeti askerisiyle orduyu hmayuna katlmak zere gelmekte olan Canbuladolu malubiy-yet haberini alnca byk bir maharet gstererek askerini toplam ve Van'a dnerek yanndaki askeri bir tehlikeden korumu oluyordu. Fakat aalazade Sinan Paay karlamak ve takdir alma midiyle yanna vardnda malubiyye-tin derin znts iinde olan Sinan Paadan bir sr hakaret iittikten sonra birde idam hkm ile karlat. Bu hkm infaz olunduunda ran Savann malubiyyetinin verdii neticeden daha fena akbetlere mncer olmutur. Bu idam hkmnn infaz otuzbin kendi askeri bulunan Canbuladolunun kardeleri Ali ve Hzr beyler askerleri ile beraber ordudan ayrlp Halep'e gittiler ve orada isyan bayran atlar. Btn bu neticelere son derece kederlenen a-alazade Sinan Paa Diyarbekir'e dnerken vefat etti. Bu sefere rrniye bozgunu ad verilmitir. Hicri "1014, Mildi 1605. Yine Bat Cephesi Sadrazam Ll Mehmed Paa, Estergon kalesinden baka ufak tefek kaleleride ele geirmeye devam ediyordu. te yandan bir ok esir elde edilmiti. Anadoluda bulunan eski asilerden aff ahaneye mazhar olmu olan Deli Hseyin Paa Tamivar Beylerbeyliine getirilmiti. Fakat bu adamn eski huyu depremi olacakki; bulunduu Tamvar'da bir ok zulmler ortaya koyuyordu. Bu zulmler bir gn ihanete de dnebilirdi. Zira Bat hududlar Dou hududlar gibi dnlemezdi. Ayrca slm devleti fetih ettii blgede deil zulm yapmak hak ve adaletin koruyucusu olmakla vazifeliydi. Bir ok hiristiyan, mslmanlarn bu tavrlarna hayran kalarak islm tetkik etmiler ve ihtida ederek islm semiler ve insanlk erefini ihraz etmilerdir. Bir ok tarihiler bilhassa ecnebi tarihiler ve bizden de tam bir islamc grle meseleye bakmayan baz mverrihler ve son zaman tarihileri bir ok insana ki, bunlarn iinde nice yksek makamlarla din- devlete hizmet vermi olanlar vardr bunlar dnme tabiri ile anlatrlar. Halbuki islmda karar klana biz ihtida etmi veya mhtedi deriz. Dnme ise islm kabul etmi grnen aslnda kabul etmeyen dier bir isimle Sebateistler denilen bir yahudi guruptur ki, bu gnde dnde bu grup islm iin hainane almalar iindedir.. te bunlara ancak dnme demek lzm ge-lirki, dnmeyen dnmelerdir. Yoksa bir ok hizmet erbab ihtida etmi mslmanlar

phesizki bunlardan ok ok fazladr. Her neyse; bu Deli Hseyin Paa zulm yaparak islmn raz olmad bir harekette bulunduu iin idam olunmutur. Ttnn ilk defa bu srada devleti Osmaniyyede kullanld grlm ve ok ksa bir sre sonra iddetle yasaklanmas emr olunmutu. Celali Tenkiline Padiah Davet Anadoludaki isyanlar bastrmak zere memur olunan Na-suh ve Ali Paalar, kuvvetlerini bir araya toplamlar ve Uzun Halilin zerine yrmlerdi. Devlet kuvvetleri ile Uzun Halil'in kuvvetleri Konya ile Ktahya arasnda kar karya gelmiler ve vukubulan savata devletin ordusu bozulmutu. Nasuh Paa bu bozgunun mesuliyetini Ali Paann zerine ykm ve onu idam ederek derhal stanbul'a gitmek zere harekete gemi ksa zamanda Dersaadete vasl olarak Huzuru ahaneye km ve hazreti padiah ekiya tenkiline kmas hususunda iknaya almtr. Gerek eyhlislm gerekse padiahn hocas Mustafa Efendi bu fikre kar idiler. Fakat Hazreti Padiah Bursa'ya geerek durumu yerinde mahede etmek istedi. Padiahn Bursa'da bulunduu srada stanbul'da gerek sipahiler gerekse yenieriler bir takm uygunsuzluklar yaptlar. Sultan Ah-med Hazretleri derhal stanbul'a avdet ederek bu hareketlerin ileri gelenlerini cezalandrd. Bir mddet sonra yaplan Divan toplantsnda Nasuh Pa-a'nn 3. Vezir olarak ran seferi serdarlna tayini, Vezir Mu-rad Paa'nn Macaristan'daki orduyu hmayunu kumandanlna, Sadrazam Lala Mehmed Paann stanbul'da kalarak her iki seferin sevkyatna bakmas kararlatrld. Ne varki, Osmanl tarihinde gzken devlet adamlarnn iinden en haris ve hilekrlarndan biri olan Dervi Paa ki; daha ok evvel Bostancba iken Hazreti padiaha kendini sevdirmi, Kaanuni Sultan Sleyman Hn'n kz torunlarndan biriyle evlenmi ve Hanedan- Osmaniyyenin damad olma erefine nail olan mehur aalazade Sinan Paay Kaptan- Deryalktan azlettirmi ve o makama kendisini tayin ettirmiti. Simdi ise Dervi Paa gz vezaret uzma makamna diktiinden yeni bir desiseye balamt. Dervi Paa; Hazreti padiaha Sadrazam burda ne yapar, aitsin ran seferine, bizzat idare etsin. Bat serhadlerimizi nasl huzura kavuturduysa ran' da hizaya getirsin. diyerek sureti hakdan grnp, baarlar kesin olan bu Sokullu-zade Lala Mehmed Paay beeniyormu kisvesine brnp, Hazreti Padiahdan Lala Mehmed Paa'nn sadaretine ran seferi Serdar- Ekremlii sfatn da ekliyen bir hatt- erif istihsaline muvaffak olmutu. Bu hatt- erif Sokulluzade Lala Mehmed Paa'ya vasl olunca Paa Binbir emek ile sulh noktasna geldiim Avusturyallarla u antlamay bitirip gideyim ricasn Sultan Ahmed Hazretlerine ulatrdnda su cevab almt: Anadolu'ya gitmeye hazr ol. Mehmed Paa bu cevap zerine ok zld ve yapacak bir ey olmadndan skdar'a geti. Orduya sefer hazrlklarna balamas emrini

verdiinde bir fel indi. Bylece meflu olarak yataa dt. te Dervi Paa o zaman oyunu oynamaya balad. Padiaha: Bu paa neden sefere kmaa gecikir, duyarz hastalanm, sapasalam bir adamd; acaba hastal bahane midjr? Belki siz kararnzdan vazgeersiz. padiah sinsi sinsi iddete tevik ederdi. Padiah, sadrazamna yeni bir Hatt- erif gndererek Ettiin temaruz yeter. Yr. buyurmutu. Bu Hatt- erifi alan lm halindeki sadrazam bir adamn gndererek lm halindeyim, makbul bir adamnz gnderip tefti ettiriniz mealinde bir haber irsal eyledi. Hazreti padiah hakikaten kendisinin gvendii ve sadrazamn da seven br adam gndermiti. Gelen teftie memur ahs sadrazam bitkin bir halde grnce alamaya balar ve ellerine sarlr. Sadrazam artk nefeslerinin saysnn azald, evlt ve iyalinin padiah hazretlerine emanet ettiini bildirmesini syler. Hakikaten gn sonra vefat eden Sokulluzade Lala Mehmed Paa, Eyb'de medfun dedesi, Sokulu Meh-med Paa'nn trbesine defn edilir. Hicri 1015, Mildi 1606. eyhlislm Sunuhi Efendinin kaviince; Dervi Paa veza-reti uzma makamna geebilmek iin Portekizli bir doktora Lala Mehmed Paa'y zehirletmitir. Hakikatende merhum sadrazamn yerine bu hain ve dessas adam sadrazam olmutur. Fakat ileride grlebilecei gibi pek fena bir akbetle bu dnyadan el ekecektir. Dervi Paa'nn Sadareti ok sert ve asabi olan bu hain sadrazam, Lala Mehmed Paa'nn vefatndan sonra sadrazam olmu ve divan avuuna hemen u szleri sylemiti: Divan Efendileri beni sair sadrazamlar gibi zannetmesinler, onlarla kyas etmesinler. Ben bu gnn iini yarna brakann boynunu vurdururum. Hakikatende ilk divan toplantsnda Beylerbeyliinden mazui bir zat'in idam ilk icraat olmutur. Bir ka gn sonra huzur hmayunda Hazreti padiah; kn gelmek zere olduunu, ayrca cephane temini durumlarnn zaman alacan bildirmesi ve bu sebeble ran zerine yaplacak seferin bir daha ki seneye tehirini ileri srd. Kimseden ses kmaynca eyhlislm Efendi ki; Ebu-s Suud Efendinin yeeni olan Hac Mustafa Sunullah Efendi, divann hislerine tercman olarak unlar syledi: Seferi ecnebiyyeye kar karlan tu'lan geri almak doru deildir. Ecdad izamnz zamannda olduu gibi bari serdar Haleb'e kadar gidip orada klasnlar, levazm harbiyyeyi orada ikml eylemeleri iyi olur. Bu szleri syliyen eyhlislm ok doru sylemiti. Mademki merhum sadrazamn ran seferine gitmesi hususunda srar olunmutu imdi niye vaz geiliyordu? Hem de bir ordu ananelerini dini hususlara aykr dmemek artyla devam ettirmelidir. Nitekim eyhlislm Efendi, cmlesinin iinde kulland Ecdad azaminiz zamannda olduu rtibi... szleriyle bu ananeyi de hatrlatm oluyordu. Burada u muazzam hadiseyi yazmak icab etti. Btn okuyucularmz bilirler ki; CJhud savama hazrlanan islm ordusunun

anl ve Gaazi Kumandan iki cihan gnei peygamberimiz Efendimiz (s.a.v.) Hazretleri, sahabenin ileri nelenlerini toplam ve bir harp meclisi akdetmiti. Bu mecliste muhtelif fikirler ileri srlm ve savan Medine'den klarak yaplmasn isteyenler daha okluktular. Halbuki, iki cihan gnei Efendimiz Hazretleri (s.a.v.) Medine'de kalp mdafaa sava yapmak eklini ileri srmt. Neticede dar kalm diyenler ounlukta olduu in karar savan darda kabul edilmesi eklinde kmt. Bu karar zerine Efendimiz hazretleri toplant yerinden ayrlp zrhn giymek ve klcn kuanmak ksaca muharebe hazrlklarn tamamlamak zere saadethanesine gitmilerdi. Sahabe kiram kendi aralarnda konutular ve biz ne ettikte Resulullahn reyi istikametinde hareket etmedik deyip, kararlarn deitirdiklerini, Resululahn buyurduu gibi Medine'de kalmaya, sava mdafaa ekline yapmay uygun grdklerini bildirmek zere aralarndan tekil ettikleri bir heyeti iki cihan serverinin saadethresine gnderdiler. Giden heyet Resulullaha yeni kararlarn; anlattlar. ki cihan serveri Efendimiz Hazretleri buyurdular: Bir peygamber zrhn kuandktan sonra savamadan onu karmaz. ite Sunullah Efendi Hazretleri; Peygamber ordusunun devam olan bu orduyu hmayunun, Tu kardktan sonra onu geri almak olmaz demesi ne kadar isabetli bir gr ve Peygamberin snnetine uygun olduu anlalr. Bu getirdiimiz rnsal iin biz insanlara ders olarak tecelli ettiini bildiimizden aldk yoksa iki cihan serverinin ne mavereye ne de z"ha ihtiyac vardr. Btn bunlar biz mmetine bir ders olsun diye tecelli eylemitir. u beyiti buraya koyarak merammz anlatabildik sanrz. uHikmetidir gezdiren dmenleri Bir nefes dilese krar onlar Her neyse biz mevzuumuza avdet edelim. eyhlislmn bu szlerinden sonra divan da bir takm tartmalara yol atn gren Hazreti padiah hiddetlendi. Padiahn bu hiddetinden faydalanan Dervi Paa bu doru szl eyhlislm tedenberi yerinden kaydrma dncesini kuvveden fiile karmaya muvaffak oldu. eyhlislmla nc defa Ebu-1 Meyamin Mustafa Efendiyi nasb ettirdi. Sunullah Efendi hazretlerinin bu Dervi Paa tarafndan ayann kaydrldn anlayan ulema efendiler zalimin sonunun gelmesini beklerken onun sakalna gre tarak vurmay ye tuttular. Hatta bunlardan bir tanesi bu yolda o kadar ileri gitti ki bir sohbet srasnda savalar stanbul'dan idare etmek bahsinden sz alnca o zat Keriman efendimiz siz afitab- cihansnz merkezde sabit olup zulumat def ve ezhab iin yalnz uanz salmalsnz diyerek hakikaten ulemaya yakmayan bir yaltaklanmada bulunmutur. Ferhad Paa'nn Serdarl Nihayet Deli Ferhad Paa, ran seferi zerine Serasker tayin olundu. Yaz mevsimi balangcnda sefere kmak zere skdar'a geildi. Serasker,

ordughn kurmu ve askerin maann gelip datlmasndan sonra yola kmay dnyordu. Fakat maalar bir trl gelmiyor, asker ise homurdanmaya balyordu. Daha merkeze yakn yerlerde maalar aksarsa bin kilometre gittikten sonra maa nasl gelirdi? dncesine kaplmlard. Bu dnce gittike dal budak sard. Bir gn yenieriler de sipahiler de isyan ettiler. Deli Ferhad paann adrnn iplerini kestiler. Kesmekle iktifa etmeyen isyanclar adr da talamaya baladlar. adrn kesilmesinden az evel durumu anlayan Ferhad Paa bir yolunu bularak adrdan kmt ve bylece adrn iinde kalp talanmaktan kurtulmutu. Emsali az bulunur bir akllk gstererek yerden bulduu talarla biraz evvel kendisinin de iinde olduu adr isyanclarla beraber talamaya balad. Bu durumu gren isyanclar ardlar kimisi hayretle bakyor, kimiside kahkahalarla glyordu. Ferhad Paa ise durmadan talamaya devam ediyor hemde ok byk bir tesir gsteren u szleri bara bara sylyordu: Sz askersinizde, ben deilmiyim, siz maa almadnzda ben aldmm? Bu ha! asakiri slama ok tesir etmi ve isyan derhal son bulup sefere klmtr. Bu seferde daha nice komiklikler olduu rivayet olunur. Bunlardan bir tanesi de udur. Konya civarnda askere maa datm balam ve yenierilere ancak yeten maa bitince durum sipahiler tarafndan iyi karlanmam, Ferhad Paa'dan maa talebinde bulunduklar zaman Ferhad Paa Buyurun stanbul yolu urasdr diyerek isyan edenlere stanbul yolunu gstermitir. Bunlar gz nne alrsak bu seferden iyi bir netice kmayaca aikrdr. Nitekim yle olmu yalnz bir fayda husule gelmi Hazreti padiah, Dervi Paa'ya bu dzensizlikler yznden gazap etmi ve tufan'a dnmesini kollamaya balamtr. Tufan'n ilk belirtisi eceli ile vefat eden eyhlislm Ebu-1 Meyamin Mustafa Efendinin yerine bu makama eski eyhlislm Hac Mustafa Sunullah Efendi Hazretleri padiah tarafndan yeniden tayin olunmutu. Kurnaz Dervi Paa bunun bir meydan okuma olduunu anlam fakat ses karacak gc kendisinde bulamamt. te padiah kudreti byle idi, ipi istedii kadar gevetir seni serbest brakr sen istidadn gsterirsin msbet olursa yldznn parlamas devam eder. Ama bir tkezlersen ipi ektiin gibi her eyi kaybedersin. Bu sebepten celli padahn bu tayini Dervi Paaya bir itiraz kaps brakmyordu. Dervi Paa'nn dam Dervi Paa kendisi iin br konak yaptrmaya karar vermi ve bunu bir yahudi mimara sipari etmiti. Konak- bitmek zereyken Dervi Paa inaat gezmeye gelmi, dolam ve durumu beenmiti. Yahudi mimara hesap defterini sordu. Yahudi mimar defteri taktim edince, defterdeki rakamlar gren sadrazam hemen hiddetini izhar etti. Yahudi mimar hemen defteri kapt gibi yrtt ve Paaya Masraf filan yok, kulunuzda malnzdr dedi. Dervi paa memnun

olarak inaattan ayrld. Fakat yahudi mimar, rknn btn desayis ve hilelerine vakf bir kfirdi. Natamam olan inaatn hemen iinde bir kaz yaptrp bu tnelin istikametini saraya doru yaptrd. Bir de gizli k kaps yaptktan sonra durumu saraya jurnallad. Bostancba gelip durumu grd. Vaziyeti padiah hazretlerine bildirdi. Bu tnelden gizlice saraya girecek olan Dervi Paa padiaha suikast yapaca suuyla itham olundu. Bu tezgh ve itham Dervi Paann iini bitirmiti. Huzuru ahanede bulunan bir adr ipiyle boduruldu. Bir mddet geip de ld zannedilen paann bir aya oynaynca herkes korktu. Fakat cesur ve gen padiah soukkanlln muhafaza ederek hanerini ekip Dervi Paann kellesini gvdesinden bizzat kendisi ayrd. Bu Dervi Paa o zamana kadar hi bir islm devletinde ve Osmanl devletinde grlmemi ancak Avrupa'da tatbik olunan bir vergi koymutu. Bu verginin ad Pencere vergisiydi. Onun lm zerine bu kffr taklidi vergide kalkmt. Hicri 1015, Milhadi 1606. Zitvatorok Antlamas Dervi Paann lmnden iki ay kadar evvel, uzun mddet sren bir rivayete gre murahhaslarn nehir zerindeki kayklara binerek srdrdkleri mzakereler sona ermi. Anlamann yapld yerin adn alan bu antlamaya Zitvato-rok Antlamas ad verilmitir. Daha evvel Diyarbakr Beylerbeylii makamnda olan Murad Paa devleti islrniyye yararna bir ok fedakrlklar ve kahramanlklar ifa etmi ve vezirlik rtbesine nail olmu oluyordu. Sz konusu mzakerelerde Osmanl sulh heyetinin bakanln yapyordu. Hem iyi bir asker hem de iyi bir diplomat olan paa i durumlar ok iyi takip ediyor ve merhum Sokulluzade Lala Mehmed Paann izinden giderek i zafiyeti dmana duyurmadan gzel bir sulh akdetmee urayordu. Eer bir takm kabul edilmez taleblerde bulunmu olsayd Anadolu'daki isyanlar, Avusturyallar sulh masasndan kaldrr. ylece devleti aliyyenin banda yle bir yangn -kardki sondrebilen kula akolsun. Bu sebepten kuru unvanlar zerinde durmayp sulhu salamaya almtr. Bu sulh ana hatlar ile yle idi. Onyedi maddeden ibaret olan antlama o gne kadar Avusturya mparatoruna Viyana Kral diye hitap eden Osmanl devleti, artk imparator diyecekti. Karlkl olarak senede bir hediyeler gnderilecekti. Kaanuni zamannda Macaristan'n muahede icab Avusturya'da kalan topraklar iin alnan senelik 30 bin dukalk vergi lav ediliyor bunun yerine Avusturya bir defada ikyzbin duka altn Osmanl devletine demeyi kabul ediyordu. Osmanlnn gnderecei eliler artk eskisi gibi olmayp yni; avu, mteferrika, anigir rtbelerinde olmayacak sancak beyi rtbesine haiz olanlar gnderilecekti. Birde o gne kadar devleti aliyye sekiz yldan fazla sren sulh yapmazken ve sulh artlarn padiah hazretleri tenezzl edip dikte etmez, sadrazamn veya onun tayin edecei birine braklrken artk mzakere yoluyla

yaplmas vard. te unu bir daha tekrar etmekte fayda vardr ki; stersen sulhu salah hazr ol cenge ancak bu kaideye uyarsan arzu ettiin bir sulh temin edersin yoksa beri yanda Papa ile ran saldrlar, dier yanda Anadolu'daki eski Beylikerin kalntlarnn u veya bu sebebi ittihaz edip isyan semeleri byle sulh antlamalar yapmaya zorlamtr devleti. Bu mzakereleri br sulh antlamasyla bitiren doksanlk delikanl Kuyucu Murad Paa devlet kuvvetlerinin iyi kullanld takdirde nelere kadir olunacan da gstermitir. Kuyucu Mrad Paa'nn Sadareti Ve Celli syanlarnn Tenkili Dervi Paann idamndan sonra sadrazamlk vazifesi bunu oktan beri hak etmi olan Kuyucu Murad Paaya verilmiti. Murad Paann Kuyucu lakab, ecnebi tarihiler ve bilhassa L'amartin tarihinde kasten, ekiyay kuyular kazdrp iine attndan verilmitir diye bahs ederler. Oysa paa daha zdemirolu Osman Paann maiyetinde iken Safevilerle yaplan bir savata kuyuya dm ve salimen kmt. Naslki, Sinan Paay dt bataklktan gl kollarnn sayesinde ekip karan Hasan adl gaazi'ye Batak Hasan denilmitir ylece Murad Paa bu Kuyucu lakab kuyuya dp kmasndan verilmitir. Sadrazamlk makamn hakikaten fevkalde selahiyyetler-le teslim alan paa o zaman doksan yan bulmutu. Hicri 75 Mildi 1567'de paa olmutu. Bizim milletimiz askeri cok sever ve kendisini daima asker sayan bir hviyyet tar. Zaten insan dnyaya mslman olarak gelir ve bu erefde musir kalnca zaten artk Allah (c.c.)'n askeridir. Allah iin emreden ve cihad eden ordunun tabii bir yesidir. Fakat bu millet paalk rtbesini ihraz edenleri ok sever. Askerliini yapm bir ok Mehmetiin elli yl dahi gese Paa'sns hele hele onunla bir dakika bile sohbet etmise o an daima hatralarnda yaatr. te Murad Paa otuzdokuz yl beklemi ve bir ok muvaffakiyyetleri tebih tanesi gibi baar ipine dizmi ve nihayet devletin en yksek makamna, sadrazamla hi bir frldak evirmeden erimiti. Vezaret uzma makamna geen Kuyucu Murad Paa ilk i olarak Cellileri yakalayp onlarn zulmne son vermek olduunu biliyordu. Bu sebeble orduyu hmayunun bana geip yola koyuldu. Bu temizleme hareketi yl srd. Doksanlk ihtiyar, at srtnda yol alr uzun uzun mesafeler kat eder ab-dest ve namaz iin at srtndan indiinde yere uzanr ve bir mddet yle kalr; bu tevakkuf o kadar uzun srerdiki maiyeti erkn acaba can m kt diye birbirlerinin yzne ba-karlard\Paa bir mddet sonra kalkar namazn huu ile iade eder sonra yepyeni bir kuvvet ve evkle atna biner ve yola revan olurdu. Nakibendi tarikatnn bir mensubu olan paa daima zikir ve ayetler okuyarak yol alrd. Sava sralarnda ise yksek sesle cihad ile ilgili ayetler okur bunlarn mnalarn sava alannn her yerinde iitilen gr sesiyle asakiri mcahidinin kulaklarna eritirir onlarn Allah'n birer askeri olduunu hatrlatrd. Kuyucu Murad Paa bu sefere asileri cezalandrmak ve bir daha devlete ba kaldrmasnlar diye kmtr. Yoksa Konya milletvekilii yapm bir tarih

yazarnn tanmlad gibi Anadolu Trk'n yok etmek iin deildi. Zaten byle bir ey yapmak istese idi yine yapamazd. nk samimiyetle emrinde olduu Hazreti padiah, slmn Halifesi, devletin ba olarak rakipsizdi. Selefieri ve halefleri gibi oda anl Kay boyunun mntesibi olan bir Trk idi. Sadrazam bu asileri temizledii zaman geen mddetin yl olduunu yukarda bildirmitik. Bu asilerin ileri gelenlerinin iinde Canbuladoiu, Kalenderolu, Tavilolu ve kardei Meymun'un kuvvetleri vard. Bunlarn yeknu yzbini ayordu. Dersaadete dnen sadrazamn yannda ekiyadan alnm bayraklarn says drtyz buluyordu. Sadrazamn ald neticeden ok memnun kalan hazreti padiah bir ok ihsanlarda bulundu. unu da ehemmiyetle belirtmek isteriz ki mehur Kanije Kahraman Tiryaki Hasan Paa, Celli tenkilinde bizzat Kuyucu Murad Paann yannda bulunmu ve has mavirliini yapmtr. Burada aklmza unu yazmak dmtr. Yazmadan geemedik. naallah kendi blm geldii zaman daha detayl olarak vereceimiz bir meseleyi yeri geldii iin ksada olsa belirtmeyi uygun grdk. Kuyucu Murad Paann bu ekiya tenkilinde devletin byk hizmetkr ve islmn ak kulu Tiryaki Hasan Paa, maksad slama muhalif bir ite phesizki Murad Paaya muhalefetini gsterir idi. Byle bir muhalefet sz konusu olmad gibi maviri haslk vazifesini ifa etmesi herhalde yukarda mezkr tarihinin kt hkmn ortadan kaldrr salam bir delildir. Yakn tarihi tetkik etmi olanlar bilirlerki; byk diye tantlm olan Mithat Paa, Cennetmekn Sultan Abdlhamid Hn tarafndan sdr olan bir hkmle kurulan mahkemece Merhum Sultan Abdlaziz Hn'n lmnden dolay idama mahkm edilmi ve mehur Plevne mdafii mir Mareal Gaazi Osman Paa'nn reyiyle de bu hkme itirak etmi idi. Fakat otuz yllk devrinde sadece sarayda ilenen bir cinayetin failini idam ettiren karar imzalam olan Sultan Abdlhamid Hn, damad- ehriyari Gaazi Osman Paa'nm btn srarlarna ramen lm kararn srgne tahvil etmiti. imdi okuyucu semek mecburiyetindedir. Sultan Abdlaziz'in lmnden dolay mahkm olmu olan Mithat Paa m? Yoksa o idam hkmnn imzalanmasnda rey'inden baka padiaha da srarda bulunan anl Gaazi Mir Osman Paa m? Bu vak'ay gz nne alrsak Kuyucu Murad Paa'nn bu seferini haksz ekilde niteleyen yazara gereken cevabn verildii grlr. Kuyucu Mrad Paa'nn ran Seferi Ve Vefat stanbul'a gelen ve bir sene kadar sren hazrlklar yapan Veziriazam ran zerine sefere km ve gerek ranllarn gerekse akiler yznden trl zulmlere duar olmu dou hududlanmz dzenlemek gayesindeydi. Tebriz'e kadar giden paa, k .mevsiminin gelmesi zerine Diyarbekir'e dnd. Ne varki burada bu byk hizmet ehlinin sayl nefesleri tkendi ve devlete yapt hizmetle Rabbi Zl Cell'in huzuruna aln ak olarak kavutu. Kuyucu Murad Paa son derece cesur bir adamd. Bu cesaretinin istinad noktas yukarda

belirttiimiz gibi Nakibendi tarikatna mensub ve seyr slk deryasnda kulalar atan bir zat olmasndan geliyordu. Bir savaa balayaca zaman atndan iner uzun uzun dua eder ve yerden ald bir avu topra yzne gzne srer ve topraktan halk olunduk, topraa dneceiz ayeti kerimesine olan inancnn kuvvetini izhar ederdi. Hiyerariye ok dikkat eder hi bir astn, daha kk bir astn yannda muaheze etmez fakat hakszlklarn hususi bir ekilde yzlerine vurur idi. Hatta u hadise bir ok tarihlerde ehemmiyeti anlatlmamakla beraber yer alr. Cellilerle yapt bir cenk srasnda yardmc kuvvetlerle gelmesi beklenen mehur Nasuh Paa yolu gayet aheste admlarla alm yardm diye geldii yerde iin bitmi ve koca Vezirin gene cengi kazandn grmt. imdi yardm zamannda getirmemenin bann gitmesine sebeb olaca korkusuyla tereddt iinde basit adrnn nnde bir seccadeye oturmu sadrazamn nnden geip yanna gitmi herkesin hayretle alan gzleri nnde Kuyucu Murad Paa, Nasuh Paaya elini uzatm ve srtn svazladktan sonra elinden tutup adra sokmu ve orada halamaya balamt, zn sren bir azarlamadan sonra baz nasi-hatlarda bulunduktan sonra paay dar karm ve selametle gnderivermitir. Nasuh Paann arkasndan bakarken maiyetindekilerin u szlerini duymutu. Kuyucu paa bu mel'unu nasl sa kodu? Kuyucu Murad Paa onlara bakarak Af, zaferin sada-kasdr diyerek ne kadar da hlm sahibi olduunu gstermiti. Sadrazamn vefat ettiini byk bir znt iinde renen padiah bir irade-i hmayunla nnn getirilip stanbul'da arikap'daki trbesine defnolunmasn istemitir. Hicri 1020, Mildi 1611. Damad Nasuh Paa'nn Sadareti Ve dam Kuyucu Murad Paann ldrmeyip balad Nasuh Paa, sadrazamn vefat zerine, ran seferine km ve klamakta olan orduyu hmayunun Serdar vekilliini zerine almt. Birka gn sonra Hazreti Padiah Nasuh Paay sadrazamla tayin ettiini bildirdiinden veklet, asalete mnka-lip olmutu. Sadrazam Nasuh Paa stanbul'a hareket edince ran seferi durmu oldu. Bilahare Nasuh Paa muahedesi imzaland. Nasuh Paa, padiah hazretlerinin kzlarndan 13 yandaki Aye Sultanla evlendi. Sultan Ahmed Hazretleri Edirne'ye gittiinde sadrazam damad Nasuh Paa'y da yanna almt. Yol boyunca avclk yapld. Hazreti padiah eihak ne yaman bir binici, ne kadar Kuvvetli kollara malik olduunu ektii yayn frlatt oklarn dtkleri menziler gsteriyordu. Hazreti padiah damad sadrazamla yapt bir cirit msabakasnda galip gelmiti. Edirne'den Gelibolu'ya kadar uzanan bir seyahat yapan Sultan Ahmed Hazretleri, bir ok Vel ve ehidlerin kabirlerini ziyaret etmi ve Rumeli Fatihi Sleyman Paa merhumun Bo-layr'daki kabrini de bu ziyaret zincirinin dnda brakmam ve merhumun sandukasnn stndeki rty altun yaldzl bir rt ile deitirmi ve bizzat Kur'an- Kerim tilavet

ederek merhumun ruh-u mbareklerine hediye eylemitir. Bu seyahatini yannda bulunan maiyetinden sadece dert kiiyle yapmas Sultan hazretlerini halkn gerekten sevgisini kazanmasna yol amt. stanbul'lu olanlar bilirlerki bundan krk yl evvel Florya'da tenis oynayacak vkela ocuklar yznden Bakrky'den teye tren seferleri durdurulurdu. Dnya'ya nizamat veren bir padiahn sadece drt kiiyle o gnn artlar altnda vilyetler aras yollar arnlamas evvel iradei ilahiyyeye olan ballktan sonra kendine olan itimattan ve mslman millete olan gveninden gelmekteydi. Ayrca kendisine sokulan byklerden halk ok holanr hem onlarn cesaretlerine hayran olur hemde herhangi bir mevzuyu aka syleme imkn bulurdu. Hazreti padiah Edirne'ye dnp oradan da stanbul'a avdet etmiti. ok ksa bir mddet sonra yeniden byk bir av partisi tertiplenmiti. Sras gelmiken bu av partilerinin sadece elence iin olmadn yeri geldike daha evvelki ciltlerde beyan etmitik imdi bu beyanlar tekrar etmeyecek ayrca u hususu belirtmekle yetineceiz. Bilindii gibi yerleik blgelerden saylan stanbul ile Edirne aras ky ve kasabalar le bir tarm alan olmu ve insanlarn kalabalk ekilde bir arada yaadklar yerler haline gelmiti. Balkan ormanlar tabir edilen bu ormanlarda topluluklara olduu gibi ekin ve bostanlara zarar veren hayvanat ile dolu olduu izahtan varestedir. Bunlar mevsimleri geldike bu zararlarn insanlara verirler ve bu hususta ikyetler padiaha kadar arzolunur ve emri padiah ile bu ormanlar zerine av seferleri tertip olunur ve bir nevi ormanlar taranr zararl hayvanlar itlaf edilir, halka emniyet telkin olunurdu. Bu sebepten devlet sk sk av seferleri tertib ederdi. Yoksa baz tarihlerin bu avlar bir sefahat gibi gstermeleri ve esas maksad gizlemeleri gaflet deilse ihanete balanabilir. Yoksa bu gnde bir ok avc kulpleri av partileri tertiplerler ve baz kylere dadanm islm mileti-nin haram edilmesi yznden katiyyen grmek dahi istemedii domuz gibi zararl mahluku itlaf ederler. Bylece hem bu kylere bir hizmet etmi hemde temiz orman ve kr havas alarak vcudlarnn idmanl kalmasn temin etmi olurlar. te Sultan Ahmed Hazretlerinin terar tekrar tertip ettirdii bu av partileri byle halka nfi bir ey olsa gerektir. Bu izah yaptktan sonra mevzuumuza dnelim. Tertip edilen av partisi icab avlana avlana Edirne'ye gidilmiti. Fakat bu arada devletin baz ileri aksi gitmi sadrazam ise bunlar padiahtan saklam hatta hilaf hakikat beyanda bulunmaya balamt. Bu arada Mekkei Mkerremenin baz tamiratlarna kalklm ve bu tamiratlara nezaret iin gnderilen Hseyin Paa Dersaadete avdet ederken beraberinde Kbeyi muazzamann sathndaki aatan yaplm bir asa'y erifi hazreti padiaha takdim etmitir. Bu asa'y erif ve dier emanetler Hrkai Saadet dairesine konulmutur. brahim Paa, Kaptan- Derya Hali Paa'mn emriyle si-nob'u yamalayan korsanlar takip etmemi, onlarn geecei noktay bulmu, doru oraya gidip, Tatarlarn yardmyla Sinob'u yamalayan Kazaklar perian edip elerinden yamalarn alm ve Sinob'a geri gndermiti. Kazaklar Don nehri azlarnda

yakalayan brahim Paa bunlara iyi bir ders vermiti. Gelgelelim btn bunlar olurken Nasuh Paa olanlar padiaha haber vermiyor rtbas etmeye gayret gsteriyordu. Durum padiaha eyhlislm Efendi tarafndan duyurulmutu. Bu durum padiahn ok sinirlenmesine vesile olmusa da artk in olgunlamasn beklemeye karar verimti. Nasuh Paa, Gmlcineli bir hiristiyann olu iken toplanan devirmeler iinde zeks ve akllca davranlar ile temayz etmi ve saraya baltac olarak girmiti. Gsterdii muvaffakiyet sayesinde ksa zamanda avu rtbesiyle saraydan ve az sonra Krdistan'n ileri gelen zenginlerinden ve komutanlarndan Mir erefin kzlarndan biri ile evlenmiti. Zamanla mevkilerini ykseltmi ve nihayet sadrazam olmu ayn zamanda Sultan Ahmed'in on yandaki kz Aye Sultanim nianlanmt. Fakat unu unutmutu: Her ykseliin esas rpuvaffakiyyeti zirvede durabilmekle kabildir. Ne oldum deil, ne olacam szn daima hatrda tutmak gerekir. Sadrazam olmak belki ok eydir fakat her ey deildir. Padiahn kuvvetli yumruu bir gn tepende patlar kendini sa salim grrsen buna kredersin nk hayatn bile kaybedersin. te Bu Nasuh Paa da ikinci k yni lmle neticelendi. yleki; Sadrazam otoritesine mani olan q kiinin idamn padiahtan istedi. Bunlar suitan'n Hocas, Kzlar aas ve eyhlism Efendi idi. Padiah bu talebi konumaya deer bile bulmad. Edirne'ye tekrar ava giden Sultan Ahmed Hazretleri, av srasnda Krm Hn'nin ehzadelerinden 220 Mehmed Giray' yannda tepeden trnaa silahl adamlar ite grd. Buna da can ok skld. Mehmed Giray Sadrazamn davetlisi olarak geldiini sylediysede padiah hazretleri Mehmed Giray'n derhal tutuklanp Yedikule zindanna kapatlmasn emir buyurdu ve yle yapld. nk Hazreti padiah, Osmanl devletinin Krm Hnlar ile yaptklar antlamada Hanedan- Ali Osman'da erkek kalmazsa Krm Hanl otomatikman devleti Osmaniyyenin bana geecekti. Bu anlama Sultan Ahmed'in aklna dnce bu durumun kendisine bir suikasd tertibi olduu eklinde tefsir ederek tutuklatma kararndan vazgemedii gibi Dersaadete dnd. Cuma selmlna gittii bir camide, meczubun biri kendisine yanap yle bir feryatla u ikyette bulundu. Sadrazamn aalarndan biri zevcemi iva etti (yni batan kard) bunun hkmnn yerine getirilmesini isterim dedi. Bu talebden ve talebin yaplndan ziyade olayn irkinlii padiah ok zd. Nasuh Paa ise bu olaydan biha-bermi gibi eski steinde yni yukarda arzettimiz zevatn idamn tekrar taleb edince Hazreti padiah gayet ak bir ekilde talebi red etti. Nasuh Paa Hibir isteim yerine getirilmiyor. Hi bir szm tutulmuyor. Byle devam etmez, ya isteklerim kabul edilir yahutta mhr hmayunu alr bu bendenizden brine verirsiniz ben de kendimi zehirlerim deyince Hazreti padiah: Vah hain demekki Lalam Murad Paay da sen zehirledin imdi defol! buyurdu. Nasuh Paaya bir mddet sonra bir cuma gn selmla beraber kalm diye haber gnderen padiah, paann gelmemesini bir hakaret telakki

ederek Bostancnn eline verdii bir iradei hmayun ile idamn emr etti. Ve Nasuh Paann evinde hkm infaz olundu. Hicri 1024, Mildi 1615. Damad Mehmed Paann Sadareti Nasuh Paa hakknda sdr olan hkm infaz edildikte serveti msadere olundu. yle byk bir servete malik oldu-qu ortaya kt ki ok uzun sren gerek bat yakasndaki gerekse dou hududlarnda ran ile olan savalarn meydana aetirdii iktisadi buhranlar bu msadereden sonra adeta ortadan kalkt. ok ksa bir liste yaparak bu hazinenin zenginlii hakknda bir malumat vermi olalm. Bir milyon duka kymetinde binlerce inci, bir milyon altun para, altun ve gm kaplanm ok kymetli talarla bezenmi binonsekiz kabzal kllar ki; bunlardan bazlar elmas kakmal idi. Bu kllarn bir adedine ellibin altun kymet bilimiti. Maazalar dolusu Acem ve Msr hallar, srmal ve atlas kadife kumalar, binyz adet at ve drtyz ift altun zengi, onsekiz-bin deve, drtbin inek ve kz, beyzbin koyun. Devletin sadrazamnn hazinesi Osmanlln zenginliine ufak bir fikir vermektedir. Herneyse biz Damad Mehmed Paann sadareti devrine gelelim. Darnad Mehmed Paann lakab kz Mehmed Paa iken Sultan Ahmed hazretlerine damad olunca bu lakap kzlkten, damadha mnkalip olmutu. Az bir mddet sonra-.. eyhlislm Mehmed Efendi vefat edince yerine kardei Esd Efendi tayin buyuruldu. eyhlislm Mehmed Efendi mehur Hoca Saadeddn Efendinin olu idi. ok fazl ve alim bir zad idi. Tacuttevarih adl mehur eseri bizlere kazandran bu zatn gayreti olmutur. Bu srada stanbul'da bulunan ran'l yeni elisi Kad Hn ile bir muahede imzalanmt. Kad hn, Osmanl elisi ncili avuun refakatiyle ran'a dnm idi. Bu muahedeye gre ran devleti, Osmanl devletine her sene demeyi vazife bildii ipek vergisini dememekte idi. O yetmez gibi ah Abbas; Grcistan zerine sefer am idi. Bu vaziyette devleti aliyye Iran ile savaa karar vermiti. Sadrazam Damad Mehmed Paa orduyu hmayunun bana gemi ve Halep zerine yola koyulmutu. Sadaret Kaymakamln Ekmekizade Ahmed Paaya brakmt. imdi bu yolculuk esnasnda geen bir vak'ay zikrederek yznze biraz tebessm vermek ayrca zeki ve nktedan bir zat olan Damad Mehmed Paa hakknda hazr cevaphln bir belgesi saylan u olay nakledelim: Orduyu hmayunun konaklad yerlerden birinde Mehmed Paa maiyetindeki vezirler ve komutanlarla sefer ilerini bir adrda mzakere ederken, ordunun arlklarn tayan arabalarn kzlerinden biri aniden adra girmi hi kimseye bakmadan doruca Mehmed Paann yanna gelmi ve kafasn iki defa paa hazretlerinin gsne srmt. Paa; kzn yanaklarn okam, sevmi ve kz yine geldii gibi geri dnp gitmi. Paa'nn eskiden kz nalbandl yapan babasndan kinaye kz Mehmed Paa olan lakab aklna gelen szde nktedan birisi Devletlim, kzle ne konutunuz? deyince Mehmed Paa

serinkanllkla ta gediine koyar: Hadi sen bizdensin ama bu eekleri nereden buldunda ders verirsin dedi diyerek soru sahibini mahcup eder. Her neyse, bu srada ran'n yeni elisi Kasm Hn, ncili avula birlikte deniz yoluyla stanbul'a dnmse de oktan sava karar alm olan Osmanl Devleti Sadrazam Haleb'i tutmutu. Kasm Hn, ilan harb dolayysyla Hazreti padiah ile grememi ve elilik evinde gz hapsine alnmt. Ne are ki Mehmed Paa bu sefer-i hmayunda gerek kn erken gelmesi ve ok iddetli gemesi, gerekse zahirenin telef olmas oda yetmez gibi sri bir hastaln bir ok mcahidi bu lemden terke mecbur klmas yznden, Rumeli Beylerbeyi Davud Paa ve Van Beylerbeyi Tekeli Mehmed Paa ile birleerek ranllarla Erivan kalesi nnde yaplan bir muharebede galip geiindiyse de kesin bir zafer elde edilememi hatta Erivan kalesi bile ele geirilememiti. Tek muvaf-fakiyyet drt gn sren bir muhasaradan sonra istrdad edilen Nahcivan kalesinde grlmt. Bu seferin kesin bir muvaffakiyyet gstermemesi Damad Mehmed Paa'nn azlini inta etti. Sadrazamlk Ekmekizade Ahmed Paa'ya verilercek zannedenlerin akn baklar atnda eyhlislm Esad Efendi ile istiare eden Hazreti pa-disah: eyhlislmm, seninle sadaret iin meveret eylerim, nk her ne kadar kdem tibariyle bu makam Ekmek-izadeye verilirsede Lalam Murad Paa hakknda ok yalanlar atan bu adam bu vazifede grmek istemem') buyurur. stiare neticesi, yine bir Damad, sabk Kaptan- Derya Haiil Paa, Vezaretiuzma makamna nasb olunur. Hicri 1025, Mildi 1616. Damad Halil Paa'nn Sadareti Yeni Sadrazam bir yandan ran zerine tedbir alrken te yandan Kazaklarla anlaan Budanllar, Osmanl devletinin tayini ile balarnda bulunan voyvodalar Etyen'i ekarte etmilerdi. Bu bir i mesele olmaktan km devleti aliyye'ye de bir is^an saylrd. nk orann tayini Bab- Alice yaplyordu. Bunun dnda bir kuvvet otoriteyi sarsmaya matuf bir sebepti. Buna msaade olanamazd ve olunmad da. skender Paa, Rumeli eyaleti askeriyle bunlarn iine yle bir dald ki bu ihtilalin ileri gelenlerini yakalad. Ve Etyen'i tekrar voyvodalk makamna oturttu. Hnkr, skender Paa'ya mareallik rtbesini tevcih etti. Bu ihtilal ok nemli bir olaydr. nk, Avrupa ve Papalk bu byk devleti yni Osmanl Devletini sarsmak dnemine balarken ilk nce bu lkeye tabii gayri dini unsurlar zerinde istikll ve milliyetilik rzgrlar estirmeye balamtr. Trk tarihinde Osmanl Asrlar adl eserinde merhum Samiha Ayverdi Hanmefendi; kinci cild 43. sayfaya koyduu u dip not bu metod yakn tarihte ok kuvvetli bir Almanya'ya tesirini mukayese ederek fevkalade bir misal takdim etmitir. Bu satrlar buraya almadan edemedik. 20. asrda o kadar kuvvetli Nazi Almaya'snn, byle bir dnya ablukasna ancak iki yl dayanabildii gz nnde tutulursa; osmanl devletinin ayn ablukaya drt asr mukavemet ediindeki kudret bylece de meydana kar. Yukardaki izahlar okuduktan sonra Hkmdar ahanenin, skender Paaya

Mareallik tevcihini basiretle verilmi bir mkfat saymak icab eder. Esir edilenlerin beyz kadar zincire vurularak stanbul'a gnderilmiti. Bunlarn ou Kazak idi. Bu Kazaklar yznden ertesi sene Lehistan ile sava yapma durumu kmsada yaplan muahede de Kazaklarn Budan ve Erdel'e karmamalar temin edilmi buna mukabil Devleti Aliyye Krm Hn'nn, Lehistan hududuna tecavzlerini durdurmaya alacana sz vermitir. Hicri 1026, Mildi Galata Kad'snn apka Giyenden Vergi Almas Ve Cizvitler Devleti Osmaniye, Bat serhadlerinde bu Kazaklar, Budan ve Eyaletler ile urarken, kangren olmu bir ran meselesi varken; Galata'da bulunan Cizvitler, Patrik vekilini kendilerine bent edip, Napoli Kral ve Papa'ya kendi namlarna mektuplar yazmlard. Bu durumu haber alan Devleti Aliyye derhal Cizvitleri toparlam ve haps etmi ayrca onlara alet olan Patrik vekilini ipe ekmekte en ufak bir tereddt bile geirmemiti. Fransa elisi, Patrik vekilini kurtaramam ancak otuzbin duka altunu diyerek cizvitlerin hapisten kmalarn temin edebilmi idi. te yandan Galata Kads; Yahudi ve hristiyanlann serpularn kulanmalar halinde isterse teba, isterse ecnebi sefir hatta sefir hanmlarnn dahi cizye defterine kayd olunarak cizye vermeleri hususunda Defterdar Baki Paa ile mtereken bir emir karp tatbik sahasna koymulardr. Bu vergiyi bizzat Eliler bile bir mddet demi, bilahare Bb- l'ye yaplan mracaat kabul edilmi ve bu emir yrrlkten kaldrlmtr. Kaanuni sultan Sleyman Hn, Fransa kralna dans sarayndan kaldrmas ile ilgili mektupu yazarken kaygs u kelimelerde nmayan olur: Benim memliki ahaneme yaylrsa. Bu endie belirten kelimeler kuru bir endie deil, imani bir mesele olmasndand. nk iki Cihan serveri Efendimiz (s.a.v.) hazretleri bir hadisi eriflerinde yle buyurmulard: Men teebbehe bi kavmin hve minhm meali; Kimki kfirin kyafetini benimeseyerek, ve onlara benzemek iin samimi bir ekilde hareket ederse o onlardandr. te Galata Kads muhitindeki yahudi ve hristiyan okluunun byle apkalar giymelerinden dolay bir mslimin bunu kullanmaya kalkmasn ve beenerek istimali kfir olmasna sebeb olur dncesiyle ve o mslmann imann kurtarmak iin apka giyilmeyi baz mli esaslara balayarak giyme zorluu ihdas etmi ve ylece mslmann bir taklit hastalna dmesine mni cjlabilme yolunu semitir Ama nevarki drt asr sonra bir ok lim ve mslman apka giymedikleri iin hayatlarnn son nefeslerini dr aalarnda vermilerdir. Cenab-i Mevl bu ehidlere rahmet eylesin. Bu yle tersine dnen emsiye idiki bir zamanlar zmmye ancak cizye mukabili serpu giyme hakk tanyan mslmanlar bu serpular giymediler diye ehadet erbetleri itiler. Zaten Cenab- Hakk buyuruyor: Bir milet kendi hakkndaki hkmn deitirmedike, biz o millet hakkndaki hkmmz deitirmeyiz. yine Muhiddin bni Arabi (K.S.) Hazretleri apka altnda evliyalar olacaktr tebiriyle asrlar

tesinden bu eha-detlerin haberini vermitir. Ne areki zahir ulemas bu tebiri apka giyen evliyalar olacaktr diye anlamlard. Zitvatorok antlamasnda bir takm anlamazlklar km bunun zerine Osmanl devleti, Viyana'ya imparator Mat-yas'a Ali Bey ve Ermeni aznlktan Gaspar Efendi adl bir elcilik heyeti gndermiti. Talihin ve tarihin enteresan bir ekilde tecelli ettii yle grld. Osmanl devletinin sulh mka-leme heyetini stanbul'dan bir frnc olu olan Ekmekizade Ahmed Paa idare ederken, Avusturya heyetini de tedvir ve takip edende bir frncnn olu olan Kardinal Kiaze idi. Bu adam Avusturya devlet idaresinin adeta ruhu idi. Neticede 20 madde ile meseleler baland. Sultan Ahmed Camii Ve Azz Mahmd Hdai Hazretleri

Bizans imparatorlarndan Jstiyen'in yaptrd Ayasofya-nn karsnda slm mimarisinin mmtaz eserlerinden biri olan Sultan Ahmed Camii alt minaresi ile deniz tarafndan bakldnda stanbul'un grnen devasa manzaras iinde zarif bir ekilde hemen kendini belli eder. Alt adet minare-sinn etrafn ssleyen ondrt erefe; Sultan Ahmed Hazretlerini ondrdnc padiah olduunun bir senedi olarak baz tarihilerin, Sleyman ve Musa elebileri padiah sayarak onaltnc padiahtr demelerini yalanlarcasna... Bu byk ve muazzam yapnn mimar Sedefkr Mehmed Aa, ustas Sinan gibi, manevi lemden ald iradlarla bu eseri bir elinde tebih, bir elinde arn, kh oraya koarak kh buraya koarak meydana kmasna savlet eder aziz bir muhteremdi. Ca-miinin iindeki iniler ve hatt san'atnn nefis rnekleri hla mkemmel grntsn devam ettirmektedir. Aziz Mahmud Hdai Hazretleri ise zamannn kutbu olduu kuvvetli rivayetlerle gnmze kadar gelen bir ehlullaht. Sultan Ahmed Hazretleri bu zata intisab etmi ve onun iradlar ile seyr slk dalgalarnda kulalar atmtr. Hazreti padiah intisabnn ilk zamanlarnda gnl sultan Aziz Mahmud Hdai Hazretlerine abdest almas iin ibrikle su drkerken, Valde Sultan'da pekir (havlu) tutarken; Hazreti padiahn iinden bir ses eyhim bir keramet gstersede mest olsak der. Hazreti eyh abdest duasn bitirip, mridi olan padiaha bakar ve Bizim gibi bir fakire padiah su dker, valide Sultan pekir tutar, daha ne keramet istersiniz diye padiahn kalbinden geeni okuduunu ihsas eder. Haibu-ki ehli tarik erbab bilir ki, kalbini eyhine teslim eden mrid eyhinin elindedir. Ona o arzuyu eyhi verdirir. Padiah bunun zerine eyhinin ellerine sarlr. Aziz Mahmud Hdai hazretleri Hicri 948, Mildi 1541'de domu ve doum yeri Kohisar'da tahsilini tamamladktan sonra Bursa'ya gelmiti. Bursa'da kadlk ve medrese mderrislik (bu gnk lisanla profesrlk) yaparken tasavvuf deryasna dalar, eyhinin emriyle stanbul'a gelir. Burada nm yaylr. Sultan Ahmed hazretlerinin bir ryasn tabir ettikten sonra Hazreti padiah ballar arasna alan Aziz Mahmud Hdai Hazretleri phesizki padiah matluplardan

sayd iin tasarrufunu kullanp padiaha o ryay' gstermi ve tabirini yapnca da kendisine balamtr. Bilindii gibi seyr slk erbabnmn iinde matlubin tabir olunan bir zmre vardr. Onlar zamann mutasarrfnn kendi getirdikleridir. Onlar gelmek istemeseler bile Efendi Hazretleri onlara yle oyunlar yaparlarki sonunda o saadet kapsn alarlar ve biz teslim olduk derler. te Sultan Ahmed Hazretleri de yle matlubin bir zat idiki, byle yksek bir gnl sultannn bir mhladz gibi ektii cevherdi. Aziz Mahmud Hdai Hazretleri, Sultan Ahmed'den sonra 1. Mustafa, 2. Osman ve 4. Murad devrni yaam hatta o kudretli sultan 4. Murad'a bizzat Eyyub su-tan'da kl kuatmtr. Aziz Mahmud HQdai Hazretleri'nin Celvetiyye Tarikatnn kurucusu olduu Muhterem Doktor Hasan Kk Beyefendinin Tarikatlar adl eserinin 187. sahifesinde beyan edilmitir. ok kymetli olan bu eserden bu malumat yazarken kaynak olarak istifade ettiimizi de belirtmeyi bir bor biliriz. Hicri 1038, Mildi 1628'de intikal eden Aziz Mahmud Hdai Hazretleri skdar zerinden Beldei Tayyibe olan stanbul'a elan rh-u mbarekesi ile feyz ve nr'unu sama'ktadr. Onun mntesibi olan hi bir denizcinin denizde boulmad rivayeti pek yaygndr. Rahmetulahi aleyh. Sultan Ahmed Hazretlerinin Vefat Banda tad sorguca Kademi erif resmini yni; ki Cihan Serverinin ayak izinin resmini hakkettirmi olan bu sultan iyi bir ir olarak clusuna tarih saylan Baht mahla-syla pek gzel iirler sylemitir. te bunlardan bir rnek: Nola tacm gibi bamda gtrsem daim Kadem-i resmi durur hazreti h-i Resl'n Gel glzar nbvvet o kdem sahibidir Bahtiya durma yzn sr kademine o gln ,: ; Ondrt yanda tahta geen, ondrt sene padiahlkla mmtaz iler baaran Sultan Ahmed, ehzadelerin vilayetlere yollanmasna son vermi, Hanm Sultanlarn srgn edilmelerini kaldrm, Hanedann daima en yal erkek yesine taht brakacak kanunlar koymu, bunun ilk tatbikini bizzat kendi taht- Osmaniyi 13 yandaki Gen Osman adl ehzadesi yerine, aklen mall olan kardei 1. Sultan Mustafa'ya brakmakla gstermitir .Din-i mertebelerini yukarda sras geldike verdiimiz iin burada yeniden vermeye lzum grmedik. zetle son derece abid ve zahid ve ehli tarik bir zat idi. 28 yanda vefat etmesi Osmanl devleti iin byk bir talihsizliktir. Sultanahmed Camii yaknna ki trbesine defnedilen padiahn vefat sebebi bir ok tarihlerde meskut geilmitir. Ancak slm Ansiklopedisinde kendisi ile ilgili blmde elli gn sren bir mide rahatszlndan vefat ettii yazldr.

Sultan 1. Ahmed'n Hanmlar Ve ocuklar 1. Ahmed'in ad bilinen iki hanmdan haber verir aatay Clluay Padiahlarn Kadnlar ve Kzlar adl TTK. dan yaymlanan eserinde. Sultan 1. Ahmed'e hanm olanlarn i'ki Mahfiruz Sultanvlidedir. 2. hanm ise Mahpeyker Ksem V-lidesultandr. Bunlarn ilkiyle yni Hatice Mahfiruz sultanvli-de ile izdivac 1590 doumlu padiah, 14 yandayken ve gelin Mahfiruz sultan da aynyatayd. Vefatnda 30 yanda olup 26/ekim/1620'de Eybsultanda defnolundu. Ad bilinen drt ehzadesinden 2. Osman (Gen) padiah olmutur ve bu padiah oulun, annesi olarak Hatice Mahfiruzsultan hanm, Osmanl devletinin first laydy'si yni, birnumaral kadm olmutur, pier ocuklar ise; Bayezid, Sleyman, Hseyin ehzadelerdir. Trih bilgimizde nemli kaynaklardan biri olan Peevi tarihi veliahd ehzade Mehmed'den bahsediyorsa da, bir katiyyet arzetmiyor. Bir Fatma Haseki Sultan ad veren Oztuna bakacada malumat verememekte. Ksem Mahpeyker vlidesultansa, Osmanl devletinin abide saylacak bir devlet anasdr. Bu validenin, hayat izgisindeki kvrmlar, bir anne yreinin tahamml edemeyecei skletde olmasna ramen, nahif vcudunun zayf fakat mukavim onuzlarna ald devlet arknn ykn tamaya muktedir olmasndan doiayda unutulmaz bir rnek olmay baarabilmi bayandr. 1589'da doduu ileri srlmtr. ehid'en 1651'de vefat etti. ztuna'ya gre, Morali bir rum rahibin Anastasiya adl kzdr, bu ad, daha ziyade ortodokslarca istimal olunduundan, Rus olduu da ileri srlmtr. Sultan 1. Ahmed'den bir ya byk olup o izdivada 1604'de yapld. ki olu 4. Murad ve brahim padiah oldular. Bunlardan; 4. Murad'n nibelii vazifesini stne ald. Kocasyla 13 yl evli kald. Einin vefatnda 28 yandayd. Osmanl sarayn avucunun iine almt. ok zeki ve zarif, gnller fetheden bir nezkete sahipti. Devletin muammerlii gayesi idi. Kzlar olarak da Aye, Fatma ve Atike sultanhanmlar dnyaya getirdi, bir de tahta geemeyen, ehzade Kasm' dourmutur. Bu vlidesultan bir basknla ldrlmtr. Bu baskna sebeb olan tertip de kendi elinin olmas, sapt mcadele caddesinde karlaaca ihtimal durayd vede nitekim bahsekonu durakla karlat ve hayatyla dedi yapt yanll.. Yaptrd binalar, insanlara bahettii hayrlanyla ve ehadetinin hemen peinde, o dnem insanlarnn ehid valide diye kendisini yd etmeleri, bizim iin o devrin karmakark ahvali iinde tutum tesbitimiz hayli gtr. nsan islm ls iinde deerlendirmek gerekirse, vlidesultan bizden yana rahmetle anlacak kimselerin arasndadr. Kabri, 1. Ahmed'in trbesindedir ve bu trbe, Sulta-nahmed Cmii'nin hemen bitiiinde Ayasofya Camiine bakan yzdedir. Vlidesultan'n en ho davranlarndan biri de, Ramazan aynda mahpushaneleri dolamak ve orada bor yznden, hapiste olanlarn borlarn kendisi deyerek onlar hrriyetlerine kavuturmasdr. Sultan 1. Ahmed'in kzlarna gelince; Bunlarn says altyd en kkten bye doru Abide, Burnaz Atike, Hnzde, Gevherhn ile Fatma ve Aye

sultanhanmlardr. Aye sultan 1605'de doup; 52'yanda olduu halde, 1657'de vefat etdi Babas 1. Ahmed'in trbesine defnolundu. Bu hammsul-tan, k izdivacn Grnlcineli Nasuh Paa ile yaptnda 7 yanda idi. Ancak bunun, zifafsz izdiva olduunu sylemeye gerek yoktur. 2. izdivac Hotin savanda 1621'de ehid den Karaka Mehmed Paayla oldu ve 10 yandayken balayan evlilii 16 yanda iken nihayetlendiinin akabinde; 1625'de ehid Hafz Ahmed Paa ile 3. evliliini yaptnda 20 yanda olup zifafn ilk defa bu evliliinde gerekletii malumat bulunmaktadr. Filibeli bir mezzinin olu olan Hafz Ahmed Paa'y "Hafz Paa tokad denen ve dier ad Osmanl tokad olann mucidi olarak saymak kabildir." ehid oluu; kazan kaldrm yenierinin kendisini katletmek istemesinden ve bu irkin lini yapmasyla gereklemitir. Gen padiah 4. Muradn; gzleri nnde gerekleen bu vak'a'y, mr boyunca unutamad vah hafzm diye iini yakan tei aa vurmaktan itinab etmedii bilinmektedir. Aye Sultanhanm bu izdivacndan evid sahibi de olmutun 4. dmad ise, Revn'da 1636'da ehid olan Murtaza Paadr. Bununda arkasndan 5. damadn Celep Ahmed Paa olduunu, 6. dmad ise Girit'de 1649'da ehid olan Voynuk Ahme,d Paadr. 7. dmad bir Mustafa Paanin 1655'de kellesi itdi. Aye Sultanhanmn 8. kocas Malatyal Sleyman Paa1; einden 5 ya bykt. 1656'da yaplan izdiva pek uzun srmedi. Aye hanmsultan'in 5 ay sonra vukubu-lan vefat evlilii bitirmi oldu. Sleyman Paa 1687'ye kadar muammer oldu. Fatma sultanhanim'da 1 ya kk olduu ablasndan pek fazla aa kalmam, srasyla nce dmad Kara.Mustafa Paa, 2. dmad atalcal Hasan Paa, 3. Canbuladzde Mustafa Paa, 4. evliliini Koca Yusuf Paa, 5. Dmad Gaazi Melek Ahmed Paa, 6. damad Kundakz-de Mustafa Paa, 7. ve sonuncu Dmad Maksut Paa olrnak zere 7 evlilik yapmtr. 3. kz evld Gevherhn Sultanhanm ise 1608'de domutur. Vefat 1660'da olmutur. Babas 1. Ahmed'in trbesine defnolundu bu hanmsultan ilk izdivacn kz Mehmed Pasa ile yapmtr. Sadrazam kz Mehmed Paa bu hanm 4 yandayken alarak yedisene bekledikten sonra zifaf 1619'da gerekletirmitir. Paa hanmndan 48 ya byk idi. 1620'de kz Mehmed Paa ldnde 13 yanda olan hanmsultan, 2. evliliini; dmad Hin Topal Recep Paa le yapt. Evlilikleri 8 yl srd. 4. Murad bu topal katlettirdiinde bu evlilik de sona ermi oldu. Sultanhanm vefat ettiklerinde 52 yandayd. Hanzde Sultanhanm 1609'da dodu. 41 yanda pek gen ld. Ldikli Bayram Paa ile evlendi. Sadrazam Bayram Paa grevindeyken vefat etdi. Hanmsultan; onun vefatndan sonra izdiva yapmad. Bu Sultanhanm vefatnda, Sultan brahim trbesine gmld. Burnaz Atike Sultanhanm ise, ehzade Kasm'n ikiz kardei olma ihtimali gaalibdir. 4. Mehmed'e mrebbiyelik yni terbiye ve yetimesinde yardmlar olmutur. Bu hanmsultan da 3 izdiva yapmtr. Bunlar; Musahib Cafer Paa, Doanc Yusuf Paave Sofu Kenan Paa ile olmutur. lk evlilii 17 sene srmt ve 2. izdivac Grc Sofu Kenan Paa ile olmutur. Drt yl sren ve

paann vefatyla noktalanan izdivac, Doanc Yusuf Paayla olmu 1670'de paann vefatyla sonulanm ve Sultanhanm drt yl dul kaldktan sonra 1674'de vefat etmitir. Sonuncu evliliide 17 sene devam etmitir. Bu hanmsultan da Sultan brahim trbesinde defno-lunmutur. Abide sultanhanm 1618 doumlu olup, babasnn vefat peinden dnya'ya gelmitir. 1648'de de vefat etmitir. Dmad Kk Musa Paa ile evlenmitir 24 yandayken. Evliliqi 5 y1*1 bulmutur. Musa Paann vefatnn peinden bir yl sonra, o da vefat etmitir. zdivalarn vede ksaca haklarnda bilgi verdiimiz hanmsultanlar dnda drt tane ve pek kk yada kzlar olduunu biliyoruz Sultan 1. Ahmed'in ki bunlarn adlar; Zahide, Esma, Hatice ve Zeynep sultanhanmlardr. Sultan 1. Ahmed'in evldlannn erkek olanlarna gelince; onbir ehzadesi dnya'ya gelmitir. Bunlardan Osman, Murad vede brahim Osmanl tahtna kmlardr. Dier mahdumlar ise u ehzadelerdir. 2. Osman'n bodurduu Mehmed, Cihangir, Selim, Hasan, Bayezid'se 22 yandayken 4. Murad tarafndan boduruldu. Franszlarn nl piyes yazar Rasin, bu ehzadenin hayatn, kendisinin tahayyl iinde bir ok iftiralarla da dolu olarak kaleme aldn hatrlatalm. ehzade Orhan, pek kk lrken Hseyin ise; drt yanda vefat eder ve 1614'de doup 1638'de aabeyi 4. Murad tarafndan bodurulan, ya o srada 24 yanda olan Kasm ve 20 yanda 4. Murad'n emriyle bodurulan, Sleyman ehzadelerdi. Tuhaftr ki; ok merhametli ve tasavvuf dnyasnda hayli kula atm bir insan olan 1. Ahmed, Osmanl tahtna veraset usln eber yni, hanedan'n yaayan en byk erkek mensubunun padiah olmasn getirmesinin hemen arkasndan, Gen Osman bata olmak zere, 4. Murad dhil bir karde katli kasrgas estirmilerdir. Netice itibaryla; Sultan 1. Ahmed hn'n ceman on tane kz ve bir dzine yni 12'de olu olmutur. Sultan 1. Ahmed'in Sadrazamlar Ve eyhlislmlar Sultan 1. Ahmed gelmi olduu padiahlk grevinde sadrazam olarak Malkoolu Yavuz Ali Paay bulmutu. Baba yadigrnn greve devamn tensib eden padiah 26/tem-muz/1604'de yeni sadrazam olarak, Sokulluzdelerden Lala Mehmed Paa'y sadarete getirdi. Lala Paann bu sadareti I sene, 10 ay, 26 gn srd. Yerine 21/haziran/1606'da Dervi Mehmed Paa getirldiysede vazifeyi 5 ay, 18 gn srdrebil-di. 9/12/1606'da; Kuyucu Murad Paann 4 yl, 7 ay, 27 gn srecek ve Anadoudaki dehet dolu isyanlar ayn metodla bastrmas dnemi balad. 5/8/1611'de Gmlcineli Nash Paa sadarete getirildi. Bunun sadareti de 3 sene 2 ay, 13 gn devam edebildi. 17/10/1614'de Dmad kz Mehmed Paann sadareti balad ve 2 sene, 1 ay, 1 gn srd ve onunda yerine 17/11/1616'da Halil Paa veziriazam oldu. Ancak bu nasbinin, padiah 1. Ahmed'e hizmet ans 1 yl, 5 gn kabil oldu. Deien veraset sistemine gre de merhum padiahn kardei ehzade Mustafa,

1. Mustafa unvanyla tahta ktnda karsnda bulduu sadrazam Halil Paa olmutu. Bylece de diyebilirizki, 1. Ahmed 13 sene, 11 ay, 1 gn sren padiahlk dneminde, yedi defa mhr hmayun verdi. Bylecede yedi ahsla devrini kapad. 1. Ahmed'in eyhlislmlarna gelince; Ebu'l Meyamin Mustafa Efendi makam- meihatde idi gen padiah tahta ktnda. Bu ztn 8/6/1604'de nfisali zerine Sunullah Efendi 2 sene, 1 ay, 20 gn sren meihatna tyin olundu. Onun hemen peinden Meyamin yine meihate getirildi ve 23/11/1606'da vefat etdi. Bylece halef selef otundu. Sunullah Efendi bu sefer 3. defa geldii makamdaki vazifesini vefatyla noktalad. Yekn meihati 5 sene, 7 ay, 8 n srd. Hocazde Hac Mehmed Efendi 5/8/1608'de eyhlislmla getirildi. 7 sene, 27 gn bu grevi yrtt. Makamnda vefat ederken, 26. eyhlislm olarak geldii ilk vazifesindeki mddet de eklendiinde karmza 8 sene, 6 ay devam eden vazife arzettii grlyor. 2/7/1615'de len aabeyinin yerine de yineHocazde Mehmed Esad Efendi getirildi. Bu zt daha sonra padiah olan Gen Osman'n kaimpederiydi. Bu ztn eyhlislml 1 Ahmed'in son eyhlislm olmasyla son buldu. 1. Ahmed'e, bu ztn mavirlii 2 sene, 4 ay, srmt. Bylece de; 1.'Ahmed'in dneminde alt defa eyhlislm deitirirken, bunun drtdefasn iki kii ile dier iki kiiyide sayarsak 6 deiiklii, drt kiiyle geitirmitir.

SULTAN I. MUSTAFA VE SULTAN 2. OSMAN (GEN) ............................. 2 Sultan 1. Mustafa......................................................................................... 2 Sultan I. Mustafa Ve Sultan 2. Osman (Gen) ............................................. 2 Damad Halil Paann ran Seferi.................................................................. 3 ehzade Mehmed Sultan'n Katli ................................................................. 4 Hotin Seferi ................................................................................................. 5 Hotin Sava ................................................................................................ 6 Dilaver Paann Sadareti.............................................................................. 7 lk Homurtular............................................................................................. 7 Padiahn Grd Rya ............................................................................. 8 Yenieri Ve Sipahi Askerinin Fkr Ve Hareket Beraberlii ........................ 8 eyhlislm Fetvas..................................................................................... 9 Ulem le Grme...................................................................................... 9 Ertesi Gn ................................................................................................... 9 Ulema Padiah Huzurunda........................................................................... 9 Sultan Mustafa'y Isteriz ............................................................................ 10 Sultan Mustafa'nn Yeniden Taht'a karlmas ......................................... 10

Gen Osman'n Taht Mcadelesi ............................................................... 11 ki Padiah Bir Camii'de ............................................................................ 11 Gen Osman'n ehadeti ............................................................................ 11 1. Mustafa'nn Sadrazamlar Ve eyhlislmlar ...................................... 15 Sultan 2. Osman(Gen)'n Hanmlar Ve ocuklar ................................... 15 Gen Osman'n Sadrazam Ve eyhlislmlar .......................................... 16

SULTAN I. MUSTAFA VE SULTAN 2. OSMAN (GEN) SULTAN I. MUSTAFA HAN Babas: Sultan III. Mehmed Han Annesi: Handa Sultan Doum Tarihi: 1592 Vefat Tarihi: 1639 Saltanat Md.: 1617-1618 1632-1623 Trbesi: stanbul'dadr. SULTAN II- (GEN) OSMAN Babas: Sultan I. Ahmed Han Annesi: Mahruz Sultan Doum Tarihi: 1604 Vefat Tarihi: 1622 Saltanat Md.: 1618-1622 Trbesi: stanbul Sultanahmet Camii Yan. Sultan 1. Mustafa Naslki Yldrm Bayezd Hazretlerinin Timurlenk'e yenilmesinden sonra meydana gelen gailede elebi Mehmet Hazretlerinin safhai hayatna gemeden, Sleyman elebi, sa elebi ve Musa eleb'nin mcadelelerinin anlatma yolunu sediysek; I. Ahmet Han'n kardei, Sultan i. Mustafa'yda anlatrken mutlak suretle 2. Osman Hazretleri ile bir arada anlatmak mecburiyeti hasl olmu bulunuyor. ok dikkatle aratrdmz tarihlerde bu bizim setiimiz yolu semiyen mverrihler kendilerini zorlamlar fakat doum tarihi ve vefat tarihi, deli, muvazenesiz, havuzdaki balklara para a,ard, ulemann yanna yavaa sokulup balarn aard, gibi gayet yavan eylerle ancak bir sahifeyi doldurabilmilerdi. Sonra Gen Osman Hazretlerini anlatrken zaman zaman uzun bahislerle kalemsallamak mecburiyetinde kalmlardr. leri srdmz sebeblerden dolay biz bu sultan mnferid olarak anlatmayp devri Gen Osman ile beraber kaleme almay d-ndk. Bylece mmkn mertebe tarihi Osmaniyye-nin kronolojik aknda bir geriye dn tarzn benimsememi olduumuzu belirtmi oluyoruz... yle ise bu bimn bal yle tesbit olundu. Sultan I. Mustafa Ve Sultan 2. Osman (Gen) Ondrt sene sren zaman saltanatndan sonra dar beka alemine intikal eden Gazi Sultan Ahmet Han hazretleri yap-n olduu vasiyetle taht- Osmaniyi

byk ehzadesi Osman Sultana deil Kardei Mustafa'ya ikram etmiti. Acaba bu ikramn sebebi ne idi. Bizce bu iki sebebe dayanmaktadr: Birincisi, Edirne dolaylarnda tertiplenen bir av partisinde, av yapmann evk ve heyacanyla atn kotururken dolaysyla maiyyetinden fazlaca uzaklat bir anda kendi takip ettii avn oklayan Krm Prensi ve bu prensin yanndaki pr silah Tatar askerlerini grnce aklna kendine hazrlanan bir suikast geliverdi. Bu tedai padiah hazretlerine, Krm Hanlar ile ecdad izamnn yapm olduu antlamay da derhatr etmiti. Bu antlama melen yle idi: Eer Hanedan Al-i Osmanda erkek fert kalmazsa, Krm Hanl devleti Osmaniyye taht'na icls olunacaktr. Bunu hatrlayan Sultan Ahmed Hn sz konusu antlamay ortadan kaldrmak ijn ve Cengiz yasas tesmiye olunan yasay bir daha tatbik etmemek ve etmemelerine rnek olmak iin kardei Sultan Mustafa'y hem ldrtmemi hemde cihan devletinin taht'n ikram edivermiti. kinci sebeb ise son derece merhametli olmas ve ehzadelerinin ok kk yata bulunmas ve askerin devlet ileri gelenleriyle bir takm mevzularda anlaabilmeleri ve hanedan Osmaniyye'nin ya kk ehzadeler tarafndan idare olunamayp maazallah herhangi bir sadrazam'm taht' ele geirme arzularn nleme gayretine matuftur. Biraz zerinde dnlrse nice ileri gelen devlet adamlarnn nasl sudan sebeblerle kati olunmalar bu inklap fikrinin vehminden geldii anlalr. nk insanlar herhangi bir muvaffakiyyet kazandklarnda derhal mkfat isterler. Eer bu muvaffakiyyetler seri bir halde devam ederde birde buna .gerek d tahrikler gerekse iteki dalkavuklar ve hanedan dmanlar eklenirse bu muvaffakiyyetlerin sahibi artk ileden kar ve zirveye gz diker. Bunun en bariz misalini tekriren sylediimiz gibi Al-i Osman gider, l-i Midhat gelir) diyerek yrttas haneresinden kusan Mithad Paa ortaya koymutur. Btn bunlara ilaveten byk hizmetler yapm ve daima haddini bilmi hizmet erbab phesiz ki dier iten pazarlkl insanlarn saysnla mukayese edilmeyecek kadar oktur. Yukardaki maruzatmz bitirdikten sonra kronolojik tarih ak iinde mevzularmza devam edelim. Sultan 3. Mehmed Hazretlerinin olu Ahmed Sultan'n val-desi Handan sultandr. 1. Mustafa'nn annesinin Handan sultan olup olmad maalesef tarihin nisyan bulutlar arasna karp gitmitir. Hicri 1001, Mildi 1591'de doan 1. Mustafa, aabeyi 1. Ahmed hn Hz. lerinin daru beka alemine intikalini mteakip uzun yllar mahpus tutulduu saraydaki odasndan taht'a karlmak zere alnmaa gidildiinde; kendisi rahlenin zerinde duran Kur'an- Kerim'in huzurunda kemli edeple oturmu tilavet eyledii grld. 1. Mustafa bu srada 26 yanda bulunuyor idi. lk sz bir bardak su istemek oldu. ne varki uzun yllar mahpus tutulan veliaht ehzade muvazenesiz bir hal iinde idi. Veziriazam Damad Halil Paa o srada ran zerine alm seferde ayn

zamanda serdar unvann da mlik olarak der-saadet'ten uzakta bulunuyordu. Bu Halil Paa, padiah damad olarak Kaptan- Derya'lk makamnda ne k~.dar gzel hizmet gstermise de, iki defa gelmi olduu vezareti uzma makamnda ayn muvaffakiyyeti gsterememi fakat devlete hayr hizmeti hakikaten ok.olan bir zt di. Ayrca seyr slk erbab olan bu Damad Halil Paa, zamannn Kutbul Ak-tab Aziz Mahmud Hdai (K.S.)'e mntesib idi. Sultan 1. Mustafa'nn padiahlk ykn almak istememesi sadrazam'n seferde olmas, bundan da te 1. Mustafa'nn bu yk ald takdirde yrtecek durumda olmamas hasebiyle Kzlar Aas Mustafa Aa, baz ulemaya mracaatla; padiah hazretlerini shhi durumunun bu ar vazifeyi gtre-meyeceini maazallah bir takm karklklar olsa stesinden gelinmeyip, devlet gemisinin batma tehlikesinin, parldyan Osmanl yldznn glgelenecei belkide Allah korusun kararacan ileri srmt. Bu ulema durumu valde sultana haber vererek; Kzlar Aasnn srlmesine ait tavsiyelerde bulundular. imdi burada hkmden ziyade zerinde duracamz bir nokta belirlenmektedir. Zayf vcutlu, solgun fakat gzel yzl, seyrek sakall, iri ve ok gzel gzl, tesirli baklar sahibi bu padiahta baz eyh ve ulemann fevkalde haller grd, hatta baz kerametler gsterdii kanaatnda olduklarndan; Kzlar aasn padiah aleyhine bir dolap eviriyor zannyla Valide sultana ikyet etmek lzumunu grm olamazlarn? Beri yandan dnya saltanatndan vaz gemi brahim Etem (K.S.) gibi Sultan Mustafa da ayn mertebenin bir ehlullh-myd? Naslki ibrahim Etem (K.S.) hazretleri, kendisini tekrar taht'a davet eden vezir ve adamlarna elindeki ineyi gsterip, suya atarak, sz konusu ineyi bulmalar iin balklara emir vererek ineyi getirtmek suretiyle gerek hkmranln ne olduunu onlara gsterip, onlarda Evet sultanm sen mertebeni bulmusun diyerek onu taht'a davetten vaz geip gitmeleri gibi Kzlar aas Mustafa aa byle bir keramet gsteren Sultan 1. Mustafa'nn srrn f etmemek iin, bu vazifeyi yapamayacak diye Hazreti padiahn izni msaadesi ile talepte bulunmu olamazm? Bu vaziyette Kzlar aas Mustafa Aa, padiah namna veya devleti aliyye adna hl isterken ulema ise kh padiaha kh devlete ballndan itiraz ederken bunlara entrikac demek nasl kabil olur anlamak mmkn deildir. Ne varki bu arada clus bahileri verilmi olup, baz zevata grev tevcihleri yaplyorum. eyhlislm Esad Efendi ve sadaret kaymakam Sofu Mehmed Paa valde sultanla grp hl lzm geldii hususunda ittifak eylediler, ay on gn sren Sultan 1. Mustafa'nn bu seferki saltanat, taht'a geldii odasna nmesiyle noktaland. Bu durum en ok yenierilerin iine yaramt. Yz gn nce alm olduklar clus bahiine bir daha nail olacaklar idi. Bu hal edite eyhlislam Esad Efendi Hazretlerinin tasvibi ok nem kazanmtr. Mehur Tac t tevarih sahibi ve Haova zaferinin manevi mimar Hoca Saadeddin Efendi'nin ikinci mahdumu olup Aziz Mahmud Hdai Hazretlerine intisab vard. Esad Efendi, kz Akile hanm ehid-i padiah Gen

Osman'a vermekle devleti*aliyyenin padiahna, Kaim-peder olma erefine erimi ilim ve fazilet sahibi bir ztt. Damad Halil Paann ran Seferi te ne kadar byk bir devlet olduunun saysz numunelerinden biri olan u durum aziz okuyucularmzn dikkatlerine sunulur. Sultan 1. Ahmed hn Hazretlerinin son demlerinde balam-olan bu seferi hmayun, padiah cihann daru beka lemine intikaline, sultan 1. Mustafa'nn taht'a geiine ve yz gn sonra yerini Gen Osman Sultana brakmasna ramen orduyu hmayun dou hudularmzda iran'la mcadele devam ediyordu. nk ol devlet yle bir devleti azlme idi ki ahslar geici, devlet ebedi idi... Sadrazam Damad Halil Paa Tebriz zerine yrmek kas-diyle Erdebil'den hareket etmi ve Van Sahrasnda kendisine iltihak etmek zere gelen Krm Hn Canik Giray ile bulumutu. Fakat Tatar hn bu muharebeye ganimet elde etmek maksadiyle katldndan direk olarak Tebriz Hkimi Karcla Hn'n zerine ani bir baskn plnlyordu. Bu pln bir ok kumandan ve tecrbeli asker tasvip etmemilerse de yama niyetinden vazgemeyen Tatar Hn' bir iki bin kiilik svari askeriyle saldracan ileri sryordu. Bunun zerine sadrazam Halil Paann komutasnda bir askeri birlii Krm Hn'nn yanna verdi. Bu tasavvurdan haberdar olan Tebriz Hkimi kurduu bir pusuda, yorgun gelecek olan Tatar ve Osmanl askerini beklemeye balamt. Hakikaten ok sr'atli hareket eden bu Tatar ve Osmanl askeri pusu mahaline geldiklerinde parmaklarn dahi oynata-mayacak derecede yorgundular. Karcila Hn ani bir taarruzla bu kuvvetleri darmadan etti. ki saat boaz boaza yaplan savata geri Krm Hn kurtulmusa da bu kurtuluunu kendi askerinden ziyade Yenieri'nin ecaat ve maharetine borluydu. Ne varki; Rumeli, Diyarbekir ve Van Beylerbeyleri sava almnda kalmlard. Esir den beyz kadar Tatar ve Osmanl askeri hemen ehid edildi. Komutanlardan esir edilenler Karcla Hn tarafndan ah Abbas'a gnderilmilerdi. Bu maiubiyyetin haberini alan Damad Halil Paa, kuvvetlerini derhal harekete geirince ah Abbas, Burun Kasm adl ahs e!i gndererek; Sadrazama daha evvelki yllarda yaplm Nasuh Paa antlamasnn tevsii ve tatbike hazr ve senelik vergilerini vermeye amade olduunu bildirmek mec-buriytinde kalmt. Bu mracaat kabul olundu. Sadrazam ve ah Abbas anlamalar imzalayarak birbirlerine gnderdiler. ah Abbas bu antlama zerine orduyu hmayuna sekizyz katar deve yk zahire ve ayrca sadrazama dokuz katar yk zahire gnderdi. Bunlar olurken tarihler Hicri 1027, Mildi 1618 yln gsteriyordu. Sadrazam Halil Paa; antlamann imzasndan sonra Erzu-ruma gelmi ve askere izin vererek kendisi k geirmek iin Tokat sancana ekilmiti. Bu srada Padiah cihan Gen Osman'dan gsterdii muvaffakiyyeti tebrik eden bir nme alp Dersaadete dndyse de sadrazamlktan azli ve daima baar gsterdii

Kaptan- Deryalk makamna nc defa olarak tayin buyruldu. Bu azle sebeb olarak 1. Mustafa Sultann tahta geiini gen padiah hakk yendi sayarak bunun sulularndan biri olarak Halil Paa'y1 sorumlu tuttuu baz muteber tarihlerimizde iler srlrsede bunu byle anlamak sadece nkii sebebiyle olur. Yoksa zerinde biraz durulsa ok dikkatli ve baz konularda ok ileri grl bir padiah olan 2. Osman, bu tebeddlatlar srasnda stanbul'dan ikibin kilometre uzaktaki sadrazamn stelik sava allanlarnda boy gsteren zt phesizki; yukarlarda anlattmz gibi Sultan Cennetmekn Gaazi Ahmed Hn'n vasiyetine gre yaplm bir iin mes'ul tuttuu dnlemez. Biz buna sadece, Kapdan- Derya makamnda daima fevkalde muvaffakiy-yetler gsteren Halil Paa'y ileride greceimiz gibi Lehistan zerine yaplacak bir seferin plnnn paralarndan olduu kanaatini tayor okurlarmzn dikkatlerini bir de byle bir gre teksif etmelerini dileriz. Bu sralarda Eflak Voyvodalna Gratyani, Ulah Voyvodalna-skender Paa tayin olunmulard. Avusturya imparatoru Matyas lm ve yerine 2. Ferdinand gemi idi. 2. Fer-dinand'n tahta geiini tebrik iin bir avu Viyana'ya gnderilmiti. Sadrazam Halil Paa'nn ah Abbas ile yapt mtareke bir sulh antlamasyla bitirilmi ve ran da baz sa-habei kiram aleyhinde yaplmakta olan kfr ve hakaretlerin durdurulmasn inta eden maddeler bu antlamada yer almt. Hicri sene 1029, Mildi 1620. Damad Halil Paa'nn azlinden sonra yerine geen Damad (kz) Mehmed Paa on ay kadar sren sadaretinden alnm ve yerine stankyl Gzelce Ali Paa tayin olunmutu, zt muhterem annesi vastasyla ki Cihan Serveri Efendimiz (S.A.V.) Hazretlerinin slalesine mntehi idi. ok temiz, titiz ve gayretli bir zt idi. Padiah Gen Osman Hazretlerini Lehistan zerine yaplacak br sefere son derece tevik etti. Hatta bu seferin yaplmasna kendi ahsi servetini kuruuna kadar serferber etmekten ekinmedi. Btn gcyle destekledii ve nem verdii bu sefere maalesef eriemedi. Eer eriseydi bu defa mutlaka kahrndan sava meydannda lrd. Ondrt ay sren sadrazamlnda bu yce makam, li soyuna mensup olanlarn ancak gsterebilecei dirayet ve adaletle doldurup Hicri 1030, Mildi 1621 ylnda .ahi-rete intikal eyledi. Gzelce Ali Paa'nn rum asll olduunu ileri sren L'amartin ve onun tarih kitabn milleti slmiyyeye sunmaktan eref duyan ve biz bu kitaplardaki fikirlerin hepsine imzamz atmayz, ancak temel eserlerden olduklarndan dolay neir hayatna aktaryoruz ve bir hizmet iddiasnda bulunduunu ileri srenler Kahraman ve Mcahid, mtefekkir ve Veli bir zt'n u cmlelerini hatrlamalarn isteriz. Btl tasvir saf zihinleri dll eder... Yine bu mevzuda merhum smail Hakk zunarl Beyfendi Osmanl Tarihi 3. Cilt 2. Ksm sh. 373 de L'amartinin bu iddiasn fevkalde bir ekilde rtm ve belkide bu hizmetinden dolay Resli Kibriya (S.A.V.) in efaatine nail olmutur, inaallah. Sadrazam Gzelce Ali paa ok sert tedbirler alyor ve ay iinde iki defa clus bahii demekten sarslm olan devlet btesini takviye etmeye

alyordu. Bu arada Bo-dan Voyvodas Lehliler ile anlam ve bu anlama haliyle develti aliyye'yi rahatsz etmiti. Bu rahatszlk skerden Paa'nn gerek Lehistan gerekse Bodan' hizaya getirmek maksadyla eline klcn almasna sebeb oldu. Her iki tarafla yaplan savalarda skender paa ve dilaverleri galib, islm ise bir defa daha stn gelmiti. Lehliler yllk vergilerini iki misline, sava tazminat olarakta yzbin duka altn vermeyi teklif ettiler. nk skender paa bunlarn yirmibinini meydan harpte, onbini ise savatan sonra yokluk diyarna gn-derivermiti. Bu arada Budan Voyvodas Gratyani kendi adamlar ile arasnda kan bir anlamazlk srasnda ldrld. Bala batrlm kellesi stanbul'a gnderilmiti. ehzade Mehmed Sultan'n Katli skender Paa yukarda anlattmz gibi, kf fan bir elinde grz dier elinde klc olduu halde hizaya getirirken, Hotin Kalesi Leh'lilerin eline gemiti. Buda yetmiyormu gibi Kazaklar, Karadeniz boaz zerinden dalp taa Boaziindeki Yeniky sahillerine kadar sokulup, yama ve ortal yangna vermilerdi. Bu srada ise Padiah Gen Osman, annesi Mahfiruz Sultann yardmlaryla saltanat srerken annesine kar bir tutum iine girmi ve kendisine bir takm kstlamalar koymutu. Mahfiruz Sultan, Merhum Padiah 1. Ahmed'in ilk hanm olduundan mevkii iktidarda olmasna ramen, kendisine rakip sayd merhum kocasnn ikinci ei Ksem Mahpeyker Sultafireskisaraya gndertmiti. Halbuki bu iki anne; Sultan Ahmed Hazretlerinin vefatn mteakip Sultan 1. Mustafa'nn clusunda evltlarn korumak iin ne gzel ibirlii etmiler ve bylece ehzadelerinin zerlerine germi olduklar koruyucu kanatlan ile onlarn hayatlarnn devamna vesile olmular idi. Sultan Gen Osman padiah, Mahfiruz Sultan,, Valde Sultan olunca bu ibirliini bozmu ve Ksem Mahpeyker Sultan eski saraya gndertmiti. Artk iki valde btn hnerlerini ortaya dkp, evlatlarn lm denizinin dalgalarndan koruma savana getiler. phesizki ilk taarruz Gen Osman'n validesi Mahfiruz Sultandan gelmi fakat ilk hcum eden ilk acy tatmtr. ok gzel ve son derece yakkl bir ehzade olan Meh-med Sultan, 1. Ahmed Hn'n ikinci olu idi. Gen Osman azndan kard bir irade ile kendisini anas yoluyla da z olan kardeinin hayat defterini drvermiti. Gen Osman tarihlerimize Hotin Seferi diye geen mcadeleye gitmek zere yola karken arkasnda taht' iin rakip gnd byle bir ehzade brakamayaca kararna vamt. eyhlislm Esad Efendiden kati iin fetva istedi. Esad Efendi bu fetvay vermedi. eyhlislm bu fetvay vermeyince baka veren biri bulundu. eyhlislmla, padiahn aras alm oldu-. Fetvay vermek ok muhterem bir zt olan, lim ve air Rumeli Kazaskeri Takprlze Kemaleddin Efendiye dmt. Bir ok tarihlerde bu ztn mezkr fetvay eyhlislm olma arzusuyla

yapdna sebeb olduunu ileri srenler grlr. phesizki bu zt fetvay almak iin sorann sorusuna gre vermitir. Eer eyhlislm olurum midiyle vermi olsayd ya hakikaten eyhlislm olurdu yahutta gzden derdi. nk ok grlmtr ki; devri fetrette ehzadeleri ldrenler mkfat beklerlerken kellelerinden olmulard. Halbuki eyhlislm olma emelini isnad edenler de kabul et-milerdirki ve bu tarihlerinde yazldr, Takprlzde ne eyhlism olmutur ne de gzden dmtr. Mehur Hotin Seferi yolculuunda Padiaha refakat ederken sak'da ahi-rete intikal etmitir. Padiahn emriyle ehzade Mehmed Sultan 16 yanda iken kendisini bomak iin zerine atlanlara unlar Bilirim sizler emir kulusunuz. Fakat dilerimki Osman mr devletin berbad olup, beni mrmden nice mahrum eyledin ise sen dahi behremend olmayasun syleyerek bedduada bulunmutu. Hotin Seferi H. 1030, Mildi 1621 ylnn ilkbaharnda zaferlere yrmeye alm Osmancn sanca, yine Davudpaa'dak mutad yerine kurulan Ota- Hmayun'un nnden dalgalanyor ve slm askerine; Allah ve O'nun Rasluna ve kitabna uyulduu mddete zafer kuunu o anl sancan auuna szle szle gelip konacann ilhamn veriyordu... Ancak sefere klmadan evvel meydana gelen k belki sadece o asrn deil asrlan en iddetli kn tekil etmiti. O kadarki; stanbul Boaz souun iddetinden buz tutmu bir ok insan kh skdara kh skdar'dan Dolmabahe taraflarna yayan geer olmutu. Yukarda kaydettiimiz gibi ok sert bir k mevsiminden sonra Hazreti Padiahn seferi hmayuna bir gne tutulmas olaynn vukubulduu gnde kmas slm dininde olmayan bir hurafe olmasna ramen halk tarafndan tenkit edilmi fakat Padiah Hazretleri bu btl gre zerrece ehemmiyet vermiyerek sava tularn dalgalandra dalgalandra yola revan olmutur. Maalesef Byk Trkiye Tarihi yazan Ylmaz ztuna Be^ Gen Osman'n; halkn bu itirazli davrann ka-ale almamasn kendisine bir kusur olarak atfetmek hatasna dmtrki, mslman olan bir insann bu gibi batl eylere alka gstermemesi hata deil bilakis slama olan ballnn faziletli bir tezahrdr. Fakat sz konusu yazar dnce tarznn slama uygun ekilde devam ettirme mecburiyetini kendinde hissetmediinden Gen Osman'n belki de en isabetli davranlarndan biri olan bu hususiyeti tenkit etme hatasna kendisini drmtr. Evet; ilmi siyaset denen bir davran tarz vardr. Bunu red etmek olmaz, ancak unutulmamaldaki ilmi siyaset islmda olmayan eyleri meru gstermek durumuna dlmeyi gerektiriyorsa o ilmi siyaset icab kullanlan taktik deitirilir. Gen. Osman'da islmda olmayan, bir hurafe ile kendisini tenkid edenlere en gzel cevab bu yanl fikri kaale almamakla gstermitir. Evet biz imdi gelelim Gen Osman'n mezkr seferinde asrlar tesinde onun

his ettiklerini yudum yudum imeye vesile olacak harb meydan zerine yapt yry takip etmeye... Nisan aynn sonunda stanbul'dan hareket olunmu ve Edirne'ye gelindiinde bir resmi geit tertip edilmiti. Bu resmi geitten sonra Padiah diktirmi olduu baz hedefiere bata bizzat kendisi olduu halde yenieriier, ok mzrak gibi harp aletleri ile insann akllarn durduracak bir maharetle nian tahtalarn delik deik ediyorlar hem onlar seyreden halkn gven ve itimatlarn bir daha arttryorlar hemde cmert padiahn kendilerine dl olarak mutlu elinden sat il il altnlara sahib oluyorlard. Edirneden ayrlarak yola koyulan orduyu hmayun cmert tabiatl padiahn yeni bir hediyesi ile karlat... Bu hediye Isak yaknlarna gelince askere datlan bin ake idi. Gen Osman askeri memnun etmek iin elinden gelen fedakrl esirgemiyordu. Bir ok tarihiler bilmem nedendir bu padiahn ok eli sk hatta cimri olduunu ileri srecek kadar inatla bu yukarda saydmz atiyyeleri grmemezk-ten gelirler. Halbuki bu adamlar bilmezlermiki, cimrilik is-lmdan uzaklamann bir kapsdr. Son derece dindar bir zat olan Gen Osman, belki muktesit idi fakat hasis hatta katiy-yen cimri deildi. Zaten bu tip tarihiler daima ifrata kaan hkmler vermilerdir. Kimine cimri demekte, kimine de cmert lakabn yaktrmamak iin msrif demeyi kendilerine huy edinmilerir. Halbuki her mslim biiirki Allah (C.C.) msrifleri sevmez. Osmanl padiahlar da mslman olduklar iin ne msriflik ne de cimrilik yolunu kendilerine rehber sememilerdir. Bu srada sadrazamlktan alnp, kapdan- derya makamna getirilen ve bu makama ne zaman geldiyse byk rnuvaf-fakiyyetler gsteren damad Halil Paa, padiah hazretlerine mlaki oldu. Halil Paa Karadeniz zerinde ku uurtmaz bir ahin gibi idi. te yine padiahnn yanna gelirken birok ganimet ve 18 tane kk tonajl gemi getiriyordu. Bu 18 gemiden baka be adet byk gemiyide Karaenizin rpntl suyunun dibine gndermiti. Dier taraftan Diyarbekir Beylerbeyi Dilaver Paa da kendi memleketinin yni eyalet askeriyle orduya gelmi ve orduyu hmayun sayca daha da kuvvetlenmi oluyordu. Gen Osman hem dman zerine yryor, hem de o havalide vazifesini iyi yapmyan, kendisine tbi beylerin, voyvoda yardmclarnn hatta voyvodalarn cezalarn tertib ve tatbik ediyordu, Bodan Voyvodas gerek erzak gerekse kendi dininin ve kavminin insannn ihtiyacatn giderme hususunda gayret gstermedii gibi stne stlk Leh'lilere eilim gstermesi zerine vazifesinden azledilmi ve yerine ste-fan Tomaa tayin edilmiti. Devleti aliyye yrdm ite byle yrrd. Hem hedefine gider hemde vazifesinde geveklik gsteren mirleri adaletle dinler ve eriat Muhamme-diyyenin snrlar iinde kalmak artyla cezasn tereddtszce verirdi. Bu icabnda bir damad olsa bile. Hotin Sava Padiah Gen Osman bu sefere kendisini en ok tevik eden Sadrazam Gzelce

Ali Paann vefat zerine tayin ettii Ohrili Hseyin Paann sadrazaml ile kmt. Edirne yolu zerinde iken Gen Osman'n karsna aniden Hindistanl drt fakir km ve kendisinden mali yardm istediler. Fakat bunlarn aniden atnn nne kmalar padiahn atnn rkmesine ve svarisinin dmesine nerdeyse sebeb olacaklar idi. Bu hareket sahipleri yardm temin etmeyi umarlarken hayatlarn kaybediverdiler. imdi bu harekette idam hkm vermenin yerimidir diye insanlar ierilerinden geirebilirler. Fakat bu mevzuu tetkik ettiimiz btn tarihlerde bu kadar anlatlm hi bir yoruma gidilmemitir. Bizi okurlarmz balasnlar biz burada bir mlahaza fakat ksa olsada mutlaka bir pasaj ama lzumunu grdk. imdi Hindistan neresi Edirne yolu neresi? Eer bunlar sadece bir fakir olsalard devleti Osmaniyyede gnmz gibi deil, tam aniyai akirin yni hayrsever zenginlerin bol olduu; etrafmz bir -para tetkikte vakf edilmi serlerin okluu ve eitli mevzularda vakflar kurulmu olduunu greceimizden bu mahedemizin o zamanki zenginlerin bu gibi ihtiya sahiplerini memnun edeceklerinden phemiz olmaz. Peki bu adamlar ihtiyalarn neden bu varln iddia ettiimiz zenginlerden izafe yoluna gitmezde alay vla ve byk bir kafile halinde gelen orduyu hmayunun padiahnn nne aniden karlar? Ayrca gayet sade kyafetlerile btn dnyann takdirini kazanm padiahlarn, yanndaki bir ok refakati, padiah-dan daha zengin bir kyafet ve azametle yrrken nasl olu-yorda bu fakirler padiahn atnn nne aniden ikabiliyorlar? te bu onlarn daha evvel padiah grdklerini ve kendisini tandklarn gstermesi bakmndan ok calibi dikkattir. Hele hele ileride biraz daha genie temas edeceimiz hi~ ristiyan dnyasnn islm ykmak iin Osmanl devletini paralamak ve yutma plnlarnn en ok yapld asr bu asrdr ki; bu bal bana bir kitap mevzuudur. Bu Hintli fakirler acaba bu plna dahil edilmi birer suikast olamazlarmydi? nk hi unutmayacamz bir husus vardr ki; mslman nsanlar ldrtmek veya ldrmek hususuna ok dikkatlidir, stelik yardm istemek iin kendilerine el aan insan, deil attan kendisini drecek bir olaya sebeb olsun daha byk bir zarar verse dahi katiyyen ne ldrr ne de ldrlr. Bu adamlarn idamna sebeb olan husus sadece padiaha kar yaplan ve akim kalm bir suikastn cezasdr mlahazasna varmamz daha mmkn bir hale gelmi olur. Neticeten bu vaka karanlkta kalm olup bir ok tarih kitabnda yer aldndan bir aklk getirmek iin yukardaki yorumumuzu yapmaya cret ettik. Orduyu hmayun binbir zorluk iinde ormanlarn arasndan ilerlemeye alyor ve nihayet Tuna nehrinin kysna geldikte karya gemek iin msait bir yol bulmu ve karda nerede konaklayacaklarn hesaplama durumuna geldiler. ok gl adaleler sahibi padiah Gen Osman yay'ni eline alp yerletirdii ok'u gerdi ve brakt bu mthi pazlarn kuvveti Tuna nehrinin bir kysndan ahid olanlarn hayran ve akn baklar arasnda kar kyya ulam ve karya getikleri zgman toplanacaklar mahali tesbit etmi oluyordu. Ordu karya gemi az sonra Krm Hn' yanndaki askerle orduya iltihak etmi ve bu

sava kuvvetin iltihakyla anl ordu bir kat daha kuvvetlenmiti. Dman gayet hazrlkl ve hakikaten ok azimli bir topluluk halinde ili. Dinyester Nehri yaknlarndaki bu Hotin Kalesi nnde drt defa hakikaten dehet verici savalar cereyan etmi fakat iki tarafta zayiat bakmndan birbirinden aa kalmamt. Osmanl askeri ok takdir edilecek kahramanlklar gsterdi ise de kati netice almak mmkn olmad. Budin muhafz Karaka Mehme Paa harp alannn en hengameli yerinde kald. zerine saldran kffr karsnda hibir korku duymadan bir islm Paasnn; Hlikine olan balln ispat edercesine yanndaki bir avu dilaverle vurua vurua mbarek kann ve cann kstah salibin karsnda mbarek Hill adna feda etmekten ekinmedi. Ve bylece gerek Rabbizlcellin gerekse Peygamberi Ziann rzasn ve padiah, devletli Gen Osman'n rahmet dualarn tahsil etmi oldu. Hazreti padiah, Karaka Mehmed Paann yardmna kuvvet gnderemeyen Sadrazam Ohrili Hseyin Paay makamndan azledip yerine Diyarbekir Beylerbeyi Dilaver Paay tayin etti. Baz tarihiler eserlerinde Ohrili Hseyin Paay, merhum ehidi kskand iin onun yardmna gitmedii mlahazasyla grevden aldn ileri srerler Timarl sipahilerden olup devlet hizmetinde bulunan askerolu asker oian Ohrili Hseyin Paa bir ok hizmetlerden sonra Bostancba-lk oradanda vezareti uzma makamna getirilmiti. imdi kskanmaktan dolay Karaka Mehmed Paann yardmna gitmemise bu bir ihanet olurdu. hanet affedilmez bir sutur. Hseyin Paa byle bir suun sahibi olsayd sadece mevkiini deil hemen orackta ban kaybederdi. nk Gen Osman bu gibi ahvali en edit ekilde cezalandrmaktan ekinecek bir ahsiyet deildi. O zaman Ortaya u karki, burada yardm yapamamak bir kast mahsusaya dayanmamakta sava artlarnn msait olmamas ancak varit olan bir ey varsa merkezi idare ehid paann yanna sonradan yardm gnderemeyeceini gz nne alarak zamannda takviye kuvvetiyle tahkim etmeli idi... Netice bir avu askerle ehid olan merhum paann yanna verilen kuvvetin az olmasna gelir dayanr ki; bu da ancak bir hatadr, hatann neticesi ise; mansb sadaret elden alnmakla iktifa edilmitir. Ohrili Hseyin Paann bu sadareti yzkrkbe gn srmt. Dilaver Paann Sadareti Sava srasnda vezareti uzma makamna getirilen Diyarbekir Beylerbeyi Dilaver Paa, orduyu yeniden sava sahasna gre tanzim etmi ve iki defa kati hcuma kalkmsada Lehliler azim bir mukavemet gstermilerin Her iki taraf ok zayiat verdiinden, kn yaklam olmasndan, askerin bkknlk gstermesinden, savalarn ok zaiyat verici neticesinden dolay kalblerine korku dm Lehlilerin, Cennetmekn Kanun Sultan Sleyman zamannda yaplan antlamann artlarna uyucaklarn dermeyan ettiklerinden bir muahede yapld. Bu muahede bir zaferdir nk devleti aliyyenin ykselmenin en st

mertebesinde bulunduu srada yapt bir antlamann teyidi zafer deiide nedir? Ki; unutmamak gerekir bat yakasnda yaplm bir Zitvatorok antlamasn kf-fardaki moral tesiri gz nne alrsak, bu antlamann Ztvatoroktan nceki dnemi kucaklyan bir zafer olduunu grrz. Hlbuki bir ok tarihiler kitaplarnda bu seferin lzumsuzluunu ileri srerlersede aada bu grleri rtecek ksa bir mlahaza takdim edeceimizden bir tek cmle ile geitirmek istiyoruz. O da u; dmann ittifakn gerekle-tirmemesi iin daima bir blmnn zerine iddet dierine mlayemette bulunmak ve bu dengeyi iyi ayarlamak artyla kanlmaz bir politikadr. Eer bu politika Hotin seferi gibi daha nice seferlere uygulanmasayd acaba devleti aliyye o kadar uzun mddet payidar olurmuydu? Bu_muahede neticesinde Lehistan devleti, Krm Hanlna senede krkbin duka altn vergi vermeyi ayrca kabul etmiti. Hicri 1030, Mildi 1621 bu olaylarn getii zaman dilimi oluyordu. Gen Osman seferden dnerken Rus asll pek gzel bir kzla izdiva etmiti. Bu zevcesinden bir ehzadesi olmusa da bu ehzade sarayda yaplan bir elence srasnda meydana gelen bir kazada vefat eylemiti. Hicri 1031, Mildi 1622. lk Homurtular Sava srasnda ldrlen her dman kellesinin karl Yenieriye bir duka altn mkfat vaad edilmiti. Baz yenieriler bu bahii pek az bulup mrldanyordu. Bir dman kellesi bir altn olurmu? Bunun sermayesi ok pahaldr, nk biz bu kelle sahibini ldrmek iinkendi canmz ortaya koyuyoruz diye syleniyorlard. Bu szlerden anlyoruz ki, ordu artk ily Kelimetullah iin deil ganimet ve menfaat kapmak iin kendini hedeflemiti. Bu ne ac bir eydi; mcahidini islm, padiah efendisini dman bana az bahi veriyor diye sevmemeye balamt. Hatta daha da ileri gidip itiraz sadalarn padiahn kulana duyurur hale gelmilerdi. Yukarda belirttiimiz gibi bu seferlerin niye yaplmas icab ettiini anlatacak mlahazamz serdetmenin yeri geldi kana-atna vararak ittilanza arz ediyoruz. Damla yaynevinin neir hayatna kazandrm olduu Emir Sekip Aslan merhumun tercmesi olan Romen devlet adamlarndan Djuvara'nn Trkiyeyi paralamak iin 100 Plan adl eserini sadeletiren Yakup stn, Osmanl tarihine bakanlar, yepyeni bir perspektif sunduu iin kendisini ne kadar mutlu saysa azdr. te bu kitab tetkik ettikten sonra dedikki, bir ok tarihinin lzumsuz dedii seferler, byle plnlardan kendi casuslar vastasyla haberdar olduunda padiaha den; derhal bir blk dmann zerine saldrmak, meydana getirdii tedhi ve korku sayesinde bu plnlarn tatbik sahasna konmasn nlemek oluyordu. Peki bu plnlar ne iin yaplyordu? Cevap verelim: Osmanl devleti denizin karay yemesi gibi yerlemi olduu Avrupa lkelerinin nnde, adilne idaresi gn getike hi-ristiyanlarn mslman olmalarna vesile oluyordu. phe-sizki

hidayet Allah (C.C.)dendi. Fakat adil ve sevgi dolu bir idare hiristiyanlarn ktleler halinde mslmanl semelerine sebeb oluyordu. Bu vaziyet hiristiyan dnyasnn merkezi Papalkta phesizki iyi karlanmyor, bu sebebten Papal btn otoritesini ve mli kudretini Osmanl, dolaysyla mslmanlar, Avrupa nnden kovmak iin alacak byk bir hal seferi tertipleme gayretin drmt. Bu gayrete muvazi olarak bir ok islm dman papaz, haham ve mneccimler bir ok plnlar hazrladlar. Bazlar vni, bu plnclar i olan ran ahn dahi bu plnlarda vazifeli klarlard. te bu plnclardan biri olan Savari D Brevese'ce hazrlanan ve 1620 ylnda Fransz Kral 4. Henri'ye takdim edilen plndrki, bu pln son derece tatbik kabiliyeti olan bir plnd. nk Do Breves, 3. Mehmed ve 1. Ahmed devirlerinde Fransa elisi olarak faslasz yirmi sene kalm olduu stanbul'da devlet adamlarnn ve taht etrafnda koparlan kavgalarn btn eilim, tavr ve edalarndan haberdard. Kalenin iindeki zaaflar bilen bu adam, yapt plnda kuvvet hesaplarn gayet isabetli yapmt. Eer Hotin zerine yaplan bu sefer icra olunmasa idi; D Breves'in pln taktik alanna konulacak belkde 1922 de sona eren devleti Osmaniyye yz yl kati bir zafer deildi amma, byle nemli bir zafer salam olmaktadr. Evet biz yine ana mev-zuumuza avdet edelim... Yenierilerin kendisi hakkndaki mrldanmalarn iiten Hazreti padiah onlar hizaya sokmak iin tebdili kyafet dolamaya balad. Sarho grd askeri derhal kree mahkm ediyordu. Hatta bazlarn denize bile attryordu. Bu arada Suriye'de istikllini iln eden Drz lideri Fahrettini (Burda (d) harfi yerine (t) harfi kasten kullanlmtr. nk bu adamn ad dinin vnc mnasna gelmekte fakat ismi ile msemma olmamas hasebiyle yle yazmak icab etti.) cezalandrmak zere Gen Osman sefere kmak istiyordu. Bu hususta donanmaya hazrlk emrini gndermiti. Bu tasavvuru nlemek iin vezirler gayret gsterirlerken Kzlar Aas ile Sultann Hocas mer Efendi kendisini bu seferi yapmaya tevik ediyorlard. Padiah ise esas maksadnn islmn be farzndan biri olan Hac farizasn yerine getirmek olduunu sylyordu. Bunun byle olduunu ispat etmek istercesine Mekkei Mkerreme ve Msr ayelatlerine haber verilmiti. Padiahn Grd Rya Gene; Osman, Hac farizasn yerine getirme hususunda srar ettii sralarda bir gece son derece nemli bir rya grd. Bu rya yle idi: hazreti padiah zerinde sefer elbisesi olduu halde oturuyor ve Kur'an- Kerim tilavet eylemektedir. ki Cihan serveri (S.A.V.) Efendimiz Hazretleri yannda Cihar yri gzin olduu halde padiahn tilavet eyledii odaya giriyor, bandan miferine mbarek elleriyle kartt gen padiaha bir tokat atyor. Padiah, yere dmesi ile beraber, Efendimiz Hazretlerinin ayaklarna yz srmek iin hamle ediyorsa da buna muvaffak olamyor ve uykudan dehet iinde uyanyor.

Gen padiah terden srlsklam olmu gzleri manzarann verdii dehetten bym, adeta gz kapaklarndan dar frlam, kademi mbarekeye yz sreme-menin ldrtc znts iinde perian bir halde ilk doru karan veriyor. Alimler toplansn. Zahir ve btn ulemes geliyorlar. te bu iki snf ulema arasndaki ezeli ve ebedi fark ortaya kyor. yleki: Padiah hocas ve Lala'snn zahire ak tabiri Sultanm; siz bu ryay ve reva kaldnz durumun sebebini Hac gibi bir farz eda edeyim mi etmeyeyim mi teredddne balamahsnz. Size den Hac farizasnn edasnda en ufak tereddt gstermeden ifay hac etmenizdir. Buna mukabil, Padiahn Kaimpederi eyhlislm Esad Efendi tasavvufta zamann kutbu azam eyh Aziz Mahmud Hdai (K.S.)snn bir bals olarak sadece ryay tabir etmekle kalmad birde eyhlislm olarak fetva veriverdi. jviemaliki Osmaniyye fevkalde karklklar iindedir. Ayrca Halifeler iin ecdad azamnznda tatbik ettii gibi hac farz deildir, siz nizam lemi teminle vazifelisiniz mealindeki fetva asabi miza padiahn elinde paralanarak fcenara atlan bir kt haline geliverdi. Gen Osman fetvay yrtt amma iine de bir phe dt. Babasnn da eyhi olan Aziz Mahmud Hdai hazretlerinden grd ryay tabir etmesini istedi. Gelen cevap: tahtnda oturmas ve nizam lemi temine gayret gstermesi fakat akbetin iyi grlmedii mealinde idi... Gen Osman biraz akn biraz da endie iinde stanbul'daki sahabi kabirlerinin bata Eyyub Sultan Camiinde medfun yce sahabi Eyyub el Ensar hazretlerinin kabri olmak zere hepsini ziyaret etti. Dualar edip siyanetlerine samimi bir yakarla snd. Fakirlere ve talebelere mali yardmlarda bulundu. Fakat yinede hac yoluuluu kararnda vaz gemediini belirten u emri veriverdi. Ota hmayunumu skdar'daki mutad yerine kurun. Yenieri Ve Sipahi Askerinin Fkr Ve Hareket Beraberlii Kzlar Aas Sleyman Aa bir gn Hazreti padiahla sohbet ederken sz dnp dolam Hotin Seferi ve ordunun iki temel unsuru Yenieri ve Sipahiler zerine gelmiti. Sleyman Aa szlerine yle devam ediyordu: Padiahmza tep kulu gemekte ve yenieri taifesinin tfenk atmakta ve sipahi halknn cndilikte (askerlikte) ve cenk gnlerinde maharetleri! meydandadr. Bu kul (yani yenieriler ve sipahileri kuluktan kmlardr. Kul olursa, asker olursa Msr ve am cndileri (askerleri) gibi ve tfenk atmakta Anadolu sekban gibi olmaldr. Hotin Seferinde dmann taburunu bozmaa muktedir olmadlar. Hnersiz, marifetsiz, dnnt, madrabaz ve erbab maa kul olurmu? diye syledii szler her naslsa o mecliste kalmam Yenieri ve Sipahi askerinin kulana erimiti. Yenieri ve Sipahi askerinin kulana erimiti. Artk bu szler gerek yenieri gerekse Sipahiler'de tefsir edile edile, yorumlana yorumlana Yenieri ve Sipahi Aalarnn bir araya gelip kati tehis ve tehise tedavi aresi aramada karar almalarna dolaysiyle bir toplant yapmalarna sebeb oldu. Bu toplantdan kan mterek karar uydu: Padiah bu ekilde kendilerine cephe aldran Sleyman

Aa ve Hoca mer Efendi'nin srlmesi, padiahn Hicaz zerine gitmekten vaz gemesi idi. Btn bunlar temin iinde bir isyan balangcn karar altna aldlar. imdi hedef, Sultan Ahmed Meydan idi. Oraya gelen Yenieri ve Sipahi askeri yry srasnda kendine katlanlarla birlikte ok byk bir kalabalk tekil ettiler. eyhlislm Fetvas eyhlislm Esad Efendiye mracaat eden asiler, padiah hac seyahatma tevik edenler hakknda fetva aldlar. Yenieriler ise o srada padiahn hocas mer Efendinin konan yama edivermilerdi bile... Sadrazam Dilaver Paa'nn konana giden asiler, konanda bulunmayan sadrazamn muhafzlar, mer Efendinin konann urad yamay duymu olmalarndan dolay silahsz gelen bu asilere ok ve t-fenk atei ile hcum etmilerdi. Bu salvoda bir ka yenieri askeri de lmt. Yenieriler Sadrazamn konandan uzaklatrlmlar fakat onlarn yapmak istemedikleri bir hususa bavurmalarna sebeb olunmutu. O hususta; silahlanmayd. Yenierilerin baz ileri gelen komutanlar silahlanmay nlemek iin gayret sarf etmilerse de ksmetlerine yuhalanmak, hakaret grmek hatta talanmak dmt. nk kan dklm durum her an vahamet kesbetmeye balamt. Ulem le Grme Gen Osman durumu anbean takip ediyor, her geen saniye nazikleen vaziyeti kurtarma hamlesinin ne olabilecei kararn veremiyordu. nk tabiatndaki kararllk ve iddet esnek bir politika iine girmesine bir trl imkn vermiyordu. Bu arada se kendisini skdara geirecek donanmann askerleri dahi bulunduklar gemileri terk edip isyanclarn arasna karmt bile... ok mdebbir ve kahraman bir kumandan olan Kapdan- Derya Damad Halil Paa durumdan haberdar olduunda aresizlik iine dtn anlamt. Padiah, ulemadan bir ka kiiyi davet edip grme lzumunu his ediyor fakat bir trl hazmedemiyordu. Naslsa bir an bu gururu yendi ve ulemadan bir ka kiiyi artp sordu: Kul ne ister? Cevap: Hoca mer Efendi ve Sleyman Aa'nn nefyi (srlmeleri), birde hac ziyaretinden vaz gemeniz. Padiah Gen Osman: PekiJHac'dan vazgeiyorum fakat mer Efendiyi ve Sleyman Aay deil srmek vazifelerinden bile azletmem. te akbet adm adm yaklayor ve ehzade Mehmed Sultann bedduas istikametinde olaylar geliiyordu. Nedenmi? deriz ki; kul'un istedii himen o akam yerine getirilseydi, yllar yl kanayan bu yaray meydana getiren olay

olmayacakt. nk isyan, sadece Gen Osman'n askere olan tavrn deitirtmek ve her naslsa kzlar aasnn szlerini duymu olan Yenieri ve Sipahinin; Msr, am ve Anadolu Sekbannn toplanmasnn nlenmesi iin karar altna alnmt. Ertesi Gn Sabah namazn Fatih camiinde klan isyanclar, bir gn evvel olan vakaalardan dolay daha da sertlemiler ve dn srlmelerini istediklerini kellelerini istemeye karar verdikleri gibi bunlara ilveten sadrazam Dilaver Paann konanda grdkleri bed muameleden dolay, Defterdar Bak paa askerin maan zuyuf aka olarak dediinden, Nianc Vezir Ahmed Paann emekli askerlerin maan kesmesi yznden, Sekbanba Masun Aa ise yenieri Aasndan sonra en yksek general saylan bu zat yenieri tarafn tutacana Nianc vezir Ahmed Paann tarafn tutmas yznden kelleleri gidecekler listesine'alnmlard... syanclar Sultan Fatih Camiinden, Sultan Ahmed meydanna geldiklerinde, eyhlislm Esad Efendi bata olmak zere air Yahya Efendi, Nakiybul eraf Gubari Efendi, Aya-sofya Camii mam ve Hatibi mer Efendi, Bostanzade Men-med Efendinin olu Mehmed Efendi, air Azmizade Haleti Efendi, Kadzade Fevzi Efendi, Dervi Efendi ve Mustafa Efendilerle mzakereye oturdular ve hazrladklar listeyi bu zatlara verdiler. eyhlislm; Sleyman Aa ve Hoca mer Efendinin dndakilerin kellelerini kurtarmak iin ok gayret gsterdi. Fakat, nafile listeden bir tek isim bile sildirtmek mmkn olmuyordu. Ulema Padiah Huzurunda Nakiybul Eraf Gubari Efendinin bata bulunduu bir heyet tekil edilip, Hazreti Padiahn huzuruna varp, isyanc askerin kendilerine verdii listeyi taktim ettiler. Gen Osman kendisine verilen listeyi bir hamlede okudu ve genliin verdii en delici iddetteki baklar ile karsndaki heyeti bir szd ve tane tane u szler azndan bir ga-zab alev halinde kt: ldrlmeleri istenen bu ahslar vermem. Ulemann szcln yapan zat: Padiahm, Efendimiz, kulun isteini yerine getirin. nk toplanan bu cemiyet byk bir ktle olduu gibi kararlarna da sebat iindeler. stedikleri yerine gelmezse hl, haraptr. Bu gaile en az zararla atlatlmaldr. Cevap ok sert ve o derece yanltr. Mukayyet olman, onlar basz askerdir. Tez dalr. Szc: Kul taifesi byle birletiine daima istediklerini alrlar. Ecdad zamnzdan beride alagelmilerdir.

Padiahn bu szlere cevab itham ve tehdid ile karktr: Bu fitne erbabn siz tahrik etmie benzersiz; evvel sizi krar sonra da onlar krarm, tamamm bu i bitmitir... Heyhat! bitmiyor, yeni balyor ve bu szler, erimi bir maden'in buz stne boca edilmesi gibi nizamsz fakat ite duyulan patlamalar meydana getirmiti. Bu patlama neydi? Cliemavpadiah karlarna almlard. Fakat kumar tek zarla oynuyorlard. stedikleri zaman zan atmazlar ve bu i hakikaten biterdi. Fakat padiahn yukardaki son cmlesi sadece bir tehis deil, bu hengameden sonra balarna gelmesi muhtemel akibetin iaretiydi. te oyundaki tek zar, padiahn elindekiyle birleince ift zar olmu oluyordu. Bylece oyun amansz bir savaa mnkalip oluyordu. O anda ulema Efendiler bir hissi kabelvukuu iinde kararlarn vermilerdi. Artk bu isyan, hl yani taht'tan Gen Osman indirmekle neticelenmeliydi yoksa... Evet yoksa kendilerinin ba tek omuzlarndan derdi. Sultan Mustafa'y Isteriz Padiah huzurunda son sylenen sz u oldu: Padiahm, ben kulunu dahi isterlerse ver, yeterki siz sa olasnz. Bu szn sahibi Ohrili Hseyin Paa idi. Ne varki sz bitmi, i olacaa kalm idi. Murahhas heyeti huzuru hmayundan km fakat Padiahn iradesiyle saraydan dar kartlmamt. Yni isyanclarn arasna dnememiler dier bir tabirle sarayda enterne edilmilerdi. Eer btn ulema efendiler saray'a gelmi olsalard belki isyanclar basz kalr aresiz dalrlar idi. Fakat Gubar Efendinin bakanlndaki murahhas heyetinin dnda kalanlar isyanclarn yannda olduklarndan hareket dalmad, hatta durum daha nazik bir mertebeye geldi. Gen Osman, enterne ettii ulemay kurtarmak bahanesiyle, isyanclarn saraya girmelerine sanki koz vermi oluyordu. zn bir zaman gemi fakat saraya giden heyet bir trl gzkmyordu... Ayasofya'nn minarelerine gzc karp, baktrdlar. Oradan sarayn ii ayna gibi grlyor, fakat hi canl varlk grlmyordu. Adeta in, cin top oynuyordu. syanclar saraya doru yrye getiler. Birinci kap dier tabirle Bb- Hmayundan hi bir mukavemet grmeden getiler. Orta kapy getiklerindede ayn minval devam edince ilk sloganlarn patlattlar: Veziriazam, Darssade Aasn, Hoca mer Efendinin kellesini isteriz. Kafile son kap olan Babssade nne geldiklerinde sloganlar kesilmi ortal byk bir sessizlik kaplam, ayak seslerinden ve heyecanl nefeslerin hrltl grltsnden baka ses kmyordu. Evet.. Cihan titreten devletin padiahnn, islm Halifesinin hanesi harem dairesinin nne gelmilerdi... Birdenbire tek bir ses, her eyi belki tarihin akn bile de-istirmeye yetti Sultan Mustafa'y1 isteriz." Bu avaz btn kafalarda dolat cemaat bir dalgaland, kimi i ekti, kimi eyvah dedi iinden fakat hava titredi bu fsltlardan... Sonra muttasl yani devaml ve koro halinde Sultan Mustafa'y is-

teriz nidalarna dnt. Evet; ulema ne yapm etmi isyann eklini deitirmi ve Vakai Haile perdesini amt. Artk oynanan oyun bir dramd hem de ne kanl bir dram, Osmanl tarihinin en acls... Sultan Mustafa'nn Yeniden Taht'a karlmas Sultan Mustafa'y isteriz diye baran isyanclar, sarayn kadnlar dairesi nne geldiklerinde hemen bir klavuz bulu-verdiler ne ihanetki bu has odal yani padiah yaknnda olan kullardand. Parma Sultan Mustafa'nn bulunduu oday gsteriyor, az ise kapnn kapal olduunu ancak yukardan kubbenin delinip, Sultan Mustafa'y karabileceklerini anlatyordu. Bu iaret ve izah zerine derhal kubbeye adam kardlar,-kasa zamanda kubbeyi delip aa adam indirdiklerine Sultan Mustafa'y yine padiahlkla mjdelerken, O, ise bir bardak su diyebiliyordu. nk gndr sren hengame sarayda hizmet grecek kimsenin kalmamasna sebeb olmu, Sultan Mustafa'da tutulduu bu daire hizmetten mahrum kalmt. Dolaysyla alk ve susuzluktan bitap den Sultan Mustafa kendisine yukardan marapa ile indirilen suyu snneti erif zreiip Allah (C.C.)e hamd etti. Taht'tan indirildiinden beri bulunduu odadan dar atmam olan padiah yiyecek ve iecekle fazla alakadar olmadndan o kadar zayflamt ki, bindirilmi olduu eyhlislmn atnn zerinde duracak halde deildi. Kendisini attan indirip, yannda iki vefakr cariyesi olduu halde. Arz Odasna getirdiler. syanclar, Sultan Mustafa'y taht'a karmlar ve ulemaya da biat etmeleri hususunda ikazda bulunmulard, ulema Efendiler; taht'ta oturan padiaha bir baktlar birde taht'tan inmesi gerekeni dndler yaptklar hatay belki samimi, belki de gsteri olarak telafi imkn aramak iin Padiah istediklerinizi verdi. Bizde kefil olalm, taht sahibine Sultan Mustafa'y yerine iade edelim dedilersede cevap olarak kendilerine kllarn keskin taraf gsterildi. aresiz biat edildi. Gen Osman'n Taht Mcadelesi Gen Osman, ulema ve askerin 1. Sultan Mustafa'ya biat ettiklerini haber alnca Dilaver Paa'nn isyanclara verilmesinden ve onlar tarafndan ehid edilmesinden sonra kendisine veziriazam tayin ettii Ohrili Hseyin Paa'nn tam bir sadakat ve ballkla kendisine yapt ve yapmakta olduu hizmetlere takdir dolu bir ka sz syledikten sonra unlar syledi: Paa; biat ii olmu bitmi. Ben derimki; varalm sahile ordan skdar'a geip, Bursa'ya gidelim. Az zaman sonra amucamn yetersizlii grlr, zaten kendisi taht istemez bir ademdir. O zaman bizde Devleti ahanenin tahtna yeniden karz. Bu teklif beenildi. Sahile inildi. Fakat ne bir gemi ne bir kayk, hatta sarlp kar kyya gemelerine yardm edecek bir byk tahta paras bile bulamadlar. Padiah sordu:

 Lalam; tedbir nedir? Veziriazam: Aa Kaps'na gidip Yenieri'ye snmaktr. Bostanciba: Evet sultanm. Bu sralarda se tahta karlm olan Sultan Mustafa'y Eski Saraya getirmiler ve Valdesi ile buluturmulard. Ne var-ki nereden geldii beli olmayan bu haberle heyecana dtler. Bu haber uydu: Siz hatal i yaptnz. Sultan Mustafa'y taht'a karp Eski Saraya getirip Valdesiyle buluturdunuz fakat Gen Osman birazdan Bostanclarla buray basacak. Bunu zerine yeni Valde Sultan da yannda olduu halde padiah Orta Camie getirdiler. Orta Cami (ehzadeba Camice dahil olan padiah kbleye ynelip iki rekt mescid namaz kldktan sonra ellerini kaldrp Ey Padiahlar padiah (Allah c.c.) duam odur ki; bana zulmeden Sultan Osman' bu mescidde greyim niyazda bulundu. Hakikaten ertesi gn o camide bir araya gelmilerdir. Kerametmi yoksa tevafukmudur bilen bilir amma bildiimiz u kesindirki talihsiz Gen Osman iin kim bedduada bulunsa yerine gelmektedir. Deilmi bodurulan ehzade Mehmed Sultan da ehid cdi-mek zere iken bedduada bulunmutu. Yine biz Gen Osman'a dnelim: Padiah, veziriazam ve bostancba yaptklar meverette yenieri'yex snmann plnlarn kuvveden fiile karmaya karar vermilerdi. Hseyin Paa yanma epeyice tutan bir servet almt. Bu servetle askere baz vaatlerde bulunularak durumu kurtaracana dair samimi inanc vard. Hatta bu hususta muvaffakiyyet temini iin cann vermeye dahi hazr idi. Padiah ve veziriazam derhal yenierilerin Aa'snn yanna Aa Kaps'na sndlar. Zaten isyana taraftar olmayan Yenieri Aas (General) Ali Aa'y yanlarna arp u teklifi yaptlar. Yenieriler bu ii brakp klalarna dnerlerse, Sultan Mustafa'yda teslim ederlerse her birine elli duka altn birer para da atlas kuma ayrca yvmiyelerine de zam yapacaklarn sylediler. Yenieri Aa's bu teklifin kabul edilecek bir husus olduunu sylerkende unu unutuyordu. Bu isyan ve neticeyi ufe-ma destekliyor. Ayrca iktidar ele geiren Sultan Mustafa belki akl etmezdi amma 2. defa Valde sultan olan annesi tecrbenin verdii kararllkla, iktidarn kuvvetiyle daima ondan fazla vereceini oktan garanti etmiti. Yenieri Aas bunu hesaplamamann cezasn; bu teklifi yenierilere aklamaya baladnda urun syletmen laflaryla karlatnda szne devam etmek isterken hayatn kaybetmekle ekti. Gen Osman keke oktan lseydi de bu acl yolculuu yapmasayd. Fakat tecelli byle imi. Dn o gen padiahn emirlerini yerine getirmek iin kouanlar, bugn ona en ar hakaretleri reva gryorlard. Hele bunlardan Altncolu isimli bir uursuz, civan padiahnn baldrlarn skyor ve Osman elebi senin ne gzel baldrn varm diye krlas azndan pis salyalar aktyordu. Ey insanlar; padiahna daha mhimi halifesine byle en rezil hakareti reva gren veya bu harekete mani olmayan millete felah eriirmi? Cenab- Hakk buyurmuyormu Biz, bir milet kendi hakkndaki hkm

deitirmedike. Bizde o milet hakkndaki hkmmz deitirmeyiz. ki Padiah Bir Camii'de Yukarda yazmtkki; Sultan Mustafa, Gen Osman hakknda yapt niyazla ayn mescidde bulumay istemiti. Hakikaten de iki padiah ayn kubbenin altnda bulunmulard. Fakat ne ters bir durum; devlet idare etmeye can atan devletten uzaklatrlyor, hi bir iddias olmayan ve isteide bulunmayan devlete getiriliyordu. Gen Osman, ehzadeba camiine girdiinde amucasnn mihrabta oturduunu grd. Dardan gelen bir ses duysa pencerelere kotuunu grd amucasn bir mddet seyrettikten sonra kendini toparlayan Gen Osman, Gryorsunuz kendinize padiah yaptnz adam ne haldedir. Bu hem devleti batrr, hem de sizin birbirine dmenize sebep olup kendi ocanz sndrrsnz diye gayet tesirli bir hitabede bulundu. Gen Osman'n ehadeti Bu ksa konumay gz yalaryla bitirince, kendisini dinleyenlerde bir dalgalanma meydana geldi. Baz hassas kalb-ler bu szlerden rikkate geldi, gz pnarlarna yalar dolmaya balad, baz aksakall ihtiyarlar o yalar tutamayp inci taneleri gibi dklmesini seyrettiler... Bu srada Valde Sultann arzusuyla Davud Paa sadrazam yaplmt. Bu Davud Paa aslen bonak olup, saray niversitesi diyebileceimiz Enderun'da yetimi Rumeli Beylerbeylii ve Kapdan- Deryalk vazifesinde ksa bir mddet bulunmu daha sonra tekrar Rumeli valiliine gnderilmitir. Yirmi gn srecek olan bu sadrazamlk vazifesi, tarihin en ac vakas olan Gen Padiahn ehid edilmesindeki rol le daima lanette, anlacak ve hatrlanacaktr. Daha sonra padiahn katlinden sorumlu tutulmu ve idam olunmutur. Bu Davud Paa Sultan Mustafa'nn kzkardei ile evli olduundan ayn zamanda hanedan Osmaniyyenin damadlarndan-d. imdi ki, stanbul'un Vatan Caddesinin Aksaray'a bakan ucunda ki; Murad Paa camii n alrken bu mezarn kaldrlp baka yere tanmas gerektiinde Davud Paann mezar alm ve grlmtrki, iskeleti baszdr. Davut Paa hakknda verdiimiz bu malmattan sonra cami'de braktmz yere dnelim. Gen Osman szlerini bitirdiinde Val-desultan, sadrazama sokulup ne ylandr bu, konuturmayn; eer bir kurtulursa, bu badireden sonra hepimizin ekecei vardr yollu szlerle sadrazam yapt damadn ikaz etti. Zaten sadrazam da padiahn konumasnn gerek yenierilerde gerekse sipahilerde yapt tesiri grdnden orada bulunan Cebecibaya iaret edip kemendi padiahn boynuna geirmesini fsldad. Gen Osman, Cebecibann frlatt kemendi grnce hemen yakalad. Boynuna gemesine mni oldu. Atlan kemendi gren baz ileri gelen yenieriler katline rzamz yoktur. stelik asker ve halk bu durumu grrse maazallah bizi helak

eder, dediler. Bu kement atma ilemi bir ka defa daha devam etti isede Yenieri ileri gelenleri her defasnda bunu nlediler. Bu srada gnlerden cuma olmas hasebiyle mezzinler sl vermeye balaynca, bir an iin gnlerden cuma olduunu unutan Yenieri ve sipahi askeri Sultan Hazretlerin kati olunduunu sanarak derhal vaveylay kopardlar. Padiahmz Sultan Mustafa'dr ama ancak sultan Osman Hazretlerinin klna da hata gelmesine rzamz yoktur, salk ve selmet iinde imdilik kenarda beklemelidir. Daha sonra durum ne gsterir bilinmez diye hem fikirlerini sylerler hem de nmayi yaparlard... Kurnaz Davut Paa, yenierilere hitaben: Sizin dediinizden baka bir ey olmaz ve yaplamaz diye kahrolas azyla teminat vererek Gen Osman' ok adi bir arabaya bindirerek Yedikule'ye szde muhafaza altna almak zere gnde-riverdi. Gen ve sabk padiah durumun mahiyyetini anlam fakat gvendii hi bir yerden yardm eriemedii iin aresiz kendisine tatbik edilecek kati olaynn neviini tahmin etmeye alyordu. Gen Osman kapatld zindanda arkasn bir duvara dayanm, gzlerini kapya dikmi ve kendisinin cann teninden ayracaklara giriecekleri mcadeleyi pahalya detmeye karar vermiti. Artk sinir harbi balam, celltlar bata hin Davut Paa olduu halde hazrlklarn yapyorlar, mazlum padiah ise btn dikkatini kapya vermi onlar bekliyordu. Sevgili okuyucular byle bir an gznzn nne getirin ldrmamak iin ne byk imn sahibi olmak icab ettiini, sinirlerinin son derece salam insanlarn buna dayanabileceini phesizki idrak ederler. Hele bu padiahn ne kadar gen bir civan olduunu gz nne alrsak metanet ve hayat mcadele anlayn tazimle ve sevgiyle karlama karar almakta tereddt etmeyiz sanrm. Celltlar aniden drt kii olarak ellerinde kemendle odaya girdiklerinde karlarnda kendilerini sakin fakat ate saan gzlerle bekleyen talihsiz Osman' yumruklar skl nk tek silh abdes ve skt yumruklaryd, grdler. lk hamle eden yedii mthi bir Osmanl tokad ile yerlere serildi. birden saldrd... Gen pdiah onlarla ba ediyordu. Ne varki grnmez olan kader hkmn vermiti. Olacak olacakt ve o olacak olanda Gen Osman'n ehadeti idi... Meydandaki ekip kafalarna inen yumruklarla yerleri boylu-yor fakat onlarn yerini yeni bir ekip alyordu. Bu bir ka ekip olarak devam ettiinde Kilindir Urusu adl namerd ve eytann'TiaKpir habis karklktan istifade ederek yerde srnm gen padiahn hayalarn yakalyarak var kuvvetiyle sktnda husyelerin patlamasnn verdii ac iddetli bir feryada sebeb oluyordu. Bu feryad gen padiahn son sesi oldu... Yar l halde olan padiahn boynuna kemend geirildi ve hunhar eller onu bodu... Bu eller daha byk bir suu irtikap etmekten ekinmedi... Bu su merhum padiahn bir kulann kesilip tarihin nisyan bulutlar arasnda kaybolup gitmi ve ismi bile bilinmeyen Sultan Mustafa'nn valdesi olan sultan hanma gtrlmesi idi. urada unu ilve etmeyi hemen lzumlu gryoruz. Bilindii gibi ahali iinde yerlemi bir sz vardr ki o da udur ad km

dokuza inmez sekize bu sz misli Osmanl tarihinin en naml hanm sultanlarnan biri olan Mahpeykr Ksem Valide sultan merhume, nedense daima kt taraftaryla ele alnm ne ktlk meydana gelmise ve bu valde sultan ad olarak gemise hemen bu merhumeye izafe edilmitir. Bu klliyyen yalan ve garaz olduu gibi bu olayda da kulak getirilen valde sultan'n Ksem Sultan olmadn yukarda bildirdiimiz gibi ad tarihin nisyan bulutlan iinde kaybolup gitmi Sultan Mustafa'nn vadesi olan hanm olduunu btn akl ile anlatmaya lzum grdk. Yukardaki izahat yaptktan sonra mevzuumuza dnelim: evet ehid-i Osman Yedikule'de Rahmeti Rahmana kavutuu zaman tarihler Hicri 1031, Mildi 1622 yln gsteriyordu. dam infazndan sonra na Topkap Sarayna getirildi mutad vazifeler ifa edildikten sonra merhum Padiah 1. Ahrned Hn'n yanna defn edildi. Bu bolme kadar anlattmz Gen Osman'n hayatnn en byk mertliini tebarz ettirmeden gemeyi bir ihanet olur saydk ve onu burada belirtmeyi bir vazife bildik. Bu mertlik uydu: Merhum Gen Osman vaziyetinin ok kritikletiini grd zaman bir tek davran, bir tek szle bu ii hal edebilirdi. O da amucas Sultan Mustafa Hazretlerini ldrtrne kararyd. Eer bu karan verseydi ve uygulasayd, ne hl ii olurdu nede byle feci bir lmle karlard... Ne varki o bu yolu aklna bile getirmemiti. Halbuki ok sonra grlecei gibi 4. Sultan Mustafa, 3. Selim'i isteriz seslerini duyunca bu ihtimali ortadan kaldrmak iin 3. Selim'in cesedini hemen baranlarn nne atvermiti. tte Gen Osman byle bir eyi yapmamt. Bu onun ne kadar mert bir insan olduuna nefis bir iarettir. Yukardaki satrlarda Gen Osman'n safhai hayatn nakl ederken son olarak ne kadar mert olduunu anlatan bu mislden sonra babasnn koynunda Cenab- Hakk'n vasi rahmetine tevdi ederek Gen Osman'n gnmz iinde ksaca bir deerlendirilmesini yapmaya alallm. 1981 senesi stanbul uluslar aras festivali mnasebetiyle, Sultan Ftih hazretlerinin yadigr Rumeli Hisarnda Devlet Tiyartrosu sanatlar tarafndan icra edilen Turan Oflazo-lu'nun yazp hazrlad Gen Osman piyesi gnmz iindeki deerlendirmelerin en kalc vesikasdr. nk bu eser artk klasiklemi her zaman daha iyisi yaplmadka, Gen Osman buydu, Osmanl buydu, limler buydu, asakiri islm buydu diye anlatlacak ve ortaya konan hokkabazlk, boaz yazlklarn kahkahalarla gldren bir ortaoyunu halinde srp gidecektir. Altyz yirmi yl sren bir saltanatn en iler acs olay... Belki okurlarm diyeceklerki bu satrlarn tarih ak iinde hayatlar verilmeye allan Osmanl padiahlar ile ne alkas var... Biz diyoruz ki, gnmz iindeki deerlendirilii tarihten aldmz dersi gsterecektir. Yoksa onlar hayatlarn din-i slama elden geldiince adamlar ve phe-sizki bizlerden ok daha hizmetler vererek terk-i hayat eylemilerdir. Bizim iim artk mhim olan onlarn baardklarnn nasl yaptklarn anlamaktr, yanldklarnda nasl yanldklanrrranlarnaktr. Bu yzden bu piyesin icras gn Rumelihisar camiinde akam namazn eda

ettik, ezan okuyan zat geldi, cbbesini giydi, mihrabn nne gelip kamet getirmeye balad... Evet mezzin yoktu. Cemat ise iki gen olmak zere ben ve bir hkim aday arkadatk... Hoca efendi namazn farzn kldrnca mezzinlii ele aldk ve namaz tamamlayp tebihe getik, Hoca Efendi bir ar okuyup fatihay ekince arkama ^aktmda cami iinde cemaat olarak ben ve hkim aday arkada olarak yalnz ikimiz vardk. Bunun sebebi beyz metre tedeki Rumelihisarndaki piyesin balama saatinin tam akam namaz saatinde denk getirilmesiydi. ki gen piyesi karmamak iin tebihi bitirmden gitmeyi tercih etmilerdi. Biz de arkadala biraz hzl yryerek gidip numaral biletimizin gsterdii yere kurulduk. Piyesi binbir itiraz seslerimizin iimizde dmlenerek tamamlanmasn bekledik. Gzm daima etrafta idi. Hele perde aralarnda bin kiiyi mtecaviz seyirci kalabalnn arasnda imlerin zerine ceketini atp namaz klacak bir m'min aramaa baladm ne varki duyulan yats ezan bu aramamn bittiini ilan ediver-misti. Evet bir camide drt kiiydik, bini mtecaviz seyirci o gn akam namazn acaba nerede klmt. Demek ki, o akam ecdadnn hayatn ve tarih sahifelerini iki saatlik piyesle anlatmaya alan oyuna drt namazl gelmiti. te bu yukarda anlattklarmz ayni ile vaki olup, cemaatn bu sanat olaylarna lakayt oluu, meydann nasl bo brakldnn kesin delilini tekil eder. Bir de bu festival bitene kadar mukaddesat gazetelerin yazarlarnn bir yazsn dikkatle aradm fakat ne mmkn, bir kalem bile dokunduran olmad... Piyese gelince, bir kere devlet tiyatrosu san'atlar hakikaten rollerini fevkalde bir baaryla oynadlar... Hakikaten gzel ve kuvvetli birer sanat olduklarn gsterdiler, elden gelmez ki, en suzili vak'a, yazan tarafndan bir komediye evrilmiti. Artist elindeki metini oynar onu deitiremez. Hele rol datmnda eyhlislm Esad Efend merhumu kavukluya kan bir tarzda takdim eden sahneye koyucu herhalde din adam ile arasna koyduu almaz duvar o eyhlislm yorumlamasyla aklamak istiyordu. Yalnz birde unu unutmamak gerekir ki, bu piyesin yneticiliinde Ycel akmak'lnn olmay menfi bir piyesi seyretmemize sebeb olmutur. Televizyonda byk bir alka ile seyredilen 4. Mu-rad piyesi Turan Oflazolu'na ait olmasna ramen, iki sahneleri hari gzel olmas Ycel akmakl yneticiliinin mu-vaffakiyyeti gibi grld bize.. Gen Osman merhumun gnmz iindeki deerlendirmesini yaptktan sonra, i ie vermeye altmz Sultan 1. Mustafa'nn 2. clusunun encamna dnelim. Sultan 1 Murad (Hdavendigr) Hazretlerinin Kosova sahrasnda imi olduu ahadet erbeti ne de olsa kfir elinden olmutu. Onaltnc Padiah Gen Osman ise ahadet erbetini kendi askerinin ve hanedan damad Davud paann elinden tatmt. Acaba bu ehid edilite Gen Osman'n himi dahfi yoktu? phesizki insanlar hatadan mnezzeh deildir. Gen Osman ise beerden ayr deildi. stne stlk gayet ateli bir mizaca sahip olmakla beraber nklp bir kafa tad yapmak istedii ilerden anlalr. Fakat bu inklplar o toplumun inanlar ile ters derse, inklplk deil, zorbalk olur.

Gen Osman; ceddi Orhan Gaz Hazretlerinden kendi zamanna kadar geen asrlk zaman iinde, Yenierinin byk bir liyakatla taht- Osman'nin nnde etten ve kemikten bir dvar olup, muhafzln icra ettii gzden kamaz bir vak'adr. Bu byle iken ceddi sultan nc Mehmed'in snnet dnnde sanatkrlarn gsterdii mkemmel gsterilerden holanarak dileyin benden ne dilerseniz Kelmn syleyen 3. Murad Hn'n bu san'atlar yenieri kayd ederek, bu orduya asli unsurlarn dndaki insanlarla birletirerek bozduunu gz nne alarak bunu toptan yok etme yerine, islh etmeye almas gerekmezmiydi? Sonra Hocas mer Efendinin bahsettii gerek Msr askeri gerekse Anadolu askeri daha babas Ahmed Hn zamannda asilerden deilmiydi? phesizki yenieri eski satvet ve saffetini kaybetmiti, bunu datmak slah etmekten daham kolay zannetti. Tek evlilik meselesi diye tutturunca dinin msaade ettiine ters d-i? te btn bunlar dengeleyecek politika eyhlislm Esad efendinin tavsiyeleri idi. Ne varki Gen Osman, Hocas mer Efendiyi dinlemekle kendi sonunu hazrlamt. Tasavvuf erbab bir kere daha pozitivistlere gaalip geliyor, eyh eli tutann daha kazanl kacan bir kere daha gzler nne seriyordu... Sultan 1. Mustafa'nn ikinci defa tahta gemesinden sonraki durumu izaha geelim. Sultan Mustafa'nn ikinci defa tahta gemesini mteakip eyhlislm Esad Efendi, Damad Gen Osman'n kendisini dinlememesine ramen elim olay dolaysyle meihat makamna uramad. Naima tarihi, Esad Efendinin cenazeye gelmediini yazarsa da Fezleke'de ise cenazeye geldii yazldr. Ayrca padiahn cenaze namazn kldran Zekeriyazde Yahya Efendi ok manidar bir konuma ve yrekler paralatan bir dua ile treni bitirince cenazede olanlarn ve Esad efendinin alad menkuldr. Esad Efendinin yerine eyhlislmlk makamna Zekeriyazde Yahya Efendi tayin olundu. Babasda eyhlislmlk yapm olan Yahya Efendi, ir ve nktedan bir zat idi. Bu ilk eyhlislml bir sene kadar srmtr. Daha sonraki iki sefer gelmi olduu bu makamdaki hizmet sresi toplam olarak yirmi sene srmtr. Seksen yanda vefat ettii zaman deveti liyye sz tutulur bir limini kaybetmi oluyordu. Sultan Mustafa evvelinde ve ahirinde hi mi hi istemedii padiahlk vazifesi zerine yklenince altndan kalkamayacan bildii bu iten kurtulmak iin sarayn odalarnda dolayor yeeni Gen Osman' Osman neredesin gel beni bu ykten kurtar diye feryad ediyordu. Buna mukabil sultan Mustafa'nn Validesi ve damad Da-vud paa iktidarsz bir iktidar meydana getirmilerdi. Yenieriler bir gn Davud Paa'nn konann nne gelmiler ve Sultan Osman' niye katlettin diye bartlar. Davud Paa: padiahmz Mustafa Hn'n fermanyla diye cevap verince ekilip gittiler. Simdi de sipahiler ayaklanm hesap soruyorlard. Hemde biraz da olsa

haklydlar nk padiah katili diye halktan tepki gryorlard. Yenieriler de ayn sebeble bu ayaklanmaya itirak ettiler. Hep bir azdan Bize padiah katili diyorlar, darda gezemiyoruz diye barmaya baladlar. Ve ilve ettiler: Kim bu menfur ii yaptysa yakalanp hesab grlsn. Bu istekler saraya duyuruldu. Ne varki Erzurum Beylerbeyi Abaza Mehmed Paa Gen Osman'n kann bahane ederek nne gelen Yenieri'yi padiah katili diyerek ldrp baka bir kanunsuzluk irtikb ediyordu. Bu Abaza Mehmed Paa, mehur Kuyucu Murad Paa merhumun Celli isyanlarn bastrmaya alt srada Abaza'nn ok gen olduunu gren Damad Halil Paa'nn tavassutuyla kendisine balad bir delikanl idi. Bu Abaza Mehmed Paa, Yenierileri drrken acaba Celli tenkilinin intikamn m alyordu? burasi mekktr. phesizki Gen Osman merhumu bir gurup yenieri ehid etmi ve trl rezillikler irtikp etmiti. Fakat bunun sorumlusu olarak Erzurum'da veya surda ve-burda olan yenierimiydi? stanbul'daki yenierinin oda bir blmnn siyasi manevralar yznden irtikp ettikleri suzili vak'ann msebbibi olarak Anadoludaki Yenierinin ldrlmesi ne derece doru bir itir. Bunu insaf ehline sormak gerekir. Bu nmayilerin tek faydas Sadrazam Davud Paann azledilmesi oldu. Greve Mere Hseyin Paa tayin olundu. Ne varki bu deersiz adama sadaret ancak bir ay nasib oldu. Mere Hseyin Paann yerine Lefkeli Mustafa Paa tayin 'undu. O da ancak krkbe gn vazifede kalabildi. nk askerin yeni bir istei ve eyhlislmla yaplan ksa bir m-avereden sonra Vezareti uzma makam Grc Mehmed Paa'ya tevcih edildi. Bu iler phesizki, Sultan Mustafa Hazretlerinin bilgisi dnda cereyan ediyordu. Onun tek meguliyeti yeeni Osman' bulup taht Osmaniyi sahibine devretmekti... Bu srada Damat Kapdan- Derya Halil Paa Akdeniz'den dier bir filo ile Karadeniz'de Osmanl sancaklarn dolatran Recep Paa yapt bir sava neticesinde beyz Kazak askeri esir ile Dersaadete geldiler. Bu geliler stanbul ahalisini ve devleti bir mddet oyalad isede Grc Mehmed Paa'nn sadaretide yirminci" gnde noktalanm yerine yine Mere Hseyin Paa tayin olunmutu. kinci sadaretine oturan Mere Hseyin paa Damad Halil paann Abaza ile mektuplap isyanna son verdirmesini istedi. Halil paa evlad manevisi olan Mehmed paaya bu mektubu nasihat dolu olarak gnderdiysede bir i kmad. Bu arada yeniden ayaklanan Yenieriler eyhlislm Yahya Efendiye bavurup, Sultan Osman'n katilleri iin lm fetvas istediler. Yahya Efendi, onlar idare ettii srada Sultan Mustafa'dan geldii sylenen bir hatt hmayun okundu. Ben sultan Osman ldrlsn demedim, katiller bulunup cezalandrlsn mealindeki hatt hmayunun birincisinde olduu gibi sultan Mustafa'nn habersiz olduunu sylemee bilmem lzum varmdir? Bata Davud paa olduu halde btn katiller ksa zamanda yakaland. Sultan Mustafa'nn kzkardei, Gen Osman'n halas Damad Davud paann ismi tarih sahifelerinde maalesef yer almayan hanm kocasn kurtarmak iin ok gayret

sarfetti ise de adalet yerini buldu. Kilindirurusu, Altncolu, Cebeciba da ayn akibetlere uradlar. Kuvvetli rivayetler bu yukardaki olaylarn Grc Mehmed paa sadareti zamannda cereyan ettii eklindedir. Dorusuda budur. nk Mere Hseyin paa bu nemli ii halledecek kapasitede deildi. Ayrca son sadareti bir ay srd iin zaman olarak da kfi gelmemektedir. Mere Hseyin paa son sadareti olan bir aydan sonra yerini Kemanke Kara Ali paaya brakmak mecburiyetinde kald. Kemanke Kara Ali paa, eski sadnazamlardan Grc Mehmed paa ve Kapdan Derya Halil paa ile mavere edip, hi bir fonksiyon icra etmemek iin ii delilie vuran sutan 1. Mustafa'y hledip geldii odaya gnderrne karar aldlar. Bu karar tatbik iin tek engel clus bahii oluyordu. Yenieriden bahi almayacaklarna dair sz aldktan sonra hl kararn tatbike Sultan Mustafa'y istemedii tahttan azat ettiler. Sultan Mustafa taht'tan indirildiinde otuziki yana varmt. Hicri 1048, Mildi 1639 ylnda vefat ettiinde krkdokuz yana girmiti. Yeeni 4. Murad'n saltanat iinde ehzade ldrlmesine ramen kendisine dokunulmamtr. Sultan Osman ve Sultan Mustafa'nn hayatlarnn anlatlmas bu satrla noktalanm oluyor. Cenab-i Mevl her ikisi-nede rahmet eylesin. Amin. sultan i. Mustafa'nn hanmlar ve ocuklar Bu padiah 3. Mehmed'in olu olup, annesinin ad bilinmemekle beraber 3. Ahmed'in, 4. ei olduu ve Abaza milletinden olduuna dir kuvvetli ihtimal vardr. Mustafa tecenn-nn etmiti. Aabeyi 1. Ahmed tahta getiinde, ok merhametli bir kimse olmasndan dolay hayatna dokunmad, stelik; veraset kanununda yapt deiiklik hasebiyle hanedann enyal erkek yesini tahtageer kaidesine ii balamt. Bu sebeble tahtn vrisi saylmas ve Gen Osman'dan da yaa byk olduundan, taht'a karlarak padiahlna biat olundu. ki defa tahta kan bu padiahn izdivalar hakknda bilgi yoktur. ocuu olup olmad hakknda da malumat bulunmamaktadr. Yalnz ilk ocuksuz padiah diye ananlar vardr. 1. Mustafa'nn Sadrazamlar Ve eyhlislmlar 1. Mustafa; veraset kanunu deiikliiyle geldii padiahl asla istememi, kiminin deli, kiminin mecnun dedi-i, kiminin ise vel dedii bu padiah, tahta ktnda sadnazam olarak vazife banda biraderinden kalma sadrazarn Hali! Paay bulmutu ve taht istemeyen adamn sadrazamla uraacak vakti mi olur misli, o tarafa hi bakmad. Bu padiahlk dneminin 1. devresinde bu sadrazamla ve devlet uras saylacak, hayli tesirbulunan recul yni devlet adamlarnn ittifak reyile vazifeyi biraktrlmasi ynne gidilmesi kararlatrld. Bylece drtay kadar sren bu sre iinde tek sadrazamla iktifa etmi oldu. Daha sonra fcia-i gen Osman vaka'sindan sonra tekrar Osmanl tahtna clus etdi. Bu srada trihler 19/ma-ys/1622'yi gsteriyor ve makam- sadaretde 59.

Osmanl sadrazam Dver Paa bulunmaktayd. Buna daha dorusu yukarda, verdiimiz trihde Dilver Paa ile 60. sadnazam Dmad Kara Dvd Paa halef selef oldular dersek daha doru bir izah yapm oluruz. Bu paa 25 gn sren sadareti sonunda 13/haziran 1622'de sadareti Merre Hseyin Paaya brakmak mecburiyetinde kald. Merre Paann sadaret dnemi de 25gn srd. Bunun yerine 8/7/1622'de Lefkeli Mustafa Paa mhr hmayuna sahip oldu. 2 ay, 14 gn vazife ifa etdikten sonra 21/eyll/1622'de Hadim Mehmed Paa veziriazam oldu. Bu ztn dnemi de 4 ay, 14 gn srebildi. 5/2/1623'de Merre Hseyin Paann 2. sadareti balad ve 29/8/1623'e kadar 6 ay, 23 gn srd. Bunun yerine Ispartal Kemanke Kara Ali Paa sadnazam oldu, ancak 1. Mustafa'nn i gremez hli devam ettiinden ilk dnemde olduu gibi, ricl-i siyasiye hl edilmesinde ittifak etdiler. Bu sebebden Ali Paa'nn Mustafa hn'a yalnz 11 gn hizmet ettii olmutur. Bylece 1. Mustafa sadnazam olarak iki defa ayn ahs olmasyla alt zt ile almak ans bulmutur. 1. Mustafa dnemieyhlislmlanna gelince; Sultan Mustafa taht- Osmaniye ktnda Hocazde Mehmed Es'ad 2/7/1615'de geldii makam- meihatde bulunuyordu. 33. eyhlislm olan Esad Efendi bu vazifede 21/mays/1622'ye kadar kald. Bu arada 1. Mustafa'nn 3 ay, 4 gnlk dnemin de eyhlislm olarak kendisine yardmc oldu. Sonra da Damad, Sultan 2. Osman'a dini maviri olarak makamnda ipka olundu. Nihayet feci Osman'iden sonca yeniden tahtn sahibi olan 1. Mustafa'ya, sadece iki gn hizmet verdikten sonra yerine; Ankaral Bayramzde Zekeryya Efendinin olu Yahya Efendi 34. eyhlislm olarak makam- meihate geldi. Bu ztn ilk eyhlislml; 1 sene, 4 ay, 14 gn srd ve 4/10/1623'de sonulandn da Sultan Mustafa'nn 2. defa padiahlktan olmasnn zerinden 24 gn gemiti. Ezcmle sylemek icb eder ise; Sultan Mustafa'nn birlikte alt eyhlislm says, bir zt iki defa olmak zere defa eyhlislm deitirmek, topu toplam iki ztla ii gtrmtr. Sultan 2. Osman(Gen)'n Hanmlar Ve ocuklar Sultan 2. Osman; amucas Sultan 1. Mustafa'nn tahttan dirilmesi zerine 16. Osmanl padiah olarak vazifeye badnda 13 yalar civarndayd. lk izdivacn; Pertev Paan torunu olan Aye Sultanhanmla yapmtki, kzn anne raf da Yavuz Sultan Selim'in ahfadndandr. lk izdivacn kabinde 1 ay sonra 2. izdivacmda eyhlislm Mehmed ,s'ad Efendinin kerimesi Akile Htn ile yapmtr. lk han ile 4 ay sren evlilii, 2. hanmla da 3. ayn iindeyken padiahn taht'dan indirilmesi ve peinden ehid edilmesi bu gen gelinlerin dul kalmalarna sebeb oldu. Aye Htn ilelakal baka bilgi bulunmazken, Akile Hatun, kocasnn eadetinden 6 ay sonra, ikiz olan ehzade Mustafa ve Zeyneb .ultanhanm dnyaya getirmitir ancak daha sonra, Rumeliazaskeri Ganizde Nadiri Efendi ile izdiva yapmtr. 1607loumlu Akile hanm, bu izdivac 20 yanda yapmt. Sene

3e 1627 idi. ocuklarn ikisi de bir yann peinden vefat itmiler ve Dedeleri, Sultan 1. Ahmed'in trbesine defnolunnulardr. Gen Osman'n Sadrazam Ve eyhlislmlar 56. Osmanl sadrazam Halil Paa grevinin sene, 3 ay, }. gnn idrak ederken meydana gelen tahttaki deiiklikte Mustafa gitdi, Osman geldi. Bylece 2. Osman dier deyimle Gen Osman'n ilk sadrazam Halil Paa olmutur. Bu ztn sadareti, 18/1/1619'da bittiinde 2sene, 3ay, 2gn srm-:. Yerine Gzelce Ali Paa geldi. 1 sene, 2 ay, 17 gn sren sadrazaml bittiinde trihler, 9/3/1621'i gsteriyordu. Ohrili Hseyin Paa'nn sadarete getirilmesi 6 ay, 9 gn srd ve yerini padiah 2. Osman'n son sadrazam Dilver Paa ald. Bu sadaret de, 8 ay2 gn srmtr. Trih, padiahn ayn zamanda tahtndan indirildii trihi gstermektedir bu 19/5/1622'dir. Bylece 2. Osman'n istihdam ettii sadr-azam drt zt'dr. Bunlarn biri, Amucas Sultan 1. Mustafa'nn tyin ettii zt olan Halil Paadr. eyhlislmlara gelince; Gen Osman; tahta ktnda maka-m- meihat de Hocazde Hac Mehmed Es'ad Efendi bulunuyordu. 2. Osman'n Yedikule'de ehid edilmesinin, bir gn sonrasn da in-fisal eden Es'ad Efendinin yerine de Yahya Efendi getirildi. Mehmed Es'ad Efendinin meihati 6 sene, 10 ay, 20 gn. srmt. Bylece; 2. (Gen) Osman dnemi de tek eyhlislm i!e gemiti.

SULTAN 4. MRAD ........................................................................................ 2 lk Dneklik ................................................................................................ 2 Iran Gailesine Doru ................................................................................... 2 Bir mha Hareketi ........................................................................................ 3 Hal Zihniyetinin D Kapya Yklenmesi ................................................. 4 Oyalama ...................................................................................................... 6 ki Ate Arasnda......................................................................................... 6 Damad Halil Paa'nn kinci Sadareti........................................................... 7 Hsrev Paa'nn Sadareti ............................................................................. 8 Yemen Meselesi .......................................................................................... 8 Krm Gailesi ............................................................................................... 8 Aziz Mahmd Hda Hz.Lerinin Vefat....................................................... 8 Hsrev Paann ran zerine Seferi ............................................................. 9 Hsrev Paa'nn Azli.................................................................................... 9 Son htilal .................................................................................................. 12 Recep Paa'nn Katli .................................................................................. 13

Sinan Paa Kk nnde Yaplan Yemin ................................................ 13 Temizleme Hareketi .................................................................................. 13 Bir Yangn Ve Ttn Yasa ..................................................................... 14 eyhlislm Katli ...................................................................................... 14 Revan Seferi Ve Memleketin Tanzimi....................................................... 15 Badad Seferi ncesi ................................................................................ 16 Hekimbann lm................................................................................. 17 Tayyar Mehmet Paa'nn Sadareti.............................................................. 18 Bagdad nnde ......................................................................................... 18 Badad'dan Dn ..................................................................................... 19 Sultan 4. Mrad'n Vefat........................................................................... 19 Sultan 4. Murad'n Hanmlar Ve ocuklar............................................... 20 4. Murad'n Sadrazam Ve eyhlislmlar ................................................ 20

SULTAN 4. MRAD Babas: Sultan I. Ahmed Han Annesi: Ksem Mahpeyker Sultan Doum Tarihi: 1612 Vefat Tarihi: 1640 Saltanat Md.: 1623-1640 Trbesi: stanbul'dadr. Sultan 1. Mustafa Hn' ikinci defa odasna gnderen ve taht ile alkasna kestiren ve elinden tuttuu Sultan Ahmed cennetmekn merhumun nc ehzadesi Murad' Sadrazam Kemanke Ali paa, eyhlislm Yahya Efendinin yardmlar ile devleti aliyyenin tahtna oturtmu ve bylece dnyann o zamanki 1 numaral devleti olan osmanl devleti ve dnya iin yepyeni bir devir balam oluyordu. Boaziinde 1612 miladi ylnda doan Sultan Murad Hn, taht'a getiinde Hicri 1032, Miladi 1623 ylyla birlikte henz oniki yan ikmal etmemiti. Taht'a getiinin ertesi gn snnet-i hitan merasimi yaplm ve snnet olmasndan be gn sonra da kl kuanma merasimi icra olundu. phesizki bu kadar kk bir ocua bir naib lzmd. te o nib henz 28 yanda olan ve Osmanl tarihinin en nemli Sultan hanmlarndan olan Ksem Mahpeyker Valide sultand. slm tarihinin en uzun mrl devletini srdren bu hanedan, oniki yanda bir padiah ve yirmisekiz yanda gen bir anneye kalmt. unu hi unutmamamz gerekirki; gnmzde alelade bir aile dahi evin reisini kaybettiinde gen bir anne ve ocuk geride kalsa, hayatn maddi ve manevi zorluklaryla ne kadar byk bir bouma sergilemektedirler. Byle bir aileye yardm eden, yol gsteren olmazsa, naslki netice pek vahimdir, ite devleti aliyye'de ocuk yata bir padiah ve gen bir kadna kalmt. .te o gnlerin devlet adamlar bu devlet gemisinin devam iin gayret gstermiler, kimileri ise ihanet erbab olduklarn hatta zirveye gz diktiklerini dahi gstermilerdir. Kemanke Ali Paa, zaten taht'ta gz olmayan Sultan Mustafa'y yerinden almann ve Sultan Murad' taht'a geirmenin vastas olmasn hazmedememi, iyice marmt. lk Dneklik Yenieriler, st ste aldklar clus bahii mnasebetiyle Sultan 4. Murad'n taht-i saltanata iclasnda bahi istemeyeceklerine dair sz verdikleri halde, az bir mddet sonra clus isterk diye tutturdular. kimilyon osmanl altn bulan mebla saraydaki altn tabakalar ve tepsiler eritilerek karland. Sadrazam Kemanke Ali paa, eyhlislm Yahya Efendi'yi grevinden azlettirdi. Allah'dan yeni gelen zt merhum ehid Gen Osman'n kaimpederi,

eyhlislmolu eyhlislm Esad Efendi idi.. Neyse, ok deerli bir zt iie ondan belkide daha deerli bir zt nbet deitirmi oluyordu. Iran Gailesine Doru Eski vazifesi Badat subal olan ve Bekir Suba olarak anlan cesur, kurnaz bir adam vazifesi srasnda temin etmi olduu servetin verdii imknlarla, eyalet Beylerbeyi Yusuf paa'nn askerine kumandan olmu ve bir subayn Simav kazasna vergKtoplamak iin gndermiti. Ne varki; Dvan bunu haber alr almaz drtbin yenieri ve bin Azap askerini Bekir Suba'nn takibine gnderdi. Bekir Suba'nn amansz dman Azap Aas Mehmed Aa, Bekir Suba'nn yokluundan istifade ederek Badat Beylerbeyliinin asli grevlisi Yusuf paa ile anlaarak ani bir taarruzla ehre girmek ister. Fakat Bekir Suba'nn olu Mehmed durumu haber alr almaz ehrin kaplarn kapad gibi toplanda Azap Aas ile Yusuf paa'nn askerinin zerine tevcih eder. Dier taraftan Simav kasabasnda kendisini yakalamaa gelen kuvvetleri kesin bir malubiyete uratan Bekir Suba ehrin nnde Yusuf paa ve Azap Aas Mehmed'i grnce onlara hcum eder. iki ate arasnda kalan Yusuf paa ve Azap aas ki gn dayanabilirler ve neticede sava Bekir Suba'nn kesin galibiyeti ile hitam bulur. Bu ana baba gnnde Yusuf paa bandan ald bir yarann neticesinde ehid olur. Azap Aas Mehmed Aa ise ki oluyla birlikte Bekir Suba'ya teslim olmutur. Fakat bu teslim olu lmlerden lm beenmekten farkszdr... Bekir Suba, bir sandaln iinde Azap Aas ve iki olunu zincirlerle balatr, kkrd ve katranla iini de bir gzel doldurup ateletir ve Dicle nehrine salar. Sandaldan gelen yrek paralayc feryadlan, ty kprdamadan iitilmez oluncaya kadar dinleme ve seyretme gaddarln gsterir. Bu elm hadiseden sonra hi sklmadan Dvana bir istida gndererek Badat Valiliinin kendisine tevcihini hamil ferman- padiah'nin gnderilmesini talep eder. Dvan bu talebi red ve Badad Vali'liine Sleyman paa'y nasb etmi-sede bu paa red ettiinden, Diyarbakr Beylerbeyi Filibeli Hafz Ahmed paa Badad zerine serdar tayin edilmi kfi miktar asker verilerek Badad' zaptu rapta almas emrolun-mutu. Hafz paa, lk hamlede muvaffak olamadysa da ikinci defasnda rakibini perian etmitir. Ne varki muhasaradan kurtulan Bekir Suba, ran ahna bavurarak, Karcla Hn'la bir takm anlamalar yapm mezhebi i'ya hizmet edeceini ve bunun nianesi olarak da Badad' kendilerine teslim edeceini vaad etmiti. ran ah bu durum karsnda Bekir Suba'ya yardmc ve muhafz olarak yz kiilik bir askeri birlik gndermiti. Bu srada Dvan'dan gelen bir emir insan ldrtacak gibi idi. Badad Beylerbeylii Bekir Suba'ya verilmitir. Kendisine tebli oluna... Hafz Paaya den emri yerine getirmekti. O da yle yapt. Bekir Suba bu haberi alnca; Karcla Hn'a kendisinin emeline nail olduunu, bu husustaki yardmlarn unutamayacan bildirdi ve bunun nianesi olarak ah'a verilmek zere bir

takm hediyeler takdim ederken Karcla Hn'a da hediyeler sunmay ihmal etmedi. Ayn zamanda da Hafz Paa'ya Badad'dan ekilip gitmesini, nk halkn bu ordudan ekindiini syledi. Hafz Paa, ordusuyla Mardin taraflarna ekilmek zere yola koyuldu Bekir Paa; ki, dvan kararyla paa'la terfi etmiti. Bunu da halka tellallarla duyurdu. Karcla Han, Bekir paa'ya yaptnn doru olmadn gnderdii bir eli ile hatrlatt. Bekir paa; bu hatrlatmaya cevap olarak kalenin toplarn ran'llann zerine doru ate-liyerek verdi. te yandan ah Abbas yava yava Badad nlerine gelmiti. ah Abbas'n Badad nlerine gitmekte olduunu istihbar eden Hafz paa, Krdistan Beylerbeyi Kr Hseyin paay Badad'a yardm etmek zere yollamt. nk kendisi o srada Abaza Paa gailesi ile megul idi. Kr Hseyin paa Badad'a yardm etmek zere giderken nne Karcla Han komutasndaki iran askerleri kmt. Yaplan savata Hseyin paa Krmz Hana ekildi. Bu ekili phesizki bir malubiyete urama korkusundan ileri gelmiti. ranllar Hseyin paa'ya bir anlama teklif ederek kendisini bu badireden kurtulma midine sevk ettiler. Bu mid ilk nce bir gafillik meydana getirdi. Bu gafletin netice-,/si bir basknla bata paa olmak zere btn askerin kellelerinin ahn ayak ucuna atlmasna sebeb oldu. Tarihler o srada Hicri 1032, Mildi 1623 yln gsteriyordu. Sadrazam Kemanke Ali paa; paa yapt Bekir paa'ya erzak ve mhimmat gndermemi, ranllarn taht muhasarasna giren Badad beinci ay doldurunda alk had safhaya gelmiti. Artk geceleri halk Badad ehrinden gizlice kayor, iranllarn iine karveriyordu. Bekir paa'nn olu Mehmed ise ran ah ile gizlice anlam kendisi Badad valisi olduu takdirde gece yans kalenin kaplarn ap ahn askerlerini ieriye almay vaad etmiti. ran ah da bu vaade Badad valiliini Mehmed'e vereceini ifade etmiti. Nitekim gece yans olunca hain oul, kapy am ve Badad' aceme peke ekmiti. Alk ve mitsizliin verdii yorgunlukla derin uykuda olan Badad halk sabah ezaniaryla uyandnda, ehrin artk ahn olduunu gryorlard. Halk arm ne olacan dahi dnemezken propagandann en tesirlisini kurnaz ah hemen ortaya atvermiti. Bu bir aff umumi idi. ah kendisine mukavemet eden btn herkesi affediyor, askerine ise kimsenin mal, can ve rzna halel gelmemesi iin tellallarla ilan etme alicenapln! gsteriyordu. Bekir Paa, ahn huzuruna zincirlerle bal olarak gtrldnde yol boyunca acaba olum ldmu? Hi bir haber alamadm diye dnyordu. Karsna kt ahn yannda duran kendi olu Mehmed'den bakas deildi... Hatta ah hi azn amad halde olu babasn azarlyor, aha verdii szden dnmenin akibetini gr, diyor ve hayatn kurtarmak istiyorsan hazinenin yerini syle diye tehdit etmekten ekinmiyordu. Bekir Paa bu durumu grnce, tasavvuf! bir tabirle syleyelim Dili lal oldu akl mat adeta talat, ne duyuyor, ne gryor ne de cevap veriyordu.

Kendisine hapishane mesken oldu. Hem de zincirlere bal olarak... . Bir mha Hareketi Badad ehri ahn idaresinin eline getikten bir ka gn sonra sokaa kma yasa ilan edilmi ve ehir bir bir evlere girilerek hem nfus saym yaplm, hem de silah namna ne varsa nizam icab denerek alnmt. Saymdan ok ksa bir zaman geince ehrin zenginlerinden snnl olanlar, bir hafta sren amansz ikencelere tabi tutularak servetleri sy-lettirilmitir. Bu arada Hz. Hseyin (R.A.) Efendimizin trbe-dar; ah Abbas'a bir defter vermi ve bu defterde ismi yazl olup Snnlikten mezhebi i'ya geenler hayatlarn kurtarmlar gerisi kamilen ehid edilmilerdi. Bunlarn iinde iki zt ki; biri Badad kads Nuri Efendi dieri Camii kebir ma m mer Efendi dik, u artla kurtulmalar teklif edilmiti: Hz. mer (R.A.) ve Hz. Osman (R.A.) Efendilerimize svmeleriydi. Bu iki zt byle en'i sz sylemektense ehadet erbetine raz geldiler ve orackta birer iple hurma aacna as larak ehid edildiler. (Bu yazdmz blm inanlmaz bir iddia gibi addedilir diye bir iki kaynak vermeyi lzumlu grdk: Tarihi Ebul Faruk yazan Mehmed Murad cild 5, yine smail Hakk zunarl TTKY3. c. 1. Ksm ve yine Tarihi Si-yasiyye cild 2 Sadrazam Kmil paa) Ayrca mam-i Azam Ebu Hanife ile Gavsulazm Abdlkadir Geylnl Hz. ierinin kabirleri tahrib olundu. Bir mddet sonrada Bekir paa'y bulunduu hapisten -kar'p, aynen Azap Aas Mehmed aaya yapt gibi, onuda kkrt ve katran dolu bir kaya baladlar Diclenin aknts-' na braktlar. te yapt aynen bana geldi Bekir paann... Btn bunlar kl kprdamadan seyreden, Bekir paa olu Mehmed'e bir bak frlatan ah Abbas; babasna byle iha-ned eden bana ne yapmaz dncesine vard. Az sonra onu srgne yollatt. Yolda kamay denemeye kalkan hayrsz evlt acem klcyla hayatn kaybediverdi. ah Abbas, snnilere gsterdii nefret verici halden sonra, o muhterem zatlar yni mam- Azam ve Gavsul Azam'n kabri zahirlerin telvis ve tahrib etmenin cezasn manevi to-kadlarnn maddi sillesini atacak olan 4. Murad'n bilenmesine ve daha abuk iktidar sahibi olmasna yardm ettiini acaba farkndam idi? Badad'dan ypla kan ah Abbas, Musul'a oradan Nusaybin ve Mardin'e gelerek byk zulmler irtikab etti. Bab-aliden gelen emir Hafz paay oralara koturduysa da Hafz paa her gittii yerde bir kan gl ve yklm, yaklm ha-nmanlar buluyor, ranllar ise svm oluyorlard. Badad'in ranllarn eline getiini gerek valde sultandan gerekse padiah hazretlerinden saklayan Kemanke Ali paa kk ocuk yerine koyduu padiahn Bostanciba diye seslenmesini glmseyen nazarlarla dinleyip seyrederken ocuk, padiahlk oynuyor diye iinden geirirken kollarn kavuturmu emri padiahiyi bekleyen bostancbaiya Al kellesini diyen ses ayaklarn suya erdirdi amma ne are i iten gemi kelle inmiti. eyhlislm Esad Efendi'de fetvay vermiti bile.

Kemanke Ali paadan sonra 1. Mustafa zamannda tandmz Mere Hseyin Paa sadaret kaymakamlna talib olmu ve vazife istenmez, verilim dsturunu inediinden o da canndan olmutu. Yeni Sadrazam erke Mehmed Paa ayn zamanda serdr- Ekrem sfatylada mcehhez klnm Abaza isyann tenkile gnderilmiti. Hal Zihniyetinin D Kapya Yklenmesi Salam bir bnyeye saldrmak hi bir zaman akll bir davran olmaz. te bunu daha o zamandan kefeden hal zih-niyyeti merkezi idareden uzak Tunus, Cezayir ve Trabiusgarb eyaletlerini hasta uzuvlar olarak semi onlarla bir takm antlamalar ve ikili mnasebetler kuruyordu. Bu devletler gerek ngiltere gerekse Fransa'dan bakas deildi. Gayet ta-biidirki bu iki devlet kaypak ve hedef politika bakmndan bu gn bile gl devletlerden saylr. ngiltere ve Fransa yukarda verdiimiz kylarda gemilerinin soyulduunu iddia ediyor ve Osmanl devletine bunlar madem sana ballar bunlar durdur, diyor sonra yine onlara kendilerini soyduruyordu. Bunun bir iki defa meydana gelmesinden sonra oralardaki mahalli idarelerle ze! anlamalar yapyordu. Bu durum o blgelerin Osmanl nfuzundan kp, kendini bir ey zannetmesi ve bat emperyalizminin yemi olmas demekti. Devleti aliyye Sultan Abdl Aziz Han zamannda ki; kten bir evvelki duraklamadr, Msr'n Avrupa devletleri ile flrt etmesine bile msaade etmiyordu. Sultan Murad gibi elik iradeli, bitirici peneli bir padiahn devrinde ise bu d yaklamalar nlenemiyordu. Muktedir olan iktidar olur grnn ok bariz bir tezahrdr bu vaziyet. Bunun sebebi dou hududlarnda ran, ite ise Sultan Gen^ Osman'n intikamn alacam diye tutturan Abaza pa-ayisyan idi. Abaza paa ly o kadar karmtki; Sivas'ta topu ve cebecilerin beikteki ocuklarna varncaya kadar kati eylemiti. Abaza paa kuvvet toplaya toplaya stanbul'a intikam almak zere yola kmt. Sadrazam erke Mehmed paa ise Tokat'a gelmiti. Kayseri nlerinde iki ordu karlam, sonunda Abaza paa Erzurum'a kamt. Sadrazam paa ise yeniden Tokad'a dnmt. Bu arada ise byk lim eyhlislm Esad Efendi Hakk'a yrm yerine ise byk mutasavvf ve ir Yahya Efendi yeniden eyhlislm olmutur. Bu arada erke Mehmed paa'da tutulduu hastalktan kurtulamayarak vefat etmi mesnedi sadaret Filibeli Mezzinzade Hafz Ahmed pa-a'ya tevdi olunmutu. Cennetmekn Sultan 1. Ahmed Hn'n Edirne ormanlarnda avlanmas srasnda etrafndaki silahl adamlar ile kar-s-na kan Krm Hanlar varislerinden Mehmed Giray hapiste bulunduu Yedikule zindanndan mehul bir ekilde Sultan 1. Mustafa zamannda firar etmiti. Bu firardan sonra ise siya-seten Mehmed Giray'n Krm Hn'lina tayini kararlatrlmt. Bir mddetten beri ah Abbas nezdinde mlteci olarak bulunan ahin Giray ise Krm'a dnm ve ona'da Kagaylk verilmiti. Bilindii gibi Kagaylk, Krm'da Hn'n yardmcln aksettiren bir vazifedir. Mneccimlerden biri ismi ku isimlerinden

olumu birisinin dnyaya hakim olacan ifade eden bir kehanet ortaya atmt. ahin Giray bu kehanetin kendisini kast ettii batl dncesine kaplm ve kfr olan bu iddiaya yapm olmadk zulmleri ifa etmiti. urada ksa bir istidrad ile baz nemli hususat belirtmeyi lzumlu grdk. Gaibden haber vermek malumdurki, insanlarn harc deildir. Kinatn yz suyu hrmetine yaratld ayetlede belli olan Efendimiz sevgili Peygamberimiz (s.a.v.) yle buyurmaktadr: Rabbim bana neyi haber verirse ben onu bildiririm yoksa yldzlarn duruuna, yok kularn bacana, efendim aynalarn yzne bakarak gelecei sylemek khinliktir. Khinlik ise Allah indinde tek din olan islm dininde merduttur, yasaktr. Bu mevzuda bni Haldun Hz. leri nl mukaddimesinde uzun uzun malmatlar vermi ne varki; o byk lim dahi khinleri peygamberlerin haberi sadk halleri ile mukayese etmi, ho hkmn verirken bunlarn doru olmadn hatta geim vastas olarak kullandklarn ifade etmekten ekinmemitir. Yalnz unu ilve etmekte mutaka isabet vardr. Oda baz kef zevk erbab evliyaullah vardrki; iki cihan serverinin manevi miraslar olarak Cenab- Hakk (C.C.) o ztlara akln idrak edemeyecei baz kefiyyat nasi-beder ve ifasna msaade buyurursa elhak haber dorudur. Bu bile eriat limleri indinde kefiyyat temaa eyleyen zt balar hkmndedir. Yukarda verdiimiz ksa zahattan anlalaca gibi, men edilmi bir hale gre hareket eden feketlere urayacandan, ahin Giray'n bana gelenler, kendisini kaptrd bu kehanetin mahvna sebeb olduu anlalmaldr. ahin Giray bir ordu hazrlam ve stanbul zerine yrmek zere yola kmt. Miyetinde ilk dura Edirne ehri idi. Yeni padiah tebrik etmek zere Rusya tarafndan gnderilen iki eli Krm'da ahin Giray tarfndan nce tutuklanm bilahare ldrlmler ve Gen Padiaha gtrmekte olduklar hediyeleride kendilerine mal etmilerdi. Dvan bu ie ok kzm ahin Giray ve Mehmed Giray' azlederek yerine Ca-nik Giray tayin olunmutu. Kefe'ye srgn edilen Mehmet Giray'n mezkr yere gtrlmesine brahim ve Hasan paalar vazifelendirilmiti. Ayrca Donanmay Hmayun Kapdan- Derya Halil paa'nn kumandasnda Kefe'ye gnderilmiti. Mehmed Giray, isyan bulutuna kendini kaptrm, etrafna toplad yzbin nogay ve sekizyz kazak svarisi ile kendisini almaya gelen Hasan ve brahim paalarn karsna dikilmiti, iki ay sren oyalayc ve son derece kanl muharebelerden sonra Mehmed Giray ordusu galib gelmi, devleti aliy-Ye iki gzide paas Hasan ve brahim paalar meydan harbde kaybetmilerdi. Gryoruzki, dou snrnda ranllar, ite Abaza ve Celli-ler, te yanda Krm Hanl kard gailelerle, stne stlk, hristiyan dnyasnn yahudi ile olan ittifak; islmn tarihler iinde en byk temsilcisi olan Osmanl devletini ne zorluklara sokuyordu. Bu kadar dman karsnda ayakta kalmak ne kadar zordur, bunu bir dnsek, ecdadmzn bykln bir kere daha anlam oluruz. Mehmed Giray'n bu galibiyeti bin kii kadar Osmanl askerinin esir olmas, onyedi kta topun Krmllarn eline gemesi, devleti mecburen yeni bir dnce

tarzna itti. stanbul'dan gnderilen bir memur, Mehmed Giray'i yeniden Hanla, ahin Giray'i ise kalgayla oturttu. Yaplan mzakereler neticesinde esirler ve toplar geriye alnd, orduyu hmayun stanbul'a, Mehmed Giray ise payitahtna dnd. Ne varki khinin sylediklerini bir trl kafasndan atamayan ahin Giray, yeniden Tuna kysndaki Osmanl himayesindeki kasabalar talan etmeye balad. Plnlarn ok nemli ve stratejik bir yer olan Baba Da'n ele geirmek iin hazrladysa da Silistre Beylerbeyi Kantemir paa, otuz bin svari ile yldrm gibi yetiip, btn asker deha ve cesaretini ortaya koyarak ahin Giray kuvvetlerini perian etti. ahin Giray son anda bir sal'a atlyarak kar sahile geti ve cann kurtarabildi. Bosna zerinden yola kan yzelli kt'alk silahl kazak askeri ta boaziine dal yapp bu gnk Bykdere, Yeniky, stinye civarna kadar geldiler. Her taraf yakp yktlar, bunlarn zerine devlet 500 kayk iinde denizden birlikler, kara-danda onbin asker gndererek Kazaklar ancak ricata mecbur edebildi. Rivayet olunurki, bu olaydan sonra Bizans'n Sultan Fatih donanmasna kar gerdii zincir, Karadeniz boaznda bu Kazak belasndan korunmak iin gerdirilmitir. ran hududunda ise Badad iin yaplan mcadelenin fini hali gelimekte idi. Hafz Ahmed paa ve erke Hasan paa komutasndaki Osmanl kuvvetleri Kerkk' alrken, onbin neferden kurulu bir ran kuvvetine galebe almt. ran ordularnn ba komutan olan Karcla Han, Grcler aleyhinde bir frldak evirince Grclerin bunu sezmeleri neticesinde onlar da karsna alm oldu. Bir boazda otuzbin kiilik ordusunu yakalayp bastran Grcler, Beyleri Marav Han komutasnda kesin bir imha savana baladlar. Neticede Karcla Han, imdi stanbul'da boazn incisi ve ay ile mehur Emirgn semtine ad veren Emirgneolunun babas Emirgn ve dier ileri gelen komutanlar yirmibin askeri ile perian oldular. Dier yandan onbin ran askeri tabanlar yalayarak hayatlarn kutarabildiler. Grcler yedibin ran askerinin kellesini mzraklarna takarak Osmanl devletine ballklarn ispat iin Sadrazam Hafz paann ayaklar dibine dkverdi. Tarihler Hicri 1035, Mildi 1626'y gsterirken Kaptan-] Deryalk makamna getirilmi olan Topal Recep Paa Donanmay Hmayunu Karadeniz'e karm, yukarlarda verdiimiz boazii basknn irtikap eden Kazaklar tedip etmek ve dnyaya Karadeniz'in hla bir Trk Gl olduunu ispat iin koca deryay damla damla tarayarak Kazaklarn kayka-nn buldu. Bunlarn yetmi kta kayn Karadeniz'in dibine gnderdi. Yzyetmiiki kta kk gemisini zapt edip, sekiz-yz tane esir alp stanbul'a gnderen Recep paa byk bir gurur ve kibir ayrca yukar mevkilere trmanma hrs ile dnd. Btn ahali yaasn paamz diye sevin gsterilerinde bulunuyordu. te Recep Paa'ya bir mim koyun sevgili okuyucular. Biz yine ran ile mcadeleye dnelim: ranl askerlerin byk bir blmnn Hz. Ali (K.V.) Efendimiz kabrini ziyaret etmek iin ordudan ayrldklarn haber alan Sadrazam Hafz paa, Badad' muhasara edip almay plnlad. Ne varki,

ordudaki top says ok azd. stanbui ve Basra'dan top getirmek faaliyete geti. Askeri ise Badad kalesinin dibinde lm amakla vazifelendirdi. ki ay iinde asker elli iki lam ayor. Sevgili kuyucu bu lamlar daha evvel Bekir Subanin atrp ranllar tarafndan kapatlan lamlar olduu bir ok tarihlerde yazldr. Bu sebebden biz bu lam ama iini eski lamlar temizleme almas olarak isimlendiriyoruz. Bilindii gibi lam ama tabiri surlarn altndan dmana grnmeden hatta sesini dahi duyurmadan yumuak toprak bulup oray kazmak ve kazlan yeri patlayc maddelerle doldurup ateleyip patlatmak ve oralarda yknt veya gedikler ap fetihi gerekletirmek iin yaplr. Bazen kale mdafileri bu lam ama iine vakf olurlar, o lam onlar patlatr ve bir ok kiinin telef olmasna yol aar, dnyann ktasnda Reslullh'in sancan an ve erefle gezdirmi Osmanl Devletinin nice gzide evlatlar bu lamlarda dmann taarruzlarna urayp ehadet erbeti ierek cenneti lya uurmulardr. Lamlar bir yandan temizlenirken dier yandan eldeki toplar gllelerini Badad kalesine havale ediyor. Bir gedik almaya muvaffak olunuyorsada yaplan hcum neticeyi getirmiyor. Tam bu srada bir istihbarat alan sadrazam, ordunun ileri gelen komutan ve gngrm ihtiyar dilaverlerini topluyor ve onlara ah Abbas'n byk bir ordu ile gelmekte olduunu syleyip meveret eyliyor. Mzakere iki ana esas zerinde cereyan ediyor. Ya muhsaraya devam yahut da muhasaray kaldrp dnmek. Meveretin neticesi dnme eklinde netice veriyor. Gel de Anlat: Yukar koyduumuz balk; ban baa, banda padiaha bal olduu zamanda kullanlmayan buna mukabil her ba-dan bir ses kt zaman aresizlii belirten bir deyim olarak ortaya kt bu vakadan da pek iyi anlalr. Yenieriler meveretten kan karar, ok ileler ve meakkatlere katlandklarn bu sebebden Badad' almadan bir yere gitmeyeceklerini haykran Yenieri batan gelen sesi deilde, sorumsuz kafalardan kan karar tatbik edeceklerini sylediler. Bu suretle meveretin neticesi alnm olan muhasaray kaldrma karar iptal edilip, muhasaraya devam olundu. Oyalama Muhasaraya yenierinin direnmesi zerine yeniden balanmas esnasnda ah Abbas ordusuyla yaknlara kadar gelmi bulunuyordu. Sadrazam Hafz paa, ah'in ordusunun uzak yoldan geldiini, yorgun olduunu istihbar ettiinden dolay vakit geirmeden, en ufak bir nefeslenme imkn vermeden zerlerine yrmeyi uygun grd. Derhal saldn plnn yapp harekta geti. nc birlikler birbirleri ile karla-tkan yerlerde mbarezeye baladlar; artk sava hafiften hafiften balamken Sadrazamn ota nnde ah'in elileri grlverdi. ah'n gnderdii elinin getirdii nme son derece gln ve

hakikaten zaman kazanma ve oyalamaya nfratuftu. pzetle yle yazyordu: Biz, Badad' zorla alma emelin-de deiliz. Olumuza hediye etmek iin Padiah Hazretlerinden istiyoruz... Bakn sayn okuyucular bu eli ve hamili olduu nme bir sulh teklifi olarak dnlebilirimi? Tarih boyunca dnyann neresinde grlmtrki, byle bir teklifle ehirler alnsn... Hem de tarih boyunca birbirine kar savam iki devlet arasnda... Tabiiki hafz Paa bu teklifi mnka-a etmeye dahi lyk grmedi. nk istihbarat tekilt ayrca alyor, ah ordusunun yorgunluunun had safhada olduunu, merkezi yerlerden gelecek kuvvetlerin yanna ulamas iin ah'n gzlerini drt am, yardm beklediini, daha nemlisi Osmanl askeri iine bakn ah sulh ister, sizin Sadrazam harb ister. phesizki yorgun olan asker, yalnz ah'n askeri deil Osmanl askeriydi de bu yorgunlar sulh teklifine neden olumlu davranlmaz diye mesele karabilirlerdi. Bunlar Hafz paaya tek tek ulayordu. Hafz paa encammz hayrola diyerek mzakereye bile girimedi. Bylece ah oyalama taktiinden netice alamam oluyordu, acaba...! ki Ate Arasnda imdi durum ok tuhaf, tuhaf olduu kadar da vahim bir durum arzediyordu. yleki; Bir takm ranl kuvvetler elinde Badad kalesi, kaleyi muhasara eden Osmanl ordusu, bu orduya yava yava muhasaraya almaya hazrlanan ahn komutanlndaki ordusu. Sadrazamn ii epeyi zor bir vaziyetti. Ayrca lojistik durumda endie verici idi. Altnc ayn bulmu olan muhasara Basra ve stanbul'dan gelen toplar ve cephane vastas ile kuvvet bakmndan glenmeyi temin etmise de yiyecek olarak dururj hi de iyi deildi. Orduda yiyecek bir ey kalmam, hurma aalarnda hurmalar tkenmi, sra dallarn, otlarn yemee gelmiti. Tam bu srada ah, binbeyz kiilik bir kizlba gurubunu adeta ipnotize etmi, ok iddetli bir hcum srs halinde orduyu hmayuna dalkl saldrtmt. Elhak kabul gerekirki bu az fakat dnya ile yaama balantsn koparm olan kuvvet kendisinin canlarn Osmanl askerine pek pahalya mal etti. Azdan az, oktan ok gider misali bu huruta kendini bir daha gsterdi. Tkendikleri zaman Osmanl askerinin verdii ehid says onlarn ok ok zerinde idi. Fakat bu kk fakat kanl savata malup olmu saylrd. ah Abbas yeniden bir sulh temini iin eli gnderdi. Sadrazam msait karlad ve otanda mzakerelerin yaplmasna msaade etti. Yaplan mzakereler kati netice vermediyse de bir takm ana meselelerde yaknlk saland. Hatta, ah Badad' Osmanl ordusuna verecek, buna mukabil Hz. Ali (K.V.) kabrinden hudut olmak zere nehrin sol yakasnn ranl'lara terki gibi bir durum ortaya kmt. Son sz Sadrazama kalnca o yalnz Badad'n kendisine teslimini bundan baka art konumayacan bildirdi ve elisini ah'n yanna cevab renmek zere gnderdi. Bilinmeyen bir g ie koyulmu sabah olmu askere yiyecek ve cephane verilmemiti. Asker derhal isyana kalkt, Sadrazamn adrnn iplerini kestiler

adrn bana yktlar ve kendisini balayarak hapsedip geri dnmeye icbar etmi-ierdi. Btn tarihlerde bunu yapanlar yenierilerdir diye anlatlr ise de mcerret bir iddiadan teye gemez, ama ne yapalm ki mesuliyeti byle dattnm ortada mesul kalmaz ve bylece vur abalya gitsin olur. Neyse biz Sadrazamn fer-yadlarna dnelim: yapmayn, etmeyin bre evlatlar, bir ka gn daha sabredin Acem ah skt, dediimizi bu sefer yapacak aresi yok, diyorsa da kime anlatacakt. Halbuki ah, eliye Badad' Hafz paaya verdiini belgeleyen ferman imzalam ve elinin eline tututurmutu. Atna binen eli or-du/hdan ayrlmtki, yldrm gibi gelen bir haberci, Osmanl otanda meydana gelenleri bir rpda anlatm ve ahn eliyi yakalayn buyruunu temin eylemiti. Eli sevinle giderken yetien atllar tarafndan evrildi ve yeniden ah'n huzuruna getirildi. ah u gzel szle biraz evvel verdii ferman eliden ald ve tarihe bir vesika olarak kalmasn nlemek iin paralad szleri ise uydu: Ricat karar vermi ve bu karar komuta ve otorite makamnda olana ramen verilmi bir kararsa, byle nizam ve intizamdan yoksun bir orduya dnyaya deer bir Badad' vermek nerede grlmtr demitir. Elhak da dorusu budur. Byle bir ordu hangi zaferi kazanmaya layk olabilir. Muktedir olmayan iktidar da olamaz. Sadrazamn adrn bana ykan, onu mcrim gibi balayp tecrit eden mehul kuvvet, bekleyiniz size dersinizi verecek olan, sizi mum gibi yumuatp) nizam lemi yeniden ihya edecek elik peneli Murad tahtnda olgunlasnd. Basz Osmanl ordusu binbir zahmetle ve paraya mal olmu toplan ceset gmer gibi kuma gmmeyle megul oluyordu. Osmanl ordusu Badad nnden eklmitiki ah Badad nne gelerek gmlen toplan karttrp sfahan'a zafer hatras olarak gndermiti. Bir ka birlii de, ekilmekte olan Osmanl kuvvetlerinin takibine gndermise de Osmanllar bu kuvvetleri malub etmilerdir. Yine hl karanlklarda kalan bir halle balanm ve hapsedilmi Hafz paa serbest braklr ve yine sadrazamdr, yine serdardr. Hemencecik bir tahkikat yapar ve neticede bu bozgun ve ricatn tahrikisi olraka Diyarbakr Beylerbeyi Murad paa olduunu tesbit ettiinde bu dnyadaki cezasn bodurarak verir. Hafz paa yanndaki askerin byk bir blmne izin vererek yk hafifletmi olarak Diyarbakr'a vard. Ksem Val-de Sutan ise Hazreti padiaha enitesi olan Hafz Paa'ya bir hilat ve tebrik gndermesini sylediinde padiah bunu istemeyerek kabul etti. nk ondan sadrazamlk mhrn almay kararlatrm ve zarif, zarif olduu kadar da azli ifade eden cmleyi kafasnda kurmu idi. O cmle Ne in ah mat edilmedi? At srecek meydanm yok idi? eklindeydi. Hafz paa bu nme ile mhrn istendiine agh oldu ve icabn yerine getirdi. Tarihler bu srada Hicri 1036, Milad 1626 yln gsteriyordu. Sadarete Halil paa ikinci defa geliyor ve Hafz paa ise stanbul'a dnyor, 1. Ahmed'in kz Aye Sultanla evlenerek damad Hafz Ahmed Paa oluyordu. Ayn zamanda Kubbealt denen vezirlerin toplant yerinde ikinci vezirlik makamn ihraz etmi

oluyordu. Tam bu sralarda Badad nlerinde sadrazamn otan ykan, kendisini esir edip, verilmi Badad' almadan dnen, ordunun toplarn kullanmadan kumlara gmerek dmann bilahare eline gemesine sebeb olan asker, Sadaret Kaymakam Grc Mehmed Paa'nn kellesini yok ake ayarn bozmu yok efendim kendileri Badad nlerindeyken layiki vehile yardm alamadklarndan bahisle mrn bu devlete adam anl ihtiyar doksan yanda ak sakaln kana boyamlard. Btn tarihler mttefiktirlerki bu deerli zat Sultan Osman katillerini 1. Mustafa'nn ikinci saltanatnda tepele-mitir. Esas sebeb bu olsa gerekir. 4. Murad, paann katline bir trl raz olmamsa da iktidar hakiki manasyla elinde olmadndan dolay mni olamamtr. Bu hakszl haykrmaktan ekinmeyen bir yenieri ortaya km bu ie sebeb olann seksenba San Mehmed Aa ve arkadalarnn olduunu ileri srm ve neticede Sar Mehmed Aa ile onalt arkada lmn souk nefesini nce enselerinde duymular ve sonda da ldrlmlerdir. Bu htilallerin haberi saylan olaylar says oaldka tahtndan mitsizlie den 4. Murad; amcas Sultan Mustafa'nn katline fetva istedi. Ne varki, eyhlislm Yahya Efendi uuru muhtel olann katli caiz deildir hkmne havi bir fetva vererek padiahn sakim isteine sed ekme cesaret ve faziletini gstererek ilmi ile mil alm'in nasl davranmas icab ettiine nefis bir rnek gstermitir. eyhlislm'dan alamad fetva sultan 4. Murad' yepyeni bir almaya bir taktie sevk etti. lk nce zamana ihtiyac olduunu dnd, yapacaklarn anlayacak kadronun kurulmas bu zamann iinde olacakt. air Nef bu kadronun ilk eleman idi. Nef ile konumalarn sarayn bahesinde ba-zende odalarnda rl rl musluklar akan saray odalarnda yapyordu. Sular akan odalarn tercih edilmesi konumayan duvarlarn sar olmadklarn bilmelerindendi. nk su sesi konumalarn tam manas ile bakas tarafndan duyulmasna mni tekil eder. Damad Halil Paa'nn kinci Sadareti Hafz Paa'nn sadaretten azli ve onun yerine Halil Pa-a'nn mezkr greve, avuba Ali Aa ise Yenieri Aalna tayin olunduunda tarihler Hicri 1036, Milad 1627 yln gsteriyordu. Halil paa sadrazaml omuzlarna aldnda seyri sulukta Efendisi olan Aziz Mahmud Hdai (K.S.)'n skdar'daki derghna gidip hayr duasn istirhama gitti. eyh Efendi grevin hayrl olsun fakat uzun srmeyecek diye kendisini ikaz etti. Efendisinin ikazn daima kulanda kpe yaparak 14 gnde Haleb'e vard. Orada ay sren bir hazrlk yapt. Bu hazrlklar tamamlamken ran'n Ahska'y tehdid ettii haberini ald. Hemen ilk tedbir olarak Dilenk Hasan paa'y bebin kiilik kuvvetle o tarafa gnderdi. Bu arada Abaza Paa'ya da bir mektup gnderen sadrazam, Dilenk Hasan paa'ya yarmci ol ve bylece

senin hakknda belirmeye balayan hatta son noktasna gelmi olan asi unvan bu yardmnla belki kklemeden zail olur mealinde tavsiye etti. nk Abaza Paa'y Kuyucu Murad paa'nn cell tenkili srasnda elinden alarak lmesine mani olan Halil paa onu daima himayesinde tutmu hatta Abaza paa'nn son davranlar Halil paann kendisine dahi dil uzatlmasna sebeb oluyordu. Ne varki Abaza paa bu mektubu almasna ramen inanmam kendisine hile yaplyor, Dilenk Hasan paa'nn seferinin kendi zerine olduunu sand. Hasan paann zerine yryerek onunla savamay hedefledi. Hasan paa ile karlaana kadar nerede bir yenieri askeri bulursa ldrd. Hasan paa le Erzurum ile Ilca arasndaki ova'da kar karya geldiinde ksa bir savatan sonra orduyu kamilen kati etti ve alelacele Erzurum'a dnp ordaki yenierileri de ldrtt. Halil paa bu haberi aldnda son derece zld. Bu ie artk ihanet gzyle baklabilirdi. Derhal Erzurum zerine yryen Halil paa yetmi gn sren bir muhasaraya ramen kn abuk ve iddetle bastrmas Erzurum'a girilmeyi mm kinsiz bir hale getirdi. Muhasaraya son verdi ve Tokat'a byk zorluklar inde ekilebildi ve orada gsterilenin muvaffakiyet olmadna gre azli beklemee balad ok gemeden azl haberi geldi. Vezareti zma makam Yenieri eski Aalarndan Hsrev Paa'ya tevcih olundu. Hsrev Paa'nn Sadareti iyi bir asker olan Hsrev paa sert miza hatta birazda kan dkc olduundan, asker icraatn korkuyla beklemee balad. Hakikaten de Hsrev paa icraata balaynca btn faz)a kelleler omuzlardan dmee balad. Bu hal derhal bir intizama sebeb oldu. Bu srada ran ah bir eli gndermi Badad ehri kendi oluna verildii takdirde Kaanun Sultan Sleyman devrindeki hududlar esas olmak zere ekilmeyi kabul ettiin bildirdi. Hsrev paa bir ok tedbir aldktan sonra nihayet Tokat'a hareket etti. Oradan da Erzurum'a geti. stanbul'dan yklettii toplar Samsun liman vastasyla Erzurum nlerine getirtip, ehrin muhasarasna balad. Muhasara btn iddetiyle ndrt gn srd. Hail paa'nin yetmi gnde dremedii Erzurum disiplinli ve sert bir kumandann idaresinde derhal teslime karar kld. Abaza Paa, Hsrev paa'nn dehaletine snd. Sevgili okuyucular gryoruzki binlerce yenieri askerini ldren, kendisine ran ordusuyla savamaa giden bir-birlie yardm et diye haber gnderildiinde o habere uyacana mezkr birlie hcum etmei tercih eden ve o birlii komutanlar ile birlikte yok eden Abaza paa'nn dehaletini kabul eden Sadrazam'da eski bir yenieri hatta o kuvvetin aalna kadar ykselmi biri idi. te Erzurum'da meydana gelen muhasarann devam her iki taraftan len ve yaralanan ksacas akacak kann nlenmesine mslman kannn akmasna mani olmak iin kabul edilmitir. Tabii teslim olmay teklif eden Abaza paa bir takm garantiler istemi ve Sadrazam da yukarda saydmz sebeblerle sz vermi

oluyordu. imdi denebilirki, bu kadar melanetler ilemi bir adama verilen teminatn ne. nemi varki, ite devlet-i aliyye byle dnekliklerden uzak bir devlettir. Padiahdan sonra devletin en sela-hiyetli makam verdii szden dnerse o devlete ne devlet denir nede gven kalr. Abaza Paa'ya kellesi iade olunduktan sonra bir de Bosna Beylerbeylii verilmi olmas o srada orduya yardmc kuvvet olarak itirak etmi olan'Marav Han bu sze ballk ve mkfat grnce derhal islmla ereflenmi ve Mehmed Bey adn alm bu ihtiday mteakip Grcler kitle halinde mslman olmaa balamlardr. ran ah, Erzurum'daki son gelimelerden habersiz olduundan emsi Han ismindeki bir komutann emrine bir miktar asker vermi Abaza Paa'ya yardma gndermiti. Kars Beylerbeyi bu kuvvete kar kp kk bir sava neticesinde esir ald emsi han, sadrazam Hsrev Paa'ya gndermiti. Hsrev paa muzaffer olarak stanbul'a dnd. Yemen Meselesi Abaza paa'nn meydana getirdii gaile sona erince Osmanl topraklarna huzur ve rahat gzle grlr bir hale ge]-diysede Yemen'de Zeydi'lerin mam kendisine Emir l M'min unvan ile para bastrm, Beylerbeyi Haydar paay Sna ehrinde muhasaraya almt. Haydar paa bu iinde bulunduu durumu bir haberci ile bilmi, Msrl Komutanlardan Kapsu Bey stanbul'dan gnderilen onbin askerle Ye-men'e gitmi ve Yemen Beylerbeyi Aydnl paay Haydar Paaya yardm etmemekte sulu grm paay idam ettirmi, ay kadar Yemen'de oturduktan sonra Sn'y yine Zeydlerin imamna terk edip Msr'a dnmtr. Krm Gailesi Daha yukarlarda grdmz gibi Canik Giray Krm' idare ediyordu. Kazaklara iltica eden Mehmed Giray ile ahin Giray yirmibin mevcudlu bir birlik ile gelip Krm'da iktidar talebinde bulundular. Canik Giray'n ballar ile iktidara talip olanlarn arasnda iddetli bir muharebe vukubuldu. Mehmed Giray bana isabet eden bir mermi ile can verdi. ahin Giray yenileceini anlaynca Lehistan'a snd. Avusturya ile yaplm Zitvatorok antlamas yine uzatlp mUtad karlkl hediyeler teati olundu. Aziz Mahmd Hda Hz.Lerinin Vefat Sultan 1. Ahmed'in de eyhi olan Aziz Mahmud Hda Hz.leri aslen Kad (Hakim) ve medrese mderrislik yaparken bir gn lemi mnada meslekdalannin byk bir blmn cehennem ateinde grdnden mensub olduu meslei brakp eyh ftade Hz.lerine intisab edip orda pimi ve ta-

savvuf makamlarnda sratle mesafe kat ederek zamann kutbu olmutu. Bursa'dan kalkp stanbul'a gelmi ve skdar srtlarnda yaptrd tekkede kendisine mesele soranlara rehber olmu ve devleti aliyyenin tabii bir danman haline gelmitir. htilal zamanlarnda tekkesi felkete duar olan ahslara bilhassa devlet adamlarna bir snak yeri olmutur. Sadrazam Kmil Paa Tarihi siyasiyye adl eserinde elan benim ziyaret etmei vazife bildiim tekkedir diye yazmt. eyh Hz.lerinin manevi havasnda hl istifade edildii srrna iaret eder. te eyh Efendi Hz.leri vefat ettiinde Hazreti padiah ok zlm alad ok salam zatlar tarafndan rivayet edilmitir. Bu elim kayp vuku bulduunda tarihler Hicri 1038, Milad 1629 yln gsteriyordu. Hsrev Paann ran zerine Seferi Sadrazam Hsrev paa ran'a yaplacak bir sefer hazrlna balamken bir isyan hareketi zuhura gelmiti. Bunun sebebi aka yerine kuru talebinde bulunmalar idi. Hsrev paa enerjik davranm ve bu iin liderliini yapan Dalardelisi Mehmed Aa ile Mteselim Mehmed Aann kellelerini omuzlarndan drtvermiti. Hsrev paa sert tedbirlerle herkesi sindirmiti ama halkta bu sertlikten ikyeti idi. Bu srada ise ran'da krk yl ahlk yapan ah Abbas lm yerine ah Saf 2. Abbas unvanyla ran tahtna otur-mutu. Yeni ran ah son derece kan dkc bir adamd. Hsrev paa skdar'dan hareket etmi, yolda halk ezen vazifesinde baarszlk veya suiniyet gsterenleri en sert ekilde cezalandrarak Diyarbakr'a geldi. Burada bir harp divan toplayan sadrazam, hedefin Badad olduunu ancak nehrin durumunun geie msait olmadn, bu sebeble Badad'n muhasara edilemiyeceini stanbul'a bildirdiler. stanbul'dan gelen cevap ise ehrizor'da bir mddet ikamet edilerek btn hazrlklarn elden geirilmesi sonra da Mihriban karasnn fethinin yaplmas oldu. Onbin asker Mih-riban kal'asna sevk olundu ve mezkr kale feth olundu. Kaleyi feth eden mcahidler yrylerine devam ederek ilerlerken karlarna Zeynel Han komutasnda krkbin kiilik bir ran ordusu kt. Meydana gelen sava nihayet bulduunda meydan- harb-de bin ranl cansz olarak kald. kibin ran askeri ise Osmanlya esir oldu. Geri kalan otuzbebin kii ise kamay tercih ettiler. Zeynel Han, yeni ran ahnn yanna vardnda lm kucaklam oldu. ah Saf; bu kadar byk bir kuvvetle kk bir orduya yenilen kumandan ldrmesinde ne yapsnd? ah Saf, kendi hesab iinde haksz da deildi. Hakikaten bu iler byledir sevgili okuyucular, kumandan ister verirsin, amma ne kadar isterse verirsin. Mkfatda, mcazatda sylersin kabul eder savaa gider, artk ya kuzgun lee ya devlet baadr galip gelirse alrda alr, malup olursa kelle gider. Bu ancak byle olur baka trl olmaz. Hsrev paa tekrar Diyarbekir'e geti ve orada epeyidir devam eden Diyarbekir

Beylerbeyi ile Krt beylerinden Mehmed Bey'in birbirleri ile dalamalarn her ikisini de idam ederek sona erdirdi. Bu ii bitiren sadrazam artk Badadi kurtarmak zere yola koyuldu. Bu arada Luristan Han'n se-kizbin svari ve drtbin piyade ile Osmanl ordusunun yolunu beklediini haber alan Hsrev paa zerlerine bir miktar kuvvet gndererek gerek Dertnik, gerekse imahi sahralarnda onlan kesin bir malubiyete uratt. ranllar bir daha yenilmi, Osmanl ise bir defa daha zafer almt. Badad nne gelinmi, muhasara altna alnmas balamt. Ne varki Badad' ranllar ok gzel bir ekilde savunuyorlard. Sadrazam naili emel olamad. Bir harp meclisi toplayp uzun mzakerelerden sonra geri ekilme karar alnd. Bu Badad ehri sadrazam yeme makinesi haline gelmiti. Adeta bir mihenk ta olmutu. Burann alnmas demekki bir padiahn kumandasna balyd. Ama o da olacakt nk taht'taki elik peneli kahraman yrekli aslan byyordu. Hsrev paa klamak zere Mardin'e ekildiinde tarihler 1040 Hicri, 1631 Milad yln gsteriyordu. Mardin'de k geirilmiti ki, yeniden Badad stne gitmeye hazrlanan Hsrev paa stanbul'dan gelen iradei se-niyye ile Krm Han'nn kuvvetleri ile gelip kendisine katlmasn beklemesine amirdi. Bu kuvvetleri beklerken yine mevsim geirilmi Sadrazam Haleb'e, Krm Han' Erzurum Hasan Kale'ye klamaya ekildi. Hsrev Paa'nn Azli Devleti aliyyenin ikinci adamlnn sadrazamlk olduu cmlenin malumudur. lkenin her tarafnda onun emri geer yalnz padiahn saraynn kapsndan ieri adm attnda idam emri veremez. Bunun ne kadar byk selahiyet olduunu bir an bile dnmek insana dehet verir. Yalnz unu da unutmamak gerekirki, idam tana en yakn kelle yine sadrazamlarn kellesidir. Yine de bu makam elde etmek in uraanlarn says daima birden fazla olmutur. Bu minval zere Hsrev paann rakibi olarak selefi yni kendinden nceki sadrazam Filibeli Damad Hafz paa milleti islmiyeye hizmet iin bu makam yeniden ele geirmeye gayret sarf ediyordu. Ayrca Topal Recep paa'da o yce makama gz dikmiti. unu da gzden uzak tutmamalki, Recep paa da bu makama erimek iin evirmeyecei frldak, bavurmayaca yol yoktu. Sipahiler Hsrev paa'nn muvaffakiyetsizliini gz nne alarak ordunun bana Hafz paa ve Defterdar Mustafa paann gnderilmesini istediler. Hafz paa ve Mustafa paa bu talebin Hsrev ve Topal Recep paalarn ibirlii eklinde telakki ettiklerinden dolay mukabil tertibat olmak zere harekete getiler. lk i olarak eyhlislm Yahya EfendPve Hz. Padiahn yaknlarndan Hasan paa ile temas kurdular. Bu temas neticesine bir iktidar deiiklii meydana geldi. Hsrev paa'nn azil haberi ordugha geldiinde asker feryada balad. Hsrev paa ok sert bir adam olmakla berabe askeriyle har neir olurdu. Asker kendisiyle beraber olan kumandan ok sever. Hele stelik bu zat

bir paa hem de koca bir sadrazam olursa daha ok sevilir. Hatta Padiah 4. Murad askeriyle ayn artlar iinde seferde bulunduundan her asker kendisine sonsuz bir sevgi ile balanmtr. Ayn karavanadan yemek yemi, onlar gibi toprak zerinde uyumu ve en tehlikeli yerlere onlarla beraber atlmt. Asker bu tip kumandan phesizki ok sever. Hsrev paa da bu hasletlerle donanm olduundan asker samimi olarak feryad- figan etmiti. Azil haberini getiren haberciyi ldrmek isteyen askerin elinden Hsrev paa u szlerle alabilmiti. Haberci, Efendimiz padiahmzn emirlerini getirmitir. Onun klna halel gelirse bu padiahmza kar bir hareket saylr, buna ben msaade etmediim gibi canm ortaya koyar onu mdafaa ederim mealindeki bir hitapta bulundu. Asker ise; yleyse bizde padiahmza arzuhal yazar bu kararn dzeltilmesini isteriz, dediler. Hsrev paa maiyeti erkn ile ordunun bandan ayrlm ve Malatya'ya komu ve saraydan mhr hmayunu almak iir gnderilen kapclar kethdasna padiahn emanetini iade etmiti. Etmiti ama o andan itibaren Anadolu zerinde esmeye balayan ihtilal rzgr ese ese bir top olmu Dersaadete ulam ve orada da patlayan bir bomba olmutu. yleki; Anadolu'daki sipahilerin bir blm stanbul yolunu tutmulard. Yoldakiler gele dursun, stanbul'daki sipahiler Sultan Ahmed meydann doldurmular ve eyhlislm Yahya Efendi, Sadrazam Damad Hafz Paa, Yenieri Aas Hasan Halife,;Defterdar Mustafa paa ve padiah musahibi Musa elebi'nin kellelerini istemeye balamlard. stanbul'da dkknlar kapanm manzara yine ehid-i Gen Osman vakasndaki anari trmanna benziyor, korku ve tel birbirine karyordu. Bir grup isyanc, sarayn birinci kapsnn nne dolmu; adalet yerine gelmedike dalmayacaklann beyana ve nmayie balamlard. stedikleri adalet neydi? Halife-i Ryi zemin, icra cihaznda deiiklik yapmt. Bu onun hakk de-ilmi idi? BU istek bir alessultan huru deilmi idi? Elbette hakszdrlar, adalet istiyoruz derken hakszlk ediyorlar, halifenin icraatna mdahale ediyorlard. Evet, artlar tam olunca htilal meru olur nazariyesi ancak beeri sistemler iin geerlidir. Seri bir devlet olan Osmanlda bunun geerlilii yoktur. Bunu bu sistem iinde geerli klmaya kalkanlar kahr ilahiye nizam lem avdet ettike duar olurlar. O gn sarayda divan toplanacakt. Bu srada Hafz Ahmed paaya bir dostundan gelen haberci sarayn n isyanclarla dolu olduunu bu gn divana gitmemesini bildiriyordu. Bu haberi gnderen yenieri ileri gelenlerinden ve 4. Murad'n ok sevdii Bayram paa olduu rivayeti ok kuvvetlidir. Gelen haberciye efkat dolu bir hitapla Bayram paa'ya selmlarmz bildir, biz bamza gelecekleri dn gece dmzde grdk, takdir neyse o olur, diyerek yanndan hi ayrmad muhafznn refakatinde sarayn yolunu tuttu. Sarayn kapsna geldiklerinde sipahiler talar atarak hcuma geerler, Hafz paaya isabet eden bir ta paay kulann yanndan yaralar ve atndan dmesine sebeb olur. Fakat yanndaki ko yiitler hemen paalarn etten ve kemikten yaplm bir duvarn iine alr gibi etrafn evirip, paalarn alm olan sarayn kk kapsndan

ieri karrlar. Bunu yapabilmeleri iin paann muhafznn biri sipahilerin karsna tek bana kp klcn ekip onlarla bir meydan kavgasna tutuarak paasna ve iki arkadana zemin ve zaman kazandrr. Paa ve iki muhafzn saraya dahil olduunu grenler nlerinde bir kale gibi dikilen kahraman muhafz ehid edene kadar saldrrlar. O aziz ehid paa'sna ve arkadalarna do-laysiyle din devlete vazifesinin yerine getirmi insanlarn huzuru iinde ehadet erbetini ier. Burda brlhasa belirtmek isterizki; Seluk Kuleli adl bir yazar kardeimiz Tr-Dav yaynlar arasnda nerettii Zorba adl tarihi romanda yukarda ksaca verdiimiz bu olay o kadar nefis surette romanla-trmtr ki; herkesin okumas ehemmiyetle tavsiye olunur. Ayrca romanlatrlm bir 4. Murad devri bu romanda zevkle takip edilebilir. Evet biz yine Hafz Ahmed paa'mizn sarayn kapsndan ieri girdikten sonra meydana gelen ahvale dnelim. Paa bandan yaral ve bembeyaz kavuu al kanlara boyanm, bir din kardeinin att tala yaralanm sadrazamn gren padiah o kadar zlmtki, bandaki kanlan temizlemeden mhr hmayunu uzatan ellere bakp Git lala, Allah (c.c.) muin'in olsun diyerek znt iine Hafz paa'ya saklanmas iin msaade vermiti. Sadrazam bir kaykla skdar tarafna gemek zere padiahn yannda ayrlmtk!,isyanclar arz odasna kadar gelip dayanp ayak divan istediler. Gen padiah ok cesur bir insan olduu iin ftur getirmeden ayak divanna kt. Ne istersz diye sorduunda kimisi onyedi kelle isteriz, kimisi Hafz paay ver onu pareleriz diye baryor her kafadan bir ses kyordu. Gayet uyank bir insan olan Hz. Padiah karsndakilerin hem konuup hemde etrafn sarmaya altklarn his ettiinde Siz konuacaktnzda beni nin arsz deyip evik bir hareketle dnp yrd gitti. te bu srada hareket yapmak isteyenleri etten ve kemikten bir dvar meydana getirerek nleyenler Enderun talebeleri olmutu. Asiler avlarn karm gibi homurdandlar ve u szleri dile getirmeye baladlar. Ya Hafz paay verirsin yahut seni de istemeyiz. Bu tehdit ok ar ve Gen Osman merhum vakasn ister istemez hatrlatyordu. Zaten ihtilaller birbirlerinden az farkldr, daima biri brn hatrlatr. Tecrbeli Hafz paa arz odasnn kapsna gelenleri grnce skdara gitmekten vaz gemi bir perde arkasnda vaziyetin gsterecei inkiaf takip ediyordu. Zaten neticeyi akam grd ryadan bilmiyormuydu? Tam ortaya kmak zereydi ki, ihanet kumkumas Topal Recep paann u szlerin duydu: Padiahm bu kulunuda isteseler ver, bin canm olsa binide uruna feda olsun. iki yzl, haris Topal'a bu asil szler hi yakmyor, o azdan kt iin bu fazilet ve yksek ruhlar anlatan bu yksek kelimeler, asaletini kayb ediyordu. Hafz paa meydana ktnda neleri kurturacan hesaplad. Birincisi ehidlik mertebesine erierek ahiretini, sevgili padiahn dolaysyla rayndan km devlet trenini asli yerine oturtacak adama zemin hazrlama ve nihayet az nce Recep paann azndan kmakla kirlenen o gzel kelimelerin ihata ettii

yksek mnay... Bu hesab yaptktan sonra Hafz paa perdenin arkasndan frlayarak, padiahn ayaklarnn dibine kapanarak Padiahm, devlet din ve senin uruna bin hafz kulun feda olsun. Ricam odur ki, beni siz katletmeyesz, onlarn arasna saln yumruklarmla dverek ehid olaym. Yetimlerimi merhametli nazarnza smarlyorum. Onlar gzeteceinizden hi phem yoktur dedikten sonra vakur bir yryle kapya yaklat, bir iaretle kapy atrd, Lahavle vel kuvvete ill bill hil aliyyaziym ayeti kerimesini okuyarak isyanclarn ortasna doru yrd... Dudaklar kpr kpr ediyor, sert admlarla ar ar ilerliyor ve isyanclar gayri ihtiyari bu yal delikanlnn nnden ekiliyor adeta yo! ayorlard... Hz. Padiah parmaklkl pencereden veziri enitesinin gidiini seyrediyor... Kalbindeki heyecan son haddi buluyor, nk Hafz paa nerdeyse isyanclarn arasndan kmak zere. O srada uursuz bir ses nurun ne durursunuz? Hz. Padiah o sesin sahibini o anda eline geirse kuvvet simgesi yumruu ile un ufak ederdi... Evet o uursuz ses cevap almt: bir hain elini, devletin emektar Hafz paay vurmak kasdyla kaldrd an sonradan Osmanl Tokad ad ile mehur olacak olan Hafz paa tokad, hainin suratna patlad an herifin hayat defteri durulmu oldu. Ne varki hain bit-miyorduki, bir bakas elindeki hanerle Hafz paay kulann arkasndan yaralad. Paa bu ar darbeye ramen yklmad, kendini yumruklar ile mdafaa ediyordu. Fakat saysz haner saysz defa inip kalkyor bu kymettar vcutta oluk gibi kanlar akan yaralar ayordu. Bu yelkenlinin yava yava sulara gmlmesi gibi Hafz paa'da bu isyanc insan denizinin ortasnda kaybolmaya balamt. Padiah Hazretleri, dilerini skyor, bir yumruunu brne vuruyor, Hafzm, Hafzm diye inler gibi ses karyorduk!, bu insann esas konuan yeri olan kalb'den geliyordu. Nasilki, zikre balayan hl ehli az sonra sadece kalbinin Allah, Allah diyen sesini duyar ve duyurursa, Sultan Murad'da kalbinden gelen sesle Hafzm Hafzm diyordu. Ne gzel tecellidirki Cenab Mevl'nn esmasindandr Hafiz kelimesi... Biz 4. Murad'n ruhunda kopan frtnay brakp meydanda cereyan eden faciann son demine gelelim: Hafz paa son olarak grtlandan yedii bir haner darbesiyle yere dmt. Hainlerden ismini bilmemekle tarih sayfalarnn kendini bahtiyar sayaca, adamlktan bibehre bir adam, bu gzide vezirin ban gvdesinden ayrd. Devleti aliyede cereyan eden nice facialarn en unutulmayanlarndan birinin sonunu ilan etti. Hafz paa ehid olmutu. Ner-den, kimin tarafndan konulduu anlalmayan yeil bir rt, aziz ehid'in zerine rtlm, dnyada kalanlara u mealdeki ayeti adeta haykryordu. Allah yolunda lenlere, ehid olanlara siz l demeyiniz. Onlar Allah katnda hay'drlar (diridirler}. Hafz paa skdar'a defnedilir. Hazreti Padiah; bu durumu da grdkten sonra kararn vermitir: devlet gemisi bir sarsnt daha geirecektir. Bu sarsnty da atlatnca artk kaptan kprsne kendi geecek, gerek ecdadnn gerekse tarihin omuzlarna ykledii bu mukaddes vazifeyi emel ve arzularna gre idare edecekti. Siyasi rtne erdiinde nemli bir gsterisi saylacak olan u hareketi

yapt. Bu gne kadar yle veya byle devleti idare eden Ksem Mah-peyker Valide sultan emekli etmesi oldu. nk Hafz paann elim akibetinden sonra Valide sultan'n tavsiyesiyle istemeyerek sadrazam yapt Recep paa'y hi grmek dahi istemiyordu. Burada ksa bir izah gerekti. Kanaatmzca btn tetkik ettiimiz tarihlerin ekserisinde Ksem Valide sultann saltanat srmek iin devlet adamlaryla bilhassa vezirlerle birlik olduunu ileri srerler ve bylece kendisini ktlemei ye tutarlar. ocuk yataki bir padiahn devlet idaresini temin etmek iin kuvvetli bir vsiye ihtiyac olduunu hi bir akl sahibi red edemez. Zaten Osmanl devletinde vezirlere Lala diye hitap edilmesindeki srda bunda mi" demitir. Sadrazam bir yerde padiahn yetkilerini padiah adna kullanr ama ya o makama gz dikerse... Bu bakmdan bu devlet adamlarn daima kontrol altnda tutmak iin byle sun taraftarlklara siyaseten ihtiya vardr. Fevkalade bir haber alma tekilt kuran Validesultan Recep paann entrikalarndan elbette habersiz deil idi. Hatta kendisini tasvip eder grnerek yardmc olduunu his etmek mmkndr. Fakat Padiah'n kzmasna ramen Recep paay tavsiyesi a!, kullan sonra da katlet demekten baka mnaya gelmez. Byle dnmek iin Validesultann muhtedi olmasn bir kusur olarak grmemek yeter. Fakat baz tarihiler; sakim dncelerinin esiri olarak, yok efendim Rus asll, yok Rum gibi ithamlarla asla sorumlu olmad nesebiyle yarglanm ve tarih iinde en hrpalanan bir Osmanl annesidir. Torunu 4. Mehmed'in saltanat srasnda bir askerin elleri ile boup ldrmesinden sonra ehitvalide diye onu ananlar hainmidir-ler? Yoksa zahir halleri ile en az bizim kadar mslman olan o zamanki Osrnanllarmidr? Neyse biz yine mevzuumuza dnelim. Anadoluda balayp, stanbul'da sadrazam Hafz paay gtren ihtilalin dier bir tevikisi olarak sabk sadrazam Hsrev paa olduunu padiah tesbit etmiti. imdi son raunt balyordu. Hazreti padiah bu rauntu mutlaka kazanmalyd. Murtaza paay Diyarbakr Beylerbeyliine tayin ederken, Hsrev paann idam fermann da ad geen paann eline tututurmutu. Hsrev paa bu idam fermanna biraz direttiyse de akibet ba vcudundan ayrlarak stanbula gnderildi. Talihsiz Hsrev paann ba dersadete geldiinde ikinci ve daha da iddetli bir ihtill vuka geldi. Bu vukuat anlatmadan evvel Hsrev paaya talihsiz dememizin sebebini ksaca anlatalm. Gemi sayfalarda da anlattmz gibi paa ok sert kan dkc olmasna ramen askeriyle ayn meakkat ve mahrumiyetlere katlanan, ranllara kar merhum Hafz paadan daha fazla muvaffak olmu, Abaza paa meselesini hal etmi, devlete bir ok yararlklar gstermesi buna mukabil azline sebeb olan vakada Krm Hn'nn gsterdii yavalktan dolay vazifesini yapamam olmas dnlrse hizmetinin fena olmad, sadece makamn yeniden ele geirmek iin Topal Recep paa ile ayn safta olmas talihsizliktir. Yoksa asla Recep paa gibi mel'un deil idi.

Son htilal Evet imdi gelelim son ihtilale... Hayattayken sipahilerin hakikaten ok sevdikleri, yenierilerin ise aa yukar hi itiraz etmedii Hsrev paa'nn idam ve bann stanbul'a getirildii haberi duyulunca isyanclarn yeniden harekete gemelerine sebeb oldu. Bilindii gibi bu isyanclar Hafz paann ehidlii ile son bulan isyanda yenieri aas Hasan Halife, Defterdar paa ve padiahn musahibi Musa ele-bi'ninde kellesini almak istemilersede Hafz paa ile iktifa etmilerdi. Bu sefer Hsrev paa iin balatlan isyan Recep paa tarafndan asilere retildii vehile bu kadroyu yok etmeyide hedefleri iine almlard. Asler sanki mikrofondan kulaklarna gelen bu listenin hoperloru oldular. Daha da leri giderek padiaha gvenmediklerini, saraydaki ehzadelerin hayatlarndan endieli olduklarn belirterek onlarn kendilerine gsterilmesini istediler. Padiah Hazretlerini de dvan'a ardlar. Gen padiah tam Dvan'a kmak zere iken Sadrazam Topal Recep paa Padiahm abdest alsanz diye uludu. Hz. Padiah Paa sen bizi abdestsiz gezenlerden mi sanur-suz diye grleyip bitirici nazarlarn Recep paa'nn yznde dolatrd. Dvana kmak zere yrd. Kurulan taht'a oturup, Kullarm yine ne isterz. diye celdetle sordu. Asilerin szcs durumunda olan biri ilerleyip kelleleri istenenlerin listesini verdi. Padiah en sert nazarlarla isyanclar szyor, adeta onlann resimlerini hafzasna nak ediyordu. Daha sonralar bunlar urada, burada tanyacak ve kahredici yumruu ile unufak edecekti. Bu srada haremden ehzadeler getirilmi ki bunlar; ehzade Bayazd, Sleyman, Ka-asm ve brahim sultanlard. Bu manzaray anlatmaktan ziyade u tarihi kaynak gstermeyi uygun grdk. Sadrazam Kmil paa tarihi siyasi'sinin ikinci cild sahife 61. ... Terifat odasnn kapsndan grnp, Cenab Hakk'n hfz samedaniyyesinde olduklarn beyan etmiler isede yine erbab ihtilal ehzadelerin masuniyyetlerine dair kefil istediklerinden eyhlislm ve Sadrazam kefalet-i ztiyyeleri ile usat temin etmiler idi. Recep paa gya dier zt korumak iin Musa ele-bi'nin kendi konana getirmesine msade olunmasn padi-ah'dan istirham etmiti. te Recep paa bu anda okkann altna gitmiti. nk o zannediyorduki; padiah Musa elebiyi vermez ve bylece yapaca bir ey kalmaz. Hz. Padiah birdenbire cevap verdi: Baaka paa; Musa sana emanettir. Seni kefil tutarm, bir tyne halel gelirse hesabn senden /sorarum buyurdu. Recep paa hesabnda yanlmann verdii hayretle yavaa bastne diyebildi. Musa elebi'yi yanna alan Recep paa konana gitti. Ertesi sabah Recep paa'nn kona asiler tarafndan sarlm Musa elebinin kellesini sadrazamdan istemeye baladlar. Sadrazam gya mukavemet ediyor, ben ona kefilim vermem diye baryordu. te taraftan Musa elebi'ye: Padiahmz efendimize sen ve ben gibi binlerce

kul feda olsun diyerek onu sokaa kmaya ikna etti. Merdiven bana geldiinde paann adamlarndan biri talihsiz musahibi aa itiverdi. s-yancular bir anda Musa elebi'yi hanerleyip ldrdler. Recep paa, yakasn paralyor, barn yumrukluyor Ne ettiniz ben ona kefildim diye avaz ediyordu. Tam tabiri ile hem sandal sallyor hem de frtna var diyen kayky andryordu. syanclar bu melun ii bitirdikten sonra eski yenieri aas Hasan Halifeyi buluyorlar paralyorlar oradan da Defterdar Mustafa paay gizlendii yerde ehid ediveriyorlard. stanbul yine karmakark olmu, hasretle kendine nizam verecek adam bekliyordu. Dier tarafdan Sipahiler, Sultan Murad'n tahttan indirilmesini aka mzakere etmeye balamlard. Ne varki; Yenieri Aasnn muavini Kse Meh-med Aa ile Sipahi Aa's Rm Mehmed Aann mukavemetleri olmasayd, Hz. Padiah bu raundu kaybeder dolays ile Osmanl Devleti byk bir zarara duar olurdu. Aalan kendi yanna celbetmeye muvaffak olan padiah, bu isyandan krl ve galip olarak kt. Ama bu celbetme iini nasl baard. te buna biraz deinsek iyi olur. ktidar srdrmek iin kuvvet merkezlerini elde tutmak ve kendine bend ile mmkn olduu inkr edilmez bir gerektir. Padiah, Hafz paa'n katlinden sonra Defterdar Mustafa paann yerine Hseyin Efendi, Yenieri Aa's olmasna ramen kellesi istenen Hasan Halife'nin yerine Kse Mehmed Aa tayin olunmutu. eyhlislmlk ise Ahizade Hseyin Efendiye, Sadrazamlk ise Topal Recep Paa'ya verilmiti. Sipahi Aalna Rm Mehmed Aa'nn tayinleri yaplmt. Rm Mehmed ve Kse Mehmed Aa'lar eskiden beri tanyan padiah onlar birer birer saraya davet etmi ve meydana gelen btn isyanlarn altnda Recep paa'nn kesin eli olduunu renmiti. Bu Recep paa'nn hesabn grmek iin padiaha bir vesile lzmd. O da Hsrev paa'nn idam ii olmutu. Hsrev paa'nn idamn yukarda bir netice olarak vermisekde perde arkas saylabilecek bir safahat vardrki; Mizanc Murad bey tarihinde bu olay ok nemli bulmasndan epeyi tafsilat veriyor. Biz sadeletirerek vermeye lzumlu grdk. Diyarbakr Beylerbeyliine tayin etmi bulunduu Murtaza paay yanna celbederek eline Hsrev paa'nn idam fermann tututurup Baka paa senin sadakatinden bu fermann gereini yapman beklerim. Baknz drst bir adam olan Murtaza Paa ne cevap verir: Padiahm bu ii bana vermeyiniz. Padiah sklr bunun zerine Murtaza paa izah eder: Padiahm; Hsrev paa ok gaddar ve zalimdir. Yllardr bu sfatlarla devletin en yksek kademelerinde vazife ifa etmitir. Bu vasflarndan dolay byk bir servet sahibidir. Ben onu katlettikten sonra servetinin en ufak habbesini dahi hazineye koysam yinede baz ahslar Murtaza paa Hsrev paa'nn hazinesinden epey mal ald derler. Ve ilve etti: Bu szler gn olur padiahmn nezdinde makbul karlanr dedi. Hazreti padiah Bunu sylediin ok iyi oldu. Da ta gammaz kesilmi haklsn ne varki bana Hsrev'in kellesi lzm onun servetini kuruuna varncaya

kadar sana hibe ettim cevabn verdi." Yukarda naklettiimiz olayn en nemli taraf karsndaki 'insana itimat telkin ederek, arzu ettiini yaptrmann nemini belirtmek iindi. te Rm Mehmed ve Kse Mehmed Aalar padiahn ne kadar iyi niyetli ve ayrca devlet gemisini rayna oturtmakta son derece kararl olduunu grdklerinden kendisini desteklemilerdi. Recep Paa'nn Katli Sadrazam Topal Recep paa daima zorbalardan bir ka kiiyi yanna alarak Dvan'a gelirdi. Son ihtilalden iki ay kadar sonra bir gn Dvan'a mutad vehile yanndaki zorbalarla gelen sadrazam onlar d kapda brakp padiahn huzuruna varp etek pmee durduunda 4. Murad birdenbire parlad: Gel bre Toplazorbaba. Recep paa ard, ve aman padiahm biz sadece sizin kulunuzuz, btn gayretimiz hizmetinizde olmaktr diye dil dkmeye balaynca Bre abdest al hitab Recep paann dilinin tutulmasna, ayaklarnn tutmamasna yerlerde srnmesine sebeb oldu. Padiah Tiz kafasn kesin dediinde cellat orda hazr olmad iin bostanclar hemen kement atarak Damad Topal Recep paann hayat defterini drverdiler ve cesedini kap nnde paalarn bekleyen zorbalarn nne attlar. Zorbalar paalarnn cesedini nlerine grnce derhal savutular. nk artk devletin sahibi ayaa kalm, btn gcn gstermeye balamt. Taban Yass Mehmed paa sadrazam yaplm ve padiaha ok bal bir zat olan paa Msr valiliinden emekliye ayrlmt. ok drst bir zat olan paa Hicri 1041, Mildi 1631 ylnda geldii bu makam be yla yakn bir zaman muhafaza etmi ve padiahn en byk yardmcs olmutur. Sinan Paa Kk nnde Yaplan Yemin 4. Murad yirmiiki yana basm artk iktidar tek bana srdryor, kuvvetli iradesi memleketin her yerinde kendini hissettiriyordu. Zorbalarn bozmu olduu baz eyler eski ekline oturtulurken sipahilerden bazlarnn divan hizmetlerindeki vazifelerine son verilmiti. Bu vazife Kanuni Sultan Sleyman zamannda yz kii ile yaplrken son demlerde onbin kiilik bir kalabal bulmutu. Bunun sebebi ykselmek isteyen baz vzera kendilerine kuvvet temin etmek iin byle mevkileri bol keseden datyorlard. Bu defteri inceleyip normal rakamna dren padiaha kar bir daha ayakta kalmay denediler. Haberi alan padiah; hemen Sultan Ah-med meydannda toplanan sipahilere haber gnderip Saray burnunda Sinanpaa kk nne gelmelerini orada divan kurulacan bildirdi. Taht oraya koyuldu, sipahiler, yenieriler meydana geldiler. Padiah, bu divanda hitabet san'atnn en ince ve en nefis rneklerini gsterdi. Halifelik sfatnn kudretini fevkalde bir slpla dile getirdi. Tarihin gemi sayfalarndan nefis rnekler, islm tarihinden o kadar manidar iktibaslar

yaptki duyan ulema bile bu yirmiiki yandaki civann bu dersleri nereden aldn hazmettiini dnmeye baladlar, hele hele Sizden olan Emire riayet ediniz mealindeki ayeti kerimeyi tefsir edince meydanda herkes padiahn yannda olduunu, bunu yeminle de teyit edeceklerini ifade ettiler. Bunun zerine orada hazr olan mushaf'a el baslarak yeminler edildi. Sultan Murad burada ulema ve kadlara ceddi Sultan Bayezidi Vel Hz. nin azarlamasna yakn ikazlarda bulundu Bilindii gibi Bayezidi Veli'yi ncelerken meydana gelen tabii afetlerin merhum padiah tarafndan sebeb olarak ulema ve kadlar gsterilmi, bir lkenin kadlar adaletten, ulemas ilimden uzaklarsa Cenab- Hakk (C.C.) Hz. leri o lkeyi belalara duar eder demiti. 4. Murad da bu byk ceddinin sylediklerine yakn eyler syleyerek, , hem Yenierilerden, hem Sipahiden, hem de ulemadan bir nevi biat alm oluyordu. Temizleme Hareketi Yukarda zetlediimiz toplantnn o ikna edici havasnn bir ka gn sonra getii grld. nk sipahilerin zorbalar orda verilen szlere uymamlar mesele karmak istiyorlard. te 4. Murad artk istihbaratn kurmu bu gibi hareketleri kimler hazrlyorsa hemen haber alyor ve icabn gryor, hayatlarna son verdiriyordu. Bu zorbalarn bazlar unlard. Saka Mehmed, Cad Osman, Grc Rdvan gibileri lm olarak denize atldlar. Buna mukabil Konya civarn bilhassa Beyehri, Seydiehir gibi yerleri kasp kavuran Deli lahi, padiahn kendisini ldrteceini bile bile stanbul'a geldi ve ldrld. lk hedef hem bu zorbalar ldrmek hem de Hafz paann ehid edildii srada verdii sz yerine getirmekti. Bir Yangn Ve Ttn Yasa stanbul'un Cibali semtinde kan bir yangn gnlerce devam etmi Hz. Padiah bu yangnda bir itfaiye eri gibi kouup durmu ve hatta muhtelif yerlerinden bile yaralanmt. Yangn sndnde yirmibin evin kl olduu grld. Hele bunun sebebi bir kahvehaneden bilinince btn kahvehaneler kapatld. Kk Kadzade Mehmed Efendi 990 Hicri, 1582 Mildi ylnda domu, Balkesir'de domas mnasebetiyle Birgivi Mehmed Efendi Hz.Ierinin talebelerinden ders okumu stanbul'a geldikten sonra Tercman Yunus Tekkesi eyhi mer Efendiye intisap etmisede merebi uyumad iin sofiyye mesleini terk edip bir zahir ulemas olarak camii krsilerin-de vaaz etmeye balam ve padiahn politikasna uygun vaazlar verdii iin Ayasofya vaizliine ykseltilmi padiahin ttn yasak etmesinden ttn haram olduundan ileri srmesi ile bir de tarikatlara cephe almakla mehur olmutur. Fakat ttn yasan desteklemesi padiahn siyasetine uygun dmsede devleti kuran tarikatlara cephe almasna raz gelmemi kadzade tarikatler yklendike Hz. padiah tarikat eyhlerine daima saygl olmu ve riayet

gstermitir. Buna sadece iki mstesna saymak mmkndr aada yeri gelince temas edilecektir. Kahvelerin kapatlmas, ttn yasa insanlarn bir araya gelip, fesat evirmelerine mni olmusada itiraf etmek gere-kirki bir ok kurunun yannda bir ka yanda yandn grmek zc olmutur. Ne varki bu yasaklarn getirdii padiahn bizzat devriye gezerek akileri temizlemesi olay, bir ka susuzun idam ile glgelenmitir. Tarihilerde zorba temizlemesi anlatacaklannada btn gayretlerini bu istisna tekil edecek bir iki olaya dkmlerdir. Nizam alem byledir ite kolay salanacak i deildir... , eyhlislm Katli Bir ksm ran kuvvetlerini Osmanl toprana girerek Van ehrini muhasara ettikleri haberi dergh padiahiye ulanca hemen veziriazam Tabanyassi Mehmed paaya bir irade verip ran'a sefere kmasn bildirdi. Kendiside arkalarndan geleceini eklemeyi ihmal etmedi. O srada tarihler hicri 1034, mildi 1633 yln gsteriyordu. Sadrazam orduyu hazrlam ve padiahn teftiine sunmutu ki, Anadolu tarafna geen padiah bizzat yapt teftite aksaklklar tesbit etti. Bu aksaklklarn meydana gelmesinde rol olan drt vezir cezaya uratldlar. Bu ceza mallarnn msaderesi ve srgn olmu oldu. Cezaya arptrlan drt vezir unlard: aalaza-de Mahmud paa, Nianc Yusuf paa, Mostarli Mustafa paa, Civan Kapcba Semiz Mehmed paaydlar. Btn bunlar olurken ranllarn Van nnden ekilip gittikleri haberi geldi. Fakat Hz. Padiah hazrlklarn devamn istedi, nk ran zerine sefer yapmaya bir kere kararn vermiti. Ordu hazrlklarna devam ededursun, 4. Murad Bursa zerine bir gezi tertib etmi bu gezide hem av yaplacak hem de halkn ikyetleri yerinde incelenecek ve neticelendirilecekti. zmit'i aan ve znk'e gelen padiah znik Kads Gm-zade Mehmed Efendi hakknda ald ikyetlerle bir karara varmt: Kad, znik kalesinin kapsna aslsn. Bu emir yerine getirildiinde, stanbul'da kzlca kyamet ulema arasnda kopuverdi. Nasl olurda bir Kad, alelade bir sulu gibi aslrd? Hemen eyhlislm Ahizade Hseyin Efendi dier alimlerle bir toplant yapm, kad hakknda bir soruturma yaplmadan idam edilmesindeki hakszlk, devletin kuruluundan bu yana ulemaya gsterilen sayg ve sevginin haleldar edildiine varlm ve Valdesultan'a Padiahmza bedua etmekten saknrz, faydal olur ki, siz kendisine nasihatta bu-lunasanz mealinde bir mektup yollamt. Padiah ise znik'ten Bursa'ya gemi ve Bursa'daki cedlerinin kabirlerini ziyaret etmi ve onlarn mbarek makamlarndan istianede bulunmaktayd. eyhlislmn mektubu Validesultana gelmekle beraber, bu toplantda eyhlisim'n azndan padiah hal ederiz yollu bir cmle ktnda Valdesultana ayrca bildirilmiti. Valdesultan her iki haberi de oluna gndermiti. Benim arslanm acele zere

gelesiz, clus tedbiri iin szler dolamaktadr. Padiah bu haberi aldnda bir dakika kaybetmeden yola km maiyetini dahi beklemeden ancak kendisine yetien br ka kii ile durmadan yol alm, uyku filan demeyip Katrl mevkii denilen yere gelip stanbul'dan gemi gemesini beklemeden orada bulduu bir kaykla Gebze'ye gemi or-dan atlad gibi skdar' tutmu ve yanndakilerden birini ok gzel olan hat yazs ile eyhlislm ve olunun Kbrs'a srgnlerini havi bir fermanla kendinden evvel karya yollad. eyhlislm ve olu ki, o da stanbul Kads idi. Birer gemi ile srgn seferine baladilarsada Hz. Padiah aniden karar deitirip Bostancbana gemiler anakkale Boazndan kmamsa var yeti kendilerini karaya kartp hayat defterlerini dr dedi, kmlarsa dokunma yollu bir emir verdi. Bostancba yanndaki maiyetiyle karadan at koturur deryada gemileri gzlerdi. Bakrky nlerine geldiinde bir geminin sahile ok yakn bir yerde ve yaklamakta olduunu grd. Bu gemi sabk eyhlislm Ahizade Hseyin Efendinin iinde olduu gemiydi. Deniz sertlemi gemi bir kazaya uramasn diye sahile yanamay ye tutmutu. Ye tutmu amma eyhlislm Efendinin anakkale Boazn aamamasndan dolay hayatnn son bulmasna s-ebeb olmutu. Bostancba karaya kartt eski eyhlislam orda bodurmu ve kumsala hemen defnetmilerdir. Bu kumsal Yeilky kylarnda Kalibriya ky olduu btn tariflerde mterektir. Cenaze namaz, ykanma gibi dini islmn emirlerinin yerine getirilmediine dair ddialar mesnetsizdir. Ancak suda unutulmamaldaki, dier ulema kendi aralarnda yaptklar bir toplantda Ahizade efendiyi ehid ilan etmilerdir. eyh-ismin olu ise anakkaleyi getiinden kurtulmutu. Drdnc Murad'n Bostancbay yannda Abaza Mehmed paa olduu halde Yedikule surlar dna kadar kp, gemiyi gsterip Tiz katleyle dediini smail Hakk zunar-l merhum Osmanl Tarihi adl eserinde kaydetmektedir. Ve deerli aratrc, eyhlislmn, Topal Recep paa ile beraber ehzadelerin hayatna kefil olduu gn bu akibetinin belli olduunu hele hele znik kads olaynda hal gibi laflar etmesi, padiahn fikir deitirip katletmeye karar vermesine nemli sebebtir der ve bu gre biz de katlrz. Bu idam Osmanl devletinde bir eyhlislmn ilk defa bana geliyordu. Zaten eyhlislm byle bir akibete uramtr tarihimizde. Meihat makam yani eyhlislmlk seksen yan am Yahya Efendi'ye stanbul Kadl ise Karaelebizade Abdlaziz Efendiye verilmiti. Revan Seferi Ve Memleketin Tanzimi Bu seferi iki ksma ayrmak sanki farz oluyor. nk birinci blm devleti aliyenin skdardan ta ran hududuna kadar yaplan bir teftile bu teftiler neticesinde yaplan infazlar baz tarihilerimizde insafszlk, hakszlk ve

zalimlik diye vasflandnlrken baz izan sahibi insanlarda byle bir icraat yaplmas artt diye Kuyucu Murad paa'.dan beri Anadolu zerinde yksek dzeyde bir tefti yaplmam, bakentte meydana gelen gaileler Anadoluda bir nizam brakmamt. Otoritenin tesisi uzun bir zaman almt. te drdnc Murad adalet eli uzun yllar dememi Anadolu'ya bu Revan seferi mnasebetiyle uzatabiliyordu. damlar daha Kartal'a gelmeden balamt. Padiah kard bir emirle stanbul'da han odalarnda surda burda bir tek sipahi ve yenieriyi kendisinden habersiz brakmamalarn ferman etmiti. Galatah elebinin bir asker braktn renince hemen nnde diz ktrp boynunu vurdurdu. Her yerleik blgeden getike ikyet edilenler dikkatle gzden geiriliyor ve cezalar tertib olunuyordu. Bu arada kendisine yardmc olan Rm Mehmed ve Kse Mehmed Aa'lar bile ecel erbetini itiler. Hatta bunlardan Kse Mehmed Aa idam olunurken padiah nankrlkle itham etti. Fakat ne derece hakl idi? Eer padiaha devletin kurtulmas iin yardm etmisse ki herhalde yledir, bu zaten ordunun en yksek makamn igal etmekte olan bir ahsn en tabii vazifesi deilmi idi sanki... Taban Yass Mehmed paa seferin Badad zerine olacan sanyor ve btn plnlarn ona gre hazrlyordu. K Haleb'de geiren sadrazam, am valisi Kk Ahmed pa-a'ya byk yardmlar yapm oldu. Kk Ahmed paa, sadrazamn yanndaki sipahilerden istifade ederek Drz emiri Maanolu Fahreddin'in malub ve esir ederek kurduu devlete de son vermiti. Bu Fahreddin Avrupa tarihlerinde bile kendinden bahsettiren bir serseriydi. Emir Fahreddin esir edildiinde padiahn yanna oullan olduu halde gnderildi. Sultan Murad kendisine ve ocuklarna iltifat ettiyse de bir mddet sonra kk olunu Enderun denilen saray okuluna vermi Emir Fahreddini ve dier olu Mesud'u katlettirmi idi. Hicri 1044, Mildi 1634. stanbul zerine ilkbaharn o yeniden ortal zmrt yeili yapan mlayim havas kendini gsterince Sultan Murad'n muhteem adr skdar'daki mutad yerine kurulunca yukardaki satrlarda bahsettiimiz gibi Revan'a sefer Anadolu'ya ise nizam gitmeye balad. Burada idam edilenlerin adlarn tek tek yazsak sayfalar tutar ancak bir iki tane idam vardrki bunlara ok ksa da olsa temas etmek "gerekir. Hs-rev paay idam eden Murtaza paa, Demirkazk adiyle tandmz Halil paa'nn serdarln ketmetmi hanedan dama-xd olmas hasebiyle bu imkn elde etmi padiahdan ald ferman Taban Yass Mehmed paaya gndermi oda byle /ibilir ve tecrbeli bir kahraman olan Halil paa'nn aff iin efaat edecei yerde hemen ferman mucibince hareket etmi ve paay idam ettirmi. Yine Grc Mehmed paa merhum ile Nogay Murtaza paann oullan iin idam ferman kardysada yaknlar bu ferman iptal ettirme imkn buldular. Sultan Murad ordu efrad iinde o kadar beenildiki nk onlarla beraber yryor, onlarla beraber yemek yiyor hatta bazen adrnda deil zerine rtt bir harmaniye ile toprak zerinde uyuyordu. Bir ara arabada seyahat ederken yollarnn nne kan bir bayku uursuzluk alameti sayldndan bir

durgunluk oldu, yry aksad. Padiah arabadan derhal atlayp atna bindii gibi baykuu kovalamaya balam ve elindeki denek ile kuu yere serip grenlerin alklarna sahip oldu. Bir ara birlikler arasnda dolarken silahl bir muhafz kemerinden tuttuu gibi havaya kaldrarak bir mddet dolatrm herkes bu kuvvete hayran olmutu. Yine yolda bir askere tfek kurunu attrp, o merminin menziline okla at yapm ve o mesafeye okunu drd rivayet edilir. O kadar cesur bir insandaki o kadar yenieri ve sipahi zorbasn ldrtmesine ramen hi ekinmeden gerek tebdil kyafet gerekse olduu gibi aralarnda dolar, tand bir zorba olduunda hemen hkmn icra ederdi. Erzurum nlerinde sadrazam ile bulutuunda elindeki sancaierifi hamil olarak teslime gelen sadrazamn yanna doru bir ka adm atarak sancana olan saygsn gstermi ve onu eline aldnda sadrazamn elini skm ve belki de tekmillerde komutanlarn tekmil aldklarnn elini skmalar o gnden bize gzel bir miras olarak kalm olmas kuvvetle muhtemeldir. Revanda mteveccihen yola kldnda Kars, kilise, Gkknbet yolu ile Revan nne varld. Sultan Murad yannda bir klavuzla en nne varld. Sultan Murad yannda bir klavuzla en nde gidiyordu. Kalenin nne gelinip top menziline girildiinde klavuz durdu artk tehlike var gidemem dedi. Sultan Murad ise byk bir hrsla bard. Korkak, ecel gelmeyince insana zarar gelebilirimi? diyerek atn ileri srd. Kaleden toplar atld. Glleler ok yaknna dt bir ka tanesi de bann zerinden at. Sultan hi ftur getirmeden yava yava Otan kurmak zere setii tepeye ekildi. Mirgn Han'n idaresindeki savunmada on gn kadar dayan-dilarsada elik iradeli padiaha teslim olmaktan baka areleri kalmamt. Bylece Revan padiaha Revan Fatihlii unvann getirmi oldu. Mirgn oluna Yusuf paa adn vererek padiah vezirliine kabul ettiini bildirdi. ranl askerlere ise silahlarn alarak kaleden kp gitmelerine zin verildi. Bu ilerde tecrbeli komutanlar, askerin ldrlmesini hi deilse silahlarnn verilmemesini tavsiye ettilerse de Padiah ben verdiim szden dnmem diye red etti. Fakat bu askerler kaleden karken geride kalan halka eziyet ve hayvanlarn srmee baladlar. Padiah derhal Kk Ahmed paa'y bunlar takib ve tedip etmeye gnderdi. Ne varki oniki bin kiilik bu kuvvet Ahmed paay ricata mecbur etti. Revan kalesinin en byk camiine Cuma namaz klnd. Camiden kan padiah Kapclar khyas Salih aa ile Musahib Beir Aay stanbul'a zafer haberini ve enlikler yaplmasn bildirmek iin gnderirken Baya-zd ve Sleyman Sultanlarn idamn da irade etmiti. stanbul halk zaferin enliklerini yaparken Bayazd ve Sleyman sultanlar, anne ve baba bir aabeylerinin ta Re-van'dan gnderdii hatt- hmayun ile ehidlik makamna kyorlard. Sultan 1. Ahmed'in kardei sultan Mustafa'y ldrtmeyip hatta taht'a vris brakmas gibi mkemmel bir jvasiyetinden sonra bu ehzade idamna son verilmesi gerekirdi. Sultan Gen Osman, Amcas Sultan Mustafa'y ldrt-seydi belki de ehid edilmek yle dursun tahttan bile indirilmezdi. Bu satrlarn yazar u ana kadar ehzade idamlarna kar bir keresinde

bile muhalif tavr taknmamtr. Bu vatanda ise Sultan Ahmed merhumun vasiyeti bir teaml haline getirilebilirdi. Yine de dorusunu Allah (c.c.) bilir. Yalnuz unu bir ok tarihiler ve bilhasa Mizanc Murad Bey Sultan Bayezid'in drlmeyip, sa biraklsayd gen yata vefat eden 4. Murad yerine tahta geip, aabeysinin yarm brakt slahat tamamlayacan sylerken delil olarak da yenieri ve Sipahi isyannda haremden getirtip ehzadeleri gsterildiinde Bayazid Sultan asilere hitabede bulunmu ve Padiahmzn sayesinde huzur iinde yayoruz bizi niin taciz edersiniz diyerek padiahn kendilerine iyi baktn sylemekle ona yardm etme civanmertliini delil almaktadr. Ne derece bu grte isabet vardr, mekktr. Orduyu hmayun Revan'dan hereketle Tebriz nlerine gelip orayda feth etti. Tebriz'e gelirken Drdnc Murad'n nehre den bir askeri sulara kendisini atarak kurtard btn tarihlerde yazldr. Tebriz'e gelmeden evvel Curs kalesi denilen yer mukavemet ediyordu. Kale kaps ok sert bir aatan yaplm, balta ve grzlere metelik vermiyordu. Hz. Padiah bir tomruk getirtip, kiinin zor tad tomruu tek bana kaldrp, koba vurur gibi kale kapsna havale ettiinde, kap krld ve asker kaleye girebildi. Orduyu Hmayun Tebriz'e girdiinde tarihler hicri 1045, miladi 1635 yln gsteriyordu. Hz. Padiah 1045 hicri, 1635 miladi yl sonlarnda stanbul'a avdet etti. Badad Seferi ncesi Hz. Padiah stanbul'a dnmsede, sadrazam Taban Yass Mehmed paa ve ordunun bir blm ark hududunda kalm ve yollarn, kprlerin onarm baz kervan saraylarn yaplmas gibi ilerle uralmtr. Sadrazam hakikaten bu ileri gayet gzel yapm bunun faydalar bilahare grlecektir. Revan Muhafz Murtaza Paa askerinin byk bir blm ile k Erzurum civarnda geirmeyi plnlam ve kalede byk bir kuvvet brakmamt. Bu da undan icab ediyorduki bu kaleye ahn taarruzu beklenilmeyen bir ey deildi, hepsi muhasaraya gireceine byk bir blm kaleden uzakta olursa muhasara esnasnda gelir ve ran ordusunu iki ate arasnda brakabilirdi. Mehmed paa bu ie izin vermedi. K ortasnda yardm gnderme gayretlen hem padiah-dan hem de sadrazamdan sudur etmesine ramen bir neticeye varamad. ah Saf Revan' tekrar ele geirdi. Fakat naslsa bu sefer Revan'daki Osmanl askerine silahlan ile birlikte kp gitmelerine izin verdi. Eyyubi slalesinden olan Ahmed Han, eski sadrazam Hs-rev paann hatas yznden Osmanldan yz evirmi ve ran'n hizmetine girmiti. Daha sonraki deiiklikler ve bilhassa Kk Ahmed Paann dou hududlarmzda gsterdii mertlik ve kahramanlklar Ahmed Han'n yine Osmanlya tevecchn temin etmeye kfi gelmiti. Kk Ahmed Paann lakab boyunun ksalndan geliyordu. Fakat bu Kk lakabl ksa boylu aslen Arnavut olan paa, zeksn

daha evvel Drz emiri Fahrettin'in yakalanmasnda gstermiti. Fahrettin, Kk Ahmed Paann nnden kam Lbnan'daki dalarn ierisinde zor klr maaralara saklanmt. Ahmed Paa byk byk atelerle bu dalar stp kzdrm bol miktarda kzgn kayalar zerine sirke dktrerek yumuatm, bu kayalara kazlar yapp hain Drzyi ininde yakalam ve Hz. Padiaha gndermiti. Ahmed Han, Kk Ahmed Paa ile anlam ve devleti aliyye hizmetine dnmt. Ne varki ah Saf bu ie ok kzp, byk bir kuvvetle Ahmed Han zerine gidilme emrini vermiti. Kk Ahmed Paa gerek padiaha gerekse Sadrazama mracaat ederek yardma gidebilmesi iin kuvvet ve msaade istemisede msaade gelmi fakat emrine verilen kuvvet lzm olann onda biri bile deildi. Buna ramen Osmanl yardmn ulatrmak iin gzn karartp ran ordusunun zerine ulland. Epeyi muvaffakiyetlerde gsterdi. Ne varki ranl komutanlardan Rstem Hn'n emberine dt ve perian oldu. Hicir 1046, Milad 1636 yl, Kk Ahmed Paann askerine izin verip banz kurtarn diyerek bir eline sanca dier eline klcn alp ricat anna sdramad iin dmana saldrp, dve dve ehid olmasna ahid oluyordu. Bu olaya padiah o kadar zldki Taban Yass Mehmed Paay be seneye yaklaan sadrazamlndan azil edip yerine Bayram paa veziriazam oldu. Mehmed Paay ay kadar gz altnda tutan padiah, huzuruna getirtip kendisini teselli etti ve z kalesi vali ve serdarlna tayin etti. Dvan padiahn bakanlnda toplanm ve Badad iin sefer karan almt ki, ran elisi ok kymetli hediyelere hamil olarak Dersaadete geldi. Gayet gzel karland. Ne varki ahn teklifleri makbul grlmeyip, tadil edilmesi sylendi. Bayram Paa ise sefere kmay derhatr etmeyi dnmedi bile. O nde gidecek Badad fatihine yol aacak idi. Sefir, Haleb valisinin askerinin arasna iki casus yerletirmi ve ah'a ulatrmak zere mektuplar vermiti. Bunlar meydana kt. Casuslar idam olundu. Bayram Paa yollarn dzelttiriyor selefi Taban Yassfmn eksik braktklarn tamamlayordu. Bu srada stanbul'da ehzade Kaasm'n hayatna son veriliyor artk geriye Sultan Ahmed oullarndan bir zamann padiah birde Sultan brahim kalyordu. Sultan brahim'in rahatsz grnts ona bir hayat, tahta bir padiah, Osmanlya ise yeni bir kurulu balyordu. Kaasm sultan ehid edilirken, Kthane'de bulunan byk baruthane berhava oldu. Mal ve can kayb az deildi. Sultan 4. Murad devletin ileri gelenleri tarafndan zmit'e kadar teyi olundu. Mft ve Kazaskerler kendisi ile beraber sefere gidiyorlard. Hicri 1047, Milad 1637. Silahdar Mustafa Paa, Anadolu Kazaskerini padiaha ikyet ederek azlettirdi. Padiah Kad hakknda Yahya Efendiden sorduunda Silahdar paann dmanln zerine ekmek istemeyen eyhlislm Kad'y himaye edecek bir

ift sz dahi sylemedi. Kad Muid Efendi Belgrad'a srgn edildi. Padiah Badad seferine devam ederken bir mjdeci geldi. Padiaha bir evld olduunu syledi. Padiah kzm? er-kekmi? diye sordu Mjdeci biraz teredddten sonra erkek dedi. Padiah derhal tahkik iin ulak gnderdi. Gelen haber kz olduuydu. Bunun zerine mjdeci ldrld. Sultan 4. Murad Sakarya eyhi diye anlan ve mridlerin-ce tfek kurunu ve ok ilemedii ileri srlen bu zat kendisine getirmelerini emretmiti. Padiah Ilgn'da iken huzura kardlar. Mridlerinin; efendilerine payeler verip, olduundan yksek grmeleri, mbarein ban yedi. Cellt bu zatn kemiklerini krd. Bir ok kitaplarda yazd gibi Hasan Kk Bey'in Tarikatler adl eserinde de aynen yer alrki merhum eyh Efendi kemikleri krlrken hi tela ve teessr, acdan ise hi ikyet etmiyordu.Hatta Cellada acele etme evladm diyordu. Burada unu hatrlatmay nemli grdk. Bilindii gibi Peygamberimiz Efendimiz (s.a.v.) bir hadisi eflerinde me-len Benim mmetimin alimleri, ben-i srailin Neb'leri gibidir buyurmulardr. phesizki bunlarn iinde evliyaulahn bykleri kastedilmektedir. Bu sekin zevat Cenab- Mevl'ya kurbiyetlerinden dolay bir takm stnlklere sahiptir. Bu yaknlklarn kurbu Feraiz ve kurbu Nevafil boyu ile olduunu btn mutasavvflar eserlerinde bildirmilerdir. Ne var-ki mridler bal bulunduklar Efendilerini zamann kutbu gibi grdklerinden o zat- muhteremlerin hi bir zaman iddia etmedikleri makamlar kendilerine yaktrp, her tarafta yayalar ve otorite ile kar karya getirip byle zc durumlara sebeb olurlar. te 4. Murad, Sakarya eyhi denilen zt byle bir muameleye tabi tutmutur. Mridleri her halde bundan sorumludur. Konya'ya geldiinde, Padiahn adaletli eli, Bolu Sancak Beyi Abdi Paa ve Yeniehir Sancak Beyi emsi Paazade Ahmed Paay sancaklarnda zulm ettiklerinden tepelerine indi ve hayatlarnn kayd silindi. Revan seferi srasnda Konya'dan geerken Konya elebisi Bekir Efendi ile sohbet etmi ve pek memnun kalmt. Kendisine bir takm zel hediyeler dahi vermilerdi. Badad seferi srasna ise yani bu seferde gazab padiahiye urad. Makamndan azil ve srgn etti.. Sadrazam Bayram Paa srgne gnderilen Bekir elebiyi stanbul'da kendi saraynda lnceye kadar misafir etti. Bekir elebinin yerine Kara-hisar elebisi Arif Efendi tayin olundu. Adana'ya geldiinde bir ka kiinin kendilerin kale dva-rndan nehre att grld. Sebebi sorulduunda. Vali Cafer Paa'nn zalimce idaresi dediler. Padiahn yanndaki Cafer Paa tarafdarlan koruyuculuk yaparak ii sadece azille kurtarabildiler. Hazreti Padiah Antakya'ya geldiinde kpr zerinde kalabalk bir topluluk grd. Nmayi yapacaklar zann ile nehrin suyunun derinliine bakmadan atn suya doru srd, atyla beraber yzerek karya geti. Akam olunca yol lan amaya memur olan Kapcba falakaya yatrld.

Hekimbann lm Bilindii gibi padiahn ttn yasa, afyon ienleri de kapsamna alyordu. Padiahn Hekimbas Emir elebi ise afyon yutmaya mptela di. Silahdar paa bu iptilay rendiinden kendisini padiaha ihbar etti. Padiah; nezdine getirttii Emir elebinin kendisi ile satran oynamasn istedi. Henz oyuna balanmt, padiah Baka hekimba, sen afyon yutarmsn deyince Emir elebi: h, h padiahm diye cevap verdi. hbar o kadar mkemmel yaplmtki zarif kutunun bile yerini bilen padiah; haplarn kutusunu karttrd. Bunlar nedr? diye sordu. Hekimba suyu alnm afyon olduunu ancak zarar olmadn bir avu bile yu-tulsa birey olmayacan syledi. Padiah O halde hepsini yut bakalm diyerek hepsini yutturdu. Arkasndan hi birey olmam gibi tan oynayp hamle srasn Emir elebiye verdi. Oyun uzun sre devam edip afyon tesirini gstermeye balad. Padiah git, dinlen dedii zaman i iten gemiti. Ne vark bu i iten geme, padiah iinde varitti. Son bir hamle le odasna giden Hekimba, padiahn o zaman ismi konmam rahatszlnn ilac olan ve ta Himalaya dalarnn altbin metre yksekliindeki kayalarn arasndan getirdii nadir bulunan ve kimseye sylemedii otlar yok etti. Bu srada talebeleri hocalanne iyilemesi iin ilalar hazrlamlar ve imesini teklif ettilerse de Emir elebi: Silahdar paa gibi dman olana hi bir ila kr etmez diyerek aksine afyonlarn tesirini hzlandracak olan souk ve tatl bir erbet iti ve uyanmamak zere yataa uzand. Bylece Padiahn da uzanaca gnlerin ilki balamt. Tarihler Hicri 1047, Miladi 1637 yln gsterirken Sadrazam Bayram Paa vefat etti. Hz. Padiah ok kederlendi. Bayram Paay o kadar severdiki ok sevdii ir Nef'yi Bayram Paay hicv ettii iin bodurmutu. Halbuki inkr etmemek gerekirki, Sultan 4. Murad'n yetimesinde htt pek gzel beyitler ina etmesinde air Nef'nin msbet tesirleri vardr. Padiah air Nef'yi o kadar severdiki onun siha-mn okurken yanna yakn bir yere yldrm dm idi. Bu eserde bir ok hicviyeler olduundan padiah, bu yldrm mstehcen hicivleri okumasna karlk bir ikaz saymt. Eseri para para etmi ve iri artp hicviye yazmaya tvbe etmesini istemi oda buna uymutu. Ne var ki; Bayram Paa'y hicvetmek suretiyle bu tvbeyi bozmu ve bodurulup denize atlmtr. Ho ok zayf rivayetlerdede bilhassa Bektallerden gelen rivayette bizzat padiah hicvettii sylendiki bunun mesnedi yoktur. Olsa olsa araps bol olan bektailerin iftiras ve uydurmasdr. Bu mevzuya u szlerini nakl ettiimiz padiahn deyiiyle bitiriyoruz. Senin gibi bir veziri ben nerede bulaym! Tayyar Mehmet Paa'nn Sadareti Kapdan- Derya Kara Mustafa Paa Sadrazaml kendine uygun gryordu, tayyar Mehmed Paann veziriazamla tayinini Ruznameci Hac brahim

Efendinin tavsiyesine balayan Mustafa Paa bu zata kinlendi. Az mddet sonra Hac b-, rahim efendide vefat etti. Mnhal bir zeamet iin iki sipahi kavga ettiler. Onlar ayranlar sadrazamn yanna getirdiler. Meseleyi hal etmek iin gayret sarfeden sadrazam padiahn yanlarna geldiini grnce durdu. Sultan 4. Murad durumu sordu. Sadrazam meseleyi anlatt. Padiah dnd. Yer bir, namzet iki. Birini-oraya koysan br onu rahat brakmaz. Sadrazama dnd iidsinin de ban kesin, ikiside rahat etsin diyerek kavgay neticelendirdi. Drdnc Murad'n en nemli ilerinden birisi de Devirme usuln kaldrmasdr. Bir bakma doru bir karardr. nk bozulmu bir mekanizma bu toplama ile dzeltilemezdi. Sultan Murad Yenieriyi bambaka bir ekle evirecekti. Fakat mr vefa etmedi. Bu vazife ta kinci Mahmud'a kald. Musul'a gelindiinde Hindistan ahnn elisi geldi. Kymetli hediyeler sundu. Fil derisinden yaplm, iddiaya gre hi bir silahn zarar veremeyecei bir kalkan da vard. Hazreti Padiah huzuruna getirilen kalkana yle bir bakp Osmanl saltanatnn en nefis rneklerinden biri olan ve gnmz elik sertletirme imknlarndan aa kalmayan bir teknikle sertletirilmi ve en gzel ekilde bilenmi baltasyla zerinde byk iddialar ileri srlen kalkan, baltasnn keskinliini, kolunun kuvvetiyle birletiren padiah bir vuruta yard, att. Byk bir nezaketle sefire dnen padiah, kalkan sizi de, bizide mahcup etmedi. Sizin ahsnza yadigrm olsun diyerek iine bol miktarda ihsan- ahane koyarak hediye etti. Hind ahnn yardm tekliflerinin makbule getiini ve bir a-vuban Hind ahnn yanna eli olarak gndereceini ifade ederek, Hind ktasyla iyi mnasebetlerin kuvvetlenmesine ehemmiyet verdiini ihsas etti. Bagdad nnde Hz. Padiah, skdar'dan knn yzdoksanyedinci gn Badad nne gelmi oldu. Badad kalesi ikiyzon tane burcu olan ok byk bir kale idi. Hz. Padiah kalenin muhasara plnlarnn yaplmasnda en ok alan bir teknisyen olmutu. Badad'n kuzey ksmnda mam Azam kapsnn karsnda kendi takmyla yer almt. Dou ksmnda ak kap denilen yerde sadrazam Tayyar Memed Paa, Rumeli askeri ve biraz da Yenieri askeri mevki ald. Gneyde ise Karanlk kap denilen yerde kapdan paa ve Anadolu askeri mevki tuttular. Muhasara krk gn srd. Nice yiitler meydanda kaldlar. Sadrazam Mehmed Tayyar Paa ordunun en nnde savarken ehidlik mertebesini ihraz etti. Sultan Murad ise kendi saraynda gezer gibi sava alannn her yerine kouyor, askeri teci ediyor, bir yaral grdm ona yardm ediyordu. Savan en nemli gn olan hcum gnne Mehmed Tayyar Paa ehd olmu meydan- harbde sadrazamla Kara Mustafa Paa getirilmiti. O da elhak selefi gibi kahramanca

arparak fetih tamamlanana kadar birliklerinin yanndan ayrlmad. Gerek yanndakilerde gerekse kendisinde meydana gelmi yaralardan kanlar akyordu. Varsn aksnd ama Ba-dad'da fetih olunuyordu. Hicri 18 aban 1048 Mildi 1638. Badad feth oluyordu dedik nk kalenin skut etmesi Badad kalesinin fethi demekti. Badad ehri ise bir antlama ile alnmak isteniyordu. nk bu ehir son derece terakki etmiti. Byle bir yere savaarak girilince takdir edilirki talan ve yknt meydana gelmesin. Badad muhafz Bekta Han, Hz. Padiah nezdine eli gnderdi. Bilahire kendiside huzuru hmayuna vard. Sultan Murad ranl komutanlarn ve askerlerinin serbeste kp gitmelerine raz oldu. Yalnz o gn lene kadar btn cephelerde arpma durulmu olmalyd. Btn mevkiler teslim edilmeliydi. Bu anlama salanmken ranl baz komutanlar bilhassa Fettah Han kabul etmediler. Bylece antlama gereklememi oldu. Drdnc Murad, birisinin iki ranl askeri srklerken grd. Son derece kzd ve bunu yapann kelesinin vurulmasn istedi. nk Ben aman verdim, hasl olur szmden dnerim diyordu. Vaziyet kendisine anlatld. nanamyordu. Yaptrd tahkikat srasnda amann kabul edilmediini renince askeri serbest brakt. Hi bir eye karmad. Otuzbin kiiye varan ran kuvvetlerinin onda biri dahi ah'n yanna bile varamad. ah ise o srada Dicle nehri kysna kadar gelmiti, sultan Murad nmayi iin bir mfrezeyi zerine gnderince ah ricat etme yolunu seti. Sultan Murad, Hanef mezhebinin mam Ebu Hanife (R.A.)n kabri erefi ve trbelerini tamir ve tezyin ettirdi. Ab-dlkadir Geylan (K.S.) nn de trbesini onartt. eyhlislm Yahla Efendi bu tamirlerin yaplmasna byk gayretler sarf etti. Hatta cebinden paralar bile harcad. Badad'dan Dn Hz. Padiah, yannda mahbus bulunan ran elisi Maksud Han, yazm olduu bir mektubla ah'a gnderdi. Mektubunda sulh yaplmas arzusunu dile getiriyor ve ah Saf'yi asla tahkir etmeyip tam diplomata yazlp, sulha evet dedirtecek bir slup kullanmaya itina gstermiti. Ordunun byk bir ksmn ve Sadrazam Kara Mustafa Paay Badad'a brakm ve stanbula dnmt. Dn yolunu Diyarbakr zerinden yapmt. Hz. Padiah Diyarbakr'da biraz dinlenmek istedi. Revan seferine giderken burada ta Haieb'de istikbal eden Rmiye eyhi dier bir ismide eyh Mahmud Efendi olarak bilinen bir Nakibendi eyhinin kendisine tavsiye ettii kz hatrlad. Bu kz Maan olu Fahrettin'in kzlarndan biri olmakla ok hafif merep bir kzd. Bu kz Kk Ahmed Paa merhumun Drz Lideri Fahrettin'i yakalad zaman kam ve Rmiye eyhi denilen bu zt muhtereme snmt. eyh Efendi Haieb'de karlad padiaha bu kz tavsiye etmi ilmi sim-ya'da mahir olduunu altn yapt sylemiti. Padiah, eyh Efendinin tavsiyesine uygun olarak kzn bana bir memur koyduu gibi bir haylide para

brakt. imdi bu iin neticesini renmek istediinde, kzn bana braklan paralan sefih alemlerde tkettii renilir. Kadn ldrtp nehre attrr. Rmiye eyhini de yanna arp byle sahtekrlara nasl inanr ve sana inanan beni de aldatmaya vesile olursun diye kr ve aslmasn emreder. Padiah bu craattan sonra stanbul'a dnm ve byk enliklerle karlanmtr. Sadrazam Kara Mustafa Paa ise ranl murahhaslarla ekie ekie pazarlk yapm ve halen ok az farkla devam eden Osmanl - ran hududlar tayin edilmi ve antlama nce ah Saf tarafndan imzalanm, Sultan Murad Hazretleri tarafndan tasdik edilmitir. Hicri 1049, Milad 1639. Mahlu Sultan Mustafa; yeni 4. Murad Badad seferinden dnerken 48 yanda olduu halde ahirete gt. Devleti Os-maniyede tahtn yegne varisi olarak ehzade brahim kalmt. Sultan 4. Mrad'n Vefat Tarih Hicril050, Milad 1640 yln gsterirken, Hekimba-nn padiahna iyi gelen ilac lmeden evvel yok etmesi, padiahn lmnn balangc idi. Badad Fatihi, dnn mteakip rahatszlklar artt. Bunlar krizler haline dnt. Bu krizlerden birinde ehzade brahim'in de ldrlmesini is-temesi Badad'dan Kasr- irin muahedesini yapp gelen Sadrazam Mustafa Paa'y artt. Efendisini ok seven onun bir dedii ikiletmeyen paa, bu isteide yerine getirebilirdi. Fakat Osmanl Hanedan mnkariz olur, Devleti Aliyye-nin tahtna otomatikman Krm Hn otururdu. te devlet anne Ksem Mahpeyker Valide Sultan yetiti ve Paa, paa devleti dn diyerek sadrazamn nne geti. Vcuta bitmi olan Sultan 4. Murad bu hkmn yrtemedi. Eer girdii komadan kurtulmu olsayd, iradesini dinlemedi diye veziriazamnn ban kestirirdi. nk o iktidar ortak kabul etmez zihniyetiyle hkm ferma olmutur. Batmakta olan devlet gemisini bu inanla selmet sahiline yanatrmt. Oniki yanda kt taht- Osmaniyi onalt yl hakkyla doldurduktan sonra yirmisekiz yanda vefat eden Hz. Padiahn Evliya elebi'nin bildirdiine gre otuz iki ocuu olmu ve bunlardan yalnz Kaya Sultan babasndan sonraya kalm ve Melek Ahmed Paa ile 13 yanda iken evlenmitir. Sultan Murad, ran'la mutlak sulh yapma isteini, hristiyan - yahudi ittifaknn gerekletiini hissetmesinden, te yandan ngilterenin Rusya'y bytmeye matuf gayretlerini, btn bunlarn zerinde Salih'in Hille saldracan istihbar ettiinden, ark hududunu salama aldktan sonra derhal bat zerine yryp onlarn tam birlemelerini nleyip tek tek haletme yolunu semesine balyordu. Hazreti Padiah vefat ettiinde, babas 1. Ahmed Hnn trbesine defnedilmek zere gtrlrken kymetli at eerleri ters balanm olarak merhumun svarilerinin nnde yrmeleri btn stanbul'u alatyordu. Kfirler bu emir peneli, elik iradeli adamdan kurtulduklarna seviniyorlar, M'minler ise devleti kurtaran yeniden rayna oturtan padiahlarnn arkasndan

alyordu. iirlerinde Murad mahlasn kullanan Hz. Padiah fevkalde ata biner, imdiki niversitenin merkez binasnn bulunduu yerden att ciriti Bayazd Camii minaresinin dibine drecek kadar kuvvetli kollara malikti. 200 okkalk grzleri kadryordu. Cihan tarihi, byle kuvetli ve kymetli bir ahsiyetin kolay yetimediini her satrnda bizlere gsterir. Yeterki biz bunu anlayalm. Drdnc Murad' anlatp bitirirken onun ikiye mptela olduuna dair rivayetlere ne evet diyoruz ne de hayr diyoruz Gnl isterki ierdi diyenle mahcup olsun. Allah'n rahmeti Peygamber'in efaati Hz. Murad Rbi'nin zerine ve btn mslmanlara olsun. Sultan 4. Murad'n Hanmlar Ve ocuklar 4. Murad'n; hanm olarak birden fazlasna sahip olduu enazndan doan ocuklarn saysndan anlamak kabildir. Ad bilinmekte olan yegne hanm Aye hasekisultanhanm-dr. 32 evld dnya'ya gelen 4. Murad'n bu hanmnn, bu kadar ocuu dourmas maddeten kabil deildir. 28 yanda terk-i dnya eden bir insann, tek hanmdan, 32 doum elde etmesi olacak iden olmad barizdir. Bu 32 evldn nce kz olanlarn zikrede!im:smihan Kayasultan, Hafsa Sultan, Rbia ve Fatma Sultan ile Safiye Sultan, Rukye Sultan olmak zere alt sultanhanm ad ile karlaiyorve bunlarn ancak bei hakkndada kfi olmayan bir bilgiye sahibiz. Sul-tanhanmlarn ilki Gevherhan Sultanhanm olup, ~l630'da doduunu biliyoruz, bu hanmsultanin, Sultan brahim hn'in kz Gevherhan Sultanhanm ile ayn ad'da olmas, hayli karkla sebeb olmutur. Ortada Haseki Mehmed Paa gibi bir dmad olduunu gryoruz ve iki Gevherhan'dan hangisiyle izdiva ettiini net olarak tesbit edemiyoruz. Bu dmad 1661'de Haleb'de idam olunmutur. Hanzde Sultan kesin olmayan bir bilgiye gre 1631'de dnya'ya gelmi, 1675 sonrasnda vefat vukubulduu tahmini var. Amucasna yni, Sultan brahim'e aid trbede topraa verilmitir. Nakka Mustafa Paa ile evlilik yapan Hanzde Sultanhanm, kocaskndan 27 ya kk olup, izdiva trihinde 14 yandan byk deildir. Kaya smihan Sultan, 1633'de domu ve 26 yanda olduu hlde 1659'da vefat etmitir. Kaya Sultanda 4. Murad'n vefatndan sonra, bir ok nianllk geirdiysede, sonunda Gaazi Melek Ahmed Paa ile 11 yanda olduu halde evlenmi ve 15 yana gelindiinde zifaf gerekleti. Kocasndan 33 ya kkt. Kzn dourduunda vefat etdi. Mekke-i Mkerremede Hz. Fatmat'z Zehra'nn kabrini, muhteem bir ekilde yaptrmtr. Safiye Sul-tan'da ablas gibi bebeini doururken ehiden vefat etdi. Dedesi 1. Ahmed'in trbesinde topraa verildi. Hemence ilve edelim ki bu trbede 4. Murad'da medfun olmakla beraber, trbe yaplrken 1. Ahmed'in ad verildiinden, bu isimle anlmaktadr. 1659'da Abaza Siyavu Paa ile evlenmitir. Rukye Sultanhanm ise; 1640'da domu olup babasnn bu

dnyaya gelii grp grmedii mehuldr. Vefat 1690 ylnn balarnda 50. yandayken vukubulmutur. zdivacn 1663'de 23 yandayken nce eytan diye anlan, sonra da Melek denilen Divrikli brahim Paa ile yapmtr. Paa hanmndan 35 ya bykt. Bu ztn adna Boaz'daki Deftar-darburnu diye bilinen yere ad verilmitir. Sultanhanmin kabrinin ehzadebai Camii naziresinde olduunu syleyelim. 4. Murad'n ehzadelerine gelince; bunlarda srasyla ehzade Ahmed do. 1627, Sleyman do. 1632, Mehmed do. 1633, Aladdin do. 1635 ve Abdlhamid adl ehzadeleridir vede bunlar pek kkken vefat etmilerdir. ehzade Selim, Orhan, Nmn, Mahmud ve Hasan ile ehzade Osman Efendiler hakknda, hi bir malumat yoktur. Bylece ad bilinen onbir erkek evld dnyaya gelmi buna ad bilinen be kzi-da eklersek, yekn otuziki ocuunun yan says kadar malumatmz bulunmakda. 4. Murad'n Sadrazam Ve eyhlislmlar Sultan 1. Mustafa'nn sadrazam tyin etdii; Ispartal Kemanke Kara Ali Paa 4. Murad tahta ktnda grevinde ipka olundu. 3/4/1624'de Ali Paann sadareti sona erdi yerine 65. veziriazam olarak erke Mehmed Paa atand. Bunun devri de 9 ay, 25 gn srd. 66. sadrazam olarak, Dama d Filibeli Mezzinzde ehid Hafz Ahmed Paa 28/1/1625'de vazifeye tyin olundu. Bu sadaretinde 1 sene, 4 ay kalan dmad, yerini 1/12/1626'da bakabir dmad'a Halil Paa'ya brakmak mecburiyetinde kald. Halil Paann bu 2. sadareti 6/4/1628'e kadar 1 sene, 4 ay, 5 gn srerken iki sadaretinin toplam 3 sene, 7 ay, 7 gn bulmu oluyordu. Bu dmad da yerini Dmad Hsrev Paaya terketti ve bu sadrazam 67. Osmanl devleti sadrazam olarak 25/10/1631'e kadar sren 3 sene, 6 ay, 19 gn mhr hmayunu tad. Peindende Dmad Topal Recep Paa; 3 ay, 7 gn sren sadaretinden sonra, 18/mays/1632'de idmina^hazflanrnak zere abdest atmak mecburiyetinde kalverdi. Tabanyass Mehmed Paa'nin sadareti 4 sene, 8 ay, 15 gn devam etti ve takvimlerin 2/2/1637'yi iaret etdiini biliyoruz. Osmanl devletinin 70. ve 71. sadrzamlar Dmad Ldikli Bayram Paa 1 sene, 6 ay, 22 gn, ehid Tayyar Mehmed Paa 3 ay 28 gn hizmet verdiler ve ikincinin ehadeti, 23/12/1638'de vukubuluyordu. 72. sadrazam Kemanke Kara Mustafa Paa geldii grevde 4. Murad'a 1 sene, 1 ay, 13 gn hizmet edebildi. nk padiahnda mr defterinin drlmesi gereklemiti. Byiecede 4. Murad'nson sadrazam oldu Kemanke Kara Mustafa Paa.Bylece 14 senelik dnemini 4. Murad hn 10 sadnazam-la tamama erdirdi. imdi de bu dnemin eyhlislmlarna bakalm: 4. Murad'n 14 senelik saltanat dneminde makam mei-hatde grevde bulduu Yahya Efendi'yi 25 gnlne vazifesinde ipka etdi. 4/10/1623'de baba bir aabeyi Gen Osman'n kaimpederi Hocazde Mehmed Es'ad Efendiyi greve getirdi. Es'ad Efendi vefatna kadar, bu seferki meihatin-de 1 sene, 7 ay, 19 gn

kalabildi, yekn meihat 8 sene, 6 ay, 9 gn etmektedirki, Bayramzde Yahya Efendi ise; 2. defa olarak 4. Murad tarafndan eyhlislm atand. Takvim yapraklan; 22/5/1625'i gsterirken 6 sene, 8 ay, 19 gn srebildi. Yerini Ahizde Hseyin Efendi'ye devretdi. Bu zt, 7/1/1634'de azledildi ve arkasndan oullaryla birlikte idam olundu. i 1 sene, 10 ay, 26 gn getirebilmiti. Yahya Efendi 3. defa eyhlislm tyin olundu ancak 4. Murad'a dini ilerdeki mavirlii 6 sene, 1 ay, 1 gn srebildi. nk 4. Mu-rad'da 8/2/1640'da merhum oldu. Byiecede 4. Murad'n alt eyhlislmlarn says ahsla almak olmutur. Yahya Efendi, biri Es'ad Efendi, dieri de idm ettirdii Ahizde Hseyin Efendilerdi.

SULTAN BRAHM HAN ................................................................................ 2 Sultan brahim Tahta Oturuyor .................................................................... 2 Sadrazam Silahdar emesi......................................................................... 2 Osmanl Tahtna Vris................................................................................. 3 Turhan Sultan ansl nsan .......................................................................... 4 Sadrazamn dam....................................................................................... 4 Yanl Hesabn Beklenen Sonu.................................................................... 5 Sltanzde Semin Mehmed Paann Sadareti............................................... 5 Daye'nin ocuu ......................................................................................... 5 Talihsiz Seyahat .......................................................................................... 6 er'den Hayr'a.............................................................................................. 6 Hanya Feth lnyor .................................................................................. 7 stanbul'da Yangn Ve Tufan ....................................................................... 7 Yusuf Paa'nn Katli .................................................................................... 8 Gird Ahvali ................................................................................................ 8 Cinci Hoca Gzden Dyor ....................................................................... 9 Sadrazam Salih Paa'nn Katli ..................................................................... 9 Hezarpare Ahmed Paa Sadareti .................................................................. 9 iddetli ve Manidar Bir tiraz .................................................................... 10 Ahmak Sadrazam ..................................................................................... 10 Saray'n Vaziyeti ....................................................................................... 11 Varvar Ali Paa syan ............................................................................... 11 brahim Paa syan ................................................................................... 12 Darbei Hkmet ........................................................................................ 12 Vefa Ehli Zor Bulunur ............................................................................... 14 Padiahn Direnmesi .................................................................................. 14 Sultan brahim'in Sonu .............................................................................. 15 lm Hcresi ............................................................................................ 15

Feci'i brahim'iye ..................................................................................... 16 Devrin Devlet Adamlar ............................................................................ 17 Sultan brahim'in Hanm Ve ocuklar ...................................................... 17 Sultan brahim Devrs Deniz ...................................................................... 20 Girit zerine Bir Etd ............................................................................... 21

SULTAN BRAHM HAN Babas: Sultan I. Ahmed Han Annesi: Ksem Mahpeyker Sultan Doum Tarihi: 1615 Vefat Tarihi: 1648 Saltanat Md.: 1640-1648 Trbesi: stanbul'dadr. Osmanl devletinin skntlara den yllarna son veren padiah 4. Murad'n vefatyla, Osmanl Taht kardei brahim'e kucak amt. Bereket versin Mahpeyker Ksem Valide Sultan kardeini izle etmesini taleb eden merhum padiahn emrini akim brakarak, devleti liye'ye en byk hizmetlerinden birini yerine getirmiti. Tabiiki bu arada Valide Sultan'n engellemesine itiraz etmeyip yerine getiren Kemanke Kara Mustafa Paay dahi takdirle yd etmek gerekir. Sultan brahim'in tahta oturmadan evvel gsterdii tered-dd btn tarih kitaplarnda yer atm bulunduundan bizde naizane almamzda bu hususu zikretmeden geemezdik. 4. Murad gibi, dediim dedik, aldm ddk diyen bir padiah dneminde kafes arkasnda hayatn srdren bir ehzadenin tabiiki sinirleri, normal vatanda gibi olmazd. Kendinden evvel nice kimselerin idamlarna hid olan^bir ahsn tabiiki sra bana ne zaman gelecek intizar iinde mr geirmesi tahammlfersa br hayat deildir. 4. Murad'n vefat haberini, ehzade brahim'in kald daireye giderek mjdelemek isteyen Kzlaraas: Efendimiz; biraderiniz hakknda takdiri ilhi tecelli etti. Banz saolsun, lkin boalan tahta oturmanz iin hazrlanmanz icab edecek huzurunuza bundan geldim. Dediinde, ehzade brahim ban sallayarak sylenenleri dinledikten sonra, hzla daire kapsnn srgsn srdkten sonra: Bana hile edersiniz. Biraderim berhayat-tr. Padiahmzdr. Bana padiahlk gerekmez. Biraderimin mr uzun olsun, yolunda beyanda bulunur ve ieri kaar. Vaziyet devlet ileri gelenlerine anlatlr. Herbiri srgl kap nnde yeni padiaha diller dker. Ancak bir trl iknaya muvaffak olamayacaklarn anladklarnda, devletin mhim rkn saylan Ksem Valide Sultana durumu bildirirler. Artk, ehzadenin daire kaps nnde Valide Sultan seslenmektedir: "Haydi arslanm k. Biraderin Murad hn cennetlik oldu. Cenab Hakk' sana uzun mrler versin. Padiahln seni bekliyor" derken, oraya gelmeden nce verdii emirle merhum padiahn, nn getirtmi ve olu brahim'e sylediklerine ilaveten, istersen bak kendi gznle gr demeyide hmal etmez. Byk bir korku ve endie iinde srgl kapnn zerindeki gzetleme deliine gzn uyduran ehzade brahim, bir dein iinde hareketsiz olarak yatann hakikaten padiah birader olduunu grr. Tam inanacak iken, aniden: <peki! Bir kartrn bakahm> Der. Nn yanndakiler deinde, birh olarak yatmakta olan padiahn sakaln, burnunu tutarlar bylece gven vermeyi baarrlar. Burada hemen unu hatrlatmalyz ki;

ehzade brahim'in, aabeyi 4. Murad'n vefatna kanaat getirdikten sonra ellerini ap, merhuma Cenab Hakk'dan rahmetler dilemesi taksiratnn affn taleb etmesi arkasndan kendisinin tahtta geecek dneminin islm milletine hayrlar getirmesini, zararlara sebebiyet verecek tarzda icraattan korumasn istiyen duasna bakarsak, vaziyetini biraderinin lp lmediine tahkikini usuletle yaklamas, karmzda deli bir ehzade deil, ensesinde her gn lmn souk nefesini hissetmi buna karlk son derece tedbirli davranmaya ahdi peyman etmi biriyle, kar karya olduumuzu kabllenmeiiyiz. Sultan brahim Tahta Oturuyor Osmanl devletinin yirminci padiah, Osmanl hilafetinin-de onuncusu olan Sultan brahim, 1. Ahmedle Ksem Mahpeyker Sultandan 1025/1616'da dnya'ya gelmitir. Osmani devleti; 1. Ahmed'in vefatyla, asayi bakmndan ok kark bir dneme girmiti. Bilindii gibi bu dnemde merhum Sultan Ahmed'in Osmanl veraset usulnde yapt deiiklikle, ekber evld yni byk evld deilde, hanedann enyal erkek yesi riyasete dolaysyla tahta geeceinden zaman zaman tatbik olunmakta bulunan ehzade katil'leri artk rafa kalkm saylabilirdi. Fakat bu seferde Validesul-tanlar arasndaki ekimeler, daha da iddet kesbetti. Taht istemeyen Sultan 1. Mustafa, verilen grevden kurtulmak iin ne yaptysa kr etmedi. Zorla Osmanl tahtna oturtuldu. ok ksa bir zaman dilimi iinde yaptklar hatay anlayanlar, bir ra karar ile padiah tahttan indirip, yerine 1. Ahmedin byk olu Osman, nm dier Gen Osman getirildi. Bu ztn bana gelen elem verici neticeyi kitabmzn gemi blmnde anlatmaya almtk. Sultan brahim; Osmanl tahtna getiinde yirmidrt yanda olup tahta gei tarihi 1049/1639 idi. Sadrazam Silahdar emesi Tahta oturan Sultan brahim, sadnazarn Kemanke Kara Mustafa Paann vazifesinde sitk sadakatle devam etmesini istedi. Vazifesinin en nemli blmnn parann ayarn dzeltmek ve bunu devam ettirmek tenbihinide ekledi. Bu talimat alan sadnazam, parann ayarnda dzeni temin ettii gibi, yeni padiahn adna para da bastrm oldu. 4. Murad'n Silahdar Mustafa Paa, sadrazam Kemanke Kara Mustafa arasnda evvelce yle bir olay getiinden iddetli bir ekime vard. Vakay anlatalm: "Kemanke Kara Mustafa Paa bilindii gibi harp alannda sadrazam olmutu. Devlet idaresiyle alakal ilerde dorudan padiahla konuurdu. Halbuki kendisinden evvelki btn sadrazamlar hatta Bayram Paa bile 4. Murad'Ia yazimalarnn bir suretini de Silahdar Mustafa Paaya gnderirdi. Sultan Murad; Silahdarn ok ama ok sevdiinden byle yaplmasndan memnun bile olurdu. Zaten hekimbaisn bile Silah-dar'n ihbanyla lme terk etmemimiydi? Ne varki veziriazam Kara Mustafa Paa alla gelmi bu

teamle riayet etmeyip yazlar padiaha gnderiyor, Silahdar'a da nsha filn gndermeme yolunu tutmutu. ok gemeden Silahdar Paa, padiaha sadrazam muhaberattan haberdar etmemesi hasebiyle ikyette bulundu. Sultan 4. Murad; sadrazarna: Sen; Silahdar Paaya muhaberatmzdan bir nsha vermezmisin" diye sert bir eda ile sorunca, Kara Mustafa Paa: Padiahm, Silahdar Paa saltanatnzn ortaysa bana haber verin, hemen ona da bir nsha gnderelim. Yok saltanat benimde bildiim gibi, yalnz sizinse o zaman, neden ona malumat vermeli? Zaten okumam yazmam olmad iin yazmalar ktiplerimle yapyoruz. Devletin yle srlar olurki, bu srlar yalnz padiah ve sadrazam bilmelidir. Nevarki; okuma yazma bilmediiden ktipler bu gizli srlara agh olurlarda, buna ok canm sklr. Diye cevap verdiinde Sultan 4. Murad bu cevaptan ok memnun kalr ve bildii gibi yapmasn syler. Ancak bunlar Silahdar Paann, veziriazama dmanln bir kat daha arttrr. Sultan brahim'in tahta gemesi ile Silahdar Paann dmanl korkulmaz hle gelir ama, ne are bu seferde Silahdar Paadan intikam alma hastal, veziriazama gemitir. Mcadeleyi balatr. Bu mcadelenin bir safhasnda Silahdar Paa Kbrsda vazifeliyken ellibin altnlk bir rvet iine ad kartndan veziriazamn eline der. dam ferman padiahdan alnnca Silahdar Paa hayatn kayb etmi olur. te yandan eski sadnazamlardan Nasuh Paa'nn olu Hseyin Paa, babasnn 1. Ahmed'in veziri- azmi olmas hasebiyle kendinde bir asillik farzederek, yenieri ocandan gelme bir Arnavut olan veziriazama orbac diye hitap ederek, hakarete miz davranlara girer. Halbuki orbac, yenieri askeri arasnda gnmz rtbelerinden bulunan Albay rtbesine denk gelir. Bu srada eskilerden beri hudud boylarnda vazife yapan vezirlerin, tura ekme sela-hiyetlerini kaldran bir ferman yaynlatt. phe yokki bu fermann sahibi padiahd. NasuhPaazde bu fermandan padiahn haberinin olmadn ileri srerek dinlememezlik yapt. NasuhPaazde Hseyin Paaya bu ferman ulatnda Paa Erzurum Beylerbeylii grevinde idi. Ancak fermana itaatsizlik gsterince sadrazam tarafndan vazifesi, Halep valiliine tahvil olundu. Sadrazam'n bu tyin emri itaatsizlik yapm bir kimse iin adet mkfat saylrsa da, buradaki incelik, Hseyin Paay Erzurum'dan karmaya dnkt. nk Erzurum'dan kmaz orada isyana kalkarsa cezalandrlmas pek g olurdu. Hakikatte de, Hseyin Paa Halep valiliini kabul etmediinden Erzurum'dan aynlmad,j3u vaziyetin ortaya gelmesinden haberdar olan Sultan brahim; "kendisine Sivas valiliini verdim gitmedii takdirde zerine asker karn" emrini verdi. Nasuh Paazade sadrazam ile bouurken karsnda padiah buluverdi. Sadrazam Sivas valisi Kr Hazinedar brahim Paaya, bir mektup gnderip, Hseyin Paaya Sivas valilii verildi. Sen zerine var ve iini bitir yollu mektup gnderdi. Nasuh Paazade Hseyin Paa zerine gelen brahim Paay malup ettii gibi stelik ldrd de. Hseyin Paa dm olduu, isyan dalgasn srdrmek mecburiyetinde idi. Veya huzura gelip sadrazamla kozunu paylamalyd. skdar'a kadar bu azim iinde geldiysede karsnda devletin

kuvvetlerini grd ve kuvvei mneviyesi yle bir sarsildki, hereyi olduu gibi brakarak gece yans gizlice kat. Hedefi, merhum babasnn dostluklaryla vnd Krm Hn'larna snp bilahire onlarn delaletiyle efaate erimeyi becermekti. Ancak talihi yaver gitmedi kendisini takip eden Edirne Bostancbast, Rusuk'ta krk kadar adamyla birlikte yakalad. stanbul'a gnderildiler. Ancak haber yolda geldi, Topkap surlar uzaktan grldnde hkmleri icra olundu. Bunlar i olaylar olarak yaanrken, Rusya'dan bir eli geldi. 4. Sultan Murad zamannda gnderilen elinin ldrldn, ar bu hususta byk znt iinde olduunu bildirerek Azak' iadeye hazr olduunu beyan ettiini duyuruyordu. ran'da ah 2. Abbas, ah Sfi'yi ldrp yerine gemiti. Osmanl Devletinden, Kasr irin antlamas mucibince Milet kalesinin yklmasn taleb eder. Bu kale Van ehri yaknlarnda olup, bu talebi bize duyuran eli, Maksud Hn adl bir ran ileri gelenidir. Maksud Hn; getirmi olduu hediyelerle padiahn gnln almay baarr, dn esnasnda Yusuf adn alp 4. Murad'a Paa rtbesi verilmi bulunan ve Emirgan semtinin, kendisine hediye olunduu Mirgnolunu da beraberinde rana gtrmek iinizin talebinde bulunur. Padiah yaptrtt tahkikatla bu istein Mirgnolu'nun tevikiyle yapldn renir. ok zlr ve bu kadir bilmezliin, idamla cezalandrlmasn emreder. Ferman uygulanr sahilhanesi sadrazam Kemanke Kara Mustafa Paaya verilir. Osmanl Tahtna Vris 4. Murad'n idam ettirdii ehzadeler mnasebetiyle tahtnn tek varisi en kk kardei brahim kaldn yazmtk. Hanedan li Osman'nn acele taht vrisine ihtiyac vard. Al-lahulem bir felket Osmanl devletinin sonu olurdu. Bunu gz nne alan devlet adamlar ve bilhassa Ksem Mahpey-kr valide, padiaha her taraftan kz bulup koynuna sokmaya alyordu. Devletin devamn temin iin; hanedan erkeksiz brakmamak iin yaplan bu gayretleri asla garip karlamamak gerekir. nsanlarn zerine den alabildii tedbirleri alabidiince almasn bilahare tevekkl etmesinin gerektiini hatrlatmak her halde yanl olmaz. . Turhan Sultan ansl nsan 1627 senesinde Rusya'da doan ve 12 yandayken Tatar aknclarnn eline esir olarak den kz, gzellik ve gsterili endam ile hemen temayz etmi, bu temayz edi Kr Sleyman Paa tarafndan fark edilmi Ksem Mahpeykr Vli-desultana hediye olunmutur. Bilindii gibi saraya giren devirmeler mslman olurlar ve mslmanln btn gereklerini renerek tatbik ederlerdi. Bu bakmdan bir kimsenin, urada veya burada domasndan ziyade,., bir m'mn veya m'mine olmas yeterlidir. Ksem Sultan Kr Sleyman Pa-

ann bu hediye kzn, haremde abucak yetitirtip, zt ahanenin koynuna soktu. Meydana gelen izdivadan Cenab Hakk'n izniyle, ileride Osmanl tahtna yedi yanda geeceini ve krkbir yl kald tahttan indirileceini okuyacamz ocuk dnya'ya geldi. ocuun adn Mehmed koydular. Tahta getiinde 4. Mehmed veya Avc Mehmed diye anld. Bu ocuun babas Sultan brahim; Osmanl devletinin nc kurucusu dense asla yanl olmaz. Turhan Valide Sul-tan'da bu hususta padiah kadar eref ve hisse sahibidir. Artk Osmanl nesli yrmeye balamtr, merhum tarihi Ahmet Refik (Altnay) bey'in deyimiyle "Osmanl horozu t-mtr" ve horozun tmesi bereketli olarak devam etmitir. Naslm? Sultan brahim'in dier hanmlarndan Dilab Valide Sultandan Sleyman adl bir ocuk dnyaya gelir ve ileride 2. Sleyman adyla taht'a geer. Sleyman'n doum tarihi 1642 dir. Aradan bir yl geer ki 1643 ylna geldiimizde Muazzez Valide Sultan; 2. Ahmed ad ile taht'a kacak bir ehzade dourur. Grlyorki vris skntsyla gelen Sultan brahimin, Mehmed, Sleyman ve Ahmed adl ocuu da padiah lian olmulardr. Sadrazamn dam Sadrazam Kemanke Kara Mustafa Paa, gerek eski silah-dar'n gerekse Hseyin Paann ortadan kaldrlmasnda baarl oldu sede o nisbettede dman kazanmaya balamt. Bu dman kazanlmada drst idaresinin rol varsada biraz da, ly karan konumalarnn rol olduunu duyurmak lzmdr. Merhum tarihi smail Hakk zunarl muazzam nefasetteki eserindede unu bizlere duyuruyor, nakledelim: "Veziriazam bir gn divan'a bakanlk ederken padiahdan gelen bir haber <Divan boz ve gel> aresiz Paa padiahn yanna gider, yer pp el balar. Padiah sorar: Kethda Hatun'a ferman ettiim odun, bu vaktedek niin verilmedi? Veziriazam: Padiahm; derhal tenbih edelim verilsin! Dedikten sonra hiddetli bir sesle: Padiahm, ben senin vezirinim. Byle ufak bir i iin neden divan' bozdurursun? Siz bana asayiten, hazineden, serhatlerden niin sormazsnz? Diye ilave etmitir. Sadrazamn padiahn yzne kar sylenenleri duyan eyhlislm Yahya efendi: "Bre zinhar saknsn. Padiahlara byle sz sylenmez" eklinde haber gndermitir veziriazama. Byle sorumsuz konumalar, aada vereceimiz olayla birleince haliyle akbet sadrazam buldu. Bunun izah iin birazda gerilere gitmek icab edecektir. Daha evvel belirttiimiz gibi, hayatnn en nemii yllarn lm korkusu iinde geiren padiarrkuvvet bir eitim grmedii gibi sinirlerinin zayflamasndan dolay da ok fevri hareket eder, acele verilmi kararlarn pek isabetli olmad bilinir. Bazen; makbul ve matlub olmayan emirler verirdi. Bu araz atlatmak iin mnevi bir teselliye ihtiya vard. Bu teselliyi her eyin derman olan Kur'an Kerim'in yetlerinin, hayrl azlardan okunmas idi. Sultan brahim, Allah (c.c) ve Resulne olan sevgisiyle ifay; hakikati Kur'aniyye'de arard. Nitekim bir eyh olu olan Hseyin Efendi; bu ifay

sunmakda bir vasta oldu. Tarihlerimizse bu ahs, Cinci Hoca diye isimlendirirken aalayc bir tavr taknrlar. Cinci Hocay vede Sultan brahim'i beraber zikrederler. Halbuki tarih kaynaklarmzda nemli biri olan "Evliya elebi Seyahatnamesi" ve mellifi Evliya elebi merhum, bu Hseyin Efendiden pek sitayile bahseder. te yandan unu da belirtmeyi lzumlu grdk: bir Allah Dostuna sormular: "Ayetle, dua le hastalk ifa bulurmu? Cevap ahane: "Tabii bulur, Hz. mer'in (r.a) gibi az olan bulununca" hakikatten Bizans imparatorunun bann arsn yazd bir ^esmele ie ifaya vasta olan, Hz. mer'in nurlu elleri dejimiydi? te eyhz-de Hseyin efendi, okuduu yeti^kerimelerle, izniilhi ile padiahn arazlarn gidermi, bundan dolayda kendisini pek sevdirmiti. Biran dnelim; maruz kaldmz bir hastalmzn tesbit ve tedavisinde baarl olan doktorlara ne kadar minettar olarak, eitli yollarla teekkrlerimizi sunuyoruz. Ki bu doktor, mason bile olsa o tarafn pas geiyoruz, gazete ilanlaryla da teekkrlerimizi duyurup, hastasnn oalmasna yardmc oluyoruz. Bu l iinde baktmzda, grereceimiz odur ki, Sultan rahatlatmas ve bu rahatlamaya vasta olmas mnasebetiyle, padiahnda bu sevgisini gstermesine nasl kayt koyabiliriz. Belki hi hakketmedii makam ve mertebelere gtrmesi, her husustaki tavsiyelerini almas hatalarndan saylabilir. Sultan brahim; oabeyimin silahdar vard. Benim niye olmasn> diyerek asl ad Jozef Markovi olan, Dalmaya doumlu bilahire yenieri seilerek devirilmi, yznn temizlii ve zek fkran gzlerinden yksek kabiliyeti hemen de anlalm saraya alnm, eitli kademelerdeki vazife inde piirilmi ve padiahn si-lahdarlna tyin edilince Paa rtbesi verilmi bylece ortaya bir Yusuf Paa kmt. Gerek Cinci Hoca, gerekse Siah-dar Yusuf Paa padiahn makbullerinden olduundan, araclklar pek i grmekteydi. Bunlarn delaletiyle gelen, tiebler ve memuriyet istekleri yerini bulurken, devlet gemisini yrtmee alan sadrazamn pln ve programlan alt st olmaktayd, buna da bal olarak devlet mekanizmas aksamaktayd. Doru szl ve alkan sadrazam Kemanke Kare Mustafa Paann bu vaziyetten ikyeti olmas tabii oiducu gibi her an patlamas beklenmekteydi. Yanl Hesabn Beklenen Sonu Padiahn ok tuttuu Yusuf Paa ve Cinci hoca'nn nfuzunu krmay baaramayacan anlayan sadrazam Kara Mustafa Paay sakim bir yola sapm gryoruz. Bu yol; kontro! altnda tutabileceini hesaplad bir yenieri kyam ve tertib edecei yazy yenierinin eline tututurup, Yusuf Paa ile Cinci hoca'nm izalelerini istemek olacakt. Bu dncesini has ahbablarndan Kul Kethdas Hseyin aa'ya at. Hseyin Aa'nn bu ie akl yatt. Belkide sadrazamdan ileride almas muhtemel makam ve mevkii dnm olabilir. Ancak bu iyi olmayan fikre itirak, dncenin sahibi kadar sulu saylmaya varmaz m? Hseyin Aa, tasavvur ettikleri kyam baz yenieri zabitleri ile

grt. Bunlardan bir evet kmad gibi, hayr szde sdr olmad. Ancak ocak'n emektar Koca Musluhddin Aa: "Aman saknn. Merhum padiah (4. Murad) in bu fitneyi sndrmek iin binlerce insan ldrdn ve ancak baarl olabildiini syleyebilirim. Bu bakmdan bastrlm bu fitneyi yeniden uyandrmaynz." Dedi, ama byle yerinde oturmayip, doruca sadrazamn huzuruna gidip, tasavvuru ve neticesini izah ettiinde, sadnazamdan ald cevap koca ihtiyar artt. nk Kara Mustafa Paa byle bir ey yok demekteydi. Fakat kendisinin sylediklerini de pek ciddiye almadn grnce, istermisin i senin bana kalsn ihtiyar! Kimbilir nasl yanarsn? Dncesine saplandndan sadnazamn yanndan kar kmaz padiahn huzuruna yolland. Durum byle byle deyip hereyi anlatt. Padiah: Peki ihtiyar; imdi ben bu sadrazam ldrrsem, kul taifesi (yenieri) isyan -eder mi? Diye sordu. Muslihiddin Aa: Hayr. Memnun bile olurlar. Cevabn deyiverdi. Bu arada padiahn huzuruna, Muslihid-din Aa'nn ktnn haberini alan sadrazam saraya kotu. Elinde bir mushafla padiahn huzuruna dalm yeminlerle sadakat ve susuzluunu ispata alyordu. Padiah; bir iaretiyle Bostancbai'ya "al unu" dedii grld. Ancak; Bostancba, Sultan brahim'in al unu emrinden maksadn mhr al mnas tadn zannederek vezlriazm'dan mhr ald. Belki hakikat belki bir minnetin gerei sadrazama Bostancba kolaylk salama yoluna gitmi olabilir. Ancak yle veya byle bu frsattan istifade eden Kemanke Kara Mustafa Paada bir ata atlad gibi, imdiki stanbul Valilik binasna bitiik Maili Mescid yaknlarnda bulunan bir samanla sakland. Havann kararmasn bekledii samanlktan ktnda, her yerde aranmakta olduundan hemen gze arpt ve yakaland. Hakknda verilmi ferman Cellt Kara Ali tarafndan kemend ile boularak icra olundu. Padiah'a cesedi gsterildikten sonra arkap'da kendi yaptrm olduu trbeye defnolundu. Tarih bu srada h. 1053/m. 1643 senesini gsteriyordu. Sltanzde Semin Mehmed Paann Sadareti Kemanke Kara Mustafa'nn idamndan sonra mevkii sadaret, eski sadrazamlardan Rstem Paann sulbnden gelen ve anne tarikiylede Kaanuni Sultan Sleyman torunu olmas mnasebetiylede Sultanzde lakabyla anlan Semin Meh-med Paaya verildi. Bu sadaret esnasnda Sultan brahim rndan kard btn ileri. Byle olmasna sebeb olarak da padiahn bir numaral danman olams lzm gelen yeni vezirazam, "Siz yeryznde Allah'n glgesisiniz. Sizden hata siidr etmez" diye diye padiah murakabe edilmez bir vaziyete getirmiti. Bu tehlikeli baboluu devrin eyhlislm mehur ar ve mutasavvf Yahya efendinin dengeleyebildii grlyordu. Ancak eyhlislamn 1643 ylnn sonlarna doru gelip atan vefat, bu dayananda kaybedilmesini getirmiti. Bu elim kaybn farknda olan stanbul ahalisi eyhlislmn Ftih Camiinde klnan cenaze namaznda yle byk bir kalabalkla bu minnetini

ifade ettiki, Ftih Camii ile Yavuz Sultan Selim Camiindeki kabrine kadar bulunan mesafenin cemaatle dolduu, cenazeyi yryerek deil, tabutu ahalinin parmak ularyla gidecei istikamette kaydrmas, yeterli gelmiti. eyhlislm Yahya efendinin Hakk'a yrmesinden sonra padiah; mehur "Tc t Tevarih" adl tarih eserinin mellifi Hacei Sultani eski eyhlislmlardan Saadeddin Efendinin torunu, Sultan Gen Osman'n kaimpe-deri eski eyhlislmlardan Es'ad efendinin olu Ebu Sid efendiyi kendine eyhlislm nasbetti. Bu tyin pek isabetli olmutu nk bu ailenin bu greve tecrbesi adet herkesin fevkiinde idi : Daye'nin ocuu Daye'lk Osmanl saraynda nemli bir mevkiidir. Bu mev-kiide bulunan bayanlar, nice ehzade ve sultanhanmlarin st anneleri olduu gibi tahta kan padiahlara da, st annelik etmilerdi. Dinimiz; st kardelie pek nem verdiine gre, st annelerininde ehemmiyet tad izahtan varestedir. Dolaysyla Daye denilen st anneler Osmanl hanedannca pek makbul muameleler gsterilmesi gerekenler olarak kabul edilmilerdir. Aaya almaya alacamz olayn bu tarafn da dnmeyi okurlarmz gz nne almaldrlar. Sultan brahim bir gn sarayn harem blmnde ocuklar ile oynamaktayken olu Mehmed yerde kendi kendine oynayarak elenmektedir. Padiah ise; dizlerinde hoplatt ehzade Mehmed'in dye'si (st annesinin) ocuuna glckler yapmaktadr. Bu srada salona giren Turhan Valide Sultan durumu grnce sinirlenerek, padiaha: Efendimiz; kendi ocuunuz yerlerde, Dye'nin pii kucanzda hoplamakta, bu revmdr? Diye sylenir. Sultan brahim bu serzenie adamakll sinirlenerek, Dye'nin olunu yavaa dizlerinden indirir. Kendi ocuu ehzade Mehmed'i kapt gibi, byk salonun ortasnda bulunan ii su dolu/havuza frlativerir. ehzadenin kafas, havuzun kenarna arpar ve mr boyunca izini tayaca bir yara meydana gelir. Sultan brahim ocuunu frlattktan sonra arkasna bakmadan salonu terk etmiti. Oradaki harem efradndan biri havuza athyarak boulmas muhakkak ehzadeyi kurtarr. Bu Dye meselesindeki pi kelimesinin dayand vaka udur: "Kzlaraas Snbl Aa, Sultan brahim'in tahta getii gnlerde drtyzelli altuna kendi hizmetine bakmasn temin iin bakire bir kz satn alr. Snbl Aann kendisi hadm'dr. Fakat bir ka ay sonra bu cariye bir olan ocuk dourur. Kesin olarak babas Snbl Aa deildir, ancak Aa bu ocuu evld gibi kabul edip sarayda bytmee balar. O sradaysa Turhan Sultan, ehzade Mehmed'i dourmutur. Bahse konu criye, ehzadenin stanneliine yni Dye'liine getirilir. slm dman tarihiler, bu ocuu Sultan brahimin st anneden olmu gayrimeru olu diye tanmlarsada, asl yoktur ki, iftiradr. Bu mfteri tarihiler, Avrupa devletlerinde o devirlerde saltanat sahiplerinin klie dini gereince papalktan msaade gelmedike izdiva yapamadklar iin, aa yukar her saltanat sahibinin hatt derebeylerin bile kliece tasvib edilmemi bu

yzden gayrimeru addedilmi izdivalar bolca olduundan, bizim eriatmzn, byle samalklara msaade etmediini bilememek veya hanedann namusuna iftira iin bu yolu semilerdir. Eer bu mverrihlerin syledikleri vki olsa, hibir eyden fturu olmayan Sultan brahim, o ocuk kendisinin olsayd, anneyi criye hkmnden, yapt nikhla kendine hanm yapar, ocuu da veliaht ehzade olarak iln ederdi. Ona kim engel olabilecekti? ocua gsterilen efkate gelince, kim ocuklara muhabbet gstermez? Hele kendi ocuuyla baka bir ocuk arasnda muhabbet fark gstermemek her babayiidin hakk deildir. Padiah; herne kadar tarihlerimizde delilikle anlmsa da bu hususda aklllara ta kartacak numune sergilemitir. Deilmi ki; Efendimiz (s.a.v) bir yetimin ban okamak dahi insan cennet ehli eder mealinde bir hadis syledii rivayattandr. Talihsiz Seyahat Havuza atlan ehzade meselesinin haremde bir tatszl douraca mutlakt. Bu vaziyeti teemml eden Snbl Aa, Hac farizasn ifa etmek zere vazifeden affn tleb eder. Bu msaade verildiinde st anneyi ve ocuunu da yanna alarak, o srada Mekke Kadlna tyin edilmi bulunan Bursal Ahmed efendinin bindii gemiye binerler. Bu gemiyi, bra-im Reis adl iinin ehli ve kahraman bir zt idare etmekte-iir. Ne var ki Akdenizde alt adet gemi karlarna kar. Bu lemiler Malta korsanlarna aittir. Ellerine drdkleri av, )ir avc gibi takibe balarlar. Nihayet yakalayp, saldrrlar. Aeydana gelen arpmada okluk azl yener. Snbl Aa 5r hadm olmasna ramen elinde klc olduu halde dve ive ehid olur. brahim Reis'de ok gemeden bu ehid-er kafilesine katlr. Bursal Kad Mehmed efendi'de ar ya-al olarak, st anne ve ocuuyla beraber esir dmtr. 3ir mddet sonra, bir yolunu bulan Bursal Kad Mehmed efendi esaretten kurtulmay baarm ve ileride eyhlislm-k makamna ykselecek kadar gzel hizmetlerin sahibi ol-nutur. Stanneye gelince ok gemeden lm, Sultan brahim'in bir zamanlar hoplatt ocuu hristiyan yapmlar. 3tn Avrupa efkr umumiyesine; "Hristiyan Osmanl Pren->i" diye lanse etme yoluna gitmilerdir. Grlyorki; insan layat ne gibi melcelerden gemektedir. Padiah dizinde "oplayan ocuk, annelik vede kadnlk hislerinin verdii bir anki kskanlkla syledii tariz edici ifade ka kiinin hayalnda ne mhim deiikliklere duar olmalarna,s4beb oldu. 3ir devlet ana olarak anlsa seza olan Turhaf Valide Sultan, er insann malul olduu hatalanda ileyebiliyormu. er'den Hayr'a Yukarya aldmz gemi maceras; tabii ki devleti liyenin sulana ulat. O tarihlerde Akdeniz umumiyetle bir Trk 3l addedilmekteydi. Malta korsanlarnn bu creti mutlaka cezayla detilmeliyd. nk; flamas Osmanl

sanca, iinde devletinde nemli memurlarndan birinin bulunmas ye-:erli harp sebebiydi. Bu noktada gerek Cinci Hoca denilen ?eyhzde Hseyin efendiyi ve Silahdar Yusuf Paay VenedikIilere harp iln etmeyi tasarlayan padiah tevik eder gryoruz. Tasarlama bu teviklerle kuvvet bulmu, hazrlklara inklap etmitir. Tersaneler ve askerlerin faaliyetleri azami ekilde arttrlm, tarihler 1055/1645 senesini gsterirken -yziki paralk bir donanma Giridadas zerine yepyeni bir Kaptan Derya komutasnda szlmekteyken, az mddet nce de Venediklilere iln harb edilmiti. Bu yepyeni Kaptan Derya'nn adn syleyerek, okurlarmznda merakn gideri-lim. Bu Silahdar Paalkdan Kaptan Deryala nasb olunmu Yusuf Paadan bakas deildi. Hanya Feth lnyor Girid Adasna varldnda, Hanya Kalesi zerine sevked-Ien gemiler gerek denizden gerekse karadan ablukaya alnan kaleye iki defa saldrya getiler. Yusuf Paa; padiahdan yardm istedi. Bir taraftan padiahdan imdad isteyen Kaptan derya Yusuf Paa beri yandan da nc hcumun hazrlklarn ikml etmek zereydi. ok gememiti ki Cezayir ve Tunus beylerinin gemileride donanmay hmayuna yardma geldiler. Karlarndaki stn kuvvetin varln anlamakta gecikmeyen Hanya savunmaclarn teslim olma teklifi yaparken gryoruz. Kale komutan da bizzat Yusuf Paann otana gelmi ve mal ile canlarna, dokunmadklar takdirde teslim olmaya hazr olduklarn bildirirken grmekteyiz. Yusuf Paa ise; bu mracaat pek makbul bulup, kendilerine, kmeslerinizi tavuklaryla bile beraber alarak gidebilirsiniz, yeter ki kan dklmesin szleriyle taleplerini kabul ettiini bildirmi oldu. Kffar bylece kale'den kp gitti. Hanya kalesi, Girid Adas zerinde Osmanl devletinin bir kprs olabilmiti. nk yirmibe yl srecek fetih atmasnn ilk raundu ve baarsyd. Artk her iki tarafnda ypranaca sava yllarna balanmt, nihayetinde zafer islmn olacakt. Bu cprbann nemini takdir eden Yusuf Paa derhal kendilinin ykt blmleri tahkim edip, kuvvetlendirme yoluna gitti. Bu seferde Budin beylerbeyi unvanyla hazr bulunan kuvvet sembolmz Deli Hseyin Paa, serhad boylarnn Kendine kazandrd tecrbeye binaen kale tamiri ile vazifelendirildi. Kuvvet sembolmz ifadesine, bir aklk getirmek icab ettii zannmdaym. Bu Deli Hseyin Paa; 4. Murad devrinde sarayda, odun taycs olarak vazifeliyken, ran'dan eli olarak gelmi bulunan ztn 4. Murad Hna takdim ettii bir yay vard ki kimse o yay' boaltamam. Boaita-rnam olmalarndan dolay da yeniden kurma ansn da elde edememilerdi. Sultan 4. Murad btn pehlivanlarna denetmi, ancak kimse ilemi yapmaya muvaffak olamamt. Kendisi de denememiti. Eer o da yapamazsa bir burukluk iinde kalacakt. Bu yay' kapclar kethdasnn odasna kaldrmlard imdilik. te sonradan lakab; Deli Hseyin Pa-a'ya kacak nice kahramanlklara imza atacak, hatt veziriazam olacak odun taycs gnlerden bir gn odun getirdii kethdann odasnda szkonusu yay' grm, kimsenin

odada bulunmamasndan istifade ederek yay' indirmi, bozmu, yeniden kurmu, tekrar bozmutuki, yeniden kurmaya davrandnda yaklaan ayak sesleri duymu yakalanmamak iin elindeki yay' oradaki sedirin stne t*rakarak kamt. Kethda efendi; odaya girdiinde, sedirin zerinde bozulmu olarak duran yay' grnce arm ve derhal odaya gireni kan buldurtmu. Fakat kimse sahip kmamt. Ancak Kethda bu odunlar buraya getiren aranzdam? Diye sorduunda da karsna hayr cevab kt. Hemen Baltac-bandan odunlar kimin datmakta olduu soruldu. Gen delikanl Hseyin olduu anlald. Kethda Hseyin'i yanna getirtip; gayet tatl bir dille, u yay' nasl boalttnsa bir kur bakalm, dedi. Hseyin hemencecik byk bir abukluk ve kolaylkla kuruverdi. Kethda; bir daha boz, dedi. Hseyin hemen bozdu. Yeniden kur, diyen kethda, ilemin tamamlandn grnce, etekleri zil alarak huzuru ahaneye kotu. Sultan Murad'a durumu anlatt. Pek sevinen padiah derhal ran elisini saray'a davet etti ve Eli'nin gelmesiyle huzura alnan yay le Hseyin yay' bozup kurdu. Bir daha bozdu ve yeniden kurarken koca yay bu mthi kuvvete dayanamad ve ortasndan krlverdi. Sultan Murad rahat bir nefes alrken, ran elisinin gzleride yuvalarndan frlamt adet. Sultan Murad; bu ac kuvvet sahibi Hseyin'i himayesine ald ve istikbalin byk bir serdar yetimeye balamt. Yusuf Paa'nn kalenin tahkimine ve stanbul'a giderken yerine vekili olarak brakt, Girid'de on yl serdarlk yaparak, Ada'nn tamamnn Osmanlya gemesinin en byk mili olmutu Deli Hseyin Paa. stanbul'da Yangn Ve Tufan Bu srada stanbul'da meydana gelen bir yangn otuz saatte, ehrin byk bir blmn yalad yuttu. Tabii o zaman itfaiye tekilt yoktu. Hatt tulumbaclar tekilt dahi kurulmu deil idi. Yangn felketi henz atlatlmt ki, muazzam bir tufan, bir kasrga meydana meydana geldiki, ahali bundan son derece rkt. Bu olanlar kt gnlerin habercisi saymaya baladlar. Kaptan Derya Yusuf Paa stanbul'a dndnde, huzuru padiahiye vard. Seferinin hikyesini anlatt. Padiah byk memnuniyet duydu. Yusuf Paay iki yandaki kz ile nianlandrd, bylece damad unvan ile Yusuf Paay taltif etmiti. Sadrazam Semin Mehmed Paa bu iltifatlar endie le karlamaktayd. nk karsnda Hanya Ftihlii unvanna sahip bulunan bir sadrazam aday belirmekteydi. Byle gl birini padiahn gznn nnden uzaklatrmak menfaatine uygundu. Buna bal olarak Yusuf Paay Msr Vli'lii ile gya mkfatlandrmak itah sergiliyordu. Ancak bu tyini karamad. Bu yzden metodunu deitirdi ve ok sakim bir yola bavurdu. Bunlar ispat mmkn olmaz iftiralard. Yusuf Paa; Girid'in tamamn alacana neden Hanya kalesini ele geirmekle ktifa etmiti? ftiraya gre sebeb basitti. Hatt Hanya kalesi muhafzlarnn silah ve eyalaryla beraber serbest brakmas neye balyd? Tbiiki rvet'e! Yusuf Paay sadrazam buradan hrpalamaya koyuldu. Ayrca

padiaha Girid'den iki direk getirdiini bununda altndan olann kendine ayrdn, mermerden ola-nn padiaha verdiini anlatt. Padiah; Yusuf Paann derhal hapsedilmesi emrini verdi. Gerek Ksem Viide Sultan gerekse Cinci Hoca; byle bir vezirin yerinin hapishane deil, takdir edilmek olduunu ileri srdler. Deli denen padiah, en gzel usl buldu, bu huzurunda yzletirilecek Paalar, birbirlerini itham edip ispatlarn delille yapsnlar ve gerek vaziyet ortaya ksn, dedi. Yaplan mnazarada sadrazam Sultanzde Semin Mehmed Paa gaib gelemeyeceini anlaynca edebe smaz szler syleyerek huzurdan kt ve evine gitti. Yaygn rivayettendir ki; mnazarann en nemli blm, Sultanzde'nin Krkkilise civarn igal eden dmanlarla ilgili haberi padiaha krk bir klienin igali olarak anlatm olmasnn, yalancln ortaya koyduu an olduudur. Mhr hmayun Sultanzde'den alnp, Yusuf Paaya tevcih olundu. Ancak ndir rastlanan bir olay gerekleti Osmanl tarihinde. O da sadaret teklifini, tecrbesizliini ne srerek geri eviren bir adamla karlald. Bu da Yusuf Paa idi. Bu itizar zerine mhr hmayun Bosnal Salih Paa'ya verildi. Bosnal Salih Paa; mliyeden yetime olup, defterdarlktan sadaret makamna Yusuf Paann itizar sayesinde gelmiti. ok gayretli bir kimseyse de, pek baarii olamad. Sadaretinin ilk iide Semin Mehmed Paa'nn Girid serdarlna tyinini karmak ve stanbul'dan uzaklatrmak oldu. Ancak eski sadrazam Girid'deki ellinci gnnde dn bekaya intikal etti. Sultanzde Semin Mehmed Paa vefat edince, padiah Yusuf Paay huzuruna artt. Yusuf Paa'nn Katli Sultan brahim; huzuruna celbettii Yusuf Paann yzne hemen bir gemiye atla, bana Girid'in tamamn al. Dedi. Yusuf Paa naallah padiahm Girid elbet bizim olacaktr. Askerimiz anbean oraya hkim olmaktadr. Tersane ise yeni deniz mevsimiyle ilgili hazrlklar iindedir. u zemheri ay gesin elbette denize alr, Girid'i memliki mahrusanza dhil eyleriz. imdi gitmenin vakti deildir. eklinde cevab verdi. Padiah: Ne yabane eyler sylersin? var git, Girid'i a derim, bana bir kale aldm deyu kendini bir hizmetmi yaptn sanrsn? Dedi. Yusuf Paa korkusuzca fakat hatal olarak, "hayr imdi gidilmez" diye cevap verdi. Padiah; Bostanc-bana "Al unu" diye sesleniverdi. Bostancba karar deiir diye sadece huzurdan karp siyaset odasnda gz altna ald. Gerek sadrazam, gerek defterdar Musa Paa istirhamlarda bulundular. Hatt Kmil Paann "Tarihi Siyasiyye" adl muteber eserinin 2. cildinin 85. sahifesinde yle bir malumat bulunmaktadr: "Yusuf Paa dahi nk shriyeti ahaneye mazhar olduundan bir ariza takdimiyle o gice sultan hanm hazretlerinden, bir ocuu dnyaya geldii bilbeyan hayatnn kerimei ehriyrileri Sultan hazretlerine vede hfidelerine balanmasn niyaz eylemise de ibu stirhamatm bir gn tesiri olmayarak tek'den sdr olan, iradei seniyyenin hkm celili icra olundu" deniyorsa da,

bunun doru olmad meydandadr. nk; padiahn kz Fatma Sultan o srada drt yanda bulunuyordu. Deil ocuk yapmas, zifaf dahi szkonusu deildi. Dier taraftan padiahn, Yusuf Paay bir hiddetli annda ldrtt sylenirki, tek'iden verilen emirler Salih ve Musa Paalarn itirazlar bu iin bir anda bitmediini gstermektedir. Gya piman olan Sultan brahim; cesedi yanma celbettirip "nasl kydm, krmz krmz yanaklar varm" dedii rivayet olunur ki hi doruluu gzkmemektedir. Zaten Osmanl tarihi iinde en ok iftiraya uram olan padiahlarn arasnda birinci gelir Sultan brahim. Dier taraftan Venedik donanmasndan bir gurubun Akdeniz sahilinde bir baskn neticesinde, bebin kadar esiri alp, gtrd haberi gelir. Padiah bu haber karsnda yle gazaba" gelir ki, lkedeki btn hristiyanlarn, ldrlmelerini ferman e-der. Gerek sadrazam, gerekse eyhlislm buna aka itiraz yapacaklarna, ne kadar kararl olduunu bildikleri padiahlarn ikna etmek iin nce, stanbul'da ikiyzbin gayri mslim olduunu bunlarn verdii vergilerin yekn ileri srlm, ayrca islm dininin, bunlar vergilerini verdike, fitne ile uramadklar taktirde hayat hakk tandn, ecdad-nnda bunlara byle bakt anlatlnca sutan brahim: '!Vergi mhim deil, amma dinim ve ecdadmn dedii yol doru ola" demi ve iradei hmayun byle geri alnabilmitir. te yandan Rusya arnn. Kirman istihkmlannjJeKrar imar cihetine gittii haberi alnnca, Tatar Hn'na haber gnderilip, Ruslar tenkil olunmutur. Rus ar Tatarlarn bu hareketini ikyet iin padiaha eli gnderir. Gelen eli ar'n dileini syleyince gazaba gelen Sultan brahim: "Hem ka'a yapar-suz hem de emrimle size mni olan bana ikyet edersz" dedikten sonra boyunlarnn vurulmasn emretmitir. Sadrazam Salih Paa yalvara yalvara, bunu hapfs cezasna evirt-meye muvaffak olur. Sevgili okuyucular bu kadar hmiyyet ve hassasiyet gsteren bir zta deli denebilirmi? Diyebilirsiniz ki; bu kitap bu padiahn deli olmadn isbat iinmi yazildi. Her bir anlatmdan sonra bu suali tekrar ediyorsun. Hayr. Uzun yllar bu milletin evldlar bu zt'n deliliinden baka bir ey renemediler. Hatt Girid'in fethine, onun devrinde baladn bile renemediler. Geenlerde bir gazetede Sultan brahim'in avrupa devletlerine casus yollad, bu vazifelinin grevini yerine getirebilmesi iin dince haram olan baz eylerin yaplmasnda cevaz varmdir? Diye makam meihate fetva sorduu yazld da, bir ok kimse, bu deli padiahn casus yollamasn hayretlerle karladlar. te tarihimizde yle gizli kalm hazineler vardr ki, o hazineler sahipleri tarafndan tevazuen kapah geilmitir. Milletimiz trih yapan bir milletti, keke yazanda olsa idi. Gird Ahvali Sultanzde Semin Mehmed Paa Girid'de vefat edince, Deii Hseyin Paa serdar tyin edilmi, kaptan derya'lk vazifesi Musa Paaya verilmiti. Bu Musa Paay, Defterdar Musa Paayla kantrmamahdr. Serdar Hseyin Paa; Resmo kalesini muhasaraya alm, 39 gn sonra fetih nsib olmutur. Burasnn en

byk kliesi camie tahvil edildi. Bu camiin adn Sultan brahim Camii olarak andlar. Buraya yakn kylerden be tanesinin geliri camiin vakf olarak tescil olunmutu. Kapdan Derya Musa Paa; Apokurna, Kalodiso, Ki-samo kalelerine kfi miktar muhafz ve erzak koyduktan sonra Mora'ya dnerken yolda bir Venedik filosu ile karlat. Yaplan savatada dman malup edilip bir gemi esir edildiyse de, Musa Paa ehid oldu. Venedikli amiral ise, mrd oldu. Serdar Deli Hseyin Paa; Girid'in ilk vergisi olan ellibin kuruu Hz. Padiaha gnderdi. Sultan brahim ise, mukabele edip Serdar Hseyin Paa'ya bir krk, gayet kymetli kabzas altuni lemeli bir kl gnderdi. Cinci Hoca Gzden Dyor Bir mevlid kandili gecesi, Sultanahmed Camiinde Hazreti Hilfetpenhinin nnde ulema sralannca padiah grrki birinci srada olmas gereken Bahai Efendinin yerindede Cinci Hoca bulunmakta, Cinci Hoca'nn durmas icab eden yerde, Bahai Efendi durmakta. O sralarda da, padiahn kulana varan szlerden Cinci Hoca byk, kk demeyip rvet almakta olduuydu. Bu dedikodulara kandil gecesi protokolnn ihllini yapan Cinci Hoca, bu davranyla barda; tarmt. Padiah protokoldeki ihlli bizzat iaret ederek esasna ulatrm, Bahai efendi ile Cinci Hoca kendilerine ait hakiki yerlerine getiler. ^ _ Yldzn snd, padiahn daha nce Sultanahmed meydannda bulunan ve Cinci Hocaya hediye etmi olduu kona geri alp kz Gevher Sultana hediye etmi idi. Son elli yl iinde Cinci Hoca'ya padiah brahim'in ball yazlmtr. Sultann yukarya aldmz bu cezalarna Kmil Paa trihi dnda rastlamak kabil olmad. Buraya ehemmiyetine binaen zetiiyerek aldk. Bu srada tarihler 1057/ 647 senesini gstermekteydi. Tatarlar Rusya ilerine bir dal yaparlar, bir ok esir alarak esir pazarlarnda satarlar. Bu rakam binden az deildir, bu vaziyetde Ruslar tarafndan koz kabul edilir Azak Kalesine saldrrlarsada karlarna Defterdar Musa Azak kalesi mdafi olarak dikilir. Bir dizi sava yapl*, vede Ruslar malubiyete uratlr. 400 esir ile 800 dman f padiahn ayaklarnn dibine salr. Sadrazam Salih Paa'nn Katli Padiah gerek svari olarak, gereksede tahtrevan denilen nve arkasnda at koulacak mekanizmas olan zamane vastasyla genellikle kyafet deitirerek, bzende miyetiyle beraber devriyeye kard. O zamann imknlaryla yaplm dar yollar arabalar yznden tkanr halkn buralardan gemesi zorlard. Padiah bu gn bile tatbik edilen bir usule gre arabalarn gndzleri ehir iine girmelerini yasaklamt. Hakikatten bugnde hl, anbar gibi yerlerin ehir dnda yaplmas, trlar ehir iinden geirmemesi bu seyrsefer zorluunu ortadan kaldrmak iinse o zaman da bu tedbir yerindeydi. Bir gn Davud Paa

semtinde bir imm efendiye okunmaya hemde dolamaya km bulunan padiah, imam'n evinin yaknlarnda, yolu tkam bir araba grr. Derhal sadrazam Bonak Salih Paaya haber gnderir. Divan kurma hazrlnda olan Salih Paa gelir. Padiah: <ben arabalar gndz ehre girmesn emri vermedimmi? Ben padiah deilmiyim? Emrim nin tutulmaz? Tiz boun> emrini verir. Hakikaten ok ar olan bu hkm tatbike konur. Hazr ip bulunmadndan imamn evinin kuyusunun ipi alnp talihsiz vezirin hayatna son verilir. imdi sevgili okurlarm; arabann ehre girmesine elbette sadrazam mni olacak deil. Bunun Subaj'sndan tutunda, htisap Aasna kadar bir ok vazifelileri vardr. Bunca i iin sadrazam katlolunmaz deyip, biraz aratrdk ve grdk ki, smail Hakk zunarl'nn 3. c, , 2. ks. sh. 394'de, lno. iu dipnotla Vecihi Tarihi sh. 55'den nkille diyorki: "Vecihi Tarihinde Salih Paann, Sultan brahim'i hletmek, yni tahttan indirme dncesi, eyhlislm Abdurrahim Efendi tarafndan, Valide Sultana bildirilmi olmasndan dolay katledildiini yazar" Grld gibi araba hikyesi bir fenomen, bir olaydr. Hakiki sebeb izmeyi amaktr. Tahtn sahibini alaa etmeyi dnenin, baaramad takdirde ekecei ceremedir. Bu bakmdan padiahn caydrc bir usl olan idam cezas tatbikatn kullanmas izmeyi aan, itiaf ettirmesi bir nefsi mdafaa olsa gerektir. Bu arada yukar aldmz Vecihi tarihine atf yapan Clzunarli tarihinin yine kitabn 393. sh. de Bonak Salih Paa yle tantlm: "Hersek sancana tbi Nevesinli olup, ne bir asker ne de idareci idi. Nide'li Mustafa Paann hizmetinde bulunan daha sonra da, Ruznameci brahim efendinin yannda bir maliyeci olarak yetimiti. Ald emri ifa etmekte son derece baarl bir adam olan Salih Paa her tarafa uygun politikasyla, Yenieri Aa'l bile yapmt. Deftardarlik makammdayken Semin Mehmed Paadan boalan sadareti, tecrbesiz ve gen olduunu ileri srerek kabul etmeyen, Hanya Ftihi Yusuf Paann feragati sebebiyle ele geirmiti. Yusuf Paann bu feragati nekadar sitayile anlsa yeridir. Salih Paa; vezreti uzma'da 23 ay kalabilmitir. Kabri skdar'dadr. 1057h. /1647m. Hezarpare Ahmed Paa Sadareti Tarihimizde; Hezarpare yni bin para mnasna gelen lakabyla anla gelen bu sadnazam esasnda sadaret kaimaka-m olarak tyin edilmiti. nk veziriazamlk seferde bulunan Kapdan derya Musa Paaya veriimisede, yeni sadrazam stanbula gelene kadar, kaimmakam Ahmed Paa binbir dolap evirmi, padiah iki yandaki kz, Beyhan sultan Ahmed Paa ile nianlam olduundan sadaret kaimakaml-, sadrazamla kalbedilmiti. ine abuk gelemiyen Musa Paa, sadrazam olma erefinden mahrum kalrken belki de hayatn kurtarm oluyordu!. Musa Paaya 2. vezirlik verilmiti. Ahmed Paa eitli hile ve dolaplarla ele geirdii sa-daretile Sultan brahim devrinin son perdesini balatm oluyordu. Yeni sadrazam, rveti normal hle getirmi,

vermeyen anormaldi makam ve memuriyetler mzayede ile satlmaktayd. Hayli yldr sregelen Girid savana hi atfu nazar etmiyor, kahraman Gazi Deli Hseyin Paa, dman nnde mahrumiyetler ierisinde destanlar yazyor, dman stne saldrrken askerinin en nnde, geri ekilirken askerinin en arkasnda kalarak emrindekilerin kendisine olan inan ve sevgisini muhafazaya alyordu. Maalesef stanbul'dan ne bir yardm gelmekte ne de, askerin maa gnderiliyordu. Hseyin Paa; marifet gsteren nice kahramanlara bir zeamet veya tmar'i mkafaat olarak, selhiyetine dayanarak veriyorsada, bu yerler hemen stanbul'da sadrazam eliyle bakalarna satlyordu. Padiah ise, alm olduu ehvet arttrc illar sayesinde varm olduu ehvet kudreti hasebiyle durmadan gzde deitirmekte, gzdeler oaldka masraflar oalmaktayd. Bu gzdeler arasndan Voyvoda Kz diye anlan masalc, padiaha "Samur Krk" diye bir masal anlattnda, padiah bu masaln tesirinde kalarak yle bir samur merakna kaplmtki, samur fiatlar bire sekiz pahah-iayordu. Rusya bu samur merakna tutulan Osmanl devletine satt samur krkler sayesinde adam akll para kazan-vermiti. Devlet adamlar padiahda husule gelen bu meraka, kitleler halinde hediye samur krkler sunarak katlyorlar ve samur devri diye anlan bir dnem yaanm oluyordu. iddetli ve Manidar Bir tiraz Sultan brahim; Salih Paann katlinden sonra ok artc, birbirini tutmaz durumlar sergiliyordu. Sarayda olanlar duvar ayor, brebin katlarak halka aktarlyordu. ok nemli dedikodu olarak yaylmakta olan bir havadis vard ki; bu btn Osmanlya giran geliyordu. Padiahn gzdeleri yemek yerken, padiahn kizkardeleri hatt 4. Murad'n kz Kaya Sultan sofraya hizmet ediyorlar, sofra bitince gzdelerin ellerine su dkp, pekir tutuyorlard. Ksem Validesultan olu ile konuup bu durumun ortadan kaldrlmasn istemi-sede, padiah annesini derhal saraydan Topkap dndaki skender Paa bahesine srdrm hatt oradan da, Rodos adasna srecek dedikodular yaygnlk kazanyordu. Bu dedikodular yayla dursun biz unu hatrlyoruz ki; sadrazam o srada krkbin altuna ml olacak bir kay kzaa koymaktadr padiaha hediye etmek zere, halbuki donanmamz meflu bir halde olup, Girid'e yardm iin anakkale boazndan dar kamamaktadr. Bu bakmdan asrlar sonra bile padiahn, annesini Rodos'a srecei tehdidini aslsz olarak deerlendirme kanaatine varyoruz. imdi kendimize ara balk yaptmz ie gelelim. Kaynamz Mizanc Murad bey'in Rodos'taki srgn hayat esnasnda kaleme ald, Ebul Faruk adl trihinin saltanat nisvan blm sahife 35'den: "eyhlislm Abdurrahm efendinin olu Mehmed efendi Galata Kadfsdr ilmi ile mil bir kimsedir. Defterdarlktan gelen bir emir ile btn memurlardan olduu gibi, Kad efendiden de, iki samur krk anber ve aka isteniyordu. Mehmed efendi; bir boha iine dervi abasn, mevlevi klahn sararak

koltuunun altna alarak sadrazamn yanna vard. Kendisini huzuru padiahiye karmasn istiyordu. Sadrazam Ahmed Paa; kad efendinin kolunun altndaki bohada kymettar krkler var sanarak, hediyeyi dorudan sunmak arzusunda olduunu zannetdi. Mehmed efendi, sadnazamn yanln hemen anlad, bohay ap iindekileri gsterdi. lve etti;" bunlar benim iindir. Padiahmz ayn zamanda halifemizdir. stemi olduklar, bu makamm ulviyetine glge drp durmaktadr. Kendisine nasihat edip byle giderse sonucun vahim olacan hatrlatacam." Dedi. Ahmak Sadrazam Aman Kad efendi padiah daha hafif eyler iin bile idam emreder, sizi sa komaz, stelik babanz eyhlislm efendi hz. leri byle isteklere hep boyun eer diyerek, Kad Mehmed efendiye gzda vermek istedi. Kad efendi ise: Babam mevkiini muhafaza etmek iin bu rezalete katlanyor. O, kendisinin bilecei i. Ben u aba ve klah ile her yerde hrriyet iinde yaarm. Hem siz ne iin bu kadar tel ediyorsunuz? Eer padiahla konuma neticesinde onu ikna edebilir isem padiahmz hayrl dualar alr, ben de onun sevabndan hisseyb olurum! dam ettirirse, ehid olurum ki bu canma minnetdir grevden azleder ise serbest olurum. Yarn br-gn batacak hle gelen bu ehirden, uzaklar ve imdiye kadar ilediim gnahlardan rabbime af iin yalvarrm. te yukardaki mklemenin neticesi bilinmiyor. Yalnz uras muhakkak ki, bir kad efendi ilmi ile mil olarak faziletle cesareti medeniyesini terkip ederek yapt teebbsle adn tarihin silinmez hafzasna ve sayfalarna yazdrm oluyor. Bu srada ayn mealde bir protesto da Aa kapsnda cereyan etmekteydi. Girid'den henz dnm olan ve orada byk takdirlere lyk yararlklar gstermi bulunan, Yenieri generallerinden Kara Murad Aa; defterdar'dan gelen bir memurun kendisine okuduu talebi dinledikten sonra memura: Defterdar efendiye benden selm syle bende per-dahtlk barut ve yal kurun var. Anberdi, samurdu bunu el-xden iitiriz. Para der iseniz, ihtiyacmz bor alarak gideririz. Dedi. Memur ise: Efendimiz! ben bunlar mirime nasl sylerim? Sorusunu yneltince Kara Murad Aa: Adam olursan sylersin. Hem bilmezmisin eliye zeval olmaz, diye bir bard ki, adam hazan yapra gibi sallanmt. Saray'n Vaziyeti Padiah halk arasnda aslsz sylenti olarak dolaan hemirelerinin, gzdelerine hizmet ettii yolundaki dedikodularn rtebilmek iin onlan Edirne Sarayna gnderdi. Bylece, burada olmayanlar nasl hizmet eder? Diye bir anlaya bavurdu ancak bu tedbirde bir ie yaramad, nk dedikodu kolay giderilen hususlardan deildir.

Varvar Ali Paa syan Bu bahse gemeden sevgili okuyucularma u i hesaplamamn neticesini vermek istiyorum. Sultan brahim'in, Sivas Valisi bulunan Varvar Ali Paadan, daha sonra sadrazam olacak bir Paann karsn, kendisine gndermesini istemesinde son derecede zldm. nanmanz isterim ki; byle bir hususun, Osmanl padiahlarndan, asla sudur etmeyecei inanc iinde, yazmaktan byk bahtiyarlk duyduum eseri adet terk edip, bu iddiann gerek olmadsni aratrmaya baladm. Ve elinizdeki bu almaya bir tek harf bile yazmadan tam drt sene kaybettim. Kendimi bu noktada ikna edemedikten sonra sizlere okumanz iin nasl byle bir almaya devam ederdim? Bu maruzattan sonra kaldmz yerden devam edelim: Yaklaan bayram mnasebetiyle sadrazam btn valilere ve sancak beylerine yazd birer mektupda, stanbul'a bayram harl gndermelerini emretmiti. Sivas valisi bulunan Varvar Ali Paa'danda otuzbin kuru talebde bulunmutu. Ali Paa vilyetin gelirini hesaplatm fakat bu hesab tutturamamt. Bunun zerinede yanna gelmi mbairede "Sivas'n geliri bu paray demeye takat getiremez. Ben de, yol keserek halkn maln elindenmi alaym?" Diyerek, tahsilata gelmi mbairi geri yollad. Bir de, rivayet olunurki, bir Paann ok gzel bir karss varms. Padiah; Varvar Ali Paadan bu kadn gndermesini istemi gya! Tabii ki, bu ser'i erife ve insanla uymayan bir istekti. Fakat bu istek, bahse konu hanmn ne mnasebetle ne yaplmak zere istenildiini ortaya koyacak netlikte deildir. Buna karlk; Varvar Ali Paann, bu istei "Bir mslmanm nikhlsn nasl bakasna teslim edeyim" diyerek red etmesi ne kadar doru saylsa yeridir, ancak bu szn, ok ne karlmas hususundaki gayretler phe ekicidir. Sultan brahim'in bu istei (eer hakikat ise) ilk nce eriat Muhammediye'ye mugayirdir. Makuliyet iinde bakldnda ayn zamanda halife olan padiahn bu eit bir hareketi taleb etmesi yapaca ilerden deildir. yleyse bu durum nerden ikiyor derseniz? Syleyelim: leride greceimiz gibi Karaelebizde Abdlaziz Efendi eyhlislm olmasna ramen, padiahn yni Sultan brahim'in bodurulmasnda bizzat kemendin Bir tarafn ekendir. Dier ucunu da yal sadnazam Koca Mevlevi Mehmed Paa bizzat ekmitir. nk; cellatlar padiah bomaya kyamamlard. te bu katil eyhlislm, 4. Mehmed devrinde de bir mddet borusunu rttrmtr. Daha sonra Bursa'ya srgn olarak gnderilmiti. te bu srgn esnasnda "Rav-za tl Ebrar" ad verdii bir tarih kitab yazmt bu eser aslnda fena olmamakla beraber, kendisini halk nnde temize karabilmek iin, Sultan brahim aleyhine hakikatten uzak iftiralarla dolu olarak kaleme alnmtr. Nedir ki; bu iftiralarn en irkini, bir Paann hanmn, Sultan brahmin istettii iddiasdr. Hayrettir ki bu eserden bahse konu blm en muteber saylan tarih kitablar dahi almlardr. Mverrihleri; yni tarihileri, bni Haldun'un zerinde dururarak tekrar tekrar okunmas gereken satrlar ihmal etme yanln gster-

diklerinden, insan mazur gremiyor. bni Haldun merhum <Mukaddime> adl mhim eserinde diyork: "klasik tarihilerin nakle tam olarak riayet ettiklerini ve bu nkile ballktan dolay da, byk hatalarn yapla gelmi olduunu kayd ediyor" ve ilve ediyor: "sadece nakle ballk deiide, artlarn, vakalarn gznne alnmasn, akl szgecisinden geirilmesini, toplumun deerlendirmesinin hesaplanmasn tavsiye ederek tarihi yazmalarn ifade eder. "imizi rahatlatan satrlar ise, merhum Ahmet Refik Altmaym, Ravza tl Ebrar yazan hakkndaki satrlarnda bulduumdan ve bni Haldun merhumun, metodunu gz nne alarak tercihimizi yaptk. Abdlaziz efendinin iddialarn redde ve bunlar hakikatmi gibi nakle koyulanlarn da, bu reddin iinde olduklarn syleyerek hkmmz odurki, iktidardan drlmesi gereken adama, kimse taraftar kmasn diye, islm toplumunun kabullenemeyecei bir irkef atlmtr. imdi Varvar Ali Paa isyann anlatma geelim. Varvar Ali Paa kendisine asker toplamaktayken dier valilere de haber salp taraftar toplamaya uramaktayd. Bu arlarnda u izahat yapyordu. Padiah kendine mlik deildir. Veliaht ise daha alt yandadr. Bize den stanbul'a gidip duruma el koymalyz. Meydana getirilecek bir heyete vazifelerin verilmesi gerekir. Sultan brahim'i hibir ie kartirmarnai-yz. Bylece alnp satlan makam ve mansplar, glgede kald grlen adalet bir nizam ve intizama balanr. ehzade Mehmedi bulua erdiinde taht'a oturturuz. Ve bu arlan valiler tarafndan kabule ayan grlmedi, ancak bu arlar yamac taifesini, Varvar Paa'nn kuvvetlerine katlmaa yol at. Eer izahta mulak grnen ifadeleri tefsire kalktmzda, vardmz netice udur: valiler yaplan ary gayri hukuki, gayri islmi bulduundan "Alessultan huru" yapmay uygun bulmadn gsterirki, farzmuhal stanbul'a gidildi, padiah enterne edildi, vesayet komitesi nasl teekkl edecek, bunlar kimin ak veya gizli ynetimi altnda ike idaresini stlenecekler 4. Murad zamanndaki tedbirlerle, hanedana sadakati yeniden temin ettiinden Varvar'm komutasndaki orduyu nasl karlayacak? Bu ok nem tayan bir soruydu. Yenieriler, gelen bu kuvvetleri hasm olarak telkki ederse meydana gelecek olaylarn mesuliyeti yklenilecek hususattan deil idi. Varvar Ali Paa klliyetli bir kalabalkla Tokat zerine giderken, burada daha sonra devletin kurtarcs saylacak, Mehmed Paa (mehur Kprl Mehmed Paa) ile karlat. kan muharebede galibiyet Sivas Valisi tarafnda kald. Mehmed Paa malup olduu gibi Varvar'n eline dmt. eitli hakaretlerin muhatab olarak Varvar'n adnna getirilip, diree baland. Bu esnada Mehmed Paa'nn bana gelen malubiyetin haberi, stanbul'a ulatnda derhal bir Paaya Varvar Ali Paann stne gitmesi emri verildi. Aslnda Varvar Ali Paadan grm olduu nice iyilikler yznden, ona kar minnet duymaktayd. Nasihatler gnderdiysede, tavsiyelerle dolu bu nasihatlar Ali Paa kaale almad. Halbuki bir Paa bu tavsiyeler ve nasihatlarnda pek samimi idi. bir Paa vaziyetin kr etmediini grnce, kendisine itirak etme niyetiyle yaklatn

gstermeye balad. Bu anlay iinde Varvar kuvvetlerine sokuldu. Birlemeye gelmi takviye zan-n, Varvar Ali Paada hkim olduundan tedbirsiz davrandk! bir saldrda defteri drld. Varvar Ali Paann boynu vuru-du. Bylece bu isyan sona ermi oldu. Kprl Mehmed Pa- bal olduu adrda bitkin bir vaziyette bulundu, nce hayat kurtarld, bilahire itibar iade olundu. Artk ona den devleti bulunduu girdaptan kurtarmak iin alaca vakti beklemekti. Bu srada tarihler, h. 1058/m. 1648 ken olaylarn getii yer erke kasabasyd. brahim Paa syan imdi de gelelim Badad valisi brahim Paann isyan hareketini gzden geirmeye: Osmanl devletinde sadrazamlar i bana geldiinde, bu gnk siyasi partilerin yapt gibi mmknmertebe kendi kadrolar ile almak isterlerdi. Sadrazam Bonak Salih Paa'nn ldrlmesinden sonra onun yetitirdii ve onun vazifelendirdii bir ok vali grevden alnmt. te bu grevden almanlar arasnda Badad viisi brahim Paada bulunuyordu. Okuyucularmz hatrSayacaklardrki, Salih Paa ldrlnce sadaret Musa Paaya verilmiti. Ancak sadaret kamma-kam Ahmet Paa, evirdii dalavere ile sadaret makamn ele geirmeyi becermiti. Sadrazam bir tyinle bir ka ii yapmak istiyordu. Bu tyini 2. vezir durumuna drd, eski Kapdan derya Musa Paay valilik grevi ile Badata tyin ve Salih Paann valisi brahim Paay vazifeden almak, ayrca bu viiliide kabul etmeyeceini syleyen Musa Paa'ya" paa karnda gitmeniz art deii bir mtesellim yollasanz diyerek, Musa Paay tyini kabule mecbur kld. Musa Paada bir mtesellim gnderdi. Dier taraftan brahim Paa velinimeti Salih Paa gibi idam olunaca endiesiyle Badad ahalisini kendine celb ederek isyan bayran ad. Badatda ki eit asker bulunuyordu. Bunlardan kapkulu denilen yenieriler, i kalenin muhafazas ile vazifeliydiler. Dier askerse, <Yerii Kul> adyla anlan gnll askerdi ki, Badad vilayeti ve hududunu muhafaza etmekle grevliydi. brahim Paa bu askerlerden ancak yerli kul olann kendine celbedebilrniti. Yenieri ise devletine bal kalm, ballnn misalini de brahim Paa askeri ile kl klca derek isbat etmiti. Bu olaylar Badadda meydana gelirken, veziriazam Musa Paay Badad valiliinden alp, onun yerine Bonak Salih Paann kardei Murtaza Paay tyin etmiti. brahim Paa hakkndaki idam fermanmda Murtaza Paann eline tututurmutu. Aradan bir ka gn gemitik! Musa Paa saraya anhp, Murtaza Paann valiliinin bir muvazaa olduu, asl valinin kendisi olduu, bu mnasebetle derhal Badad'a gidip, Murtaza Paa tarafndan brahim Paann kesilmi kellesinin yanma Murtaza Paann kellesini kesip koymak sana dyor dendi. Musa Paa bu iradeye itiraz edecek oldu. Fakat gk grlemesini andran bir ses "Ya kelleler, ya kellen" diyen pa-diahdan bakas deil idi. Musa Paa Badad'a gitti. Her iki kelleyide bala batrsp stanbul'a gnderdi. Az bir mddet

sonrada i baarm tavrlar ile istanbul'a dnd. Mkfaat Ye-dikule'de bir ka gn hapiste kaldktan sonra kellesini kaybetmek oldu. Darbei Hkmet lke gerek asayi bakmndan, gerekse Girit ahvali yznden, padiahn sadrazama btn itimad yznden pek skn-tih duruma getirilmiti. Sadrazam Ahmed Paa, padiahn kzlarndan birini olu iin istemiti. Bylece kendi damatl yannda olunuda hanedan Osmaniyan'a intisab ettirmi olacakt. Bu hayrl iin talebi padiah katnda kabul grdnden, dn hazrlklar yaplmaya balanmt. Yukarda-da bahse konu elliimiz memleketin genel durumunun kark bir halde olmas, daha nce padiahn gzdelerine kardelerinin hizmet ettii, dedikodusu kan problemlerden Valide Ksem Mahpeyker Sultan, oluna muber olmutu. Ayrca yenieriler vede bunlarn ileri gelen komutanlar osmanl devlet idaresinin gsterdii zaafdan ok midsiz, midsiz olduu kadar da, leri nasl nizam ve intizama koyabileceklerini planlamaktaydlar. bu pln, ilk nce sadrazamda iine alan bir plnd. Ancak sadnazam hibir perde kalmadan kendisine teklifedilen darbede erik olmay merdane bir tarzda red eyledi. Bylece Ahmed Paa, padiaha ihanet etmemiti. Biz bu teklife verdii cevabnda takdire ayan olduunu idrakle bu hareketini btn kusuruna ramen lehine bir puan olarak telkki eyledik. Sadnazam bu cevab vermekle kalmayp, ihtillcileri kazasz belsz ortadan kaldrma kararma vararak bunlarn ortadan kalkmasn teminen bir dn ziyafeti tertipledi. Sadnazam btn aalar ve ihtilalci takmnn azalarn bu dne davet etti. Ancak; bu davete icabet eden Yenieri Aas ve dierleri katlacaklarn akladklar, sadnazam davetine silahsz gelecek veya silahl gelip de, kapda biraka-cak ahmaklardan deillerdi. Nitekim silahlarn sofrada dahi zerlerinde tadlar. Daha enterasan, yemein hide tahmin olunmayacak bir safhasnda, otomatie baslm yay gibi ayn anda da sofradan kalktlar. Tabiiki hertri saldrya alesta bekliyen kl ehli zerine saldrmak, a'kln alaca husustan olmamas bu tuzan akim kalmasn inta etti. Ziyafetten kanlar doruca, orta camie gittiler. Bu orta caminin baz tarihlere gre eh-zadeba Cm olduu ileri srlyor. nk her ne hile dndeki ziyafet tuzann baka ekilde tekrarlanacan, belkide gecenin ileri saatinde tek tek enterne edileceklerini anlam olmaldrlar ki, bata eyhlislm olmak zere, vaizleri, ulemy ve dier tabur, blk Aalarn cmi'e ard-iar. Konutular, konutular... Sabah olduunda, silahsz yenieriler camiin etrafn doldurmu, bir aa bir yukar dolamaktaydlar. Ahali ise; yenierilerden biraz uzakta olmakla beraber cmi'ye yakn bir alanda beklemekteydiler. kacak karar beklerlerken, dier merak ettikleri husus lema'nn alaca tavr idi. nk, ilmiye ile seyfiye dier tbirle limler ile kl erbab ittifak ettimi, zorlar kolaylar, hak ortaya kard. te yandan ortaya gelen yeni vaziyet, sarayn kulana ulamt. eyhlislmn toplantyla ilikili olduu da alnan

malumattan olduundan soruyu eyhlislma tevcih ettiler bir haberci koturup. Bu kanuna uygun olmaz toplant nedir? eyhlislm cevab verdi: Padiah sadnazam bize teslim etsin. Aksi haide dalmama karar kt. Dedi. 1058/recep aynn 15. gn akam, 1648/austosunun 5. gn yaplan bu toplantdan ahaliye verilen bilgileri yle tertiplemilerdi. Sadnazam mfsid bir kimsedir, ortal soyup soana evirmektedir. Valide Sultan aleyhine olunu tahrik edip, devletin bana felketler ekiyor. Bu bakmdan sadrazamn ortadan kaldrlmas, yerine mnasip bir kimsenin oturmas salanmaldr eklindeki karar gelen haberciye eyhlislam tarafndan nakledildi. O gecenin sabahnda, sabah namazn klmak zere ulema ve kalabalk Ftih Camiine geldiler. eyhlislm Abdrrahim efendi, yannda Kara Murad Aa olduu halde mezkr camie gelip, namaz hep birlikte ed ettiler. Daha sonra toplant yapld. Bu toplanan zevat arasnda Yal'da bulunan Kazaskerler yni, Bahai ve Mahmud efendiler grlmyordu. Sipahilere haber verilip verilmemesi hususu tartmaya ald. " Kara Murad Aa bunlara ikrahi bir yaklam inde olduunu sergilemekten ekinmedi. Sipahilerin arlmasnn gerekmediini ileri srd. Bu istee lema'ikirmn taraftar olmad, askerin hep beraber davranmas icab ettiini tercih ettiklerini sylediler. Bu tercihlerinde srar sahibi olduklarn ileri srerek, yenieri zorbalarn iknaya muvaffak oldular. Bunun zerine sipahilerin de gelmesiyle beraber ahalinin katlm ayn zamana rastladndan maheri kalabalk meydana gelmiti. Ftih Cmii'ne gelmesi in sadrazam Ahmed Paa'ya davet salndysa da, gelen cevapta akam evinden ayrlm olduu, bilinmeyen bir yerde sakland ifade edilmekteydi. te yandan; asker ve ulemann mtereken meydanlarda itima etmi olduunu haber alan saray, Haseki Aa ve Bos-tancbann adamlarndan bir heyeti gnderdi. Heyet; Ab-drrahim efendiden toplanma sebeblerini sorarken, biraz sonra gelen Bostancba'nn memuru, "hemen daln" emrini verdi. nk bu padiahn iradesiydi. Bu iradeye kar Mft efendi Abdrrahim efendi; verdii cevapla; mehur Mizanc Murad bey'e gre, Fransz ihtillinin byk hatibi Mira-bo'ya bir buuk asr takaddm ediyordu. Biz Murad beyin kaleminden aynen buraya almay uygun buluyoruz: <Bu cemiyetin, er'i erif ile sz vardr. Vazifesini if etmeyince datamaz. Siz varn padiaha syleyin ki sadraza-m hemen bize versin. Grld gibi, gerek orta cmi'de, gerekse Ftih Camiinde yaplan toplantda, eyhlislm Abdurrahim efendi iin ban gtrd gibi, daima hedef olarak da sadnazam ileri srmekteydi. Mehmed Murad bey, yni Mizanc Murad bey, u mtalaay ileri sryor, eyhlislmn yukar trnak iine aldmz ifadesini tahlil ederken: <Eer AAft efendi, gayreti vataniye ve fazilet ak ile bu sz sylemi olsayd, pek makbul ve mbeccel bir harekette bulunmu olurdu. Nam da, kemli ihtiramla mebbeden yd olunurdu. Ne re ki Abdurrahim efendi Ksem Vlide'nin bir davasn crete mukabil deruhde etmi, di bir avukat mertebesinde kalyordu.> Evvet, Karaelebizde'nin bu szleri ile kyam bilfiil

balam olduundan, Ftih Camiinden, yine orta camie dnld ve ayn dakikalarda sadrazamn bulunduu yerde katline fetva karld. lm fetvas verilmi sadrazam Ahmed Paann artk sadareti dm olduundan, yerine bir sadnazam tyini kyamclarca dnld. Eski defterdarlardan Dervi Paa le Sofu Mehmed Paa arasnda bir tercih yaadlar. Doksanlk Sofu Mehmed Paa tercihe ayan bulundu. Herhalde yann bykl ve ksa akl sahibi tercih sebebi oldu. Bu Mevlevi Tarikat mensubu yaly yaplan teklifi red etmi gryoruz. Ancak, zorla ite kaka adam Orta Cm'e getirildi. Burada el pme treni icra olundu. Btn bunlar olurken, padiahn musahiblerinden Tavuku Mustafa Paa topluluun yanna geldi. Padiahn; sadrazamn tyinini kabul ettiini, yeni sadrazam ve eyhlislm efendinin saraya gelmesini irade ettiini, ikinci tenbi-hininde topluluun hemen dalmas olduunu bildirdi. Bu iradenin yalnz sadrazam aran tarafna riayet edildi ve ihtiyar sadnazam, ki sadrazaml kyamclarn eseriydi nede-rece makbuld az sonra grlecekti. htiyar adam binbr zrle padiahn huzuruna dahil oldu. Padiah kendisine mhr verdi. Bylece de bu adamn sadareti meruiyyet kazand. Padiah: Ahmed Paay azlettim. Ancak kendisi hanedann ve dolaysyla benim damadmdr. Cann bana balayn. Dedi. Bu talebe Mehmed Paa tavassut edecei szn verdi. Huzurdan ayrld. Zorbalar kendisini bekler buldu. Padiaha tavassut hususunda verdii sz sylediinde, kyamet koptu. Sadnazam alacak bir vakayla kar karyayd, ancak bunu idrak edemiyordu. Kendisine veziriazam diyorlar sonrada, sylediklerini dinlemiyorlard. Bu nasl sadrazamlkt? Kendisini istedikleri gibi gdyorlard. Ayaklar geri geri giden sadnazam, Sultan brahim'in huzuruna yeniden girdi. Padiah: Ne ettin? Diye sorduunda: Mevlevi Sofu Mehmed Paa: radenizi kabul etmediler? Beni de pek azarladlar. Dediinde, btn sinirleri tepesine kan padiah bir kartal gibi, sadarete lyk olmayan sadrazam msvettesinin zerine yrd. Bir hayli hrpalad. Eski tbirle; bir gzel donatt. Padiahn huzurundan yan l gibi kan Mehmed Paa kendini konana zor att. Mhr hmayunu ise, padiaha deil, kyamc gruhuna yollad. Bekta ve Muslihiddin Aalar, Mehmed Paann konana kotular. Kendisini; bizim gibi yallarn dine hizmetten baka ne gibi gayesi olabilir diyerek teselli ve iknaya muvaffak oldular. Hep beraber, kyamn merkezi seilmi bulunan orta camie yollandlar. Buraya geldiklerinde zorbalarla yeniden konuuldu ve esas maksat, bu srada ortaya dkld. Ah-med Paay katil, Sultan brahim'i hl, ehzade Mehmed Sultan tahta icls karar tekarrr etti. Padiah huzurundaki halinden sonra arm halde mhr hmayunu padiah yerine kyamclara gndermi olmas sonradan pek ilerine yarramt. nk bu mhrle damgalam olduu iradeler derhal yerine getirilmekteydi. ehir kaplarnn kapatlmasnda, baz inzibati tedbirler alnmas hususundaki talimatlar yaptrmak mhr hmayun sayesinde kolaylamt. Adeta ihtill demee insann dili varmyordu! Bu srada Ksem Mahpeyker Vlidesultana, bir

yaz gnderildi. Vaziyetin geldii safhay bildirdiler. ehzadelerin Sultan brahim'den gelebilecek bir ktle kar, emniyete almalarn ihtar ettiler. Kyamlar ve ihtilller genellikle kan ile bularlar. Norma! bir haldir; nk, muvazenesini kaybetmi herey arr, saa da sola da arpar. Ya kendini kurban, ya da bakalarn kurban eder. Vefa Ehli Zor Bulunur Bu harektn ilk kurban bir sene zarfnda Rumeli kadlna karlan mlakkap lakabl pek makbul bir kimse olmayan Muslihiddin efendi olmutu. Halbuki bu adam, toplananlar arasna kararak arz mevcudiyet gstermek istemiti. Yaplan ekil git ihtarna aldrmyarak askerin iinde kalmaya devam etti. Kendisini hrpaladlar, yzn gzn kan iinde braktlar. Yaknnda bulunan eyhlislmn atna doru kounca, ancak yz vermeyen eyhlislm zengisini kanl surata hizalyarak atn srd. Akbet yere yklan Mus-lihiddin'in zerine enler hemen para para ettiler, bak ve kl darbeleriyle. Ahmed Paa her ne kadar saklanmsa-da, cemiyetin harektnn gelimelerinden haber almaktayd. Mihayet kendisi hakknda alnan btn kararlardan haberdar olmutu. Yapt yanna bol miktarda para alp, makbul zamannda makam ve mevkii verdii kimselerin yanlarna gitmek oldu. Ne var ki; her yerden bo dnyor, her biri, birer bahane ile vaziyetine bigane kalmaktayd. Vefal kimse bulmak kolay deildir, bulanda vefal dostuylan ne kadar vnse azdr. Ahmed Paa; senelerce mevkii sadarette bulunduu halde bir tek vefa sahibi edinememi demekki, bak u ie! Kap kap dolaan eski sadrazam, nihayet Aksaray'da Hac Behram'dan ummad alakay grd. ok sevindi. Ne are-ki Behram'n niyeti ihanet imi. Bir yandan Ahmed Paay konana buyurederken, Sofu Mehmed Paann konana haberi uuruvermiti. Mehmed Paa adamlarn gnderip, Ahmed Paay konana aldryor, kendisine eitli vaadler yaparak ikramlarda bulunurken beri yandan da, kellesini koparmak iin cellat hazrlattryordu. stirahat etmesi iin odadan kyor, ancak adamlarndan birini ieri yollayp para istetiyordu. Bu pazarlk epeyi bir zaman sryor ve Ahmed Paann artk kuruu kalmamtr. Bu srada iki kii kendisini koltuklar, yni kollarna girer ve yardmc oluyormu gibi yrtmeye balarlar. Eski sadrazam, bunlara baktnda aniden sararr, nk birisi saray cellad Kara Ali, dieri Hamal Ali'dir. Tabiki bodular. Cesedin ertesi gn atld yer Atmeydan oldu, bu srada herifin biri bu Paa semiz bir adamd, bunun eti derde deva diye bir herze yumurtlad. Bir ok kii bu cesetten bir para koparp evine gtrd bu andan sonra ldrlen sadrazamn lkab, bin para mnasna gelen "Hezarpre" oldu. Her ktnn iyi taraf, her iyinin ktl olabilecei gibi Hezarpre Ahmed Paa'nin fazilet saylacak bir davrann anlatarak bir hakk ketmetmiyelim. Bu blm; Mizanc Murad beyin Rodos Adasndaki srgn esnasnda, yazm olduu ve adn olu Faruk bey'in adndan mlhem, Ebu'l Faruk adl Osmanl

tarihinden alyoruz: "..Ksem Valide Sultann tesirinin d gsterdii bir dnemde, Valide Sultan, sadrazam Ahmed Paaya: Bu yni Sultan brahim beni de seni de sa komaz. lem harab oluyor. Devlet de elden gidiyor, bunun hakkndan gelelim de ehzadeyi clus ettirelim. Ahmed Paa: Ben edemem Sultanm. Varsn beni ldrsn. Ben veli'inimetim'e ihanet edemem, suikasda ise asla cr'et edemem. Cevabn verir. G-rlyorki; ihtilafda devletin devamlln ve baarsnn salanmas iin kelleler zerinde pazarlklar yaplmakta. Valide Sultan'n kendi olunu, bir hkmetme arzusu iin kurban etmesi belki imknsz deil amma, Allahakna; biri sylesin milyonda katr bylesi? Ayrca bir anann evldn yok etme bahasna ibirlii teklifini, Ahmed Paann ihtiyat ile karlamak eklindeki cevab devrin oynak anlaynn bir gerei saylrsa da, yenieri aalarnn teklifini de red etmi olmas, bu kt ilere eilimi olmamasnda gsterir. Neticede doru Cenab Hakk'n indindedir. Padiahn Direnmesi Sadrazam olan damadnn katledilmesinden sonra, Sultan brahim durmadan haber gnderiyordu, isyanclara. Artk dalnz. Bir deiiklik olmadn tesbit edince, saray burlarna toplar yerletirtmi, bostanclar silahlandrmit. taatsizlikleri devam ettii takdirde hepsini krp geirecei haberinin yaylsn istiyordu. syanclar ise Ksem Valideye saldklar bir haberde, ehzade Mehmed Sultan orta camie gndermesini taleb ettiler. Valide Sultan bunun mmkn olamayacan, byle bir clus adeti olmadn, padiahn patrd-sna bakfmamasn, kendisinin sarayda her ne kadar oniki-bin silahl bostanc neferi olmasna ramen Aalarn kendisi tarafnda olduunu bildirdi. Cemiyet saraya geldiinde bostanclarn kendilerine iltihak edeceini bildirdi. Bu bilgiyi ertesi gn gizlice kyam erbabnn yanbaina gelen Bostanci-ba te'yid etti. O gn Cuma idi ve bu hl zre salat cuma elden gitmiti. Atmeydan'na doluan kyamclar, ayak divan istediler, orada da durmayp saray iine daldlar. Karlarnda Sultan brahim deil, Valide Sultan grdler. Karlkl olarak konutular, konutular! Valide Sultan kyam edenlere her nekadar mukavemet etmeye altysa da, olu brahim'in tahtta kalmasn salayamad! Sonunda: Varaym arslanmn sarkc-n sardraym ve karaym. Diyerek ieri girdii grld. Az sonra kk ehzade babaannesinin elinden tuttuu halde, masum ve gzel yz ile grnd. Osmanl tahtna oturtuldu. Birbir nnden biat ederek geiyorlard. Bu kalabalktan rken yeni padiah alamaa balaynca, daha fazla rahatszlk vermeyi nlemek iin biat yeterli sayld. 1058/1 5/receb6/8/1648 aramba gn balayan ihtill, 17/receb cuma gn nihayetlendiinde, Osmanl tahtnda krkbir yl hkm srecek, 4. Mehmed unvanl Sultan brahim'in olu vardi. Sultan brahim'in Sonu

Sultan 4. Mehmed'e biatlarn yerine getiren devlet adamlar cemmi gfir halinde Saray'n Harem diresine sellem-sellem dala getiler. Bu yakksz hl; Gen Osman, 4. Murad devrindeyken bile olmamt. Bostancba bu kafilenin nne dm, eyhlislm, sadrazam ve ulema arkalarndan destursuz yrmekteydiler. Sultan brahim'in etrafn kadnlar alm ellerini eteklerini tutuyorlar, bir tarafa kprdamasna frsat vermiyorlar idi. phesiz ki bu davranlar padiaha yardmc olmak, ona gelebilecek bir saldrya sed olmak niyetini tayordu. Hzla yryen kafile aniden karsnda Sultan brahim'i buldu. Bostancba Padiahm! Ulema ve ayann kararlan var. Siz artk ieriye buyrunuz. Dediinde: Sultan brahim Bre hinler, pezevenkler, Allah'dan korkmaz kfirler! Bu ne idir? Ben; herbirnizi ihsanlarma gark etme-dimmi imdi isteklerinize uymadm iinmi bana ihanet ediyorsunuz. Ben padiah deilmiyim? Kararnz kabul etmiyorum, red ediyorum, defolup gidiniz, irademe itaat etmeyen hin ve kfirdir. Bu salvolar karsnda; heyetin iinden yine bir kiinin cevap veren sesi ykseldi. Bu sesde Karaelebiz-de Aziz efendiye aitti. Tarihi Nima yle naklediyor: "Aziz efendi o mecliste byk cr'et gsterip, padiaha yaplacak hrmete mugayir pekok sz syledi yleki" Hayr padiah deilsin. Din ve eriata mugayir pek ok i yaptndan cihan harabeye evirdin. Ne zamanki; gaflet ile vakit geirip rveti aka yaplr hle getirdin, zulm alime musallat ettin, beytlmli israf iinde kullandn' Dedi. Sylenen bu szlere oradakiler hayran oldular. "Sultan brahim; taht'-tan indirildiine inanamyordu. Kendisinin emirlerinin yerine getirileceine dir inanc, hi sarslmamaktayd. Bir yandan konuuyor, br yandan kendisi iin seilmi bulunan direye doru yrmekteydi. Nihayet yannda iki criye olduu halde diresine soktular. Kapnn kilidine sokulan anahtar iki defa evrildi. Arkasndan anahtar deliine kurun aktlarak, kilit de ilemez hle getirilince Sultan brahim yine kafese konduunu idrk etti. Btn gcyle, bard, kaplara vurdu, ykniaa alt, nihayet azna gelen kfrleri baz kimselere tahsis etmee balad. lm Hcresi Padiah artk savurduu kfrleri validesi Ksem Sultana etmeye balamt. Demek ki; yannda bulunan iki cariyeden, hl vakasnda, Ksem Mahpeyker Valide Sultan'in oynad rol renmiti. Artk bir dinlenmeye ekilen eski padiah, gleniyor ve be defa barmaya koyuluyordu. Mah-besinden taan sesler darya duyuluyor, bunlar duyanlarn bir blmnn ii szlamaya balamt. Ertesi gn oda kapsnn n bir gzel rld. Ahalinin tepkisini lmek iin padiahn kapatld yerden kurtulup firar baard istikametinde bir haber hassaten karld. Grldki; esnaf derha! dkknlarn kapad. Demek ki, ahalinin nabz saylan esnaf bu kark ahvalde yamaya urayaca endiesiyle ve de, bu ie karmamak iin kenara ekilmeyi semiti. Beri yandan kaps rl diresinden Sultan brahim'in gnllere zntler salan

feryad saray duvarlarn amaktayd. Yenieri'lerin bir blmnnde bu feryatlardan kalbleri ihtizaza geliyor ve kendi kendilerine acaba bu hl iini ettiimiz ktm oldu? eklinde dncelere dalyorlard. Ahalinin ve bir blm askerin sessizlii; idareyi korkuya ve saray da endieye sevketmiti. Ksem Valide Sultan tecrbesini konuturarak, byle hallerde ulemaya bavurulmak gerektiini hatrlatt. Bavurulan ulema takm, derhal areyi sylemekte gecikmedi: <z itimaa haiifetan, faktelu ehad minhma> yniiki halifeden birini ldrnz! Mizanc Murad bey diyorki: "yet deil. Hadis deil. mamlarn itihad deil. Uydurulmu araba bir cmle"den baka bir ey deil ulemann syledii are. Yine bahse konu arenin gsterdii iki halife ifadesi, gerek mantk gerekse mna itibariylede yanltr. nk halife denilen ikiden biri bul ana ermemi bir masum ocuk. Dieri ise bir mecnun. Dolaysyla deili ki halife bir tane bile mevcud deil, grn ileri sren Mizanc Murad'a itirak etmiyorsak da sylediklerinin pekde yabana atlacak hususlardan olmadn dnyorum. Yine Murad bey diyorki; "..smme tedarik fetvalar yznden Osmanl devletinin urad felketler, dmanlarn taarruzlarndan meydana gelen felketlerden byk ve dehetlidir." Sultan brahim'in katline dir fetvay isteyenler, Bekta, Murad Aalar, Kara avu ve Muslihiddin idi. ulemann bulduu reyi fetva haline getirende eyhlislm Abdrrahim efendiydi. Feci'i brahim'iye almamzn bu satrlar, pek hissi hususlara mahsus g-rnsede, aslnda hayatmzn his dnyasndaki zenginlii, bizlerin insanlk seviyesine yaklammzn bir ls dense, asla yanl olmaz. nk; insanolu aklyla hisleri arasnda yapt muhakeme neticesinde, islmla muttasf bir kimse ise, akln mekrine kaplmayp, hislerini ne alarak karar alsa menfi bir neticeye doru yelken amaz. Aadaki satrlar akln canavar tarafn kendilerine rehber edinenlerin sergiledii irkinlii duyurmaa yneliktir. Sultan ibrahim'in hcreye kapatlmasnn 11. gn alnan fetvay yerine getirmek iin balarnda yal sadrazam Sofu Mevlevi Mehmed Paa, eyhlislm Abdrrahim efendi, fetvay verenlerin bir blm, bir miktarda asker olduu halde saraya girdiler. Saray alanlar sarayn tavanlarnda onbir gndr yanklanan eski padiahn feryatlaryla dilhn olmuken, icraya gelenleri karlarnda bulunca, artk gzyalarn tutamyarak, bunlara arkalarn dnp, alyarak her biri bir tarafa katlar. nk yaplaca grlen cinayete, uzakdan dahi olsa ahid olmaktan itinab ettiler. Geride bir ka acemi hizmetli kalmt bunlar da, rl kapnn tulalarn ykmas emredildikte red cevab verdiler. Devletllar! bunlar sille tokat dvmee baladlar. Ancak ie yaramad bu zorla yaptrm teebbs. nk sarayn acemiolanndan dahi: "ldrseniz o ktl yapmayz" cevab aldlar. Gelenlerse, bu itirazlardan intibaha gelmeyip senelerce huzurunda diz ktkleri padiahlarn ldrmekten ekinmediler.

nk akllar gzlerine inmiti. aresiz kalan heyet, iin baa dtn grdklerinden kazma krekleri ellerine alp, rleli on gn olmu divan yktlar. Kapy, paraladlar ve birdenbire karlarn da avaz blend ile haykrmakta olan padiahla kar karya kaldlar! O: Benim elimden nimet yiyenlerden bana merhamet edecek kimsede kalmadm!? Gz gre gre bu zlimler beni ldrecekler. Aman medet ya Rsulellah! Diyerek istimdad ey-liyordu. Gelen kalabalktan baz kimseler, hlin fecaatine takat getiremeyecek olduklarn anlaynca yavaa svmay tercih eylediler. Oradan kamakla kalmayp, gzyalar iinde saray da terkettiler. Kafile ile birlikte gelmesi vazifesi olan cellt Kara Ali, terk yolunu seenlerin arasndayd. Sadrazamn emriyle yeniden getirilen Kara Ali, titreye titreye sadrazamn ayaklar dibine ylarak, bu vazifeden balanmasn yalvarmaya balad. Ancak ilk gnlerde psrk ve aciz bir ihtiyar grnm sergileyen Sofu Mehmed Paa adet bir damat teravetine brnmt. Pehlivan yapl cellt Kara Ali'nin bu ihtiyar sadrazamin ktei yznden, kap nne getirildiine hid olundu. Nihayet, doksanlk sadrazam, eyhlislm ile Kara Ali ve yardmcs Hammal Ali, yklm kapdan ieri girdiler. Celltlar perian bir halde iken, iki devletl eski celltlar andrr soukkanllktaydlar. Sultan ibrahim; elinde mushaf erif olduu halde eyhlislm'a hitab etti: Bak Abdrrahim! Yusuf Paa bana, senin iin, dinsiz, imansz, fitnekr bir herifdir, sa brakma. Dedydi. Seni ldrmedim. nk; Allah'dan korktum. te kitabullah, beni hangi yetin hkm ile ldreceksiniz: Abdrrahim efendi bu szlere cevap yerine cellta abuk davranmasna iaret verdii grld. i derhal tamamladlar resmi cellatlarn istemeyerek yaptklar ilemi tamamlamak iin, ipin bir tarafn eyhlislm dier tarafn sadrazam ekerek padiah aynen Gen Osman vakasna benzer ekilde katlederleriken, cariyelerin engel olma almalarna nem vermediler. Normal insanlarn hayatta yapacaklar davranlar bir fevkaladelik arzetsede, bunun tahamml snr vardr. Yukardan beri btn teferruatyla nakletmeye altmz Sultan brahim'in katli hadisesinde, devleti avucunun iinde tuttuu her kesiminin kr kabul etmez tarzda malumu olan Ksem Valide Sultana ait me'suliyet gzden rak tutulamaz. phesiz ki; bu cinayeti irtikb edenler bu ii ona ramen yni, Valide Sultan'a ramen yapamazlard. Demek ki; devletin bekas hususiyeti, bir annenin cierparesi evldmda fedaya gz yumar hle getirebilmeye varyormu. Bu acya dayanacak anne says, istisnay tekil eder. Zaten btn insanlk leminde, baz insanlarn baz insanlara gre farkllk ve efdaliyyetleri, yklendikleri kaderin, icabatindan trdr. Osmanl devleti hanedanna mensubiyetle doan her fert, soy'un kaderi olan farkll yaarken bu farkll bazen ok ar bir fatura ile demek zorunda kalrki, henz mtalaa ettiimiz facia, bunun ok ak bir ispatdr. Baknz; Valide Sultan iki halifeden birini ldrnz fetvas karsnda sus pus olup, adet hkmn gereklemesine yardm bile olmakta nerdeyse! Taht'tan indirilmi bulunan Sultann olu, oniki gndr babasnn

tahtna oturmu bulunuyor ve ayn sarayn baka bir odasnda, hayatn elinden aldklar babasna hayatn balama yoluylada olsa yardmc olamyor. Dahas ileride nekadar kymetli bir Valide Sultan olarak greceimiz Turhan Valide Sultan, olunun babasn ve kocasn bir cinayet saylsa seza olan saldrdan kurtarmaya almyor da, iki tane criye, celltlara kar koymaya almakta ve bu cellatlar arasnda gayri resmi cellat olarak da eyhlislm ve sadrazam grdkleri halde. Gelde arma! Bu acl gn 28/receb/105818/austos/1648 aramba idi. Padiah bu srada otuz yandayd. Sultan brahim devrinin mukabilindeki muasrlar, Almanyann banda im-parator 3. Ferdinand, ngilizlerde kral 1. arl, randa ah Safi ve 2. Abbas, papalk makamnda ise, 8. Urban ile 10. nos-san, Rusyada ise 3. Misel ve 1. Aleksi imparatordular. Fransa'da ise 13. ve!4. Lui'ler biribirini takip ettiler. Devrin Devlet Adamlar Sultan brahim; aabeyi 4. Murad'dan bergzar sadrazam Kemanke Kara Mustafa Paay grevinde ipka etmiti. Metin iindede anlattmz Mustafa Paa aslen Arnavut olup, ok drst, ancak okuma yazma bilmez bir kimse idi. Halbuki kardei olan lbasanl Mevlevi ve ir Sinek Mnzevi Osman Dede, on czlk "Gleni rfan" adl eserini sadnazam aabeyine hediye etmitir. Kendisini grmek isteyen sadrazama Osman Dede, bu msaadeyi vermemitir. Mustafa Paann sadaretten azil ve kellesinin alnmas arkasndan sadarete bir Sultanhanm olu olan Semin Mehmed Paa getirildi. te Sultan brahim'i batan karan sadrazam bu zttr. Krk klie diye, Krkkilise adl blgenin elden kmasn saklayan Mehmed Paa azledilip, Girid Adasna me'mur edildi. Sultan brahim'in 3. sadrazam Bonak Salih Paa oldu. Yirmi ay sren sadaret bir araba gezintisi yapan padiahn arabasnn tkanm bir yola rastlamas, Salih Paann hayatnn sonu oldu. Yerine getirilen Ahmet Paa stanbulludur. Ancak vazifesini gerei kadar iyi yapamamas, hem kendi sonunu, hem de padiahn sonunu getirmitir. Bu vezir, Sultan brahim'in kendisinin kendi rzasyla tyin ettii son vezirdir. Her ne kadar istemeyerek de olsa zorbalarn tyin etmi olduu sadrazam Sofu Mevlevi Mehmed Paay szle veziriazam tyin etmise de, kendi veziri saymak ne derece doru olabilir? Ancak fiili katili dense tam isabet olur. eyhlislmlara gelince: Sultan brahim 1049/1640'da tahta ktnda makam meihat alt yldr eyhlislm Yahya efendi tarafndan yrtlyordu ve bu ztn nc eyhlislml idi. Vefat tarihi olanl053/zilhicce/1644 ubat ayna kadar da devam etti. Yahya efendi'yi kaybettikten sonra padiah da, eski eyhlislmlardan Saadeddin efendinin torunu, Es'ad efendinin olu Ebu Sid Efendi'yi makama tyin etti. Said efendi'nin ilk meihat 1646 ocanda sona erdi. Bu zattan boalan makam Muid Ahmed efendiye tevcih edildi. Bu zt 1 sene 3 ay 10 gn sonra vefat etti.

Yerine ni-san/1647'de, Adanal Hac Abdrrahm efendi geldi ve bu makamda temmuz/1649'a kadar 2 sene 2 ay 23 gn kald. Demekki; Sultan brahim devri, drt eyhlislm ile iktifa etmitir. Bunlar; Yahya efendi, Sid Efendi, Muid Ahmed efendi ile Adanal Abdrrahm efendilerdir, zunarl tarihinde, Muid Ahmed efendi, drst bir kimse olarak anlrken, Adanal Abdrrahm efendi fetvalar isabetli esasl bir lim olarak kabul olunmutur. Sultan brahim ile hl esnasndaki cevaplaryla mehurdur! Sultan brahim devrinin ilim adamlarndan biri olan Ktip elebi, nam dier Hac Halife 1609 ubat'nda stanbul da dnya'ya gelmi ve 1657 senesinde, yine bu ehirde, pek gen saylacak yata vefat etmitir. Yine Sar Abdullah efendi hem er'i hem de tasavvufi meselelerde byk bir limdi. Melmi eyhi dris Muhtefi'ye ondan sonra da Aziz Mahmud Hdai'ye intisab olmutur. 1660 senesinde vefat edip, Topkapi mezarlna defneolundu. Blblzde (Hibri) Ali efendi fkhta stad bir kimse olarak temayz etmitir. Hadikat'l Fukaha adl te'lif eseri vardr. lm kapsn 1669'dan sonra almtr. Minhac Muhammedi' adl eserde bu zta aiddir. Tenkiht Tevarih adl, umumi bir tarih kaleme alm olan Hezarfen Hseyin efendi'de devrin byk ilim adamlarndan olup, 4. Mehmed'in tarih hocal grevinde bulunmutur. Muhasinl Kelm ile erh'l Lem adl, iki tane nemli tasavvufi eseri bulunan zt 1691'de vefat etmitir. Mneccimba Ahmed Dede, Selnik'e Konya'dan gelen evld fatihandandr. 1631 !de Selanikde dnya'ya gelmi daha sonra stanbulda Galata Mevlevihanesine girip, ilmini ykseltmitir. Astronomi ve Astroloji ilimlerini renmitir. 36 yandayken Hoca'si Mneccimba Mehmed efendi'nin vefat zerine mneccimbaha getirilmitir. 4. Mehmed'in taht'tan indirilmesi srasnda azledildii mnec-cimbalktan sonra, Mekke'ye giderek Mevlevi Tekkesine eyh olmutur. Eski grevine dnmesi iin yaplan davete nezaketle red cevab vermi ve 1701'de Mekkei Mkerre-me'de irtihal etmitir. En mehur eseri "Mneccimba Tarihidir. Sultan ibrahim zerinde ok nemli aratrmalarn yaplmas arttr. Ve gzmze, uyduruku tarih tarafndan taklan gzlkle bakarsak, delinin devri deyip gemekten baka bir yere varamayz. Grlen odur ki; anakkale boazn kapamaya gayret etme yolunu seen Venedikliler, sadece Giride yapacamz lojistik yardm engellemeyi deil, milletimizi birbirine drecek re olduunu hesaplyarak buna teebbs etmilerdir, muvaffakda oldular saylr. Bundan bir ka sene nce; komedyenlerden, Zeki Alasya ile Metin Akpnar ikilisi, bir Sultan brahim ahsiyetini mizahi ekilde yorumlarken, hatrlattklar hususlar, sergiledikleri mevzuular, seyirciyi Sultan brahim hakknda basit ve menfi dncelere saplanmann doru olmad, noktasna ulatrd. Diyebilirim. Komedi tarzda yaplan tahlil, son plnda niin byle olmasn sorduruyor?.

Sultan brahim'in Hanm Ve ocuklar Sultan brahim'in hanmlar hakknda ve saysnda farkl beyanlar bulunmaktadr. Mesel; aatay Gluay'a gre yedi hanm hakknda malumat verirken, almasnn dip notunda da, Evliya elebi'nin yedi, Ahmed Refik (Altnay) in sekiz, Alderson ise, ondrt hasekiden sz etmitir. Evliya elebinin ileri srdde kendisininkinin biribirini tuttuunu ifade eder. Alderson; sohbet yapmakla istihdam edilen bayanlar, hanmlar listesine aldndan tabiiki yanlmaktadr. Al-derson'un verdii isimler udur: Hubyar, Sabah, Dilaub, ivekr, Hatice Turhan, Handanzde, Voyvoda kz, Hatice Muazzez, Sakzulz, ekerpare, Telli Hmaah, Zfire. tanesinin adn da yazmamtr. Bunlarn iinde adlar geen Hubyar, Saba, Handanzde, Voyvoda kz, Meleki kalfa, haremde vazifeli olup, padiahn hanmlyla ilgileri yoktur. Ancak hemen belirtelim ki; aatay luay'da u kanaati ileri srmekle harem hayatna yaplan iftira yamurunada sermaye katksnda bulunuyor. Gya; Sultan ibrahim; modern doktorlarn tehisine gre, Psiko Nevroz olup, bu hastala mptel olanlar kadnlara ok dkn olurlarm! Hatta bu alanda ii ileri gtrenler ii sapkla vardrrlarm! Bir yabanc yazarda Sultan brahim'in cinsi hayat hakknda unlar syler diye demi satrlar!. (Gya) Sultan brahim cinsel arzularn yerine getirmek iin yatak odasnn etrafna aynalar kor, bunlara bakarak cinsi hisleri tahrik olur ve byk bir zevk iinde, keyfini yerine getirir idi. Her cuma gn annesi veya bir bakas tarafndan kendisine bir bakire sunulurdu. Bununla; kendisine anlatlan yeni bir mnasebet eklini uygular, bunu ahs zaferi sayard. Onun en ok zevk ald elencelerden birisi de btn kadnlarn rlplak soyup onlar ksraklara benzetmekmi. Kendisi de bir aygr gibi onlarn arasna katlr, gten kuvvetten kesilinceye kadar aralarnda dolarm. Kaynak olarak da, "The Harem" 189. diye ne yazar ne yaymevi, ne tarihi dir bir beyan yok. Ya bir mfterinin leti olmu, -ya da kendisi uydurup, baka adreside mekk ekilde gsteriyor. Btn seyyahlar olsun, sefir hanmlar olsun, Harem'in tarifinde kadnca bulumalarnda, Osmanl hanmlarnn, gzellik ve zarafetlerini anlatmlardr ve bu anlatma Haremi Hmayun'un yni padiah evinin yle herkes tarafndan grlen yerlerden olmadn da belirtmilerdir. Hele modern doktorlar vastasyla merhum padiaha koyduklar psiko nevroz tehisi hayli gln. nk; hastasn senelerce muayene ede ede, adet bilmedik yeri kalmamasna ramen tam tehis koyamayanlar varken, yz u kadar sene evvel vefat etmi zta tehis koyan hkema, bye edebsizliin leti olmaz. Maalesef, slam ve Osmanls dman zerzevatn uyduraca evsafta ifadelerdir bunlar. Sultan brahim'in ilk hanm, Hatice Turhan -Vlidesultan olup 1627'de Rusya'da domutur. 4. Mehmed ad ile padiah olacak ztn annesidir. Turhan Sultan oniki yalarndayken, Tatariar'n her sene Rusya zerine yaptklar seferlerden birinde esir dmesiyle Kr Sleyman Paann dikkatini ekmitir, gerek gzellii gerekse farkedilir

haliyle. Paa; bu kz Ksem Valideye hediye eyedi. Saraya alnp, vlidesultanin emriyle terbiye olunan gen kz, 4. Murad'n vefat zerine tahta kan Osmanli padiah brahim'e Ksem Vlidesultan tarafndan hediyeolunur. Padiah bu hesn gzellik karsnda hayran kalr vede byk bir sevgi le dolar. Beri yandan Sultan 4. Murad'n katlettirdii ehzadelerin sona kalan brahim hn oiup, hanedan da bir tek 1. Ahmed'in kardei deli mi vel'mi olduu mekuk 1. Mustafa vard. Bu sevgiyi kuvvetlendiren meyve 1642 ylnda dnya'ya geldi. Ancak; hanedanda ki erkek ocuk azl Sultan brahim'in gayret gsterek, bu sayy arttrmas taht asndan nem arzediyordu. Bu bakmdan vlidesultan olunun koynuna cariyeleri koymaktan geri durmuyordu. Akll kadnlar, padiah olan kocalarn bu hususda engellemeye kalkmamahlard nk dinlenmeyeceklerini bilmeleri gerekiyordu. Turhan Sultan; havuz hadisesinden sonra iinin, ocuunu yetitirmek ve onu tahta karmak olduunun -uuru iinde kocasn rahat brakt. Kaimvalidesi Ksem sul-tanvlide ile gizli bir nfuz mcadelesi balamt. Sultan brahim'in tahtdan indirilmesinden sonra, bu gelin kaynana rekabeti vlidesultan olma yansna yol aar. Alan mcadelede Ksemvlide ii bir mddet nde gtrmse de, torununu zehirlemeye teebbsle sulanmak, daha sonra Turhan sultandan daha yumuak bal ve saf olan Dilaup kadnn olu 2. Sleyman' tahta karma komplosunu aalarla anlaarak tezgahlamas ve bunu farkeden sabi padiahn etrafnda toplanan, ba da annesi Hatice Turhan Sultan olduu halde, zn Sleyman Aa ve Meleki Kalfa aldklar; tedbirle Ksem vlidesultan'n plnlarn akim braktrdklar gibi bu arada, Kuu Mehmed adl biri Ksem Sultan, perde kordonu ile boarak ldrmt. Artk Osmanl vdesultan ve padiah nibesi Hatice Turhan Valide idi. Mhrrv'e; "Mazh-r Ltf Smed/Vlidei Sultan Mehmed" yazni3< a bylece devletin hizmetinde bir ve tek selahiyetli olup, temiz yrekli, ilerin gzel gitmesi isteini btn tarihiler belirtmekden kendilerini alamazlar. Turhan Vlidesultan, taaki Kprl Mehmed Paay makam! sadarete getirene kadar olunun maviri ve zerinde etkisini srdrmeye devam etdi. Daha nceleri Ksem Viidesuitann yaptrmak istedii anakkale Boaz kalelerini ahali, iine asker konursa tecavze urarz diye sz ettiklerinden yaptramamt. Ayn itiraza kulak asmayan Turhan vlidesultan, kendi parasyla hem de kalenin hemen yanna bir de cami yaptrarak, kaleleri onartt. ir Abdi Efendi u beyiti sylemek suretiyle takdiri hizmet eylemitir. Kalenin tamiri 1072/1661'dir. "Budur bu kal'ann her-birine ey tarihi abdi" Kilidi bahri stanbul sedd pki Sultan" Safiye Sultanvlide tarafndan, yeri satn alnm, etraf temizlenmi, temelleri hazrlanm Eminn'ndeki Yeni Cmi 1663 trihinde, Hatice Turhan vlidesultan tarafndan yaptrlm, ancak camiin kaps zerindeki u yaz ve trih 8/ubat/1664'de yapldna aret etmektedir. Beyit yledir: "ali itmamna trihi Murat etmitim Biri kalkp dedi ki kbei ehli takva 1074" Ayrca Turhan vlidesultan; Msr arsn doksanbe dkkn hlinde yaptrm

ve camiin vakf olarak tesbit etmitir. Yapl trihi ise. 1071 /1660'dr. Hatice Turhan Vlidesultan 1094/1683'de vefat etmitir. Kendi yaptrd trbesinde defnolundu vefatnda eiliyedi yandayd. Muazzez Sultanhanm ise; Sultan ibrahim'in ikinci hanmdr. Sultan 2. Ahmed'i douran viidedir. Ancak vlidesultan-lk vazifesini icra edememitir. nk; kocas Sultan brahim'in tahtan indirilmesi sonrasnda o da, eski saraya gnderiimi ve 1098/1687'de eski saray civarnda kan br yangn inkiaf etti ve bahse konu safaya da srad. Bunun zerine telalananlar kendilerini nasl kurtaracaklarn bilemezken Muazzez valide bir hayli korkuya duar oiduki ertesi gn vefat vukubuldu. Hakkndaki bilgi bu kadardr. Dilaub Sultanhanmn, Sultan brahim'in nc hanm olduu ihtimali pek kuvvetlidir. Doum trihi ve yeri hakknda bilgi yoktur. Sultn ibrahim'in tahtdan indirilmesinden sonra Eski saray denen yere gnderildi ve burada 39 yl bekledi 4. Mehmed'in tahtdan indirilmesi zerine ve de olu Sleyman'n, 2. Sleyman unvanyla padiah olmas zerine vlidesultan oidu. kisene bu makamda kaldktan sonra hakknda emri hak vki olduu esnada trihler 1689 senesini gsteriyordu- Kaanuni Sultan Sleyman'n trbesine defno-lundu. 1056/1644'de Sultan brahim'in haremine dahil oian Aye Sultan hakknda odasnn denmesi hakknda 1054/zilkade aynn, birinci gn, yni 30/12/1644 tarihli Darssade aasna verilen ferman var. Bu hanm drdnc hanmdr. 1056/1646'da padiahn beinci hanm olan Mahenver Sultan tantacak baka bilgiye sahip deiliz. ivaker Sultan ise, Ahmed Refik (Altnay) 'in syledii bunun yedinci olduudur. (Jluay; altnc olduunu sylemek daha dorudur, nk son hanm Telli Hmaah'tr demektedirki gya padidi-ah skdar'da dolarken, aklna kadn dmde, yanndakilere, stanbul'un en iman kadnnn getirilmesini emretmitir. ehre dalanlar iri yar bir ermeni kadn bulup getirmiler ve takdim etmilermi. Bu kadn enine boyuna olup azda iyice lf yaptndan padiah bylemi, Sultan brahim onsuz yapamaz ofmumu! Adn da ivekr koyan Sultan brahim olmu. Padiahn dier hanmlar gibi o da eski saraya gnderilenler arasnda yer almtr. 1104/1693 ylnda orada ld. Tefli Haseki de denen Hmaah Sultan, padiah ibrahim'in en sevdii ve yedinci eidir diyor, aatay (Jluay, Ahmed Refik bey'e gelince o da sekizinci demektedir. , Ksem Sultan ve padiah'sn kzkardelerinin Edirne'ye srgn olmalarna sebeb olan bu Telli Haseki'dir yni Hmaah sultandr. Yine; Voyvoda kznn anlatt masala bakarak , diresini samur krkle dendii sylenen hanmsultanda Hmaah Hasekidir. Padiahn bu hanmndan Orhan ad verilen oiu doduunda, padiah boulmak suretiyle ldrle-i alt ay olmutu. Telli Haseki'de eski saraya gnderilenler arasndadr. Ancak 1082/1672'ye kadar sa olduuna dir bir hazine makbuzu iaret etmektedir. Daha sonraki hli hakknda bilgi yok ve lm trihi ile makberesi bilinmemektedir. Sultan brahim'in ocuklarnn tamamninda padiah olduktan sonra doduunu kesin olarak

biliyoruz. Kz ve erkek ocuklarnn saysnda ihtilaf vardr. H. 1052/M. 1642 ylnda doan Fatma sultan hanm, yandayken Kaptan Derya ve padiahn musahibi yni sohbeti-si Yusuf Paaya nikh edilmek suretiyle verildi. ok muhteem trenlerle Fatma sultanhanm Topkapi sarayndan, Yusuf Paa'ya tahsis edilen saraya gtrld. Hanya Ftihi olan bu Yusuf Paa bir sene sonra padiahn emriyle dam edildiinden, Fatma hanmsultanda drt yandayken dul kalm oldu. Tabiiki deerli okurlarm bu izdivalarn kd zerindeki izdivalar olduunu, elbette hatrlatmaya lzum yoktur. 1646'da musahib ve de kaptan derya olan Fazlulah Paa'ya Fatma Sultann nikh yapld. Bu gelin alay da, mutantan oldu. Fatma sultan Topkapi sarayndan> Fazlulah Paa'ntn Binbirdirekte'ki sarayna gtrld. Gelin alaynda elli nahii vard. Fazl Paa; Fatma sultann bulua girmesini bekledi. Ancak vuslata eremeden, 1657 ylnda vefat etdi. Onbe yanda dul kalan Fatma sultann, bundan sonra izdiva yapp yapmad hakknda bilgilere rastlamyoruz. Htt ne zaman vefat ettii ve nereye gmld mehulmz kalmtr. Muhterem okurlarm; elli tane nahii nlerinde vard, dediimiz de, nahilin ne olduunu tantmay kendimize vazife saydk. Bu hususda trih deyimleri ve terimleri szlne, Mehmed Zeki Pakaln merhumun deerli eserine gz attmzda u cevab gryoruz: balmumundan yaplarak gelin veya snnet ocuu alaynn nnde, insan veya hayvan resimleri, iek ve kymetli talarla, srma klabdan gibi parlak teller ile, yaldzl katlarla ssl aacn addr, halk dilinde kulanlan nkil, nahil kelimesinin galatlam hlidir. Benzetmek suretiyle, meyvas ve iei ok aa ve fidanlar hakn-da da sylenir. Arapa mns olarak nahl, hurma aac demektir. Merhum brahim Hakk Konyal nahil iin arapadan dilimize geen ve ortasndaki noktal h, bazen kaf yni, K'ya evrilerek naki haline getirilmi kelimenin lgat mnas hurma aacdr demektedir. Eski sadnazamlardan Ahmed Vefik Paa da, bu nahil kelimesinin fidan, hurma aac ve balmu-mundan yapma aa, meyva ve kfe gibi mnalar ile tavsif ediyor. Fazlullah Paa; Fatma sultanhanrn bulu ana kadar bekledi. Ne var ki kuvvetle muhtemel olan udurki vuslat vukubulmadan 1657'de vefat etBi. Onbe yanda yine dul kalan Fatma sultanhanmn, bir daha izdiva yapp yapmadndan htt ld tarih ve nereye gmld hakknda, bilgi sahibi bulunmamaktayz. Alderson; Sultan brahim'in kzlarn, dedeleri 1. Ahmed'in ve amucalar 4. Murad'n kzlaryla kartrmtr. Bu sebeb-den gerek sayda gerekse isimlerde hatalar yapmtr. Misal olarak Sultan brahim'in; Aye ve Atike sultan adl kzlar olduunu ileri srmesi, padiahn dokuz kznn olduunu ancak iki tanesinin-adn tesbit edemediini, tekilerin adlarn yle belirtir: Fatma, Aye, Atike, Beyhan, Gevherhan, Kaya ve mmglsm sultanhanmlar. nl tarihimiz Ahmet Refik bey'de Sultan brahim'in; Atike, Aye, Beyhan ve Gevher Sultan adnda drt kz olduunu yazmaktadr. Btn bunlardan kartacaamz sonu, Osmanl harem hayat kendine has bir rtllkle

gemitir. Bu bakmdan harem hakknda, ileri geri beyanda bulunanlar ve bu ifadeler fazla itibara aln-mamahdr diye dnsek, yanl bir tesbit yapmam oluruz. Sultan brahim'in yine 1052/1642'de doan kznn adi Gevherhan Sultanhanmdr. Bu sultanhanimda; 23/ka-sim/1646'da drt yandayken padiah musahibi Cafer Paa ile nikh olundu. Kendilerine; Hoca Paa da Halil Paa Saray tahsis edildi. Tabii eyiz, padiahn emri ile hazineden yapld. Cafer Paa ile Gevher Sultanhanumn evliliinin mddeti bilinmemektedir. 1647'de bu sultanhanm iin Alderson, avuzde Mehmed Paa ile izdiva yapt, demektedir. O zaman; bir sene nce nikahland Cafer Paa ne olmutur? Bu hususda, malumat olmamakla beraber Mehmed Sreyya Bey; Sicilli Osman adl pek deerli eserinde, trih belirtme-mekle birlikte, avuzde Gevherhan Sultanhanmn izdivacn zikretmektedir. Musahip Cafer Paadan sonra avuzde Mehmed Paa ile evlenen Gevher Sultanhanm; Halil Paa saraynda yaamaa devam etdi. Sultan brahim'in katledilmesinden sonra, Gevher Sultann kardei padiah 4. Mehmed, bahse konu saray Gevher hanmsultan'a verdi. Damad Mehmed Paa; 1681 ylnda iki defa kaptan deryalk etmi bir Paa olarak vefat etdi. Gevher Sultan 21/eyll/1694rebi!evvel/l 106'da, Edirne'de ld. Na stanbul'a getirildi ehzadeba camii Naziresinde defnedildi. Gevher Sultanhanmn btn mallan hazineye devredildi. Sultan brahim'in nc kz 1055/1645' ylnda dnyaya gelen Beyhan Sultanhanmdr. Bu da, iki yanda olduunda, veziriazam Hezarpre Ahmed Paa ile evlendirildi. Bir sene sonrada Ahmet Paa kan karklk da para para edilcinden Beyhan Sultan yanda dul kald. Bundan sonra (Jzun ibrahim Paayla onun vefatndan yni 1683 ylnda lmesi zerine 1689, ylnda Bykl Mustafa Paa ile evlendiini yazmaktadr Aiderson. Bykl Mustafa Paa ile evlilii; on sene sren Beyhan Sultan hanm, kocasndan bir sene sonra 1700 yhnda vefat etdi. Kabri Kaanuni Sultan Sleyman'n trbesindedir. Hemen unu dailve edelim ki; Ylmaz ztuna, deerli eseri Devletler ve Hanedanlar adl almasnda; mmglsm, Aye Sultan, Fatma Sultan, Gev-herhan Sultan, Kaya Sultan, Beyhan Sultan ve Atike Sultan-hanmlar olmak zere yedi, htt Bican Sultanhanm adl kzla beraber sekiz tane kz ocuu olduunu belirtiyor. Ylmaz ztuna Bey; Sultan brahim'in kzlarndan, Fatma Sultan ve Gevherhan Sultan ve Beyhan Sultan adlaryla mu-atabakat dnda, mmglsm Sultanhanm, 1642-1655 arasnda yaayp on yanda vefatettiini Aye Sultnn 1642 1675 arasnda yaadn sonrasnn bilinmediini ifade eder. Yine Ylmaz ztuna Bey; Kaya Sultann 1642'de doduunu ve lm hakknda bilgi vermemekle beraber 1649'da izdiva yapt damad Mehmed Paa'nn idmyla, duj kalm oldu ancak bu evliliinde kt zerinde kaldn beyan edelim. Atike Sultanhanim se; 1646'da domu 1686'da krkyanda vefat etmitir. lk izdivacmda; Damat zn Topal San Kenan Paa ile bir yandayken yapm, 11 sene, 4 ay, 25 gn sren evliliinde zifaf olmamtr. nk henz

on yandayd o srada. kinci evliliini; Atike Sultan, Mostarl Bonak smail Paa ile 1659'da yapt. Bu evlilii yedi sene srd ve kocasnn 1666'daki vefat zerine dul kalm oldu. Vefatna kadar byle yaad bir izadiva yapt grlmemitir. Bican Sultan hanmn ise; 1675'den sonra ld tahmin edilmekte ve en az yirmiyedi yanda olmas lzm geldii ileri srlmektedir. Bylecede, Sultan brahim'in kzlaryla ilgili bilgilen nakletmi olduk. Sultan brahim'in, oniki tane olunun dnya'ya geldiini ve bunlarn hepsininde padiahlnn balamasyla birlikte olduunu hemen hatrlatalm. Bunlar; sonradan 4. Mehmed unvanyla padiah olan ehzade Mehrned (Avc) onun tahtdan indirilmesiyle yerine, 2. Sleyman unvanyla padiah olacak olan ehzade, onun da yerine, Osmanl tahtna 2. Ahmed unvanyla kacak olan ehzade Ahmed'i syledikten sonra, Selim, Murad, Osman, Bayezid, Cihangirve babasnn vefatndan daha dorusu kat-lettirilmesinden altay sonra doan, ehzade Orhan vede ehzade Sleyman, ehzade Ahmed ve yine bir ikinci ehzade Ahmed'den, bahsetmek kabildir. Bylece; 12 erkek ev-laddan, tanesinin padiah olarak Osmanl tahtna kt grlm ve Sultan brahim'e, Osmanl devletinin 3. kurucusu da denmitir ahali tarafndan. Sultan brahim Devrs Deniz Sultan Murad zamannda; vakit vakit Ruslar Karadeniz zerinden stanbul Boazna gelip, Bebek civarna kadar, a-yaklaryla yni alt dz nehir kayklaryla saldrlarda bulunup, etrafa zarar verip, bilahirede ekilip gittikleri, trihin kaydettii hususattandr. Ancak bu durumda da re bulunmaya alldn sylememiz gerekmektedir. Htt 20/temmuz/1624ide, Boazdan ieri giren basknc Ruslar, Saryer'le Yeniky arasndaki blgeyi, bir hayli talan etmilerdi. Bunlarn zerine gnderilmeyi emir alan ve Ha-li'de bulunan Osmanl sava gemilerinin birka Ruslarn zerlerine doru gittiinde, basknclar yakalanacaz korkusuyla firara balamlard. Hatta yine bir rivayete gre kazaklar ertesi gn tekrar boaz blgesine gelmiler ve dn srasnda, Osmanl donanmasnn yolunu artmak iinde Boaz fenerlerini ykmlard. Yine; eitli kaynaklarn verdikleri, baka baka bilgilere gre, lkemiz sularnda faaliyet de bulunan Kazak teknelerinin miktar hepsi de alt dz ve krekli tekne olmak zere, yz adet civarndayd. Tarihilerden smail Hami Danimend Halic'in azndaki; mehur savunma zincirinin Karadeniz boazna nakledildiini yazmaktan kendini alamad grlmtr. Kadrgalardan meydana gelmi olan Osmanl donanmas; Karaharman Burnu dolaylarnda yz elli adet Ruslara ait aykayla karlat. Biraz rzgar olsayd, kadrgalara oranla biraz daha az, denizci olan aykalar, Osmanl teknelerine hcuma geemeyeceklerdi. Deniz'in sakin olmas aykalara Osmanl kadrgalarna saldr ans verdi. Onyedi, onsekiz tane aykay kadrgalara yaptklar rampa ve sava da baar kazanm gryoruz. Allahdan muharebe srasnda birdenbire

kuvvetli bir frtna kmasayd, vaziyetimiz daha da fena olabilirdi. Kuvvetli rzgardan yararlanan Osmanl kadrgalar yediine alabildii aykalardan 30 tanesini stanbula getirebildi. Batan aykalar saysda 172 adet idi. Osmanl donanmas bu hareketleri gerekletirirken, Garb ocaklar filolar yni Fas, Tunus, Cezayir'deki Osmanl gemileri, Atlas Okyanusunda Danimarka ve zlanda sularna kadar ykselmiler, bu okyanusun deniz yollarn, ngiliz ticaret gemilerine bile kapamaya muvaffak olmulard. 1631 ylnda da, rlanda'daki Baltimor limanna saldrp, burasn yama etmilerdi. Muhterem okurlarm grld gibi yukardaki satrlar, 4. Murad dnemini ifade eden satrlardr. Sultan brahim'in tahta getiinde deniz hareketleri ve bilhassa Okyanuslardaki Osmanl donanmas, hkmn yrtebilecek kapasite vede baar salayacak halde olduunu gstermektedir. Osmanl devletinin, 4. Murad'dan sonra tahta geen Sultan brahim, aabeyinin karada zaferlerle yryen bir ordu, denizlerdeyse varln ispat eden bir donanma brakm olmas hasebiyle, ansl bir padiah saylmaldr. Selefi, byle muntazam bir yap brakmasayd dnemi ok zor geecekti. Osmanl Rus ilikilerine atfu nazar ettiimizde, Rus arlarnn scak denizlere kabilmek hlyasyla takip ettikleri politika, sava hlini dima ortaya koyuyordu. Eitilmi bir toplum olmaya alrlarken Azak denizi istikametinde inkiaf ediyorlard. Portekiz'lilerin Hindistana giden yolu bulmalarna karlk, Ruslar da Hazar denizi zerinden Hindistan'a ulamaya yeltenmiler ve de bunu temin edecek irketler kurma yoluna gitmilerdi. Ancak; ngiliz denizcilerinin, spanyol donanmasn yok edip salam bir deniz egemenlii kurmas, ngiltere-nin artk Ruslarn Hindistan'a ulamak politikalarn gzlemeye lzum brakmamt. Bylelikle de Osmanl/Rusya ilikilerinde, ngiliz tesiride hayli donuklavermiti. Osmanh/Rus ilikileri, Ruslarn snr zerindeki msmanlara saldr yoiunu semesi, Bayezidi Vel zamanndaki Rus elisinin kahkahalarla glnecek kyafetinin zerindende geen zaman dilimi, daha yzelli yl bulmam amma, hududu Osman'yi tacize balamt. ok gemeden ilk Osmanl/Rus atmas Azak Kalesi zerine gerekleti. Bu kale; Azak denizi vede Karadeniz arasnda ok neme hiz stratejik bir yerdi. Azak denizine akan nehirlerin, ayn zamanda gemi nakliye yolu ve bu gemilerin ticaretin bel kemiini tekil etmesi vede Orta Rusya ticareti bu nehirler ile hayat buluyordu. Ne varki; Azak kalesi br kontrol mekanizmas gibi, Osmanl'nn elinde Rusya'y1 ldrtacak gibi duruyordu. Bir ara bahse konu kale Ruslarn eline gemi, baz tarihilerin Deli diye anmay adet edindikleri Sultan Ibra-him'se, bu kalenin ehemmiyetini idrk iinde olmas ile kaleyi istirdat etmesi icb ettiine kanaat getirmiti. Bu i iinde Kaptan Derya Siyavu Paa vazifelendirilmiti. Ancak; donanmann bu ie kfi miktarda iktidar olmad gibi kara askeri bakmndan da kifayetsiz bir kuvvet ile bu ie teebbs baar vaad etmiyordu nitekimde yle oldu. Blgenin hava artlar sava sezonunun sona erdiini iln

etmi, Siyavu Paa askerini alp, stanbul'a avdet etmiti. Azak Kalesini istirdad kafasna koyan padiah, 3/ubat/1642'de Sultanzde, nmdier Semin Mehmed Paay serdar tyin etmi, stanbul'dan Azak zerine sevk etmiti. Bir sultanhammn ocuu olan yeni kumandann kalabalk bir askerle geleceini tahmin eden Ruslar, kaleyi savunma yerine ekilmeyi tercih ettiler. Bylece kalenin savamadan Osmanl'nn eline getiine trihler hid oldu. Bu baar Sultanzde Mehmed Paann, sadarete getirilmesine zemin hazrlad dersek pek doru bir tesbit yapm oluruz. Bu istirdat gerekletiinde, 1642 ilkbaharyd. Girit zerine Bir Etd Sultan brahim'in ahsiyetiyle alakal beyanmz esnasnda, bu zat hakknda tarihilerin mnsif yni insafla bakmadklarn yazmtk. Halbuki bu padiahn sekiz yl sren dnemindeki en mhim deniz olaylarndan biri, Girit Adas zerine yaplan gnmzde anfibik hareket diye adlandrlan fetih savadr. 1645'de balyan bu hareket 1669'da sona erdiinde kanl ve br ok vakann yaand 24 sene geride braklmt. Dalmayah Yusuf Paann kaptan deryalyla alan sava 24 sene sonra nihayetlendiinde, Osmanl kuvvetlerinin yneticisi Kprizde Fzl Ahmed Paa ayn zamanda, veziriazam olarak devletin iki numaraisyd. Girit Sava ile ilgili olarak; deniz savalar trihimizin kaynan, zafernameler, hatratlar ve gemilerin vukuat defterleri tekil etmekle beraber, Girit savayla ilgili tek kaynak rahmetli deniz tarihisi, Ali Haydar Emir Alpagut'un olduunu ifade eden merhum Amiral Afif Bykturul'un Ali Haydar beyin 1916'da yaymlad 'Trihi Bahri Sayfalan" adli eski Trke ile yazlm kitapt demesinin ardndan, deerli almasnn 2. cildinin 101. sahifesinde Alman Tarihilerden Ekkehart Ekof adl ztn Trk Trih Kurumunun tertipledii Atatrk konferanslarnda "Denizcilik Trihnde Kandiye Muharebeleri" dizesiyle, Venedik bilgilerini bize duyurmutu, demekte. Tarihi; bu konferanslarnn ilkine u szle balam: "Biz; 22 yl savatk. . Hayr deniz sava 22 ylda bitti. Ayn zamanda 22 yl Kandiye Kalesini almak ve vermemek iin, bu kale etrafnda kara muharebeleri ile geti. Bundan tr muharebenin adn da talyanlar "Kandiya Muharebesi" olarak tanmlyorlar. Batl tarihiler iin, bu kadar uzun zaman alan savan nemi ikinci dereceyi almaktadr diyor Dr. Ekof. Osmanl devletiyle, Venedik cumhuriyeti arasnda cereyan eden kara ve deniz savalar hakknda deiik fakat ilgi ekici grler vardr demektedir. Bu dnemde Girit ve Podol-va'nn alnmas ve Ukrayna'nn Kazak bigesi zerinde Os-manl egemenliinin kurulmasn hatrlamak gerekir diyen Dr. Ekof, ar bir buhran geirmesi de bu dnemlerde yaanrken, bu sknty atlattran Kprl Mehmed ve olu Kp-rlzde Fzl Ahmed Paa olduklarna iaretle beyanna devam etmekte. Ara balkta kullandmz manete bal kalmak suretiylede olsa sayfamz, merhum Bykturul'un amasnjn 2. cildinin, 102.

sahifesinden u alntyla sslyo-mz: ".Girit iin asl kara savana ait safha hemen iki ylda bitmitir. Kuzey'deki byk ky ehri, Resmo ile yine kuzeyde ki mstahkem Mirabeilo liman ve gneydeki, Gira-petra fethedildikten sonra, baehir Kandiya ile Suda, Spi-nalonga ve Sittia'nn liman tabyalar Venediklilerin elinde kalmt. Bundan sonra 22 yl sren, sava iinde Kandiya'nin igali, Dalmaya'ya yaplan kk apta karlkl seferler ve zelikle, byk ve yaygn deniz seferleri yazlmaya deer olaylardr. kinci derecede, bir sava alan olan Dal-maya'da bir deniz savas yrtlmektedir. nk Venedik Dalmaya'si kapal bir kara eyaleti deildir. Daha ok ada-ar, kaleler, tahkim edilmi balk kyleri, girileri ve geitleri setler ve tabyalarla korunmu, bylecede ierleri kapatlm olan nehir vadileri ve zellikle, ok iyi tahkim edilmi, liman ehirlerinden ibaret bir savunma sistemi halindeydi. Venedik donanmas, Osmanl filolarnn hcumlarna ramen Adriyatik denizinde, bu sistemin en nemli noktalan arasnda srekli balant salayarak slere asker kuvvetler, topular ve cephane tamakta, igal edilmi ky blgelerine limanlara yeni kuvvetler karmakta ve Osmanllarn deniz slerine yaplacak basknlara katlmaktaydlar." Venediklilerin savunmasnn izah edilmesinden sonra yle devam ediyor: "Girit Adas; Dou Akdeniz kylarnda nemli bir rol oynamtr. Orta ag'da bu ada'ya sahip olmak iin sava ile Dou Akdenizde stnlk salama mcadelesi adet ayn anlama geliyordu. Ege denizinin giriine egemen bir durumda bulunan adann, bakenti stanbul olan imparatorluk iin ve bu imparatorlua kar, giriilecek olaslk bir saldn iin ok byk bir nem tayaca ortadadr. Bylece Bizansla, am ve Badat halifeleri arasnda Akdeniz gvenlii iin yryen mcadele, gerekte bu ada iin yaplan mcadele idi. Ancak; ok sonralar yeni ada. stanbul'a giden yol yerme CibraSta'dan Svey'e giden yolun dnya denizcilik sisteminin mihveri olmasndan sonradr ki, Yunanistan gibi kk bir devletin bu aday almasna ve bu ada zerinde egemenliine tahamml imkn domutur. Venedik, 1205 y-hrtd Girit adasn alm ve bylelikle Ege ve Douakdenizin /hatr saylr bir deniz egemenlii salamtr. Osmanl imparatoluu Girit'i aldktan sonra Eqe denizide Karadeniz qibi adet bir Trk denizi biimine girdi. Ftih Sultan Mehmed tarafndan balatlan Ege denizindeki takm adalar, imparatorlunun hakimiyeti altna alma hareketi tamamlan-d zaman, bu bV dekt Venedik hakimiyetinin ve deniz siyasetinin de soraemi oldu," Diyen Dr. Ekof; "Osmanl padiahnn Msr gitmekte olan bir gemi konvoyuna Ma-tah kadrgalarn saldrs gerekleince de devleti liye, 1565'de Malta zerine byk bir sefer yapmt ifadesiyle sz, 30/nisan/1645'de padiahn saraynn nnden bir resmi geit haMnde Marmaraya yaylan donanmaya getirir. Venedikli gzlemciler, Gney istikametine olan bu sefere nefeslerini keserek bakyorlard. Tinos ve uha adalarna Kaptanlar ve gemiciler nezaket ziyaretlerini yaptklarnda, Kaptan Derya Yusuf Paa'ya ada idarecileri, kahve, eker ve erzak gndermek suretiyle hrmetlerini yinelemi oldular. Bu arada da Osmanl

donanmas, Garb ocaklarndan gelecek filolarn beklemeye balarken, Yusuf Paa gemilerin reislerine vazifelerini bildiren zarflar amalar iin emir verme zaman geldiinin, kararn vermiti. 25/haziran/1645'de Hanya kylarnda Osmanl gemileri grndnde yetmi yldr durmu olan, Osmanl Venedik sava yine balam oldu. Bu haber; Venedik senatosuna ulatnda mzakereler balad ve Papa'ya haber uuruldu. Avrupanm o dnem hatr saylr btn lkelerine Venedik Dou mektuplar yazd. Osmanl hcumunu, Do'un yazd mektuplarda bada Papalkla yakn olan ispanya kralna, Fransa Kraliesi Avusturyal Anna'ya ve Kardinal Mazarine anlatld. Otuz yl savalarnn sonunu yaayan avrupa devletleri, bu mektuplara pek nern vermemekle geitirdiyse de Malta valyeleri, Napoli, Papalk, Floransa ve Cenova yardma kotular Bu kuvvetler Girit'e g verirken Osmanl donanmas tersanelerinde yaplan gemileriyle, donanmasna devaml takviye alabildiinden bu kadar geni dmanda uzun yllar savamay baarmas ve nihayetinde Ahrned Paann Ada'nn tamamn fethe muvaffak olma& Sultan brahimle balayan deniz hareketini aralksz savala gtrebilmesi, 4. Mehmed devrinde tamamlanmas devletin devamllnn en bariz gstergesidir. Ancak; biz Girit savann nihayetini 4. Mehmed'in devrinde deniz hareketlerine atfu nazar ettiimizde temasa gayre edeceiz. Sultan brahim dnemi mehur insanlardan Nergis Mehmed Efendi, Karaelebizde Mahmud Efendi, slahat layihas sahibi Koi Bey, Kara Mustafa Paa, eyhlislm Yahya Efendi, Kemanke Mustafa Paa, Piyale Paa ve Siyavu Paalar gibi zevat zikre ayandr. Sultan brahim'in Osmanl devletini ynettii dnemde, lkelerini idare eden baz bir numaralar unlardr: Almanya'da imparator 3. Ferdinand, ngiltere'de 1. ar!, ran'da ah Safi ve ah 2. Abbas, Papa-lk'da 8. Urban, 10. nnosan, Rusya'da imparator unvan altnda 3. Misel, 1. Aleksi, Fransa'da 13. Lui, 14. Luiler biribirini takip ettiler.

SULTAN 4. MEHMED (AVCI) ........................................................................ 3 Girid Sava................................................................................................. 4 Kadrga M? Kalyon Mu? ............................................................................ 6 Bizimkilerin Hli!........................................................................................ 9 Bulgurlu Sava ........................................................................................... 9 Devletin Siyaseti........................................................................................ 10 Vakai Vakvakiye ....................................................................................... 11 Kreki Temini ......................................................................................... 13

Deli Hseyin Paa Ve Girid Ahvali . ......................................................... 14 Ben Senin Ban Keserim!........................................................................ 15 sraf zerine Bir Ka Sz.......................................................................... 16 Para Ve Vkela Toplants......................................................................... 16 D Politikada Davranlarmz .................................................................. 17 Padiahn Mukavemeti .............................................................................. 18 Aalarn Ortadan Kaldrlmas................................................................... 19 Seyfiye lmiye'nin hanetine Uruyor ........................................................ 21 Sancak erif Alyor ............................................................................... 21 Ululemre taat Talebi................................................................................. 22 Tercih Paraya Deil Sancaa ..................................................................... 22 Saraya Dnenlerin Karlan ................................................................... 22 Aalarn efaat Talebi ............................................................................... 23 Cezalandrmada ki Anlay....................................................................... 23 Anadolu Kyamlar .................................................................................... 24 Sal eyh.................................................................................................. 25 Kprller Devri ....................................................................................... 25 Fzl Ahmed Paa Girid'de ........................................................................ 27 Sarkam Kazaklar Hatman .................................................................... 30 Avusturya Seferine Giriin Hikyesi.......................................................... 31 Viyana Seferi Savaa Kitlendi ................................................................... 33 Sefer Maveresi ....................................................................................... 33 Osmanl Ordusu Silahlar .......................................................................... 34 Dman Taarruzu ...................................................................................... 36 arpma Vk Blyor ............................................................................ 37 Bizim Tahlilimiz! ...................................................................................... 38 Malbiyetin ahslara Tesiri .................................................................... 38 Cierdelenin Kayb.................................................................................... 39 Krm Hn'nn Azledilmesi ....................................................................... 39 Belgrad Ve lm! ..................................................................................... 39 Sadrazam'n Katli ..................................................................................... 39 Bir Devir Kapanyor!................................................................................. 40 Kahraman Paalar...................................................................................... 41 Kara brahim Paa Derken! .................................................................... 43 Sadrazamla Beraber Deiim.................................................................... 43 Sleyman Paa Ve Budn'n Dmesi ........................................................ 44 Bdin arks ............................................................................................. 44 mdad Seferiyye ....................................................................................... 45 Klah Kapma Mcadeleleri ....................................................................... 46 4. Mehmed Devri Deniz Hareketleri .......................................................... 47 4. Mehmedin D Balyor! ................................................................. 49 mamlar Sesini Ykseltiyor! ...................................................................... 49 Siyav Paann Sadareti ........................................................................... 50

4. Mehmed'in Hanmlar Ve ocuklar ...................................................... 51 4. Mehmed'in Sadrazamlar ....................................................................... 51 4. Mehmed'in eyhlislmlar ................................................................... 53 Girid Meselesinin Halli ............................................................................. 54 Fzl Ahmed Paann ahsiyeti.................................................................. 54 Cehreyn Seferi........................................................................................... 54 ( Asrn Tahlili ......................................................................................... 55 stdrad: ..................................................................................................... 55 2. Viyana Muhasaras ................................................................................ 56 4. Mehmed'in Aleyhinde Kyam ................................................................ 57 Sultan 4. Mehmed'in ahsiyeti................................................................... 57 4. Mehmed'in Hanmlar Ve ocuklar ...................................................... 58 Okuma Paras: ......................................................................................... 59 Esfar Osmaniye Hatralar 1073/16621075/1664 Seferinin Vakai Esasiyesi San Gotard'da Osmanl Ordusu.................................................................. 59 San Gotar Savanda Galib Gelememenin Esas Sebebi.............................. 64 San Gotar Sava Hakknda Baz Osmanl Tarihilerinin Verdikleri Malumat .................................................................................................... 65 Sen Gotar Savai Hakkndaki Kararlar ...................................................... 67 Sen Gotar Savandan Sonra rd Harekt Ve Sulh................................. 67 Sulh Antlamas......................................................................................... 68 ki Taraf Ordularnn Bakumandanlarnn Biyografileri ........................... 68

SULTAN 4. MEHMED (AVCI) Babas: Sultan brahim Han Annesi: Turhan Hatice Sultan Doum Tarihi: 1642 Vefat Tarihi: 1693 Saltanat Md.: 1648-1687 Trbesi: stanbul'dadr. Sultan brahim'in ilk erkek evld oldu dediimiz zaman, Ahmet Refik Altnay merhum'un ifadesi olan "Osmanl horozu tt" szlerini satrlarmz sslemekde kullanmtk. imdi de baka bir ilmin gerei olan ve trih dmede kullanlan ebced hesabna uygun sylenen bir beyiti kayda lzum grdk. H. 1051/m. 1642'de doan ehzade Mehmed in, ni'nin ina buyurduu beyit: "Nurdur geldi Mehemmed sulbi brahim'den" bylece yeni domu ehzadenin dnya'ya geli tarihi belirlenmiti ayrca ad da, Mehmed olmutu. Ancak ehzde'nin adnn Mehmed olmasndan evvel bir isim maceras vardirki; bu devrin en nemli kaynaklarndan biri olan Evliya elebi Seyahatnamesi bu hususta cilt 1, sh. 188'de aynen yle sylemekte: "Yldz ve cifirilminde <Ibrahim Hn olu Yusuf adnda bir padiah dnya'ya gelecek. Yusuf Peygamber gibi gzellie mlik ve baht ak bir hkmdar olacak. Douya ve bat'ya korku salacak... Venedik, Neme (Avusturya) Leh, ek, Rus yni Moskof diyarlarn harab edip, Yusuf meziyetli alkan bir padiah olacak!> yolunda btn cifir bilginleri hkm karmlardr. Allah'n hikmeti-de, bu Mehmed hn henz annesinin karnnda iken babas brahim Hn: "Eer bir erkek evldm olursa, mjde edenden baka ilk olarak kimi grrsem ve kime rast gelirsem evldma onun ismini korum" eklinde sz demi idi. Doum sabah sabah namaznda padiahn yanna gelen kzlar aas ehzade Mehmed'in doduunu mjdeleyince, padiahn karsnda Hnkr mam Yusuf efendi oturmaktadr. Bunun zerine Sultan brahim Cenab Hakk'a kreder ve: "Yarabbi ben szmdeyim. Haberi aldmda karma ilk kan zatn adn oluma vereceim demitim. Yce Mevlm benim karma mbarek bir insan, bir limi kartt" dedikten sonra secdei krana kapanmtr. Yeni domu ehzadenin kulana Ezan Muhammedi'yi Hnkr mam Yusuf efendi okudu. Daha sonra sarayn mensuplar belki de, Osmanl devletinin ikinci kurucusu saylmakta olan 1. Mehmed elebi'ye atf iin, hanedana yeniden douu salayan ehzadeyi Mehmed olarak isimlendirmek istemi olabilirler. Yoksa; kulana ezan ile okunan ilk isim Yusuf olmutur. Padiah etraftan gelen bu istekleri ve yukarda tahminimize muvafk hususa i'tiraz etmeyi uygun grmemi olabilir. Bu ehzadenin doduu gece, bir zelzele vukubulduu gibi, yenierilerin klasnda bulunan baruthane tutumu idi. Mneccimler bu olaylar kt talih olarak yorumlamilarsada 51 yllk mrnn 39 yln taht'ta geirdi ve hayatn da kaybetmeden taht'tan indirildi. Bu ynyle bu kehanet yerine oturmu

saylmaz. lke iinse, zaman zaman parlayan Osmanlnn klc netice olarak hesaplandnda, tevakkuf yni tam bir duraklama manzaras gsterir. Ancak; Girid Adasnn kafi fethini budevrin padiah gerekletirmitir. te taraftan yedi yandayken gemi olduu Osmanl tahtnda kalma mddeti bakmndanda Kanuni'den sonra ikinci gelmektedir, padiah 4. Mehmed (Avc) hazretleri. Vefat trihi se, h. 1102/m. 1693'tr. Evliya elebi, padiahn ocukluunu yle tarif eder: "Tahta ktnda, yedi yanda gayet zayf ve ince yapl bir ocuktu. Fakat son derece akl banda, olgun ve zeki idi. elebi; Sultan Mehmed'i yirmi yalan dneminde yle tarif ediyor: "Boyu babas gibi uzundu ve belden aa ksmda uzundu, etli pazular, elleri ise aslan penesine benzerdi. Kalarnn aras ak, gzel grnen bir yze sahipti- Gzler el renkteydi, nurlu bir simas vard. ok iyi bir bibiydi. Ava kmaktan pek holanr ve bunu sava tatbikat sayard. Sultan Mehmed biraz bydkten sonra kendinden kk kardeleriyle birlikte padiahlk imam mi Yusuf efendi nnde eitime balamtr. Bu derslerin en nemli blmn din ve diyanetinide renmesi tekil etmitir. ok gemeden vefat eden Yusuf efendi'den sonra, derslere yine mi Hseyin efendi gelmee balamtr. Babas Sultan brahim'in 1058/1648 tarihinde tahttan indirilmesi zerine, onun yerine gemitir. Her tahta kan padiahn deme zorunda olduu culs bahiini hazinenin demesi mmkn grlmediinden, sadrazam Sofu Mevlevi Mehmed Paa, ldrdkleri padiahn, verdii nimetlerden-bir hayli faydaland bilinen Cinci Hoca diye tannan Hseyin efendiden temin etme yoluna gitti. Cinci Hseyin Hoca'dan ikiyz kese talebinde bulunan sadrazama, kaimpederi Karaelebi-zde Mahmud efendiye olan, onun sayesinde baskya maruz kalmam ham hayaline kapld. Ne varki; sadnazama param yok demesi, sadece servetini deil, kellesininde gitmesine sebeb olmutu. Beri taraftan tahta gemi buiunan 4. Mehmed, yann kkl gz nne alndnda ileri tam manasyla yrtmedii aikrdr. Annesi Turhan Valide Sultan hem tecrbesiz, hem de kaimvlides, Ksem Mahpeyker Valide Sultan'nda nne geebilmeyi salayabilecek ne bilgi ve tecrbeye ne de, lzm gelecek tekilta sahipti. Dolaysyla Ksem Valide Sultan, devletin idaresini ellerine almt. Aslnda baarl saylmalyd bana gre tarihin sayfalarna nazar ettiimizde, vezirleriyle evlenerek yeni hanedanlar zuhuruna yarayan sebebleri, ortaya seren vlidesultan ve kralieler ile doludur dnya tarihi. Ancak bu yap Osmanl dnce dnyasnda asla yer almamtr. Evet Ksem Valide Sultan eitli siyasi oyunlarla devlet gemisini yrtmeyi baarmtr. ok gemeden K-em ile Turhan Valideler arasnda zuhur eden ynetme mekanizmasn ele-geirme rekabeti ok kanl neticelere varan syanlara, saray iinde kt ve en'i tuzaklara teebbslerin, meydana gelmesine sebebiyet vermitir. slm anlay iin-Je. devletin Atabeyi pozisyonuna geldiini zanneden doksanlk sadrazam, Ksem Vlide'nin padiah vsisi olarak dillendirdii emirleri yerine getirmedii gibi, yaygn hastalklardan olan rveti

ise hi kaldramamt. Eer hayatlarna kast edilen padiahlarn izalesinde vazife alan zevat arasnda da kolay kolay yatanda lene pek rastlanmaz. Her biri takip altnda tutularak en ufak bir yanlnda padiahn katli ile alakalandrlr, cann elden yitirirdi. Tarihin derinliklerinde rastlanlan malumattandr ki; Sultan brahim'in katlinde faaliyet gsteren yetmi kiinin adnn listeye alndn, Nima Tarihinde 4. cildinin 387. sahifesinde grmek kabildir. Yeni Camii Ayaklanmas Memleketin idaresinde grlen zafiyet, pek net ekilde ortadayd. Padiah kk, sadrazam yal ve devlet idaresini evirebilecek kratta olmayp, zaman zaman lkenin en akll insanlarndan biri olduunu gstermi bulunan Ksem Valide Sultann emirleri bu sofu sadrazama zor geliyor ve yerine getirilmiyor idi. Dolaysyla icraat pek sesli ve deiik tarzda ahalinin kaderine hkmetmekteydi. Yine bu srada, idaresizliin ve eski antlamazlklarn gndeme gelmesinden dolay yenieri ile sipahiler ve iolanlar denilen iki asker g arasnda, adna Yeni Camii ayaklanmas denilen kanl mcadeleler kt. Yenierilerin banda bulunan Koca Musluhiddin Aa'nn idaresindeki yenieriler galib gelmeyi baardlar. Bu arada sadrazam; Cinci Hseyin Hoca'nn evine yaptrm olduu basknda eline geirdii 150 bin kuruluk il altnlarla rahata clus bahiini demiti. Sipahiler nereden estii bilinmeyen bir rzgar sayesinde orada burada "Sultan brahim'i hangi fetvayla katlettiniz?" eklinde hesap sormaya balamt. Hemen arkasndan katletme iinde grev alanlarn, kellelerinin ismen istendii sipahi askerinin azndan kvermiti. Tabii ki bu listenin birinci ismi ihtiyar sadrazamd. Adnn kellesi istenenler arasnda birincilii aldn grnce, sada solda toplananlar zerine yenierileri gndermekte beis grmedi. Ne varki; husule gelen atmalar ehrin sokaklarnda pek kanl ekilde gerekleirken, gnlerce srmekteydi. Yukarda da sylediimiz bu ktalin sonunda yenieri baar salamsa da, bir canavar icadna sebeb olunmutu. Sadrazam memnun etmenin verdii markln nerelere varaca ok gemeden kendini gsterdi. Yenieri, bir zamanlar devletin en nemli sava makinesi olan bu zmre, kahredici silahn kendi insanna evirmi, frn, han ve hamam basmakta insanlara ve servetlere byk zararlar vermekteydi. Girid Sava Girid'e gnderilen donanmamz Foa nlerinde Venedik kuvvetleriyle savaa tututu. Ne are ki bu savatan yenik kan biz olduk. H. 1057/m. 1649 senesinde stanbul'da ikamet eden Venedik elisi Giovanni Soranzo, bu savata malubiyetimize sebeb olacak haberleri, Venedik Dka'sna ulatrd tesbit edilmi. Hemen tevkif edilerek Rumelihisar zindanna tkld. Bu iin dier bir taraf da sadrazama piyango arptrd. Ancak bu piyango yz gldrecek deil, yzn buruturacak sonuca tad sadrazam. Azledilen Mehmed Paann yerine Girid kahramanlar arasnda temayz etmi olan zevattan Kara Murad Aa yenieri aalndan vezaretiuzma makamna

nasbedildi. Devlet gemisi yle eitli yaralar almtki, gelen sadrazam aknlki r iinde grevinin sona erdiini gryordu. Kara Murad adan sonra Melek Ahmed Paa onu takiben Siyavu Paa, onun arkasndan Grc Mehmed Paa onun da arkasndan Tarhoncu Mehmed Paa mevkii sadarete getirildi. Voynuk Ahmed Paa bu sralar da anakkale boazn kapatm bulunan Venedik donanmasnn karsna 70 para gemimizle kverdi. zn mddet boaz dna donanmamz burnunun ucunu karamamaktayd. Voynuk Paann bunlarn zerine saldrs hepsini akna evirdi. areyi bu azimkar donanmann nnden kamada buldular. Voynuk Ahmed Paann rotas Foa stne idi. Yolda Giacopo d Riva komutasnda Venedik filosu donanmamza saldrd. Gemide istihdam edilen yenieri askeri adet seyirci kald. Deniz savalarna alk olmamalar onlar seyirciye yapt. Voynuk Paa; dmana saldrma metodunu seerek arpa arpa Foa limanndan kabilmeyi baard. Girid'in stne gelmekte olan Tunus ve Msr gemileriyle birlikte Girit'e uzandlar, zn zamandr yardm bekleyen Girit'teki kuvvetlerimize taze kuvvet ile cephanede yetitirmi oldular. Sultan Mehmed Voynuk Paann ektii sknty eski sad-nazam Mehmed Paa'nn ihmaline yorarak idamn emretti. Bylece Sultan brahim'in katillerinden biri ldrlm, listeden bir kii eksilmi oluyordu. Biz yine Voynuk Ahmed Paa ve arkadalarnn, Girid'e vsl olup ordaki mcahidleri nasl glendirdiklerini anlatmaya alalm. Fakat bu vakaya gemeden nce yukarda ad geen, Ali Haydar Emir Alpa-gut'un: "Trihi Bahri Sayfalar" adl eserde Girid'deki Venedikli komutan btn hristiyan lkelerine bavurarak yle bir manifesto yollamt "Girid Adas, hristiyanlann Osmanl denizlerini kontrol etmesine yarayan son adadr. Osmanl devleti, bu ada'y alacak olursa denizler kanalyla daha ok beslenecek ve byyecektir, korkun bir hle gelecektir. Deniz satveti, byk olan bir devleti karada yenmek gtr. Aman bize yardm edin. Girid Adasn savunmak, yalnz Venediklilerin deil, tekmil hristiyanlk leminin, en nemli meselesidir. "te bu manifesto bir ar grevi yapm, Sultan brahim dnemi iinde kaydettiimiz Girid faslnda yardmlardan bu yardm da yapanlarn gayretinden bahsetmitik. Merhum amiral Bykturul, Osmanl devlet ricalinin Girit savana sadece asker ereveden bakyorlard tesbitini yaptktan sonra bu kanaatleri Osmanl devletinin trihi boyunca byle devam etti. Bu yzden de devlet nce denizlerde kt ve karada kmz hazrlad demekten kendini alamamtr. unu da hemen ilve edelim ki, serilik arzeden olaylarn dim olarak, bir evvelki harektlarn, hedefleriyle ve bu hedeflerin maksada uygun olarak ele geirilip geirilmemesiyle byk alakas vardr. Girid muhasaramz da, bu lnn iine giren vakalarn belki de bada gelenidir. imdi biz Girid ile alakal dokmantasyon yaparsak bu tezimizi dorulama ans yakalayabiliriz. Trihler; 7/nisan/1646'y gsterdiinde, Amiral Tomasso Morosini emrindeki Venedik donanmasyla Bozcaaday mu-hasaya ald. Kaptan Derya Semin

Mehmed Paa; dirayetli bir komutan olan Kk Hseyin Paay Morosini'nin stne Bozcaadaya sevk etdi o da pek ksa zamanda Bozcadaya kan igalcileri denize dkerek anakkaleye avdet etdi. Morosini, bu malubiyete ramen gemilerini anakkale boaz nne dikti. Girid'e yardm gtreceini istihbar ettii gemilerin bylece yolunu kesmi oluyordu ve nitekim, anakka-leden kan gemilerimiz, Morosini kuvvetleri ile karlat. Bir saat sren muharebe sonunda Osmanl gemileri Girid .. r:ne suda kaymaa muvaffak olurlarken, Morosini'de b-kuvvetleriyle Suda limanna gelip demirledi. Bozcaada Canakkalede yok edilemeyen dman donanmas imdi Girid'de bel olmaktayd. Tecrbeli kumandanlar ve bilhassa Cezayirli Cafer Aa, Suda liman ve kalesinin alnmas burasn da bir askeri s yapmak gerektii konusunda beyanda bulunupda Kapdan Derya Semin Mehmed Paay ikna etmilerdi. Fakat 11/12 austos gecesinde bu ztn vukubulan vefat, istekleri geri braktrd gibi boalan makama gelen Kk Hseyin Paa, Suda hakkndaki tavsiyeleri ve selefinin ald karan, tatbike muvafk bulmad. Muhasaray; Resmo kalesine kaydrd. Bylece Suda liman zerinden Girid mdafiileri devaml yardm alma ans buldular. Aslnda Kk Hseyin Paa; azimkar, yiit bir ahsiyet olmasna ramen Suda liman iini deerlendirmede ki hatas, Girid Adas gailesinin uzamasnn en mhim sebebini tekil etmitir. Merhum amiral Bykturul; kymetli almasnda u dersi almalyz diye bir mtalaa ileri srmektedir ki, biz sahi-femizin bu ifadeyle sslenmesini arzu ettik: "Toplum olarak millet ve zellikle devlet yneticileri deniz sorunlarn ve bu sorunlarn sava zerindeki etkilerini bilmezlerse sava baladktan sonra denizcilerin, onlar bir ka sava meclisinde inandrmalar olaan olamamaktadr. Genel olarak konumak gerekirse Girid Sava srasnda, Osmanl devletinin ynetici makamlarnda deniz sorunlarn iyi bilen devlet adamlar yer alm olsalard; ya da deniz sorunlarn yada deniz kuvvetlerini savaa hazrlama ve savata ynetme sorumluluu, denizci derya kaptanlarna verilseydi, Girid Adasn almak iin yaplan harekt bu kadar uzun srmeyecek; sava harcamalanda bu kadar byk olmayacak; bu kadar kan dklmeyecekti.." Suda Liman ve kalesinin, bir Osmanl ss haline getirilmemesi hakknda nce u malumat da ilve edelim sonra da Tarihi smail Hami Danimend merhumla, Ali Haydar Emir Alpagut'un bu konuya dir beyanlarn okurlarmza sunalm. Suda limann igalden vazgeme karar, en ar sonucunu hemen o yl gsterdi. kan byk bir frtna Kara Mustafa kumandasndaki Osmanl donanmasn nne katt gibi, Eriboz Adasna kadar srkledi. Frtna gemilerimizi perian edip hayli hasara uratmasna sebebiyet verirken, Kapdan Derya Kara Mustafa Paa, bir Venedik kalyonu ile tututuu savada ehid oldu. smail Hami Bey; "Kk Hseyin Paann Suda limann undan dolay muhasaradan vazgemi. Daha dorusu yaplan muhasaray kaldrmt: Deniz zerindeki yaln bir kaya biiminden tr Suda limann kuatmay uygun grememiti. zellikle dman da gece saatlerinde, ada'ya takviye kuvvetleri ve

cephane getirebilmekteydi." Demekte. Afi Haydar Emir Bey ise; "Resmo Kalesi Suda'dan daha zayf bir tahkimata sahip deildi. Kalenin d duvarlanda onbin evlik bir duvara sahipti. Hendek, kazk, siper ve bataryalardan kurulu ok kuvvetli bir savunma rgt vard. Kale iinde, 10 bin muntazam, 30 binde milis askeri vard" Demekte. Ali Haydar Beyin izahnda bir anormal taraf yok. Fakat Danimend'in beyannda, ipe sapa gelir bir ey grlmyor. Kayalkmda almamda, dman geceleri takviye yapyormu, yahu srf dmann takviye yapmasn nlemek iin evvel o hatt kesmek icb eder, bu sebeble oraya muhasaray koymamak ihanet derecede bir itir. Danimend her zamanki gibi gayri ciddi beyanlar savurup esmi. 1647 senesinde donanmamz, maalesef yetersiz kapdam deryalarn emrine veriliyor, stanbul'da tersane gemi imlinde haylice yavalarken, tamirlerde pek gzel yaplamaz olmutu. Dmann ise ilk ii memnun olmadklar Mo-rosini'yi vazifeden almalar gerekletirilmi, yerine Marino Kapello diye birini getirerek komuta heyetinde yenilik denemek isterlerken, bu Kapello oluverdi. Yerine Amiral Batista Grimani adl birini getirdiler bu adam btn hesabn donanmalarn anakkale nne yp, byk gemilerin verdii avantajla, donanmamzn boazdan kta yolunu kesme zerine yapmt. Ayrca eme ve Eriboz nlerine gnderecei seyyar filolarla ablukay daha geni sahaya ama yolunu planlamt. Bu pln kendi hesaplarna gre iyi bir pln olmakla beraber Grimani gemilerini toplayp yola kp, hedefine gelene kadar hayli zaman israf etdi. Bu zaman da deerlendiremeyen Kapdan Derya tyin olunmu, Defterdar Mustafa Paa oldu. Zten Defterdarn kaptan derya olduu lkenin denizcilii o kadar olur. Bakn hakszmyz! Mustafa Paa; Girid Adasna ikmal gtrmekte muvaffak olmak iin yapaca, anakkale'den kp, Girid'e doru rotay krmakd. Ama o bakn ne yapt: Eriboza gelip burada bulunan gemi ve adamlar alp Girid'e gideceine Eriboz'a uramay brakp, Sakz Adasna yolland. Maksad oradaki gemi ve kara askerini alpda gitmekti. Ancak karsna bir Venedik filosunun ktn uzaktan grnce tekrar Eriboz zerine dnerek yola dzld. Ne varki Eriboz yaknlarnda da, karsnda beliren filo dmann baka bir filosuydu. Ne Sakz, ne de Eriboz nndeki filolarla arpmayan Defterdar, bari stanbul'da yklediklerimi Ada'ya ulatraym dncesiyle, Girid'in stne dmen krd. CJfukta Osmanl gemilerinin direklerini gren asakiri Osmaniye mid iinde, gemilerin gelmesine kucaklarn atlar. Gelenlerin takviye deil adet dmandan kaa kaa gelebilmi erezlerdi. Kk Hseyin Paa, Defterdar Mustafa Paay yle bir halamt ki, bu muamele Defterdar'da Mora kylarn varp, oradan Rumeli askerini alp geleyim dncesine gtrmt. Eriboz'da toplanm Rumeli askerinin, kara yoluyla Ana-poli'ye gtrlmesini kendisinin onlar oradan alacan bildirdi fakatya bu bilgiyi haber alan Venedikliler veya tahmin etmek suretiyie olacak, gemilerini hzla Anapoli

sahiline gndermek yolunu setiler. Bu bakmdan Mustafa Paa bu nakliyat gerekletirme frsat bulamazken, Venedikli bir grup gemi, eme limanna baskn yapm ve bir hayli Osmanl ticaret gemisini ihrak yni yakmaya muvaffak olmulard. Tabii bu haber ocuk padiahn kulana vardnda, Defterdar Mustafa Paa artk kapdan derya deil sayld Fazlul-iah Paa bu vazifeye getirilerek Anapoli'dek kuvvetleri ve ikmal malzemesini Girid'e tama i de ona verilmiti. Defterdar Mustafa Paa, doruca yeni kapdan deryann emrine amade olmak zere yanna gitdi. Bylecede donanma kuvvetlenmiti. Sakz Adasna gitdiler lazm geleni aldlar. 28/eyll/1647'de Girid'e gelip, mcahidleri sevindirerek biraz rahatladlar. 1648 senesi; Girid sava asndan dman zerinde Osmanl basksnn azald, nk ada'ya ikml ve deitirme birlii ulatrma bakmndan yava hareket edildii kanaatini dndryordu. Kandiya kalesinde savunmac hristiyanlar, k harekt yapyorlar fakat her seferinde Serdar Kk Hseyin Paada bunlarn dersini bir gzel veriyordu. Kk Hseyin Paa, bu klar bir gzel savuturmay baarrken, stanbul'a gnderdii haberlerde acil ve kuvvetli yardm talebi yapyordu. te taraftan da, Kandiya kalesinin fethini temin etmek iin ele geirerek nisbeten rahatlam olduu Resmo kalesinden silah yardm ve bunun yannda ordaki toplan, kara yoluyla nakil edip de Kandiya nne getirme abasn balatmt. rSkil iini hayli zorluklarla mcadele ederek gerekletiriyorlard. Fakat baardklarnda ise Kandiya'nn fethi mukadderdi. Venedikliler ise; stanbul'dan gelecek yardma geit vermemeyi temin iin, btn gemilerini anakkale nlerine ve kademeli olarak muhtemel yaylma alanlarna doru devriye gezdirmekteydiler. Bu srada ise; Amolu Mehmed Paa diye biri ortaya karak, kapdan derya olma kulisini balatm ve buna da muvaffakiyetle ulamt. Donanmay Hmayun, 1648 ylna yeni bir kaptan derya ile girmiti. Venedik donanmas anakkale nlerinde Osmanl gemilerinin ak denize kmalarn nlemek gayesi ile devriye gezerken kan bir frtna Psara ada'lar civarnda bunlar yakaladnda perian etmi ve yirmisekiz gemisini deniz adet yuttuu gibi kumandanlar Batta Grimani'de lm ukurunda kalanlardan oldu. Bu Osmanllarn istifade edebilecei byk bir frsatt. Kendini toparlamaya alan dman donanmas, Girid'e lzm gelen yardm ve askeri yetitirmek iin gemilerimiz yanlarndan bile gese haydi uurlar olsun demekten baka bir ey yapamazd. Ne reki; bizimkilerin bu frtnadan haberleri olup, olmad, phelidir! nk; dmann bana gelen frtna hasarnn haberini alsalard, hzl hareket eder onlar kendini bir dzene sokana kadar stlerine giderler, denizin darbesi stne leventlerin sil'esi de eklenirdi. Frtna da len Grimani'nin yerine de baka Morisi-ni tyin edilmi ve bu amiral, filosunu toparlayarak Venediklilerin dier bir filosu vede amirali Ciakomo Ramo ile birleti, birlikte kuvvetli bir byk filo tekil edip, yine anakkale nlerine dikildiler. Amolu (Kr olu mnasna gelir) Mehmed ^aa, anakkale

boaznda bekleyen Venediklileri grnce usulca tam tornistan eleyip, boazdan ieriye kvnlverdi. Bu davran duyan stanbul ahalisi, ok kzd. Bu kzgnlk ancak, Amolu'nun idam ile giderildiinde trihler, 1648/ha-ziranmn/18. gnn iaret ediyordu. Tabii iaret edelimki bunlarn oluu srasnda Sultan brahim henz tahtnda otu-ruyor ve skntl gnleri oktan balamt. Kadrga M? Kalyon Mu? Tersanelerimizde yukardaki ara balkta sorduumuz sonun cevab bir trl verilemiyordu. Akll biri kpda koskoca Osmanl devletisiniz. kisindende yapnz. Ne abuk muttunuz? nebahtda yaklan donanmamz iin byk vezir Sokullu Mehmed Paa ne demiti? Ol devlet yle bir devlet-tirki halatlarm ibriimden, yelkenlerini atlastan, lengerlerini amten yapar! Oturup, kalyonda yapn, kadrga da, htt mavna'da neyiniz eksikki? eklinde bir diskur ekseydi,. Kalyon imalini steyenlerin, kafalarn taktklar husus, Kalyonlar sava esnasnda rzgrn tesirinden istifade ederek, kadrgalarn zerine szlp, onlar inemekteler. Bundan dolay bu avantaj biz de kullanalm demekteydiler. Kadrga imlini istiyenler ise, Hazreti Barboros'u vede onun kadrgalarla nice dman kalyonlarn perian edip, denizlerin hkimi mutlak olmasna misal olarak bakyorlard. Sanki denize tek lzm olan gemi stnlym gibi.. Hazreti Barboros'u dndmz zaman karmza kan adet br insanst-lkt. Preveze Sava esnasnda, gsterdii kerameti merhum amiralin kendi hatrat ifade ediyor. 1649/1656 yllan arasnda Girid sava, donanmamzn ademi kifayeti yznden bir trl zafere ulaamam, htt Ada'da vazife yapan Serdar Kk Hseyin Paa, kara kuvvetleri bilgiler ve ecaati, gz karal olmasayd deil Girid'i fethetmek, kt bir malubiyete duar olabilirdik. Amiral Afif Bykturul, deerli eserinde anakkale'de Boaz Muhafzl komutanl ihdas edilmesini, denizcilik de geriye dnerek, Yldrm Baye-zd devrine avdet etmi olduk. nk o sralarda Boaz muhafzl makam vard. Demek suretiyle duraklama dnemine, denizcilikte ki gerileme ile girdiimizi iaret etmekte. hdas olunan anakkale boaz muhafzlna Dervi Mehmed Paa getirildi ve bu zat da hemen Kirte Tepe'ye drt tane top yerletirmek sureti ile Venedik gemilerini topa tutup, Morto Koyunu ve Karanlk limandan kovmay baarmak, donanmann boazdan kna yol bulmakt maksad. Dorusu bu tedbir ie yalad. Donanma toplarnnda, Kirte Tepeden yaplan atlar, Venedik gemilerini nce akna sonrada kendilerini Beike'ye ekmeye mecbur kld. Bu arada da Venedik donanma komutan mrd oldu. Voynuk Ahmed Paa; boazdan kp Girid'e muvassalat etmee giriti. Yolda karsna Venedik donanmas kt, kesin netice alc bir savaa girmekten imtina eden Voynuk Paa, iinin mutlaka Girid'e yardm ulatrmak olduunun uuru iindeydi. Sakz Adasnda Anadolu askeri Girid'e takviye kuvvet olarak gitmek

zere hayli zamandr beklemekteydi.. Bu arada nasl bir emir geldiyse! Veya hangi sebebe mstenit olarak Voynuk Ahmed Paa, Gird yerine Foa zerine dmen krd. Halbuki kalesi Venediklilerin elindeydi. Eer Foa'ya girilmek istenirse, giri yolu zerindeki bu kaleden alacak atee dman donanmas da kardan ate atnda bizim gemiler iki ate arasnda kalacakt. Voynuk Ahmed Paa yannda bulunan Cezayir ve Trablusgarb Beylerbeylerini ve filolarn Midilli'ye sevk etmiti. Ondan sonra Foa limanna girmiti. ok gemediki Venedik donanmas geldi, yatmakta olan filomuzu bast. Kale komutan da toplarn stmze tevcih edip, glleleri savurmaya balad. Kapdan Derya Voynuk Paa, hemen dman gemisine rampa ederek boaz boaza savaa koyuldu. Dier gemilerimiz ve ilerinde bulunan yenieri askeri, kaptanlarn hamlelerine, bizim cenkle iimiz yoktur demek suretiyle hem savaa katlmadlar, hem de kaptanlar yardma brakmadlar. Bu olay zerine stanbul'da sadaret deiimi oluyor, Kara Murad Aa vezare-tiuzma makamna irtika ediyordu. Padiah olsun, ricali dev-I t olsun, Kapdan Derya makamna bir denizciyi getirmenin lzumuna inandlar naslsa! Bykl Mustafa Paa Girid adasndaki donanma ile stan-bula gelmek zere yola kmken Kapdan Deryala atanan uaydaraaolu Mehmed Paa, iki kadrga ile stanbul'dan, Girid ada'sna doru yola kmt. Takvimler 15/mart/1650 senesini gsterirken, ii denizcilik ve deniz ticareti olan Venedik yirmi kalyon, sekiz kadrga ile anakkale boazn tekrar ablukaya almaya balad. Ancak gerek Abdurrahman Paann boaz muhafzlnda Kepez ve Soanltepede mevzilen-dirdii toplar, dman boaz civarndan uzak durmaya mecbur kld gibi ablukay hayli boaza uzak sularda yapmaya zorluyordu. Haydaraaolu Mehmed Paa; Girid'e yardm gtrmek iin harekete getiyse de, yenierilerin muhalefetiyle karlat. Truva kylarna giderek oradan bulabildii yardm malzemesini alp Girid stne uzand. 18/ubat/1651'de buraya 157 yenieri neferi, bir miktar para ve eya getirebildi. Kk Hseyin Paa; stanbul'a yapt ikyetin sonucu olarak, kapdan deryann tebeddln salad ve Hsameddin-beyolu Ali Paa makama getirilmiti. Denizcilikten gelen bu zat, padiaha kalyon yaplmas hususunda, srarda bulunmaktayd. K olmasna ramen 18 kadrga ile Girid adasna drtbin asker tamaa muvaffak ldu. 13/haziran/1651'de de Girid'e o gne kadar getirilmi Yardmlarn en byn getirdiinde 30 kalyon, 38 kadrga ve 6 mavnadan mteekkil bir donanmayd emrinde olan. Ali Paa; anakkale Boaz dndaki yapt keif sayesinde dmann Anadolu ve Rumeli sahilinde mevzilenmi toplar yznden ablukalarn, pek sk ve tekilatl ekilde kapamam olduklarn tesbit etdi. Bu vaziyet karsnda pek burnaz bir tuzak hazrlama cihetine gitdi. Filosunu ald gibi hayli gney istikametinde uzaklaacak, bu srada Venedik filosu anakkaleyi abluka iin, sahile nisbeten yaklanca, gerek yerletirilmi toplar gerekse, gney istikametinde uzaklam filo, hzla bu gemilerin stne gelecek, akbet Venedik donanmas iki atearasnda kalacakt. Bu srada Kara Murad Paa; Kk

Hseyin Paann yerine Serdar Tyin edilmiti ki, donanmann banda olduu halde, anakale'ye gelmiti. Ali Paa, kaym olduu gney sularnda Msr'dan dnmekte olan onbe adetlik filoyla birlemi ve kuvvetin ehemmiyeti artmt. Kara Murasd Paa; banda olduu donanmann tanziminde de kalyonlar birinci hafta, mavnalar ikinci hat't tekil ederken kadrgalar ise nc hatta dizildiler. Kara Murad Paa batarde denilen gemiden, daha hzl ve kolay manevra yapabilen, gemilerin arasnda kolaylkla ge-zebilen bir kadrgaya gemi bylece de emir ve komuta mevkiini bir mnada da gizlemi oluyordu ve de, dman bylece adamakll artmay baarm oluyordu. Nihayet; 16/mays/1654 senesinde, alt saat sren bir sava meydana geldi Venedik donanmasyla. Dman donanmasnda gemi says byk snftan olmak artyla 26 gemi idi. Balarnda Venedik donanmasnn kymete hizlerinin arasnda mmtaz bir mevkii olan Amiral Giuseppe Delfino komuta ediyorken, yardmc subaylar ise savlarda pimi kiilerdi. Demir atm olarak beklemekte olan Venedik filosu, amiralin taktiine gre donanmay hmayun'un iyice yaklamasn temin in hareketsiz duracak, yeterli mesafeye gelindiinde, demir alma yerine demirleri kesmek suretiyle hemen saldrya geerek, avlarn fena bir ekilde bozguna uratmay kuruyordu, stelik lodos rzgr bunlar mitlendirmekteydi. Bizim gemilerin grldnde tasavvur ettii gibi bir mddet beklemede kalan Amiral Delfino, vaktin geldiini gz nne alarak, 26 gemisine ayn anda demir kestirip, ilk hattnda Ami23 Fransesko Morissini ve emrinde 8 kalyon olduu halde 'den Murad Paann zerine yrdler. lk top sesleri du-Iduunda, savan kanl geeceini hissetmemek kabil de-"'ldi Toplarn azndan kan mermiler, kpetelerde pathaemilerin eitli yerlerinde de rahneler ayordu. Bu ar hasar verici bir mcadele olarak grldnden, ki tarafda gzne kestirdii dman gemisine rampa yapmak suretiyle sava srdrme eilimine girdii, saff harbin sralarnda bir gayrimuntazamlk grnmeye balamt. Meydan muharebelerinde nce iki mbarizin yni, dvnn kmas suretiyle ve onlarn ald neticenin muhasmlar indinde meydana getirdii moral tesirin, zaman zaman savan neticesini gsteren mil olduu, harb menakiblerini anlatan eserlerde rastlanan malumattandr. te bu mislin zere, Venedik kalyonu Akila Doro simli gemi, bizin Emr Reisin saldrsna mruz kalarak, bizim rampa etmemize mni olamamt. Kl, klca, gs gse amansz bir cenk Do-ro'da cereyan etdi. Emr Kaptan plnl ve programl olarak, leventlerinin bazlarn, dman gemisini endaht ettirmekle, yni patlatmak zere grevlendirdiinden vaktin geldii iaretini alnca byk bir ustalkla kalyonunu Akillo Doro'dan, byk bir maharet ve hzla ayrmaya muvaffak oldu. Dman gemisinde bir tek yiidini de, brakmamak suretiyle ii baarmas birlikte mcadele yllarnn verdii tecrbeyi kuvveden fiile karma olarak kabul edilmelidir. Gemimizin dman kalyonunun yanndan ayrlmasnn hemen peinden ylesine bir infilakla sarsldki, sulara gmlmesi dakikalar ile lqlebilir ksalkta oldu. Amiral Morosini, sularda boulma-niakla megulken

leventlerimiz; onu bu zor mcadeleden nalas edip, gemilerine ektiler. Yine bir baka kalyon kapta-nn"iz skenderiyeli Mehmed Reis'in gemisi, rsula Bona enture adl Venedik kalyonuna rampa etmi, Emr Reis'in rampasnda meydana gelenler bu rampada da yaanarak, Bona Venture'de Morosini'nin Akillo Doro'nun akbetine urad. ok gemediki Trablusgarb'dan gelen gemilerimiz bir Venedik kalyonunu esir etmeyi baardlar. Btn bunlar olurken; gney istikametinde uzaklama taktiinden hareketle, Ali Paa yannda Msrdan gelen filo ile birlikte kyametin adet koptuunun resmi olan, muharebenin yapld sulara doru hzla kayd ve Venedik gemilerinin, dier bordalar zerine yklenmee balad. Pln tutmu, dman iki atearasnda tutulmutu. Venediklilerin San Giorgi adl kalyonu kumanda forsunu tamakta olup, daha nce batm gemilerden kurtardklanyla hayli kalabalklamt. Bunlarn hesab Osmanl Donanmasnn amiral gemisini yakalamak ve donanmay malubiyete duar etmekti. Halbuki Kapdan Derya Kara Murad Paa, denizci olmamakla beraber, nce cesur bir insan idi. Peinden tecrbeye byk sayg duyan anlaya sahipti. Reislerin sylediklerini yabana atmyor, icabnda onlarn tavsiyelerini, bir cengver olarak daha da mkemmel etiren ilvelere akl eriyordu. Bu sebebden dolay, kendisi amiral gemisinde olmayp, daha hareketli bir kadrgada bulunuyordu. Buna ramen Murad Paa gemilerin ounu, amiral gemisine sataanlara gndermiti. San Giorgio stne gelen gemileri grnce yanndaki kadrgalardan ayrlpda kurtulma yolunu aramaya balad. Ancak kan dalgalar hasar gren bu geminin direklerinin krlm olmas, dmen mekanizmas ise komuta dinlemez bir arzaya girdiinden, hem gemilere komuta edemez hle dmt hem de, bann resine bakma vaziyetine gelmiti. iindeki muharipler, Osmanlya esir dmektense, lm semilerdi. Bu bakmdan San Giorgio kaamak dvyordu iyi bir su yolu bulup, firara bakyordu. Kendisine taklan qemiler be taneydi ve Gney cihetinden, sava sularna gel-rn bulunan Ali Paa, bunlarn zerine rota tutturdu. Bu be nemiden her biriyle savat. Onlarn birini sakatlad, birini zaptetti. Bir dierini batrd, bir kalyon ald yaralar yznden kendikendine batt. San Giorgio ise bu kadar gemi batra batra gelmeye alan Ali Paann elinden kurtuldu. Kapdan Derya Murad Paa, dmann geri kalan btn gemilerini yok etmek gayesiyle takip altna ald. Fakat kan pek byk bir frtna donanmamza bunlar yakalama imkn brakmad gibi frtna, herkesin kendi bann resine bakmas gerektiini hatrlatr azametteydi. Frtna sonrasndada Kara Murad Paa; Foa limanna urad. Orada ie yarar ne bulduysa gemilere ykleyip, ver elini Girid dedi. Girid'e vusulnde gazilerin sevinci grlecek manzarayd. Kara Murad Paa; sadnazam olarak nasb edildiinden kapdan deryalk Zurnazen Mustafa Paaya tevcih olundu. Tabii bu ztnda denizci olmadn sylemeye gerek yok herhalde. Bu Paa; Kara Murad Paa gibi yapmak istediyse de, meverete nem verip deniz stadlarna deer vermekle beraber cesareti medeniyesini Kara Murad Paa sevi-

yesinde tutamadndan, bir ok ii yarm brakyordu. Dmanla arpyor. Onlar zor duruma dryorsada, bitirici saldry yapmaya cesareti kfi gelmiyordu. Girid Adasna yardm gtrme yerine stanbul'a avdet etmeyi tercihi grevinin elinden gitmesine sebeb oldu. 29/mart/1656'da vazife Halep Valisi Mustafa Paaya verildi. Bu Paa, daha tersaneyi gezerken iin kendine uygun olmadn grd ve en ksa zamanda da 1656 mays aynn 4. gn Msr'a vali olarak kendini tyin ettirmenin yolunu buldu. Amiral Bykturul merhum, bu adam trih, Kaak Mustafa Paa diye andn, deerli eserinde zikretmekten kendini alamam. Muhterem okurlarm; Ylmaz ztuna Bey; Osmanl kapdan deryalarnn vazife alma listesinde, 71. kapdan derya olarak eski sadrazamlardan Kara Murad Paa'yi zikreder ve 1 l/mays/1655'de yine sadarete ykselmesiyle son bulduunu yazar. Akabindeki kapdan derya olarak Telli Mustafa Paa olup, bu 72. olarak vazife alan zt'n, grev sresi ongun srer ki; Bykturul miralim'in bahsettii, Kaak Mustafa Paa olarak anlan bu Paa olmaldr -73. Kapdan derya olarak, daha sonra sadnazamla da getirilecek olan Zurnazen Mustafa Paa'nin geldii grlrki, bu ztn 21/mays/1655'de ald grevide, 10 ay, 10 gn son-ra30/mart/1656'da brakm gryoruz. 74. kapdan derya olarakda listede 30/mart/1656'da vazife alp, 1 ay, 15 gn sonra, 4/mays/1656'da makam, Topal Sar Kenan Paa'ya devreden Kara Mustafa Paa'ya rastlyoruz. Grld gibi deniz devleti olmas gereken Osmanl devletinin birbiri ardna ve umumiyyetle denizcilikden yetimemi kiilerin idaresine verilmesi, acaib'l garaibdendir desek yeridir. Halbuki; Girid gibi bir mhim tabii ssn fethine teebbs etni gcn ihtiyacnn deniz kuvvetleri olduu aikrdr pek teessf olunmaldr ki; bu durum, asla ihmal gtrmez bir ehemmiyetle ele alnmalyd, ne varki yle olmad apak ortada! 75. Kapdan derya olarak i ba yapan, Topal Sar Kenan Paa, Girid Adasna 30 kalyon, 10 mavna, 40 kadrga, 20 beylik gemisi, ayrca gemilere bindirilmi hayli sayda kara askeriyle yola kt. Gl bir grnt sergileyen donanmay hmayun tehizat bakmndan hayli eksik halde idi. Tam tersine Venedik gemileri, denizci milletin gerektirdii g ve zindelikte idi. Lazzaro Mocenigo, Antonio Barbaro, PiContar, Guiseppe Morisini gibi amiraller grevleri ban-bilmem kanc defa leventlerimizin karsna kyorlard. Bizim gibi zrt prt kumandan deitirme yoluna gitmiyor- rd Venedik donanmas dediimize bakmayn bu deniz kuvvetlerine bunlar buz gibi hal donanmas olup, bu seferinde de Malta valyelerini de aralarna almlard. 26/hazi-ran/1656'da anakkale nlerinde iki donanma karlatnda dmanmzn gemileri, Morto Koyundan, Karanlk Limana kadar olan deniz sathnda bir hill grnts iinde saf tutmutu. Lazzaro Mocenigo ortada yer tutarken, Barbaro ve Contari'yi yanlarda gryoruz. Morisini arka saf, Malta -valyeleriyle birlikte tekil etmileridi.

Bizimkilerin Hli! Eski savalarda yaptmz gibi, kalyonlarmz n safta mavnalar ortada, kadrgalarmz ise, en arka safta dizilmilerdi. Gemilerin idaresi denizcilerde olmakla beraber, harekt askeriye yenieri ve kara askerlerine braklm olduundan, emir ve komuta zinciri bir paradan da te karklk iindeydi. Nitekim; byle olmann mahzuru az sonra kendini gster-rneye balad. Sava gze alan iki donanmann, hedeflerinin ne olduuna bakacak olursak, hallar donanmamz anakkale boazndan Ege'ye kartmamak dolaysyla hem ticaret yollarn Osmanl talan harektndan muhafaza etmek hem de Girid'deki hristiyan savunmasna g katmak iin, Osmanl askerinin her eit takviye almasn nlemekti. Bizimkilerin ise; Girid'e gidip, yardm ulatrarak fethin bir gun nce tamamlanmasn temin etmekti. Sava; uzak mesafeden yaplan top atlaryla balad. Rzgr dman do-nanmas zerine yelken dolduracak ekilde esmeye balad. Durum hava ve deniz avantaj bakmndan rakibimize glyordu. nceki savalar esnasnda, boazn rumeli ve anado-lu sahiline yerlemi toplarn, dmann ftazn iine kadar girmesine engel tekil edemedii grld. Bu kadar zaman gemesine ramen toplarn caydrc olamamasnn cevab henz bulunmad yzelli ksur yldan beri.. Maalesef Kenan Paann komutasndaki donanmamz, Gi-rid'le ilgili deniz savalarnn hibirinde bu seferkinde olduu kadar perian olmamt. En byk dman ise, gemilerimiz-deki yenieri oldu. Bunlar deniz alkanl olmadklarndan, gemilerin ya sava alanndan kamasna yahut batan kara edip, sahile kmaya zorladklarndan, malubiyete duar olduk. Baar gsterebilen gemilerimiz, ya iinde kara askeri olmayan veya reise ban ekmeyenlerin bulunduu gemiler oldu. Bu savan kaybnn en feci taraf, anakkale nierine pek uzak olmayan Midilli'yi Venediklilerin ele geirmesi yannda Bozcaada'da ayn akbete uramt. Allah'dan hallar, bu frsat deerlendirme hususunda ksr kaldlar. stanbul stne boazdan szlseler idi, stanbul'un ii hayli tehlikeye binerdi. Mektep kitaplarnda denize bakan surlarn, dmana heybetli grnmesi iin badana yaplmas, alnacak ilk tedbir arasnda saylmt. Neyse ki; Kprller devrinin balamasna az kalmt. Girid'in devamn o safhada okuyacaz. Bulgurlu Sava Bu eserin yazld srada yni 1980'lerden sonra balk yaptmz Bulgurlu, artk stanbulumuzun meskn mahalleri arasnda yer aldndan bundan byle bu blgede yerleen nsanlarn bulunduklar arazinin hi deilse 1650'li yllarda kjr meydan savana hid olduunu bilmeleri iin ayr bir nem atfettik bu aklamadan sonra gelelim vakay anlatmaya:

"Daha nceki satrlarmzda sipahilerin ve iolanlarn, yenierilerle yaptklar mcadelede pek feci ekilde krldklarn anlatmtk Bu vakann adnn Sultanahmed Vakas ad ol-duunuda hatrlattktan sonra bu olayn zerinden geen dnem iinde sipahi askerine yaplan bu, katliam Anadolu'da byk bir znt husule getirmiti. Grc Nebii ve Katrco-lu yanna toplad seksenbin nefer eliinde isyan etti. Hedef olarak stanbul'u seti ve yrye geti. skdar'a gelene kadar elli kadar byk yerleim merkezlerini yamalad. Ahalisine eziyetleri tahamml edilmez derecelere vard. Nihayet, stanbul'un Anadolu yakasnda bulunan Bulgurlu ve amlca yaknlarnda, ordughlarn kurdular. Saraya gnderdikleri dileklerinde yetmi kiinin idamn ve Halep valiliini isteyen Grc Nebii, bu talebleri yerine getirilmedii takdirde savan kanlmaz olduunu bildirdi. Tabii ki hibir devlet byle bir tehdid karsnda kaldnda ne yapar bilemeyiz amma, slm ahlakyla mcehhez bir devleti temsil eden Osmanoullar devleti, anlayaca tek dil, kl teklifine kar klcn gsterecekti. Onlar da yle yaptlar. Devleti liyye; Defterdarzde Meh-med Paa komutasnda hazrlanan birlikler tekil edildi. Bu birliklerin says hide Grc Nebii'nin kuvvetlerinin saysndan az deildi. amlca eteklerinde karlaan iki ordu, birbirine kl sallamaya baladklarnda karde kavgasn balatm oluyorlard, bylece de, mslmanlar kardetir nazm ilhisini yine m'min kimseler ihlle tevessl etmilerdi. arpmalar pek kanl ekilde srmekte iken Murad Paa devlet askerine yardma yetiti. Zaferin padiahn askerinde kalmasna yetti bu yardm. syanclar midleri kalmaynca her biri bir tarafa daldlar. Drt saat sren savan nihayetinde meydan her iki msl-man gurubun l ve yarallar ile dolmutu. Pek enterasan-drki; isyanclarla yaplacak sava, o dnem stanbul ahalisi, yaplacak bir msabakay temaa edecekmi gibi piknie karcasna arabalara doldurduklar aile efradlar ve yiyecekleri, iecekleri ile birlikte meydana gelecek arpmalarn rahata grlebilecei alanlar doldurduu grld. Neyazk deilmi? Mslmanlar birbirini krarken byle bigne olmak ne kadar ac! Dini mbin'in istikametinde bir devlet olan Devleti liye'ye isyan edenler, dinen doru olmayan davrana imza atmlardr. Bunlarn cezalandrlmas elbette devlet olmann gereidir. Skunet, isyanclar tesirsiz hle getirmenin peinden gerekleeceinden, nce bunlar yenmek lzmdr. Bu vakada grlen odurki; isyanc gler Anadolunun byk bir ksmn ezerek gelip gemiler, devletin merkezinin kapsna dayanmlard. Artk burada devlete sahip kmayan zihniyetin, asilere dur diyecek meziyet karsnda hibir ehemmiyeti olamaz. Biz; asrlar sonrasnda amlca eteklerinde ayn milletin evldlarnn, birbirini boazlamasn seyredenleri de asla tasvib etmiyoruz. Yalnz suda yn oluyorki, her devirde <ya-asin! Kim? O daha belli deil zihniyeti geerliymi. Neyse; biz Bulgurluda isyanclarn malup olup, dalmalarnn ardndan padiah ordusunun klalarna ekildiini bildirerek bu vakaya noktaya koyalm.

Devletin Siyaseti Grld gibi Padiah kk yata olduu iin Ksem Valide Sultan bir nevi vsi gibi lke ynetiminde rol oynamakla beraber, dinimizin ve ilerin muhtac mecburiyyet kld, istiareye ba vurduu mutlaktr. Tabii bu istiare ve icra heyetini tekil edenlerin arasnda sadrazamn yeri, her halde bir numaray gerektirir. Kaptan Derya, Yenieri Aas, Reis'l Kttab, yni hariciye nzn ve Nianc, Defterdar gibi kimseler bu istiare ve icra mekanizmasnn uzuvlar idi. Bilindii gibi Sultan 4. Meh-med devri ok inili kl bir dnem olduu gibi ayrca pekde uzun bir zaman dilimini 44 yl gibi bir blm kapsar. imdi bu uzun dnemde padiahdan sonraki adam olan sad-nazamlarn ad ve vazifede kal mddetlerine birde akbetlerine srasyla atfu nazar eyleyelim: 4. Mehmed'in Sadrazam-lar Mevlevi Sofu Koca Mehmed Paa; 4. Mehmed'in sadaret makamnda bulduu sadrazamdr. Bunu grevinde ipka etmitir. 1648 ylnda Sultan brahim'in son gnlerinde isyanclar tarafndan sadnazam tyin olunmutur. Sultan brahim bir k yolu olarak kabullenmitir. Yukarda yazdmz vehile padiahn celltlar arasnda yer alm olan Sofu Mehmed Paa, makam sadaretten 1649/maysnda azledilmitir. Daha sonra bodurulmutur. Boalan makama 1650 senesinin 8. ayna kadar srecek 1. sadaretiyle Kara Murad Paa getirilmitir. Bu sadaret sresi 14 buuk ay srm, yerine 4. Murad'n damad Kaya Sultanhanmn kocas olan Melek Ah-rned Paa gelmi bunun dnemi de, bir seneyi bir ka gn geene kadar srmtr. Yine damadlardan olan Syavu Paa 1651 senesi 8. aynda sadrazam oldu. Ancak bu sre 45 gn ya buldu ya bulmad! Siyavu Paann bu ksa sadareti peinden, nbetin Grc Mehmed Paaya geldii grldki Haziran/20/1652 Grc Paann sadaretinin biti tarihi oldu. Bunun dnemide dokuz ay amad. Tarhuncu Ahmed Paa da, 9 ay 1 gnlk sadaretine i bayapt. Koltuu boalttnda tarihler, 21/mart/1653' gstermekteydi. Dervi Mehmed Paa; Sultan 4. Mehmed'in 7. sadrazam oldu. Ancak sadaret mddeti, 1 sene, 7 ay, 1 hafta srebildi. 8. sadrazamda bir damad idi ve ad tbir Mustafa Paa idi. Sadareti 6 buukay sonunda nihayet buldu. Mays/1 1/1655'de, Kara Murad Paa 3ay/9gn srecek 2. sadaretine getirildi. Damad Sleyman Paa; Kara Murad Paann 2. sadaretinden sonra 19/aus-tos/1655'de sadrazam yapld. Bunun mddeti de, 6 ay, 10 gnde tamamland. Efsane adamlarn arasnda pek nemli yeri bulunan Deli Hseyin Paann, sadareti, tam 6 ay srd. Biti tarihi, 5/mart/1656 oldu. Peine yaplan tayinle Zurnazen Mehmed Paa Osmanl tarihinin en az makamda kalan sadnazam oldu. Bu sadaret, tam 4 buuk saat srmt. Ayn gn yaplan dier bir tyinle; 1 ay 22 gn srecek sadaretine 2. defa olmak zere damad Siyavu Paa getirildi. 26/nisan/1656 tarihi Boynu-eri Mehmed Paann sadarete tyin gnn tekil etti. Bu ztn sadareti de, 4 ay 19 gn devam

ederek, 15/ey-ll/1656'dan, 30/ekim/1661'e kadar srecek 5 sene, 1 ay, 15 gnlk veziriazamlar arasnda mmtaz bir mevkii olan Kprl Mehmed Paann sadareti, 4. Mehmed'in 15. sadrazam olarak gerekleti. Yine uzun bir sadaret dnemin; kapsayan Kprlzde Fazl Ahmed Paann sadrazaml 3/ka-sm/1676'ya kadar 15 sene, 4 gn srdn gryor ve Sultan 4. Mehmed'in 16. sadrazamn idrak etmiiz ve ayn zamanda ilmiyeden gelen, Fazl Ahmed Paann sadaretini; Osmanlln mrne bereket katan dnemlerden saysak yeridir. ecr i ztn vefat zerine, bu aileye damad olmu ve bu aile-etitirilmi bulunan Merzifonlu Kara Mustafa Paa, kaim-"" derinin yerine sadaret makamna oturmu ve 7 sene, 1 12 ansren ve 15/aralk/1683'de biten sadaret boularak ldrlmesini de getirmiti. 2. Viyana kuatmasnn ayn zamanda serdanydve burda ademi muvaffakiyet, hayatnn onunu getirirken, Osmanl devleti de, duraklama devrini belkide bu yl tamamlam oluyordu bir bakma! Kara brahim Paa'nn sadareti; idam edilmi bir sadrazamn peinden gelmi 15/arahk/1683'de balaypda, 2 sene 4 qn devam ettikten sonra, 18/arahk/1685'de sonulanmtr. Bu zatn arkasndan Bonak Aynac Sar Sleyman Paa sadrli olmu ve 1 sene, 9 ay, 6 gn sonra sadaretten infisal ettiinde tarih 23/eyll/1687'yi gstermekteydi. Abaza Siyavu Paa, Kprl Mehmed Paann dier bir damad olup, 5 ay, 9 gn sren sadaretinden 2/mart/1688'de 4. Mehmed'in 20. sadrazam olarak ayrlmtr. 4. Mehmed'e son sadrazamln bu zat yapmtr. Bylece tahta gemi olduu 8/austos/1648'den, 8/kasm/1687 tarihine kadar taht Osmanide geen mddeti 39 sene, 3 ay, 1 gnd ve bu uzun saylan saltanatnda yukarda yazdmz 20 sadrazamla almtr. Vakai Vakvakiye Bu vaka; Osmanl tarihinin en kanl olaylarndan birini tekil eder. 4. Mehmed'in 8. sadrazam, Damad bir Mustafa Paa dneminde vukubulmutur. 1654/arahk aynda sadarete getirilince hemen kendine has, sert ve kan dkc idaresi sadece ahali tarafndan deil mesai arkadalar saylan her bakamdaki devlet ricali tarafndan endie iinde takip olunmakta, hi kimse hayatndan, malndan ve iinden emin olmaz duruma gelmiti. Korkuyla mrn gemeyeceini idrak eden baz fedakr kimse, balarnda dolaan bu zalim, zlim olduu kadar adaletsiz idare yapm olduu zulmn zirvesine knca, zevali de balamt. Sosyoloji ilmi, trih gerekleri iinde hkm olarak bizim sylediimizin dna decek bir hkm vermemitir. Bu anlaya ve uygulamaya kar kacak kimseler beklenmekteydi ve bekleme fazla gecikmedi. Damad bir Mustafa Paa, mhr alal daha alt ayn domasna az bir zaman kalmt ki, yenierilerin bir yerden etkilendikleri grld. imdi bu insann iini dna kartan davranlarn sergilendii bu vakay, Ali Sabri beyin 1910 ylnda kaleme ald lise talebelerine mahsus "Osmanl Tarihi" adl eserin 422.

sahifesinden sadeletrerek sunmaya alalm: "Bizde bir ktlk hissedildiinde akla gelen birinci eylem hemencik, makam sadarette bulunan ahsn deitirilmesi ilemine giriilir. 4. Mehmed devri bu tarz sadaret deiiminde belki en ok rastlanlan devir dense pek yanl olmaz. Vakai Vakvakiyenin husule geldii dnem olan 1655 senesi/nisan sonlan bir Mustafa Paa'nn sadrazaml dnemine rastlarki, bu zat 4. Mehmed'in yedi yl iinde alt 8. sadnazamiyd. Yapmakta olduu pek sert hkmet srmeye ilaveten, parann mkul ayarnda yaplan eksiltmeler, dier bir deyimlede zuyuf akann piyasaya srlmesi, maalarn pek ge denmesi, Girid'de savamakta olan askerimize yardm ulatrlamadndan orada a kalmalarna sebebiyet vermek eklenince tabiiki hemen yukarda sylediimiz klsik tedbir olan sadrazam ve kadrosunun tasfiyesi ameliyesine teebbs olundu. Bu durumdan ikyeti olan asker, esnaf ve ahali gnderdikleri bir dileke ile vaziyetin msebbibi grdkleri, devletin ileri gelenlerinden otuz kiinin adn verdiler. Bunlarn kelleleri drldm ilerin dzeleceini ileri srdler. Padiah bu |istedende npcenleri istemeye istemeye vermek mecburyerstede unlar vard: Darssadeaas, Valide baaasi, ValideSultan nedimlerinden bir ka kii ile bunnmlar gibi kimselerdi. Bu insanlara uygulanan nfaz-onr Sultanahmed meydannda bulunan nar aalanldlar. Efsaneye gre; insandan meyve veren bir aacn olan Vakvakiye aacnnda bu vakaya ad olduu grla" " Yukardan beri padiahn sk sk sadrazam deitirdiini belirtiyor ancak bunun sebeblerine temas ederken aalarn "dareye bir organizasyon dahilinde te'sir ettiinden dem vurmadk. Bahse konu aalarn balcalan arasnda; Bekta Aa, Murad Aa ile Muslihiddin Aa ve Kara avu Mustafa Aa, Khya bey, adyla anlan Mustafa elebi'ki Kul Khyalk mevkiinde bulunarak, neredeyse fiilen padiahlk yapacak kerteye gelmiti. Bunlardan Bekta Aa, bir yenieri neferiyken, sistemin gerei terakki etmi, yenieri aas olmutu. Bu makam olduktan sonra byk vilyetlere, kubbealt vezirliklerine, kaptan deryala terfi etmei yakalamak mmkn hle gelirdi. te Bekta' bu makamlardan hi birine tlib olmayan kimse olarak gryor, sadece eski bir yenieri, adet yenieri eyhi olarak kalmay, ancak maan Paa seviyesinden alma artyla tercih etmiti. Bekta Aa'nn; yukarda saydmz makamlara eilim gstermiyerek, mev-cud haliyle kalmasnn esas sebebi, Muslihiddin Aa'nn yenieri ocanda elde ettii tesiri ve kuvveti dengelemeye dnkt. Muslihiddin Aa Sultan 4. Murad'in iltifatlarna nail olmu, st'are erbab olarak kabul edilmi bulunduu iinde btn yenieri arasnda grleri pek nem arz eden kimseydi. Ye'erilerin bir ou, terakki edip vilyetlere kaptan derya'lga gotiklerinden, bakent stanbul'da kalmay tercih etmekte olan Muslihiddin Aa burada en eskilii pek gzel kullanarak, makam ve mevkii datmada bundan dolay da para toplama baars gsteriyordu. Bekta Aa bu avantajl Muslihiddin Aay yalnz brakmamak iin, Yenieri Aaln brakm yerine de evltl Kara Murad Aay setirmiti. Yalnz bu iki ihtiyar

arasnda, Muslihiddin Aa namna farkllklar vard. Mesel: Muslihiddin Aa, Bekta'a nazaran okok akll, vatanperver ve iyilik sever bir kimseydi de. Buna karlk Bekta Aa; sadece para toplayp, zevk sefada yemei dnen, her nev'i cinayete erik olacak bir tabiat sahibiydi. Bekta'm evldl Kara Murad Aa; btn mevcudiyetiyle tam bir yenieri zorbas idi. Bu vaziyeti sadr-azam oluncaya kadar srd. Girid savana gittiinde adet bir Zalolu Rstem kesilmie benzedi. Demekki yaradlnda var olan iyilie inhimaki yava yava kendisine hkim olmaya balar. Ksem Valide Sultan' itaat iinde sayar, emrini yerine getirirdi. Bu mevkie Bekta Aa'nin yardmyla gelmiti. nk devrin sz geen yegnesi, bu Bekta Aa idi. Baz dilbazlar, o devire "Bektaiyn Devri" ismi koymulardr. Birbirlerinin g ve makbuliyetlerinin derecesini takdir etmi bulunan Bekta ve Muslihiddin Aa'lar mtereken hareketi uygun bulmular, dier saydmz aalar ise, bu iki g merkezine ilk zamanlar, itaat iinde kalmay yelemilerdi. Siyasi hayatta; rakibinin yanllarn sylemek er kii iidir. Kirli siyaset ise, rakibin btn yanl ve kabih davranlarn parlak szlerle methetmek gerektirir. Bunlar yapan kimse mutlaka bir gn, mlik olduu destek ve glerden mahrum kalacaktr. Buna bal olarak Muslihiddin Aa, Bekta Aann mnasebetsizliklerini, ve ve bitiremiyor uurumun kenarna yavaa iteliyordu. te yandan bahse konu aalardan biri olan, Kara avu, bir icra aleti idi. Kes dersen keser, vur desen vurur biriydi. Kara Mura mevkii sadarete getirildiinde Kara avuda lonca'y kt Adet yabanc oldu. Khya Bey'e gelince; epeyi bir Hdet sonra gerek Bekta gerekse Muslihiddin Aalar gl-, brakt. Sadnazamlarn uak gibi kullanld bir devir a bu Khyabey dnemidir desek yeridir. stedii ekilde h'kmete yn vermeyi bildi. Ksem Valide Sultana daha a rkib olma durumuna gelen, 4. Mehmed'in validesi Turhan Sultan tarafnda vaziyet alan Khyabey, nmdier Mustafa elebi'nin, ocuk padiahn bulua erecei dneme kadar adeta padiah vekillii yapt. Valide sultanlarn devletin nemli g merkezlerini ellerinde tutan bu adamlarla ister istemez ibirlii yapmalar gerekmekteydi. Herhalde baka lkeden idareciler getirilemeyeceine gre, elde bulunanlarla lkenin idaresi aresine baklacakt. Tabii ki; burada ortaya koymamz gereken nemli bir hususun; iyi anlalmas lzm. Bilindii gibi Yldrm Bayezid adna, devlet adamlarnn, kahraman bir ehzade olan Yakup elebi'yi izale etmeleriyle balayan taht kavgas, Sultan Ftih'in oullan 2. Bayezid ve ehzade Cem arasnda hayli pahalya mal olacak ekimelerle devam etmitir. Cem'in Avrupa maceras, Osmanl devletinden; yrekler paralayan istimdad feryatlaryla mslmanlann yardmna koma isteklerini haykran Endlsllere Cem'in papaln oyunca olmas yznden, uradmz antajlar mnasebetiyle merhem olaKanuni Sultan Sleymanoullarnn taht mcadeleleri, da-a sonraki ehzadelerin tahta kma iddiasnda bulunurlar ye lkenin eitli yerlerindeki devlet grevlerinde istihdam

ilme geleneinden vaz geip, sarayda gzn nnde, karkasnda ve kstl ortamda yaamalarn salamay ter' artk padiahlarn ehil olmasn mecburen ortadan kalarrnit. Her ne kadar Sultan 1. Ahmed; hanedan bynn tahta gemesi hukukunu kaim klnca, bu tehlike geti zannna kaplrken, validelerin benim olum padiah olsunun mcadeleleri hemen balamt. Delidolu, lke idaresine padiah olan Sultan 1. Mustafa'y taht'tan indirip, Gen Osman padiah yaplnca ehzade analarnn mcadelesi yeniden gndeme gelmeye balamt. Bunlarn en nemli zirvesini bahsettiimiz senelertekil eder. T ki, Kprl Mehmed Paa vezareti uzma makamna gelene kadar. Dier bir tesbitle de mekk bir olay saylmas gereken Ksen Vlide'nin ehid edilmesi, Turhan Validenin harem'in tek hkimi olaca dneme kadar devam ede gelmitir, bu netameli kadnlar ve aalar saltanat denilen dnem! Eer Valideler; bu zorbalara gleryz gstermeyip, onlarn isteklerini yerine getirmeye alr grnmeleri ve bunlarn da birbirerine dmesini salayan, bilerek veyahut kendiliinden neydana gelen politika sayesinde, bu zorbalarn, taht'a gz dikmelerini akllarna drmemeleri, takdire ayan bir idare eklidir diye bir tesbitte bir iddiada bulunuyorum. Osmanl devletinin 1596'daki gelir gideri arasndaki fark gelirin fazlalna uygun idi. Aalar ve kadnlar saltanat ismi verilmi de/rede bu vaziyet ters dnm, gider gelirden ok daha fazla hle gelmiti. Devletin her blmnde olduu gibi askerlere ,/apilan tahsisatta da bir ok suistimaller oluyordu. Aylklar deftere gre kyor, mesel defterde 800 bin kuru yazl, ismler ve yvmiye mikdar doruysada, defter sahtedir. Adlan bir blm uydurmadr. Hazineden kan 800 bin kurun anca 300 bini sahibini bulur, geri kalan 500 bin kuru, aclar arasnda taksim olunurdu. Bu taksimden aalar milyoner olurlar, fakat doymak bilmezlerdi. Dnen her ie mdehale edip, para kazanmaa alrlard. Bir sava zuhurunda defterde kayd bulunan 60-65 bin civar olan isim says meydan harbe ancak bu rakamn yans bir say ile gitmek zere toplanrlar, bundan da asla sklmazlard. Zengin kimseleri daima tehdid altnda bulundurup, muntazaman haraca balanrd. stekleri karlamayan olursa bir iftira yaplarak hanesi sndrlrd. Tabii bu muamelt nfuzlu kimselere tatbik olunurdu. Dier kimselere bunlar gereksiz olup, zorbalarna haber gnderip, adresi bildirirler, zorbalar ve haydutlar haneyi nce basarak yama eder, bilahire tututurup yakarlard. nk bahaneleri pek oktu. ! Vergi tahsili hususunda bir misl olarak, Mizanc Murad beye ait Ebul Faruk; adl tarih almasnn 6. cildinin 147. sahifesinden alnt yapalm: "Boyac Hasan Aa Rumeli'de vazifelendirilir. Erkeklerin ortadan yok olduu bir kasabada kadnlara ikence yaparak para toplama yoluna sapar. Kadnlarn boyunlarna halkalar geirir. Zincirleri halkalardan geirerek birbirlerine rapt eder. Yzlerce kiilik bu kafileyi hem yrtr, hemde denekle dvdre dvdre, krda bayrda dolatrr. Bu ikenceye dayanamayan bir kadn lr. Deneki; Boyac Hasan Aa'ya mracaat ederek zincirin anahtarn ister ki

halkay bal olduu zincirden karabilsin. Ne varki bu istee Boyac Aa yanamaz ve Brak kalsn srklesinler cenazeyi, az sonra rr ve kokusu tahamml edilmez hl alr. Bundan kurtulmak iinde belki para vermeye raz gelirler. Der. Mracaatnn red edilmesine ierliyen deneki de, zincirdeki halkann bal olduu merhumenin, boynunu vcudundan ayrarak sradan karmann yolunu bulur." Bu alntdan anlalan udur ki; byle zalimane davranlar irtikb edenlerin sonunun, selmet olmayaca ne kadar ikrisede, hanmlar brakp giden erkeklerin durumlar hi bir uvala sacak adetten olmadn da kabul etmek lzmdr. Hzin bir numune olarak u vakay da arzederek, devleti liye'nin srklenmi olduu hzin durumu nakle son verelim: Yine Murad bey'in ad geen eserinin 149. sh. de ".bir aralk Venedik Donanmasnn anakkale Boazn geip stanbul zerine yryeceine doru havadisler yaygnlainca, devrin sadrazam bu saldry nlemek iin tedbir almay dnyor ve neticede, re olarak bulduu tedbirde ehrin, denize bakan surlarnn muntazam bir ekilde badana edilmesini kararlatrr" Bu tedbri alma yolunu seen sadrazam Grc Mehmed Paa kitabn yazar tarafndan tenkit edilir ama, aslnda alnan tedbir sadece bu olmad takdirde, bu eklin fazla gln bir husus olmadnn idrkinde olmak lzm gibi geliyor bize, nk sava bilhassa savunma sava kuvvei mneviyesi yksek mda-afilerin kazanmasnda pek nemli faktrdr. Saldrgann, savunmadaki tahkim olmu mstahkemler karsnda demoralize olaca harp psikolojisinin tesbit iindedir. Bu bakmdan alnan tedbirlerin sadece surlar badanalamak olmad takdirde, yaplana mteveccih tenkidler bizce pek hakl saylamaz. Kreki Temini Eski dnemlerde donanma ahane denize alr, merdane dolar, rastlad dman gemileriyle savaa tutuur ve bir gzel bunlar yenerdi. Bol miktarda elde ettii esirlerden donanmaya kreki temin etmi olurlard. Tabii bizdeki krek-iler asla kt bir ekilde istihdam olunmazd. Senelerini bizim gemilerimizde forsa olarak geirmi kimseler derin ikyetlerde bulunmamtr. Krba sadece avrupallarn gemilerinin vazgeilmez ihtiyac id. Bizim gemilerimizde, krba asla kullanlmazd. Rahatsz olan bir forsa derhal tedavi edilir tedavisi srasnda yerine n-levendlerden kimseler bakarlard. Ancak yaz-k7 olduumuz dnemde ise, donanmamzn gcnn z-uramas, dar denizlere kpda dman gemisi av-madiimiz iin, donanmamzn kreki bulma sknts Kendini gstermee balamt. Ancak buna yle are bulabildiler: ".Anadolu'nun iinde bulunduu maddi skntlar, ailelerin gen erkeklerinin, bir mddet stanbul'a gelerek, hizmet sektrnde, mesela odunculuk, hamallk, lamclk gibi ilerde alarak, bir miktar para biriktirip memleketlerine dndkleri grlmeye baland Bu gen adamlar potansiyelini gren Tersnei mire mensuplar baz memurlar tebdili

kyafet ederek Anadolu'dan gelmi bu yiitlere sokulup arkadalk kurarlard ve onlara alarda yemekler smarlar, kahvehanede ayla kahve smarlar sonra da belli merkezlerde kurulmu toplanma yerlerine kendi evine misafir gtryormu ..gibi ieriye sokup, teslim ederlerdi. Buradaki silahl askerler, getirilenleri tutuklar ve ayaklarna pranga taktklar bu millet evldlarn zorla kree mahkum etmi olurlard. Beri yandan bir vilayette veya belde de, kan asayisizlii teftie eski bir devlet adam mfetti olarak gnderilir buna bal olarak teskin edilmesi gereken asayi daha da bozulurdu. Buna da yine Murad bey'in tarihinden bir misalle izah getirmeye alalm. Basra'da Efrasyab oullar miras yoluyla sancakbeylii grevindeydi. Bunlardan Ali Paa vefat etmi, olu Hseyin aa yerine gemiti. Buna karlk amcalar Ahmed ve Fethi eV'er ikyette bulunmulard. Ahalinin bir ksm Hseyin ?ay kabullenmiler. Dier ksm ise, amcalarnn tarafdargini tercih etmekte olup, bu arada kan da dklmt. Bu vakalarda hadiseyi tefti iin yakn vilayetlerden birinin valisi gnderilirdi. Badad Valisi Murtaza Paa meydana gelen olaylardan haberdar olup, buray tefti iin izin istemiti. Bu izne muvafakat haberi gelince Murtaza Paa, Khyasn gndermiti. Fakat Murtaza Paann bu talebi yapmaktaki maksad, Basrayi dzeltmek deil, halk teskin ise hi deil. Maksad para elde edebilmee dnkt. Buna karlk da Hseyin Paa Basra'da yerlemi, ayanlarn da kendine raz eder hle getirmiti. Hal buyken, Badad valisinin khyas kfi miktar askerle geldiini grnce Basral'lan bir tel ald. nk bir yanda askeri beslemek te yandan atlarn beslemek, yapacaklar tecavzlere katlanmak, ilerini bitirip giderlerken de, di kiras denilen bahiler vermek icab ettin-den, bunlar ehre sokmama karan aldlar. Vaziyet bu rengi aldnda Badad valisi Murtaza Paa stanbul'a, Basra'da isyan var eklinde aksettirdi. Bunlarn ran'a iltihaklarn nlemek iin hemen igal etmek gerektiini anlatarak, bu vazifenin kendisine verilmesini istemiti. zin verilmi idi. Basra'hlar Murtaza Paay pek gzel ekilde karladlar. Murtaza Paann khyasn ehre sokmayan Hseyin Paay paklayacak i oradan kamaktr ve oda yle yapt. Arabanlarn sinesine iltica etti. Ahmed bey adl biri Basra bey'i tyin olarak, Hseyin Paann saraynda bulduu btn nakit ve kymettar eyalar Murtaza Paaya takdim eder. Basra tccar ve esnafnn sunduu bol ve eitli hediyelerle Murataza Paa devrin en zengin kimseleri arasna katlr. Ancak doymaz nefsi tatmin pek mklmki, Murtaza Paa bu verilenlerle iktifa etmez, Basra'nn aa tarafnda ve at't-larab kenarnda bulunan Hankapan denen bu gnn ortado-usunun deposu dense, seza olan bir maazalar antreposunu eline geirmeyi kurmaktadr. Gnn birinde Ahmed bey'den, mezkr depolardaki her eit emtiann kendisine, yni Murtaza Paaya aid gemilere yklenmesini hepsini grev yerinin esasn tekil eden Ba-dad'a gtreceini emreder ne varki, Ahmed bey

Murtaza Paann izgiyi atn tesbit etmitir. nk bir ok, devlet, kavim ve tccara aid bu mallarn, bu tr msadereye benzer nakli, Devleti Osmaniyann emanetlere ihanet ettii ithamna maruz kalmasna sebeb olacan syleyerek muhalefet eder. Bu makul itirazda Murtaza Paann bir kulandan girip, dierinden kar. Bu istek kuvveden fiile yni depo mallar gemilere ykleme ameliyesi baladnda, Basra ahalisi "vaybe bizimde vali diye saydmz herif, serseri bir yamac, hrszdan baka bir ey deilmi" dedikten sonra kyam ederler. Bu srada; Arabanlara iltica etmi bulunan Hseyin Paa yanlarnda kald Arabanlar bu irkin muameleyi gstererek Basra ahalisine yardma ikna eder, Murtaza Paa tahamml edemeyeceini anlad kyamdan kurtulabilmek iin, yaplan ykleme ameliyesini, zavall Ahmed beyle Fethi bey isimli zatlara ykleyerek, derhal idamlarn emreder hkm yerine getirilirse de, yutturulmaya kalklan dolma Hseyin Paann inanaca lokmalardan olmayp, derhal Murtaza Paa tevkif edilir. Nesi var nesi yoksa elinden alnr. Bir gzel de zerindekiler dongmlek kalana kadar kartlr. Bindirildii topal bir afla ehirden uzaklatrlr. Murtaza Paa dongmlek l'e dmtr. Ahlk bozukluu ve nefsinin azgnl kendisini ne hle getirmitir ki; kul bundan ibret alsa! Bunlar husule gelirken tarihler h. 1065/m. 1655'i gstermektedir. Yine bu kark dnemin uygun olmayan ilerinden biri de, vali tyinleridir. Okurlarmz; bu tyinlerin yaplnn nerelere drldn renmi olsun. bir Mustafa Paann arkadalarndan eydi Ahmed Paa uhdesinde bulunan Boaz Muhafzl esnasnda baarlara imza atar. Bu baarlarn gerei Konya'ya vali olarak nasbedilir. Ancak Konya'da zorba Krt Mehmed bulunmaktayd. eydi Ahmed Paa'ya ise ifa bulmaz dmanlk tard bunu da her zaman tazelemee hazr idi. te Konya'ya vali olarak geleceini rendii Paann zalimliinden sz ederek Konyallar direnie sevk eder. Kendisinin de, bin kadar yardmcs ile yanlarnda olacan vaad eder. Gelmekte olan eydi Ahmed Paay kyam etmi Konya'llar ehrin dnda karlar ve aralarnda adamakll bir arpma cereyan eder. Her iki taraf bu arpmada kayp verir. Konya ahalisi ehre kapanrken, eydi Ahmed Paa derhal ehri ablukaya alr. Vaziyet stanbul'dan haber alndnda, eydi Ahmed Paay azli dndlerse de, buna cesaret edemediler. nk byle bir ey yaptklar takdirde Abaza Hasan Aa ile birleerek, bir Mustafa Paa'nn intikamn almay plnlar korkusu hkim oldu. eydi Ahmed Paa'nnda tyinini Haleb vli'liine tahvil ettiler. Haleb valiliini duyan Krd Mehmed soluu Haleb'de ald ve Konya'da yapt fsad burada da tekrarlad. Haleb'in valisi, ahali ve Krd Mehmed birleerek eydi Ahmed Paa'y direnile karladlar. Bir ok atma sonucunda babli devreye girerek Haleb valilii perian olmu Murtaza Paaya verilirken, eydi Ahmed Paaya Sivas' verdiler. Btn bu yanl davranlar valiliklerin liyakatin gerei deilde rvetin fiyatna gre deerlenmesinden kaynaklanyordu! eydi Ahmed Paann Sivas valiliine oturtulma vazifesi, Kbns'dan mazul Kehleli (bitli) Ahmed Paa'ya verilmiti.

Ancak Kehleli, verdii rvetle Sivas valiliini kendine celbe muvvaffak oldu. eydi Ahmed Paa ise ancak Karaman'a vali olabildi. Bu arada Budanllar ile Ulahlar arasnda atimalar vukubularak, Budan bey'i Radol lnce, makamn oluna vermediler de Ulah bey'i canibine yarayacak tarzda ihanet sahibi bir yazcya beylik verilmiti. Aslnda len Radol'un olu rehin olarak istanbul'da okutulmak ve babasnn yerine stlmaktayd. Budan bey'i yaplmak istenen Yazc, Ulah bey'i Aatatay'a bu bakmdan pek yaryordu. Bylece adet, Budan ve Ulah topraklan adet bir elden idare olunacak hle dnyordu. Ne varki; Osmanl sadnazaml grevini iki defa uhdesine alm olan, bu srada da, Tuna yakasnda valilik grevinde bulunan Damad Siyavu Paa bir baka serseriyi bulmu, l Radol'un olu ve de Budan beyliinin namzedi olarak iln ederek, lzm gelen hrmeti ve riayeti gstermekteydi. Derhal Aatatay faaliyete gemeyi yelemi, pek nemli bir parayla szde Radol'un olu imi gibi gsterilen delikanly satn almt. Maksad onu ortalktan kaldrmakt. Ancak adam ldrmeden durumun asln renen Aatatay derhal Murtaza Paa'ya ikayet etmise de, Paa gayet pikin, yanllk oldu, esas oul benim yanmda deyip, bunun da bir pazarlama sonunda Aatatayca alnd grld. Bu byle epeyi devam etti. Siyavu Paa bu alveriten bir hayli para kazand. Yaanan bu anarik, rvet dolu dnem ve ahlakszlk avrupallarn bizler iin; "asya barbarlar" ad koyduu ileri srlyorsa da, Mizanc Murad bey, aadaki isimleri sayarak; Bekta Aalar, Khya beyler, Kara avular, Sofu Mehmed Paalar, Siyavu Paalar, Melek Ahmed Paalar ve Murtaza Paalar avrupalyd deme suretiyle bir mugalata yapyor. yi ve kt; her yerden ve de her kavimden kar, gereine srt dnyor. Hakikaten imdi adlar serdedilen zevatn, biyografilerine gz atarak bir durum tesbiti gerekletirelim. Sofu Mehmed Paa'nn doumu hakknda bir bilgiye rastlayamadk. Melek Ahmed Paa merhum, Abaza olup, Kafkasya kkenlidir. Siyavu Paa'da Abaza olup, Kafkasya cihetindendir. Grc Mehmed Paa'nn kavminin Grc olduu, adnn banda yer almaktadr. Grld gibi gazeteci tarihleri, biraz ilmi olmak bakmndan geri kalmsada, okuma ve okumay kolaylatran uslb bakmndan ayr bir gzellik arzediyor, tasvirleri daha aklda kalc olduu gibi, kuru bir resmiyetten fari oluyor. Deli Hseyin Paa Ve Girid Ahvali . Merhum Sultan brahim devrinde, fethine balanan Girid sava devam ediyor, yukarda bir nebze bahsettiimiz, donanma gcnn yetersizlii, Venedik donanmasnn boaza yapt tka bizi ne Girid gazilerine yardma gidebilmeye frsat brakyordu ne de, boazdan kmamza msaade etmekteydi. Yokluklar iinde, maalar bile gnderilemeyen orduyu hmayun, balarnda serasker Deli Hseyin Paa olduu halde, nice kahramanlk destanlar yazyorlard. Hseyin

Paa hcum esnasnda en nde, geri ekilme srasnda ise en geriden gelmekteydi. Byle bir kumandan nasl seviliyordu bir atf nazar edelim: Bu devrin en mstekreh kimselerinden bulunan Zurnazen Mustafa Paa adl birisini ip beklerken, o terfilere gark oldu. Rumeli Beylerbeyi sfatyla Girid'de bulunan gazilere istim-dad etmek zere gnderilmi idi. Sipahilik ve askerlik mesleinde boalan mansblann dalmn rumeli ve anadolu'da beylerbeyleri yaparlard. Ancak serdar seferlerde ordunun banda bulunduunda, bu hak serdar'n tasarrufuna geiyordu. Deli Hseyin Paa'da bu hakk pek gzel tarzda kullanmaktayd. Aslnda bu ii suistimale let eden byk paralar kazanabilirdi. Zurnazen Mehmed Paa byle bir eilim tayan me'um kimselerdendi. Ne varki Hseyin Paann varnnde pek mhim bir engeldi. Kendine bir ortak arad onunda Sekbanba Mahmud Aa'y, kendine uydurdu ve Hseyin Paann aleyhine askeri kkrtp, isyan kmasn acladlar. Bu isyan yle byle deil, direk olarak serdar'n ansna saldranlarn temin edildii tarzda bir kalkmayd. ste bu meyanda, Deli Hseyin Paa, zerine hcum eden bir caniyi, klcnn bir darbesiyle kiye blerek, lmden, kl pa-y! kurtulabildi. te taraftan kkrtlan asker, Paann evine saldrya geti Bu arada evi yama ettikten sonra, yakma ameliyesine giritikleri gibi, hizmetkrlarn ve cariyelerini rehin alp daa kardlar. Ancak bu son davran btn namuslu insanlar harekete gemee sevk etti. Hepsi Hseyin Paadan kendilerini balamasn istirham eylediler. Paa, bu istirhamlar msbet tarzda kabullendi. Zurnazen ve Mahmud Aa korkuya dtler ve barkl temine mesai sarfna giritiler. Neticede u artlarn tahakkukuna riayete karar verdiler. Madde bir olarak askerler, Hseyin Paa'dan zr dileyecekler ve siperlere girerek Kasm ayna kadar Kandiye nnde duracaklar. Eer o dneme kadar kabul edilecek miktarda para, yardmc kuvvetlerle, terhisler gelmeyecek olursa askerler kendilerinden mevzilerden kp stanbul'a hareket edecekler idi. Bar temin edilmi, serdar'n ele geen mallar mmkn mertebe bulunup iade olundu. Cariyelerini ve hizmetileri de Paalarna iade edildiler. urasn biraz dnelim: byle bir noktaya getirilmi askerle Girid gibi nemli bir ssn fethini becermek ne kadar mmkndr? Byle soruya kolay cevap her babayiidin ii deildir. Dier taraftan dman donanma-s- sadece anakkale Boaz kapsn tkamakla iktifa etmi-Vr, sahil ky ve kasabalarna yapt gerilla tipi basknlarla Zararlar veriyor, yamalar yapyordu. Htt can bile aldklar oluyordu. Bu saldr dalgalarn krmak iin Kaptan Paann stanbul'a yapt teklifle dman saldrsna maruz kalan blgelere, yenieri askeri vazifelendirilmesi yoluna gidildi. Ancak ok gemedi ki; ilk feryadn duyulduu az Kaptan Paann az oldu. Gelen savunma askerleri, dman gzetleyecei yerde, bilakis kendisi kylere musallat oluyor, yama ve harala beraber rza tasaddi kendini gstermeye

balamt. Htt Gelibolu'da kadnlar hamam bu adamlar tarafndan baslyor ve namus ehli insanlar, byk bir hakarete maruz braklyordu. Ereli ise; Rusya canibinden gelen Kazaklarn taarruzuna uruyor, nice can ve rz pyimal ediliyordu. Buray da koruma altna vermek iin asker getiriliyor. Bu seferde ahalinin feryad ayyuka kyor. nk gelen asker yenieri olup, bunlarn ortaya koyduklar yama ve rza tasallutlar, kazaklardan daha da edit olarak gereklemekteydi. u da el-zemdiki, Boazdan k engelleyen dman donanmasn bu ilevi yerine getirmek iin alnmas gereken, tedbirlerden belki de bata geleni, bunlar zerine saff harp nizamnda ilerlemek, htt gs gse denen arpmalar yapmakt. Yaplmas lzm gelen bu gemilere douken asker doldurup, saldrya gemek zere gemilere dolduruldu. Artk yaplacak i Tunus, Cezayir beylerinin, Barbaros ve Turgut reislerin usul dman gemisi iinde bastrmak iin rampa yaplmas idi. Bu yerine getirilmi adet dman gemisine rampa yaplmasna pek az kala, yenieri mfrezeleri, gerni kaptanlarnn grtlana kerek, bizi karaya kar, biz deniz savas deil , kara cengaveriyiz hemen bizi karaya kar diye tehdit ederler. Mecburen dmanlarn zerine szlmekte olan gemilerimiz, bu tehdit karsnda birden cenah deitirip, karaya ynelip batan kara eder. Yenieriler kendilerini sahile atarlar. Ne hzin, mazisi dnya harp tarihinin en parak zaferleriyle dolu bir asker snfnn, ortaya koyduu bu cebn hl, korkaklk ve mesuliyetsizlik Allah ve Rasl'nn rzasna muhalif davran olduundan bu ocak zaman iinde inkraza yni ykla doru yol almaya balamt Ancak yenierileri karaya dken kaptan derya, eksik kuvvetle saldrd dmana maalesef malup olmutu. Bylece gemilerden inen yenieriler sayesinde, rakip donanma batan kara eden gemilerimizi igal ediyor. Bunlardan uygun grdklerini kendilerine alyor, gz tutmadklarn ise tututurup yakyorlard ayrca Boaz nnde ablukay kran donanma Girid'e doru rota aarken geride cereyan eden bu olumsuz vakadan etkilendi perianl yaad. Ben Senin Ban Keserim! lkede eitim son derece zayflarken, ocuk padiahn tahsiline baland. Dini ve ilmi bilgiler, mtehasss kimseler tarafndan verilirken, yaz hocal Hadm Beir Aa'ya tevcih edilerek eitim balad. Beir Aa ksa mddet iinde temel retileri gerekletirdikten sonra padiah'a, ilk meki olan yaz rneini verdi. Bu rnekte yazlan bizim hemen yukarda arabahk olarak da verdiimiz: "Ben senin ban keserim" hatt idi. Biraz zerinde teemml etsek grrz ki, bu tercihte hi bir isabetsizlik yoktur. Padiah ksm bu szlere ve bu hatlara ou zaman muafiyet kesbetmitir. Bir evvelki paragrafn sonunda nakle altmz yenieri askerinin donanmada yaptklar hin davrann cezas, bunlarn kellesini koparmaktan baka nedir ki? Devlet bakan nev'i beer olarak tabii ki bizden biridir. Ancak vazifesi itibaryla byk farkllklarn muhatabyd. ki arasndan kan szn kanun olduu

artlarn insan ki, mezkr ifadeyi anart hazmetmesi gerektii gibi "seaffettim" demeyi de onunla edeer zaman diliminde okuma ve yazmal hkmne varabiliriz! Eer bu hususa aid bir vecize sylersek unu yaldzlayarak bir yere amal: "Mlkn tahribi, ferdin ftratnn menfide yol almasnda grlr" sraf zerine Bir Ka Sz Devletin merkezinde ve st kademeyi tekil edenlerin israf ne dinin artlarna ne de nafilelerine uymaktayd. Defter-darzde Mehmed Paann, yedi tane ahbann emrinde krk tane ahs bulunuyordu. Bu krk ahnn emrinde hizmetiler, adrlar vard. Bu adrlar ve takmlar tamak iin katrlar ile develeri vard ve bunlar heran harekta hazr tutuluyordu. Kiler takmlar, altun, gm, ini ve Saksonya takmlar ok byklkte zenginlik atl olarak durmaktayd. Yine byk servetlere muadil hediyeler Paa tarafndan bayram gnlerinde, nevruz'da padiahlara, valide sultanlara, sadrazama, kzlaraasna, dnemin sz geenlerine byk zenginlik getirecek hediyeler vermekteidi. Bu davran ile kendini garantiye alyor, servetini muhafazaya muvaffak oluyordu. Ancak bu servet terakm kayna milletin mazlumane feryatlarmyd? Buna cevab verirken klsik sosyal anlayn hududlarn zorlamak gerekir. Rvet ve iltimas dini hkmlere dayanlarak ynetilen toplumlarda merduttu ve bu merdutyet geni bir tefsiri hukuk anlay iinde ihaneti vataniye'ye kadar gtrlebileceinden hayat kaybetmek tehlikesini de gstermekteydi. Nitekim nice devlet adamlar, bu eit doru yalan sulamalarla hayatlarn kaybetmilerdir. Koruduklar zevattan ilk tekmeyi yiyenlerde onlar olmutur. Bunlara kar kan kimseler olmutur. Mesel bir Mustafa Paa; ok muktesit bir kimse idiki, Saray adamlarna adet verilmesi art haline gelmi olan hediyeleri, verdirmemekle itham edilerek, ldrlmesine sebeb olan haller arasnda gemitir. imdi; byle fharn olunmu bir Mustafa Paa'nn, Nevruz gnnde sara-verdii hediyelere bir bakalm ve greceiz ki pek byk-saylan servetleri glgede brakan hediyeler, yine de ada-rnm idamn nleyememi. Tarihi Nima'nn cmlelerine hi dokunmadan yer verelim: "bir semend (besili) ve iki gabrilon at ki, nn dn-va'da nziri bulunmaz. Serapa cevahir ile arasta zehebeh-maddan mamul, raht ve rikb ve gaddare ve topuz vesir zerdz besat ile mzeyen idi. ir ecnas; tuhaf ve taraifi g-nagnden ve boalardan maada bir arbedeh, yz keselik flori ve kuru gnderdi. Valide hazretlerine yirmi keselik peke irsaledip, Darssaade Aasna ve ir uzmay musahibine ve Silahdar Aa'ya ve gedik sahiplerine, bir habbe gndermedi. Bunlar vzerai slifeden iyd nevruz ve ir meva-siminde mstevfi hediye vede kese kese atiyeler almaa almlard. Veziri cedideden, bu vz' edidi mahede ettiklerinde, akllar perian ve bununla hlimiz nice olacakdr diye, tefekkrde

kaldlar." Yukarda metinde hediyeleri kstladn, miktarda indirim yapmakla beraber, allm nice kimselere bu seferinde hediye gndermeme yolunu tercih eden sadrazam bir Mustafa Paa ile alakal daldklar tefekkr dnyasndan, abuk ktlar. Bu yeni sadrazam iki ay gememitiki, sarayn mahsusai idam odasnda hayat izale olundu. Sarayn kapsna cesedi atld. Saray mensuplar, b-ir Paa gerek anadolu gerekse rumeli taraflarnda bir ka belde kaybetseydi, birka yzbin kiinin helakine sebeb olsayd bu kadar dman olmazlard. Ancak uygulamalar direk kendilerinin menfaatine zarar irdiinden ylece galeyan gsterdiler ki, alr! Para Ve Vkela Toplants Gnmzde yni parlamenter demokrasi dneminde, ahali ve basnn hilafsz ittifak ettii bir husus vardrki, bu husus meclisi oluturan mebuslarn, menfaatleri umumiyesine dir ilerde gsterdikleri ittihad ve aculiyeti sergilemi, olmalarnn tesbitidir. be dakikalk oturumlarla getirilmi teklifi kanuniletirmeleri hayranlk uyandrmtr! te bunlara benzemelerini tesbit ettiimiz, tarihi bir toplanty anlatalm: "Melek Ahmed Paann sadareti esnasnda, para temini iin aranmas gereken yollarn bulunmas mzakeresinin divnda yaplmas kararlat. Yaplmaya balanan mzakereler esnasnda vezirlere aid has'larn hzineye alnmas ileri srlm. Vezirler hemen buna itiraz etmi. Kenan Paa, Bekta Aa'ya zetleyerek, unlar sylemi: <Yenieri mevacibi (maa) yzbin kurula kapanrken, sekizyzbin kuru alrsnz. yzbin'in st yannzda kalyor. Bunlar alanlarsa askerin ulufesine imdad etmelidirler. Yoksa vezirlerde, yirmier, otuzar keselik has'ndan bir ey olmaz. Bu kadar iolan ve et-ba ve ayali a ve plakm brakalm?" Dikkat buyurulursa Bekta Aa'ya kar azn aan Kenan Paa, yenieri ulufesindeki yolsuzluu Divan'da dile getirmesine ramen bu iin zerine fazla gidilmedii grlyor. Trkiyenin 54. cumhuriyet hkmeti, Prof. Dr. Necmeddn Erbakan'n babakanlnda Refah partisi ile Doru Yol partisi arasnda teekkl etmiti. lkenin akl banda her vatandann lanetledii PKK ile mcadele edilmekteydi. Memleketin nemli ekonomik kanamaya maruz kalmasnda bu vakann tesiri pek akt. Silahl kuvvetler tek re olarak grlen, silahl mcadele metoduyla ve sabrla bu yangn, fecii olaylar ortadan kaldrmaya alyordu. Tabiiki, byle bir mcadelenin ne kadar pahalya ml olduu izahtan varestedir. Memleketin son onbe senesinde tanzim olunan btesine tfu nazar ettiinizde, sene be sene ayrlan tahsisatn ykselirini mahede ederiz. te bahse konu RefahYol kabinesi-ir. Mlive Nzn AbdIIatif ener, ciheti askeriyenin tahsisat talebini, elinizdekini kullann bitmeden biz takviye edeceiz mealinde bir cevap verdiinden gerek, kendisi gerek hkmetin bavekili Necmeddin Erbakan ile ordu st kademesi arasnda buzlu havalar esmee balad. Devrin genel kur-

maybakan orgeneral smail Hakk Karaday, alt kademede komutanlarn askeri hiyerariyi hie sayarak, bavekil ve kabine ylerine tariz ve dokundurmalara, ya aciz kaldndan ya da parayla ilgili tahsis meselesinden krgn olarak, yaplanlara gzn kapamas, 1660'lardaki divan toplantsnn ulufe kavgasnn tekrar gibi geldi bize. Kenan Paa'nn io-lanlar kasd ile syledii, aslnda devleti liyenin devlet adam yetitirme mekanizmasnda yer alan seme genlerdir. Bu i olanlar messesesi, skender elebi'yi Sokullulan yetitirip devlet adamlarnn byklerinden klmay becermi messesedir. Tabiiki sosyoloji ilminin denenmi sonularndan bulunan bir kuruluun, douu, olgunlamas, kanksanarak kalitesinin dmesi deimez kaidesinden kaynaklandndan bu messesede kendini bu kaidenin dnda tutamamtr. D Politikada Davranlarmz Kendi lkemizde kendi yamzla kavrulmaktayken hariciyenin vaziyetine gz attmzda orada da dnya devletleri tarznn uyguladna muvazi gitmediimiz kendini belirtir. Mesel devletler aras nezaket ve terbiye kurallarna riayet birinci vazifeyken, nezdimizde bulunan elilerin masuniyetlerini salamamz gerekirken tam tersine, Venedik elisine bal olduu hkmetten gelen resmi evrak msadere edilir, devletinin kendi sefirine yapt emir ve tavsiyeleri, elinin ithamnda sebeb sayarak Rumelihisar iinde mahpus tuttular. Sefaretin tercmanlarn bu ithamlarla boup denize atma, ilemini gerekletirdiler. Sefirin lkesine dnmesine msaade etmiyorlard. Buna mukabil sefir de, bo durmayp eitli ileri bitirmekteydi. Mesel, donanmann gecikmesini temin iin heyeti vkelda rveti yedirecek birini bulabiliyordu. Demek ki; savamakta olduumuz lkelerin elilerini, taht tevkif altnda bulundurmann maksad bu rnekte az ok kendini gsteriyordu. Kad ile Konsolos Bir ngiliz tccar ile ngiliz Konsolos arasnda ihtilaf karak tccarn Kad Efendiye mracaat gerekmi. Kad alm davann muhatab olarak, ngiliz konsolosunu celble mahkemeye davet etmi. Kad konsolos'un nne koyduu ahitnameye bakmasna bakm da, orada ikiyzbin akay geerse dava ingiltere de grlr maddesine nem vermiyerek, davaya ryet etmek istedii iin, kon-solos'a: "eriata senin itimadn yok mu? eklinde hitab ile bu husustaki davran ile davaya bakmakta ki srarn ortaya koymu. Konsolos ise, meselenin yle olmadn, devletinin talimat ve ahitnamenin tanzimine bakarm, baka eye itimat etmem dediinde iin boyutlar alm yrm. Kad ise; bu kfir eriat Muhammediye'yi tahkir etti diyerek vaziyeti dallandrp, budaklandrm. Vaka stanbul'a aksetmi. Bir ok isnatlar eklenerek vakann eyhlislmlk kapsnda grlmesini taleb etmi. eyhlislm Bahai Efendi de, sadnazama yazm. Melek Ahmed Paa iin rkln grr grmez zerine almaktan imtina etmi, tekrar eyhlislmn ryetine sevketmi. Sadrazamn bu davrannda maksad, mft efendiyi bir pot kra mecbur brakarak bylecede

azlini salamakt. Ama bunun sonunda ngiltere gibi bir devletin dmanln celbeder, lkeyi badirelere sokarz diye esas hususlar hi akllarna getirmediler. eyhlislm Behaii efendi nezdine getirtir eliyi ve eriat hacnda zmir Konsolosu'nun yapt hakaretten tarziye ermesini ve konsolosun memuriyetine son verilmesini taleb eder. Ancak sefir, iin esasndan haberdar olduu iin bu talebe pekde nem vermez. Mft efendiye: souk bir edayla; "konsolosu kralm tyin etmitir. Onu bu vazifeden azle muktedir deilim" Cevabn verir. Beha efendi; byk bir hiddetle: "Bre dinsiz mel'n! Siz neye gvenirsiniz de devaml din ve devlete hiyanet etmekten geri durmazsnz? Venedik Kfirine gemiler ve imdad vermee devam edersiniz? Bunu biz bilmiyormu sanrsn? szleriyle hitab eder. "ngiliz sefiri: "Biz ticareti severiz. Kirayla bizden kim gemi istese veririz. Siz isteseniz size de veririz. Bundan dolay antlamamz bozulmu olmaz." Dediinde, Behaii efendi "Gtrn u me-ln'u Paaya hapseylesin. terbiyesini versin" Der. Sefir'in c > vab: "Sen beni hapsetmeye kadir deilsin! Buna memur bile olamazsn." olur. Behaii efendi sinirinin son hududuna geldiinden, barr: "Bre kaldrn u melunu!" Hizmetkrlar, aldklar emir icab sille, tokat sefir'i dar karp, ahra hapsettiler. in vard kerte her yerden duyulur. Devlet ricali tela kaplr. Derhal Kahya Bey'in hanesinde bir toplant tertip edilir. Sefir'i hemen serbest brakmas iin, Sar Ktip ele-bi'yi mft efendiye gnderirler. Mft Behaii efendi bu seferde efaati olanlara kzar. Vazifeleri olmayan ilere karm olmalarnn yanl olduunu ileri srer. Sari Ktipde; aslnda mnafk tabiatl Kahya Bey dalkavuklarndan biriydi. Mft efendinin kendisine sylediklerini geri dnp nakleder, b seferde, Aalar kzarlar ve sadrazama hi bavurmadan, saray kapsna varp mracaatta bulunurlar. Beha efendinin Gedilmesini, Karaelebizde'nin eyhlislm nasbedilmesi-n> istidaya, cesaret ederler. Ancak bu istek saraya ulatnda Sultan 4. Mehmed'in Validesi Hatice Turhan Valide Sul-ta~, padiah olunun hemen yanndayd. Talebi renen Turhan Sultan, padiaha dnerek: Aziz efendi bizim katilimizdir! Devletimizin dmandr, bu istek kabul edilemez. eklinde mtalaa serdeder. Bu cevap Aalara ulam ancak fazla nem atfetmeyen Aa'lar, Mahpeyker Ksem Valide Sultan'in kapsn alarlar. Burada taleb yerine getirilir. Hemen eyhlislm yaplr. Eski eyhlislmn hrpalad eli bulunduu ahrdan tahliye edilir. Mkte seven kimseler; bu tyin mnasebetiyle u tarihi drrler "balyos mftsdr Abdlaziz" diyerek h. 1061 tarihini tesbit etmeyi baarrlar. Bunlarn arasnda mnafk tipli Sar Ktip'de bulunmaktayd. Khya Bey'in yardmna erid-inden babli'ye memur klnmt. Divan toplantlarnda ktiplik vazifesi grerek hayatn kazanmaktayd. Bir gn divan toplantsndan ikpda gelen Sar Ktibe terif nerden sorusu tevcih olunduunda, cevab pek enterasand: Esir pazarndan! Bu trifden Dvn Hmayun olduunu anlamayan yoktu. Artk lkede gelinen nokta; ne saraya, ne padiaha, nede ulemaya, htt dini Muhammedi'ye dhi eski hrmet kalmamasyd. Bahse konu Sar Ktib, gnn birinde Khya Bey'in odasnda Kazasker yannda

olduu halde demitiki: "Geengn iddetli bir stmaya tutuldum. Titremeden hlim yaman oldu. Sonra yanmaa baladm. la yaptrdm bir hoca'ya okuttum. Kr etmedi. Sonra hatrma geldi. Sitmayda geirirse eytana Anadolu Kadaskeri'nin gnahlarn adayacam syledim. O anda stma kesildi. Bir daha da gelmedi. Hazr bulunanlardan birinin, niin Anadolu Kazaskerinin gnahlarn adayp, Rumeli kazaskerininkini adamadn sordu. Rumeli kazaskerinin gnahlarn o kadar ehemmiyetsiz eye feda edemem. Onlar taun gibi, gazab padiahi gibi byk bellara saklyorum. Yukarya aldmz gibi son derece irkin herzeler sylenir, iin kts kadasker efendiler bu nktelere benzer yavelerin tesiriyle kahkahalarla glerlerdi. Melek Ahmed Paa'nn devrinde otuzbin kiiye kadar verilmekte bulunan sadakalar kesildi. Ksem Valide Sultan bu sadakalarn verilmesi ptalinden korktu. Otuzbin insann geimini salamakta olan bu yardm, nice problemler dourur endiesi tayan hassas bir kimsenin tavrn sergiledi. Bu fakirlerin beddualar asuman tutar ve milletin bana bel olarak iner diye, San Ktib'e ikazda bulundu. Sar Ktip se: "Be canm Sultanm, bunca kale ve toprak hangi mollann, hangi eyhin ve derviin duasyla fetholunmutur? O kaleleri fetheden, kffra kl alan hep Serho brahim, Tiryaki Hasan, Deli Hseyin gibi falan filan aalar ve Paalardr. Kendilerini bilmez sefillerin dualarndan bir ey kmaz" cevabn verdi. Belkide bu sze i'tiraz yeterli tonda yapmayan Ksem Valide belkide hayatnn hatasn ilemi oluyordu. Sar K-tip'den dinledii bu herzeler deil mslmanlkta dier semavi dinler nezdinde dahi ar mesuliyet gerektiren ifadelerdi. Hakszlk karsnda susmak Ksem Vlide'nin yapaca ilerden olmamakla beraber, naslsa bu ifadedeki kstahlk ve bidinlik artm olabilir merhumeyi.. Padiahn Mukavemeti ayram gnleri ve gecelerinde adet olmutur ki padiahlarn Has Oda takmnn ortaya serdii eitli oyunlar seyretmesi. Htt bu oyunlar pek beendiklerinden, sabaha kadar aralarnda kaldklar olmutur. Bulu ann yaklat senelerde 4. Mehmed bu elencelerde sabaha kadar kalmak arzusu izhar etmisede, mni olmular. Bu mni olu Hadm Reyhan Aa'dan gelmiti ve bu durumu Reyhan Aa; mehur mverrih Nima'ya yle nakleder: "Padiahmz henz bir ahbaz emi duhte ve gazanfer ikr niyamuhtedir (?) Bizim (yni harem aalarnn) zabtmza meluf olmala henz tarikai zevki (zevk yolunu) ve inbisat (genileme) bilmez. Has odallar vesair aalar beyninde (arasnda) haseni eda ve melhati (yz gzellii) likaya mlik sabi l vecih a-alar vardrki, taatleri ayinei snii rabbani ekli ve suretleri numne srr tenasb ruhaniyyettir. Ol makulelerin zt p-kizelerine incizab mveddet ve lfet ve sohbetlerine meyi! ve muhabbeti devai tabiyyeden vesim nfus zekiyeden olduunda niza yoktur. Padiah masum bu gece darda kalp, inirah ve srr ile onlarn dilfirabna hareket ve sekinet-lerine ferifte olup baz

akllsndan gafletten ikaz edici szler iitip, reid ve sedad erbabndan birini mukarrebi has edicek olursa, tyin olur. Zira sohbet messirdir ve tabiat arkadr" Deyimi zerine Kzlaraas Bayram Aa, padiah ieriye davet etti. Elen-mekde olan padiah, bu daveti red etti. Turhan Valide tarafndan Aa davetini tekrarlad. Ancak bu da, kr etmedi. Sonunda Ksem Vlidesultann emri olduu bildirilincede akar sular durdu padiah itaate geti. Devlet ilerinin ileri gelenleri bu gnk deyimle mstear, brokrat, valiler ila.. Padiaha, drst, namuslu cesur ve ibilecek sadrazam bulma frsat brakmyorlard. te yukarda saydklarmza yakn kratta bir sadrazam olan Tarhuncu Ahmed Paann akbeti hakknda, byle sadrazamlar istemeyen gurubun insanlar, sadaretten dmesi mnasebetiyle yaplmas gerekenleri kararlatran bir toplant yaptlar. rnek olarak takdim etmekteyiz: "..Bu vezir btn ilerde padiaha yarayacak ekilde gayret gsterdi bizlerin menfaatlerini hep askda brakt, lkenin gelir ve gideri, durumu malumdur. Bunun yerine geecek vezir hepimizin hatrna riayet ederse yine bir i gremeyip Ahmed Paann sadakatle hizmet ettii ortaya kar. imdi bu sa kurtulursa (yni Tarhuncu Ahmed Paa ldrlmezse) yeniden dahada selahiyetle greve getirilir, bylece o da bizden adamakll intikam alr. Yaplacak i bu adam hakknda idam karan verdirecek bir vukuatla padiah ikna edelim, bylece de bunun tize verdii korku artk bitsin. Yakaladmz bu frsat bir daha ele gemeyebilir. imdi padiah buna muberdir, bundan istifadeyle ii tamamlatalm, kaydn grdrelim." Trnak iinde sadeletirerek alntladmz mezkr yaz, Mizanc Murad bey tarafndan, Ebul Faruk adl tarihine 6. c. sh. 178'e, Nima tarihinin 5. cildinin 296. sh. inden alnm. Baknz; 1998 senesi aralk ay sonlarnda bu satrlar yazarken, lkede konuulan nemli hususa ne kadar benzer bir alnt yapacam. nk Trkiye; devletini kuatm resmi ve gayri resmi eteleri konumakta ve vakit geirmekte. Yukarda Osmanl devlet ileri gelenlerinin, mzu! sadrazam hakknda takip edecekleri politikay kararlatrma hususun daki toplanty almtk. 1910!da baslan tarihinde Murad beyin yorumunu, noktasn virgln deitirmeden ahntlya-hmda tarihin tekerrrden ibaret olduuna bir daha nazar edelim! "Devleti muazzamai Osmaniyann mteddid olan esbab inkraz iinde, i bu ete hesaplar dahi, bycek bir mevki tutmutur! Fenas da u haset ve meskeneti medeni-yenin henz sahai Osmaniyeden zail olamamasdr." Hemen stteki paragrafda geen "henz" kelimesi, Mizanc Murad bey'in eserinin yaymland zaman dilimini iaret ettiini de gz nne alrsak, ete ilerinin en az asrlk boyutunu yakalam oluruz. Aalarn Ortadan Kaldrlmas Aalarn tenkil olunmas, phesizki devlet zerinde yaplmas gereken ameliyenin byk nem tayan vakalarndan-dr. Yalnz bu tenkilin, yni ortadan kaldrlmalarn temin eden habere gemeden, Ksem Valide Sultan'n,

ehid edili olayna gelelim. Ksem Vlidesultan vefatndan sonra o devri yaayan ve daha sonraki dnemleri idrak eden m'minler tarafndan ehid vde diye anla gelmitir. Bu incelie bakarak, vcudu yni varl devletin ihtiyac olan bir hanmdr dersek, doruyu tesbite varm oluruz. Dnya'nn en byk devletleri arasnda bulunan Osmanl padiahlarnn devleti, tabiiki frtna gibi geen hadiselerle daima kar karya gelmitir. Ksem Sultann ldrlmesine sebeb olan mcadele, gerekten bir iktidar mcadelesidir ve Ksem Valide bu mcadele de iktidar kaybetme iini, mrn tamamlayarak karlamtr. Valide Ksem Sultan'n ahaliyi kendine balayan tarafn ortaya serelim ve ahalinin esasda neye nem verdiini ortaya koyalm. Ksem Sultan'n, stanbul'da, Mekke'de, Medine'de hayrlara yol aacak vakflar doluydu. Camilere, hnlara, Seyyidlerle, fukaralara yardm hi eksiimemitir. Ramazan ve aylar, bayramn hususiyetine byk nem atfettii iin, bu gnlerini tebdili kyafet her tarafa koturarak geirirdi. Yardmlar birbirini takip eden seller gibi olurdu. Borlar yznden hapiste yatanlarn borlarn der ve bulunduklar hapishanelerden, halas ederdi. Fakirlerin kzlarnn eyizlerini yapard. ehadeti sonunda odas aranm epeyi serveti ortaya kmsa da, imdiki stanbul niversitesinin, Bakrclar tarafndaki kaps nnden Sultanhamamna inen yokuun sonlarna doru sol koldaki Byk Valde Han'da bulunan hazinesinde yirmi sandk dolusu altun kmt. Be has' bulunan Valide Sultann senelik geliri ikiyzbin altn aar denmitir. 2003 itibaryla 26 trilyon eder. Ksem Sultan ile Turhan Sultan arasnda meydana gelen saltanat rekabeti diye adlandrmaya kalktmz mcadele asln da, devletin bekasn temin mcadelesi-nide hizdir. Bir kere Sultan brahim'in ocuk sahibi olup, hanedana erkek vris kazandrmasn beklerken ne skntlar ektiklerini, hatrladklarndan ehzadelere dokunmamlard. Turhan Sultan ve Ksem Mahpeyker sultan takm diye ayn-san devlet adamlaryla saray ahalisi, adet lkenin ikiye blnmesini salamlard. Ne ac bir marifet! Ksem Valide sultan ile Turhan Valide arasndaki gizli rekabet, stanbul esnafnn ayaa kalkmas ile su yzne kt. Kyam karsnda padiahn annesi Turhan Vlidesultan buldu. Ne istediklerini sordu, kryamclara: "Ne istiyorsunuz?" Verilen cevab tereddtsz kabul etmesini padiah oluna tavsiye etmi. Buna karlk; Ksem Sultan, Kara avu'u sadarete getirmek icab ettiini ileri srdysede, Kara avu korkak bir davranla istemedi. Sadrazamn azline engel olamad gibi, Siyavu Paann sadaretinede mni olamamasna ramen kendini yenilmi saymad. Bu arada da, kellesi istenen baz aalarn kellelerini kurtarmay baard. Halbuki padiah olsun, Turhan Valide olsun bu Aalarn izalesir.e msaade etmilerdi. Bunun yaplmamasnn neticesinin vahim olacan syleyerek, Siyavu Paann tarafna yanad. Ancak bu yanama bir taktik idi. nk Siyavu Paann kafasndaki tasan aalarn izalesine dnkt. Halbuki; Ksem-valide Aalarn kurtulmasn hedeflemiti. Ksem Valide bu hllerden pek mteessirdi. Siyasi iktidarn elinden uurmak zere olduu hissine kapld. Byle yapldnda

nankrlk yaplm olaca kanaatine kaptrd kendini. Mcadele etmee karar verdi ve kullanaca silah seti. Bu silah kullanmaktaki meruiyyeti, hi kaale almad ve Borjiya ailesinin me'urn silah zehirdi setii ara. Masum padiah, ocuk padiah 4. Mehmed'i, bir babaanne olarak zehirleme karar almasn yorumlamak kabil deildir. Buna karlk devletin li menfaatleri bahanesiyle ald karar, bize gre iyi bir nn'minenin eytan'n oyunca olmasna pek ak bir misaldir, diye dnyorum. Sultan 4. Mehmed Valide Ksem Sultan'n zehiriyle ecel erbetini iince onun yerinede Saliha Dilaub Sultanhanmdan doan ehzade Sleyman tahta geecekti. Saf ve hrstan azade bir hanm olan Sleyman'n annesinin yerine Ksem Valide devlet zerindeki gcn devam ettireceini tasarlyordu. Bunun gereklemesi artlan epeyice kolayd. nk aa yukar saray hizmetlilerinin ok ok byk ksm Ksem Valideye kr krne bal kimselerden mteekkildi. Bostancba, Kilerciba, Silahdar, Hasodaba, mam gibi zevat bunlarn arasndayd. Bunlarn saray'a giri ve klar haberlemeyi temin asndan pek mhim ilev tamaktayd. Bunlardan Kilerci erknndan Helvacba veys Aa, Ksem Validenin talimatyla iki kavanoz zehirli erbet hazrlad. Bu erbeti Sultan 4. Mehmed tarafndan iilmesini temin iini zerine almt. Bu hazrlklarn mavereleri, Ksem Sul-tan'n diresinde yaplyordu. Valide sultann bakapolan ve bir iki kalfa yaplacak iler hususunda bilgi sahiblerinden-di. Valide Ksem Sultan'n diresi mensuplarndan Meleki Kalfa byle bir tasavvur zerine insani hislerinin stn gelmesi mnasebetiyle, Hatice Turhan Sultann yanna kotu ve olan biteni birbir anlatt. Kendisinin ele verilmemesini de, rica eyledi. Bu ricas tabiiki kabul olundu. Turhan Valide sultan, dire halkndan zn Sleyman Aa, Reyhan ve brahim ve smail aalarla meveret eylediler. i bytp, ortaya kmadan gizli bir ayia halinde yaydlar. veys Aa bunu duyar duymaz, saraydan firar yeledi. Buda gstermektey-diki, ihbar aslsz deil, kesin darbeyi vuracak kii selmeti firarda bulmutu. Ksem Valide Sultan yaplan kar hamleyle oyunun szdn anlar anlamaz, yapmamas lzm gelen bir eyi yapt. Aalara haber gndererek mahv edileceklerinin vakti gelmek zere olduu bilgisini aktard. Yaplacak tek iin saraya baskn vererek, Sleyman, Reyhan brahim ve smail aalarn ldrlmesi, padiah taht'tan indirip, ehzade Sleyman' boalan tahta oturtmakt. Saran baz kaplarnn o gece ak braklacan, geldikleri tak-Hirde Bostancba ve baz aalarn bu kaplardan gelenlerin nne derek yaplacaklar gstermeleri salanmt. Bu haber zerine aalar toplandlar. Bekta Aa'nn israryla sa-rava gnderdikleri bir pusulada Turhan Sultann aalarndan bilinen drt kiinin kellelerini taleb ettiler. Yaptklar hesaplara gre phesizki kabul edilmeyecek bu taleb, bunlarn akam ak braklacak kapdan, saraya girmelerine bahane olacakt. Aalarn bu istei saraya geldiinde, yaplacak fesadn, aa kaps tarafndan da benimsenmi olduu bylece anlald ve bu haberleme sadece Ksem Valide tarafndan yaplabilecek

ilerden olduuda katiyyet kesbetti. Kendisine kimlerin yardmc olacan tesbit iin, CJzun Sleyman Aa, saray dna istihbarat eleman gnderdi. Kaplarn hangilerinin ak braklacandan, kimlerin ite ve dta rol alacan tamamen rendii grld gelen rapordan. CJzun Sleyman Aa, cesur, gz pek ve lakab gibi bir haylice uzun boylu bir zenci idi. Gereken btn tedbirleri ald. Kaplar kapattrp, arkalarna emin olduu kimseleri koydu. Kar tarafn bata bostancba olduu halde btn adamlarn gzhapsine aldrd. phelendikleri biri olduunda ldrebilecekleri hususunda kati emirler verdi. Saraydaki eli silah tutanlar blk blk etrafna toplayarak, ekmeini yedikleri padiahn hayatna kasdedldiini bunu nlemekle hem vazifelerini yapm, hem de yediklerini hakketmi olacaklard. Ancak burada "harp hiledir" peygamberi sznn gereindenmi gibi, bir yalan uydurdu Sleyman Aa. Bu yalan; padiahn ldrlmesinden sonra Ksem Sultann, Bekta Aa'ya varaca-n ve taht Osmaniye Bekta'n geeceini sylediki bu irkin Valan, saray ehlinin byle hususun gereklememesinde 9ayrete gelmelerine salad grld. Sarayda yats namaz sonrasnda banmalar balad. Gryormusunuz? Ksem Valide padiah ldttrecek, kendisi Bekta Aa ile nikhlanp, li Sultana padiah olacakm Bekta, feryatlar halinde duyulur oldu. Bu seslenmeleri duyan Hasodaba nasihat edecek olduysa da, zn Sleyman Aa'nn bir iaretiyle para para edildi. Ok yaydan kmt bu olayla. Artk kalabalk Ksem Sultan'n dairesine yolland. Hadmaalar yanlarndaki yine hadm hizmetilerle kar koymak istedilerse de, hasodabana yaplan onlarda buldu, para para edildiler. Bu grlt Ksem Valideyi sevindirdi. Geldinizmi diye kapya yanap sesledi, zn Sleyman Aa; beli, geldik, dediinde Valide Sultan bu sesin kime aid olduunu hemen bildi ve derhal firar etti. snd yer bir dolap iiydi. Yorganlarn arasnda saklanmay yeledi. Gelenler, byk valideyi isteriz diye baryorlarken biraz yalca bir kadn kt: Byk Valide benim. Ne istiyorsunuz? Diye seslendi. Sleyman Aa bu bir fedakr, kendini feda ediyor, dediinde kolundan tuttuklar gibi bir kenara frlattlar kadn. Buna ne olursa olsun alk tutmak gerekir sanyorum. Dnya'da vefa ile sadakat takdire deer haslettendir. Dairenin her tarafn arayanlar sonunda Ksem valideyi buldular. Perdenin kaytann boazna doladlar ve ekerek bomay becerdiler. Kuvvetli bir kimse olan valide sultan her tarafndan kanlar akarak vefat etti. Bu kanl vaka 1061/ramazan olan 1651/austos aynda vukubulmutu. Baz tarihler Ksem Valde'yi bulan ve ldrenin Kuu Mehmed adl biri olduunu rivayet ederler. Tabii bu arada Validenin diresinin ve orada bulunan servetinin yama edildiini beyana gerek yoktur. Aalan senelerce oyalamay baaran ve bu baars ile bize gre devleti Osmaniye'ye hizmet etmi bulunan Valide Sultan'n ehadetinden sonra devlet ve millet zerinde her istedikleri havay estiren Aalar saltanatnn nasl sona erdiri-lip, banda bulunanlarn yok ediliini anlatmaya gayret edelim. Ksem Sultan'n katledildii gece saray'da yaanacak vaziyetlerden habersiz

olan sadrazam o gece konana iftar vermek zere davetli misafirlerinin arasna, iki kazaskeri'de armt. Orularn dualarla bozulduu iftar esnasnda, yenieri Aalarndan Samsoncu mer Aa konaa gelmi gerek sadrazam Siyavu Paa ile iki kazaskeri Aakapsna davet etmiti. Kazasker efendiler bu davete hemen koarak icabet ettiler. Sadrazam Siyavu Paa ise, davet sebebini sorduunda tatmin edici bir cevaba nail olamad. Bunun zerine gitmekten istinkf etti. Yenieriler bu srada ulema takmn] da, Aa kapsna davet etmiler, bunlardan eyhlislm Abdaziz, Nakibleraf Zeyrekzde, dier kazaskerler, sarayn davetine bir ka gn nce gitmedikleri halde, Aa kapsndan gelen arya gittiler. nk iktidarn Aalarda olduunu biliyorlard. ktidara destek oluyorlard, hakk'a tercman olacaklarna! buna karlk temkin seven Hocazde Ebu Sid gibi baz ulema ne saray davetine ne de Aakaps davetine icabet etmeyip, birer mazeretle ii geitirmeyi bildiler. Bunun bir mnas vardr ki; eriat kuvvet karsnda hkim klmas gereken limler, ilimleriyle amil olmadklarnn gerei, imtihan kaybediyorlard. Halbuki; bni Kemller, Ebussudlar veya onlar gerekten l alan ulema byle yapmazlard. Onlar da byle yapsalard, eriat islmiye ve hikmetlerine mugayir davrana girmi olurlard. Bu daveti ne iin yaptn mer Aa'nn, sadrazama izah ettiini ve dediklerinin, Turhan Vlide'nin Aalarndan drt kiinin kellesini, yenieri aalarnn istemeleri ve bunun teminine lzm gelen ilemi yapmak zere olduunu rivayet ederler. Ancak bu rivayet doru olmasa gerek. nk; Aalar bu taleblerini gndzden yapmlar, buna *arlk Sleyman Aa kar tedbirleri almt. Siyavu Paa, Samsoncu mer Aa'y1 yanna alarak saray'a gider ve burada vaziyeti tetkik eder. Ksem Valide taraftar Bostancba Ali Aa bata olmak zere, bu hizbin taraftarn ldrtr. Sarayn her tarafn gzden geirdi. Yannda bulunan mer Aa bu durumlar grd. Sadrazamn maksad da, vaziyeti gren Aa, arkadalarnn yanna gittiinde her eyi olduu gibi nakletsin ve cesaretlerinin krlmasna, zemin hazrlasn taktiine varmakt. Sadrazam bir ok tedbir ald gibi, ulemay saraya davet etmeyi elzem buldu. Epeyi bir vakit getikten sonra bu davete gelen Kayseri eski Kad's Numan efendi oldu. Daha sonra Hocazde Mesud efendi, Blizde Mehmed efendiler geldi. Mft Aziz yni eyhlislm Abdlaziz efendi tercihini Aakapsna snmada kulland. ok gemedi ki, bu tercihe epeyi bir ulema mensubu da itirak etmi. Saraydaki toplant neticesinde alnan karan hayrla uygulamak zere yle aklamak mmknd:Aalar helak olunacak. Bu doru ve kahramanlk gerektiren kararn muharriki acaba kimdi? Kad Numan efendi ile Hocazde Mesud efendi en ak tarzdaki fikirleriyle temayz etmilerdir. Bunlarn zetle syledii i ancak Aalarn katledilmesiyle halledilir. Bunun baka bir hl ekli yoktur. Bu szler fikir bakmndan nem tamaktaysa da, esas olan bunu tatbik edebilmekti. Turhan Valide, Sadrazam Siyavu Paa, zn Sleyman Aa azimkar bir tutumla ie koyulmutu ancak unutulmamas gereken bir istinat vard ki, buda aalarn saltanat ve zlumlann-dan gna getirmi

stanbul ahalisi idi. Devlet ve millet ibirlii temin edilmi bir vaziyet ihdasna gelinmii. Bunu salayacak olan son hamle,'Hz" Peygamber (s. a. v) in Sanca erifini sarayn nne dikip, mmeti Mu-hammed'i altna toplamak ve mtegallibeye haddini bildirmekti. Seyfiye lmiye'nin hanetine Uruyor Ahalinin alan sancak' erif altna toplandn mahede eden ulema, birer bahane uydurarak, yenieri ocandan uzaklama yolunu seti. Saraya kapa atmann yolunu aramaya baladlar. Hi bir kurtulu midi olmayan Mft Abdlaziz efendi ile iki kazasker Aakapsndan ayrlmayp, onlarla ittifakta srar ettiler. Aalar tarafnda kald grlen, eyhlislm Abdlaziz efendi yerine Ebu Said efendi tyin olundu. Yalnz, burada karlalan bir durumu haber verelim: Saray davetine biraz ge gelen Ebu Said efendi'nin icabetinden mid kesildiinde, eyhlislaml Hanefi efendiye ve-miler, Rumeli Kad'l ise, Hocazde Mesud efendiye verilmiti. Sid efendi geldiinde, Hanefi efendi, mftikden alnp, Rumeli Kazaskerliine, Hocazde Anadhu Kazaskerliine, Mftlk de, Sid efendiye tevcih olundu. Her nekadar, limin byne riayet icabederse de, toplantya gelmede ar davranan Said efendi bu davrannn cezasn ekeceine mft yaplarak mkafatlandrlm oldu. Rtbei tenzile urayan Hanefi efendinin durumuna tahamml nefsi hususundan kolay olmasa gerek! . Nitekim; Hanefi efendi, kendisini mft yapan ferman, Hocazde ise Rumeli Kazaskerliine tayini belirten hatt geri vermekte biraz nz ve soukluk gstermilerdir. Bunu yaplan muamelenin neticesinden saymak gerekir. Blizde ise ilknce yaplan tayinde Rumeli Kazaskeri yaplmt. Sonraki dzeltme srasnda daha efdal durumda olan Rumeli Kazaskerliini Hocazde'ye brakp, Anadolu Kazaskerliine gsterdii feragatin ahsi kemlatla alakas olduu teslim olunmaldr. Blizde u szleri ile herkesin ve asrlar sonrada bizleri bile hayran brakan davran sergilemitir: "Biz; bu meclise mansb iin gelmedik. Tifei bgiye'nin cemiyetlerini defe ve zlumlann men iin geldik. Bana Kazaskerlik makam lzm deil Bir baka duacya verin" Demeyi bilmitir. Sancak erif Alyor Beri yandan kendi durumlarnn salamlndan emin olarak vaziyetin inkiafn takip ediyorlard. Ksem Vlide'nin ehidlii dhi yenierilerin hesabna yazlmt adet. Bu kendilerine olan gvenleri yeni bir hata yapmalarna sebeb oldu. leri tahkik etmeden padiahla ehzade Sleyman'n getirildiinin haberlerini bile yaydlar. Halbuki sarayn kaln duvarlar gerisinde cereyan edenler hi de onlarn umduu gibi netice vermemiti. Tabii bunlarn bu kadar pein hkm tamalarnn sebeblerinden biri, kazaskerler ile mft Abd-laziz

efendi'ninde onlarn yannda bulunmas idi. Az sonra yenieri aas Kara avu bata, yanlarndada kazaskerler olduu halde dier ileri gelen yenieriler, Etmeydanna doru yola ktlar. Zaferlerinin ganimetini almaya giden galibiyet sahibi kimselere benzemekteydiler. Meydana geldiklerinde Kara avu: binek tana karak toplanm yenieri ve bir takm ahaliye doru: Saraydaki musahib ve saray mensubla-rnn yaptklar nedir? Valide Sultan katletmiler. Bunlardan Valide Sultan'n kan istenmelidir! Dediinde; yenierilerin arasndan bir ses: Valide Sultan'n vrisi sen mi oldun? Sorusu, bir yenieri tarafndan seslendirildiine gre, aalar hatta basit yenieride bile ittihad olmadnn delili idi bu manidar soru. Bu anda da bir deiklik grlmeye baland. Yenieriler arasnda bulurari limler gurubundan bazlar alenen ve apak, sakin ve vekrane amlarla saflarn arasndan kp, saray cihetine yrmee balamlard. Bu ne demekti? Biz syleyelim; byk bir gururlan etrafa yldrm baklar frlatrlarken, hafif geride kalanlarn kulaklarna sanki gizli bir delikten fsldanan "Sancak- erif karlm" szleri bu semboln mmet, hatta yenieriler dahil toplum zerinde birlik getirici, vahdeti salayc gcn bilenlerdi saray tarafna doru yrmee meyledenler. Tabii bunlarn arasnda, Abdlaziz Efendi ile kazasker efendiler bulunmuyordu. nk onlar az-leddikleri haberini almlar, yerlerine yaplan tyinlerden haberdar olmulard. Bu gurubla artk beraber olmalar belki makamlarmz tekrar elde edebilirizin midiyle rabtalyd. Bir dier tarafda, geriden kopan ulemann yaptn bunlar da yapmasn diye, etraflarn skca sardran aalardan frsat bulamam olmalaryd! Ululemre taat Talebi le namaznn edasna yakn vakitte saray, ehrin eitli mahallerine mnadiler kard ve: Her kim jnslman ise Hazreti Raslullhn Sanca altna gelsin! llemr'e itaat etmiyenler, kar tarafda olanlar, Orta camideki (ehzadebai Camii) bagiler ile bir olanlar din ve devlet dmanlardrlar. ldrlmeleri iin fetva karlmtr. Bilindii gibi Kur'an h-kmlerindendirki, sizden olan emire itaatli olunuz diye fevkalade uyulmas gereken bir emir vardr. Bu emirin baa geme veya gemesini, grevini srdrmesini temin etmekte olan artlar; hadis, kyas ve icma anlay iinde birbirini kuvvetlendirir ekilde tesbit olunmutur. Bu artlara aid hususlarda eksii olmayan veya bu durucunu muhafaza ettirenlere itaat arttr. Mnadiler iln neticesinde vaziyeti duyan ahali olsun, aalarn yannda bulunan bir ok yenieri, mezkr "Ullemre taat" emri karsnda, bir saniye bile tereddt etmeden sanca Muhammedi'nin glgesine kotu. Sarayn baheleri koan halk ve askere dar gelmeye balad. imdiki Glhane parknn nnden darack bir sokak yoku olarak Topkap Saray istikametine kar, o sokan ismi Soukeme'dir. Kalabalk oradan, Ayasofya Camii arkasn, deniz tarafnda Ahrkap ve Cankurtaran civarn doldururken,

Sultanahmed Meydan ise lebaleb dolu bir haldeydi. Buna karlk Aalar ve etbalar bir avu kaldlar. Saraydan aalara gelen bir davet, ayak divanna gelmeleri eklinde idi. Ancak Kara avu: Bizden saraya gidecek yoktur. Bulunduumuz yerde kalacaz. Padiaha da, asi deiliz. Fakat stmze gelen olursa vurumaktan ekinmeyiz. Dedikten sonra klalarna ekildiler. Dardan gelenleri ieri almakla beraber dar kmak isteyenlere msaade olunmad. Enteresan bir bilgi geldi kou aalarndan birinden, bu haber, hi merak edilmesin. Dardan ieri gelmek isteyen kimse yok, buna karlk ieride kimse kalmad ki bunlarn kmalarn engelliyelim. Hepsi saray'n davetine kotular. Tercih Paraya Deil Sancaa Khya Bey karlat bu tehlikeli durumu altun sesleri ile kendi lehine evirebileceini dnerek, bir glmsedi. Arkasndan, hemen keseler dolusu altunu yanlarna getirtti ve toplanm bulunanlara keseleri gstererek: Altun isteyenler bize kosun. stemeyenler ise saraya gitsinler. eklinde bard. Khya Bey'in bu daveti boa kt. Bir kii dahi bu davete icabet etmedi. Herkes, sanca erifin altnda kalmay tercih etti. Gnmzde de, gneydou ve Krtlk hususunda dinin btnletirici vasfna mracaat olunsayd bu gaile asla by-mezdi. Hatt bir ara, uaklarla baz yeti kerimeler yazl matbu ktlarn atlmasn, o srada lkeyi ynetmekte olan Sleyman Demirel bakanlndaki DYP/DHP koalisyonuJnun babakan yardmcs Erdal nn, yaplan almalar liklie aykr davran olarak vasflandrm, mtereddit ortak Sleyman Demirel ve partisi DYP, koalisyon bozulmasn djye yaplana engel olmay kararlatrmtr. Devletin bu karardan beri bu olayda bir daha bu yola ba vurma imkn ele edilemeyerek yara bym, nice millet evldnn ehid olmasna, nice aile ocaklarnn kararmasna, adet yeniden bir dul kar neslini grmeye zemin hazrlanmtr. Neyse biz Sancan ortaya koyduu ileve bakarak; aknln biraz zerinden atmay beceren Khya bey'in akbetin korkusunu akla getirdiinin ispat olacak szlerini buraya alalm: T yzne Allah beln versin tamahkr arnavut! Bu iler hep senin taman yznden meydana geldi. Bize; mal lzm. Devlet yzevirirse biriktirdiimiz akalar, derdimize derman olur hemen servet toplayalm der idin. Bizi kendi hlimize koymadn. Hepimizi ifsad eyledin. Bizi batan kardn. Haydi bakalm bu miktar altun topladk. imdi onlar ile yapacan yap da grelim. Khya bey'in bu szleri Bekta Aa'nn zerine yryerek sylediini de ifde edelim tabii.. Khya bey'in szleri, toparlayc szlerden olmayp, kendilerini getirmi olduklar vehamet ve bunun mesullerinin birbirlerine girmek zere olduklarnn, birbirlerini sulamann kapsn aan ifadeler saymak gerekir nitekim Aalar yannda yer alan ve eskiden bunlar meth senalaryla hret bulan Ayasofya krs eyhi Veli efendiyi, Khyabey'in Bekta Aa'ya atan szlerini duyduktan sonra bu gruh yannda kalmann yanln anladndan bulunduu daireden stn silkeleye

silkeleye kt ve yrd. Bu vaziyeti de mahede eden Bekta Aa: Kuzgun suhte! Krklerimizi giyip, kese kese ak-alarmz alrken "Sizler devlete lzmsnz. nk din dev-'et sizin ile kaimdir" derdin. Artk rzgr dnd iin senin yannda da yaramaz m olduk? Diyerek, laf atmakdan kendi-ni alamad. Saraya Dnenlerin Karlan Nkip Zeyrekzde Abdurrahman efendi saraya dahil oldu ve pek souk ifadelerle dolu zr beyanlarnda bulunuyor, bylece de, bulunduu makama yakmayacak kertede biri olduunu gstermekteydi. Ama olsun kelleyi kurtarma savanda normal insanlar bu yola bavurabilirler. Ancak az bulunan fakat onur sahibi kimseler Zeyrekzde'nin tabasbusunu gstermezler. Her ne kadar yanhdan ayrlp, doruya komak herkesin yapmas gereken husussada tabasbus ve dalkavukluun gerei yoktur sanrm. lmin Zeyrekzde'nin ahsnda dt derekeye hid olan, Kazasker Kudsizde mhim saylacak derecede zarafet gsterdi, ilmi drlmeye allan yerden kurtarmak iin. Karlam bulunduu nezketin sayesinde idrak eden Abdurrahman efendi, huzura gitmeye yz olmadn anlyarak, konana kapand. Sabk eyhlislm Abdlaziz efendi Yenikap'ya indi ve orada bulunan bir kaya binerek Topkap Saray'nin Yal Kk cihetinden saraya girdi. Ayak Divannda bulunan padiah 4. Mehmed'e Abdlaziz efendinin saraya geldii haberi verildi. rade "Bostancba'nn yannda kalsun" eklinde kt. Bu iradeyi duyan, Abdlaziz efendinin lmn korkun sessizliini saken yaad desek hata etmi olmayz. Aalarn efaat Talebi ulemann yanlarndan ayrldklarn gren Aalar, ehza-deba Camiinde midsiz bir halde kalakaldlar. Kara avu eyhlislm Ebu Said efendiye bir tezkere yazarak, efaat etmesi dileklerini bildirdi. Kara avu eskiden beri Ebu Said efendi'ye tad saygsn izhar etmi bulunduundan, aralarnda hukuk ve sevgi balan kurulmutu. Khya bey'de ayn hukuk sahibi olduu (Jzun Sleyman Aa'ya bu minvalbir tezkere gnderdi. Ayrca son dnemlerde Khya bey iKi tarafl almaktayd. Grntde Bekta Aa ile aras kav-aal olmamakla beraber, zn Sleyman Aa vastasyla, Hatice Turhan Valide Sultana ubudiyetini sunabilme ansn kullanmt. Burada biraz dnecek olursak u nazariye ortaya atlabilir: merhume ehid Valide aalarn bir blmyle, Hatice Turhan Sultan, aalarn dier bir ksm ile gerek kendi iktidarlarn salamak iin gerekse devlet idaresinde inanlar noktasnda kimseleri destekleme grevini zerlerine almlar, bylece hanedan, niin biz tahta gemeyelim dncesini tayacaklarn tasallutundan korumu olmaktaydlar, dncesi makul bir izah grnyor bize.

Khya bey bu mracaatyla affa nail olamad. Artk ortaya ahali kmt \e ahali zorbalardan intikam almann zaman geldi anlayna srklenmitir artk. Cezalandrmada ki Anlay Yaplan zlumlardan bkan insanlar yaplacak ilemleri tartmaya baladklarnda intikam meselesi pek nemli bir husus oldu. zn Sleyman Aa ve sadrazam derhal infazlar yaplmasnn nemini ileri srerken, eyhlislm Ebu Sid efendi, u nazariye ile kar kmaktayd: "Yenierilerde, ulemda ve dier kimseler, sanca erifi atmz ve buna olan ballklar hasebiyle o taraf braktlar, bu tarafa iltihak ettiler. imdi biz infazlara balarsak, hayati tehlikeye maruz kaldklarn dnerek tekrar karya dnerler. Htt bu arada Yenieri Aalna Silahdar Aa'y nasbet-misiniz, bunu hemen geri ekin. Ocaklya kendinden aa tredir. Buna riayet gerekir yoksa bu yaplan nasbi hakaret olarak vasflandrabilirler. Bu olaylarn msebbibleri zorbalara dahi imdilik dokunmamak karar alalm." eklinde beyanda bulunur. Grld gibi, eyhlislmn gr, Hz. Ali (k.v) nin, Hz. Osman (r.a) in ehid edilmesinden sonraki vaziyete, dnp uygulamaya alt tedbirleri andrr, zn Sleyman Aa ve sadrazam Hz. Muaviye' (r.a) in gr olan katilleri hemen cezalamak hususudur. Ancak Hz. Ali (k.v) nin itihadn andrr tarz olan eyhlislm efendinin gr, karar altna alnr, o vecihle hareket edilir. Kara avu; Tamvar Valilii grevine yollanrken, Khya bey'i Bosna Vilayeti bekliyordu Bursa muhafzl ise Bekta Aa'ya verilmiti. Hemen vazifelerine gitme ferman da ellerine tututurulmutu. Khya bey, Kara avu derhal sur dna kmay gerekletirdiler. Khya bey'i yanna lzm olur diye, yzyirmi bin altun alm olduunu kaynaklar bahsediyor. Yzyrmibin altunu, bu gn Read lira adyla andmz altun ile karlatrp, servetinin deil de yannda bulundurmay dnd para miktarn hesaplayarak durumu idrak edelim! 120. 000 X 20. 000. 000=2. 400. 000. 000. 000 eder. Yazyla=ikitrilyondrtyzmilyar ederki, bu hesap, 1998 sene sonu altun fiyat gz nne alnarak yaplmtr. Grlyor ki, bu miktarda para toplamaya muvaffak olmu bir tek yenieri ileri geieni! Ne zenginlikmi veya ne yolsuzlukmu. lkemizde aa yukar bir ka fabrikas olan kiinin dahi byle bir net birikimi olabilsin. Bu izahlarn; lke insanna, iktisatlarn aratraca ve tamamen, objektif yaklamla izah etmesi gereken hususattandr, diyorum. Bu grevlere gnderme phesizki ieride comas muhtemel taraftarlardan ayrarak ve de ii soutarak sona erdirme siyaseti yatmaktayd. Hatt buna bir misl olarak; ehir dna kmay tercih eden Kara avu adrnda beklerken, sadrazamdan gelen bir tezkere ile, Kaptan deryala nasb olunduu bildirilir. Gelen mjdeciye ve sadrazama teekkr babnda nemli miktarda bahiler demitir. te yandan; Bekta Aa Bursa'ye gitmedi. stanbul'da saklanmay tercih etti.

CerrahPaa semti yaknnda bir ara-,-na srasnda ele geti. Srkleye, srkleye Topkap sarayna getirildi orda boularak ldrld. Kara avu'da pek qemedi sarayn davetine icabet etti. Burada baz sorulan cevapladktan sonra infaz gerekleti. Khya bey firar denedi. Ne varki Edirne de tutuldu. Yakaland andan itibaren son derece sakin ve itaatkr, abdest iin msaade istedi. Verdiler. Skunet iinde namaz kld. Bir eli ile sakaln yukar kaldrp, dier eli ile kemendi boynuna geirdi. Sktlar ve ruhunu teslim etti. Baz tarihilerin, Khya bey iin bu irkefe tesadfen karm olduuna dir beyanlar bulunmaktadr. stanbul ahalisinin Sancak erif altnda toplanarak son-landrd, yenieri aalan basks, gerek ehirde gerekse lkede bir hrriyet havas estirmisede, bu iklimi devaml klacak ibilir idareci azl frsatn msbet tarzda deerlendirilmesini engelledi. Bir bakma, klden kanrken, atee dlmt. Yenieri aalar gitmi, yerlerine harem'in hadma-alar gelmiti. Tarihler bu srada h. 28/ramazan/1061m. 15/eyll/1650 yln gstermekteydi. Anadolu Kyamlar Memleket idaresi merkezde rastlanan ihtilaf ve ekimelerden her zaman iin byk zarara duar olur ve olmutur-da. Buna karlk Osmanl devletinin bu dneminde, taht ehrinde yukardaki bilgilerini verdiimiz olaylar esnasnda, serhat komutanlar, kfirleri sktryor, bir ok baarlara n~za atyorlardki, buna karlk Anadolu'da zetleyerek vermeye alacamz basklar ve bu basklara kar kyamlar, lsyanlar zaman zaman kendini gsteriyordu. Bunlar bazen isyan neticelendirme kertesine gelindiinde ki gemi sayfa- zel bir ekilde verme lzumunu hissettiimiz skdar yaknlarnda amlca eteklerinde, Bulgurlu ve Dudullu semtlerinde devlet kuvvetleriyle yaplm olan sava en tesirli olandr. Ancak iin sonuna doru da birbirlerine dtkleri, bundan dolay da zlp, daldklarm gryoruz. phesiz ki, bu kyamlar merkezi bozukluun, itaraflara aksetmesinden olmakla birlikte bir ok sosyal sebeblere de dayanmaktayd. Misal olarak: er'i erifin en nemli hususiyeti, adil idarenin temini ve bunun devamn salamak yolundaki srardr. Adalet olmadnda artk devletin izmihlali yakn oiuf. Adaletsizlie duar olmu kimselerin haklarn aramalar meruiyet dahilinde olmaz ise, bir tuyan, bir isyan grntsne brnrse de, devletin otoritesine riayeten yaplacak kap aralama veya bu kapy aralamayan devlete ve devlet adamna herhalde bir mesuliyet terettp eder. te Grc Abdl-nebi harektnda divan'da mzakereler sonunda gelenlerin te'bit olunmas Abdlnebinin kafasnn kesilmesi fetvas karlmak istendi. Mft yni eyhlislam Abdrrahim efendi fetvay imzalad. Fakat Karaelebizde Abdlaziz efendi bu fetvaya itiraz etmekle birlikte, mzada vermedi, ulemann ou bu gre itiraketti. Fetva tekemml etmedi. Abdlaziz efendi itirazn u hususa istinat ediyordu. Bunlar ta nerelerden yola kmlar, kimsenin malna, canna ve rzna zarar vermeden, kendi masraflarn

kendileri grp, dersaadetin kapsna er'i erif davamz var, demekteler. Biz byle ey olmaz deyip, hayatlarna nasl kyabiliriz, davalarna ryet etmeden gryle pek hakl bir ikazda bulunmutur. in bu tarafyla Saray'a aksettiinde, oradan byle gre hak verir mtalaa geldii grlm, hatt sarayn da aalarn kurduu baskdan kurtulabilmek iin, Grc Nebi'ye mail olduklar hakknda tbirde bulunanlar olmutur. Tarihin bu dneminde tarikat ehli ile zahir ulemas arasnda cereyan eden ihtilaf bir kavgaya kadar gitmitir maalesef. lke insanmzn pek ou, bu mcadeleden habersizdir. nsan baz baz bu habersizlik daha m iyi yoksa diye dnmek mecburiyetinde kalyorsa da, menfur emeller besleyen, din ve millet dmanlarnn yazp sylediklerinden renecekleri vakalar, kendi milletinin kaynaklarndan salam bir ekilde renmek, dardan gelecek fitneye kar iyi bir silah yerine geer. Bundan dolay Ebul Faruk tarihinden bu blm zetlemeyi mnasip bulduk: "Dahili skntlarn kavgaya kadar uzand noktada zc cokunluklara tesadf olunur. te bu cokun vakalardan biri de zahir ulemas ile sofiler, yni ehli trik arasnda eskiden beri devam etmekte olan ihtilaflar, bunlara bal mnakaalar ne hikmetse nemli bir gaile hline geldi. Byle olmasnn sebebi stvani Mehmed efendi adl, am ehrinden stanbul'a geldii ileri srlen biriydi. am'da ilemi olduu bir cinayet mnasebetiyle stanbul'a iltica ettii ileri srlmse de, mekk kalmtr. Bu zt, ilim sahibi bir kimse olup, konumas da fevkalade beenilen biriymi. Ayasofya Camiindeki Somaki stn bu ztn vaaz ettiinde srtn dayad yermi. Kendisine stvani denmeside bu stn mnasebetiyle olduu rivayet olunmutur. Saraya yakn olan Ayasofya Camii cemaati saray men-sublarnn, bostanclarn, hasoda takmlar denen kiilerin, harem aalarnnda bulunduu bir cemaatti. stvani verdii vaazlar, konumasndaki akclkla bu cemaati kendine balamaya muvaffak oldu. Saray takm bir ara bu mthi vaizi saraya alp, byk salona bir krs kurdular. stvani vaazlarnn bir blmn de burada verdiinden, ad hnkr eyhliine karld. Bu hl ise, stvani'de bir yanla d-niesini getirdi. Bu yanl tasavvuf ve mensuplarna dil uzatp, tecavzkr ifadelerle satama yolunu tutmas oldu. Bu hususta da, Kur'an ve snneti salam bir zemin olarak kullanp saldrlar kendisi aleyhine oldu. Valide Sultan, haremaalar ve bir ok saray ileri gelenleri birer tarikatn mensubu olmalarndan bu szleri tutulmad. Ayrca stelik bahse konu Valide Sultan ve Aalar, Kurni Kerim hakikatlerinden haberdar kimselerdi. Sylenenlerin getirecei olumsuzluklar da hesaba katan idare, styani ve arkadalarn srgne yolladlar. Buna ramen mesele kapanmam, sadece iten ie yanmaa braklm oluyordu. Hakikaten Kprl Mehmed Paa dneminde baz iddet tedbirlerinin alnmasna kadar gitti. Sal eyh Sultan 4. Murad dneminde, padiahn emriyle ldrlen CJrmiye eyhi'nin

kardeinin olu eyh Mahmud adl kii, Sal eyh lakabyla bu kark devirde an ve hrete ermiti. Vaazlarnn dinleyicileri binlerce kiiyi buluyordu. Bu ilginin sebebini de Sal eyhin vaazlarnda dile getirilen hususlar, Osmanl devletinin iinde olduu bata siyasi skntlar olmak zere, gncel saylacak btn meselelere temas etmesiydi. te bu Sal eyh Mahmud'un vaazlarndan biri, stanbul ahalisini adet galeyana getirdi. eyh efendi unlar dillendiriyordu: "Devletin ve milletin bana gelen felketlerin arkas alnamyor. Bunlarn bylece devam bitmeyecek gibi grnyor nk tesir eden unsurlar izle edilmedike, ortaya kan eser ok edilemez." eyhin bu vurgulamas, valide sultanlarn devlet ilerine karmamalar gerektiine dnktr. Tabii bu ifadede en nde gelen hedef Ksem Mahpeyker Valide Sultan olmakla beraber, dierlerini de kapsad kesindi. Sal eyh'e gre; "..esasnda ecnebi ve ar mah olan sarayn mensuplarndan bir hanm, kazaen bir ehzadeye valide olmasyla ilerin bana gemeye frsat bulmu oluyor. Halbuki buna ne durumu ne de gemii uygunluk arzetmiyor ve arzetmezde. Dev-let ilerine yetersizlikleri nasebiyle kifayetsiz iktidarlarn sahibi oluyorlar. Muktedir olamayan iktidarlar lke ihtiyacn Karlayamaz bir idarenin msebbibi oluyorlar. Diyor ve tedavi olarak zm ise payitaht dndaki vazife sahiplerinin ileri gelenleriyle evlendirilip, elleri idareden ekilmeli Bu tedavi eklinin, irkinlii, tatbiki gayri mmknl, padiah ailesine, hele hele ayn zamanda halife sfat tayan padiahn Sultan Hanmlarnn byle bir muameleye muhatap klnmasn talep eden Sal eyh nce hastaneye yatrld, bilahire de yaknlar ile birlikte srgne gnderilmesi gerekleti. Bylecede millet; padiah ailesinin kendilerine bir emanet olduunu ve onlara sahiplenmek gerektiini idrak ne bu samala pirim vermedi. Teklif sahibini vatann baka bir kesinde inzivaya etme inceliini gsterdi. 1924'Ier Trkiye'sinde gecenin yarsnda bir kanunla 623 yl hizmetinde olduklar milleti ve topraklarn birer ferdi olan hanedan yelerinin vatan cda edilmelerini seyredenler, bu hanedann yd ellerde ektiklerinin (ok minik bir ksm hari olmakla) bignesi olarak yaamalar, 1658'lerdeki ced'lerinden insanlk asndan ne kadar geri dtklerini gsteren bir misal sayyorum. eyh efendi'nin srgn, alm mnakaa kaplarnn tamamnn kapanmasna kifayet etmedi. T ki, byk vezirazam Kprl Mehmed Paa'nn bu mnakaalar bitiren mdehalesine kadar devam etti. Kprller Devri Osmanl devletinin; 4. Murad'dan sonraki dneminin, 4. Mehmed'e isabet eden blm, cidden drt mevsim gibidir. Kadnlar saltanat yaktrmas bu dnemin balangcna verile*; ilimdir. nk sabi padiah henz yedi yandadr. lke; Ksem Mahpeyker valide Sultan tarafndan niyabetle idare olunmutur. Bir sadrazam resmi geidi yaand gibi, devlet idaresinde nice kahtricl

yaandndan adam ktl ile kar karya kalnmt buna bal olarak var olanlar, yerlerini doldurmay reninceye kadar, sefinei devlet hayli hrpalanyordu. Yllar getike valide sultanlar aralarnda giri-dikleri nfuz kavgasnda hayli mesele kmasna sebeb oluyorlard. 4. Mehmed; km olduu tahtn sadrazam olarak karsnda Mevlevi Dervi Mehmed Paay bulmutu. O dahil onbir veziriazam altrdktan sonra, dzineyi yni onikiyi bulduunda karsnda ya yetmii am bir ihtiyar delikanl buldu. Bunun gayret ve salabeti sayesinde, devrinin parladn grd. Fakat bu tyindeki isabeti evveliyetle Hatice Turhan Valide Sultan Hz. lerine teslim olunmas gerekir.. Din fakat yal vezirin sadaretinin balang trihinin; 15/eyll/1656' olduunu gryoruz. Aziz ve byk milletimiz, eski devirlerde Ftihler yetitirirken, artk kurtarclar yetitirmeye balamt. Kprl Mehmed Paa geldii sadaret makamnda, kapdan derya messesine gz attnda, eydi Ahmed Paay vazifeden almt yerine de, Topal Mehmed Paa bu greve atanmt. Kprl Mehmed Paann donanmann bana getirdii ada Topal Mehmed Paa, byk ve srarl almalarla kalyon, kadrga ve mavnalardan meydana gelen bir donanma inaya muvaffak olduu gibi bu gemileri denize salp derhal anakkalede ki savunmaya g katmak iin yola karmt, apdan Paa 36 kadrga ile 4 mavna'y alarak Rodos Adasna gitdi. Maksad hakikisi Girid'e deitirme birlii gtrmekti. Yolda rastlam olduu Malta korsanlarna aid kalyonu batrd ve bir ka yldr denizde galibiyet duraksamasna, bir haftaym iln etdi. Sakz adasna yanatnda mevcud askeri, gemilere ald bylece Gird Adasna dmen krlmas emrini verdi. Kendisi ise Sakz Adasnda bulunmay tercih etdi. Gnderdii filo ise Girid'e varamadan dnmek mecburiyetinde kald. Sadrazam Kprl Mehmed Paa, anakkale tahkimatn glendirme gayretine ek olarak da, Boaz yaknlarndaki adalarn devleti liyenin olmas gerektiini stratejisine dahil etmiti. Btn bunlarn istenmesinde de, emsi Paa komutasnda 19 kalyon, 10 mavna ve 3 kadrga ile 1 ".O nakliye gemisinden kurulmu bir filonun ilve kuvvet olarak gelmesi hayli rol oynamt. anakkale nlerinde, abluka lemini gerekletirmeye almakta olan Venedik donanmasnn en byk sknts, su temininde urad mklatd. Ancak bu arada da bol ami-ralli Venedik donanmasnda, byk amiral arasnda ekememezlik bulunuyordu. Bunda Venedikli denizcilerin kendilerini denizlerin ftihi grmelerinin pay hayliydi. Biraz da bu ekememezliin kayna Papa'nn ortak donanmaya, kend inisyatifiyle Amiral Bechiy'i bakomutan atam olmasyd. Lazzaro Moenigo Venedikli amiral olarak, bana gelmi bulunan Bechiy'i ve forsunu selmlamad gibi, ziyaretine gitmeyip bir zabit gndermekle iktifa etmesi hasebiyle soukluun trmanmasn temin ettii anlalyordu. Bechiy'i bu soukluu: "Venedik Cumhuriyetine nasl hizmet edebilirim?" sorusuyla ortadan kaldrmak istemisede, Venedikli amiral kendini mttefik donanmann gerek komu- olarak grdnden, bu centilmenlik salvosunu pek

takmad. Grdnz gibi sevgili okurlarm; insanlar her ta raf da ayn davranlar sergiliyor. Bizim derya kaptanlar biribirleri-nin ayaklarn kaydrmak iin eitli dolaplar evirirlerken, gayri mslimlerin dnyasnda da, kin, adavet ve ekeme-mezlik hassalar mcadeleyi i yapda srdrtyordu. Amiral Moenigo; donanmann byk ihtiyac olan su temini iin, bir ka tane ektiri tbir olunan kk gemiyi ve bir miktar askerle birlikte Soanhdere sahiline gndermiti. Gemiye su alnrken, muhafz gurubu olarak bir tedbir nbeti aldrmt. Osmanl fedaisi bir ka yz kii bunlarn stne savlet etmek suretiyle yrdnde Venediklilere kamak yolu grnm, bu hli mzakere iin mttefik donanmasnn yetkilileri toplanarak bir karara varmay dnp, eyleme getiler. Btn bunlar olurken; Venedik gemilerinde ve bu gemilerin buiun-duu cenahda mthi bir susuzluk kuyusuna yuvarlanmiar-dki, Osmanl donanmasnn birdenbire gzkmesi ve demir atmas Moenigo'nun yapaca artk btn gemilerine, su bulmalarnn temini iin imdiki ad Gkeada olan mroz Adasna sevketmekti. O da yle yapmt. Kprl Mehmed Paa; anakkale tahkimatna daha fazla nem verdiinden, Moenigo ve gemilerinin mroza gitmelerini frsat sayarak zayflam mttefik donanmasnn da stne gitmeyerek, belki de kolay kazanaca bir zaferden feragat ediyordu. mroz adasnda ihtiyacn tamamlayan Moenigo'nun gemileri, eski cenahlarna avdete koyulduklarnda, donanmay hmayun, ald rzgrn yardmyla, dman donanmas zerine akmaya balad grld. Battaga adl Venedik mavnas, 3 adet Osmanl kadrgasnn ricatn gerektirirken, iki kadrgamzn kendisine rampa yapmasna engel olamad. Kumandanlar Hali! ve mer reisler olan bu mavnalar Battaglia'y teslim alrlarken, Battaglia'ya yardma gitmek isteyen mavnalara da Sleyman Reis'in idaresindeki mavnann engel olmay baard grld. fSihayet; mttefik donanmas, Osmanl gemilerinin yarmakta pek zorlanmad hle geldii grld. Bunun sonucunda emsi Paa komuta ettii gemilerle sava kazanmt. Bunun neticesi de Boazn kontrolnn yeniden inisiyatifimize gemesi oldu. Ali Haydar Emir Alpagut'un; "Trihi Bahri Sahifeleri" adl kitabnda yazdklarna gre, anakkale nnde yaplan savan fiilen muharibi olmamasndan dolay, sadnazamn kendisini mahkum edecei endiesiyle, donanmasn ald gibi firar dnm olduunu, bu dnceyi istihbar eden Kprl Mehmed Paa olaya suhuletle yanap, ne kamaya frsat brakt, nede donanmann karlmasyla milletin urayaca zarara msaade vermedi. Kendisine gayet iyi davrancn Kprl Mehmed Paa, Topal Mehmed Paann kuvvei m-neviyesini takviye ettiinden baka Bozcaada'y istirdat etmesini tleb etdi. Bozcaadann karsnda bulunan Anadolu sahillerine asker yan sadrazam, Topal Mehmed Paann 86 adet hafif teknesi ile ok gemeden adann igali yerine getirildi. Takvimler bu anda 31/austos ile l/eyll/1657 senesini gstermekteydi. Topal Mehmed Paa; 13/eyll/1657'de yolunu Limni Adasna evirdi. Bu ada da

mdahil olarak karsna kan, Franesko Morosini komutasndaki 15 gemiden mteekkil Venedik filosu iin 65 gn uzamasna sebeb oldu. 15/ka-sm/1657'de ise, Limni Adas istirdat olunmutu. Osmanl ve Venedik donanmalarnn, anakkale nlerindeki son arpmalarn tekil etti bu muharebe. nk byk bir stratejist lan Sadrazam Kprl Mehmed Paa, sahil boyunca ve ka-fa istikametinde yapt gzlemler sonucunda, Seddlbahir v^ Kumkale surlarn tesis iin karar verdi. Bu karar saraya bildirildiinde, Hatice Turhan Vlidesultan kendi parasn bu lrnara tahsis etmekte hi gecikmedi. Derya kaptan seleflerrinden Ali Paann bu inaat, ok ksa zamanda bitirmesi, takdire mcibdir. Bu hzla gitmesi donanmamzn Girid meselesini de halledilecei intiban uyandrdn grmezden gelemeyiz. Ancak devletler aras her trl mnasebetlerin srprizler yapmasn tabii grmek icb eder. Bu hususdada merhum Bykturul amiral, deerli almasnn 2. cildinin 151. sahifesinde unlar beyan eder: "Avusturya sava almam olsayd Kprl Mehrned Paa belki de Girid Adasnn geri alnmasn da ksa zamanda salayacakt. Lkin Venedikli'ere mttefik olarak karadan savaa katlan Avusturya, Osmanl devlet adamlarnn btn dikkatlerini kendi zerine ekmi ve bu halden de en ok Venedikliler honut kalmlard. Bylelikle Girid sava 1666 ylna kadar srncemede kalmt. Bu uzun sre iinde srasyla derya kaptanl yapm olan avuolu Mehmed Paa, Kk (Deli) Hseyin Paa, Kse Ali Paa, Hsameddinolu Ali Paa, Hsameddin Beyolu Abdlkadir Paa, Merzifonlu Kara Mustafa Paa, hep tersanede kalmlar ve Girid ikmlini hep kaak nakliyatla yaptrmlard. Buna karlk Venediklilerinde; denizlerde eskisi gibi aktif bir hareketleri grlmemiti." Bu mtalaa zerinde bir miktar durursak u dersi karabiliriz. Osmanl donanmas kuvvetli olduu zamanda, zafiyete dt zamanda zuhur edecek hal seferlerini geciktirmeye, birlikteliklerini nlemeye, gayret sarfetmesi gereken dneme girmiti. Teesss etmi mttefik donanmas ticaret yollarn Osmanl tasallutundan kurtarmaya hasretmiti. Her iki tarafda biribirini bitirecek savan mmessili olmamaktaydlar. Halbuki; Karada vukubulan savalarda bu amac grmek kabildir. Fakat sunuda hatrlamak gerekmektedir ki, gerileme devrine girmeden duraklama dnemini yaamak nisbeten || mhim seferler yaplmasna ve bunlar zaferle bitirmek gibi basanlar grld. Osmanl ordusu; Kprl Mehmed Paann ^ar bek'ya irtihalinden sonra merhumun olu, Fzl Ahmed paann komutasnda, milletimizi midvar klan hareketlerin devamnda byk bir rol stlendi. 1661 ekiminde makam sadarete gelen Fzl Ahmed Paa, tam be yl Avusturya devleti ile becellemekten Girid'e fazla zaman ayramad. Vasvar'da; 30/ekim/1666'da, Osmanl Avusturya bar akte-dilince sadrazam, Girid zerine her geen gn dozajn arttrarak dmee balad. Venedik; Girid'e eilen sadnazamn durumunu istihbar ettiinden senatolarnda ald karara msteniden stanbul'daki elilerine talimat vererek, sulhun teminine yarayacak almalar yapmasn hatrlatmlardr.

Muhterem okurlarmz; baz meselelerde devlet politikas uygulamasna giriildimi, artk efkr umumiye o meseleyi bykler bilir demek suretiyle, kendilerine verilen bilgi kadaryla iktifa ederdi. Haberleme aralarnn gnmzle kabili kyas mmkn olmayan durumu, milletin devlet adamlarna olan itimadn sarsacak bir tesir gsteremiyordu. Nitekim; Fzl Ahmed Paa kapdan deryala getirdii, Kaplan Mustafa Paaya, daha 1662'de tersaneyi bir gzel faaliyete hazrlamas ve gemi yapmna hz vermesini padiah 4. Mehmed'den ald talimat zerine emretmiti. Bunun zerine sabrla ve sebatla gayret gsterilmee baland. Yakn trihimizde rastladmz Kbrs Adasna 1974'de yaplan anfibi hareketi neticesinde, zaferimizi gz nne alrsak Johnson mektubuna muhatab olan smet nn'nn, karma gemileri yapmak bu ihtiyacn giderilmesine iareti de, 1964'de vukubulmutu. Deniz kuvvetleri de bu hususda tersanelerini harekete geirerek, iaret edildii ylda, bir tane bile mevcud olmayan karma gemilerini 1974'deki indirme karma hareketinde, mebzul miktarda kullanma imknmz hsl oldu. Bylecede Fzl Ahmed Paann 1662'de ald tedbirlerle, 1964'ierde balatlan tedbirlerin biribirine yakn olmas aradaki 302 sene sonra grlen fark sadece teknolojik deiimlerdir. Fzl Ahmed Paa Girid'de 3/kasm/l666'da Kprlzde Fzl Ahmed Paa Girid'e bizzat gelerek, komutay yed'ine ald. Bu srada Donanmay hmayun ise karsnda hi bir maniaya maruz kalmadan, gemilere ald kara askerini, Girid'e getirmeye muvaffak olmutu. stelik; lojistik faaliyetlere s olarak da, Eribz, Go-los ve Selanik tahkim olunmutu. Takvimler "16/ma-ys/1667'yi gsterirken Osmanl gc Kandiye nndeki hamlelerini iddetlendirmi ve muhasarann da sonunun grlmesi yaknlamt. Ne var ki; Suda limannn Venedik tarafnca kullanlmas da, dmann takviye almasna akbir kap olmutu. Kandiye muhasaras bu takviye alabilme sayesinde, 2 sene, 4 ay, 11 gn daha devam etmi ve 27/eyll/l 669'a kadar srmtr. Venedik taraf 28/austos/1669'da sulh talebinde bulunmutu slmi anlayn emri olan sulh tekliflerine ack olma hlide devleti l'yenin bidayetten beri iar olduundan grmelere balanmt. 5/eyll/1669'da imzalanan sulh antlamas, yukarda beyan ettiimiz gibi Sancak Osma-n'nin, Kandiye burcuna ekilmesi 27/eyll/1669'da salanmt. Varlan antlama maddelerini drt kalemde zikre alalm. A) Kandiye Kalesi; iindeki btn cephane ve silahlaryla Venediklilerce Osmanl yetkililerine teslim edilecektir. B) 21 sene sonra Suda, Spinalonga ve Karabusa Kaleleri, Osmanllara verilmek zere, Girid Adasnn btn topraklar devleti l'ye ye hemen gemi olacak C) Venedikliler: sava srasnda Dalmaya kylarnda igal ettikleri Kilis Kalesini muhafaza edeceklerdi.

D) Venedik Senatosu, savadan nce Osmanl Devletine verdii harac demee devam edecekti. Sahifelerimizde Girid fethinin teknik ve siyasal akn verirken, deniz mevzu-unun mtehasss olan zevattan, merhum amiral Afif Byk-turul'un aaya zetleyeceimiz mtaalasnada temas etmeden geemedik. "Girid savana ilikin sz sylerken, tartmalar yaplrken, yazlar yazarken akla gelen ilk soru, <sa-vam neden yirmi ikiyl gibi ok uzun zaman srmesi ve bu kadar yllar iinde, ne Osmanl Devletinin ne de Venedik Cumhuriyeti'nin kesin bir sonuca varamamasdr! Alman tarihi Ekkehard Eykof un dedii gibi, sava sadece Ada'nn merkezi Kandiye Kalesini alp, vermemek mcadelesiyle, toprak st ve alt mcadeleleriyle, srdrlmtr. Deniz de ise harekt stratejisi olarak ileri bir s elde etmek gibi, ilkel bir strateji kural bile dnlmemitir. Her iki tarafn yapt, ok ksr bir abluka harektndan bile ibaret kalmamtr. Her iki tarafn ablukas da ok baarszdr. Her iki tarafda da ciddi ve iyi dnlm bir sava pln yoktur. Savan btn hareketleri gncel olarak dnlm ufak ufak ikml hareketlerinden ibarettir." Diyen, merhum amiral Bykturul yukarya aldmz grlerine yle devam etmektedir: "Bu soruya gereklere en yakn olarak yant vermek Osmanl Devletinin; kuruluuna kadar geriye gitmek, gerektir. nk; Osmanl Devleti denizlerdeki mcadelenin ve deniz ticaretinin, korsan mcadelesi etkisinde yapld bir dnemde kurulmutur. Tarihilerimiz; sadece Osmanl Bizans ilikilerini esas aldklar iin, kursan savalarnn etkisini dnememilerdir bile. Halbuki yabanc tarihiler; korsan savalarnn etkisine byk nem vermiler ve bundan tr, evvelce belirttiimiz gibi Osmanl Trihini, deniz olaylarn temel alarak yazmlardr. Akdenizdeki korsan mcadeleleri, daha Osmanl Devletinin kurulmasndan ok nce, denizci talyan cumhuriyetleri tarafndan Bati Akdeniz'de balam; Venedik, Cenova ve Piza cumhuriyeti korsanlar teki cumhuriyetleri denizcilerini ekarte ederek Dou Akdeniz'e gemiler; bura-dada Venedik ve Cenova, Piza denizcilerini ekarte ederek, hal seferleri erevesinde, biribirlerinin stne dmler, mcadeleler vermiler ve biribirlerine kar savalar yapp, bu savalar erevesinde yaptklar ada mcadelelerindede ilk nce Aydnolu umur Bey sonra da, Sultan Orhan'n kara kuvvetlerinden yardm almlardr. Profesr Kamillo Manfro-ni'in belirttii gibi bu mcadelede Osmanl Devletinin tek ans, ne Venedik nede, Cenevizlilerin <birgn gelip Osmanl Devletinin korsan mcadelesine rakip olarak karlarna diki-lebileceini tahmin edememeleridir. Ne Venedik ne de Cenevizlilerde, byk topraklar istila etmek hevesi yoktur. Onlarn biribirlerine kar mcadeleleri, kk kara devletleriyle, deniz ticaretini tekine kaptrmayp kendisi almak iin, ticari mukaveleleri yapmak, deniz ticaret yollarna hkmedecek ada ve limanlara yerlemekten ibarettir. Bizim trih otoritelerimiz; bu dneme ilikin deniz mcadelelerinde <Osmanllar Ege Denizine egemen oldu>, <Osmanhlar Akdenize egemen oldu> gibi deyimler kullanacaklardr. Ama korsan dnemi deniz mcadelelerinde egemenlik sz konusu olamamaktadr. nk denizde zayf olan taraf da, kuvvetlinin ky ve denizyollarna aknlar

tertipleyebilmektedirler. Korsan savalarnn Osmanl Trihi zerindeki en kuvvetli etkisi yle grnmektedir: <Anadodolu kylarna vaki olan, hristiyan korsan saldrlarna hedef olmamak iin Osmanl Devletinin Trk unsuru, dalara yerleirken, Rum unsuru, kylarda ve adalarda kalm, dolaysyla Osmanl Devletinin ziraat, ticaret sanayii ve ticaret merkezlerini tutmutur. Devletde bunlar silah altna almayp kara savalarm, Trk unsuruyla yaptka ve zamann kara sava gerei olarak en atik ve cevval frk unsurunu kullandka, birinci snf Trkleri, Avrupa ve /Asya'nn en uzaklarna datm ve istil dnemi kapannca da yni birinci snf Trkler orada kalm ve ikinci, nc derecedeki Trkler de, Anayurt olan Anadolu'da kalmlard. Durum deimesinin ba sorumlusu Derya Kaptanl makamna gz diken sarayl vezirlerdir. Onlarn; deniz sorunlarnn devlet ekonomisi, silahl kuvvet ve sosyal hayat zerindeki etkilerini lmeye ve incelemeye lzum grmemeleri kylarda olduu gibi devlet ekonomi ve donanmasn da deerli Trk unsurundan yoksun brakmtr. Ege Adalarnda da Venedik tarafls Rum unsuru, Trk unsurundan ok fazladr. Yurt indede deniz ticaretine Rum unsurun hkmetmi olduunu ileri sren merhum amiral Bykturul, smail Hakk zunarl'nin vefatndan sonra, TTK (Trk Trih Kurumunun) nerettii, Osmanl Trihini devam ettirip, ikml eden Enver Ziya Karal'inda ileriye srd u tesbiti yapyor: Napolyon'un Venedik Cumhuriyetini trihden silmesinden sonra Osmanl Devletindeki Rum asll armatrler, btn dnyada Venedik ticaret kolonilerini deitirmilerdir. Kuruluu srasnda Osmanl Devleti nasl italyan denizcilerden yararlanarak kuvvet bulmu ise, Yunan istikllindede donanmadaki Rum denizciler katklar iin Osmanl Devleti birden denizlerde zayflamtr. Buna mukabil Osmanl Devletinde; kara kuvveti, donanma yerine deniz sorunlarn da harelendirir fikri domutur. 1897 Osmanl Yunan savandan sonra, Osmanl Devletinde, donanma yerine, demiryolu yapmak fikrinin domas gibi.. istikametinde aklamalar yapmlardr. Bu nazariyeleri ileri srenlerin ifadelerine katlp katlmadmz yerler vardr. Bizim bu fadeleri buraya al-rnamz, aykr grlerinde mtalaa edildiin de, istifade edilmesi imknnn kabil olduunu ortaya koymaktr. pheyi, aratrmacnn enyakn arkada grmek icb eder. T ki; insaf ve adalet, pheyi denetleyen birer murakabe sembol olarak, dima kendini hatrlatt takdirde. Bu bahse dir grlerimize gemeden merhum Amiral Bykturul'un bir hkm mesabesinde olan u satrlarna yer verelim: "..Osmanl Devletinin kazand zaferlerin bile, Trk kannn fazla dklmesine, Trkiyenin teknikte geri kalmasna ve barta da savata da fazla harcamalar yapmasna neden olmutur. Girid sava da, bylece hem uzam, fazla harcamalara neden olmu ve bundan sonra da Osmanl Devleti bu aday kendisine katmann yararn elde etmesini bilememitir." Demektedir. imdi yukardan beri merhum amiral Afif Bykturul'un iin mtehasss olarak tenkid ve tahlillerine teknik olarak, sava iimi grm, muharip bir denizci olarak kar kmak haddimiz deilse de, Osmanl Devletinin varolu

sebebi olan hususa aid syleyeceklerimiz vardr. Merhum amiral; Osmanl Devletinin 17. asr ile birlikte deniz hkimiyetinin yava yava elden gittii gibi, kara savalarnda da, bir gerileme yaandn pek hesaba katmamakta. Osmanl Devleti; bir sng ucu gibi, avrupanin orta kapsna kadar dayandndan avrupa devletleri her ne kadar kendi aralarnda da di-diselerde, hristiyan Papasnn nclyle mslmanlara kar birleiyorlar, kalabalk ve gl ordularla, donanmalarla vede 5. kol denilen iten kertme faaliyetlerine bavuruyorlard. Hududlar iinde eitli prensliklerin, mmtaz eyaletlerin yer ald ve hayli gayri mslim bulunduran devletin, 5. kol harektndan grd zarar hi kaale almyor vede 20. asr ara ve gereleriyle, eitim metodu, yakn ve uzak muharebe silahlan, haberleme imknlar demir tekneler ve bilhassa denizaltlar, gl dizel motorlu gemilerle yetierek, yelken ve krek dnemini tenkit ne dereceye kadar ciddiyet arzeder. Bykturul amiral, gerek Venediklileri gerekse de Osmanl Devletini baarszlkla sulamak suretiyle ie zten eski devire, bulunduu dnemden bakm olduunu dikkatli bir okuyucunun anlayacan dnmtr elbette. Akl mektebinin mdavimi, dier birtbirle, hi bir kayida tbi olmayan anlaynda sahibi olarak gayri mslim avrupa, qeerli btn silahlan gayesine varmak iin kullanrken, korsanlar organize ederken ve el altndan, desteklerken, Kur'an Kerim buyruklarna, ehadisi erife hkm ve aklamalarna bal Osmanl Devleti de, phesiz ki dnyev bir anlayn zebunu olmayp, Rzai ilhiyi tahsil, Mevlnn adn ve nizamn dnya'ya yayma ve duyurma greviyle mtehai-i olduundan, her eyi ince derinlemesine hesaplama', ve tatbike ykmlyd. stil etdii lke insanlarn katliam etseydi, belki avrupa da hristiyan kalmazd, amma Mevtamz zulme asla msaade etmediinden, bizi altndan kalkamayacamz malubiyetlere duar ederek, perianla drecek haller musallat ederdi. Ayrca devlet ricali, Osmanl Devletinde her eyin bile zapt tutulan devlet anlay tadndan hareketle, meydana gelmi her harakttan haberdar olup, atacaklar adimlarda pek dikkatli atarlard. Nitekim Girid'in; ok uzun yllar, sonunda ele geirilmesi ne ihmaldir ne de kasta baldr. eitli coraf alanlara yaplan saldrlar nlemek iin Girid zerindeki baskl muhasaray zaman zaman gevetmesi icb halden saylmaldr. Merhum amiralin asla itirak edilmeyecek gr kesinlikle Trklk unsurunu, bir mmet devleti olan Osmanl Devletinde ne karma bakdr. Gya avrupallar bir izaha gre mslmanlara Trk derler, onlarn Trk demeleri mslman demek istemeleri eklinde telkki edilmise de, batllar islmda rklnda iddetle yasaklanm olduunu, islm ittihadnn bundan dolay pek gzel gerekletiini grm olmalarndan dolay, Osmanl Padiahlarnn, bir Trk boyu olan, Kay airetine mensubiyetini dikkate alarak, Trkler demek suretiyle, zamanla rklk empoze edebilmek iin srarla bilhassa tarihi vede arkiyatlar, Trklk zerinde durmulardr. 19. yzyln balarnda da, rkl Osmanl slm devletine, bulatrmlardr. Ondan sonra ise rk anlay ban alp gitmitir. Venedik ve

italyan denizcilerinin ardndan Yunanllarn istiklliyeti sonrasnda denizcilikte ad geen devletlerin dahi nne getiini ileri srmesi, zerinde kafa patlatlmas gereken husustandr. 4. Mehmed dneminin aslnda sava yapma asndan babas Sultan brahim tarafndan alm bulunan, Girid Fethi dolaysyla balam olan ve genellikle Venedik ile gerek karada gerek denizlerde tevali eden seri savalara inzimamen, 1672'de u veren Lehistan Sava, iki safhada gerekleti. lk safhas baladnda sebeb olarak Ukrayna'nn kazaklarnn, gerek Lehistan, gerekse Rus tecavzlerine kar, devleti liyeden istimdatta bulunmasndan ve bu yardm isteine, Osmanl Devletinin icabet etmesi hasebiyle devleti liye tarafndan almtr. Ukrayna Kazaklar riyasetini zerinde tayan Do-rozenko, kendilerini bir sancak beylii statsnde Osmanl Devletine balanmasn tleb etmilerdi. Gerek Rusya gerekse Lehistan burnu dibindeki Ukrayna'y, Osmanl Devletinin himayesi mnasna gelen talebi yznden cezalandrma mnasna iaret eden tacizlerine baladlar. Ancak bir Osmanl mdehalesinin karsnda bilhassa Lehistan kar koyabilecek ne g ne de taktie sahipti. Buna bal olarak padiahn adamlarn politik yaklamlar kullanarak oyalama yoluna gittiler ve hesaplarn da aniden Ukrayna zerine ullanma hesabna raptettiler. Hatay da Osmanl serhaddine yakn olan Komanie Kalesini tahki- kalktklar esnada yaplanlar padiahn kula ona eritiinden 4. Mehmed'i Lehistan'a sava am olarak grver-clik. stanbuldan Komanie Kalesi zerine yrmek zere yola karken, Krm Han' ve Ukraynallarn Dorozenko'ya kaleyi adres gsterip, orada buluup Lehistan'n cezasn verelim dncesini, kuvveden fiile karmak suretiyle ve niyetiyle, sadrazam Fzl Ahmed Paa ile Komanie nne gittiler. Takvimler, 27/austos/1672'yi gsteriyordu ki, Lehistan'n etekleri tututu. nk Komanie Muhasaras fiilen balad. Sekizinci gn ise kale Osmanlya ram oldu. Hareketin devamnn Lehistan'n igali mnasna geldiini akleden Lehliler, sava ubuunu, bar ubuuna tahvil iin hemen mracaatda bulundular. 18/eyll/1672'de Pua ehrinde mzakereler nihayetlenip, imzalar atld. Lehistanin yni Polonya'nn Podolya eyaleti de Osmanlya verildi. Ancak; Lehistan kral kabul ettii artlan hvi bar antlamasn Diyet Meclisi tbir edilen yetkili kuruldan geremeyince, vaziyet stanbul'a dnm bulunan sadrazam Fzl Ahmed Paaya bildirildi. Ayn zamanda dman kuvvetleri, Osmanl hududuna dalmak suretiyle bir iki kaleyi de igale muvaffak oldular. Savan ikinci safhas bylece balam oldu. Hayret uyandran bir ey olarak Lehistan'n bu cesareti zerinde durmak icb eder, tetkikte karmza bata Papalk olmak zere, bir ok lke Lehistan' Dou Avrupa stnde sz sahibi olmak isteyen Osmanlya engel olmaya altn gryoruz. Bu kar koyu hareketine Eflak ve Bodan'a itirak etmesi zorlanmaya balad. Padiah bu tedbiri hissettii iin her iki Voyvoda'y tyin hakkn kullanarak, kiileri deitirdi, bunun sonucunda bu topraklarda aleyhine hareketi nleme-Ve muvaffak oldu. Ukrayna'nn bu Osmanlya iltihak talebi Rusya'y harekete geirmi ve ani bir saldn ila Kazak'larn stne ullanm ve bilfiil igal

balatmt. Sultan 4. Mehmed soukkanlln hi kaybetmemi, bu Rus taarruzuna kar bizzat yanndaki birliklerle yrye gemi te yandan da, Ruslar her sene bir defa olsun atlarnn nallan altnda ineyen Krm Hn'na haber gnderip Ruslarn stne gitmesini emrederek Ruslarn zerine gidip, Dorozenko'yu muhasaraya alm Rusu, bahadr askerlerinin gl kollar cesaretle arpan yrekleri ve bir yardm talebine cevap vermenin Mevlnn yardmn yanbanda bilen insanlarn rahatlyla dman, ok ksa zamanda paraladlar. ok gemeden Krm Hn'nn gelmekte olduunu da haber alan Ruslar'n yapacaklar tek i lkelerine kamak idi ve onlarda yle yaptlar. K mevsiminin gelmesi, Lehistan cephesinin Halep Valisi brahim Paaya braklmasnn karar alnp, 4. Mehmed'in stanbul'a dn gerekleti. brahim Paa da tempoyu biraz drmekle birlikte, Lehistan topraklar stne yrmeye devam etmekteydi. Nitekim kirsekiz tane kale burcuna, Osmanl sanca toka edildi. Tatarlar cepheyi terk edip gitmemi olsalard, belki de btn Lehistan topra hakimiyeti Osmaniye'ye girecekti. Ancak Krm Hnlarnn bu davran, yine her zamanki alkanlklar diye geitirilirken takriben onsene sonra Viyana'da sergilenecek hanetin habercisiymi de bundan bir ders almay dnememiiz. Lehistan ile sulhun salan taa 1676'da vefat eden Fzl Ahmed Paann yerine getirilecek olan Merzifonlu Kara Mustafa Paaya kald ki, bu sadrazam Podolya ve Ukrayna'nn biz de kalmas artyla bar yapmaa mecbur oldu. Yoksa Halep Valisi brahim Paann ftuhatna Krm hn yannda kalp yardmlarn yapsayd, karmzda lkesi elinden alnm topra olmayp, sadece ad olan bir devlet olacakt ki, byle bir idare ile bar antlamas yaplmaz ona stats belli edilmi baz grevler verilirdi. Ne varki, Tatar byle bir frsat ortadan kaldrc davran yaparken, balarnda Selim Giray bulunmaktayd. Krm Hanlnn dima ihtilafa msaid zeminde birbirlerini ekemeyen han'larla, yrtldn sylerken umumiyetle hnlar karlarnda ya eski bir hnile yahut da mstakbel bir han ile mcadele vermilerdir. Tabiiki bu bar antlamasnn tasdikini, Diyet Meclisinden geirmeye muvaffak olamayan Lehistanl bar taraftan krallar ve onu destekleyenler, Osmanl ile savan yeniden balamasyla karlamlard. 2. Lehistan savanda donanmamza da i dmt. nk bu safhada Rusya'da savaa mdahil olmu donanmasnn Karadeniz'de skntlara sebeb olaca uzaka ihtimal deildi. Savaa mdahil olan Ruslarn Karadeniz'e sahili y.maktan dolay donanmasnn nne, Osmanl Donanmasnn karlmas iktiza ettiinden Mora Sancak Bey'i Kse Ali Paa, uhdesine Cezayir Beylerbeylii verilmek suretiyle, Kap-dam Deryalkla vazifelendirilmiti. Vazifei asliyesi evvel Karadeniz zerine gidecek oradaki Rus hcumuna ak sahillerimizi bu tecavzden men etmeye almak, ayrca cepheye her eit sava malzemesini ve takviye asker gtrmekti. Kse Ali Paa Baba Hasan Beyin komutasnda bir miktar gemiyi Azak denizi kylarn muhafazaya yollamas iyi bir tedbirdi.

Kendisi de stne deni yapt. Dnte ise; Karadeniz Erelisi civarnda, bir frtnaya yakalandlar ki byk kayplar verdiler. Ali Paa derledii gemileriyle stanbul'a dnd ve evine kapand. Az sonrada kederinden vefat etdi. Bu ztn yerine 1675 ylnda Seydiolu Mehmed Paa Kapdan Deryalk grevine getirildi. Bu ztn da donanmas, Karadeniz'de grlen frtnalardan birine yabaland. Akbeti Ali Paa gibi oldu byk zayiat verdiinden, bunun yerine de 13/kasm/ 1677'de Kara brahim Paa greve getirildi. brahim Paa, gemiten ders alan akil bir adam olarak, kendinden nceki iki kapdan deryaninde bana gelenleri teemml ettiinden, grevli olarak Abdlkadir Paay yerine vekil olarak donanmaya gnderip, aya karada olarak padiahn yannda bulunmay tercihe bakt. Sevgili okurlarmz; 1075/1665'de imzalanan Sen Gotard sava neticesi olan antlamay, Avusturya mparatoru Le-opold'a imzalatan serdar ekrem Fzl Ahmed Paa, bir tesadf eseri yenilmi sayanlarn da bulunduu savaa ramen yle bir antlamaya imza atmt ki, sanki malup olan glib, glib olan maluptu Mdekkik tarihi smail Hakk zunar-l, trihinin 3. cildindeki dip notunda Askeri Mze_ Mdr Ferik Ahmed Muhtar Paaca kaleme alnm olan "Sen Go-tarda Osmanl Ordusu" adl eserdende istifade edildiini kaydetmi. Biz de; bahse konu kitab ilk defa ltinize edip, bu almamzn 4. Mehmed blmnn son tarafna okuma paras olarak koymaa bylece de savan arka plnn tam manasyla renilmesini temin bu tarz setiimizden bu blmde bahse konu etmeyip bu izahat ile yetinelim dedik. Sadnazam Fzl Ahmed Paa 1087 senesi abannn 26. gn 1676/4/kasm sal gn dar beka eyledi orlu ile Kartran isimli mevkide bulunan Karabiber iftliinde ve lmnde ya henz 42 idi. Arabaya koydular stanbul'a getirip, enberlita karsnda Kprller Camii yanndaki st ak trbede pederi Kprl Mehmed Paann yanna defnolundu. Yerine de senelerce kendisine kaimmakamhk yapan, enitesi Merzifonlu Kara Mustafa Paa getirildi. Ancak Kprller ailesinin iinde yetimi olmasna ramen kibirli, azametli inat ve asla mlayemet sahibi olmayan bu Merzifonlu idi. Bylece de, kil, mtevazi, gleryzl, yksek karakter sahibi Fzl Ahmed Paaya alanlar Merzifonlu ile yapamaz hle geldiler. Merzifonlu Kara Mustafa Paann sadareti iki gn sonra gerekleen tyinle yni 28/ka-sm/1676'da balad. Sarkam Kazaklar Hatman Doroenko bir bize, bir Rusya'ya yaknlap, ortalk kartran bir yapyla nice kan dklmesine sebeb oldu. Son dayanak olarak Ruslara taraf olan Doroenko Kazak Hatrnanl-nda braklamazd bu bakmdan yerine Zaparog Kazaklarnn Hatman ken sonradan papas olup Yedikule'de mahpusa Konan Himilenitski, kubbealtnn emri ile Rum Patrii 4. Par-tiniyos ile Divan Hmayun tercman Mavrokordato tarafndan hapisten karlarak, Hatmanla tyin edildi ve Kazaklarn yanna gnderildi. Tuhaftr ki, Doroenko'nun yaptn daha nce bu

Hmilenitsde yapmt. ehrin'in Ruslardan alnp gnderilen Hatmana teslim edilmesi serdar, brahim Paaya bildirildi. 1677 senesi idi. Cehrin zerine gitmesi emredilen eytan brahim Paa, senenin 6. ay olan haziranda Cehrin Kalesini kuatt. Ancak kaleyi, Rusya Kazaklar ve Alman askerleri savunduu gibi kalenin taraf bataklk olduundan, saldr tek yerden yaplabiliyordu. Saylanda drt bini bulmaktayd. Bu kalenin alnmas hayli zaman ve zorluklarn kmasna sebeb olmutu. 1677 hazirannda balayan muhasara, fetihle neticelendiinde 12/austos/1678 olmutu ve ondrt aylk die di bir mcadele verildi. Osmanl Ordusu bahse konu mcadelede hayli zor durumlara dt. Bunlardan; Merzifon'u Kara Mustafa Paann metaneti ve soukkanllyla syrgay baard. Cehrin Kalesinde otuzbin dman askeri ldrld. 3/recep/1089/12/austos/1678'de Tasmin suyunu aan Osmanl Ordusu Silahdar Fndkll Mehmed Aa tarihindeki bilgiye gre Rus, Kazak ve aada adlar yazl eit-11 Tatar kuvvetiyle karlald ki tamam ikiyzbin bulmak-tayd. Tatarlara gelince; Tura Tatar, Eker Tatar, Kazan Tatan, Beyluk Tatar, Kalmuk gibi, krkdrt eit Tatardan bahseder Fndklk Silahdar Mehmed Aa u da vard ki; Ruslar, 2. Bayezid dneminin hayli geride kaldn gsteren bir grnt sergiliyordu. Krm Tatarlar ve Osmanl askeri, bunlarn zerine yryp zi nehrine kadar srdler, burada mukavemeti glendiren dman malup saylsada yok edilemeyeceide anlalmt. Ordunun zahiresinin azaldda grlnce dman kendi haline brakld. nce Osmanl askeri daha sonra Krm Han da geri geldi. Veziriazam Mustafa Paa stanbul'a dndnde serdar ekremlik vazifesi Kara Mehmed Paaya tevcih olundu. Kendisine Babadanda bulunmas talimat verilmiti. Bosna Valisi vezir Defterdar Ahmed Paa zi Suyunun uygun yerlerine iki kale yapmak emri ald. 1090/1679'da tamamlanm kabul edilen bu kalelerede muhafz konduundan nisbeten biraz daha glce emniyet tedbiri alnmt. te yandan; Serasker Kara Mehmed Paa ve Krm Han'ndan gelen malumata gre, Ruslarn hummal bir faaliyet iinde olduklar haber veriliyordu. aban/1091/1680 eyllnde ricali devletde saraya davet olunarak, enine boyuna mzakere olunmu vebundan da, padiahn bada olmas sefere g kataca kanaatine medar olduundan, o yolda birlik hsl oldu. Bunun zerine Edirne'ye doru yola klmtr. Rusya; Osmanl Devletinin kendi zerine gelmek zere sefere ktn haber aldnda, ahsi dostu olan Krm Han' Murad Giray ile temasa gemek suretiyle bar yolunu ama gayretine girdi. Nitekim bu teebbs Kur'an emri msalaha isteyene bunu konuma ans verin, tavsiyesine uygun hareket eden devletin, 22/muharrem/1091-13/ubat/1681'de, oniki maddeden mteekkil, yirmi sene mddet geerli olacak sulha imzalar atld. Bu sulh antlamasna gre bizim zi dediimiz Dinyeper nehrinin sandaki yerler biz de, Kiyef ve bir ka palanga ise Ruslarda kalp Potkal Kazaklarna, Karadeniz'de balk tutma msaadesi bunun iinde yer alrken, Kiyef Kalesi jle Potkali Kazaklar snrna kadar olan sahada her iki

devlet de kale na etmeyecekti. Bu arada Krm Han'nn, Rusya zerine aknlarna son verilipesir alnm olanlar serbest braklacakt. Avusturya Seferine Giriin Hikyesi Fazl Ahmed Paann dar bekaya intikalinden sonra Orta Macar Beyi'nin olu Tkeli mre nasl bir yol bulduysa, eitli hediyeleri hmil olarak, gnderdii rical ile sadrazam Mustafa Paaya bavurmutu. Bu bavuruyu deerlendiren sadrazam, Tkeli mre'ye Orta Macar Kral unvan verecek, berat ve ahidnmeyi padiah 4. Mehmed Han'dan istihsal eylemiti. Girmi olduu, Osmanl himayesinin verdii lezzet ve hamilerine olan itimat, bayrana "Allah ve Vatan in" yazsn koydutturacak kadar sevince dalmasna sebeb olmutu. Pe-indende, Avusturya mparatorluuna ait topraklara tecavze koyulduu grld. Tkeyi bu tecavzlerde Osmanl kuvvetlerini de beraberinde gtrd ileri srlmeye baland. Acaba bunun asl hangi merkezdeydi. Acaba bu ii Tkeli, kendinden mi yapyordu? Yoksa sadnazama sokulduunda Avusturya seferi ihdas etmek iin mezkr devleti de rahatsz edip bu tecavzler hasebiyle Avusturya'nn kendisine saldr veya devleti liye nezdinde ikyet edip, bir Osmanl Avusturya krizi karmak veyahutda Merzifonlu Kara Mustafa Paa, Kaanuni Sultan Sleyman Han Cennetmek-nn fetihe muvaffakiyet bulamad Be'i, yni Viyana'y Osmanl klcna ram etmek ve dnemini bu fethin ftihi olarak anlandrmak arzusunun getirdii, uzun fakat hayli tehlikeli bir plnam dayanyordu Tkeli'nin, Osmanl bahadrlarnn da iinde bulunduu taciz hareketleri yine arpk bir mantk ile baktmzda Tkeli, askeri birliklerinden birini, Osmanl askeri birlii kyafetindemi bu aknlarnda bulunduruyor ve .dman benim yanmda, Osmanlda var diye kandryordu? Bununda nazar itibara alndn trih kitaplarmzda, tetkik ettiim kadar ile grememi bulunmaktaym. imdi hl byleyken; Avusturya mparatorluk bavekili devleti liyeye mracaatla, Tkeli ile alakal ikyetler sylenmisede ve buna en st seviyede muhatap olarak sadnazamn olmas ve "memleketlerini almak isteyen kimselere karmayz" demi olmas ortadayken, bunlar padiaha hi bahsetmemesi, devleti liyenin sadnazamna tanm olduu vsi yni geni selahiyet iinde hareket salam olmasnn, kendine kazandrd bir anlay olarak kabul etmemiz kabilse de, padiahlarnda uan kutan haberdar olmaya matuf istihbarat sistemi, vezirini bu cevaplar vermi bir kimse olarak bilmesi gerektiini aklmza getiriyor ve bu akl bu ihtimali gayri kabil grmyor! Nevar ki; sadrazam Paa, belki de padiahn zerinde hsl ettii yksek itimat sayesinde, durumu siyaseten izah ve kabule muvaffak olmutur diye de dnp, kabullenmek olabilir! Zten trih okuru, bir papaandan ziyade art eksi mtalaalar yrtmek suretiyle itigli trih olursa iyi bir sentezci olma kabiliyeti kazanabilir. Nitekim ok gemeden; Tkeli mre, sadnazama bavurup, Avusturya igalindeki, Flek ve Honad, Kaav veya Kassa'nn istirdat iin yardm istedi. Bilhassa Kaav, Orta

Macar krallnnda merkezi idi. Bu bavuruyu sadrazam, Vasvar Antlamasnn mddetinin dolmasna iki sene gibi nemli bir zaman dilimi variken Tkeli'nin elisini, elinden tuttuu gibi, huzuru padahiye kard. Padiah ise burada yardm vaadini eliye ifade etdi. Sadrazam Merzifonlu Kara Mustafa Paa bu vaadin arkasndan Avusturya ile Orta Macar krall arasndaki ihtilafa, mdehale etti. 1092/abanl681 austos ay iinde Varat Beylerbeyi, Hasan Paa, serasker tyin olunup Eri ve Tannvar Beylerbeyleri, Erdel kral ve birer miktar da Eflk ve Bodan kuvvetleriile beraber, onbebin kiilik kuvveti olan Tkeli mre'de birlikte olduu halde hareketi balattlar. Avusturyann elinden baz beldeleri alp Tkeli'ye verdiler. Askerler ise, her biri slerine dndler. Avusturya imparatoru Leopold, olanlar haber alnca ve askerlerin slerine dnm olmasndan da mstefid olarak, harekete geti. Sonunda da hayli yeri Tkeli'nin elinden geri alma baarsn salad. Bunun sonucunda da, Avusturya Osmanl sava kanlmaz hle geldi. Nitekim;1 Macarlarn balayan feryad, Osmanl devletini padiah katnda vaad ettii yardmn gereini yerine getirme merkezine oturttu. Bunun da neticesinden olduunu gzleyebildiimiz serasker tyini yapld. Bu sefer grev Budin Beylerbeyi brahim Paa'ya tevcih edildiine hid olundu. Yeni serasker ilk i olarak ekiya yata hline gelmi bulunan Honad Kalesini nce istila ondan sonra da berhava ettirerek hk ile yeksan eyledi. Oradan hareketlede Kaav zerine yrd grld, Imre bundan pekde menun olarak onbin kiilik bir kuvvetle seraskerin yannda yer ald. Byle bir g karsnda Kaav iki gnde dayanma gcn tketti. Bylece teslim oldu. Yaplan icraatn en mhimi, Kaav'da Orta Macar Kral unvann burada bana tac giyerek, Tkeli mre'nin tatmas oldu. Serasker Paa, Osmanl Devletinin olup, Leopold'un askerlerince igal edilmi bulunan Fiek Kalesi zerine gitdi ve onbe gn sonunda Osmanl klc eski kalesini istirdat etmeye muvaffak oldu. Ancak serasker Paa, buray da ykp, dzle-mek yolunu seti. 3/ubat/1682'de Avusturya mparatoru Leopold, Kont Aiber d Kaprara'y eli olarak Osmanl Padiahnn nezdine gnderdii grld. Padiah; eliyi hkmetle grn diye sadnazama sevketdi. Bu srada ise takvimler, 4/c. ahiri O/haziran/l 682'yi gsteriyordu. Bu srada ise; Yenieri Aas Bekri Mustafa Paa'nn dilinde yenieriler; "Padiah bizi neye besler, oturmaktan bktk, ktrm olduk! Cenk isteriz. Sen Gotarda kalan elbiselerimizi varp dmandan atalm" dedikleri grlmee balanmt. Yenierjlere sylettirdii dnlen bu szler padiahn kulana eridiinde, 4. Mehmed sulhun terkine izin vermedi. Sadn-azam, bu vaveylalara padiahn otuziki yana gelmi olmasnn ve eyrek asrdr tahtda, olmasnn getirdii tecrbe hasebiyle ehemmiyet vermemesi zunarl smail Hakk Bey'in TTK'ca yaymlanm deerli trihinin 3. cilt 1. ksmnda sahife 427'de aynen yle bir ifade ile yorumlanmakta: ".veziriazam bu sefer hiyleye bavurdu. Serhad Beylerine ve Valilere yazarak oralardan, Avusturyallarn taarruzlarna dir, sahte feryatnmeler getirterek padiaha arz etdi. bununla beraber sulhu bozmamakta srar eden padiah] harekete geirmek iin,

krslerde vaizlere ve htt, padiahn hocas Vni Efendiye vaazlar, yaptrd ve bylece muharebeden ekinen 4. Mehmed'i kandrp, hazrla balad." Muhterem okurlarm; merhum Gzunarh'nn bu hususda verdii malumat hide yabana atlacak tiplerden bir malumat olmad gibi insan tabiatna da mugayir bir hlden deildir, umumiyetle bir grevliyi yerine gelmek suretiyle takip eden yenilerin kkl deiiklik adna hayli gzel ve nfi yni faydallar da ortadan kaldrd gemite ve gelecekde ahit olunan hakikatlerdendir. Bu hususda anl trihimizde nice misller vardr. Hele hele, Merzifonlu Kara Mustafa Paa; ocuk yandan beri bir evld manev olarak aralarnda byd Kprller ailesi iinde babas yerine koyduu Mehmed Paa ve onun hayrl olu Fzl Ahmed Paann baarl sadaretlerinde, Osmanl Devletini izmihlal ukurundan, zirvelere ycelten neticesinin ardndan, bu Kprller ailesinin bir damad makamna erimilii ve Fzl Ahmed Paann uzun sren sadaretinde kendisine mavirlik, serdarlnda kaimma-kamhk yapm ve vazifelerde gsterdii muvaffakiyet neticesinde kaimbiraberinin dar bekaya intikalinden sonra vezareti makamna irtika etmesi Merzifonlu Kara Mustafa Paada seleflerinin baarlarna baar eklemek niyyet ve gayreti olduu gibi onlar tanzir etmek, onlar amak arzusu ile yanp tutuduu ileri srlse pekde yalan saylmaz. Bunu temin iinde bavurduunu yukarda smail Hakk merhumun satrlar arasnda grdmz hiyleye hak vermemekle birlikte yaptn iyi niyete vermekten baka bir eye de hamledemeyiz. Amma neticede Bei alamam olan Koca Kaanuni'ye sebkat etmesi, ona Viyana fethi ile stn gelme arzusu tam da olsa nihayet bu devlete bir hizmet dncesine dayanmaktadr. Diye bir mtalaa ile burada beyanda bulunmaya cesaret ettikki belki dnce dnyamza bir fayda salarz. Evet! imdi veziriazamn arzu ettii Avusturya savann temini babnda neler yaptndan da baz arpc vakalar nakile geelim. Osmanl Devlet ynetiminde reislkttapln bu gnk dileri bakanl mesabesinde bulunduunu hatrlatma lzumunu grmyoruz ancak sadnazamlarn bu vazifede bulunanlara gnmzde olduu gibi tesiratnn da olduunu hatrlatmadan gemeyelim dedik, nk veziriazam bu hususda Reislkttab stanbula gelmi bulunan eliyle grmek zere, vazifelendirirken asl maksadysa, savamak olduundan ii yokua srmek iin, eski antlamay teceddt yni yenilemek iinde Yankkale'nin Osmanlya terkini, sefer hazrlklarnn masrafnn tazminini istemesini teklif ettirdi. Avusturya elisi, bunun ne maksada geldiini anlama-, yacak kadar aptal olmadndan, reis efendiye: "Benim imparatorum, bana vakti dolmak zere olan bir antlamann yenilenmesi iin talimat verdi. Yoksa mal ve memleket ver diye gndermedi. Cevab verdi. Yine: Silahtar Fndkl'l Meh-med Aann trihinde, yle bir bilgi gryoruz: ".slm eriat zere boazna bez balayp aman diyene kl olurmu? zerine sefer cizmidir? diye bir vasta ile eyhlislm Efendiden fetva istedi ve bu suretle sefer caiz olmadna dir fetva ald ve gsterdi ise de, Kara Mustafa Paa aldr etmedi

ve eliyi gz hapsine aldrd" der. Yine 4. Mehmed ve maiyeti k geirmek zere Edirne'ye gittiklerinde gerek Avusturya'nn dimi elisi gerekse de, zel elisi Edirne'de mlki olduklar padiahn bulunduu ehirdeki temaslardan bir ey karamadlar. 1093/aralk 1683' gsteriyordu. Yalnz sunuda asla unutmamak lzm gelirki dini mbini slm indinde en makbul ibadetlerin banda cihad gelir ve devleti liye bu hususda bilhassa hristiyan dnyasna kar gerek teblici olarak gerekse de onlarn, islm dini zerine garaz ve kinlerine dmanca saldrlarna, imn dolu gsn siper etmi nice evldn, gzide kahramanlarn feda etmek gibi ahikalar meydana getirmeye muvaffak olmutur. Tabiiki bu tebli ii zaman zaman dman stne gitmekle, vakit vakit de, onlarn taarruzlarna kar koymakla ola gelmitir. te harp sanat, devlet ynetiminin tecrbe didele ri, mmkn mertebe hereit art gz nne alm olarak meselelere strateji ve taktiksel adan yaklarlar. Meseleye yukardaki kritiimiz iinde baktmz takdirde, aslnda Mer-zifonlu Neme'yi yni Avusturya'y pek uygun zamanda yakalamt. nk Avusturyay otuz sene savalarnn akabinde yakalam idi. Belki de, sadrazamn niyetini oktan anlamasna ramen yinede sulh iinde devam etmeye arzu etmesi, pek sulh severlikten deil, tam tersine savamak iin hli ve orta olmamasndan kaynaklanyordu. Sadnazam; tesbitinde isabet etmi olabilirdi fakat Avrupay bu tarz tehditin zaman kaybna vakti yoktur. nk Viyana Avrupaya alan mhim bir kap sayldndan savunmaya ortak temini mutlakt. Nitekim de; kendinden emin olarak yerinde politika retmeye uraan Osmanl entelijansyas farknda olmadan, Papa 11. nnosan'n teebbs ile bat hristiyan dnyasn birlie doru itmi olduunun akbetini hesaba katmaz bir anlay sergilediini sylemekten kendimizi alamyoruz. Daha nce vukubulan Osmanl Lehistan savanda, Jan Sobiyeski'nin feryadna kulak tkayan Avusturya'ya gcenik Prens Sobiyeski, birlie katlnca Papann etekleri zil almaya balad nk gcenik olan bir devletin ve reisinin maziyi brakp ati'ye yni gelececee bakmas, nnosan'n almalarna evk, davetlerine cevab msbet verenlerin oalmasn salad grld. Halbuki Merzifonlu yldrm hzyla Be'in yni Viyanann stne dmeli darbesini vurmalyd ve byle yapmaynca da, faturas hayli pahalya ml oldu. 31/mart/1683'de Avusturya Lehistan arasnda savunma antlamas imzaland. artlar ise; Lehistan, savan sonuna kadar Avusturya ile beraber hareket edecek, verecei krkbine yakn askerin komutas Leh kralnda olmas eklinde karara balanmt. Osmanl Devleti malubiyete duar edilirse, Buca muahedesi gerei, Osmanlnn eline gemi bulunan yerlere ilveten Eflk ve Bodan dahi Lehistana verilecekti. Viyana Seferi Savaa Kitlendi

Yenieri Aas Bekri Mustafa Paa; Edirne'de bulunan Avusturya elisini yanma celbederek, gryorsunuz zerinize gidiyor ve size son defa sylyoruz:Yamkkaleyi teslim edin sulh yenilensin! Dedi. Ancak Avusturya elisinin cevab hayli cesurcayd ve unlar syleyerek Bekri Paay artt: "Kaleyi kl ilealabilirsiniz. Buradaki szle kale verilmez" dedi. Bylece 22/muharrem/1094-21/ocak/1683'de padiah tular ekilerek seferle vazifeli olanlarn, Hdrellezde yni 6/maysda Belgrad'da toplamalar hakknda her tarafa ferman liyignderdiler. Bu arada padiahn da, Belgrad'da Kalmak suretiyle hareket edilirken, sadrazamn serdar ek-rem sfatn hiz olmak suretiyle ileriye gitmesi karar altna alnd. 1683'ubatnn sonunda Edirne'den hareketle, 3/ma-ys/1683'de Belgrad'a varld. Lehistan Avusturya antlamas jse 31/martta imzalanmt. Sadrazamn komutasndaki ordu, o gne kadar tanzim edilen, asker mevcudu olarak en kalabalyd. Kapkulu Yayalar denilmi olan yenieri, cebeci ve topularn yekn altmbini buluyordu. Onbebin, kapkulu svarileri diye bilinen Atl Blk gurubunun sayyd. Krm Han'nn kuvveti ellibin ve Orta Macaristan Kralnn yirmibin kiilik kuvveti hazrd. Bunlara ilveten de, bin Msr askeri, beyz kiide am askerinin yannda bulunuyor, Erdel, Budan ve Eflk voyvodalarnn onarbinden, yekn otuzbin askerini de topladnda yzyetmisekizbinbeyz (178. 500) buluyordu. Ordunun savaan gcnn miktar yzellibin olunca, btn say beyzbini amaktayd. Silahtar Trihi seferde ellibin de araba bulunduunu ifade eder. Sultan 4. Mehmed'in sadrazamna tenbihi Yankkaleyi almanz ondan sonra hl ne gsterir bilinmez fakat arkada dman komay hibir zaman nemsiz sanmayn eklindeydi. Beri yandan Reislkttap Mustafa Efendi ise hakikaten muazzam orduyu mahede edince, sadrazarna, bu kadar gl ve kalabalk bir ordu ile insan heryeri ele geirir diyerek Merzifonlu'daki enaniyeti haylice okadnn belki farknda bile deildi. Hedef olarak Be yni Viyana ehrini almasn gstermiti. Gerek reis efendinin gerekse Merzifon'nin ta-savvurat, ayn karar noktasnda tetabuk edince, Yankkale es geildi. Bu arada da Yankkale adnn monografisini de anlatmak suretiyle bir de bu eserde mhim saylan rol yannda maceras da bilinsin! Yankkale'nin asl ismi Macarca da Gyoer, Almanca'da ise Raab olup, Macarcadan bozma olarak da Glvar'dr. Cihannm trihinin and isim ise ayn olup bunda da Glvar olarak yazlmtr. Kaanuni Viyana stne giderken burann ahalisi hem itaat gstermi hem de sayg gstermiti. Dnde ise Viyana'yi alamayan padiahn geiine bu sefer bigne kald gibi adet, uzaktan ge mnasna gelecek tarzda alarga topu denen ata bavurulmas Sleyman Kaanuni'yi kzdrm ve yakn dedii kale yakldndan, ad da bylece Yankkale olarak kalmtr. Sefer Maveresi Buna sava mzakeresi de dendii olur. Sadnazam; Krm Hn, hudud boylarn yiit ve tecrbeli savalar bulunduu gibi aksilik Budin Beylerbeyi

gelememiti. Sadnazam sz u ifadeyle at: "geri maksadmz Yankkale ile Komaran Kalesidir. Allann inayetiyle alnmas kabildir. Ancak aldmz bir kaleyi almak olur. Bize yaraan memleket almaktr ve bu yzden hedefi Be olarak nianladm. Ne dersiniz? Sorusunu sorduunda daha nce anlam olduu Sar Hseyin Paaya bakarak azn balm? Neye sz sylemezsin?" Demesi zerine, Hseyin Paa: Siz emredersiniz! Biz yerine getiririz! Dediinde, Krm Hnn konumak mecburiyeti sard. Verilen kararn doru saylmayacan beyan eden Murad Giray yle konutu: Bu yl Yank ve Komaran Kaleleri alnr. Etrafa aknlar yaplr, hem arazi biraz daha tannr, hem de korkutulan ahali bize yardma dner. Demek suretiyle dncesini syledi amma, o gnden itibaren sadrazamn adavetini zerine ekti. Belki de bunun farkndayd. Ancak sylenen tedbir hem padiahn talimatna uygun hem de, savan icabatndan idi. Serdar Budin valisi zn ibrahim Paa ile mavereyi en sona brakmt. Yzyze geldiklerinde Merzifonlu; "Paa Baba: Be'e gideceiz ne dersin?" Sorusunu sorduunda yal vezir "Zerini, [Sadasd, Battanioullar gibi Avusturya imparatoruna bal kimselerin, Macar Beylerinin topraklar alnp Yankkale ve Komaran'n zaptn salam kaza baladktan sonra varalm Be'in zerine yoksa saydklarm yaplmadan Viyana gidii doru deildir, atm duyunca" dediinde serdar; Viyanay alnca her i kolay olur herkes ie raz gelir, dedi. Karlkl fikir teatisi sonunda sadnazam yapacan yapp, diyeceini dedi! O da u idi: "Sen bunamsin! Bir adamn ya seksenini geince idraki kalmayacana dir rivayetler doruymu! Aknclar akn yapp bir taraf feryada boarken, bizede kale almak der. Sen memur olduun ii yap. Yank, Kamoran kaleleri bize helva gelmez. Alsak; askere zeamet ve time; verilerek hazineye faydas olmaz! Fakat Be'i alrsak bu kaleler hemen teslim olur. Dedikten sonra Viyanaya gidiine kim mni olmak isterse ldreceini iln etti. Zaten ok gemedi ki, sadnazam, padiah'a durumu bildirecek bir telhis yazd ve smail Aa ile birlikte olan yazd. Sadaret kaymakam Kara brahim Paa, smail Aay huzuru ahaneye kard. Arizay verdikten sonra da ifahen kendine tenbih edilenleri padiaha syleyince, 4. Mehmed de, bizim bildiimiz Yankkaleydi Komaran Kalesiydi Be Kalesini hi sze getirmemi idik. Paa acaib bir saygszlk yapmak sureti ile bu sevdaya dm. Hadi Allah iini rast getire lkin nceden bildereydi, rza gstermezdim, dedikten sonra biraz muzdarib emri vkii istemeyerek kabul etmiti! te yandan Papa yine ortaya km, bir hal ordusu tezekkre gayret ediyordu. Avusturya imparatoru baehiri terkedip kaarken ikibuuk gnlk bir mesafede olan Lenz Kasabasna snarak, Viyana savunmasn da Von Starhanberg'e brakmt. Fransa Kral 14. Lui'yi yardm etmeye apak davet eden Papa kraln ayak srdn gryordu, fakat kendisine bir eyde yapmaya cesareti yoktu. nk; daha evvel Fransa, Venedik ve Kandiye ilerinde Osmanlya kar yardm vermesi, bu lkenin dou topraklarnda nice menfaatleri zarar grmt.

Onun iin Fransa bu ie karmak istemezken, Papa da, bir ak itiraz kendisinin otoritesini sarsacandan dolay nezaketi elden brakmama yolunu tercih ediyordu. 14/temmuz/1683'de Viyana nlerine gelebilen Osmanl Ordusu, karsndaki bir kzl elma gibi durmakta olan Viyana'y grmlere bir ey diyemeyeceiz fakat dnenlere yardmc olmak zere u tarifi yapmaktan da kendimizi alamyoruz. Viyana ehri tamamen surlarla evrili Kara Mustafa Paann muhasaras zamannda, Tuna Nehrinin gvdesinden ayrlarak bir kanal meydana gelen yerin kenarndayd. Tuna Nehriyle kanal aras evresi drt saatte kat edilen bir ada idi. Bu yer sava balamadan evvel her zaman olduu gibi Kur'an emri olan teslim olmay teklif etmek suretiyle kitab kelmn arzusunu yerine getirmi oluyordu. Ama cevab red de hemen geliverdi. Osmanl Ordusu Silahlar Viyana'nn muhasarasna giriildii zaman, Osmanl Ordusunda bulunan toplarn okkadan, dokuz okkaya kadar glle atan toplar vardki bunlara Kolonborna top ve bir miktar humbara havan ve yzyirmi adet kadar Zarbezen bulunmaktayd. Dmann ise otuz tane kadar drder okka glle atan, yzotuz adet balyemez ve bir miktarda kolonborna toplan vard. Bu silah nakln savan uzamasna sebeb faktr saymak gerekir. Ancak etraftaki btn palanga ve kaleler alnyor, fakat Viyana Kalesi dayanp bir taraf kanal olan Viyana bat cihetinden sarlm orta kolun arasnda serdar ekrem bulunmaktayd, Tunayla Kanal arasndaki ada kuatmadan bir mddet sonra Tuna'dan yzerek geilebilmek suretiyle alnm ve muhasara yalnz kaleye ynelik olmutu. Erdel kral Apafi Mihal, sadnazamn yanna geldiinde Merzifonlu ok tatl bir ekilde misafir etti. Hobeten sonra sadrazam Paa, Erdel Kral Apafi Mihal'e u soruyu tevcih etti: Sana izin, yaptmz ii beendinmi yok beenmedinse sebebini sylede anlayalm dediinde, Apafi lf eip bkmeden o da bir soru ile mukabele etdi: Sofraya pilav konsa, ortadanm yemee balarsn yoksa kenarndanm? Merzifonlu Kara Mustafa Paa tabiiki kenarndan. Cevabn verince o zaman karsndaki konumaya balad: Cephane ve saysca kalabalna ve silahlarnza diyecek bir ey yok btn avru-pa birlesede ne byle birg ne byle intizam ortaya karamaz. Fakat Be Kalesi sarpa bir kaledir. Keke nce Ya-nkkale'yi alp, buralara oradan k hep durmadan tacizlerle geireydiniz ve topraklarnn, bir blmn igal etseydiniz belki imparator korkuya der aman'a getirirdiniz! K gelince byk sknt ekersiniz buna bal olarak Budin'e gidiniz ve k orada geiriniz. eklinde fadede bulununca veziriazam da: Sen; Neme'den korkarsn! Yankkale altnda zevkine bak diyerek, Apafi Mihal'i Yankkale'ye yollad. Btn bunlara zamimeten Veziriazam, Yankkale'den Viya-na stne yrrken, Eri Beylerbeyi Abaza Kr Hseyin Paa alt bin askerle Tkeli mre ile buluup Macaristan'n Kuzey blmlerine saldrmalarn tenbih etmilerdi.

Ancak bu beraberlii tekil edenler etraftaki kale ve palangalar onbe-onalt bin askerle skitrmlarsa da mdafiiler, Be kimin olursa bizimde ondan olmamz iktiza eder, demek suretiyle haylice de umulmaz bir mukavemete hazr olduklarn ortaya koymu oldular. Ayrca biz size tbi olsak ve siz Be'i alamazsanz imparatorun bizi krarken sizin haberiniz bile olmaz cevabn verdiler. Gerek Tkeli gerekse Hseyin Paa, bu mtalaalara bir ey deyemediler ve oradan geip gittiler. Oradan Pojon zerine inmeye koyuldular. Bu srada Tkeli-nin gnderdii ncler dmann otuzbin civarnda bir kuvvetle, Pojon altnda mevzilendiklerini bildirdi. Tkeli mre; bu gcn kendilerinin iki misli olduu idraki iinde olarak bunlara saldrmann akl ii olmadn beyan etdi. Kr Hseyin Paa olsun, gerekse itimat ettii nsahibi ihtiyar silah arkadalar: "Biz ne dman kuvvetlerini, ne de kaleyi grdk. Veziriazam bizim padiahmzn vekilidir. Siz kaleyi ve dman grmeden nasl dndnz derse ne cevap veririz." Dedikten sonra dman zerine doru yol aldlar. Tkeli'nin sknts, karsndaki dmanla kendi askeri umumiyyetle ayn din ve rk paylayordu. Pojon nlerinde kendilerini bekleyen says da otuz binden hayli fazla adet krk, amt. Tkeli dman zerine giden ve yannda altbin kiiyi bulunduran Hseyin Paaya haber yollad. Ben bunlarn zerine gidersem askerim onlara iltihak eder, Bu kadar ok askerle savamaz dnerdim kumandan ben olsaydm demekteydi. Hseyin Paa Magravolu Grc Mehmed Paay ard yaparak geri dnd ve kenardan sktrlmasna ramen tecrbeli bir komutan olan Kr Hseyin Paa ekilii tamamlayabildi. Sadrazama yollad bir haberde onbin Tatar ve bir o kadar, Osmanl askeri gndermesini tleb etdi. Eer Hseyin Paa yenildii takdirde kendisinin bir kymeti olmadn ancak beni atktan sonra ordughnza yrye geeceklerdir ve bilhassa, Buca Bozgununu bir trl unutamayan Lehistan Kral Jan Sobiyeski'nin atl ve yaya otuzbebin kiilik bir kuvvetle Viyana'ya yardm niyetiyle yolada km olduunu haber verdi. Sadrazam bu ciddi uyanlara fazla kulak asmayp, , be bin Lehliyi, beonbin Avusturyaly gzde bytecek ne var! Viyana'ya kadar gel oradan Tunay ge ve ordugha gel emrini gndermekle birlikte, Tatar han'na da on-bin svarisini Hseyin Paa iin yardma gndermesini iste-eli. Ne varki; etrafdan aldklar ganimetlerle kendilerini tayamayacak hale gelmi tatar svarilerinin bu emrin yerine getirilmesinde ancak yz (300) kiisi yer ald. Viyana nlerinde dmann saldrsna maruz kalan Kr Abaza Hseyin Paa burada muharebeyi kabul etdi. Yaplann hesabada gelir taraf yoktu. Avusturya askeri seksenbine yakn mevcuduyla, yz tatarnda dahil olduu yedi bin kiiyi bulmayan os-manl birlikleriyle atmaya girdi. ok gemedi ki Krm'n askeri zaten azd ve kat. Hseyin Paa Moravya Suyuna ekilebildiyse de, arpma esnasnda ald yaralar hayli fazla olup, ok kan zayi etti. Kpr zerinden geerken suya yuvarland ve yetiilene kadar suya gark oldu bylece vefat etdi. Bylece veziriazam kymetli bir komutann kaybetmi oluyordu. te yandan Viyana nnde muhasara srdren Osmanl askeri geen iki ayn sonunda

durumdan sklm, sadrazamn ehri ve ka.yi hcumdan ziyade teslim olma yolu ile fethetme arzusunuayn zamanda, yama ve garete msaade etmemek tarznda ele aldklarndan haylice de kzgndlar, hele tatarlar burnundan solumaktaydlar. Bir taraf-tanda erzak ve hayvanlarn yemi meselesi nemli bir hle gelmeede balad. Ayrca Osmanl Ordusu bulunduu yerlerde, menzil tekilatlar sayesinde iae ve ibate meselesini hallederken dman topraklarnda bu lojistik husus istenildii gibi ikmal edilemediinden dman topraklarnda kalnmas, zaruri ihtiyalar karlamada hayli g bir hle geliyordu. Mesel bu kimindi1- deyip de her hangi bir rne el koymayp, pein para vermek dstru milletimizin vazgeemeyecei bir yaay tarz olduundan, civardaki satclarda fiyatlar ykseltmek suretiyle, ihtiyalarn karlanmasnda zorluklar karma iinde belki de, sinsi sinsi vazife alarak topraklarn bizim askerimizin eline gemesin diye korumaktayd. Di! dedikleri; esir alma faaliyetleri iinde olan almalarda ele geen bazlar, Lehistan askerinin otuzbebin kiilik bir kuvvetle muhasara d alanna yrrken yine Avusturya, Saksonya Bavyera ve Frankonya beldeleri askeri ceman yzyirmibin kiiiik mevcuduyla muhasara d hattnda buluup, Osmanl muhasara kuvvetlerini kuatarak, ani bir hcumla imha muharebesi yapacaklarn dillendirmilerd. Bu arada da hemen belirtelim ki; bahse konu savatada bilfiil bulunmu olan, Defterdar Sar Mehmed Paa deerli eseri Zbdet'l Vekaayide; yaya ve svari olarak yirmidrtbin Leh, otuzbebin Alman ve krkbin Avusturyal ve baz kavimlerden vede milletlerden mrekkep dman kuvvetinin, yzbin kiiden ziyade olduunu beyan ettiinide hemen ilve edeBu haberin alnmasn mteakip, sadnazam Budin Valisi zn brahim Paann yerine, Silistre Valisi Mustafa Paay brakarak, acele orduya iltihak etmesi hakknda emir gnderdi. Ramazann onbeinde, bu gelme iini tamamlayan brahim Paa, ordu yaknnda kararghn kurdu. Serdar Ekrem Merzifonlu Kara Mustafa Paa; Kr Hseyin Paann e-hadet haberinden sonra, iin varaca zorluu hissetmee balad. Tabiiki hep Osmanl ordusunun durumunu gzetlemek yerine Viyana mdafiileri cephesinde neler olmakta, nada bir gz atmalyz. Bilhassa Osmanl kuvvetleri 26/austos da, yapt kuvvetli bir saldrda haylice tabyalar kekti ve haylide dman askerini ldrmlerdi. Bu arada da Viyana ehrinde er-zak'n haceti gideremeyecek seviyeye dt haber verilirken hastalklarnda kendini yava yava gstermeye balad renilmekteydi. Kale savunmasnn komutamda her mevzuda taleplerini arttrmaktayd ki bu hl onun mukavemetinin tkenmekte olduunu gsteriyordu. te bu talepler sonunda neticeverdi. Biz; bunu anlatan satrlar Defterdar Sar Mehmed Paann Zbde't l Vekaiyat, yni olaylarn z diyebileceimiz eserinin sahifelerinden okuyalm: <..Szn ksas, akbeti kt Avusturya kral, korkusundan sair hristiyan devletlerinin krallarna, eliler gnderip batl dinlerinin korunmas iinde her tarafdan yardm istemitir. Bu dnyada snaklar cehennem olan Roma Papalarnn azdirmasiyla kfr bir tek millettir sznede mutabk olarak eitli

milletlerin ittihadndan teekkl eden, kffar ordusuna ilk koan Leh kral olmutu ki, daha nce zorla bin can ile stanbul'a mracaat ederek antlama imzalamt. Yani sureten dost olmutu. Fakat padiahn gayretiyle daha evvel elinden alman Kamanie Kalesi, Podolya ve Ukrayna vifayetlerinin zapt hususu, pislikle dolu olan yreinde, yerleip ve iine dert olup daima frsat gzettiinden Osmanl Devleti ile olan bar bozmutu. Gc yettii kadar toplad askerlerle Avusturya askerinin imdadna komu, teki kfirlerin dahi, kimi de mal ile kimi asker ile yardma geldii haberi herkesin malumu olmutur. Kar konumas iin meveret yaplm, btn siperlerdeki askerleri dar karmak ve toplan ekmek ve oraya yakn ve muharebe edilmeye uygun bir yerde toplamak ve kffar askeri gelinceye kadarda bu ekilde mukabelede bulunmak zere kara verilmitir. Fakat serasker, herkesin ittifak ettii bu gr beenmeyip, hi kimsenin szn dinlememi ve hemen asker'in bir miktarn muhasara altnda bulunan kaledeki dmanlar ile arpmak zere balyemez toplarla siperlerde alkoymutur. Ancak alay toplaryla, teki askerleri sava tertibi zere dier askerleri karlamak iin siperlerden dar karmtr, dman ordusu Viyanadan, oniki saat uzakda bulunan takprye gelinceye, Avusturya kral orada kalm ve rtbesi itibaryla Leh Kral btn kefere zerine bakumandan olmutur. Atl ve Piyade yirmi-bin Leh askeri toplam, yzbinden fazla alak ve rezil ramazan aynn yirminci, 12/eyll/pazar gnk kale muhasarasnn altmnc tepede piyadesini grnce, atlsn ardna alm ve bir ka yerden ksm ksm yrmlerdir. Her iki tarafdan, bir iki saat kadar sren muharebeden sonra askerin ou savatan kam ve bylece de, ordunun nizam bozulup daha sonra serdar da adrna dnnce mrikler kaleye girmee yol bulmulardr. slm askerleri de bu hli grnce toptan oradan kalkp Yankkale nne gelmilerdir. "Defterdar Mehmed Paann, bu zet fakat pek tatmin edici olmayan malumattan sonra bizde, bir miktar daha dnya trihinde hayli tesiri olan bu savan tafsilatna biraz daha sayfalarmzda yer verelim ki, mektep trihlerinin perde arkas olaylara nem vermemesi hasebiyle, olaylarn esrarn muhafaza ettii, millete bilinmedii dolaysyla da, trihden gerektii kadar istifade etmesi bylece muhal olmaktadr. te buna bal olarak almamz gibi dier kitaplarnda bu hususlar ihtiva etmesi nesillerimizin bu bilgilerle mcehhez olmas byk milletimize hizmet etme ans bakmndan, bir era olarak istikbali aydnlatmaya fayda salayacaktr. Dman Taarruzu Bakumandan Jan Sobiyeski komutasnda, yzbin kiiden l fazla hal ordusu, bir koluda Dk d Loren komutasnda Tuna Nehrini imalden yni kuzeyden gelerek Kalenburg Dandaki mukavemetimizi krarak igale muvaffak oldular. Serdar Ekrem dman kuvvetlerine kar altbin askerle, pzirlerden Kara

Mehmed Paay gnderirken zn brahim Pasa yannc*a bulunan yirmibinden fazla askeriyle, Kanburg Geidini tutmas emrini vermiti. Krm han' tarafn-, dman kuvvetlerinin Tuna Nehrini atktan sonra yaplma s lzm gelen i, ordunun arkasnn evrilerek, emniyetsizlie duar edilmesi idi. Ancak; Krm han' bu ilevini yerine getirmedi. te biz burada, kendi mlahazamz yerine, muteber trih kitaplarndan saylan ve buna hak kazanm olan zunarl Trihinde; 3. cilt, 1. ksmda sahife 451'den bir dip not yazsn aktaralm gerekirse bizde bunu tahlile alrz: "Veziriazamn, Murad Giraya evvelce tevecch vard; fakat serdar ekremin arzusu hilafna Viyana muhasarasn muvafk bulmamas ve Yankkale ve Komaronun alnmalarn, tavsiye etmesi zerine gzden dt ve veziriazama kar ihtiyatl hareket etmee balad. Murad Giray maiyyetini, Selim Giray gibi zaptu raptdan cizdi, kuvvetleri zerinde otoritesi olmad grlyordu. Dmann Tunay gemesine mni olmak iin tyin edildii skender Kprsn muhafaza edememi ve ykseke bir yerden elini brne koymu olduu halde, at zerinde dmann geiini seyrediyordu. Bu hl zerine kendi imam yanna giderek: <Hn'm; u blk blk geen kfirleri krdrsanz gerisi kesilmezmiydi?> demesi zerine, hn: <Behey efendi sen bu Osmanlnn bize ettii evri bilmezsin; ancak bizi bir hle kodular ki yanlarnda trlak ve Budan keferesi kadar rabetimiz kalmad, bu dmann hareket ve cemiyetini, ka defadr yazp bildirdim, uman ok, mukavemet mmkn deil, askeri metristen vKaralm, iktiza ederse saf cengi edelim ve ill selamet yere elim dedim, inadndan dnmeyip sz geiremedim, tekdir u cevaplar ve gnderdii mektuplarnda, kokmu beygir varcaya kadar yazm. r.'allahtela bu dmann defi yanmda i deildi ve bili-rimki dinimize de dmez bir ihanettir. Lkin gayret beni ko-madi, anlarda grsn kendilerin ka akelik adam imi, Tatar kadrin bilsinler!> diyerek atn depip kuvvetlerini alarak ordugha geldi ve sadnazamn adrna inip vaki hli syledi vede dmann yryne gre Pazar gn mukabil olacaklarn (yni karlaacaklarn) beyan etti. 17/rama-zan/1094-10/eyll/1683 Sevgili okurlarm gryorsunuz! nsanolu ne ok yanllarn zebunu oluyor.. Mesel Merzifonlu Kara Mustafa Paa, veziriazam olduu devletin tarihindeki, 1. Ahmed dneminde eer Osmanl hanedannda erkek ye kalmadnda, Krm Hn'larnn tahta kuud (oturacan) edeceini Yavuz Sultan Selim'in, bir antlama ile Krm hn olan Kaimpederine vaad ettii sylenmektedirki buna uygun olarak bir av partisinde, Sultan Ahmed'in nn kesmeye cret eden, ancak emellerine muvvaffak olunamamas bilmesi gerekir ve buna ramen Krm hnlanyla padiahlarn iyi geinmesinin hikmetini aratrmas icb eder ve Krm hn'n yle etd etmeliydi ki onun ikyeti olaca hususlar ifade etmez, byle bir ihanete yol aan szleri ne syler nede yazard! Krm hnna; gelince onun saldrmay kstl tuttuu dman ordusu, kendi lehlerine ve mslmanlarn aleyhine bir baarya imza attlar. Bu ihaneti itiraf eden Mu-rad Giray kendi diliylede akbetinin iyi olmayacan, dini is-lamn vatan hainlerini

sevmediini bile bile bu i irtikb az cehaletmidir? Ne var bu hn'n selefleri zaman zaman bu ihanetleri ileyerek sonunda Rusya ariesinin yerine getirmeyecei vaadlerinin meclubu olmak suretiyle umduklar bamsz Krm Hanl yerine koskoca bir esaretin kuyusuna dtler. Murad Giray; slmi messeselerin banda gelen mavere hususunda, hocas kimse yanla bilgilendirmi olmal ki, sylediklerini tutmayan veziriazam hem de gizlice boykot ederek, malubiyete duar etmekte byk hisse sahibidir ve mert Tatar Milletinin efsanevi murabtlna kara bir leke srmtr. Aslnda islmi hayatta insanlarn fikirleri sorulduunda, tam bir istiklliyet iinde dncelerini beyan ederler fakat kan karar onlarn ileri srdkleri fikrin tam tersi olsa dahi, Hz. Kur'ann sizden olan emirlere uyunuz tav-siyei ahanesine muvazi hareket edip, bu yolda ehadeti dahi gze almay gerektirir. arpma Vk Blyor Osmanl serdar'nn yanma bir atl, atlatrcasna srd atndan atlyarak hemen huzura kotu. Bekletmeden veziriazamn adrna alnd ve biraz nefeslenmesini serdarn kendisini hemen kabul edeceini sylediinde o yerinde durami-yordu. Getirdii haber mhimdi, namaz gibi nasl vakti giren namaz insan hemen klmaz ve o arada emri hak vki olursa o namazn borcu ile ahiret yolculuu balarsa, ite bu haberi vermeden lrse orduyu islmiyeyi tehlikeye atm olur endiesi iinde sabrszlkla geen dakikalar beklemee balad! Haydi huzura gir! Dendiinde, "zn brahim Paadan hayrlar ve mddeti mrnz uzun olsun dualar ile birlikte dmandan haber getirdim. atala benzer ayr iki yoldan dman ordusu yaklamaktadr ve bizle aralarnda saatlik bir mesafe kalmtr" dedikten sonra, el balayp kenara ekildi. Sadrazam ve serdar ekrem unvan ile orduyu hmayun komutanl etmekte olan, Merzifonlu Kara Mustafa Paa, Uzunca brahim Paaya pek kzgn olduundan gelmi bulunan haberci yiide berhudar olasn dedikten sonra vaktin geldiini savan balamas tedbirlerinin sonuncusunun talimatn vermeye balad. Viyana ehrinde muhasaraya maruz kalm bulunan Viya-nallar, Kalenburg burlarnda halskrlarlan askeri birlikleri gelince yle bir sevin gsterileri yapmaya baladlarki, bunu gren gerekten kurtulduklarnda ne yapacaklardr diye merak etmekten kendini alamazd. Dman; bol cephane ve hayli sayda toplaryla, yamur gibi daneler gndermekteydi. Tfenk kurunlar ise son derece mebzuliyette olduundan akr akr ateleniyordu. ki ay geen kuatmann yorduu Osmanl askeri, kumandan le maiyeti arasnda aikr olan anlamazlklarn faturasn demeye baladyd ve bu deme kan ve can pahasna yaplmaktayd. Osmanl ordusu sa cenahnda Budin Beylerbeyi zn brahim Paa, saldrya tahamml kalmam askerleriyle bozguna yz tutarken, sol kolda yeralm bulunan Sar Hseyin Paa uzun sre dayanmaa muvaffakiyet gsterirken, elin-

deki kuvvetleri dalm olan Krm hn' kuvvetlerinden muavenet gremediinden onun taraf da dalmaya yz tuttu. Merkezin cenahlarla yni sa ve sol tarafndaki mesafe alnca bu boluu dman kuvvetleri doldurmaya balad ki, bu savan en mhim bir an idi! Eer dalm sa ve de sol cenahlar dar doru dalacaklarna ie yni merkeze kayarak derli toplu bir hareket takip etselerdi, merkez pek kuvvet kazanacak boluklara girmi dman askeri, adeta bir arkn dilileri arasnda ezilip, tlm olacaklard. Ne var ki; dalma da doru olduundan i tarafda boluk daha fazla byyor ve sadrazamn ortada bulunduu hedef adeta dman askeriyle, ancak mukayese kabul etmez bir say farkyla dman lehine inkiaf etmekteydi. Lehistan Kral saldrda bizzat bulunmaktayd ve sadn-azam Paa burada cesaretini ve metanetini ortaya koyarken nice parmaklar srtt. Alt saat burada yiitleriyle omuz omuza kl sallad. Cenah diye bir ey kalmam ortada grnen, sadece bir merkez ve dere gibi bu merkeze akmakta olan insan seliydi. Sadnazam vurua vurua ekildi ve ordughna geldi. Metris de kuatma faaliyeti devam edenlerin otuzbinini derhal savaa ekti. Dman askeri hemen pelerinden ordugha dalmlar, kl akrtlar, silah sesleri ayn Hao-va'da olduu gibi burda da yaanmaktayd. Sadnazam Paa savan gidiatna dir kestirdii karar kendini dman zerine atmak ve ehadet erbeti imekle, dnyevi hesab kapatmakt. Peinden vurumaya devama baladnda Sipahiler Aas Osman Aa; <Efendimiz! kerem eyle i iden geti size ahadet yakr da, ancak sizin varlnz askerin ruhudur! Eer siz yok olursanz herkes krlr, ne olur buyrun gidelim dedikten sonra Sancak erifi alpda, otan arka kapsndan Yanikkale istikametine uzaklat grld. Serdar Ekrem'in geride brakt eyay ztiyesi, ordu hazinesi, ordughn onbebin adr yz top ve nice malla birlikte, Kprller devriydi de. . imdi savan sonunun Trihi Osman Encmeni'nin 3. sene sahife 1007'den u nakli zetleyerek alalm: "Mellifi bu harpte bulunmu olan Mi-yar'd Dvel adl yazma eser kabahati zn brahim Paaya ykleterek yle diyor: <Budin Valisi brahim Paa serdarn ii ileri gtrdn istemeyenlerin banda idi. nce, Yank-kaleT altnda kprlerin muhafazasna tyin olunmutu. Orduyu hmayuna gelip, mavere ettiklerinde ibrahim Paa nice illet ve zrler yni sebeb ve mahzurlar syleyip, kfir oktur uygun olan, Metristen askeri ve toplar karp dnmektir. Dedi. Serdar ise; altm gndr bu kaleyi muhasara etmekteyiz. Askerin yarals ve ehidi vardr. Her bir ocan ehidieriyie etraf kabristana dnd. Bu kadar ok mal ve para harcand. ele gemek zereyken dnersek padiaha ne cevap veririz dediini beyan eder ve serdarn szlerini yle bitirdiini ifade eder: <Kara Mehmed Paa vesair Paalar da, tabur ile harpediyorlar diye ibrahim Paaya, padiah seni tabur zerine serdar tyin etdi dedi ve Krm hn'nda dman taburlarn karlamaa yollad>.." Aziz okurlarm yine bu Viyana savann arka plnna dir o savada yer alm

bulunan Bursal Hasan Esir Myard Dvel adl el yazmas eserinden yle bir ifadesiyle sahifemi-zi ssleyelim ve ondan sonra bu ifadeler altnda 319 sene sonra da olsa bir de biz tahlil etmeye alalm: Esir demekteki; "dahi akam oldu ve akbet yni sonunda Amca Hasan Aa (Kprl Mehmed Paann kardei) serdar ekre-me buyur gidelim dedi. Sanca erifi ve asakiri islm, selamete karmaa sy eyle yni al, imdengeru i iden geti! yazenbillah imdiyse Sanca erifi dmana aldrsnda kyamete kadar siperi lanet oluruz! Dediin de; Veziriazam alayarak oturduu iskemle zerine kp, bir koltuuna Amca Hasan Aa ile bir koltuuna Cebeciba Siyavu Aa girip ve bile olan cmle topian ve de cephaneyi brakp orduyu hmayuna avdet olundu" demektedir. Bizim Tahlilimiz! Viyana muhasarasnn 2. si bildiiniz gibi Osmanl Devletine bir gn dnm yaatmtr. Yukardaki satrlarda Yank-kale ve Komaron kalelerinin alnmasn iradei padiahi ktn, Viyana'y muhasara ve zapt teebbs Merzifoniu Kara Mustafa Paaya reislkttap Mustafa Efendi tarafndan ilka olunmutur. Bu hususdaki muhavereyi gemi satrlarmzda okumutunuz. Tabii reslkttap efendi bu tavsiyeyi ve bu ilkaati yaparken byk bir iin baarlmasn samimiyetle arzu etmekten baka bir hususu dile getirmemitir. Sadrazam ise bu ilka-ata, Kaanuni'nin yapmaya muvaffak olamadn, gerek klma arzusu ile kabullenip giritii de bir vakadr. Ancak byk ilerinde haylicene etd istedii, ilim ve irfan sahiplerince malumdur. Sultan Ftih'in stanbul'u fetih almalar srasnda, att gllelerin Cibali Baba adl bir meczub tarafndan; "gavurcukfanma zarar irimesin" denilerek yine takdiri tecelli iinde tesirsiz hle gelmesinde, alnacak tedbir Mevlmza tazarrudan baka ne olabilirdi ki? Nitekim Sultan Ftih niyaza balam ve "bu bir emri makdurun neticesidir. Ya giderim, ya gider" demek suretiyle Allahmza yalvarr ve sonu, stanbul'un fethi olduuna gre meczuba fren, Sultan Mehmed hn'ada fetih nsib olmutur. Merzifonlu da; bu misalde olduu gibi iyi niyet ve zahiri gereklerin her birine yaprken kendini aamamann nice ser-had eskilerinin tavsiyelerine kulak asmayarak, kimini gcendirerek, kimini de alaya alarak, nefsine eziyet etmi nk kendine gvende pek ileri gitmitir. Sonunda da; imdi padiaha ne deriz skntsna dm, adet intihar edercesine dman zerine alakl gitmi, elhak bu hususda Yldrm Bayezid'in Timur nndeki, ecaat ve bahadrln hatrlatr yreklilii ve kl maharetini gstermeyi bilmitir. Btn bunlarn yannda herkes kaderin zerine ykledii roln icabatn yerine getirmitir. imdi; veziriazamn Sanca erifi hmil olarak, meydan harbden uzaklamasndan sonraki hadisat takip etmek zere yorumumuzu burada noktalayalm. Btn bunlarn yannda hemen ilve edelim ki; dman ordusu Osmanl'nn ekilmesi sonrasnda yine ki kola ayrld ve bir kolu Viyana'ya

girerken, dier kol da, Osmanl ordughn igaletmeye koyuldu. Ne kadar gsz, yaral ve hasta varsa ekilen arkadalaryla gidememenin acsn ok gemeden dindirdilerdi nk muzaffer olan hal ordusu, cibilliyetlerinin gerei olarak bu mukabeleden aciz insanlar, tek tek ldrmek suretiyle bedeni aclarna son verirken onlarn kaatili olma unvann da alm oldular. Muhterem okurlarm bu saynn onbin olduunu hatrlata-limki, bu katliamn boyutu btn varlyla hafzalarda Avrupa vahetinin bir baka versiyonu olarak yerini alsn. nk; Mavi Tuna Vlsinin bu zarif insanlar bu katliam nasl yapar diye aklnzdan geirirseniz, bu satrlar hatrlarsnz. Efendim! Malbiyetin ahslara Tesiri Osmanl Devletinin sava anlaynda gaalib kumandan mkfaata hak kazanr. Malub olan ise umumiyetle hayatn celladn ellerine teslim eder. 2. Viyana kuatmas malubiyetten sonra da tesiri devam eden mhim bir olay olarak, zaferyab olan bir kimse ortada grnmediine gre malubiyetin husulnde Paa seviyesindekiler, en byk cezaya elbette mruz kalacaklard. O da, tabiiki kelleyi vermekti. Bu dklme evvel veziriazam ve aynzamanda serdar ekrem Merzifonlu Kara Mustafa Paann padiahn katndan gelen hediyelerle bulumas sonrasnda balad. Padiah ii tam tahkik etmemi sadrazam, byk bir bely savuturmu olmann rahatl iinde tebrike ayan bulmu bylece hilat ve kl gndermiti. Merzifonlu; Yankka-le'ye geldiinde takvimler 22/ramazan/1094-14/eyll/1683 trihini gstermekteydi, zn brahim Paa ise mezkr yere veziriazamdan birgn nce gelmiti. Fakat veziriazam Yank-kale'ye geldiinde brahim Paann orda olduunu rendiinde, biraz skld ve yanna artt. Ancak karlk bulamad. Bu veziriazamn hiddetini kamlad. Gnderdii haber zehir zenberekti! nk; hastaysa arabaya binip gelsin! Olmutu. arnar brahim Paa geldi. Ya hayli alp yrm Paaya hi bir riayet gstermeyen Kara Mustafa Paa: "Bre dinsiz koca melun! Seni bu kadar zamandan beri padiahmzn vezirleri arasnda hayli himmeti var diye itibara lyk grrdk! Bu sefer cmlesinden evvel kamak suretiyle askerin bozulmasna sebeb oldun, bir de burada ordu ncs gibi gelmi oturursun!" Dedikten sonra tez boun dedi. Hkm yerine geldi ve merhum Paann makam, Budin beylerbeylii Diyarbekir valisi Kara Mehmed Paaya verilirken, mal ve mlk hazineye ml edildi. Serdar; Yankkale'de gn kaldktan sonra Tata Kasabasnada varp oradan Bu-din'e geldi. Padiah ise gerek durumu rendikten sonra Belgrad'dan Edirne yolunu tuttu. Bunu hi de hayra yormak kabil deildi! Buna karlk veziriazamn, grd aksaklklar dzeltmeye alr, sava da kusurlarn rendiklerini de bir bir cezalandrmaya balad grld. Zira padiahn gnderdii hediyeler, haylice zntsn teskine sebeb olmutu. Dmann arkadan geleceini tahmin ettiinden de btn kale ve palangalarn muhafzlarn arttrc tedbirlere ba vurdu, ihtiyalar hzla tesbit edip takviyeye koyuldu. Bu savan

neticesi Osmanl Ordularnn avrupann derinlerine bu kadar ok giriinin sonuncusunu tekil etti. Artk duraklamaya ve hazindir ki daha sonralar da gerilemeye balayacaktk. Cierdelenin Kayb Kara Mustafa Paa daha Budin'den ayrlmamtk!, dmanlarn bir iki adam yakalandnda onlardan alnan haberlerle tahmini yaplan palanga ve kalelerin zerine dmann gelmekte olduu tahakkuk etmi oldu. Tahminlerin doruluu, zaten oralarda tahkimat ve glendirme yaplm olduundan, ilve tedbir olarak Budin Beylerbeyi yaplan, Kara Mehmed Paa kumandasna otuz bin kii civarnda seyyar bir kuvvet sevkedilmiti. Bu kuvvet blgede devriye gibi gezecek muhtemel taarruz alann tesbit ederek onlara saldracakt. Nitekim; Lehistan Kralnn askeri ile Tuna Nehrinin sol kanadnda hareket olduunu haber alm bulunan Kara Meh-med Paa hemen bu tarafa geerek, saldrd ve dman pek fecii bir malubiyete uratt. Cierdelen naml kalemiz bu zafer ile biraz daha rahat nefes almaya baladndaydi ki, alt-mbin kiilik yeni bir dman ordusu skn etti. Kara Meh-med Paaya tecrbeli Paalar hemen Cierdeieni boaltmak suretiyle karya Estergon Kalesi tarafnda saf tutalmn teklifini gtrdlerse de Kara Mehmed Paa ferman byledir demek suretiyle bu teklifleri red etmitir. Bir misli sayca stn dman karsnda askerimiz ve nice deerli Paalarmzn ibraz ettii kahramanlk malubiyetimizi nlemeye, Cierde-en'in dmesine ve bu dme teslim olma yoluyla gereklemesine ramen katliam meslek edinmi gvur buradada ocuk, hasta, yal demeden yrtc bir katiiam uygulad ki, bunun perde arkasn Safiye Erol merhumenin "Cierdelen" adl belgesel romanndan renir ve denizlere gider aktacanz gzyalar. Krm Hn'nn Azledilmesi Padiahn; Belgrad'dan Budin'e gelmesi gerekirken, Edirne'ye dnmesinin yukarda iyi haber olmadn sylemitik. Buna bal olarak Krm Hn' Murad hn'da bu hengmede nasibini ald ve hanln Krm Giray'n olu 2. Hac Giray hn'a brakmaa mecbur oldu. Esbab mucibe u idi: <Murad Giray; veziriazam ile aras limoni olduundan ii ucundan tutmu vede Sobiyeski'nin geiine engel olmakta gayret gstermemiti. Daha sonra Budine gelindiinde de, Cierdelen civarnda ol emrine de askerim pekaz demek suretiyle gitmemeyi semeside, hanln kaybetmesine kfi gelmiti. Bu tyin ii Osmanl Padiahnn iki duda arasndan kacak szlere balyd. Belgrad Ve lm! Cierdelen'in yrekler kanatc kaybndan sonra Osmanl kuvvetleri Estergon'a

ekildi. Estergon savunmas Kara Mehmed Paa tarafndan Deli Bekir Paa'ya verilmiti. Ekim aynn ortasnda Sadrazam Belgrad'a klamak zere geldiinde, hal ordusu 29/ekim/1683'de Estergon nnde kurduu tertibatla bu kalenin kuatmasn bilfiil balatmt. Teklif edilen teslim ola, Deli Bekir Paa'nn ret cevab verdiini herhalde sylememize gerek yoktur. Ancak; askerlerin Deli Bekir Paa'ya ve Arslan Mehmed Paa ile Zaarc ve Samsuncuba'nn, zerlerine hcumla arpmak istemediklerini bildirdiler, kendilerine yaplan nasihatleri de kaale almadlar, stelik teslim bayraklarn diree ektiler. Saldrya urayp da cankarn zor kurtaran idareci zmresi byle bir asker isyanna ne yapabilirlerdi ki? Bu soru her zaman herkesin kendisine^sormas gereken bir soru olduunu hatrlatmadan geemiyor insanolu fakat unu .da hatra getirmek icab ederki, Cierdelen'in mukavemet sonrasndaki teslimi ve katliamc hal askerinin onbin-lere varan nfusu canavarca bir rae iinde katliama tbi tutmasnn bu Estergon Kale mdafiilerinin moralini bozmu olabilecei de nazar itibara alnmaldr. Trklerinin icrasnda milletimizin ve bilhassa, Rumeli insannn gz yalarn gz pnarlarnda bir elmas tanesi gibi parldadn ve az sonca da kucana doru yuvarlandn grdmz olmaktadr. Budin'e gelindiinde Estergon hesab, saldrya urayan st komuta kademesi ve askerlerin ocak Aalarnn itlaf edilmesiyle sonulandrld. Sadrazam'n Katli Osmanl bavezaretlii, bu gnk partileri pek andran messesedir. Bu makama gelen vezirler kendi ekipleriyle gelirlerdi baary hep birlikte aralarnda nimet klfet anlay iinde paylarlarken, baarszlk ise veziriazamn i kabinesi de denilen kk nvenin omuzlarna yk olarak binerdi. Bazen veziriazam'n hesab grlr, yni hayat izgisi sona erdirilir ondan sonra, i kabinesi tara grevlerinin mzlda-nacaklar dnlen yerlerine yaplrd. Bu vazifeye gidileri esnasndaki davranlar dikkatle takip edilir. Sessizce boyun eip gittii takdirde idaresi takibe alnarak ilk hatasndada sensin falan denerek, ba vcudundan ayrlrd! Kimileri ise verilen tyin emrine kar temaruz eder, bir koruyucu arati-rrsa da, umumiyetle bu abas boa gider, kendisine itibar iade ettirecek bir efaati bulamazd. Ancak bu araylar da gemi hatalarna ilve hatalar saylarak kayd grlrd. Ama btn bunlarn takipisi olan padiahdan nce, rakip ve gz devirdii veziriazamn makamna oturmak gayreti iinde olan vezirler bu yolun takipileridir. Bir fkra da denir ki en cesur ve aptal idareciler kimlerden kar? dediklerinde, cevap olarak Osmanlda kar olmutur. Nasl? Diye sorulduunda da, seleflerinin gvdesinden ayrlm balan yerde dururken, onlar mhr hmynun kendilerine verilmesi iin bekleirler! Cevab verilmitir. te; Merzifonlu Kara Mustafa Paa'da, selefi vede kaimpederi olan Kprl Mehmed Paa ve kaimbiraderi Fzl Ahmed Paa'nn yapt gibi padiahn yannda kendi muhaliflerini brakmamak yolunu

kullansayd, arkasndan padiah katnda evrilen frldaklara frsat brakmam olacakt. Anca ar gven, kibirinin kendine yapt oyunun, muhalifleri Kzla/aas Yusuf Aa, Mirahur, yni padiah ahrlarnn byk Aas Bonak San Sleyman Aa holanmadklar /v\erzifon'nin yerine gnllerine yatan Kara ibrahim Paa'y koymular ve ona yaklamlar brahim Paay bu sadaret cezbesine ekmeye yetmiti. Kara brahim Paaysa Merz-fon'lunun, sadaret kaimakamlin yapyor ve kendi setii bir grevli idi. stelik sadrazamlar bakent dna ktklarnda, en kalitesiz, en beceriksizi yerlerine brakrlard, arkasndan bir dmen evirmesin diye! Halbuki; byle braklmlarn yni kendinden zekavetleri yetersizliinden beklenmeyenleri, akll, uslu ve mert, vefakrlarn asla yapmayaca entrikalara yaknlayor ve emanete ihaneten vezirazamn manevi fors denizine yelken ayordu. Bunun byle olmasnda takdiri tecellinin roln de unutmadan ifade edelimki, Kara brahim Paann yukarda geen iki aann dolabna yakalanmas Mustafa Paallarn bana inecek felaketin balama noktas oldu. Hi phe yok ki; Veziriazamn sadk adamlar da yok deildi stelik o damad'rla oisa byk bir soy olan Kprlzde saylabilirdi ve bunlara bal kimselerin, bu veziriazama kol kanat gerebilecekleri cezay hafif atlatabilmesi iin bir efaat kanal aabilirlerdi. te bunlardan biri olan Kadkyl Mehmed Aa, kap kethdas olarak yni bugnk tbirle genel sekreter makamnda bir kimse olarak, veziriazama gnderdii bir mektupda padiaha sunulacak hediyelerle kendisine durumun anlatlmas, telafinin mmkn olduunun hatrlatlmas tavsiyesi bizim yukarda dokunduumuz padiah katnda, efaat kapsnn tklatlmas olarak a mtalaa olunabilir. Buna bal olarak, Mustafa Paa, telhisisini yni bugnk tbirle babakanlk szcsn stanbul'a gnderdi. Kara ibrahim Paa, telhisinin stanbul kapsna vardn rendiinde Kzlar Aas ve erikinin kendine vaad ettikleri sadaret koltuuna oturmak iin zerine dene kendini bezletti. lk ii yanna kotuu Kzlaraasna haberi verdi. Gmulur ki; getirilen hediyeler padiahn sadrazama muhabbetinin yenilenmesine sebeb teki! eder, Merzifonlu badireyi atlatr korkusuna kaptrmt kendisini.. Kzlaraas gelmi bulunan hediyelerin padiaha takdimini geciktirmek yolunu bulduundan smail Aa huzura ktnda karsnda veziriazamn da aleyhinde ynlendirilmi bir padiah olduunun farkna varamad taa ki padiah konumaa balayana kadar.. Baz tarihilere gre smail Aann bu ziyareti bakent'te deil de, serhad ehri eski bakent Edirne'de vukubulduunu kaydederler. Ancak iin bu noktada o kadar ehemmiyetli olmadn dnebiliriz. Padiah, veziriazamn szcsne sanrm kendinin haberdar olduu baz vukuat sorduu peinden de gazabn ortaya seren hiddetli k, takriben u szler ile kendisini gsterdi. "Paan da sen de yalanc bir alay melunlarsnz! Devletim ykp, rzm payima! edip askerimi krdrp, nice naml Paalarmn ehadetini, topraklarmn, kalelerimin dman eline gemesine de sebeb oldunuz! Aln bu adam!" Emrini verdikten

sonra; hmla Harem'e ekildii, trih sayfalarnda yer almaktadr. Bir Devir Kapanyor! Hi phe yok ki, u ifade Kara Mustafa Paann idam edilmemesini ortaya seren bir gr olarak kymet ifade eder. Bu ifade, Merzifonlu'nun katlettirdii zn brahim Paa ldrlecei srada, zunarl tarihindeki kayda gre melen unlar seslendirir: "Bu adam beni haksz yere ldryor. Zayiat, uradmz kayplar telfi edebilecek olan yine bu ademdir. Padiahmza syleyin aman buna kymasn!" bu ifadenin en kt tefsiri hayatn kurtarmak iin Uzun brahim Paann bylece bir yol aradn sylemek kbilsede, ancak bu Paann hayat izgisi byle tabasbusa mracaatna tenezzl edecek bir kimse olmadn gsteriyor ve de, ayrca / erzifonlu'dan sonra yerine tyini yaplanlar o makam doi-durmaa kfi gelmemesi de gsterdi zn brahim Paa en azndan bu tehisinde isabetliydi. Gazez Ahmed Aa eline verilmi olan idam fermanna hmil olduu halde Belgrad'da bulunan veziriazamn yanna geldi. O srada Kara Mustafa Paa, imam Mahmud Efendi ile henz le namazna durduunda gz ucuyla cihannmadan, gelmekte olan Gazez Ahmed Aa ile beraberindekileri grvermi. mama seslenmi. "Namaz boz mam Efendi iin tad kat" der. Gelenleri de hemen yanlarna getirtirler. Veziriazam hayli kalabalk heyette yenieriaasnn dahi bulunduunu grdnde Gazez Ahmed Aaya sorar: Ne haber Aa? Cevap ise: Sancak erif ve mhr hmayun istenir! Cevabn ven. Sadrazam Paa yine sorar: "Bize lm varmidr?" dediinde Gazez; "olmak gerek! Allah imandan ayrmasn" cevabn verir. Bunun zerine, Rza Allahndr! diyen Merzifonlu namaza durdu. Korkuya kaplmadan eday salat eyledi. Hizmetkrlarna; beni duadan unutmayn deyip gnderdi. Sarn zp, krkn kard. Cellatlar gelsin dedi. Sakaln kaldrpda ipi boynuna kendi geirdi. te o srada pek kymetli kalieye yni kk fakat deerli haly grdnde gelin bunu aln deerlidir. Millet maldr. Kirlenmesin; deyip kaldrtt. Ondan sonra infaz gerekleti. Viyana'y alma tevi-katnda bulunan reislkttab Laz Mustafa Efend'de, Edirne'ye getirtildi ve erefeli Camii nnde selb edilmek suretiyle idam olundu. unu da unutmamak gerekir ki; devlet baki insanlar geicidir. Hatta devletler bile baki olmayp, trih sahnesinden za-nan zaman ekilmi devletlerin hikyelerine de rastlarsnz. Htt malik olduklar topraklar, beldeleri htt ehirleri para karlnda satan devletlerin bulunduuna da, trih malumati iinde ahid olursunuz. Devrn ol devran diye sylenen bir deyimin varlda bilinmektedir. Hayattan kayd silinen Merzifonlu Kara Mustafa Paann yerine veziriazam olarak tyin olunan Kara brahim Paa; Avusturya zerine kendisinin gitmeyip, kumandan olmak zere Yenieri Aas Bekri Mustafa Paay tyin etmiti ve

Bekri Paa Estergon'u istirdat gayesiyle harekete geti. Avusturya harekete gemi ve Estergon'u almt. Oradan da Tuna'nn sol tarafna inen Brandenburg Dk ve emrindeki kuvvetler, Kara Mehmed Paa kumandasndaki askerlerimizi malup edip, Vayen Kafesini alm ve peindende, Pete (Budapete) yi almt. Burda da durmak bilmiyen dman kuvvetleri, Budin'in imal taraflarna yni kuzey ynne geip, Akklise civarnda karlat Bekri Mustafa Paa birliklerini de bozmaya ans kazand. imdi ise, hedeflen Budin oldu. Budin muhasarasna engel olmayada, uramay plnlayan Bekri Mustafa Paa; Hamza Bey Palangasnda hazr beklerken, Budin zerine gitmekte olan Avusturya birlikleri ani bir ynelile serdar Bekri Paa zerine yrd ve stn vede baskn halindeki bu kuvvete, askerimiz pek fazla mdafaada bulunamayp, bir hayli sr'at ve uzaka mesafeye ricat ederken bilemiyoruz, bir ok yerleim alann ve oralarda meskn insanlar, dmann insafna terkettiklerinin farkndamydlar? uras muhakkak ki, Avusturyal komutan Budin'i sktrrken hayli gvenlik iinde idi. Budin kalesi iinde hasta olarak yatmakta olan Budin Valisi Kara Mehmed Paada, yatana isabet eden bir humbarann, verdii ar hasarla hayatn noktalama durumunda olan Kara Mehmed Paa, maiyetinde bulunan Divrikli eytan brahim Paaya Budin mdafaasna devam etmesinin gerektiini vasiyet etti. Btn bunlar olurken; padiahdan gelen bir fermandan kanlarn insann dudan uuklatacak kadar- tehditkr olduu grld. Budin giderse kellen gider tehdidinin, ehid olan Budin Valisi Kara Mehmed Paayam? Yoksa ii yeni devralan eytan brahim Paayam? Veyahut da sadnazamn serdar tyin ettii Bekri Mustafa Paayam olduu pek malum deildi. Ancak; ie yaradn kimse inkr edemezdi. Hemen Bekri Mustafa Paaya askeri yardm hzlandrlmt. Bunun getirdii gayret ve. kuv-vei mneviyenin artmas Bekri Paay 26/ramazan/1096-6/eyll/1684'de harekete geirdi. Esek'ten yola kan Bekri Paa kuvvetleri stoni Belgrad'a geldiler. Oradan Dalderesi mevkiine indiler ve baz kk arpmalarda stratejik baarlar elde ettiler. Padiahn istei olan Budinin iine asker koyma gerekletirmek iin iki kol halinde Abaza Siyavu Paa ile Rumeli Beylerbeyi Kadkyl Mehmed Paa komutasndaki askeri birlikler da vede ova yolundan drrvn zerine ilerlediler. Hrvat glerini yenerek, Budin'dekiiere yetitiklerini belirten bir haber uurmay saladlar. Zaten bu vakann iki gn ncesinde Serho Ahmed Paa komutasndaki serhad gaazileri kaleden yaptklar huru sonunda dman tedirgin etmilerken, bu yardmn geldiini grmeleri midlerini bsbtn arttrmt. Bu iki Paann yanna Bekri Paa da hayli yaklanca, genel bir taaruzla dman yararak hem zafer kazanmak hem de kaleye askeri mebzul miktarda yerletirmek gerektiinde ittifak ettiler. nk anlalan taarruzu artk kendine pelesenk edinen dman karsnda, hep hazr olmak lzumu hsl olmutu. Teebbs Viyana Bozgu-nuyla maalesef kffar tarafna gemiti.

Kahraman Paalar Yaplan pln dman zerine drt tarafdan saldrmak suretiyle ve bunu beklenmeyen bir vakitte, sratle yapmak bylece de dman adamakll artmakt. e giriildi Siyavu Paa ve Ktahyal Osman Paazade Serho Ahmed Paa, Estergon kalesi istikametinden kaleye yaln kl yrmeye baladlar bu srada hayli iddetli yamur yayor ve ortalk bir amur deryas halinde gz gz grmez vaziyetteydi. Dier kumandanlar; pln mucibini havann bu muhalefeti karsnda yapamadlar, bu sebebden de Siyavu ve Ahmed Paalar, dman ortasnda yalnzlatilar. Fakat azimlerinden bir ey kaybetmedikleri de grld. Kaleyi epeevre muhasara eden dman kuvvetinin yekn, yzbin neferi ayordu. Paalar cephenin bir tarafndan kaleye yaklamak zere yryn hzn arttrrken, kollan da omuz stnde-ba ko-mamak zere, artk danada hzl inip kalkyordu. Sanki birer otomatik kafa koparma aleti hline dnmlerdi. st ba kan revan iinde olup, kendi aldklar yaralarnda farknda bile olmadan, kuatmay bir yerinden skp getiler, bu bahadrl kale bedenlerinden gren yiitlerde kale kapsn usulnce ap dar frladlar ve o cenahdaki dman, iki pres arasnda kalm bir cisim gibi adet un ufak edildi. Says bine varan asker kale iine gnderildi. Bu seim nce gnlllk eklinde sonra da lzm gelen vasflar zerinde toplayan bahadrlarn seimi ile tamamland. Bu huru vede Paalarn saldrs dman askerinin; be bininin hayatn kaybetmesiyle sonuland. Bu arada dman lamclarndan biri esir olarak alnmt verdii bilgiler sayesinde, konan lamlarn yerlerini bulabilen mcahidler, kale halkn ve kaleyi mutlak bir berhava kastedilmesinden kurtardklar gibi bir hayli de barut elde etmi oldular. Avusturya mparatoru'nun damad, Maksimilyen vire ile teslim olsunlar diye eli yollad. Bu elinin; Fzl Ahmed Paa hizmetinde yetimi daha sonra mehur Sen Gotar da dmana iltica etmi biriydi. Eli eytan brahim Paay mkellef bir sini iinde eitli yemeklerin bulunduu sofrada buldu. Maksimilyen ise; ekmekleri olmad haberini istihbar ettii, kalenin kumandan brahim Paaya ekmek gndermiti. Eli mtelezziz yemeklerin ssledii sofray grdnde "biz sizin ekmeiniz bile yok diye dnmntk" demekten kendini alamad. Paa ise onu sofraya davetle erzak ok! Be sene yeter! Dn de bin kadar takviye askerimiz geldi. Daha ne istiyelim diye beyanlarda bulunarak sordu. "Sen ne in geldin?" cevap "vire ile teslim olunuz teklifini getirdim" oidu. Bu kale Paalara deil kalede oturanlara teslim edildi Sultan Kaanuni tarafndan onun iin aalara sor dedi. zun-arl trihinde yer alan satrlarda Aalar yle konuu verdiler: "Padiahmz bizi bu kaleye tyin ettii zamanda kullarm Allah'a emanet olsun, kale'mi, bir ho muhafaza edin dedi; yoksa dmana verin demedi. Ftur getirmedik, evkle harp ederiz, Siyavu Paa ieri imdat gnderdi; zahiremiz vardr, bir neferimiz kalncaya

kadar harp edeceiz. Allann inayetiyle bu asker sa olduka size kale yok. Kumandanna yie syle "cevab ile gelen eliyi geri gnderdiler. Budin muhasarasna drt ay kadar devam eden yahudi Herzog Maksimilyen, kn gelmesi, Krmn idaresini yeniden tanzim eden, Murad Hn'n yerine getirdii 2. Hac Giray hn mehur Tatar Svarilerini Osmanl ordusunda istihdama devam ettiinden ve Krm tatarlannnda geliyor haberi Yahudi Herzog Maksimil-yen'in kuatmay kaldrp geriye dnmesine yettide artt bile.. ekilmeye balayan dman askerini baz komutanlaryla ve Krm Tatarlaryla takip ettiren, Serdar Bekri Mustafa Paa bilhassa dman artlarnn, yirmibinini krdrmaya muvaffak oldu. Avusturya ve mttefiklerinin brakt cephane Budin Kalesine tand ve takvimlerin ise: 24/zilka-de/10962/kasm/1684' gstermekteydi. Bu arada eytan lakabl brahim Paann gsterdii yararlklar padiahn malumat dahiline girdiinde takdire ayan olduu hemen teslim olundu ve bunun ilk emaresi, lakab olan eytan, Melek'lie tahvil olunsun iradei seniyyesi vukubuldu. Peinden Bekri Paann durumu yetersizlik olarak tesbit olunduundan, serdarlk Melek brahim Paaya tevcih olundu yine Bekri Mustafa Paann ve baz komutanlarn, baarszlklar hasebiyle idamlar hususunda karar kt. Sadrazam Kara brahim Paa byk bir aba gsterip, idamlar iptale komutanlar daha dk derecedeki grevlere tyine muvaffak oldu. Bekri Paa Kanije Valisi olurken, Budin Valiliine Arnavud Abdurrahman Abdi Paa getirildi. Bu arada da Tkeii m-re'nin ngvar ve baz beldelerini de uhStz adl Avusturyal komutan elinden ald grld. Bu hultz'un yirmbebin kiilik ordusu yannda Lord Lotheringen ellibin kiilik askeriyle CIyvar stne harekete gemiti. Bu srada yni 1096/ramazan/ilk gnl685/austos'unun ilk gn olup o hayrl gnde Osmanl birlikleri Estergon Kalesini istirdat etmek iin muhasaraya ald. Dk Lotheringen kuvvetlerinin bir ksmn Estergon zerine gnderdi. Dierleriyle yvar nlerinde kald. CJyvar nleri bataklk olduu iin her iki taraf biribirinin stne gidemediyse de, onbebin kiilik avusturya svarileri bir tatktik kurup Osmanl ordusunun seksenbin askerini kendi zerine celbetmee muvaffak oldu batakl yanda olarak kullanmay beceren avusturya galibiyeti e!de etti. Arkasndanda yvar muhasarasn yeniden tesis etdi. Salam bir kale olan Ciyvar ancak krk gn dayanabildi. Dman savaa savaa kaleden ieri girdi kaledeki-er teslim olmayp lm seti. Nice palangalarmz da bunlarn eline geti. Melek brahim Paann baarlan asker arasnda sadarete geebilmesinin konuulduu grld. Merzifonlu'nun yerine geen Kara brahim Paa yvar'n dmesi hasebiyle, suu Melek brahim Paaya tahmil edip, ayrca Avusturyallara,padiah ve sadrazama haber vermeden, Dk Lotheringen'e muahede yapma hususu iin eli gnderdii haberi de gelince, hakknda idam ferman almak zor olmad, muhar-rem/5/1097-2/aralk/1685'de hkm infazolundu. imdi biz infaz sonrasnda 4. Mehmed'in sadrazama kinayesini buraya kaytla ii bir takip edelim.

Belgrad'da infazn yaplmasndan sonra kafa derisi yzlen ba, bal'a batnlpda Edirne'ye getirildi. Veziriazama teslim edildi. Veziriazamda gm bir tepsiye koydurduu ba padiahn huzuruna gtrp de sunduunda, her halde yaptrtt tahkikat neticesinde iin fesat tarafn yakalam olmal ki; veziriazamna: "yzn kara ve cann rahat olsun! Vcuda getirdiin hneri ho gr" deyip ba sadrazamna geri veriverdi. zunarl bu komploya dir nem tayan bir erh koymu, merhum Cumhuriyet Tarihileri arasnda cidden hakl bir hrete nail olmu ve CHP mebusluu yapmasnn yannda eserinin TTK'ca yaymlanmas da gz nne alnr ise buna inzimamen, Tanzimat Dnemini yazma zorluunun idrakiyle bundan nasl kurtulurum diye kendi kendine sylendii rivayetlerde yer alr. Her halde bu endiesinde samimiydi ki, tanzimat dnemini yazmaya mr vefa etmedi. Onun brakt yerdende Enver Ziya Karal devam ettirmiti ve tanzimat o kaleme alm idi. zunarl hakkndaki bu bilgiyi verirken bu ztn erhinin mhim olduunu nk kuvvetli bir aratrmac olduunu duyurmaya matuf olduu-nuda ifade edelim. imdi erhe geelim: "Melek brahim Paa hakknda, veziriazam ile Bonak Sar Sleyman Paa ittifak etmilerdi; veziriazam kendisine rakib sayd Meiek brahim Paay bertaraf etmeyi dnrken gizlice kendisine sadnazamhk vaad edilen San Sleyman Paa da; ayn rakipten kurtulmak istiyordu. Bunun iin padiahn huzuriyle hasta bulunan veziriazam hari olarak Sleyman Paa, eyhlislam ve iki kazasker, yenieri aas ve Kprl Mehmed Paann biraderi Hasan Aa ve ktiplerden, Acemzde Hseyin Efendi, toplanarak grtler bu itimada, Enderun Aalarndan, Mverrih Fndkll Mehmed Halife'de hizmetkr olarak bulunmu ve grdn trihine kaydetmitir. Mverrih; Sleyman Paann, Melek brahim Paa aleyhinde syleyip katlini istedi; veziriazam da gnderdii arizasn-da, katlini istiyor ve mizagir olan eyhlislm Ali Efendi'de onlara uyuyordu, bunlara kar Anadolu Kazaskeri Ebu Said-zde Feyzullah Efendi ldrlmeyip bir tarafa srlmesini syledi ise de ekaliyette kald ve katli iin acele kapclar kethdas yolland. (. . ) Hkm tebli edildiinde brahim Paa; iki rekt namaz kldktan sonra: "Yarab din ve devlete, krk yldr sadakat ile ettiim hizmeti bilirsin, mrm ahar oldu, hsn hatime myesser kl ve bana edenleri hazretine havale eyledim" diyerek orulu olarak boulmutur. 4. Mehmed'in veziriazamlar birbirlerinin kuyularn! kazyorlard. Nitekim; Kara brahim Paa, Merzifonlu Kara Mustafa Paay dar bekaya yollattktan sonra Bonak Sar Sleyman Paayla kar karya kald. Padiah ise, bu sefer gizlice Sleyman Paaya taraftar olmu ve sadareti vereceini ihsas etmiti. Bu arada da cidden brahim Paadan stki syrlmt. Kara brahim Paa Derken! Yukarda padiahn souma mnasna gelen sadnazam-dan stk syrlmt deiimizin sebebi, padiahn Bonak Sar Sleyman Paay sadarete

getirmesinin ardndan, Kara brahim Paa skdar'da Bayram Paa Yalsnda oturulmasyla emrolundu. ok gemedi ki, hac'ca gitmek zere padiah-dan msaade istedi. Bu srada da kazan kaynamakta, biribi-rinden kurtulmak isteyen veziriazam namzetleri padiahn kulana eski sadrazam hakknda paras oktur. Hac'ca giderim diye kacak bu paraylada Abaza Hasan gibi isyan bayran aar eklinde nazariyeler ileri srlerek, padiahn vehmi ayaklandrld. Para meselesi iin padiah bir ferman yollayarak, beyz kese sefere yardm yapmasn emrettiinde, Paann cevab benim o kadar param yok. Siz beni soya-cakmsnz? eklinde gelenlere lflar etti. Bunun padiahn istei olduunu her halde fehmedemedi. Bu hlde padiah peke kzdrd. Derhal mal msadere olunan; brahim Pa-a'ya> uygulanan ikence sonunda krk gn gemekle beraber, param yok diyenden padiahn be yz keselik isteini param yok diye eviren mazul sadrazam, binbeyz kese paray krk gnlk soruturma sonrasnda ortaya kard. Bu miktar paradan bakaca muazzam bir eya ile pek kymetli mcevherler kverdi. Bunun zerine Kbrs'a sevk edildi. Orada ikamet ederken, elinin altndaki askeri, kendisinin sadaretini istemeye sevk ettii haberi stanbul'a eritiinde gnderilen ferman 1098/zilhiccel687/ekiminde katledilmesine yettide artt bile. Bu arada makam sadarete gelmi bulunan, Bonak Sar Sleyman Paa, cepheye gitmeye yanamam ve bir trl Osmanl ile didimekten imtina etmeyen Avusturya cephesine de Serho Ahmed Paa'y gnderdi. Kimileri ise bu seferler sadrazam ii deil padiah iidir der dururken, bir ksm kimseler de padiah av brakp, ya sefere ya baehre yni stanbul'a dnsn. Edirne; angarya demekten yoksul dt diye de mrldanmaktayd. Bu mrldanmalar bir alarm idi. Bunu duymak ve mrldanmay kesecek i yaplmalyd! Bunun ne olduu imdi sylense neye yarar ki? Ancak, sunuda hemen ilve etmek lzm gelirki, padiah bir veziriazamna Yarn kale'ye git diyor, o ise Viyana'y sktryor. Sadrazam yapt birisi sefere kmayp serdar tyin ediyor. Avusturya'ya feci malup olmu veziriazam, kendine gelen hediye klc grnce ii atlattm zannedip, gngrm Paay ldrtmekten ekinmiyor. Sadrazam infisal ettiriyor, git otur surda diyor. Ben hac'ca gideceim diyor. Beyz kese sefer yardmnda bulun diyen padiahn adammi kovalyor. Sktrldnda ise beyz kese yerine binbeyz kese ve haylice mcevherlerini buluyorlar. imdi syleyin Allah akna, 4. Mehmed'in sefere gitmemesinden baka bir kabahati grnyormu? Sefere gidipde, Sobiyeski Merzifonlu yerine 4. Mehmed'i srp geceydi. Ne olurdu Osmanl devletinin hli? Belli bir zaman diliminden sonra padiahn seferden alkonmas padiah yenilirse devlet biter. Paas yenilirse, Paa haylice bulunur! Bu anlay makul grmemek kbilmi? Sadrazamla Beraber Deiim Sadaret kaimakam Sleyman Paa, bu makama asaleten tyininde kethdas brahin Aa rtbei vezaretle am Eyaletine valilie atanmtr. Bu arada

denizciliktede deiime gidilmi Msrlzde brahim Paa'nn bu alandaki ustal ve kdemi gznne alndndan, padiahn yanna Edirne'ye davetle, kapdani deryalk ihsan olunmakla beraber ayrca ve-zarette verilmek suretiyle bu bbda gzel bir i yaplmtr. Deiim rzgar esmeye devam etmi ve Yenieri Aas ile Sakz Muhafz da, bundan nasiplerini almlardr. Kul kethudalnda bulunan olak Hasan Aa, Yenieri Aalna getirilirken, eski yenieri Aas Zlfikr Paa azil olunarak, Sakz muhafzlna tyini yaplmtr. Padiah ise, bu srada istanbul'a dnmeye karar vermiti. San Sleyman Paay Engrs yni Macaristan zerine gidecek orduyu hmayuna serdar ekrem tyin ettiinden birinci mirahur Recep Aa'da sadaret kaimakamhna getirildi. Meclisi, tbiri dier ile divn ynetebilmek tecrbesinden mahrum olan Recep Paa bir ka toplantda Sadrazamn idare ettii divn toplantlarna katlarak adet kurs grm bunun zerine toplantda bulunanlardan ilk defa byle bir duruma rastlayanlar vaziyeti endie ile karlamlardr. Padiah'n ise stanbul dnnde Kk Halkal denen yerde ki mutad merasimle karlanmasndan sonra gsterilen resm geit seyredilmi, nihayetlendiinde herkes, arabalara binmek zere gittiinde, veziriazam kaimakamnn yannda bulunan, Rikb hmayun kaimakam, Vezir Mustafa Paann yannda kimse kalmam, bunun zerine padiahda atn onun yanna srm ve beraberce, yan yana at srerek Eyb Sultan Trbesine kadar birlikte gitmilerdir. Daha sonra da Vezir Mustafa Paa Mora'da bulunan Anadolu muhafaza kalesi adl blgeye muhafz olarak gnderilmitir. Sleyman Paa Ve Budn'n Dmesi Yukarda sadnazam'n serdanekrem olarak grevlendirilip-de Macaristan zerine gitmesinin emrediidiini kaydetmitik. Edirne ovasnda son hazrlklarn da tamamlayan serdanekrem Belgrad zerine doru Tevekkel t Tealallah deyip yola koyulduu grld. Avusturya Kral da adet bir hal ordusu tekil edip her eit silahla mcehhez ordusunu Budin Kalesi nne ymt. Takvimler bu srada 1097/receb/25-1686/17/haziran gstermekteydi. Bu trihin kuatma haberi olduu Bonak Sar Sleyman Paaya ulat. Yaplan mavereler sonucunda bulunduklar yer olan Budin'e pek yakn Hamzabey mevkiinden hi blnemeden yrye geip kaleye yardm karar tezekkr ettirildi. Lokumtepe denilen yere gnderilen bir keif mfrezesi dman askerinden serbeste gezinenlerinden bir kan l, bir kan diri olarak elde etmi ve sorguya ekmitir. Dman Osmanlnnda bu kaleyi koiay vermeyeceklerini tahmin ettiinden ve onlarda bizim haber aldmz renmi olabilrlerki, tahkimlerini sade kale stne deil bilhassa hilal eklinde, tertipledikleri kuatmann, toplarn yerletirirken kale istikametinde at yapanlarn hemen yannda, arkadan geleceklere at yapabilecei yne evrilmi ve ata hazr bir tarzda yerletirmilerdi.

Bu arada hemen unu belirtelimki; Budin Kalesi yaknndaki menzil olan Hamzabeye geli, 1097/evval/2-1686/austos/22'yi bulmutuki geen bu zaman diliminde dmann, kaleyi hayli hrpaladn grmek iin bir bak yeterdi. Bu bakn hemen farkedecei bir husus vard' ki, o da, Kalenin hemen karsna den Kargabayr idi. Dmannda en byk korkusu kaleye yardma, muhasaraya saldrya hazrlanan Osmanl birlikleri, bu Kargabayn'na hkim olursa muhasarann paralanmaya mahkm olduunu tehis ettiklerinden, bahse konu yeri bir gzel tahkim etmiler, tahrip ve menzili uzun bir topuda yerletirmilerdi. Ayrcada se-kizbin kiiden az olmayan bir kuvveti de mevzie yatrmlard. slm askeri Kargabayrn igalini hemen yaplan harp divannda kabul edip buna girimesi gerekirdi. Ancak yaplan divan toplantsnda da gngrmler denen bazi tecrbeli gaaziler ilk i olarak Kargabayr Tepesini elde etmek lzm geldiini hatrlattlar ve bunun sonunda dman siperlerden kartmaya muvaffak olarak muhasaray krabiliriz dediler. Fakat serdar'mda bu tekliflere scak bakmad yarn hep birlikte saldrya geeriz, sz ortaya koymutu. Bosna Valisi Sivayu Paa'nn askeri zerine, dmann saldrya getii grld. Buradaki piyade askerininse, mukavemete takat yetiremedii grld ve dman bunlar hrpalarken Sar Paa'nn askerleri iine den korku hasebiylede, gerisin geriye Lokum Tepesine ekildiler, aslnda buna ekilme deilde adet firar desek duruma daha uygun der! Bu firar frsat sayan dmanlar bunlarn peine takldnda, yandan gelen askerimizin bir blm tam bir metanetle, karsna dikildii dmann boyunun lsn almaya balad. Bunlarn arkasn sarayn manevras yapan hallar, yola ktklarnn akabinde karlarnda Tatar ve Osmanl Bahadrlar ile karlatlar. Ortada kan ve revan iinde byk bir mcadele yaand. Dmandan hayli kii cehennem ukuruna yuvarlanrken, bizim yiitlerimizinde bazlar cennet ba-elerine uru eylediler. Bir gurub Dalkl Budin Kalesine girip, mcahidlere g ve metanet vermek istedilerse de, bir blm bu gayretle ehid olurken, bir ksm da girmeye muvaffak oldularsa da, aldklar yaralar pek ar olduundan bakma muhta hle geldiklerinden, maddi plnda, pek bir eye yaramadlar denebilir! "Hakimi Mutlakn olmazsa bir de takdiri Mft olmaz hezr erbab akln re'y tedbiri Ha-zeri men'i kader, klmaz ne denl ki eylersen, Kazay mbremin mmkin deil sa'y ile tayiri" Mevlmz, bir iin gereklemesi iin takdiri tecelliye murad ederse onu dei-terecek hi bir tedbir fayda vermez. Bu beyitteki mnai mnif, buna delalet eden tasavvufi tarafida ar basan bir dizedir ki, mezkr Budin Kalesi 17/haziran/l 686'dan 2/eyll/1686'ya kadar sren dman muhasaras ve onlarla, arpan islm askeri, savunma yapan kaledeki askerimiz yetmialtign kan dkt, can verdi an ald, ba ald nam sald fakat Takdiri Hd; Budin'i dman ald. Budin'in dmesi; her kaybedilen topran, her kaybedilen beldenin, insanmz-daki feryadlarn, asumana yayan vak'ay teki! etti. Hariciye eski bakanlarndan Ord. Prof. Dr. Fuad Kprl'nn olu Dr. Orhan Kprl'nn hazrlad, MEB yaynlar

arasnda neredilmi bulunan Kprl'den Semeler adl eserde Budin'in mell bir beste ile okunan arksnn gftesini sahifemize almak suretiyle, okurlarmza sunmann bahtiyarln yaarken, sahifemizi de sslemi olmann, farknda olduumuzu bilmenizide hatrlatrm. ,. Bdin arks tme blbl tme yaz bahar oldu Blbln figan barm deldi Gl alp satmann zaman gedi Ald Neme bizim nazl Budin'i *Budin'in iinde uzun ars Orta yerde Sultan Mehmed Camisi Kabe suretine benzer yaps Ald Neme bizim nazl Budin'i emelerde abdest alnmaz oldu Camilerde namaz klnmaz oldu Mmur olan yerler hep harb oldu Ald Neme bizim nazl Budini *Cephane tututu aklmz at Seltin Cmiier yanp tututu Hep sabi sbyan tee dt Ald Neme bizim nazl Budin'i *Serhadler iinde Budindir ba Kan ile yorulmu topra ta erke Alemdar ehidler ba Ald Neme bizim nazl Budin'i Kble tarafndan top atld Perembe gnyd gne tutuldu Cuma gn idi Budin alnd Ald Neme bizim nazl Budin'in bu hazin nazmn, yarm kalm msral bir atla trihimize kaydederek tamamlam olalm. "Ben bir mft kzydm" szleriyle balayan esir edilmi bir mft kznn hicranmz arttran feryad sonrasnda: "Budin'in kalesi drttr biri sahraya bakar Sokaklar sel sel olmu su yerine kan akar Al beni kffr elinden Padiahm der Budin... Bu folklorik yaknmadan sonra askerimizin serencmna avde-tedelim. Bunun zerine askerimiz bunca uraa ramen, mezkr blgeden geri ekilirken yollar zerindeki stol-ni/Belgrad kalesinin de bir savunmaya yaknda htiyac olabileceinin endiesi iinde, eyhzde Ahmed Paa'ya veza-ret verilmek suretiyle, bu kale'de komutanla, tayini gerekletirildi. Bu yolculuk esnasnda, blgeye uzak olmayan Ka-nije Kalesi Komutan olan Tekfurdal Mustafa Paa'nn yerine, Fndk Mehmed Paann tyini yapld. Oradan da orduyu hmayun Varadine geldi. Segedin Kalesine erzak gtrmeyi planlayan sadrazam Sar Sleyman Paa, ordunun ksm azamini, Varadin'de brakp bizzat kendisi bu birlie komuta edip, yola karak Sente denilen yere geldiinde, karlarnda da pek kalabalk dman askeri olduunu grdler. Dmanla derhal die di, gze gz bir sava balad. Az olan saymz, eldeki erzak muhahafazaya kfi gelmedi. Er-zakn mhim bir ksm da, dmann avucunun iine dt. Yine de kr gerekir ki; sadrazammz bu sava da lmle buluabilir veya dmana esir debilirdi!

mdad Seferiyye 2. Viyana muhasaras sonrasnda artk milletimizin bana yle iler alyordu ki; imdiye kadar bilmedii tarz politikalar, duymad teklif ve taleplerle karlamaktayd, tte ara-balk yaptmz ifade, eyaletlerimizin insanlarna ilk defa ulaan bir teklifdi. Osmanl yldznn parlakl Merzifon-fu'nun hatasndan mnbais olarak, glgelerin arkasna, bulutlarn arasna dalmaya balamt. Btn bunlarn yannda da dmann zerimize tazyiki, her geen gn artmaktayd. Papa nnosan'in at ehli salip saldrs gnbe gn devam ediyordu. Avrupa topraklarmzn, Macaristan ovalarndan, stmze doru gelen dman aknlarn nlemek iin yaplan seferlerin masraflarndan hazine hayli daralm, hudutlarmz iindeki zengin, tccar ve yksek memurlarndan ake talebi yapld. Bu gn bile ekonomik sknt iinde olan halkmz, ne hikmetse milletvekillerini pek zengin saymakta her eit skntda bunlarn bir aylk maalarn balad takdirde iin hl olacana dir doru grmediim bir zm vardr, manmki devletin zaman zaman yukarda yazdmz gibi tebaasna ba vurup, sava iin yardm veya kampanyalar ama dnemlerinden kalan bir sentezleme diye dnyorum. 4. Mehmed zamannda yaplan bu mdad Seferiyye'ye Is-tanbulahalisinden binbeyz kese, Bursa ahalisinden ikiyz kese, Msra gelince yzelli kese, Badad ve Basra ahalisinden ise yzellier kese, ayrca vali, vezir ve beylerbeylerinin her birinden yardm istenmi ve hepsinin yekn olarak drt bin kese ake toplad grlmtr. Hemen ilve ede-limki hammsultanlar, kendilerinin olan haslardan gelen akarlarndan yarsn imdad seferiyye'ye vermekte tereddt dahi etmemilerdir. l hkimi diye anlan Hseyin Abbasa gnderilen fermanda kendisinden asker gndermesi istenmi bu zat da hemen drtyz askerini talebe uygun olarak tam te-hizatl ekilde gnderdi. Ayrca Belgrad'a gelen bu askerin ihtiyalarn] Rakka malndan gnderdii biliniyor. mdad Se-feriyye talebinin arzu edilen seviyeyi bulabilmesi, sanyorum ki devletin ilk defa buna bavurmak mecburiyet duymasndan kaynaklanmaktadr. Zira zaman bir hayli getikten sonra halk folkloru denen hikyelerimizde, mehur oul dden dile dolamaa balad. Ksaca nakledelim: lkei Osman'nin kenar blgelerinden birinde yaayan bir adamn olu varm. Bir gn tarlasnn hududunda, banda fesli bir svari gryor, buyur dediinde, padiahn Mos-kofa sava atn buna bal olarak byk olunu askere almaya geldiini syler vatan uruna feda olsun diyen oullu baba, evldn uurlar bir ka sene sonra yine bir asker toplama vazifelisi ayn tarlann kenanna gelir ve dier ouu ister nk, padiah yine Moskofa sava amtr. O olunu da gnderir. Hatrlatalmki byk olunu gnderen adam bir daha ondan haber alamamtr. Bylece ikinci olunu gnderirken birinci de olduu gibi cokusu olamamtr. kinci evldn gidii, o gidi olunca baba, artk nc olunu gelip isteyecekler kaygusuyia gz ya dkmektedir. ok gemezki;

nc evld askere almaya gelen src tbir edilen asker toplayc, maksadn sylediinde, acl baba: Aln! Aln! Padiaha da selm syleyin! Artk bana gvenipde moskofa veya herhangi birine sava aacaksa, kendi dlne gvensin artk Osman Aa'da ne dl kald, ne de bel! flas etti deyiniz! eklinde konutuu dilden dile nakledilir. Bu mevzuyu aa alacamz beyit ile noktalayalm: "ah'dan gnl ho olmayan sipahi, Vilayet hududlarm iyi gzetmez!" Bu mdad Seferiyye hdisesi hakknda, Zbdei Vekaiyat'da bir limin, lkenin bu hle getirilmesinde yaplan yanllarn hatrlatlmasnda, pek mhim dersler karlabilecek, beyanda bulunmasn buraya nakletmeden geemiyorum. "Sadaret Kaimmakamlnda yaplan bir toplantda mdad Seferiyye hakknda szalan Recep Paa vaziyeti izah edip, katlanlardan yardm stediinde Rumeli Kazaskeri Deli Ha-mid Efendi; "Baka Paa Hazretleri; bu ne de demektir? Bu kadar devlet gelirleri ne oldu? Kiminiz sefer ap hazineyi telef ettiniz ve kiminizde hevanza sarfettiniz. imdi de fukaradan yardm istersiniz" Diye ifadei kelmda bulununca, sadaret kaimmakam Recep Paa: "Efendi, ne sylersin? Niin haddini aarsn?"diye azarladnda da, Hmid Efendi fkelenip: "Sen dn, pabu kesesi belinde ve izme sngeri elinde bir uhadar olup, imdi bu kadar samur krkl olanlarn var iken, devleti liyyeye sen senken imad (direk) eylemeyip, bizim gibi devlet duacs olup yetmi, seksen ylda bintrl meakkatle nail olduu ev ve eyasn satmaktan baka ake tedarikine kudreti olmayan fakirlerden, medet ummann, mnas nedir? eklinde szler irad etdi. Meclis huzursuz olurken, Hmid Efendi'nin bu sylemlerine, hazirundan olan dier ulemadan ne lam, ne mim diyen oldu. Deli Hmid Efendi'nin bu ikazn padiaha tayan kaimmakam, Hmid Efendi'y Rodos'a srdrmekle ii hlmi ediyor zannetti! Serhadlerde yni hudud boylarndaki askerin maalar iin hazinei hmayunda yni padiahn i hazinesinden, tbiri dierle, cebi hmayundan beyz kese ake ihsan edildi. Klah Kapma Mcadeleleri nsan hayatnda kimse, kimsenin ekmeiyle oynamamal yanllar grldnde ikazlar yaplmal devam ettii mahede olunduunda da yeri deitirilmeli ve bu seferki ikaz, biraz daha ak ve sonucun vahim olaca eklinde izah edilmeli der akil kimseler. Kaimmakam Recep Paa, baz kin ve. garaz sahiplerinin, kendisine kvrdklar baz yalanlarla Defterdar Ali Efendiye muber olmasn salamlard. Bu mu-beriyet Paa da hayli ileri safhaya gitmi, azilden baka kellesini de istetecek bir ispazmoza dnmt. Sonunda Defterdar Ali Efendiyi azlettirmeye muvaffak oldu. Boalan makama Eriboz muhafzlnda bulunmakta olan Seyyid Mustafa Paann tyinini karm kendisine Belgrad'a gidip orduya katlmasn bildirmiti. Emre uyan yeni Defterdar Mustafa Paa, derhal grev yerine gidip iine balamtr. Eski Defterdar'a gelince sadrazamn aslnda memnun olduu bu ztn, kaldrlmasna alan kairnmakamin,

gnderdii bilgilere pek kulak asmyordu, yalan yanl bilgilerden bkan sadrazam, Seddlbahr'e gnderilmek istenen Defterdar Ali Efendinin tyinine rzas olmadn bildirmiti. Ne var ki, Recep Paa kin ve gayzn aamam, vekili olduu sadrazamn uyarsn hesaba almam ve Ali Efendiyi vazifesinden etmiti. Beri tarafta da, Sadrazamn avubasna sert ifadelerle cevap veren mehur Minkarzde'de srgne gnderilirken takvimler 15/cemaziyelahir/109828/nisan/1687'yi gsteriyordu. Budin'in dmesinden, vali Abdi Paann ehadetin-den sonra, elimizden bir ok kale ve palanga kmaya balad. Avusturyal kuvvetlerin Macaristan zerinde pek rahat dolamaya balad grld. Segedin'in dmesinin ardndan, emontoma, Peuy (Peevi) , Kapovar ve iklo gidenler arasndayd. K bastrd iin ordumuz Essek zerinden Belgrad'a klaa ekildi. Erdel Kaleleri de bu arada Avus-turyann eline geti. Esek'de Avusturya saldrsyla sarslrken, Belgrad'daki Sar Sleyman Paada hemen gelecekleri beklemeden Esek'e yardma kotu. Orada dman malubiyete uratmak kabil oldu. iklo Avusturyann tutunduu bir nokta oldu. Ancak; Osmanl askerinin oraya doru yol aldn tahmin eden veya haber alan Avusturya birlikleri buray da boaltp ovaya yayld. iklo'dan fazla uzaklalmadan Prens arl'n kuvvetleri Sar Sleyman Paa ve askerinin nne dikilerek de baland. nceleri ordumuz vaziyeti lehe doru evirmeye muvaffak olmutu. Ancak veziriazamn harp tecrbesinin fazla olmamas, yapt hatal taktikler byk bir hezimeti haber vermeye balad. Anadolu askerinin bulunduu taraf yorgunluk emareleri gstermeye balad. Bu hl ordunun tamamna sirayet etdi. Malubiyet pek abuk gedi. Efendim; askerlik trihinin ve de Osmanl trihi askeriyesinin ndir evsafta ki komutanlarndan olan Katrc-olu Gaazi Mir Ahmed Muhtar Paa'y kendi erkn harbi Mehmed Arif Bey merhum "Bamza gelenler" adl muhteem eserinde anlatrken, bizim askerin bozulmasnn hi bir askerin bozulmasna benzemediini, adet bozguna dntn, tam bir kurmay anlayyla izah eder. Bu yzdende bizim bozulan askerimizi, firardan ancak onu vurmak suretiyle alkoyabilirsiniz demektedir. Nitekim; stikll Harbimizin kahraman komutanlarndan Dadayl Deli Halit Paa (Nur iinde yatsn) ok firarn nn bu tarif edilen yoila engelleyebilmitir. Bu firar iinde rtbe tanmaz, cepheye arkasn vereni vurur geerdi. "Yetmilik Bir Subay'n Hatralar" adl kitapta Kemalettin Apak albayn, kendisinin asla firarda gz olmad halde, azkalsn yanllkla Paann mermisine hedef olmaktan, son anda kurtulduunu kaydeder. te askerimizin bozulmas yle bir bozguna dnd ki Eek zerine gelindiinde bir nefes alnd. Eek Kalesine asker koyan veziriazam Bonak Sar Sleyman Paa orada da durmayp, Petervaradin'e geldi. Ancak buraya da Eri'den bir feryad ulat. Yiyecek ihtiyalar dayanlmaz safhaya erimi yardmn yaplmas art idi. Dman yollan kesmi ve mesafede bir hayli uzak olmasna ramen Cafer Paa komutasnda, erzak, cephane ve de silah bir miktarda asker

takviyesi iin tertibat alnd. Askerin itiraz edecei ve itirazn isyana evirmekten imtina etmeyecei gz nne alndndan hazrlklarn ve gidilecek yerin gizli tutulmas kararlatrld. Ne var ki; bu tedbire ramen i duyuldu. Umulur ki; o tarafa gidecek komutan bu sakl bilgiyi szdrd ve askerde muhalefet ettiinden Eri Kalesine erzak da, esliha ve cephanede gnderilemedi. in rengi bakatat! Tabii ki dini mbini slm anlaynda sizden olan emire itaat arttr. Bunun aksi cezay mstelzimdir. Bu olay sava esnasnda husule gelirse sulularn lm hakkedecekleri tabiidir. Bu durumu idrak eden; Eri'ye gnderilecek birliin komut > n olan Yeen Osman Paa her halete szdrma vakasndan dolay suu sbt bulacak ve bahse konu cezaya, arptrla-cakd. Bunun nlemi vak'ay baka bir mecraya dkp, ans denemesine ba vurmakt. erikleri olanlarla birleip, Amasyal Kk Mehmed'i de yanna alarak, askerin maa verilmedi bahanesiyle sadnazam aleyhine syan ettiler. Yeniden Yenieri aalna getirilmi bulunan Bekri Mustafa Paa ve Defterdar Seyyid Mustafa Paa ile birlikte sadnazam, Sancak erifi alarak Belgrad'a, Tuna Nehri yoluyla katlar. Bunlar canlarn kurtarm oldular. Geride ise; kam sadrazamn otanda bir toplant dzenleyen Yeen Osman Paada, Kprl ailesi darnadiarndan olan Siyavu Paaya gidip, "seni sadnazam ettik" deyip, zorlayarak ata binmesini temin ettiler ve Sleyman Paann otana getirdiler. Siyavu Paann sadaretini iln ve birbirleri aleyhine davra-nda bulunmayacaklarna dir szletiklerinden baka Padiah 4. Mehmed'in hl'ini aralarnda sz kestiler ve de cepheyi boaltarak stanbul'a doru yola koyuldular. Zilkade/1098-Eyll/1687 trihleri idi. Bu vak'a gibisi Osmanl Trihinde ei emsali olmayan bir fenomendir. Mthi bir eydir. Siyavu Paay veziriazam eden g gayri resm, gayri kaanuni ve bir isyan hukukudur. Bu hukukunda padiah katnda kabul, gerekten bir siyasi denemedir hem de, kendini feda edercesine, kaanlar balarn kurtarmak iin cepheyi bo brakmlar, isyanclar, bu hareketin padiah tarafnca cezasz braklmayacan bildiklerinden onu taht'dan ndirebilmek iin stanbul'a yryorlar ve bunlar da zaten inenmekte olan mahrusei islmiyeyi engelsiz bir arazi olarak, ahaliyi bir avu muhafza brakarak, katliama ak bir kurban srs yerine koymulard. nce kaan tez gidermi menziline hesab; Sleyman Paa geldii stanbul'da, kaimakam Recep Paa eliyle, mhr hmayunu padiaha gnderdi. te padiahn siyaseti burada denemesinin takdire ayan olduunu sylemeden geemeyeceim. nk; bunlara hot zot demek evvel, yukarda iaret ettiimiz cephenin boaltlmas, telafisi gayri kabil tehlikeler arzediyordu. Bunlarn yaptn kabullenmek, nefsini yenen biri olarak padiah iin kolay olmasa gerek. Evet; 4. Mehmed hn; mhr hmayunu Siyavu'a gnderdi ve Belgrad'dan bu tarafa gememelerini emretti. Cephenin braklmamasn da hatrlatt. Fakat dinleyen olmad. stanbul'a doru yola ktlar. Onlar yrye dursun Avusturyallar da gezintiye km gibi, bir zamanlar Kaanuni'nin Karlos'un lkesinde

atn nasl gezdirdiyse, bunlar da islm topraklarn keyiflerince iniyorlard. Srayla da, Eek, Vara-din, Sirem ve civar ile Belgrad yaknlarndaki Zemlin dmann eline geiyordu. Bu arada Lehistan Kuvvetlerinin Ka-manie zerine yrmesinden de bahsetmeden gemeyelim. 1098/ramazanl687/temmuzu Lehistan Kral Jan Sobiyes-ki'nin, byk olu, Yakob Sobiyeski'nin kumandasndaki birliklerin, Kamanie zerine geldiini haber aldnda Bonak Hseyin Paa vaziyeti Bozoklu Mustafa Paaya bildirdi. Serdar etrafna kuvvet toplamaya alrken, dman Kamani-e'ye gelip bilahare muhasaray balatt. Ya ehrini ise bu arada ele geirmilerdi. Lehliler bu hcum hareketleri esnasnda zahire bakmndan hayli skntya dmektelerdi. Lojistik bakmdan yetersiz kallarnn telafisini Bucak'taki Tatarlarn buday anbarlarn garet ve yamada gerekletirmeyi denediler. Fakat; Tatarlar her taraf atee verdiinden Lehliler bouna Prut Nehrini gemi oldular. Geriye dnlerinde ise biraz da telefat vermilerdi. stne stlk, Krm hn'nin gnderdii onbin svari, Lehistan kuvvetlerinin Kamanie muhasarasn kaldrmasna mhim bir se-beb tekil etdi. 24/evval/1098-2/eyll/1687'yi gsteriyordu. 4. Mehmed Devri Deniz Hareketleri Osmanl deniz filosunu, hareketlerini bu blmde daha ziyade 1683'de vukubulan Viyana Muhasaras bozgununun er-tesindeki vakalar merkez ittihaz ederek incelemeye alacaz. Tuna Nehrini, Macaristan topraklan zerindeki ekiliimiz, bu nehir stnde hissedilen baskmz hayli ortadan kaldrtt gibi, paylamda da bir kstlanmaya maruz kaldmz aikrdr. nk bu bozgun sonunda avrupa Osmanl'ya bir tehis koymutur. Bunu devri istils bitti! Devri mdafaas balad! u halde rahat brakmamal ve durmadan saldrma-l. Saldrya urayan bir lke kendini toplamaya derman bulamaz anlayna varmlard. Venedik Cumhuriyeti bu anlaya ballk iinde Dalmaya, Arnavutluk kylar ve Girid Adasna saldrrken, Rus'un ise Azak Kalesi, Lehistan'n bir blm ve Basarabya'nnda bir ksm gz diktii yerler olmutu. Avusturya ise skb'e inerken, Ukrayna ve Podolya Kazaklarn da, harekete geiriyordu. Bu dnemde donanmamza komuta eden kapdan deryalar arasnda, iki isim ehemmiyet arzetmektedir. Bunun birini, rumca yanl demek olan Mezamorta Hseyin Paa ile M-srlolu brahim Paalar olduunu syleyiverelim. Misrholu ibrahim Paa karaaskerlerinin bana gtrlmken, Hseyin Paa da Rodos Bey'i yaplmt. Yukarda bahsettiimiz muavenet akas yni mdad seferiyye ada halklarndan da tleb edilmiti. Buna inzimamende Ky Vergisi isimli bir vergi de Ada'lar ahalisine tahmile koyulmulard. Amiral B-ykturul merhum, yaplan bu ilemlerin devleti liyenin artk deniz nimetlerinden faydalanmay sarf nazar ettiinin bir gstergesi olarak nitelerken, kara ve de deniz impartorjuu-nu terk edip, ilkel bir kara devleti biimine avdet ettiini, ifade eder ve Sultan Ftih ile gerekletirilip Kaanuni Sleyman dneminde,

zirveye ykseltilen denizci devlet anlay bu tedbirlerle sona erdirilmi oluyordu. 2. Viyana kuatmas ve peinden gelen bozgun zerimizdeki kffar basksnn ziyadelemesini salarken, denizci devletlerin de bu hususda geri kalmadn gryor ve artk donanmamz savunma tedbirlerine gre yerletirdiini hissetmememiz kabil deil. Bunlara misal olarakda u tedbirlere gz atmak kfidir. Drdnc vezir ahin Paa anakkale Boaz muhafzlna tayin edilmesi ve emrine haylice yenieri askeri verilmi oluu.) Daha nce emekliye ayrlm bulunan Halil Paa'nn yeniden; hizmete alnmas ve Sakz Adas muhafzlna getirildii gryoruz. aban Aa, Mora Mu-hafzhyla vazifelendiriimiti. Bozcaada, Limni, Midilli, Sakz, stanky ve Rodos Adasnda, mdafaa arlkl tedbirler alnd grlyordu ki, bu vaziyeti tesbit, Bykturul amiralin ileri srdne delalet etmekteydi. Venedik ise; bu tedbirlerin alnylada, kendisine hcum frsat verdiine hkmetti ve Dalmaya, Arnavutluk kylaryla Koran ve Modon Kalelerini almak, Ege denizine girmek zevkyle yanp tutuuyordu. Bu yanp tutumaya yardmc olacak tedbirler arasnda, Venedik, Papa'lk, Toskana Prenslii, Malta valyelerinin filolarn yanlarna ekmekte geliyordu. Bunlardan Malta valyelerini yedi gali, Papa'lk be gali ve Toskana da, drt gaii ile kumpanyaya katlacakt. Bu kumpanya Ege Denizinde merkez olarakda kullanacaklar bir ada zerinde mzakere atlar. Netice de de Limni Adas zerinde ittifak saladlar. Peinden de harekta getiler, bin kii kadar askeri ada'ya kardlar. Ancak Kk Hseyin Paa'nn bir saldrs, kanlarnda dahil olduu zere denize dklmelerine yetti. Herhalde yanl kap aldklarn anlam olacaklar ki, Venedik donanmasnn ada'dan ekildii grld. Ne varki Yunan denizinde ilerimiz pek iyi gitmedi Amiral Morosini bir hal filosu Preveze ve kalesi zerine yrd. Bu srada ahin Paa Aziz Mauro adasn Venedikliler'den istirdat iin yola kmt ki; Preveze zerine dman gemilerinin dmen krd haberi gelmiti. Saint Mauro adasn almaktan sarf nazar eden ahin Paa, Preveze'ye yetimek iin yelken bast, krek ald. Dman ise bu geliten haberdar olduundan, onlarda Preveze nnden ekilip, Osmanl filosu stne yelken bastlar. ki tarafda deniz saff harbine giritiler karlatklarnda ancak mcadeleyi kazanan dmanlarmz oldu. 28/eyll/1684'de, Preveze de kaybedilen bu savatan olumsuz etkilendi. Kapdan derya Mustafa Paa, 15/nisan/1685'gn anakkaleden k yapt. Maksad denizlere korku salan korsanlar etkisiz klmak idi. Rodos Adas civarnda Malta korsanlarnn Osmanl ticaret gemilerini kovaladn haber ald. Gemilerimiz; Gve liman iine snm, Malta gemileri ise kn aznda volta atp av bekliyorlard. Rodos'tan Gve'ye, doru yelken alp, krek ekilmeye baland. Nihayet Gve azna geldiini grdkleri Osmanl gemilerinden, korsan gemilerinin bir, ou kat. Biraz savaan bir tek korsan gemisi teslimden baka re bulamad. Bu arada da Osmanl kalyonlar su yapmaya balam ve neticede bir tanesi de

batmaktan kurtulamamt. Mustafa Paa bu gemilerle sknt yaayacan anladndan Rodos adasna geldiler. Burada bir baskna urama endiesi yaad-larsa da dmann harekette kukuya dmesi, Osmanl filosunun kalabal dmann korkmasna sebeb olmutu. Selameti, Rodos'tan uzaklamakta bulmutu. Mustafa, Paa ise Rodos'da gemilerini tamire giriirken, Garpocaklan fiTsunu korsan takibi iin skenderiye istikametine yollad. stanbul'dan gelen bir emirde, Venedik filolarndan birisi Koron Kalesine saldrd. Donanma gidip Kale muhafzna yardm etsin. Yazmaktayd. Mttefik donanmas adalarn herbiri hakknda igal karar alrken, Mora Yarmadasnada bir ok misyoner kartmlar ve blgedeki Osmanl Devletine tbi olan gayri mslimleri isyana tevike alyorlard. Francesko Morosini adl amiral, birleik donanmaya komuta etmekteydi. lk nce bizim ne-baht, onlarnda Lepanto dedikleri krfeze saldr plnlan vard. Kyya sokulduunda ii yanl aldn anlad, kydan alan ate salvosu, kaptan kknden kafasn bile karmaya frsat vermedi. O da, tas tara toplayp, yelkenleri i-irip, nasibini baka yerde aramaya koyuldu. Venedik, Pa-pa'lk, Ceneviz, Floransa, Malta ve spanya filolarndan mteekkil bu donanma, Korona gelerek onbin askeri karaya kard. ehrin d mahallerini igale muvaffak oldu. Koron artk, kuvvetli bir muhasaraya dmt. Bu- siradada Mustafa Paa'nn kapdan deryal son buldu ve yerine 25/ara-lk/1685'de ekirdekten denizci brahim Paa getirildi. Bu arada Koron, yukarda sylediimiz gl muhasaraya onbegn dayanabildi. Karadan gnderilen; Mahmud Paa komutasndaki kuvvetlerimiz, sadre ifa olamad. Eyll'de Koron ve Modon Kaleleri elden kt. Artk; Osmanl donanmas Akdeniz'i gl olmaktan unutup, Ege'yi muhafaza etmeye alyordu ki, bu da savunmayla olur sandlar! Halbuki gereken hcumda olmaktr deniz dnyasna hkim olmann yolu.. brahim Paa; Osmanl Ticaret filolarna nefes aldrmamaya alan korsan gemileri ve onlarn gizli ibirlikisi hal donanmasyla esasnda, hayli muvaffakiyetli savalar yapt. Devrinin deerli iki denizcisi Baba Hasan Paa ve Benefeli Ali Paa, birer deniz kurdu olduklarndan uzun zaman ticaret gemilerimizi himayeye muvaffak olmular, dman ise, herzaman korku iinde tutmay bilmilerdir. Venediklileri, en ok alakadar eden husus, Mora Yarmadasn almak oradan da, Atina'y ele geirmekti. Bunu yapabilir-lerse, Eriboz ikinci hedefleriydi. Eriboz'a ekilen brahim Paa, adet Morosiniyi stne celbetti. Morosini, Eriboz zerine saldr pln yaparken ibrahim Paa, Taoz zerinden donanmasn stanbul'a oktan getirmiti. Mora Yarmadasn Osmanllar boalttlar 11/aus-tost/1687'de Mora, 25/eylI/1687'de, Atina Venediklilerin eline geti. Mora Yarmadasnn Venedik eline gemesi stratejik bakmdan bizi geriletirken, Venedik'i kudrete eritiriyordu.

4. Mehmedin D Balyor! Bat dnyasnda kffar ile bouan devleti liye; 2. Viyana sonrasnda savunmaya balamt. imdi bir de Anadolu cihetine veya istanbul'un ark tarafna bir bakalm oradaki ah-val lem ne haldedir? Osmanl trihinin bat'daki muharebelerinin netameli neticeleri gerekletiinde mutlaka asker arasnda kan nifak ve ikakn bir isyan veya kargaaya yoi amas, bunun tesbiti ve ted'ibi fazla zaman gemeden Asya Osmanisinde asayisizlik, isyan, bunlar teskin iinde askeri hareket gerektiini hemen farketmek kabildir. 1622'de Hotin dn, Hotin Seferi srasndaki 2. Osman (Gen) in asker saym yapmas, nian tliminde de mkafat vermesinde askeri memnun edememesi gerek lkede gerekse kendisinin nelerle uramasna sebeb olmutu. Cellilik alp, yrmtr. Bunlar zaman zaman temadi etmitir. Viyana bozgunu sonrasnda da bu tesbiti yapmak kabildir. Anadolu'da Akka, Kara Mahmudolu, Ydigrolu ve Blkba Yeen Osman adlarnda ki, elebalar ve sekban ile levendler, Sivas'tan Bo-lu'ya kadar olan yerlerde, asayii ihlal ve ky ve kasabalar basmaya koyulmulard. Teftii herhalde mfetti mnasna gelen bu lakabl Ali Paa ondan sonra da, mer Paa bu ihllleri teskine, asayi iadesine grevienmise de bunda baarl olamamlardr. Canik mutasarrf olan Vezir Cafer P.aay ekiya zerine onlar tenkil ile vazifelendirdiler. Bu ie hazrlklarn ikmal edip gidecek olan Paaya, padiahdan pek ar bir hatt hmayun geldi. "Memur olduun tredi ekiyas zerine niye varmayp avrat gibi gezer durursun. Ya vurup haklarndan gel veya ban huzuruma gnder. "Cafer Paa bu ikaz zerine Anadoluya bir frtna gibi girdi. Yukarda ad geenleri bir bir yakalayp kafalar tek tek huzuru padiahiye gndermeye balamt. Ekiya takmnn birer birer yakalandn ve kafalarnn padiaha, vcudlarnn basz gmldn grp iiten Yeen Osman, ekiyalkda sebat etmeyip, devlete dehalet etdi. Af olundu. Afyon Mutasarrfln bir mddet ifa eyledi peinden maiyetine drtbin kii verilerek, Rumeli tarafna sevk olundu ve seremelik unvan tevcih olundu. Sereme unvan bir eit yedek subaylk gibi dnlebilirse de Osmanl zamannda sava zamannda toplanlan askerlerin komutanna verilen isimde olmu, tte burada ad geen Sereme Yeen Osman, Bonak Sar Sleyman Paaya kafa kaldran ve mehur Eri kalesine gnderilmek istenen erzak meselesini tehlikeli grp, bundan kurtulmak iin askeri isyan iin kkrtan adamdr ki, ol akiye itimat bazen de byle gsterir kendini! mamlar Sesini Ykseltiyor! Padiah; baz cedleri gibi, mesel 2. Selim gibi, bir mddet 3. Murad gibi, Sokullu Mehmed Paa gibi bir veziriazam bulunca da e karmamak yolunu nasl tuttularsa, Sultan Mehmed'de Kprl Mehmed ve Fzl Ahmed Paalar gibi kiymetdar, veziriazamlar bulunca yetkilerine karmamas, yanl deildir

diye dnyorum. Tabiiki Merzifonlu Kara Mustafa Paa, padiahn arzusu hilafna Viyana zerine yrdnde mdehale etmemesi, veziriazamn selefi Kprller gibi olabileceine ihtimal vermesinden kaynakland ortadadr. Halbuki; daha ocukluk dneminde Turhan Valide Sultan'n ie yarar vezir bulmak iin ne kadar ok sadrazam deimesine msaid davrandn birazda dnmek lzm. Belki de sk sk sadrazam deitirmesi, devlet de hanedan deiimine gz diken olu yzden fazla grevde tutmadn teemml gerekir. Amma Kprller gibi sadk, ahlk sahibi becerikli insanlar bulunca da iki adamla yirmi seneyi aan bir grev beraberliinde padiahnda hayli hissesi vardr. Merzifonlu'nun infaz, kaht ricali getirdi sanki. Vezirleri baarl grmek kabil olmuyor, biribir-leriyle ekimekten memlekete faydal olamyorlard. D-manlarsa mukaddes bir ittifakla birlemiler, devaml saldryorlar. Gnlerden bir gn; Hac Evhaddin Tekkesi eyhi Hac Hseyin Efend'yi avlanmak zere bulunduu Davud Paa'da iken bahse konu semtin camiine vaaz vermesi iin davet eder. Fakat: "Hseyin Efendi; Vaaz dinlemek isteyen stanbul'a gelir herkes giBi camie girip dinler." Dedikten sonra: "benim syleyeceim av'dan elek, gel tahtnda otur. badet ve ta~ atle megul ol, lke harabeye dnd, ibadullah gr ve onlar gzet" Diye haber gnderdi. Padiah gnderdii dvet-den, yukardaki cevaplan aldnda hayli krld. Bu sefe de baka bir zt davete karar vererek dveti gnderdi. Bu zt da Bayramiye'ye mensup eyhlerden Himmetzde Abdullah Efendi idi. Padiah davetini red etmeyi uygun grmeyen Himmetzde DavudPaa Camiine gitdi. Verdii vaaz dinleyenleri hngr hngr alatacak merebde idi. Syledikle-riyse, zetle: "mmeti Muhammed, devlet sahipsiz kald, ehir ve kaleler dman eline dp cami ve mescitler kilise oldu. Fiillerinizi deitirin, gnahnza tvbe edin; imdiden bize lzm olan, gzmzn yandan imen bitinceye kadar bamz yerden kaldrmamaktr." Dedikten sonra padiaha tarizle: "Nedir bu inip binme? Bu hay huy ve nefsi emmarenize uymalar? Nice bir gaflet uykusunda yatyorsunuz? Geri padiahlar av'a gidip gelmiler amma ancak imdi zaman deil! Her zamannda bir icb var dedi." Padiah ise szn dkld alan intikal ettiinde kzd ve atna binip, krsy ve eyhi vaazda brakarak ava kmay tercih eyledi. Bundan byle kendisinin avda olduu zaman blgedeki camilerde vaaz yasaklad. Bu yasaklama karar sonrasnda, cuma namazlarn ve dualara itiraki terk eden padiah ikaz iin ulem birleip, eyhlislamn kapsna dayandlar. Sordular: "Padiah Hazretleri niin Cuma namazna gelmez? Yedekilikten bozma, bir serhou sefihi kaymakam edip devleti sipari etmi! Kendi hevy nefsine tbi avnda ve kuunda, vilayatn harab olduuna bakmayp umun ms-limiyni grmez oldu ve ite din ve devlet bu hallere girdi eer padiah ise ikrdan el ekip tahtnda otursun ve ibadullahn hizmetini grsn. ikra gittiine duaya gelmediine rzamz yoktur" Diyerek ikyetlerini ortaya koydular. eyhlislm bu ikyetleri, Recep Paa kanalyla padiaha arz ettiinde padiahda o pazartesi Eminnn'deki Yenic-mie gelip, ordularn muzafferiyeti duasna itirak etd.

Fakat bu ifadelerin padiaha ait otoritenin sarslmas demektir. Vastal olarak sylenmesi daha zor yenir, yutulur bir idi! Bunlar olurken Budin Kalesinin elden gittii haberi eridi. Padiah bu bilgi zerine eyhlislm istiare iin yanna ardnda Efendi: "Bizim yannza gelmemize ulemnn msaadesi yoktur! Emireri ne ise bildirsinler" eklinde haber gnderdi. Bu cevap da iin vahametini ortaya koyuyordu. Fakat; padiah dvetine icabet etmeyenin azli gerekleti ve Ankarav Mehmed Efendide makam meihate nasbedildi. Yeni eyhlislm padiaha gzel bir nasihat ekmek suretiyle bir ay kadar av yapmamasn salad. Ancak bu zevkin tiryakisi olan padiah oturamadn ileri srp izin istediyse de, uzaklara gitmemek kaydyla msaade verildi. Siyav Paann Sadareti Bilindii gibi; Siyavu Paann stanbul'a gelip, Recep Paa vastasyla mhr hmayunu ve Sancak erifi padiaha gndermi olduunu ve buna mukabil padiahnda, bu Emrivaki karsnda, nefsine malup olmayp, mhr, Sancak erifi ve bir de hatt hmayunla bu tarafa gelmemelerini emrettiini kaydetmitik ve bunlar yeni sadrazamn eline getiinde Siyavu Paa, maiyetindekiler! toplayp onlara yzbe yz olarak padiahdan gelmi ferman okuttu. Ancak ocaklar halk, yni eitli askeri snfn efrads u ifadeyi ileri srd: "Bu hatt hmayunu gnderen adamn mutlak padiahln istemeyiz. Burada klamayp da er'ile dvamz grmeye stanbul'a varmaynca hibir mahalde dizginimizi ekmeyiz" Demek suretiyle ne padiahn dedii Belg-rad'da kaln szn takmadlar ne de her hangi bir yerde duralm teklifine de kap kapadlar. 16/zlkade/1098-22/ey-ll/1687'de bu hl tevali edince Siyavu Paa madem gideceiz, memlikimizi bir dzen zere brakalm dedikten sonra, baz vazifelere tyinlerde bulundu. Yenieri askerinin srar zerine Aa'lktan azledilmi bulunan Bekri Mustafa Paaya yeni hizmet yeri olarak Boazhisar (anakkale) muhafzln gsterdi. Kul kethdas, yni yenieri erkn harb sekreterini yenieri Aa'Ina ykseltti. Bunun ad da, Cad Yusuf Aa idi. Bu icraattan sonra istikameti stanbul eylediler. Ancak; Vara-din'de bulunurken Sadrazam Siyavu Paa; kendi azndan deilde isyanclarn hislerini aktaran ikyetnameyi de eyhlislm Ankarav Mehmed Efendi'ye gnderdi. Din ve imanla namus ve rz gidip, dmanlar arasnda kt anlanlardan olduk padiah tahtnda durmaktadr fakat askerde gnl birlii olmayp, bunlarla bir ey yaplmaz. Byk ounluun seimi hepimizde nclnze ihtiya duyup, gidelim ve er'le dvamz halledelim 4. Meh-med'i tahtdan indirip, kardei ehzade Sleyman' padiah edelim, dediklerini bildirdi. Bunun zerine Ankarav Mehmed Efendi; ulemann reisi olmasndan doayda gizlice bir toplant tertip etdi. Kendisine gelen sadrazamn mektubunu gelenlere okudu. Onlarda, cevap olarak "Bu noktada bizde askerle ayn dnyoruz. Padiahn nezdimizdeki

itimad ayan kabul olmayacak derekededir. Nasihat kabul etmiyor, ne kadar ie yaramaz adam varsa onlar baa koydu ve lke bu hle geldi. Ancak bu isyanc reziller de yarn stanbul'da neler eder bilemeyiz nk bunlar sz anlamaz takmndan-sa sknt daha da byr. Sadrazam bunlardan, ulemay dinleyeceklerine dir sz alabilirse, biz de yardmc olalm ve daha g artlar zuhur etmesin eklinde cevap verdiler. Sadrazam Siyavu Paa stanbul'a mteveccihen yoldayken, padiah Sar Sleyman Paa ile Recep Paay yanna artt, Bonak San Sleyman Paa hemen geldii saray'da boularak kellesi yoldaki askere gnderildi. Recep Paa ise, kendisini almaya gelen Bostancba'ya "ieride pek nemli evrak var. Birazda zerime nakit alaym az bekleyin" demek suretiyle ieri girdi. Tebdili kyafet edip, firara muvaffak oldu. kn gizli kapdan yapmt. Bu firar, padiaha bildirildiinde hayli kzd ve ongne kadar yakalanmazsa, Bostanc-ba'nn ldrlmesini de emretti. Recep Paa ise tebdili kyafet bindii beygirle Edirnekap istikametinde uzaklarken, esnafn arlarndan geerken de ehre haydutlar bast, dkkanlarnz kapatn kan demek suretiyle bir karklk karmaya da gayret sarfettiini Zbdei Vekaiyat bildiriyor. Padiah; eski sadrazamn kellesini gnderirken yollad yazda kimlerin kellesini istiyorsanz defter ediniz, cierparem Mustafa'y bile isteseniz sizden esirgemem diye yazmt. Bunlar tutar tutar, kellerini gnderirim. Siz Edirne'de klayn tenbi-hini de unutmamt. phesizki padiahn bu mektuplara yazdklarn, harffiyen yerine getirecei sanlmamalidr. Bunlar zaman kazanm olmak iin yaplan ajitasyon hareketleridir. O zamanki tbir, asileri birbirine drmek iin serpilen nifak ve ikak teebbsleriydi. Eer altun ile de takviye edilirse, en azndan kitleyi, ikilie drmek uzak ihtimal deildiPadiahn; tahtn muhafaza edebilmek iin baz yollara ba vurmasn makul karlamak gerekir diye dnyorum. ktidarn, buyrun sizin olsun diyenine deli lakab verildiini, 1. Mustafa'nn, yeeni Gen Osman' "Nerdesin? Osman; bu br bana pek ar geliyor" diye sedir altlarn arayan olduunu hatrlarsak, dnya saltanatna nem vermeyene deli mi denir? Yoksa akllm? Bunu iyice temml etmek gerek.. Yukarda dncemizi belirttiimiz minvalde; 4. Mehmed'de ayn yola bavurmu Sereme Yeen Osman'ada gnderdii haberde kendisine bin altun gnderdiini, bu ii atlattktan sonra kz Hatice Sultanla evlendireceini vaad etmekten de ekinmemiidi. Ancak padiahn son hatt hmayunu, yine Siyavu Paa tarafndan kaderdalara okutuldu. Onlar ise, stanbula varnca padiahmz bellidir." Dediler. Bu arada ise; boalan sadaret kaimmakamhna Kprlzde Fzl Mustafa Paa tyin edildi. Siyavu Paa, Fzl Mustafa Paann enitesi olduundan belki kendine faydal bir yol bulunuru dnm olabilir. Fzl Mustafa Paay; Alay kknde kabul ederek padiah unlar syledi "sana yapageldiim cevirlere ramen bana sadakatte dim oldun. Paa baban ve biraderin zamanndaki hizmetleri senden de beklerim dedi. Padiah bu szleri sylemee kendini vicdanen mecbur hissederek sylemiti. nk, Merzifonlu

Kara Mustafa Paann infaz sonrasnda bu Kprller ailesi hayli istiskale maruz kalmt ve bu vicdanlar szlatacak bir haldi. Bu srada da Recep Paa atalca'da ele geirildi ve boduruldu. Edirne'de klamaa raz gelmeyen asker, padiahn hallinde srarl olduundan, bu hl padiaha bildirildiinde, 4. Mehmed; Siyavu Paa'ya melen son olarak unlar yazd: "Sizin maksadnz malum olmutur. Ben size yaramadm anlyorum. Beni tahttan indirmeniz murad ise, olum Mustafa'y size Allah'n emaneti olarak veriyorum. Yerime geirin ve beni kendi hlime koyun. Allahmzn bir esmas da Kahhar'dr. Dilerim Allahdan ki; cmleniz kahrolasnz!" Diye yazd. Bu son cmle padiahn nefs ve izettini korumasnn bir rneidir ki, kellesini ortaya koymu olmas bakmndan takdire ayan bir ecaatdir. 1099/Muharrem banda, 7/kasm/1687'de 4. Mehmed'in menkubiyeti, mahl padiahn kardei ehzade Sleyman, 2. Sleyman unvan ile Osmanlya padiah oldu. 4. Mehmed'in Hanmlar Ve ocuklar 19. Osmanl padiah olan 4. Mehmed'in hanm saysnn sekizinin adndan baka bir malumat olmayp, iki hanm hakknda geni saylmasada bir miktar malumat bulunmutur. Bunlarn ilki Mehpre Emetullah Gln valide sultandr ve 1647'de dodu padiahdan be ya kktr. 68 yandayken, Edirne saraynda irtihal eylemitir. Deli Hseyin Paann Resmo'da Verzizzi sllesinden esir alnp, Turhan valideye hediye edilmiti. Padiah bu izdivala 1661 'de Gln sultanla balayan hayat izgisi 26 sene srmtr. Bu ha-nimsultandan olan oullar 2. Mustafa vede 3. Ahmed n-vanlaryla tahta ktklarndan, iki defa valide sultanlk etme ans elde etmitir. Ayrca Haticesultan adl kz bu hanmndan domutur 4. Mehmed hn'n. skdar'da Viide Camiinde yaptrd trbeye defn olunmutur. 4. Mehmed hnn 2. hanm ise, ire Afife Haseki olup es-ki sarayda 1688'den sonra vefat etmitir. Dierlerinin yukarda ki ifademize uygun olarak sekiz hanmn isimleri yledir: Rbia Haseki ile Kniye, Siyavu, Glbeyaz, Rukiyye, Cihgn-h, Drriye ve Nevruz hanmlardr. Padiahn kzlarna geline; 1662 doumlu Hatice sultanhanm 81 yanda vefat etmitir. Kabri Yenicmii trbesindedir. oka eskimi olan Ayvansaray'daki Yavedd Camiini ihya etdi. Bu sultanhanm 81 sene muammer olmu ve bu uzun mrde iki izdivac olmutur. Bunun ilki Musahip Mustafa Paa ile olmu 1675'de izdiva gereklemitir. Bu dmad'n 1686'da vukubulan vefatn mteakip dul kalan Hatice sultanhanm, Morali Enite Hasan Paaya verilmitir. Bu evlilik 23 sene temadi etmitir. Hasan Paa 713'de vefat etmitir sultanhanm mrnn son otuz senesini evlenmeden tamamlamtr. 4. Mehmed'in 2. kz Emetullah sultanhanmn 1670'de doup 30yanda olduu halde 1700 vefat edip, Yenicmi trbesinde topraa verildiini biliyoruz. Bu

sultanhanimda iki defa evlenmitir. Merzifonlu Kara Mustafa Paa ile ilk izdivacn yaptnda daha dorusu nikh aktedildiinde be yanda olan hanm 2. Viyana bozgunu sonrasnda nikhlsnn idam edilmesi hasebi ile 13 yanda dul kaldysa da, zifaf vu-kubulmam olduundan, bu izdivacn hukuken yapldn fakat fiili bir izdiva olmadn kaydedelim. 2. dmad ise Si-lahdar erke Kk Osman Paa oldu. Evlilik Edirne'de 1694'de gerekleti. Bu srada sultanhanmn ya 24 idi ve alt sene sren evlilii sonunda vefat etdi. 1681'de dnyaya gelen Fatma sultanhanm'sa 4. Mehmed'in nc kzdr. Bu hanmsultanda ilk evliliini Trnak erke brahim Paa ile 1696'da 15 yanda olduu halde yapmtr. 1697'de ldrlen daha dorusu idam edilen Paann dul Hanm, henz 16 yandayd. 2, Dmad ise Topal Yusuf Paa ile 1697'de sene srebilen bir izdiva yaptlar, bu evlilik sultanhanmn vefat etmesiyle noktaland. 4. Mehmed'in alt tane adlar bilinen olu domu olup, bunlarn ikisi, biri Sultan 2. Mustafa, dieri 3. Ahmed unvan: ile Osmanl tahtna kmlardr. Drt ehzade ise bebeklik dnemlerinde vefat etmilerdir. Bunlarn adlar yledir: brahim, Bayezid, Sleyman ehzadeler ve mmi Sultandr. 4. Mehmed'in Sadrazamlar 4. Mehmed'in ilk sadrazam Mevlevi Sofu Mehmed Paadr. Sultan brahim'in son sadrazam olmasyla, otomatikman grevinde ipka olunduundan ocuk padiahn ilk veziriazam olmas kesinlik kazand. Merhum padiahn katliyle alakal fiil ve rol ifademizde yer almt. Mehmed Paa, 1060/1650 tarihli vakfiyesindeki bilgilere gre Sleyman adl bir ztn oludur. 1051/1641senesinde Kemanke Kara Mustafa Paa sadaretinde, badefterdar grevinde bulunup, faydal almalar grlmtr. Yenikapi Mevlevihanesinde Hseyin Dede dervilerindendi. 1059/cemaziyeIevvelin 7. /1649 maysnn 19. perembe gn azledildi. Kabri ldrld yer olan Malkara'dadr. Kara Murad Paa: Aa yukar her Osmanl ileri geleninde olduu gibi, Kara Murad Paa da doum tarihi bilinmemektedir. Arnavut rkndandir. Yenieri Ocann Samsuncu Ortasnda (blnden) yetimitir. Girit'i fethe gnderilen ordunun komutan Yusuf Paa'nn yannda yenierilere komuta eden Aa olarak vazife yapmtr. Hanya'nn zaptedilmesin-den sonra Sekbanba makamna ykseltilmitir. Sultan brahim'in son dneminde Girit'te sekbanbalktan infisal ettiinden payitahta dnmtr. 4. Mehmed'in tahta iclasnda Yenieri Aas nasbediimitir. Sofu Paann azlinden sonra makam sadaret Yenieri Aas Kara Murad Paa'ya dm, Yenieri Aal da, Kara avu Mustafa'ya tevdi olunmutu. Sadrazam ve Yenieri Aas aralarndaki rekabeti, can dmanl hline getirmilerdi. Kara avu Mustafa Aa, Kur k Valide Turhan Sultan hizbine mntesib olduundan, hayatn tehlikede gren Kara Murad Paa, sadaretten istifay uygun grm ve Budin Valilii grevine tlib olurken, padiaha da, ocaktan hi kimseyi veziriazam yapmamalarn, Melek Ahmed Paa'nn

sadaretini tavsiye eylemitir. Bir gn nce Badad valisi nasbolunan Melek Ahmed Paa bu grevden alnm ve sadareti uzma makamna ykseltilmitir. Kara Murad Paa yl sren Budin Valiliinden sonra stanbul'a gelmi ve Kaptan Derya makamna tyin olunmutur. Kaptan Deryal esnasnda Girit'e asker ve yardm gtrme ilemini yapmak zere donanmayla, anakkale Boazndan kmt. zerine saldran Venedik donanmasn, malup etmeyi baararak, Girid'in ihtiyac olan yardmlar tamaya muvaffak olmutur. Daha sonra veziriazam bir Mustafa Paa aleyhine tertipledii isyan sonunda, bir grevinden atlp, idam olunduunda boalan sadaret tekrar Kara Murad Paa'ya verilmitir. Ancak bu sadareti ay srebilmitir. Yine kendi stifasyla ve talebine uygun olarak am'a vali olarak gnderilmitir. Yolda tutulmu olduu Humma Hastal, Hama ehrinde lmle sonulanmtr. Oraya defnedilen Murad Paa altm yalarndayd deniyor. Paann iki sadaretinin yekn birbuuk sene civarndadr. Melek Ahmed Paa: Can Mirza Paann Abaza diyarndan alp sata arzettii ocuklardan olduu rivayeti varsa da, Zlholu Mehmed Efendi nmdier Evliya elebi Merhum, nl eseri Seyahatnme'de annesi tarafndan akrabas olan Melek Ahmed Paay anlatrken, babasna ait Tophane semtindeki konaklarnda doduunu, az sonra yine babas tarafndan alnp, Abaza diyarna gtrlp, kendi yatlar arasnda yetiip, terbiyesine itina etmek zere yetitirilmesi salanmtr. Daha sonra yine babas, stanbul'a getirip, Sultan 1. Ahmed Hazretlerine takdim etmiti ve Melek lkab bizzat padiah tarafndan verilmitir, demektedir. 1048/abanl638 aralk aynda Diyarbekir Valisi olarak saraydan kmtr. Alt yl sonra, 4. Murad Hn'n kz Kaya Sultanhanm ile izdiva yapmtr. eitli vilayetlerde valilikle istihdam olunduktan sonra, Kara Murad Paann tavsiyesi zerine boaltt makama tyin olundu. Bu sadarette Ksem Valideyle hanm Kaya Sultann iltimaslar yok saylmamaldr. Melek Paann memleketin mli skntsnn hafiflemesini temin hususunda, btn devlet adamlarnn sipahilerin, timar ve zeamet sahiplerinin-de, fedakrlk yapmalarn taleb eden tedbirleri yznden sevilmeyen bir kimse olmutur. Makam sadarette pekde fazla kalamamtr. 7/austos/1648ile21/mays/1649 tarihlerinde bir sene onyedi gn srmtr. Bu zat'da altm yalan civarnda vefat etmitir. Eyb Sultan'da Kaya Sultan Yals civarnda stad Gei Mehmed Efendi kabrinin hemen yanna defnedildii Hasibi skdri'nin "Vefayat Mecmuas" adl eserinde yer almtr. Siyavu Paa: Bu sadrazamda Damad olmak erefine nail olmutu ve bu da, selefi gibi Abaza kavmindendir. 4. Murad devrinin mehur Abaza Paasnn miyetindendir. Abaza Pa-a'nn ldrlmesi sonrasnda padiah tarafndan sarayda ahkonmutur. Pek gzelce bir zat olan Paa iki defa sadaret makamna oturmusa da, bunu birincisinde, bir ay yedi gn muhafaza edebilmi, ikincisi Vakai Vakvakiye meselesi esnasnda Zurnazen Paann yerine gemesiyle olmusa da, humma'ya yakalanm, pek bir ey yapamadan vefat vukubulmutur. lk sadaretinden nce eitli yerlerde valiliklerde bulunmutur. kinci

sadareti de bir ay yirmiiki gn srm iki sadaretin toplam 2 ay, 29 gn tutmaktadr. Bu zt da bir defasnda idam olunmaktan Ksem Mahpeyker Valide Sultanca kurtarlmtr. Grc Mehmed Paa: Bu zat, sadarete geldiinde as sekseni am bulunuyordu. Sadareti 8 ay, 23 gn srmA, tr. Divn'da Hocazde Mesud efendinin szleri karssnda"evladm ben bu sa sakal devlet ilerinde arttm" cevabn verdiinde Turhan Valide Sultann azarlamas pek anlan rivayettendir. Sadaretinden sonra bir ok srgne muhatap olmu, 1660 senesinde son valilii olan Budin vilayetinde vefat eylemitir. Vefatnda 90 yanda olduu sylense de, Vecih tarihinde 113 yanda olduunu belirten rivayetide buraya alalm. Tarhoncu Ahmed Paa: Arnavutluk'un Mat kasabasndan-dr. Enderundan yetienlerdendir. 1633 ylnda Msr'a Vali tyin olunan Bosnal Musa Aann maiyetinde saraydan Msr'a gitmitir. Sultan brahim'in sadrazam Hezarpare Ahmed Paa maiyetinde de bulunmutu. Sadrazamn paraland vakada hayatn kaybetmek zereyken, eyhlislm Abdr-rahim efendi himayesi altna alarak mutlak bir lmden Kurtarmtr. nce Diyanbekir valiliine tyin olunan Tarhoncu Ahmed Paa daha sonra Msr Valiliine nasb olunmutur. Bu srada tarihin h. 1 059/m. 1 649 olduunu gryoruz. H.1061safer/m. 1651ocak ayna kadar Msr Valiliini yrtmtr. Azledilmi ve yerine Hadm Abdurrahman Paa getirilmitir. 4. Mehmed'in eyhlislmlar 4. Mehmed tahta ktnda henz yedi yann iindeydi tabii Ksem valide sultann niyabetinde hkm srmt. Bu srada makam meihatde Adanal Hac Abdurrahim Efendi bulunuyordu. eyhlislm Osmanl devletinin 41. eyhlislm idi ve Sultan brahim tarafndan, 25/nisan/1647'de greve getirilmiti. 4. Mehmed bu eyhlislmla 11 ay, 10 gn almtr ve yerine aslna bakarsak devletin atabeyi durumunda olan Ksem valide, Hocazde Mehmed Bahai Efen-di'yi 18/temmuz/1649'da greve getirdi. Bu ztn meihati i sene, 9 ay, 15 gn srd grld. Yerini 43. eyhlislm olarak, Karaelebizde Abdlaziz Efendi tyin edildiinde trih 2/mays/1651 idi. Bunun 4 ay, 2 gn sren vazifesini Ebu Said Efendiye 2. meihatini srdrmek zere devretmi oldu bu zt da, bir seneyi tamamlamaya 18'gn kala infisal etdi. Baha Efendi ikinci defa vazifeye getirildi. Bu seferki meiha-ti 1 sene, 4 ay, 17 gn srmekle beraber, hayattaki nefes says da greviyle birlikte bitti. Bu sefer halef selef oldu, yni biribirlerini takip ederek, Ebu Said tekrar ve 3. defa eyhlislm oldu 2/ocak/1654'den 1 l/mayis/1655'e kadar 1 sene, 4 ay, 10 gn, srerek meihatinin toplam 4 sene, 2 ay, 10 gn olmutur. 47. eyhlislm olarak Tulumcuzde Abdurrahman Efendiyi 9 ay, 25 gnsonra makamdan istifaen ayrlm gryoruz. Memikzde Mustafa Efendi 13 saat sren meihatiyle grevde enksa zaman kalan oldu.

49. eyhlislm Mesud Efendiydi ki, bu ok gen adamn meihati 4 ay; 13 gn srm, azlinden 15 gn sonrada idam ettirilmitir. 50. eyhlislm ise Nahcvan doumlu Hanefi Mehmed Efendide vazifede, 4 ay, 5 gn kalabildi. Balzde Mustafa Efendi, 6 ay, 2 gn kald makamdan ayrldnda takvimler 23/mays/1657'yi gsteriyordu. Bolulu Mustafa Efendi 1 sene, 9 ay, 28 gn srecek hizmetine balad trihin son hizmet gn 20/mart/1659 oldu ondan boalan yere, Bak-zde Esir Mehmed Efendiyi getirdiler. 2 sene, 10 ay, 14 gn srmt. 54. eyhlislm Sunzde Mehmed Efendi, 3/u-bat/1662'de greve balamt. Minkrizde makam mei-x hate geldiinden 11 sene, 3 ay sonra giderken trih 21/u-bat/1674idi. stikrar avdet etmi olmalki atalcal Ali Efendi, 12 sene, 7 ay, 4 gn sren meihat dnemi tamamlandnda, trihler 27/eyll/1686'idi. 57. eyhlislm Ankarav Mehmed Efen-didel sene, 1 ay, 5 gn srd ve makam vefatyla boald. Debbazde Mehmed Efendi; 2/kasm/1687'de vazifeye tyin edildi. 3 ay, 12 gn makamda kald ve de yerini, 59. eyhlislm Erzurumlu Hac Feyzullah Efendiye brakt. Fakat bu ztn ilk meihati 17 gn srebildi. eyhlislmn altnc gn dolarken, 4. Mehmed'in tahttan indirilmesi gerekleti. Bylece 4. Mehmed; 19 defa eyhlislm tyini yapmsa da, iki ztda ikier defa meihate geldiinden on-yedi ayr kii ile almtr. Drdnc Mehmed dneminin, uzunluu ve ok dnemli bir devri ihtiva etmektedir. Biz, burada yukarda tamamlayc malumat olarak aadaki almay ayrca eserin bu sahife-lerine dercini uygun grdk. Kprl Mehmed Paann vefatndan sonra, vasiyeti zerine sadarete olr Kprl Fazl Ahmed Paa getirilmiti ve ya henz 27 idi. 1072/1661tarihi yeni bir dnem balatmt. Baba vezir, lkenin i nizmn temin ettikten sonra yava yava serhad boylarnda, kprdanan dmanlara haddini bildirmek zere harekete gemiti ki, ecel onu yakalad. Bahse konu hazrlklar oul sadrazam Kprlzde Fazl Ahmed Paa devrald. Avusturya son zamanlarda Erdel ilerine pek karr olmutu. Hatta sz konusu belde zerine asker bile sevketmiti. Bu mesele hakknda Avusturya ile yaplan mzakereler bir seneden ok srd. Sonunda mzakereciler geri ekildi. 1073/1663de mecburen Nemeliler zerine sefer ald. Gen sadrazam seferin ba kumandanln uhdesine ald. Osmanl ordularnn gemide defaatle sopasn yemi bulunan Avusturyallar, ksa zamanda bu ordunun nclerini karsnda bulduklarnda aknla dtler ve hemen, sadr azamn yanna gnderdikleri eli ile aldklar btn kaleleri geri vermeye, Erdel zerine sevk ettikleri birlikleri geri ekmeye amade olduklarn bildirdiler. Fazl Ahmed Paa, son zamanda Avrupa siyasi mahfillerinde Osmanl'nn zafiyeti hakknda alp giden dedikodular, boa karmak niyetiyle, Osmanl Devletinin Kaanuni zamanndaki yaplan antlamaya e bir antlama yapmak ve bylece Avrupada yaylan dnceyi rtmenin yolu olarak senede 30 bin altun

vermelerini veya bir seferde, 200 bin altun dedikleri takdirde, sulha raz olacan serdetti. Arkasndanda yryne devam ederek; sek, Budin, Estergon yolu ile Ciyvar kalesi nne geldi. Vakit geirmeden mezkur yeride kuatmaya ald. Hemen o srada Krm Ha-n'nn olu Ahmed Giray 100 bin Tatar svarisi yannda olduu halde gelip, orduya katld. Bu kuvvetin iltihak, dman zerinde kuvvei mneviyeyi sarsmaa yetti de artt biie. Bir aya kalmadan Uyvar kalesi Osmanl eline geti. Tunann kar yakasna geen Osmanl ordusu burada Avrupann nl komutanlarndan Monte Kukuli birlikleriylen tututu. Monte Kukuli burada malup oldu. Tatar svarileri de, Silezya ve Moravya'y ineyip yamaladlar. Avrupallar bu Osmanl baars karsnda birlemeyi ve Avusturya'ya yardm karar altna aldlar. almalara baladlar ancak k bastrdndan onlarn ameliyesi yarm kalrken, Fazl Ahmed Paa da, klamak ve ordunun eksiini gediini tamamlamak zere Belg-rad'da klaa ekildi. Bizim tarihlerimizdeki ad Demirkazk, olan mehur Avusturyal generallerden Zirinyi, Kanije kalesini kuatma altna almsa da, Fazl Ahmed Paa'nn gnderdii kuvvetler karsnda malup olmutu. Bu vaziyet Avus-^ turya imparatorunu 25 sene temadi edecek bir sulh yapma mecburiyetine tamt. 1075/1664'de Avusturya Erdel'i ve civar kalelerini boaltaca gibi, defaten 200 bin duka altunu verecekti. Nevarki sadrazam bu teklifi az bularak elileri geriye gnderme yoluna gitti. Askerleriyle San Gotar zerine yrd. Raab Nehri zerine kpr kurdurarak teki sahile geti. Mevsim gerei Raab suyunun tamas, kar yakaya gemi onbin kadar Osmanl askerinin, kendisinden bir ka kat fazla Avrupal mttefik askerleriyle tutumas, askerin geri kalan blmnn br tarafta kalmas ve karya gei yolu olmak zere yaplan kpry kabaran sularn gtrm bulunmas, karda mahsur kalan kendinden bir ka misli kalabalktaki dmanla boua boua ehadet erbeti ien islm askerini, bulunduu yakada aresizlik iinde seyretmek mcahidlerin, canevinden vurulmalarn inta etmiti. Dman mttefik ordusunun bu savataki kumandan daha nce, Fazl Ahmed Paann yendii mehur Monte Kukuli idi. San Gotar Meydan muharebesi diye tarihe geen sava, fevkalde gzel bir ekilde tahlil etmi bulunan. Gazi Ahmed Paann bir aratrmasn, ehemmiyetine binaen blm sonu sayfalarmza almay lzumlu bulduk. Girid Meselesinin Halli Kprlzde Fazl Ahmed Paa, Avusturya seferinden dner dnmez, 1055/1645'de alm olan Girid seferi bunca zaman devam etmekte ve nice memleket evldnn ehadet erbetini imesine sebeb olan savaa son noktay koyma hazrlna girimiti. Bu yirmi sene zarfnda Girid'in bir ok blgesi devletin eline gemiti amma pek muhkem ve metanetle savunulan Kandiye ele geirilememiti. Buras mcahidlerin yed'ine gemeden, Ada'nnda fethi

gereklemi saylamazd. Bu byk gaileyi ortadan karmak iin gerek deniz kuvveti, gerekse kara birlikleri hazrlklarna giriti. 1076/1665 senesi ortalarnda Edirne'den yola kt. 1077/1666'da Hanya'ya geldi. Kandiye'yi muhasaraya ald. Ancak bu muhasara iki sene, srd halde baarya ulalamad. Sebebse, donanmann pek kuvvetli olmamasndan ve yeterli muaveneti gsterememesinden kaynaklanmt. Ancak dman bu kuatmaya 2 sene mukavemet edebildiler. nk ehirde yiyecek azalm, arpanlarn sabr tkenmiti. ehrin muhafz sadrazamn son hcumundan sonra bir murahhas yollayarak, Venediklilere iskele braklmasn taleb eder. Bu iskeleler Suda, Ispiralunga, Garabi-ye'dir. Osmanllara gelecek her hangi bir zarardan Venedik sorumlu tutulacak, bu hususta Galata'da bulunan Venedik Balyozuna mracaat mahalli saylacaktr. Bu artlar altnda Kandiye kalesini teslim edebileceklerini sylediler. Malum olduu zere Girid fethi balangcndan, nihayetine kadar verilen ehid says yzbini amt. Yalnz Fazl Ahmed Paa'nn saldrlar otuzbin kiinin telefatna sebeb olmutu. 27/eyll/1669'da Kandiye teslim alnd. Bu teslim al Osmanllarn enson byk zaferidir. ; Fzl Ahmed Paann ahsiyeti Dneminin en byk devlet adam dense doru bir tesbit yapmay baarm oluruz. lim sahibi ve faziletli bir kimseydi. ok konumaz, maksadn kestirmeden yerine getirmeye alrd. Akl tedbirlere pek ererdi. Mtevazi, eli ak bir kimseyken, oka hiddetlendii Fransa kral 14. Lui'nin elisini kendi elleriyle hrpalam, hapse attrm, bylece de, bu devletle aramzda byk bir soukluk yaanmtr. 23 yanda vali olan bu bu zat, sadarete 27 yanda geldi. Bu kadar gen bir sadrazam ileri yrtmekte hi zorluk ekmediini gstererek dostlar sevindirip dmanlar atlatmay salad. 16 sene faslasz yklendii sadareti memleketin her tarafna skunet, asayi ve adalet iinde yaay temin etti. Eer Paann mr biraz daha uzun olsayd, Viyana seferinin muvaffakiyetle neticelenmesi mutlakt. Bu fetih ise nice przlerin kmadan yok olmas demekti. Cehreyn Seferi 1089/1678 senesinde Ukrayna eyaletinin baehri olan Cehreyn kalesi Ruslarn eline gemiti. Gerek bu hududa yakn askerlerimizle, Krm Hn' Selim Giray burann hlaskar-lna memur edildiyselerde yaplan arpmalar askerimizin baarszln dolaysyla malubiyeti getirivermiti. Padi'h 4. Mehmed vaziyete mdehale gereini duyarak, birliklerin hazrlanmas almalarna bizzat katld. Seferi balattnda Tuna Yalsna kadar askerle birlikte yrd. Burada orduyu, sadrazam Merzifonlu Kara Mustafa Paa'ya teslim etti. Bu sadrazam dman stne yrrken Cehreyn'L almay plnlam, fakat elinde tutabilme imknn grememiti. Hakikaten kaleyi kurtarmay baararak

dmandan ald ve ykmay tercih etti. Ardndan padiahn yanma avdet etti. Bu srada se, Ruslarn ar sulh talebini yapmaya mecbur kalmt bile. Teklif kaale alnd, sulh yapld vede stanbul'a avdet edildi. ( Asrn Tahlili Tarihi Encmeni Osmani azasndan Ali Sabri bey'in; kuruluundan Merzifonlu Mustafa Paa dnemine kadar geen vak'a, varlm bulunan hedefleri tahlil eden ifadesiyle sayfamz sslyoruz: " asr iinde irili ufakl ondrt adet devleti ele geiren, Avrupann adeta tamamn yumruunun altnda boyun edirebilen, arazisinin yzlm bakmndan Roma imparatorluunuda am bulunan Osmanl devleti, muntazam kanunlaryla adilne ve medeniyete beiklik edecek mahiyette idare tarz gstererek parmak srtrken, 1000/1592'den sonra yukardaki baarlar sergileyememek^ teyse de, yinede Viyana kaplarna dayanmakta, San Go-tar'larda dman sktrmakta pek geri kalmamda eski aaa ve parlakl gsterdii ileri srlemez. Esasnda: 4. Sultan Murad gibi salam kimseler, Gen Osman gibi gen veya yal fakat gen fikirli padiahlar, Kprller gibi devlet hayatna yeniden kan ve can veren kimseler, bu devrede de yetimi olsalar da, ne eskiler gibi icraat ve faaliyeti nede tekilerin rezanet yni ar ballk ve kifayeti yetersiz, rmekte olan uzuvlaryla, Osmanl tamamyla devasz olmamtr. Dier bir anlatmla; her birinin kendi tesir ve faaliyeti, yine kendi zamanna bal kalmtr. nk, bu uzuvlar ke mahkm eden sebebler ve alametler eitli idi. Bunlardan bazlarn hemen aada belirtelim: Birinci sebeb padiahlarn vaziyeti idi. Kurulu ve mteakip dnemde padiahlarmz ordularnn banda bulunur hatta savalarn en kanl blgelerinden klcndan kan damlayarak karlard. Gen Osman' Lehistan seferi, 4. Murad' Badad ve ran seferleriyle, 4. Mehmed'in Kprl vezirin srarlaryla katld Lehistan seferi, 2. Mustafa'nn katld bir ka sefer saylmaz ise padiahlarn, 1000/1592'den sonra seferlere katlmad ok net gzlemleniyor. Esasta padiahlarn askerin yannda ve banda bulunmasnn nemini tarih pek net bir ekilde ortaya koymaktadr. Ancak tarihin ortaya koyduu bu faydalar pek iyi deerlendirilemedi. Sultanlara sz geirilemedi. stdrad: Efendim alnt yaptmz Ali eydi bey merhumun, bu ifadesine genellikle katlmak mmknsede, buvka-naatini 1329/191 l'de beyan buyurduunu gryoruz. Bu devirde Osmanl devletinin izmihlaline 11 yl kalm bir dnemdir. lkenin iine drlm bulunduu ahval, yazarn dncesinde bir kayi husule getirmi demekki, stelik bu 1329 tarihi rumi dediimiz hesabn icrasn gerektiriyorsa, bu da 1913 tarihine denk gelirki, Balkan malubiyetini tattmz yllara denk gelir, bu hl ise yazarmz daha fazla zm olacandan,

mtalaasnda hata etmekte olduunu bilememesine sebeb olur diye dnyorum. Asla unutmamak gerekirki; padiahlar lkenin bir ok meselesi hakknda bilgilenmekten mahrum kalm veya edilmi olabilirde ancak, onlarn gafil olmad bir kurum vardr. Bu kurum orduyu hmayundur. Padiah komutasndaki bir ordunun dman karsnda hem de o devirde yaplan savalar kafi neticeli meydan muharebeleridir ki; byle bir savan taraf olan ordumuz balarnda padiahlar olduu halde malubiyete duar oldu-mu, devleti ayakta tutmak mmkn olabilir mi? Byle olmadn Yldrm merhumun, Timur karsnda ald ac malubiyet buna misal oimazm? O malubiyetin devri fetreti getirdiini hatrlatmakla iin inceliini ortaya koymu oluyorum sanyorum. Gen Osman' Hotin seferinde biran dnseniz, padiahlarn bitmez tkenmez Paalarn sava alanlarna sevk ederek, devletin bekasn temine altn anlamakda mmkn. Evet, Ali Sabri beyin mtalasna bu kadar bir itirazla yetinerek devam etmeye koyulalm: "Halbuki bu milleti Osmaniye padiahlarna madden ve mnevi bakmdan merbuttur. Padiah hangi yol ve anlay seerse ahalide onun tercihine itirak eder. Saray israfa ve sefahata ne kadar eilim gsterirse halkda onlarn bu haline itirak eder. Misal olarak, 2. Bayezid'i tarikata ynlendiren anlay, devletin memurundan ahalisine kadar herkesi zhd vede takva yoluna i'sal eder. Adeta taassub derecesine varan bir dindarlk hissi uyanr. 4. Murad; harb ve darb adam olduundan, ahalinin aznda celadet, ecaat, cesaret, d kelimeleri daha fazla dolar. 4. Mehmed'in avcl, ahaliyi de av merakls yapmaktadr. Grlmekte olan udurki; Osmanl padiahlarnn millet zerinde kurduu naks otorite ve tesiri sonucunda, nc devre ad verilen dnemde ordumuz korkutuculuu koflam, devlet ileri idaresi intizamn kaybetmi haldedir. Sultan 3. Murad sonrasndaki taht sahiplerinin ounluunu yedi, onbir ve ondrt yalarnda ocuklar tekilettii mahede olunur. Bu hlin mncer olaca vaziyet tlim ve terbiyelerinin tamamlanmasna imkn kalmadan me'suliyeti yklenmeye mecbur kalmalardr, bu vaziyette de, talim ve terbiye yoluyla yetime yerine vakalarn iinde yorulma ve boumaya duar olunmaktadr. Son vaziyeti yakalayana kadarsa, devlet ileri menfaatperest kiilerin ounluunun husule getirdii vkelya veyahut da sarayda nfuzunu devam ettirmeye alan tifei nis'nn ellerine kalmaktadr. Padiahlarn eski tarz yetitirilmesi sonucu elde ettikleri, muhariplik, kl kullanma, ata pek mkemmel binme, eitli harp aletlerini laykyla kullanabilme ans, artk bu devir hakanlarnn ii olmaktan km bulunduundan, bunlarn orduyla beraber savalara gitmesi bir mna ifade etmezdi, denmekle beraber, deerlendirmeyi yapan Ali Sabri bey'in biraz ifrata katn ifade, boynumuza bor olmutur. nki; Yavuz Selim'den sonra gelen padiahlarn Hakanlklar dnda bir de, halife sfatlar bulunmaktayd ki; bu mnevi rtbe, askerimizin riayeti diniyede kald mddete padiahn klcndanda, atndanda nem tayan husu-sattan olduu, ne hikmetse gzard edilerek yoruma gidilmi.

3. Mehmed'in gerek Eri Zaferinde, gerekse Haova meydan muharebesinde gsterdii manevi kahramanlklarla, zaferin amili olmay sergilemesi, Ali Sabri bey'in aklndan km oacak! Yine 3. Murad'dan sonra gerek yenieri askeri4. MEHMET) (AVCI)' nin, gerekse orduyu tekil eden dier snflarda bozulmalar her geen gn oalarak, Gen Osman'n tahta getii srada en mark dnem yaanlmaa balamtr. stanbul'da silah tama yasa olmayan enaz ellibin sivil erkek varken, eitli askeri snflar mevcudiyetini srdrrken ve bunlarda bilhassa sipahiler de padiaha sempatileri mevcutken, bir ka yz kiiyi amayacak organize yenieri asi taifesi, bu gen padiah islm lemine ve Osmanl milletine hakaret edercesine katlederken grlen nemelzmclk askeri ve sivil cemiyetteki rmeyi gstermesi bakmndan nemli bir numunedir. Dolaysyla iyi bir kumandan bile, dzensiz ve disiplinsizlie duar olmu bir ordu ile hangi baary elde edebilir? Dorusu zerinde ok durulmas icab eden hallerdendir. Dier bir hususda; bat dnyasnda husule gelen terakki-yat bize nazaran bir hayli hzl ve msbet olarak gereklemitir. O milletler bizim ordumuz karsnda aciz kalrlarken, vaziyetin aleyhimize dnd, yaptmz her cedelde yava yava kendini gstermeye balamasyla anlalmtr. Bizim stanbul'u fethetmemizden sonra Bizans'dan Avrupaya geen hristiyan limleri, bat dnyasna islrn dnyasnn yannda yaamann verdii, avantajla ve islm dnyasndan aparttik-lar ilim ve fenleri nakletmeyi dev bildiler. Martin Luter tarafndan alan protestan mcadele, yni klie dini olan hristiyanlk karsnda lzm olan reform gerekletiinden, avrupa milletleri kendilerini cidden geri brakan papaslarn dini ve onlarn ellerinden halas olmay becerdiler. Bunun sayesinde bir ok ilimlerin ihyasna, keiflerin yaplmasna muvaffak olmalaryla beraber, hurafelerden kurtulmay da baarm oldular. Avrupa cemiyetinde grlen dzelmeler, tabiatyla bunlarn askeri dzenlerine de yenilikler getirdi. Alman, Avusturya ve Leh ordusu kuru bir valye birlii olmaktan km, silah stnl, bizim aleyhimize olarak onlara gemiti. Bizim tarafda ise intizamn kaybeden yalnz ordumuz deildi buna zamimeten, gerek ulema gerekse devlet ktipleri ayn manzaray veriyorlard. Adet topyekn bozulmaya yz tutmutuk. Misal olarak ilim dnyasnda kendini ispat edebilmek iin, gereken tahsili yapmak ok uzun senelere balyken, 1050/1640'larn sonrasnda bu tahsile riayet edilmeyip, bir limin daha mahalle mektebinde okumakta olan oluna makam, lakab ve gelir getirici arpalklar verilmeye balanmtr. Dier bir deyimle bat dnyas dirildke dikleiyor, bizler ise bozulduka yamuluyorduk. Yine bir tesbit gerekiyorki, bozulmamz hzlandran unsurlarn hemen nemli bir taraf-da, zor kullanmak ve zlimlemekdi. Halbuki Allah (c. c) Kitab kelhamnda, "zlimlerin zulmnn cezasnn mutlaka verileceini ve de asla cezalann hafifletilmeyeceinin apak buyurmaktayd. Yenieriler ve halk bu hakikati bilmelerine ramen, madden ve manen bozulmular bu tehdidi umursamaz hle gelmilerdi sanki. Ahlaken bozulmu ferdlerin ayakta tuttuu

bir lke tek yolun takipisi olurki, bu yolda yklmaa ve tarih sahnesinden ekilecei ana komak yoludur. Yine nemli bir tesbittir ki; kadnlarn devlet daresine olsun, taht Osmaniye dourduklar ehzadeyi oturtmak iin yapmaya baladklar entrikalar, 3. Murad dneminde kendine gstermeye balar. Hrrem Sultan, htt ondan evvelki dnemlerde valideler ocuklarn ok erefli bir grev olan padiahla karabilmek iin gayretler sergilemilerdir. Ancak otoriter, yerine geecek karakteri kendine gre tesbit etmi padiahlara szn ettiimiz almalarn pek tesiri-olmad grlmtr. 2. Viyana Muhasaras Tarih sayfalarnda; Otuz Sene Savalar diye nam alm bulunmakta olan hengamenin bitiminden sonra Avusturya (Neme) imparatoru 1. Leopold, Macaristan zerinde pek zalimane davranlarn tatbikisi olmu, gerek ahali gerekse Macar asilzadelerinin ounluunu hapis, srgn ve idamlarla perian etmiti. Bu dayanmak zor eziyetlerin sona ermesi niyetiyle, baz Macar asilzadeleri, halkn galeyana gelmi his-lerinede tercman olarak, Erdel Kraln kendilerine ricac edinerek, Osmanl devletine bavurmak iin arac olmasn istediler, isteklerini padiahn derghna duyurmaya muvaffak olduklar talebleri, Osmanl'nn Avusturya'nn yaptklarna dur demesini ve bunun kuvveden fiiliyata erimesi iin m~ dehale etmesini istemekten ibaretti. Bu istek dier bir deyimle, ayn dinin mensuplarnn biri-birlerine yaptklar zulmleri durdurmak iin mslmanlarn merhametine bavurmalar demekti. Hristiyan lemi iin son derece aalk bir halken, adaleti taleb edilen mslmanlarn insaniyetininde ne yksek mertebelerde bulunduunu gstermesi bakmndan, zerinde nemli durulmas gereken hususattan olduu, btn mkemmelliyetiyle ortaya kar. Dnya devleti olmann gerei olarak Osmanl bu istimdadla-nn bignesi olmad. Hemen feryadlara cevap olacak hareketleri sergilemeye balad. Sefer hazrlklarn ikml ettikten sonra, sava ilnn Avusturya devletine 1093/1682'de yap verdi. Aslnda yapmas gereken tatbik edilmekte olan mezalimi knayan, vazgeilmesini taleb eden yazmalarla, btn insaf sahibi kimselere duyurma yoluna gitmesi gerekirdi. nk iilerde epeyice dzenlemelere ihtiyac vard. Merzifonlu Kara Mustafa Paa ii bu noktada nemli bulmadki, sava ilnn gerekletirdi. Merzifonlu Kara Mustafa Paa, Kprl Mehmed Paann damadlarndand. Aileye ocukken girmiti. Bir nevi evld mnevi idi ve damadlkla bu yaknlk bir kat daha perinlemiti. Merzifonlu Paa, Fzl Ahmed Paaya uzun yllar sadaret kaimakamiyla yardmc olduundan Fzl Paann vefatndan sonra, sadarete getirilmesinde bu yaknlklar ve ilerde kazand tecrbe nazar itibara alnmt. Yannda kiyzbn asker olduu halde stanbul'dan kan sadrazam, Tuna Nehrini at. Viyana zerinde sefere devam ederken nne kan kale ve kasabalar da zapt etmekteydi. Viyana zerine gelen sadrazamn ordusunun hameti, mparator Leopold'un telna ve saray

halkn yanna ald gibi ehirden uzaklamay tercih etmesine drd. Osmanl ordusu Viyana nne geldiinde, karsnda hi bir kuvvet grlmyordu. Bunun zerine ehrin kuatma ilemine giriildi. 1094/receb'inin/19. 1683/temmuzunun/15. /aramba gn, balam bulunan muhasara, onsekz saldr yapldnda eyll aynn 15. gnn bulmu, altm gnlk bir kuatmada geride kalmt. Fakat fethi mmkn olmad Viya-na'nn. En nemli mverrihler ittifaklar ile u hususu belirtmektedirler. Harp ilmi zerinde fazlaca bilgisi bulunmayan Merzifonlu Kara Mustafa Paa, bu eksiini idrak etmedii gibi, kendisine bir takm tavsiyede bulunanlara, yaplmas gerekenleri hatrlatanlara nem vermeyen hatta meramlarn anlatmaya frsat vermeyen, davran sahibi olarak tanmlyorlar. Byle davrannn sebebini, askerce zayiat vermemek iin muhasaray uzatarak, ehirdekileri teslim mecburiyetinde brakmay tercihi tekil ediyordu. Halbuki bu tarz tercih etmesi kendi asndan u mahzurlar tayordu: Askerin zafere inanc azalyordu. aesi zorlayor ve her geen gn dmann kendisine kar koymak iin, Avrupa devletlerinin kurtarc bir ordu tanzim etmelerine frsat tanm oluyordu. Hakikaten lkesinin baehrini terk etmi bulunan imparator, avrupay adm adm dolaarak, hristiyan anlay harekete geirerek, mslmanlarn istilasn nleme hususunda ittifak arama abalar sarf ediyordu. Bu dolamalar, tahrikler ve teviklerin semeresi grlmee baland. Bata Almanlar olduu halde, Lehistan'dan ve baz prensliklerden, misl olarak, Kohlenberg sava diye anlan savataki prenslikler unlard: Bade Margraflar, Sadoa prensi, Bav-yera ve Saks prensleri, Eyzenah, Lanborgh, Holteyn, Vortemborg, Brunsvik Luneburg dka'lklaryla Avusturyallarn alt tane mareali karmza dikildiler. Sadrazamn muhasara tedbiri, bir sabah yukarda saydmz gcn ani ve iddetli saldrsna uramamz nleyemedi. Yiyecek noksanl ve hareketsizlik, yenierinin kuvvei mneviyesinin krlmasnda en nemli tesiri icra etmiti. Byle ani ve gl bir saldrya kar koyma yerine sava alann terk etmeyi seince malubiyet mukadder oldu. Her ne kadar askerin tamam firara bavurmamsa da, arpan gurup aznl tekil ettiler. ereflerini muhafazaya muvaffak oldularsa da, hayatlarn dman elinden kurtaramadlar. Meydan 10 brn ehid, 300 top, 15 bin adr ve bol miktarda harb levazmn kaybeden Osmanl ordusunu taa YldrrnTimurlenk sava olan 1402'deki Ankara savandan beri byle bir bozgunla karlamad tarihi hakikatlerdendi bozgunu ancak Yankkale'ye ekilerek durdurabilirdi. Ne varki; daha derlenip toparlanmadan Lehistan ordusu, yni Polonyallar zerimize yle ani ve kuvvetle saldrdlar ki, verdiimiz zayiat iyice fazlalat. Serdar ancak, Belgrad'a ekilmeyi akl etti. 4. Mehmed; Viyana bozgunu haberini aldnda bir hayli zld. Ancak bu ide, sadrazamn kt idare ve tedbirlerinden haberdar olmadndan, kendisi teselli babnda pek ssl bir kl hediye etme nezketini gsterdi. Daha sonra hakikati hle vakf olunca tereddtszce idam emrini verdi. Bu malubiyet bu kadarla kalmad. Macaristan zerinde yaplan mezalime son verdirmek zere harekta

geen slm mca-hidleri seferi baarszlkla bitirince, dileri dklm, tirnaklanda sklm orta yal bir arslana benzemeye balamtk. Topraklarmzn genilii, fert halinde sergilediimiz kahramanlklar grenler arslanhmiza inanyor, topluca sefere ktmzda umulan elde edilmiyordu. Bu malubiyetin hemen ardndan baz kalelerimiz elden kt, umulmaz bozgun dmana cesaret verdi. Papa'nn tevikiyle mehur "ttifak Mukaddes!" kuruldu. Lehistan, Venedik ve Rusya baz devletler birleip birleip stmze yrmeye balamlard. Ruslar bilhassa Krm hn'lnn zerine btn gleriyle eilmilerdi. Bu mutlaka sava eklinde olmayp, eitli va-adler ileri srerek, gsterdikleri menfaatlere rm ederek, Osmanldan ayrma metodlarn denemeye balamalar gzden kamyordu. Krm bu sebebden ikiye mnkasmd yni ikiye blnmt. ' ' 4. Mehmed'in Aleyhinde Kyam Viyana nnde sadrazamm hatasndan olsun, kendilerinin beceriksizliklerinden olsun, mnhezim olarak Edirne'ye dnen asker bata yenieriler olmak zere, biz feci bir malubiyete urayarak lkeye dnerken, padiah hla Edirne'de av peinde komakta, bize byle padiah lzm deil szleri birden bire ortada dolamaya balad. Bu arada stanbul'a varan asker bu talebini sadrazama, devlet adamlarna ve ulemaya dayatmaktan ekinmediler. Hemen peinden Ayasofya Camiinde bir toplant akdedildi. Buradaki toplantdan kan karar Sultan 4. Mehmed'in hl edilmesi, yerine 2. Sleyman' tahta geirme karar uyguland. Tarih bu srada 1099/1687yi gstermekteydi. Sultan 4. Mehmed taht'tan indirildikten be yl sonra irtihal eylemitir. Sultan 4. Mehmed'in ahsiyeti 4. Mehmed esasasnda iyi kalbli bir kimseydi. Yumuak, efkatli cmert olarak mrn geirmitir. ok renkli bir saltanat geirerek, nice badireler atlatm ve uzun bir dnem padiahlk etmitir. devre ayrabileceimiz padiahlnn birinci dnemi mthi skntlarla ve kadnlarn sz sahibi olduu eit, eit entrikalarn, isyanlarn, srgnlerin kauTle-rn yaand bir dnem olmakla beraber, Kprl Mehmed Paa ile balayan devire adet devletin ykselme devrinin en aaal gnlerinin hatrland ve mukayeseye medar olacaK baarlar grlmt. Viyana bozgunundan sonra ve Kara Mustafa Paa'nm bu bozgunun msebbibi olarak idam, dzelme imknnn yok edilmesi sonucunu vermiti. Taht'tan hl'i, son devresinin son olay olmutur. Bu grmz te'yit eden bir tarihi unlar sylemektedir: "ehriyan ma-rileyhin 41 sene sren ahdi saltanatlar, devire taksim olunabilir. Birinci devre, bidayeti cluslarndan, Kprl Mehmed Paa'nm sadaretine yni 1058/1648den 1066/1656'ya kadar mmted olarak padiah hazretlerinin sinni sabavetlerine msadif ve ahdi sabkn seyyiatine, mu-karin olduu cihetle idarei devletin en

mtetet zamanlarn-dandr. kinci devir, Kprl Mehmed ve Ahmed Paalarn hengm sadaretleri olan 21 yllk 1067/1657-1087/1677 zamandrki; Bu devrede saltanat Osmaniye, devri Sleyma-n Hni'de vsl olduu mertebei refi'ai evket mekinete avdet etmitir. nc devre dahi evahiri saltanat Mehmed Hn olan oniki senelik zaman olup Kprllerin ras' umurdan te-baidi cihetiylede o devrede devleti mtecavere ile ar bir harbi umumiye tutumu ve zayiat mtenabeaya uramtr. "Sultan 4. Mehmed'in en isabetli davranlarndan biride ceddi 2. Selim'in devlet idaresini Sokollu Mehmed Paann dirayetine ve mahir idaresine brakmas gibi, kendisi de, devlet gemisinin idaresini Kprllere brakmay tercih etmesidir. Baba Kprl irtihal ettiinde, yerine oul Kprl'y getirirken, menfi olarak yaplan telkinlerin hi birine kapl-mamas ayrca takdire sezadr. unu da belirtmeden gemeyelim ki; Sultan Mehmed'e Avc lakab verilmitir. Biz bu eserde bu lakab pek kullanmamsakda, yok da sayamazdk. Sultan Mehmed, lkenin karanlk gnler yaad dnemlerde bile av peinde komakla itham olunmaktadr biz bu hususa tarihlerin sylediinden baka bir ey ilve etme durumunda deiliz. Ancak; bu av meraknn her padiahda bulunan meraklardan olduunu beyana cesaret edelim. Ayrca Osmanl devletinde av partileri, bir ok maksada matuf olarak tertiplenerek, bata sava ekserzisi saylacak hzl at srme, nianclk, iz srme gibi tatbikat safhasna girdiini de belirtelim. Bu arada; devlet ilerinin kendi omuzlarndan tamamen alnd Kprl Mehmed ve Kprlzde Fzl Ahmed Paalar devrinin kendisine salad rahatlk, avcla fazla zaman ayrmasna frsat verdi dersek yanl bir ey sylemi olmayz. Sultan 4. Mehmed'in; Osmanl devletinde, Kaanuni Sultan Sleyman'dan sonra, en uzun mddet taht'ta kalan, padiah olduunu gz nne alarak devrinde, dnyann dier lkelerinin bandakilerin ksa bir listesini vermeye alalm. Almanya'da 3. Ferdinand ve 1. Leopold, Britanya yni ngiliz-lerde 1. ad, Olvya Kromvel, Riar Kromvel, 2. arl ve 2. Jak muasrlardr. Papalkda 10. Inosan, 7. ve 9. Koleman, 10. Koleman 11. nosan ile Rusya'da mparator 1. Aleksi, 3. Feodor, 5. van, 1. Petro, mparatorie Sofi ve Fransa'da ise, 14. Lui dnyada ayn dnemde yaadklar yneticileri tekil etmitir. Yeni Camiin banisi olan Turhan Valide Sultan'm dini btnln ortaya koyan u davrann, sayfamz sslemek iin belirtelim: 4. Mehmed'in nce Mustafa, arkasndan Ahmed ad verilen ocuklar dnyaya geldikten sonra, kardei Sleyman ve Ahmed'i bodurtmak dncesini haber alan Hatice Turhan Valide bu iki ehzadeyi hemen himayesine alm, gerek Topkap gerekse Edirne saraynda, br siyanet melei gibi koruyucu kanatlarnda muhafazya muvaffak olmutur. Sabetay Sevi meselesi bu padiahn dneminde vukubulmutur. 4. Mehmed bir mslman kadn ile yahudi gencin zina ithamyla yarglanp, recm cezasna mahkum edilmelerinden dolay, yaplan infaz seyrettii tarih sayfalarnda yer almaktadr. Yazs pek gzel olmadndan bunun eksikliini ocuklarna hat dersi aldrmakla telafiye almtr. Musiki

megul olduu bir zevkiydi. Segah tekbirin bestekr Mustafa tri Dede olsun, Hafz Post olsun padiahn daima iltifatna ve hediyelerine nail olmu byk sanatkrlardr. "Abdi Paa Vekayina-mesi" bu devri en gzel anlatan bir kaynak olmakla beraber, medihnme gibi kaleme alnd bilinmektedir. Padiah 4. Mehmed: "Gnl ne Gksuya mail ne sn yre gider Sipahi gamdan emin olmaa hisar'e gider" Beytini syleyen kimsedir. Hanmlarnn arasnda, bir ire olan Afife hanm en sevdii eidir. Afife hanm u beyitle tasvir etmi, gnderdii iirinde: "Beyazlar geydiince bir drri yektaya benzersin. Siyahlar geydiince sen hemen Leylaya benzersin. Yeiller geydiince tti gyaya benzersin. Benim hobu fifem sen gli rnaya benzersin." Bu iiri alan Afife hanm aadaki beyitle padiah kocasna mukabelede bulunmutur: "Beyazlar geydiince padiahm Ay'a benzersin. Siyahlar geydiince Kbei ulya'ya benzersin. Kzllar geydiince cevheri hamzaya benzersin. Benim heybetli hnkrm hemen deryaya benzersin." 4. Mehmed'in Hanmlar Ve ocuklar 4. Mehmed'in ilk hanm, Rabia Emetullah Glnu Sultandr. ehzadeler bu hammndandr. Giritli Verzizzi ailesinden olan Gln Sultan kadnn, Girit Serdar Deli Hseyin Paa tarafndan Resmo fethi esnasnda esir alnd ve hanedan li Osmana hediye olunduu kaynaklarda yazldr. 1052/1642 ylnda Girit'de dnya'ya gelmitir. Sarayda padiahn gnln alarak bakadmefendi olmutur. 1664'de ehzade Mustafa'y, 1673'de Ahmed'i dnya'ya getirmitir. 1715 senesinde vefat etmitir. Cesedi Edirne'den stanbul'a getirilmitir. skdar'da adn tayan camiin haziresine def-nedilmitir. Sultan 4. Mehmed'in 2. hanm Glnar kadn diye mehur tarihi Ahmed Refik (Altnay) iddia etmektedir. Ancak bu hanm hakknda bilgiye rastlanmamtr. Afife Kadn hakknda iirlerden baka bilgi yoktur. u iiri pek manidardr. nk 4. Mehmed'in tahttan indirilmesinden sonra yazlmtr: "Syleyin Gln'a karalar balasn Ah ettike cierini dalasn Sultan Mehmed imirlikte alasn Bana hayf deil mi der Sultan Mehmed" 4. Mehmed'in; alt kz olduunu beyan eden Alderson, ancak isim verebilmektedir, bunlar da Hatice, Fatma ve mmglsm Sultanlardr. Sultan 4. Mehmed 1099/1688'de tahttan indirildikten sonra 5 sene daha mr srm, 1693'de dar beka eylemitir ve annesi Hatice Turhan Valide Sultan'n trbesine defnolunmutur. Bu trbe Msr arsnn Sultanhamam kna yakn kesindedir. Okuma Paras: Esfar Osmaniye Hatralar 1073/16621075/1664 Seferinin Vakai Esasiyesi San Gotard'da Osmanl Ordusu

Muharriri: Mhendishanei Bern Hmayun Nazr Erkn Harb Ferik'i Ahmed Muhtar **** Tb ve Nairi Tccarzde brahim Hilmi (raan) Ktbhanei islmi ve askeri Tccarzde brahim Hilmi raan 1326/1908 Sultan 4. Mehmed'in saltanat dneminde, sadrazam ve serdar ekrem Kprlzde Fazl Ahmed Paa kumandasndaki Osmanl'larla Feld Mareal Monte Kukuli'nin kumandasndaki Avusturya ve mttefiklerinden kurulu, mttefikler ordusu arasnda 1075/1664 senesinin muharreminin, 8. austos aynn 1. gn olan Cuma gnnde meydana gelen "San Gotard Meydan Muharebesi" ile bahse konu meydan savandan nce ve sonra yaplan askeri harekt hakknda verilen nemli ve esasl bilgileri kapsamaktadr. Bu eserin meydana getirilmesinde bavurulan kaynaklar Osmanl yazarlarnn eserlerinden: 1- "Sahaifil Ahbar" adl Mneccimba tarihi 2- Abdurrahman eref beyefendinin "Tarihi Devleti Osmaniyesi 3- Defteri hakan eski nazn Mustafa Paa merhumun" Ne-tayicl Vukuat" adl mhim eseri. 4- Bu sefer sebebi ile Viyana'ya eli olarak gnderilen Evliya elebi merhumun, seyahatnamesi. 5- Tarihi Raid 6- enberlitada bulunan Kprl ktphanesinde mevcut "Tarihisllei Kprlzde" ad tayan Tarihi Hususi. 7- Gleni Maarif isimli osmanl tarihi. 8- Fudeladan Ahmed Rfat efendi merhumun "Lgati tarihiye ve Corafya" adl mehur eseriyle, Kamus l lm. 9- Osmanl askeri yazarlarndan miralay Tahir bey merhumun "Mellifat Askeriyye Tetkikat" adl eseri. 10- Tarihi Cevdet, Fezlekei Tarihi Osmani, Sicilli Osmani, ile daha bir ok tarih eserleri. .... Ecnebi Yazarlarn,eserlerinden: , , 1 Vortenburg erkn harbiyei umumiyesi miralaylarndan, sve askeri niversitesi azasndan mehur, Kauzler'in 1847 senesindebaslan ve Ezminei kadime yni gemi zamanlardaki, kurunu vusta ve ezminei cedid, yni orta a ve yakn dnemdeki savalarn bahsini eden byk atlasl mehur eseri. 2 Avusturya ve mttefikleri ordusunun bakumandan Monte Kukuli'nin 1760 ylnda, Amsterdam ehrinde baslan "Memovar d Montekukuli" adl mehur eseri. 3 1683 senesinde "Viyana nnde Osmanllar" adyla, 1883 senesinde Prah ve Layipzih ehirlerinde yaymlanan ve "Kari Lovazel" tarafndan yazlm mhim eser. 4 Almanyal Wilhe!m Totebum adl bir zatn 1887'de Ber-linde yaymlanan "Monte Kukuli ve Sen Gotard Masal" eser. 5 Hammer ve Joannen adl zatlarn Osmanl tarihleri, vesaire. Montekukuli, Avusturya devletinin fransa ile yapt harpte, bilhassa 1675 senesinde

franszlarn mehur mareali, Toren'e kar yapm olduu savalarda, Avusturya ordusuna tam bir ustalkla komuta etmitir. Son seferden sonra Lins ehrine ekilerek mrnn geri kalan ksmn askerlik hatralarn yazmakla geirmitir. Esere ve yazdklarna dair geni malumat almay arzu edenlere, mehur askeri yazarlarmzdan merhum Mehmed Tahir beyefendinin "Mellifat Askeriye Tedkikat" adl askeri eserler arasnda, nefsetiyle temayz eden kitaba mracaat edebilirler. Montekukuli'nin San Gotar savana ait bilgileri ihtiva eden "Memovar"nda Montekukuli'nin bir resmi bulunup, alt yazsnda Meclisi Harp reisi, Tophane miri, Raab Valisi ve asakiri imparatoriye bakumandan olarak unvanlar yer almaktadr. Tovassun valyelii, unvanlar arasndadr, ne eritiler. Ne kadar uzun olsa, bin sene bile yaanlm bulunulsa, yine bir sonu olan mr uzunluunu, ehadet rtbesine, namus ve sadakat kaidesine feda etmediler. Askerlik dnyas; u San Gotard fedakrlarn ilelebed, anla ereflerle yd edecektir. Btn islm lemi ve Osmanllar ruhupkilerine bundan sonraki her gn kyamete kadar, sayglar sunarak rahmetler dileyeceklerdir. (Rahmetullahi aleyhim ecmain) Almanlarn erkn harplerinden mehur Kauzler'in; yaplan savan meydana gelmesinden evvelki vaziyetler hakkndaki beyanlar iinde yer alan, aaya alacamz blm pek dikkat ekicidir. te: "Nehrin geid noktas yaknlarnda vaziyet alm Osmanl bataryalar alafranga saatle, sabahn dokuzunda atee baladlar. Bunlar ate ettikleri srada, Bosnal smail Paay emrinde bulunan, bin sipahi ve yine bin yenieri ile Raab nehrini geit mahallinden karya gemi gryoruz. mparatorluk askerlerinin ileri karakollar Osmanllar tarafndan mahv ve perian edildi. Avusturyal Naseslo ve Kiyel Manes-kie adl komutanlar idaresindeki piyade alaylar ile emiyet komutasndaki zrhl svari alay, yazdmz ileri karakollarn imdadna komularsa da, bunlarda Osmanllarn perian ettikleri arasna katldlar. Yenieriler; Mkeksedorf kyn igal ederek o blgede siperler kazarak usulen bu metrislere girdiler. Sipahiler dahi imparatorluk askerinin ordughna kadar girip, tesirlerini gstererek, orada bulunan imparatorluk askerlerinin eitli ynlere firarna sebeb olmulard. Bosnal smail Paann dman ordughna yapt tam baar saylan hareketi gerekletirdii srada, Osmanl ordusunun tamam nehrin sa tarafndaki tepeler zerinde bulunan kendi ordughlarndan karak nehrin sahili boyunca doru inie geti. te bu srada sadrazam byk bir hata iledi ki, bu hatas u idi: dman ordusunun blnm cenahlarn <yni sa ve sol yanlarn> hi bir ekilde igal etmemek ve Raab nehrinide gemi bulunan askeri birlie, yeterli srat ve acele ile yaplmasn gerektiren yardm sevketmemi olmaktr. "Montekukuli'nin gemiteki beyanndan, hakikati aynen ortaya koymad <yni geit hareketinin-bir adam tarafndan yaplan hatalardan dolay deil, belki Osmanllarn fenni askeri kaidelerine uygun olarak ve gayet ustaca, cesurane hareketi sayesinde muvaffakiyet elde edilmi bulunduu, bu hareketten sonra Avusturya ve mttefikleri kuvvetlerinin mthi bir baskna maruz kald> Kauzler'in yazl beyanndan iyice ortaya kyor Avusturyallar ve

mttefiklerinin, baskna uradn Montekukuli de, tasdik edip, itiraf eylemektedir. Bu basknn verdii neticeyle; Avusturya ve orta devletler ordusunun iine dm bulunduu perianlk, Montekukuli'ninde itiraflar arasndadr. nceden olsun, sonradan olsun anlatlardan anlalaca zere bu baskn, btn mttefikler ordusunun, kafi bir hezimete urad eklinde telakki ettirmitir. Herkes, adet bann aresini aramaa balam, u bir avu Osmanl bahadrlarnn, yzbin kiiyi aan Avusturya ve mttefikleri birliklerinin iine dalvererek rast geldiklerini kl ve mzrak darbeleri ile yere sererek, dman ordughmda ineyerek herkesin kalbine korku ve endie satklar, Montekukuli'nin itirafyla doruland gibi, yedi saat sren bu mthi an Osmanlnn zaferi kazanmasna ramak kaldn gsterir. Eer; kesin zafer elde edilmi olunsayd, pek anl olan ilk muzafferiyetin arkas getirilebilmi olsayd, dman ordusu tamamen esir veya artk herhangi bir harekete mecali kalmayacak ekilde hareketsizliinden yok edileceklerdi. Bylece de, padiahn ordusu nnde hi bir engel kalmadindan, doruca Viyana ehrini muhasara altna alacakt. Bylece daha sonra 1093/1682'de sadrazam Merzifonlu Kara Mustafa Paann komutasndaki kuvvetin Viyana'ya evkinin, 2. Viyana kuatmas adyla anlmas ondokuz sene evvel balam olacakt. Daha ileri safhalarda verilecek, tafsilattan anlalacaktaki; Montekukuli'nin dedii gibi sonunda kesin zafer, dman (Osmanl) tarafnda kalmam ve u kadar ki, Raab nehrinin tasmasyla nehrin kar sahilindeki Osmanl askerine yardma koulamadndan yalnz oradaki askerimiz mecburen perian olmutur. Avusturya ve mttefikleri ordusunun tamamnn mahv olup kmesinden Raab kalesinin zaptna dair esas maksat gerekleememiti. Bylece nehri baka bir tarafdan geerek, dman zerine hcum iin sadrazamn ordusu bu vakadan sonra nehrin ak istikametinde sa sahil boyunca yeniden askere k harektna balam ise de, iin sonunda devleti liye lehine olarak yaplan sulh antlamas harbin nihayet bulduunu iln etmitir. u halde Montekukuli'nin, gya byk bir meydan sava kazanm gibi yazm olduu eserine hodbince satlm yazlar karalamas garib saylacak eylerden deilmidr? Gelecek sayfa ve satrlarda bu hususata ait bir ok hakikati efkr umumi-yenin tetkik nazarlarna sunacaz. Montekukuli; bahse konu muharebenin tafsilat hakknda bilgiverirken demekteki; "..Bu esnada sadrazam Kprlzde Fzl Ahmed Paa, nehrin bizim bulunduumuz tarafna asker geirmekten bir an geri kalmyordu. Buna bal olarak Osmanlnn btn kuvvetlerinin bu mahalde toplanmakta olduunu grdmde ve bizi o kuvvetlerle eitlik bakmndan mukayese edersek vaziyetinde aleyhimize olduunu mahede ettiimden yanmda bulunan Markid Malo'yu, sol cenahda bulunan Franszlarn kumandan Markid Kolonyi'ye abucak gitmesini verdiimiz karar mucibince bize yardma davranmalarnn, zamannn gelmi olduunu sylemesini ve bu yardmn ise pek acil ekilde yapmasn rica ettiimi bildirmesini ten-bihledim. Kolonyi; baz mklatlar ileri srdysede, tahminen bin kii kuvvetinde, iki tabur ve tamam altyz atl svari olan drt bl gnderdi.

Gelen piyade taburlar, Foyyad'n svari blkleri ise Bu-veze'nin komutasnda idiler. Bu kumandanlar ise emir ve komutamza girmek ve ilettiimiz, emirleri alm olduklarn, yksek sesle emir tekrar yaparak bildirmek ve byk cesaretle yerine getirmeye pek byk gayret gstermilerdir. (*) Bizim kuvvetlerimiz; ite ancak Franszlarn ve dier mttefiklerin, iplk ve Piyo komutasndaki piyade ve Ra-paksi komutasndaki, svari alaylarndan meydana gelmi kuvvetlerin yardmyla meydan harbde saymz oalm bulunduundan, ilerin azar, azar lehimize saylacak gzelliklere dnt grld. Ne var ki Osmanllar da, bulunduklar yerde kurmaya baladklar mevki mstahkemler sayesinde kendilerini salama almaa koyulmulard. te yandan Osmanlnn byk bir svari kolu, yarm fersah yukarda nehri geti. bryandan da bir takm Osmanlya ait asker daha aada Sen Gotard ky yaknlarnda nehri gemek teebbsne balyordu. Eer Osmanllarn bahse konu hareketleri baaryla sonulansayd ordumuz tamamen bir kuatmaya maruz kalm olacak bylecede zafer Osmanllar tarafnda kalacak idi. (*) Sen Gotard savana itirak eden ve ounluunu, svari valyelerin tekil ettii fransz askernin byk ve sakallar tra edilmi ve eski usulleri gerei, salar kadn gibi uzatlarak enselerinden aa salverdiklerinden dolay sadrazamn bunlar kadn zannetmesinden ve byle sava girmi olmalarn ve davranlarn grdnde hayrette kalrken, bu fransz valyelerinin zerlerine atlan osmanl askerini birbirlerine, "ldr ldr" feryatlaryla cotururken, buna ilavetende sava baarl bir tarzda srdrmelerini grdnde, bu hayreti aknla kadar varm idi. nk bunlarn kadn olduunu sanmaktayd. Avrupal baz yazarlar sadrazamn bu aknln eserlerine alm bulunmaktadrlar. Monteku-kuli yukarda saydmz tehlikeli hareketi ifadeden sonra, bu hareketi zafere evirmek iin aadakileri yapmamn gerektiini anladm demekte. Btn ihtiyat askerinin geride bulunan ve iparuk alaylar, nehrin st tarafna ait blm mdafaaya kotular. Mttefik ve fransz askerleri nehrin akna doru atlp, dman (Osmanllar) durdurup, nehri gemekten menetmeye muvaffak oldular. Anlatlanlara dayaldrki; sava nizamnn merkezi, harbi hl ve fasl eyleyecek duruma cilvegh olmu ve o an, byk bir nem kazanmt. Burada bir an bile zaman kayb olmamalyd. nk; byle bir yerde ve vaziyette tereddd iinde kalnrsa, Osmanllar buradaki mevkilerinde kendilerini kuvvetlendirme, salamlatrmaya vakit bulacaklard. Harb mevkiinin yerini ve faydal taraflarn, dman askerinin (osmanl askerinin) dzenini bizzat kendim yeniden tahkikle kefe giritim. Bunu tamamladktan sonra dier arkadalarnda, istikafatta bulundurduktan sonra dier generaller ile birlikte saldrya gemek zere tertibat yapma karan aldm. Bu arada baz zevatn ekilmek fikrinde olduklarn, baka bir takmnnda daha evvelce ordugh terk etmi olduklarn vede birtakmnn da yine ricat fikriyle dolu olduunu grdmden vcudumuzu kurtarmak iin, cesaretimizi kolumuzun kuvvetini kullanmaktan baka are kalmadm, bu bakmdan btn gcmzle dmana saldrmamz ve

malup etmek iin, en son gayretimizin dahi gsterilmesinin gerektiini syledim. Galibiyeti elde edemediimiz takdirde metanetle lm sememiz icab ettiini, yahud zafer veyahudda canmzdan vazgememiz icab ettiini bunu yapabilmek iinde cesur olmann kfi geleceini beyan ettim. Yukarda ifade ettiklerimi tamamladktan sonra bir anda her cihetden dmann zerine atldk. Ayn yerde bulunan dmann dehet verici tarzda attklar, nra ve sayhalarndan ve onlara kar kullandmz ateli silahlar ve eitli toplarn husuie getirdii seslerin meydana gelmesinden, gkleri sarscak byklkteki amata iinde savamaa baladk. mparatorluk askeri alaylarndan epik; Piyo, Tasso, Loren, inadav, Rap-pak alaylar sada ve imparatorluk askeri ve bilhassa uab dairesi askeri ortada, fransz askeri solda bulunuyorlard. Bahse konu askerin hepsi bir kavis eklinde yryerek dman kuvvetlerinin kuatlmasn cepheden ve yan taraflardan hzla yryerek gerekletirdiler. (Meydan savann Viyana'da baslm bir eserden alnan resmin gsterdiine dikkat edilmesi) ki hasm arasnda meydana gelen mthi kapma neticesinde istihkmlar ina ederek yerlemi olduklar araziyi terk etmee, bunla da iktifa edilmeyip, gayri muntazam ekilde geri ekilme hatta kendilerini nehre atmaa mecbur oldular. Bu vaziyet yle bir karmaa, korku ve dehet halinde vukua geldi ki oskerin pek dar bir geid iinde skarak birbiriyle arpmaa, birbirlerini itip kakmaa mecburiyetlerinden dolay> gs gse savatan cann kurtarabilen ne are nehir iinde bouldu. General iparuk ise, dman <osmanl> svarisine meydan okuyarak, byk bir savan kanl sahnesini yaad, st tarafda ise, dman svari askerleri ise, Hrvatlar ile imparatorluk askerlerinden Dragon svarileri tarafndan malub edilmitir. Nehrin kar yakasnda mevki tutmu bulunan dman topusu; tfenkli askerimiz tarafndan, arkas kesilmiyen bir ata mruz braklarak toplarnn bandan ayrlma fiilini ileme vaziyetine drldler. Bizim askerin bazlar sahilin karsna yzerek getiler. Buradaki toplarn bazlarn ivilediler, bir ksmn da nehre yuvarladlar. Daha sonra da, nehire dklen toplarda kartlp ordugha getirildi. "Yukarya alm olduumuz Montekuku-li'ye ait ifadeden sadrazamn kar sahile asker evkinden bir an bile geri durmadn bununla birlikte Osmanl kuvvetlerinin tamamnn burada bulutuunu, buna bal olarak da kuvvetler arasnda eitlik kalmadn, sol cenahdaki fransz -larn kumandan olan Kolliniden yardm taleb etmeye mecbur kaldn, itiraf ettiini anlam oluyoruz. Bir takm adi davranlar, Montekukuli gibi byk bir asker ve komutann azndan iitmek, dorusu insan hayretlere garkediyor. Baknz koskoca mareal, bilinen eserinin baka bir blmnde, kendi sylediklerini yine kendi ifadeleriyle nasl yaralyor. "Sularn azgnlndan Raab nehri o kadar kabarmt ki savan ertesi gn nehrin kenarnda bulunan karakollarmz, geri ekmee mecbur olduk. Bundan baka Osmanllarn savaa seyirci gibi bakm'otuz bin atlsnn*tamamen din olarak savaa hazr bulunmas... Takibin yaplamamasna asli sebeb gibiymi eklinde gsterilebiliyor." u ifadesiyle Montekukuli; otuzbin Osmanlnn harbe hi girmemi olduunu itiraf ederse,

neticesinde kazand galebenin, zaferin temini in Osmanlnn btn kuvvetinin bir araya gelmi olmas nasl mmkn oluyor. Btn anlatlanlardan anlaldna gre, ou gerek ecnebi, gerekse yerli tarihlerde gsterildii zere Montekukuli'ninde nehrin ortasnda, kendileriyle harbe giritii askerin, Osmanl askerinin tamam olmayp, bu ordununun mahdut bir ksmdr. Yni; Avusturya ordusunu anszn basan ilk Osmanl taarruz birlii ile onlar kuvvetlendirmek iin sadrazamn fezeyan yni; sularn kabarmasndan nceki ana kadar, karya geirebildii says belli bir miktar asker, tahminen orduyu hmayunun sekizde/birini tekil etmektedir. Tarihilerin ok byk bir blmnn kanaati bu muharebede Avusturya ordusu ve mttefik devletlerin gcnn tamam yzbin kiiyi amaktayd, buna karlk-da Osmanl kuvvetlerinin tamam seksenbin civarnda idi. Nehri taran su feyezanna kadar bu kuvvetin ancak onbin kiilik kuvveti kar sahile karlabilmiti. Bylece nehrin sular kabarnca imdadna koulmas gereken Osmanl kuvveti, onbin kiiydi. Bu askerin imdadna gidemeyen Osmanl kuvvetleri katliamn ancak seyrine bakma durumunda kalrken, mareal Montekukuli bu kuvvetin onbin kii olduunu grmezden gelerek, beyannda kuvvetlerin eitsizlii mnasebetiyle, franszlardan yardm isteme mecburiyetinde kaldm demesi, glnecek hldir! Nehrin te tarafnda, avusturya kuvvetlen ve de mttefikleri ile babaa kalm onbin kii civarndaki Osmanl birlii, aradaki aleyhlerine olan korkun g ve say farkna ramen cesaretle, soukkanllkla arpyorlard. Kifayetsiz kuvvet ve sayca az olmalarna ramen, osmanh birlii muzafferiye-te nail olmak ansna erecekti nerdeyse. Ancak; geriden gelmesi gereken takviye, nehrin sularnn kabarmas yznden mmkn olmaynca bulunduklar mevkii dmana vermemek iin, olanca gleri ile savamaya koyuldular. Bu duruma bah olarak, Montekukuli bu frsattan istifade ederek, ce-' nahlardaki btn kuvvetleri merkeze toplad ve kendi kuvvetlerinin binde birini tekil etmeyen Osmanl stne saldrd ve hududu belli bir muvaffakiyet kazand. Yukarda syledimiz gibi, onbin osmanh askeri nehrin brtarafnda, ok byk kuvvetler karsnda katliama tbi tutulmaktayken geri kalan ve kuvvetin byk ksmn tekil edenler seyretme durumunda kalmt. Buradaki kuvvet otuzbin kii olmayp, adet Osmanl kuvvetlerinin ok byke ksmn tekil etmekteydi. Osmanh birlikleri nehrin sularnn kabarmasndan pek az nce dmann sa ve sol cenahlarna saldrya gemise de, daha erken yaplmas ve merkezle birlikte yaplmas gerekirken, yaplan tehir, nehrin kabarmas sonucuna denk gelince baar elde etmek kabil olmamtr. Buna bah olarak, dmann sa vede sol cenahlar serbest kaldndan Montekukuli bu serbestlikte merkeze, yeterli kuvvet ekebilme ansn bulmu ve kullanmtr. Gede olsa avusturya kuvvetlerinin sa ve sol saflarna kar hcumla vazifelenen osmanh yan kollan, Montekukuli'nin dedii gibi, Osmanllar kendilerine kar koyan gcn kuvvetlice mukavemetinden deil, tam bulunan nehrin kar yakasna geemediklerinden bir ey yapmaa muvaffak olamamlardr. Yine Montekukuli'nin dedii gibi; bu cenahlardan birinde

Osmanl gleri baarl olsayd, avusturya ordusunun kalabalk bir svari kuvveti ile arkas alnm olacak, bu svari gc hasebiyle avusturya ve mttefiklerinin tamam arkalarn feyezan halindeki Raab nehrine vermeye mecbur kalarak, Osmanl merkez hcum kolu ile cenah kuvvetlerinin arasnda kalarak ya tamamen mahvolacak ya da, terki silah etmee mecbur kalacakt. Ne areki; takdiri lhi byle tecelli etmi, Raab neh-rininde sular kabarm, Osmanh askerlerinin istihsal edecei bir zafer tahakkuk etmemi oldu. Montekukuli'nin uzun uzun anlatmaya alt, aldn syledii harb tertibatna bakarsak, bu ifadelerinde takdiri hakkettii sylenebilir. Ancak; kendi kendine meydana gelen su kabarmasnn husule getirdii frsattan istifade ederek, tabiyatiyle yapmas gerekeni tatbik etmeyi anlatrken gsterdii mbalaa inkr ediimez ekilde kendini sergiliyor. Karsnda pek zayf bir gle direnen dmana kar, ok stn bir kuvvetle elde edilen galibiyette hele talihin az grlr derecedeki byk yardm sayesinde gsterilen muvaffakiyete bir byk kumandann bu kadar sevinmesi ve byk bir eref duymamas icab eder. Montekukuli'nin bu savataki baarsn mbalaal yersizce vnmesi, sava erbabnn ciddiyetiyle tannm kimseleri arasnda takdire mazhar oamaz. Mareal Montekukuli savan nihayetinde, kendisinin askerlerinden bazlarnn nehri yzerek getiini ve Osmanllarn brakm olduu toplarn bir ksmn ivilediklerini, bir ksmn da nehire yuvarladklarn, bilahire sudan karlp kararghlarna getirdiklerini sylyor. imdi kendisiyle savamakta olanlar malup edilmiler, yazlan toplan da brakp gitmiler di. Geit yerinin ellerine gemesi ve Osmanllarn burada kurduu muhakkak olan vede marealin ifadesinin tamamna bakarak hl mevcud bulunmas icab eden kprden galib olarak geerek bahse konu toplan ele geirerek ordughlarna nakletmelerini gerektirirdi. Askerlerin bazlarnn nehri yzerek geip, toplarn bazlarn ivilemesi ve bazlarmda nehre yuvarlamasna hi lzum yoktu. Montekukuli'nin bu ifadesiylede ortaya kmaktaki, Raab nehri askerin geiine msaade etmeyecek tarzda tam, stndeki kpryde alp gtrm, buna bal olarak da, suyun br tarafna gemi bulunan Osmanl askeri lzm gelecek yardm alamam, kendisinden on mislinden fazla saydaki dman kuvvetine malup olmutur. Mareal Montekukuli; savan safahat ve neticesine sz getirerek diyorki: "Bahse konu sava pek kanl ve inatla sonu belirleyecek aklktan uzak tarzda cereyan ediyordu. Avrupa saati le sabahn dokuzundan nce balayp, akam st onaltya kadar devam etmitir. Her iki taraftan bir hayli insan lmsede ve bir okda yaral varsada, osmanl tarafnn kayb dahada ziyade idi. Osmanllar meydana gelen bu sa-vada yardmc askerlerini deil, belki en sava, en cesur, kahramanl ile temayz etmi seme askerlerini, dnyaca mehur yenieri ile arnavut askerleriyle, sipahilerini yni Osmanl devletinin klla kalkan saylan, stanbul'un en birinci bahadr yiitlerini zayi ettiler. Tarih sayfalarnda misaline pek ender rastlanr ki byle, byk bir kavga ve cenk ile kuvvetlerinin hepsinide biryere toplam byk bir

ordunun sahrada, yukardan beri anlattmz ekilde perian edilmesine rastlanm deildir. Yaplan bu savada dmandan (Osmanldan) bir ok sancak vede bayraklar ele geirildi. Ayrca eit eit altun ve gmden, beygir taknlanda ele geti. Nice sanat eseri kllarla, para ve pek kymetli talar, velhasl klliyetli miktarda ganimetin sahibi olduk. Savatan sonra bir hayli zaman gemesine ramen, mezkr nehrin dibinden nice kymetlere hiz ganimet karlmaya devam olunmaktayd. Suyun stnde yzen cesetlerde, engelle kenara ekilenlerde de bu kymetli ganimetlerden bulunuyordu. Bu savada tecrbe bakmndan yetersiz olan yeni askeri merkeze koymak, kendilerine daha fazla emniyet ve itimat edilmekte bulunulan kdemli askerin yan blgelere konma suretiyle tabiye olunmas bu zc neticeyi davete sebeb olmutur. Bilhassa dman yalnz merkeze hcum etmeyip, cenahlara da hcum etmi, Raab nehrini merkeze kar bir yerde gemi bulunduundan askerlerimizin burada bulunan az bir blm, eer etraf ve yanlardan gelen yardmlarla takviyesi salanmasaydi, ordunun tamam Osmanllarn, biraz byke kuvveti tarafnca ricata mecbur braklsayd bsbtn ku-atlacakt. Yan vede arkas alnarak feci bir malubiyete duar edilecekti. Byle durumlarda askerin azlk olmalarndan doan eksiklikleri, cesaretle ikmal ile bertaraf etmeleri mutlak lzm edendir. Arzu edilen bu eit hassa tecrbesiz askerde deil, belki deeri ve kymeti denenmi tecrbeli ve muntazam askerde bulunaca aikrdr. Bundan baka bizim yaptmz gibi merkezi kendisinin yakn ve bitiiinde bulunan cenahlarn yardmyla takviye edip himayeye almak kolay ise de, aradaki mesafe bydke bir udaki asker ile taa dier udaki askerin koruma altnda bulundurulamaya-ca herkese kabul edilir. Anlattklarmzla grlrki; meydan sava yinede kaybedilme tehlikesine maruz idi. Skunetle incelersek grlecektirki, mttefik askerler meydana gelen eitli karklk ve perianlk yznden, bozulduktan sonra dahi lmeyi yaamaya tercih eden, asla minnet ve mna dmeyen yenierilerle, arnavutlann cesaret ve kahramanlklarnn ve metanetlerinin ykseklii, denizlerde grlen med ve cezir olay gibi zaman zaman askerimizin gerilemesini, vakit vakitte kendilerinin geriye ekilmesi bundan dolay savan uzun bir zamannn mekk kalmas, barutun bitmee yz tutmas gibi hususlar savan kaybedilmesine dair ikna edici delillerin bahcalanndandr. " Avusturya ve mttefikleri ordusunun bakumandan olan Montekukuli'nin anlattklarna gre: sabahn dokuzundan akam stonalt'ya kadar yedi saat srmtr. Alman erkn harp miralaylarndan mehur Kauzler; yedi saat sren bu savata mttefiklere ait kuvvetlerin bir hayli l (60 subay, 2000 asker) verdiini, kar ordununda 6 bin l, 8 binde Raab nehrinin sularnda boulduunu ifade ediyor isede, Osmanl tarihilerine gre bizim zayiatmz ordunun tamamna nisbetle pek az olup, avusturya, mttefik ordusunun zayiat ise, Osmanllardan bir ka misli ziyadedir. Sava alan ve bilhassa harb nizamnn merkezi saylan Mkeksedorf ky yaknlar mttefikler or-\ duu mensubu askerlerin (eleriyle dolmutur. Montekuku- \ li'nin, Sen Gotard sava hakknda yukarda kaydettiimiz^ szlerinden olan Osmanllarn

en seme askerlerini telef e -tiklerine dair ifadeleri, pek mbalaa saylsa yeridir. Montekukuli'nin bu ifadesi kendisini byklk kompleksine kaptrdn ortaya koymaktadr. nk; ordusunun tamamnn 80binkii olduu ve bu kuvvetin lObin kiisi nehri gemi ve Montekukuli kuvvetleriyle arpmtr. Yetmi bin kiinin bil-fiilsavaa girmedii noktada, seme askerin kaybedilmesi olay nasl mmkn olabilir? Montekukuli, hakikati syleme yolunu tercihi u ifadeyle gerekleebilirdi: "Bu savada Osmanllar sekin askerlerinden olan yenieri ve sipahilerin az bir ksmn kaybetti" Mareal Montekukuli'nin Osmanllar tamamen bozduuna ve byk bir zafer kazandna dair ifadelerde bulunmas, alacak ey olmayp, ancak glnecek bir haldir. Bu kumandann anlatmaya altmz hududu belli baarsn, tarihlerde ve bilhassa Avusturya tarih kitaplarnda, hassaten de kendisinin kaleme alm olduu "Me-movar"nda tarif edilmez byklkte gsterdiini mahede eden hakikat sever zevattan, almanyah Wilhelm Notebom adl zat: "Montekukuli ve Sen Gotard Masal" adn verdii bir eser kaleme almtr. Bahse konu eserde Montekukuli'nin tesir ve rolnn tarihiler tarafndan bytlm olduunu ikna edici delillerle ortaya koyduu rahata grlr. Bu eser 1887 senesinde Berlin'de tb olunmutur. Bay Wilhelm bu almasn yaparken bahse konu sava hakknda yaymlanan btn kaynaklara bakm, risale haline getirilmemi nice hatrat ve layihalarda taramtr. Htt h. 1153/m. 1740 senelerinde lkemizdeki baslm tarih kitaplarndan olan "R-id Tarihi"ne de mracaat etmitir. Btn bu tetkiklerden sonra bu alman muharrir, yapm olduu eserde, iki asrdr avrupay ve avrupallar pek byk bir zaferin sahibiymi gibi adeta aldatm olan Montekukuli'yi btn plakl ile gzler nne sermitir. Herhalde bu Montekukuli'nin, kazanldndan bahsettii parlak zaferin eitli ganimet mallarnn kymetinin de mbalaa edilmi olduunu kabul gerekir. Montekukuli, tecrbesi yetersiz askeri yalnz merkeze koymakla yapt hatay itiraf ediyor. Yapt bu hata ile birlikte, yaplmasna, pek ge balanan ve suyun tamas sebebiyle baa-klamayan hcumlarndan birinde baarl olunduu takdirde, kendi ordusunun bana gelecei gayet tabii olan felketi pekgzel grp tetkik ediyor. Ayrca cenahlar ile merkez arasndaki byk akl, kendisinin yapt gibi cenahlarda-ki askerle merkezi korumak her dem mmkn olmayacan dnebiliyor. Meydan savann neredeyse kaybetme tehlikesi bulunduunu gstererek, hududu belli baarsnn bile kendisine pek pahallya oturacan dolaysyla gsteriyor. Hele Osmanl askerinin kahramanca ve usanmaz bir iman ve inanla yapt savletleri, din ve devlet uruna lmei, yaamaa tercih ettiklerini tasdik ve ifade ederek, her zaman iftihar ettiimiz ecdadmzdan bize hatra sunmu oluyor. Mon-tekukuli; dmann takibi zerine sz getirip diyorki: Bozulmu ve korkuya dalm ve dehete dm olan dmann takibiyle zaferden bsbtn istifade etmek akla gelmemi deildi. Hatta Kartaz (Kartaca) ordusunun bakumandan Anibal'e bu hususda isnad edilen ayp ve kusur bile bu srada, iyice dncemizi sarmt. Fakat gelecekteki korku engel tekil etmitir. Dman takip etmek iin geilmesi

gereken nehrin sular savan sona ermesiyle balayan fezeyan-dan dolay o kadar ykselmitiki, nehrin kenarnda bulunan karakollarmz dahi ertesi gn ekmee mecbur olduk. Bir de; dmann savaa seyirci gibi bakma durumunda kalm olan otuzbin atlsnn son derece din ve savaa hazr durumda olmas, son hcumda ise ekmek ve cephanenin tamamen tkenmi olmas, askerin nemli miktarda azalmas, yorulmu bulunmas hatta konmas art olan karakollarn bile asker azlndan dolay konulamaz hale gelmesi, bu takibin yaplamamasnn esas sebebi olarak gsteriliyor. Bundan da baka dman; kendi ordughn kaldrmayp, austosun beinci ve altnc gnne kadar yalnz sktrmak, takviye yapmak ile yetini vermiti" Montekukuli byk bir meydan muharebesini kazanm olduuna herkesi inandrm bulunduuna kanaat getirdikten sonra, alelusul yaplmas icab eden br takibden bahsederek, Aniballerden filnlardan, misal getirdikten sonra takibi yapamamasnn sebebi hususunda beyanda bulunmaya alyor. Bir byk meydan muharebesi kazanlmm ki takip mmkn olsun?. Osmanl kuvvetleri btn kuvvetinin ancak sekizde birini kaybetmekle birlikte faal durumunda, mkemmel nizamnda kalarak, dehet ve iktidarn sergilemekte ve dman tepelemek iin, hla frsat gzleyerek savap darbe vurmaktan asla aciz deildi. Bulunduu yerde btn korku salan heybetiyle be gn kalm, harekete balamam idi. Bu vaziyette galib olarak geinmekte olan Montekukuli maluplardan ok, ke ve perianla dm olduunu beyan ettiinden dank ordusuyla Osmanllar takip iini nasl yapacakt? Montekukuli, sava anlatrken kendisinin zaferini iyice parlak gstermek iin, dzmece bir pln icad etmitirki, o dahi Raab nehri sularnn gya sava bekleyip de takibe mni olmaa sava biter bitmez sularn kabarmasnn balam olmasdr! Fesbhanal-lah! Koca Montekukuli, herkesin grd, osmanl tarihilerinin tamamnn meydana koyduu koca bir hakikati <yni savan cereyan srasnda, nehrin birdenbire taarak kar sahildeki osmanl askerine artk imdada gidilememi olduundan mecburen o askerler yenilmitir. imdi byle ak bir hakikati nasl saklamaya cesaret edebiliyor? Ancak romanlarda rastlanan, garib tesadfler Sen Gotarda da kendini gsterdi! Ecnebi tarihi ve yazarlar ile osmanl mverrihleride acaba sava yaplma esnasnda meydana gelen u sularn kabarmasn, karnlarndanm uydurmulard? Deniiebilirmi ki; bu hususda ecnebi yazarlarda yalan semeyi tercih ettiler? Kesin olarak tesbit olunmutur ki; feyezan yni sularn kabarmas leden biriki saat geince birdenbire balam, nehrin zerine kurulu hafif kpry alp gtrm, nehrin iki yakasn birletiren vasta ortadan kalkm oluyordu bylece. Bu vaziyet karsnda az bir sayyla kalm osmanli askerini, btn kuvvetleriyle kuatp, kuatmada kalan askeri bozmak iin, byk mkltlarla karlaarak ancak muvaffak olabilen Montekukuli'nin, nehri kendi ordusu ile geebilmesine, farz muhal gese bile <kar srtlarda avusturya ve mttefikleri ordusuna hla dehet saan faaliyet ile mkemmel vaziyette olduu kendisi tarafndanda tasdik olunan> osmanl ordusu, ksm azaminin a vede perian halde olan ordusunun durumunu kendi

itiraf eden kimse byle bir orduyla takibe kalkabilirini? Savatan sonra meydana gelen durum iyice tetkik olunur, bilhassa sava austosun birinci gn meydana geldii halde, Montekukuli'nin itirafna gre osmanl ordusunun austos'un altsna kadar, bulunduu mevkii terk etmeyerek vaziyetin telafisini frsat olduu dnlrse, ileride anlatlaca gibi bu savatan sonra yaplan sulh antlamasnn Osmanllar lehinde cereyan ettii dnlrse, Montekukuli'nin takiplerden, filanlardan bahs ettiine kendisi her zaman osmanl ordusunun tehdidi altnda kald halde, galip olarak geindiine cidden hayret edilse elverir. Montekukuli; Sen Gotard savandan dolay avusturya'da meydana gelen byk memnuniyete dikkat ekerek yle demekte: <Zaferin haberi, avusturya imparatoru ve btn halkn gznde fevkalade neeyle karlanm, bu haber zerine Viyana mabedinde de pek byk ayinler yaplm, ne'e iinde toplarnn ehre velveesz olmu bulunduunu, imparator tarafnda^ yazlp orduya gnderilen mektuplarla kendisine ye emrindeki generallerle zabitana arz teekkr ve takdirlerde bulunulduunu, kendi eliyle italyanca yazarak, adna gndermi olduu iki mektupda dahi hakknda fevkalde iltifatlar yapl-- masna vede bu mektuplarn gelecek nesiller iin kymet bi-ilemeyecek derecede, pek pahal bir hazineyi tekil ettiini bundan baka, hizmetinin mkfaat olarak imparatordan uhdesine kendi ordularnn leytonan generallii <feriklik> rtbesi verildiini*bir de, imparator tarafndan mkafat olarak, btn askere birer maa ihsan olunup, bununda memnuniyeti ummiyeye sebeb olduunu nakil ve rivayet ediyor. Bu rivayettende anlalyor, ki Montekukuli tedenberi her zaman muzaffer olan osmanl ordusunun, nehri geen bir mfrezesine, sularn kabarmas yardmyla elde ettii zaferi, pekok parlaklkta gstererek bildirmi ve bu baar pekde byk grlm ki kendisine, byk teekkrat yaplp, mkafatlara nail edilmitir. Montekukuli; Sen Gotard meydan savandan sonra avusturya'da husule gelen byk memnuniyete sz getirerek "Muzafferiyet haberinin avusturya im-paratorununun ve btn halkn gznde fevkalade ne'e ve srura sebeb olduu grld. Alnan zafer haberi gereince Viyana byk mabedinde azim bir ayin yapld. Tesit iin atlmakta olan toplarn sesiyle ne'e bulunduunu, imparatorun kendi eliyle yazarak orduya gnderdii mektuplarla, Monte-kukuli'ye ve maiyetindeki komutanlara, generallere ve zabitlere teekkrlerin arz olunduunu, eitli takdirata mazharol-duktan sonra, imparatorun kendi el yazs ile italyanca olarak yazm bulunduu iki mektubdan memnuniyetini belirtmi ve gelecek nesline, bu iki mektubun paha biilmez kymet tayan hatra olarak kalacann zevkini tatmtr. Ayrca imparator, kendi ordularnn bana kumandan yaparken "liyotonan generallii" "<bizdeki feriklik> rtbesini verdiini ayrca askerlerin her birine bir maa ikramiye ihsan ettiini1' beyan ediyor, bu anlatlandan ortaya kyorki; Montekukuli eskidenberi devaml galip gelen osmanl ordusunun nehri geen bir mfrezesine kar suyun kabarmas sayesinde elde etmi olduu galibiyeti pek fazla bytp, parlatarak bildir-litir. Hakikaten bu anlatm vakay byk gstermee yara-ki, teekkr ve mkafatn byk tutulduu

grlmtr. San Gotar Savanda Galib Gelememenin Esas Sebebi Kauzler, baz ecnebi ve osmanl tarihileri nezdinde Os-nanh askerinin muvaffak olamamasna aadaki sebebler medar olmutur. Montekukuli; feld mareallik rtbesiyle dier rtbelerini daha sonralar avusturyann dier savalarnda elde etmitir. Genellikle, sulh zamannda gsterdii byk yararlklar kendisine mkafat olarak bu rtbeleri getirmitir. <Montekukuli'nin tercmei haline mracaat 1) Raab nehrini nce geen ve avusturya imparatorluk askerini kendi ordughlar ortasnda tarn bir emniyet iinde iken basan ve ecaatin son raddelerine kadar sebat etmi bulunan Bosnal smail Paa komutasndaki osmanl birliinin himayesinde ihmal bulunularak, lzm gelen zamanda ona yardmn gnderilmemesi ve dmana vurulmas gereken kuvvetli darbe frsatnnda karlm bulunmas; 2) Raab nehrinin henz sular kabarmadan nce avusturya, mttefikler ordusuna ait iki cenahada daha nce hi do-kunulmamas, bu cenahlarn bulunduklar iyi halde serbest braklmas, Montekukuli'ye merkezin yardmna gelebilmek iin bu cenahlardan istifade etme ansnn salanmas; 3) Cenahlara hcuma ge balanld gibi gevek davra-nlmasida, bu hcumlarn tam fayda verecei esnada sularn kabarma vakasnn cereyan etmesi hareketi adet akim brakmas; 4) Byk bir hzla yaan yamurun tesiriyle, leden sonra Raab nehrinin tamas ve bu su zerindeki hafif kpry gtrmesi bylece de iki sahili birbirine balayan vastadan mahrumiyet; 5) Ordunun yannda her vaziyete uygun tarzda kullanlabilecek tam tekmil kpr takmlarnn, nehrin kar sahiline at yapabilecek uzun menzilli toplarn ve bundan baka, dman ordusuna nisbetle yeterli sayda adi toplarn dahi bulunmamas; 6) Bu sava esnasnda, eski sava nizammzn bozulmaa balamasna ait zamanda olmas buna karlk ise, avrupal-larn sava usullerinde, bir hayli terakki etmi olduu dneme rastlamas; 7) Mttefik askerlerinin, bakumandan olan general Mon-tekukuli'nin fevkalade ustalk ve sebatkrlikla sava idare edebilmesi, yazm olduu mezkr sava anlatan eserde durumu her ne kadar abartmsa da, bunlarn ze_ki, baarlarn deerli bulmak gerektii, rivayete gre general Montekukuli'nin emrinde bulunan generallerin tela ve korkulan bakumandana eriememiti defalarca yaplan osmanl hcumlar karsnda harp ilmine vukufiyeti sayesinde dayanmas, baarsnda byk rol oynadn kabul lzmdr.

San Gotar Sava Hakknda Baz Osmanl Tarihilerinin Verdikleri Malumat Tarihi Devleti Osmaniye diyorki: "Osmanl ordusu Raab ay'nn sol yakasna gemee savuup, bir mnasib geid bulmak zere, sa yakasn ve avusturya bakumandan general Montekukuli de geie engel olabilmek iin, sol sahili takibe baladlar. San Gotar kyne gelindiindeyse dar bir geit yeri bulundu. Sadrazam hemen burda bir kpr kurulsun emri verdi. Asker kurulan kprden kar yakaya gemee balad. 8/Muharrem/10751/austos/1664'de Yenieriler; dmann gzleri nnde suya atlarak selamet sahiline ktklarnda da savalarnn kaidesine gre derhal toplanp iddetle harbe koyuldular, ne areki, bir taraftan sularn tuyan dier taraftada, o zamann en nemli sava bilgini olan Montekukuli'nin manevralar Osmanl kahramanlarnn gsterdii cesaret ve sebat yz gldrc netice vermedi. Ayrca avusturya ordusunda Kpntd Kolini komutasnda altbin fransz askeri de bulunuyordu. "Netaycl Vukuatn zetlenmi beyanat aaya alnmtr: "Sadnazam, Raab nehrini geip dier ismi Yankkale olan Raab kalesini muhasara etmek kararn verdi. Geid yeri bulmak iinde nehrin bir tarafndan giderken, general Montekukuli de nehrin br tarafndan yrmekte olup, herhangi bir gei hareketinin nn kesmei plnlyordu. Bu srada drt svarinin yanyana geebilecei byklkte bir geid yerine rast gelindi. Hafif piyade birliinin geiini salayacak mertebede kk bir kprnn ina edilmesiyle, kar kyya onbin kii kadar geirilebilindi. Bu asker, karlat Avusturya askeri ile yapt arpmada onlar ricata mecbur eyledi. Tam bu esnada sular kabard. Bunun sonucu meydana gelen selin, hafif olan kprnn yklmasn salad grld. Bu olay sonunda; Avusturya askeri moral bulup, az bir kuvvetle ve yardmsz kalmas mukadder Osmanl birliklerinin vaziyetine kar, stn bir duruma geldi. Osmanl askeri lmn veya esaretin hesabn yaptnda, tarihden gelen alkanlyla arparak ehid olmay tercih etti ve anna lyk bir hamiyyet ve kahramanlk gsterdiler ve ehadet erbetini itiler. Her nekadar uranlan zayiat pek fazla saylmazsada, gerekse nehrin takn hli, gerekse Avusturyallarn bu durumdan istifade ederek savunmada avantajl duruma gemi olmalarndan dolay Zigetkarar verildi." Osmanl tarihleri arasnda yer alan ve pek de makbullerinden saylan "Raid Tarihi" bu seferle ilgili olarak zetlemeye alacamz aadaki ifadeyi serdetmi: "h. 1075/muhar-rem/3 m. 1663/temmuz/27 pazar gndrki serdarekrem hazretleri, islm askeri ile Raab nehri kenarnda bulunmakta olan, Karmend ve akan adl palangalar karsnda adrlar kurup, karyakadaki plangalar karsnda olduundan o tarafa asker geirmek iin kpr yapmaya karar verildi. Kprnn oralarda bulunan dman birlikleri islm askerinin karya geebilmesini nlemeye alyordu. Eskiden Morava suyu denilen Mor nehri zerindede Osmanlnn geiini gletirirken imdi de bu Raab nehri zerinde de Nemeiiler, yni Avusturyallar engel olmaa almaktaydlar. Bu srada da bunlarla sulh mzakereleri de devam etmekteydi. Maddelerin kendi

ilerinde, mzakerelerinin yaplmas msaadesini kullanmaktaydlar. Red cevab gelmesi endiesiyle sava alann terk etmeyen, Osmanl askeri reisleri arasnda yaplan toplantda Raab suyunun geilmesi, oradaki askerin stne gidilmesi kararlatrld. Byk gayretlerle ve alma ile Sankoncar yni Sen Gotarda bulunan palangann st yannda bir saat mesafede olan mahalde drt atlnn yanyana geebilecei genilikte olan suyu zengiden yukar seviyede olan geit yeri bulundu. Yksek ferman gereince ocak halk, smail Paa, Bosnal Mehmet Paa, Kaplan Paa ayn ayn sekizinci gn bahse konu yere geldiklerinde acileten bir kprnn yaplmasn nehrin kar yakasn da zaptetmek ve buray muhafaza etmek iin deve'ler ile bir miktar, yenieri geirip, vardklar yerde siper almay kararlatrdlar. Dman askeri, vaziyetten haberdar oluncada hemen yenierilerin zerine saldrd. Geid banda bulunan, dilaver gazilerin bir ou kendilerini suya atarak, yenieriye yardma kotular bylece dman askerinden, ikibin kiiden fazlas cehennemlik oidu. Bir tarafdan dmann urad hezimeti gren asker, kimisi atlar kimi develerle, kar tarafa gemee hazrlanmaa baladlar. Orada bulunan smail Paa, yenieriaas, Kaplan Paa ve serdarekremin yannda bulunanlar, dman tarafnda grlen bozulma alametlerini tesbit ettiklerinden, o tarafa gemeye baladlar. Dman askeri; Osmanl ve Tatar askerinin tamamen nehri geerek karsna kaca korkusuna dm olduundan kamaa koyulmulard. Osmanl askerinin ok ok byk ksmnn karda, kendileriyle savadan askerin ise ancak onbin civarnda olduu eklinde bilgilendirildiinden ve ayrca bunlara yardma koacak kimse grmediklerinden ricattan vazgeip, mevcud asker zerine hcum ettiler. ki taraf birbirine girdi. Sabahdan ikindiye kadar devam eden kanl savan en talihsizleri, aresizlik iinde karyaka-da can verip an alan arkadalarn seyretmek mecburiyetinde olan ordunun ok byk bir ksmn tekil edenlerdi. nk sularn kabarmasnda meydana gelen sel, hafif kprnn yklmasna dolaysyla da kendilerinden mukayese edilemeyecek derecede kalabalk, bir dman karsnda kalan os-manllann adet yok edilmesine vesile oldu. Bu nadir rastlanan faciay seyretmek mecburiyetinde kalan serdarekrem, emrinde bulunan asker bu vakann intikamn almak iin, kar kyya geebilmenin bir ok yollarn aradysa da, byle bir arzu geree ulaamad. Artk grlen o tarafa bu hengamede geilemeyecei idi. Bu bakmdan oralarda dolap durmak ayrca bir hata saylr. Artk yaplacak i, Avusturya kapkethdas ile sulh meselesini bir ekle balayp geri dnlmee karar verilmesiydi zaten onlarda yle yaptlar." Bir Hatrlatma Efendim grld zere nehrin kar yakasnda avusturya ve mttefiklerinin eline dm bulunan askerimizin, kanl br muharebeden sonra terki hayata, ehadet inanc ile baktklarndan, onlar hakknda syleyeceimiz tek husus ruhlar d, meknlar cennet olmasdr. efaatlerinin bizlere de ulamasdr. Ancak; bu feci hlin mecburi seyircileri askerlerin tabiiki, bu i bitti gidelim, diyemeyecei aktr. Htt bu askeri oradan alp gtrmek de her babayiit kumandann ii deildir.

Nihayet iin ahidleri, katliama urayanlarn enaz be alt mislini tekil etmektedir. O kadar byk bir kuvvetin ekilme ilemine peyderpey raz gelebileceini dnebilmek, o savataki komutanlarn, insan psikolojisine vukufiyetlerinin sakl delilini tekil eder. Nehrin civarnda karya geebilecek bakaca bir geid arama arzu ve temayln gsterenlere hayr dememek htt onlarn nne derek bu geidi aramak, skunet ve askerlikte pek mhim olan solidalite yni, ayrlmaz beraberlii temin ynnden ok isabetli olmutur diye dnyorum. (Metin Hasrc)" Yine seferin meydana geldii devrin mehur yazarlarndan ve os-manl muharrirlerinden biri "Sen Gotar meydan muharebesi" hakknda ve neticesi babnda unlar dile getiriyor: "Erdel topraklarnda savala vazifelenen orduyu hmayun Sebin Kalesi altnda bulunduu esnada Kprl Mehmed Paann vefatndan sonra yerine geen olu henz yirmiyedi yanda idi ad se Fazl Ahmed Paa idi. Bu ztn babasnn yerine tyin olunduu zaman tarihler 8/rebilevvel/1078-28/aus-tos/1667 Pazarn gsteriyordu. Aradan ok az bir zaman getikten sonra, Fora isimli yerde ayn ismi tayan bir kale nnde nemli arpmalar husule gelmiti. Bir ay kadar sren bu savalar neticesinde dmanlarn elinden pek kymetli ganimetler elde edilmiti. Ellibin kiiden fazla esir, binlerce araba elde edilmiti. 1073/1663 ylnda serdarekrem Fzl Ahmed Paann, Macaristana geliinde yvar (Nevah-zol), Letre, Liveh, Novigrad, Secan, Kermab, Derekli, Holok, Buyak kaleleriyle birlikte, bir ok yer serdarekremin gayretleri ve nclnde feth olundu. Bir ok esirin elimize getii :cephane ve mal ynnden, kymetli ganimetler elde olundu. Bu kadar fetihlerden sonra orduyu hmayun dinlenmeye ekildi. Bunu frsat bilen Avusturyallar baz kalelerimizi muhasara altna almlarsada, durumu haber alan serdar, umulmaz bir sratle bunlarn zerine harekete geti. Sadrazam yannda byk bir kuvvetle zerlerine geldiini istihbar eden dman derhal ellerindeki sava aletlerini olduu yere brakarak Osmanllarn Yenikale, onlarn ise, Kekopuvar dedikleri kaleye ve Zerinyivar dedikleri hisara sndlar. Sadrazam serdarek-rem Fzl Ahmed Paa bunlar fena bir ekilde malup etmeyi baard. Bulunduklar yerde tutunamayan dman kamaya balad. Nehirlerden gemek iin kullandklar kprlerin zerinde takip edilmekte olduklar Osmanl kuvvetlerince topa tutuldular. Osmanl ordusu buraya kadar gelmiken Hrvatistan topran da bir kolaan etmekten kendini alamad. Zaferlerle talanan askerimizin rki gururu galeyana geldii iin durmak kolay deildi. Sadnazam Raab suyu tarafna geti. Bu nehrin kenarnda bir sava meydana geldi. Yaplan bu son muharebeye kadar bir aksilikle kar karya gelmi-yen Osmanllarn bu sefer karsna bir aksilik kt. San Go-tar yaknlarnda nehri geen ve oradan dman ordughna kadar sokulan yenieriye "Geriye dnp metrislerinize giriniz" eklinde emir geliverince hepsi itaat ettiler. Nevar ki sipahilerin bu emirin geliinden haberi olmad. Bu srada adeta dmanla gs gse gelmi bulunuyorlard. Yenieri askerinin pelerinde olmadn fark ettiklerinde, yenierinin firar etmi olduu dncesi

birdenbire akllarna dt. Panie kaplp beygirlerinin gemini ektiler istikametlerini Raab suyuna evirdiler. Maksatlar firar ettiklerini sandklar yenicen askerinin nn evirmeyi baarmakt. Yenieriler ise sipahilerin kar tarafa getiklerini grnce, bunlar da sipahilerin firara kalkm olduklarn zanneylediklerinden bunlara katlmak iin hzlandlar. Bylece kpr zerinde biriken gayrmuntazam ve ar yk, bu kprnn krlmasna sebeb oldu. Kprnn kmesiyle birlikte suya den klliyetli insan kalabal, maalesef byk ounlukla gark oldular. Yni; Allaualem boularak ehid oldular. Kpry geemeyenler ise kar tarafta, vurua vurua ehidlik makamn ihraz ettiler. Sadnazam bu feci vakaya metanetle dayand ve sava gayretini elinden brakmad. Savaa savaa stolni Belg-rad kalesinin altna kadar geldi. Burada ortaya atlm olan sulh konumalarna rabet gsterdi. Avusturya imparatoru tarafndan eliler geldii gibi; Rumeli pyeli, Kara Mehmed Paa ile bu makaleyi yazan fakir (Evliya elebi) eli tyin o-lundu ve Avusturya imparatoru nezdine gidip, sulh antlamasn imzaladlar. Yalnz bu makalede grnen bir husus varki oda sularn kabarmasndan bahis edilmemitir. Bunun bahse konu olmam olmas, sularn kabarmas yok diye, neticeye tesir edici anlaya kaplmamaldr. Yoksa burada bahse konu makaledeki blmde suyun kabarmas durumu yer almamtr. Evliya elebinin eserinde bu sefer hakknda pek geni malumata rastlayabilir tetkik eden okuyucular. Sen Gotar Savai Hakkndaki Kararlar Almanya devleti fahimesinin zabitlerinden olduunu, daha ncede ifade ettiimiz msy "Wilhelm Notebom" adl zat, birka sene evvel epeyi miktarda esere, bunlarn arasnda da Osmanl trih kitaplarndan bazlarna mracaat ederek yapt tetkikat sonunda bulmu olduu deliller ile hatta Osmanl eserlerinden sarf nazar edilse bile, dier muteber tarih eserleri sayesinde, Avusturya yazarlarnn, mbalaalarla dolu eserleri ve /Aontekukuli'nin abartl ifadelerini iptale yeter, hkmler karabilmitir. Bunlar aaya dercediyoruz: Evvel: Bu ifadelerden anlald kadar ile Osmanl devleti Avusturya ve mttefikleri arasnda yaplmakta sava 1073/1663'den beri yni iki senedir devam etmekteydi. Sulh mzakereleride bu arada yaplmaktayd. San Gotar sava husule geldiinde, Osmanl devletinin harp hareketleri iinde olmas tedbir alma niteliinden kaynakland denilebilir. Saniyen: Sen Gotar savana katlan asker says ancak beonbin kii mesabesinde olup, buna dense dense bir mfreze denilebilir. Ordunun tamamnn katlm olduu bir sava olmayp, buna bal olarakda orduyu hmayun byk bir hezimete uratld denemez. Slisen: Raab nehrini gemeye msaid geit kar tarafa geenlerin malub olup ricatndan sonra avusturya askeri tarafnca savunmaya alnmtr. Bu arada da sularn kabarma olay temadi ettiine bakarak, bilahirede tedenberi devam

etmekte bulunan, sulh mzakerat imza aamasna geldiine gre orduyu hmayunu mezkr geidi yeniden gemeye ne sevkedecektirki? Rabian: Daha sonra imzalanan sulh antlamasnn maddeleri gereince Osmanlnn eski hududunun Viyana ehrine yirmi mil daha yakn hale gelmesi, orduyu hmayunun rivayetlere gre byk hezimete dt mnasndaki ifadelerin yaan olduu bu hkmde ayan beyan grlmektedir. Sen Gotar Savandan Sonra rd Harekt Ve Sulh Montekukuli, bahse konu eseri "Memovar"nda San Gotar savandan sonraki vaziyeti ve evki idaresini yle nakle giriiyor "Osmanl ordusu austos aynn 6. gnne kadar, San Gotar srtlar zerindeki ordughnda kaldktan sonra, yukarda zikredilen gnde yrye geti ve nehrin sa sahili zerinde bulunmakta olan Kirman'a doru ynlendirdi. Biz ise, nehrin kar sahilinde Osmanllarla ayn hizada yryor idik. Fakat bu hareketimiz byk zorluklar iinde yaplabiliyordu. nk Lanfini (San Gotar'da Raab nehrine karan bir nehir ismidir) ve Pinka (o da bir nehirdir) nehirlerinin sulan o kadar ok kabarmtki, suyun kabarmasndan dolay, bu nehirler zerinde btn kprler yklmaktan kurtulamad. Ayn istikamette kar yakalarda Osmanlya muvazi olarak yrmekteydik. Austosun 9. gn Kirman civarna geldik. Yaplan harp meclisi toplantsnda, ben Raab nehrinin geilmesini teklif ettim. Austos'un 11. gn osmanl ordusuna bir daha hcum etmeye durumun, her zaman byle msait olacan sanmadm, dmann seme askerle malup edilerek takip altna alnmas gerektiini beyan ettim. Harp meclisinde yer alan Avusturya ve mttefikleri komutanlar, yaptm teklife itirazda bulundular. Bunlarn hepsi "Osmanlya saldrmadan evvel ordumuza bir istirahat imkn vermezsek, bunlar yorgunluktan dolay asla savaamaz, yaplacak hareketin merkezi saylacak olan insanlarn ekmei ve hayvanlarn yeminin bulunmadn, eer nehir geilip de dman zerine gidilirse, bataklklarda onlarla savamak icab edeceinden ekilmek, ricat, gibi hususlar akldan karlmal ancak yorgun a ve hastalanm insanlarla, byle bir savaa giremeyeceklerini beyan ettiler. Bu bakmdan istirahatin art olduu ve bunu Edimburg civarnda gerekletirmek gerektiini, istirahat esnasnda da, yiyeceklerin teminine, yardmc askerin bulunduu yerlerden katiyyen ayrlmamalarnn temini ve tecrbeli askerin de bir araya getirilerek harekete hazrlanmak kararlamak diyorlard. Buna bakarak dman takip etmek ve onu gz altnda tutmak zere o aralk yalnz Kont Nadasti'nin, maiyeti olan Macarlar ile Hrvatlar Dragonlar ile alt kta sahra topu, beraberlerinde olduu halde dman zerine gnderilmesi yeterli grld. Bu srada ise; Osmanl ordusu Alpiroyal denen stoni Belgrad adyla yd ettiimiz blgeye yryordu. Bizim or-du'da Pinka ve Gunz nehirleri boyunca aheste aheste Edim-burga doru ilerlemedeydi. Avusturya ordusu menziline vardktan sonra bir ka gn istirahatla geirdi. Bu istirahat ta-biiki iadei kuvvete sebeb oldu. Prens CJlrick d Vittenberg komutas altnda bulunan

vede imparatorun tophanelerinden henz km gayet nefis toplarla imparator tarafndan gnderilmi yeni askerden meydana gelmi bir imdad kuvveti almtr. Edimburg'da Avusturya ordusuna istirahat ettirildii srada Osmanl ordusu Alpiroyal yni jstoni Belgrad civarnda ordugh kurmutu. Burada bulunduklar zaman iinde Osmanllara 12 il 15 bin asya askerinden ibaret bir imdad kuvveti gelmitir. " Osmanl ordusu Raab nehrinin sa sahili boyunca aknt taraf istikametinde giderken avusturya ve mttefikleri ordusunun nehrin sol sahili boyunca, osmanl kuvvetlerinin hizasnda yrye devam etmesi, bu kuvvetleri takip etmek iin deil, belki ad geen kuvvetlerin baka bir yerden, yeniden bir geidin yardmyla kendi zerine dmemesi iin gzaltnda tutmaya almasdr. Bunun byle olduu da, u ana kadar vermi bulunduumuz bilgilerden rahata karlabilir. Montekukuli'nin Lanfin ve Pinka nehirlerinin de, Raab nehrigibi olaanst ekilde kabararak, kprleri alp gtrm olmas ve bununla beraber askeri harektn gayet ak yaplmas gerektiini apak sylemesi Osmanlnn baarszlnn sularn tamasndan kaynaklandnn tiraf edildiini, ortaya koyan mhim maddelerdendir. Montekukuli'nin ara sra orduyu hmayunun takip olunmasnn gereinden bahs ettiini, ancak muhalif reyler yznden takibi yapamadn ileri srmesi, Osmanl ordusunu mkemmel bir tarzda bozmu olduunu syledii yalan beslemek, kuvvetlendirmeyi temin iin olduuna, phe etmemek lzmdr. Ordunun bakumandan ve tam selahiyetle sevk idareye sahip olmasna ramen. Takip i iin una buna engel oldular diye, sulamalarda bulunmas byk bir insafszlktr. Batan ve sonradan elde olunan malumattan da anlalrki; Osmanl ordusu San Gotar savandan sonra, malup bir ordu gibi geri dnmemi olup, Avusturya ve de mttefikleri ordusunu nasl bir hezimete uratmalym dncesine kafa yorarak, intikamn planlamtr. Hakikaten ayn ordu en ksa zamanda Avusturya ilerine dalacak hcumlar gerekle yzyze getirmi, bu topraklarn altn stene getirmeyi becererek, kendi menfaat ve arzularna uygun bir sulh imzalamaya da muvaffak olmutur. Bylece bu sefer sulhun menfaat-i Os-maniyana yaramasndan dolay zafer, devleti liyede kald denmelidir. Montekukuli; zaferinin! devam iin takipten dem vururken birtaraftanda kendi ordusunda, cidden acnacak ve merhamet edilecek durumlarn ak etmesi, kendilerini korkudan tir tir titreten Osmanl ordusunun karsna, kalelerden tecrbeli askerleri getirtmeyi, uzun uzun anlatmas glnecek hale gelmesine yeterde artar bile. Kont Nadesti'nn Osmanllar takip iin deil, belkide Osmanllarn tekrar nehri gemee teebbsleri halinde yaplacak gei harektna engel olmaya almak iinde bir hazr kta bulundurmas eklinde telakkisi, okuyucunun dahi aklna gelmi saylr. Sulh Antlamas Tarihi Devleti Osmaniye adl eserde San Gotar sava sonrasndaki durum ve

yaplan antlamay yle nakletmekte: "San Gotar muharebesinden sonra, sadrazam orduyu hmayunu Vasvar kasabasna getirdi. Burada Avusturya elisi tasdiklenmi antlamay Fzl Ahmed Paaya takdim eyledi. Tbiiki bu tasdik Avusturya murahhaslarna aid tasdik di. Avusturya imparatoru bunda, bu gnden sonra Erdel (Trav silvanya) ilerine mdehalede bulunmamaya, Apafi Mihal'i yeni Erdel kral tanmay, yklm bulunan Zerinovar kalesini tamir etmemek, sulhun bedeli olarak da ikiyzbin kuru vermeyi, tiyvar ve Novigrad hisarlar Osmanlda kalmak, eski ahidlerin yni yaplm eski antlamalarn, dier hkmleri iki tarafada geerli artlardan saylmasn kabuiehazr olduuna amirdi. 1075/1664 Grlyorki; San Gotar hezimeti Vasvar antlamasna asla bir tesirde bulunmamtr. Ayrca tamamen Osmanl menfaatlerine uygun tarzda neticelenmitir. Ancak sadrazam, Montekukul'yi bozmu olsayd, sulh-nameyi Viyanada bizzat imparatorun elinden almas ihitma! dahilinde idi. Ancak hu fark etmitir. ki sene sren bu byk sefer iinde serhad kumandanlar ve seferde bulunan btn asker pek gzel tarzda vazifelerini yapmlar, Osmanl sanca aynen cennetmekn Kanuuni Sultan Sleyman hn hazretlerinin devrindeki sn hatrlatarak, serhadlerde dola-tnlmtr. Kprl ailesinin bu hizmette byk hissesi vardr. ki Taraf Ordularnn Bakumandanlarnn Biyografileri Osmanl ordusunun bakumandan bulunan ve bu seferde sadrazamlkla birleen serdarekrem, unvanl Kprlzde Fzl Ahmed Paann tercmei hlini vererek bu blme balayalm. Bu eserden daha geni malumat, Kamusl lm ve Tarihi Rid'den elde edebilirsiniz. Fzl Ahmed Paa, Osmanl devleti vkelsndan mehur Kprl Mehmed Paann byk oludur, h. 1072/ml661 senesinde Kprl Mehmed Paann husule gelen vefat ve yine merhum sadraza-mn vasiyeti zerine fazileti ve irfan gz nne alnarak veziriazam olarak nasbedildi. Osmanl devletinin hayatiyetini ihyada byk hizmeti geen merhum sadrazam Kprl Mehmed Paa olu Fzl Ahmed Paa sadarete tyin oluundan bir sene sonra 1073/1662'de Avusturya seferine kmtr. 1075/1664 Morava civarnda bir ka tane mhim kaleyi zap-tetmitir. Daha sonra San Gotar savan yapmtr. 1077/1666dan 1080/1669 tarihine kadar yni sene iinde, yapm olduu almalar ile sava ilminde byk baarlara imza atan. bir ordu yetitirerek btn dnyann bildii ve baz avrupa askeri mekteplerinde retilmekte olan ders mahiyeti tayan Kandiye Kalesini.muhasaras, daha sonrada bu kaleyi cesur ve kahraman askerleriyle klcna rm eylemi yirmi sene sren kuatmay zaferle talandrmtr. Kprlzde Fzl Ahmed Paa bu kalenin fethinden dndkten sonra 1083/1672'de ise Lehistan seferine gitmitir. Lehlilerin hayrete dmelerine sebeb olacak hli ihdas etmitir. Lehistan bir defaya mahsus seksenbin ve her sene iinde yirmierbin altun vergi vermek artyla sulha balamtr. (stidrad: Lehli'ler sadrazamn bu davranndan byk zntye dtler. Ne var ki

aradan on sene getikten sonra Fzl Ahmed Paa ailesinin damadlanndan Merzifonlu Kara Mustafa Paa Viyana'y muhasaraya aldnda bu Lehlilerin, mehur krallarndan Jan Sobiyeski'nn komutasndaki birliklerle, daha on sene nce ayn aileden biriyle imzaladklar sulh antlamas hkmlerinden yz evirerek Avusturya ile anlaarak Osmanl muhasara kuvvetlerine taarruza geerek, Osmanl yenilgisini getirebilecek darbeyi vurmulardr. Gaazi olarak anlsa seza olan Fzl Ahmed Paa nice nice vazifelerde byk liyakat gsteren, padiahnn ve devleti l'yenin anna n katan, vezir olu vezir, devlet ilerinde vcudunu helak edercesine verdii hizmetler esnasnda 1087/1676'da dier bir tbirle, San Gotar muharebesinden, oniki sene sonra fni dnyadan, hakiki dnya'ya g etmilerdir. (Allann geni bulunan rahmeti zerine otsun) Kprlzde Fzl Ahmed Paann vefatndan sonra, Kprl Mehmed Paann evld mneviyesi, daha sonra da damad olan Merzifonlu Kara Mustafa Paa kendisine halef olmutur. Kara Mustafa Paa, Fzl Ahmed Paa ile birlikte bym ve devlet hizmetinde daima onunla birlikte bulunmutur. zellikle Kandiye muhasarasnda hemen maiyetinde bulunurken, San Gotar sava esnasnda kaimakamlkda istihdam olunmutur. Kara Mustafa Paa, Fzl Ahmed Paann verdii ve halleri kolay olmayacak ileri byk bir liyakat ve vukufla becermi, cesur bir kimse olarak da Kandiye kalesi nlerinde kemle getirilen muhs,ara usuln, kendisi sadaret makamna ykseldikten daha sonralanda yapt Viyana kuatmasnda tatbike koymutur. Fzl Ahmed Paann vefatndan alt sene sonra yni 1093/1682 tarihinde Viyaca zerine yrrken, kaleyi ele geirmeye ramak kalmken rivayete gre son derece kibirli olmas teebbsler bakmndan naks kalmasna ve baz ilerde baarszla uramasna sebeb olmutur. Eer Fzl Ahmed Paa bir mddet daha yaayp, Kara Mustafa Paann hatt harektn tatbik etseydi, Osmanl hududuna pekde yaklam olan Viyana kalesi hi phe olmasn bu ztlikadir tarafndan zapt edilecekti. ayan dikkatdir ki; Kara Mustafa Paa'dan sonra da, mevkii iktidara geen Kprl hanedanna mensup olan zevat, din devlete, padiahna byk bir sadakatle hizmetler vermilerdir. Buna bal olarak da ok byk hret ve nm kazanmlardr. Bunlar her bir iinde Fzl Ahmed Paann takip eyledii hizmeti ve usl kendilerine dstr eylemilerdir. Bylece Osmanl tarihinde prltl yerlerini almlardr. Alla-hn rahmeti zerlerine olsun. Raymond Kont Montekukuli; 1608 ylnda domutur. 1681'de Sangotar savandan onyedi sene sonra lmtr. Kont Montekukuli'yi Avusturya devletinin en mehur, en usta -kumandanlarnn arasnda gryoruz. Yazm bulunduu askeri eserinde, bizim harb fennimizle alakal hususlardaki makaleleriyle, zel bir yeri vardr. Dondmalfi unvann alm olan Montekukuliyi evvel topu snfnda vazife alm gryoruz. Miralay rtbesiyle otuz sene savalarnn ikinci ksmnda hazr bulunmu 1657 ylnda mirlivalk rtbesine ykseltilmitir. svelilerle yapt savalarda pek byk baarlar gstermitir. 1661 ylndan sonra Osmanllar ile savamakta olan orduya kumandan tyin

edilmitir. Avusturya'ya ok byk hizmetlerde bulunmu Osmanllarla yaplan sulh antlamasndan sonra imparator saraynda toplanan, harp meclislerine bakanlk etme grevine getirilmitir. Montekukuli, Avusturya devletinin Fransa ile yapt harpte, bilhassa 1675 senesinde Franszlarn mehur mareali, Toren'e kar yapm olduu savalarda, Avusturya ordusuna tam bir ustalkla komuta etmitir. Son seferden sonra Lins ehrine ekilerek mrnn geri kalan ksmn askerlik hatralarn yazmakla geirmitir. Esere ve yazdklarna dair geni malumat almay arzu edenlere, mehur askeri yazarlarmzdan merhum Mehmed Tahir beyefendinin "Mellifat Askeriye Tedkikat" adl askeri eserler arasnda, nefsetiyle temayz eden kitaba mracaat edebilirler. Montekukuli'nin San Gotar savana ait bilgileri ihtiva eden "Memovar"nda Montekukuli'nin bir resmi bulunup, alt yazsnda Meclisi Harp reisi, Tophane miri, Raab Valisi ve asakiri imparatoriye bakumandan olarak unvanlar yer almaktadr. Tovassun valyelii, unvanlar arasndadr.

SULTAN 2. SLEYMAN HN........................................................................ 2 Tahta k ................................................................................................. 2 Fitnenin Tatszl'....................................................................................... 2 Bunlar Belalarn Nasl Boldular?................................................................ 5 Bir Topluluk Kendi Hakkndaki Hkm...................................................... 6 2. Sleyman Dneminin Batyla Savalar................................................... 6 Kul Skmaynca ........................................................................................ 8 Padiahn Sefere Katl.............................................................................. 9 Belgrad'a Doru......................................................................................... 10 2. Sleyman'n ahsiyeti............................................................................ 11 2. Sleyman'n Hanmlar .......................................................................... 11 2. Sleyman'n Sadrazam Ve eyhlislmlar............................................ 12 eyhlislamlar........................................................................................... 12

SULTAN 2. SLEYMAN HN Babas: Sultan brahim Han Annesi: Sliha Dilaub Sultan Doum Tarihi: 1642 Vefat Tarihi: 1691 Saltanat Md.: 1687-1691 Trbesi: stanbul Sleymaniye Camii Yan. Tahta k 4: Mehmed'in tahttan indirilmesini mteakip Sultan brahim'in ikinci olu ehzade Sleyman, Kaanuni Sultan Sleyman mnasebetiyle, 2. Sleyman unvanyla cihan tahtna karld. Ancak kapatlm olduu imirlikte, mrnn 47. senesini yaamakta olan ehzade Sleyman'n yanna' gelen Kzlaraasi Ali Aann, geli maksadn hayatna kast edilecei eklinde telkki ederek: -Baka Aa, iki rekt namaz klaym da, kua canm yle alasnz! Beyannda bulundu. Aa asla byle bir ey olmadn, padiahmz taht'tan indirilmitir. Yerine siz tahta iclas edileceksiniz dediyse de, ehzade Sleyman' iknaa muvaffak olamad. Ancak ayn yere yakn bulunan, ehzade 2. Ah-med, padiah olacak kardeine itimat etmesini, haberi veren Aa'nin pek muhterem birisi olduunu byle kark ilere let olmayacak kimselerden olduunu belirtti. Bu kefalete kanaat hasl eden 2. Sleyman tahtna dolaysyla devletin bahtna doru yrd, tahtn kurulu olduu salona dahil olup, Osmanl devletinin 22. padiah, 12. halifesi olarak iba yapm oldu. Bu meyanda da uzun yllar kaderini paylat kardei ehzade Ahmed'i bulunduu yerden daha iyi yer olan blme naklettirme yardmn gerekletirdi. Taht'a k hususunda, Sultan 2. Sleyman'n clusunu bizzat grme erefine eren ve o srada, sarayda vazifeliler arasnda olan mehur "Silahtar Tarihi" sahibi Fndkll Meh-med Aa'nn eserinden bir zetleme yaparak, aaya alacamz hususu nakli uygun grdk: ".Kap Aas brahim Aa, benim Enderun koularna gitmemi ve olanlanna Fethi erif okumalarn padiahn emretmi olduunu bildirmemi istedi. Ben de aldm talimat olanlanna <Kapinz kapatn, Fethierif tilvet buyurun. Padiahmz efendimizin emridir. Zinhar kimse dar kmasn, buyurdu> Dedim" Mehmed Aa yle devam ediyor: "Ol vakitlerde olanlar zapturaptan kmlar, aralarnda er-bab- maarif kalmam idi. Adet birer av askeri olmulard. Padiahmz 4. Mehmed'i , o kadar severlerdi ki; maazallah dardan saraya bir yry yapldn grseler Sultan Mehmed'in uruna ehzadeleri hemen ldrrler ve hanedan'da tek kalmas temin edilen padiahn taht'tan indirilmesini nlerlerdi. Padiah'a byk sevgileri, Kapaas Hac brahim Aa'nn verdii emir, 4. Mehmed'in emri sanldndan nk-yad olunmu yni emre uyulmu ve taht'taki deiiklik hadisesi yaplabilmiti."

Fitnenin Tatszl' 2. Sleyman Hn'n tahta gemi olmas, karklklarn sonunu getirmedi. nk; memleketin karklklar arasnda kalmasnn yegne sebebi padiah deil, mesuliyet genel yapda idi. Yenieriler stanbul'da kazgan kaldrmlar, hrist-yan ve yahudilere aid haneleri yama etmilerdi. Yaplan bu yakksz harekt birde sadrazam Siyavu Paa'nn konana srattlar. Yama hareketinin yava yava Siyavu paa ve ailesi efradnn hayatn tehdid eder hle geldi. Siyavu Paa nefsinizi ve rznz koruyun, ilhi fermanna riayet ederek yenierilere direnme yolunu tercih etti. Bu direnme sonucunda Siyavu paann ehidler zmresine iltihak yaand. -Allah rahmet eylesin. Sadrazam Siyavu paann vefat makam sadarete Nianc smail paa'nn tyinini gerektirdi. Bu ztn yetmi be gn sren sadaretinden sonra makam, yenieri eski aalarndan Tekfurdal Mustafa Paa'ya tevcih olundu. Bu srada 4. Mehrned zamannda Nemeye kar iln olunmu savan devamna karar verilmesine ramen, kimimizin ihtill, kimimizin isyan dedii karklklar seferin hazrlklarn yapmamza imkn brakmad. Bundan istifade yolunu bulan Avusturyallar, yni Neme'liler Venediklilerle antlama yaparak Macaristan, Yunanistan, Dalmaya ve Bosna vilayetlerinde bir ok kaleyi ve beldeleri istil etti. yvar, stoni Beigrad, Varadin elde tutulamad, hemen peinden Yeen Osman paann korkaklk ve ahmaklndan, Semendire, Vidin, skb, ehirky elden kt. Buradan Sofya havalisine gelmi bulunan Avusturya-Venedik ittifak kuvvetleride Sofya havalisinde at dolatrmaya balarken Venedikliler de, Atina ve Banaluka'y ellerine geirmi oldular. Komanova krall diye, bir krallk ihdas eden dman, Kar-poz ismindeki bir hristiyan Komanova kral ilan etti. Sultan 2. Sleyman; Avusturya ordularnn yaptklar hakknda bilgi sahibi olduunda hemen stanbuldan yola koyulmu ve Sofya'ya gelmiti. Padiah, bu seferini okadar sratli bir ekilde yapmt ki; askeri birliklerin kendisine yetimesini bir hayli beklemek mecburiyetinde kalmt. Ne varki; bizim birlikleri beklerken, dman ordusunun ad geen blgeye ok yaknlamas emniyet asndan mtalaa edilerek, Edirne'ye padiahn dnmesi kararlatrld. Peki stanbul'dan gelmesi beklenen ordu niin varmas gereken menzile gelmemiti? Ali Sabri bey adl bir tarihimizin tmatbuu eserinde 460. sahifede yle bir malumatn konulduunu grdk ve sayfamz sslemeyi uygun bulduk: ".. Halbuki, stanbul'dan gelecek ordu bir trl ihzar ve sevk olunamyordu. Zat ahane naar kalarak Avusturyallar ile musalaha akdine tlib olduysa da, gnderilen murahhaslarmza Avusturya tarafndan marurane cevaplar verildiinden, bu maksadda haslolamad. Bu vaziyet karsnda 2. Sleyman Edirne'de bulunan btn devlet adamlarnn katld bir divan toplad. Bu toplantnn mevzuunu, iinde bulunulan duruma halaresi bulma eklinde tesbit etti. Bu irade zerine hazirun, ariz mik mzakereden sonra tanzim eyledikleri

mazbata da, Kprlzde Fzl Mustafa Paa'nn ma-kam- sadarete getirilmesini tensip eylediinden, padiah bi-ltereddd icabn icra eyledi. Tarihler bu srada 1100/1689 senesini gsteriyordu. Aslnda padiah Sleyman- Sni, ordunun banda bizzat bulunmak istiyordu. Hatta bu hususta yemin sahibi olduunu beyan etmi bulanan tarihiler vardrki, bunlarn arasnda bilhassa eski sadrazamlardan Kmil paa bata gelmektedir. Tarih-i Siyasi adl eseri bunu kayda alm "bulunmaktadr. Devlet adamlar, padiahn bakumandanln mevcut ordunun gven vermemesinden, ayrca padiah komutasndaki bir ordunun, malubiyetinin telafi edilemez olduu kanaatini tadklarndan, orduyu hmayunun komutasn sadnazamia-ra verme yolunu tercih ettiler. Kprlzde Fzl Mustafa Paa Pek byk meziyyetlere sahip bir kimse olan yeni sadrazam, bihakkn Kprller ailesine vris bir ztt. Sadarete gelmesiyle ordunun bana gemesi arasnda bir saniye bile kaybedilmedi. Askerin kuv-ve-i mneviyesini ykseltme hususunda almalara balam, te yandan ahaliyi zen bir takm mnasebetsiz mkellefiyetleri kaldrd. Asker iinde bulunan sakatlan, mfsid kimseleri, haylaz subaylar ordudan ihra etti. Arkasndan la ti olan tedarikleri tamamlad dman zerine yola koyuldu Tuna Nehri'nin bizden tarafndaki sahilinde bulunan baz beldeler, bir sene nce Avusturyallarn eline gemiti. Sadrazam, lk i olarak, buradaki beldelerimizi dman elinden kurtarmaya muvaffak olduklar gibi, igalcileride nehrin br kysna kartmay baardlar. Vezir-i zamin Mora zerine gnderdii, Halil Paann Avlonya civarn, Venediklilerin igalinden kurtard grld. Krm Hn; bu srada Rus ordularna kar pek net bir zaferin mmessili olmutu. Erdel cihetindende yz gldrc haberler gelmee balamt. Halk bu haberlerin mjdesini almas mnasebetiyle mesut ve mreffeh bir hayat srdrmekteydi. Bu zaferlerin, avrupada yeniden kaale alnmamz salad grld ve buna en nemli misal olarak, franszlann aramzdaki antlamay uzatma talebi bu srada stanbul'a ulat. Avusturya ile aras bozulmu Fransa, bizimle antlama yapmann gerektii anlayna gelmiti! Muzafferiyatin hemen peinden, Franszlar stanbul'daki elilerini hemen deitirip, Marki D atonof adl birini tyin ettiler. Eline de aadaki talimat tututurdular. stanbul nezdinde, Franszlarn elisi olan D atonof, birinci vazife olarak Osmanl devletini, Avusturya devleti aleyhine tahrik etmekti. kinci yapaca ise, Lehistan e sulh grmelerine balanmasn hzlandrmak idi. nc vazifesi de, ngiltere kral seilmi bulunan Prens Oranj, Osmanl devletinin tanma hususundaki yaklamnn olumsuz ekilde, belirlenmesine gayret sarfet-mektir. Talimatn drdnc maddesi Kuds Patrik'i tarafndan adet zapt edilmi bulunan, Kamame kliesinin Katolik-lere iadesini salama gayreti gstermesini amirdi. Tarih-i Siyasi yazar, esbak sadnazam Kmil Paa diyor ki; "'Bu maddelerin birinci maddesiyle son maddesinde adamakll mesafe kat etmi bulunan bykeli D atanof, ingiltere kralnn tannmas meselesine, kendi

padiahlarn taht'tan indirmekte olan bir millet, baka bir memleketin kendi hkmdarlarn tebeddle, yni deitirmelerine, nasl muhalefet edebilir.1' Demekten kendini alamamtr. Kprlzde Fzl Mustafa paa; btn gayretiyle adeta sava olmadan dman eline gemi kale, belde ve arazeri-de yeniden devlet-i liyeye balamaa alyordu. Ordu yeni tanzim grdnden muntazam alr bir hle gelmiti. Kmil paa kymetli eserinde u beendiimiz ifadeyle vaziyeti ortaya koyuyor. ".. Gerek dr l cihd olan Belgrad ve gerek o havalide yed-i ad'ya den(dman eline geen)dier ehirleri harben bilistirdat muzaffern avdet eyled misll Erdel cihetlerinde dahi Osmanllar naili muzafferiyyat olmulardr." Kmil paann beyanna ne bir kelime ilaveyi ne de sadeletirmeye lzum kalmadn sanmaktayz. Ar bir lisanla yazld sylenen mezkr eser normal bir lgat yardm ile okunacak asardandr. Baz tarih kitaplarnda; bizim bu almamzda 2. Sleyman unvanyla geen zat 3."Sleyman olarak anlmak istenmitir. Bunun sebebini yle izah ediyorlar: "1402 senesinde vukubulan Yldrm ve Timur arasndaki Ankara sava neticesi, Osmanl devletinin hezimetten sonra bir fetret devri yaanmtr. Bu dnemin oniki sene srd malumdur. Yldrm Bayezid'in oullarndan Sleyman elebi, Musa elebi, sa elebi ve Mehmed elebiyi taht mcadelesi iinde gryoruz. Bu mcadelenin sekiz senelik blmnde enok sz sahibi olarak en byk ehzade Sleyman' gryoruz. Ancak; lkenin birliini ve btnln saladmda syleyebilmek mmkn deildir. Ac malubiyetten sonra drt karde taht kavgasna girimilerdir. phesiz hepsinin niyeti makbul idi. Fakat baary, almasndaki ihlas ve istikametin rza-i ilhiye uygunluu, elebi Mehmed'in Osmanl devletinin ikinci kurucusu olmasn teceili ettirdi. Bylece Osmanl padiahlarnn beincisi olarak tahta kt. Bylece, ehzade Sleyman'n sekiz yl olduu ileri srlen ve adna padiahlk denmek istenen dnemin bir fetret: olduu, Sultan elebi Mehmed'in beinci padiah saylmasiyla bu iddialar ortadan kalkm olmas gerekir anlay gerek resmi devlet anlaynda gerekse de mverrihlerin bir ka tanesinin dnda, herkes tarafndan kabul edilmitir. Bu izahlar neticesinde vardmz husus Sultan brahim'in ikinci olu, ehzade Sleyman, 2. Sleyman unvanyla taht- Osmaniye oturmutur. 4. Mehmed'i tahtndan eden ve 2. Sleyman'a, yni Sultan Ibrahimin ikinci ehzadesine taht kuran ocaklnn nasl cezalandrldn ve devletin yaplan kanun ve nizam dman hareke tisabrla fakat katiyyetle nasl cezaladn bir tetkik edelim ve bu hususda devrin tarihisi olan, Defterdar Sar Mehmed Paa'nn Zbdei Vekayiine gz atalm: "taht- Osmaniye geen 2. Sleyman; aabeyinin dneminde saray ve devlet direlerinde kyafet bakmndan hayii lakalam efrad bir nizam ve intizama

sokup, bir avcya deilde bir padiaha sahip olduklarn hatrlatmak zere demir gibi bir disiplin uygulama yoluna gitti ve eski padiahlarn uslnn, uygulanmas temin edildiinden fazla bir itiraza muhatap olunmad. Bir takm hilekrlarn saray entrikaiarn-dan padiah muhafaza iinde, Kaimmakam vezir Mustafa Paann tavsiyesiyle Sleymaniye Camii Vaizi Arabzde Ab-dlvehhab Efendi padiaha mavir edilerek her gn ders mealine geecek almalar yaptlar. Bu arada ise Donanmay hmayun istanbul'a geldi ve adet zere kaptan- derya Msrlzde Kaptan brahim Paa mutad mkafatlara nail edildi. 2. Sleyman; Msr Valiliini Silahdar Hasan Aaya tevcih etdi. Bu greve giderken, Paa hazineye ceman 195 kese ake vermitir. Daha nce Msr'a gitmek zere istanbul'dan ayrlan Darssaade Aas Yusuf Aa, z-nik'e varmak zereyken peinden koturulan blkbalar vastasyla geri getirilip, Yedikule'de, hapse kondu. Msr'a vali olan Hasan Paa, daha nceleri Yusuf Aann, ktipliinde bulunmu ve geldii valilik makamnda onun yardmlarn hi kaale almadan, her eyini sattrp, msadere ettirmesi herkesin hayretini mucib olmutur. ok gemedende Yusuf Aann satlan btn mallarn kendisinin almas ve bunlar da Yusuf Aaya iade etmesi, tuz ve ekmek hakkna riayetine misal gsterilmitir. Bilindii gibi, Sar Bonak Sleyman Pa-a'ya ba kaldranlarn ileri gelenlerinden, Sipahi Ocandan Kk Mehmed ile Fetvac avu diye anlan zorba ve zorbalar, kablarna samayp, akllarna gelenleri yapyorlar ve insanlarn cann haylice skyorlard. 8/muharrem/1099/-14/kasm/1687'de At Meydannda toplaan yenieri ve sipahilerin her hl kr da, birbirlerini kollama hususunda anlatklar grld. te bu sipahilerden-de bir haylisi, Kk Mehmed'in marklndan gna getirmiler ve ortadan kaldrmak iin, frsat kollamaya balamlard. Naslsa, durumu haber alan Kk Mehmed firara itab ettiyse de, Topkap saray yanndaki, darbhane nnde yakalayp, katletmiler ve bulduklar bir Ermeniye, srklete srklete At Meydan'na gtrp tehir etmilerdir. Kendi yoldalar, cann alvermilerdiki, ibret alnacak haldendir. Yeni padiah clus bahiini tehir etmekle beraber, askerin tamamna, maa denen ulufelerini detmitir. Fakat clus bahiini alamayanlar memnuniyetsizliklerini ifadeye bavurdular. Bunun zerine eski usle riayeten veziriazam saraynda sergi alpda, sipahilere clus bahii tediyeye baland-. nda, sipahiler, yenieri kardelerimize verilmedike, biz de almayz nralanyla isyan ettiler. Halk se; bundan hayli tedirgin oldu. Sadnazamn mektuplusu olan Aada ertesi gn yolda giderken, baz ekiya ruhlu sipahi ve yenierinin, yaln kl saldrsna maruz kalp, bir gzel soyulup, soana evrildi. Clus bahii verilemiyor diye olanlara ok zlen padiah, imknlar aratrd. Fakat tediyeye hazinede takat olmadn grncede selamyla durumu tebli etti. Binbela ile kabul edildii grld. syanclarn; sadnazam yapt Siyavu Paa; tabiiki bu emrivakiden kanmas, en azndan

kendi hayat noktasndan, gayr kabildi, adet bir intihar mesabesinde olurdu. Zaten; 4. Mehmed'in, bu emrivakiyi siyaseten de olsa, merulatrmas tabiiki greve devama yol amt, nihayet Osmanl Devleti sadnazam olmak ereflerin iinde ulu bir zirve deilmidir? Ancak bu grevin zor taraflarndan biri ise apulcularn, grev yamasna bir yn verebilmektir. Bunu ibana geliteki gayrinizamilik haylice zorlatrr faktrd. Nitekim; Blkbalar; "bundan byle Mir Mukattaalar Sipah ve Sipahi zmresine verilsin, gulmiye eskiden beri bu ocaklara baldr" demek suretiyle tavrlarn ortaya koyarlarken, grev talebleri de her geen gn oalyordu. Bunlarn iinden; olak Hseyin Trkmen Aaln, Tokat kethdas Hamza, Tokat Voyvodaln, Kel Hasan Galata Voyvodaln, Karamanl Osman, Mardin Voyvodaln satn almlard. Kel Pr, Edirne'deki Sultan Bayezid Camii mtevel-liliini kendisine verdirmi, Kayserili eydi Mehmed Hnkar kapclar kethdalna getirilmiti, padiahn arzusuna bal imrahorluklara da. kendi gnllerine gre bir ka zorbann tyini temin edilmi, blkbalar zorbalklaryla. Tabii bu arada da zorbalar yenieri aa'sn da tebeddle tbi tutmay baardlar Cidde Paal verilen Cad Yusuf Aa da yenieri aalndan alnarak yerine, Dlbent Aas Cerrah Mustafa Aay tyin gerekletirilmitir. Sereme Yeen Osman Paaya ise, Rumeli Beylerbeylii ikram edilmi vede hemen grevine gitmesi istenmitir. Ancak ok gememi Cerrah Mustafa Aa'nn Cezayir Paalna tyini karlm ve boalan yenieri aalnada Sekbanba Harputlu Ali Aa tyin olunmu vede zorbalarn hakkndan gelecek adam olarak mide varlmtr. Fakat bu tyin zorbalarn aznn tadn bozmu ve sadrazam, bizim arzumuz dnda mansb datmaa mezun deildir! Byle yapmasn kendinden deil, ka-immakam olan Kprlzde Fzl Mustafa Paann, te'sir sahasna girmesindendir tehisini koymular ve doruca sadnazamn huzuruna varp, Kprlzdeyi Boaz muhafzlna gnderme isteini iletmilerdi, Siyavu Paa da bu arzuya mukavemete lzum grmeyip istei yerine getirmitir. Btn bunlar olurken takvimler, 7/rebilahir/1099-10/ubat/1688'i gsteriyordu. Busrada da eyhlislmlk grevini ifa etmekte olan Debbazade Mehmed Efendi'yi efkrlarna aykr gren zorbalar gruhu, makam- meihate "de karmaktan kendilerini alamadlar ve Nkibuleraf vazifesinde yer alan Seyyid Feyzullah Efendi'yi 14/ubat da eyhlislmla irti-ka ettirdiler. Hemen ilve edelimki Silahdar Trihinde, bu eyhlislm olan Seyyid Feyzullah Efendinin sadat'dan olmas, hilaf hakikat idi dediini ve kendisinin sihirbazlkla tannm olduunu htt padiahn huzurunda hilat- beyzay giyerken, 2. Sleyman, Hasodabann kulana eilipde bu adam sahir, yni sihirbazdr dediini smail Hakk zunarl haber vermektedir. Yukarda Fetvacnn ldrldn ve Sultanahmed meydanna, bir Ermeniye srkletilerek gtrldn kaydetmitik. te bu vak'a zerine sipahi ve yenieri askeri bir daha ittifak ederek, bu iin intikamnn alnmasna kasem etmilerdi. Yenieriaasi; Harputlu Ali Aa hemen yanna ald kk bir maiyet askeriyle, Sultanahmed

Meydanna varm, aalarn fkesini ve yapmas muhtemel olaylara frsat vermemek maksad gderken, orada ittifak mensuplar Harputluya saldrdlar ve "Fetvac avu'un suu ne idi? Onu, niin ldrttn?" Nidalar ile yalnkl zerine saldrdlar vede hem onu hem de yanndakileri ehid edip, Sultanahmed Meydann salhaneye dndrdler. Artk ok yaydan km, isyan atei yeniden alevlenmiti. lk hedef; Defterdar Hseyin Paann evi olmu peinden veziriazam Siyavu Paann konana yollanmlar konakta bulunan eyhlislm Seyyid Feyzullah Efendi, Anadolu Kazaskeri Abdurrahimzde Mehmed Efendi, evi harap edilen defterdar Hseyin Paa da burada olduklarndan, kaplan kapatp ekyay ieri sokmamlardr. syanclar Sultanah-med'de ldrdkleri Yenieri Aas yerine, aralarnda bulunan Hac Ali adl birini makama tyin etmiler ve kuattklar veziriazam konandakileri pes ettirmeye almlardr. Veziriazam, kendilerine ihanet etti eklinde yaftalayan bu gruh, Aa setikleri Hac Ali'nin de zel gayretiyle bir gn bir gece zaman zaman saldrlarn yinelediler. Sonunda eyhlislm ve kazasker Efendileri dar kardi-lar. Hac Ali, veziriazam'n ldrlmesi kanaatini bir emir halinde yanndakilere belirtti. Bu aradada sadaret mhrnde, eyhlislm efendi araclyla Siyavu Paadan almlard. Sabaha kar konaa dahil olmay baaran azgn haydutlar, bir mddet ortal yamalamaya baladklarndan sonra Siyavu Paann konann, harem tarafna girmeye teebbs ettiklerinde yukarda da sylediimiz gibi nefis ve namusunu korumakla emr olunan her insann yapmas gerekeni, ortaya koyan eski veziriazam, evinin hizmetkrlar ile birlikte bu pespaye gruha nce oklarla sonra da kllaryla kar koymaya baladlar. Ancak; kar gnee ne kadar dayanrsa, azlk oklua o kadar direnebildi ve birer birer ahadet erbetini itiler. Can-verdiler, namuslarn sa iken, kirletmeye komadlar. Onlarn ahadeti Mevlnn kefaletinde olduunu idrak iinde, terk-i dnya etdiler. Ne hazindir ki; nlerinde maddi engel kalmaynca, mnevi engellerden uzak ruhlu bu haydutlar, Siyavu Paann haremine daldlar her taraf yama ettiler. Htt bir ka cariyeyi de gaza malmz, diye odalarna gtrmek zere hamallara teslime utanmamslardr. ehid Paann; iki yavrusunuda gtrenlerin elinden, Seyyidierden bir zat, bir ka ake vererek kurtarmaya muvaffak olmutur. Sonrada; bu gruh Aakap-sna gitmilerdir. Ve er'le dvamz var demek suretiyle iddia sahibi olma kstahln da sergilemilerdir. Bunlar Belalarn Nasl Boldular? Sadrsazam Siyavu Paann ahadeti sonrasnda, sadaret kaimmakamlna getirilen Kirli smail Paa, sadarete asaleten getirilmi ve fitne erbabnn ortadan kaldrlmas ii ona havale edilmitir. eyhlislm Seyyid Feyzullah Efendi, Anadolu Kazaskeri Abdurrahimzde Mehmed Efendi, Rumeli Kazaskeri Ebu Sa-idzde Feyzuliah Efendi, stanbul

Kads Antakyah Mustafa Efendiler, bir gn evvel asilerin davetine uyarak. Aakaps-na gitmi olmalarndan dolay derhal azlolundular. Makam-i Meihate 2. defa Debbazde Mehmed Efendi, Anadolu Kazaskerliine Hekimbazde Yahya Efendi, daha nce padiah imam olan Mehmed Efendi Rumeli Kazaskerliine, stanbul kadlna da Mirza Mehmed Efendi getirilmiti. Sadrazamn kona nnde, isyanc haydutlarn yenieri-aasi iln ettikleri Hac Ali de ele geirilmi bir gnlk hapisten sonra dnyadan kayd silinmitir. Bu arada eyhlislamn grevinin ehli olmasnn nemi aaya alacamz vak'a da kendini gsterir: "Deli Pr Aa ile Tekeli Ahmed adl zorbalar, Fzl Mustafa Paann, merhum sadrazam Siyavu Paay ynlendiriyor diye ondan kurtulmak istediklerinden katlini taleb etmilerdi. Debbazade Mehmed Efendi bu fetvay istemenin esbabn, suu nedir? Padiah aasmi oldu? Dmana kale mi verdi? Dmandan yz eviripde bozgunluam sebeb oldu? Syleyin diye sual ettiinde cevab alamaynca, asl sizin idamnz iin fetva lzm, lkeyi harab, mmeti berbad ettiniz. Ben Fzl Paa iin, aleyhte fetva veremem, kime giderseniz gidiniz diye onlar kovmay gerekletirdi. "te makam- mei-hatde bulunanlarn byle azimkar olduu her dnemde, yanllklar ve fitneler, sabun kp gibi erimi gitmitir. Yni makam doru olup, mliki makama g vermelidir. Bir Topluluk Kendi Hakkndaki Hkm.. Mevlmz yce kitabnda; bir topluluk kendi hakkndaki hkmn deitirmee gayret gstermezse, Allah (c.c) de, onlar hakkndaki hkmn deitirmez mealinde biz kullarna iarette bulunur. Bir ok trih eserinde "Sancak Vakas" adyla yer alan vede almasnn ok nemli olduu mehur vak'ay, bizde buraya dercederek sahifelerimizi ssleyelim. 4. Mehmed'in tahtdan inmesine ve kardei, 2. Sleyman'n padiahln yrtmeye balamasna ramen uslanma bilmeyen azgn gruhunun, sebeb olduu cami duvarna bevl etmek, gibi bir hle benzer durumlar, zaman zaman grlm demek ki, gasb ve gadr'den kurtulma zaman gelme-miki toplumun bu elemli ve zulml halden, halas bulmas kabil olamamt. Yine bir hadisenin peinden geici bir skunet hsl olmuken dkkanlarn ap al-verie hasret esnaf yine yenieri ve sipahinin ortaklaa tertip ettii bir yamann, baladn grdklerinde, birer birer dkknlarn ka-pamaa balamlard. Ancak bu serkeler nihayet bir yalk (mendil) dkknna girmiler ve de oray yamalamaya balamlard. Yalk Emr Bey sadatdan biri olup, bir denein ucuna beyaz bir mendil balam ve avaz- blend (yksek sesle) ile: "mmet-i Muhammed'den olan sancak dibine gelsin" diye, barmaya balaynca, yrekleri yank esnaf, Sancak - erif kt zannederek toplanmaa kotular ve yamaclara kar bir toplu hareket balattlar. Bu hareket birdenbire yle yayld ki, o dnemin esnafnn be-alti bin tanesi, sancakdar Emr

Efendinin peinde, Bedestan, Arasta, Sarahane, Bit (Bat) Pazar, zn ar, Kapal ar esnaf saraya doru yola kmlar, bir yandan kelime-i tevhid, biryandan da dman krmak isteyen, bize katlsn diye nida ediyorlard. Darssadeye geldiklerinde bir kethday zorba sandklar iin hemen paralay verdiler. Saray, bu olayn karsnda hemen orta kapy kapatmak suretiylede biraz emniyette olmay lzumlu grd. Sancak talebi u szlerle dile getiriliyordu. "Padiahmz! Ekya elinden elaman! Diyoruz. Bir adil padiahsn! Hakkmz hakk' et! Zorbann erlerinden bitab kaldk! Ehl- iyalimiz dald, ne mal kald nede, mlkmz! Artk lm setik! Sanca erifi ihsan buyurun, ekiyay kralm. Ya biz burada lrz veya Sanca erif-i karrz" eklinde padiaha haber gnderdiler. Sultan 2. Sleyman; gelenleri kendisini tahtdan ndirmee geldiini zannederek, nce korktuu ileri srlr ve bu doru daolabilir nk, korku insann kendinden ayrlmaz bir hissiyatdr, htt korku ile tedbir birbirine sarlm iki siyah iplik gibidir. Bazen insanolu korkuyu tedbir sayar, bazen de tedbiri korku sanr. Herkfsninde ne olduunu ahsn kendisi bilir. Kimi aklkla itiraf ea^r, kimi de kendine saklamay tercih eder. Fakat; Osmanl ailesi mensuplarnn talihi, normal insanlarn hayatna pek benzemez, onlarn hayat, hi dalgas durmayan bir denizin hayat gibidir. Bu bakmdanda hadiselerin mtemadiyen devam ettii hengmda kapnn nnde, elinde denee taklm bir beyaz bayrakla, onikibin kii gelmi, korku ve endie tabii deilmidir? Sonunda Saray kapsnn zerindeki burca, Sancak- erif karld. Bu sancan altnda toplanlmas ehl-i insafdan istendii, delllarla barld. padiah ise: "Zorba akiler zerine sanca- erifi kardm. (mmet-i Muhammed'den olan sancak dibine cem olsun; gelmeyen kendi kfir ve avreti botur" diye ocaklara da ha ber gnderdi. Bunlar duyan ocak halklarnn bir blm ayrlp, sancaa doru yo! aldlar. Bunlar nlemek isteyenler mdehaiede baarl olamadlar. Geride kalp, akbeti mzakere edenler ise, padiah tahtdan indirip, kardei ehzade Ahmed'i padiah edelim derken, kimi de 4. Mehmed'in olu ehzade Mustafa'y ileri srerken bazlar da, Krm Hn'n teklife yeltendiler. Baz bedbahtlarda, padiah, sarayda bulunanlar ve btn ehzadeleri, kralm dediler. Onlar bu mnakaalar yaparlarken iler yrd. Zorbalar ldrld. Asayi temin edildi ve toplanm olan ahaliye; erbb-i tasavvufdan Atpazar (yni atpazarl) eyh Osman Fazl Efendi yapt hitabede, zorbalarn hesabnn grld asayiin iade eddi-ini padiah emri ile dalmalar icb ettiini tebli etmesi, kalabaln dalmasn salad. Biz hemen burada sz saygyla dinlenen eyh Osman Fazl Efendi hakknda; zunar-l tarihindeki malumat buraya dercetmekle, makbul ve mergub iler yapan eslfn ydn salamak isteriz. "Alim ve arif bir zat olan eyh Osman Fazl Efendi; Celve-tiyye Tarikat eyhlerinden olup, mehur Bursal (Bursevi) ismail Hakk Efendinin mrididir. Aslen; umnulu olup, Vahdet-i Vcud felsefesi mensuplarndand. eyhi Ekber'in; "Fss-ul HikenV'ine erh yazm bir zattr. 1102/1691'de Kibns'da Magosa

kalesinde srgndeyken vefat etmitir. Kabri Magosa Kalesi haricindedir. 2. Sleyman Dneminin Batyla Savalar Sultan 2. Sleymann padiahl drt yl srmesine ramen ok hareketli gerek i gerekse d olaylar yaanmtir. Bunlarn i olaylar ile alakal bir blmn getiimiz satrlarda nakletmeye altk. imdi de 1688'den 1691 senesi bitimine kadar harp durumunu ve bu harp durumu iindeki, eitli vak'alann ve bu vak'alara perde arkas gelimelere temas etmemiz yerinde olacaktr. Devletin maal yaya kuvvetleri ve suvar^kuvvetleri, yenieri ve sipahi ad ile stanbul'da zorbalk ederlerken Avusturya ve Venedikliler topraklarmz zerinde rahata ilerlemekteydiler. Bonak San Sleyman Paann, Moha Ovasndaki malubiyetinden sonra ordumuzun, evvel Petervaradin'e daha sonra da Belgrad'a ekilmi olmas, adet bir panikti. Hrvatistan ve Slovenya'daki msimanlar arasnda panik kendini gsterdi. 1098 sonlar ki, 1687'nin ekim ayma tesa-dfeder. nce Eek, arakasndan Valpo ve bilahire de Peter-varadin'in dt grld. 1099'h. -1687'm. de Kuzey Macaristan da kalm olan artk, mdad almaktan midini kesen Eri Kalesi iinde ki askerimizde, Muhafz Osman Paann ehid olmas.zerine serbeste kp gitmek artyla, safer aynn 8. gn 1099'da yni 14/aralk/1687'de, general Karaffa'ya Kale'yi teslim etmee mecbur kald. Bundan sonra Solnok ile Lbve ve onun peinden de stolni Belgrad elden kmt. Osmanl padiahnn hakimiyeti altndan syrlmak isteye^-Er-delKral Apafi de, Klozenburgu igal etmi olan Avusturya imparatoru ile mzakereler yapmaktayd. Bu esnada Tamvar Muhafz Grc brahim Paa da, kale muhafzlarna eziyet ettii iin askeri tarafndan ldrldnden, yerine Diyarbekir Valisi Cafer Paa tyin edilmiti. Bylece; biribirini takip eden malubiyetler sebebiyle Avusturya cephesi pek nzik bir vaziyete gelmi bu gidi artk bizim Belgrad'da dahi tutunabileceimizi pheli bir hle getirmiti. Arkasnda bir hal tertibinin yatm olduu garp cep-hemizdeki bu seri saldrlar ve meydana gelen seri savalar Osmanl slam devleti aleyhine gayrimslim dnyann, bir geri pskrtme yni kta-y Asyaya dnmelerini temin etme abasyd. Byle plnl ve hazrlklar fevkalade yaplm seferlere nce mukavemet edebilecek, daha sonra da, onlar ekilmee icbar edecek kuvvete, muhtemelen sahip olan Osmanl Devletinde kaht- rical varm gibi muktedir bir sadrazam, ibilir bir kumandan, serdar- ekrem yapamamaktayd. Acaba! Durum hakikaten bylemiydi? Kprlzde Fzl Mustafa Paa, byk bir kymet olmasna ramen, fazla nem tamayan bir grevde adet menkb olarak durmaktayd. Buna karlk ak'likten gelme, Yeen Osman Paann serdarliktan tutun da, neredeyse sadrazam tyinine ufukta yol gzkyordu. Yeen Osman Paann; serdarla Rumeli Beylerbeyi unvanyla km olmas, bu haydut adamn iyice marmasn da salamt. stanbul'da vukubulan sancak vak'asndan, firar etmi olan hempalar, Yeen

Osman Paann yanna kapak atmlar ve burada, nifak ve ikaklarna devama balamlard. Artk; Osman Paay sadrazamla o makam istemeye sevk etmekteydiler ve Osman Paa; Days olan Deli Veli'ye Ru-meliden ve Anadodan levendleri toplamak zere, Kara Mustafaya Karaman eyaletini verip stanbul'a gnderdi. Kendisi de: "Ben; bu kadar az asker ile dmana mukabele edemem, bu tarafa ya veziriazam gelmeli veyahut da, bana mhr hmayunla beraber, sanca- erif gnderilmelidir. eklinde haber gnderdi. skpten de kalkp, Sofya'ya geldi. Bu hareketi zerine serdarlktan Osman Paa alnarak, yerine Hazinedar Hasan Paa 2. defa olarak tyin edildi. Osman Paaya; Bosna Valilii verilirken, Days Deli Veli ise Hersek Sanca memuriyetine getirildi. Eer; Yeen Osman Paa, bu grevi kabul etmez ise, btn Rumelideki sancaklara, Yeen Osman Paann stne yrmesi iin emirnameler yazlmtr. Bu arada da veziriazam Kirli smail Paa; padiahn hocas Abdlvehhab Efendi ile sarayn darssaade Aasnn, rvet almak suretiyle devlet ilerine mdehalelerine kar kt grld. Veziriazam bu rvetilerin tesirini krmaya alt. Ne varki Hoca ile Aa birleince ve aralarna da eyhlislm kattklarnda padiahn yapaca i, veziriazamn azletmekten bakas deildi. 1099/recep1688/mays yazmaktayd takvimde. Azledilen smail Paann yerine, Boaz Muhafzlnda istihdam edilen Tekirdal Bekr Mustafa Paa, veziriazamha getirildi. Bu aradada eski sadrazamn, Yeen Osman Paa taraftan olan, Anadoludaki Sarca ve Sekbanlar zerine sevk etmek istedii, "nefir-im" denilen, halk kuvvetlerinin daldn haber alan, Yeen Osman Paa; Bosnaya gitmeyip: "benim istediim mansb almak elimdedir" demek sureti ile yanndaki onikibin kii ile Belgradda bulunan; eski hazinedar Serdar Hasan Paa adna gelen, serdarlk beratn da, kendi adna okutarak serdarl zorla ald. Bir isyan hareketini nlemek isteyen hkmetde bu emri vkiyi kabul etti. 1 O/ramazan/l 099-9/temmuz/l 688. Muhterem okuyucularm grdnz u hl, ne kadarda geni bir siyasi tolerans iaret ediyor. Ancak; otoritenin devam bazen/otoritede bylesi boluklarn tannmasyla devam edebilir ki, buna eski idarede "maslahat" denir. Serdar Yeen Osman Paa, gasp yoluyla ele geirdii bu yeni grevinde daha dorusu 2. serdarlinda dmann gelmekte olduunu, Belgrad'i muhasara ettiini, kendisinin de Belgrad mdafaasna, Rumeli beylerbeyi Ahmed Paay brakp Ni'e geldii bildirilmitir. Hakikaten; Neme yni Avusturya kumandan Maksimil-yen, 30 bin kiilik bir kuvvet ile Zemlinde bulunan Tkeli m-re ve de Osmanl birliklerini malup edince, Yeen Osman Paa'nn Days olan Veli Paann da, gafletinden istifade ederek onbin kadar askerle, Belgrad tarafna kuvvet geirtti bu kuvvet karsna km olan Osmanl birliklerini bozduktan az sonra da Belgrad'i muhasara etti. Yeen Osman Paa'nn hatas Belgradn yamalanmasna ve orada binyedi-yz muhafzla Ahmed Paay brakp, Nie kamasysa iin, tuzu biberi oldu.

Belgrad Balkan Yarmadasnn, bir nevi giri kaps olduundan, mezkr yeri dmann ok kolay ele geirmesi ve de, serdar Yeen Osman Paa'nn adet ortadan yok olmas, dmann ok rahat hareket etmesini salarken, ehri zapt ve iindekileri ldrp, yama yapmas ksa bir zaman iinde yardm gelmezse, muhakkak olduu bildirilmiti. Rumelide eli silah tutan kimselerden babozuk olarak tbir edilen milis kuvvetleri, tertib edilip Belgrad'a evkine alld. Ancak;serdar bu ie de nem vermediinden Belgrad Kalesine takviye kuvvet konmas kabil olamad. Maksimilyen kuatmann, 29. gn 12/zilkade/l 099-8/eyll/1688'de, Belgrad ele geirdi. Peinden Tunann sahilinin sol tarafnda Macaristan topraklarnda bulunan, Pan-ova Palangalar da igale urad. Macaristan da;yalniz bana Tamvar, yokluklar iinde mdafaasna devam etmekteydi. st ste gelen bu felketleri sava yoluyla telfi etmek kabil grlmeyince, bir sulh tesisi temin etmek iin almalar balatld. Artk bu hl Osmanl'nn kendisinden sulh tleb edilen devlet halinden kp, artk kendisinin; sulh teklif eden bir devlet haline geldiinin almasnn emareleri olarak, trihi perspektifden vakalara baktmzda, istesek de istemesek de, kabul etmemiz gereken, ak bir hakikat halindeydi. Rumeli beylerbeyi payesi ile eli olarak tyin olunan Divan Hmayun batercman skerletzde Aleksandr ile ZSfikr Efendi eli olarak gnderildi. 1 2/ramazan/l 099/-tem-muz/1688'sulh mzakerelerini olsun, sava halini olsun daha yakndan takip edebilmesi iin padiah, 2. Sleyman, Edirne'ye gitmeyi istedi ve zaten bu hal gerekendi. Bar aramakta olan Osmanl murahhas heyeti Belgradn elden knn 2. gn olan 8/eyll/1688'de, nme teslimi ve protokol usulleri hakkndaki, arada beliren ihtilaf ve birde mttefiklerin Mukaddes ittifaklar dolaysyla bir noktada grleri toplamak iin, toplant akd edildi. htilaflar hal edildi, aradan ay getiinde Osmanl heyeti, 8/ubat/1689'da, Avusturya imparatoru tarafndan'kabul edildi. Bu murahhas heyetinin riyasetinde bulunan ve ehid olana kadar, ismi Eli Zlfikr Efendi, diye anlm bulunan zt, Tamvar civarndaki, 1696'da ki savalardan birinde yenieri oca ktipliini de yapmaktayken, gsne isabet eden bir dman kurunu onu ehidler zmresine iltihak ettirdi. Zlfikr Efendi hem tahta gei teblii, hem de sulh iin gnderdii mektubu, 8/ubat/1689'da vukubulan kabul treninde, Avusturya imparatoruna takdim etmi ve Avusturyallardan drt, Lehis-tandan, iki ve Venedikten, bir murahhasn itirakiyle sulh tefini iin biribirini takip eden grmeler yaplmtr. Bu grmelerin 14-jefa tekrarland, itirakilerin her birinin, imdiye >dar Osmanl devletine syleyemedii ifadelerle cevap vermesi, gl ol, konuturma! Anlaynn her zaman iin geerli olduunu ortaya koyuyordu. Biz; kaybettiimiz yerlerin iadesi zerinde fazla sz sarfetmezken, Erdel'in, serbest kalmasn srarla istiyorduk. Tbiiki byle bir Erdel, bizim iin, yaralarmz tmar ettiimizde frlanacak bir trample-nimizdi ve dman bundan da gafil deildi. Sulh mzakerelerini bitiren Avusturyallarn,

u szn buraya alamadan gememiz kbildeil: "Osmanl askeri, oklanm ikrmizdir (av)ne sulha tlib olduk, ne de sizden adam istedik, bizzat hedefimiz stanbul'dur nasl ki, seferin ibtidaiarnda elimizi, Budin'den saldmz gibi biz de, seni Edirne'den salveririz dye Eli Zlfikr Efendiye hitabda bulunmulardr. Btn bunlar devlete gz nne alnm ve Edirne'de bulunan padiahn sefere kmak zere hazrlanmas kararlatrld. Kul Skmaynca Osmanl devleti bu sulhun akim kalmasndan sonra umumi seferberlik saylacak olan nefir-im iln etdi. Bu kuvvetleri ahalinin eli silah tutan ksm tekil ederdi. Bu fetva ile alnan btr karard ve vasflar uyup da davete katlmayann ak-bet-i mneviye bakmdan her iki lemde skntya duar olurdu. Nevruzdan evvel Edirne'de bulunmalar istenen m'min-lerden gelemeyenlerin er'i bir mazereti yoksa dinden k-rnlklar ve avratlarnn bo decei ayrca iddetli cezalara muhatap olmalarnn muhakkakl vard. Btn bunlar olurken; Krm Hn' Selim Giray Hn; sadrazama yazd bir mektupda devleti liyenin geirdii buhrann farknda olduunu bundan da mkedder bulunduunu, dmanlarn hepten ayakta olduunu btn hristiyanlann, taa Karadeniz kylarna kadar hareket hlinde olduklarn, bu yzden de Krm'dan :kp Bucak'da klamak karar aldm. Bu kyama gz yumulursa memleket elden gider. Padiah hazretlerini de bizzat gelip ziyaret etmek isterim, bu hususda Krm'dan kmak ve Edirne'ye gelme msaadesi istirhammdr! Diye nme yazmtr. Bu mracaat gren devlet ricali, Hn'n tecrbeli vede mdebbir kimselerden olduunu grlerinden istifade, gelilerinden safa duyarz mtalaasnda bulundular. Verilen msbet cevap zerine 17/rebilevvel/l 1 00-3 1 /aralk/1 688'de Edirne'ye gelen hn, Merzifonlu Kara Mustafa Paa saraynda arlanmaya baland. Sava hususunda yaplan zel toplantya tabiiki krm Han Selim Giray da katld. Ak ve gizli btn bilgilere agh olunca katlanlarn ricas zerine sze balad: "Macaristan-daki serdar yeen Osman Paa, bir kk ylan iken martlmak suretiyle yedi bal bir ejder hline getirildi. Hi savamadan da Belgrad'n dmesine sebeb oldu. Rumeli ve Anadolu taraflarnda kendine yakn akraba ve tantan insanlar, mhim grevlere getirterek, kuvvetli bir yapya sahip oldu. Bu yapnn zulmnden ahali dalara, gze grlmez yerlere snd. Hayat durdu. Millet fakirleti. Yeen dediiniz de korkunuzdan cierleriniz grnr oldu. Bu koskoca devlet, bu herife mi kald? Bunun tedariki grlmezse ne iinize karr, ne de kl ekip iinizde bulunurum" Dedi. Bu ikaz gerekten Yeen Osman korkusu tayanlarn cesaret bulmalarna dolaysyla da bu gaile adamn tenkiline karar verildi. Arap Recep Paa; bu tenkil iine memur edildi. Ertesi gn Selim Giray Hn, padiah'a mlaki olup haylice grtler. Edirne'de bir ay kadar kalan Hn, 1689'un ubat sonunda Kili'ye dnd. Ruslar hn'n,

Edirnede bulunmasndan istifadeyle, Mays aynda Krm'a taarruza getiler. Selim Giray H^h^men ua ua ordusunun bana kotu mtecaviz Ruslar perian ederek tekrar Kili'ye dnd. Recep Paa ise, ald grev olan Yeen Osman', tenkil iini sonuna kadar srdrp, Sofya sahrasnda vaziyet alm olan Yeen Osman Paa zerine yrd ve Sofya igalinden vaz geen Osman Paa yannda bin adamyla kamaa balad ve sonunda pek kasabasnda ele geti. Kendisi, Days Deli Veli Paa, Ydigrolu Mustafa Paa, zn Mehmed Paa, Nianc Mehmed ve reislkttab Akl Mehmed ve avuba vekili Mahmud ve dierleri ile birlikte balar kesildi bylece de, dman karsndaki i gaile de ortadan kalkmioldu. Padiahn Sefere Katl Padiahn Edirne'de ota- hmayunu hazrlandnda Macaristan cephesindeki durum u merkezde idi: "Belgrad' alan dman Gney istikametine sarkm, Ni'e yakn yerlere geldii gibi, dier bir kolu da Yenipazar civarna ani basknlar yaparak kadn ve ocuklar esir almlarsa da, Bosnal ve Arnavut ahali tarafndan malup edilmiler ve Belgrad civarna pskrtlmlerdi. Avusturya askerinin bir blm Vidin zerine yrm Osmanl muhafz Bayezid Bey ile Tkeli mre tarafndan malubiyete uratlmlar, gerek feth'l slm gerekse Hisro-va istirdad olunmutu. Byle olunca da Tamvar'da uzun zamandan beri direnmekte olan mcahidlere yardm yolu alm oluyordu. Padiahn seferi; 18/aban/1100-7/haziran/1689'da, kapkulu askerleriyle birlikte Edirne'den balad. Sofya'ya gelindiinde yaplan mavere de, Recep Paann belgrad zerine istirdad iin gitmesi karar altna alnd. Paann yannda eli i -bin kiilik kuvvet bulunuyordu. Bunlarla Krueva nlerine gelindiinde yaya asker ksmazam yenieriydi daha ileri gitmek istemediler. Bu sefer yryn svari askeri olan yirmibin kiiyle devam ettiren paa, gerek toplarn gerekse otuzbin kiiye varacak yaya askerinin gelmemesi hasebiyle muhasaraya balamayp, yine Kroavac yni Alacahisar'a avdet etdi. Dman ise; Ni ordughmz basmak istemise de. baarszla uratlm ve ekilmiti. ekilme istikameti Pasarofa olan dman zerine gelen nce mer Paay bilahire Recep Paay malup etdi. Toplar, adrlar, mhimmat dman eline gemiti. Sofya'da bulunan padiaha bu haberler geldiinde oturup alamaya balayan padiah, "bilir, sadk bir kulum yok! Ortaln ahvalini bana doruca anlatsn" diye szland muteber trih kitaplarnda yer alr, Grlyor ki; kuvvei mneviyesini zayi etmi bir ordunun zaferle kmas muhal olduu gibi, Allah saklasn, padiahn bizzat banda bulunduu ordu, malup olsa iler ne kadar, sarpa sarar bir teemml edilse, akla neler gelir neler! Padiah byle ikyetlerde bulunurken, ordunun iinde yine bir isyan koptu gitdi. Padiah huzurunda er-i erif ile dvamz var diyerek Sofya'ya doru yrmee balayp, nice geni bir boluk braktlard dman nnde.. Maalarnn verildii halde, muhalefet ettikleri takdirde, katledilmeleri hakknda fetva

ktn duyduklarnda korku iinde Ni'e dndler. Ne varki; savunma savalarmzn en cebn olanlarndan birini, burda verdik ve Ni'i dmana tek hcumda teslim ettik. 10/zilhicce/l 100-26/eyll/1689'da dman nnden kaan hayli insanmz Ni suyunda boulup da telef oldu gitdi. Bunun zerine padiahn Filibe'de , Bekri Mustafa Paaya sanca erif verilerek serdar- ekremlikle Sofya'da kalmas kararlatrld. Bu arada sadnazamn yetersizlii, darssade Aas veAnadolu ve Rumeli kadaskerleri tarafndan eyhlislma ifade edildi. Padiah Hocas Abdlvehhab Efendi ve Debbazde padiahn yanna kp da, "veziriaamn ihaneti1 ortaya kt azlini isterler dediklerinde, Sultan Sleyman; 'is-tanbuPcfa Bdad kknde hepiniz, huzuruma gelip smail Paann ktln ifade ediyordunuz ve kefil oldunuz. imdide byle sylyorsunuz! Maksadnz nedir?" dediinde, Debbazde: "Hata etmiiz! umduumuz gibi kmad! Azli ihmal olunursa, lkey-i islmiyenin dman eline gemesine sebeb olunur!" dediinde Abdlvehhab Efendi de-kendisini teyid edince, padiah; "dn serdar ettik. Bu gn olmaz Edirne'ye varnca dman aya kesilince, mnasip birine sadaret verilir. Cevabn verip kesti att. bu arada da Sadaret kaimmakam olan Mehmed Paa, eyhlislmn kendisinden msaade almadan padiahla grmesine cans sklm padiaha bu skntsn duyurduunda padiah" lzumu halinde vakitli vakitsiz buluulur." dedi. ok gedmeden de padiah; Kprlzde Fzl Mustafa Paay sadarete getirme zamann geldiini kararlatrp, hi bir kimseye sezdirmeden, Kprl Fazl Mustafa Paa ve Trk Ali Paay, gizlice saraya davet etdi. Birincisini sadnazam, ikincisini de sadaret kaimmakamhna getirdi. Bekr Mustafa Paaya da Malkara da, tekadlkle oturmas emredildi. Fzl Mustafa Paa; 25/muharrern/l 101-7/kasm/1689'da Edirne'ye gelip mhr hmayunu ald. Hemen ahaliye bir beyanname yaynlamak suretiyle, avarz, nezil, srsat, ve itiray ve de imdadi-ye adyla, ev bana konulmu vergileri ve 1099/1688'de lkeye gelir salasn diye konulmu olan ikiden alnan vergileri de kaldrdn ve de ahaliye yk olmayacak fakat devlete zaruri bir fayda salayacak vergi koydu. lke zerinde emelleri olan ecnebi lkelerin tahriklerine ve ifallerine, ak olan reaya hakknda adil hallere yol aacak kanunlar ihdas ederek, skuneti ve ball salamlatrmaya alt ve haylice de baar gsterdi. Peinden de, gerek devlet adamlaryla gerekse asker snfnn her temsilcisi ile grerek, birlikte ileri yrtmee ve askerle de dman karsna tek bilek tek yrek olmak zere kabileceklerinde mutabk kaldlar. Grmelerin neticesini padiaha arz etdi ve serdar- ekremlikle, ordunun bana qe.mesi hususunda fikir birliine vardlar. Fzl Mustafa Paa babas Kprl Mehmed Paann, siyasetine vukufiyeti do-laysyla kendisi cephedeyken padiah zerinde tesiri olacak ifadelere frsat vermemek iin kurtulmas lzm gelenlerin bandaki ahs Darssade Aas Mustafa Aay azlettirme-e muvaffak oldu. Yerine gelen Aa yada padiah, vazifen dnda baka bir ie karma, vkelama aid ilere burnunu sokma dercesine tenbihatda bulunduu ileri srlmtr. Bu srada ise; nl Kanije Kalesi, drt yldan beri srdrd savunmasn

temadi ettiriyordu. Zahire tkenmi, kedi, kpek gibi hayvanlar yendikten ve de bir haylice telefattan sonrada bine yakn kadn ve ocuklara dokunulmamak ar tyla verilecek arabalarla nakledilmek zere Kanije dman eline geiyordu. Kale kumandan kahraman bir asker olan, Fndk Mustafa Paayd. Takvimler ise; recep/1001-mays/1690'n gsteriyordu. Yine bu srada Tkeli mre Erdel'e kral olarak tyin edildi. Krm Hn' buna rza gstermediyse de, aada belirteceimiz suretde faydas grld. 6/evva/1101 -13/tem-muz/1690'da Kprlzde Fzl Mustafa Paa sancak- erifi alp, Avusturya cephesine doru yola kt. Dragmanda bulunan enkendorf ve askerlerini ikgn sren sava sonunda malup etti. ehirky vede Musapaa Palangalar sancamz altna avdet ettirildi. Buradan Ni zerine doru yrye geildi. Kale komutanna kaleyi teslim etmek babnda bir mektup gnderen serdar- ekrem, red cevabn alnca muhasaraya balad. Ylanck karm bulunan ve haylice rahatsz olan Selim Giray olu Kagay Devlet Giray' kuvvetlice birliklerle sadrazamn emrine yollad grld. Kalgay; Krm Tatarlarnda hndn yardmcs, muavini makamnda saylan vazifelerdendir. Genellikle Kalgaylar, ya oullardan, ya da, kardelerden seilirdi. Tatarlarn; serdar'n ordusuna takviye geldiini haber alan osmanl zerine yrmee hazrlanan Avusturya ordusu hemen hcumdan vazgeip, Alacahisar (Krueva), boaltarak Semendire ve Belgrad stne doru ekilme hareketine girierek uzaklamaya balad. Takiplerine Kemanke Ahmed Paa vazifelendirilince semendire, Belgrad ve Sirem taraflarnda uzaklaan Avusturya askerleri, Ahmed Paann, Pasarofa, Gvercinlik ile baz palangalar ele geirmesine sadece seyirci kald. Yine bu arada; Silistre Valisi erke Ahmed Paa le Tkeli mre kuvvetlerine kar durmak iin, Fzl Paa kuvvetleri karsndan alnp gnderilen Avusturya bakumandan Hesiter, Tkeli mre tarafndan Tsernet yaknlarnda malub ve esir olunarak ele geirilmitir. Ni ehrinin muhafz Vetarani ile Baden Margraf ellerindeki ehrin mutlak surette deceini anladklarndan dolay yirmi gn sren muhasara sonunda, kaleyi teslime mecbur oldular. 5/zilhicce/11019/eyll/1690 Belgrad'a Doru Bir limin; kaybedilen islm topraklar hususunda bu kaybn antlamasn imzalayan ve bunu tasdik makamnda bulunan emir, eer bu imzay atarken iinden en kk frsat da ben buray, geri almalym diye geirmiyor ise, o kmil bir mslman deildir, eklindeki mtalaasn l-y Kelimetuilah iin can verip cennet satn alanlar kalblerinin en hassas blgesinde yaatrlar. te ordumuzun Belgrad zerine yrmesi, bu anlayn gereklemesine, gayret gstermekten baka bir ey deildi. Nitekim; veziriazam, yannda bulunan yal ve nice sava grmleri etrafna toplayp bir gzel meveret eyledi. Bu meveretde tecrbede acele edilmemesini, askerin Ni'i kurtarrken hrpaland, cephane ve zindelie noksan geldiini. Tuna yollarnn ele gemesinden sonra

Belgrad'a yrmek lazm geldiini ifade ettiler. Seneye devam ederiz diye son sz sylediler. Veziriazam darbe gren hal ittifaknn rahat braklmamas aksi takdirde frsat bulurlarsa takviye alacaklarn mevsim sonuna kadar bu oku atlatacaklarn dndnden: "Allann inayetiyle frsat ve zafer bizimledir. Ben aiderim! steyen gelsin. Gelmeyenece bir sz kullanmam" demek suretiyle Yavuz Sultan Selim'in aldrann hatrlatt. Kimse muhalefet etmiyerek, siz bilirsiniz, emrinize imtisalen gelir ve canla bala alrz deyip, fatihay ektiler. Semen-dire'nin zaptna gelince bu i pek kolaylkla neticelenerek 24/zilhicce/1101-28/eyll/1690'da istirdat olundu. 5/mu-harrem/11029/kasrn/1690'Beigrad'daki muhasarann 8. gnydi ki Belgrad'n Sava Nehri tarafnda bulunan ikale-sindeki barutlarn muhafaza olunduu mahzene isabet eden bir humbara, ylesine bir patlamaya vesile tekil etti ki, telef olan insan says drtbin kiiyi at. Belgradn'baka bir cihetinde muhasarann her tarafnda, elinde klcyla ispat- v-cud eden, Fzl Mustafa Paa top atlarnn meydana getirdii, rahnelerin artk birer gedik hline dntn mahede edince, gr sesiyle: "Yryn mmet-i Muhammed!" diye nralanmas ve klc elinde olduu halde en nde surlarn iine dalmas, ordunun her yannda ibzal olunan bu cesaret verici davrann akisleri grlerek, askerimiz, Allah! Allah! Nidalar ile Belgrad'a dhil oldular. Olanlar aknlkla seyreden Avusturyal askerler, iinde bulunduklar oniki gemiyi una Nehrinde altramayarak askerimizin eline esir olarak utler. Belgrad Kalesindeki onaltbin kii olduu sylenen Muhafzlarda esir alnmt. eitli byklkteki toplardan Uc.yz adet top elimize geti. Bu arada Rumeli Beylerbeyi Arnavut Mustafa Paa saldr esnasnda alnna isabet eden bir kurunla ehadet erbetini iti. ehid Paann na sadrazamn ota nne getirildi. Veziriazamn; bizzat kldrd cenaze namaznn peinden ehid kanl elbiseleri zerinde olduu halde defn olundu. te yandan Fzl Paa; Belgrad'daki muhasaray balatrken, Kalgay Devlet Giray' aknlara gnderdi. nk bu aknlarla boumak mecburiyetinde kalacak olan dmann, muhasara alanna fazlaca bir mdehalesi olamayaca hesaplanmt. Nitekim umulduu gibi oldu ve stne stlk, Kalgay Devlet Giray, Sava Nehrini ap, Esek'e kadar olan araziyi tarumar edip, kfire hayli korku salmt. Bu arada Selim Giray ifakat bulmu ve Edirneye gelmi oradan da orduya iltihat etmitir. Brdelen(Saba)Kalesi ele geirilmi, Eek ise muhasara olunmutu. iddetli yaan yamurlar, ksa zamanda kale etrafndaki hendekleri, suyla doldurmu olduundan, zafer piyadenin sngsnn ucundadr darb meselinin gerei burada yaanm, eli kll askerimiz su zerinde yrme kabiliyetinin yaygn ekilde kefedilmemi olmasndan dolay Esek'e girme ansn elde edememitir. Ni'le Belgrad arasndaki ova insanlarnn gayri mslimleri, Avusturyallara yardmc olmulard. Buna ramen; boalan bu muazzam ovann isknnn ve retiminin devamn gz nne alan veziriazam Fzl Mustafa Paa, reayaya incitmeden ve affedici yaklamla onlar oraya iskna raz etti. Gc yetmeyenlere tohumla beraber araziyi ilemek zere lzm

gelen aralar dahi vermeyi ihmal etmedi. Bu srada da, padiahn Edirne'de durmas, ahaliye epeyi angarya yklediinden istanbul'a dnmesi teklifini ulatrdlar. Sultan 2. Sleyman; buna itiraz etti. Aabeyimi byle stanbul'a getirip, tahtndan indirdiler ve beni de ona dndrecekler endiesine kapld. Ancak gerek ulema, gerekse asker padiahdan herkesin memnun olduunu ifade edip, ikna etmeye muvaffak oldular. Padiah 14/safer/l 1 02-1 7/ka-srn/1690'da, Edirne'yi istanbul'a gitmek zere terk etdi. Veziriazamda Aralk sonu stanbula vard. Hasta olan padiah bindii bir arabayla veziriazamn karlamak zere ve eskiden beri olduu gibi gitdi. Veziriazam Fzl Mustafa Paa, padiahn karsna geldiinde Sultan iltifat edip karsna oturmasn istedi. "Ekmeim sana hell olsun. Seleflerinden hi birine byle bir gaza myesser olmad. Srtndan kard Glgl uhaya kapl, samur erkan krkn veziriazama giydirdi. Belinden kard haneri paann beline takt. Bandan kard sorgucu da, bana taktktan sonra ellerini aarak ve alayarak; Ben, mkafat vermeye kadir deilim! Allah iki cihanda yzn ak etsin. Demek suretiyle Osmanl Trihinin defaatle tekrarlanm sahnelerinden birini daha yaadlar. lk azda Ozdemirolu Osman Paann Kafkasya macerasn anlatmas ve 3. Mehmed'in, kendisine iltifatlar ve hediyelerini hatrlatverdi bize. Bir mddet baehirde kalan Kp-rlzde Fzl Mustafa Paa; yenieri ocanda tensikat yni rtbe ve say bakmndan baz tasfiyeler yapt. Orduya lzm gelenler takviye olundu. Bu srada gayri memnunlar zuhur ettii gzden uzak tutulmamalyd ki bunlar sefer iin stanbul'dan ayrlacak veziriazam artmay salamak iin 4. Mehmed'i taht'a karacaklarn yaymaya karar verdiler ve bunu tatbike koyuldular. Bunun zerine telalanan rical veziriazama, padiah Edirne'ye gitmeye ikna etmesini temin iin yardmda bulunmasn istediler. Hasta olan padiah orada vefat ederse yerine geecek olan orada clus ettirilir dendi- Fzl Mustafa Paa bu tavsiyeyi yaptnda: Padiah: "Baka Paa; nihaideyim? Bu hal ile nasl giderim? Vkela hlimi bilmezler! Dn gel, bugn git. Gidecektik niye geldik?"deyip vcudunun nasl imi olduunu, istiska denen vcudun su toplamasna verilen rahatszlk kendini gsteriyordu. Padiah, veziriazamna hlini gsteriyordu. Yine de vezir, durumun nezaketini izah etti ve padiah ik-naya muvaffak oldu. 4. Mehmed ile kk karde Ahmed ile 4. Mehmed'in oullan Mustafa ve Ahmed nceden Edirne'ye gnderildi. 2. Sleyman'da pelerinden Edirne'ye doru yola karld. Ancak Edirne'ye geldiinde pek bitkin olan padi-ahdan artk mid kesilmi, kandildeki yan tkenmesi gibi nefes says gittike azalyordu. Bu arada rical yerine kimin geeceini kararlatrm, Sleyman'n bir k olan ehzade brahimolu Ahmed, 2. Ahmed unvanyla tahta geme hususunda ittifak salanmt. 25/ramazan/l 1 02-23/hazi-ran/1691'de 2. Sleyman, 3 sene, 8 ay, 24 gn sren padiahl sonunda 51'yanda, Osmanl Devletinin 20. padiah, 12. haiifesi olarak, mmete hizmet verme erefine erimi olarak vefat etdi.

2. Sleyman'n ahsiyeti 2. Sleyman h. 1052/1642 ylnda Dlaub kadnefendiden Sultanbrahim'in olu olarak dnya'ya gelmitir. Dilaub Ka-dinefendi Sultan brahim'in nc hanm olup, son derece dindar, mnevialemle rabtas olan bir hanmefendi idi. Sultan brahim taht'tan indirildiinde Eski Saraya gnderilen Dilaub valide, otuzdokuz sene bu sarayda kalmtr. Krk sene kafes hayat srm bulunan 2. Sleyman aabeyinin taht'tan indirilmesi sonunda padiah olduunda bu muhterem kadnda Eski Saraydan getirtilip, Valide Sultan olarak mmtaz mevkyi iki sene doldurmu, 1100/1689 tarihinde dr-u bek'ya intikal etmi, Kaanuni Sultan Sleyman Hn'n trbesine defnolunmustur. 2. Sleyman orta boylu, ltif imali, beyaz tenli, ecdadna benzeyen burunlu, siyah gzl, son derece merhametli, fedakr ve kibarl esiz derecede ok bir kimseydi. Be vakit namazn asla aksetmedii, Findikll Mehmed Aa tarihinde bihassa belirtilmitir. Son derece cmert bir kimse olup, kendisinde olupda istenen bir eyi isteyenlere hi bir zaman vermem dedii rastlanmamtr. Karsna getirilen sululara bile byk bir nezaketle hitab etmeyi dstur edinmitir. Kendi arzusuyla kardei 2. Ahmed'e taht brakmak istemesi Osmanl tarihinin ndir olarak ahid olduu vakalardandr. Devlet idaresinin ehli idarecisini bulmaya almas en byk iyiliklerinden biridir. Saltanat buuk sene srmtr. Ellibir yanda olduu halde Edirne'de vefat etmitir. Tarih o srada 1102/1691 yln gsteriyordu. Annesi Dilaub Sultan gibi o da, byk ceddi ve ada Kaanuni Sultan Sleyman Hn'n trbesine defnolunmustur. 2. Sleyman hn'n saltanat esnasnda; Almanlarn banda 1. Leopold, ingilizlerin kral Jak ve ondan sonra 3. Gilyom bulunmaktayd. Ruslar ise 1. Petro, Papalk banda nce 11. Inossan' onun ardndan 8. Aleksandr' gryoruz. Fransa ise, Lui'lerin 14. ile gnlerini geirmektedir. lkenin iinde mehur kimseler 4. Mehmed devrinde saylan zevattan ayr deildir. 2. Sleyman'n Hanmlar 2. Sleyman'n alt evlilik yapt, aatay luay'n "Padiahlarn Kadnlar ve Kzlar" adl almasnda 71. sahifede beyana tbi tutulmutur. Mevl bu padiaha evld sahibi olmay nsib etmemitir. Drt yla yakn padiahlnn son ki yin vcudymi- kapsayan rahatszlklar yznden, hasta olarak geirdii bahsekonu almada yer almaktadr. Hanmlarnn srasyla adlarn kaydedelim: 1-Hatice Kadn. Bu hanm padiahn bakadndr. 2- Behzat Kadn. 3- vaz Kadn. 4-Sln Kadn. 5- ehsuvar Kadn. 6- Zeynep Kadn efendilerdir

2. Sleyman'n Sadrazam Ve eyhlislmlar Abaza Siyavu paa 4. Mehmed'in son sadrazam olarak 23/eyll/1687'de vazifeye balamsa da, 5 ay, 9 gn sonra infisal ettii makam- sadaretten 2/mart/1688'de 2. Sleyman'n sadrazam olarak ayrlmaktayd. Bu sadrazamn konana yaplan saldr esnasnda rzn ve maln koruma esnasnda, vurulup hayatn kaybetmesi, Allah lem ehidler zmresine ilhak etmitir diyebiliriz. Siyavu Paa, Kprl Mehmed paann damadlarndan-dr. Nianc Ayasl smail paa 2 ay, 1 gn sren sadaretinden ayrldnda, 2. Sleyman hn'n 2. sadrazam olma ansn tamamlam oluyordu. 2/mayis/lb'88 tarihi ile 25/ekim/1689 aras Tekfurdal Mustafa Paa Sultan 2. Sleyman'n 3. sadrazam dnemidir. Kprlzde ehid Fzl Mustafa Paa Edirne'de toplanan divann tavsiyesi zerine, 2. Sleyman hn tarafndan 4. sadrazam' olmak zere mhr- hmayunu alm oluyordu. 2. Sleyman hn, drbeka eylediinde, Kprlzde Fazl Mustafa paa makam- sadareti yrtmekteydi. mutur. 3 ay, 12 gn sonrada infisal etmi, yerine Erzurumlu Hac Feyzullah efendi getirilmise de, 17 gn sonra bu grevden ayrlmakla kar karya gelerek, yerini yine Debba-zde Mehmed efendiye terketmitir. Debbazde'nin bu sefer Ki meihati, 25/haziran/1690 tarihine kadar srm, iki eyhlislmln yekn sresi 2 sene, 7 ay, 6 gn srmtr. 2. Sleyman hn'n; 4. ve son eyhlislm, eski eyhlislmlardan Ebu Sid efendinin mahdumu, Hocazde Feyzullah Fevzi efendi 1 sene, 8 ay 15 gn srecek 10/mart/1692'de nihayetlenecek grevine getirilmiti. 2. Sleyman'n dneminde vukubulan deniz hareketlerini, kardei 2. Ahmed'in devrindekilerle, bir btn tekil etmeleri tercihimize uygun olarak beraber verilecektir. eyhlislamlar Sultan 2. Sleyman devrinde makam- meihatta vazife alm bulunan eyhlislmlar tantmaya gayret edelim-2/kasm/l687de Debbazde Mehmed efendi makam- meihata getirilmi ve 2. Sleyman hn'n ilk eyhlislm ol-

SULTAN II. AHMED HAN .............................................................................. 2 Sultan 2. Ahmed Ve Tahta k ................................................................ 2 Salankamen Sava ...................................................................................... 2 Salankamen Meydan Muharebesi ................................................................ 3 Vuruarak ekilme ...................................................................................... 4

Sakz Ada'snn Elden k........................................................................ 6 2. Sleyman Ve 2. Ahmed Dnemi Deniz Harektlar................................. 6 Kyn Adalar Muharebesi........................................................................ 11 2. Ahmed'in ahsiyeti ................................................................................ 11 2. Ahmed'in Hanmlar Ve ocuklar......................................................... 11 2. Ahmed'in Sadrazamlar......................................................................... 12 2. Ahmed'in eyhlislmlar...................................................................... 12

SULTAN II. AHMED HAN Babas: Sultan brahim Han Annesi: Hatice Muazzez Sultan Doum Tarihi: 1643 Vefat Tarihi: 1695 Saltanat Md.: 1691-1695 Trbesi: stanbul Sleymaniye Sultan 2. Ahmed Ve Tahta k l/evval/l 102-22/Haziran/1691 Cuma gn; 2. Sleyman hn'n, vukubulan vefat zerine, yine Sultan brahim'in, 3. ehzadesi bulunan ehzade Ahmed, 2. Ahmed unvanyla, 21. Osmanl padiah ve 13. Osmanl halifesi olarak Osmanl tahtna kmtr. Kardei 2. Sleyman'n dneminde; biraz daha rahat yaama, ans bulan yeni padiah, aabeyi gibi o da imirlik denilen ve kafes diye tbir edilen yerde, yarm asr yaam ve nihayetinde lkemize padiah olmutur. Ancak; kardeleri gibi yumuak huylu ve sakin bir izgi takip etmiyecek, yaradla sahip olduu mahede edilmitir. Tahta kt ehir Edirne olmutur. Kendisine yaplan her trl tezvir ve iftiralar kaale almayarak, bada sadrazam, Kprlzde Faz! Mustafa paa olmak zere, devlet hizmetlilerinin herbirini, bulunduklar grevde ibka etmek suretiyle, cidden pek deiik bir usl sergilediini belirtmeden geemeyeceiz. Salankamen Sava Viyana nlerinden yz geri etmemizden sonra, Avusturya ile Venedik arasndaki ibirlii neticesi, zerimize yaptklar hamleler, bir ok kalemizin ve beldemizin, ellerine dmesine sebeb tekil etmiti. Vaziyeti gzlemleyen devlet yetkilileri, bulduklar relerin sayesinde gerileme durdurulmu, daha sonra da, yaplan mukabeleler gerileme srasn onlara yklemiti. 2. Sleyman hn'dan mdevver veziriazam Kprlzde razl Mustafa paa'da adet son hamleye bavurmu, Avusturya kuvvetlerini tepeleye tepeleye Tuna Nehrinin br kysna atmaya muvaffak olmutu. Ancak bu harekt daha ileri merkezlere tamak iin yapt hazrlklardan biri pek nem tamaktayd. Sava Nehri zerine kpr kurma almalarn ok ksa zatnanda tamamlayarak, ordunun lojistik desteini garantiye alabilmi olmasayd. Nitekim lzm gelenlerin en nemlisi saylan mhimmat bu kprden Zemlin cahiline geirmeyi baarmt. Varadin istikametinden gelmekte olan dman ordusuna Salankamen mevkiinde tesadf olunmutur. Burada yaplan pek kanl muharebe esnasnda dman perian edilmiti. Avusturyallar vermi bulunduklar zayiattan yldklar bir srada, zaferin yzn bfzden yana gsterdii esnada sadrazam elinde pitovu olduu halde bir muharip

gibi savarken, dman tarafndan atlan bir mermi, yiit veziriazamn tertemiz alnna isabet ederek ehidler zmresine iltihak etmesine vesile olurken, cesedi pkini hemen bulmak da mmkn olmamt. Bu arada Kprlzde'nin ehadetini, askerin duymas halindeyse meydana gelecek menfi tesirin nlenmesi gayesiyle, kumandanlarmz arasnda bulunan; Koca Halil Paa; hemen serdar olarak seilmi ve bu ztn komutasnda, savan temadisinin salanmas ynne gayret sarfedilmitir. Ne var ki; ehid sadrazamnda ok sevgili kethdas, veziriazamn ehadetini rendiinde, kopard vaveyla, asakir-i Osmani'nin durumu renmesini inta etmitir. Bu duyumdan sonra askerin krlm bulunan kuvve-i mneviyesi, savan devamna imkn brakmamt. Vaziyeti kavrama hususundaki baarsna, Koca Halil paa, birliklerimizi maharetle geri ekmeyi, eklemeye muvaffak olmutur. Belgrad zerinde toplaan birliklerimiz, ne hikmete mebni ise, dman tarafndan J;kib edilmemitir. Htt bu blgede iki sene kadar sren hrbsiz bir dneme girildi. Bu srada ehid olan sadrazamn yerine, Ohrili Ali paa sadarete getirildi. A paa sadarete gelir gelmez, padiahn yapmad, tyin ve azil frtnasn balatt. Azilleri baz idam vakalar takip etti. ne zaman Kzlara-asna dayand hemen devreye Valide Sultan girdi. Bylece Kzlaraas kelleyi kurtarrken, sadrazam makamndan oldu ve Rodos onun srgn yeri oldu. Yeni sadrazam Halep valisi Hac Ali paa oldu. stanbul bu srada avrupa devletlerinin sefirlerinin dolutuu yer oldu. ngiltere, Fransa, Felemenk (Hollanda) ve Avusturya sefirleri adeta avrupann suih tekli-finide Babli'ye sundular. Musalahann artlar yleydi: aAvusturya'nn igal ettii yerlerin elin de kalmas, b-Kuds'deki Kamame kliesinin Fransisken papasiarna teslimi bir de, Osmanl devletinin daha kuruiu yllarn da, avrupa devletleri arasnda kendilerini ilk tanyanda, anlama yapanda yine ilk defa vergi vermeye balayan Rakza cumhuriyetinin, artk vergiden muaf tutulmas, imzalanacak ant-lamannda ayn zamanda, Rus an iinde geerli olmas ve otuz seneyi kapsamas ileri srlyordu. Bunlara inzimamen. Venedik ve Lehistan alakadar eden maddeier, pek ok daha ar hkmler tandndan, Osmanl devleti tabiatyla bu tekliflerin reddine, Sancak- erifi veziriazamn eiine verip Macaristan ovalarna doru sefere karmaktan baka are bulamad. Beri yandan topluca teklifleri reddedilen avrupal eliler, artk mnferid olarak Boaz ziyaret etmeyi baladlar. Ohrili Ali Paa Sadareti Valide Sultan; Kizlaraa'sn, zor kurtard sadrazamn elinden devletide kurtarmay uygun bulmutu. nk sadrazam, am'da ve Basra'da zuhur eden isyanlar bastracam bahanesiyle balkan hududundaki ordunun ekip evrilmesini Koca Halil paa'ya brakmt. te yandan am ve Basra zerine gitmek yerine Dersaadet'te kalarak, eskiden kimlere garaz balamsa onlar bertaraf etmekle vakit geirmekte idi. Kprlzde Faz! Mustafa paa, vezirleri ve defterdar ve-de sadrazam bayramlarda padiaha hediye vermekten men etmii- Ohrili bu braklm ii yeniden balatt. Ancak sadrazam Ohrili Ali paa bir gn ava gitmek zereyken

avland. Sadrazam, azil ve srgnde pek seri davranan biriydi. Gnn birinde Darssaade Aasn saraydan hemen karmak istemi, padiaha arza bile lzum grmemiti. Saraya da bir araba gndererek Aann bindirilerek saraydan karlmasn emretmiti. Bu hl padiaha bildirildi. Aay almak iin sadrazamn gnderdii arabaya, padiahn emriyle sadrazam bindirilerek sahile indirildi, oradan da srgn yeri olan Rodos'a gitmek zere gemiye irkb olundu. Bu zatn dier bir lakab da Arabac Ali paa idi. Arabac Ali paa 8/re-cep/1 103-27/mart/1692 tarihinde azledildi. Sadarete Merzi-fonlu alk Hac Ali paa tyin olundu. Hemerisi Kara Mustafa paa tarafndan vakti zamannda himaye olunma ansna ermiti. lkenin bozulan mli durumunu takviye etmeyi dnerek, saraynda bulunan gm eyay eritip, sikke kesmek, yni para basmak zere seleflerinden, Fzl Mustafa paa gibi gnderme yoluna gitmitir. Hac Ali paa ayn zamanda serdar- ekrem sfatyla, Sancak- erifi hmil olarak, Edimeden Belgrad'a geldi. Bu srada tarihler 1692'nin haziran aynn sonuydu. Btn serhad boyu haziran sonundan, aralk aynn ortalarna kadar be aydan fazla sren tefti ge-jndi. A paa, padiahn azlettii defterdar savunmu adet Padiaha kar gelmiti. Fakat; padiahn srarn grnce: , erbab- rz szne inanmyorsunuz, ben size hizmet e-ernem" diyerek, mhr hmayunu karp vermitir. ok Urst ve kibar bir kimse olduu herkesin ortak fikridir. Salankamen Meydan Muharebesi Aslnda yukarda bahse konu sava, bir nebze olsun an-latmsakda, neticesi itibaryla Osmanl devletinin nemli bir kavan tekil etmesi, bu savan daha geni bir izah iinde kaleme alnmasn zaruri klmtr. Ylmaz ztuna bey'in cidden byk bir eser olan, "Byk Trkiye Tarihi" adl almasnn altnc cildinden zet alntlarla, sayfalarmz ssle-yelim. Bu sava; 19/zilhicce/l 10219/austos/169V pazar gn vukua gelmitir. Osmanl ordusunda Karaman ve Rumeli Beylerbeyleri, Kral Tkeli birinci safda yer tutmutu. Hemen arkalarnda Mara Beylerbeyi Yumak Mehmed paa, am Beylerbeyi Koca Mustafa paa vard Sadaret kethdas Kr Mustafa paa sadrazam abuk bir taarruza tevik etmekteydi. Dman; banda baarl avrupal komutanlarn ileri gelenlerinden olan Prens Ludvig olduu halde endie iinde Deirmenlik mevkiinde Trklerin taarruzunu beklemekteydi. Sava burada kazanlmazsa, bunu telafi etmek iin yllarca, Macaristan topraklar zerinde dolamak icab edeceini dnen Fzl Mustafa paa, Krm ordusu gelsin birlikte hareketetmek istemekteydi. Ancak bu yardmc, gten bir ses ve soluk htt geleceine dir en kk bir emare dahi grnmedi. Tatarlarn yetimesini beklememek byk hata olarak yorumianr-sada bunlarn gelmemesi zerinde, kafa yormak icab eder diye dnmek gerekiyor. Ordumuzun Aknc askeri, dman ulatrma birliklerine ulam ve yediyz civarnda arabay yamalam, bin kiiden de fazla esir almt. leden sonraya ikindiye yakn dakikalarda iki

tarafda toplarn ate-liyerek savan baladn iln ettiler. Prens Ludvig 100 bin kiiyi aan birliklerini yerinde sabit tutmay baard. Almanlar bu arada epeyi zayiat vermekteydiler. Fzl Mustafa Paa, dman hatlarn paralamann gerektii uurunda, sipahi askerini yni svari birliklerimizi elde kl olduu halde, Ludvig'in birlikleri stne taarruz ettirdi. Orduya hmayun kads, brahim paa ve Yenieri Aas saldn esnasnda ehadet erbetini itiler. Asker kaybmz, ksa zamanda drtyz kiiyi buldu. elebi smail paa ne srld. Paa Karaman Beylerbeyi idi. Bu kumandann en nde bulunmas dman bozguna uratma noktasna getirdi. Cephede grlen manzara, Almanlarn sava kaybettii istikametindeydi. Sadrazam Fzl Mustafa Paa, kesin neticeyi almak arzusuyla klc elinde ne kt. Mcahidleri tevik ediyordu. Bir mermi savan da, tarihimizin de ynn deitiren bir ilev grd. Mel'un mermi, ser-dar'n alnndan girerek, ehidler zmresine iltihak etmesine yol aarken, olan biteni saklayamayan maiyet askeride, e-hadetin duyulmasn engelleyemedi. Saflar bu ac kayb yznden sarsntya maruz kalyor, kendinFzntden yere atanlarn meydana getirdii boluklarn, bir fevkaladelie bal olduunu dnen Marki Ludvig, askerlerini yeniden harb nizamna sokmaa muvaffak oldu. Saldr emrinide veren Prens Ludvig, byk telefat vermesine ramen hcuma devam etmekteydi. Osmanl mcahidleri zerlerine gelmekte olan dman askerine, cann diine takp kar koymak yerine, insiyaki bir davranla geri ekilmeyi, tercihe ayan buluyor. Meydan yava yava dman askerinin kontrolne geiyordu. Osmanl birlikleri; ekiliyor ve Belgrad'a varmaya almakltayd. Sa-vadan iki gn sonra, Belgrad'a; Krm svarileriyle birlikte gelen Krm Hn', bozulmu bir ekilde, Belgrad ehrine dahil olan Osmanl alaylarnn hline gz yalarn aktarak seyrettiini buraya dercedelim. Bu gzyalar sava alanna yetiememenin verdii zntym, yoksa bu birliklerinde ge toparlanmasna sebeb olan otorite yoksunluumuydu? Ylmaz ztuna bey'in mezkur eserinde, bir zamanlar Trkiye Ordularnn Kara Kuvvetleri Kumandanl vekleti grevi ifa etmi bulunan ve ne sebebe binaen, kabrinin skdar Blblderesi (Dnmeler Mezarl) kabristannda olan merhum orgeneral Necati Tacan, "1690-1696 Kuatma ve Meydan Muharebeleri" adl kitabdan u malumat ahzetmis. Biz de nem tayan bu mtalaay zikri uygun buluyoruz. Necati Paa, bu esere bu mtalaay Yarbayl esnasnda vermi: "Viyana bozgununu telfi edebilecek olan, nasl onu kaybeden adamsa, Salankamen felketinide sarabilecek yegne adam da Fzl Mustafa Paa idi. Kara Mustafa Paay, kendi milletinden olan, ahsi dmanlarnn kin ve hrs ldrtt Fzl Mustafa Paann lm ise; erefle olmu, bir dman kurunuyla ehid dmt. mparatorluun asl kayb bu idi."

Vuruarak ekilme Salankamen bozgunundan sonra avrupa topraklarmz zerinde yeni emeller beslenmeye balanlmas, dmanlar nam hesabna gayet tabiidir. Neden bize vuruyorlar diye bir dnceye vcud veremeyiz. Yaplacak olan, her santim topra mdafaa etmeden terke mecbur kalmamakt. Serhad boylarnn pimi mcahidleri ii bu ynde srdrmektelerdi. Htt Polonya'nn nl kumandan Sobieski, bu mcahidler karsnda feci bir malubiyete uram, Kamanie muhasarasn kaldrd gibi, Osmanl kumandan Kahraman Pa-a'nn nnden zor kaabildi. Bu olaylar, 1103/1691 sonbaharnda cereyan etmekteydi. 1103/ramazan1692/haziran Varat'n Almanlarn eline getii tarih oldu. Bu kaypla Transilvanya ile Macaristan arasndaki pek nemli bir kale elden km oluyordu. Aradan birv qeti gemedi, Venedik donanmas Girit'e askeri kartma /apalak, Hanya'y kuatma altna ald. Kalenin kumandani Ispanak smail paa idi. Dman bakumandan amiral Mocen idi. smail paann elinde bulunan asker says bin-beyz kii idi. ivi iviyi sker hesab Kandiye dman taarruzuna dt, haberini alan serdar Koca Halil paa Korent qeidini kulland ve oradan Mora'ya giri yapt. Mora'nn Osmanl kuvvetlerinin hedefi olduunu gren dman Hanya'da ii abuk bitirmek durumunda kaldn anlamt. Ispanak smail Paaya teslim olmasn bildiren bir mektubu eliyle yolladlar. Paa; bu mektubun zarfn amadan eliye geri verdi. Bir daha teslim talebiyle geldiin takdirde kellenin uurulacan bilmelisin tenbihini yapmaktan kendini alamad. Venedikliler iki taarruzu arka arkaya icra ettiler. Nevarki baarl olmalar mmkn deildi. Hatta Malta'h amiral Porzi bu saldrlarn birinde ikiyz askeriyle beraber yokluk lemi nin sakinleri oldular. Bu srada Sakz'a gelen Derya kaptan Vezir Dmad Yusuf paa, Kandiye'ye bir filo gemi gnderdi. Kandiye komutan Fndk Mehmed paa, sekizbin askerle Hanya'ya geldi. Venedik artk btn midini kaybetmi oldu. Austos sonuna yakn Venedik glerini donanmalarna binerken, kendilerini durmadan telef etmekte olan Fndk Mehmed Paa, saldrlarndan da korunmaktan baka dnceleri kalmamt. Saldrgan avrupal, Osmanl savunmaclar karsnda, urad malubiyetleri, sayamaz hle gelmiti. Bu arada; 29Aebilahir/1104-6/ocak/1693 sal gn, 4. Mehmed hn vefat etti. Vefat Edirne'de vukubulmutu. Ya ellibir idi.ant tan indirildikten sonra 5 yl 2 ay menkup olarak yaa't istanbul'a getirilen na Yenicamiin Msr arsna baan tarafnda bulunan ve annesi Hatice Turhan Sultan tarafndan yaptrlm ve bir ad da Havatin Trbesi olan makbe-re defnedildi Bu srada sadrazam Hac alk Ali paann, padiahla, defterdarn azli hususunda vukubulan mzakerede istifas gerekleti. Yukarlarda naklettiiniz hususa da devrin nemli tarihilerinden bulunan

Fndkhl Mehmed Aa, padiahla veziri arasndaki diyalogu aynen eserine kaydetmi, melen bizde alyoruz: "-2. Ahmed: <Ben sana defa defterdar azlettim. Yerine namazn klan, doru istikamet sahibi birini nasb edesin diye hatte-rif gnderdim. Yine fermanm tutmadn.> -Sadrazam: <Hangi crm ile itham olunduki, azli icab etsin?> -Padiah: Btn memleketime ettii zlumlardan, Edirne ehri ikyetilerle doldu > -Sadrazam: <Hayr padiahm, asl yoktur. Hnkrma yalan bilgi vermiler. Defterdar, bir hizmetkrdr. Kendiliinden bir ie kaadir deildir. Ne i yaparsa benim emrimle yapmaktadr,> Bu szleri syleyen sadrazam elini koynuna sokarak, mhrhmayunu kard padiahn hemen yanma koydu. Bu davran ve szier Sultan 2. Ahmed'i gazaba getirdi ve: <Behey adam, ben teyegn fukaray araba yanna getir-tipde kendim sordum, zerlerine salnan bidatleri birer birer sylediler. Ben defterdar zlim bellerdim, fakat anlaldki esas zlim sen imisin. Emrimi tutmayan kimse bana vekil olamaz. Getir sende olan emaneti. imdi; bir alay ahali grdn m padiah bir adam bunca uzak yerden getirtip veziriazam yapt imdi de ldrd, diye bana kzarlar yoksa imdi senin hakkndan gelirdim, var imdi darda elen. Veziriazam geldiinde, mansib veya tekad ile muradna msaade olunur.> alk Ali paann sadaretten istifas sonrasnda sadrazam olan Bozoklu Mustafa Paa'nn dier bir knyesi de, Bykl Mustafa Paa idi. Sadaret makamna ek olarak ordunun banda sefere ktndan, serdar- ekrem unvanmda kullanmaya hak kazanmt. Temmuz aynn son gnlerinde Rusuk'a geldi. Krm Hn' Selim Giray, sadrazamn yanna eriti. Bu sefer esnasnda daha nce lm bulunan Budan(Moldav-ya)voyvodas, Kostantin Kantemir'in yerinin doldurulmas gerektii ortaya kt. Taliplerin birisi Orta Macar'n eski kral Erdel prensi Tkeli mre, len voyvodann olu Dimitrius Kantemir idi. Bu Kantemir mehur bir tarihi ve notas adyla anlan mzisyen Kantemir'den bakas deildi. Fakat sadrazam bu voyvodal Prens Kostantin Duka adl birisine verdi. Oradan Transilvanya'nn (Erdel) istirdad manasna gelen sefer Tuna alarak balatlm oldu. Ancak Avusturya imparatorluk ordusu hakknda bilgiler gelince, istikamet Belgrad zerine rota deitirildi. Bir ka palanga ve kale askerimizin eline geti. Belgrad artk uzakta deildi. Austos boyunca Kori Dk tarafndan muhasara altnda tutulan Belgradn skntl gnler geirdii esnada, Osmanl serdarnn bandaki ordunun Belgrad'a yaknlamas, bu Dk'n muhasaray kaldrmaktan baka yapaca ii olmadn hatrlatm oluyordu. Muhasara srasnda Belgrad Muhafz Cafer Paa azim kahramanlklar gstermi, dmana onbinden az olmayan kayp verdirmi, atmalarn neticesi olarak drtbinbeyz mcahid de ehadetin auu-na girmiti. Mustafa Paa; muhasaray kaldrm dman babo brakmam, Petervaradin'e kadar takip etmek akllln gstermiti. Selim Giray ise, Erdel'i bir harmanlam, 20 bin esir ve klliyetli miktarda ganimet elde etmitir.

Dmann ekilmesiyle rahatlyan Belgrad, sadrazamn askerlerini Eyll ortalannda kucaklama imkn bulabilmiti. Sadrazam ve Krm hn' Edirne'ye dndklerinde, Bykl Mustafa paa Edirne'den ayrlah beinci ay dolmak zereydi. ubat ayna kadar Edirne'de ikamet eden Selim Giray padiahn iznini alarak Krm'a avdet etti. Seferden sonra Mustafa paa byk bir dikkatle iilerin stesinden gelmek niyyetiyle tedbirler sralamaa balad. Yapm olduu defterli yoklamada, nice tmar sahiplerinin oktan lp gittiini, dolaysyla katlmalar beklenen savalarda grnmemelerinin esbab mucibesi ortaya km oldu. Bir ok kii bunlar adna ulufe almaya devam ediyorlard. Defterlerin dzeltilmesi art oldu. Bylece devletin giderinde byk bir eksilme gzlendi. Hazineye yk tahmil eden baz delikler tkand ve bundan dolay da Bykl Mustafa Paa'nn dman saysnda byk bir art bagsterdi. Dman saysndaki art, nihayet sadaretin 1105/aban-1694/mart ortalarnda elden gitmesini temin etti. Dimetokal Srmeli Ali Paa, vezaretiuzma makamna getirildi. Srmeli Paa bu srada Trablusam'da beylerbeyi idi. Bu dnemde de yeni veziriazam devlet adamlar arasnda tyin ve terfi gibi hususlarla urayor, tabiatyla kendi adamlarn ibana getiriyor ithamna da maruz kalyordu. Halbuki yaplacak i bunlar deil, Osmanlyla sulh grmeleri yapmak isteyen hristiyan dnyasna kar gl grnmeyi temin iin iekimelere sebeb olacak bu ilemlerden uzak kalmak gerekirdi ngilizlerin Osmanl lkesindeki, bykelileri Lord Paget, bat dnyas ile dou lemini barkan yapmak isteyen niyetiyle sulh mzakerelerini balatmak tezghlar dokumaktayd. ngilizler, Franszlar ve Almanlar arasnda skntda, eer Almanya Osmanl devletiyle sulh yapt takdirde, Franszlar Almanya'nn meguliyet alanna girecek, bylece ngiltere le fazla megul olmaya balyan Fransa, meguliyetinin bir ksmn artk Almanya stne evirmeye mecbur kalacakt. Bylece biraz daha rahat nefes alacakt. Tam bu srada ngiliz tccarlar, belki de ngiltere ile Osmanl devleti arasnda, bir mzakere mevzuu aabilmek gayesiyle, Osmanl lkesinde mslmanlarn giydii kyafeti lbis olarak dolamaya baladlar. Tabii hemen mdehale edilerek, mslman olmadan ms-lmanlar gibi Osmanl topraklarnnda giyinmeye haklar olmad sylendi. Yasaa uymalar da bylece hatrlatld. imdi aradan geen yzbe sene sonra lkemizde dini bktn erkek ve hanm kimseler, kyafetleri mnasebetiyle kendi setikleri yneticileri tarafndan dini artran kyafet giymekten men ediliyorlar. Bu hususta, tahsillerini yapmalar engelleniyor, bir meslek sahibi iseler, mesleklerinin icrasna msaade olunmuyor, daha kts baz fanatikler, hasta kimseler bu kyafete brnm iseler, kendilerine-salk hizmeti vermekten imtina etmektedirler. Bir zamanlar ecnebinin lkemizde giyecei veya giymeyecei kyafeti kararlatrmay selahiyetleri arasnda gren ve bunu tatbik eden anlaytan, milletimizin mensubu olduu ve bu mensubiyetinden, mfte-hir olduu slm dini emirlerine, uygun kyafet giyenlere ye giymek isteyenlere yaplan maddi ve mnevi eziyyetlerin dile getirilmesi almamzn bu sayfalar

karartan, kirleten satir-lan olarak nitelendiriyorum, fakat tarihin bu dneminde yaadmz vede bunlar milletimize reva grenleri geleceimize ikyet etmek zere satrlara dkmekten kendimi ala-myorum. stikbali bilemiyorum! Her ne kadar mid var isem de, bu satrlar okuduunuz tarihte, siz mi bize acyacaksnz? Allah saklasn biz imdiden, size acyalmm? Fakat gnmzde yaplan zulmdr. Allah (c.c) dalalete msaade ederim, zulme msaade etmem vaadinin gerei, sizler bu satrlar okuyana kadar, mukarriblklub olan mevlmzn kalbleri evirip, zulme son vermesi bir lhza'ya bile hacet gerektirmez. Yeter-ki O' "ol" desin. Bu 1694 tarihinde ngiltere kral ve Hollanda hkmdarln elinde mtereken tutan Vilyam Orang'n Hollanda elisi Kolyeer'de Edirne'ye gelerek, Lord Paget'in teebbslerine g verme almalarn srdrd. Lord Paget ve Koyeer'in koltuunda, Osmanl devleti ile mzakere masasna oturma ans bulan Lehistan, Almanya, Venedik temsilcileri umarm ki antlamay engellemek iin Osmanl'dan yle an "taleplerde bulundularki, konferanstan netice alnmay imknsz hle koydular. Mzakerelerin kesilmesinin hemen akabinde Narenta Kalemiz Venediklilerin eline geiverdi. Pek staretejik bir mevki olan kaleyi istirdad iin iki hcum yapld. Ne var-ki; baar salamak mmkn olmad. Srmeli Ali Paa'nn alt aya yakn bir mddet sren Varadin Seferi yapld. Bu sefer esnasnda Petervarad kalesi denen yer Osmanl ordusu tarafndan muhasaraya alnd. Kuatma kuvvetleri olan Osmanl ordusu yzbin kiiye pek yaknd. Krm hn' Gazi Gi-ray'da bu kuatmada hazr bulunuyordu. Kaleyi savunanlarn mevcudu 33'bin civarnda iken, bir ara 14 bin kiilik takviye aldlar. Yeknleri 47 bine bali oldu. havalar pek yamurluca gittiinden kuatma her an baarszla meyil gsteriyordu. Kale muhafz Caprara, savunmasn pek gzel srdryordu. Yamur mevsimi ekim aynn girmesiyle daha da kesafet kazanmt buna bal olarak muhasarann kaldrlmas muntazam bir ekilme tarz tertiplenerek, bir ine zayiine dahi msaade olunmad Sava nehri zerinde bulunan Sava kprs geilerek Belgrad'n iine yerleildi. Halep beylerbeyi Cafer paa Belgrad muhafz nasb edildi. Sadrazam; 1106/rebilahir/21-8/arahk/1694 tarihinde Edirne'ye avdet etti. Sakz Ada'snn Elden k Bu kara gn'n tarihi; 1106/sefer/l. -21/eyll/1694 sa-h'dr. Venedik donanmasn takviye eden Papalk, Malta ve Floransa filolar bir baskn plnla 7/ey!l'de eme'nin karsnda bulunan Sakz limanna geldi. Bu sefere Franesko Morosini kumanda etmek arzusu tamsa da, 1694/ocak aynda Mora sularnda seyrederken lm onu sinesine almt. Venedik Do'u bu zat idi. Yerine kumandan olarak Anton-yo Zeno nasb olundu. 115 para gemiden oluan bu muazzam donanma saldrya getiinde Sakz'da yer yerinden oynad. Dmann savurduu bitmez tkenmez glleler sivil yerleim blgelerinde nice evlerin berhava olmasna sebeb oluyordu. Ada da ikamet eden rumlar

bumbardmandan haylice etkilendiklerinden kalenin teslim edilmesi babnda nmayiler tertiplediler. Htt Ada'daki mslmanlardan ele geirdiklerini Venediklilere teslim ettiler. Bu kimselerin ksm zamini kadn ve ocuklar tekil ediyordu. Kale'nin savunmasn zerine alm bulunan Hasan Paa, 2. meihatndan'da mazul bulunan Hoca Saadeddinzde Feyzullah efendi, Sakz'da srgndeydi. Feyzullah efendi ile istiarede bulunan Hasan Paa "vire" tabiriyle anlan bir uslle teslim olmada anlama yapld. Mslmanlarn gemilerle tayabildikleri kadar eyalaryla birlikte eme'ye nakli gerekleti. Ancak bu kadar topramza yakn adann dman eline gemesi pek mahzurlu idi. Bunun skntsn da kafes arkasnda bym padiah 2. Ahmed bile anladna bakarsak, ne nemli olduu grlr. Ege denizindeki Meis adasnn, anakkale'ye bal Gkeada'nn hemen karsnda plak gz ile rahata seilen Midilli Adasnn yaknlna mahid olanlar, bunun nemini bilir. Sava hlinin; baka bir cephesi olan Belgrad'da bulunan serdar- ekremine yle bir hatt- hmayun yollad: "Sakz mademki dman elindedir, btn Macarjstan' fethetsen makbulm deildir." Gibi dndrc bir sesleniti. Daha sonra ser-dar'n eline Edirne'de geen bir hatt- hmayunda: "Sakz ahvali, iimi yakt kavurdu. Kurtarlmas murdmdr. cbm yerine getirecekler ile grp ne yapmak lazmsa, bildire-sin. Bu k Sakz kurtarlmazsa, bilesinki btn reisleri katlederim!" Bu hatt- hmayunun byk tesiri ksa zamanda kendini gsterdi. Evvel, Sakz'n teslim olmasnda taksiri olanlar eitli cezalara uratldlar. Bunlarn bainda mazl ve srgn eyhlislm Hocazde Feyzullah efendinin Msr Sudan blgesinde Nil nehri zerinde bulunan brim adasna srgn geldi. Ricali devlet srgnler, tyinler, hapisler karsnda her birini muhatap alan fermanlar grld. Padiah 2. Ahmed, istirdad iini grmesi iin serdar yapt Misrlolu, padiaha vedaa geldiinde padiahn, hem iltifat hem de, tehdit mnas tayan ifadesine muhatap oldu: "Sadrazam senin iyi hlini bana nakletti, vkel heyetide bunu makul ve makbul buldular. Senden mmidlendim. Sakz' fethe tyin eyledim. Eer hata edersen ban keserim!." Bat cephesinde bunlar husule gelirken, Arab yarm adasndada baz przler zuhura geldi. Mekke'nin emniyetini salamak amacyla eski sadrazamlardan Bykl Mustafa paa, am beylerbeyi smail paa tarafndan muhafz olarak brakld. smail Paada hemen am vilyetine avdet etti. 2. Sleyman Ve 2. Ahmed Dnemi Deniz Harektlar Sultan 4. Mehmed'in yerine padiah olan, bir kk kardei 2. Sleyman devlette devamlln gerei faaliyetlere ve baar aramaa gayrete devam edilmekteydi. Osmanl deniz gc daha yukarda bildirdiimiz gibi denizcilikten yetimilerin idaresine teslim olunduunda grafik baar izgisini gsteriyor kara savalarna terk olunduunda skntlar balyordu. Takvimler 1688 yln

gsterdiinde, Venedik Do'u lm ve bu devletin idaresini deruhde eden Senato, Amiral Franesko Morosiniyi sergiledii hizmet hasebiyle Do olarak seme kararald. Ancak byle deerli bir amiralin do greviyle taltifini donanma bir kayp olarak niteleyeceinden, vaziyeti gz nne alan senato Morosini arzu ettii takdirde, bakumandanlk selahiyetini vermiti. O da, hemence Anboz (Eriboz) Adasna gzndikmi, ancak yapt saldrlar sonunda, adem muvaffakiyete uramt. /ekim/1688'de, Eriboz nlerinden ekilmekte olan Morosini belki de alyordu.. Bu srada kara muharebelerindeki neticeler yz gldr-mezken, donanma da savunma donanmasna dntnden, olsa olsa mdafaadaki baarlar sz konusu olabiliyordu. Bu bakmdan; deniz savalarnn getirii olan mli ganimetlerin kesilmesi, devlet hazinesinin de artk zaafa uramak gibi hle dmesinin sebeblerinden birini tekil ediyordu. Donanmamz; 1689'da biri Ege denizinde, dieri Tuna nehrinin iinde oimak zere iki cephede vazife grmekteydi. Kapdanderya, alt tane kalyon, yirmi ektiri ve oniki firkateynle Eeye alrken, Bykl Ali Paa da Tuna Nehrinde vu-kubulan savalara katlabilmek iin Vidin Muhafz Hseyin Paa ile birleip Tuna Nehrindeki stratejik noktalar savunmaya alacakt. Sultan 2. Sleyman; Bykl Ali Paay grevden alp, yerine Mezamorta Hseyin Paa'yj kapdanderya yapt. Takvimler bu srada 4/ocak/169' ve Mezamorta Hseyin Paa, kapdanderya'la Cezayir Beylerbeyi iken bu greve getirilmiti. Cezayir ahalisi Mezamorta'y sevmeyip, ne Beylerbeylii ne de kapdanderyahna taraftar deildiler. Onlar bu vazifeyi, Tunus Beylerbeyi Hamamc Mustafa Aann tyini istemekteydiler. Padiah otuzbe gn sonra Mezamorta Hseyin Paay azletti, ancak MustafaAay kapdanderya yapmayp, eski kapdanderya brahim Paay yine ayn greve nasb etti. Donanmann Tuna filosunu da, Mezamorta Hseyin Paaya teslim etdi. ibrahim Paa ise, hemen on tane kalyon yaplmas iin emir yaymlad. Bunlarn n stanbul, yedisini de Karadenizdeki tersaneler ina edecekti. Takvimler 1690 yln gsterirken, Fzl Mustafa Paa; tanzim ettii kara birliklerini sefere gtrdnde ok daha fazlaca randman elde etme ans buldu. Bu kara askeri le onsekiz gnde Ni ehrini ele geirmi, zaman uzatmadan, Belgrad' istirdat etmi olduunu yukarda yazmtk. Belgrad'n alnmasnda, Mezamorta Hseyin Paa, emrindeki Tuna Filosuyla bu armada da, drt kadrga, drt firkateynden mteekkildi, hayli faydal olmutur. unu hemen syleyelim ki; denizlerin kontrol kimin eline gemise, o millet bir adm ndedir. Bu bakmdan; ibrahim Paa Akdenize almak mecburiyetinde oluu, ordu-yu hmayuna yardma gelmek zere Msr'dan gemilerle yola kacak blge askerinin yol emniyetini salamak iin, dman tasallutundan korumak mnasebetiyle, bilhassa skenderiye ile Rodos arasnda Venedik saldrsna ak blgeyi asker ykl gemilerin selmeti iin gvende tutmak mecburiyetine kilitlenmiti. Nitekim; brahim Paa, pek byk gemilerle nakledilen sz konusu askeri,

Rodos'tan ok daha sratli giden kadrgalara almak suretiyle stanbul'a gtrm bylece hayli pratik bir ilem gereklemiti. Fzl Mustafa Paann verdii emir zerine Mezamorta Hseyin Paa Ali Paa ile birlik olmu Vidin, Oruva ve Feth-i slm kalelerimde istirdat etmilerdi. Deniz mevsiminin sona ermesi zerine stanbul'a gelen Mezamorta Hseyin Paa, padiahla grm ve bu grmede aka padiaha, Venediklilerle uramak byle sekiz kalyon ile yrmez dedikten sonra ok daha fazla kalyon yaplmas teklifini ileri srmektende itinab etmedi. Osmanl deniz kuvvetlerinin gemi bakmndan olsun, bahriyeli yetitirme hususundaki ksrl, ak deniz leminde hkmmz asndan pek nemsenir halde olmamamza sebeb olmutu Venedik; Osmanl ky savunmasna dir bilgiler iin casuslarn grevlendirdi. Bu casuslar; Avlonya'da pek az Osmanl gc brakldn haber vermilerdi. Bu bilgiye istinaden, Amiral Kornam Av-lonya'ya yapt ani bir gece basknnda, ehri ele geirdii grld. Dra zerine hcuma geen bu amiral, Dra'n mthi savunmas karsnda ap kalmtr. Peinden yaptrd tahkikat sonunda Dra'n dm noktalarnn, gl bir yap iinde olduunu renmitir. Bilindii gibi, 2. Sleyman 1691 ylnda Hakk'n rahmetine kavumu ve yerine kardei 2. Ahmed Osmanl tahtna oturmutu. Yukarda bahsettiimiz deniz ile ilgili safahatn, bu dneme aid olduunu ayrca belirtmee lzum olmadn dnyorum ve bu ifadeden sonra tafsilatna geeceimiz deniz hareketlerininde 2. Ahmed dnemine aid olduunu tebarz ettirmeye, ayrca gerek grmyorum. Tuna filosunun; Mezamorta Paa komutasndaki mhim hizmetlerini yukarda arz eylemitik, bu filo iyi idare olunduunda muhakkak faydas namtenahi olabilirdi. (Nitekim; Ali Paa'nn komutan olmasndan hemen sonra filoya Tetel Kalesinin istirdad grevi verildi. Tuna filosu levendlerine, Meh-med Reis adl hemdenizci hem de levendlikten yetime idare kudretine hiz bir komuta ediyordu. Bu filo Belgrad istikametinde hareket ederek yukar doru seyir etmi ve bahse kaleyi feth iin Avusturya kuvvetlerine saldrm ve sonunda onlar malup etmi kaleyi de istirdad etmiti. Deviet ricalinin birbirini gemek zere, yarma iinde olmas, muhakkak devletimizin lehine bir durumdur. Osmanl slm devleti, bin yldr klc olduu din- islmn mbeirinin, "hayrda yarnz" tavsiye-i peygamberisine uyduklar takdirde yarn tabiiki lke lehine neticeler verecei phesizdir fakat bu yana; er'l erife mugayir, yalan, entrika ve iftira sokmaya alanlar hem ar bir gnahn akbetine kendilerini hazrlamallar hem de, bu haksz rekabetin kendilerine aetirecei baarszla mahkm olmalarn bilmeleri gerekirdi. Ne var-ki; rekabetin bylesine msbet tarafn tutmak gerekirken, menfiyat tercih yolunu seenler, Tuna Filo komutann padiaha askerin disiplinini bozuyor thmetiyle fitlediler. Bunu ileri srenler byle bir sulamann arln dnmler, ancak Ali Paa'nn byle bir ilem iinde olmayacan bildikleri bir vakadr. Ne var ki maksat, Ali Paa'nn ykselen trendini durdurmak olduuna gre doruyu bilmenin ne nemi olabilirdi?

Padiah byle bir sulamayla itham olunan kimseyi savunmak yerine grevi Mustafa Reis adl birine ihale ediverdi. Avusturya ordular kurmaylar, Tuna nehrini bir ikml yoluna dntrmek iin daha nceden kararlatrdklar 800 adet, nehir teknesi denen, altlar dz olarak yaplm byke kayklar malzeme doldurarak Salankamen mevkiine geldiler. Mustafa Reis; bizim askeri kuvvetlerimize yardm gtrrken bu Avusturya teknelerini grm ve stelik sava malzemesiyle dolu idi. Mustafa Reis, grd bu teknelerin zerine ullanmak iin dakika kaybetmedi. Yapt hcumda br haylisini batrd. Kimini tee drd, bir ounu da esir ald. Bu yzden birliklerimizin eline geen eitli ihtiyalar karlyacak ikmal malzemesi okok miktarda idi. 19/austos/1691 'de, yukarlarda anlatmaya altmz gibi Ordumuzun galibiyet ibresiyle bulutuu esnada, Fzl Mustafa Paann o mbec-cel alnna isabet eden hin kurun, sadece veziriazam deil, glmsernekte olan zaferi de, elimizden alp gtrmt. Ordumuz bozulmutu; bylece Mustafa Reisin getirdii takviye malzemesini verebilecei veya onu kullanabilecek, bir g ortada grnmyordu. Reis, gemilerden malzemenin tamammda karamamas-na ramen ziyan olmasn diye bu malzemeyi Belgrad'a gei gtrmt. Bu geri gtrme ii mi? Yoksa grevden ald Ali Paa hakknda kanaatini deitirecek bir dnemimi buldu, bilemiyoruz amma Ali Paay yeniden Tuna Filosu riyasetine tyin etmiti. Ali Paa; kurulan siyasi entrika sonunda grevden olduu gibi deeri daha sonra anlaldndan yeniden vazifeye dnmesi dorunun yardmcsnn Allah (c.c) olduunun bir mislidir. Amma yle frldklar olur ki, fitneye hedef olan mazlum olarak ahirete bile intikal eder ki, bu da takdir-i hdy ezelidir. te bu Ali Paa, grevine avdet etmesi sonucunda birliklerimize hem muharip olarak fiilen yardm edecek hem de ikml hususunda, Tuna'y en istifadeli ekilde kullanmamz iin ald vazifeleri icra edecekti. Bu arada Avusturyallarn, Erdel'e daha kestirme yoldan geebilmek iin bir kpr yaptklarnn haberini aldnda, hemen o tarafa koup, burada biriken dman saldrsyla perian eyledi ve peinden, dmann yapt kpry ykmak suretiyle, Avusturyann emellerine byk bir darbe vuruken, grevde liyakatini bir defa daha, ispata muvaffak oldu. Bunun sonucunda da deniz galibiyetlerinin dolayl olarak, kara savalarna byk yardm saladn da belirtmeden geemeyeceim. Ama yine de, Ali Paann Eriboz muhafzlna atandn, Helvac Yusuf Paann 16/ocak/ 1692'de kapdan- deryala getirildiini gryoruz. Bu saraydaki bardaklarda ve kurnalarda su grerek yetimi, Helvac Yusuf Paa, Kaptan paa'ya tahsis edilmi eyalet vergilerinin toplanmasnda, en baarl tahsildar dense yeri olan, bir kimsedir. O, ne yeni gemiler yapmna ne de levendlerin eitimlerine nem verdi, ha u unutulmamal ki, korsanlarn zerine gitmeye nem verdi. Bu dnemde birbirinden ayr olarak aza alnmas kabil olmayan iki kelime vard. Bunun ilki anakkaleboazi, dieri ise Venedik idi. Bu iki kelimeden biri anldnda, derhal br yannda yer alyordu.

te Helvac Yusuf Paa Paa donanmann banda anak-kaleboazna geldiinde, kk bir filoyu yollad ve Venedik Donanmasnn hangi sularda olduunu kefettirdi. Sonra da; ona hi grnmeden, vergileri bu donanmadan da bahsetmek suretiyle, daha kolayca toplama yolunda kullanmaktan imtina etmedi. Byle bir kapdanderyann banda olduu donanmay hmayun, lkenin hangi denizinde, kttan bile olsa sandal yzdrmemizi salayabilir? Amma i sadece klda olmad, o klcn kabzasn tutan elin miyarnn nemi olduu insanlk leminin tecrbeli fertlerinin, kabul ettii gereklerdendir. Vergi toplama tutkusuyla muttasf, Yusuf Paa, Rumeli kylarmzda lkran bakesen olan, aylak Yorgi adn tayan bir korsann, bilhassa Pira-vete de ahaliye, byk bir zlm getiren hareket iindeydi ve bu Yorgi'nin be frkateyn'den kurulu korsan filosu, korsanln devam ettirmekteydi. Yusuf Paa, firkateyn ile be ektiriden, meydana gelen kk bir deniz birliinin banda stankyl Mehmed Bey'i vazifelendirdi. Mehmed Bey, aylak Yorgi'yi bulunca onunla sert bir sava yapt ve ilerinde Yorgi'de olduu halde, drt gemisini esir alarak Yusuf Paaya getirip teslim etdi. Morosini'nin; Venedik Do'u olmas sonrasnda, kafasn ilk takt yer, Girid Adasn almak olmutu. Bunda muvaffak olduu takdirde, Ege ve Dou akdeniz sularnda Venedik dneminin eski aaasna dnmesini baarm olacakt. Byie bir karar uygulamann startda, Girid'in, Hanya Kalesi nlerinde Venedik ile Papa filolarnn yannda, Floransa ve Malta filolarn bir araya getirmek suretiyle verilmi oldu. Bu start sonunda ilk saldr olarak 1692'de, Hanya kalesi yanndaki Top limanna asker kararak, burada karaya ayak basan askerleri, Hanya'ya doru yrye geirdiler. Buna karlkda, deryakaptan'nn stratejik dnceden mahrum ynetim anlay, istihbaratszlkla ve temkinli olma gibi, mhim unsurlardan bihaberne, tatbikatl olunca Girid nnde bulunmay akl edemedii gibi, Venediklilerin Suda limanna sokulmalarna msaade etmemeside gerekirdi! Heyhatki heyhat! Hanya kalesinde bu srada binbeyz kiilik bir savunma askeri bulunuyordu ve bunlarn banda da; Ispanak smail Paa bulunmaktayd. Kandiya kalesinin muhafzl da, Fndk Mehmed adl bir ztn elindeydi. En yakn yardm istenecek olan Fndk Mehmed'e haber uuran, Ispanak smail Paa, kapdanderya'ya da haber gndermeyi ihmal etmedi. Bu haber Helvac Paa'ya ulatnda, yapmas gereken derhal donanmay hmayunun taarruza urayan yere, en yakn olan gemilerini gndermek olduu gibi ana donanmay da, lzm gelen tertibat da almak zere tedbirlere tevessl olunmas cb etmesine ramen, onun yaptysa, vak'ay padiaha bildirmek oldu. Allah'dan padiah hemen meseleye el koyup, aban Aa komutasnda ikibin yenieri, malzeme ve mhimmat gndermeyi emrederken, cebecilerden bin kiiyi topulardanda beyz kiiyi, kapdanderyann gemilerle Girid'e gtrmesi hakknda emir verdi. Ayrca Mezamorta Hseyin Paayada, skenderiye limanndan, bin kiilik sava asker alp Girid Adasna gitmesini de bildirmesi byk bir isabetdi.

Bununda dnda Venediklilerin eteini tututurmak iinde bunlarn Mora Yarmadasndaki topraklarna, bir kara sava aarak elme hareketi "balatt. Mora'daki; Venedik topraklar zerine alan, kara savan padiah, Mora seraskeri Halil Paa ile Eriboz ve Yanya Sancak beyleri Ali Paa'ya verdi. Halil Paa'nn buradaki savalar bir seri halinde devam ederken, baarl neticeler verdi. Ancak; deniz tarihi ile ilgili kaynaklarmzdan olan merhum Bykturu'un, buradaki savalarn, Girid'deki muharebelere bir faydas olmad, nazariyesi hakknda da bir ift laf sylemeden geemeyeceiz. Merhum amiral; demekteki; ".. Giridadasndaki; Hanya kalesi muhafzlar, dmanlarnn stn bir teknik kullanarak oradan buradan kale duvarlarn delmelerine ramen cedlerine yakr tarzda cesaretle d-tler. Venedik kuvvetlerini yenilgiye urattlar." Biz de deriz ki; eer padiah; Mora'daki Venedik topraklarna kar bir sava atrmasayd, Venedikliler btn gleriyle Ada zerine ullanabilirdi. Bunu nleyen de, Venediklilerin zerine, Mora topraklarnn zerine alm seferdir. Bu seferin almas, Venedikle ortak hareket eden dier ortaklarda da, bize de bir sava alabilir dncesi saptamtr. Bylece de Girid'deki saldrlan birnev'i taciz hareketi olarak kalmtr. Hi deilse bu safhada byle kalmt. Girid Adasndaki Osmanlnn, saldrlar nleme baars Mora yarmadasndaki Venedik topraklarnn, beldelerinin, Halil Paann saldrlar sayesinde, Girid zerindeki Hanya Kalesi cihetine yaplan saldrlarn, arkasnn gelmemesini temin ettii gibi Venedik senatosu Osmanlnn Mora zerindeki harektnn, kendi zerinde tevlid ettii znty yeni dolar amiral Franesko Morosiniye, donanmann bana geip de her iki cephedeki durumu dzeltmesini istemilerken, 1692 ylnda Tuna nehrindeki Tuna filomuz, Avusturya cephemize, ikmal yapmaya devam etti. Avusturyallarn; bu srada nehir zerinde faaliyet gstermemesi, koskoca mevsimi savasz geirmemize bylecede bize yaradn syleyebiliriz. te tarafdan filomuz, kara cephemize bol miktarda asker, cephane ve malzeme tamakla vakti deerlendirdi. 1693 ve 1694 senelerine dir deniz harekatn Venedik Do'u Franesko Morosin 25/mays/1693'de donanmasnn bana geti ve ilk karar da Osmanl tarafnn Girid Adasna ve Mo-raya malzeme gndermek hususunda denizlerden istifade etmesini menetmeye almak eklinde verdi. Byle bir grevi anakkaleboaznn giriini tutmak ve Cezayir beylerbeyliine bal kalyonlarn Osmanl donanmasn takviye etmesine mni olmak, eklinde dnd ne zaman, garb ocaklar da denen, Cezayir beylerbeylii kalyon filolar, donanmay- hmayuna itirak etmise Venedik donanmas Osmanllar karsnda malub olmaktan kurtulamamlard. Bu hususu; Osmanl devlet adamlar bir trl anlayamamken, Venedik Do'u Franesko Morosin se, hi hatrndan karmamaktayd. Morosin; anakkaleboaz nne gelirken, Mora yarmadasndaki Halil Paa ise, Venedik'e aid kaleleri hemen hemen ele geirmekteydi ki bu yakn tehlike idi. Savalarda yakn tehlike; nlenmesi ilk husus sayldndan, Amiral Morosin kurmaylarndan gelen anakkaleye deil, Mora'ya varp oray kurtaralm

teklifini uygulanr buldu hemence, Nidra ve Psara Adalarn elimizden ald ve peinden de Korent Krfezine dald. Allahdan; Franesko Morosi-ni, 1693 yl son aylarnda eceliyle lmesi zerine Venedikliler, ayn deerde bir komutan bulamadklarndan sava dzenlerinde, deiiklik yapmak mecburiyetinde kaldlar ve yeni seilen Do, Sakz Adasn almak sureti ile zmir'e doru giden deniz yollarn da kontrol etmek gibi baka bir stratejiyi benimsemiti. Ayrca Sakz; Girid Adasna sevkedecekleri takviye birlikleri iin Osmanllar tarafndan, bir eit iskele olmas, Sakz'n, sava stratejisi iinde Venediklilerce grlmesi yanl br seim saylmazd. in bakacabir ynn de, trihi hakikat bakmndan ortaya koymakta ne derece dorudur tahkike muhtasa da, merhum amiral Bykturul, s-tanky, Midilli ve Bozcaada ahalisinin Osmanl devletinin bu adalara gnderdii muhafz birliklerinin ynetiminden, hi de honut olmamlard. Sakz halk, teki adalarda ki ahalinin de banda geliyordu. Sakz ahalisi; evvel padiaha, temsilciler yollam ve yenierilerin ahaliyi rahat brakmadklarn evlerini yama et-tiklerini ve de, ailelerine saldrdklarndan ikyet etmilerdi. Bu ikayetin sonunda da, Osmanl devletine sadk kalacaklarn bildirmek suretiyle, Sakz Adasnn kendileri tarafndan yni, Sakz ahalisinin idaresine, braklmasn rica etmilerdi. Osmanl devletine de asla ihanet etmyeceklerine, namuslar zerine yemin ederek teminat vermilerdi. Padiah Sultan 2. Ahmed, bu szlere inanm ve yenierileri yava yava Sakz Adasndan ekmeye balamt. Aslnda da Osmanl muhafz kuvvetlerinin Ada halkna hibir zulm ve saldr hareketleri olmamt. Ada halk bu byk iftiray, adadaki savunmay zayflatmak iin yapmlard nitekim savunma zayfladnda adann Venedikle balantlar kuvvetlenmiti. Sonunda da Ada, Osmanl Devletinden koparlp, Venedik'e balanmas hususunda senatoda kara alnmaya kadar gitmiti. Venedik donanmasda 115 para kalyon ve ektiriyle, 8/eyll/1694 gn Sakz Ada'snn nne-geldi. Gemilerde 20 bin kiiye varan, bir karma birlii bulunmaktayd. Ada muhafz Hasan Paa; bu byk kuvvete kar savunmay kale de bulunan sadece, 1170 askerle baarmak zorundayd. Bu kuvvetlere; kapdanderyann 2 bin kiilik levend kuvvetleride eklenmi bulunuyordu. Venedikliler karma ilemini 9/eyll gn balatt. Askerler karaya karken aemilerin toplar kaleyi ok sk bir ate salvosuna tutmulard. Hasan Paa sadece 350 askerle yapt kar saldr ile Venediklileri; zor duruma drmt. Bu cesur saldn karsnda Venedikliler belkide askerlerini gemilere bindirip, Sakz Ada'sndan uzaklaacaklard. Ancak Adann hristiyan ahalisi, silaha sarlp Osmanllara ihanet etmeleri, Hasan Paann baary tamamlamasna engel oldu. Hristiyan ahali silaha sarlp vede eteler kurmu Hasan Paann kuvvetlerini arkadan tehdit etmeye balamt. Osmanl ailelerini yakalayp gtrmeleri, evlerini yakmalar, kadnlara saldrmalar, askerimizin kuvvei mneviyesini hayli bozmutu. Venedikliler; ertesi gnde karaya onbe kadar top kardlar ikaleyi ok yakn mesafeden tehdit etmeye baladlar. Hristiyan halk, bu arada da yakaladklar ms-

lmanlan, Venediklilere teslim etmilerdi. Yllarca komuluk yaptklarn hi dnmeden lme at vermilerdi. Venediklilerin; Sakz Adasn muhasaras sekiz gn srd. Kale iindeki binalar yklp yakld gibi, kale duvariarnda-da insan kitlelerininde kolayca girip kabilecekleri byk delikler almt. Byle ar bir durumda bin kadar Osmanl askeri 20 bin Venedik askeri vede topusuna kar durmak zorunda kalmt. Venedikli komutan; bu ar durumu bildii iinde son saldrdan evvel bizimkilere, kaleyi teslim etmelerini teklifetdi. Ada'da srgn olarak yaayan eski eyhlislm da, teslim olmann yerinde bir hareket olacana dir fetva verdi. Bylece; Hasan Paa kale'yi, Venediklilere teslim etti. Venedikliler teslim artlar iindeki madde icab, ada'da-ki Osmanl askerini zmir'e gtrrlerken, Sakz Adamda tamamen igale muvaffak oldular. Btn bu olup bitenler cereyan etmekteyken, Helvac Yusuf Paa komutasndaki do-nanmay- hmayun, anakkale ehri nnde demirli oiarak yatmaktayd. Sakz Ada'snmda, igaiedilmek zere olduu haberini alan, Mezamorta Hseyin Paa'nn kapdaniderya'ya yapt teklif, donanmann hemen harekta gemesi eklinde olmutu. Ancak; Helvac Yusuf Paa, cephane noksanl, mretebat eksiklii ve evendlerin yetersizliini nesrerek, savamann doru olmayacan bu bakmdan anakkalede kalnmasn emretti. Bar zamanlarn da bile, tam tekmil ve hazr olarak beklemesi gereken domamay-i hmayunun bizzat kapdanderyas tarafndan ileri srlen eksiklikler, bunlar ifade eden ztn bizzat kendi suu olduunu iddia ve ifade etmemize herhalde kimsenin itiraz yoktur. Allah'dan Kalyon filosu komutan Mezamorta teklifinde srar etmi ve kapdan- deryaya yapt bask sonunda donanmann harekete gemesini temin edebilmi idi. Osmanl donanmasnn Sakz adas zerine yelken atn haber alan dman 38 kalyon, 4 mavna, 20 kadar da ektiri e donanmamza kar Sakz adasndan yola ktlar. Helvac Yusuf Paa dman donanmasnn kendisine doru harekta getiini haber aldnda kendisini Midilli adasna dar atarken, Kalyon filosunuda zmir'e sevk etdi. Venedik donanmas; Midilli adasna snm olan Yusuf Paay ska geerek kendini, Mezamorta Hseyin Paa'nn kalyon filosuna saldrmak bakmndan hedef semiti. zmir'deki, ngiliz, Hollanda ve Fransz konsoloslar, zmir nlerinde grdkleri Venedik donanmasnn niyetinden rktler. nk bu donanmann aaca ate ve saldn, btn dev-jetlerin mallarn da yok edebileceini dndrmekte idi. Bu korkunun etkisi altnda, konsoloslar biraraya gelip, Venedik donanma komutanndan, zmir'e askeri harekt yapmamas hususunda ricada bulundular. Zaten; Venediklilerin byle bir hareket yapma niyetleri olmad ileri srlebilir. Osmanl kalyon filosunun zmirden hareket edeceini haber alan dman, demir alm ve zmir krfezinden uzaklamt. zmirde-ki Osmanl kalyon filosu, zmirden hareket etdi ve kendisinden ok stn kuvvette olan dmanlarla karlamamak iin, yapt manevra ile anakkale'ye ricat etdi. Venediklilerin Sakz Adasn almalar padiah 2. Ahmed'in derin zntlere dmesine yol at gibi, Sakz

Muhafz Hasan Paay; izmirden yanna celbetti. Olan biteni, onun azndan dinledi, nihayetinde Hasan Paa'y mdafay iyi yapamad iin haps ettirdi. Bu hususda, amiral merhum Bykturul u mtalaay serdediyor; Bizde, bu mtehasss denizcinin mtalaasn sahifemize alarak nakletmeyi uygun bulduk. Halbuki ada'nn dmann eline gemesi, elli yldan beri ihmal edilen deniz meselelerinin tabii ve ok ac bir sonucuydu. Asl sorumlular donanmalarn savaa hazrlamay ve savata da idareyi bilemiyen saray kl vezirlerden seilen deryakapdanlar idi. Bu sorumluluun nedenini, padiah vede vezirleri vmeyi meslek edinmi trih otoritelerimizin, belirtmemesinde aramak lzmdr. Osmanl trihi aratrmas yapan ve eserlerini, belgelere gre yazan yabanc otoritelerin, hem vezir hem de derya kapdanlarnn hem de d politikay yneten vezirlerin nasl rvetle altklarn ak seik ortaya dkmlerdir. Helvac Yusuf Paada bunlardan bir tanesiydi. Demekte. Bu mtalaa hakknda da bir teehd miktar itirazmz olacaktr. nk, prensip olarak ecnebi yazar izer ve mverrih, yni tarihilerin, tertib yapmayacaklarna merhum amiralimizin nereden emin olduuna kendim cevap bulamyorum. Fakat unu da sylemekten kendimi alamyorum: Gnmzde bu kadar geni imknlarla mcehhez olan rvet tesbit mekanizmalar, bir rveti ispata kfi gelmezken, Helvac Yusuf Paa da dahil olmak zere nasl bir mekanizma ile aldklar rvetin delillerini kffara verebilmiler. Mehul! Bu hususda merhum amiralimiz; ad geen eserinin 2. cildinin, sahife 196. da 144. 'dip notunda unlara istinad ettiinide kelimesi kelimesine nakledelim de, merhum amiralin bu rn-talaasndaki rvetle ilgili beyanlarna medar olan iddiay sizlere de okuma imkn salayalm: "zellikle Fransz deniz tarihisi Amiral Charriare 1848'yhnda, Pris'de yaymlad <Negotiation de la France dans le Ievant> (Fransa'nn Douda Yapt Mzakereler) adl kitabnda Osmanl vezirlerine ve Kapdan-deryalarna verdii hediyelerin gnlk listelerini yaymlamtr. talyan Profesr CamiIIo Manfron de yaymlad; <tikadsz> adl kitabnda Kral Franois ile olu Kral 2. Pied'in Osmanl vezirlerini rvete nasl altrdn iddia eder." Grld gibi merhum amiralde, dip notun sonunu iddia eder lafzyla bitirdiine gre bunun bir iddia olduunu, teslim etmi oluyor. Hele amiral Charrer'in ise hediye lafzn kullanmas gnl isterdi ki, bizim padiah ve sadrazamlarmzin ve de vzeramzin ecnebilere verdikleri hediyelerin, gnik listelerini tutsalard. Fakat; hediye de olarak alnsa birinden bir istei karsnda adil olmak zordur. Ancak hiyanet-i vataniye ve din-i mbine mugayir davranlarn banda geldiinden rvet iddiasn ciddiye almamak gerekir diye dnyorum. Sultan 2. Ahmed denizcilikten yetimi bir kapdan-deryanin donanmay tanzim edeceine, kylarmz salamlatmp savunabileceine inan tayordu. Msrlolu ibrahim Paa-n,n 13/arahk/1694 trihinde, Sakz Adas harektna kumandan olarak tyin edilmesi vaziyetin dzelmesine vesile oldu. Zira donanmay tanzime allrken te tarfadan da, Sakz Adasn geri alma hazrlklar balatld.

Tunus, Cezayir vede Trablusgarp Beylerbeyliklerine yni qarb ocaklarna, btn kalyonlarn donanmay- hmuyunu glendirmek iin stanbul'a gnderilmesini padiah emretti. Msrlolu brahim Paa; Kapdan-derya makamnda durmakta olan Helvac Yusuf Paann bu makamdan alnmasn padiahdan aka tleb etti. Sultan 2. Ahmed; kapdan-der-yann kusurlarn bildiinden, bu talebi kabul etti. Helvac Yu~ suf Paay Midilliye srerken, suistimallerden dolay kabarm servetini de, msadere yoluyla haziney-i devlete ml et-di. Kyn Adalar Muharebesi Sultan 2. Sleyman ve 2. Ahmed dnemi, deniz harektlar, hakkndaki bime gemeden evvel 2. Ahmed devri iinde, Sakz Adasnn elimizden nasl ktn anlatmaya almtk. Bu almamzn dier trih kitaplarndan biraz farkl olarak, gzetilen hususu denizcilikle ilgili vakalar, mmkn mertebe tafsilatl vermeye almaya gayretimizdir. Denizlerin; milletler hayatndaki ehemmiyeti hla yeteri kadar biz de idrak olunamamasdrki, bizim u anda aziz vatanmzn tarafnn denizle evrili olmasn nazar dikkate almamz gerekmektedir. 1695 yl deniz harekt bu hususda ans Osmanl tarafindayd. Donanmada artk denizcilikten yetimi bir deryakapdan-i ynetimi gtrmekteydi. Msrl-olu brahim Paa btn komutanlar toplam, Osmanl donanmasnn mevcud durumuna ilave edilmesi gerekenleri, btn komutanlarn fikrini almak suretiyle tesbit etmeye almt. Toplantya itirak eden Doramac Mehmed'le Aaolu Salih Paa ve Mezamorta Hseyin Paa, pek nemli kimseler olduklar gibi hayli mhim ifadeler kulandlar. Bu toplantda oy birliiyle alnan ilk karar, en ksa zamanda dman donanmasyla bir muharebe yaplmas olmutu. Eer, dman donanmasnn malubiyeti salanmadka, eme limannda toplanan, Osmanl kara ordusu savalar da yola karlamazd. Kararlarn iinde dmann ektiri-lerine kar, bizim ektiriler, dman'n kalyon ve mavnalarna kar bizimkileri, yni vastalarn biribirine denk denler kullanlacakt. Harektn merkezi olarak zmir ana s tesbit edildi. Foa yaknlarndaki Durak liman da leri s olarak kullanlmasna karar alnd. Donanmay hmayun, Durak limanna intikal ettiinde Venedikliler vaziyetin haberdar olmu, 20 kalyon, 6 mavna, 24 ektiriden mteekkil donanmalarn Sakz Adas istikametine hareket ettirdiler. Koyuna-dalar civarna gelip demir atan dman donanmas burada akbeti beklemee balad. Deniz rzgrsz olduundan donanmalar hemen bir sava yapma imkn bulamadlar. 18 gn birbirleriyle tutuma imkn bulamadlar. 10/ubat/l 695'de Osmanl donanmas Durak limanndan kalkp Karaburun'a geldi. Ancak, rzgar yine kesildiinden, gemiler Karaburun'da demirlemek ihtiyacn hissetti. Sava 1 l/ubat/1695 gn oldu. Sabahtan akama kadar srd. Venedikliler ylmt. Osmanl donanmasnda tek bir ektri-nin sakatlanmas karsnda, Venedik donanmasnmsa kalyonu ve ektirisi yanm neticeten sava d kalmt. Venedik donanmas karanlk bastnda

sava brakm, Koyun Adalarnda kk bir limana snmlard. Osmanl donanmasda gerekli tamirlerini yapabilmek iin Eri limanna gitme mecburiyetini hissetmiti. Trihler bu deniz savan Koyun Adalar Muharebesi olarak anacakt. Aradan onbir gn getince sonra yni 22/ubat/1695'de Sakz sava adn alan bir sava yapldki Sakz Adas yeniden Osmanl sancana kavumu oldu. 2. Ahmed'in ahsiyeti Padiah 2. Ahmed Sakz'n istirdadn dnya gzyle temaa etmeden ahirete intikal etti. Tarih, 1106/cemaziyela-hir/20-6/ubat/1695 pazar gnn gstermekteydi. Ylmaz ztuna bey, 2. Ahmed'in saltanatnn merhum aabeyi 2. Sleyman ile gn gnne ayn sreyi tamamladn beyan etmektedir, bu srenin, 3 sene, 7 ay ve 14 gn demektedir. Enterasandr. Vefat ettiklerinde 52 yama pek az bir gn kalmt. smail Hakk (Jzunarl; 2. Ahmed iin u tanmlamay yapmakta: Kltrl bir kimse olup, 4. Mehmed, 2. Sleyman hnlara bakarak pek ileri seviyedeydi. Trke, Farisice iirlere dkn olup, Arabadan da anlard. Bir ka tane Kuran yazd, ehzadeliinde tuttuu gnlk, Uzunarh tarafndan, bende diye duyurulmutur. 2. Ahmed yanlnda srar etmeyen ndir kimselerdendir. Htt frsatn eide eder etmez, bunu tashihe ehemmiyet veren bir kimsedir. Kymetli devlet adamlar bulmakla birlikte d tesirlerle bunlar grevlerinden abuk azlederdi. Divan toplantlarn asla aksatmaz, haftada drt gn allmasn tekrar meriyete sokan bu zattr. Byk amiral Mezamorta (yar i) Hseyin paa, mehur Selim Giray hn nemli devlet adam olarak, eyh Osman Dede, Mustafa Itri efendi, mlekczde Recep efendiler musikiinaslar olarak, ir olarak da Nbi tarihi Mneccimbas; Ahmed Dede, hattat olarak da mehur Hafz Osman' devrin gzide insanlar olarak gryoruz. 2. Ahmed'in Hanmlar Ve ocuklar Muazzez Sultan'n olu oian 2. Ahmed hn'n kars, Rbia Sultandr. Rabia Sultan 1692 senesinde Selim ve brahim ad verilecek olan ikizleri dnya'ya getirerek, padiah kocasn pek sevindirmi, olmadk zenginlikte hediyelerle, 2. Ahmed tarafndan taltif olunmutur. Daha sonra Rabia Sultan, Asiye Sultan dnyaya getirmitir. Bu sultan hanm, ocuk yata vefat etmitir. Alderson, 2. Ahmed'in elerinden ayeste hanmdan bah-sedersede, ksa dnem sren padiahl bu hususta pek vesika brakmaya imkn bulamam olacak ki mekk kalm oluyor. 2. Ahmed'in Sadrazamlar 2. Ahmed hn'n ilk sadrazam Salankamen meydan muharebesinin, muhterem

ehidi Kprlzde Fzl Mustafa pasadr. Onun ehadetinden sonra Arabac Ali paa 6 ay, 29 gn sren sadaretten sonra infisal etmitir. Metinde bu sadrazamdan bahs edilmitir, nc sadrazam Merzifonlu Hac Ali paa olmutur. 1 sene, 1 gn vazifede kalabilmitir. 4. sadrazam ise Bykl Mustafa paadr. 1 seneyi tamamlamaya 12 gn kala azledilmitir. 5. ve son sadrazam Srmeli Ali paa oldu. 14/mart/l 694de geldii sadaretten, 2/mays/1695'de, 2. Mustafa'nn ilk sadrazam olarak istifa etmitir. 2. Ahmed'in eyhlislmlar 2. Ahmed hn Osmanl tahtna ktnda, Hocazde Fey-zullah Fevzi efendi makam- meihatte bir seneden fazladr bulunmaktayd. 1 O/mart/l 692'de az! ve srgne giden Fey-zullah Feyzi yerine lO/mart/1692'de atalcal Ali efendi, 19/nisan/1692'ye kadar vazifede kald makamn vefat ile boaltt. Feyzullah Fevzi efendi yeniden makam- meihate nasb olundu. 2 sene 2 ay 3 gn sren vazifeden sonra yerine Sadreddinzde Mehmed Sdk efendi 22/haziran/1694'de geldii makam meihatte 2. Ahmed'in son eyhlislm oldu. 6/ubat/l695de vefat eden 2. Ahmed'den sonra Osmanl tahtna geen 2. Mustafa'ya 1 ay kadar eyhlislmlk yapt. Sultan 2. Ahmed; byk ceddi Kaanuni Sultan Sleyman'n trbesinde medfundur. Aabeyi 2. Sleyman'da ayn yerdedir. Sultan 2. Ahmed devrinin; ecnebi devletlerdeki muasrlar unlard: Almanya'da 1. Leopold, ngiltere'de kral 3. Giiyom, Papa makamnda 12. nnosan, Rusya'da 1. Petro, Fransa'da 14. Lui.

SULTAN 2. MUSTAFA HAN........................................................................... 2 Padiahn nad!........................................................................................... 2 Clus Bahii Engeli.................................................................................... 2 Tamvar'n mdadna Koulmas................................................................. 3 Mli Sknt Ve Ttn Yasa ...................................................................... 3 Ik Ynl Gayret.......................................................................................... 4 Viyana Mzakerelerine Yol Alyor ........................................................... 4 Deli Petro Ve Kont D Kenski Mlakat ..................................................... 5 Karlofa Antlamas .................................................................................... 5 Diplomatik Rezalet ...................................................................................... 5 Sadrazamn stifas Ve Vefat ..................................................................... 6 Daltaban Mustafa Paa'nn Azli Ve ahadeti ............................................... 6 Rami Paa'nn Sadareti ................................................................................ 7 Edirne Toplants ......................................................................................... 8 Valide Sultan-Padiah Mlakat................................................................... 8

2. Sultan Mustafa'nn Hli ........................................................................... 8 Edirne Olaynn Nedeni ............................................................................... 9 2. Mustafa'nn ahsiyeti............................................................................... 9 2. Mustafa'nn Hanmlar Ve ocuklar ....................................................... 9 Sultan 2. Mustafa'nn Kzlar ..................................................................... 10 Sultan 2. Mustafa'nn Sadrazamlar............................................................ 10 2. Mustafa'nn eyhlislamlar................................................................... 11

SULTAN 2. MUSTAFA HAN Babas: IV. Mehmed Han Annesi: Rbia Gln Sultan Doum Tarihi: 1664 Vefat Tarihi: 1703 Saltanat Md.: 1695-1703 Trbesi: stanbul'da Yeni Camii Yan Valide Sultan Trbesi. Sultan 2. Mustafa Sultan 2. Ahmed'in vefat vukubulduunda, merhum padiah 51 yandayd. Bu vefat zerine Osmanl tarihinde ilk defa ve enterasan bir olay vukubuldu. 31 yanda olan ehzade Mustafa, vefatn duyduu amcasnn yerine taht'a kmak zere, hi kimseye boyun emeden, bir bildiri beklemeden yaamakta olduu Edirne Saray veliahd diresinden kp, taht odasna girdi. Tahta kuruldu. Devletin ileri gelenlerini padiah sfatyla nezdine getirtip, onlardan hem biat ald hem de lke ilerini mzakereye balad. Bilindii gibi Mustafa ad hem efendimiz (s.a.v)'in ad olduu gibi seilmi ve sevilmi mnasna gelir. Memleketin bu kark dneminde mteebbis ve protokola pek nem vermek istemeyen kiinin tahta kmas acaba hayrl neticeler getirecekmiydi? 2. Mustafa Osmani tahtna getiinde Sultan brahim ocuklarnn dnemi bitmi oluyor, yine bu padiahn byk olu 4. Mehmed'den olan torunu vazifeyi stlenmi oluyordu. 2. Mustafa gerek babas 4. Mehmed'den gerekse amcalar 2. Sleyman, 2. Ahmed'e nazaran ok daha iyi bir tahsil grmt. Musikiye nem atfeden padiahlarn arasnda mmtaz bir mevkii vardr. Mehur Hattatlarmzdan Hafz Osman hat dersi vermitir. 2. Mustafa irliide benimsemi bir kimseydi. Ancak unutulmamas gereken nemli zelliklerinden birisi babasnn katld seferlerde bulunarak tecrbesini ve grgsn arttrmt. Padiahn zeletirisi Sadrazam Kmil paa diyork; "Sultan Mustafa sn Osmanl tahtna clus ediinin 3. gnnde yaymlad bir hatt hmayunda merhum amucalarnin devri saltanatlarnda devlet gemisinin ilerinin iyi gitmemi olduunu byk bir teessrle aklad. Bu tarz davran Osmanl devlet tarihinde aa yukar ilk defa husule gelmektedir. Padiah bu ac gerei tebarz ettirdikten sonra ilerin yeniden intizam kesbetmesi, dmanlar zerindeki eski kudret ve otoritesinin salanmas iab ettiini beyan buyurmutur. Devlet-i liyye'nin u anda kafasn ezmesi gereken dmann Avusturya olduunu ileri srerek, Babli'den, kendisinin ordunun banda bizzat Avusturya zerine yrmesini mi? Veya orduyu Edirne'ye kadar teyi edip, oradan sevket-mek vazifesini yapmam m istersiniz istizahnda bulundu. Padiahn bu istizah, yni sorusu, Babli'yi gn uratrd. nk, padiah kendi tercihini belirtmediinden devlet adamlar zm kolay bulamyordular! Aslnda yapmalar gereken ne gerekiyorsa onun tavsiye-siydi. Amcalarnn

dnemini ak yreklilikle tahlil ve tenkit etmi, insaftan aynlmaksizn tetkiki gerekletirmi padiah istiareye nem verdiini gstermiti yoksa yle veya byle yapacam deseydi, ne lzm gelirdi ki? Neticede padiahn banda olduu ordu sava kaybederse telafisi adet imknsz olur gr arlk kazandndan olacak, Sultan Mustafa'nn orduyu Edirne'ye gtrp, serdar- ekrem-likde verdii sadrazama teslim etmesi eklinde cevap verdiler. Padiahn nad! 2. Mustafa bu cevaba itibar etmeyeceini beyanla, bizzat ordunun bana geeceini bildirdi. Yapm olduu istizah ile Bblinin grlerindeki an tedbirlilii gzlemi oldu. Orduyu kumandasnda gtrme kararn tatbike koydu. Krm Hn'da ilerinde olduu halde Osmanl topraklarnn her yerine haberciler gndererek sefer hazrlklarnn yaplmasn balatt. Bilindii gibi 2. Ahmed devrinde Sakz Adas, Venedikli'le-rin eline gemiti. Merhum 2. Ahmed'in bu ie nekadar zldn hayatn anlattmz esnada tebarz ettirmitik. Devlet adamlarn, sadrazam ve kaptanlarn ne ar tehdit ve ikazlara muhatap ettiini nakletmitik. te imdi Sultan 2. Mustafa'nn tahta knn ilk haftasnda Osmanl donanmas Sakz Adas aklarnda kar karya bulunduu Venedik donanmasna ok kanl bir savatan sonra, kahkri bir bozgun yaatt. nk Venedik gemilerinin ounluunu denizin dibine gndermeye muvaffak olmulard. Bu hengmede Venedik donanmas kumandan cann zorbel kurtarabildi. Buna gre Sakz Adas yine sancak- erifin glgesine dhil olmutu. leride meydana gelecek, ac gnlerden habersiz kaderini yaamaya kavutu. Clus Bahii Engeli Sultan 2. Mustafa btn hazrlklar tamamlam, ordunun banda Macaristan zerinden Avusturya'y vurmak hesabini yaparken ac bir srprizle kar karya kald. Yenieriler; clus bahii almadklarn ile srerek kazganlarn(kazan) bir daha kaldrdlar. Dnn bir sevgili okurlar, aziz milletimizin kymetli evldlar, btn hazrlklar yapp bitirmisin, d-mann grtlan skmaya gideceksin, unsurlarn en nemlisi olan asker adeta ben yokum diyor. Askerin bir nevi tatmini olan clus verilmeden, hele yenieri askeri olursa, bu clus almayanlar baa gelecekler dnlsn artk. 2. Mustafa dnd ve yapacan yapt. Bu ide; sorumluluk Srmeli Ali Paa zerinde kald. Dolaysyla Srmeli nce azledildi, arkasndan hayat defterinden, kayd silindi. Yeni erinin isyanna, seferin aksamasna sebeb olan clusun bahii, hayatn kaybeden sadrazamn terekesinden yenie-ri'ye dendi. Osmanl devletinde rical, ok zengin olurdu. Hele sadrazamlar devlet adet ku style besler, emsalsiz servetin sahibi klmaktayd. Yeterki ilerinde dikkatli,

baari olsundu. Aksi takdirde, hata yapldm, hayat elinden, serveti ocuklarna ve elerine yetecek kadar verildikten sonra hazineye alnrd. Genellikle sadnazamlar padiah ailesine damad yapldklarndan servetleri aileye miras olurdu. Amma yine de eleri ve ocuklar devletin himayesinde, durumlaryla mtenasip bir hayata kavuturulurlard. Sultan 2. Mustafa, yenierinin isyann bu ekilde hl eyledikten sonra savan yollarna dt. Lehistanm yni Polonya'nn bir bandan girip, br bandan kan Tatar Mni'nin askerleri, Lehlileri doduklarna piman ediyorlard. Macaristan topraklar zerinde; yava yava Avusturya birlikleri ile kar karya geliniyor, ok kanl savalarn cereyanettii mahede olunuyordu. Bir ok yerler dmann elinden geri alnd. Baz yerlerde, ilk defa belde-i islm edildi. Azak kalesini muhasara etmi bulunan Rus askerleri otuzbin l vermelerine ramen srarla kuatmaya devam ediyorlard. llerin saysnda grlen art, sonunda Ruslarn malubiyeti kabul edip muhasaray kaldrmasn icab ettirdi. Yaklaan k, seferin devamna engel tekil edeceinden orduyu muzafferan stanbul'a gtrmek karar alnd, bylece avrupa topraklarnda satvetimiz bir daha sergilenmi oldu. Yukarda bahse konu ettiimiz Sakz Adasnn istirdadnn byk kahraman Mezamorta Hseyin Paadan sz etmeden gemidik Osmanl donanmasnn ruhu gibiydi o sralarda Mezamorta amiralimiz. Mezamorta Rumca da yar l demektir. Hseyin Paa'ya lakab olmas, katlm olduu savalarn birinde o kadar ok yara almki, tabibler midi kesmi, imnlarndan dolay "Allahdan mid kesilmez" diyerek kendi hline brakmlard. Ama Cenb- Mevl msaade etmeyince sinein kanadnn kprdamas bile kabil olmadna gre, ruhsat- ilhi erimeyince Hseyin paay ecel erbetini imemi buluyoruz. Zaman iinde yaralan da, kuvve-i maneviyeside izn-i ilhiyle afiyet kesbetti. yiletikten sonra dmanlarn karsna ilk knda onu tanyanlar, "Meza-morta" diye haykrmaktan kendilerini alamadlar. Bylece Hseyin Paaya bu kelime lkab oldu. Tamvar'n mdadna Koulmas Tarihler 1107/1696 yln gsterirken, ilkbahar mevsiminin yzn gstermesiyle beraber yine avrupa ortalarna doru sefer hazrlklarna giriildi. lk durak yine Macaristan ovalarnn civan oldu. Osmanl birliklerinin karsna kan yere! olsun avusturyann olsun birlikleri malup oluyordu. Avusturya ordusunun byk bir kuvvetle Tamvar kalesini muhasara altna ald haberi padiahn kulana ulat. 2. Mustafa bizzat kendisi bata olduu halde orduyu hmayun Tam-var'n istimdadlarna itab etti. Padiah ordusunun zerlerine gelmekte olduunu renen Avusturyallar Tamvar nndeki kuatmay kaldrarak Laba nehri cihetine doru ekilme hareketine evirdi. ok gemeden iki ordu nehir yaknlarnda kar karya geldiler. Daltaban Mustafa Paa, bu muharebede ok byk fedakrlklar sergiledi. Netice yine asakiri islmn lehine oldu. Belgrad ve Tamvar uzun bir zaman, dman tasallutuna kapal bir hle

geldi. 1108/rebilevve-lin/1696-eyll'nde ordu Edirne'ye avdet etti Avusturya zerine alan seferler, ne kadar yz gldrc neticelere douruyorsa, Rusya zerine alan seferlerde ise tam tamna znt verici haberlerden baka bir ey gelmiyordu. Osmanl sava starejistleri, Rusya zerine alan seferde Krm Tat?'ryla, Bucak Nogaylarn muharip sfatyla orduda istihda-a dahil etmilerdi. Ne var ki, bu iki frka arasnda meydana elen ihtilaf, cephede zerine den vazifeleri yerine getirmeye engel olmaya balamt. Bu hl ise Rus birliklerinin Azak') yeniden muhasara etmesine, cesaret verdi. Bu muhasaraya iki ay mukavemet gsterebilen Osmanl askeri, neticede kaleyi Ruslara terke mecbur oldu. Mli Sknt Ve Ttn Yasa eitli cephelerde alan savalar devletin mli dzeninde de bir takm aksaklklarn zuhuruna sebeb oldu. Kayplar ksa zaman iinde telfi edilmek istendiinden harcamalar birbiri stne biniyordu. Bu sralarda 2. Mustafa, ttn ime yasa koyma yoluna gitmiti. 4. Murad gibi sert bir padiahn nleyemedii ttn ime keyfiyeti, Sultan 2. Mustafa'nn basiretli davran ile ve gelir getirme vastas olarak kullanmak niyetiyle, bahse konu yasaktan rcu edildi. Ancak en kalite ttnn kyyesine 60, 2. kaliteye 40, 3. kaliteye de 20 para vergi koymutu. Azak Kalesinin Ruslarn eline getii haberi geldiinde padiah para meselesiyle megul idi. stanbul, Edirne, zmir ve Erzurum'da kendi turas ile ssl para darb ettiriyordu. Azak'n skut haberi para ii ile megul padiah pek zd. Derhal istirdad iin almalarn balatlmasn emretti. ok ksa zamanda Azak boazna istihkmlar yaptrld. te yandan gerek Karadeniz, gerekse Akdeniz donanmas ve ince donanma da denen Tuna donanmas yepyeni gemilerle takviye edildi. Sultan 2. Mustafa'y 1108/1697'senesinde yine ordusunun banda Belgrad'a gelmi gryoruz. Sadrazam Elmas Men- Paa, Sofya da bir gece ryasnda, ehid sadrazam Fzl Mustafa Paay grr. Byk ehid, Elmas Paa'ya kendi elleriyle erbet sunar. Uyandnda sadnazam bu ryay kendisinin ehidler kervanna katlaca yolunda yorumlar. Padiahn bakanlnda toplanan divan ne yapacaklarn karargir etmek iin eitli fikirler serdeder-ken, bu arada imdiye kadar kendilerine sert ve yksek sesle hitab etmeyi meslek etmi bulunan sadrazam Elmas Pa-a'ya kar ittifak etmiler kendisini bir hataya sevkettirip, azlini salamak niyeti tayorlard. Ancak Belgrad muhafz olan Amcazade Hseyin Paa bu ittifakta yer almam, halisane ve tarafsz olarak sz ald. V-zerann serd ettii grlerde sabet olmadn, Avusturya ordusunun vurulmasn ve bunun neticesinin ne olabileceini, ortaya serdikten sonra, Tuna Nehrini ap, Tis ay yaknlarnda bulunan bataklklarda askerimizi perian etmektense, Sava nehrinin geilip,

Peter Varadin ehrinin muhasarasn teklif etti. Bilindii gibi Peter Varadin savanda Kprlzde Fzl Mustafa Paa ehid olmutu. Ryada ehid sadrazam elinden erbet ien Elmas Mehmed Paa, grd ryaya ramen Amcazde'nin teklifini destekleme yoluna gitti. Ne var ki; aralarnda ittifak kurmu olanlarn reyleri bu teklifi redde kfi geldi. Neticeten orduyu hmayun, Zanta civarnda Nis nehri sahilinde Prens Ojen kumandasndaki Avusturya ordusunun zerine dverdi. Eyvah ki eyvah yle ac bir felkete duar oldu ki, bugn dahi zlnse yeridir. Sadrazamn ryas gerekleiyor, ahadetin erbeti n ediliyordu. Sadrazama kar ittifak etmi bulunan, vezirlerin ok byk ksm da hayatlarn kaybediyordu. Sadrazamn zerinde bulunan mhr hmayun bile dmann eline geti. Arlklarmz, silahlarmz ve cephanemizin dman eline gemesi apayr bir znt kayna idi. imizdeki bir ka hin yznden bizi yakarmsn Allah'm, denen vaziyet tecelli etmiti Padiah 2. Mustafa ban nne emi Tamvar yoluna dt esnada Amcazade Hseyin Paa'y makam- adarete tyin ediyordu. Bu arada sava alannda ehadet erbetini imi sadrazamlarn adn sayp bir fatiha gnderelim. Sultan 2. Bayezid'in sadrazam Ali Paa, Yavuz Sultan Se-lim'in Sinan Paas, 4. Murad'in Tayyar Paas, 4. Meh-med'in Kprlzde Fzl Mustafa Paas ve 2. Mustafa'nn Elmas Mehmed Paas ile, bir elin parmaklan kadar ehid sadnazam verilmi oluyordu. Ruhlarna fatiha. Ik Ynl Gayret Sultan 2. Mustafa gelmi olduu Tamvar'da bir mddet dinlendi. Akabinde Edirne'ye geldi. Oradan da stanbul mekn tutuldu. K mddetince devlet siyasetinde hummal faaliyetlerin yapla geldii gzlendi. Bir taraftan btn hazrlklar heran sava olacakm gibi harp hazrlklar yapld. Bu gayretler aslnda sulh iinde yaamann icab ettirdii haldi. nk sava gcn ykseltmi lkelerin sulh iinde yaamalar hakkdr prensibi burada kendini gsteren bir hakikattir. Atalarmz dima "sterisen sulh-u salah, hazrol cenge" buyurmulardr. Her neyse bu srada Sultan 2. Mustafa'nn has maviri olmasn beceren Tatar Hn', ngiliz elisinin avucunun iine dme grnts vermekteydi. Sadrazam Amcazade Hseyin Paa Merzifonlu Hac Ali Paa'nn drt yl evvel yapm olduu almalar tahattur etti. Pajet ile yaplacak mnakaa ve mnazara neticesinde yrrle koyabilme imkn bulabilirlerdi. Bu proje iinde sadrazam bata olduu halde Tatar Hn', eyhlislm, Rumeli ve Anadolu Kazaskerleri, Yenieri Aas, Reis l Kttap (hariciye nzr)bir araya gelip bu dnceyi derinliine konutular. ok gemedi imdiye kadar olmayan bir ey gerekleti. Sultan 2. Mustafa, kendi elleriyle yazd bir mektubu ngiltere kralna ulatrlmak zere verdi. Sadrazam Paa'da sefir Pajet'e hitab eden bir yazyla birlikte padiahn, ngiltere kralna hitab eden mektubunu teslim etti. Sefir Pajet'in bu yazlan aldktan sonra eteklerinin zil aldn beyana her halde lzum yoktur. Amcazade Hseyin Paa devlet

hizmetinde, eitli makam ve badireleri grm, tecrbeli bir devlet adam idi. Kprlzde Fazl Ahmed Paann bizzat savat, San Gotar meydan muharebesinde bulunduu gibi Salankamen savanda da orduda mevcutlar arasndayd. lerin btn safahatna vakft. San Gotar'n husule gelmesinden bu yana yaplan savalarn says ondrd buluyor ve dokuz tanesini Avusturya kazanmt. Bu savalarn temadisi dmann taa skp'e kadar inmesi demekti. Sadrazam skb'e gelii durdurmak iin, sulh devresinin bize kazandraca zamana ve kuvvete iddetli ihtiyacn farkndayd. Fakat Sultan 2. Mustafa; Venediklilerin bu ie daldklarn grnce midesi bulundu, sulh itiyak hevesi olmaktan kt. yine orduya kalmt. 20/zilhicce/l 109-31/mayis/1698'pazar gn Edirne'ye doru yola ktlar. Viyana Mzakerelerine Yol Alyor Bu srada da ngiliz sefaret baktibi, Sultan Mustafa'nn kaleme ald samimi mektubunu ngiltere kralna onun da ricalaryfa Avusturya imparatoruna mektuplar verildi. mparator otorite sahipleriyle yapt bir dizi mzakere neticesinde herkesin ele geirdii topraklar kendilerinde kalmak artyla yaplacak sulhun Rusya'y da kapsamna almas icab ettiini ileriye srd. Neticeten bar grmelerine oturuldu. Bizden Reisl Kttap Rami Efendi ile Mavro Kordato bey Avusturya imparatorunun teklif ve organize ettirdii sulh mzakerelerinde bulunma vazifesiyle Viyana'ya gittiler. Osmanl devleti murahhaslarndan Msy Kordato zerinde anlalacak sulhun Rusya'y da iine almasna, devlet-i liyye'nin her hangi bir i'tiraz olmadn beyan etti. Ruslar, Venedikliler, Lehistan ve arac devletlere de bu aklama tebli olundu. ar Deli Pet-ro'yu hemen Viyana'ya komu gryoruz. Komaklada iktifa etmiyerek hemende artlarn sralamaya koyulur. Birinci art eline gemi topraklar vermeyeceini beyan eder ki, bu teklif Avusturya imparatorunun, konferansn toplanmasna medar olan szlerine tam manasyla denk dmektedir. Bundan karlacak hkm. Rusya ve Avusturya politik anlay ak yahutta gizli bir ittifaktr eklinde olursa akla pek ters dmez. Deli Petro artlarn bildirmeye devam ediyordu: mesel ele geiremedii Ker Kalesinin kendisine verilmesini, kabul edilmedii takdirde derhal Osmanl devleti aleyhinde bir ittifak kuracan bildirdi. Avusturya imparatoru Leopold, Ker kalesi zerinde srarda bulunabileceklerini, ancak bir ittifak iin ancak kongrenin toplanmasndan sonra karar alnabilir demek suretiyle Deli Petroya bir fren olmutu. Deli Petro Ve Kont D Kenski Mlakat Konferansda ikili temaslar esnasnda Rus ar 7. Pet-ro(Deli), Avusturya bavekili Kont D Kenski ile babaa bir mlakat yapar. Bu mlakat esnasnda, Petro'nun Avusturyal Kont'a tevcih ettii "hangi devletler sulhun yaplmasn

istiyor" eklindeki bir sualine: "Roma, spanya, ngiltere, Fle-menk zetle btn hristiyanlik lemi bu sulhun taraftar" cevabn aldnda u mtalaay ileri srer: "Felemenk ve ngiltere'nin szlerine inanmamay semelisiniz. Onlar kendi menfaatlerini dnrler. Dostlarnn menfaatlerini ise asla kaale almazlar." Hakikaten deerli okuyucularm, dnya diplomasi tarihinde nglizlerin takiple musir olduu stareteji; aada sunacamz bir darb- meseli dourmutur. "ngiliz devletinin dost ve dman yoktur. Sadece menfaatleri vardr." Karlofa Antlamas Rus an Deli Petro'nun syledii szlerden sonra arac ve-de ittifak etmi devletler ve ilerinde Ruslar olduu halde ikier murahhas tyin etmiler, Karlovi ehrinde itima ettiler. Yetmiiki gn sren mzakereler sonunda yirmibe sene geerli olmas ve daha evvelde yaplm antlamalarnda yrrlkte olmas artyla mehur Karlofa muahedesi imzalanarak gerekleti yalnz Rusya bu antlamann dnda braklmt, Rusya ile Osmanl devletleri kendi aralarnda bir sulh akdetmek iin lzumu grlen iki senelik bir mtareke mukavelesi imzaladlar. Bu sralarda Feyzullah Efendi makam- meihata gelmi olduu gibi, oullarndan birini kendine halef, 2. ve 3. olunu Kazaskerliklere, 4. mahdumu ise Hoca olarak tyin ettirmitir. Bunlarn yaplmasnda isabet olup olmad, olayiarn inkif esnasnda kendini bize hatrlatacaktr. Yalnz unu hatrlatmakta fayda umulurki, bahse konu makamlar, cidden ulema takmnn eline gemesi gereken makamlardr. Byle yksek makamlarn ayn dneme denk den zaman dilimi iinde tek bir ailenin fertlerinin elinde olmas iin iine haddinden fazla iltimas kokusu girdii intiban hissetirmektedir. Karlofa antlamas mucibince, sulh antlamas imzalanan devletlerle karlkl olarak elilik mnasebetlerinin ihdas karar altna alnmt ve gerekletirildi. Rusya elisi de bylece stanbul'a geldi. Mtareke mddeti iinde yaplan mzakereler esnasnda karlalan zorluklar aldnda, ortaya kan taslak pek ar artlar tamaktayd. Devlet-i liyye beenilmesi mmkn olmayan bu ar artlan hvi antlamay eitli bahaneler ileri srerek yokua srmeye balad. Ancak bunda alt ay sren bir tehir gerekletirebildi. nk, Tatar Hn', gnderdii bir haberde Azak havalisinde, yzbin Rus askerinin toplanm bulunduunu duyuruyordu. Tarihler 1112/1700 senesini gsterdiinde OsmanlRus murahhaslar arasnda 16 maddelik anlama imzaland ve teati edildi. Ancak bu antlamay Avusturya Polonya ve Venedik devletleriyle, 1110/receb/261699/ocak/28. aramba gn yaplm Karlofa antlamasyla, kantirmamahdr. Yukarda kaydettiimiz gibi, Rusya-Osmanl antlamasn temin iin Karlofa antlamas haricinde, ayn trihte, M. 1700 senesinde yapldn beyan ettiimiz, antlamaya yol aan mtareke mukavelesinin imzas atlmt Karlofa antlamas yapldnda.

Diplomatik Rezalet Fransa; kendince malum sebeblerden; Osmanl nezdinde-ki bykelisini geri ekmi, yerine Feryol adl bir diplomatn yollamt. Feryol stanbul'a duhulnden az sonra sadrazam paa ile grmeye muvaffak olmutu. Aradan bir ka gn gemitiki, Fransa kralnn hediyelerini Sultan 2. Mustafa'ya takdim etmek zere padiahn huzuruna davet edildi. Saraya gelen eliyi mutad merasimle karladlar. Bu arada kendisine huzura k hakknda bilgiler veriliyor, bir taraftan da kendisine hediye olunan srmal kaftan giydiriliyordu. Huzura doru yrmee balyan Eli Feryol'un belinde, bir kl sallandn son anda farkeden avuba, eliyi durdurdu. Vaziyeti mabeyncilere bildirdi. Mabeynciler, aksakl bat ercman Mavro Kordatoya bildirdiler. Batercman son derece nzik ve netlikte hi ama hi kimsenin padiahn huzuruna klla giremeyeceini bu bakmdan klcn karlmas icab ettiini beyan etti. Eli Feryol bu szlerin doru olmadn daha nceki elinin huzura klla girmi olduunu bu bakmdan kendisinin byle girmedii takdirde kariyerinin sarslacan ileri srd. Tabii nceki elinin byle klla huzura muzura girdii yoktu. Bu Feryol'un politik skandala duyduu ihtiyatan dolay are olarak uydurduu, bir yalandan ibaretti. Sadrazam Amcazade Feryol ile grt. Kimsenin silahl olarak huzura kmadn, bundan byle de kamayacan anlatt. Feryoi ise, bara ara itirazlar etmekteydi. Bu srada mabeynciler koltuklam olduklar Fransz elinin klcna el attklarnda Feryol silkindi ve mabeyncile-rin elinden syrld: "bunu kralmdan baka kimse belimden alamaz" diye feryad etti ve kaftan karrken, yanndaki refakatilerine kaftanlarn karmalarn sesledi. Bir yandan da "Ya byle girerim, ya da hi girmem" diyerek yrd ve elilie gitmek zere saraydan kt. Ertesi gn, Fransa bykeliliine Feryol'un getirmi olduu hediyeler iade olundu. Bahse konu sefir Feryol alt ay sonra gnn birinde Boa-ziinde, Padiah kayna ait renge boyanm, ve tefrii yine padiaha tahsis olunmu ekilde, yaplm bir kaykla seyr-i sefine (sandal gezisi) km olduu grld. Denizin dibini boylamak istemiyorsa derhal karaya kmas, gezme dilein-, deyse dier eliler gibi yapmas tenbih olundu. in hazin taraf da mslman olan krekiler ikiyz denek yemeye duar edildiler. Fransa B. elisi Feryol, bu olaydan sonra on sene daha Osmanl nezdinde Fransa elisi olarak durdu. Fakat bir kere dahi huzuru padiahiye kmaya nail olamad. Ayrca devleti liye eliyi Fransa devletine ikyete tenezzl dahi etmedi. Halbuki ngiltere bykelisi Lord Pajet olsun, gereksede Sir Ston olsun icab eden kaideye riayetle her zaman iyi kabule muhatap oldular. Htt Padiah efendimiz bir keresin de Sir Ston'a hftab ederek iltifatta bulundular. Sadrazamn stifas Ve Vefat

Amcazade Hseyin Paa lkenin btn ilerine el atm, el att her ii de slah etmeye muvaffak olmaktayd. Msr ve Arab yarmadasnda husule gelen, karklklar dizginlemeye muvaffak oldu. Ne var ki; padiahla beraber Edirne'de bulunduu esnada rahatszland. Salk durumunun lke ilerini gtremeyecek kadar vahim duruma geldiini hisseden Amcazade Hseyin Paay btn hrslardan tecerrt ederek, istifa karar ald ve bu kararn istifasn sunmakla gerekletirdi. Padiah istifay zntyle kabul etti. Ancak sadrazamnn hafta sonra vuku bulacak vefatndan tabii habersizdi. Tarihler bu srad.? 1114/1702 senesini gsteriyordu. Sadaret mhr Daltaban Mustafa Paa'ya tevcih olundu. Srp asll olan Daltaban Mustafa Paa, islmiyeti samimiyetle kabullenebilmi zevattandr. Kahraman, cesur ve dirayet sahibi nevarki tahsili yokdu. Daltaban Mustafa Paa sadaretinde sudur eden ilk emir mslim ve gayri mslimlerin birbirinden farkl giyinmelerini emretmesi ve bu hususta bir talimat yaynlamas oldu. Bu talimata nazaran, hristiyan ve ya-hudiler dinlerinin gereine aykr olmayan giyime davet edildi. slm kadnlarna ise, geni elbise ve kaln yamak kullanmalarn emretti. Bu emire aykr harekette srar eden Venedik elilii batercman dayakla cezalandrld. Daltaban Mustafa Paa'ya mhr hmayun'un verilmesinde eyhlislm Feyzullah Efendi'nin katks olduysada, sadrazam paann yksek karakteri esen rzgra gre yelken aan cinsten olmadndan sadrazam ve eyhlislm arasnda burudet husule geldi. eyhlislm Daltaban Mustafa Paay azlettirip, reisi kt-tab' sadnazam nasbettirme almalarna girimiti. Kpr-lzde Abdullah Paa bu srada sadaret kaymakaml vazifesinde idi. Sadnazam uurlu bir moskof dmanyd. Oniar yeryznden silip yok etmek en samimi dnceleri arasnda nemli bir yer tutuyordu. Ancak akl, Ruslarla savan zaman deil icab eden tedbirleri al demekteydi. Daltaban Mustafa Paa da bu akln tavsiyesini yerine getirmekte, Rus hu-dudlanna dnk almalar yapmakta, buralarda kuvvetli istihkmlar kurdurmaktayd. Daltaban Mustafa Paa'nn Azli Ve ahadeti Sadrazam Mustafa paa Rus hududunda bir takm hazrlklarn yrtme srasnda, Devlet Giray Hn'dan gelen bir haber devlet adamlarnn heyecanlanmasna yol at. Haber uydu: Ruslar saldrlabilecek blgelere kuvvet yyordu. Rus elisi derhal Bbliye mlakata davet edildi. Tabiatyla bykeli, devletinin asla byle bir niyet tamadn beyan ettikten sonra devletinin Potka] Kazaklarn itaat altnda bulundurma gayreti gtmektedir. Ayrca Azak Denizinde bulunan 12 para gemisini Osmanl devletine satma teklifi getirdiini de ilve etti. Bu cevap, haberi veren Devlet Giray'n kafasnda patlad. Baz entrikalar eviriyor thmetiyle Hn'Iktan azledildi. Yerinede ihtiyar Selim Giray Hn nasbe-dildi. Devlet Giray ise yaplann yanl olduunu ileri srerek itirazn byltp, isyan

mertebesine getirdi. Bu vaziyet karsnda zerine asker yollanmas karar zuhur etti. Sadrazamn konumalarndan ahali, Avusturya, Rusya zerine sefer yaplyor hkmn karmaktayd. eyhlislm ise padiah, veziriazam aleyhine bilgilendirmekte idi. "Veziriazam, sizden farkl politika takip etmek istediinden zehirletmek dncesinde olduunu, bu adam mhr hmayun sahibi olduka Krm'n karklktan kurtulamayacan ifade ediyor ve -hid olarak da, Rami Efendi ile Mavro Kordato beyi gsteriyordu. ftira ve ehadet tamamlannca Daltaban Mustafa Paann azli gerekleti, gn sonrada hayatna son verildi. Byle Rus dman bir ztn harcanmas zerinde bir nebze olsada durmak gerekir diye dnyorum. Byle bir ztn yok edilmesinin verdii gnah, eyhlislm efendinin nasl deyebilecei zerinde kafa yormaktansa, byle makamlara gelenlerin baarlar dine uygun hareket etmelerinden, ktlkleri ise, nefs ve dinin yasaklad hususlara nem vermemelerine balamak gerekiyor. Baz msterikler ve bdinler, eyhlislmlk messesesini, byle ndir uygulamalar yznden, hrpalamay adet edinmilerdir. Halbuki kendileri de bu yanl davrann mensub olunan dinden deil, ahsi kusurun olduunu bile bile, yklenmeye devam ederler. Rami Paa sadaret makamna oturdu. Devlet Giray ise, sadrazam deitiren Osmanl karsnda mcadeleyi brakp, Kuban taraflarna ekilmesi burada topluca yaayan, erkeslere iltica etmesi, sanki Daltaban Mustafa Paa'nn yokluunda mcadeleye devama imkn bulmayacan dnd, noktai nazarna srklyor bizi. Dorusunu Allah (c.c) bilir. Aslnda tarihi vakalarn zerine gidilirken, tek dorudan ziyade eitli ihtimller hesabn yapmak doru bir davran saylr, ancak emin olunmayan meselelerde kesin hkm, Cenb- Mevl'ya terk etmek en dorusudur. Devlet Giray'n erkeslere snmasnn akabinde Krm'da Selim Giray'a, muhalefet edecek kimse kalmadndan, eyhlislm Fey-zullah efendinin dedii gibi karklklar hakikaten duruldu. Rami Paa'nn Sadareti Son zamanlarda Karadeniz tarafnda Ruslarn yapt faaliyetlere bakarak olucak herhalde Grcistan; Osmanl devletine demekle ykml olduu vergileri tediye etmez olmutu. Sadrazam ilk ii olarak bu lke zerine asker sevk ederken grmekteyiz ayrca da, btn dikkatini memleketin dahili ilerini tanzime teksif ettiini gryoruz. Devletin tahsil edemedii gelirleri toplama hususundaki gayreti pek isabetliydi. Rami Paa'y idari ilerde gsterdii baary, askerlik mesleinden anlamad iin cihet-i askeriyeye nzm roln beceremedi. Tarih-i Siyasiyye "yazan Kmil Paa mezkr eserinde aynen unlar ifade etmekte: ". Askerlikten bibehre olmasna mebni mlkiye ksm lehinde ve askeriye takm ise, mahareti askeriyesi olan, Daltaban Mustafa Paa'nn azli ve katlinde, zimedhal olduu vesilesiyle sadr marileyhin aleyhinde

olduundan... "Meslek-i celile-i askeriyeden pek haberdar olmayan Rami Paa askerlerin hazrlamakta olduu isyan sezemedi," yleki: Sadrazamn vazifeyi yklenmesinin ardndan Grcistan'a asker evkini gerekletirdiini yazmtk, ite sevkedilen askerin pekde ar davrandn gryoruz. Bu yavaln gizli tahkikat yaplrken, apak ekilde de sebeb soruldu. Birikmi maalardan bahsedildii grld. Hatta isyana varabileceini de im yoluyla belirttiler. Hemen birikmi maalarn denecei vaad edildii gibi, ikramiye tahakkuk ettirilecei de bildirildi. Fakat isyanda ittifak etmi yedi ocak askeri, sylenenleri kaale almayarak Et meydannda tekbir getirerek dolamaya baladlar. Yedi ocak asken denen guruplarn isimleri unlard: 1-Yenieri. 2-Sipahi. 3-Silahdar. 4-Topu. 5-Top arabac. 6-Cebeci. 7-Bostanc. Bu guruba isiz, gsz takm da iltedince byk bir kalabalk meydana gelmi oldu. Esna-tecrbesi, iin dal-budak saracan anlamasn getirdi, halde yaplacak i, ykte hafif pahada ar mallan yanna dkkan kapatp, olaylarn sonunu beklemek gerektiinde karar kldrd. Sekbanba, yenierinin sadakatten hilaf etmeyen gurubunu yanna alarak saray korumaya kotuu grld. syanclar sadaret kaimakam Kprlzde Abdullah Paa'nn, saray yavrusu konan kuatm olarak gryoruz. Halbuki, Abdullah Paa, sarayda idi. Bu haber ksa zamanda Konan nnde toplanm isyanclara ulat. Konan nnde asilerin tecavzkr tarz da tezahratlar grld. Bu srada konan i tarafndan atlan bir el silah Cebeci askerlerinden birinin lmne sebeb oldu. syann iddeti her an artmaa bala mt. Saray korumaya komu bulunan Sekbanba ne hikmetse hapse konurken, eyhlislm Feyzullah efendinin damad stanbul Kad's Seyyid Mehmed efendi de ayn muameleye, yni Sekbanba gibi habsedilmiti. Hem isyanc hem de sancak- erifi istemeleri ise pek artc idi. Tabii maksatlar, Osmanl insannn dima nnde hrmetle eildiini bildiimiz sanca Neb'nin, diktikleri isyan bayrann yanna dikerek ahalinin kendilerinin emellerine ortak olmasn temine matufdu. Sarayda itaat sahibi Bostanclar, Eyyb-sultan Hazretlerinin trbesinde muhafaza olunan sancak- erifi kimseye sezdirmeden saraya ardlarsada, nasl haber aldklar mehul olan isyanclar sanca erifi saraydan zorla getirtip, kendilerinin isyan bayrann yanna diktiler. te yandan; stanbul Kad'sina tazyikte bulunularak ulemann 1 en gelenlerinin, kendi taraflarn tutmas ve toplanmasnn Gerektiini ihtar ettiler. Halkn mcbir ihtiyac olan, frn, ka-aP ve manav gibi dkknlar dnda dier esnafn kapal ol-asn temin iin mnadileri barttlar. Byle yapmalarnnda sebebi hem yamay imknsz hle klmak hem de esnaf malnn dncesiyle babaa brakmakt. syana kalkm bulunan gruh, yenieri aalna alk Ahmed adl birini setiler. Bu seimle ihtill kendisine merkezi idare yeri ve otorite temin etmi oluyordu. Buna bal olarak da, ihtill nisbeten muntazam ve bir hiyerari bulmu oluyordu. Orta Camii (ehzadeba Camii) de ulema ve ihtill ileri gelenleri toplandlar. Yeri gelmiken sk sk vukubul-makta olan isyan ve ihtilllerde Orta Camii diye bir ifade yer almaktadr. Bunu Mimar Sinan'n

Sarahane bandaki raklk eseri olarak adlandrd ehzadeba Camiine (orta cami) denilmektedir. Yine baz tarihiler, bahse konu ihtill ve isyanlarda toplanma yeri olarak belirtilen orta cami beyannn, ehzadeba deil, yenieri klalarnn baz ortalarnn iinde yer alan mescidlere orta camii dendii ifade edilmek-teysede, bir ok vakada toplanlan yerin sadece, orta cami ifadesiyle geitirilmedii neresi olduu da belirtilmi olduundan belki, ok az istisna ile orta camii tbiri, ehzadeba Camii'ne ait olduu grn muhafaza etmek istiyoruz. te bu camide yaplan; ihtill ekibi ve ulema arasndaki itimada sudur eden karar, eyhlislm Feyzullah efendi ve oullarnn derhal azli, padiahn ise bulunduu Edirne'den Dersa-adete dnmesini taleb eden bir mektup kaleme alnmas oldu, ulemadan be kii, yedi ocak askerinden, ikier kii olmak zere ondokuz kiilik bir heyet, bu gnk deyime uygun olarak bir ltimatom da, denebilecek mektubu Edirne'de bulunan padiaha tebli iin yola karld. Edirne Toplants stanbul'da vcuda gelen harektn her bir ann takip etmekte olan Edirne, eyhlislm konanda bir toplantya a-hid oldu. Burada tezekkr ettirilen karar, ltimatomu getirecek heyet derhal tevkif olunacak eklindeydi. Kul Khyasnn bana geirilen yz kiilik mfreze gnderilmiti. Hemen ertesi gn sadrazam Rm paann konanda yaplan itimada Kul Khyas zerine ald vazifeyi yerine getiremezse ne yaplmas lzm gelecei hususunda bir mzakere aldysa, bu soruya cevap verebilecek kratta kimse toplant da mevcudiyeti olmadndan netice hasl olmad ve bikarar olarak dald. Buna karlk toplantlar tertip edip ne yapacaz diye kafa patlatanlar, Kul Khyasnn vazifesini bihakkn pek gzelce yerine getirdiini, gelenleride taht tevkife -aldn da henz renememilerdi. Valide Sultan-Padiah Mlakat Padiah validelerinin; memleket ahvalini adm adm ve her antkip ettii bir vakadr. Bu takip sadece taht korumak olmayp, her anne gibi evldn koruma refleksinin neticesin-dendir Sultan Mustafa'nn annesi, Gln Valide Sultan bu reflekslerle mcehhez bir anne olarak padiah olunun yanna kotu. zn zaman rakipsiz bir padiah hanm olarak yaad hayatn kendisine kazandrd tecrbi bilgileri aktarma yolunu tuttu. Diyordu ki; "Asakir, stanbul yolu zerinde birikmi, neredeyse buraya gelirler. Siz daha nce davrann eyhlislm ve oullarn azledin. CImulurki teskin olurlar. "Diyerek tavsiyede bulundu eyhlislm ve oullan azledilip, Erzurum'a srgne gnderildi. Kul Khyasnn tevkif ettii heyetin serbest braklp Edirne'ye gelmelerine msaade olunduuna dir ferman karld. Makam- meihata Yamakzde; bir irade-i seniyye ile, tyin edildiysede, Yamakzde

zr beyan etti. htillciler ise kendilerine msbet davranan ve istediklerini ifaya gayret ederek kendini sevdirmi olan Bursal mm Mehmed efendiyi istemekte idiler. Padiah bu istee kapal kalmad, Mehmed efendiyi ifta makamna getirmekte tereddt etmedi. Bu srada hatadanm? Yoksa isyanclar deneme teebbsm saylr pek bilinmez bir davran sergiledi Sultan 2. Mustafa. Bilindii gibi Kul Khyasnn tevkif ettii daha sonra padi-ah'n fermanyla, serbest kalan heyetin hmil olduu mek-tupda, padiahn stanbul'a dnmesi taleb edilmekteydi. Buna ramen taleplerin byk bir blmn yerine getiren padiah, dnme talebine cevap olarak bir mddet daha Edirne'de kalmaya devam edeceini bildirdi. Bir gre gre; padiah bu davranyla, ortal iskandil ediyordu. Dier bir gre gre de, padiah isyanclarn isteine gremi hareket etsin sorusu, evet. Gerekirsede isteklere uygun hareket icab eder, nk bu bir frtnadr. nemli olan zamana meseleyi yayabilmektir vede frtnay skunet sahiline ekebilmektir. Bunun temininden sonra milletimize ml olmu pek gzel bir deyi vardr! Siz bu deyii neresinden alrsanz aln ben buraya yazyorum: "Elmi yaman? Bey mi yaman?" 2. Sultan Mustafa'nn Hli Padiah, stanbul'a gnderdii mektupla akbetini dene-mitiki netice olumsuz kmt. nk; bir mddet daha Edirne'de kalacam cevab, isyanclarn aklna biz de bu padiah tahtndan edelim dncesine varmalarna yarad. stanbul taraf hl meselesini gerekletirmek iin stanbulun irndi Londra asfalt zerinde, Osmaniye hizasndaki rpc ayrnda altm bin asker ve saysz ahali toplanm, Edirne'ye yrye gemeye ahd etmilerdi. Beri yandan asker ve ahalinin yapm bulunduu ahd- peymani haber alan Rami paa pek yanl bir yol tutmutu. Tercih ettii tarz askerlikten hakikaten hi anlamadnn ok beli bir delilini tekil eder. Yapm olduu sakat ve kt tercih uydu: Rumeli ve Anadolu Askerinden mteekkil seksen bin kiilik ordu meydana getirmi, Edirne zerine yrmekte olan stanbul ihtilalcilerinin zerine yrye geirmiti. Halbuki her iki gurubun asker liderleri gizlice haberlemiler, mutabakata varmay temin etmilerdi. Rami Paa son anda bu mutabakattan haberdar oldu ve Edirne'ye dnmevi kararlatrd. Aslnda buna kama denir amma devletimizin sadnazamnn kendi ordumuzdan katn sylemek bize iki buuk asr sonra dahi zor geliyor. Yryte olan iki topluluk; ertesi gn karlat noktada bir kucaklatlar ki; herkes bu kardelie parmak srd. eyhlislm, mam Mehmed efendinin verdii fetva ile Sultan 2. Mustafa tahtn kaybediyor, yerine veliahd ehzade Ahmed, 3. Ahmed unvanyla Osmanl tahtna clus ediyordu. Makam sadaretten infisal eden Rami Paann yerine, padiahla ayn ad tayan Kavanoz Ahmed Paa tyin ediliyordu. Tarihler bu sralar da; 1115/1703 senesini gsteriyordu.

Edirne Olaynn Nedeni Sultan 2. Mustafa'nn tahtn kaybetmesinde nem tayan messirlerden birinin eyhlislm Feyzulah efendinin taksiratn grmek durumundayz. Ancak iin baka bir tarafn da belirten Mustafa Nuri Paa'nm mehur "Netayic l Vukuat" adl eserinin 23. sh. den u alntyla sayfalarmz ssleyelim: ". eyhlislm efendinin, ilmi makamlar ve rtbeleri kendi ocuklarna ve yaknlarna vermesinden dolay, bu meslekler de alanlarn gnlleri krlm ve gcenmilerdi. Daha nce k zamanda, Sufi'ler (mistikler) <bize gre erbab- tasavvuf. M. H> hakknda ihanete cesaret etmi bulunan Vni Mehmed efendinin damad olmasyla eyh efendilerde onun (Vni Mehmed ef. dinin) soyunun sopunun azl dman kesilmilerdi. yle ki aada anlatacamz olayn ortaya kmasnda rahmetli Vni Mehmed ef. dinin iki olu, onbe yldan beri Bursa yaknlarnda, babalarnn yaptrm olduu camiin yaknndaki iftliklerinde oturmakta ve devlet grevi almaktan ekinmi bulunduklar halde, bu olayda bunlarda oradan getirtip ldrdler. Szde bu masum kiileri ldrme yolu ile Vni Mehmed ef. diden c alm oldular." Bylece zahide btn ulemas arasndaki sessiz mcadele, zamanla byle skntlara ve kanl intikamlara varmtr. Bizim yukarda Rami paann Edirne'de Rumeli ve Anadolu askerinden mteekkil bir ordu tanzim ettiini belirten, ancak askeri liderlerin gizlice haberleerek ittihad eylediklerine dair yazdklarmzda kaynamz Sadrazam Kmil Paa'nn "Tarih-i Siyasiye" adl kymetli eseridir. Yine kymetli eserlerden "Ne-tayic l Vukuaf'n kymetli yazar Mustafa Nuri Paa, stanbul'dan yola kan kuvvetin saysn yirmibin civarnda gstermekte ayrca buna zamimeten stanbuldan gelenlere kar kmakla Rami paa tarafndan grevlendirilmi olan, Kmil Paa'ya gre seksenbin kii civarndaki kuvvet, Nuri paann eserinde, padiahn yannda pek az sayda bir askerle Hafsa'ya geldiini ve yanmdakilerin stanbul'dan gelenlere katlp, padiah yalnz braktn padiahnda ister istemez, Edirne'ye dndn belirtiyor. Bu mbayenet esasa nemli tesirde bulunmuyorsa da ide rol sahiplerinin yanl tanmlanmalarna yol amak bakmndan mahzur tadn teslim etmek durumundayz. Netayic l Vukuatta; 2. Sultan Mustafa'nn taht'tan indirildii tarih, 1115/rebiylahirin/3. gn-23/austos/1703 olarak gsterilmektedir. 1115/rebiylahirinin 3. gn-1 703/se-nesinin/austos aynn 17. gn olan cuma gnne msadiftir. Yine Netayi'de, 23/austos/1703'de taht'tan indirilmesinden, 140 gn sonra vefat ettii yazldr. Bahse konu eseri osmanlcadan sadeletiren Neet aatay, Sultan 2. Mustafa'nn 30/aralk/1703 gn ldn ifade ederek 23/aus-tos/1703'de taht'tan indirildiine gre lm 140 deil, 129 gn sonra vukubulmutur demektedir. imdi bize kalrsa 17/austos, reblahirin 3. gnne denk gelen gn tekil ettiinden, o sralarda tarihler kesinlikle hicri tarih olarak ka-ale alndndan, aradaki fark burada miladi tarihe dntrme srasnda yaplyor kanaati ar basyor. imdi 17 austosu baz

alrsak, 30/arahk da, vefat tarihi olarak kabul edillin-ce 135 gn sonra vefat vukubulmutur diyebiliriz. Neet bey 23/austosu baz aldndan, 30 arahk'a kadar geen dnemi 129 gn olarak hesaplyor. Demekki, Netayic i Vukuat'ta Nuri paa 140 gn diyerek 30/aralk 1703 tarihini lm tarihi olarak kabul etmemi demek mmkn olur. nk, eserinde u gn vefat etti dememektedir. Clzunarl, 1115/a-ban/20-29/ocak/1704 diyor. 2. Mustafa'nn ahsiyeti Sultan 2. Mustafa pek gayretli, cesur, gazi bir padiaht. Gemii iinde bir ok padiaha stn vasflar vard, sekiz sene 6 ay, 14 gn sren padiahlk dneminde defa sefere km ve bu seferler uzun saylacak mddeti kapsamtr. Yalnz etrafnn szlerine pek uyar, kzdklarna ok iddetli davranrd. Ar cezalar verirdi. Uzun zamandr tatbik olunmayan sadrazam katli devrinde bir ka defa yeniden uygulanmaya avdet olunma durumu yaanmtr. Etrafndan iyi kimseler bulunduunda ki buna misl olarak Amcazade Hseyin Paa, eer bir fitneye kurban gitmeseydi Daltaban Mustafa Paa gibi zevat beraber almalar esnasnda baarlara imza attklarndan padiah deerli kiilerle daha iyi alyor dncesini dorulamaktadr. Eerki mesai arkadalar kymettar kimselerden mteekkil olsayd, doudaki ezeli dmanmz moskof, pek zor vaziyetlere drlebilirdi. 2. Mustafa'nn Hanmlar Ve ocuklar 2. Mustafa'nn hanmlar; licenb Kadn, Afife Kadn, Hmaah Kadn, Saliha Kadn, ahsuvar Kadn ve Hatice Ka-dn'Iardr. kballeri ise Hafsa (Hafize) ve Hanife hatunlardr. lk hanm 1699/1110 ylnda Edirne'de vefat etmi, Darlhadis Camii naziresine defnolunmutur. Afife Kadn hakknda bilgi yoktur. Hmaah Kadn 1 l/aban/l 1111699/ubat/l/ pazartesi gn ahirete intikalini bilebiliyoruz. Saliha Sultan'a gelince 1696/1108 tarihinde Sultan 1. Mahmud'u dnya'ya getirdiinden, ileride olu padiah olduunda 9 yl sren Valide Sultanl devri yaamtr. 1152/1739 tarihinde dar- beka lemine uqdu. Alaca Minare mescidi bu Valide Sultann hayratdr. ehsuvar Sultan ise 1110/1699 tarihinde 2. Mustafa'nn 2. olu Sultan 3. Osman' dnya'ya getirdi. Olu 3. Osman'n padiahl esnasnda iki yl Valide Sultan makamnda bulundu ve yetien ecel 27/recep/l 169-27/nisan/1756 sal gn kabir hayatn balatt. Nuruosmaniye Camii avlusundaki trbesine defnolundu. Hatice Kadn hakknda malumat 1107/1695 ylnda ahnan eyalarn listesinde adnn gemi olmasndan ibaret. kballeri blmnde mtalaa olunan Hafsa hatun'un hikyesi, dierlerine gre epey farkl. nk ilk nce bu hanm, sefire Leydi Monteg'nn mehur "ark

Mektuplarnda" grtn syledii saray hanmdr. Hafsa Sultan 2. Mustafa'dan be kz dourmusa da bunlarn drd lm bir kz yaamtr. 2. Mustafa 'taht'tan indirilince Hafsa Sultan 3. /\hmed tarafndan sarayn dnda bir evlilie zorlanm ve Hafsa hatun, bu muameleye karlk olarak, 3. Ahmed'in yzne kar: ".Kardeinin hanmna bu hakareti yapacana kalbine bir bakla sapla!" deme cesaretini gstermise de, lf dinlenmediinden, kendisini on yandayken saraya getiren reislkttap Bekir efendiyi seksen yanda olduu halde e semitir. Hafsa Sultan 36 yandadr ve Bekir efendi ile mrn geirmektedir, demektedir Leydi Monteg. Ancak; Padiahlarn Kadnlar ve Kzlar adl almay yapm bulunan aatay luay, u mtalaay vermektedir: ".Sonu hakknda baka bir bilgi yoktur. Hafsa Sultan'n Kadn efendi deil, ikbal olduunu sanyorum. Be ocuunun olmasn da phe ile karlyorum." Demekte. Hanife Hatun ise, Sultan 2. Mustafa'nn dier bir ikbali'dir. 2. Mustafa'nn taht'dan indirilmesinden sonra, Hafsa hatun gibi Hanife hatun'da bakasyla evlendirilmitir. Bu evliliin-dende brahim isimli bir olu bir de kz olmutur. Sultan 2. Mustafa'nn Kzlar Aye Sultan, Emine Sultan, Safiye Sultan, Emetullah, Zeyneb vede Fatma Sultan ile Rukiye Sultan hanmlar olmak zere yedi kz bulunan 2. Mustafa'nn bu kzlarnn annelerinin kimler olduu hakknda TTK. yaymlarndan nerolunan aatay luay'in kaleme ald "Padiahlarn Kadnlar ve Kzlar" adl eserde malumata rastlanmamtr. Byle resmi bir kurumda eseri yaynlanan yazarn bu eksiini ho grmek kabil deildir. Srf padiahlarn e ve ocuklarn milletimize tantmaya gayret sarfetmesi niyetiyle yazlm olmas gereken bu eserin padiah kzlarn hangi hanmlardan domu bulunduunu aratrp ad ile iddial bir eser iin byk eksikliktir. Fakat, Sicill-i Osmani adl eserde hanmlarn annelerinin isminin zikrediimediini grdk ve yine mezkr eserde 2. Mustafa'nn Hasan adnda bir ehzadesi, Aye, Emine, Safiye ve Emetullah Sultan hanmlarn isimlerini zikretmi gryoruz. Padiahlk yapan 1. Mahmud ve 3. Os-man'da zikretmektedir Sicilli Osmani. Aye Sultan 30/ramazan/l 107-30/nisan/1696'da domu, 1166/1752'de vefat etmitir. Yeni cami haziresine def-nedilmitir. Emine Sultan ise; 1696/1107'de domutu 1152/1739'da hayata veda etti. Safiye Sultan'a gelince; 1 8/cemaziyelevvel/1 1 08-1696/13/arahk sah gn dnya'ya gelmi, 1152/1739'da vefat etmitir. Emetullah Sultan; 1113/1701'de dodu. 1139/1727'de vefat etmitir. Sultan 2. Mustafa'nn Sadrazamlar Srmeli Ali Paa: Bu sadrazam, 2. Ahmed'in son, 2. Mustafa'nn da ilk sadrazamdr. Sultan 2. Mustafa tahta getiinde Srmeli paay grevinde ipka etti. Ancak beraberce 85 gn alabildiler ve Srmeli Ali Paa, 1 yl 1 ay 19

gn sren sadrazamlndan ayrlmak mecburiyetinde kald. Dime-toka'da doan Ali paa Sokollu Mehmed paann ahfad tarafndan yetitirilmitir. Sadarete gelmeden nce eitli vazifelerde bulunmu, iki defa da badefterdar olmutur. Bugnk mliye bakanl mukabilidir. Ordunun banda seferede km oiup 1694'de Varadin kalesini kuatm ancak hava muhalefeti kendine bir zafer temini frsat vermemitir. Askerimiz alan siperlerde yamurdan husule gelen sel sonunda siperlerde gark olma tehlikesi atlatt. Sultan 2. Mustafa sefer arzusundayken sadrazam bu sefere k nleme babnda tertiblerde bulunduu hakkndaki sylentileri padiah yapt kyafet tebdili iinde tahkik etmi ve konuulanlarn hakikati aksettirdii kanaatine vardndan nce azil etmi, daha sonrada katledilmitir. Cmert bir kimse olduu servet sahibi olmad grlmtr. Kabri Edirnede Evliya Kasm elebi camii kabristannda olduunu Clzunarl beyan buyuruyor. ehid Elmas Mehmed Paa: Bu zat 2/5/1695'de sadarete getirildi. Kastamonu'lu olup devletin eitli grevlerinde istihdam olundu. Hzla ykseldi ve makam sadarete geid;. Sultan 2. Mustafa'nn yannda defa sefere kmtr. Bu seferlerin sonuncusunu tekil eden ve Zanta Bozgununun yaandnda askerin kar tarafa gemesini nlemeye alrken yenierilerce bu ii bamza getiren sensin nidalar arasnda para para edildi. ehidlik mertebesine ulat. Elmas lakab pek gzel ve yakkl olmasndan kaynaklanr. Makamlar ok abuk atndan devlet erkn kendisini kskanrlard, dolaysyla da sevmezlerdi. Demekki tayinler ve terfilerde sadece nmzdeki kymete bakmak kfi olmayp, etrafn tanzimine dikkat gerektii nmayan oluveriyor. Elmas Mehmed paa sadareti ve hayatn kaybettinde tarihimiz 1 l/eyll/1697'yi gstermektedir. Osmanlnn 102. sadrazamdr. Amcazade Hseyin Paa: Kprl Mehmed paa merhumun kardei olan Hasan Aa'nn oludur. Gerek amcasnn gerekse amcazadesinin dnemlerinde devlet lerinden uzak durmu ve Bulgaristanda bulunan Pravadi kasabasnda Kozluca kyndeki babasna aid iftlikte vakit geirmitir. Amcazde Viyana muhasarasndan bu tarafa gelen Merzifon-u'nun idamndan sonra Kprl ailesinin gzden dt ve bu aile ile alakal olanlarn bir takibe de maruz kald gz nne alndnda, Hseyin Paa'nn bir Sancak idaresini stlenmesi kendisinin ortadan ekilmediini gsterir. Daha sonra stanbul kaimmakamlna getirilir. 1694 ylnda Sakz Adasn kurtarmak iin yaplacak seferde Kaptanderyala getirildi. Sakz'n alnmasndan sonra hemen Sakz'a muhafzl tayinine dair emir geldi. Kaptanderya makam hakiki bir denizci olan Mezamorta Hseyin Paa'ya tevcih olundu. eitli makamlarda gsterdii ferasetli idare daima ykselmesine sebeb oldu. Zanta Bozgunu ncesi mtalaasna nem vermeye gerek grmeyen, gerek merhum sadrazam ehid Elmas Mehmed paa ve Cafer paa yanldklarn feci bir tarzda rendiler. Amcazade, bu mtalasn duyan padiah tarafndan, Tamvar da makam sadarete getirildi. Bu makam alma esnasnda gerek amcasnn gerekse amcazadesinin pazarlklarn hatrlatt. Onlara gsterilen staty ta-leb etti. Padiah

bunu derhal kabul etti. Elmas Mehmed Paa'nn katli esnasnda kayp olan mhr hmayunun yerine bir yenisi yaptrlp, yeni sadrazama yeni mhrle iba yaptrld. Sadrazam paann en byk ans Kprllerden sonra yeniden kabiliyetli devlet adamlarnn yetimeye balam olmasyd. Sadareti esnasnda en byk yardmcs olarak denizar meseleleri halleden byk amiral Mezamorta Hac Hseyin paa, d ileri siyasetinde derin vukufu ile Rami Mehmed efendi byk yardmlarn sahibi oldular. Ne varki sadrazam ile eyhlislm anlamazl batan beri olmaktayd. Feyzullah Efendi ile Amcazade Hseyin paa ekimeye dnt. Amcazade istifa ederek Silivri'de bulunan iftliine ekildi. Padiah 2. Mustafa sadrazamnn istifasna u hatt hmayunla adet bir teekkrnme gndermitir, zunarl rnerhum'un tarihinden alntlayalm: "Senin hizmetinden her vehile honudidim. Ancak bir ka defadr tekad ihtiyaryla rikb hmayunuma iltica eylemi idin ve hla sahib fira olduundan mesalih-i ibd grmede aczin olduu mesm- hmayunum oldu. iftliklerinden murad ettiin mahalde meks ve ikamet etmek zere haslar tayini ile sana tekadlk ihsan- hmayunum olmutur, mhr-i erifi kapclar kethdam ile gnderesin." Hseyin paa 1114/1702'nin 29 rebilevvel-23 austos aramba gn vefat ettiinde altm yalar civarndayd. iftliinden nakledilen na Sarahane bandaki medresenin yanndaki parmaklkla evrili trbeye defnolunmutur. "ntikalin g edip Arif dedi tarihini Cennet-i firdevsi Hak ide Hseyin'e cygh" <1114> Daltaban Mustafa Paa: 4/9/1702 tarihinde sadarete gelen Daltaban Mustafa paa 4 ay, 20 gn sonra yerini Rami Mehmed paaya brakarak mazul klnd, 1 O/ramazan/l 1 1 4-28/ocak/1703 cumartesi gn ldrtimtr. Askerler bu katledilme olayna pek zlerek homurdanmlardr. Rami Mehmed Paa: Bu zat geldii makam sadarette 6 ay, 29 gn kalabilmi ve 22/austos/1703'de yerini Kavanoz Ahmed paaya terke mecbur oldu. Kavanoz Nianc Ahmed Paa: Bir karklk esnasnda sadaretin makamna gelen paa, ancak 2 ay, 26 gn veziriazamlik yapabildi. Ayrldnda tarih 17/kasim/1703' gsteriyordu. Damad Enite Hasan Paa: Bu sadrazam 2. Mustafa'nn son sadrazam idi. ki aya yakn ksm 2. Mustafa ile geen sadaretinin, sekiz ay civarnda blm 3. Ahmed'le allarak gemitir. 2. Mustafa'nn eyhlislamlar Sadk Mehmed Efendi: Bu eyhlislm 2. Ahmed'in son , 2. Mustafa'nn ilk eyhlislmdr. Srmeli Ali Paa, 2. Mustafa'nn hocas olan Seyyid Feyzullah efendiyi stanbul'a davet haberini renince, meihatin buna verileceini idrak ettiinden, Sadk Mehmed efendiyi azle yerine de padiah imm Bursal Mehmed Efendiyi tyin ettirmiti. Burada sadrazamn gtt maksat Feyzullah efendinin nn alabilmesidir. Padiah, hocas ve imamnn arasnda bir tercihe

itmekti. Mehmed Sadk efendi el ektirildii makam- meihattan ayrlnca Fndkh'daki yalsna ekildi, ikinci meihat gerekleene kadar bu yalda oniki yl oturdu ve akaid, tasavvuf ve de tevhd konularnda ilmi tetkiklerde bulundu. 1121/rama-zan/1709 kasm ay geldiinde 81 yanda olduu halde irti-hal eyledi. Meihatnn toplam sresi 21 aydr. Kabri Fndkl camiindedir. Mehmed Efendi (Hnkr mam): Bursal diyede anlan Mehmed efendi, hace-i sultani olan Seyyid Feyzuah efendinin stanbul'a gelmesiyle 2 ay durabildii makam meihattan alnd. 11/ev-val/l 106-25/mays/1695'de grevinden alnan Mehmed efendi, Sultan Mustafa'nn 2. eyhlislm ve bu sultann taht'tan indirilmesi srasnda kyamclar tarafndan makam- meihata getirilmesi hasebiyle, 3. Ahmed'in ilk eyhlislm olma erefinede nail olmutur. 1141/1728 tarihinde Bursa'da vefat etmitir. eyhlislamlnn sresi iki defada yekn yedibuuk aydr. Seyyid Feyzullah efendi: Dokuz yl yapt eyhlislamlk onun etrafn kayrmas hasebiyle feci bir sonla karlamasna sebebiyet vermitir. Mehur Edirne Vakasnda byk hakaretlere de maruz kaldktan sonra hakaretler cesedine dahi yaplmtr. Talebesi olan padiah, kendisiyle beraber mahva srklemitir. Padiah 2. Mustafa taht'tan indirilmi ve hocasnn uradi akbetten klpay kurtulabilmitir. Sultan 2. Mustafa'nn Muasrlar -Almanyada: mparator Leopold ngilterede: Kral 3. Gilyom ve Kralie Ann Papalk da- 12. nnosan, 11. Kaleman Prusya da: 1. Fredrik Rusya da: imparator 7. Petro Fransa da: 14. Lui gibi hkmdardr. Memlik-i Mahrusada yni Osmanl topraklarndan bir ka mehuru da yazarak sayfamz ssleyelim. Kprlzde Fzl Mustafa paa, Abdullah ve Amcazade Hseyin paalar, Koca Halil paa, eyhlislm Feyzullah efendi, ulemadan Vni ve efiknme yazan efik efendileri zikredebiliriz.

SULTAN 3. AHMED ........................................................................................ 2 Osmanl Hanedan zerine Grme........................................................... 2 Kararl stanbul'a Avdet............................................................................... 2 Hasan Paann Sadareti................................................................................ 3 1slavlarn uurlanmas ................................................................................ 3 Deli Petro Rusya's ...................................................................................... 4 Avrupa Devletlerine Bir Bak..................................................................... 4 Karlofa Antlamas .................................................................................... 4 sve-Rus ekimesi ................................................................................... 4 Prut Sava Ve Zaferi................................................................................... 5 Demirba'n Malubiyeti ............................................................................. 5

3. Ahmed'in Alicenapl ............................................................................. 5 Deli Petro'nn Hamakat.............................................................................. 5 Sava'n Safahat.......................................................................................... 6 Prut Sulhunun Esaslar " ............................................................................ 6 Venediklerle Sava ...................................................................................... 7 Avusturya Seferi Ve Neticesi....................................................................... 7 Pasarofa Antlamas................................................................................... 8 ran'daki Aksiliin Dersaadet'e Te'siri ......................................................... 8 Sultan Mahmd'on Ad Telaffuz lnyor!................................................. 9 Patrona Halil Ve syan................................................................................ 9 syan Nasl Balad? .................................................................................... 9 Padiah Nerede? .......................................................................................... 9 Padiah 3. Ahmed'in Feragati .................................................................... 10 Sultan 3. Ahmed'in ahsiyeti ..................................................................... 10 3. Ahmed'in Hanmlar .............................................................................. 11 3. Ahmed'in Sadrazamlar.......................................................................... 13 1696-1736 Seneleri Deniz Harektlar ....................................................... 13 Pasarofaya Doru! ................................................................................... 16

SULTAN 3. AHMED Babas: IV. Mehmed Han Annesi: Rbia Gln Sultan Doum Tarihi: 1673 Vefat Tarihi: 1736 Saltanat Md.: 1703-1730 Trbesi: stanbul'da Yeni Camii Yan Turhan Valide Sultan Trbesi. Sultan 3. Ahmed 23. padiah ve 15. halifedir, 4. Meh-med'in olu 3. Ahmed. Edirnede bulunan padiahn tahtan indirilmesiyle getii padiahlk makamna kurulduunda otuzbe yandayd. Nasl bir vaziyet lkede hkm srerken devletin bana gemiti? Bunu dikkatle incelemek gerekir. Bir yazarmz yenierinin yoldan k hlinin tipik grntsn u satrlarla tesbit ediyor. ".. Sultan Mustafa'y hl etmek zere Edirne'ye kadar gitmi olan mark yenieriler yeni padiahn tahta kmasn nazar- dikkate bile almakszn arszlklarnda 'devam, vzeray ve ricali, erkn- idam ediyorlard. Htt eyhlislmlkdan -yine kendi arzu ve ta-lebleriyle- bilazl Erzurum'a nefyedilen Feyzuilah efendi'yi bile yoldan evirerek, fecii bir surette kati ve tlaf etmilerdi, "dedikten sonra biraz daha izah lzumunu hissetmi olacak ki, sayfann dibine bir ilave gereini grm. Aynen alyoruz: "Feyzuilah efendi, bagiler (yol kesenler) tarafndan gn kadar hapsedildikden sonra burnu, kulaklar, dudaklar kesilmi, ondan sonra bir beygire ters olarak bindirilerek Edirne at pazarna gtrlerek badel tehir, keml-i cefa ile edildikten sonra ayana ip balanarak sokaklarda hrsti-yanlara srndrlm ve nnde papaslara ayin-i ruhani icra ettirilmi ve bade Tunca Nehri'ne atlmtr. Vaka Feyzuilah efendiden evvel dahi yenieriler iki eyhlislm kati etmiler idiysede hibirisi byle facia tarihimizce mucib-i cehalet bir su-i akbete duar olmamlard. u ahval o zamanlar ahlk umumiyenin seviyesini bize gstermee kfidir." Demekten kendini alamamtr. Osmanl Hanedan zerine Grme unu hemen belirtmek gerekirki; bir ok tarihi, skld-nda kyamciarn kellesini istediklerinin neden verildiini aydnlatmak babnda iin derinliklerine nfuz edilecek mtalaadan itinap etmilerdir. Byle olunca da, altyzyirmiiki seneyi bulan Osmanl hanedannn devlet-i liye'yi temsili hususu przsz devam etmitir anlay ahali arasnda yaygndr. Ancak; yukarda cmle iinde kullandmz "sikld-nda kyamciarn kellesini istediklerinin neden verildii.." hususu hanedan deiikliini nlemeye matuf tedbirlerden olarak dnmek lzmdr. Buna bal olarak smail Hakk Uzunarl tarihinden arabalmiza aid br pasaj nakledelim: "Asi kuvvetler Silivri mevkiine geldikleri zaman orada bir ka gn oturarak Sultan 2. Mustafa'nn yerine kimin

getirilmesi lzm geleceini grtler. Bunlar henz stanbul'da iken kimi hkmdar yapacaklarna dir bir kararlan yoktu. Fakat Avc Sultan Mehmed'in oullarn istememekte mttefik idiler. Bzs Krm hanzdesini ve bazlarda brahim Hanzdelerden birini hkmdar yapalm gibi szlerle dedikodu yapyorlard. Buradaki brahim Hanzdeferden kast, Sokollu Mehmed Paann, 2. Selim'in kerimesi smihan Sultan hanmla izdivacndan domu bulunan brahim'in torunlardr. Ancak; Hnkr mam Bursal Mehmed efendi, sadrazamn adrnda yapt mdehalece konumayla, ehzade brahim'in daha onbir yanda olduunu ileri srerek, 30 yan zerinde olan ekber ehzadenin tahta karlmasn mukni bir lisanla temine muvvaffak oldu. Bylece de ehzade Ahmed, 3. Ahmed unvan ile taht- Osmani'ye kabildi. 2. Mustafa'nn Hafsa'ya geldiinde kardei Ahmed'in stan-buldan gelmekte olanlar tarafndan tahta karldn anladndan, Hrka-i erifi arabaya ykletirken "bu layke nemen selametle saraya varp u emaneti sahibine (yeni hkmdara) teslim edebildik, Allah mbarek eyleye padiahln" Dedii Nusretname adl eserde yer almaktadr. 3. Ahmed Osmanl tahtna 9/rebilahirl 1 15-22/aus-tos/1703 aramba gn kuud etmitir. (Jzunarl tahta getiinde 31 ya iinde olduunu beyan buyurmaktadr. Ylmaz ztuna ise, Hacolu pazar Ota hmayununda 31/12/1673'de dnya'ya geldiini, tahttan indirilen Sultan 2. Mustafa ile ana ve baba bir karde olduklarn bildiriyor. Kararl stanbul'a Avdet 3. Ahmed, umumun istei olan stanbul'a dn yoiuculu-una balad. Beraberinde mahl padiah 2. Mustafa ve onun olu, Mahmud Osman ve Hasan ile 2. Ahmed'in olu ehzade brahim'de olduu halde stanbul'a geldiler. Top-kap Sarayna gemeden Eyb Sultan Camiine ve yce sa-habiyi ziyaretle kl kuanma merasimini yerine getirdi. Bu arada asilik yapanlarn yreklerine kuku dt. Tecrbelerle sabittrki ihanet erbab, bir gn bana da ihanet eder veya ederler hkm kaziyyesi iinde bellara duar edilmilerdir. Bu ihtimal akllarna geldiinde, yreklerini korkunun krntlar serpilmeye balad an, stanbul'a dnm olduklar zamand. rpc ayrnda (bu gn ismi var kendi yok ayr) itimaa ettiler. ehre girmemeyi nerenlerle kaderciler mzakerelerde bulundular ve inceldii yerden kopsun diyerek baehre dahil olmaya karar aldlar. Yenieriaas alk Ahmed paa, pek ksa zamanda eitli mevkilere gelmenin hazmszl iinde marm, makam- sadareti yzszlk yapp bizzat 3. Ahmed'in kendisinden talep etmiti. nl Nusretnme'den sadaret talebi ile alakal bir paragraf sayfalarmza alalm: "alk Ahmed paa: <Bu devlet bana mnhasrdr deyip sadaret sevdasna dt, cuma gnleri camilerde padiah hazretlerinin koltuuna girdike mhr talebinde oldu ve hatta bir gn beni, yni Si-lahdar Tarihi Mehmed Halife'yi camide tuttu. Elbette mhr bana alver

deyip ve ben dahi bir orta kuakl olanm, bu asl i iinde bulunmak klli kabahattir. Ltfeyleyip bu teklifi eyleme, ite padiah, var kendin iste dedim. Vad'i hmayunlar oldu dedi. Allah mbarek eyliye mlukte kizb olmaz dedim ve elinden g kurtulup huzur-u hmayuna vardm ve u herifle ne belya uradm, mhr delisi olmu dedim. Ya beni nasl taciz etti, bile idin, hele va'd ile bamdan savdm. Buyurdular>" Gryorsunuz sevgili okuyucular mevki ve makam hrs kark dnemlerde nice deersiz kimselerin klah kapmasna yaradn bu olayda da mahede etmek mmkn. alk'n istedii sadaret, mevcut sadrazam Kavanoz Ahmed paa le arasnn almasn tevlit etti. Artk devletin nl plnlar tatbike konma vakti geldi. Padiahn enitesi Morali Hasan Paa ilk nce sadrazam kavanoz AhmeJ paann yanna gitti ve "mhrdenmi vazgeersin? Yoksa alk Ahmed paadanm? Mhrn herifin eline doru gidiyor, eline geirdiinde de ne sen kalrsn ne ben. Sadrazam: <bu herif benim olum deil, ancak yapaca ktlklerden ekinirim. Yoksa bir gn evvel yok olmas sadaretimi rahat geirmeme yarar> dedi. Enite; alk Ahmed paaya urayarak, padiah benim hanma geldiinde sadareti sana vereceini syledi. Ben: hemen verseydiniz dediimde bakarsn mazulun bana toplairlar fenalk yapmaya kalkarlar, bu bakmdan meveret gn vereceim. Dedi ekli iinde nkilde bulunur. alk, bundan memnun ve kanmtr. Hasan paa son elmeyi takar: <aman bizi yabana atma> alk Ahmed honutluk iinde <Allah korusun. Bam zerinde yerin var. Sende bana dayanr ve yardm edersen sadaretim kolay olur> Cevabn verir. Bunlar olmaktayken saraydan gelen bir haber Rusya'ya sefer var mzakere olacana hviydi. Saraya toplanan vzera, mera, veziriazam padiah huzuruna ktlar sefer grld. Padiah: alk Ahmed paa'ya fikrini sorduunda, veziriazamlk beklemekte olan alk paa, ferman sizden, kulluk bizden cevabyla matlub bir cevap vermiti. Padiahn huzurundan kan mzakereciler, Revan Kkne istirahate ekildiklerinde Fndkll Mehmed Halife bir hilat getirerek sadrazama verdi. Yanndaki hat'ta alk paaya Kbrs'n valilii tevcih olunduu bildirilmekteydi. Vaziyete pek kzm olan alk Ahmed, eitli i'tirazlarda bulunduysa da, Balkhaneye yanam gemiye binmek mecburiyetinde kald. Bu gemide arkasndan yetien idam ferman Kapcba Kk Hasan eliyle ulatrld ve icra olundu. Arkasndan alk Ahmed paa tarafdar olan yenieri ileri gelenleriyle sempatizanlarn kimisi uzaklatrld, kimi katledildi, kimileri de ordudan sivil vazifelere tyin edildiler. Akabinde Kavanoz Ahmed paa sadaretten azil olundu. Yerine, devlet plnnn ilemesindeki baarl hizmeti Morali veya Enite Hasan Paaya veziriazamlk getirdi. Hasan Paann Sadareti Gerek alk paann gerekse sadrazamn azilleri yenierinin, baz ileri gelen serdengetleri arasnda zntye mucib oldu ve aralarnda yaptklar istiarede

elli kii kadar isyan taraftan belirlediler. Yenierilerin 1. Aa blne kendilerini desteklemeleri hususunda muavenet istediler. Kdemli oda-bay bunlara u nasihati verirken gryoruz: "Biz hkmet iine karmayz. Saltanatn ilerini tefti etmek bizim iimiz deildir. Yaptnz iler atnz yaralar devlet gemisini batracak. Daha neler yapmak istiyorsunuz? Dedi. Odaba bu nasihatlarn fayda vermeyebileceini temml ettiinden, bunlar Yenieri Aas elebi Mehmed Aa'ya haber verdi. Tedbirler alnd ve mstakbel bir isyan parlamadan sndrld. Fitne erbab ldrlrken, Cebecileri kkrtan Bonak brahim Aa Badat'a srgne yollanrken, oraya varnda ela hayat defteri drld. Edirne vakas tertipilerinden Karaka Mustafa ve Engerek Ylan Kk Ali de kellelerini kurtaramadlar, ektiklerini bitiler. 18/ramazan/1115-25/ocak/1704 perembe gn, 3. Ahmed eyhlislmla Pamakzde'yi getirip, Hnkr mam Mehmed efendiyi azile karar vermiti. 1slavlarn uurlanmas Osmanl devleti iinde birbirini takip eden kyamlar, tahtn boalmas gibi vakalar cereyan ederken, Rusya'da pansla-vizm konusu dal budak sald. Bu fikrin mucidi Knyani isimli Hrvatistanda yaayan bir Srpl idi. Ayn zamanda Katolik papas olmas, arkasnda Roma'daki Papaln bulunduunu hatrlatyor. Moskova'da yapt sivri konumalar yznden yakalanarak Sibirya'ya srgne gnderilmiti. Orda da almalarn durdurmam, bir kitap yazm ve bu kitapda "Slav kavmi alt kabile halinde, Ruslar, Lehler, ehler, Bulgarlar, Srplar ve Hrvatlar olarak bilinirler. Eskiden bunlarn her birinin hkmdar vard. imdi ise; hkmdar sahibi olan yalnz Rusyadr, dier be kabile baka kavimlerin boyunduruu altndadr. Islavlarn henz ne bir tarihi, ne de tarihisi vardr" gibi ifadeler yer almaktayd. Knyani ayrca Rus ar Aleksi'ye, Osmanl ve Almanyann elinden Islavlar kurtarmak iin mcadeleye davet etmiti bylece Ruslar ok az bir za-nian sonra ar Feodor zamannda Osmanllar ile Tatarlar d dman tanma yoluna saptlar. Buna ilave olarak da zaman iinde Lehistan'n mehur kral Jan Subiyeski ile ittifaka gittiler. Deli Petro Rusya's Bayezid-i Veli dneminde stanbul'a gelen Moskova kral elileri, huzuru hmayuna ktklarnda, ilkel kyafetleri hasebiyle o gn sarayda bulunan zevat tarafndan kahkahalarla alaya alnmlard. Fakat son senelerde Rusya adn alm bir devlet haline gelmi olan Moskova krall, hududlarmizda bize gzatrmaz, saldrgan bir lke hviyetine brnmt. Bizim tarihlerimiz de Deli Petro, Akbyk Petro diye anlan, Rusiann ise; Byk Petro dedikleri ar, lkesini Avrupa Medeniyeti anlayna tamaya orada bulunan mkemmeliiyetleri tatbike urayordu. Beledi, toplumsal, askeri, snai terakkileri kucaklyordu.

lkesine avrupann ilim sahibi kimselerini davet ediyor, kendisi bizzat oralara seyahat yapyor kltr aratrmalarna nem veriyordu. Yaymlad bir beyannamede ise; "Ecnebilerin Rusya'da her trl can gvenlii ve rahat, yardm, sekinlii, mezheple alakal zgrlkleri bulacaklardr" demekteydi. Vine avrupadan; kara ve deniz subaylar, mhendisler, gemi naiyecileri, sanatkrlar, doktorlar, mektep hocalar, ilim ve bilim adamlar getirtiyor her alanda kitap tercmeleri yaptrmaktayd. Kymetli yazar Ahmed Rasim bey; tarafmzdan sadeleti-rilen kymetli eserlerinden birini tekil eden Osmanl Tarihinin 3. cildinin 836. sahifesinde Rusya, Deli Petro riyasetinde yukarda saydklarmz gerekletirirken biz ne yapyorduk, sorusunu ynelttikten sonra kendi yle cevap veriyor: "i ihtilller karyorduk. O zamana tesadf eden tarihlerimize bakacak olursanz, darssaade eski aasnn srgn, vali tyini, eyalet tevcihi, donanmann gelmesi, makamlarn deitirilmesi, azledip ldrmek, Silahtar olan brahim bey, yeni kk yaplmas, padiah gezintisi.." gibi hususlarla megulz diyor. Avrupa Devletlerine Bir Bak spanya taht savalar ile megulken, kuzey avrupada savalar birbirini takip etmeye balad. Rusya, sve, Lehistan ve biz yni Osmanllar dp durmakta idik. Ruslar bizden Azak'i alrken Leh'lilerin kral Subiyeski ld. Lehistan'da krallk halk tarafndan yaplan seimle belirleniyordu. Bundan istifade etmeyi bilen Deli Petro, kesenin azn ap, Malkran adyla tannan Hersekli Odst' setirmeye muvaffak oldu. Avusturya hkmeti bu tercihi mergup buldu ve destekledi. Bunun neticesinde de Rusya avrupa siyasi mahafilin-de birinci defa olmak zre takdire ayan bulundu. Rusya'nn elde ettii bu prestij, kendisine mracaat edilen kap roln getirdi. Balkan yarmadasnda mr srmekte olan hristiyan-larn bir ksm Deli Petro'ya Osmanl devleti ile savamasn syleyip duruyordu. Budan voyvodas Kantemir ile Eflk bey'i Jorj Kastoryato Rus birliklerinin Tuna Nehri civarnda olmasn istediler. Allahdan Lehistan, Venedik ve Avusturya bu arlara destek vermediler. Karlofa Antlamas Karlofa Antlamasn yapmak mecburiyetinde kalmzn sebebi hakikisi 1683 ylnda uradmz 2. Viyan kuatma-sndaki yenilgidir. Avrupann boynuna geirdiimiz tasma bu malubiyetle yle bir duruma dmemize sebeb tekil ettiki, tarihte hi bir devlet byle ard arkas gelmez saldrlara muhatap olmamt. Bu saldrlar durdurmak iin byk bir ricat dahi deneme durumu ile kar karya geldik. Bu saldrlar Salankamen muharebesinde ancak durdurabildik. Ftuhata yeniden balamamz ihtimali, Salankamen meydan muharebesinin aziz

ehidi Fazl Mustafa Paa'nin erefli alnna isabet eden kurunla beraber ortadan kalkm oldu. Kprl Mehmed Paa sllesinin yetitirdii kymetli devlet adamlarndan biri olan Amcazade Hseyin paa bir sulha ihtiya olduunu hissederek, buna zemin hazrlayarak, 1699 ylnda Karlofa Musalahasn imzalad. Bu antlamaya gre, Erdel ve Macaristan Avusturya'ya Mora ile Dalmaya Venediklilere, Podolya ile Ukrayna Leh-'lere, Azak Kalesini de Ruslara terke mecbur olduk. sve-Rus ekimesi Avrupa zerinde iki devletin arasnda devam eden husumet, belki hi bir zaman Osmanl Devletini Rusya-sve ihtilaf kadar ve neticesi i'tibaryla alakadar etmemitir. Ancak unu ilavede fayda vardrki; Ruslar, ar Petro'nun ynetiminde byk atlmlar yapmaya muvaffak olmu, Rusya tarihinde ilk defa donanma kurmay baarmlar htt, baz avru-pallarn "Sultan'm bakire kz" saydklar Karadenize de bylece el uzatm oluyorlard. Donanmalarnn bir blmyle Baltk denizinde bayrak dolatran Ruslar, lehistan ile aralarnda yaptklar msalahaya istinat ederek, sve'le kapma alan bulabildi. Bu sava uzun bir zamana yayld. te yandan Osmanl devletinin, gerek Rusya gerekse Avusturya'nn taaruzlanndan korunma hususunda artk sadece kendi gcne bal mukavemetten ziyade, byk devletler arasndaki mnasebetleri gzetip, ortam msait oana yanama politikas gtme ihtiyacn duyduunu gryoruz. Htt 1933 ylnda bir komisyon tarafndan kaleme alnm bulunan ve yaymcln Maarif Vekletinin stlendii ciltlik tarih kitabnn 3. cild 144. sahifesinde yukarya aldmz tesbitin bir benzeri u satrlarda nmayan oluyor. "18. asrdan itibaren Osmanl mparatorluunun varln muhafaza edebilmesi, yalnz kendi dahili kuvveti sayesinde deil, byk avrupa devletlerinin yekdierlerine zt menfaatlerinin arpmas, yni maruf tabirle <Rekabet-i Dveliye>nin tesiriyle mmkn olabilmitir. Prut Sava Ve Zaferi Avrupa ile meguliyetleri mnasebetiyle Ruslar olsun, Avusturyallar olsun devlet-i liye'yi rahat brakmlard. Bu rahat deerlendiren Sultan 3. Ahmed i meseleleri bir teviye hl yoluna koymaya alyordu. Hudud boylarnda ise nizam ve intizam salamaya muvaffak olmutu. 1120/1108 tarihine gelindiinde meydana gelen bir oiay, Osmanh Devleti ile Rusya arasnda, husule gelecek bir savan balangcn tekil etti, yleki: m. 17. asrda ecaat-i askeriyesiyle nam brakm olan ve bizim tarihlerimizde Demirba unvanyla anlan sve kral 12. arl, Rusya ar Deli Petro'nun istilac siyasetinin karsnda savunma yapmak yerine saldrya geme metodunu

benimsemiti. Hakikaten bu saldrs sayesinde hem lkesinin harabiyete uramasn nlemi, hem de svarileriyle takviyeli gl ordusunun Rus kuvvetlerine bir ka yerde stn gelebilmeyi baard grld. Bununla da iktifa etmeyen 12. arl, Varova'ya kadar gelmeyi baarm, htt Lehistan tahtna kendi adamlarndan birini oturtmaya da muvaffak olmutu. Demirba arl'n Ruslara kar bu tazyikine bu taraf-tanda Osmanh bir sktrma harekt tertip etseydi, buna in-zimamende Krm Han'lna akna balamas emrini vermi olsayd menfaatimizin byk olaca pek akd. Ne varki; devlet hem kendi harekete gememi, hem de Krm Hanlna asla olaylara karmamas istikametinde tebligatta bulunmutu. Demirba'n Malubiyeti Bir ok mevzi savan neticesinde sve kuvvetleri ile Rusya ordusu kar karya geldiklerinde zerinde bulunduklar kara parasnn ad Poltava idi. ok kanl bir sava meydana geldi. arl'in askeri bu lm kalm mcadelesinde Ruslara malup olmaktan kurtulamadlar. Demirba arl ise, hem yaral, hem de malup kral psikozu iinde Budan civarnda hudud-u hkani yni, Osmanl hududlarna iltica etmilerdi. Ancak Ruslarda scak takibi gerekletirmiler hududumuzu amlard. Davranlar iltica etmi kimseleri kovalamaktan ziyade mnasebetsizliklerin sergilendii hareketlerle doluydu. Bu hareketlerin tabii sonucu Rusya'ya sava amaya varacak gne gebeydi. 3. Ahmed'in Alicenapl Mehazlarmzdan olan Devlet-i Osmaniye Tarihi yazan Ali -. eydi bey yle anlatmakta: "arl'in memalik-i Osmaniye'ye ilticasn haber alan 3. Ahmed, Demirba arl hakknda pek mltefitane davranilmasn hudut muhafz Mustafa Paa'ya emretmitir. Daha nce Kral arl'a zorluklar karan Abdurrahman Paa'nn, azarlanmasmida bildirmiti. 3. Ahmed ayrca; arl'a pek gzelce bir at ve pek gzel donanm eyer takmyla birlikte hediyeyi yollad gibi, gnde 415 kuru maa baladn bildirmiti. Malup Kral; Yusuf Paa'ya iltica ettii andan i'tibaren hsn- kabul grm, en iyi ekilde arlanmaya balanm, bu davran iin padi-ahdan gelecek fermana gre hareket diye bir yola gidilmemitir. Kral'n yannda bulunan drtyz kiiye yakn zevata misafirperverliimiz btn aaasyla gsterilmitir. Padi-ahdan gelen ferman sonras bu fevkalade gzel arlamann ziyadeletiini sylemek abestir. Ruslar mlteci kral bizden kendilerine vermemizi srarla talep ettiinden, buna Karlk mensubu olduumuz din-i mbin'in bu hususta m-saadekr olmamas da bahse konu olduundan, Demirba vermektense, Petro ile savamak tercih olundu. Nihayet tarih 1123/20/safer-1711/9/nisan/perembe gn Baltac jVlehmed paa kumandasndaki orduyu hmayun stanbul'dan yola kt. Ayn yln 19/temmuz/pazar gn Rus ordusunun karsna dikildiinde Deli Petro bizzat

kumanda etmekteydi Rus kuvvetlerine. Deli Petro'nn Hamakat Osmanl devletinin zafiyetini bilen Deli Petro bu vaziyet halinde kendisine yaplan sava ilnna ehemmiyet vermedi. Halbuki; aada ifade edeceimiz gibi, Deli Petro aniden karsnda bulduu ve kendinden ikimisli mevcutlu orduyu grnce ardb ylece de hatasnn bykln anlamisa da, i iden gemi bulunuyordu Petro iin. Hele bir mddet -tenberi Osmanl devleti aleyhinde kkrtt ve kendilerine yapt yardmlar hasebi ile hududda yaayan Osmanl teba-sndaki gayri mslimlerden umduu yardm ve anlay gremeyince moralman epeyi kmt. Deli Petro, geni Osmanl topraklarn ele geirmek iine byk areyi douda yaamakda bulunan hristiyanlar kendine ekmesiyle baarabileceini idrak etmiti. Bunun yolunuda o blgelerde yaamakta olan dindalarnn kendisini koruyucu gibi tanmalarn teminde bulmutu. Bylece Osmanl lkesinde hristi-yanlarla alakal ihtilafa dayal ilerde hemen sesini ykseltiyordu. Zaman iinde bu davranlar bir kap am saylabil-rnektedir. sveliler ile savamadan evvel Eflk ve Budan blgelerine bir ok gizli ajanlar gndermi, yaknda oralara ordular ile gelerek blgeyi feth edip, hristiyanlar mslman-larn elinden kahredici idarelerinden kurtaracan vaad etmisti. Fakat; kendisi dehetli bir gurur iinde hududa yaklamken ad geen teb'nn son derece sakin durmalar meyus olmasnn sebebi oldu. Kara yolu ile Ordunun banda giden sadrazam Baltac Mehmed Paa'ya, deniz tarikiyle giden Kaptan- Derya Mehmed paa tarafndan levazm ve erzak lojistii yapmak zere gnderilmeside ayr bir isabetti. Baltac'nn ordusunda, 30 bin yenieri, bin cebeci, 7 bin topu, 3 bin aylkl asker bulunmaktayd. Daha sonra Krm, Anadolu, Rumeli vilayetlerinden gelen yardmc birlikler sayesinde mevcud 145 bini buldu. Sava'n Safahat Osmanl ordusu Prut Nehri civarnda Fali Ky yaknlarnda, Rus kuvvetlerine yetiti. Tam bu sradada Krm Ordusu aksi istikametten Osmanl ordusuna iltihak etmek zere gelmitiki buna bal olarak Rus kuvvetleri iki g arasnda kalm bulunuyordu. Petro iine dt zor durumu kabullenmekte pek zorluk ekmekteydi. Ya ordusunu ve kendini lmn kucana atacak idi. Yahut da, izzet-i nefsini yenip, esaret llesine boynunu uzatacakt. Bu arada tebarz ettirelimki Ruslarn mevcudu 60 bini amamaktayd. Kendisinin mkl mevkide kalmas Petro'da her yolu denemeye karar vermesine zemin hazrlamakta idi. Bundan dolay, kendi buluumu, mavirlerinin tavsiyesimi yoksa bizzat sava alannn hemen kenarndaki kararghnda bulundurduu nikahsz karsn tarih kitaplarnda 1. Katerina ad ile anlan metresinin aklylam nehl ise, btn hazinesini ve mcevherlerini hvi olarak gndermek ve sulh talebinde

bulunmay tatbike koyma karar aldlar. Katerina, sadrazam Baltac Mehmed Paa ya mlki oldu vesulh antlamasnn gereklemesini temine muvaffak oldu demekte olan beyanlar olduu gibi, bizce de daha doru kabul edilmesi icab eden gr yukarda ileri srlene muhalif olan grtr. imdi biz bu savan ayrlmaz bir paras gibi kabul edilmi bulunan ar'n gayri menkuhas, yni nikh akdi yaplmam, dier bir tbirle metresi saylmas gereken Katerina nam gzelin hviyyetini aratrm bulunan merhum ve tarihi sevdiren adam olarak bilinen Ahmed Refik Altnay'n, 1. Katerina hakknda sunduu bilgileri nakle alalm: "Petro'yu esaretten, Rusyay izmihlalden ve felketten kurtaran Marta (Katerina) Litvanya-Ii bir kyl km idi. Marta'nm babas belli olmad iin, mahallenin papas terbiye etmitir. Ondrt yana geldikten sonra da, Martin Luter mezhebine bal bir papasn hizmetisi olan Marta yni Katerina, onsekizine geldiinde sveli bir subayn ei olmutu. Ancak svelilerin Ruslarla yapt savalarn birinde kocas ldrlm, Marta ise Ruslara esir dmt. Bu esaretinde evvel general Baver'in daha sonra mareal ermetiyef in, ondan sonra da, Menikof un eline dmt. Gnn birinde general Menikof un evinde verilen bir ziyafete katlan Petro, burada grd Marta'nin yni Katerina'nn mthi gzelliine hayran ve ak olmu. O sradada kendi karsn boam olmas Marta'y metres edinmesinde ie yaramt. Petro ite bu Marta'y mezkur savaa giderken yannda bulundurduundan ve metresinin zeksna ve kabiliyetine olan itimad, generallerle yaplan istiarede Katerina'y sadrazamn adrna gnderme kararn kesinletirdiler. Sabah olduunda afirof yazm olduu bir mektubu Katerina'ya vermi o da, sadrazama gtrmt. Katerina, Baltacya gz szm, yalvar yakar olmu, niyaz ve ricalarda bulunduktan sonrada dkt gzyalar ikna-ya yardmc olmutu. Sulha ikna olunan, sadrazamn imzasn teminden sonra, btn mcevherler htt orduda bulunan subaylardan bor olarak toplanan paralarda mcevherlerin yanna ilave edilerek, ertesi sabah Baltac Mehmed paann o zamanki tbirle kethdas, imdiki deyimle sekreterine bu hazine verilmitir. Kethdann ad Tezkereci Osman Aa idi. Baltac Mehmed Paa, bu byk hediye paketi karsnda biraz yumuam ve galiplerin tavryla <aresine ba-karz!> cevabn vermiti." Demektedir. Demekki; Petro olsun, Rusya olsun dnyann bana bel kesilmeleri mukadderattanm ki; 1123/6/cemaziyelahir-1711/23/temmuz/perembe gn imzalanan Prut Msalaha-s sayesinde Osmanl'nn elinden kurtulabildi ve kaderin ona ykledii misyon devam imknna erdi. Meseleye yukardaki doneler kabul saylarak baklrsa unlarda satrlarmza dklmelidir. "Eer Baltac metanetini muhafaza edipde Ruslarla harbe girimi olsayd Petro'yu ya esir etmeye muvaffak olacak, veyahud da, lmne sebeb olacakd. Her iki hlin mevdana gelmesi de, Rusya iin pek dehetli bir darbe olurduki, bu gnk Rusya karmza ok ok kk bir l iinde kabilirdi. Avrupal bir tarihi Baltac Mehmed paay tenkit ederken demekteki; <Ruslann imdiye kadar Baltac namna altundan bir heykeli neden dikmemi olmalarna aarma

, , Prut Sulhunun Esaslar " Prut 'ta imzalanan sulh antlamasnda esas artlar u istikamette ekillenmiti: Azak Kalesi iinde bulunan btn silah ve cephanesiyle birlikte Osmanllara verilecek, Bu ve dier hududlarda Ruslar tarafndan tahkim olunmu btn kaleler yklaca, Krm Han'hna Kazaklar le Lehistan meselesinde Ruslar alakadar eden taraf olmad, mdahil olamayaca, sve Kral Demirba arl'n lkesine serbestiyet iinde dnmesine msaade olunmak, esir olmu mslmanlarn iadesi ve bu maddelerinde yerine getirilmesini temin iin Petro'nun bavekili afirof'u rehin almak gibi esaslardan ibaretti. urada tarihi ve devlet adam Abdurrahman eref Efendinin bir mlahazatn zikretmede fayda grmekteyim: Merhum diyorki; ".Sadrazamn otanda toplanan mavere meclisi beyanda bulunurken gerek Krm Hn' gerekse Demirba arl, Ruslara katiyyen aman verilmemesi, mutlaka savalmas hususunda rey ileriye srmlerdi. Ancak mavere meclisini tekil eden dier erkn- devlet, harbe giriildi-i takdirde, neticesinden o kadarda emin olmamak gerektiini, dman bu kadar hakir hle getirmeye muvaffak olduktan sonra savaa zorlamaa lzum yoktur. erait-i ms-tahsene yni en gzel artlar Ruslara verilen "aman iinden" elde olunacaktr diyerek, sulhu kabul ettiler." Deli Petro cibilliyetinin gereini sergiler, yleki; Baltac'nn elinden kendini kurtaran Deli Petro imzalad sulhun hkmlerine asla riayet etmemekle Baltac'nn ihanet deilse de, ne kadar dar grl olduunu spata muvaffak olmutur. Demirba Sari htilaf Yaplan antlamadan memnun olmayan isve Kral, bu antlamada mevcut maddelerin hi birinin Osmanl devletinin iine yaramadn ileri sryor, bir mddet getikten sonra Ruslarn elan Azak Kalesini teslim etmedikleri gibi, Lehistan topraklarndaki askerlerini henz ekmemi olduunu bildirmekle beraber, padiah Rusya aleyhine tevik etmekteydi. Bu hususta hergn stanbul'a arizalar gndermekteydi. Ne varki bu tevikler ve tahrikler padiah katnda yerine getirilme ans bulamyordu, stelik bu mraacatiar can skc bir hl aldndan ayrca Petro'nun iar ise, antlamann btn maddelerinin iler hle gelebilmesinin an art 12, arl'n snd Osmanl topraklar dna kp, lkesine gitmek olduu istikametindeydi. Osmanl devletince bu hl Kral'a bildirilmi ve harcrahnn verilip, Osmanl kuvvetlerinin himayesinde lkesine dnmesi gerektii bildirildi ve bahse konu harcrah dendi. Sadrazamlardan Kmil Paa'nn "Tarih-i Si-yasiyye" adl eserinde u bilgiyi nakle alalm: "arl Osmanl hududuna ilticasnn ilk gnlerinde kendisine tahsis edilen parann daha sonra kesilmesi mnasebetiyle skntya dmt. Memleketine dnebilecek paraya ihtiya bin kese idi. Bunu Padiaha bildirdiinde bu talebi ikiyz kese fazlasyla binikiyz kese olarak dendi fakat Edirne'ye gnderdii bir vazifeliye padiahdan bin kese daha almasn aksi takdirde gitmeyeceini bildirdi. Padiah bu istei getiren adam hapse attrd. arl'n Bender cihetinden hudud dna karlmasna mahalli idareye ferman gnderdi. Nevarki bu zoraki

misafir emri dinlemedii gibi, stne gelen askere yanndaki yz askerle kar koymaya balad. Sonunda Demirba arl Dimetoka'ya gitmeye ikna edilmisede, yle bir devlet misafirinin hapsedilmesi halk iinde dedikoduya sebeb olmas hasebiyle, buna fetva veren eyhlislm azl edilirken, sadrazam da drlp, yerine Kaptan brahim Paa getiriliyordu." Hakikaten Bender Muhafz smail Paa yeterli sayda askerle gelip arl' Dimetoka'ya evke muvaffak olmutu. Ayrca durumu devlete bildirmiti. Ancak Sultan 3. Ahmed bir hkmdar hakknda reva grlen muameleye ok zlmt. Bunlarn msebbibi grd eyhlislam ve sadrazam grevden azletmek karar ald. Yukarda iin byle yapldn Kmil Paa da eserinde bahsetmitir. Dimetokada bir miktar ayak sreyen 12. arl sonunda Erdel yoluna derek, memleketine 1126/1714'de kp gitmitir. Venediklerle Sava Karlofa antlamasnn icabatndan olan Venedik ile uzunman srecek sulh yaplmt. tedenberi her frsat bir ga-met bilen Venedik devleti onbe sene kadar devam eden ,|h ve skuneti bozmak iin sebeb icad etmeye alrken, bizim hkmetimiz tarafndan hi bir fenalk ve ikyete vesile olacak hususlara meydan verilmiyordu. Halbuki; Venediklilerin bir tarafdan Karadallar Osmanl zerine kkrtrken, te yandan da, Akdenizde dolamakta olan gemilerimize taarruzlar tertiplemekteydiler. Misl olarak sunuda yazalm: "Eski sadrazamlardan Damad Hseyin Paann kz torunu Hadice Sultana aid eyalarla ykl bir Osmanl gemisini evirerek yama etmilerdi. Venediklilerin bu yaptklar Sultan 3. Ahmed'i ziyadesiyle zmt. Bilmecbu-riye Venedik'lilere harp ilan yaplmt. 1127/1715'de balanan bu muharebe neticesinde de epiyi zamandan beri Venedikliler istilasnda bulunan Mora topraklan tamamen istirdad olundu. Ayrca Donanma-i Hmayun sayesinde standil ve uha Adalar ile Girid'in fethinde kendilerine braklan iskele dahi ele geirildi. Bu savalarda Kprl ahfadndan Muman Paa ile sadrazam ehid Ali Paa'nn ve Kapdan- Derya Canm Hoca Mehmed Paann byk gayretleri grlmtr. Beri yanda da Karada ekyas mkemmel bir ekilde cezalandrlarak o havalinin de asayii berkeml hle getirildi.. Avusturya Seferi Ve Neticesi Osmanl devletinin Mora ktasn tekrar eline geirmesini, deniz fetihlerine de balam olmasn ho karlamayan Vusturya'!lar, fethettiimiz topraklarn Venedik'e iadesini en 9ikekde taleb ettiler ve hudud boyuna da asker ymaa baladlar. Sadaret makamnda bulunan ehid Ali Paa, Se muamele tarafls, herkesi yldran tavryla, padiah huzurun da yaplan top-lantda, Avusturya'ya harp ilan

hususund teklif ve bu teklifinde srarl olmas ve yapt mtalaav kimsenin cevap vermeye cesaret edememesi, 1 127/1715'^ bunlara da sava almasn salamt. Kuvvetlerin ban-, da ehid Ali Paa bizzat gemiti. Ne varki Osmanl ordusu Tuna Nehrinin br tarafndaki sahilde bulunan Varadin mevkiinde byk ve ac bir malubiyete duar olurken Vara-din'de yine bir sadrazammz daha ehadetin erbetini imi oluyordu. Evet Ali Paa "ehid" unvanna burada kavuuyordu. Tamvar Kalesi ve Belgrad beldemiz Avusturyallarn eline gemi oldu. Ayrca Korfu'yu muhasara altna aims bulunan bir gurup askerimizde ricata mecbur kalmt. 1129/1717 tarihi yaanmaktayd. Pasarofa Antlamas ehid Ali Paa'nn ehadetinden sonra Osmanl devleti sadrazaml mehur Damad Nevehirli brahim Paaya tevcih edilmi idi. Dier bir unvan Sefih brahim Paa nvanla-nyla tannm idi. Avusturya ile yaplan savan devam eninde sonunda kendisininde ordunun bana gemesini gerektireceinden bylece de zevk sefadan mahrum kalacan idrak ettiinden sulh yapabilme yolunu seti ve padiah da bu fikre imle etmeyi baard. Pasarofa antlamas yirmidrt seneliine imza olunmutur. Bu antlama gereince Mora ktas Osmanl Devletinde kalacak, uha Adasiyla, Hersek ve Arnavutluk sahillerindeki ele geirilen yerler Venediklilere terk olunacak idi. Tamvar, Belgrad eyaletleriyle Dalmacya blgesi Avusturya'nn muhafazasna terk olunuyordu-1130/1718 ran ile Sava Safevi hanedannn sonuncusu olan Hseyin ah, mfrit bir ii olduundan tebaas olan akla gelmedik zulmler uyguluyordu. Ayn zaman-, halife olan Osmanl padiahna mracaata karar veren h-Medeki mazlum snni ahali, halife-i Osmaniyeden alaka rd. ikyetler incelendi. Feryatlarn bir zulme maruzkalmaktan ileri geldiine karar veren Osmanl halife ve padiah Sultan 3. Ahmed, zlim ah'n zulmne son verilmesi niyeti irinde ran zerine sefer emrini verdi. Bu srada 1134/1722 yl gelip atmt. ran zerine yryen askerimiz; Kirmanah, Erdeln ve Hoy havalisini taht- idaresine ald. ranllar tarafndan gelen talepler makul grlerek bir mtareke yapld. Ancak bir sene sonra ran Tahtna ah Tahmasb geti. ran zerine ullanan Afganllara bu yeni ah nce mukavemet sonrada zafer kazand. Yok olma derecesine gelmi ran devletini yeniden hayata kavuturan bu zafer arkasndan Osmanl askerinin eline gemi bulunan yukarda saydmz blgeleri istirdad iin bizle savaa giritiler. Ali eydi bey tarihinde u beyan yapyor: "Sadrazam Damad brahim Paa, stanbul'daki huzur ve sefahatini brakp, savan iine girmek istemediinden, sava hudud muhafzlar vastas ile idare etmekteydi. Seneler sren bu sava iinde nice insan telef oldu. Sadrazam ise, elence ve lemler iinde raan ziyafetleri tertibiyle, Kdhane'de mslman kadnlarna sz ve para atmakla megul olmas efkr- umumiyeyi tamamiyle kendisinin aleyhine evirmiti.

Buna inzimamen mehur Ndir ah'n tahta kt ran'da bulunan Osmanl askerine bir ka yerde galib gelmesi husule gelince ve bunlar stanbul'a aksedincede gerek sadrazam gerekse hempalar hakknda irkin ayialar yaylmaya ^." Demekte. ran'daki Aksiliin Dersaadet'e Te'siri ran'da husule gelen ac malubiyetlerin stanbul'a estirdii havay, smail Hakk zunarl merhum yle diie getir-mekde: "...ran cephesinde elde edilen baarlar dolaysyia Damad brahim Paa meclisine mdavim irler vcuda getirdikleri kasidelerle 3. Ahmed'i ve Damad Nevehirli brahim Paa'yi gklere karyorlard; bu hl, 1136/1723'den, 1143/1730 ylna kadar devam edebildi.." Devletin btn ipleri tam selahiyetie Damad Nevehirli brahim Paa da olmakla beraber, ortada grlen idare adet bir damadlar kabinesi tekil etmekteydi. brahim Paa ve olu Mehmed Paa ile yeenleri Ali ve Mustafa Paalar 3. Ahmed'in damad olup, Kapdan~ Derya Kaymak Mustafa Paa ve kethdas Mehmed Paa da, Damad Nevehirli brahim Paa'nn damadlar ider. Bu kadronun tabiiki muhalifSeri vard ve artk faaliyete gemilerdi. Doru yalan her eyi sylemekteydiler. Ahalinin elenceye dalm erkn-i hk mete krgnl sylentilerin tesirini oaltmt. Vaziyeti gzden geiren Damad Nevehirli brahim Paa padiahn mutlaka sefere gtrlmesi bu dalgalanmay skuta evirir buluunu tatbike koymas hakikaten patlamak zere olan isyan teskine yetmiti. lkenin her tarafna gnderilen teskerelerde padiahn sefere kaca iln olunuyordu. 27/temmuz/1730'da padiahn tular saraydan yola kp, 31/temmuzda skdar'da hazrlanan Ota~ Hmayuna dikildi. Asker hazr, ahali hazr, ulema intizardayd. Sadrazam Damad Paa, saraya geldi: -Her ey hazr! Saadetle buyurunuz! Dediinde. Padiah tereddtle sefere gitmeyeceim cevabn verdi. Sadrazam akn ve korkular iinde bana gelmesi muhtemel hli gzlerinin nne getirdi ve ii titredi. Yenieri Aas Hasan Aa'ya padiahn koyduu tavr bildirildiinde gelen cevab u oldu: -Yenieriler skdar'da padiah beklemektedirler. Gelmeyecekleri duyulursa byk ktlkler zuhura gelir, byle bir kalabal datmak kabil deildir!. eklindeydi. Bu haber padiah isteksiz bir hl iinde skdar'a gemee mecbur eyledi. Sanca- erifi alp ordugh-daki otana geldi. Basiretleri balanm olan sadrazam da, padiahda bu teksln acsn fena ekecekleri akbete yuvarlanmaya balamlard. Tebriz'in ranllar eline getii haberi Dersaadete ulat esnada, baz kiiler yenierilerin Orta Camie toplanmaya baladklarn ve ahaliye beyanname dattklarn grdler. Bu vaziyet bir ihtill iklimini idrak zaman geldiinin habercisiydi. Nitekim baz kiiler velinimetleri olan sadrazama dorudan ulama yolunu bulamadklarndan olacakki kk damad Kethda Mehmed Paa'ya vaziyeti bildirip, ii bastrmasn syledilerse de, zt bunlarn sylediini kaale almad gibi stelik kovarak tedbir ansinda elinden karm oldu.

Sultan Mahmd'on Ad Telaffuz lnyor! Kethda'nn gsterdii kaytszlk, ocakl askerin skdar ordughnda bulunmalar, isyan tertip eden heyetin ekmeine ya srmt. Bu ihtilli tercih ve tertip edenler ne ahali ne de askerdi. Sadece siyasi gr i'tibanyla Nevehirli Paann muhalifleri idi. Ancak kendilerini meydana atmyorlard. Bu arada eyhlislm Mirzazde Mehmed efendiye gelen bir yazan mehul yazda "Biz, mahmud-! hisal bir padiah isteriz'1 talebi ortaya kt. Bunun mnas ehzade Mah-mud'un padiahlnn makbul olaca idi. Patrona Halil Ve syan Patrona Halil isyan basit bir olay olmayp, lkede farkl hayat tarzn tercih edenlerin arasndaki ihtilaf gidermek iin yapldna dir romanlar kaleme alnmtr bu memlekette. Romanclar, yazdklarn basan makineleri yni matbaay kullana aan adam olan Damad Nevehirli brahim Paa'y bile ktleme yolundan ayrlmamlardr. nk tarihi roman yazarlar ellerine aldklar bir fenomeni ve o fenomenin kahramann yceltebilmek iin nice hakikatleri, nice hizmetleri yok saymaktan itinab etmezler. Patrona Halil, tarih sayfalarnda bahse konu olduunda bir sahifey bile dolduracak ehemmiyete hiz deildir. Ne varki; tarihin sahnesine kard vak'a daha asrlarca anlacak ve zerinde tartmalar alacak cinstendir. Yenieri Ocann onyedinci blnden olan Patrona Halil aslen Arnavud olup, Hurpteli'dir. Kader arkada Muslubee ise, Rusuk kazasnn Karalar kynden olup, Ulah asll olduu smail Hakk zunarlt tarafndan belirtilmitir. Bunlarn avanelerinden bazlarnn adlan yledir: Ali usta, Karaylan, nar Ahmed, Oduncu Ahmed, Dervi Mehmed, Erzurumlu Mehmed, Kk Muslu, Cebecilerden Kutucu Hac Hseyin ve Manav smail ve v. s Patrona Halil'i hamam tella diye anarlarda, yapt ie cesaretini hesaba almak istemezler. stanbul'da Beyazd'dan aa doru inilirken sa kolda kaldrm stnde kubbesi salam, ancak her yerinden aalar km bir eski hamam vardr ki; bu hamam, Patrona Halil'in bir mddet alt yer olmas mnasebetiyle Patrona Halil Hamam olarak elan anlmaktadr. syan Nasl Balad? 25/eyIl/1730 yl mevlid kandili mnasebeti ile tertiplenen alay esnasnda isyan patlatmak istedilerse de, byle mbarek gnde dini hislerine ynelmi ahaliyi, patlatlacak ihtill hareketine imle etmenin adet imknsz olduunu syleyen gre hak verdiler ve isyan ertelendi. Aradan drt gn geti, yni 1 143/rebilevverinin 15. perenbe gn/l 730/eyll aynn 29. gn, Patrona bata olduu halde onyedi tane yenieri askeri Bayezid Camii'nin Kaklar kaps

tarafndan ellerinde kllar ve bayrak olduu halde, bir ka koldan yrye getiler ve davamz var! Sedalaryla ortal velveleye vermeyi baardlar. Et meydanna epeyi b't-kalabal topladlar. Patrona Halil yanna bir kuvvet alarak, Seymaniye'de bulunan Aakapsna gitti. Yenieriaas Hasan Aa 300 kiilik bir kuvvetle kar koyduysada, abuk dald ve kamay tercih etti. Patrona ve arkadalar cesaretlerinin arttn grdler. Orada bulunan tutuklular serbest braktlar vede aralarna aldlar. Buna inzimamen stanbul'un btn hapishanelerindeki mahkumlar bata Baba Cafer zindanndakier olmak zere serbest brakldlar. Tersane ve ta gemilerindeki mahkumlarda bundan mstefid oldular. Padiah Nerede? Btn bunlar cereyan etmekteyken, Sultan 3. Ahmed, stanbul'un bir baka gzel mevsimi olan sonbaharn en scak ay eylln son gnlerinde boazn temiz havasn cierlerine ekmek arzusuyla ve ran seferi ordughnn bulunduu yer olan skdarda idi. Sadaret Kaimmakam Kaymak Mustafa paa engelky'de bulunan Ba- Ferah adl yalsnda bulunuyordu. Haberi alr almaz, stanbul'un rumeli yakasna gemi ve zunar civarna tetkike gitmi, esnafa dkknlarn amalarn emretmiti. te taraftan devlet memurlar, tebdili kyafet ederek, stanbul'un vaziyetini tesbite alm ve isyann kolay duracan mid etmemekteydiler. Padiahn, ota brakp, Saray'a dnmesi kararn aldlar. Bata padiah olduu halde btn rical heyecan iinde kalm akam karanl bastktan sonra kar baskn hazrlamak gerekirken, bo laflarla gecenin avantajn elden karmlard. Akam ile birlikte isyanclarn yannda toplananlar, evlerine ekilmi, ki-miside adamakll uzaklamay yelemiken, isyan ynetimi otuz-krk kiilik bir guruba istinad etmekteydi. bilir kimselerin yapaca bir saldn, isyan bastrr, isyanclarda inlerinde boabilirdi. Ne varki sabah olduunda frsat kam, sra isyanclarn isteklerine muhatap ve talepleri karlamaya gelmiti. Sabah olduunda saray'm orta kaps zerine sancak- erifi ekerlerken, Bostanclardan bir ka kii, Et meydanna gnderildi ve isyan sebebi soruldu. Cevap: -Biz padiahmiz-x dan memnunuz. Ancak iki saat iinde hiyanet erbab drt kiiyi bize teslim etsinler. Dedikten sonra 37 isimin yazl olduu bir liste Bostanclara verildi. Bu arada ise Sancak- erif atna toplanan olmamt. Hele bir ksm stanbul ahalisinin bir ksm karlan Sancak- erif den bile habersizdi. Sonunda sanca alp mutad yerine koydular. Bu arada iki saat gemi ve drt hiyanet erbab teslim edilmemiti. Bu drt kii ise, Damad Nevehirli brahim paa, Kaymak Mustafa paa, sadaret kethdas Mehmed paa ve de eyhlislm Abdullah efendilerdi. Zlal Hasan Efendi - Bu zt aslen Arna-vud olup, iimiyedendi. stanbul Kad's olmu ve dneminde her ey aksi gitmi, mahsuln azl dahi uursuz addolunan Kad'ya izafe olunmutu. Yerine mehur tarihi Raid Efendi getirilmiti. Zlali Hasan Efendinin byk rvetler ald rivayettendi. Htt bu isyanda destekledii Patrona Halil Zl-li'nin

konan daha nce olunu snnet yaptrrken basm ve davetlileri de soyduunu ayrca Zlli Efendiyi keke oynatt rivayetlerin iinde yer almaktadr. Ancak byle balayan tanma zaman iinde nasl oiuyorda bir ittifaka dnmekte? Bu sorunun cevab ha diye verilecek vaziyetten deildir. Ancak; rivayetler daha ziyade roman slbunda tarih yazmay meslek edinenlerden kaynaklanmaktadr. Bizim ocukluumuzda Nizamettin Nazif Tepedelenliolu bir gazetede "Ftih'in Fedaisi Karadavud" adl bir roman tefrika ettiriyordu. Bir gn Kara Davud'a, Sultan Ftih'e bir tokat attrma kstahln sergilemiti. Hi asl olmayan bir ey zaman iinde nce rivayet daha sonra da, hakikatmi gibi aziaida dolar durur maalesef. Neyse; bahse konu Zlli efendi sadrazam tarafndan saraya getirtilir ve eyhlislm Abdullah Efendi ile grtrlr. Gre kan eyhlislm can kay-gusuna der ve gerek Zlli Efendiye gerekse ulemaya: "hepinize fetva makamnda bulunarak hizmet ettim, benim kanmn dklmesine msaade etmeyin istirham iine girer. Grme srasnda da; kendisine daha evvel gnderilmi olan bir pusuladaki; biz Mahmud l hsal bir padiah isteriz talebini aklamt ve asilerin maksad ehzade Mah-mud'u padiah yapmaktr. Daha ne duruyorsunuz, uzun uzun ne dnyorsunuz? diyerek, ulemann saltanat deiikliine onay vermesini tevik etmiti. Sultanlkda; Mah-mud-u evvelin ad getii andan itibaren isyann varaca istasyon belli olmutu. Bu istenen adamlarn haydutlara verilmesi, taleb ettikleri zevatn istedikleri makamlara getirilmeleriydi. Arkasndan da 3. Ahmed ya feragat ettirilecek ya da, katledilecekti. Hakikaten buna yakn hususlar gerekleti. brahim, Mehmed ve Mustafa Paalar padiah tarafndan bodurularak cesedleri bir arabaya konarak, isyanclarn bulunduu yere gnderildi. Damad Paann cesedine yaplan muamele mslmanln hi bir tarafna sacak cinsten deildi. eyhlislm Abdullah efendiyi ise, Bozcaada'ya srgne gnderdiler. Sadnazamla Silahdar Mehmed Paa getirildi ki;b u zat da Hanedann damad idi. Padiah 3. Ahmed'in Feragati Padiah 3. Ahmed, Ayasofya Camii vaizi spirizde Ahmed efendiyi asilerin yanna nasihata gndermeye kalkt esnada, vaizin: "Efendimiz, siz saltanattan ekilmedike bu isyann dalmas muhaldir" demesi zerine padiaha bu sz derin bir te'sir yapt. Zaten az sonra 2. Ahmed'in olu ehzade brahim'in akbeti, 3. Ahmed'den isyanclar tarafndan soruldu. Halbuki bu vefat tabii bir halde husule gelmiti. syan-clarsa, 3. Ahmed'in ldrttn im etmek istiyorlard. Buradan ehzade katillii ykleyecekler, taht'tan inmesini lep edeceklerdi. Halbuki; ehzade 22 yandayken vadesi dolduundan vefat etmi, padiah 3. Ahmed teneiri darssade kapsna koydurmu ulemann ve ocak aalarnn mevtay bir gzel grmelerini ve tabii lm net'cesi olduunu anlamalarn is-

temiti. Bu malumattan sonra, isyanclarn u tham gndeme geldi: -Padiahmz brahim Paay saklayp, yerine Krk Ma-nol'u ldrtm. Ayn zamanda halife olan bir Hakan'a byle yalan yakrn? Sorusu tevcih ettiler. -O deilse yarn kendisini verelim! Diyen ses padiah 3. Ahmed'in sesiydi. Soruyu soranlara bu cevab vermek iin pencereyide bizzat am, yukardaki szleri beyandan sonra ieri ekilip, saltanattan ekilme karar aldn yeni eyhlislm, Anadolu ve Rumeli Kazaskerlerini arp: "Bu kadar zamandan beri brahim Paann ahs herkese malum iken silerin bundan kastlar benim saltanatm istemedikleri aikrdr, bendede saltanat ve hilafete ftur gelmitir. Htt skdarda iken bir iki defa ehzade Mahmud Hz. lerini taht'a geirmeyi hatrmdan geirmiidim. imdi bunu gerekletirmek istiyorum. Kan dklmesini bertaraf etmek iin kendi rzam ehzadeyi saltanata getirmektir. Ancak ahsm ve evladlanmn da, hayatna dokunulmayacana dir sizlerden biriniz At-meydanna asilerin yanna gidip arzumu sylesin" szleri azndan dkld. Ayasofya vaizi spirizde ile silerin adam Zlli Anadolu Kazaskeri olarak, Atmeydan'na gidip vaziyeti isyanclara bildirdi. Onlar da, istenen talebe uyacaklarna dirde, Kur'an- Kerim'e el basarak yemin ettiler. Bylece 1. Mahmud'a saltanat ve halifelik yolu alm oldu. Sultan 3. Ahmed'in ahsiyeti Sultan 3. Ahmed hn, gemi padiahlardan bazlar gibi, cedelci, faal bir padiah olmamakla beraber, kt bir kimse de hi deil idi. Ne var ki; dneminde ahlk- umumiyede nemli bozulma vcuda gelmiti. Kendi arzusuyla taht'tan ekilmeye karar vererek, bu kararn uygulamtr. ehzade Mahmud'un yanna getirilmesini emretmi ve de yanna gelen ehzadeyi, kendi elleriyle tahta oturtmutu. Baarlar temenni etmi ve elini de pmek suretiyle de itaatini gstermitir. Kendi evldlarna da, biat etmeleri emrini vermeyi bilmitir. Bylece ulvi bir anlayn sahibi olduunu sergilemitir. 3. Ahmed, zarafete, dirayete, terakkiye son derece eilimli idi. Yenierilerin srarlar yznden bir ok sadrazam tyin etmi ve bilhassa bunlarn arasnda bulunan Kavanoz Ahmed paa dnemi, ahik nmna yapt fenalklarla son haddine varmtr. Sultan 3. Ahmed, Damad Nevehirli brahim Paann sadaretine kadar salam bir ahlkn sahibiydi. Fakat sadrazam, kendisini sefahate, elenceye altrm bylece devlet ilerinin tamam ile kendisine kalmasn temin etmiti. Btn bunlara ramen bu dnemde de byk fetihler yaplabilmi, devletin haysiyet vede erefi parltsn muhafaza edebilmiti. 3. Ahmed'in devri tabii ki, Damad Nevehirli brahim paann teebbsleriyle bir ok hayrl neticelere varmtr. Matbaaclk ve .dtap basm bunun banda gelmektedir. Kthane semti ad kd iml etmek teebbsnden domutur. Ancak, avrupahnin ve de bilhassa, yahudilerin n.e urayorsunuz? ithal suretiyle ok daha ehven fiatla getiririz demesine kanlm, bylece de, nemli

bir sanayii kolunun gelimesi engellenmitir. Kd fabrikas olmas muhtemel semt, lle baheleriyle dolarak, elence merkezi hline ge\ mistir. Seneler sonra, ir Yahya Keml Beyatl tarafndan da Osmanl dnemlerinden bir ad tretilerek ve Lle Devri diye kabulne kadar vardrlmtr. Bu arada yeri gelmiken matbaa meselesi babnda bir iki kelime dermiyan etmek icab etmektedir. Bizde matbaann ilk mucidi, Macar asll brahim Mteferrika adn alm bir muhtedidir. Bu adam; matbaa meselesinde proje gtrd, Damad Nevehirli brahim Paadan byk alaka grmtr. Kendisine para ve selahiyet baheden, yeniliklere ak sadrazam bu sanayiin vcudiyetine inanm olarak da teklife son derece lml bakm stne denden fazlasn yapmay gerekletirmiti. brahim Mteferrika av-rupadan getirdii ustalarnda emekleri ile harfleri dkt. Tarihler ise bu srada 1139/1727'yi gsteriyordu. brahim efendi ilk matbaay Sultan Selim civarnda bulunan evinde tesis etti. Daha sonra skdar'da bulunan: "Darltabatt Amire" ad verilen yere nakletti. lk tab olunan eser Cevheri'nin tercmesi olan "Vankulu" lgatidir. Basm tarihi 1141/1729 senesidir. Her yeni ihdas olunan hususatta da olduu gibi, matbaa meselesi de, bir hayli patrd grltye medar oldu. Bu mevzuda ihtilaflar, bir asra yaklaan durgunluk geirilmesine sebebiyet vermitir. Ancak unu da; beyan etmekte fayda vardrki, Beyolu cihetinde basm yapan tjaz kk apl matbaalarn varl brahim Mteferrikaya tekaddm etmek-tedirki matbaann Almanya'da 1444'de faaliyete gemesi, mucidi Gutenbergin hristiyan olmas, Istanbulumuzun Beyolu semtinin avrupann hi bir buluundan mahrumiyete duar olmadnn anlay iinde meseleye atfu nazar edebilirsek, matbaa mucidimize, Beyolu frenklerinin tekaddm etme ans elde edebileceini teslim ederiz. 3. Ahmed; Sultan 4. Mehmed'in oludur. Gln Sultan Valide tarafndan dnya'ya getirilmitir. Doumu; 1084/1674'dr. 1115/1704 tarihi, taht- Osmaniye clus ettii tarihtir. Yann bu srada otuzbir olduunu syleyebiliriz. Mehur Prut Sava; bu ztn dneminde cereyan etmi, Rusya kahkari bir bozguna uram, Petro'nun nikhsz kars bu savan sonunda baz dedikodulara mevzuu olmu, bylece Rusya namusunu muhafaza edememi duruma gelmitir. Beri yandanda; ran'a veklet yoluyla hkim olan Ndir ah; Osmanl padiah ve islamlarn halifesi 3. Ahmed'den hem ran meselesindeki sava durdurmak gayesiyle hem de, snni/ii ayrln tartmak ve neticesinde halifenin, iay beinci mezhebin temsilcisi ve meru grmeye vardracak, toplant tertipleme yoluna gitmitir. Osmanl; gnderdii ulema heyetinin mzakerelerden sonraki hkmne riayet edeceini deklare etmise de, ihtilaflar halloldu zann galib hale geldii srada, Cuma gn geldi att. Hep birlikte klnacak Cuma Namaz tanzimi yapld. Hutbeye ran' temsil eden bamftler kacak, Cuma Namazn ise; Afganl ve snni bir imm kldracakd. Tertip bu halzere yaplmken, hut-be'ye kan ran bamfts, fevkalade mkemmel araba-snn sayesinde yapt varyasyonlarla ia'y stn saydn ortaya koyan

kelime oyunlar sergiledi. Gerek Osmanl temsilcisi, gerekse namaz kldracak olan Afganl limi bu hileyi tesbit etmi olarak gryoruz. Bylece ii'liin ehl-i snnet iine alnmas, red olunmutur. 65 yana geldiinde dar- bekaya intikal eden 3. Ahmed'in dnem-i saltanat 27 sene devam etmitir. Vefatndan nce, taht'dan feragat etme bykln gstermi ve de, menkup durumdayd. Babasnn yatt trbeye defn olunmutur. 3. Ahmed'in Hanmlar Padiah Kadnlar ve Kzlar adl eserin 79 sh. de, 7 numaral dip notta yle bir beyan var, alntlayalm: ".. 3. Murad bir tarafa braklrsa, 3. Ahmed elliden fazla ocuu ile padiahlar arasnda rekor krmtr. Alderson 13 kadn olduunu yazar.." demektedir. skit Yaynevinin kard, Mufassal Osmanl Tarihi adl eserde on hanm ismi saylmaktadr. Emetullah Sultan bakadndr, 3. Ahmed'in. Hayr sahibi kimseler arasnda bata gelir dense sezadr. Kocasnn taht'-tan indirilmesini yaad. Eski Saraya gnderildi. Vefat tarihi belli olmayp, Eyb Sultan semtinde Kbrs Fatihi Mustafa Paann mezarnn ayak ucunda medfundur. Fatma Sultan bu hanmdan domutur. Mezkr esere gre ikinci hanm Aye Kadn adl hanmdrki hakknda pek malumat yoktur. 3. Kadn ise Emine Kadn adl bir hanmdr'k Aye Sultan dnya'ya getirmitir. 1163/1750'de lmtr. Yenicmi naziresine gmlmtr. 4. kadn Fatma kadndr 1145/1732'de lm ve ortann defnolunduu yere gmlmtr. Glsen Kadn 5. hanmdr. Hatice Kadn, 6. hanmdr, srasyla Hurrem, Meyli, Mihriah hanmlardrki bunlardan Mihriah hanm, 1710 da ehzade Sleyman', 1717de 3. Mustafa'y dnya'ya getirdi. 1732 senesinde vefat etti. Yeni Cami haziresine gmld. Olu 3. Mustafa padiah olduunda, skdar Ayazma'da annesi adna bir cami yaptrd. Listeye gre; Mihriah Kadn 9. hanm olmaktadr. 10. hanm ise muhtemelen Nazife kadndr. Nejat Kadn 11. olup, 12. lik, Rukiye Kadndadr ve bu hanm Hatice Sultan dourmutur. Yeni Camii trbesi yanndaki eme bu hanmn adn tamaktadr ve kz Hatice Sultan tarafndan yaptrlmtr. 1151/1738 tarihini tar emenin yapl. Hanmlarn ismi ve says devam etmektedir, Sadk Kadn, mmglsm Kadn, Zeynep Kadn ile 15. sayy buluyoruz ve Hanife Kadn 16. oluyor. 17. yi tekile ermi Sultan n-sipmiki, bu hanm 1137/1725'de 1. Abdlhamid'i dnyaya getirmi ve valide sultan olmutur. Ancak vefat, 1145/1732' olduundan valide sultanlk makamna bizzat erememitir. ayeste hanm adl bir ikbali olduu mezkr eserde yer almaktadr. Bylece 18 bayan ile lfeti olduu grlr, Lle Devri padiahnn! Kzlarna gelince; 1116/1704'de doan Fatma Sultan, be yanda Silahdar Ali Paa ile sembolik evlenme yapt. Ali Paa ise, Petervaradin'de ehadet erbetini itiinde sembolik evlilii devamda idi. 12 yandaki dul-kiz, 13 yana geldiinde de Nevehirli Dmad brahim Paa ile evlendirildi. Paa bu srada elliyalar iindeydi. Daha

sonra vuslat has! oldu. Fatma Sultanla brahim Paa mesud bir yuvann sahibi oldular. Ne var ki Patrona htilli her eyi yok etti. Fatma Sultan ihtill sonrasnn ancak ylna mukavemet edebildi. 1145/1733'de 29 yanda olduu halde, da-daai dnyadan ahirete gt. mmglsm Sultanhanm, ablasnn bir kaderda imi sanki: 1119/1708'de dnyaya gelmi ve iki yana geldiinde Kubbealt vezirlerinden Abdurrahman Paa ile nian iln edildi. ok gemeden Paa ld. 1136/1724 de Nevehirli Ali Paa ile hakiki izdiva yapt. Babas 3. Ahmed tahttan feragat ettiinde, vaziyetleri sarsld. Buna 2 yl dayanabilen mmglsm Sultan hanmda vefat etti. Tuhaftrki; yukardaki mmglsm'den sonra iki-mmglsm daha adn tayan kzlar vardr, 3. Ahmed'in. lki, 1142/1729'da vefat etmi dieri de, 1155/1742 senesinde vefat etmiler her ikisi de Yeni Camii haziresine defnolunmulardr. Zeynep Sultan, 3. Ahmed'in kzlarndandr. 1140/1728 ylnda Sinek veya Kk lakablaryla anlan Mustafa Paa ile dn olmutur. 1764'de Kk Mustafa Paa, Kapdan- Derya grevinde bulunurken vefat etmitir. Bir sene sonra Melek Mehmed Paa isimli bir zatla evlendi. ki defa Kapdan- Deryala ve bir kerede sadarete getirildi bu damad da. 12/muharrem/1188-25/mart/1774' tarihinde vefat etti. Gl-hane Park karsndaki Cmi Zeynep Sultan yaptrmtr ve adn tamaktadr. Yine tuhaftrki Zeynep Sultan adn tayan iki kerimesi daha vardr 3. Ahmed'in. Biri 1119/1708'de doup, bir sene sonra vefat eder. Dieride 1121/171 O'da doar ve 1122/171 l'de vefat ederler, her ikisini Yeni Cami haziresine defnederler. Kk Aye Sultan lakabl, bir kz daha vardr 3. Ahmed'in, lakabn verilmesine sebeb 2. Mustafa'nn kz, Aye Sultan ile kartrlmasnda. CI tane izdiva yapan Aye Sultann 3. kocas Slahdar Mehmed Paa makam sadarete kadar ykseldi. Aye Sultan 1189/1775 senesinde vefat etti. Yeni Cami haziresine defnedildi. 3. Ahmed'in; dier bir Aye Sultan adn tam kz daha vardr ki, 1118 /1706'da vefat etmitir. Saliha Sultan 1127/1715'de dodu. 1140/1728'de Deli Hseyin Paann olu Sar Mustafa Paa ile evlendi, yl sonra, kocas ldnden Abdi Paazade Ali Paa ile evlendirildi. Bu evlilii Sultan Mahmud-u Evvel, yni 1. Mahmud emretmiti. Bu Paa da, vefat ettiinde, Saliha Sultann 3. evliliide sadrazam Mehmed Ragip Paa ile oldu. 1763 ylnda Ragp Paann vu-kubulan vefat, Saliha Sultann 3. defa dul kalmasna sebeb oldu. Ancak padiah emriyle, 4. evliliini vezirlerin iinde, kapdan- deryalkda yapm bulunan Mehmed Paa ile yapt. Alt yl sonra Mehmed Paa kabire, Saliha Sultan yeniden dullar arasna katld. Ancak bir daha evlenmedi. 1192/1778'de vefat eden Saliha Sultan, Eyb Sultan Trbesi kapsna gmlmtr. Esma Sultan (Byk) 3. Ahmed'in dier bir kzdr. Byk lakabn, Sultan Abdlhamid-i evvelin, ayn ad tayan kzndan tefrik olunsun diye verilmitir. 1138/1726'da dnyaya gelmiti. Sultan 1. Mahmud'un emriyle, 1155/1743'de

Ya-kup Paayla evlendirildi. Yakup Paa bir yl sonra lnce Byk Esma Sultan dul kalm oldu. Arada bir evlilik yapmsa da damadn ad tesbit edilmi deil tarihilerimizce. Ancak Muhsinzde Mehmed Paayla 1 7/evval/l 17124/hazi-ran/1758 cumartesi gn padiah 3. Mustafann emriyle Esma Sultann 3. evlilii gerekleti. 1188/1774'de Muhsinz-de'nin vefatyla yine dul kald ancak, baka izdiva yapmad. 1 l/zilkade/1202-26/austos/1788 pazar gn vefat etti. Ve son kocas Muhsinzde Mehmed Paann Eyb'deki trbesi, medfeni olmutur. 3. Mustafa ve 1. Abdlhamid devrinde, pek sevildii iin epeyi zengin oldu. Ancak adamlar olan; Bezirgan Dimitri, elebi Efendi, Said Aa ve masraf ktibi Mderris Osman efendi sultan hanmn vefatndan sonra bir ey zuhur etmeyince sorguya ekildiler. Grld ki, Esma Sultann maln kendilerine kullanmlar. Hepsinin cezalar verildi. Kadrga semtinde olan bir namazgahn ve Meydan emesi adyla da anlan eme, Esma Sultan tarafndan yaptrld bilinmektedir. Atike Sultan, 3. Ahmed'in kzlarndan bir bakasdr. Nevehirli Damad brahim Paa'nn yine paa olan olu Mehmed Paa ile izdiva yapmtr. 1150/1737'de 25 yanda olduu halde, vefat etmitir. Hatice Sultan;l 122/1710'da dodu. ki yandayken Abdurrahman Paa ile nikahland diyen, . Hakk zunarl'ya itiraz vard bu nikhn mmgl-sm Sultan ile yapld beyan vardr. 1151/1738'de 28 yanda vefat edip, Yeni Cami haziresine defnolunmutur. 3. Ahmed'in kzlarnn bazlarnn da sra iinde adlarn vererek bu mevzuyu hitama erdirelim. Zbeyde Sultan, Emine ve yine bir Emine sultan daha, Naile, Nzife, Rabia ve yine Rabia Sultan hanmlar, Reyhan, Rukiye, yine Rukiye, bir Rukiye daha ve Sabiha Sultan, mmseleme Sultan, Akile, Beyhan vede Emetullah Sultanhanmlardr. Yirmisekiz kz olduu grlmektedir. Erkek ocuklarnn adlan ise srasyla; Mehmed, sa, Ali, Selim, Murad, Abdlmelik, Mustafa, Sleyman, Mehmed, Selim, Mehmed, Mustafa, Bayezid, Selim, Abdullah, brahim, Numan, Abdlhamid ve Seyfeddin olup ondokuz saysn bulmaktadr. 3. Ahmed'in Sadrazamlar Kavanoz Ahmed Paa, kyamclann, 22/8/1703'de, tyin ettii biriydi. Ancak ay kadar makam- sadarette kalabildi. Yerine getirilen Enite Hasan Paa, onbir ay kadar sadrazamlk yapabildi. Kalaylkoz Ahmed Paa, 3. Ahmed'in nc sadrazam olduysada, ay dolduramad. 4. sadrazam Baltac Mehmed Paa, Prut zaferi sahibi olmasna ramen, ilk sadareti 17 ay kadar srebildi. 2. sadareti ki Prut zaferi bu dnemdedir, bu dnemde 1 sene 3 ay 3 gn srmtr. Baltac Paann 1. sadareti peinden makama ayn zamanda dmad olan Silahdar orlulu Ali Paa; 1706-1710 seneleri arasnda drt seneyi aan bir dnemi sahibidir. Devlete, 111. Sadnazam olarak Kprlzde Numan Paa geldiyse de, ancak 2 ay, 2 gne san hizmette bulunabildi ve Aa Yusuf Paa, 112. sadrazam ld ve bir seneden 9 gn eksik olarak bu makamda kalabildi. Abaza

Sleyman Paa, 4 ay 25 gn makam sadarette kaldysa da 113. sadnazam saylmay da hakketti. CIrlal Pehlivanzde Hoca brahim Paa 21 gn sren sadaretiye bu dneminen ksa srenidir. 115. sadnazam ehid Ali Paa 1713Mel716'da 3 sene, 3 ay, 8 gn sren ve ehadetle biten bir hayat, 116. sadnazam olarak gelecek zat Hac Halil Paa oldu ki, 1 sene, 22 gn srd makamda kal. Bu zt takip eden ve ancak sekizbu-uk ay sren sadaretiye, Nianc Kayserili Mehmed Paadr. 3. Ahmed dneminin en istikrarl dnemi damad Navehirii brahim Paann sadaretidir ve 12 sene, 4 ay, 22 gn devam etmitir ve ayrca bu dnem, bir terakki mevsimi diye kabul edilebilir. Ancak; 3. Ahmed devri bu sadrazamn feci ekilde terk-i hayat ettirilmesiyle son bulmutur. Bylecede Baltac Mehmed Paann ki sadaretiye birlikte, ondrt sadrazam 3. Ahmed ile birlikte alma ans bulabilmitir. 3. Ahmed'in eyhlislmlar 3. Ahmed, 2. Mustafa'nn yerine taht'a getiinde eyhlislmn Bursal Mehmed Efendi olduunu grd. Vazifesine devamn emretti. 26/Ocak/l 704'de Mehmed Efendi ekildi, yerine Pamakizde Ali efendi, 3 sene 6 gn srecek meihatna oturdu. Pamaki'nn 2. meihatdr bu grevi, l/ubat/1707'de Sadreddinzde Sadk efendinin 1 sene, 8 ay, 20 gn sren eyhlislmln gryoruz. Ebezde Abdullah efendi 2. meihatna geldi 1 sene, 1 ay, 1 gn srmtr. Yerine gelen Mehmed Ataullah efendi 2 ay, 7 gn meihatta kalabilmitir. 20/mays/1713'le, 15/aralk/1714 arasnda makam meihate mm- ehriyri Mahmud Efen-di'yi gryoruz. 77. eyhlislm Mirza Mustafa efendi 6 ay, 13 gn sonra ayrlyor, yerine Mentezde Abdurrahim efendi makamnda vefat ettiinde 1 sene, 5 ay, 6 gnn dolduru-yordu. Ebu shak Kara Nim smail Efendi 1 sene, 5 ay, 5 gn kalabildi meihatta. Yeniehirli Abdullah Efendi 3. Ah-med'in son, eyhlislmlarn ise 80. si olarak, geldii vazifede 12 sene, 4 ay, 24 gn srmtr. 1696-1736 Seneleri Deniz Harektlar Ara balkta koyduumuz 96 ile 36 seneleri arasndaki, krkyllk zaman dilimi iindeki deniz hareketleri, padiahmzn dnemine msadifdir. Bunlardan; 2. Mustafa'nn, sekiz yl sren saltanatn, 3. Ahmed'in 27 yl sren devrini, Sultan 1. Mahmud dneminin ilk 6 yln kapsad grlr. Mezamorta Hseyin Paann donanmay-i hmayunu bidayetten beri savaa hazrlama hususundaki azimkrane tutumu, hi bir zaman kendisinde bir bkknlk husule getirmedi. Dayand temel dnce "byk gemi-byk top" fikr-i sabit hlini almt. Mora yarmadasn dmandan ve bilhassa Venediklilerden temizlemekde siyasi ngrsyd Mezamorta Paann, bunda da muvaffak olacana inanyordu. Sultan 2. Mustafa bu deniz kurdunun grleriyle bir mutabakat iinde olduundan, ayrca donanmaya, o da hayli ehemmiyet veriyor ve sk sk tersaneyi ziyaret ediyordu ve almalar takipten geri kalmyordu. Avrupallarn da, her a-lan da Osmanl zerine saldn halinde olmalar, bunlardan

korunabilmek iin, haylice tedbir ve vasta ile kuvvetli bir kara ve deniz kuvveti gerektirmekteydi. Nitekim; 20/mart/1696'da donanmamz stanbuldan anakkaleye geti. te tarafdanda lyas Kaptan; 24 adet firkateynle Azak kalesi muhafznn emrine girmek zere Karadeniz'e alrken, yine Samurka Kaptan ynetimi altnda, 9 frkateynlik bir filo da Dinyester nehri civarnda arpmakta olan mca-hidlerimize takviye maddeleride gtrmek zere yola kmt. Mezamorta Hseyin Paa ise Sultan 2. Mustafa'nn da hasretle bekledii garbocaklan gemilerinin kendisine iltihak-m beklemekteydi ve onlar gelmeden de harekete gememiti. ok gemedi ki; Cezayir'den on kalyon, Trablusgarb'dan ve Tunus'danda yine kalyon geldi ve donanmay- hmayuna itirak ettiler. Bylece; Mezamorta Hseyin Paa da Osmanl kapdan- deryas unvan ile donanmann banda olduu halde; 37 kalyon, 27 ektiri ve iki ate kayndan kurulu, byk bir filoyla, 13/mays/1696 gn Ege denizine ald. Evvel Sakz Adasna yaklat ve oradan kard kesife uygun gemiler ile istihbarata nem verdi. Venedik donanmas uzun mddet Salamis limannda yatm ve Osmanl gemilerini kollamsa da, su yznde bir gemisini bile gremeyince donanmay saa sola datmt. 28 kalyondan mteekkil ana filoyuda, Eriboz yaknlarnda toplam, ektiri denilen kk fakat hzl gemicikleri kef iin o da istihbarata karmt. Ancak dikkati eken bir taraf da vard ki iin, Venedikliler anakkale nlerine yaklamaya hi de teebbs etmemekteydiler. Buda; Mezamorta Hseyin Paadan ekindiklerini gstermekte idi. eitli manevralarla iki donanma biribirini aryor fakat karlamay herkes, kendi lehinde pozisyon iinde yakalamak istemekteydi. Hseyin Paa gemilerinin ksm azamini Eriboz'un Kzlhisar mevkiine gtrd ve orada gerek frtna yznden gerekse, dmann oraya geleceini tahmin etmi bulunduundan bahse konu mevkide haylice bir zaman kald. 24/austos/1696'da Andre boaz ile Eriboz arasndaki sularda, iki donanma karlat. Karlkl top ve tfenk atlaryla yaplan muharebede haylice Venedik gemisi, yara almaktan kurtulamad. Akam karanhyla birlikte, Venedikliler selameti yine firarda buldular. Sabah olduunda; gemilerimiz dman gemilerinin kendilerinden ok uzaklam olduunu grdler. Bunun ad; Venediklilerin malubiyeti ve firarlaryd ve takip etmek in mesafe, kapanacak derecede de olmadndan pelerinden gitmekten sarf- nazar edildi. Hseyin Paa gemilerini alarak, ira Adasna gidip ufak tefek hasarn onarmay, ihmal etmedi. Bu ileri bir hafta srmeden halledince Naksos adasna giderek oradan da, ikml yapt. Venedik donanmas; Mezamorta Hseyin Paa'nn nnden kamay bir gelenek hline getirmiti. Rzgr lehlerinde bile olsa, yaptklar hemen, firar yoluna dmek olmaktayd. Bylece deniz mevsiminin frtnalarla geen gnlerine girildi herkes klana ekildiyse de, bahara kavumay iple eken Mezamorta, hemen donanmasn anakka-leye, oradan da barut almak zere Foa limanna yelken at.

Geen yl Venedik donanmasyla kovalamaca oynayarak geiren Osmanl kapdan- deryas Mezamorta, bu sene Venedik donanmas yannda hal donanmasn karsnda bu* lacakt. nk uzun zaman mzakereler yapan kffar, Osmanly sktrp, bar talebine mecbur klmak istiyordu. Bunu da yle planlamlard: Avusturya-Macaristan cephesinde, byk bir kara saldrsn tanzim edecekler orayla uralrken, hal donanmas da, anakkaleyi geebilmeyi zorlayacakt. Bunun tazyikinden; sulh talebi iin Osmanlnn sktrlmasn dnmlerdi. Bunlar haber mi ald! Yoksa dndm? Tam bilmiyoruz amma, Mezamorta Paa donanmay anakkaleye getirdi ve burada sava yapmay uygun grd. 6/temmuz/1697'de, dmann Midilli adas e, Anadolu kylar arasndaki Mslim Boazndan anakkaleye doru szid keif gemilerince, Mezamorta'ya bildirildiinde, Paada donanmasn zerlerine srmekte hi ftur getirmedi ve iki taraf kaptnda, zafer yine bizde kald, firar ise hallara dmt. 2/eyll/1697'de iki donanma, bir defa daha kar karya geldiindeyse, Andre Boaz sularnda seyretmekteydiler. Bu sefer, dman gemileri kendisinin yerine ate kayklar denen kayklar donanmamzn zerine gndermilerdi. Tedbiri pek genie dnm olan Mezamorta gemilerin stne gelmekte olan, bu ate kayklarn top atlaryla, gemilerine dokundurtmadan, sulara gark etmee muvaffak oldu. 23/ey-ll/1697'de, byle bir baskna yeniden teebbs eden dman, bir defa daha boyunun lsn ald ancak bu seferki sular, Eriboz adas yaknndaki Kzlhisar sularyd, nc bir deneme daha yapan dman donanmas bu seferde ate kay yerine, bir kalyonu, gemiyi yzdrecek kadar bir mrettebat koyarak, ii barut dolu olduu halde, Osmanl filosu zerine yollad. Ancak; bu sava ak denizde ve derin sularda olduundan manevras kuvvetli gemilerle Osmanl donanmas dmana yine galib gelirken, bu ate kalyonunun geliini, serice bir manevra ile boa karan gemilerimizse, kalyonu endaht ettirerek kendi kendisini batrmasnda zevkle seyrettiler. Venedikliler ve dmanlar, denizin namusunu Mezamortaya brakp ekildiler. Mezarnorta da, anakkaleye dnd. 1698 yl ile birlikte; Osmanl devletide artk birden fazla cephe de, hem kara hem de deniz savalar yapmak mecburiyetine girmiti. Donanmay Karadeniz ve Akdeniz filosu diye ikiye mnkasm etmek mecburiyetindeydi. nk herbir yerde ayr bir dman sahibiydi Osmanl devieti. Bunun relerinden biri de bunlardan en kolay olann, nce bir gzel yenmek ve sulhe mecburklmakt. Bilahire dierlerinede ayn muameleyi uygulamaya koymakt. Sadnazam Amcazade Hseyin Paa; bunu nazariye de, byle dnmekle beraber, tatbikata nasl koyacan, uzun uzun mtalaa etmekteydi. Allahdan; donanmay- hmayunun banda Mezamorta Hseyin Paa gibi bir kapdan-i derya olmas lkemizin ayn bir ans idi. nk bu zat, tersaneleri bir saniye bo brakmyor, hummal bir faaliyet iinde tutarak donanmay- ahanenin,her eit ihtiyacn temine gayret ettirdii gibi, top meselesinde de, Tophane'yi rahat brakmamakta, en ileri teknik bulular, gemi toplarnda uygulatma hususunda aratrma-ge-

litirme almalarna ehemmiyet vermekteydi. Bu sebeble de; donanmann ikiye ayrlmas, genel g asndan, bir zaafiyete sebeb olmayacakt. Btn bu faaliyetler yannda, denizlerin donanmamzn sancandan mahrum kalmamas iin Akdeniz donanmasn, 25 adet kalyon, 35 ektin ve 5 tane de ate kay ile cihaz-landrm ve deryaya salvermiti. Karadeniz donanmasnda, 40 adet firkateyn, 40 adet iskampava ve 4 tane kalita i!e tanzim etmiti. Akdeniz donanmasnn banda olduu halde; 23/eylI/1698'de, Midilli Adas civarndaki; Zeytinbumu havalisinde Venediklileri yakalad ve kamalarna frsat verme den tepelerine bindi. ok kanl ve gs gse arpmalar oldu. Rzgr; her iki tarafda alp srklemiti. Dmanda bir daha kamaktan baka reyi bulamam ve-Psara adasna doru uzaklamay semiti. Mezamorta Paa da; Koyun Adalar dhiline girerek hrpalanm gemilerini onarma almak mecburiyetinde kalmt. Yenilen doymaz, yenen bkmaz, hesab onarm sonrasnda her iki donanmada biribirleri-ni aramaya gayret sarfederken vede tutumak frsatn kollarken, 26/ocak/1699'da Karlofa Sulh antlamasnn, imzaland haberi ulat ve donanmann Akdeniz filosu, Dersaadet'e avdet etti. Bu donanmann baehre gelmesinin ardndan Azak Denizine yakn yerde, devriye gezen kuvvetlerimizin banda Ali Paa olup, 4 kalyon, 6 ektiri vede 5 firkateyn ile 30 adet ikampavya bu seyr- sefainde vazife almt. Dnyester nehrine ayrlan kuvvetlerimizse, Mustafa Bey komutasnda, 11 adet ektiri, 28 firkateyn, 16 adet kalita ve 25 tane ikampavyadan tekilolunmutu. Karadeniz filosunun sava gemilerinin de, yle bir nitelii vard: kalyonlarda, 450 kii mrettebat vard ve yelkenli idi kalyonlar. ekti-riierde de 150 kii bulunup 25 iftekrekliydi. Frkateynlerse; 80 kiilik mrettebatyla 18 ifte krekli idi. kampavyaiar ise; 35 mrettebatl ve 12 jftekrekliydi. Yukardan beri; bahsettiimiz ate kayn bir izah edelimki, deniz bahsimiz de bu ifadenin ne olduunu iyice renen okurlarmz, yklendii vazife bakmndan ate kaynnda nemini daha ok anlam olur. Mehmed Zeki Pakaln merhumun da "Trih deyimleri ve terimleri" adl enfes gzellikteki ve bir o kadar da mhim eserindeki maddede aynen yle yazyor: "Eskiden veya drt ifte krekli kayklara verilen isimdi. Bu kayklar, pazar kayklar gibi Eminnn'den Boaziine ilerdi yk ve adam tard. Ate kayklar teki kayklardan daha dar ve zayf olarak yaplrd. Bu sebebten de Pazar kayklarndan daha fazla surata mlikdiler. Bu kayklara ate kay denilmesinin sebebi, eskiden yangn olduu zaman, tulumbalarn stanbul'dan skdar'a, Anadolu yakasndan, Rumeli sahiline nakletmek iin kullanlm olmalardr. Ate kayklar; Eminn sahilinde beklerler, skdar'da veya o cihetde kan yangna stanbul'un yangn tulumbaclarn, tulumbalaryla birlikte nakleylerd. Yangn nbetisi; elinde harbisini tuttuu halde kayn k stnde otururdu. Bu ate kay denen vastaya, rum atei adl, suda bile yanmaya devam eden ate yklenirdi vede hedefe gnderilir idi. 1770/senesi haziran'nda Ruslarn Orlof isimli komutan, bizim zmir eme limanndaki donanmamz, bu vasta ile yakmtr. 26/ocak/1699'da Karlofa Antlamas imzalanm, Osmanl devleti bu

antlamay 1683'de vukubulan Viyana bozgununun bir neticesi olarak hesaplamtr. Devlet-i liye bu antlamalar erevesinde ilk defa; bu kadar byk toprak kayb yaamtr. Bundan dolay zerimizde pek ar bir znt meydana getirmitirki, Erdel ve Macaristan topraklar, Avusturya devletine terkle Podolya ve Ukrayna'nn bats ile Komanie kalesi, Lehistann olmutu. Karadenizde Azak kalesi ve civanda Rusya'ya verilmi Ruslar;Azak denizinde gemi gezdirme imtiyazn da, elde etmi oluyordu. Mezamorta Hseyin Paann gayri mslimlerden temizlemeye alt Mora Yarmadas ise; maalesef Venediklilere gemiti. Netice olarak; Amiral Afif Bykturul daha ncede bahsekonu ettiimiz deerli eserinde unlar sylemekte: "Karlofa bar antlamasna, bir denizci gzyle bakacak olursak, artk Tuna nehrinin ekonomik karlarn Osmanl, Avusturya, Lehistan yni Polonya devletleri aralarnda pay edecektir. Ruslarn Karadenize kmas ihtimalinden tr, bu denizinde tek devletin mal olmaktan karak, iki devletin birleik mal olmas ihtimali belirmiti. Venediklilerin Mora yarmadasn almalarndan tr de hem Orta akdeniz hem de Ege denizindeki Osmanl denizyollarnn gvenlii, politik ve stratejik artlara bal bir biim alyordu. Takvimler 1700 yln gsterirken sve Kral Demirba arl Ruslarla yapm olduu Poltava muharebesini kaybetmiti. sve-Rus sava, Azak kalesini geri almak ve Ruslar bir daha Karadenizden uzaklatrmak, Osmanl devletine bir fayda salard. svele Rusya arasndaki muharebe esnasnda Osmanl devleti Ruslara saldrm olsayd, ok uzak mesafedeki ki cephede savamak zorunda kalacak olan Rusya'nn pek byk bir ihtimalle sava kaybedecekti. Sultan 3. Ahmed; byle bir frsat deerlendirememitir. sve Kral; Osmanl devletine, Ruslara kar bir ittifak teklifinde bulunmutu. Ancak bu teklif de bir takm deniz ticaret haklar koparmak, Cezayirli korsanlarn yakalam olduu sve ticaret gemilerinin, kendine verilmesini istemek ve bir de Osmanllar sve'e bir hayli sayda kara kuvveti de yollamas, arl'n tlebleri arasndayd. Bu artlar 3. Ahmed'in bu teklifi red etmesinde mhim rol oynamt. Demirba arl'n bu teklifini kabul etmeyen 3. Ahmed; ne kadar hata ettiyse, sve Kralda bu teklifleri yapmak suretiyle ayn derecede hatalyd. sve Kral ile olan bu anlamazln baka bir tarafndan da, Osmanl devletinin Karadeniz politikas ad verilen anlayna da bir gz atalm. Osmanl devleti; 2. Bayezid zamannda huzura km olan Rus elisinin, insanlar kahkahalara boan gayri medeni halinden bu yana, geen arn sonunda Rus devletinin, bymekte olan bir tehlike olduunu, anlamam deildi. Bu tehlikeyi nleyecek areyi Mezamorta Hseyin Paa Karadeniz donanmasyla ve orada, gl birlikler bulundurmak ve takviye yapmak suretiyle almak istemise de 2. Mustafa; kaleleri glendirmek ve klliyetli sayda asker bulundurmakla, Rus tehlikesini nleyebilecei kanaatine vardndan; dolay, yanl bir tutum tatbik olundu. 2. Mustafa'nn karac tedbirlerle Rus tehlikesini kontrol etme talimat ve kapdan- derya, Mezamorta Hseyin Paay blgeyi kefe gndermesi, tedbirlerin yerinde tesbit edilmesi arzusu, donanmann Ker Boazna gitmesine neden oldu. Hseyin Paa

Yenikale ve Taman Yarmadasnn korunmasn ve mdafasn temin iin, Ao ve Temrek mevkileri-ne birer kale yaptrarak, ayrca Klburnu kalesini de, tahkim ettirerek, kara'ya dnk tedbirlerin alnabilecei kadarn yerine getirmi oldu. Ao ve Temrek mevkilerinde yaplacak kalelerin iileri, stanbuidan ektiri ile grtrld. Bu ekti-riler silah, cephane ve dier malzemeleride tamaktayd. Sekiz ektiri Ao ve Temrek kalelerine, yedi ektiri ise, Kl-burnu kalesine malzeme getirdi. Bu ektirilerin kaptanlarn yzyl nce bu millete hizmet eden reislerin, isimlerini Osmanl Trihi kitabmza dere etmek bir kadirbilirliktir diye dnyorum ve bu adlar buraya kayd ediyorum. "Memi Pa-aolu Ahmed Paa, Abdlkadir Paaolu mer Bey, Haznedar brahim Bey, Deli Mehmed Paaolu mer Bey, Kse Hasan Paa olu Mustafa Bey, Maryol Olu Ali Bey, Kap-tanpaa yedek ektrisi, Memiolu Abdurrahman Paa, Ebubekir paaoiu Salih Paa, Memiolu Kasm Be, Meh-med Paaolu Mustafa Bey, Eribozlu Mustafaolu Ahmed Bey, Yaryol olu Mustafa Bey, Tersane khyas Recep Beylerdi." O dnemde; sava ve ticaret gemilerine, zel simler takmak adet olmadndan, gemiler kendisini kullanan reislerin adyla anlrlard. Bu arada; Akdenizde, Franszlar hareketlenmeye balamlar ve Sakz Adasndaki Ermeni Patirii-ni, ada'daki katoliklere iyi muamele etmiyor diye, Fransaya gtrmlerdi. Patriin iadesini defaatle isteyen Osmanl Devleti, Fransa'ya bu szn dinletememiti. Ancak; Mezamorta Paa, kt Akdeniz seferinde, Fransz korsan gemilerini yakalayp, stanbul'a getirmitir. Ne re ki 21/tem-muz/1701'de Mezamorta Hseyin Paa vefat etdi; denizlerde artk admz zor okunur oldu. Onun yerine Abdlfettah Paa 17 ay, Ahs Mehmed Paa 12 ay, Kk Osman Paa 11 ay, Baltac Mehmed Paa 2 ay kapdan- deryalk yaptlarsa da, Mezamorta Hseyin Paadan boalan makam dolduramadlar. Yine mhim deniz savalarmzdan saylan 1714/1718 yllan arasnda vukubulan OsmanhVenedik deniz savana vede bu gerginliin genel yapsna bir atfu nazar edelim. Mora; Venedik senatosunun ynetiminde, 16. yln doldurmaktayd ki, bu ynetimi yarmada ahalisi asla benimsemedi, onlar Osmanl'daki adil bir sistemi, her devlet yapar zannndaydlar ve felket bir halde yanldlar. Mora ahalisinin Ortodoks mezhebinde olup, Vene-dik'in Katolik olmas geimsizlii trmandryordu ve orto-doks Mora ahalisi stanbul'a gizlice gnderdii temsilciler vastasyla halas edilmelerini taleb ediyorlard. Bu mracaatlar bir kenara yazan divn, Venediklilerin denizlerdeki ticaret gemilerimizi apul ediyorlar, yol emniyetini ihll ediyorlar, Osmanl ticar dnyasn hayli zarara uratyorlard. Silahtar Ali Paa; her eyi hesab etdikten sonra, bir stratejide karar kld. Edirne'den yola kacak kara ordusu, Mora yarmadasn hedef alacak donanmay- hmayunsa, deniz zerinden Venediklilerin Mora'daki limanlan olan, Tinos Adas ve Girid Adasndaki Suda limann istirdat edecekti. Bu arada Venedikliler bir sulha tlib olmazlarsa, kapdan- derya sefere devam ederek Korfu Adasna varp oray ele geirdikten sonra, Yunan denizindeki adalar da Osmanl sancana rm edecekti. Btn bunlar olduu takdirde,

Ortaakdeniz ve Ege denizide eski durumuna kavumu olacakt. Takvimler;l/nisan/1715'i gsterirken, Silahdar Ali Paa Mora zerine yrmee balad. Yarmadann kuzeytarafi he-mencik bizim oldu. Navarin, Modon ve Koron limanlarda gney cihetde olup, hemen igal edilmeliydi. 7/haziran/1715'de Canm Hoca'nn; kapdan- deryalndaki, donanma pek kolay bir ekilde Tinos Adasn ele geirdi. Ege denizinde hkmferma olan korsanlarn, merkez s's diye bir ey brakmayan kapdan- derya apulculuunda nn kesmi oluyordu. Kara ordusu da, Mora'y igale muvaffak olmutu. Osmanl devletinin karsndaki durumu ezik ve yenik bir hle gelen Venedik yklmak zereydi nk Osmanl karsnda yalnz kalmt. Ali Paa ok iyi takip ettii avrupa siyasi ahvali gereince, Venedik'in yklmann eiinde olduunu pekla bilmekteydi. Sava da zaten bunu bilerek amt. 21/eyll/1715'de, Osmanl donanmas Suda limannn igalini tamamladnda Venedik, douakdeniz ve Ege deniziyle alakas bylece tamamiyle kesilmi oldu. Pasarofaya Doru! Takvimler 1617'yi gsterirken sadrazam Silahdar Ali Paay; Korfu Adasn almaya hazrlanrken gryoruz. Ne var ki; Venedik Avusturya'ya mracaatla, bir savunma ve saldr antlamasnn imza edilmesini temine muvaffak oldu. Bu antlamann peinden, Avusturya'nn Osmanl divn'na, Karlofa antlamasn iniyorsun bbunda sesi ulad. Divn; bu sesi duyunca kendini bir yoklad. Karlofa antlamasna mugayir hi bir hareketin iinde olmadn grdkten sonra, durumu tezekkr ettirdi ve istihbar ettii Venedik-Avusturya antlamasnn Avusturya'y byle bir ses yksel-temeye ittiini anlad. Bahane basitti. nk Karlofa antlamas, Venedik ile alakas olmayan bir hususdu. Mora zerine yaplan Osmanl istirdat harekt Venedik'le alakal bir operasyon olmakla beraber, Avusturya'nn Venedii koruma arzusuna yoruldu. Bunun zerine divn bu mesele zerin de mzakere ad. Grlen manzara; Osmanl deniz yollarnn herhangi bir lkenin denetimi veya tasallutuna ak olduunda bu vaziyet Avusturya'nn iine gelirdi. Bu bakmdan Mora yarmadas zerindeki Osmanl stratejik saldrs her ne kadar dorudan Venedik'i alakadar ediyorsa da, yukardaki anlaya gre Avusturya'nn bu istirdat harektn tasvibe niyeti yoktu. Divana kar ykselen sesin bir cmlesi unlar hviydi: "Mora Yarmadasndaki topraklar igal etmekle Karlofa Antlamas hkmlerini yrttnz.. Osmanl ordusu Mo-ra'dan ekilmeli.. Yapt haksz igal iin Venedik'e sava tazminat vermeli. " Divan; bu sesden iki ayr tavr kard. lki; bu ihtarn akbetini gz nne alp toprak iadesini yerine getirmek, dieriyse, savamak dahi gze alnp, iddiay ve talebi reddetmek. lk gre katlanlar lkenin i olaylarnn gsterdii duruma bakmakta vede mli buhranlarn iinde yzldnn idrki iinde zaman kazanp, durumu slaha alp Mora yerinde durduuna gre imdilik Avusturya'y tatmin edip, ilk frsatta ie kald yerden

devam ngryordu. lerinde sadrazamnda bulunduu gurup ise, byle bir teklifi kabul elden yeni km Mora'nn istirdatna girimemek oradakileri ihml demek olaca gibi dmann teklifini kabuln peinden, nice tekliflerin gelebilecek olabileceiydi. Bu bakmdan; bu gurup asla bu tavizi vermemeyi srarla belirtiyordu. Padiah 3. Ahmed bu gurubun tarafnda yeraldnda, savamakta olunan Venedik yannda Avusturya'da yerald. Fakat; bu dman kuvvetinin oald bir sava yapacak kudrette olmayan devlet, bir maceraya girimi bulunuyordu. Bilhassa; denizyollarmzn emniyet bakmndan yetersizlii pek ak olarak ortadayd ve destekleme de yetersiz kalmasn nleyecek bir tedbirimiz maalesef yoktu. Bilfiil deilse de, 24/nisan/1716'da Venediklilerin mttefik devleti olarak Avusturya, kt zerinde artk karmzdayd. 5/aus-tos/1716'da Petervaradin'de bozguna urayan kara kuvvetlerimiz, 20/ekim/1716'da Tamvar elinden kaptrd. Silah-dar Ali Paa'nn Petervaradin'de vukubulan ehadeti akbetimizi daha da kt hle getirdi. Aradan bir sene gemediki 18/austos/1717'de Belgrad' kaybettik. Bu srada makam- sadarete geen Dmad Nevehirli brahim Paa 21/tem-muz/1718'de-Tuna Nehri kysndaki, Pasarofa kasabasnda imzaland yerin ad olan Pasarofa antlamas yapld. Suda limannn Osmanl devletine gemesi, Dalmaya, Hersek-ve Arnavutluk kylarndaki kalelerin, bizde kalmas gerekleirken, Belgrad, Semendire ve Srbistan topraklarn Avusturya'ya brakyorduk. Amiral Afif Bykturul; Pasarof-a'daki kaybmz Karlofa'dakinden pek fazlayd demekten kendini alamaz. Silahdar Ali Paadan sonra, sadarete gelen, Nevehirli brahim Paa; devletin, uzun zaman srmesi gereken bir sulh dnemine ve slah almalarna girmesi icb ettiinin, idrki iinde hemen bu almalara koyuldu. Esef edilir ki; bu kadar reformatik ve a iyi okuyabilen bir insan olarak, brahim Paa, deniz kuvvetlerinin ehemmiyetini drkten, yoksun bir adam olmadndan donanmay- hmayuna bir el atabilme ans bulsaydki dnyann ehresini deitirecek bir donanmay, vcuda getirebilirdi. Bu hem yaplmas art oland ve Nevehirli bunu yapacak kapasite ve kabiliyetteydi. Sultan 3. Ahmed; ayn zamanda Damad olan bu sadraza-ma yardmc olmaktan hi geri kalmyordu. Btn i, denizlerde gl olmak, ticaret filomuzu bu caydrc g sayesinde dnya denizlerinde emniyet iinde get- gzarn salamakt. stelik bunun ara dayanan tersane ve denizci alt yaps mevcuttu. Bir savan unsurlarn tekil eden; Kara, Hava ve Deniz kuvvetlerinin, ilk ikisi benzin vecephane verilirse savar. Bu sebebden bunlara Tketim Kuvveti denir. Deniz kuvvetiyse, savalar da ekonomi kudretini muhafaza edebildii iin, kendi parasn kendisi karr. Bundan tr de deniz kuvveti bir retim kuvvetidir diyen Amiral Fioravan-za, bu ifadelerle ne kadar hakldr bilemem amma, yelken, krek dnemi iin yukardaki beyann da yanl bir ifade kullanm olmuyor.

SULTAN 1. MAHMD..................................................................................... 2 ran Sava................................................................................................... 2 Bu Savalardan Geri Kalan.......................................................................... 3 Rusya Ve Avusturya Seferleri ..................................................................... 3 Rusya'ya Gelince ......................................................................................... 4 Belgrad Antlamas ..................................................................................... 4 ranla Muharebe .......................................................................................... 4 Sultan Mahmud'un Vefat ............................................................................ 4 1. Mahmd'un Hanmlar ............................................................................. 5 1. Mahmud'un Sadrazamlar ........................................................................ 5 1. Mahmd Devri eyhlislmlar ............................................................... 6 1. Mahmd Devrinde Avrupa Devletleri...................................................... 7 Osmanl Devletinde Silahl Kuvvetlerin Durumu ........................................ 9

SULTAN 1. MAHMD

Babas: Sultan II. Mustafa Han Annesi: Saliha Hatun Doum Tarihi: 1696 Vefat Tarihi: 1754 Saltanat Md.: 1730-1754 Trbesi: stanbul Yeni Camii. Sultan 1. Mahmud, Osmanl Padiahlarnn 24. s olup, 16. halifesi idi. Sultan 2. Mustafa'nn, Saliha Kadn adl hanmndan, 1108/1696 tarihinde dnya'ya gelmitir. Osmanl tahtna geii yukarda anlattmz vehile vukubulmutur. 1143/1730 tarihi ayn zamanda Sultan 1. Mahmud'un 35. yann tarihidir. Saltanat yirmi be sene srmtr. Tahta geiinin altnc ylndan itibaren nce dou taraflarnda sene sonra da avrupa taraflarnda bir sulh dnemine girildii pek net olarak grlr. Saltanatnn ilk gnlerinde devlet idaresi padiahn elinden ziyade, kyamclann ba Patrona Halil ile arkadalarnn ellerindeydi. Hkmet bu akilere sz gei-remiyordu. akiler istedikleri gibi hkm sryorlard. Bu hususta aadaki satrlar ibretle okuyup, anlamak lzmdr. Bilhassa tyin hususlarn uygulama perianliin sergilenmesi idi. Misal olarak da, Patrona Halil ve arkadalarnn, tensip ve sraryla Ahmed Paa isminde bir kii Kapdan- Deryalk makamna, Rstem Paa adl biri de, ran Seferine serdar yapld. Pek deersiz bir kimseydi. te taraftan Damad Nevehirli ibrahim Paa dneminde srgn hakketmi ve nefyedilmi bulunan erirler, bir aff-i ummi iln ile serbest kalmlar ve stanbul'a dolumulard. Bunlarn gemi gnlerden ders alpda, akll uslu durmalar gerekirken tam tersine her eye karmaya baladklar gibi, devlet adamlar arasnda holanmadklar kimler varsa birbir tutulup hapse konuyor, kimi srgne gnderilirken, kimisi idama maruz braklyordu. Ardndan bu gibi kimselerin evleri, konaklan yamaya uratlyordu. Bu haydut zmresinin tesir ve creti yle oalmt ki; Krm Hnn dah deitirmeye kadar vardrdlar. O dnem rezaletlerinin derece-i prmellini idrak iin, Ahmed Rsim bey'in tarihinden bir alntyla temasa lzum grdk. "Zorbalar bir takm evba, arnavut tellak, kaldrmc, hamal, rgad makulesi kimseler idi. Devlet adamlarn, tekini berikini korkutarak memuriyete nasb ettirerek mal, para alyorlard. Patrona Halil kendisine veresiye at vermi ve para yardmnda bulunan Yanaki isminde bir kasap yazcsn Budan Voyvodas Kia'nn yerine tayin ettirdii gibi, kk evvel defterdar Alibey'i, evinden biz oturacaz gerekesiyle kartmas, arkada Muslu Bee'nin sakal brakp, krk gn iinde kul kethdas olmas, stanbul Kads olan Deli brahim'in Yeni Odalardan 79. cemaat odasn mahkeme olarak semesi devlet adamlarn kartt. Devlet adamlar bu aair de denilen ahslarn mdehale ve kartrclklarndan vakit buupda uzun

zamandan beri devam etmekte olan ran savan dnememekte, bunlarn her dediklerine boyun emekde idiler. Bir gn zorbalar akam karanl basnca ehzdebainda bulunan dkkanlarn kaplarn krarak yamaya girileri, ahaliyi deliye dndrmt. Galeyana gelen ahaliyi durdurmak mmknattan gzkmyordu. Hkmet bu durumdan faydalanma mlahazasyla Sancak- erifi kartarak, asilerin yok edilmelerine baladlar. Evvel Patrona Halil ve dierleri yakalanp idam olundu. Haydut takmnn dier bir blm ile evbalar srgne sevkolundular, bylece de stanbul'un asayiinde skunet saland." Kmil Paann Tarih-i Siyasisinde verilen malumata baklrsa, Patrona Halil'in hempas olan ve idam edilenlerin says 3 bin civarn buluyordu. Ayrca teviki kimseler srgnleri boyladilar. Bu ilerin makule dndrlmesinde eyhlislm Pamakzdenin byk hizmeti grld. Kmil Paann Tarihi Siyasisinde bundan nce makam- meihatda bulunanlara mft dendii yazldr. ran Sava Dahili ilerimizde salamaya muvaffak olduumuz, nizam ve intizamdan sonra ran savalarna dikkat sarfetme durumuna geliverilmiti. Badad Valisi mehur Ahmed Paa, ark Seraskeri tyin olunarak, Iran zerine gitmekle vazifelendirilerek, kuzeydeki g olarak Hekimolu Ali Paada ran zerine gitmek emrini ald. Osmanl Ordular; ksa zaman iinde Kirmanah, Hemedan, rmiye havalisi ile Azerbaycan'n merkezi olan Tebriz'i elde etmesinin akabinde ah Tahmasb sulh derdine dt ve bu hususta mracaatta bulundu. Mutabk kalnan artlar muvacehesinde sulh imzaland. Yalnz fazla bir zaman gemeden ranllar hududu amak ve Badad' muhasara etmekten kendilerini alamadlar. Bunlarn stne eski sadnazamlardan Topal Osman Paa kumandasnda taze bir ordu blgeye gnderildi. Meydana gelen Osmanl/ran atmas sonucunda ran, feci bir malubiyetle Osmanl hududlarn terk etmek mecburiyetinde kald. Tarihler bu srada, 1146/1733 senesini gstermekteydi. Ancak; Tahmasb'n temsilcisi sfatyla Afganl Ndir Ali ah ran ve kendi askerini birletirerek Osmanl Topraklarna saldrya gemiti. Bu toplama ordu hem kalabalk hemde gl bir ynetimle daha da kuvvetlice hle ifra olunmutu. Yaplan mteaddit saydaki arpmalarn neticesinde nce Osman Paa daha sonrada, Kprlzde Abdullah Paa sava alannda ehadet erbetini idiler. Asakir-i Osmaniye ise, malup olduundan daha nce ele geirmi olduu topraklar Ndir Ali ah'n ordusunun istilasna terk etmeye mecbur kald. Bu Savalardan Geri Kalan Her iki tarafda saysz arpmalarn verdii hasardan ve kayptan ylm mterek olarak bir sulh zemini aramaya baladlar ve bulmaya da muvaffak

oldular. Hatta sulhu de gerekletirdiler. Osmanl padiah; 1. Mahmud, bu savaia-nn yaplnda Gazi unvan ald. Ali Ndir ah'n nemli talepleri unlard. Kendisinin de bals olduu mezheb-i i'nn, daha dorusu Caferiye'nin Osmanl Devleti tarafndan tasdik edilmesi, Harem-i erifde drt mezhebin beincisi olarak bir rkn tahsis olunmak ranl haclar iin ran tarafndan bir emr'l hac tyin edilmesine msaade verilmesi. Safevi Devleti dnemi hududlanna riayet edilerek sulhun ye-nilenmesiydi. Devlet-i Osmaniye ise, Caferi mezhebinin tasdiki ve ranllar tarafndan, emr'l hac tyini hususlarnn, er'an olsun, maklen olsun caiz olamayacan ileri srerek redde, dier artlarn ise kabulyle antlama imzaland ve teati olundu. Rusya Ve Avusturya Seferleri Sultan 1. Mahmud'un Osmanl tahtna gemesinden sonra, Ruslar sulh antlamasna mugayir hareketlerinde tatbik-si olarak, Lehistan ve Krm Hanlna dir ilere kart gibi Krm sakinlerine tecavze balamt. ran ile yaptmz muharebelerde ise yardmmza koan Tatar kuvvetlerine mania tekil ettii olmutu. Son dnemlerde de, Azak Kalesini kuatmaya teebbsnden sonra ran ile varlan antlamann arkasndan Rusya'ya harb iln edilerek sadrazam Si-lahdar Mehmed Paa kumandasyla hudud boyuna b;iyk bir ordu sevk olundu. 1147/1734 Venedikle yapt savan malubu olan ve bundan dolay izzet-i nefsi krlm ve her frsatdan istifadeyi itiyad edinmi oian Avusturyallar, grnte bize dost kalmak, hakikat- halde ise, bbli'yi ifal ederek Ruslara zaman kazandrmak niyetiyle araya girerek sava yaplmamasn ve kan dklmeksizin, kendisinin iki taraf birletirecei vaadiyle sevkyat durdurabilmek ve cok ksa bir zaman sonra apansz Bosna tarafndan hududu aarak bize harb ilnnda bulundu. Bakn, grn ki, Avusturya-nn becermek istedii tavassut harekt dorudan sahtelii bariz bir hareketti. Avusturya ar 6. arl, Osmanl devletini, tevile dnk haberleme ile kandrm, daha sonra birlikde harb ateini krklemek, ktlkleri gerekletirmek zere, arie ile resmen yemin ve yapacaklarn kararlatrm olduklarndan, Avusturyallar konuma tarzlarn aniden deitirip de Ruslar ile mttefik olarak Osmanlya kar, sava ilnn gerekletirdiler. Htt eli Talaman bile iln-i harbi bildiren, Avusturya Kabinetosunun gnderdii emirnameyi, vakit kazanmay esas alarak bir ay kadar Osmanl hkmetinden gizleme tenezzlnde bulunmutu. Sadrazam olan Silah-dar Mehmed Paa politik adan acemi olup sadrazamn tesiri altndaki kethda-i sadr- li yni dahiliye nzn olan Osman Halis efendi, Avusturya sefirinin ifalatna tamamen rm olmulard. Bylece zi ve Bender ile Vidin'in muhafzlar tarafndan asker ve mhimmat taleb edildike, iin sulhen bitmek zere olduunu bou bouna devlet maln telefe gerek yoktur ce-vablarn vermekteydiler. Gsterilen bu fevkalde byklkteki gaflet, tedariklerimiz bakmndan bizi kstl brakmtr.

1147/1735'de balayp, 1152/1740 tarihinde sona eren kuvvetli bu iki devlet ile yaplan savalar, her tarafta Osmanl askerinin zaferiyle sonuland. Bu malubiyetlerin gerek Avusturyallarn gerekse Moskof'un burunlarnn srtlmesi-ni salad dnya siyaset arenasnda mahede olundu. Avusturya elisinin hilekrane davranyla meydana gelen hareketler, padiah Sultan 1. Mahmud'u zerken, bbli'yi de hayli mteesir etmiti. Sanki bu zntlerin yz suyu hrmetine, bu cephede Avusturya askerleri mnhezim olmu, Bosna Valisi Hekimolu Ali Paa gsterdii liyakat ve gayretlerle dman bulunduklar Bosna topraklarnn dna tard edebilmiti. Hatta; Belgrad kalesini de muhasara altna almaya muvaffak olmutu. Ayrca nc kuvvetlerimiz Tuna Nehrini geerek Macaristan da bir ok blgede nal izleri brakmlar ve adamakll yamalar gerekletirmilerdi. Avusturya'nn bu hile-i zimine, mehazlarmz arasnda yer alan Ali eydi bey tarihinde yle bir mtaiaa ileri srmekteki sayfamz sslemeden edemedik: "Halbuki 1168/1754'de, Lehistan, Prusya ve Fransa devletleri tarafndan meydana getirilmi, hizip, Avusturya'ya iln- harb etmiler ve tarihde <Avusturya Veraset Muharebeleri> olarak anlan badireye katlmas hususunda Sultan 1. Mahmud'a yaplan, tevik ve teklifleri nezaketle reddederek Osmanl'nn zebunke, yni dene tekme vurmayan karakter tayan bir millet olduunu gstermi oldu. Hakikaten, Avusturya kendisi aleyhinde birlemi olan devletleri bu savalar neticesinde malup etmi, dorusu bunda muvaffak olmas da, Osmanl devletinin bu savaa Avusturya aleyhine katlmamasndan neet ettii kabul edilmelidir. Eer Osmanl askeri, bu muharebelerde Avusturya karsnda yer alsayd, Avusturya'nn izmihlali mukadderdi. Buna ramen Avusturya yaplan bu kadirinasl idrak edememi, ne zaman Ruslar bize kar harekta gelmilerse, onlar da derhal bize sava ilnndan geri kalmamtr." Bu beyan aldktan sonra biz de hatrlatmak isterizki; Osmanlya kar bir savaa davet yapan Rus a-r'na, Avusturya mparatoresi Maria Tereza nezketle red cevab vermitir. Ahmed Rasim bey'de eserinde bunu beyan etmektedir. Neyse biz, Avusturya'nn Vidin zerine yryen bir kolordusunun bizim vaz Paa ile Kprlzdelerden Abdullah Paann cesaretleri ve ibilirlii karsnda hezimete duar olduunu da kaydetmi olalm. Rusya'ya Gelince Bize sava ilnn yapmadan nce Ruslar, Azak ve Kuburun kaleleriyle, Krm Yarmadasn badanbaa yamaya tbi tuttuu gibi Baserabya taraflarndan da lerlemeye koyulmulard. Krmn yeni Hn Fethi Giray'n celdeti karsnda, Krm'da bulunan Ruslarn horlanarak uzaklatrld grld. Besarabya'ya saldran dier bir Rus kuvveti de, karlarnda grd Osmanl Ordusu karsnda malup olduundan bozgun hlinde ricata mecbur kalmt. Bu ricatta kendi hududlar dahiline ekildikleri grld. Bu ekilii gsterirlerken eskiden yaptklar gibi, yaknlarndan getikleri her ehir ve kasabay yaktklar gibi,

yiyecekleride bu yangna dahil etmeyi ihmal etmediler bylece kendilerini takip etme tasavvurunda olan Osmanl ordusunu yiyecek skntsna dme kaygsna duar ederek, bu ordunun takibinden kurtulmay baardlar. Belgrad Antlamas Asakir-i Osmani'yenin devaml olarak her taraf da kazanmakta olduu zaferler karsnda, Avusturyann ve Ruslarn sulh talebinde bulunduklar grld. Osmanl padiah ve hkmeti, taleb-i sulhun muterizi olmadlar. 1152/1739 senesinde Belgrad da bir kongrenin toplanmas gerekleti. Uzun mzakereler yapld ve neticede sulh antlamas imza olunup, karlkl olarak teati olundu. Yaplan ve ad tarihlerde, yapld ehrin ismiyle anlan antlamann gereinden olarak, Avusturyallar Belgrad' teslimle birlikte, Sava ile Tuna nehirlerinin sa tarafndaki Pasarofa antlamasyla elde ettii yerleri ayrca Varova topraklarn ve Eflk asar', Va-las Antrich tbir olunan yerleri ki Aluta rma ile Eflk'n eski hududu arasndaki bat topraklarnn bulunduu yerdir, dier bir tbirle de Kk Eflk'da denmektedir. te btn bu yerler Pasarofa muahedesi icabndan olarak Avusturya'ya terk edilmiti. imdi bu yerler Osmanl devletine iade olunuyordu. Osmanl'lar ise, Baneh ve Yanat civarnda ele geirmi olduu yerleri iade etmeyi kabul ediyordu. Antlamay yirmi sene srecek sulh niyetiyle imzaladlar. Aradan bir ka gn gemitiki Rusya murahhas kt geldi. Ve Azak Kalesini, ykmak ve civar arazinin her iki lke arasnda riayet olunan hat olmas ve Ruslarn Azak Denizinde harp gemisi iml etmesinin yasaklanma art getirildi. Ayrca eski hududun esas kabul edilmesi kararlatrld. ranla Muharebe .ladr Ali ah, Osmanl devletiyle mzalam olduu 1148/1735 tarihli antlamadan sonra, ordusuyla birlikte Afganistan vede Hindistan taraflarna gitti, oralarda bir haylide savalar yapt. Geen bu zaman zarfnda ark hududumuzda sakin ve asude hayat srd. Hudud boylarnda bulunan aha-ninde keyfine diyecek yoktu. Ne varki; Ndir ah, iran'a avdet ettiinde bu gzel gnler son buldu. nk huzur yerini huzursuzlua brakmaya hazr hle gelmiti. nk acem; Osmanl zerine savlet etmeye balamt. Irak yaknlarnda bulunan bir ka kalemizi zapt etti. Vaziyeti gzden geiren bbli derhal asker evkine koyuldu ve meydana gelen arpmalar zaman zaman Osmanllara, bazen de ran kuvvetlerine galibiyet ans verdi. Bu seri savalarn sene srd grld. Ancak son galibiyet ran tarafnda kald buna bal olarak, 4. Murad Hn devrinde yaplan antlamann esas tutulduu artlar, 1159/1746 tarihinde adet yenilendi. ranla yaplan savalarn sonuncusu olarak kabul edilen muharebenin temin ettii hudud, ufak tefek deiikliklerin zerinde durulmad takdirde hemen hemen ayn olarak devam etmektedir.

Sultan Mahmud'un Vefat Talihinin yaver gitmesi, zaman ve zemin itibariyle uygun tarz saltanat sren 1. Mahmud, Osmanl padiahlarnn arasnda bahtiyar olanlardan saylsa sezadr. 1168/sefer-1754/kasm ay iinde bir Cuma Namaz sonras saraya dn esnasnda bindii atn zerinde fcceten irtihl-i dr- beka eylemitir. Fcceten deyimi apansz mnasindadir. Baz tarih yazarlar Sultan 1. Mahmud'un bir hafta kadar yatandan kamadn, bu ar duruma ramen Cuma Namazn edaya byk bir gayret gstererek gitmesini vcudunun sarslmasnn sebebini tekil ettiini beyan ederler. Bylece vefat vukubuldu derler. Bu ztn diri diri gmld iddias vardr. Yirmi be sene kadar sren devri saltanatnda Sultan 1. Mahmud bu dnemin yirmi senesi kadar ran, Rusya ve Avusturya ile savaarak gemitir. Elhak btn bu savalarda Osmanl Ordusu sn erefini, celdetini gstermeyi btn mevcudiyetiyle is-bata muvaffak olmutur. Yapt antlamada dmanlara memleket kapdrmak yle dursun, Pasarofa antlamasyla Avusturya'ya terkettiimiz yerleri dahi kurtarmaya muvaffak olduumuzdan, padiahmzn hatr avrupa lkeleri arasnda saygya lyk bulunmas gereklemitir. Yapt seimlerde isabetli, ilerin akbetini takip ve takdire nem vermesiyle hret bulmutur. Ahlki adan son derecede mkemmel bir kimseydi. lim ve fen, yeniliin ve ilerlemenin anahtardr anlay iinde, ileriye bak tarafdar olmaktan ziyade sevgiyle benimsemesinden kaynaklanyordu. Aslnda; yeni bir tarz askerlik snfn ihdas tasavvuru arasndayd. Bu Asakir-i Mansure-i Muhammediye gibi de, Nizm Cedid gibi de olabilirdi. Bu dncesini kimse ile paylamayacak, bu hususta tasarmlar kafasnn iinde saklyacak kadar etrafndan haberdar bir kimseydi. Kuvveden fiile ikaramamas umumiyetle Avusturya, Rusya ve ran ile yaplm, seri harpler sebiyle olduunu Ali eydi bey tarihinde belirtmektedir. Kzlar Aalarnn ikisininde ismi Beir Aa idi. Bunlarn szlerine pek nem verirdi. Yine bunlarn baz ifadelerine uyarak yapm olduu baz icraat kendisinin tarihiler ve devrini idrak eden baz zevatn, tenkitlerine hedef olmasn icab ettirmitir. lim yoluna yardmlarda bulunmu, stanbul-da drt ktphane bina ettirip atrmtr. Ayrca bu ktp"tanelerin iinde genel dersaneler ihdas etmi, zmirde de, baz binalar yaptrarak hayrlara vesile klnmasn emretmitir. Daha bir ok hayrl teebbslerin mteebbisidir. Nur- Osmaniye Camiine epeyi emek vermesine ramen, yapmn bitimine pekaz vkit kala dr- bekaya intikali, mezkr cmi'i tamamlama iini onun yerine Osmanl tahtna geen; 3. Osman'a nasip olduu ve bu padiahn adn tamas uygun grlmesi Mahmud-u Evvelin yni 1. Mahmud'un ansszldr. Sultan 1. Mahmud; gzide padiahlar arasnda bulunan zevattandr. Devri bir ok askeri zaferle sslenmitir. Hususiyetlerinden nemli bir davrann, sarayda dolarken nne kadn kmas hi holanmad ahvalden olduundan,

aya-kablarnn altna kabaralar aktrr, bunlarn yrrken kard sesler bayanlarn nne kmamasn adet hatrlatan bir alarm sesi vazifesi grmekteydi. Devrini parlak baarlarla tamamlamtr. Sultan Mahmud; 2/austos/1696'da Edirne'de dnyaya geldi. 13/12/1754'de hayatn kaybettiinde; 58 sene, 4 ay, 12 gn, mr srmt. Annesinin ad Sebka-ti olup, ayn zamanda Sultan 1. Mahmud'un iir yazdnda kulland ism-i msteardr. Babas 2. Mustafa'nn ilk olu olup, vefatndan sonra ba-basnnda medfun olduu Yencmi trbesine defnolunmu-tur. Gzel bir hattat olup, Ylmaz ztuna bey'in belirttiine gre, gnmze kadar gelmi bulunan saz eserleri notalary-la mevcuddur. Osmanl ordusu Ndir ah malup ettiinde, bu orduyu tehiz eyleyip, tevik etmi bulunan 1. Mahmud'a Gaazi unvan verilmitir. 1. Mahmud'un; ocuu olmamtr. 1. Mahmud'dan sonra kardei vede halefi olan 3. Osman'nda ocuu olmadndan, Osmanl Saray, 1730 ile 1757 arasnda, yni yirmiyedi sene doacak ocuk beklemitir. 1. Mahmud devrinde yayan mehur yabanclarn bazlar u zevattr: Almanyada imparator 6. arl, 7. ar], Mariya Te-reza, 1. Fransuva, ngilterede, kral 2. Jorj, ran'da ah Tah-masb, 3. Abbas, Ali Ndir ah, Mehmed Hseyin Han Kaar, Papalk da, 12. Koleman, 14. Piu, Prusyada Kral 1. Fredrik, 2. Fredrik, Rusyada imparatorie Anna, imparator 6. van, imparatorie Elizabet, Fransada da kral 15. Lui gibi hkmdarlardr. 1. Mahmd'un Hanmlar Alicenb Kadn (Hace) Sultan 1. Mahmud'un ba kadndr. 1775 yl hac dnnde vefat etti. Zevci padiahdan sonra 21 sene daha muammer olmutur. Yeni Cami haziresi-ne defnolundu. Ftih Camii civarnda mektep, eme ve sebil yaptrmtr. Verdinz Kadn, aatay luay'a gre Sultan 1. Mahmud'un 5. kadndr. Sicilli Osmani'de 4. gzktn beyan ediyor. 13/ramazan/1219-16/aralk/1804 pazar gn vefat etdi. ehzdeba Camii trbelerinde defnolundu. Murad Paa yaknlarnda bir mektebi ve sebili vardr. Kocasndan sonra elli yl daha yaad. Rami Kadn, 1. Sultan Mahmud'un altnc hanmdr. Beikta Akaretlere giden yolda bir sebil yaptrd. Padiahn vefat sonrasnda Mekke ve Medine mfettilerinden brahim bey ile izdivac vukubuldu. Ylmaz ztuna ise, Aye Kadn vefat 1746, yine Aye (Hace) vefat 1746, Hadice kadn ile Rziye Kadndan sonra, kocasnn arkasndan onbe yl daha payidar olan Htem vardr ki, 1769 ylnda vefat etmi, skdar daki Ayazma Camiine defnolundu. Tiryal hanm ise, 1789'da vefat etmitir. Bylece dokuz hanm olduu belirlenmi oluyor. kballeri - Meyyase hanm, baikblidir. Fehmi hanm 2. ikblidir. Srr hanm ve Habba--hanmlardr. Sultan 1. Mahmud'un e ve ikblleri says' onue saysn bulmaktadr.

1. Mahmud'un Sadrazamlar Sultan 1. Mahmud'un devri, 119. sadrazam Damad Silah-dar Mehmed Paa ile balad. 3 ay, 21 gn srebildi. Karahi-sarl Kabakulak brahim Paa makam- sadarete getirildiinde 22/ocak/1731 idi. Sadaret mddeti 7 ay, 19 gn srebildi. 121. sadrazam olan Konyal Topa! Osman Paa ise 6 ay, 2 gn mhr tayabildi. 122. sadrazam Hekimolu Ali Paa 1. sadaretine; 12/mart/1732 tarihinde geldi. 3 sene 4 ay, 1 gn sonra ekildi. 2. defa gelii 21/4/1742'de balad 1 sene, 5 ay, 2 gn srerek 23/eyll/1743'de sona erdi. Son sadareti 15/ubat/1755'Ie, 18/mays/1755 arasnda 3 ay, 1 gn devam etti. Toplam sadaret gnleri, be sene drt gn olmutur. 123. sadrazam Grci Aa smail Paa, 5 ay, 28 gn yapt sadaret vazifesinden alndnda, tarihler 9/ocak/1736'y, gstermekteydi. Yerine; Dmad Silahdar Di-metokai Seyyid Mehmed Paa 1 sene, 6 ay, 28 gn srecek sadrazamla getirildi. Muhsinzde Abdullah Paa 4 ay, 14 gn iin makam-i sadarete getirildi. Antalyal Yeen Mehmed Paa sadnazam oldu ve 1 sene, 3 ay, 4 gn mhr hmayunu tad. Demek ki Suitan 1. Mahmud greve altndan sadrazamlanylabir yldan fazla beraber almay baarmaya balad. nk Hac vaz Mehmed paann sadareti de" 1 seneyi, 3 ay, 2 gn at. Nianc Foali Hac Ahmed Paa 1 sene, 9 ay, 28 gn sadaret makamnda hizmet verdi. ark- Karahisarl Seyyid Hasan Paa ise 2 sene, 10 ay, 16 gn devam eden sadaretten sonra infisal etti. Tiryaki Hac Mehmed Paa 9/austos/1746'da geldii sadaretten 1 sene, 16 gn sonra 24/austos/1747'de ayrlrken, yerine Kerkkl Boy-nueri Seyyid Abdullah Paa getirildi 3/ocak/1750'de 2 yl, 4 ay, 10 gn vazife yapm olarak ayrld. 132. sadrazam D-vitdar Mehmed Emin paa idi ki bu zat da, 2 sene 5 ay, 29 gn mhr hmayunu tad ve l/temmuz/1752'de, vazifesini tamamlad. 133. sadrazam orlulu Kse Bahir Mustafa Paa, l/temmuz/1752'de geldii sadarette, 1. Mahmud'un son sadrazam oldu. Bylece Sultan 1. Mahmud'un devrinin sadrazam says onbe kiiyi buldu. Yalnz unu nemle aret etmek isterizki; Sultan 1. Mahmud'un devrinde iki defa sadarete gelerek cem'an bu padiah devrinde 4 sene, 9 ay, 3 gn hizmet veren Hekimolu Ali Paa esasnda, 1. Mahmud'un baba bir, aabeyi idi. 9/15/temmuz/1999 tarihli Cuma dergisinde de yazdm gibi, enteresan bir hikyesi vardr Hekimolu Ali Paann. Bu hazin hikyeyi hulasaten say-faiarmza alma lzumunu hissetik. "Hekimolu Ali Paa aslnda bir ehzadedir. Sultan 2. Mustafa'y sebebi bilinmemekle birlikte kzdran bir criye, saray hayatndan ihra edilir. Aslen Venedikli olan ve katolik mezhebi yanls hristiyanlar-dan olan ve daha sonra ihtida ederek islmiyeti benimsemi bulunan, Hekimba Nuh efendi le ihra edilen criye evlendirilir. Nikh akdinin hemen arkasndan cariyenin padiahdan bir ocua hmile olduu meydana kar. Nevarki <por-firogeneros> yni sarayda domadndan hanedana mensup olmann salad btn avantajlarn mahrumu kalr. Fakat doumuna kadar takip altnda tutulan criye ve olu, do-

um sonrasnda saraydan ihtimam grmeye devam eder. Fevkalde gzel artlarn iinde yetitirilmesine gayret sarfe-dilir. Bunda da elhak muvaffak olunur. Hekimolu Ali Paa, Osmanl padiahlarna hizmet veren sadnazamlar arasnda, hatr saylr bir mevkie sahiptir. ok kibar padiahlardan biri olarak anlan; 1. Mahmud, Hekimolu Ali Paa'nn hayat hikyesine vakf olduundan ve de kendisinden yaa byk olduundan haberdar bulunduundan sadrazamlara gster-lii nezaketin tesinde bir hrmet gsterirdi. Bu noktadan kaynaklanan davran gnn birinde, Sultan Mahmud'un huzuruna giren sadrazam HekimoSu Ali Paaya: <buyrun birader uraya oturun> demek suretiyle karlad grlmtr. Buna mukabil 1. Mahmud'un vefat sonras padiah olan 3. Osman dneminin bir blmnde, Hekimolu Ali Paay sadarete getirir ancak bir mevzuda yksek sesle cevap veren sadnazama, padiah <..sen kendini ne zannediyorsun? Seni azlederim ve yerine de, hamallar khyas Ali Aa'y sadrazam yaparm dediinde, Hekimolu Ali Paa: <sylediin mmkndr! Fakat o sadrazamin adda Hekimolu Ali Paa olacana, Hammalolu Ali Paa olur.> cevabn vermesi, 1. Mahmud'un nezaketini hatrlatrken, 3. Osman'n vakay- bilip, bilmediinin phesini akla getirmek lzmdr dncesine prim vermek istiyorumda, eer vakaya dir malumat sahibiyse, Sultan 1. Mahmud'un kbna nezakette bile varamadn ispata hkm karlabilir. Amma iin i yznden haberdar deilse ki, bu biraz zif ihtimaldir, o zamanda sert szlerle konuann padiah tarafndan azarlanmas, otoritenin icabatndandr. "Yazm olduumuz bu vak'a, Osmanl padiahlarnn taht'a geeceklerin, her eit leke ve iftiradan siyanet edilmesi hususunda, evldlann gzlerinin nnde yaad halde, olum, evldm diye kucaklama imknndan kendilerini mahrum etme fedakrlnda bulunurken, o a avrupasmda, krallarn tac ve tahtlarnda; nesebi gayr-i sahihlerin bir binip bir kmas gz nne alndnda, mslman Osmanl soyunun necabeti btn ihtiamyla ortaya kar. 1. Mahmd Devri eyhlislmlar Osmanl devletinin 81. eyhlislm, 1. Sultan Mahmud'un ilk makam- meihatn dolduran limi Mirzzde Mehmed Efendi oldu. Ancak bu eyhlislmn grevde kalmas, 7 ay, 17 gn srd. Kendisi istifa ederek ayrld. 73. eyhlislm Pamakzde Ali Efendinin mahdumu, Abdullah Efendi 9 ay, 7 gn sren, meihattaki grevi ile Osmanlnn 82., Suttan 1. Mahmud'un ikinci eyhlislm olma erefine ermiti. 24/ubat/1732'de, Damadzde Ahmedefendi geldii eyhlislmlk makamnda 1 sene, 7 ay, 27 gn bulundu. 22/ekim/1733'deyse shakzde shak efendi, 1 sene 10 gn-kald makam- meihattan vefat ederek ayrlm oldu. Dr-rizde Mehmed efendi, sene, 5 ay, 13 gn, eyhlislamlk makamnda kald. 13/4/1736!da, Feyzullahzde Mustafa efendi, eyhlislm oldu. Bu makamdaki mddeti, Sultan 1. Mahmud devri eyhlislmlarnn en fazla srenidir. 8 sene, 10 ay, 21 gn hizmetten sonra

vefat dolaysyla vazifeden ayrlm oldu. Tarihler bu srada, 4/mart/1745'i gsteriyordu. Prizde Mehmed Sahib efendiyse 1 sene, 6 ay, 2 gn sonra yerini, Hayatizde Mehmed Emin efendiye brakt. Bu zatda, 25/ekim/"!746'da 6 ay, 20 gnlk hizmetten sonra, Zeyneia-bidin Mehmed Zeyni efendiye eyhlislaml devretti. Zeyni efendi 20/temmuz/1748 tarihine kadar, 1 sene, 8 ay, 26 gn, makam- meihatta kalmt. 90. eyhlislm Ebu shakzde Mehmed Es'ad efendi 1 l/austos/1749'da grevi braktnda 1 sene, 22 gn i banda kalabilmiti. Arkadan gelen eyhlislm Mehmed Said efendi olmutu bunun dnemi sadece 9 ay, 22 gn bulabilmiti. Feyzullahzde Murtaza efendi; 2/haziran/1750'de getii eyhlislmlk makamnda, 4 sene, 7 ay, 10 gn kalmtr ancak, Sultan 1. Mahmud'un son eyhlislm olmutur. 12/ocak/1755'de grevi braktnda 3. Osman'n 1. eyhlislm mevkindeidi. Bylece Sultan 1. Mahmud'un; devrini oniki eyhlislmla tamamlam olduunu gryoruz. Ancak bunlardan iki tanesinin, vazife banda vefat ettikleri ka-ale\hnmaldr. Hele; Feyzullahzde Mustafa efendiyi dokuz yla yaklaan hizmet istikraryla grrsek, yaasayd daha da hizmet ederdi diye dnebiliriz! 1. Mahmd Devrinde Avrupa Devletleri Karlofa antlamas sonrasn da, devlet-i liye denizlerden ekilir olmutur. spanya donanmas lke arazisinin Akdeniz'in zerinde toporafik te'siri, bu lke donanmasna faikyet sunmaktayd. Bu avantaj donanmasna nem vermek suretiyle, takviye eden spanyol'lar bilhassa bizim Cebelitark, denizcilerin Cibralt dedikleri boazda kontrol etmeleri hayli gl olmalarna yardmc oluyordu. Denizlerin gl donanma sahibi olanlspanya, gerek ngilizlerin gerekse Franszlarn kur yapmak durumunda olan paylalmas g bir sevgili gibiydi. nk bu lkenin yandaln kazanmak gerek Fransa'nn, gerekse ngilterenin plnlarna dorudan te'sir etmekteydi. Fransa; Avrupa hakimiyetini ele almak hlyalar iindeyken, ingilizler, dengeli bir Avrupa, harpte ve sulhte korkun olmaktan kar anlayn hkim klmak istiyordu.- Fransa'nn hkimiyet projesi ban belya sokaca tabii idi. nk ben hkim olmak isteme plnlan yapmak yetmez, o plnlan kuvveden fiile karmak esasdr. Byle olunca da, denge unsuru isteyenlerin bir kk organizasyonla karnda hasm olarak belirdiini grrsn hemen. te; Fransa, karsnda Inglizlerin organize ettii kuvvet dengeleri lkelerinden ikisini safna ekmiti. Bu devletler; Avusturya ve Hollanda idi. Buna karlk atmaca gibi yalnzd Fransa.. Veraset savalar da denen bu seri harplerde otuz yl kadar imtidat etti. lk zamanlarda Fransa byk skntlara dt. ngiltere ve Hollanda savatan ekildiinde, bu lkenin karsnda Avusturya yalnz kalmakla beraber, Paris'in kaplarn zorlamaktayd. Fransz Generali Villars, nce Pils nnde pskrtt Avusturya'ordusunu,

ksa bir zaman sonra Ren Nehri boyunda da ve alub edince, bar isteyen Avusturya old'j Neticede otuz seneyi bulan savan Fransa'y bitap drd a-hid gerektirmez. Kral 15. Li'nin naibi olan Kardinal Fleru idareye akllca yrtmt. Fransa; avrupa zerinde kendine rakip addedip faik olmaya alt lke olarak, Avusturya'y gryor ve bu stnl salamak zere Osmanl devletiyle yaknlama abas harcyordu. Osmanl devlet politikas o trihe kadar bir gayrimslim lke ile ittifaka scak bakmazd. Ancak unu da unutmamalyz ki Kaanuni dneminde, Hazreti Barbaros'un kapdan- deryal zamannda donanmamz asker irtifaklar yapt da olmutur ecnebi devletler ile.. 1740 ylnda Avusturya kral 6. arls'n lmesi Fransa'nn ill Osmanl ile ittifak arama lzurnu eski nemini kaybetmiti. nk Avusturya-Fransa sava kopmutu. Bu savan nihayetinde de, Fransa rakibini Moris Saks adl komutann baarl sevk-i idaresi st ste defa Avusturya ordusunu malubiyete uratt. Herne kadar sulh mzakeresinde elde ettii beldeleri geri verdiyse de, gl devlet intiban daha da kabule uygun hle getirdi. Fransa; Osmanl devletiyle ok yaknlamak arzusuyla 1757'de Baron D Vergegn b. eli, sekreteri olarakda mehur Baron D Toth'u gnderdi. Topal Osman ve Hekimolu Ali Paalarn, Fransz eilimi tamalar bu gelen diplomalarla beraber ilikileri kuvvetlendirmeye balad. Fransa'dan sonra Avusturya'ya baktmzda, otuz sene savalarnn bu lkede imparatoru eskittiiyle karlarz. Bunlar ise, 1. Leopold, 1. Josef ve 6. arls'dr. Bu Avusturya, Osmanl devletiyle veraset savalar akabinde savam ve Pasarofa-da yaplan antlamayla Tamvar, Banat, Eflk ve Belgrad gibi deeri hayli yksek blgelere mlik oldu ve bu hl ^Avusturya'yda byk devlet olarak isimlendirmeye yetti. 6. arls, Rusya'nn, Osmanl devletine kar at savada bir agzllk yapm, daha fazla arazi elde etmek iin Ruslar ile mttefik olarak karmza kmaktan ekinmemiti. Ancak; Osmanl karsnda bozgun halinde ekilirken Pasarof-a'da ele geirdii her eyi elinde tutamyor, ba da Tami-var olmak zere eline geirdii yerlere veda etmek mecburiyetinde kalyordu. Buna ramen Avusturya, Osmanli devletine kar her frsatta saldrya katlma eiliminde olduu grld. Prusya devleti Byk Fredrik tarafndan, 1688'de, Kiev, Brandenburg ve Prusya dukalklarn birletirdiinde 1713'de yaplan treht antlamasyla bir krallk olarak tannd. Bu "Byk Almanya" hlyasnn belirginlemeye balamasdr. Byk Almanya politikasnn temeli ise yleydi: "Almanlarn yabanc bir bayrak altnda yaayamayaca nerede bir Alman kitlesi varsa orann Alman topra olmas gerekir.." dncesine istinad ediyordu. Ancak byle bir hedefe asker ve disiplinli bir millet meydana getirmekle ulalabileceini tatbike koyan Byk Fredrik adm adm bunu gerekletirmekte baarl oldu. Bu tarihlerdeki Prusya, Osmanl devleti ile bir ilikisi bahse konu deildir. ngiltere'nin, 18. yzyl, dier bir deyimle 1701'den sonra bu ada devletinde birlie doru gidiin sanclarna rastlanr. Iskoya blgesi, Stuart hanedanna

bal kalmt. Adann bir baka blgesini de, Hannover hanedan idare etmekteydi. ]701 senesinde yaplan birleme kanunu dolaysyla, Stu-art'Iarn krall Hannover hanedanna brakmak zorunda kalmas, bu krallk grevini Hannover hanedanndan 1. Ge-orge stlendi vede btn ngiltere'nin kral olarak hkmetmeye balad. Ortaya kan idare tarz, patrimonyal anlay-dan uzak, gl parlamento, birlii temsil eden sembolik kral hli idi. Bu sayede de devlet ilerinin ve toplum ihtiyalarnn daha iyi incelenmesi kabil olabiliyordu. Avrupa'nn dier devletleride, Ada'nn bu tarzna olumlu bakyor ve ike-lerinde de uygulanmasn isteyen kii ve guruplar ortaya karken, imparator ve krallar bu ekildeki deiiklie kar olduklarn aklamaktan imtina etmiyorlard. Bylece; avrupahlarn kardakiler dedikleri ingilizlerin kulland devlet anlay sistemi kara avrupasinda hayat bulamyorlard. Sunuda hemen hatrlatmamz gerekir ki; ingiltere, daha o zaman stratejisini denizlere hkim olma eklinde tesbit ederek, gereklerini yerine getirmeye, deniz ticaret filolaryla da her tarafa ulaabilmeyi plnlamt. Tabiiki Amerika ktasnn bakir olmasnn getirdii kolaylklarn, istihsaldeki verimden ngiltere'nin istifade etmesini salamak, ancak byle bir, strateji ile mmkn olabilirdi. 1717 ylnda ngiltere babakan olan Stanhop, sanayii ve ticari alanlarnda iyi bir srama yapmay evvel sava politika dna atmakta buldu. Fransa'ya sulh isteyen eli uzatmaktan ekinmedi. Fakat; bu davran ahali tarafndan benimsenmedi ve desteklerini ektiler. 1739 sonrasnda ngiltede saltanatla ilgili ihtilaflar trmand ve bu arada da, span-ile savalmaktayd. zetleyecek olursak unu sylemek kabildir: "ngiltere, 1750'ler sonrasna kadar Osmanl devletiyle pek ilgilenebilecek zaman bulamamt bandaki gaileler yznden. Amansz dmanmz moskof dier ad ile Rusya, 2. Bayezid dneminde stanbul'a gnderdii, garip kyafetli elisinden sonra tahlil etmeye altmz dnem arasnda geen yllar dorusu, Ruslarn iyi deerlendirdii bir zaman dilimi olarak kabul edilmelidir. Karlofa antlamasyla Rusya, avrupa kta devletleri arasnda mmtaz bir mevkie ykselirken, Azak kalesini almas mnasebetiyle, Karade niz'e kma ansn yakalamasrda bir byk merhaledir onlarn hesabna.. Me varki; Baltac Mehmed Paann Deli Petro'yu Prut'da, pek feci bir malubiyete uratmas ve Azak kalesinin eski sahibi Osmanl devletine rc edii, Ruslarn kafalarnda sersemlik husule getirdi. Scak denizlere kmak hayali, byle gl bir engelle karlanca bu sefer gzlerini souk denizlere evirmelerini getirdi. Burada da karsna Kuzey Avrupa'nn patronu mesabesinde olan, sve ve onun 12. arl adl Demirba naml kral kmt. Karadeniz ile Baltk denizinde nne kan bu iki devletin, Rusya tarafndan alt edilmesini icb ettiren gler idi. Rus arlar bu hususda sinsi ve iki tarafl bir politika gtmeye baladlard. Birine satarlarken, dieri ile ilikileri en st dzeye tayorlard. Bu politika sadece asker amal olmayp, Rusya'nn ekonomi bakmndanda plnlar vard ve Osmanl devleti elindeki boazlar ekonomi iin istifade olunmas gereken

vastalard. Bu vastadan stifade edebilmek baka, mlik olmak daha bakaca bireydi.. Yukarda sylediimiz sinsi politikann ilk merhalesi, sve topraklarna gz diken ar'n ilk iide Dersaadet'e Daskov adl bir bykeli seviyesinde diplomat gndermek oldu. Bu diplomatda, pek pesimist bir yaklamla, lk bir diplomatik hava teminde baarl oldu. Bu durum da, Rusya'nn iine hayli yarad. nk Osmanl-sve savana Osmanl, atf-u nazar eylemedi bile. Yukarlarda sve'in antlama maddeleri arasna sokmaya alt taleplerden bahsettiimizden, bunu burada tekrar etmeye lzum grmyoruz. Ancak; Ruslar sve'le urarken biz arkadan sktrsaydik, dnya trihinde bir hayli deiikliin sahibi olabilirdik. Bu sve sava iin ar, baehrini deitirerek, Moskova'y terk etmi, Finlandiya yaknlarndaki eski ad Petersburg, boievik ihtilli sonrasnda da Leningrad olan ehre tamt. Rusya; sve'e sava iln ettiinde mttefikleri olarak en azndan, siyaseten Hollanda ve Lehistan yanndayd. Sava sonunda Ratad antlamas yaplm Kuzey avrupa patronaj sve'den uup, Rusya'nn avucuna konmutu. Litvanya, Estonya, Finlandiya'nn baz paralan Rusya topraklarna dahi! edilerek sonuland. Peinden de; Petro; Osmanl zerindeki sakimne dncelerine hayat verme hazrlklarna koyuldu. ar', olunu ldrtm olarak gryoruz bu srada ve yeni bir taht stats hazrlarken de lm vukubuldu. Rusya bu lmle karrken, ar kars Katerina durumu teskine muvaffak oldu. Ancak iki seneye kalmadki Katerina lmyle arla olu 2. Petro adyla gemesini hazrlam oldu. Takvim 1730' gsterirken, 2. Petro'yu iek hastalnn ahirete gtrdn gryoruz. Bu sefer arln bana 1, Petro'nun kz 2. Katerina unvanyla arie oldu. Cinsiyetin akla ne derece alakas vardr? Bu Allahmzn indinde olup, kullarnda eitli ilimlerin yardmyla bir eyler beyan ettikleri doru olmakla beraber, bazende grnen kyn klavuza ih-tiytac olmaz anlay iinde yaplanlar kendini gsterir, 2. Katerina'da Rusya'nn, ticaret yollarnda kendisinin de yeri ^olduunu gsterebilmek ve o yolda, lke ticaretine zmge fayday salamak iin, ktalar aras ticarete mlik olabilmek iin, hem deniz ticaret filosu hem de bu ticari filonun emniyet iinde dnya denizlerinde gezebilmesi iin onu savunaca bir askeri donanmaya ihtiyac olduunu akl eden, arie 2. Katerina bir deil, hem de, iki donanma yapmay plnlad ve gerekletirdi. Birini Karadeniz, dierini Baltk donanmas olarak isimlendirdi. Karadeniz donanmasn dokuzu byk, yetmi tanesini de kk gemiden oluturdu ve Amiral Predal'in emrinde suya sald. Rusya'nn denizcilie verdii nem, o srada bizim gnlmzce, denizlere ehemmiyet vermekten uzaklatmz dneme denk gelirken, Ruslarn kabiliyet ksrl onlarn denizcilikte hzl hamleler yapmalarna izin vermedi. Osmanl devleti Ruslarn; Karadeniz zerindeki varln ve boazlar zerindeki emellerini bildiinden, artk Karadeniz'de asla Rus donanmasndan aa dmeyen seviyede bir filo

bulundurmaa mecburdu ve buna ilve olarak da, artk cidden ok ve iyi denizciler yetitirmesi icb ediyordu. stikbl bu iki lke arasnda Karadeniz'de bir mcadele alannn alacan gsteriyordu. sve Kralhma gelince, Avrupann kuzey taraflarn, patronaj altnda tutan sve, cesur fakat macerac krallar Demirba lakabl 12. arl'n Rusya ile siyasi ve tedafi bir paktn vcudunu salamadan, seli-i seyf etmesi yni moskof'a sava amas, htt daha fazlas byk bir ukallkla Osmanl devletindeki politikalara mdehaleye kalkmas, Ruslarn yanna ald mttefiklerle arprken, yalnz kalmasna sebeb oldu bylece de sadece sava deil, harbin sonunda bir ok toprak kaybna urarken, kuzey avrupa liderliini de kaptrm oluyordu. Bu cesur fakat tecrbesiz kral, 1718'de Frediskal kalesini muhasara ettii esnada kale'den gelen bir mermi, arl'n hayatn sona erdirdi. Kraln lm zerine, kzkardei Prenses Eleanora, sve tahtna geti ve Osmanl devletiyle, dostluk yollarn aramaya balad. Frediskal kuatmas, Osmanl'y Ruslar'a saldirt-mak iin bir kkrtma hareketidir ki, Osmanl devlet ricali, bu hususu tecrbeleri vastasyla hissetmiler ve Rusya ile sve arasndaki sava seyretmeyi daha mkul bulmulard bylece Kralie Eleanora devlet siyasetini kocas Fredrik'in ellerine brakmt. Bu zat; intikam politikasnn terkini istediinden ve bunun da, devlet adamlarmz tarafndan bilinmesi, bahse konu ettiimiz yukardaki K=le kuatmasnn plnl bir aldatmaca olduunu anlamlar bylece isvelilerin enitesinin oyunu boa kmt. Lehistcn yni Polonya; gerek Rusya gerekse Avusturya basks altnda kral yapla i 2. Agust idaresindeydi tabiiki Ruslara diyetini demek iin sve'e sava aan bu devlet, svelilerin nnde malup olmu, bir mddet iin Kral 2. Agust tahtndan uzak kald bilahirede yine Ruslarn yardmyla krallna devamede bilmitir. Yni Rus yanls bir Polonya kral, tabiatyla Osmanl aleyhtar olmas mukadderdi. Prut'ta Rusya'y malup edebilen Baltac Mehmed Paa, yaplan Prut Antlamasna Ruslar, Lehistan topraklarndan kacaktr eklinde madde koymasna ramen, ifade kt zerinde kalmtr. Bylece Rusya'nn Lehistan zerinde te'siri gittike artmtr. 2. Agust'un lm Lehistan'a seilecek kraln devletler aras bir mesele hline geldii grld. Nitekim; Rusya, len 2. Agust'un oluna 3. Agust unvann vermek suretiyle Lehistan tahtna kard. Fransa; Rusya'nn bu kadar ok sz sahibi olmasn kendi emellerine aykr grd iin, Lehistan, Rusya ve Avusturya'ya sava iln etdi. Tabii Leh vatanseverleri, bu hususda Fransa'ya kucak at. nk Rus emperyalizmi, Polonya'nn bamszlnn d zerinde kalmas demek idi. Nitekim, Fransa at bu va kazandnda, Ruslar Lehistan topraklarndan ekilmi, Avusturya kendi kabuuna dnm bylece de, Lehistan'da karklk ve huzursuzluk izale olmaa balamt. Venedik Cumhuriyeti ile devlet-i liye donanmalar hayli zayf dtnden, 18. yzyla bar iinde girme ve devam ettirme her iki lkenin hedefiydi.

Mora ise yine Osmanl devletinin kontrolunda idi. Fakat meydana gelen savasz zaman dilimi, her iki devletinde iine gelmiti. spanya devleti; ngilizler ile uzun zaman sren sava neticesinde donanmas dahi ypranm ve her ynyle lke de zaafa uramt. spanyollar, dtkleri hl mnasebetiyle artk Dou Akdenizde olsun, Kuzey Afrika da olsun eski hegomanyollann ve emellerini srdrmekten pek uzaktlar. spanya btn gcyle Amerika ktasnda tesis ettii kolonilerini muhafazaya alyordu. 1714'de yapmak zorunda kald Ratad antlamas Hollanda, Milano, Napoli dukalklar elden kmt. Sardunya Adas spanya'dan kopmu gitmiti. Osmanl Devletinde Silahl Kuvvetlerin Durumu Silahl kuvvetler demek suretiyle kara, deniz ve hava kuvvetleri kelimeleri, gayri ihtiyar olarak, nsann dudaklarndan dkld grlr. Fakat; 1595'de, Osmanl tahtna oturan 3. Mehmed'in ocukluundan en nemli hatra, bu padiahn snnet dndr. Bunun en bariz olanlarndan biri, Sarayburnundan, hners ahibi biri, kendisini top namlusundan, iinde bulunduu fzemsi ekilde bir kaba denizin zerine frlattrr ve hayli mesafe, utuktan sonra denize iinde bulunduu kabla birlikte kontroll olmak suretiyle iner. ine girdii ejder eklinde yaplm ze! bir vasta deniz iinde ve altndan tekrar Sarayburnuna gelir ve hner sahibini, at azndan karaya brakr. Osmanl ilim adamlar bu gsteriyi stratejik bir silah olarak kullanma eklinde kafa patlatsalard. belki 4. Murad dneminde, Galata kulesi zerinden bolua, yapt kanatlarla kendini brakan ve skdar Doanclar meydanna inen Hezarfen, Ahmed elebi belki kanatlarla deil rpc ayrndan uakla havalanp, Dudullu dzlnde yere inebilirdi!. te hava kuvvetleri diyemiyoruz, nk tayyare icad henz gereklememiti. Tahliline altmz, 17. yzyl sonlar ve 18. asr balar bizim askeri kuvvetlerimizin, avrupann yapm olduu deiikliklerin hi birine tevessl etmemi, silahlarmzda bir tekml takibine giriilmemiti. Hak ve btl arasndaki mcadelenin, Hakk' tarafn tekil eden milletimiz ve asker sistemimizi ynetenler gaalib gelebilmek iin bir ar-ge'ye yni aratrc bir faaliyete ehemmiyet vermemilerdir. lim in'de olsa senin yitik malndr diyen yce dinimizin bu iareti maalesef yeteri kadar zerinde durulmamtr. 1453'lerde, dman kalesi nnde lzm gelen ekilde top dkm gerekletiren, harp sanayiimiz varken, sonralar 17. asr ne de 18. asr'da hatta bu gn bile kendi silahmz yapmyoruz. Yapamazmiydk? Yapardk, fakat yapmadk, imdi yapamazmyz? Yaparz! Fakat yaptrmayan ve ne olduunun tesbitini yapamadmz bir g var ve onu millete tesbitten mahrumuz. Avrupa da deien silahlar, tlim usulleri, harp silah gibi dier ara ve gereler de hayli yeni bulularla takviye olunurken, bizde yenieri'yi belinde kltan, omuzundaki sadak yni ok klf ve yayndan ayrmak kabil olamyor, tlimde keeye, pala almaktan vaz geiremiyorduk.

Ordunun bu saydklarmz hasebiyle malubiyet ihtimali dima gz nne alndndan, padiah ordunun banda bulundurulmuyor serdar-i ekremlik nvanlaryla kumandanlar tyin ediliyordu. Bunlarn baarlan baz kiiler tarafndan kjskanldndan, kimi zamansa verdii emirler yerine getirilmiyor, sevilmeyen adam cezalandrlrken din-i mbinin btn mensuplar da bu cezaya arptrlm olmaktayd. Btn bunlar bir reformu gerektirmekteydi. Bunu yapacak deerler mutlaka vard, fakat kskanlk, haset, bunlar yapacak olanlarn birer vesile ile yine devlet adamlar arasndaki kt vasfl rekabet yznden harcanp gidiyorlard. Damad Nevehirli brahim Paa; bu byk tekml salayacak bir frsatd. Ancak; nsib deilmiki bu byk refor-matr hayatn, isyan meslek hline getirmilerin elinde kaybederken, devlet-i liyede bir ans getiricisini kaybetmi oluyordu. Donanmamz, tbir-i dierle deniz kuvvetlerimiz verdii iaretle deniz mekteblerine ihtiyacmz haber veriyordu ve 18. asr bitmeden bahriyemiz okuluna kavuacakt.

SULTAN III. OSMAN....................................................................................... 2 Mdehaleci Padiah..................................................................................... 2 Vehhabiliin Dou................................................................................... 3 3. Osman'n Hanmlar................................................................................. 3 3. Osman'n Sadrazamlar ........................................................................... 3 3. Osman'n eyhlislmlar ........................................................................ 4

SULTAN III. OSMAN Babas: Sultan II. Mustafa Han Annesi: ahsvar Hatun Doum Tarihi: 1699 Vefat Tarihi: 1757 Saltanat Md.: 1754-1757 Trbesi: stanbul Yeni Camii. Sultan 3. Osman, 2. Mustafa'nn 3/1/1699 tarihinde Edirne saraynda ehsuvar sultandan doan oludur. Ylmaz z-tuna bey, "Devletler ve Hanedanlar"isimli eserinin 2. cildinde yukarda yazdmz 3/1/1699 eklinde doum tarihini beyan ediyor. Ancak; zunarl Tarihinde, 1. Mahmud'un tahta geii 1143/1730 olarak kabul edilirken, Sultan 1. Mahmud'un 35 yanda olduu beyan ediliyor. 1730'dan 35 ya eksilttiimiz zaman karmza 1695 tarihi kar. 3. Osman'n; 1. Mahmud'dan 2 ya ufak olduu beyan gz nne alnrsa, 1697'nin 3. Osuian'n doum tarihini tekil ettii grlr. Ayn ekilde; hicri tarih olan, 1. Mahmud'un, tahta k ya olan 35 eksiltildiinde 1108 kalr bu rakama, 3. Osman'n aabeyinden iki ya kk olduunu gznne alarak, 1108 saysna 2'yi ilve edersek, 1110 tarihini bulmu oluruz. Bu hesap; mildi tarihle Ylmaz ztuna bey'in bulduu 3/1/1699 tarihine doruluk getirir. Biz buna hangi gn olduunu da beyan ederek bir nokta koyalm. 3. Osman; 3/ocak/1699 cumartesi gn domutur. Baba bir anne ayr Aabeyi; 1. Mahmud'un vefat zerine taht'a 27/se-fer/1168-13/aralk/1754 cuma gn kt. Osmanl padiahlarnn 25. sidir. Tahta ktnda 55 yandayd. En byk ans veya devletin byk byk ans, devrinde hi bir muharebe yapmaymzdr. Yine; bu padiahn dneminde kan, iki byk yangnn, stanbul'un te birini yakp yok ettii mahede olunmutur. Nr'uosmaniye Camiini tamarn-latmtr. 1. Mahmud Camiyi yaptrmada pek byk gayret sarfetmise de amak kendisine nasip olmamtr. Tamamla-maksa kardei 3. Osman'a dmt. Sultan 1. Mahmud, kendisi iin yaptrd trbeye, 3. Osman'n emri yznden gmlememiti. Yeni Camii trbesine gnderilmiti. Ne varki; kendisine plnlad Nr'uosmaniye Cmi'indeki trbeye de, kendisinin vefat sonrasnda padiah olan 3. Mustafa da, onun defnine msaade etmediinden bu Camie hi bir padiah defn edilememitir. "Serir-i Aray- Hilfet-i s-lmiye ve Saltanat- Osmaniye" adl eserde, Savasz ve kaypsz geen yllar; memleketin mli bakmdan, olsun, asayi bakmndan olsun, asude bir hayat geirmesine imkn bulduu gzlenir. Aslnda 3. Osman tahta getiinde Osmanl hazinesinin mzayakas mevcuttu. Buna ramen clus bahiinin denmesinde bir skkla dlmemitir. 3. Osman pek sk sadnazam deitirmitir. Bunun en nemli sebeble-rinden birisi, ehzade katli yolunu amak istemesidir. Buna raz olmayan veziriazamlar, baka bahaneler bularak ya ldrmek, yahutda srgne yollamak suretiyle cezalandrma yoluna giderdi. Aabeyi 1. Mahmud'un musiki ve iirdeki yksek zevkini 3. Osman'da aramak

beyhudeydi. Aslnda 1. Mahmud'a yaktrlm kadnlarn kamas iin ayakablar-na ses yapc kabaralar koyan 3. Osman olduu galip ihtimldir. ok acele eden bir kimseydi. Kadn meselesi zerinde enok duran padiahlardandr. Kadnlarn sokaa kmasn yasaklamak ve sslenmelerini kstlama icraatndandr. Rvete sevdiini ldrtecek kadar dman idi. Silahdarlktan sadrazamla kard ve pek sevdii Ali Paay rvet yznden azledip ldrtt bilinir. Mdehaleci Padiah Sadrazamlarn en muvaffak olan ksmn yksek selahi-yetle vazife yapanlar gsterebilmitir. Bunlara bilhassa skntl dnemlerde bavuranlar arasnda bilindii gibi, 4. Meh-med'in Kprl Mehmed" Paas rnek gsterilir. Daha nce-leride 2. Selimin Sokullu Mehmed Paa merhumu, selahiyet-leri ile babaa brakarak padiahl mddetince baarlarna alk tutmas perde arkasnda kalmasna medar olmusa da, devletin kazanc azimsanmayacak mertebede olduu grlr. Byle yapan padiahlar, ibeceren vezirleri sayesinde daha az skntya duar olmulardr. Merzifonlu Kara Mustafa Paa da, ondan nce Kprlzde Fzl Ahmed Paa da geni selahiyetlerie mcehhezdiler. Bunlardan ilki, Viyana nlerinde urad bozgun yznden, padiah sarsarken, Fzl Ahmed Paa uzun yllar seferde kalmasna ramen, padiahn rahatna halel gelmemitir. Bunlarn; padiah 3. Osman tarafndan bilinmedii iddia olunamaz. Ne kadar tehdit altnda yaarsa yaasnlar mahrum olmadklar derslerin banda dini bilgiler, Kur'an renimi ve tarih dersi gelen ehzadeler, tahta da kosalar, ahirete de yrseler bu derslerden mahrum edilmezlerdi. Hasbel kader, devletin bana getiklerinde, en muhta olduklar dersler bunlarn olduunu her akl sahibi takdir etmektedir. 3. Osman'n pheci bir tabiyat olmas, bildiklerini uygulama imknn tanmam olsa gerek. Mesel; tebdili kyafet sokaklarda gezmek, bulduu kimselerle mlakat en bavurduu kontrol makanizmas olmasna ramen, yaknlar ve hademeler teftilerinden haberdar olduu padiahlarnn nne eitli kyafet vede meslek erbab imiesine karlar, huyunu bildikleri padiahlarnn haz edecei cevaplan vererek hem mkafatlara n olurlar, hem de bu teftilerden kacak hayrl sonulan saboteye muvaffak olurlard. Bylece de millete ve mlke zarar verirler idi. 3. Osman dnemi; bizim artk avrupa topraklarnda sabit kalmaya altmz dnemi kapsar. Artk Osmanl Ordusu aaal zaferlerin mmessili deildir. Bulunduu kale, palanga vede tabii hududa sahip kmaya alan bir dnemin addr. Byle bir dnemde, 3. Osman'n reisl kttab yni bugnk adyla dileri bakan Abdi efendi, ne dinimizin, ne durumumuzun ne de avrupa piyasas leminin msaade edip, kabullenemeyecei bir davrann iindeydi. Bu davrann; lkemize gelen elileri huunetle karlamas, bazen de bunlar bir gzel dvmesiydi. Ahmed Rasim Bey, tarafmzca hazrlanm tarihinde di-yorki; ".bir defasnda da

ngiliz elisi Porter'e fena halde hakaret etmitir. Msy Porter padiahn clusunu tebrike geldii srada; Abdi efendi, eliye teklif edecei ferman pmesini sylemi, sefir kabul etmeyince iki hizmetkr ararak kollarndan sk skya tutturduktan sonra, ferman yzne srmtr." Vehhabiliin Dou Bu sralarda Vehhabi mezhebi parlamaya balamt. Veh-habilik Mekke'nin takriben onbe merhale Basra tarafnda bulunan "AYNYYE" kynde domu bulunan Muhammed bin Abdulvahhab adl birinin icat ettii btl bir mezheptir. Abdulvahhab Hanbeli mezhebindeyken, adet din terk eder gibi ayrlm, Ayniyye'den kma yoluna gitmi ve ky ky dolaarak batl mezhebini yaymaya alm ve ikna edecek epeyide muhatap bulabilmitir. Bylecede islm lemimimi-ze bir bel daha dmtr. 3. Osman'n devrinde baz tabii afetlerde zuhur etmitir. Bunlarn arasnda nemli yeri olan Hoca Paa yangn zikre deer, bu yangn zuhur ettiinde, sadaret Bykl Ali Paann dnemini yaamaktayd. Bb-i li bu yangndan payn alm bulunduu iin personel Kadrga limannda bulunan, Esma Sultann sarayna tanmtr. Bu yangndan baka Cibali yangn diye nlenen bir dier frlket husule gelmi iki yangnn verdii hasar, stanbul'un ksm: azamini yok ettii devrin tarihileri tarafndan da bildirilmektedir. Halic'in o sene meydana gelen mthi souklar mnasebetiyle donduu mahede olunmu. 3. Osman ha-trnaz olup kendisinin zerinde, Eb Kof Ahmed Aa isimli kzlaraasmn mhim tesiri var idi. Bu Aa ile u vakay yazarak, bahse konu olan ahs hakknda, bilgi sahibi olalm ve 3. Osman'n sadnazamlannn sonuncusu olan Koca Ragp Paa, Eb Kof Ahmed Aa le didimekteydi. Padiahn o srada hastalanarak yataa dmesi Eb Kofa; Ragp Paay azlettirme ans getirmiti. Eb Kof Ahmed Aa, kafasnda yer tutan Kl Ahmed Paazade Ali Paay sadarete atamak iin Ragp Paay saraya artm, bunu temin iinde baltaclar kethdasn gndermiti. Ancak dar'ssade yazcs brahim efendi de Koca Ragp Paaya bir tezkere gndermiti. Bu tezkerede hlaseten, padiahn sabaha kamayacak kadar ar hastalndan sz ediliyordu. Padiah irpene hastalnn ldrc safhasndayd. Yazc, Ragp Paaya kendisini gstermemesini, gelenlere yok dedirtmesini tavsiye etmekteydi. Ragp Paa, bunu yerine getirdi. Bylece gece yars eve dnen Koca Ragp Paa, padiahn vefat haberini ald artk azilden kurtulmu oldu. Osmanl milleti de, Koca Ragp Paa gibi kymetli bir sadr-azam grm oldu ki Ragp Paann belki hayatta en uzun gn, 16/safer/1171-30/ekim/1757 pazar gn yni padiahin vefat ettii gn olmutur. 3. Osman'n vefat dolaysyla; Osmanl tahtna kan 3. Mustafa, Koca Ragp Paay grevinde ipka edince, Eb Kof iin tehlike anlar almaya balad, ok gemedi, Ragp Paa dar'ssaade aasn azlettirip, nce Rodos'a srgn etti. Arkasndan ferman

yetiti, haclarn urban tarafndan saldrya uramasna sebeb olmas hasebiyle katline karar verilmesiydi. Bylece de Koca Ragp Paann btn zarafetine ve ir ruhlu olmasna ramen hayatna kasdeden adam, kurduu tuzaa drmekten iti-nab etmedi. stanbul'un sembolleri arasnda zaman zaman grnen Ahrkap Feneri 3. Osman'n hatrasdr. Vefatnda aabeyi Sultan Mahmud'u gmdrmedii Nr-u Osmaniye trbesine kendi de defnoiunmayarak, Yenicmi trbesinde aabeyinin yanna defn olundu. 3. Osman devrinin dier lkelerdeki hkmdarlarna gz atarak bu devirle ilgili genel bilgileri tamamlayalm. Almanyada imparator 1 Fransuva, ngiltere de kra! 2. Jorj, ran'da ah t Hseyin Han Kaar, Papalk da 14. Benuva, Prusya da kral 2. Fredrik, Rusya da imparatori-e Elizabet, Fransa da kral 15. Lui gibi kimselerdir. lkedeki mehur zevat, 3. Ahmed ve 1. Mahmud devirlerinde yetimi kimselerden ibarettir. 3. Osman'n Hanmlar 3. Osman, aabeyi 1. Mahmud gibi ocuk sahibi olmadan vefat etmi bulunmaktadr. Leyl hanm ilk hanmdr. Bu hanm 3. Osman'dan sonra, 38 yl daha mr srd. 1757 senesi iinde Hac Mehmed Emin bey adl biriyle izdiva yapt. 28 yl sren bu evliliinden Feyzullah isimli bir ocuk sahibi oldu. 3. Osman'n 2. hanmnn adn tesbit edememi bulunuyoruz. Kocasndan sonra ld bilinmekte, 1756 senesinde Fndklda yaptrd emeden bildiimiz Zevki kadn, 3. kadn oluyor 3. Osman'n. 4. kadn ise 1791 tarihinde vefat eden Ferhunde Emine kadndr. 3. Osman'n Sadrazamlar orlulu Kse Bahir Mustafa Paa, Sultan 1. Mahmud'n son, 3. Osman'n ilk sadrazam idi. lk sadaretinin 1/7/1752'de balam olduunu gryoruz. Sona eri tarihi 15/ubat/1755 olup, sebebi ise, 3. Osman'n ehzade katli iin tertibat almas emrini vermi olduu ve Bahir Paa'nn rza gstermedii rivayeti yaylmtr. Bu istifadan sonra sadarete Naili Abdullah Paa gelmi ve 3 ay, 7 gnlk hizmeti tamamlandnda tarihler 24/austos/1755'i gsteriyordu. Nianc Bykl Ali Paa 2 ay, 2 gn sren hizmetini bitirdiinde, takvim 25/ekim/1755 tarihini gstermekteydi. Yoksul bir ailenin ocuu olup, sarayda baltac snfndan, mezzinlie gemitir. Sadarete silahdarlkdan gelmise de rvetin mthi dman bulunan 3. Osman, kendisini epeyce sevmesine ramen yaptrd tahkikat, rvetiliini tescil ettiinde tereddt etmeden de idamn emretmi ve hfaz yaplmt ya ise krkbe civarndayd. 136. sadrazam olarak Yirmisekiz elebizde Mehmed Sid Paay 3. Osman'n 4. sadrazam olarak grm oluyorsak da, bunun hizmetinin, 5 ay, 7 gn olduunu gryoruz. Bu ztn arkasndan da Bahir Mustafa Paann 2. sadareti balar ki, 3. Osman'n 5.

sadnazamn temsil etmektedir. 9 ay, 10 gn sren bu sadaret nihayetinde 1757/1 l/ocanda, Dmad Koca Ragp Paa 3. Osman'n sonuncu, 3. Mustafa'nnsa ilk sadnazam olarak greve gelir. Yukarda da belirttiimiz gibi 3. Osman, Ragp Paa bir oyunla alaa edilecei srada hastayd. Saraydan gelen davete icabet etmiyerek azli nlemi idi. 3. Mustafa ise, tahta clus ettiinde bu fevkalde kymeti hiz sadnazam grevinde ipka etti. 8/nisan/1763 tarihinde vefat mnasebetiyle sadaretten ayrld. lkeyi uzun bir sulh devresi iine sokan politika takip etmitir. airlii ve ediblii pek mrufdur. zerinde ok tetkikat yaplmas gereken ndir hizmet sahiplerindendir. 3. Osman'n eyhlislmlar Feyzullahzde Murtaza Efendi, 3. Osman'n eyhlislmlk makamnda bulduu zatt ve vazifesinden, 12/ocak/1755'de istifa etti. Yerine; Abdullah Vassaf efendi gemi ve makam- meihattaki mddeti 4 ay, 27 gn devam edebildi. Onun yerine ifta makamna Damadzde Feyzullah Efendi, 1 sene, 1 ay, 18 gn srecek vazifesine balad. Nbeti bittiinde, takvimler 26/temmuz/1756 tarihini haber vermekteydi. Ancak araya 6 ay, 23 gnlk meihatyla Drrizde Mustafa Efendi girdi. Drrizdeyide Damadzde Feyzullah Efendi takip etti, Damadzde 96. Osmanl eyhlislm olmu idi. Bylece 3. Osman 3'ylhk saltanat esnasnda be tane eyhlislm atam oldu. Bunlardan; Damadzde Feyzullah efendi iki defa meihata gelmi oldu.

SULTAN 3. MUSTAFA .................................................................................... 2 Sadaret Dnemi ........................................................................................... 3 1182/1768 Rusya Seferi Ve Sonucu ............................................................ 3 Krm Hadisesi............................................................................................. 6 nceleri yiydi............................................................................................. 7 Rus Elisine Yedikcle Zindan ................................................................... 8 Ruslarn Hazrl ........................................................................................ 9 Sadrazama Bakalm .................................................................................... 9 Hotin Ruslarn Eline Geiyor..................................................................... 10 Kalas'da Mslman Katliam..................................................................... 10 Limni Muhasaras...................................................................................... 12 Bender'in Dmesi..................................................................................... 12 3. Mustafa'nn ahsiyeti............................................................................. 18 3. Mustafa'nn Hanmlar ........................................................................... 19

3. Mustafa'nn ocuklari............................................................................ 19 3. Mustafa'nn Sadrazamlar ...................................................................... 20 3. Mustafa'nn eyhlislmlar................................................................... 20 ran Seferi Ve Krm Meselesi ................................................................... 24 Okuma Paras........................................................................................... 25 Rusya Trihi .............................................................................................. 25 Giri .......................................................................................................... 26 Tercmenin Ksm-I Evveli ........................................................................ 26 Deli Petro'nun Krall............................................................................... 27

SULTAN 3. MUSTAFA Babas: Sultan III. Ahmed Han Annesi: Mihrimah Sultan Doum Tarihi: 1717 Vefat Tarihi: 1774 Saltanat Md.: 1757-1774 Trbesi: stanbul Laleli Camii. Sultan 3. Mustafa; Osmanl tahtna clus ettiinde krk yalanndayd. Ancak sadaret makamnda bulduu Koca Ra-gp Paa lke genelinde skneti temin etmi, yenieri sessiz sedasz emirlere mheyya beklemekte, hudud ahvali ise asayiin berkeml dnemini yaamaktayd. Osmanl lkesi tam manasyla bir slahattan geecek ans yakalamt. Avrupa devletlerinin gerek rnesans gerekse, dini revizyon senelerini atlatm olmann verdii hararetle avrupay yeniden tanzim ediyor ve yaanacak topraklar smrlecek insanlar bulabilmek iin, dnya denizlerine mtereken yelken amak gibi araylara bavurmaktalard. Allahdan ki ilerinde var olan bencillik ve kskanlk birbirlerini yemelerine zemin hazrlamaktayd. Bunlar olduka da, basanlarn tam manasyla dnyay ynetme gibi bir merkeze oturtamyorlard. Her nekadar hristiyan dnyas Papaln teviki ile mslmanlarn lemine tasallut ediyorlarsa da, islmn klc olan, ayn zamanda islm hlifesinin banda bulunduu, Osmanl devleti yaplan i'za haraketlerini savmay zorda olsa muvaffakiyetle becermekteydi. 3. Mustafa sadaret makamnda bulduu Dmad Koca Ragip Paa'y grevinde tutma akllln gstermi fakat, pek fazla sulh sever ve biraz da rahatna dkn bulduu, sadnazamina karmama arzusunu devam ettiremedi. 3. Mustafa; Moskof dman padiahlarn arasnda ennde yer almas mmkn olan bir zatt. Rivayet olunurki; Sadrazamna: "Lala niin Ruslara sava amayz, paraysa esas derdin, Edirne'den onlarn bakentine kadar her br adma bir san lira dizeyim" dediinde, Koca Ragp Paann cevaben: "Padiahm; devleti Osmaniye uzaktan bakldnda heybetli bir arslan andrr. Eer yakndan tetkik edildiinde grnr-ki- bu arslann dilerinin dklm, penelerinin trnaklar krlm haldedir. Bunu renenler artk o arslan rahat brakmazlar. Bunun iin uzaktan grnen heybetiyle bu ars-lan, dmanlarnn ekindii atmaya korktuu grnt olarak kalsn. Belki geen bu zaman zarfnda devlet-i liye yapaca slah edici tanzimlerle arslan kuvvetli bir hle getirebilir!" mealinde beyanda bulunduu sylene gelmektedir. Koca Ragp Paa - Bir devr-i padiah; tam manasyla anlatmaya gemeden nce hemen sadrazamn anlatmak belki bizim tatbik ettiimiz uslnde dnda bir tarzdr. Ancak kabul gerekirki, 3. Mustafa'nn sadaret makamnda bulduu bu sadrazamn iktidarn takdirde gsterdii isabet ve durmadan sava yapmakta olan bir devleti sakin bir dneme ekmeyi baarm, sulh iinde eksiklikleri

telfi etmeyi mmkn klacak zaman kazandrm olmas dahi, Koca Ragp Paa'ya apayr bir ehemmiyet vermeyi gerekli klmtr. Koca Ragp Paa nl Larus ansiklopedisinde emsaline kyaslanamayacak ekilde, genie bahsedilme ansmi bulmu zevattandr. Buradaki malumata gre; 1699 ylnda dnya'ya gelmi olduu stanbul'da, 1763 ylnda vefat etmitir. Trbesi stanbul'umuzun Aksaray semtinden Lleli caddesi zerinden Ba~ yezid'e karken yolun sa tarafndadr. Kendi adn tayan ktphanesi elan istifade olunan ktphanelerden olduu gibi, kap yannda demir parmaklkla ayrlm blmdeki kabrinde medfundur. Babas Mustafa evki efendi, Defterhne ktiplerindendir. Ragp Paa, medrese tahsilini yapmaktayken Defterhane'nin kalemine devam etmekteydi. ranla yaplan savalarda elde edilen arazinin kayt ileri iin Revan Valisi Arifi Paann mektupuluuna getirildi. Bu sralarda 25 yalanndayd. Akabinde de, Kprlzde Abdullah Paa ile Hekimolu Ali Paann, maiyetlerinde de grev yapt. 1729 tarihinde stanbul'a geldiinde de ya 30 olmutu. ran blgesine gitmesi bir defa daha gerekmiti. Ndir ah bu srada, ran zerindeki nfuzunu, Badat zerine younlatrmak iin 1733'de mezkr yerin, yni Badad'n bunlar tarafndan muhasaras gerekletirilince, Ragip Paa'nn stanbul da mliye tezkere-cilii vazifesine tyini yapld. Yeni vazifesinde ve mteakip grevlerde bilhassada, Avusturya ve Ruslarn delegeleri ile Nemirov kasabasnda yaplan, sulh mzakerelerinde stn baar gsterdi. 1741 tarihi Ragp efendiyi reislkttaplk makamnda yni bu gnk karl hariciye vekleti olan koltua oturmu buldu. 1744 senesinde Msr valiliine vezirlik rtbesinde paa yaplarak gnderildi. Burada vazifesi be sene kadar devam etti. Bu arada Msr'da nemli nfuz sahibi olan Klemen beylerini tasfiye etmeyi de baard. Bilahire dier valiliklerde de baarsn devam ettiren Ragp Paa, 3. Osman'n hkmdarl esnasnda sadrazam oldu. Hayatnn sonu olan 1763 tarihine kadar, bu makam muhafazaya muvaffak oldu. Prusya devletiyle iyi mnasebetler kurarken, denge politikasn ihml etmedi, ne Rusya ile ne de Avusturya ile scak savaa frsat vermedi. Edebi taraf kitaplarla anlatlacak kadar renk ve incelik dolu bir zattr. ir Fitnat hanm ile sohbetlerini zrefa elan nakleder. Biz bir tanesini nakle ictisar edelim: ire Fitnat hanm, Ragp Paa'nn bir arkadann kz idi. Pederane sohbetleri olur imi. Bir gn Paann kknn baesinde beyaz rtl bir masann etrafnda sohbet ederlerken, uaklar vine erbeti getirmi. Ragp Paa'da bir bahsi anlatrken, Fitnat hanm gelen vi?ne erbetini imekteymi fakat bu sradada ayaklarn sallamaktaym. Dikkati dalan Paa seslenmi: -Fitnat ayaklarn sallama! Fitnat hanm detimdir, sallarm! Dediinde masa sallanm ve bembeyaz gzelim rtye masada bulunan vine erbeti dolu bardaklardan birinden bir miktar erbetin dklm olduu grlm. Ragp Paa btn mu-zipliiyle: -Fitnat grdnm adetini? Deyivermi. Koca Ragp Paa, Sultan 3. Mustafann kzkardei Saliha Sultan ile izdiva ettiinden, ayn zamanda hanedana dmad olmutur.

Be-Muhammedin yerc'l ernn Muhamrned Mimm yuhfu ve finelike Rgibun Kell geldi tasarrufdan mm-i dnyy Yeter u Khire'nn kahr azmi Rm edelim. Mnas: "Mehmed Rgb, Hz. Muhammed'in yardm ile emn diliyor ve korktuklarndan emin olmak istiyor, atanz dahi taleb ediyor. Msr'da bulunmaktan bkknlk geldi; yeter artk Kahire'nin u kahr, Anadolu'ya gidelim." Demektir. Bu ifadesiyle Ragb Paa edibliini konuturan ve gnmze ulatran ifadeyi ina etmi bulunuyor, Sadaret Dnemi Koca Ragb Paa gibi kk yatan beri, en byk devlet adamlar ve vezirlerin maiyetinde Rumeli'de, Anadolu'da her eit dahili ve harici siyasi ilerde, bir ok antlamalarn meydana gelmesinde, bir ka nemli vilayet valiliklerinde liyakat gsterip, tecrbeler edinmi, ilim ve rfan bakmndan fevkaldelii herkese bilinen kimseden, mutlaka baarlar dolu bir icraat beklenirdi. Ne varki; yedi seneye yaklaan makam- sadareti igali, herkesle ho geinmek, dnemini huzursuzlua uzak tutmak, dmanlklara frsat brakmamak iin, her eyi gittii istikamette tutmay tercih etmitir. (Jygun bir slahat devri yakalam olmasna ramen yukarda saylan sebebier yznden slah edici almalara bavurmamtr. Baz tarihiler; bu bakmdan Mehmed Ragb Paa'y, tam bir muhafazakr olarak nitelendirmilerdir. Bu niteleme sadece tarihilerin hkm olmayp, bizatihi kendisinin dudaklarndan defaatle dklm, u beyanla kuvvet kazanmaktadr ve o szler unlardr: "Mevcud ahengi bozarsan, sonra eskidzeni de veremezsin!" Bu szyle, Dimyat'a pirince giderken evdeki bulgurdan olmayalm ifadesine verdii nemi de gsterir. 3. Mustafa Rusya'nn Osmanl Devleti zerindeki emellerini dnebildii iin, bunlara fazla bir hazrlk vakti vermeden btn gcmz seferber ederek aacamz bir seferde ilerinin bitirilmesini salayalm tekliflerine Mehmed Ragb Paa cevab olarak: "Efendimiz; moskoflu askerlerini avrupallar gibi talim ve terbiyeye tbi tutmu olup, yeni sistem zere harp alanna kmaktadrlar. Buna mukabil bizim askerimiz pek dzensiz haldedir. Bunlarn karsnda tutuna-mazsak sonumuz pek kt olur. Bu bakmdan bunlarla harp etmekten itinab etmemiz gerekir" Demekteydi. Edebi sohbetlere, felsefi konulara ayrd zaman dilimini askeri slahata tahsis etmi olsayd, alnacak sonu yz gldrc olabilirdi diyen tarih yazarlar bulunduu gibi, tam tersine baz tarihilerde, Ragb Paa slahat hususunda defaatle padiaha takdim ettii layihalarla yapt projeleri kabul ettirememiti. stelik bu projelerin Sultan 3. Mustafa tarafnda nda akim braklmaa alldn beyan eden mverrihlerde vard Bunlara karlk, Ragb Paa bu slahata kalk-sayd, 3. Mustafann haleflerinden 3. Selim'in basna gelenler bu

ikilinin de bana gelebilirdi! te yandan hakikaten Ruslar rahat kalm olduklarndan gl bir alma sergilemiler ve kuvvetlerine kuvvet katabilmeyi, tecrbelerine ilveler temine muvaffak oldular. Nitekim Ruslarl 182/1768 savan iln ettiinde Mehmed Ragp Paa vefat edeli be sene olduundan, o ac dolu gnleri yaama bahtszlna uramad. Bu bakmdan baz tarihiler pek hakl olarak, Sultan 3. Mustafa dnemini ikiye ayrarak ilk dneme Ragb Paa dnemi, ikinci dneme ise Rusya ile sava dnemi demektedirler. 1182/1768 Rusya Seferi Ve Sonucu Osmanl tarihinin skunet dnemi;.Dmad Koca Mehmed Ragb Paann vefat zerine rzgrl gnlere maruz kalmaya balam, nihayet Rusya ile meydana gelen sava yerini ac dolu frtnal gnlere brakmtr milleti. Ylmaz Oztuna; rrvj-dekkik bir tarihiliin, ender yetienlerinden olduunu gcste-ren bir beyanla bunun ispatn pek bir yerde rastlanmayan malumatla yapmakta. Bu malumatsa devletin kurulusundan bu yana adet hline gelmi bulunduu bilinen clus bahii, 3. Mustafa'nn tahta ktnda son defa verilmi ve bundan sonrada clus bahii tatbikattan kaldrlma ans bulmutur. Osmanl lkesinin uzun saylabilecek olan sknet yllarnda baz tarihilerin bekledii slahat heKknda kafa patlatmadan nce devre, mhrn vuran padiah 3. Mustafa'nn gerekletirmeye muvaffak olduklarna bir gz atalm, lke hazinesini glendirmenin esas olduunu anlayan padiah, bu istikamette gayretler sergilemi, saray rnek olmak zere israftan uzak klmaya gayetle itina gstermitir. Tahsilatn yaplmasna pek nem vererek baary teminde emr-i takip olmas, byk rol oynamt Yol meselesi en ok urat konularn banda geldii mahede olunmutur. 1950'de; Demokrat Partinin iktidara gelmesinin sonrasnda takip ettikleri karayollar politikas, bu pdihtan kalana devam etmek denilse, yeri vardr. Ftuhat devrini tamamlam olduunu anlayan her akll Osmanl gibi padiah 3.Mustafa, bunun da farkna varm mdafaa harplerinin artk bizim iin gndeme geleceinin idrki iinde kale, paianga, istihkmlar ve nice tabya inaatna bilhassa gayretini seferber etmitir. Svey Kanal inaatn yaptrarak istifadeyi ilk dnen hkmdarmzdir. Ne varki; btn bu iyi dncelerin, patlayan Moskof harbi yznden, kiminin tasavvur halinde, bir ksmnn da yarm kalmasna sebebiyet vermitir. 3. Mustafa'nn sadrazam ve enitesi Koca Ragb paay kaybetmesinden sonra yerini dolduracak bir kimse bulamamas ansszlnn bariz bir gstergesidir. Ayn zamanda airlii de olan padiah, bu skntsn u szlanmasyla dile getirmekte: "Yklupdr bu cihan sanma ki bizde dzele Devleti erh-i deni verdi kamu mbtezele imdi ebvb- sa'detde gezen hep hazele imiz kald hemen merhamet-i Lem-Yezele" iirin son msrandaki: "imiz kald hemen merhamet-i Lem-Yezele" beyn, esasnda hakikatl hakikat olan bir hli, te-

rennmdr. Bu hususta anl islm tarihinin altun sayfalarn tekil eden bir dnem olan, Hz. mer (r.a)'n bandan geen bir hadiseyi rnek gstererek bahse konu beyitteki son msraya yklemek istediimiz hakikatin doruluunu iarete alalm. Hz. mer (r.a) cihad zerine pek hassas olduundan, yine bir tarafa sefer am. Mutad zere Hlid-i bin Veld (r.a) sefere kumandan tyin etmi. Fakat, sefer erbab arasnda bir sknet, yava davranma sezmi. Derhal istihbarat kaynaklarn hareketlendirmi ve gelecek raporlar sabrszlkla beklemeye balam. ok gememi ki, gelen raporlarda en ortak nokta, mcahidlerin davrannda grlen yavalk, kumandanlar olan Hlid bin Velid'e olan byk mec-lubiyetleri, onun maharetine sarslmaz gvenleri eklindey-mi. Yahu Hlid bamzdayken bize ne olacak! eklinde dile getiriler sz konusuymu. Bu durumun doru bir anlay olmadn tehis eden Hz. mer (r.a) hemen kumandan Hlid'i vazifeden alp, birliklerden birine nefer olarak gnderdii gibi, bir kleyi de komutan tyin eder. Ardndan haber toplayclarn yine birliklerin iine salar. ok gemeden raporlar gelmee balamtr. Hem ortak nokta fazlalam hem de ksadr, konuulanlar; "Hlid gitdi. iimiz Allah (c.c)'a kald" eklinde olduunu renen halife mer (r.a), ellerini ap krederek: "Hah imdi oldu, tabiiki iimiz her zaman Allah (c.c)'e kalmtr" diyerek bize asrlar tesinden seslenmektedir. 3. Mustafa in-d ettii beyitteki son msrada, bu hakikata iaret etmeyi ihml etmemi oluyor. iirlerini Cihangir ismini kullanarak yazan Sultan 3. Mustafa dneminde stanbul'umuzun 1179/zilhiccesinin/13. -1766/maysnn/22. perembe gn maruz kald mthi deprem, iki dakika srm ve ehrin bir ykntya dnmesine sebebiyet vermitir. Sultan Ftih ve Eyyb Sultan Camileri de adamakll yklmlardr. Padiahn hazineye biriktirdii paralar bu yarann sarlmasna nemli bir merhem vazifesi grmtr. Cidden ksa bir zamanda stanbul adet yeniden ina edilmitir. stelik Bayezid'den Aksaray'a inerken, sa koldaki Lleli Cmiinin yaplmas bu dneme msadifdir. Sultan 3. Mustafa'nn trbesi de camie bitiiktir. Lleli Camii drt yldan bir ay eksik bir zaman dilimi iinde ina edilmitir. imdi Rusya ile yaplan ve 1182/1768 savann nemli ahsiyetlerinden 2. Katerina'dan bahsetmek lzumunu hissettik. Bu kadn, Almanyal bir aile olan Anhald Zerbest prensi'nin kzdr 1729 ylnda stetyen'de dnya'ya gelmitir. 1745 ylnda yni 16 yandayken, kendisinin istememesine ramen Rusya imparatoriesi olan hala's Eliza-bet'in, veliahd olarak setii, Holtayn Kotrub Dukasna varmaa mecbur kalmt. Bahsi geen Dk, 3. Petro adyla Rusya imparatoru olduktan sonra, hanmn boam ve saraynda adet hapis eylemidi. Ancak ahalinin muhabbetini elde etmi olan Katerina, orduyu ve ahaliyi celbetmi ve kocasn 1763 ylnda tahtndan iskat edivermitir. Katerina; Moskova'da bulunan Rusya tahtna, byk bir tantana iinde oturmutur. Bu tahta oturu da hisse sahibi olan ve Kateri-na'nn, metresliini yapmakta olduu Stanislas Yonyanevs-ki'de, Lehistan krall tahtna oturmutur. Katerina bu

vak'a-da eski kocas 3. Petroile karlatnda birbirlerine hakaretlerde bulundular. Ayyaln zirvesinde olan bir imparator ile afteliin ahikasnda bulunan imparatorieden, daha baka ne beklenebilirdi ki? Bizim haremlerimizin Sultanvlideleri ok kritik bir dnem olan 1. Ahmed'in vefatndan, 4. Mehmed'in vefatna kadar sren devir iinde devlet idaresine, baz nemli mde-halelerde, bulunmularsa da, asla ve asla byle en'i ahlkszlklara rastlamak mmknat olmayan hallerden olduu, her insaf sahibince teslim olunur. Katerina bir mddet sonra bizim Krm zerine, Azak kalesine, ve smayi taraflarna sefer yaptrm ve zabta, muvaffak olarak, Osmanl milletine kar tad istilac emellerini ortaya dkm bulunuyordu. 1773 senesindede Prusya ve Avusturyayla anlaarak, Lehistan'n blnmesini gerekletirdi. 1774'de yni 1182/1768 sava sonrasn da varlan Kaynarca antlamas imzalannca gney ynnde genileme yolunu am oldu. Rusya'nn tanzimi hayatnda byk bir pay salayan Katerina; fenni ilerlemeleri tevik ederken, ilimlerin lkesinde rahata ifade edilmesi hrriyetini tand. Sanayii ve ziraatte bir ibirlii kurulmasn temin edebildi. 1796'da Lehistan' bir defa daha yutarak, adet haritadan sildi. 1797 ylndada yeni bir ftuhata hazrlanrken kalb krizi sonunda ldnde, milleti de zlmtr. Bir ka tiyatro eseri yazdda rivayettendir. Biraz Osmanl padiahndan biraz da, Rusya imparatoriesi Katerina'dan bahsettikten sonra Kaynarca sulh antlamas ile neticelenecek Osmanl-Rus savama aid tafsilata girielim. 1768'de balayan bu sava alt yl kadar imtidad etmitir. k sebebine gelince, byle bir savan kmasnn tek bir sebebe balanamayaca-q erbabnn malumudur. Biz bu sebeblere temas hususunda iki ayr kaynaa ba vuracaz, birincisi 1329/191 l'de yaymlanm Ali eydi bey'in bir almas, ikincisiyse Ylmaz ztuna bey'in Trkiye Tarihi adl hacimli eserinin, 6. cildinden alntlarla aktarmaya alacaz. Rusya'da iktidar o'-na-y baaran Katerina, Deli Petro'nun vasiyetini yerine getirmeye alan bir davran sergiledi. Aslnda kendini tutmu gibi grnen Rusya ahalisine beendirmek yolunun, mkemmel bir zaferle mmkn olacann idrakindeydi. Mkemme zafer, ancak Osmanlya kar alacak bir sava ve sava kazanmakla temin olunabilirdi. Buna bal olarak, Osmanl pa-' diahn alkadar eden her ie Rusya karyor, mdehale etmek yolunu tutuyordu, stelik baz ilere karmamasna vesile tekil eden eskiden yaplm ahidler vard. Bunlardan birini de Lehistan meselesi tekil etmekteydi. Ruslar Lehistan iine karmayacaklarna dir daha nceden vermi olduklar imzay hatrlarna getirmeden askeri mdehalede bulunduklar Lehistana dahil oldular. Lehistan devleti, garantr olan Osmanl devletine mracaatla, Rusya'nn tecavzkr davranlarndan vikaye olunmasn istedi. Lehistan'n yni Polonyallarn, bu yardm ars ezeldenberi Rusya'ya dman bir anlay iinde bulunan 3. Mustafa, kendisine engel olmas muhtemel merhum sadnazam Ragb Paa'nn vesayetinden kurtulmu olmann atakl iinde, sadrazam

Muhsinzde Mehmed Paaya sava iln hakknda ferman yayniad. Ragib Paa mektebine uzak olmayan bir anlayn sahibi olan, Muhsinzde, padiahdan gelen ferman tebell ettiinde alacak bir savan yetersiz hazrlk ve zif yapmz yznden felkete sebeb olur dncesinde bulunduunu padiaha cevab olarak arzetti. Ancak bu arzn sonucu, grevinden iskat edilmesine sebeb oldu. Yerine Hamza Paa tyin edildi. Bu ;_at dneminde de sava iln gerekleti, Anadolu valiliklerinden gelen zevatn iinden seilmiti. Serdar- ekrem unvan da uhdesine verilmise de, durumu bu vazifeyi yapabilecek evsafda grlmedi. Azline karar alnd ve boalan makam- sadarete, Yalk-zde Mehmed Emin Paa getir'di. Hazrlanm birliklerin banda serdanekrem unvanyla yola kt. Ne varki; askerimiz sayca az, intizam yetersiz, cephane ve mhimmat gayri kfi olduundan Hotin Kalesi, Eflak ve Budan taraflarnda baz yerler elimizden gidivermiti. Kartal blgesinde glib durumda bulunan askerimiz, anlalmaz bir tarzda yerden yere vurulmu, pek feci bir hezimete duar oluvermiti. ngiliz amirallerinin yardm ve komutas altnda olan Ruslarn donanmas, Baltk denizinden, Bahr-i sefid'e yni Akdenize karak, eme liman yaknlarnda Osmanl gemilerini verdii basknla hem yakm hem de askeri gcn perian etmeyi baarmt. Bu baarlan, Osmanl devletinin can damar olan anakkale boaznn dahi tehdid altnda kalmasna sebeb olmutu. Bu srada tarih 1183/1769-70 senesine dnmt. Ruslar artk durmuyor yrye devam etmektelerdi. 1184/1770 sonlarnda, 1771 balarnda Ruslarn gney blgemiz zerinden Bender, Akkirman, smayil, saak, Tole taraflarna akt grlyordu. Padiah 3. Mustafa ise; ald bu elem verici haberler karsnda tek yapabildii sadrazam deitirmekti. Btn bunlar yetmezmiesine, Mora'da Rus entelejiyansnn almasyla pek kuvvetli bir isyan patlad. Babli arm, ne yapacan akl edemiyordu. Bunun hemen peinden Katerina askeri Krm yarmadasna saldrya geti. Suriye'de, Msr'da kmaya balayan isyanlar, Mora isyanndan esinlendiler dense pekyanl saylmaz. Osmanl kuvvetlerinden ne bu isyanlar bastrmas beklenebilirdi, ne de Ruslarn inkiaf etmekte olan saldrlarn durdurabilmek ve bilahire onlar yenebilmek maalesef imknsz bir grnt vermekteydi. Allahdan Prusya olsun, Viyana olsun Ruslarn gsterdii muvaffakiyetin, kendi balarna bir mesele karaca hkmn istinbat etmi olacaklar ki; Osmanl Rus harbini durdurma hususunda ittifak ettiler ve iki devlet, yni Prusya ve Avusturya mtareke ilnna arda bulundular. Yorulmu ve bkm olan devletimiz derhal bu arya, evet cevab vermekten imtina etmedi. Ne sebeble olduu hal renilmemi bulunan Ruslarn arya kabul cevab vermesi de artc idi. 1186/1772-73'de mtareke iinde sulh mzakerelerine baland ne varki epey sren mzakereler neticesinde Bk-re'den sulhun iln gereklemedi. Krm'a istiklliyet verilmiti. Azak denizi giriindeki; Ker ve Yenikale Ruslara terk olunmak gibi isteklere ilaveten baz taleplerde bulunulmas, Osmanl murahhaslarnn antlamay imzalamama noktasna

getirdi. Bylece mtareke ortadaV kalkm, scak sava avdet etmiti. Ali eydi bey'in anlatt 1182/1768 savan Ylmaz Oztunabey'in tarihinden de zetleyelim: "1739 Belgrad antlamasndan sonra Ruslarn Osmanl devletine aktan aa dmanca davran yerini sinsice tavrlara ynelmiti. Osmanl devletine nerede kar bir hareket vcud buluyorsa, Ruslarn, gizli Osmanl dmanlar ile birlikte, hareket iinde yer almaya baladklar. Kafkasya'da Grcistan blgesinde, rastlanlan ortodoks mezheblilerin kprdanmalar ldr Beylerbeyi Hasan Paa'nn bu blgede hareket yapmasna sebeb teki! etti. Romanya prenslii, Mora ve Arnavutlukda bile Ortodoks tepki, kkrtc rus ajanlarnn marifetiyle genileme istidadn gstermekteydi. Bunlarn k noktasnn Rusya olduunu tesbit etmekte gecikmeyen Devlet-i liye istihbaratlar, eldeki deliller ile Rusya zerine gitmek itham ispattan uzak kymettedir. Ancak daha belirgin bir vak'a, Rusya'ya sava almasna msaid olur, denmekteydi. Sonunda o vak'a da kendini gsterdi. Lehistann Rusya mdehalesine mruz kalmasyd vak'a. Lehistamn devlet dzeni krallk olmakla birlikte, kraln lmesi halinde yenisinin seimle i bana gelmesi eklinde uyguladklar sistemleri vard. Yazar Oztuna, bu seimle kral seme sistemine u nitelemeyi yapmakta: ".seimle yeni bir hkmdarn i bana gelmesi gibi uursuz bir devlet dzeni.." Ne acayiptir ki, 28/ubat/1997'den sonra yazar, Trkiye-mizin bakanlk sistemine gemesinin piuvahna soyunduunu grdk. Kral'n seimle ibana gelmesine uursuz nitelemesi yapan tarihinin, bakanlk sistemini hararetle istemesi bizim grmze gre pek nemli tezat gsterir. Neyse biz zetlemeye devam edelim: Lehistan krahni lmyle boaltan 3. Agustus Saksonyah idi. Rusya daresine ihitille el koymu bulunan, Alman asll imparatorie 2. Katerina boalm bulunan Lehistan tahtna metresi olduu Kont Sta-nislas Poniatowski'yi kard. Bu hal bir emrivaki eklinde meydana gelmiti. Osmanl devleti sz sahibliinden feragat edemezdi. Buna paralel olarak yaplan yanlla kar koydu. Tabii ki Ruslarn sinsice davranlarna son verebileceini zannettii sava ama frsatn da yakalad itikadna kapld. Ruslar sa Osmanllarn ikazna sinsilii devamllk iinde tutarak yaptklarnn geici olduunu en ksa surede normale avdet edilecei teminat verdiler. Arkasndan btn hudud-lardaki kale ve istihkmlarn tahkim etmeye baladlar. 3. Mustafa o srada savatan ekindi. Buna mukabil Lehistan'n Kral Stanislas kabul etmeyen gurubu hem krala, hem Ruslara mcadele bayra aarken, durmadan da Osmanl devletine metbuluunu beyan ediyor ve yardm istiyordu. Polonya milliyetileri, Bar ehrinde toplandlar ve de Ruslar tarafndan perian edildiler. Bunun zerine Osmanl ehri olan Balta'ya; bu milliyetilerin iltica ettii grld. Ruslarsa antlama, hudud gibi mefhumlar tanmayarak Lehlilerin arkasndan Balta ehrine girerek ayrm yapmadan, ilticaala da, onlara kucak aan Osmanllar da katliama tbi tuttu. 1182/cemaziyelevvel/26. -1768/8/ekim/c. ertesi gn Osmanl devleti Rusya'ya

iln- harb etti. ztuna'nn mtalaasnda 3. Mustafa'nn sava amaktan itinab ettiine dir beyan gryorsunuz. Ali eydi merhumun yazdklarna bir gz atarsak, 3. Mustafa sadrazam Muhsinzde'ye savan iln iin ferman gnderdiini okuruz. Buna karihkda sadrazamn bu fermana uymaktansa, azli gze aldn, stifasn verdiini grrz. Dolaysyla bu iki tarihinin beyanndaki farkllk zerinde biraz dnrsek, varacamz netice, eydi merhum'un hakikate daha yakn olduunu grmek olur. Nice tarihi fkralarda, 3. Mustafa'nn; Ruslara pek dman olduu onlara sava ap yenmek tutkusuyla dolu olduu belirtilmitir. Enitesi olan merhum sadnazam Koca Ragb Pa-a'ya syledikleri, yukarda anlatlmt. Demek ki; doru ve rnakul olan, eydi merhumun Muhsinzde'nin, sava amakta temaruz etmesini hatta, bu sebeble sadaretten istifasn sunabilme cesaretini gsterdiinin anlatmdr. Neticede; Muhsinzde askere gvenmemekte hakl kmtr. Ancak savatan ekinmek 3. Mustafa'nn ii deildir. Krm Hadisesi Bilindii gibi Krm Tatarlar yzyil avrupada her sene atlarnn nallarn dolatrmlar ve bunlarn korkulu ryasn tekil etmitir. Bilhassa Polonya, Macaristan Srbistan ve Rusya Krm svarilerinden korktuu kadar az eyden korkmulard bu Krm fobisi yaayanlarn yanna Avusturya'y da katsak hata yapm olmayz. Krm Han'l Osmanl devletinin balsyd. Fakat hi bir zaman bu mnasebet altlk stlk terazisine vurulmamtr. nk;Osmanl devletinin idaresinde hkim zihniyet islmi idare olduundan tbilik ve metbuluk bir problemin sebebi olmamtr. Ne varki; Deli Petro'nun takipisi bir stareteji gden 2. Ka-terina, Krm Hanl idaresine el atmak taktiine giriti. Tabii bu taktik giriim ortamn elverili olmasndan dolay balad Yavuz Sultan Selim hazretleri, babas 2. Bayezid ile yapt savada malup olduundan kaimpederi olan Krm Hanna ilticaya mecbur kalmt. Damadna sinesini aan Hn, Ba-yezid-i Veli'nin teskin edilmesine gayret sarfetti. Bylece, da-mad ile babasnn arasndaki meselede taraf deil badatrc ve bartrcln sergiledi. Bundan herkes memnun oldu. Yavuz Selim hazretleri bir mddet sonra kaimpederine teekkr babnda, eer gnn birinde Hanedan- li Osman'da tahta kacak erkek kalmaz ise Krm Hn' devlet-i liye tahtna kuud eder eklinde beyanda bulunduu rivayeti vardr. Mizanc Murad bey'in; Tarih-i Ebu'l Faruk adl almasnda bu rivayet yer almaktadr. Tabii ki teekkr babnda verilmi byle bir vaad, kerem sahibi kimselere byle vaad-ler hususunda kafa patlatmaya zaman ayrtmaz. Ama sahib-i hrs olanlar ise, bunun gereklemesi iin cinayet tasarlamaya bile kalkrlar. 1. Ahmed'in bir av esnasnda Krm askerinin enberinden zor kurtulduu rivayeti, vukarda ad gemi Murad bey'in eserinde yer almaktadr. Osmanl devleti gn geldiinde eski satvetini kaybetmeye baladnda, Krm hanedan yelerinden bazlar, getiimiz satrlarda rivayeti sunduumuz

hususlarda kafa patlatmaya balamlard. Bunun byle olmasnda sadrazamlarn hatas olduu da kabul edilmeli. nk staretejik neme hiz Krm hanl her zaman iin bizim klcmz olmutur. aptan dmeye balamamzdan sonra ise, klcmz baz baz bir yerlerimizi izer olmutur. Bataki otoriteyi takmamaya balayan zihniyet artk kendi bana buyruk olma arzusunun cazibesine girer. Bu pek tabii bir tutumdur. Otorite sahibi bu ruhi duruma girmi vak'a yi tesbit ettii andan itibaren itici deil kendisine balyc davranlara dnk olmaldr. te baz sadrazamlar tam tersine baz baarszlklar Krm hanlarna ykleme yanln, Kalgaylan kendilerine yardmc olarak Hn' devirmeye destek vermeye kalkmalar rastlanan hatalardand. Hediye edilen eyay beenmeyerek, hn deiimi tezghlyan sadrazamlar dahi gelip gemitir. Btn bun-ian yaamakta olan Krm asilleri, ite bir ktidar mcadelesini balatmlard. 2. Katerina bye bir zamanda Krm han'l meselesine el atmt. Krm'a bamszlk, hnlarn artk Osmanl'nn deil kendilerinin seecei vaadleri, bir ok Krml tarafndan benimsenmiti. Bylece geleneksel itaatin, yerini ihtilafa braktn grdk. Krm ordusu atavik bir metodla savamakta idi. Dn-yaysa yeni sava metodlan denemekte ve inkiaf ettirilmekteyken, Krml svarilerin, atalar Cengiz Han stiliyle arpmalar, yenilii takip eden ve kendi de terakki ettiren Rus ordusu karsnda, baarl olmas bir hayalden teye geemezdi. Hanlar arasndaki mcadele hem Krm'n hem de Osmanl aleyhine netice dourmaktayd. Osmanllarn, Rusya'ya harp ilnndan yaklak bir mddet sonra Maksut Giray'n azledilmesi zerine Krm Giray 2. defa han'lik grevine getirildi. Krm'n akln bana almas iin ya bir zafere, ya da feci bir malubiyete ihtiyac vard. Krm Giray, 1769/ocak sonunda Ukrayna topraklarna eski sr'at ve hmyla dald. Yzbin Tatar yel gibi utu, kasrga gibi esti. Geri dnerlerken yzbinin zerinde esir, ganimetlerle dolu atlarla dndler. Bu baar Krm'n yeniden douu olabilirdi! Nevarki ihanet, ak deitirdi. Krm Giray'n; Rum asll doktoru, Katerina'nn altunlann alm, zehirledii Giray'n lmn hazrlamt. Yerine Devlet Giray getirildi. Bir yldan bir ay eksik yapt Hn'li azil edilerek elinden gitti. Yerine 2. Kaplan Giray getirildi. Tarih bu srada 1 183/evval/29-25/ubat/1770 pazar gnn gstermekteydi. Krm bu hl ve durumda iken, imdi Osmanl ordusunun sava ilnndan sonraki harektn btn cephelerde tek tek gzden geirelim. nceleri yiydi Sultan 3. Mustafa devrinin balangcn ve Rus savana kadar geen blm eski sadrazamlardan Kmil Paa'nin: "Tarih-i Siyasiyye" adli eserinden bir zetlemeyle, devlet vazifelerinin zirvesinde yer alan kudema zevatn iinde yer alan ve ayn zamanda kalemi de kuvvetli kimselerin arasnda, mmtaz bir yeri bulunan almasndan istifade edelim. "Sultan 3. Mustafa, taht- Osmaniye

ktn da vezret-i uzma Koca Ragb Paa da idi. Yeni padiah da, grevini srdrmesinin uygun olduunu syledi. 1756 senesinde Avusturya ile Fransa arasnda yapian bir antlama neticesinde, Osmanl devletinin baehri stanbul'da bulunan sefirleri arasnda takaddm meselesinden dolay deiiklik yaplmas icab etmisti- Sekiz aylk bir zaman parasndan sonra, ngilizler ile Prusya arasnda bir ittifak imzalanmt. Rus sefiri Orsukof, Bab-li'ye bir nota vererek, Rusya'nn bir ksm askerini Lehistan ve Avusturya'ya yardma gndereceini, sz konusu kuvvetin Lehistan Cumhuriyetinin rzas ile Lehistan topraklarndan geeceini bildirmekteydi. Babli bu duruma bir itiraz bulunmayacan bildirdi. Dier taraftan Prusya devleti, Osmanl devleti nezdinde harekete geerek, ki devlet yni, Osmanl ve Prusya devletleri arasnda bir muahede imzaland. 3. Mustafa'ya, altsene sadnazamhk yapan Koca Damad Mehmed Ragp Paa, Hak'kn rahmetine erdiinde geride 60 bin kese ake servet brakmt. Sadaret Hamid Hamza Paaya verildi. Hamza Paann bu grevi ancak alt ay srdrd grld. Ondan boalan makama, Bahir Mustafa Paa tyin olundu. Mustafa Paa'nn bir buuk yl sren sadareti srasnda Ruslarn, ok sevdii deiik ve kark bir devir yaand. Sadnazam takip ettii politikayla bir muvaffakiyet gsteremedi. Azlediinde sadaret, Rumeli valisi Muhsinzde-ye verildi. Lehistan kral 3. Ogst'n lmyle, yerine geecek kraln belirlenmesinde Osmanl devletinin hem rol, hem de hakk olduu inkr gtrmez bir vakayd. Ayrca; Lehista-nn ileri gelen idarecileri, Osmanl devletine yaptklar mracaat da, geleneksel tyin etme hakkn kullanmalarn taieb etmilerdi. Ancak, Ruslar Lehistana girmiler ve bu girileri, tecavzi bir manzara hlini almt. Devleti liyede bu vaziyeti derhal btn dnya devletlerine hem bilgi vererek hem de yapt hakszlk yznden Rusya-y protesto etmekte olduunu da, belirtmiti. Rusya olsun, Prusya olsun aldatc ve oyalayc ifadelerle artt Babli, grlerinde deiiklik yapm, her ne kadar Rus askerinin Lehistana girmesinin, muahede maddesine dayandna Fransa tarafndan iaret edilmisede, Babli Fransa'nn bi1 ihtarna, Rusya'ya gndermi oiduu protestoya atf yaparak, Lehistan'a giren Ruslarn bir mukavemetle karlamadklar bu hlin Karlovi antlamasnda aka belirtilmedii beyan edilmi, neticede Rusyann siyasi nfuzunun ar basmasndan, Panyatowski'nin krall kabul edilmitir. Trihler bu srada 1179/1765 yln gsteriyordu. Rusya arlna 3. Petro getirilince bunu Osmanl padiahna duyurmak zere Prens Varikofu gnderdiysede, sz konusu Prensin, daha Osmanl hududuna gelmesinden nce, Katerina tahta gemi, ariede bu hli padiaha bildirmek zere Prens Dolgoroki'yi vazifelendirmiti. Padiah ise tebriklerini Dervi Osman efendi vastas ile Katerina'ya bildirmiti. Grcistan Prensi Salomon; Osmanl devletine kar bir isyann alemdar olmu, zerine gnderilen asker tarafndan dersi verilince derhl pimanln beyan ile affedilmesini istirham etmitir. Osmanl devleti, bu zr yeterli grerek Prenslii devam etmitir. Karada taraflarnda ise, Kk Etyen adl bir papaz kendisine tanr'dan

ilhamiar geldiini syleterek Karada hkmdarln alacan, yaknda Rus ordusunun geleceini kendisinin hkmlerinin, Nikikten, Sontuna'ya kadar geeceini bildirerek, Rusya menfaatine uygun olarak Karada ahalisini isyana balatt. Bosna ve Rumeli valileri kendi askerleri ile sz konusu papazn toplad kuvvetleri bir ka yerde malup etmilerse de, Etyen; etine kalesine sindndan zerine gidilmemitir. Ragb Paann devlet ilerinde alt sene boyunca hudud-suz selahiyeti kendisinden sonraki sadrazamlara verilmemitir. 3. Mustafa bizzat devletin ilerini tkib ve grmee nem vermitir bu tarz politikann farkna varmayan Bahir Mustafa Paa, vazife-i sadaretinde Koca Ragb Paa tarzn tatbik etmek istemise de, yrtememi ve sonunda srar hayatna ml olmutur. nk Sultan 3. Mustafa katlolunmasina ferman kard. Yerine geen Damad Muhsinzde Mehmed Paa Ruslara sefer almasna muhalefet etmekten dolay hayatn kaybetme tehlikesinden kurtulmasn, 3. Mustafa'nn sevgili kznn bey'i olmasna borludur. Sultan Hanm; kocasnn kellesini, padiah babasnn iradesinden kurtarma ansn elde etmiti. Sultan 3. Mustafa; devlet gemisini sevk-i idare etme ve yrtme hususunda arzusu ok olan bir kimse idi. Her ii takip eder, Babli'ye tebdili kyafetle gelir, sadnazam, keth-dabeyi (iileri bakan), Reis'lkttab (hriciye bakan) toplar gizli itimalar dzenlerdi. Lehistan ilerine Rusya'nn, burnunu sokmas, askerlerini o tarafa sevketmesini Osmanl kabullenemezdi. Harp ilnna hazrlkssz, cephane, mhimmat kt diyen Damad Muhsinzde'nin gsterdii temaruz, 3. Mustafa'nn azil kararn vermesini getirdi. Aydn da vali olan Hamza Paa makam sadarete getirildi. Daha sonra Muhsinzde Mehmed Paa mehur tarihilerden Vasf efendiye anlatm ki; Padiah ile Muhsinzde arasnda geen kapal mzakerede sadrazamn her eyden nce harp hazrlklarnn tamamlanmas gerektiini sylediini ancak savaa girmei esas grevi sayan padiahn, adet yanp tutumakta olduundan sadrazamn sylediklerini kaale almadn, buna bal olarak azline karar verdiini, nakletmi. Ayrcada devrin stanbulda bulunan ecnebi sefirleri, bal olduklar devletlere aynen sadrazamn dediklerinin gerekleecei istikametinde grler belirten raporlar yolladlar. Netice, Muhsinz-de'ninde Bozcaadaya srgne gitmesi oldu. Hamza Paa; vali olduu Aydin'dan stanbul'a geldiinde sava ile alakal bir toplant tertiplendi. Herey enine boyuna konuuldu. Alnan son karar, sadrazamn, Rus elisi ile bir divan halinde olduu halde yzyze bir grme yapmasnn faydal olaca eklinde oldu. Ne tesadftr ki! Rusya'nn stanbul B. elisi Obrikof memleketinden yeni bir talimat gei-diini buna bal olarak bir mlakat talebinde bulundu. Aradan sekiz gn getikten sonra Obrikof Babli'ye davet edildi. Davete geldiinde bekleme odasnda yarm saat kadar bekletildi. Sadaret salonuna girdiinde btn vkelnn sadrazamn etrafnda yer aldna ahid oldu. Sadrazam, kendisini hi bir karlama jestine demez eklinde kabul tavr sergiler grd. Halbuki daha evvelki kabullerde 'makam-

sadaretin banda kim olursa olsun nazikne ve mfikne davranlar iinde istikbal edilirdi. Rus b. elisi Obrikof, ziyaretinin sebebini ifadeye balamak zereyken sadrazam szn kesti ve cebinden bir kd karp sze balad: "Meram mzakereye girimek deildir. Bundan drt sene nce Lehistan'da geici olarak bulundurulacak olan Rusya askerinin, yedi bin nefere indirileceini, ta-ahhd eden sen deilmiydin? Halbuki imdi bu asker saysn 30 bine ibla ettiniz." dediinde Obrikof, sadnazam kstaha bir davranla gya tashih ederek 25 bin dediinde vaziyeti de itiraf etmi oluyordu. Sadrazam bu kstahlk zerine haliyle kzgnln ortaya karan bir sesle-Hin! Hanis! Bu beyannla yalancln ikrar etmi olmuyormusun? Senin hemehrilerin; kendilerine aid olmayan bir memlekette icaz eyledikleri habasetden dolay utanmyorlarm? Tatar hnnn saraylarndan birini ykan, yer ile yeksan eden size aid toplar deilmi? Sorusundan sonra, meclisi vkelda alnm harp ilnn belirten karan senedi imzalamas istendi. Obrikof da byle bir kd imzalamaya mezun olmadn ifade etti. Bunun zerine savan iln ifahen kendisine tebli edildi. Okunan dinleyen Obrikof; "Rusya muharebe iscemezsede, kendisine iln edilen cengede var kuvvetiyle mukavemet eder. "Szn sylemitir. Bu sz sadaret tercman elinin beyann; "Rusya dostlukda sabit kademdir, fakat sava isteniyorsa baka" eklinde tercme etmiti. Obrikof, sylediinin aynen tercmesini kere taleb etmesine ramen tercman bunlara kulak asmad. Rus Elisine Yedikcle Zindan Rus elisi ile yaplan mlakatn btn safahat 3. Mustafa'ya arzedldi. Bu arada sadaret makamna bitiik bir oda da bekletilmekte olan Obrikof ve maiyetindekiler, padiah'dan gelecek fermana muntazrdlar. Nihayet beklenen geldi, ancak munderacatmda emredilmi olan ilem, Obrikof ve batercmannn Yedkule zindanna hapsedilmesini hviydi. Bu husus tebli olunduunda sefir baz kimselerin kendisiyle beraber olmalar istirhamnda bulundu. Bu istek kabul edildi. Sefir, iki tercman, bunlarn hizmetlerine bakacak, yedi askerle birlikte Yedkule'ye nkilleri yapld. Bu arada Hamza Paa'nn sadaretten azlinde Krm Hn'nsn rol olmakla beraber, bulunduu makama erken abuk gelmiti. Sarayn bir ok grevlerini deruhte etmiti. Buralarda ki hizmetleri padi-ahlarca makbul grlm ki, hanedan'a damad olmakda dahil, ykselip durmaktayd. Vezaretle, valilik rtbesine ykseltilerek son geldii basamak makam- sadaret olmu idi. srafa dnk huyu padiahn mizacna uymad gibi tecrbesizlii de hemencik sintvermiti. Halbuki, tecrbe hususunda pekala masum saylrd, nk onu bu makama getirenler iin, alt yerler ve buralardaki liyakati bilinmeyen husustan deildi. Bu sraa yaplan iln harp haberi, gerek denizlerde bulunmakta olan bahriye tekiltmza, gerekse serhad boylarnda yaamakta olan askerlerimize duyuruldu. Bu srada avrupa da, Rusya, Prusya ve Avusturya ile ngiltere

aralarnda bir ittifak kuracaklar dedikodular yayld. Bunlar konuulup yazldka, devlet-i lye, Avusturya'y kendi yanna ekme manevralarna ba vurdu. Venedik, Flemenk ve Danimarka ile sve devletleri ise Bab- li'ye dost olduklarn belirten beyanlar gnderdiler. ngiltere, asla Rusya ile beraber ittifak ve antlama iinde deiliz szleriyle teminat vermiti. Prusyallar se, zel bir beyanname yaynlayarak Osmanl ile Rusya arasndaki mkltn halline yardmc olmay, hapse konan Rus elisinin serbest braklmasn taleb etmiti. Devlet-i Osmaniye'nin cevab; bir defa sava olmadan arabuluculuk teklifinin kabul edilemeyeceini belirtmek oldu. Bu arada da Rus sefiri; devlete verdii istidann mnde-recatnda Osmanl devleti ile Rusya arasnda, onsekiz sene elilik grevi yaptn bunun bir hizmet olduunu ancak mruz kald muameleyi tafsilatyla beyan ettii muamelenin ar ve haksz olduunun bulunduu yerin son derece souk ve karanlk, buna bakarak salnn etkilendiini duyurmak stemiti. Fakat mracaat kaale alnmad. Prusya ve ngiltere sefaret tercmanlar babli'nin tercmanyla Rus elisinin durumunu konuurken, Ruslarn savan nn almaktan baka bir dnce tamadn buna bal olarak; Prusya ve ngiltere'nin, Rusya ve Osmanl devletleri arasndaki ihtiiafda arabuluculuk yapmay hazr olduklarn bildirmekle vazifelen-dirildiklerini beyan ettiler. Bu savan iln edilmesinde Fran-sann dahli olduu, Fransann Tatar hn' ile devaml haberletii, Fransa konsolosu ile Tatar hn'nn mstear arasnda, yaplan konumalar nakletmeleri zerine, babli tercman bu ifaatlar makam- sadarete duyurmay vazife addetti ve arzetti. Sava mevsimi olan ilk bahara gelmeden harbin yaplamayaca apak ortadayken, son bahar mevsimindeyken harbin iln edilmesi doru bulunmayp, devlet tarafndan kendi eksiklikleri bulunurken ve daha bunlar tamamlama merhalesine gelmeden yaplan sava iln dmann eksiklerinin tamamlanmasna adet frsat takdim edilmi oldu. Sonunda 1182/ll/zilkade20/mart/1769 p.tesi gn sadr-azam ordu ile beraber istanbul'dan yola kt. Beri yandan; Yalta'da bulunan saray, Rus toplarnca yerle bir edilen Krm hn tarafndan kendisine yaplm, bu taarruzun intikamn almak maksadyla yzbin kiilik bir kuvveti kola taksim ederek Rusyann gney cihetindeki topraklarn svarilerinin atlarnn nallar ile inedi ve tarumar eyledi. Rusya'nn tasarrufuna pek mkemmel bir cevap vermi olan Krml Kerim hn, bu baarsyla kendisinin kalitesini de ortaya serip dmanlarn aleyhine geirmi oldu. Kendi yannda bulundurduu ve Ulah beyi'nin adam olan Rum asll doktoru Siropulo tarafndan zehirlenerek ldrld. Bylece Krm Tatarlarnn bana Devlet Giray nasb olundu. Ruslarn Hazrl Sonbaharda yapm olduu sava ilanyla, byk bir hata ilemi bulunan Osmanl ynetimi, bu yzden Rus kuvvetlerinin yaplaca iln edilmi savaa

bir gzel hazrlanmas artlarnn adet bir gm tepside sunulmas gibiydi. uraya hemen bir hatram iziktireyim. Karakse de 1. svari tmeni muhabere blnde vatan vazifemi ifa etmekteyim. Yl 1960 idi. stemen Nmi Tmerkan adl komutanmz sava zerinde ders vermekteydi. Ortaya bir soru att: "Ruslarn tayyareleri bizim stmzde dolamaa baladnda ne olur?" Dediinde; fakir hemen, bizim tayyarelerde Moskova zerinde olur, biz de stmzde dolaanlarn drlmesini becermeye alrz cevabn yaptrmtm. Bylece verilen cevabdan pek honud kalan, Nmi stemenin taltif etmesine nail olmutum. Katerina elde ettii bu frsat sayesinde 65 bin, kiilik orduyu gurub hline getirip, btn ki tlim ve terbiye ile geirdi. Bu gurubun birincisini Ka-bartay ve Kuban zerine, 2. kolu Grcistan beyleri ile Erzurum ve Trabzon zerine, saldrmak stratejisiyle Tiflis'e gnderdi. 3. kola gelincede bunlarn vazifesini Lehistan' hareketsiz tutmak, Karadallar savaa itmek iin;para, zabit, silah ve cephane ile takviye etmekd. Bylece Osmanl devletinin dou ve bat serhadleri iddetli, kan dkc Rus taarruz tehdidine ak hle gelmi gibiydi. Sadrazama Bakalm stanbul'dan ktn yukarda haber verdiimiz sadrazamn, gitmek istedii hedef, Tuna sahillerine ulamakt. Ancak; Ruslarn bir blm kuvveti Dinyester nehrini geerek, Hotin Kalesini kuatmt. Muhasaraya mruz kalan kalenin, karsnda bulunan 20 bin kii civarndaki imdad askeri, balarnda komutanlar Kahraman Paa olduu halde saldrya getiler. Ruslar bunlara mukavemet edemeyeceklerini anladklarndan, ricata baladlar. Bu savunmann, Ruslar ekilmeye mecbur brakmas haberini alm bulunan stanbul, ii bir zafer eklinde telkki edip de enliklere balad bir de 3. Mustafa'ya, Gzi'lik unvan verilmesi merasimi yapmlard. Mays ay geldiinde sadrazamn ota Babada'ndan saak-'ya nakledildi. saakda 20 gn kadar kalndktan sonra ve arada bir takm eksiklikler giderilip ordan sadrazamm arzusuna uyulup bir harp meclisi icra olundu. Bu meclisde sadrazam fevkalde bir jest iinde gryoruz, bu jest yle kendini gsterdi. Sadrazamn ak ve net konumas; "ben; mes-lek-i askeriyeyi bilmem. Sizler gngrmler, sava alannn kurtlan bana beyanlarnzla yol gsteriniz." Bu szler meclisde bir takm aknlklara sebeb olduysa da, yine de itiraf samimi bir havann husule gelmesine vesile olmutu. lerinden biri: Bender zerine gitmek evldr. Dedi. kinci bir gr* Hotin zerine gidilmesi eklinde oldu. ncs ise; Tu-na'nn geilip inkiaf edecek vaziyete gre hareket tavsiyesini tamaktayd. Sadrazam Mehmed Emin Paa sz alp: "her ne kadar askerlikden anlamadm sylediysemde iime sinen nc tavsiyeye uymaktr" beyannda bulundu. Tu-na'nn almasndan sonra Hantepe denen mahalde bir toplant daha icra olundu. Bu sefer de, Bender istikametine gidilmesi karar kt. Teebbse geildi, ancak yolda karlarna kan manialar askerin perian olmasna yetti. Bunlarn stne stlk sadrazam

da ar bir hastalkla yataa serildi. Ruslara fedakrane yardmclk yapan lehlilerin dman muamelesine tbi tutulmalar hakknda orduy-u hmayun kazaskeri tarafndan okunan fetvalar zerine karar altna alnm durumun ordumuzda bulunan, Lehistan sefiri ve dier devlet tercmanlarna da tebli yaplmt. Bu bilgilere agh olan Leh elisinin hinlerin cezalandrlmasn tasvib ettii, ayrca 70 bin neferin ihtiyacn karlayacak miktarda, ezak takdimini Lehistan cumhuriyeti adna taahhd eyleyerek hizmet arzna gayret gstermitir. Ruslarn bir mddet sonra Hotin zerine yeniden saldrya geerek kuatmaya devama alt grld. Ne varki kendilerini geen defa geriye topuklatan Kahraman Paa ve kymetli askeri tekrar karlarndayd. Bir mddet savatlar. Ancak bu paann karsnda tutunamayacak-larn abuk .anladlar. Yeniden kamay tercih eylediler. Sadrazamn bu arada yine Bender'e terifi haberi Kahraman Paaya ulamt. Hemen hem hastalk geirmi, hem de birok zorluklara duar olmu sadrazamn ziyaretine koan Kahraman Paay ac bir srpriz beklemekteydi. Bu srprizi Kmil Paa tarihinde yle kaleme alm: "Ruslar Hotin kalesi nnden kovmaya muvaffak olan Kahraman Paa, gerek kendi istei, gerekse askerinin terfih hakknda seslendirme yapmalar ve bunu tekrarlamalar zerine, rtbe-i ve-zaretle taltif edilmise de, bu talebdeki mahede olunan usle aykrlk su olarak telkki olundu. Tabii ki bu lm cezasnn biilmesini getirdi Kendi ayayla sadrazamn yanna gelen Kahraman Paa hakknda verilmi hkm maalesef tatbike kondu. Kahraman Paa ldrlerek bir hata daha yapld. Yaplmakta olan seferin baarl gzken tek yan Hotin kalesinin muhafazas idi. Yoksa ortada baar olarak kabul edilebilinecek bir vaziyete tesadf edilmiyordu. Bunun sebebini stanbul sadrazamn nehil olmasnda grd. Her ne kadar sadrazamn cihet-i askeriyye ilminde, kifayetsizlii beyan var idiyse de, devletin en feci hatas Ruslara sava ilnn pek nceden yapm olduuydu. Btn dier bahaneler, bu sava iln meselesinde adet kaybolup gitmekteydi. Seferde bulunan kumandanlar; Babli'yi aradan kararak, Hz. Padiaha sadrazamn yetersizliini duyururlarken, bu arada Babli batercman ve eski Budan Prensi olan Kalimki bey'in Ruslarn tarafna alt ihbarlar yaplmt. Arkasndan da bu ihbaratn icraatlar kendini gstermee balad. Birincisini Kalimki bey'in idam edilmesi tekil etti. Arkasndan gelen sadrazam Mehmed Emin Paa'nn azli ve Dimetoka'ya srlmesini inta ettirdi. Beterin beteri vardr sz, burada bir daha kendini hatrlatt. Srgn yolundaki sadrazam Edirne'ye girmek zereyken yetien haberci hayatnn izle olunacan tebli etmiti. Emir yerine getirildi ve sabk sadrazam Mehmed Emin Paann ba vcudundan ayrlp bala batrlp Dersaadete koturuldu. Bu ba ibret tanda tehir olunurken, makam- sadaretin yeni emanetisi Molda-vanc Ali Paa mhr hmayunu almt. Hotin Ruslarn Eline Geiyor

Cenb- Mevl'nn siyanetini, Kahraman Paa eliyle gsterdii Hotin kalesi, zaferin sadakasn vermeyi unutanlarn hatasnn kurban olarak maalesef Ruslarn eline geti. Sadrazam Moldavanc Ali Paa komutasndaki ordumuz, Ruslarn Dinyester nehri kysndaki birlikleriyle karlat. Yaplan savan birinci raundunda Ruslar, kahkari bir bozguna urattk. Sava alan silahn brakp firar yeleyen askerlerin okluundan utanmaktayd belkide! nk firar eden Rus askerleri araziyi mhimmat ve cephanelerini brakarak terk etmilerdi. Ancak pek vakit gemedi ki Rus kuvvetleriyle yeniden karlald. Ve malubiyet ksa zamanda bu sefer bizim ta-rafda kalarak, Hantepe mevkiine ekilmek zorunda kaldk. ekilmesine ekilen birliklerimiz, maalesef Hotin Kalesini yardmsz brakmt. Frsat karmayan Ruslar, Abaza Paa'nn askerden tahliyeyi akl ettii Hotin Kalesini ele geirdiler. Dman eline gemesine iki defa mni olan Kahraman Paa'ya, gsterilen muamelenin bedelimiydi bu ac malubiyet? zerinde dnlmesi gerekmeliydi. Abaza Paaya Hotin'i askerden arndrmasn icb ettiren sebebin Budan'n muhafazasnda, istihdam olunma emrini alm olmasnda aramak yanl olrnaz. nk Hotin ksack dnemde defa Rus taarruzuna mruz kalmt, buna bal olarak artk savunmada kalmaya mahkm bir devreye girmi bulunan, devlet-i liye'den baka bir stratejik yeri savunma iin, daha az ehemmiyet arzeden yerden vazgemesi, zafiyetin getirdii kanlamaz faturasdr. Abaza Paa ve de Budan Prensi, Babli'den gelen bir emirle, Ruslarla haberleen ve onlara sempati besleyen ve de bilfiil onlara savalarda muharip olarak katlanlarnda memleketten ihra edilmelerine nem vermeleri hatrlatlmt tarih bu srada 1182/1769 olmutu. Sadnazam saak'ya gitti. Arkasndan ordu da kark bir dzen iinde ayn yere gitti. Ruslara kar fecii bir malubiyetin msebbibleri, Anadolu ve Rumeli valilerinin rtbeleri tenzil edilmiti. Byle bir muameleye gidilmesinde ahalinin szlanarak bu zevat, ikyet etmesinden kaynaklanmt. te yandan ise Ya'da ve Kalas'da Ruslara malup olmu bulunan Budan kumandan Mehmed Paa ve Hazinedar Ali Paa'ya rtbe-i vezaret verildiinde ahali arasnda dedikodu ald yrd. Kalas'da Mslman Katliam Kalas'da Ruslarn kaldrp gtrd Budan Prensi Kos-tantn Mavro Kordato ok gemeden Ya'da lmn kucana dmt. Yerine geirilmi olan Kiga hkmeti bakenti Ruslar tarafndan esir edilmitir. Her taraf yamaya ve yakla tbi tutulmutu ayrca mslmanlarn zerinde bir katliam gerekletirilmiti Bkre ehrinin her tarafnda Rusya muharebesi! Hayda! naralarnn iitilmesiyle birlikte eyhlislm tarafndan verilmi oian bir fetva okundu. Bu fetva'da, Ruslarn gerekletirmi olduu katliama ve bu hususta verdii emirlere itaat edip katlan Budanh ve Ulah'larn katledilmelerine, mallarnn msaderesine, e ve ocuklarnn esir olun-masna cevaz verilmekteydi. Ne

varki bu fetva son derece ters netice verdi. Budan halknn en samimi olanlar dahi Rusya'ya tercih kullandlar. Bkre'in Boyan (bir nevi idareci) prensliin bir takm sembollerini Ruslarn komiserine teslim ettiler. Ayrca metropolid'le beraber Rus imparatoriesine sadakat yemini yaptlar. taatlarn Petersburg'a gnderdikleri temsilciler vastasyla da ulatrma yoluna gittiler. Sadrazam Moldavanci Ali Paa orduyu Babadai'na ekti. Kalas'da Ruslar, meydana geien arpmada yenildiler ve ehri yakmay ihmal etmeden boalttlar. Bu arada sava kazanan mcahidine padiahn takdir ve ihsanlar eriirken, daha drt ay doldurmam Moldavanc Ali Paa makam- sadaretten, infisal ettirildi. Boalan makam doldurmak zere eski sadrazamlardan, Ayvaz Mehmedpaazde Halil Paa aetirilmitir. Ancak bu zatn greve getirilmesinde, babasnn nmnn pek ie yaradn sylemek doru bir iddiadr. Yoksa Halil Paa, devlet ilerindeki tecrbesizlii, askeri meselelerde bilgisizlii, grnr bir baars oimad halde bundan bir baar beklemek umulamazd. Yeni sadnazam bir ok memuru yerini deitirme icraatna tbi tuttu. Bu srada Tatar hn', Budan ve Ulah'n Ruslar tarafndan istilsna bir muhalefet veya mukavemet gsterme tarafnda gayret gstermediinden azledildi ye yerine Kaplan Giray getirildi. Rus askeri; Fokan'da kuvvetlerini toplama almalarn idame ettirmeye balad. smail, Ibrail Kolige ve Corcuhe taraflarn tehdidle birlikte kontrol altna almaya balad. Bu vaziyeti haber alan Osmanl birlikleri serasker Abdi Paa, komutasnda hemencik, Bkre zerine yrye geti ve hedefine yaklat srada, askere gereken bilgi ve tavsiyeleri yaptktan sonra askeri orada brakt ve Corcuha'y korumak isteyerek yola kmsa da, Rus generali Setofalk'n birliklerinin vurgununa dmtr, bin askerini kaybeden Abdi Paa hem Corcuha'y mdafaa edememi hem de Bkre'in Ruslar eline gemesine mni olamamt. Bu srada tarihimiz 2/zilkadde/l 183-27/ubat/1770'i gstermekteydi. Budan papaslarnin ihaneti Seltin'e ehrininde Ruslarn eline gemesine sebeb tekil etti. 1/muharrem/l 184-27/ni-san/1770 cuma gn sadrazamn karargh isaak'ya tand. Rusya; istihbaratlarn ve ajanlarn Mora'ya evketmisti. Bunlarn ksm- zamini papas hviyeti altnda gnderdi ve Mora'nn Rumlarla meskn her mahalli, bu adamlarn sylevlerine, tahriklerine ak hle gelmiti. Bu almalara bigane olmayan Rumlarn ileri gelen reislerinden Panayot Pinaki, kendilerine Osmanl boyunduruundan kurtulmalarn telkin eden Rus memurlarla uzunca sren grmelerde bulundu. Mzakereler nhayetlendiinde de, bir iyi niyet gurubu teekkl ettirerek Ruslara dehalet ettiler. Rusya'dan; Osmanl devleti ile aralarnda husule gelecek meselelerde, koruyuculuklarn stlenmeleri istirhamnda bulundular. Rusya devleti bu talebi menfaatinin gerei olumlu bularak vazifeyi stne almay kabullendiini bir deniz filosu dzenleyip gndererek gsterdi. Bu filoyu takiben kara askerlerini de pek ksa zamanda gndereceini beyan eden bir ahidnme yollad. Tanzim edilmi filo.un kumandanl Amiral Sibiryetofa verilmiti. Filo'da 12 tane saff

harp gemisi, 12 firkateyn Krontad limanndan denize ktnda, haber derhal stanbul'a ulat. Ne varki istihbarat bu kadar hzl alan devletin bu haberi deerlendirebilecek devlet adamndan mahrum olmas, Korntad limanndan kalkan gemilerin Akdeniz'e eski ad bahr-i Ahmer'e geemeyeceklerini zannederek, gelen habere sahte damgasn vurdular. srarla belirtilmesine ramen, gnn birinde, bahse konu filonun Akdeniz'de grnmesi haberi sahtecilik, diye sulayanlarn gzlerinin, falta gibi almasn temine yetmiti bile. Baltik denizinden, Adriyatik denizi yoluyla Bahr-i Ahmer'e yni Akdeniz'e gelebilmek, sadece Venediklilerin msamaha gstermesine ihtiya brakrd. Venedik hkmeti bu msamahay ne iin gstermesindi? Gsterdiler bylece de Rus filosu Akdeniz'de gezinmeye balad. Babli bu vaziyet karsnda; Venedik elisini azarlamaktan baka bir ey yapamad. Vkel bablide topland. Ald karar Mora'daki savunmaya itina edilmesi hususunu mirdi. Ne varki; amiral Sibiryetof; filosuyla beraber getirdii gemi ina etmeye yarar malzemeler yannda olduu halde sahile k gerekletirdi. Burada nakliye ilerinde kullanlabilecek drt gemi ina etti. Gemileri Rum isyanclara verdi. Beri yandan Kont Teodor Orlof, yannda be yz Rus askeri olduu halde karaya karak bu beyz askerin, saylarnn 50 bin'e varm, isyanc Rumlarn idaresine hkim olamayaca, herkesin grecei husustur. Bu gurub km bulunduu Msistre ehrinde, bir katliama girierek drtyze yakn mslmani ehid ederlerken memede'ki yavrularn minarelerden aa atlmas vahetini ileyerek hangi ruh haleti ve ne kadar zlim olduklarn, tarih sahifelerinde tabii ki nefretle anlmak zere tescil ve kaydettirdiler. Burada yapt iin vahi zevkine doyamayan Teodor Orlof'un, Koron ehri 2. hedefi oldu. Ancak maiyetindeki askerin; bu ii beceremeyeceini ilk an gsterince, derhal buray muhasaradan itinab etti. Teodor'un kardei Aleksi Orlof ise; donanmasnn bir ka gemisiyle ve yanndaki asker ile Patras zerine, sevko-lunmutur. Patras'n yardmna korsanlarn kotuu ve Mo-ra'hlan ldrmeye balamasndan Aleksi ve maiyetindekiler, kamaya mecbur kaldlar. Ruslar; yeniden 15 bin kiilik Mora'llardan mteekkil bir isyanc kuvvet tekile muvaffak oldu. Bunlarda hedef, Tripo-lis kasabasna dalarak hem ganimet toplamak, hem de kesin bir galibiyet temindi. Serasker Paa; blgedeki kumandanlarn askeriyle birleip bunlarn karsna kt. Zafer; Mora'llara deil sadrazamn kuvvetinde kald. Tripolis'de, Patras'da olanlar cereyan etti. avarin'e girmi bulunan dier bir Rus subay Prens Dolifori-ki; Leonetari ve Arkadiye kasabalarn savunanlarla szde anlap, savunmaclarn salimen kp gideceklerini kabul etmiti. Htt bir sened yaplm ve bu sened'e Fransa konso!osu da imza atmt. Fakat Rumlar bunlar hie sayarak, mslmanlan katledip, belde'yi yakmlard. Aradan fazla bir zaman gemedi ki, Aleksi Oriof Rumlarn hepsine birden hi-tab ederek yle demekteydi: Eflk ile Budan'da balam olan savata denler sizin mezhebinizdendir, bunun iin ordaki savaa dininiz ve hrriyetiniz iin komalsnz. Daha sonra Koron ile Modon, Ruslarn muhasarasna dt.

Modon kurtarlnca Ruslar gemilerine binip uzaklat. Serasker Paa bu Modon'u kurtarmak ameliyesini, zafer olarak stanbul'a bildirdiinde, derhal ehr-i ayn denilen, kandillerle ehir aydnlatld, nice dualar ve sevin gsterileri yapld. Ne var ki; eme limannda bulunan Hsameddin Paa komutasnda donanmamzn iki korveti, onbe kalyonu ve baz gemilerinden mteekkil bir filosu, Rus donanmas ile savaa giritii grld. Bu sava esnasnda bizim gemiler tutumu ve yanmaya balamt. Ancak bu gemilerimizden bir tanesi yanmakta o -duu halde, rotasn Rus donanmasnn amiral gemisine dorultmu ve ona aborda olmaya almt. Sonunda, fedakrca bu davrann maksad, Cenb-i Allah (c.c)'n rzgr yaver klmas ile tecelli etti. Rusya amiral gemisi yanmaya balamt. Amiral Sibiryetof ile Teodor Orof kendilerini zar zor attklar bir alopeyle cehenneme dnm amiral gemisinden firara muvaffak oldular. Akabinde cephane ve atein bir koridorda bulumalar, geminin patlamasna yediyz Rus ve isyanc Moralinin telef olduu grlmtr..Mezkr gemiyi bor-dalayan gemimiz de bu patlamadan nasibini alm ve baz denizcimizin ehadeti vukubulmusa da, Kaptan- Derya ve kaptanlar ile levendlerimiz yzerek selmet sahiline kabilmilerdir. Hz. Kanuni Sleyman zaman ve akabinde, 2. Selim dneminde meydana gelen Leponta basknna maruz kalan donanmamizn, urad feci malubiyet, beyaz zerinde bir kara leke gibi karmza kar. te bu 3. Mustafa dneminde vukubulan eme olaynda yanp perian olmas, yukardaki bozgunu tarihde yalnz brakmamtr. Bu donanma yangn, Kaynarca antlamas denen Osmanl devletinin bir hayli aleyhine olan sulhun imzalanmasna sebeb tekil etmitir. Bu eme olaynn; galeyn- diniye'yi ve milliye'yi gayrete getirdii grld. Donanmamzn yaklmasndan mkedder a-hali-i islm, zmir'de yaayan Rumlarn ve avrupallann zerlerine savlet ederek ihanetlerini haykrmlardr. Bu arada se-kizyz kadar kefere telef edilmitir. Rus donanmasnn anakkale Boazndan gemesini engellemenin yolunu oraya gnderilen vazifelilerin keiflerine balad devlet. Bunlardan ise, Kale-i Sultaniye denen blgeye gerek Rumeli gerekse Anadolu yakasna birer istihkm yapmak fikri, gndeme geldi. Derhal tatbikata geildi. Bunlardan birini Rus gemilerinin topa tuttuu grldyse de bir netice alamadklar da ortadayd. Ancak Ege denizine doru yol almakta olan yirmi paral bir zahire nakliyesinde kullanlan ticaret filosu Bozcaada'da yol kesen Rus donanmasnn eline geti. Limni Muhasaras Btn bunlar olurken Kont Orlof Limni Adasn kuatma altna ald. Yaplan altm gnlk direnme gelecek iin muhasara altnda olanlara bir umid bahetmediinden muhafzlar Kont Orlof'a mracaatla teslim mzakerelerine giritiler. Anlama ortaya ktnda vaziyet u idi. Muhafzlar aday terk edecek, ancak alt muteber asker Ruslara rehin olarak braklacakt. Anlamann tatbikatna geildiinde kaptan derya Cezayirli Hasan Paa yirmi paradan

meydana gelmi filosuyla Limni Adasna mdada yetimiti. Yaplan mukaveleden haberdar olunca bunun uygulanamayacan, nk kendisinin rzas olmadn beyan etti. gn sonra iki taraf deniz stnde ok kanl bir savan muharipleri oldular. stnlk bizim askerimizde kald. Hasan Paa Ruslarn rehin olarak teslim alm olduu alt rehineyi iade etmesini Kont Orlof'a bildirdi. Az sonra rehineler serbest braklrken Kont Orlof'da gemilerini toplam, rotasn akdenize dorultmu, Limni'yi Osmanl zaferine brakmann eziklii iinde suyun zerinde aheste aheste defolup gitmekteydi. Bu srada Budan civarnda askerle dolamakta olan sadrazam, Tuna Nehri yaknlarnda tututuu bir muharebede ikibin ehid vererek haylcede mhimmat ve cephane kaybna uramt. O sradada Ruslar Krm'da bir saldrya kalkmlarsada, mahalli komutan ve askerleri, bu taarruzu defetmeye muvaffak olmay bilmilerdi. Tuna zerinde yaptmz bir kpry, km olan frtnann skp savurduu, Ruslar'n, Kili'yi ellerine geirdii haberleri sadrazama ulamt. Ayrca asker arasnda da itaat ortadan kalkacak raddeye gelmiti. Sadrazamn hkm gemez olmu, askere sk sk hediyeler, bahiler verilmek suretiyle ilere sevk oluna-biliyordu, ki bu ordunun iine dm olduu byk bir zafiyetti. Bender'in Dmesi Ruslar Bender'i taarruzlarna hedef yapmlard. Mdafiile-rin btn gayretlerine ramen aralksz on saat sren bir Rus saldrs Bender'in dman eline dmesine sebeb oldu. Bunu onsekiz gn sren ve nihayetinde Ruslarn eline geen s-maiyl ve braiyl kalelerinin elden kmas takip etti. Sadrazamn iinde bulunan hli iler acs br manzara gsterirken, says aa binden ziyade deildi. Neticede; Kili, braiyl ve smaiyl elden gitmi aresiz sadrazam, otan Babada'na nakle mecbur olmutu. Ordunun; Babadana ekilmesinden sonra bir takm deiikliklere tevessl olundu. Krm Hanl Selim Giray'a tevcih edildi. Sadrazam azledilerek Filibe'ye srgne gnderilirken, yerine de Bosna Valisi Silahdar Meh-med Paa getirilmiti. Ne varki bu srada braiyl'in istil olunmasndan nce, smaiyl'de bulunan Rus generali Kont Ro-manzof gnderdii bir notta ecnebi lke devletlerinden hi birinin karmayaca bir sulh mzakeresi ama teklifini bildirmi oluyordu. Sadrazam ise; byle teklife evet demeye padiah tarafndan mezun klnmadn, taleble ilgili hli Babli'ye bildireceini notu getiren, Rus miralayna ifade etmiti. Bu teklife verilen cevab renmemizden nce uras bilinmelidir ki; daha nce Dersaadet tarafndan vesatet, yni arabuluculuk iin yaplan haberleme pek dikkat ekici bir hal almt. Bu arabuluculuklar pek ok avrupa lkesine uygun gelmekte idi. Bu sayede menfaat elde ediyorlard. Rusya'nn teklifi ise bu araclara lzum olmad istikametindeydi, Prusya kral 2. Fredrik'le, Avusturya imparatoru 2. Jozef gibi iki nemli hkmdar ii baka baka mtalaa etmekteydiler. Babli ve Avusturya arasnda, bir takm gizli ve nakdi hu-susat zerinde

mzakereler yaplp antlama yaplmas, Avusturya elileri Kont Dokvini ve Baron Tevgt'n almalaryla gerekleebilmiti. Sultan 3. Mustafa'nn ise, hop diye iine atlad durum, setii politikann yanll, btn hususlaryla ortaya km almaktayd. Yukarda anlatld gibi; ngiltere ve Prusya elileri, Fransa ve Avusturya'nn mdehalesinden ekinerek harbin knda sunulan vesatet iki devletin arasnda pheler uyandrabilme gayretine dnmt. Buna bal olarak Babli'ye notalar takdim ederek Yedikule'de hapiste bulunan Rus elisinin derhal serbest braklmasn istemilerdi. Bu istekten hi bir netice hasl olmayp, i ortada durmaktayken, daha sonra Prusya kral ile Avusturya imparatorunun, Nevstad'da vukubulan bulumalarnda geldikleri nokta vesatet yni arabuluculuk meselesi hakknda ayn dnmektelerse de, nasl gerekleecei hususunda bir ittifak iinde olamamlard. Bunun zerine her iki devlet stanbul'da bulunan elilerine yni Prusya ve Avusturyal elilere ayr ayr talimatlar verilmi ve Babli nezdinde teebbse gemelerini istemilerdi. Prusya elisi Zejlin, Avusturya elisi Tevgt talimatlar alp harekete hazrlandlar. Bu sralarda Belgrad valisinden gelen bir bavuruda; Avusturya imparatorunun dneklii, hududumuzda asker ymasna baladndan, nasl bir siyasi tavr taknlmas hususunda padiah'n dncesini ve emrini sormaktayd. Padiah ise, garib saylacak bir teklifte bulunmu-du. yleki: Avusturya ve Prusya elileri aldklar talimat gereince devletlerinin arabuluculuk tekliflerini Babli'ye sunduklarnda, Reislkttab smail Rif efendi, gecenin birinde Avusturya sefiri ile mzakereye giriti. Rusya, Lehistandan uzaklatrldna gre, imparator Jozef'in, Lehistan'a bir kral tyin etmesi veya Lehistan'n iki devlet, yni Osmanl ve Avusturya arasnda taksimini imparator 2. Jozef'in reyine brakt. Bylece evvelemirde devlet-i liye, ran'in bllmesi iinde Rusya ile anlat gibi, bu defa da Lehistan'n, Avusturya ile taksimini mid etmiti. Bu mlk taksimi politikasnn taraf olmak, bizzat devlet-i yenin komular devletlere, tideki taksimin kapsn amt. Avusturya elisi Tevkt'se iletilen talebe cevaben; byle geni bir projeye kafa patlatmaya zaman olmadn ancak bunun da kan dklmeden gerekleemeyeceine arabuluculukda esas maksad ise, bunca mddet srp gitmekte olan kanl savan sonunu getirmek olduunu beyan etti. Bylece; gerek Tevkt gerek Zejlin, devletlerinin taleb ve arabuluculuklarna dir Kimmakamdan bir yaz alverilme-sine reisl kttapdan gayret gstermesini istediler. Bu istei tabii karlayan smail Rif efendi, nce kendilerinin bu hu-susda bir talebleri olduunu belirten nota'mn Babli'ye verilmesini hatrlatmt. Bu art; Zejlin'i hemen, Tevkt' ise bu mevzuuda bir haylice tereddde drmekle beraber geciktirme, lkesinin muvafakati ve arabuluculuunu, tercih ettirmek teebbsnde ldrmak derecesine varm oan ngiliz elisinin maksadn kolaylama mertebesine getirmemek iin, smail Rif efendinin teklifi kabul grmtr. Bylece kimakam, eliler tarafndan verilen notaya cevab olarak, yazd yazda ihtiyatl bir lisanla herbirinin, mracaatn

deerlendirdiklerini ve nota ile teklif ettikleri arabuluculuk hakkndaki beyanlarn kabul etmi bulunduunu kaydetmiti. Bunlar olup biterken ilerleyen zaman 1770/ocak~1183/ra-mazan ayn iaret etmekteydi. Yukarda Rus generali Romanzof tarafndan gnderildii belirtilen yaz geldiinde, Reislkttab ve Nianc efendiler Avusturya ve Prusya elileriyle geceyans itima gerekletirme yoluna gitmiler, mzakereler neticesinde yaplan tekliflerde, iki devletin arabuluculuklarn bildiren general Ro-manzofa cevab olarak mahbus bulunan, Rus elisinin serbest braklma isteinin, Rusyann bu cevab zerine gsterecei muvafakata bal olduu hususlar kararlatrlm, bu ekil zere de divn- hmynun resmi karan ve eyhlislmn fetvasyla teyid edilmiti. Muhterem okurlarm gryorsunuz ya! Bir devlet zafiyete dtm buyurgan politika zirvesinden, mzakert ilmine vkf olmann ve bu ilmin kes-bettirdii baar kadar, mzakertta benliini ve menfaatlerini koruyabilir. 3. Mustafa devri, bu mzakertn dikkatle yaplmasna baladmz devrin mukaddematn hatrlatr, daha sonralar g ve kuvvetten kopmann elim sonucu olan baka siyasi entrikalara, bavurma mecburiyetine dtmz grlecektir. ngiliz sefirinin btn gayretleri arasnda yer alan hususun birincisini bu arabulucuk meselesi tekil etmekteydi. Bunu temin iinde politik her iftira elinin bavurduu irkin silahlardan idi. Ama btn bu ingilizlerin politik manevralar! netice vermemi, nihayetinde Avusturya elisi Tevkt ile be maddelik bir antlama karabilmiti Reislkttab smail-Rif efendi. Her iki lkenin en st makam olan padiah ve imparator anlamay tasdik etmilerdi. Bu antlamann gerei olarak; Babli Avusturya'ya, bir sene zarfnda nakit olarak, 20 bin kese aka, dier bir deyimle 1 milyon 250 bin florin vermei kabullenmi oldu. Ayrca Kk Ulah' Avusturya'ya terk etmekle beraber, bunlarn tccarlarnn demekte bulunduklar rsumlarn alnmamas da, anlamada yer ald. Cezayir korsanlarnn bu devlete verdii zararlar meydana getiren tasallutlardan korumay Osmanl devleti taahhd etti. Avusturyallar ise Rusya'nn bizden ald araziyi iade etmeye iknaa alacaklarn taahhd ettikleri, Lehistan vatandalarnn hrriyetlerinin temininde kefil olduklarn, beyan eylemilerdi. Bavekilleri Prens Dukovni byle bir antlamamn mutlaka tasdik edilmesi gereken avantajlarla dolu bulunduunu grnce, imzay hemencik bast. Avusturya elisi ile paraya dir yaplan antlamann mzakeresine oturmulard. Artk Prusya ile Avusturya arasnda syleilen arabuluculuk meselesi gndeme getirilmemi bu mzakerenin srrndan habersiz Prusya elisi; baka bir projenin uygulanmasndan da phelendiinden verilen szden dnlmemesi srarlarnda olup, savan ilk gnnden beri Rusya'nn, Prusya tarafndan yklenilecek arabuluculuk vazifesine kabul etmek durumunda olduu szn vermi bulunduunu sylemekteydi. Ayrca da Ruslar sznden dnecek olurlarsa, Prusya Avrupa ile sulh iin elele verip, devlet-i liye'nin hukukunu kabul ettirmee hazr olduunu, Babli'ye beyan etmi Rusya devleti ise; hapiste bulunan

elisinin de artsz tahliyesi gereklemedike, arabuluculuk yapmak isteyen talepleri geri evireceini herkese hissettirmekteydi. Osmanl hkmeti ve Avusturya arasnda yaplm bulunan, gizli antlamann mzakereleri esnasnda Avusturya elisi Tevkt, elinin tahliye ileminin yaplmasn ilen srm, bizimkiler fazla direnmeden kabul etmiler, tahliyeye ve lkesine dnme msaadesini vermeyi uygun bulmulard. Mehur tarihilerimizden Vsf efendinin Petersburgdan dnerken, yannda getirmi olduu imparatorienin mektubunda, savan devamnda fayda gren Rusya ve Osmanl devletinin, dmanlarnn arabuluculuk tekliflerinin kaale alnmamas, vasta olmadan kendi aralarnda sulhu gerekletirmeyi arzuluyan husus yer almsa, mektubun imzasz olmas ciddiyeti zedelemiti. teyandan; mektubun imzasz gnderilmesi sava arzularru, davet etmi bulunan Fransa'ninda bakna denk gelerek, kt ekilde tefsir olunmasndan ekinilmi olmasndanm. Buna karlk daha evvel Rusya'nn maksad, Krm' kurtarmak olduundan, Budan ve Eflk'da mstakil birer beylik tesisi hususuna dayal olarak Avusturya ile yapt mzakertda apak ileri srmd. Prusya ise; o sralarda gz Lehistann baz blmlerinde, bilhassa Pomeral ktasnda odaklanmt. Kesinleen taksimatta, Prusya bir hissenin sahibi olmay ciddi bir ekilde arzulamaktayd. Arzusunu hi ekinmeden Avusturya delegelerine aka ifadeden ekinmemiti. Ancak bu hengme esnasnda Ruslar da, Osmanl devletinin bolmn ngren bir projeyi Viyana kabinesine yle sunmutu: Eflk ile Budan'nn kendisinde kalmasn isterken, Avusturya'ya ise, Bosna ve Erdel vilayetlerini vermekten honut olacan im eylemiti. Yeni hazrlklarn tamamlanmasndan sonra tekrar balayan savada Yerky ile Tui-a, Rusyann eline geerken, saak yanmakdan kurtulamad. Bu duraklama esnasnda saltanatn gelecekteki padiah olarak grlen, veliahd ehzade Bayezid ani bir lmle dr- bekaya intikal etti. Ahali arasnda vukubulan rivayetlerde, ehzadenin zehirlenmek suretiyle -ldrld ayias vcd bulmutu. Sadrazam ile Serasker Paa, Tuna zerinde yaptklar savalar bazen kazanyor, bazen de kaybetmekteydiler. Ancak Krmdaki savan feci bir malubiyetle neticelen-mesiyle birlikte, buras elimizden kverdi. Sadrazamn yannda olduu halde Babada'nda bulunan Selim Giray, askeri bir meclisin toplants sonrasnda ald bir kararla, Ruslar tarafndan tehdit altndaki Krma dnmesi tavsiye edilmiti. Ecdadndan beri Krm'n baehri olan Akasaraya gelip oturmutu. Ruslarn 30 bin askerle ve 60 bin Nogay Tatarlaryla aniden, Orkapnn nne dayand haberi geliverdi. Selim hn; 50 bin Tatar, 7 bin Trk askeriyle savunma yapmak zere komusa da, gerek yanndaki askerler, gerekse arkadan imdada koan 12 bin Tatar askeri bozguna urad ve ricata balad. Prekop kalesi Ruslarn eline geerken, Hazar denizinin kilidi durumunda bulunan Taman kalesi de Rusyann eline gelivermiti. Selim Hn; bu feci malubiyet karsnda yapabilecek bir ey kalmadn grdnde, bindii bir gemi sayesinde stanbul'a kapa atmak mecburiyetinde kalmt. Hn

Selim'in; bu firar Tatarlarn ok ok zlmesine ve midsizlie dmesine sebeb tekil etti. Bylece de, Tatarlar byk kafileler halinde Krm'dan Anadolu kylarna, muhacerata balamlard. Serasker Paa bulundudu Karasu mntkasndan hareketle, Krm'n istirdad iin orduyu yola kardysada, Tatarlar kendilerini yenmi bulunan moskoflara, Prens Dolgoriki'ye sadakat yemini trenini Gerekletirmilerdi. mparatorieye ballklarn bildirmilerdi. Krm halknn g etmeyenleri itaatlerini sergilediler. Prens Dolgoriki; Kea, Ker ve Yenikale ehirlerine de girerek zaferyb oldu. Bu ac sonucun tarihi 13/7/1771-1185/rebilevvel/30. cumartesi gnn gstermekteydi. Gzleve ile Suadk ehirleri dman eline geerken seraskerin meydana gelen bir arpma neticesinde yenilip kuvvetleri ile birlikte esir dt ve Petersburga gtrld haberleri duyuldu. Beri taraftan Tatarlardan krksekiz mebusla birlikte Selim Giray'n iki olu, Petersburga gitmilerdi. ,1. Katerina nezdinde ballklarn sunmay hedeflemilerdi. Prens Dolgoriki, bunlarn dnmesini Krm'da bekledi. mpa-ratorienin buyruunu yerine getirmek demek olan ahin Giray'n olu irin bey'i Krm'a han tyin edip, sandalyesine oturttu. Prens Dolgroki'nin icraatnn birincisi, Cengiz Han slalesinden olan hanlarn, Osman Gazi slalesinden olan hakanlar hazeratndan, unvan almalarna son vermek olmas idi. Bylece Ruslar; Krm'n istikiliyetini ilnda bir oyalama yapmadlar. Mamafih, Ruslar Okzafofla Kilburnu ismini tayan ehirlerin istilasnada teebbs ettiler. Fakat gl bir Osmanl mdafaas nce durulmalarna, sonra bozulmalarna, nihayetinde bozgun halinde firarlarna yolat. 31/austos/l 77 11185/19/cemaziyelevvel cumartesi. Fakat ok gemedi ki Ruslarn Tule'yi ele geirdikleri grld. Sadrazam Babada-ndan Hacolupazarna ekilme karan ald Oradan da klamak zere askeri Edirne'ye ekmek gerektiinin hesabn yaparken, blge ahalisinin kimi silahlarn kuanm, kimileri de olduu gibi toplap, sadrazamn otana kotular. Apak tarzda sadrazama: "Sen Krm' Ruslara verdin! imdi de bizim topraklarmzimt vereceksin? Diye bir hayli ktlar. Yaplan bu toplu hareket, stanbul tarafndan haber alnnca, stanbul'a gelip ayann tozuyla huzura km olan mektupu bann bu husustaki gr soruldu. Ordunun bulunduu yerden ayrlmamas tensib olundu. Serasker Abdi Paannda Karasu'daki ordusuna gitmesi, Dastanl Ali Paa'nnda Kstendil zerine hareket etmesi iradesi kdi. Sadrazamn yetersizlii, gsterdii ihmal sebebiyle zaten azli icab ettiinden gereken yapld. Yerine de daha nce Ruslara alan sefere muhalefeti olan Muhsinzde tyin olundu. Yeni sadr-azam hemen askeri ve mlki idarede baz slah hareketleri sergiledi. Rumeli yakasnda toplad onbin askerle Hacolupazarna koup ahaliye moral verebilmesi iin Abdi Paay gnderdi. Kendisi de umnu zerine gitti. Krm; Ruslarn zaptna uradktan sonra han'h br unvann tesinde bir ey deildi artk. Tuna Nehrinin te tarafnda bulunan Tatarlar iin bir reis tyini mutlak cab etmekteydi. Padiah tarafndan ibu han'lk Maksud Giray'n uhdesine tevcihi buyrultusu geldi. Maksud Giray;

umnu'ya gelerek sadrazamla grp, hrmet ve yardma mazhar olarak ksa zamanda onbin Tatar askeri toplaya bilmise de bunlarn haklan her ay verilmesine ramen yamaclktan vaz geemiyorlard. Gerek mlki makamlarda gerekse askeri grevlerde deiiklikler vede tevcihe dnk iler yaplmas, Badad Valisi Halil Paa dahi Karadeniz sahilini muhafaza, Ruslar Krm'dan tard edebilmek iin dzenlenmi olan askerlerin seraskerliine tyin buyruldu. Avusturya ve Prusya ile Babli arasndaki ara-buiucuk mzakerelerine sz atlaynca Osmanl ve Avusturya arasnda yukarda imzalandn belirttiimiz antlamann na-kitle alakal gizli maddelerinden her naslsa haberdar olmu bulunan ngiliz eli Lord Mevri, demi olduu para sayesinHe antlamann bir nshasnda ele geirmiti. Bunlarn birer suretini Berlin'le Petersburga postalamt. Prusya kralnn Rusya'ya vermee kefil olduu senelik bir milyon altun, ar bir yk tekil etmeye baladndan, Osmanl devleti ile Rusya arasndaki savan sonunun getirilmesine adet dua etmekteydi. Babli ile Viyana hkmetlerinin vki gizli muahedesi hakknda Rusya arie'sinin mteessir olduu kadar zlmemiti Prusya hkmeti. Prusya kralnn bu mukavelenin, Rusya ile Osmanl arasnda yaplacak sulhun mukaddimesi olarak deerlendirdiini gryoruz. Buna karlk Rus ariesi ise, baka bir sebeb yznden Prusya kralnn hkmetinden mli anlamann, yenilenmesini taleb etmekten geri kalmamt. Rusya dileri nzn Kont Paynen antlama esasn tekil etmek zere, Eflk ve Budan ile Tatar emaretlerinin bamszl hakknda gerekli olan iki artn- birincisinden sarf- nazar edeceini bir nota ile Avusturya sefirine beyan eyledii gibi, Prusya sefiri Zejlin de, Babli'nin Rus murahass kabul, buna karlk Osmanl devleti de, bir eli gndererek Budan ehirlerinden birinde sulh hakknda mzakereye giriilmesine karar verdirmek zere sadaret kaim-makamna ksa saylmayacak bir muhtra gndermiti. Babli "Eer Rusya murahhas mparatorienin Eflk ve Budan ile Tatar emaretlerinin, istiklliyetinden sarfnazar edildiine dir vaadla ve ad geen iki devletin heyetleriyle mzakereye yeterli izinle hazrsa, ho geljni oluyor. "eklinde ksa, net bir cevabla mukabele etmiti. Ancak Rusya ile Prusya'nn; Lehistan'n blnmesine dir tekliflerine, Avusturya'nn da iltihak, Viyana kabinesinin, iki devletin yni Rusya ve Prusya nn grne itiraki, Babli karsndaki vaziyetini tamamen deitirdi. Avusturya'nn Osmanl devleti ile parasal bir antlama yaplmasna dir, stanbul elisine talimat gndermesi, Prusyal Prens Henri'ninde Petersburg'da bulunduu dneme ve imparatorienin, Lehistann blnmesi ile alakal beyanatn aklad na rastlamt. Az sonra Prusya ile Rusya arasnda gizli bir antlama imzalanr. Prusya kral; Lehistan arazisinin bir ksmnn kendine braklmas hlinde, Rusya'ya Avusturya devletinin saldrya getii takdirde Prusya, Avusturya aleyhinde olarak silaha davranacana sz vermi ve imza atmt. Bylece Rusya ile Prusya; Lehis-tan blme ve paralama hususunda anlam olacaklar ki; Avusturya'y bu ie katlmaya davet etmiler. Avusturya'da bahse konu davete scak bakm olduundan, stanbul'daki elisineyeni talimatlar gndererek, bir kongre

davetiyle evvelce de mtarekeye evet denilmesi lzumunun, Babli'ye bildirilmesi vazifesini vermiti. Avusturya ve Prusya elileri beraberce, bir nota takdim eylediler. Her biri yaptklar teklif-de yaplacak sulh antlamasnn sonunun iyi gelmesini temenni etmekteydiler. Bu teklif Rus ariesinin grne uygun olmas mnasebetiyle, Babnin mtarekenin usulne dir olumlu yaklam iki devlet sefirinin, Rusya bakumandan Romanzof'a gnderdikleri gibi sadrazama da gnderilen bilgi ile grmeleri balatmay saladlar. Romanzof olsun, Veziriazam olsun, birer vekil vazifelendirerek mzakerelere balanmasn onaylam oldular. Sadrazamn nasbettii vekil Divan- Hmayun hacegnndan Abdlkerim efendi, Rusya kumandannca tyin olunan vekilse Msy Simoleyn idi. Karadeniz'de seyr sefere yni gemilerin dolamasna ve mtarekenin ka sene iin yaplacana dir ihtilaf bu zatlar tarafndan nizama baland. Tanzim edilen antlama senetleri sadrazama ve Rus bakomutanna gnderildi. Her ikiside kendilerine ulaan senetleri imzaladlar. 1771/10/haziran-l 185/27/sefer pazartesi gn sulhun kesinletii tarih olmutu. Mtareke senedi on bendi hvi idi. Ayrca Bahr-i Sefid'de yni Akdenizde bulunan ve Kalei Sultaniye, dier bir deyimle anakkale boazn abluka altna alm Rus amirali ile Osmanl devleti temsilcisi arasnda da, on maddelik bir antlama senedi tanzim edildi. Kongreye murahhas olarak tyin edilmi bulunan Kont Orlofla Obriskofun Ya ehrine vardklar haber alnm, bunun zerine, Osmanl devleti tarafndan kongreye temsilci olarak seilmi bulunan, Nianc Osman efendi ile Ayasofya eyhi, stanbul pyelilerinden Ysincizde ve memuriyetleri esnasnda, masraflarn grecek olan bir defterdar ile birlikte hareket edildi ve umnu'da sadrazama mlki olundu. stiareden sonra toplantnn gerekleecei Fokan'a gelindi. Avusturya sefiri Tevkt, Prusya sefiri Zejlin, lkelerince bu kongre'de murahhas tyin edilmi olduklarndan, stanbul'dan ayrlrken sadaret kaimmakamina uramlar ve burada, birer samur krk hilatla dllendirdikleri gibi, 25 er bin kuru harcrah verilerek mkfata nail edildiler. stanbul'dan yola kan bu iki mttefik sefir, Rusuk'a vardklarnda serasker Ali Paa tarafndan merasimle istikbl edildiler. Oradan Fokan'a kongrenin yaplaca mahalle intikal eylediler. lk toplanty; Devlet-i liye ve Rusya murahhaslar kendilerinin tertipledii bir celsede gerekletirdiler. Ne Prus-ya'lne de, Avusturyal murahhaslardan hibirinin toplantya davet olunmamas kararlatrlmt. Ancak Msy Tevkt, Rus murahhaslarndan izahat talebinde bulunmutu. Tevcih olunan soruya hibir ey anlamam gibi verdikleri cevab: Rusya imparatorie'si her iki devletin arabuluculuunu ne aram, ne de kabul etmi. Htt bir gayri resmi mdehaleden, baka bir ey istememi olduunu dndklerini belirtmilerdir. Bu iki eli, Tevkt ile Zejlinin debdebe ile gelmi olduklar stanbuldan, Fok-an'daki kongre salonunda bir odaya bile alnmamalarnn umulan olmad ortadadr. Ayrca irkin bir vakadr. Htt Osmanl devleti memurlar dahi, bu muameleden hayretlere gark olmaktan

kendini alamad. Buna yle bir are buldular Osmanl murahhaslar! Mzakerelerde konuulanlar elifi elifine bunlara naklediyorlar, onlarn tavsiye ettii istikamette hatt-i harekt tesbit ediyorlard. Rus murahhas 2. toplantda, btn mzakerelere esas olmak zere ortaya madde koydular. Birincisi; iki devlet arasnda anlamazlk kmasna sebeb olacak hususlarn yok edilmesine, 2. tanzim olacak mukavelenin her ikisi iin menfaatlerine uygun, 3. s ise; Osmanl devleti, ahdinden vazgeerek Rusya ile mnasebetlerini kesmi olduu iddiasyla, Rusya'ya tazmi-nat- maddiye vermesi maddelerinden ibaretti. Bunlardan ilkini meydana getiren maddede, Tatarlarn is-tiklliyeti, ikincisinde ise Osmanl devletinin btn sahillerinde Rusya gemilerinin, istedikleri gibi seyr-i sefer edebilecekleri gibi, ticari gemilerine de, iltimasa en fazla nail olmu devlet gemilerine gsterilen kolaylkta eitlik istenme husus-da vard. Birinci madde iin uzunca bir mzakere cereyan etti. ok iddetli geen konumalarda Osman efendi ezcmle; Tatarlara istiklliyet verilmesi diyanet esaslarna mugayirdir szleriyle cevap verilirken, padiahn ayn zamanda halife olduunu bylece olan hususa muvafakat vermesinin, diyanete aykr olduunu beyanla red etmek yoluna gitmiti. Bundan sonra baz taleplerede her iki tarafn karlkl itirazlar mzakerelerin inktan getirmitir. ki tarafn murahhaslar da, kendilerini vazifelendirmi mercilere mracaatla mzakerelerin kesilmesinden dolay, Rusyann bakumandan Romanzof ve ayn devletin murahhas Kont Orlofun muamelatn ho bulmad gibi, sadrazam da mzakerelerin tehire uramasndan muzdarib olmutu. Mtareke dneminin uzatlmasn temin etmek hususunda Hacegndan Vsf efendiyi eline tutudurduu bir yaz le, Rus bakumandan Romanzofun nezdine koturdu. Vsf efendi geldii yerde, mzakereleri yrtm bulunan Osman efendiye rastgeldi. Bu ztn gayrimaku mdehalelerini geitirip, Romanzof dan mtareke mddetinin yedi/sekiz ay uzatlmasn talep ettiyse de koparabildii mddet ancak krkgn olabildi. Yeniden gndeme gelen mzakerelere; Osmanl devletinden Reislkttb Abdrrezzak efendi, iki yardmcs le birlikte padiahn fermanyla tyin klnd. Rus bakumandan tarafndan da Obriskof gnderildi. Mzakere mahallide Bkre olarak tensibine karar verildi. Bahse konu ehirde mzakera-ta taraflar baladlar. Daha evvel Prusya ve Avusturya elilerinin mzakerelere gnderilmesinde, yzbin kuru masraf Devlet-i liye kasasndan kmasna ve bunlarn, mzakerelerde bir faydas grlemediinden Bkre'ede gnderme yoluna gidilmedi. Romanzofun kfi grd krk gnlk mddet, mzakerelerin neticelenmesi hususunda yeterli olmad. Bu sefer Rusya murahhasnn istei ileyeni mddet drt ay olarak tesbit olundu. Bu oluuma Rusya imparatoriesi de vize vermiti. Obriskof mzakerelerin bu safhasnda Tatarlarn, yni Krm' mzakerelerin son

merhalesine brakt grld. Tazminat, baka hususlardan dem vurmaktayd. Bunlar on maddeden teekkl etmi almayd. Krm'n istiklli yine de son maddeye konmutu. Buna bal olarak bir ok madde de salanm ittifak basksyla son maddede iyi niyetle ele alnma durumuna gelmiti. Hakikaten mzakereler etin bir ekime halini almsa da, kopmaya msaade olunmad. Hutbede bundan byle yine padiahn adn sylemenin kabul, ikincisi olarak ise Tatarlar han'larn kendileri intihab edecekler tarznda uyum saland. Ancak bu seimi padiahn tasdik etme sistemi getirilmi oldu. Biz burda unu beyan etmek isterizki; Osmanl padiah ayn zamanda mslmanlann halifesi idi. Bu bakmdan Krm'da meskn m'minlerin ba olma grevide omuzlann-daydi. Krm Tatarlarnn kism-i zamda mslmandilar. Hilafet, dini riyaset olmas hasebiyle Rusiarbu maddenin, bylece kabulne daha fazla itiraza mecal bulamam olmallar. Meseleyi en sona brakm olmalar da bunun delilidir diye dnyorum. Bu misalden hareketle, 1924'de hilafetin ilgasna dir kanun teklifi BMM'ne geldiinde, inkilablarn mdafii hrn ve keskin kalem Hseyin Cahit Yaln, hilafetin kaldrlmasna, sonuna kadar muhalefet etmekten kendini alamamtr. Hseyin Cahid; Osmanl Tarihini iyi bilen ve stelik aslen Arna-vud idi. Fakat hilafet makamnn dnya yzndeki mslmanlann ba grevinde ipkasn hayati bulmayanlara pek iddetli hcumlarda bulunmaktan hazer etmemitir. Bu istidrat keselim kaldmz yerden tarihimizin akna devam edelim. er'i mahkemelere vazifelenen ulemaya eyhlislm tarafndan hibir cret alnmadan mezuniyet yni izin verilecekti. Beride mzakerecilerin ittifak edemedikleri bir husus Ker ve Yenikale istihkmlarnn, Rusya tarafndan zabt ve kullanlmas talebi idi. Reislkttab Abdrrezzak efendi bahse konu istihkm ve kalelerin Tatarlara kalmasn istedii bir hakikatti. Ancak kabul grmeyip, mzakerelerin akametine sebeb olacada bir vaka idi. Bu sebebten her iki taraf bu hususu emir yoluyla hlle karargir oldular. Devletin sahihlerine vaziyeti ulatrmak hususunu teminen toplantlar krk gnlk bir tatile soktular. Bu tatil bittiinde yaplan ilk toplant aslnda 27. birleim idi. Obriskof; devletinin eline tututurmu olduu 7 maddeye havi bir ltimatom ortaya koyHu Bu ltimatomda maddeler arasnda kabul gereklemi harp tazminat maddesinden feragat edebileceini beyan etmekteydi. A) Tatarlarn istiklline Rusya'nn kefil olduunun kabulyle, Ker ile Yenikale istihkmlarnn Rusya'da kalmas. B) Rusya'ya aid ticaret ve sava gemilerinin gerek Kara-denizde gerekse Akdeniz'de serbeste dolamnn kabul. C) Krm'da bulunan btn istihkmlarn Tatarlara braklmas ) Budan Voyvodas olup, Rusyann elinde esir bulunan Kiga'nnher sene deil Ragza Cumhuriyeti hakknda yapla -geldii gibi senede bir seneiik gelirine e stanbul'a bir vergi gndermek zere veraset usul zere tekrar emarete tyin klnmas.

D) Rusyann stanbul'da daimi bir bykeli bulundurmas. E) Klburnu'nun mlkiyetinin Rusya'ya terki ve Oksakof istihkmnn yklmas. F) Babli'nin Rusya hkmdarlarna, padiahlk unvan vermesine, rum mezhebinde olup memlik-i Osmaniye de yaayan kimseler hakknda Rusya'ya himaye hakk tannmas. Hususlaryd. Bu maddelerle karlaan Abdrrezzak efendi; karlatmz teklifatn hi bir maddesi kabul edilecek mevaddan deildir. Yaplacak i, kanmzn son damlasn aktmcaya kadar savama yoluna gitmekten baka bir grntye varmak mmkn deil beyannda bulunarak, heyetin szcln yapm oldu. Obriskof ise nnze konulmu teklifi hemen red yoluna gitmeyiniz, padiaha veya kabinenize gnderin tavsiyesinde bulundu. Abdrrezzak efendi bu tavsiyenin altnda yatann taleblerinde kuvvetli bir srar olmad anlamn fehmetmis olacak ki, hem mesuliyetini paylaabilecei grlere, hem de gizli mzakerelere girimee zaman kazandracak vasat yakalam olmann huzurunu duyduundan, teklifi derhal makam- sadaretin sahibine yollamay yelemiti. Sadnazamn ordughnda, kumandanlar vede tecrbeli devlet ricali maddeleri tek tek incelediler. eitli beyanla bir gr meydana getirdiler ve bir lyiha halinde padiaha yolladlar. Babli'de de zerinde mzakere alan ltimatom kabule ayan grlmedi. Hele Ker ve Yenikale'nin Rusya'ya braklmas bilhassa ulemnn saldr hedefini tekil ettive padiaha aksetti. Padiah da; Bablinin grne uygun mtalaada bulundu. Red haberini sadnazama yollamay kararlatrrken bir tavsiyede bulunmaktan kendilerini alamadlar. O tavsiye; red haberini mmkn mertebe Rusya'ya tebliin ge yapilmasayd. nk;ara verilmi bir savan yeniden balamasnn temini o kadar kolay deildi. Sadrazam Dersaadet'ten gelen talimata uyarak, Abdrrezzak efendiye, kendine verilen talimatn aynn vermeyi akl ii bildi. Reis efendi sadrazamn duyurduu bilgi ve talimat dahilinde cevabn tamamn Rus murahhaslara ancak ayr toplant sonunda vermeyi baarmt. Bunun karsnda ald cevab-dan mteessir olan Obriskof, vaziyetini imparatorieye bildirdi. Bu husustaki grlerini bildirdi. Ancak ileri srdkleri Rusya isteklerinde bir deiiklie gitme ans bulamad. Bylece savaa dnmek iktiza ettiinden yaplacak i kongrenin dal sebebini dier devletlere bildirmeye ynelik diplomatik almalara giriilmiti. Ruslar; devletimize hududlan olan her blge ve yerde saldrya getiler. Krm'da, Kuban civarnda, Grcistan ile Mo-ra'da sava kzt gibi donanmas Kaa ve Akdenizlerde dolamakta, Yunanistan, Suriye, Msr sahillerini tehdid altna sokmaya balamt. Msr'da treyip, devlet-i liye aleyhinde isyan bayra aan Hicaz ve Msr'a tasallut eden eyh'l-beled Afi bey ile Msr sahilinde bulunan Rus filosunun kumandan Kont Orlof, haberleerek bu asi'ye, Osmanl devleti aleyhinde kendisine asker ve mhimmat vermek zere antlama yaptlar. Ali; yapmaya balad mtecaviz hareketler neticesinde ksa zamanda Gazze, Remle, Nablus, Yafa, Say-da ve am- erifi

zapt etti. Ad geen eyh'l Beled A!i bey'in kardei Ebu Zeheb aabeyine ihanet etti. Bu Ali bey'in bir lakab da Bulutkapan idi. Kendisine kyam eden Ebuzeheb Mehmed bey'i malub etti. Mehmed beyin Suriye'ye firar vukubuldu. Burada Osmanl devletinin emirlerini ifya alan o/h Tahir ile haberleti ve birleti. Beri yandan; Msr' kendi idaresi altnda toparlamaya muvaffak olan eyhlbeled Buiut-kapan Ali bey kardei Mehmed bey'in yardmlarn celbedebiimek iin, ona emirlik verme yoluna gitti. te bu emirlik verilme merasimi esnasnda, Mehmed beyin fakirlere ilil altun dattndan, Ebuzzeheb knyesi ahalice verilmiti. Ebu Zeheb'in anlam olduu eyh Thir'se, sonralar Franszlarla mthi savalar yapan, Cezzar Ahmed Paann selefidir. Ali bey ile eyh Thir, am Valisi ve onun yardmclar Drzi'ler Sayda'y sktrdklarndan imdada gitmilerdi. Bu srada Akk sahillerinde gezinmekte olan Rus deniz filosu, yukarda da belirttiimiz karklklarn vukubulduu dnemde gemilerine erzak temini iin mracaatta bulunmutu. T-nir ise; Rus filo komutanna altyz kese aka karlnda, Sayda zerine yapmay dnd hcumda, Ruslarn yardmn talep etmiti. Thir'in 6 bin svari askeri, Ali bey'in askerlerinden 800' memlk, 1000 kadarda Manb piyade askerin mteekkildi. Sayda'ya gelen am Valisi Osman Pa-a 10 bin kadar svariyi, 20 bin kadar nefir-i mm denilen sivil asker ile Sayda'dan kp, deniz kysna geldi. Burada isyanc saylan Thir ve adamlarnn hareketini nleme almalarn balatt. Ruslarca verilen komutla savaa giriildi. Drzi'lerin; Osman Paa takmndan kopupda firara koyulmalar eyh Thir'in mcadeleyi kazanmasna mhim bir tesir yapt. Rus filosu ise gemilerinin toplaryla Beyrut'u bombardman etmi, yz evin yklmasna sebeb olmutu. Ali bey ise derhal ehre gitmi, idaresini eie almt. Ebu Ze-heb'in askerinin davetine aldanm, Ruslarn yardm edeceklerini vaad etmelerini ve bu vaadlerini almadan, 500 memlk 1500 deniz askeri ile yola kmt. eyh Thir'de Yafa ile Mablus'a doru yola kmt. 1773/nisan-1187/muharrem ay di. Bulutkapan Ali bey'in Salihiye'ye varnda 400 Rus askeride kendisine iltihak etti. Msr'dan gelmi bulunan Ebuzzeheb ile aralarnda kan savata Msr askeri, Ali bey tarafn seer zannna ramen Ebuzzeheb tarafnda kaldlar. Bylece Ali beyin yaral olarak esareti gerekleti. Askeri ise kavgann malubu olmutu. Ali bey yaral ve esir olarak Msr'a sevk olundu burda zntden veya zehirlenmek suretiyle bu dnyadan ayrld. Bu sava neticesinde Rus asker ve subaylarndan, ancak drt subay sa kurtulabilds. Bunlarda Ali Bey'in kellesi yanlarnda olduu halde, Ebuzzeheb tarafndan Msr Valisi Halil Paann yanna gnderildi. Vali Paa bunlar Memlk beyinin sadakatini gsterme vesilesi sayarak Babli'ye gndermitir. Beri tarafdan Tuna Nehri civarnda arpmalar devam ederken Osmanl askeri bazen galib, bazen de malup olmaktayken, Rusuk'ta Dastni Ali Paa anl bir zaferin sahibi olmutu. Osman Paa ise Silistre seraskeri olarak bir zafer-i mutlak elde etmiti. Ruslarn bakomutan Romanzofun askerlerinden, 8 bin kii lm ve bir o kadarda yaraly geride brakarak bozgun halinde ricata mecbur kalmt. Osman Paa bir bakumandan yenmenin

mkfat olarak ilknce Gazi unvanyla taltif olunurken bir krk, bir kl ve de, bin kuru hediyeye nail oldu. Mezkr savan fevkalade kahramanlk.ve yararllk gsteren zevata-da eitli hediyeler padiah tarafndan gnderilmiti. Savalar ekim ayna kadar devam etti. Romanzofun askerlerini klaklarna gtrmezden nce bir sava daha kazanmak iin askerini ikiye taksim etti. Babadandan karya geerek, Karasu'da, Dastni Ali Paa kuvvetlerine saldrya geti ve baary yakald. Osmanl askeri malup olurken ahali evini barkn terk ederek, balkan denen ormanlara kamaktan baka are dnememiti. Ruslar bu savan arkasndan yle bir katlim sergilediler-ki emsali zor bulunur cinstendi. yleki; kamaya gc olmayanlara, ihtiyarlara ve hanmlara hi acmasz katledildiler Kamaya alanlar takip edildiler, bataklklar iinde gaddarca ldrldler. Kck yavrular ise, duvarlara arpla ar-pla sndrldler. Rus kuvvetlerinin byle zaferler kazanarak ilerlemesi umnu'da bulunan sadrazamn endieye dmesine sebeb oldu. Derhal yaplan bir toplantda baz fikirler mzakere edildi. Galip gr askerin derhal danklktan kurtarlp, toplanmas ve dmann stne varlmas istikametinde oldu. Reislkttab bu ii zerine ald ve askeri toparlayp, Pazarck denen yerde Ruslarn bana kt ve pek feci bir malubiyete uratt moskofu. Varna taraflarnda ise hem karadan hem de denizden muhasaraya giden Ruslar pek byk bir darbe ile yerlere serildiler. Kalkabilen savumaktan baka yol bulamad. Dastanl Ali Paann Karasudaki malubiyet haberi stanbul tarafndan renildiinde, ahali bir yandan alayp szlanmaktayken, padiah 3. Mustafa ar bir hastaln penesinde kvranyordu. zc haberi vermek hi bir saray grevlisinin ve hkmet adamnn harc olmad. Sonun da eyhlislm Molla Mehmedefendi bu kanlmaz haberi padiaha duyurma vazifesini yklenerek, huzuruna vard. Muzdarip padiah kendisine anlatlanlar mklat iinde dinleyebildi ve yatt yerden srad. "Seraskerlerimin yapt harplerde aldklar kt neticelerden usandm. Derhal Edirne'ye gitmeliyim" eklinde yksek sesle sinirli bir tavrla adet inledii grld. O gece sadaret kaymakam ve reis efendiyi yanna getirtip, dncesini onlara da syledi. Bunlar 3. Mustafa'nn orduya gitmesinin ilk nce divn-i hmynca kararlatrlmasnn gerektireceini sylediler. Bunun zerine sabahleyin meclis toplansn iradesini verdi. Toplantda, hem ulema hem de vkel grte ittifak ederek, padiahn hlihazrdaki sefere gitmesi mahzurludur. Bahusus hasta-Ida bunu gerekletirmeye msaid deildir diye retilen esbab- mucibe, padiahn sava alanna kmasna engel tekil etti amma alt hafta sonra vukubulan vefatn kararn yerinde olduunu saymaya yeterli bulmak lzm. 1187/9/evval-1773/aralk/25 cuma padiahn vefat gn oldu. 3. Mustafa'nn ahsiyeti

Tarihi Ali Read bey, Osmanl tarihi adl almasnda 3. Mustafa'nn hakknda unlar sylemekde: ".. 3. Mustafa; 1. Mahmud kadar merhamet sahibi olmamakla beraber olduka gayretli, Ruslara adamakll dmanlk tamann yksek uurunda idi. Rus idealizminin, Osmanl dmanl yapmasnn gerektirdiini pekl idrak etmiti. Talihsizlii elindeki yenieri ve de asker eidi bir bozulu modasna tutulmu iken, Ruslar'sa tam aksine, modern avrupa askeri tlim ve terbiyesini ordusunun tekilatlanmasn yeniden tanzim edip, uygulamaya baladndan muntazam bir Rus ordusu ve donanmasyla kar karya kalmt. Beriyandan; Katerina avrupa devletleri nezdinde gsterdii sulh sever davranl grnt ile eitli pltformlar kurupda, Osmanlnn paylalmasn ancak ilk nce hududlarnda vurulmasn teklifeden planlaryla gz doldurmakta, menfaatleri ile pek alakal, dostluk kurmu lkelerin yni ngiltere ve Fransa ile Avusturya ve Prusya'y1^3 Osmanl zerinden neler koparabiliriz dncesine salmay bilen manevralanyla, her iki cephe de yni politika meydannda olsun, sava alannda olsun daha ansl vaziyete sahipdi. Buna karlk devlet-i liye milletin ve askerin inanlar sayesinde dayanmay becerebildi. Ruslarla savap onlar yenmek gayesiyle yanp tutuan 3. Mustafa durmadan bunlarla muhtemel savata lzm olur dncesiyle para biriktirmei esas ii olarak addetmiti. Ancak; teminine muvaffak olduu paralar zaferleri getirememiti. Evet, arada baz muvaffakiyetler grlmse de, arkasndan gelen darbenin baary zntye evirmesi, adet vaz geilmez detten oldu. 3. Selim doduunda cihangir olacan bir tefel yaparak syleyen mneccirnbaya inanm, olu Selim'in mutlak ci-hangirne iler yapacana itikat etmekteydi. Gemi padiahlarn bazlar gibi vezirlerin katline, mallarn msadereye eyilim tard. Enitesi Koca Ragp Paann vefatndan hemen sonra malnn msaderesini yaptrmtr. Merhum Ragp Paann, sadareti srasnda ibeklendii kadar baarl olmamasnda padiah 3. Mustafa tarafndan yaplan fazla mde-halelerin rol olduu tarihiler tarafndan ileri srlr. Lleli Camii ve skdar Ayazma Camii 3. Mustafa'nn yadigrdr. Onun padiahlk devrinde yaayan baz ecnebi hkmdarlar ve memleketin yetitirdii kymetli zevatn adlarn aaya alalm. Almanyada; imparator 1. Fransuva 2. Jozef-ngilterede; 2. ve 3. Jorj'iar-Papalkda; 14. Benuva, 13. Koieman, 14. Koieman- Prusya'da kral 15. Lui-Rusyada imparatorie Elizabeth, 3. Petro, Katerina- Fransa'da Kra! 15. Lui vesairedir. Memleket iindeki mehurlarsa: Koca Ragp Paa, Muh-sinzde Mehmed Paa, Mverrih (tarihi) Vsf efendi, ir Hamet efendi, ir Fitnat hanm, Gazi Osman Paa, eyhlislm Feyzullah efendi, Mverrih Resmi Ahmed efendi gibileridir. Sultan 3. Mustafa, Sultan 3. Ahmed'in Mihriah-hanmdan dnyaya gelen oludur. 1129/1717'de domu, 1171/1758'de 42 yandayken padiah olmutur. 16 sene sren padiahl sonunda 58 yanda olduunda dnya'dan ayrldnda tarihler 1187/9/evval-1773/25/ekim/cuma gnn iaret etmekteydi. Mhendishne-i Bahr-i hmayun ve-de mhendishane-i berri hmayun 3. Mustafa dneminde kurulmu olup, gerek Deniz Harb Okulu,

gerekse Teknik niversite bu kuruluu kendilerinin kurulu yl olarak benimseyerek, devletteki devamlla iaret etmi olmaktadrlar. 3. Mustafa'nn Hanmlar Sultan 3. Mustafa'nn hanmlarnn says; Padiahlarn Kadnlar ve Kzlar aatay Uluay'n Trk Tarih kurumunca, nerolunan almasnda 98. sahifede, drt olarak gsterilmektedir. Ayn eserin dip notunda ise, Alderson'un alt evlilik yapt iddias yer almaktadr. aatay luay, padiah hanmlarn Adilah Kadn, Ay-n'lhayat Kadn, Mihriah Sultan ve Ri'fat Kadn diye belirtirken, bu drt isme Alderson u iki ismi ilve ediyor; Glnar ve Fehime adlarn zikrediyor. Y. ztuna'da 6 diyor. 3. Mustafa'nn Adilah Kadn'n 1179/1765'de Beyhan Sultan,1182/1768'de de Hadice Sultan dnya'ya getirdi. 1219/1804'de len Adilah Kadn, Lleli Camii yanndaki 3. Mustafa trbesinde gmlmtr. Aynlhayat Kadnsa; 1174/1760 ylnda Mihrimah Sultan dourduysa da, 1177/1764 kz Mihrimah Sultan drt yanda topraa verdikten sonra kendide ok yaamad, ayn sene vefat etti. Bunlarda Lleli'deki trbede defnolundular. Mihriah Sultan-sa 3. Mustafa'nn bakadndr. 1174/1761 senesinde ah Sultan, bir yl sonra da 3. Selim'i dnya'ya getirdi ve bylece olu Selim padiah olunca Valide Sultan unvan ona nasip oldu. ok hayrhah bir kimseydi. Halcolu Camii nm dieri Mihriah Sultan Camii 1209/1794 ylnda almtr. 1220/1805'de vefat etti ve Eyb Sultandaki trbesine sakland. Rif'at Kadn, padiahn 4. hanmdr. Evlilikleri saray dnda vukubulmu, bilahire saraya getirtilmitir. Haydarpaadaki kabrine 1218/ramazan-1803/aralk aynda defnolun-mutur. 3. Mustafa'nn ocuklari 3: Mustafa'nn drt hanmndan alt tane kz dnya'ya gelmitir. Hele bu kzlarn birincisi olan Hibbetullh Sultan, gerek Sultan Mahmud-u evvelin, gerekse Osman- alisin ocuklar olmadndan, Osmanl saray otuz yl bebek viyaklamasndan mahrum kalmtr. Padiahlarn fazla ocuk yapmalarndan ikyeti olanlar, bu otuz yla varan hasatszlktan umulurki, hayli tvbeye ba vurmulardr. Hibbetullh Sul-tan'n doumunu babas 3. Mustafa mthi bir sevinle kr secdelerine kapanarak karlamtr. Sadrazam ve ir Koca Ragb Paa, devrin nemli iri arasnda saylan mehur namet'e verdii emirle, veldetnme kaleme aldrd. u be-ytde, yeni doan yavrunun trihini bildiren bir sanatkrn doum hediyesi olmutu: "Bende bir vaki' olur byle dilra tarih Oldu gna tarab ver Hibbetullah Sultan" Veldetna-mede tarih 1172'dir. Bu mildi 1759 senesine msadifdi ancak yl sonra hayata gzlerini yumdu. Daha sonra babasnn da kendilerine iltihak edecei Lleli Camiindeki 3. Mustafa trbesine defnolundu. Mihrimah Sultan, 17/rebila-hir/1176-6/kasm/1762 perembe gn dnya'ya gelmitir. Bir sene yaayan bu sultan hanm merhume

ablasnn yanna defnolundu. 1176/1763'de vefat eden Mihrimah sultan'n validesi Aynlhayat kadndr nc kz Mihriah sultan olup 23/cemaziyelevvel/l 176-11/aralk/l 762 pazar gn domu o da alt yllk bir mr sonunda, bir melek gibi ahirete gmtr. 1182/1768, CJluay bu hanmn annesinin adn tesbit edememitir. Ancak Y. Oztuna deerli eseri hanedanlarda, 2. cilt sh. 232 de Mihriah'n Aynlhayat Kadnn kz olduunu belirtmekte. Hadice sultan 15/6/1766'da domu bir yl sonra vefat etmitir. Fatma sultan ise, 9/ocak/1770 dnya'ya gelmi, 26/mayis/1772'de vefat etmitir. Reyhan sultan ise ok kk ld demekte Y. ztuna bey. ah Sultan: 3. Mustafa'nn kzdr. Annesi bakadn Mihriah Kadn efendidir. 11 74/ramazan/15-21 /nisan/1 761 pazartesi gnnde dnya'ya geldi. 3. Selim'in ablasdr. 1216 senesi Zilkade- 1802/mart aynda vefat etmitir. lmnde 42 yandayd. Beyhan Sultan da 3. Mustafa'nn kzdr. Annesi Adil-ah Kadndr. 2/recep/l 179-1761/aralk/pazar gn dodu. 1. Abdlhamid tarafndan Silahdar Mustafa Paa ile evlendirildi. 1240/15/rebiievvel-8/kasm/1824 pazar gn vefat etmi olup, Eybsultanda Mihriah Valide Sultan trbesine defnolundu. Hadice Sultan ise; Adilah kadndan 7/muhar-rem/1182-25/mays/l 768 aramba gn domutur. Esse-yid Mehmed Paa ile 1. Abdlhamid tarafndan evlendirilmi-tir. Ancak; gerek Beyhan Sultan, gerekse Hadice Sultanlar, valideleri Adilah kadn'n 1. Abdlhamid'e alayarak yapt mracaat neticesinde bu evlenme iradelerini karmtr. 3. Mustafa'nn iki ehzadesi dnya'ya gelmitir. Bunlardan ilki olan ve bilahire tahta 3. Selim unvanyla kan Selim, Os-mani saraynda 27/cemaziyelevvel/l 175-24/aralk/176 l'de dnyaya gelmitir. Bu sarayda otuz sene, on ay, yirmign aradan sonra doan ilk ehzade olmutur. Annesi Mihriah Valide sultandr. ehiden;3/cemaziyelahir/1223-28/tem-muz/1808 perembe gn dr- bekaya udu. 3. Mustafa'nn ikinci ehzadesi de, Mehmed ad verilen ve dnya'ya geli tarihi 9/aban/l 180-10/ocak/1767 cumartesidir. Be sene, be ay, yirmidokuz gn yaayp; 14/recep/l 1 86 !2/ekim/1772 pazartesi gn iek hastalndan vefat etmitir. Bu vaziyet karsnda 3. Mustafa'nn bir erkek ocuu, ait kz kendisinden nce ve adet arka arkaya vefat etmilerdir. Bu sayfann banda 3. Mustafa'nn alt kz olmu de misek de, taramalar yaplnca dokuz kz olduu grlmtr. Bir erkek, alt kzn topraa veren bir babann, hlipr-mellini bir dnelim ve buna inzimamen dman karsnda verilen ehidler, padiahn mnevi evldfar olarak dnlse, 3. Mustafa bu kadar yrek paralayc duruma iyi mukavemet etmi diyebiliriz. 3. Mustafa'nn Sadrazamlar 3. Mustafa taht'a getiinde, Damad Koca Mehmed Ragb Paa makam sadarette idi ve onu yerinde ipka eyledi. 23/ramazan/1176-8/nisan/1763 cuma gn vefat mnasebetiyle boalan makam sadarete 6 ay 23 gn grevde kalabilen Karahisarl Nianc Hamza Hamid Paa getirildi. 27/re-bi!ahir/1177-

l/kasm/1763'de grev sona erdi. Yerine Bahir Mustafa Paa 3. sadaretine getirildi. 4/evval/ll 78-27/mart/1765'de aramba gn azledildi. 1 ay sonra Midilli adasnda idam edildi. Muhsinzde Mehmed Paa sadarete geldi. Ayn zamanda hanedana damad idi. Babas Muhsinz-de Abdullah Paa da, eski sadrazamlardand. 22/rebilev-vel/1182-7/austos/1768'de azledildi. Silahdar Hamza Mahir Paa tyinolundu. 2 ay, 14 gn kald sadaretin sonu azledilmek oldu. Bu trih 8/cemaziyelevv el/1 182-20/ekm/1768 perenbe oldu. Nianc Hac Mehmed Emin Paa 9 ay, 23 gn srecek bir sadaret dnemi yaad. -Hanm ahsultan mnasebetiyle hanedana dmad idi. Bunun ayrl da, 8/rebilahir/l 183-12/austos/1769 cuma gnne denk dmt. Ne varki azlini mteakip, kelleside drld. Kastamonulu Moldavanc Ali Paa sadarete geldi, 4 ay, 1 gn icraattan sonra; 1 l/aban/l 183-1769 aralk aynn 12. pazar gn o da, makama elveda dedi. vazzde Halil Paada bu vazifeyi ancak 10 ay, 14 gn srdrerek 5/re-cep/1184-25/ekim/1770 perenbe gn kzaa ekildi. Damad Silahdar Mehmed Paa sadrazam oldu ve 23/a-ban/1184-13/aralk/1770 perenbe gnnde vazifeden ayrldnda, 1 ay, 19 gn ibanda kalabilmiti. Ancak greve Hac Ahmed Paa, Mehmed Paaya vekleten Babada'nda kaimmakam olarak tyin edildi. Bu tyin idrkinde glk veren sadaret temsilini ortaya kard. 4/ramazan/ 1185-1 l/arahk/1771 aranba gn, Silahdar Dmad Mehmed Paa azledildi. Yerine Muhsinzde Mehmed Paa 2. defa getirildi. 3. Mustafa'nn son sadrazam olmutur. Yeni padiah 1. Abdlhamid, grevinde ipka eylediinden onun da birinci sadnazam olmutur. Muhsinzde Mehmed Paa. Bylece 3. Mustafa'nn, 16 sene, 2 ay, 22 gn sren devrinde makam sadaret, on kii tarafndan temsil edilmitir. 3. Mustafa'nn eyhlislmlar 3 Mustafa'nn ilk eyhlislm, 3. Osman'dan mdevver olan Dmadzde Feyzullah efendi'dir. 16/cemaziyelev-vel/H71-26/ocak/1758 perembe gn bu zat tarafndan boaltlan makam meihata Mehmed Salih efendi gelmi, 1 yi!, 5 ay, 5 gn kaldktan sonra 5/zilkade/l 1 71-30/hazi-ran/1759 cumartesi gn yerini, elebizde smail Asm efendiye brakmtr. Bu zat ir ve tarihidir. Makam- meihat vefat dolaysyla boalmtr. fta dnemi 7 ay, 6 gn devam edebilmitir. Hac Velyeddin efendi bu erefli vazifeye nasbedildiinde, 28/cemaziyelahir/l 173-16/ubat/176 cu martesi tarihi yaanyordu. 1 sene, 6 ay, 19 gn sonra yerini Tireli Ahmed efendiye brakt. Hattat ve nefis kitablara sahip bir kiiydi. Bayezid ktphanesi, onun bayla zenginlik kazanmtr. Tireli Ahmed efendi 7 ay, 23 gn, bu vazifeyi ifa etmitir. Brakm olduu tarih, 5/evval/l 175-29/nisan/1762 perembe gn idi. Drrizde Mustafa efendi 4 sene, 11 ay, 24 gn makam me-hatte bulundu. 22/zilkade/l 175-23/nisan/1767 ayrld perembe gn tarihini, tayordu. Hac Velyeddin efendi, 2. meihatina getirildi ve makamn, 13/cemaziyelevvel/1182-25/ekim/1768 sal gn vefatyla terketti. Hemen

yerine gelen ve 1 sene, 4 ay, 8 gn hizmet arzeden, Pirizde Osman Shib efendi de vefat mnasebetiyle vazifesine veda eyledi. Mirzazde Sid efendi, 4/zilkade/l 183-2/mart/1770 perembe gn geldii vazifeden istifaen 3 sene, 5 ay, 19 gn sonrada, 1/cemaziyelaahir/l 187-20/austos/1773'de ayrld. Yerine, erifzde Mehmed erif efendi geldi, 3. Mustafa'nn son eyhlislm oldu. Bu vazifesini 6 ay, 8 gn srdrd ve bu dnem zarfnda 1. Abdlhamidhn'n ilk eyhiislm olma erefini de ihraz etmiti. Bylece on tane eyhlislm deiiklii olmu, bunlardan Veliyeddin efendi, ma-kam- meihata iki defa geldiinden bir dier anlaya bakarsak, 3. Mustafa dokuz eyhlislmla almtr. 3. Mustafa'nn zet Kimlii Sultan 3. Mustafa, Sultan 3. Ahmed'in oludur. 1129/1717'de dnyaya gelmitir. 11 71/1 758'de padiah oldu. 1187/1773'de vefat etti ya 58 olmutu. 16 sene sren padiahlnn arkasndan Lleli Camii bitiiinde yaptrd trbesinde medfundur. Sultan Mehmed Fatih zamannda stanbul'u feth ettikten sonra ezmine-i hayriye yni hayrl zaman dediimiz dnem balamt. Bu devirde geirdiimiz i inkilabar ve siyasetimiz h. 857/m. 1453'den h. 1188/1774 senesine kadar geen vakalarn zetini grdk. Bu hlasada en ok dikkatimizi eken bir husus varsa o da, Osmanl devletinin Balkan yarmadasnda bu yarmadann zerinde siyasi birlik kurmu olmasdr. Osmanl hkmeti bu ada zerinde srf kendi siyasetiyle hareket ederek, son devirlerin en byk imparatorluunu kurdu. imdi haritaya bir gz atldnda grlecek olan kara hududlarmszn ran'dan Fas'a kadar uzanmakta olduu grlr. Bu hududlar dahilinde ok eitli kavimler bir arada yaamaktadr. Osmanl devletinin ykselme devrinde iki nemli hal grlmtr. te bu iki hali ben size ecnebi tarihilerin yazd, eserlerinden zetleyerek nakledeyim. nk elimizde bulunan tarihlerimiz, dnya da yalnz Osmanl devleti varm gibi ve bu nazari hkm ile dier devletlerin vaziyetine atf-u nazar etmemitir, hatta bundan istinkf etmilerdir. Osmanl devletinin ikbli dediimiz ykselme devrinde islmiye-i muazzamann haysiyetini tadndan hristiyan devletleri arasnda ok mhim ve yksek bir yer tutmutu. Hatta hristiyan devletlerip ou ittifaka eyilim gsterdii halde buna adeta tenezzl edilmeyen tavrlar sergilenmitir. Ancak; burada ruhi bir hal vardrki, o da, ad geen hkmetlere benimseme deil korku verilmi olmasndandr. Yine baka, bir tarihi hlasada deniliyorki, "Osmanl devleti o zamanlarda dou iskelelerinde ticareti, yalnz dost bildii milletlere hasretmiti. Bu tekelci vasfn en ok franszlan ms-tefid ettii aikrd. Fakat dikkat edilecek olursa btn avrupann gzlerini zerine devirdii Hindistania ticari mnasebet Osmanl padiahnn keyfi tutumuna balyd. Yni, Osmanllar hind ticaret yolunu hegemonyalarna almlard. Bu yoll-lari ok eski devirlerde Byk skender am bulunuyordu. Trklerin gerekletirdii bu durum, hind avrupasn iki yola ayrd. Bu yzden avrupal tccarlar hindistan haznelerini ele geirebilmek iin Afrika'y hatta dnya'y dolamaya mecbur kalyorlard. Malumdurki, Trkler fetih ettikleri topraklardaki insanlar etkiliyor derinliklere kk salmaktayd. Baka kavimlerin ounu taht- idarelerin aldlar.

Ancak o rklar asla ne yok edip ne de, yerlerinden srdler. Ta halife-i Abbasiye dneminde bulunduklar Anadolu yaylalar zerinde yerleerek vatan edindiler. Balkan yarmadas ise yine hristiyanlarn iskn olduu biryer olarak kald. Osmanl devletinin ele geirmi bulunduu yarmada da, yalnz rumlar deil, bir zamanlar byk kuvvet ve satvetini Kostantiniyye kylarna kadar ilerletmi bulunan srbiyeliler, miladi 13. asrda hristiyan hal seferleri ve rumlann yerine yine Kostantiniyyede ltin devleti kurup ve bu hkmeti mahf eden bulgarlar, bir romanya hkmeti, vard. Bu gen hkmetler tam be asr istiklllerinden mahrum kaldlar. Ruslar ise ayn vaziyete Moollarn istilasyia duar olmuidi. Tarihin ortaya koyup ispat eyledii gibi ruslar ile bu hkmetlerin hayat ve talihleri arasnda kuvvetli bir mnasebet vard. uras da unutulmamaldr ki; Osmanl devletinin tabiatna girmi bulunan rumlar, bulgariar, srplar, romenler dinle mezheplerini muhafaza etmi bir zorlama ile asla karlamam-iardki bu hl btn zamanlarn en nemli hrriyet ortam demekti. "Osmanllarn devleti sadece askere dayanr. Milletleri malup etmeyi asker elinde tuttular. Kurulutaki munta-zaml devam ettiremediler. Adeta feth olunmu lkelerin iinde ordu kurmu galib bir millettiler. Hatta avrupada yerleme arelerini bile aramadlar. Yalnz kl kuvvetiyle kuru-jan devletler, yine kl gcyle klrler. Avusturyallar, prens jen'in komutasndaki maharetli askeriyle macaristam kurtard. Macarlar her ne kadar, Trk rkndan olsalarda hris-tiyan olduklarnan dolay avrupann byk devletleri arasna kolayca snabilmilerdir. Byk Petro, gemiinden olan Kife prensi Vilademir'in dou imparatoru 2. Bazil'in kz Ann, 1400 sene-i miladisinde evlendiini hatrladka Kostantiniy-ye (stanbul)1 zerinde kendisince bir varislik hakk vehmetti. lk nce, Azak kalesini almsa da, ok gemeden terketme-ye mecbur kald. 2. Katerina, Petro'nun arzu ve emellerini besleme yoluna gitti. Katerina Karadeniz sahilinden, ok faz la saylacak miktarda araziyi ele geirdi. Krm da Sivas'o-pol, Rusya'nn gneyindeki Odesa'y, ki "bizim tarih lisanmzda Hocabey diye anlr" kurdu. Bizde pek iyi hatrianzki, katolik avusturyahlar ile Ortodoks ruslar h. 12. asrda, os-manllan dolaysyla islm! asya'ya doru itmekteydiler. Ortalkta dnen almalar sadece din'len alakalyd. Bu dn kavgasna az bir mddet sonra da, Osmanl hkmetinin mirasna konma ve misilsiz gzellikteki ve nemdeki Kostantiniye'yi ele geirme harislii de buna eklenince cephe bym oldu. Bahr-i sefid yni Akdeniz'e ve burann sahillerine ulamaa srkleyen heves, ticaret nokta-i nazarndan da pek tatl olandurumlar gstermee balad. Osmanl devleti, kt ida,re, istibdat, cehalet, hile ve haydutluklar iinde kalarak, muntazam askerinin bozulma hali almasn engelleyemedi. Bylece de, her geen sene zarfnda zaafa srklendi. Bu yzden Hindistan yolu mevcut zaaf ile muhafaza edilemezken, geidleri zorluyanlarn iide bin-nisbe kolaylam oluyordu. ngiltere olsun, franszlar olsun bu yolda grm olduklar menfaati anladklarndan, den yolu ile harekete getiler. te, "ark Meselesi" diye kan ve elan devam etmekte bulunan "Akide-i Siyasiye" byle vcud bulmutur.

imdi Kaynarca antlamasn hi yoktan icat eden sebeblerin siyasetini bir daha gzden geirelim: "Ruslarn Tuna nehri boyundaki galibiyetleri, Adalar denizinde de donanmamz yakmalar, adalardan bir ka tanesini istila etmeleri, avrupa da byk bir sarsnt meydana getirdi. Osmanl devletinin vaziyetininde 2. Katerina'nn keyfine kaldna dair zan meydana geldi. Bu olayn en ok tesirinde kalan ve hisseden Avusturya devleti olmutu. Ad geen- devlet bu srada ise, kii tarafnca ynetilmekteydi. Bunlarn 1. si imparatorie Mariya Tereza', 2. si, 6 yldr avusturya imparatoru olan Mariya Tereza'nin olu bulunan 2. Jozef, 3. su ise, imparatorie Mariya Tereza'nn akldanesi, ihtiyar Kauini idi. Prusya'y ise kral byk Fredrik ynetmekteydi. Rusya'nn galib vaziyette ilerlemekte olmalar Avusturya'y, mecburen-de Prusya'ya yni Alman hkmetine yaklamaya sevk etmekteydi ve ylede oldu. mparator Josef, byk Fredrik ile biri Nis dieri Neustadda olmak zere iki defa grt. Jozef, Silezya vilayeti zerindeki haklarndan vaz geerek, Osman-I-Rus meselesinde Fredrik'in yardmn elde etmeye muvaffak oldu. Bu iki hkmdar (alman usul vatanperveranes) "Le systeme patriotique allemand" tabir ettikleri bir eit ittifak esaslar kararlatrarak Rusyay'lan, Fransa'ya kar biri-birlerine yardmc oldular. Bu esnada ise Ruslar Krm' zapt ettiler. Selim Giray' stanbul'a karmlar, Romanzof'un askerleri Kaul yni Tuna boyundaki Kartal ovasnda ordularmz bozmulard. Avusturya bavekili Kauni, 1771 senesi temmuz aynn 7. gn bizimle bir antlama yapmaya kalkt. Biz bu antlama mucibince Avusturya'ya 1 1 milyon 250 bin florin verecek, kk Ulahya'yi terk ve Erdel hududunda dzeltmeler yapacakdk. Avusturyallar ise bize siya-seten ve lzum olduunda silahl yardmda bulunacaklard. Biz, 25/temmuzda ilk taksit olan 2 milyon florini Zemleyn'e yolladksa da, ad geen antlamann suya dtn anlamaktan baka elimize bir ey gemeyerek netice verdi. Ruslar, Prusya hkmetinin Avusturya ile ittifak yaptndan ha-berdarolunca hemen yumuamaya balad. Fredrik, Kateri-na'ya Lehistandaki payna raz olmay bilmesini ihtar etmekteydi. Bir Fransa tarihinde yle diyor: "Tuna zerinde skn bulan frtna Lehlilerin topraklarnda balad" hakikaten bu zavall devlete blnme paralanma ilk defa; Rusya, Prusya ve Avusturya arasnda karar altna alnmt. Sultan 3. Mustafa, bu uzun savaa Lehistana girmi olan 25 bin Rus askeri sebebiyle girimiti. Ruslar, Kaynarca antlamas mnasebetiyle Azak, Ker, Yenikale ve Kilburnu'nu aldlar. Krm'a istikll verdiler. Karadeniz de gemilerinin serbeste dolamas hakkn elde ettiler. Buna karlk Avusturyallar bir tek silah atmadan bizim idaremizdeki Budan'a katlm olan Kzlorman dediimiz, Bukovine'ye 1771 senesinde, Osmanl devletine byk hizmet yaptk iddiasyla sahip oldular. Bu hampacla sesimizi bile karamadk. Kaynarca antlamasnn 7. maddesinde Rusya elilerine, stanbul Rum kliesi lehine aydnlatc bilgiler verme, 16. maddesinde olan 10. fkras gereince de, Budan ve Eflk (voyvodalklarnn iktizasna gre korunma ve msaade) olunmalanyla (heriki devlete lyk olan dostane itibar

icabnca, Rus elilerinin arzettikleri ifadelerine riayet) edilmek kabul olunmutu. Bu iki maddeyi biraz daha tetkik edecek olursak, anlarz ki, Rusya devleti, Osmanl devletinin iilerine karabilme hakkn elde etmi bulunmaktadr. nk bu maddelerin nda Ruslar hem memleketlerini hem de, Osmanl uyruunda bulunan hristiyan ahalinin himayesini zerine alm bulunuyordu. O sralarda s-tanbulda Avusturya siyasi ilerinin vazifelisi oiarak bulunmakta olan mehur, Tuhgut yazm olduu bir mektupda: "Kaynarca antlamasnn maddelerinin hkm umumiyesini, Rus heyetini tekil eden diplomatlarnn maharet ve ustalklarn belirlerken, tam tersi Osmanl murahhaslarnn hamakatini ortaya koyan bir numunedir. Bu antlamann maddelerini yazmada kullanlan tertib-i sanat ile bu gnden itibaren devlet-i Osmaniye Rusyann bir vilayeti makamna inmitir. "Demitir. 1188/1774 senesindeki vaziyetimiz yukarya yazdmz haller dnda bir hl deildi. Bu antlamann mzakere ve tanziminde vazifeli olan Resmi Ahmed efendi diyorki: "Her tarafdan perianlk fkrmakta olan bir zamanda sadnazam dahi gayet arhasta olup, tedbir almaya mecali kalmamt. ler bu haldeyken muhasarann 12. gn murahhaslar, umnu'dan kp marealin yanma vardlar. Mareal ne teklif ederse, buna itiraza derman olmayp, tazminat olarak da ne kadar para isterse kabulden baka are yoktu. Hatta devlet sahibi, murahhaslara 40 bin keseye kadar zin vermi ve lk nce 20 binden aa sz sylemememizi, tenbh etmiti." Byle bir selahi-yete sahip ve skm bir devletin murahhas, diplomasi maharet ve ustalndan da mahrum olursa elbette mahud maddeler byle ar ve hiyle bakmndan da byle dzenlenir. " Kaynarca Antlamasndan Sonra Antlamann 3. maddesinde Krm hanlnn bamsz ve mstakil, hnrn btn Tatarlarn reyi ve ittifaklaryla Al-i Cengiz soyundan seilmesi yazl olduundan 1188/1774'de Krmdan Cengiz soyu reislerinden ve limlerinden ve mirzalarndan mteekkil bir heyet gelerek, Krm hnlarnn nceden olduu gibi Osmanl devleti tarafndan tayin ile seilmesi, terifat ve menur yollanmasn, hutbeler ve paralarn padiah adna baslmasn, Sanip Giray'n hnlkda devamnn, sz ve yaz ile arza frsat buldular. Antlamann balca artlarndan olan bu madde mzakere edildi. Yalnzca hutbe ve para baslmas ile terifat gnderilmesi, maddelerinin taraf- devletten olmasna ve metni antlamann, iine koyma Rus hkmetine yazld. Bu yazda Grc esirlerini iade meselesi vard. Gelen cevabda, Ruslar, Grc esirleri taleb etmekten feragat ettiklerini bildirdiler. Hn'n mutlaka Krm ahalisi tarafndan seilmesi hususunda srar buna karlk para ve hutbe meselesi ile terifat gnderilmesini msaid karladlar. Bir ka gn sonra da, bb-li'de Kaynarca antlamas tasdiknameleri Rus maslahatgzar Hristofer Petresiyn ile teati olundu. Krm'a ise mirahm Mehmed Bey ile yalnz menur ve terifat gnderildi. Sulh antlamasnn tamamlanmasndan sonra devlet tarafndan eski svari mukabelecisi Abdlkerim paa'ya, huzur da, fstki ukaya samur krk giydirilerek eline de nme-i hmayun teslim edilip, elilik grevi ile

Petersburg'a gnderildi. Alt seneye yakn sren bu Rus seferi, Mora, Msr, Suriye ve Badad ile Anadolu'nun orasnda, burasnda isyan ve istiklal ihtilallerini kprdatt gibi, zahire bakmndan da nemli ihtikrlarn meydan hazrlanmt. Sefer masraflarndan baka vezirlerinde saylarndaki art hasebiyle sancaklarda, eyaletlerde valiler zulm arttrmlard. Sadrazamn konanda eyhlislam ve devlet adamlar ile vezir kethdalarndan kurulu bir meclisde sekiz vezirin rtbelerinin kaldrlmasna karar verildi. Ulemaya mahsus arpalklarn mukattaat- miriye gibi iltizama verilmesine, halka zulm ettikleri anlalan be arpa-lk'n kap kethdas da, Cezayir'e srld. Arpalk sahiplerinin namuslu naibler istihdam etmesi iin kazaskerlerle, kadlara tenbihler yapld. Ruslar, Mora'y1 ihtilal ateine bulatrrlarken, cesareti ve kahramanl le Silistre bakomutanlndaki ehliyetli idare ve korkusuzluuyla emrine verilen Rumeli kumandanln hakyla baaran Mderris Osman Paay Bender muhafzlna tayini kt halde gitmemesinden dolay Eriboz valiliine tayininden sonra paa oraya gitmise de kurulan bir hiyle ile ldrlmtr. Ahmed Rasm bey, burada bir izahat vermi ona geiyoruz "dam olunarak ortadan kaldrlmasna sebeb olan rumeli eyaletinden azli zerine vali olarak tayin edildii Eriboz'a gitmek karar alan paa yola kar. Bu arada ise, bbliden kan bir hatt hmayunla idam karar altna alnmtr. Bu hatla yola kan tebdil (deitirme) hasekisi elhac Hseyin efendi, kyafetlerini deitirip, stanbul-dan yola kar. Kendi iine giden bir adam havasndaki haseki, Osman paann Rumeliden Eriboza gitmekte bulunan kafilesine yetiir. Bir ka gn onlarla birlikte seyahat eder. Tabii gizlilie riayet etmitir. Eriboz'a bir ka konak kala, atn topuklayan haseki, paa'nn kafilesinden ve paadan nce gelir. Elindeki idam hkmn bildiren hatt yenieri aas ve kadiefendiye verip, hkm bildirir. Ondan sonra da tedbirler alnma yoluna gidilir. Durumun sakl tutulmasda alnan tedbirlerdendir. Osman paa beraberindekilerle birlikte kale kapsna yaklatnda, ehirdekiler kendisini adet zere karlarki, kalenin kapsndan Osman paa girdiinde, iki kapl bu kalenin biri kapatlr. Bylece, Osman paa maiyetinden ayr dm olur. Neden byle olduunu sorduunda, kendisine hkm gsterilir. aresizce atndan inip, abdestini alr ve teslim-i ruha hazrlanr. (Tarih- Cevdet) Ta-rih-i Cevdet diyorki: "Osman paann idam edilmesi, eski zamann tasvip olunmaz uslne uygun olup, bir adamn iddias gerei kadar subut bulmaynca thmet ve terbiyesinin derecesini farkl olunca, o farklla riayet edilmeden er'e aykr ve insaniyete de uymayan adam ldrmenin ve mallarnn msaderesinin, ne byk zararlar ektirdii malumdur." Etrafta treyen ekiyadan, Florinal Muslu, Dzceli Ara-bolu, Bergama voyvodas Sancl Veli, Bosnal Yahya ve arkada Babolu Zeynel'in yok edilmeleri gerekletii gibi, Mara eyaleti iindeki, Kll ve Mandelli airetleri de, hizaya getirildi. Krm hn' Sahip Giray, eski han Devlet Giray'n Tatarlar tahrik ederek: "Biz istikll istemeyiz, sana da itimadmz

yoktur" dedirtmesi zerine stanbul'a gelmi ve arkasndan da Krm'dan Kalgay Nureddin ve eyriyn Oca mirzalar ile ulemasndan bir ka zat bir dileke getirerek, geen sene mirlemin (Mehmed bey) getirdii menur ve terifat Sahip Giray kabul edecek olursa, Krm'n istiklaliyetinin tasdik edilmesinden baka, Yenikale, Ker ve Klburun kalele-riyle, Krm'n kara tarafndan olan giri yerleri, Ruslarda kalaca Krm ahalisince renilince, yaplan fevkalade bir toplantyla stanbul'a dileke gnderilmesine karar verildii arz olundu. Bu vaziyet karsnda yaplan genel toplantda Rus bykelisinin geliine kadar bu iin dondurulmasna karar verildi. Heyet, Kabata'da bulunan Mehmed Eminzdeler yalsnda misafir edildi. Sahip Giray ise, bir rivayete gre Tekfurda- (Tekirda)nda baka bir rivayete gre de, atalca'da oturmas emreolundu. Genede zamann haline baknki, Dolma-bahe mesiresinde bir ziyafette, eyhlislam brahim bey, sadrazam zzet Mehmed paaya, sohbet srasnda Selim aa adl babasnn yadigar braktn syledii bir bendesine geen sene olduu gibi, bu senede mukattaa rica etmi ve sadrazamda, bu sene 30 kese zamla talibi var, demi. eyhlislam bu cevaba, o kadar ok kzmki hiddetinden pabucunu giymei dahi unutup ahali ve Tatar heyetinin orada bulunduunu aklna getirmeden, yalnayak arabasna binip yalsnn yolunu tutmu. Cevdet tarihinde: "Durumun nakli karsnda ikisinden birinin azil edilmesi lzm geldiinde eyhlislm taraf galib ve sadrazamn tenbellii ve arl yznden ayr, kaimbiraderi elebi smail aaya yz vererek kendisini dile drm olmasndan, zzet paa azledildi. "Diyor. Boalan makama, sadaret kethdas Dervi Mehmed pasa getirildi. eyhlislamda 22 gn sonra grevinden alnp yerine Salihzade Mehmed Emin efendi meihate geti. zmir de, ahaliye yapt zulm ile tannm mukattaa iltizam, adamlar ve ballarnn fazla olmasndan dolay sava ktnda hatr saylacak ilere yarar diye yapt cinayetlere gz yumularak kapcbalk verilip, Sakz adas muhafzlna tayin edilen sekban taifesinden Avaz Mehmed aa, mardka marm, Ruslarla olan sava esnasnda zmir voyvodas Kara Osmanolu Hac Ahmed aay sktrmak iin zmir'i basp, yamaya tbi tutmutu. Bu herifin cezalanmas, kapdan- derya Gazi Hasan paa'ya havale olundu. Paa da, Karaos-manolu ve Suia sanca mtesellimi lyaszde Ahmed aa ile mecburen onlarn yardmlaryla Avaz'n 15 kadar blk-basn ve kendisini Tire yaknlarndaki Eridere'de diri olarak yakalayp, idam etti. Ellidrt tane avanesini de lmden beter olan krek mahkumluuna koydu. Rusya devleti tarafndan bykeli olarak tayin edilmi bulunan general Nikola Repenin stanbul'a geldi. Sefir, resmi olarak babii'ye geldiinde icab eden tren yaplp, eliye samur, maiyetindekilere kakum krkler hediye olunurken, hizmetlilerine de hilatlar hediye edildi. Sadrazam tarafndan da, ziyafete davet olunarak, byk bir misafirperlik gsterilip, saz ve szle merasim ifa olunmutur. Burada da yine bir elbise hediye verilmi, tam donanml gsterili bir at altna ekilmitir. Galata'daki konana kadar refakat olunmutur. Daha sonra Repeniyne, kaptan paa, kethda bey, yenieri aas, reis-l kttab

(hariciye vekili) tarafndan da ziyafetler ekilmitir. Msr' Bulutkapan Ali bey'in elinden kavga ile alp onu katletmi bulunan mehur Ebuzzeheb, bu sefer -drt yldr yollanmam olan Msr hazinesini yollad. zahatndada, 1188/1774 senesindenberi zimmetinde olan bakiyeyi demek ve her sene maktu olan mal gndermeye ait artla affedilmesini, Sayda eyaletine tayin olunan Tahir mer'in ilk frsatta isyana teebbse kalkacan bu bakmdan bunun cezalandrlmasyla, Bulutkapan Ali bey'in elinde kalm olan maln tahsil etmeyi istida ederek arzda bulundu. Bu taiebier kabul olundu. Ebuzzehep Msr', yannda 60 bin asker bulunduu halde terk edip, Yafa'y kuatp ahalisini kk byk demeyip katletti. Tahir mer aknlkla Anje Araban arama kat. Ebuzzeheb, Akk'ya geldiinde, Beyrut'ta bulunan iieri gelenler terki diyar ederek, Cebeli Driz hkimi Emir Yusuf bile hediyeler yollad. Sayda mtesellimi Denizli Ahmed aa ile Ben-i Mtevva! eyhleri niyaznamelerle yaamalarn temin edebildi. Bu baarsndan dolay, Ebuzzehebe vezirlikle birlikte Msr eyaleti, samur krk, kl ihsan olundu. Ne varki bu srada ecel kapsn ald, alp gtrd. Onun vefatndan sonra yine ona bal komutanlardan brahim bey, Msr'da eyhlbeled unvan verilerek vazifelendirildi. Fakat, Tahir mer, E*buzzeheb'in vefatndan sonra tekrar isyan meydanna atlmakta gecikmedi. 1189/1775'de Kapdan- derya Gazi Hasan paa ile am valisi Azmizde Mehmed ile Cezzar Ahmed paa cezalandrmak zere vazifeli klndlar. Akkann topa tutulduu gn Sayda mtesellimi Denizli Ahmed aann tedbirleriyle srtndan mermi ile vurulup katledildi. Kaptan paa Akk'ya asker kartarak buray zapt etti. Tahir merin mstear ve bir numaral adam oian brahim Saba'i yakalayp, mer'in mal ve zenginliinin stesini sorgulattktan sonra dam ettirdi. Tahir mer'in kymetli eyalarndan baka 82 bin kese nakit serveti kmt. Kaptan paa, Tahir merin oullarna emir gndererek, Ak-k'ya gelmelerini istemiti. eyh Ali Zahir isyan ederek, kardeleri, eyh Osman ile Said, Ahmed ve Salih Kapudan gelmilerdir. Paa, bunlardan Said'i devlet iin kt szler sylemi olduu iin idam ettirdi. Cezzar Ahmet paa ise, bu, sralarda Sayda eyaleti valiliine tayin edildi. eyh Osman ise Akk'ya eyhl beled tayin olduysa da, bir sene sonra Bursa vilayetine vali olarak tayini kt. 1190/1776 senesi mhim vakalarndan biri, eskiden tmarl askeri, bahriyede vazife yaparken denizciliimizin bozulmas, bylece de ocak ekline konmas tercihini yaptrmt. Ancak bunlarda bir netice vermemiti. Bunlar anadoluya yaylp, iftlik, ubuk basmlar tahribat ve taarruzlarda bulunmaktaydlar. Levend ad veriien bu snfn kaldrlmas nemli vukuattandr. Bu askere verilen emir mucibince her tarafdan saldrlarak ldrldler. Geride kendini kurtarabilenler Akk'da bulunan Cezzar Ahmet paaya iltica ettiler. Burada toplandlar. Tahir mer'in olu eyh Ali Zahir'in cezalanmasn temin etmek maksadyla Akk taraflarna gitmi bulunan Kaptan paa, Cezzar ile Az-mizde Mehmed paaya emirler gnderip eyh Ali'nin cezalandrlmasn istedi. Levend aalarndan

olup, Mehmed paaya iltica etmi bulunan, Kayserili Ali aa, eyh Zahir'e grnte ittifak teklif etmi ve buna bal olarak eyh yakay ele vermiti. Ali aa tarafndan ldrld. Tahir mer'in hanedan zeydan namyla tannd slale eyh Zahir'in katle-dilmesiyle yklm oldu. Suriye blgesi karklklardan kurtulmuyordu. mer Tahir ile ocuklar gailesi biter bitmez, Cezzar Ahmet paa mesetesi kendinigsterdi. Cezzar, Zeydan hanedannn mal ve mlkn zaptettii gibi, Cebel-i Drz hkimi Emir Yusuf'un stne hcuma geip yamaya koyuldu. te yandan Kapdan- derya Gazi Hasan paa, Cezzar'n Saydaya tayin edilmi olmasndan sklmt. Bu srada da Emir Yusufun Hasan paaya bir dileke yollad grld. Bu dilekede: "Devlet maln size verdiimizden dolay, Cezzar paa beldelerimizi yamaya tabi tutmu durumda.'1 eklinde ikayetler vard. Hasan paann Beyrut'a geliinde emirlie ait mallarn tamamen, verilmi olduundan Beyrut ile Cebel-i Drz hakimiyetini Emir Yusuf'un zerinde brakm, Cezzar Ahmet paaya da, "sen yalnz devlet maln ver. Baka eye de mdehale etme" emrini verdi. Cezzar Ahmed paa, Kaptan- deryann vermi olduu Beyrut, Cebel-i Drz'e mdehale etme emrine daha Kaptan paa Akk'dan ayrlmadan itaatsizlik gsterip, Emir Yusuf'u sktrmaya balad. Cezzar, stanbul'dan destek ald gibi, o zamann en gl askeri olan levendlerinin oalmasyla kuvvetlenmekteydi. Bu kuvvetler ile Akk'y bir gzel tahkim etti. Gnden gne, serveti de oalmaa balad. yle terakki ettiki, Beyrut'u eline ald. Lbnan' da mdehalesinin dnda brakmayp, oradaki, emir ve eyhlerini birbirlerine drerek bir hayli paralarn sahibi olmay bildi. Rusya bykelisi Repeniynin vazifesi geiciydi. Daimi orta elilikle tayin olunmu bulunan general stekof'un gelmesiyle Repeniyn'nin memleketine dnd grld. Halbuki, Krm'da heyeti tekil etmi murahhaslardan olan zatn bir faydas grlemedi. Zaten stan-oul'da alkonulmalar birden bire zc cevap verilmemesi maksadna dayanmaktayd. Elinin dnmesi zerine kabahat reis-l kttab smail Raif Ef. dide imi gibi, nceden kararlatrm olduklar azli cihetine gidilerek, Kbrs'a srgn ettiler. Mehur Hamidiye imaretinin ad konarak al bu sene yaplarak hizmete sokuldu. ran Seferi Ve Krm Meselesi Fetihlerini yapm olduumuz yerlerle byme ve genilemeyi amalamamz, politikamzn esas uslndendi. Bu politika, Osmanl hkmetini yer, yer, memleket memleket, baka tarz idarelerin uygulanmasn kabule gtrmt. Buna bal olarak, merkezin idaresiyle, eyalet ve oralara bal .yerlerin idaresi biribirinin ayn olmaz ve tutmazd. Bilhassa uzak olan vilayetlerde devlet adam pek kark surette gitmi olduundan, zamanmzda dahi bu irtibatszlk ksmen grlmektedir. Badad fethine ve ran seferlerine verdiimiz nem bu satra kadar okuduklarnzda yazlmtr. "Msr, Suriye, Yemen, Garb Ocaklar ahvali

dier gnlerde olduu, Irak'da olduka kark idi. Badad nice seferlerden sonra, tamamen zapt edilerek, Irak Osmanl devletine balamak mmkn oldu. Yine de, baz nahiyeleri istiklllerine sahip bulunuyorlard. Badad valileri, Krdistan dahi nezaretleri yni vazifeleri iinde bulundururak, komutanlarn grevden almaya veya tayine selahiyetliydiler. Burada ocaklk olarak bir ksm hanedanlar vard. Mesel "Baban" hanedan bunlardan biriydi. Bu hanedann oradaki gc pek hatr saylrd. Bunlarn Krdistan zerinde bile nfuzlar geerliydi fakat hanedan azalarnn birbirleriyle dalamalar eksik olmayp, ne Osmanl hkmeti ne de, ran hkmetini rahat brakmazlard. Arab ahalinin ahvali haydutluk olup, bununda stne Basra taraflar kavgasz, hadisesiz kalmazd. Badad eyaleti "Hemedan Fatihi"Hseyinzde Ahmed paa zamannda bir para skn iinde olabildi. Ahmed paa 1160/1747 senesinde vefat ettikten sonra onun yerine tayin edilen valiler ilerini pek yapamadlar. 1163/1750 senesinde, Ahmed paann klelerinden damad Sleyman paa, Badad valiliine tayin olununca, bir ok kle satn alarak bunlar askerlik ve silahorluk meslei ile bytmt. Bu sayede de Irak hanedanlarna gz adrmayp, Arap ve Krtleri, itaati altna almt. Hatta gece yariar baskn yapmak, her zamanki iinden olduundan Ebulleyl lakabyla tannmt. Ne ki; Sleyman paann bu tarz idaresi baka bir gailenin kmasna sebeb oldu. Badad'da bir klemen oca ortaya kt. Sleyman paann vefatnda yedi kethdasndan Badad valisi olan Ali paa dier kethdalarn rekabetine maruz kalarak, 1188/1773 ylnda katledildi. Onun yerine mer isimli kethda vali tayin olundu. te bu mer Kethdc zamannda Badad'da hakikaten Msr klemen ocana benzer ve onlar gibi heves-i istiklliyete arzulu bir,ocak kuruldu. mer paa zapt rapta eli yeten biriydi. 1182/1772 Rus sava esnasnda Irakda t bile kmamt. Yalnz 1186/1771'de kan taun hastal binlerce lme yol amt. Bu salgn sonu Badad harabeye dnd. mer paa, salgn sonrasnda memleketi tan maz kimseleri kullanmaa mecbur kalmt. Hkmet idaresi ehil olmayan ellere getiinde, artk o lkede karklk, ktln kendini gstermesi beklenmelidir. Baban hanedannn kendi aralarndaki atmalardan dolay o taraflarda ihtilale kadar varan haller ortaya kt. Bu arada ran'da da vakit vakit ihtilal hareketleri olmakta-idi. Ndir ah'n katledilmesinden sonra Safevilerden veya Nadir'in slalesinden birinin tahta karlmas meselesi gndeme gelmiti. Bu meseleler arasndayken, Zendiye airetinden Kerim hn 1173/1759'da Farisi ve Irak- acem ile Horasan'a sahip olmay baarp kendisini ah vekili, ismi vererek ran'a hkmdar iln etti. Bu hkmdarlk ise, 1. Abdlhamid hnn hkmdarlnn balangcna rastlam ve meru karlanmt. Babanzdeler ocakli' hanedan arasndaki mcadele ki, "nemi bakmndan Baban sanca mutasarrf Mehmed Paa ile Kevi sanca mutasarrf olan kardei Ahmed paa arasndaki soukluk devam etmekteydi. Zend Kerim Han' kukulandrm, Mehmed paann snmas zerine Kerim Han, Badad valisi mer paaya

korumaya aldnn yine Karaolan'da yni Sleymaniye'de kalmasn iltimas etmiti. Ancak, mer paa kabul etmeyince, Kerim Han'da Mehmed paay kalabalk bir askerle Karaolan (Sleymaniye)a yollad. Ahmed paa da, Osmanl ve Krt askeriyle kar karak, Mehmed paay bozguna uratt. Hal bu ekle dnnce, Kerim Han 20 bin askerle Sadk hn Basra taraflarna gnderip, orann muhasarasn emretti. Basra mtesellimine mer paann yollad yardmc kuvvetleri, raniler bozmaya muvaffak oldular. Badad'a bile hcum niyeti tadklar anlald. Btn bu olan bitenler merkezi hkmet olan stanbul'a aksettiinde ran'a harb iln etme dncesi ald yrd. Az gemedi ki Zend Kerim hn'n bir mektubu geldi. Yapm olduu askeri harekatn devleti liyeyi katiyen hedef almad sadece mer paa aleyhinde asker gnderdiini anlatmaktayd. Elilik'vazifesiyle gnderilen mehur ir Snblzde Vehbi efendide, Kerim Hn ile gzelce bir sohbet yapmaktan baka birey yapamad. nk Iran, kankllardan sonra muntazam bir yapya ihtiya gsteren devlet hviyeti kazanamamt. Ancak ok gemedi ki, Zend Kerim, 1189/1775'de bir ka koldan, ilerli-yerek Basra taraflarna zararlar verdii gibi, Badad taraflarn da bilhassa Derne, Mahrud ve Bedre gibi mukattaalan yama edip, ahalisini de katliam edip, esir alnan ocukla kadnlar ve hanlarndan Mehmed efia da Krdistan sancaklarndan, Kerkk'e yaklaarak, ehrizor'u tazyii altna ald- Bu aradada Tiflis hn Ergili hn'n da, Zend hn'i ile anlam olduunu duyuran ayialar yaygnlk kazand. Btn bu haller Badad valisi mer paann babliye bildirdiine grevdi. Halbuki, rana harb amak ok byk bir mesuliyetti. Devleti Osmaniye ise, ehrizor valisinden, Zend hn'n bara yatkn halinden bahseden bilgiler almt. Bylece hem ran seferini durdurmak hem de, Badad'daki klemen ocan kknden ykmak zere teebbse giriildi. Ispanak Mustafa paa Badad valisi tayin olunarak, yanna bir ka tane vezirde maiyet olarak verilip, yola karld. mer paaya ise katledilmek isabet etti. Mustafa paa maktuln mal ve mlkn zaptettii gibi, acem seferi bahanesiyle zengin kimseleri de soymaa balad. Fakat klemenlerin karar gizleyememesinden mer Paann kethdas Abdullah, Deharud'da bunlar bir araya toplad. Okuma Paras Aaya alm olduumuz "Rusya Trihi"nin medhali, aziz ve muhterem milletimizin ezeli ve ebedi dman Rusya hakknda uzun zaman Rusya'da Fransa'nn eliliini yapm bulunan Msy Kaster'in kaleminden kmtr. Milletimizin her bir ferdinin, gemi de Ruslar tarafndan ehid edilmi yakn vardr. En az yzelli yldr, mslman milletimizi dnya trihinden silmek iin, Kafkasya'da, Karadeniz'de, Orta Asya'da Avrupa'da, Balkanlarn en kk kynde bile mslman milletimize saldrmay, gaye-i milliye ve diniye hline getirmi, bu milletin hline ve bizlere nasl baktklarn tefekkr iin bu kadar bir yazyla rneklemek istedik. Metin Hasc

Fransa'nn Rusya Nezdindeki Elisi Msy Kaster'in kaleminden: Rusya Trihi Mtercim: Divn Tercman Yakovaki Efendi - h. 1244 SN Moskova devleti hududlar dhilinde oturan Msy M-1828 Kaster adl elinin Rusya devleti hakknda toplam olduu bilgiler dahilinde ortaya getirdii franszca lisn zerine yazlm ve derlenip toparlanm bir eserdir elinizdeki kitb. Bahse konu eseri Divn Tercme kaleminden olan ve Rum hdisesi zerine Bursa'ya srgne gnderilen Yakovaki adl mtercimin, devlet-i liyye ricalinden bazlarnn talebi karsnda, mmanaat edemiyerek yapt tercme almadr. Bu almann Moskof devletinin durumu, tarz ve dier lke devletleriyle olan mnasebetlerine dnk politikas ve Osmanl devletiyle vki siyasetini ibret verici bir eser olarak basiret erbabnn gznde yer tutaca pek kesindir. Nair. Giri Bize yazma ve dnceleri tercme edip, duyurma imkn vereni hep bilirizki Rabbimizdir. Biz de bu imkn kullanmakta kabiliyetimizi trihi vakalar tesbit ve duyurmada gerek gemi gerekse dneme saylacak olular nemine uygun olarak tekile vesile olan sebebleri bildirmeye teksif etmeyi dndk. Pek geni topraklarn sahibi olan devlet-i liyye-; seniyye; felek elinin yardmyla bazen slimane bir hayat srerken, bazende sert ve karklklar iine dt olur. Osmanl hududu yaknlarnda bulunan, dier bir tbirle hem civar olan hiristiyan devletlerde, ters davranlar ayna gibi grnmeye balamt. Trih eserlerinin aka gsterdii devletin ve saltanatn ileri gelen ricalinin haklarndaki tetkikleri didik didik yapp sonulandrmak iin. beyit'teki gibi: "Ara-fan bayed ne ki darend art hzmera Piteraz dositan da-rend hl dmenn" magazisince uzak ve vcib yollarda buluanlar olduunu kaydetmek art olmaktadr. Bir mddet nce gnmz insanlarndan bir zat, Bahr-il hamiyyet meali menkbet tevarihi efrenciyeden Rusya devletinin ahvalini anlatan bir mecelle-i muhtasranin, yni ksa bir fikir mecmuasnn letaft veren lisanyla Trkeye nkile ve tercmeye bir mecburiyet-i muktaziyat getirmitir. Bize yapmamz gereken almay hatrlatanlara ademi iktidarmz, liyakatimiz olmadn aralksz ve her grmemizde beyana gayret edip sylemi olmama ramen, benim bunu yapabileceime liyakatimin herkesten fazla olduu, daha iyisini yine ancak bana aid bir almann olabileceini beyanla srara devam ettiler. Bundan otuzbe sene nce hkmet sandalyesinde oturan "2. Katerina" isimli Rusya imparatoriesinin dnemini fran-szca ibareyle kayd ve zapta muvaffak olan Kaster adl ahsn 1182/1768 ile 1202/1787 senelerinde yaanan seferi

Osmaniyan'm o sralarda da dier milletlerinde kendi zel maksatlarn kabul ettirebilmek iin kullandklar usl hayli mull olup, nice gizli srlara, nice desiselere sahip olmalarndan dolay gelip, yukarda saydmz hususlar esas kabul edip, gereksiz szler kaldrlarak, zafiyetleri izle edilerek ve-de baz erhleri de koyma metoduyla frenke yazlar'alp mmknler gerei aklanarak, tercme ve rakamlamak suretiyle iki ksma taksim eyledim. Birinci blmde Rusya'nn balangcndaki hlini durumunu icmalini yaptktan sonra maksadmzn esasn tekil eden 2. Katerina'nin ortaya kndan byk zlmlar yapLii 1211/1796 senesine kadar yapt btn ileri yazmak ve ikinci ksmnda da, Rusya'nn kara ve deniz gcn, gelirlerini ve masarifatn senevi olarak ve baz kavaid ve nizamat dere olundu. Cenb-i Allah'dan niyazm budur ki; elinizdeki tercme cesaret-i bendegnemi mcerred emr- tenbih-i smiye-i if- friza-y imtisal ve mutavaat ve teden beri huein ketizar inayeti olduum devlet-i liye-i ebediyet'l istikrara karnca kadarnca hizmete ve ubudiyete zamannda olmakla yazl ve szl olarak muvaffak etsin kulunu ve ref'et buyururlar bu duay naallah. Divn- Tercmeden Mtercim Ya-kovaki Ef. Tercmenin Ksm-I Evveli Rusya Devletinin lk Dneminin cmali Eski zamandan beri Rusya ahalisi avrupann kuzeyinde Lehistan'n te tarafnda bulunan arazide yerlemi haldeyken, dou ve kuzey tarafndan dalgalar halinde skn eden kabile ve kavimlerin bazlar ol tarafda bir vatan edinmek maksad ile yerleir, isimlerini ise Rus diye koyup byle tannma yolunu seerler. Bu isimle hret bulmaktalarken, ok aksi ve kaba topluluk grnts iindelerdir. Bir ok nezketten mahrum kalabalklar gelip gelip bahse konu yerlerde yerleerek cumhuriyet eklinde bilrabta ve tanzim, ilerini grmee kyam ederlerdi. Ekseri vakitlerini yaknlarnda bulunan Leh ve sve vede dierlerini yamalamaktaydlar. Ancak bu yamalamaya dnk saldrlar bazen leyhte bazen de aleyhte neticeler vermekteydi. zellikle zi suyu iinde peyda ettikleri tekneleriyle Karadeniz'e karak stanbul'un Hali ve Marmara denizinin kylarna kadarda apul yaparlard. Daha sonra da, birbirleriyle olan ve srp giden kavgalar rahatlarn karrd. Balarna bir reis nasbetmeyi uygun grrlerdi. Trih-i hicretin 250. senesinde belde ayan olan Boyarlar, voyvodalar vesairleri yaptklar bir itima sonunda aralarndan birini intihab ettiler. Rorik adl olan biri getirildii vazifede onyedi sene kadar mr srd. Bunun lmnden sonra vrisi, senedli olarak meydana gelen teekkln emiri gibi oldu. Ahalinin bilinen mizac zere zaman zaman ihtilal atei aralarnda alevlendiinden ecnebilerden olan Lehli ve sveliler arasnda meydana gelen atmalar kt gibi dou hu-dudlar tarafndan gelen Cengiz han ve Tatar Kabilelerine cizye verme durumuna dtler. Krallarnn tahtta kalmas veya azli

hakknda htt azarlanma meselesi Tataristan hkimlerinin iradelerine tbi hle gelmiti. Bylece huzursuz vede bi-rahat olmularsa da, zikredelimki Rorik hanedanndan elliiki ahsn hkmeti dimi ihtill ve karklk iinde 130 sene devam etmeyi becermitir. Bunlarn iinde yer alan 4. van gemitekilere baklrsa daha kaliteli ve makul bir ahsiyet ile temayz etmitir. Evvel ar unvanyla kral olmutu. Moskova ehrinde ta giyme trenini gerekletirmi krallar bu zattr ki; dneminde Tatarlar ile arasnda meydana gelen anlamazlklar ve ihtilaflar bunlarn uyanmasna vesile olmu, demekte olduklar harac kaldrmak iin cesaretlenerek harekete gemilerdir. Dou taraflarnda Kazan ve Ejderhan eyaletlerini geri almaya Tatarlardan kavga ile kurtarmaya himmet etti. Sibirya eyaletini dahi zapt le o taraflarda yerlemi vahi kabileleri idaresi altna almtr. Krm hn' bir o tarafdan, bir bu tarafdan hcuma geerek bahse konu ar van'n karargh olan Mokoh ehri varolarna kadar apul ve yama yapt grld. Bahse konu etmekte olduumuz Rorik hanedannn ykl sonrasnda Rusya topraklar mtegailibe denilen snfn eline geerek 115 sene kadar karklklar ve balarna geecek birinde ittifak edememe skntsn yaadlar. Daha sonra da meydana gelen ittifakda, bu ittifaka <kellim mecmuai millet ile> denmekte olup, Romanof hanedanndan Mihaiyl adl biri zerinde karar klnd. Bunun olu Aleksi'ki mehur Deli Pet-ro'nun babasdr. Hkmet'sandalyesine vris olmas dolay-syla oturduunda, Lehlilerin Ruslardan ele geirmi olduklar blge ve topraklarn yeniden eski sahibine dnebiimesini temin iin bir istihlasin balanmasn temin etti. Arkasndan lkesinin her ynyle terakki etmesini terhin babnda almalara koyuldu. Denizci, Hazarla Karadeniz'de mutlaka Rusya'y temsil etmeli dncesini ahaliye yerletirdi. Hollanda'dan getirtmi olduu usta ve kalfalar ile hem gemi sanayiini kurmaya hem de; buralar devam ettirecei dnlen insanlarn yetitirilmesine baland. ar; erkek, alt kz babasyd. Yerine vris olacak byk olu alt sene kadar hkmettikten sonra ldnden yerine ikinci olu olan van gelecekken muhtel'u uur olduundan, Deli Petro dedikleri 3. olu henz 10 yanda idi. Kkl grnde mni ve mahzur olarak addedildi. Buna karlk kzkardelerden Sofiya adlrolani eitli hile ve desiselere mracaat ile ynetimi ele geirmeye alt. lk iide Petro'nun tahta oturmas hakknda atmalar iinde olan destekileri idam etmeyi plnlayp duruyordu. Bu arada ikisinin bir arada erik idaresini, kendisinin vesayeti altnda dnd, biri mecnun, dieri ya bakmndan sabi olduundan bu tercih pek iine gelmekteydi. Neticede ortak taht igali gerekleti ve Sofiya'da bunlarn vsisi olarak ynetimi gtrmee balad. Ancak Deli Petro tarafn ilzam eden baz devlet ricalinin gcnn artmasna msaade olunmuyor, gizli bir el bu almalar yapanlar ortadan kaldrmaktayd.

Deli Petro'nun Krall Deli Petro adl ar'n dnemine gelince Rusya devletinin avrupa devletleri arasnda nm-n olmayan bir mehulden ibaretti. Yazlacak pek de nemli bir takm ilerin sahibide olmamlard. Yukarda Rusya'nn iptidai hlini tasvire altm esnada pek bir ey koymak mmkn olmamsa, Deli Petro dnemine kadar da bunun byle olduu bir vakadr. Ancak Petro dnemi ile beraber husule gelenleri tasvire mutlaka ihtiya vardr. Ad geen ar, ocukluunda ok ktlenmi tavr ve ahlakyla hret bulmutu. Bir takm adamlaryla gzel eylere ynlendirilmiti. Ancak iki ve lemlerine de itilmiti. Askerin tlimi ve terbiyesi zerine asla nem verilmezken, vsisi Sofiya galizat ve huunet- tbiiyesine kt ahlk eklendike bu i byle gider sanlyordu. Ancak, Rusya'ya ecnebi devletlerden getirilen eitli ilimler ve bunlarn stadlan istihdam edildiler. Bilhassa asker ve zabitlerin asli Cenevizli Lafor isimli akll ve merd- kmilin birinin sohbetine rastlad. La-for'u yanna getirtip, yakn hizmetine ald. Genellikle nizam ve mlkn yni devletin kaideler zmresine dnk mzakereler ve sorularn cevaplarn aradlar. Talimli asker kullanma yoluna gidilmesi, yeni harb fennine uygun silahlar kullanmna, harp gemisi yapmna ve deniz ilmini uygulama gayretine gidilmeye baland. Bunlar olmaktayken Osmanl devleti Neme (Avusturya) ve Lehistan'a vede Venedik zerine se-fer-i hmayun amt. Rusya devleti gemi yllardan beri Krm hnlarna vermi olduu vergiden halas olabilmek iin tercihini Lehistan ve Neme tarafna kulland. Krm zerine asker sevk etti. Neticede yaplan antlamadan sonra yenik dnen asker vesayet makamnda bulunan Sofiya, Asterli askerini tahrikle ortal kartrd. Petro'yu idam etme derdine dt. Ad geen Petro'nun btn bu olanlar malumuydu. Hemen ablasnn yaknlarnn ve mavirlerinin kendi grlerine aykr fikir sahiplerini bir yerde toplatma yoluna gitti. Asterlich temini yoluna gitti. <burada asteriich'in ne olduu hakknda bir malumat verelim: Asterlich, oku mnasna gelir. Pek eski zamanlardan beri Rus askerinin ok kullanmas bu ismi ile maruf olmasn gerektirmitir. Hazarda ve seferde vazifeli olarak yalnz 24 bin kiiden tlimsiz ve itaatsiz asker idiki, icab ettike diledikleri kadar reaya dahi toplayp, istihdam ederlerdi.> Bir araya toplad bu adamlar aniden tevkife tbi tuttu. te yandan mecnun biraderinin lm de bu sralarda vuku buldu. Hicri trihin 1108/1696 senesinde devrinin tek bana ve mstakil tasarrufu balamtr. ocukluundan beri kabullendii ahlki reddiye ve betahsis mdavimi olduu hl baki iken nce nizamn akdeyledii asker maddesinden matlup tanzimini seerek, ecnebi millet olarak abucak toplayarak tedarik eyledii 50 neferden ibaret kk bir bl Lafor marifetiyle tlime tevik fikriyle kendisi bahse konu blkde tablazenlik hizmetinde yazlp lzm gelen maa ve tayinat ahz ve hizmet-i lzimesinde inha-i rasia-y azim eylediine binaen giderek oalan asker ile bl bir byke tabur eklini ald grld. Htt devlet-i liyye ile, Neme, Venedik ve Lehistan seferini devam ettirirken

Azak zerine yollad ordu ile beraber varan Ruslar maiyetinde bulunduu bulunduu generalin emir, tenbihlerine uygun davranarak hizmete ve dnene k-v dar rtbesi alet tedri ve terfii binba yaplmasyla rtbesi ykselmiti. Bir tarardan kralln yapmak, te tarafdan harb hizmetinde vazife-i tayyinat ahz edip, yoldalar ile bilmu-aye memuriyet-i lzimesini yerine getirir idi. 1111/1699'da Karlofa'da padiaha imza olunmu antlama gereince, Azak Kalesi Moskofda kalmak artyla sefer ber taraf olaldan beri ar, talimli askerin oalmasna gayret ve salamca eilim gstermekten ni, bu talimli asker genellikle ecnebi olarak reis ve subaylar ile yol erknla-nyla refte refte yni gide gide onikibin saysn tutturdular. Meram Asterlich ocan tamamen kaldrmakt Frengistan'a seyahatte, dier devletlerde tatbik olunmakta bulunan hl ve durum, fenler ve san'atlar tahsil yolu ile renme gayesi esas idi. Asterlich neferlerinin krsi'i memliki olan Moskova'dan karmak iin hudud muhafazasna ayrlm memur ve uzaklatrma, Moskova'nn korunmas yeni askerin ihtimamna ve tarzna taklid yaplmakla yaklalp, fitne phesi olduundan Lafor adl mstearn ve -drt kiilik muteber ricalini var sayarak Flemenk tarafna tyin eyledii ikincisi maiyetine etb- gruhuna iltihaka azimet eyledi. Felemenk'e vardnda gemi ina etmeye mahsus bir tezgahda marangoz ra yazlp, cret, yvmiye ile hizmet-i vesir marangoz amelesinin yemek ve yatmasna kanaat etmekle bir mddet devam etmekle daha sonra ngiltere'ye geerek btn ilere ve hassaten esnf- dide ve ticarethanelerine dikkatli nazarlarla bakt. limlerin tamamlayacs olan hendese (geometri)'yi renmekle, memleketine cjn-mek iin Almanya'nn iinden Bec ehrine geldikte hapisde olan bildiimiz kzkardeinin asterlich askeri ayaklanp isyan , ile kalkp, Mokoya doru gitmeye koyulduklar haberi kendisine ulat. Hemen o tarafa ricata mecbur oldu. Vardnda ilk nce Mokada bulunan talimli askeri asterli askerini 18 saat mesafede karlayp def etmek iin hcuma hazrlanarak, sebat ve metanet gstermi olduundan ar, gayet kaba ve iddetle asterlichin nm- niann varlk defterinden yok etme ve helak etme niyetinde olduunu iln ile ikibin kadarn bir yere toplayp, bunlar celld etmeye fazm gelecek infazc bulamadndan kendisi ve yannda vekilleri eliyle ounu idama geri kalann da bir otlukdan baka bir ey olmayan uzaka blgelere datarak, hepsini para para ve ansz, namsz brakarak datt. Bylece istiklle dnk tahsil ve seyahati esnasnda avrupann hiristiyan devletlerinden harb-i fenni de usta, eitli sanayi dallarnda imlata muktedir kimseleri semedeki isabeti ve mukavele ile bunlar istihdam ve Rusya tarafna gndermesi maksad olan yeni nizm yerine getirme esasn aynen yazdmz gibi becermi olduundan, bir ka seneden beri ve mium-u mstear olan Lefor'dan alm olduu ve Frenkistanda elde edeceine inand tahsili gerekletirmek alelumum yni btn milletin ahlk ve adabn tlim ve terbiyeyle deitirmek kanaatine vard. zetlersek; ecnebiden olan talimli askerin kyafetini, yeni asker yazlacak, Rus kavminden olanlar ekemeyip, dedikoduya dtklerinden milletin tamam,

giyeceini kendisinden olmayan kimselerinkine nasl benzetmeye, deitirmeye muvaffak kolay olmazd ve nitekim olmadda. Devlet ricalinden, vkelnn bazlarndan iibas, yni kyafet meselesinde bir takm teklifler ve lyihalar verildii grld. Ancak bunlar ve bu grlere sahip olup muhalefete ictisar edenleri pek kat' ve iddetle katliama tbi tuttuklarn gryoruz. Kald ki; gemi dnemde Rusya ile ticareti ityad eden ngiltereli gemileri Buz denizi semtinde bulunan Arkancau dedikleri iskeleye yanap gelen; byle uzak mesafeye men-i ticaret ve ar'n nceki ilerinden biri mlk- devletin servet ve nemasna yni sermaye ve krna mesele-i mstkile olan al veri kapsn feth ile celb fide ve menfaat olmakla frengistana yakn olan Bahr-i Baltk, yni Baitk denizi sahiline iskele ve donanma peyda etmek fikrine dp, bu keyfiyet ise adgeen sahilde, sve devleti tasarrufunda olan memleketlerin fetihlerine ve ele geirilmelerine kalm olduundan ni, sveli ile sefer zere olan Leh ve Danimarka devletleriyle, yeni l ve vifak yni yeni anlay iinde yapt bar sonrasnda, sve zerine sefer iln eyledi. O kark gnlerde sve kral tbulunan Demirba denmekle mehur 12. Karlos <arl> bahadr bir kimse olduundan, bir ka yerde hasmlarn kahru perian eyledi. Lehistan lkesini zaferyab olarak istila etti. Ve Leh kraliyet tahtnda adam deitirmeye muvaffak oldu, bu arada da Rus an'n deitirmek hlyasn kurmusa da, ve ar'da ikide birde hezimete uratmaya muvaffak olmusada, hibirinde ar ne korkuya ne de midsizlie dt. Nihayetinde 1121/1710 senesinde Osmanl devleti hududlan yaknnda Poltava denen yerde husule gelen savada ar, sve askerini pek fecii bozguna duar etti. Demirba'n hayatnn gitmesine ramak kalmt, ki Osmanl hududunu geerek Bender Kalesine ve muhafzn ahsnda tcidaran padiah- l-i Osman'n atufetine snd. Krallarnn bu malubiyeti zerine svede meydana gelen ihtillde bir boluk belirdi ve Ruslar, Baltik sahilindeki birbir ok yeri ele geirdiler. Eski kral ise sve'in bana getiren ar, Enfarya eyaletinde deniz kenar olan byke bir yerin imarna karar verdi ve adn da, Petrobork olarak tesbitinde srarl oldu. mparatorluk lakabmda eski unvannn yanna zamimeten ald. Deviet-i liyede iltica etmi bir mlteci olarak, padiahn sayesinde mrn sren Demirba arl, miyetiyle beraber Lehistandan Poynatovski'yi, padiah- i-i Osman'n huzuruna gnderip, derhal Rus kuvvetlen zerine gitmek gerektir. Zafer mutlaka bizde kalacaktr meyannda tavsiyelerle yollad. Yaplan mzakerelerden sonra Baltac Mehmed Paa idaresinde Orduyu hmayun yola karld. 1123/1711 senesinde Budan hududlan iinde Prut Nehri kenarnda sadrazam, r' ve ordusunu yle bir sk skya sardki, Rusyann yok olmas mmkn olabilirdi. Yiyecekleri ve iecekleri tkenmi Rus ordusu bir kska iine alnm ve zerine yaplacak yry, bataklk ve asker arasnda lm tercih noktasna kalm gibiydi! Ricat mmkn olmayp giriftar~ keml-i zdrab ve mayusiyet olacak arnar afv ve imna teebbs ile Azak Kalesi devlet-i

liye'ye geri verilmek ve sve kralnn memleketine emniyet iinde dnmesine izin verilmek artyla antlama imzalanmtr.

SULTAN I. ABDULHAMD HAN ................................................................... 2 ark'daki Sknt .......................................................................................... 3 Kaynarca Antlamasndaki Yanllk ........................................................... 4 Eflk Ve Budan Krgs........................................................................... 5 Zend Kerim Ve Katerina Uyumas ............................................................. 5 Krm'n Derdi ............................................................................................. 6 Franszlarn Ruslara Yaklamas.................................................................. 7 Bat Avrupann Rusya'ya Bak .................................................................. 9 Padiahn Sulha Eilimi............................................................................. 10 1. Abdlhamid'in Hanmlar ...................................................................... 11 1. Abdlhamid'in ocuklar....................................................................... 11 1. Abdlhamid'in Sadrazamlar.................................................................. 12 1. Abdlhamid'n eyhlislmlar.............................................................. 12

SULTAN I. ABDULHAMD HAN Babas: Sultan III. Ahmed Han Annesi: Rbia ern Sultan Doum Tarihi: 1725 Vefat Tarihi: 1789 Saltanat Md.: 1774-1789 Trbesi: stanbul Eminn Bahekap'da. Soralm ve cevaplayalm, kimdir bu 1. Abdihamid? Bu zat Osmanh padiahlarnn yirmiyedinci padiah olup, babas 3. Ahmed'hn'dr. Vlide-i muhteremeieri ise, ermi Kadndr. Doum tarihi, 1137/1725'dir. Elli yanda olduu halde, 1187/1773 senesinde tahta kt. Bylece mildi sene hesabyla yaparsak, padiah krk sekiz yanda olmak durumundadr. Kaynarca antlamasnn gzyalarn aktarak tasdik etme mecburiyeti kendilerine pek girn gelmitir. Hassas bir insan olup, merhamet hislerinin, vatanperverlikle iice yreinde yer tutmu ndir insanlardand ve Kaynarca antlamasnn tahmil eylediklerini izle etmek, en azndan hafifletmek gayreti, Rus ve Avusturya menfaat birlii sebebi ile yarardan ziyade, daha byk kayplara duar oimamiz neticesini getirmitir. Sultan Hamid-i evvel hz. leri, babasndan be yanda iken yetim kalmtr. Doiaysyia mildi tarih hesabyla krk yl sarayda kapal bir hayat iinde gnlerini geirmitir. Dnya le alakal meselelerde trih ilminin dnda, ilimlere pek vaktini ayramamtr. Zaten btn OsmanS hanedan yeleri, kadnlar olsun, erkekleri olsun, htt hizmetli saray mensuplar bile devletin trihini pek iyi renirlerdi. nk, bu trihi yapanlarn arasnda mmtaz mevkii kendi cedleri temsil etmekteydi. Buna bal olarak Sultan 1. Abdihamid hn trih bilgisine hakkyie vkf bir kimseydi. Son derece terbiyeli ahlk- hamideye mlik idi. Ancak selefi 3. Mustafa'nn btn iyi niyet ve abalarna ramen gelinen nokta hi ac deil, adet fecaatin hemen eiinde idi. Padiah da ise, bu felketli durumu bir muzafferiyata evirecek muktedir bir el arama beyhude gibiydi! Be yldr Avrupa ve Karadeniz kylarnda devam eden savalarmz, hem askeri hrpalam hem de hzine-i hmayunu 3. Mustafa'nn ok para biriktirmi olmasna ramen ar ve sonu gelemeyen masraflar hazr tketmiti. Askere tahta geiin srasnda bahi bile verilememiti. Prusya elcisinin, Rusya ile Osmanl devleti arasnda Klburnu istihkmlarnn yklmas kabul edildii takdirde bir sulh anlamasnn mmkn olduuna dir teklif yapldnda, devlet ricii sadn-azam da ilerinde olduu halde bu teklife balklama atlamlar ve derhal yeni padiaha, bir tezkere ile mezkr hli arzet-milerdir. Ancak padiah- ahaneden hi mid edilmez bir cevap gelmitir ki, hepsi aknlklara gark olmulardr. Sad-razam btn bunlar olurken umnu'da ordunun banda bulunmaktayd. Yanma gelen bir Rus zabiti, Ruslarca gnderilmi olan padiahn

clusunu tebrik eden mektublan sunmutu. Romanzofda tebrik mektubu gndermekle birlikte, sulh mzakerelerine yeniden balanmas hususunda teebbsler yapmay ngrd gibi, Avusturya ve Prusya elilerine yardmc olmalar istikametinde iaretler yapmay tatbike koymutu. Fakat btn bunlara sadnazamn cevabi yaknda Tu-na'nn br tarafna geecei ve btn dmanlarn srce-i istikametinde beyana ba vurduu grld. Nasl olduysa btn devlet adamlar, sadrazam paa, htt padiah bizzat sulha tlib olma yolunu aradlar. Karlarna yepyeni bir muhalefet kt. Bunlar ulem-i kiram snf idi. Ker'i, Yenikale'yi, dmana vermenin din-i mbini islmn msaadesinin olmad hkmne sdk- sebat eylediler. Bunun neticesi, mtareke mzakereleri beinci defa kesilip, Rus sava yeniden yeniye bir daha alevlendi. 14/nisanda eitli emjrler sadrazamca verildi. Bu arada Akdeniz tarafna, Osman Paa nasb olundu. Bodrum'a asker karan Ruslara Osman Paa hcum eyledi ve onlar bozgun halinde ricte mecbur eyledi. Amiral Orlof'un, bu teebbs ilk deil, daha evvelde byle bir tasaddide bulunmutu. Ancak bir ka bin asker, yedi top, yz kantar barut ve birok eya brakmak suretiyle kaabilmiti. Tuna taraflarnda ise, sadrazamn nemli sler tesis iin baz fetih tasavvurlar var idiysede, Ruslarn Pazarck civarnda yama ve karklk karma almalar ban alm gidiyordu. Reislkttab Ab-drrezzak efendi buralara ylan Rus kuvvetlerini, uzaklatrmak iin yardma komusa da, bunlarn mukavemeti, ayrca iki gurup Rus kuvveti birlemi ortaya yirmibebin kiilik hayli gl, bir ordu kvermiti. Bunlar Kozluca'da bulunan, Osmanl ordughna darbelerini vurdular. Darbe askerimizin pek fena bir surette dalp kamasna vard. Yirmido-kuz tane topumuz ve bir hayli barutun Ruslarn eline gemi olmasda byk bir znt kayna oldu. te tarafdan Abdrrezzak efendi kuvvetlerinden bir miktar ehid olmutur. Dierleri firar yoluna dmlerdir. Rus askeri Kozluca zerinden umnu'ya doru hareket ettiine dir haber alan sadrazam, ehrin etrafnda yaplm metrislere piyade askerini yerletirdii gibi, svari kuvvetlerinin bana da, Dastanl Ali Paay komutan nasbeyfemidi. ehrin ahalisini teskin ederek koruyabileceklerine inandrdndan savuacak kiilere frsat verilmemi oldu. te yandan hanmn erkek kyafetine sokarak, firar etme teebbsnde bulunan Khyabey'n ktibi askerler tarafndan ldrld. Aynen bunlar gibi yapmaya kalkan reis efendi, askerlerce katline ramak kalmken ellerinden kamaya muvaffak oldu. stanbul'da soluu ald srada, yapt saraya duyurulmu olduundan padiah katlini irade eyledi. Ancak araya giren e-dost idam hkmn Ktahya'ya srgn ekline evirtmeye muvaffak oldular. Kozluca sava; akabinde Rus bakumandan Romanzof, Prusya elisi Zejlin'e bir mektup gndererek, Romanzof sadrazamn ileri srdne bal kalarak, Rusya devleti, Tatarlara dir talebinde islm dinine mugayir decek herhangi bir ey istemeyeceini, bugne kadar ele geirmi olduu topraklar iadeye hazr olduunu, ancak btn bunlara karlk, Kuburun, Ozakzof, Ker ve Yenikalenin

terki hususunda musir olduklarn bildirdiler eli Anlalmaz bir ekilde byle bir mektup yazan bakumandan Romanzof, umnu'yu kuatmaya balad srada, sadrazamn yannda bulunan bir ok asker firar yolunu tutmu, adamakll eksilmeler olmutu. Vaziyet bambaka bir hl alm, artk muhtemel savan neticesi aleyhimize olma ihtimlini ibre gstermee balamt. Bu vaziyet karsnda sadrazam derhal Romanzof'dan gelen mesaj tercme ettirdi. Buna vkf olunca, gnderdii subay vastasyla sulh mzkerelerine balanmas iin Romanzofun mracaat kabullenmesini istediyse de, kan cevab olumsuz idi. Bunun zerine sadrazam yeni reislkttab Mnib efendi, Nianc efendi temsilci olarak ordughda yaplacak meverete gnderildi. Yaplan toplantda durum btn sarahatyla akland. Lzm gelenin artk mtareke bile istemek deil, dorudan doruya neye ml olursa olsun, sulhun talibi olmak hususu ileri srld. Padiah Hz. lerine inde bulunulan aresizlik hlasa olunarak, talebin kabul edilmesi niyazlar yapld. 16/temmuzda Osmanl devleti elileri, Rus elisi Prens Repnin ile grerek yedi saat sren mzakerede, Bkre'de anlamaya varlm msvedde maddeler zerinde, grmeler yaplmas ekli kararlatrld. Ancak; Prens Repnin bu kararla alakal zabt hemen imzalama yerine drt gn sonraya tehir etti. nk Deli Pet-ro'nun irrzatamak zorunda kald Prut harbnin sulhunun imza trihine denk drme diplomasisi uygulayarak, bir intikam gerekletirmi oluyordu. 21/temmuz/l 7 1 I 'in cn alm oluyordu 21/temmuz/1774 senesinde. Kaynarca yaplan bu mutabakatn sonunda sulh mzakerelerinin yaplaca yer seildi. Sadnazam Muhsinzde Mehmed Paa stanbula dnmekte iken ksa bir rahatszln peinden ruhunu tesiim etdi. Yerine getirilense izzet Mehmed Paa oldu. Btn bunlar olurken, Krm hanlnda meydana gelmesi yava, yava grlmee balanan deiiklikler, Cengiz hanedanna mensub han'lar slalesinden bir gurubun, Krm'da yaayan ulemayitemsilen muteber bir ka fkih, ahalinin eitli blge ve mesfek temsilcisinin meydana getirdikleri mruzt heyeti, Dersaadet'e gelip, padiahn kapsna mracaatta bulundular. Meramlar; eskiden olduu gibi, Krm'a hn tyini devlet-i liye elinde olmas, bayram ve cuma namazlar esnasnda hutbe'nin hilafetin temsilcisi Osmanl padiahnn adna okunmas, baslan paralarda Padiah hz. lerinin turasnn bulunmas, talebieri-nin kabul edilmesiydi. Yaplan bu mracaattaki maruzat; Ab-dlhamid-i evvel tarafnca byk memnuniyet ve itiyakla karland. Bu hususun henz teati olunmam, hatta tasdiki yaplmam kaynarca sulh antlamasna idhli hakknda re-islkttap efendiye haber salnd. Reisefendi; Rus bakuman-dan Romanzof'a gnderdii talebnmede yazdmz teklifin imparatorie nezdinde nazar- itibara alnmas hususunda delletini rica etmiti. Takrir ise zetle, yukardaki Krm heyetinin arzuy-u hissiyatna tercman olan szlerdi. lveten Ker kalesinin ve esirlerinin hususunu belirten taiebden vazgeilmesi vard ki, Rusya bundan da feragat yoluna giderek istenenleri kabul etti.

Bylece de, Kaynarca antlamasn her iki taraf tasdik edip, birbirlerine gnderdiler. Tarih: 1188/1774 idi. Rusya'nn da kabul ettii stat iinde Shib Giray'a hanlk tevcih edilmi bu seferde ahali ve maruzat gurubu yeni hn'a muhalefet etmiler, bahse konu Sahib Giray tahtna oturam-yarak, binmi olduu bir gemiyle stanbul'a gelmiti. Ayn zamanda bu zata muhalefet edenler padiah katna .mracaatla Devlet Giray'n hanla nasbim istida eylediler. Fakat bu taleb Kaynarca antlamas altnda mtalaa olunduunda mugayir bir talebdi. Beri yandan vaziyeti bu ekilde mracaatlara anlatmaya kalkmak devlet-i liye'nin snna nkise getirecei iin, Rus elisi stanbul'a geldiinde mevzua girilicektir mealinde bir cevapla iktifa edilirken, Sahib Giray'a da, yakn bir mahalde oturmas iin ikametgh tahsisi yaplmtr. Bu srada zaman 1189/1775 tarihini gsterirken, sadnazam zzet Mehmed paa ile eyhlislm brahim efendi arasnda husule gelen geimsizlik, nce sadrazamn azlini, yerine Dervi Mehmed paann getirilmesine, ok gemeden de, eyhlislm efendinin makamdan ayrlmas gereinin hatrlatlmas geliverdi. ark'daki Sknt Akk blgesinde isyann devam ettiren mehur eyh Thir'in terbiyesi ve cezalandrlmas iini Kapdan- Derya stne ykleyen devleti liye, am valisi, Sayda eyalet valisi, Kuds mutasarrf paalarla am sahilleri muhafzlna nasb edilen, Cezzar Ahmed paaca da selhiyet ve emir vermiti. Akk kalesi iinde bulunan eyh Thir donanmann sahilden bombardman yapmasna mukabele etmek iin emrinde bulunan marib denen askere toplaryla ate emri vermesine ramen, bu maribiler biz Osmanl devletine ate amayz nk; biz Osmanl askeriyiz, dernek suretiyle verilen emri uygulamaktan sarf nazar eylediler vaziyetin geldii nzik durumu hisseden, eyh Thir'in, atna binip kale kapsndan kat srada maribilerden, ok nianc biri att tek kurunla, bu asiyi bir daha kalkmamacasna yere serdi. Maribiler Akk Kalesinin kaplarn, Cezzar Ahmed Paaya atlar. ok gemeden; Sayda eyaleti valiliinin Cezzar'a verildiini gryoruz. Ayrcada vezaret rtbesi ihsan edildiini reniyoruz. Sadnazam Dervi Mehmed Paa'nn devlet idaresinde hid olunan engin msamaha ve rahatna dknl geminin bu kaptanla yryemeyecei intiban verdiinden azline gidilip, yerine Darendeli Mehmed Paa boalan makam hakkyla doldurmak niyetiyle getirildi. 1190/1777 bu srada Rus elisi stanbul'a gelmi sefarete yerlemiti. Pek uzun sren mzakereler sonunda Krm ahvali hakknda varlan karar, devlet-i iye'nin Krm'da bulunan Devlet Giray'a, hn'In merulatran menurun postalanmas oldu. Fakat bu seferde Devlet Giray istemeyen Rusya yanls gurup hareketi bir isyana evirdi. Devlet Giray da stanbul'a kamaktan baka are gremedi. Rusya'ya bel balayp onlara hayranln devaml belirten,

hn Giray Rusyanin korumas altnda Krm'a hn odu! Yanna da Rus ordusundan biri, imparatorie tarafndan, yaver sfatyla yerletirildi. dare hn'n elinde gzkmekle beraber, yaverin mdehalaleri bir vesayet daresini haber vermekteydi. Btn bunlara karlk Osmanl devleti infial iinde olmakla birlikte Rus elisini adamakll bunaltt. Hatta savan kapsn da aralama niyetinde olduunu Rusya'ya olsun, elinin bizzat kendisine olsun hissettirdi. Ruslar ise geen savataki yaralarn henz kapanmamasnn farknda olarak, sava getirecek trmanmay nleme almalar arasnda tercihini, sulhu devam ettirmekte seerken, her ihtimle karda, bakumandan Romanzofu zi Kalesi civarnda toplanm Rus askerinin, bana gnderme tedbirini de ihml etmedi. 1191/1778 ahin Giray'n hanln, bildirmeye geien bir heyet Osmanlnn souk muamelesi karsnda ve bu hanl tanmaz davran gstermesinden midini keserken, devlet-i liye daha nceleri, Krm ahalisi tarafndan hn'la, seilmi bulunan eski hn'iardan Selim Giray' bu hanlk vazifesine nasb etmi ve Krm yarmadasna gndermiti. Kaynarca Antlamasndaki Yanllk Bahse konu antlamann; Krm ile alakal maddesinin sosyalite bakmndan bir gerekilie dayanmad rahata tesbit edilebilir meydana kan ihtilaflar yznden. Bu antlama icabna gre azil ve nasbin Tatar halkn tercihine bira klmas, bu ahalinin mizacna uygun dmediinden frkalara blnmelerini getirdi. Bu blnmelerin, tercih farkndan kaynaklandn ileriye srmek zaittir. Burada srp giden bu telakki fark Rusya ile Osmanl arasnda souk savalara gebeydi ve bu souk savan ortaya koyaca yavru bir scak harp olabilirmiydi? Bu sorunun cevabn aramaya koyulmak iin iki devlet arasnda mzakere cihetine gidilmesi kararlatrld. Krm bir bombayd! Elde mi patlayacak, yoksa bey'demi patlayacakt? Krm meselesi hakknda yaplan Rus elisine konumalar, eli tarafndan son derece mlayemetle karlanyor, hemence Petersburga gideyim cevabya karlanyordu. Gidii esnasnda devlet-i liye kendisine pek hatrinas davranyordu. Rusya'ya gitmi olan eli orada ciddi bir alma yapmyor, oturup oturup stanbul'a avdet ediyor, oyalayc cevaplarla vakit kazanmann arelerini bulabilmekteydi. Demekki; bu elinin deil, Rus devletinin oyalama politikasyd. Sonunda Ruslar Krm'a kalabalk saylacak miktarda asker kararak hingiray'n yannda yerlerini aldlar. Bunlarn ahali arasnda askerlerini barndrmalar, Krm Tatarlannn bycek ksmnda anlaylarna mugayir bir hl oiarak telkkiye sebeb oldu. Bu gurup, Kuban tarafnda bulunan Tatarlarla birleme suretiyle gayrimemnun olduklarn: beyan ettiler. hingiray hakknda hn olarak kabul etmeyeceklerini belirttiler. Talebin kaale alnmas beklenirken, askerlerin zerlerine geldiini gren Tatarlar mukabele etmekden geri durmadlar. Bylece ortaya scak bir sava km oldu. Bu savada iki tarafn uram olduu kayp pek fazla idi. Tatarlar

yine bir takm kimseleri, Babli'ye gnderip, istimdad eylediler. Devlet-i ahane bu feryadlara ilgisiz kalamayp yapt deerlendirme toplantsnda, eitli gemilerle Krm'a 12 bin kiilik askeri kuvvet gnderilmesini, ancak Kaynarca sulhunu ortadan kaldracak harekttan itinab edilmesi hususunda prensip karar alrken, Lehistan hududundaki Osmanl topraklarna yakn yerlerde askerlerini toplamakda olan, Rusya'ya kar Krm ve smaiyl civarndaki kuvvetlerimizi ynetecek, seraskerlikler kuruldu. Ayrca tertip edilmi btn bu kuvvetleri tekilde tanan maksadn, Krm'a yardm niyetiyle yapldnn stanbul'da, elilikleri bulunan devletlere bu elilikler vastasyla bildirim yaplmas: karar alnd. Rusya; Krm'da salam olduu serbestilik grnts altndaki ortal kartrma harekelinin meyvelerini devirmeye bala-md. Tatarlarda biraz hareket hlinde olan abuk davranmay, bu sistem adet guruplara paralanma neticesi vermiti. Hn'la tyin olunmu ahs bir gurup tutma eilimine girerken, dier gurup bu tyini geersiz klmak iin, almadk kap, aramadk are koymuyordu. Bu kaplardan en nde geleni phesizki devlet-i liye idi. Ruslar; Krm ahalisinin iine att istiklliyet tohumu hasebiyle amaline muvaffak olmusa da, Osmanl devleti ile srf bu yzden, sksk gerek sava alanlarnda gerekse mtareke masalarnda kar karya gelmek gibi bir skntya maruz kaldn da grmekteydi. hingiray'n hanl tarafn tutan Rusya karsnda Osmanl devleti ecnebi devletlere Krm'a muavenet etme haberlerini stanbul'da bulunan elilikler vastasyla duyurmaya alrken dier yandanda Krm'a Selim Giray adl eskiden vazife yapm hn gndermiti. Rusya'nn gnderdii kuvvet ile Knm'l, Rus muhaliflerinin mcadele-sindeki mekk grnt, Selim Giray'nda firar yolunun yolcusu olarak stanbul'a kapa attn gryoruz. Darendeli Mehmed Paa baz hususatta rza- devlete mugayir hareketlerin seyircisi, rahatma dknl ve ilerinde pek ehli olmad, anlaldnda azil yoluna gidildi. Sadaretinin l/eyll/1778'de son buluunda 1 yl, 5 gn srmt. Yerine, Yenieri Aalarndan, Kalafat Mehmed Paa getirildi. Rusya'ya kar sava alp almamas, tereddtleri yaanrken donanmay- hmayun Beikta nlerine karld. Orada demlenmee balad. Devletin idarecileri savan yaplp yaplmamasn tartrken, birisi de donanmann geen sefer uradn hatrlatt felket, mezkr filonun akbetinin ayn olmas endiesinin ar basmas buna karar iin biray gemesi beklendi. Babli; harb ilnn deruhde edemeyecei kanaatinde ittifaka vard. Sonunda gemileri, Krm'n bir limanna gnderip, gvde gsterisinde bulunma yolu seildi. Beri yandan Rusya bakomutan Romanzof ile haberleme yolunu atlar. Krm'dan Ruslarn askerlerini ekmeleri mevzuunda mzakereler balatld. Donanma ise, Sinob'a gemi, oradan Anapa'ya uzanm, Karadenizin sularnda seyr-i sefin eylemekteydi. Bu srada Romanzof'la yaplmaya balanan mzakerelerden, bir netice kmayacan kestiren Babli, Serasker ve Kaptan- derya'ya gnderdii bir yazl emirle, Krm veya Taman civarnda savaa hazr, ancak Rusyann balatmasn bekleyen anlay dahilinde teyakkuz duruma yatmas bildirilmiti.

Rusya'nn savaacak takati pek yeterli olmadndan durumlarn belli etmeden savaa hazrm eklindeki politik davran kendi nmlarna baarl saylmaldr. Franszlar ise; geen defaki gerginlikte Osmanl devletini savaa evkteki gayretlerini, bu sefer ki ekimede, kullanma istikametine almad. Donanma ise, K frtnas ile mehur Karadeniz havasndan kurtulmak iin, stanbul'a avdet etmeyi yeledi. Ruslarn Krm'daki varlklar mslmanlarn cann ok skyor. Onlar Ruslara kar tahrik etmekde en nemli unsur dinin emirleri olmaktayd. te yandan stanbul ahalisinin donanmann Karadenizden savasz dnmesi hususuna scak bakmad, Ruslara kar kinlerinin ve dmanlklarnn ziya-deletii grlrken, iki kalyoncu nefer yolda grdkleri Rus elisini ldrmek azmiyle saldrlarna hedef yaptlar. O anda grdkleri Rus elisinin ahsnda Rusya ordusunu cezalamak niyetini tamalar idi. Yoldan geenler Rus elisinin hayatn bu iki neferin saldrsnn feci sonundan kurtarmaya muvaffak oldular. Kaptanpaa bu saldry gerekletirenleri te'dip etmekden kendini alamad. Eflk Ve Budan Krgs Rusya; Eflk ve Budan zerinde yle sistematik tarzda yrtmekteydi ki, meydana gelen karklklar nleyemeyen yerel ynetimin, deitirilmesini teklif dhi edemez hle getirmi bulunan Kaynarca antlamasnn seyyiat idi, Rusya'nn ekmeine ya sren. Ayrca bahse konu antlamann Tuna kylarndaki imtiyazl Rus ticaret gemileri, byk bir serbestiyet iinde dolaarak zenginlemeleri blge ahalisne pek giran gelmekteydi. Bu srada yine harb emareleri, kendini gstermee baladndan, Osmanl limanlarnda bulunan btn Rus ticaret gemilerini tevkif etmek aklna geldi, devletin. Zend Kerim Ve Katerina Uyumas Rus gemilerinin, Osmanl limanlarnda tutuklanmas haberi Katerina'nn kulana gittiinde ran' ynetmekde olan Zend Kerim hn'a ibu imparatorie Katerina'dan bir haber gitti "Ben, Rumeli zerinden, sen ki Zend Kerim hn Anadolu zerinden Osmaniyan lkesine dalalmda ona zararlar verelim" diyerek devleti liye'ye sava amay gze aldlar. Ne var ki padiahn, millet-i Osmaniyan'n, ans bu ittifakdan, bir zarar grmemesi olmutur. Sultan 1. Mahmud hn devrinde ran'daki ah, iiler tavafndan ldrlnce ortada boalan ahla gei yolu kalabala varan taht namzetlerinin arasnda bir hayli zaman alc mcadele balamt. Neticede bu kavgada yer alanlarn arasnda, Kaar kabilesi reisi Mehmed Hseyin hn herkesi malup ederek zirve saylan ah'l elde etti. Daha sonra hkmet etme arzusuyla yanp tutuan hnlarn kardklar karklklar devam etmi Zend Kerim adyla anlan kii, adil ve cmertliiyle ahaliyi kendine balamay bilmitir. Bylece kuvvetlenmi

ve sayca oalmtr. Dier rakiplerini yenmeye muvaffak olduundan, ran'dan farisi ve Irak' acem topraklarn ve Horasan'n birok yerini ele geirmitir. ran'n idaresini eline almtr. Hi bir asaleti olmayan ah'lk iddiasnda bulunan Ndir ah emsali kimselerin sonunu ibret olarak alm, ahvekili unvan, baehir olarak, iraz'n tes-biti ve seimini yaparak hkmn srdrmeye balamtr. Beri tarafdan Basra, ranllar tarafndan istila edilmi olduundan orada babuluk vazifesi yapmakda olan Al Mehmed hn, ran hkmeti kararlarna uymayan, Mntefik airetini itaata sokmak iin onbn kiilik svari kuvvetiyle zerlerine vard. Mntefik airetinin mukabelesi pek iddetli oldu, ran kuvvetleri feci bir malubiyete uradlar. Buna bal olarak da Ali Mehmed hn yaplan savada ldrld. ran askerlerini, Araban halk ve askerleri kovalamaa balad. Yakaladn katleden Araban'larn elinden, sadece otuzbe kii kurtulup, Basra'ya dnebildiler. Kerim hn'n kardei Sadk hn toplad kuvvetli bir orduyu Basra'da muhtel olan asayii tesise kotuysada, ald hezimet zntsnden Zend Kerim hn yataa dt ve ksa zamanda lm kapsn ald. ran'da otuz senedir mevcud olan asayi bozulmaya balad. Devran hkmeti ele geirmek iin kouturan kiiler arasnda hedefe varan Zeki hn, Kerim hn'n olu, Ebulfet-tah hn' babasnn makamna oturtmaya muvaffak oldu. Nevarki; Sdk hn; gitmi olduu Basra'y brakp, hemen geri dner ve tahta km Ebufettah' bulunduu makamdan indirip, etban hapse atm kendi de hkmeti ele geirmi oldu. Bu seferde Ali Murad hn adl biri ortaya atlp, sadk hn' tasfiye etti. Bakent iraz' dokuz ay sren muhasara neticesinde ele geirdi. Bu arada hem Sdk hn', hem de Ebulfetth hn'n idamlarn kararlatrp, tatbik eyledi. Murd hn; drt sene sren dnemin ardndan vefat ederek bu dnyadan g etti. Yerine kardei Cafer hn geti bu da, be sene hkm srd. lmnde Cafer'in olu Ltfi Ali hn getiyse de bunun dnemi iki seneye varan byk karklklara sahne oldu. Zend Kerim devrinden bu tarafa Irak Acemi topraklarnda hayat srmee alan Kaarlarn reisi Aa Mehmed hn, Zend sllesinin sonuncusu Ltfi Alibey'i ldrerek ah olmu, Tahran' baehir yapmtr. Bu srada tarihler, 1205/1791'i gstermekteydi. Fakat bu olaylarn sona erdii mezkr trihde Osmanl devleti tahtnda, 3. Selim oturuyordu. 1193/1779'da Basra'y terk eden, Sdk hndan sonra bu sanca babo brakmamak iin bundan byie Badad vilyetine balanmas karar alnd. Rus imparatoriesi, szle anlam olduu, Zend Kerimle, kan gaileler yznden mterek hareket imkn bulamadyd. Kendisi de, yalnz basna Osmanl devletiyle sava yapma cesaretini bulamad. Fransa ise; Rusya le devlet-i liye arasndaki anlamazlklarn, mzakere tarikiyle neticelenmesine bir hayli mesai tahsis eyledi. Osmanl murahhas Abdrrezzak Bahir efendi Aynal-kavak saraynda yaplan uzun muhavereler sonunda dokuz maddelik bir antlamaya imza kondu. Ancak bu antlamada umumiyetle Rus amaline daha yatkn br vaziyet arzediyor-du. Yaplan antlama mucibince Ruslar, ay iinde askerini Krm'dan ekecekti. Mevcud hn'n yaad mddete hanl kabul edilmi

oluyor, serbestilik Krm'da kkleiyor, bylece de, Osmanl devletinin Krm zerinde hilafetten doan mnevi haklarndan baka birey geriye kalmam oluyordu. 1193/1779 Katerina; Krm hakknda besledii amaca, vsl olmann sevinci iinde, Osmanl padiahna, heyet-i vkelya htt kendi elsine pek kymetdar hediyeleri adet yadrmaktayd. Bir misl olmak zere, kendi elisine yapt hediyeler tesbit ettiimize gre yledir: bin tane klenin alt arazi vermitir. Arabuluculukda gayretleri grlen Fransa b. elisine bir madalya ve ellibebin ruble kymetinde hediye verildi. Ayrca senede altbin ruble senelik maa baland. ok gemeden hingray'n hn'lna, padiah- ahanede anlama mucibince onay verdi. Kzl Denizde hare-neyn-i muhteremeyn-i muhafaza iin ecnebi gemilerin seferinin Cidde limannn tesine gemesi yasak klnmken, gemi satrlarda da izahn yaptmz Bulutkapan Ali bey'in eyhlbeledlii esnasndaki isyan dneminde Habe sahilinden Svey iskelesine gelen, ngiliz kaptan, Bulutkapan Ali bey'e baz hediyeler vererek gemisini iskeleye balama iznini elde etmiti. Buna muttali olan dier devlet elileri herkese izin kt eklindeki kastlca telkkileri ile blgeye mee baladlar. Verilen gmrk creti, blgede meydana gelen hareket inkiaf ettike etti. bu srada Svey'e, bir han yaplmas harektna geilmi, htt ikml edilmitir. Mekke erifi bu durumu Dersaadete bildirip, msaade istediinde stanbul buna mmanaat ettii gibi hemen ngilte-renin stanbul elisini vaziyetten haberdar edip buna msaade olunamayaca sylenmiti. Eli; kendine yaplan ikyetiderhal Londra'ya bildirmi cevab beklemeye balamt. Fazlaca gemediki Londra'dan gelen talimat, 1192/1778'de ocak sonunda Svey denizinde, ngiliz bandral gemi grlecek olursa, gemi ve iindeki yk msadere, mrettebat esir olarak kullanilabile, veya toplar ile batrp sulara garke-debilir eklinde oldu. Sadrazam Kalafat Mehmed Paa da geen zaman iinde yetersizliini saklama imkn bulamaz hle geldii gibi, stne stlk stanbul'un maruz kald pek byk yangnlar adamn uuduluunu mnakaal hle getirdi. Ahali ise, kimden memnun olmu ki bundan olsun dncesi ar bastndan azledilmekten kurtulamad. Sadaret Seyyid Mehmed Paaya tevcih buyruldu. Gzel hizmete gayret sarfederken, Karavezir diyede hret bulmuken 44 yanda geldii sadarette 1 yl, 5 ay, 29 gn kald. 6/rebilev-vel/119619/ubat/178l'de sal gn ld. zzet Mehmed paa 2. defa sadarete getirildi. Seyyid Paa; bilhassa kendinden nceki, bykl mthi yangnlardan, zarar grm bulunan stanbul'u adet yeniden imr etti diyebiliriz. Krm'n Derdi Gnmzde yaamakta olan insanlar; (2000'ler) grmek-telerki, dnyada devletler arasnda ara sra kandnda byk ihtilatlara sebeb verebilecek meseleler vardr.

Arab leminde sril-Fistin meselesi (bizde Filistin taraftaryz. M. H), lkemiz Trkiye ile Yunanistan arasnda bata Kbrs meselesi, olmak zere, kta sahanl, Bat Trakya Trkleri, hava koridoru, adalarla ilgili ihtilaflar, Hindistan-Pakistan arasnda Kemir meselesi zikredilebilir. te Krm meselesi o zamanlar Osmanl-Rusyay'la ilgili soukluun, kanl savalarn bir nemli sikini tekil ettiini, 1. Abdlhamid dnemini tetkik ederken daha fazlaca hissedebiliyoruz. Bunun sebeblerinden birisi, Deli Petro vasiyetini uygulama tatbikatna girimi olan Katerna'nn azmi idi. Bizim artk apdan dmeye balam olduumuz devire rastgelen Krm, kendi iindeki, kararszlk, mnaferat, tercih okluu, din-i ve milli dman Ruslarn, sahte bamszlk vaadlerine islmi lleri kullanmak suretiyle tehis koymamalar ska, Osmanl-Rus atmasna zemin ve sebeb hazrladlar. Yukarda bahsettiimiz islmi lden kast udur. Kim byk paray brakp, egemenlik arzusuna kaplrsa blc olmann istikametine girmi demektir. slm dini blnmeyi deil, birlemeyi emretmektedir. Gnmzde Trkiye devleti, trihinin ykledii misyonla, dnya mslmanlarn devlet tecrbesi anl mazisi ile toparlayabilecek gce sahip yegne odak olarak grnmektedir. Bundan ayrlmay dnen kim varsa sadece kendilerine deil, islm dinine de ktlk yapmaktadrlar. Bir istidrad olarak sayfamza aldmz ahsi anlaymzn, dnya tarihi iinde hibir milletin bizim sahip olduumuz parlak ve de berrak maziye sahip olmadnn idrakinden gelmi olduunu sylerken hi de mtereddid deilim. imdi de, Rusya-Osmanl-Krm lsnn aaya alacamz safhasna gelelim. Krm meselesi Osmanl devleti ile Rusya arasnda yine souklua gebe hle geldi. hingiray; Rusya ve alafranga denen anlaya meclubiyeti dolaysyla iret, zevksefa enok yapd ilerdendi. Askerlik yan ikml etmemi genleri askere almaya zorlar, rza gstermeyenleri hemen idam ettirirdi. Ahali zerinde kendini hissettiren ar vergiler, kazanlarnn okok zerinde olduundan ezilmekden de kt bir haldeydiler. er'i erife mugayir hareketler, Krm'da bulunan btn evkaf maln geersiz klmak anlay hkm srmee balamt. Btn bunlara ilveten Rusya imparatoriesi Katerina'ya gnderdii bir yazda kendisine rtbe tevcih edilmesi talebinde bulunmas, bu talebe uygun olarak da, miralaylk rtbesinin verilmesi, hingi-ray'n bunu iftiharla kullanmas, esasen onurlarna ok dkn olan Tatarlar oka zmt. Artk; hingiray bir Tatar topluluk hn' deil, ksm- zami kendisinden nefret eden Tatarlarn banda, her an yuvarlanp yklmaya hazr bir kavuk gibi durmaktayd. te istenen olmu, ahali birlemi, ahingiray'n kardeleri, Bahadr Giray' hn ve Arslan Giray' Kalgay iln etmitiler. stanbul'a gnderilen bir heyet, Bahadr Giraya menur istemekle grevlendirildi. Beri yandan Rus general Roman-zof, ahingiray'n yeniden tahtna geebilmesi iin bir ka tane gemiye bir miktar hingiray taraftan bindirildi ve Krm sahillerindeki limanlara karlarak,

ahingiray lehinde tezahrat yaptrma yoluna gittiler. Fakat; bu propogandalar bir i gremedi. Babli; Ruslar ile yaplm bulunan Kaynarca antlamas gereince, Krm'a hn nasbi, azli veya tyini gibi hususlarda selahiyetleri olmadnn idraki iinde, Rusya ile arann bozulmas taraftar da deildi. Bir tarafta Krmllarn srar, te yandan Rusya ile kavga kmasn istemeyen Babli'yi iki ate arasna itmiti. Reis'i Kttap efendi, Rusya elisiyle bu konuyu grmeye alrken, eliden ald cevap, bunlar konumaya mezun olmadn sylemek oluyordu. Tavsiyesi ise; direk olarak talebi Petersburga gtrmek gelecek cevaba gre mzakerelere oturulup bir ekli yakalamak lzmdr eklindeydi. Reis efendi bu tavsiyenin gerei olarak impara-torienin, hariciye nezretine mufassal bir yazy gnderdi. Oradan gelecek cevaba kadar, Krm'dan gelmi bulunan heyete stanbul'da oturup beklemeleri iin kalacaklar yeri gsterdiler. Rusya imparatoriesi, Osmanl hakkndaki gizli ve haris isteklerini yerine getirecek dnceye bal kalmakla birlikte, srda olan general Potemkin, bu dnceleri kuvveden fiile karabilmek iin evvel Krm'n istilsnn gerektiini, bunu yapabilmenin de ilk nce, Avusturya imparatoru Jo-zef'in tasvibini alma art bulunduunu buna bal olarak da, ilk nce onunla bir antlama yapmak lzm geldiini ifade eylemiti. Potemkin'in tavsiyesi ile Katerina'nn tasavvuru birletiinden, Hemen bir istiare meclisi topladlar. Bu toplantda Rusya bavekili Panin, bu hususda Prusya devleti ile ittifak lzumu siyasi tercihimin basnda gelir mtalaasnda bulundu. Prusyayla, Avusturya biVbirlerine hasm olduklarndan, Prusya ile yaplacak ittifak, otomatikman Avusturya'nn dostluunu kaybetmek demek olacandan ve byle olmas da Katerina'nn tasavvuruna aykr olduundan bavekil Panin'in teklif yerine geen mtalaas, imparatorie tarafndan net bir ekilde red olundu. Bylece general Potemkin'in syledii yolu tercih etmi oldu arie. Lehistan'da Mohili isimli yere gitti. Avusturya imparatoru Jozef'i de yanna davet etti. Bulutular. Katerina; bulumada Osmanl devleti hakkndaki tasavvuratn birbir Jozef e anlatt. Osmanl devleti topraklarn birbir'eri arasnda blmek, bir takm yerleri de Yunan ahaliye verir grnerek onlar anariye imle etmeyi kurdular. Btn mevzularda ittifak edip, gizli bir antlama imzalamay gerekletirdiler. 1195/1781 Artk yapacaklar i, Krm istilasn gerekletirmek ve bunu temin iinde, lzm gelen artlar oluturmaya baladlar. Krm hn' hingiray meydana gelen kark-lklar yznden Potemkin'den yardm talebinde bulundu. Durum bu vaziyete gelince hingiray, ahalinin istediklerinin aksine bir teskin etme yoluna sevk olunuyordu. Onu bu yola sevkeden Rus gizli servisleri ayn zamanda ahaliyi de, bir an olsun tahrikden geri durmuyor, tbir caiz ise bir yahudi dzenbaz gibi "hem sandal sallyor hern de frtna var" diye barmaktayd. Potemkin ise yardm talebini olumlu karila-yp, Krm'a gelmi hingiray' daha da yakndan kontrol altna alm oluyordu. hingiray Krm'da bulunan kardei Bahadr Giray' hapse tkarak tesirsiz hle getirmiti.

Ruslar ise; hudud boylarnda ki asker saysn oaltmaa, cephane ve mhimmat eksikliini gidermee urayordu. Btn bunlara ilveten hingiray zi kalesinin Krm hu-dudlarna dhil olmas gerektii hususunda ikna edilmi bylece hn, asrlardr akla bile gelmeyen bu dolduruun arkasnda yatan hin pln tesbit edemiyor, saf saf zi'yi devlet-i liye'den isteme hamakatini de iledi. Bu arada Rusya ile Avusturya arasndaki gizli antlamay haber alm bulunan devlet-i liye hudud boylarn kuvvetlendirme, yaplar salamlatrma seferberliine giridi. Macaristan, Erdel ilerinde, arasra bir takm askeriye ile alakal tatbikatlarla gvde gsterisi yapmay elzem buldular. Hassasiyetleri mnasebetiyle gerek Eflk'da, gerekse Anadolu'da birer seraskerlik ihdas olundu. Btn bunlar Ruslarn rahata hareketini engelleyemedi dersek doruyu sylemi oluruz. Franszlarn Ruslara Yaklamas Ruslar nceleri ngiltere ve Prusya ile beraberken, Fransz-iari Rusya'ya yaklar grmeye balamtk. ngilizler bunu grdklerinde bir ekili yaparak Rusya'ya mesafeli davranma yntemine gediler. Tabii Prusya'da, Rus-Avusturya gizli antlamasna muttali olduunda Ruslarn uzana gemei tercih etti. Bu arada devlet-i liye reis'l ktteb Mehmed Hayri efendi, Rusya'nn stanbul b. elisiyle grmee balad. lk toplant yapldnda eli Yenikale komutanndan gelmi bir mektubu ibraz eyledi. Mehmed Giray adl biri sekizdokuz ay nce Souca ve Anapa'ya gidip yanndaki be kta ticari gemi ile sadrazam neferi olarak, Nogay tatarlar! vesa-ireden Akkirman ve Buca'a gemek isteyenleri nakletmee Osmanl devleti tarafndan vazifelendirdii, kendisi bt~ kabileler zerine babu olup, Kabartay dahi bir tarafa celp iin sadrazam, ukadarn o tarafa gndereceini ve Soyu-cak muhafz Ali bey, oralara gelip, yine dneceini ve o havalinin, kendisine vazife olarak verildiini beyan etti. eklinde szler sylediini bildirdi ve eli, iin asl olup olmadn, Reis efendiden renmek istediini beyan eyledi. Bunun zerine reisefendi vaziyeti yle zetledi "Devlet-i liyei.in bu iteki tutumu, yaplm olan ahdn hududu iinde olup, Kuban nehrinin berileri yni Anadolu tarafnda bulunan Abaza veya erke kabileleri Soucak ve Anapa arazisi Osmanl devletimizin mlki ve insan da kendi tebasndan olduu ve Mehmed Giray, adl kumandan ve erke kabilesi ve Abaza kabilesinden Hac Hasan bey'le birlikte baz ihtiyarlar stanbul'a gelmiler. Kale'nin ma- askeriyesini ve memleketin nizamna aid ilerin dzenlenmesini taieb eden dileke getirmilerdi. Bir ka yzbin kiilik nfusa mlik olan, bu kabileler sizlen yaptmz ahde aykr i yapmasnlar diye, blgeyi nizama mugayir hareketlerden, muhafaza dncesiyle muhafz olarak Ankara mutasarrf Ali bey'i blgeye gndermeye kararmz vard. Ancak Ali bey, Ankaradaki ileri henz devretmedii iin o tarafa daha gidemedi. Zaten; Soucak muhafzl vazifesine balaynca paala

terfi edip, Ali Paa unvanyla anlacaktr. bu sebeblerden; geici olarak Mehmed Giray muhafz kaimmakam olarak veklet etmektedir. Bu srada Nogaylar arasnda meydana gelen ihtilafa asla karmamalar iin, iki tane talimat gnderilmitir. Bu babda bilgi Rusya hriciyesine duyurma yoluna gidilmitir" ekiin-de cevabiamitr. Daha sonra yaplan ikinci toplantda mevzuu, Kefe kazasndan, Nogay ve dier tatarlarn zerinde olmu, hingi-ray'n kardeleri tarafndan gnderilmi ikyet dolu yazlarda hingiray er'i erife mugayir muamele ve davranlarndan bahsedilmitir. Ahali-i Krm'n artk yaplanlara tahammle takatlan kalmadn sz konusu eden ikyetleri konumulardr. Padiah mslmanlarn halifesi sfatyla mdehale edip, ileri dzeltmesi arzularn dile getirmilerdir. Devlet-i liye bu antlamay inememek iin nasihat ile yetinmektedir. Ayrca Rusyay bu ie hakkaniyetle el koyduu takdirde, iyi bir i yapm sayacan sylemesi, bu ikyetlerin tarihinin ise Mehmed Giray hadisesinden sonra olduu gz nne alnrsa, bir maksad- fena tamad grlr, eklinde cevaplar B. eliyi sarsm teekkre mecbur kalmtr. Fakat; Osmani-Krm ve Rusya meselesi, bir fasit dire iine girmitir. Neticeten Osmanl devleti; Krm hanlnda, ahali ahin giray ve Bahadr giray arasnda bir seim yapmasn, hangisinde tevecch gsterirse, onu hn yapmas, hi birini istemiyorsa kendisinin bir baka birini belirlemesi teklifini ortaya att. Fakat Rusya hariciyesinden "o iin zaman geti" mealinde bir cevap kt. Rusya, Osmanl ile yapaca sava hususunda sve'den sknt duymaktayd. nk; Osmanl devletinin Demirba arl'a gsterdii muavenetten bu yana uzun mrl insanlarn yaadn hesaba katarsak, Ruslar, sve'in arkadan bir saldrsn hesaba koyuyordu. Buna binaen Katerina sve kralndan bir mlakat talebinde bulunduysa da, kral pek yanar grnmedi. mparatorieyi yeniden ataa gemi gryoruz. Bu sefer ki davette bir evler vaad olunmuki, mlakat gerekleir. Neticesi Rusya ile Osmanl arasnda kacak bir sava da sve'in bitarafl temin edilmi, ii salama balamak iin, sve'in Danimarka'nn elindeki baz yerleri alabilmesi hususunda teviklerde de bulundu. Ayrca ikiyzbin ruble para yardm yaparken, buluma yerine gelen sve kralna byk riayet ve hrmet gstermiti. Sadnazam Yeen Mehmed Paa, geldii makam- sadarette pek gze batar bir i gremediinden azli yoluna gidildi. Yerine ise Kethda Halil Hamid efendi tyin edildi. Bu arada Bahadr Giray'n yerine hn yaplm bulunan ahin giray'n istifa edecei ayias kt. Kuban taraflarnda kendisinin ina ettirdiinin bildirildii Eke isimli kalede oturmay setii sylendi. Bu haber Ruslarn, hn'li mlga klp, Krm' tam istilasna alabilir endiesini dourdu. Btn bunlar endie verici hllerdenken, Kuban muhafz Ali paa'nn kethdas, -hingiray'n gndermi olduu bir adamn katlettirince, Ruslar lzm gelen bahaneyi ok abuk elde etmi olduiar. Derhal askerlerini dalgalar haiinde Krm ve Taman'a gnderip, karmaya balad. Taman neresi dersek yle

anlatabiliriz: Kuban nehrini iki byk kola ayran, kollardan birinin Karadeniz'e dklmesine, dierinin Azak denizine dkld dikkate alnrsa iki kolun arasnda kalan ada Taman' meydana getirir. Oradan tesi Kabartay'lara kadar uzanan geni sahralar Kuban topraklar diye anlr. Al Paa kethdasnn, ahingi-ray'm adamn ldrmesi Ruslara istedikleri frsat pek abuk verdi, demitik ve askerlerini Tannan ve Krm'a karmaya baladn sylemitik. Daha da nkiaf eden harekt Ku-ban' da hedefleri arasna ald. ahingiray Ruslara, kendi adamnn hesabn Osmanl'dan soruyorlar diye verdii msaade biraz sonra kendi ahalisi olan Tatarlar kapsaynca acaba zldm? Bu sorunun cevabn bilemiyoruz. Ancak Katerina general Potemkini Krm'a Hatman olarak tayin eyledi. Krm'a tekrar gelen Hatman Potemkin, yapt konumadaki szleriyle Tatarlar elan alatmakta olan srprizi ortaya koymutu. Potemkin melen unlar sylemekteydi: "Krm artk serbestilik idaresine deil, imparatorienin himayesine alnm, Rusya'ya balanm bir tebdr. Ancak gitmek isteyenler mallarn alp gidebilirler. Zorluk karlmaz. Kalanlarn ise, mezhebi ve dinlerine asla karilmaya-caktir, yalnz Rusya'ya kalm bulunanlar sadakat yemini yapmaya tbi tutulup, yeminlerine sadk olmalar istenip, takip edilecekdir" dediinde Krm ahalisi bana gelenin ne biim esaret olduunu anlam fakat savunacak ne gc kalm, ne de onu savunabilecek himayeci Osmanlda g kalmt. Bir blm verilen hicret msaadesini kullanarak gmler. Kalmay tercih edenler zaman ve zemine uymadaki maharetlerine gvendiler! ahingiray yaptnn vard sonucu pimanlkla seyredip, mstakil bir krallk dnrken, ahalisini esarete duar eden, kendisi bir hi mesabesine inen ve Katerina'nn senede kendisine verecei, sekizyzbin ruble tahsisata kalm eski bir hn durumuna inmiti. Bahadr Giray ise, Krm'dan firar baarm, Kuban taraflarnda bir kaak gibi hayatn srdrm, yedi yl sonra stanbul'a geldiinde padiah ihsan ile Tekirda'da bir iftlie yerleerek, hayatnn geri kalann burada yaamtr. 1206/1792'de burada, dr- beka eylemidir. ahingiray ise, 1201/1788'de idam edilerek lmtr. Bu srada Avusturya devleti, Cezayir korsanlar tarafnca gemilerinin ele geirilmi olmasnn hesabn Osmanlya sorarak nemli bir tazminat elde etti. stelik; bundan sonra gemilerini yine korsanlar ele geirirse onlarnda tazminatn isteyeceini ve bu hususda dev!et-i lye'den bir senet eldi. 1197/1785. Bir sene sonra, yni 1198/1786'da Rus B. elisi, Reisefen-diden randevu talebinde bulundu. Yaplan mlakatta eli Kuban ehrini Osmanh-Rus devletleri arasnda, hudud olarak kabul edilmesi ve Krm, Taman ve Kuban topraklarnn, Rusya'ya ilhak etme kararn tasdik etmesini istemek oldu. Bu tasdik hususunda, Osmanl devletine Prusya'dan aralan bozulmamas iin yarm azla yardmc olur gibi beyanlar oldu. Buna karlk Avusturya ve Fransa bu hususda Rusya'nn tarafn tutmakla beraber, bize hi mit tanmaz tutuma girdiler.

ngilizlere gelince onlar diplomatik tecrbelerini bize aktarma yoluyla byqk yardm yapm gibi grndler. Demektelerki; "Kapdan Paa, istenen antlamay kabul etmez veya tasdik etmez iseniz Rusya'nn muharebeye giriecei muhakkak. Sizin u dnemdeki durumunuz mukavemete msaid deil. mzalayp kabul ettiinizi bir dnn. Meseleyi balam Ruslar tatmin etmisiniz ve zerinizden elini ektiini greceksiniz. Buna gzelce zamann kazanlmas diye bakacak ve zaman kuvvetlendirme yolunda kullanacak olursanz Mora'yi nasl istirdad ettinizse Krm', Kuban' ve Taman' yeniden yed-i idarenize alrsnz" beyanlaryla yardmc olmu oldular! D temaslar bu ekilde netice verdiinden, i istiare yaplrken, Rus elisinin talebi aciliyet gsterecek tarzda yeniden st kapal tehdidi geldi. Ulema, seyfiye ve vkel Aynahkavak da bir imza daha atlmas grn pek tuttular. Padiah 1. Abdlhamid hn irade kard ve maddenin senedi imzaland. Bat Avrupann Rusya'ya Bak Ruslar; ok gemeden Osmanl devletinden, Eflk'la Budan'dan alaca bir hayli para tutan cizye, rikbiye gibi vergilerinin tahsilinden vaz gemesini istemilerdi. Sadrazam bu istei yerine getirince, Avrupanin bat yakas devletleri Rusya'nn haddini amaa baladn, Deli Petro'nun vasiyeti mucibince yaptklar, sadece Osmanl devletine mteveccih olmayp, scak denizlere kmay hedeflemi Rusya'nn kendilerini bir gn sarsmaya balayacan anladklar gibi, aslnda Osmanl devletini Ruslar ile her kapmasnda kendilerinin biraz rahatlamas Osmanl sayesinde gereklemekteydi. Dorusu Osmanl devleti blgenin devleti olarak Rus yaylmaclnn Avrupay yutma hedefini belkide farknda olmadan geciktiriyordu. Galiba bunu ncelikle anlayan Fransa ve onun 16. Lui naml kral olmutu. Bat avrupa siyasi mahafilinde tesbitlerini dile getirmi ve Rusya'nn dolay-syia Katerina'nn tatl ryalarna karabasan musallat etmek iin, bir ittifak tekiline prensipte karar aldlar. ingiltere, Prusya, spanya ve Sardunya devletleri 16. Lui'nin teklifinin muhatab oldular. Ne varki; Fransa yznden Amerikada bir ok toprak kaybna uram olan ngilizler, teklife tok olduklarn bildirdiler. Sardunya ve Prusya yan izdi. Fransa yanda olarak spanya'ya kald ki ikisi bu ie yetmez grnts verdiler. Bu bakmdan Rusya bir amaza dmekten kurtulma ansn yakalad amma, artk bat avrupa devletleri kendi ittifaklarn yapamamlard, yoksa Rus yaylmacln ve belnn bykln hep birlikte tesbit ve itiraf etmilerdi. Devlet-i liye, Avusturya'nn Bosna civarnda bir hayli byklkteki arazinin kendisine terkini istedi. Yaplan mzakereler neticesinde teklifin oyalanarak yerine getirilmemesi kararna varlmt. 1198/1786 Bu arada sadrazam Halil Hamid Paa ile eyhlislm Atauliahefendi azledildiler. Yerlerine Haleb valisi zi muhafz

ahin Ali paaya sadaret, eyhlislmlk eski eyhlislmlardan brahim efendiye tevcih buyruldu. Bu azillerin sebebi olarak, sadrazam Kmil Paa "Trih-i Siyasiyye"sinde unlar ileri srmekte: "Mverrihler eski sadnazamn azlini ocaklarn mevacibe-rini datmdan ileri gelip, drtyz ksur kese akeye varan zaml maalarnn kesmek ve maalar, drmek karar alarak tatbike konmas, yenierinin derhal hareket hazrlklarna balamasna sebeb oldu. Durumu haber alan yenieri aas, olan biteni defterdar Ahmed Nazif paaya gizlice bildirdi. Defterdar Ahmed Nazif Paa saraya komu gece dememi, padiah haber verme yoluna tevessl etmi. Padiah sabah olmadan sadrazam azletmi, mhr aldrm, bahse konu paralar kadar miktar hemen sarraflardan temin ederek sahihlerine datlmas hakknda irade-i seniye karmtr. Halil Hmid paa slahat bir vezir olmakla beraber 3. Mustafa'ya muhabbeti olup, bu muhabbetini O'nun mahdumu 3. Selim'ede gsterme evki tad sylenir. Gnlerden bir gn, meclisinde bulunduu bir ztn sohbet esnasnda padiahn bir mddet Bursa, Edirne gibi yerlerde kalsa dediinde, Halil Hamid paada gya <Padiah da pek ihtiyar> demi. Bu szler 1. Abdlhamid'e ulam bunu ehzade Selim'e saltanat yakr eklinde telakki ettiinden sulanm ve azilden sonra Bozcada'ya srgne yollanmt. Daha sonra idam ferman geldi ve infaz yapld. eyhlislm Ataullah efendi eski sadrazamn tasarruflar hakknda, bir beyan vermedii gibi yanllarna da umursamazl azline sebeb tekil etti. Ulemaya en ar ceza olan tatbik edilerek kethdas Osman efendi ile birlikte, deniz yoluyla Hicaz'a gitmek zere Gelibolu'ya srgn edildi. ki hafta sonra orada ld. Fakat yeni eyhlislm ibrahim efendi mizac padiaha uygun olmadndan dolay, ay sonra azledilerek Ankara srgne gidecei yer oldu. Sadrazam Aii paa ise tara hizmetinde baarl olmakla beraber, sadaret vazifesini yrtecek vukufun sahibi olmadndan, ayrca okuma ve yazmadan mahrumiyeti, sakl kalmas gereken hususlara, bakalarnn agh olmas mahzur tekil etmi olduundan, sadaretten alnp yerine Mora valisi Yusuf paa'ya mhr hmayun teslim olundu. 1200/1786 .,. Padiahn Sulha Eilimi Rus savan devam ettirmek savan srmesi ile alakal olmayp sulh dneminin dahi, bir harp gibi getii pek ndir rastlanan devirdi. Padiah bu savan bitmesini arzusunda savamak kart olmaktan deil, ordumuzun zaferyb olacana ok fazla itikat sahibi olmamaktan kaynaklandn kabul etmek gerekir. Nitekim yaplm olan Kaynarca antlamasnda yer alan arca maddeler, bunun ispatn yapm olur. Bu antlamann pek ar maddelerinden, bazlarn sayfamza alalm ve dtmz artlan hatrlatmaya alalm: Osmanl devletinin, kuruluundan Kaynarca antlamasnn imzaland trihe kadar <Timurlenk bely mstesnas haricjncle> devletimiz hi byle ar bir hasara maruz kalmamtr. Hasarn en birinci geleni; Krm hniyla Kuban ve Bucak

Tatarlarnn, Osmanl devletiyle, olan irtibatlar stne gelen, istiklliyet ad, altndaki maddeyi tasdik zorunda kalm olmamzdr. kincisi ise; Yenikale ile Ker, Azak kaleleri ve etrafn, Rusya'ya terk etmek, Aksu Nehrinin hudud saylmas. nc husus da; Rus ticaret gemilerine Ak ve Karadeniz sularnda, serbeste dolama ve ticaret imtiyaz verilmesiydi. Drdnc can skc madde Ruslara onbebin kese aka tazminat demeyi taahhd etmek oldu. Beinci olarak Budan ve Eflk'a verilmi imtiyazlara genilik tannmas ve altnc olarak, Ruslara nerede isterlerse orada konsolosluk aabilmeleri hakk tannmas, o gne kadar hi imzalamadmz eraittendir. Bada padiah olduu zere btn devlet adamlar lkede mutlaka bir slahata bir intizama ihtiyada kesin olarak ittifak halindeydiler. Bunu temin iinde pek geni bir istiari meclis toplants tertib olundu. Katlm bir hayli ancak, in ehlini bulmak pek kabil olmad gibi, devlet-i liye'nin ark hududu taraflarnda eitli gaileler bir plnn dahi ortaya masna engel tekil etti. Trih; 1201/1787 yln gsterirken, Koca Yusuf Paa Rus-yaya ingiliz elisinin teviki, Hmid-i evvelin arzusuna muvafk olarak Rusya'ya sava iln edip, ordu stanbul'dan henz yola kmken, Babli'nin kapsn alan Avusturya sefiri, elinde bulunan harp ilnn hvi resmi yazy ilgililere uzatyordu. Yazy okuyan harp taraftan olanlar bu haber altnda bellerini nasl bklyor anlam oluyordu. Fakat sadrazam damad- ehriyri Koca Yusuf Paa, RusyaAvusturya menfaat birliini evvelden tahmin etmi olacakki vakay srpriz saymad, klan seferin deniz yolundan gidenlerin bana Kapdan-i derya Gazi Hasan Paay, kara yolu zerinden gitmekte olan askerin bana da eski sadnazamlardan ahin Ali Paa getirilmi yollarna devam etmesi mesaj, arkalarndan gnderilmiti. Ne vark Rus cephesinde bazen biz baarl olurken bazen de Ruslar savada glib geliyorlard. Yanlz so-nuda kaybeden biz olduk. Ya, Hotin ve Ozi kaleleri, Ruslarn eline dd. Avusturya cephesinde ise; Sadrazam Yusuf paa hemen Belgrad muhasarasn srdrmekde olan Avusturya ordusunun zerine atlarak pek feci bir malubiyet tattrd onlara. Bol miktarda sava ganimeti elde ederken, -Tu-na'nin br yakasna geip dman kuvvetlerini birde orada yendi. Fakat bu srada Rusya cephesinden gelen haberler sadrazamn kuvve-i mneviyesini sarsd. Yoluna devam etmekten vazgeip, k mevsiminin gelmesiyle de stanbul'a dnmek fiilini tercih etti. Sadnazamn zaferle dnmesi tam milleti sevindirmiken, Rusya hezimeti sevincin kursakta kalmasna vesile olmutu. Btn Osmanl milleti kan alarken en byk znt Sultan 1. Abdlhamide gelmi ki bendelerinden birinin: -Padiahm Ozi karamz Rusyann eline gemi! Dediinde: Padiah sadece: -Ah! Diyebilmi ve felcin getirdii, pek derin bir koma'ya girmitir. Sultan 1. Abdlhamid'in ahsiyeti Sultan Hamid-i evvel , ok temiz kalpli, gzel ahlkl, terakkiyi arzu eden bir kimseydi. Fakat ehzadelerin sarayda kalmalar kaidesi idareci olarak yetimelerine en byk engel saylabileceinden, Hamid-i evvel'i de bu engele arpanlardan sayabiliriz. Yeri gelmiken bir istihfam olan ehzadelerin saraydaki direlerinde abkoyulular, taht

kavgasn tebmn iinde deil, daha kk olan saray dahilinde yapmalar eklindeki anlaya balamak mmkndr diye dnyorum. Fakat tebnn tahtn sahibine taraftarlk etmesi, padiah olsunda nasl olursa olur mantna dayandrlmamalyd. Buna bal olarak, sarayda krk sene hergn bir idam tehdidi korkusu altnda yaayan insan tbiiki melekelerini enst seviyede tutamazd. Her ne kadar yaama kaygs iinde olduunu sylerken amcas 3. Mustafa'y itham etmi olmayalm nk son derece yeenlerine efkatli davranmtr. Korkunun, mazideki tatbikatlardan geldiini sylemeyi ihml etmeyelim. Fakat daha sonra gerek 3. Selim'n ehadeti gerekse 4. Mustafa'ya tatbik olunan kati, ileriye srdklerimizin pek de bo saylmamas gerektiini ispat eder sanrm. 1. Abdlhamid dneminin dier lkelerdeki muasrlar unlardiAlmanya'da imparator 2. Jozef, ngilizler de kral 3. Jorj, ran'da ah Zend Kerim hn, Papalk'da 14. Koleman ve 6. Piu, Prusya'da da Kral 2. Fredrik, Rusya'da 2. Katerine, Fransa Kral 16. Lui gibi zevatt. Memleket iinde ise; Koca Yusuf Paa, Yeen Mehmed Paa, Silahdar Seyyid Mehmed Paa, Ferah Ali Paa, Kapdan- Derya Gazi Hasan Paa, Cezzar Ahmed Paa, ir Glib Dede, Reis'l Kttab Abdrrezzak Bahir efendi, Tevkii Resm'i Ahmed efendi, hanm irlerden Fitnat hanm, Snblzde Vehbi, Esrar Dede gibi zevatdr. 1. Abdlhamid'in Hanmlar aatay Ciluay tarafndan kaleme alnm, TTK. ca yaymlanm bulunan "Padiahlarn Kadnlar ve Kzlar" adl eserde yakaladmz malumatta 1. Abdlhamid hn'n onbir hanm olduu Ylmaz ztuna bey onbe hanm olduunu sylemekte. Buna gre yapmamz gereken, iki yazar arasnda ittifak olunmayanlar sonunda yazalm. 1- Aye Sineper-ver padiahn 4. kadnyd. 1193/1779'da sonradan padiah olacak 4. Mustafa'y dnya'ya getirdi. yl sonra Esma Sultan domutu. 3. Selim'n Kabak Mustafa isyannda taht brakmas zerine 4. Mustafa'nn annesi olarak Valide Sultanl, olunun taht'tan indirilmesi ile son buldu. Alemdar Mustafa paaya kafa tutmas ile de mehurdur. Olunun katli zerine ortalktan ekildi. Gzleri kr oldu. 1244/1828'de vefat eyledi. Eyb'de defnolundu. skdar ve Karagmrk'de eme yaptrmtr. 2- Binnaz Kadn Abdlhamid hn'n elerindendir. ehzadeliinde evlenmi olduklarndandir. 1238/1823'de vefat etmitir. Vasiyetnamesi pek calibi dikkattir. Kocasn vekil ettikten sonra cariyeleri azad olunacak, iskat seltna (namaz), kefaret orucuna, fkarann tehiz ve tekfinine ve mezar tana para vakf etmitir. 3-DiIpezir kadn 1224/1809'da vefat etmi, Bahekap'da-ki Hmidiye trbesine defnolunmutur. 4- Hmaah Kadn, ehzade Mehmed'in vlidesidir. Ba-kadn efendi olduu

Ylmaz ztuna bey tarafndan bildirilmitir. Vefatysa 1193/1778'dir, Dolmabahe ve Emirgn'da emeler yaptrmtr. 5- Mehtabe Kadn 1222/1807 sonrasnda vefat ettii anlalyor 6- Mslinayab kadn 1234/1818'de vefat ettii sanlyor, Nakidil trbesinde medfundur. 7- Muteber kadn, padiahn hanm olduunu belirten m-hrndeki yazdan baka malumat yoktur. Mhrde padiahn 5. kadn olduu yer almaktadr. 8- Nakidil Sultan, Kafkasya canibinden Grc kavminden olduunu ileri srenler, evvel Martinikli Franszlardan olduunu haber verenleri mukni delillerle rtmlerdir. Eer Fransz olsa idi, Sultan Mahmud'u dourduunda sekiz yanda olmas icabederdi. 1223/1808'de valide sultan oldu. 1233/1817'de vefat etti. Ftih'de kendi yaptrd trbesine gmld. Sultanahmed hapishanesi yanndaki emeyi yaptrmlardr ayrca Alemda civarnda, Sarkad ky (San-gazi Beldesi) cmiinin karsnda Nakidil Vlidesultan emesini yaptrmtr. 9- Nevres kadn; bu hanm ocuksuz vefat etmitir. Orta-ky semti ve oradaki yals uzun yllar kald yer oldu. Byk ekmece'deki mehur Burgaz iftlii Nevres kadn'n idi. Vefat; 1211/1797'de vefat etmilerdir. 10- ebsefa Kadn, 1202/1788'de Hibbetuilah Sultan dnya'ya getirdi. 1205/1820 ylnda vefat vukubuldu ve Zeyrek Camii civarnda defnolundu. Gnmzde adn tayan cami nkapan Manifaturaclar arsna giderken sada kededir. 11- Ruhah Hatice kadn Sultan Abdlhamid-i evvelin byk ak olup evlilii boyunca hanmna ak iln eden name ve szleri pek mehur olmutur. Padiahn vefat sonrasnda hac'ca gitmi 1222/1807'de vukubulan vefat zerine kocasnn trbesinin avlusuna defnolunmutur.' imdi Ylmaz ztuna bey'in kaydettiini sylediimiz dier kadn efendilere gelelim. 1- Aye bakadn efendi vefat 1190/1775'dir. 2- Mihriban kadn bu hanm 3. kadmefend olup, 1177/1762'de domu, 1244/1829 mild 67, hicri 69 sene mr srmtr. Kocasnn ardndan 40 yl daha yaad. Eyb'de medfundur. 3- Nkhet Seza hanmefendi vefatnda tarih 1266/185O'y> gsteriyordu. Kocasnn vefatndan sonra 61 sene daha, ber-hayat olmutur. Demekki ldnde 85 ya civarnda olduuna gre 24 yanda dul kalmtr. 4- Aye hanmefendi olup, 1240/1825'de vefat etmilerdir. Hmidiye trbesine defnolunmulardr. 19 yanda dul kalm olup, 36 sene daha mr srmtr kocasndan sonra. ldnde 55 yalarnda olduu sanlmaktadr. 1. Abdlhamid'in ocuklar Padiah 1. Abdlhamid hn'n Ylmaz ztuna bey'e gre 28 evlad dnya'ya gelmi bunlarn 17'si kz, 11 'i erkektir. Alderson'un 14 kz olduunu tesbit

ettiini syleyen aatay luay'in biz, 1 1 tane tesbit ettik demesi bizleri yine hanm-lardaki metoda mecbur klacaktir. nce mttefik olanlar dercedelim. Ylmaz ztuna bey'in aratrmasn esas alarak bahse konu 28 ocuun oka ksm pek kk yalarda vefat etmilerdir, umumiyetle iek hastalnn telefata se-beb olduunu da zikredelim. 1- ehzade Abdullah l dodu, d. t: 1/1/1776 medfeni Yenicami T. 2- Hadice Sultan 9 aylkken ld. med. Yeni Cami T. 3- ehzade Mehmed drt-buuk yanda ld. Hamidiye trbesinde. Emirgn'da bulunan ehzade Mehmed Cmi'ni babas yaptrd. 4- ehzade Ahmed, 2 yanda ld. Hamidiye T. 5- Aye sultan, 45 gnlkken ld. Yeni camii T. 6- ehzade Abdurrahman l dodu. Yeni Camii T. 7- Melek ah sultan bir yl yaad 8-ehzde Sleyman 7 yanda ld. Hamidiye T. 9ehzade Ahmed 1 yanda vefat Yenicmii T. 10- "Abdlaziz l dodu. Yenicmii T. 11- "Mustafa (sonradan 4. Mustafa adyla padiah oldu) 29 yanda idam olundu. 12- Rabia Sultan 3 ay yaad. Hamidiye T. 13- Ayn- ah sultan 19 gn mr srd. Hamidiye T. 14- Rabia Sultan 1 yl 2 ay yaad. Hamidiye T. 15- ehzade Mehmed Musret 3 yama yakn yaad. Hamidiye T. 16- Fatma Sultan 3 sene 1 ay yaad. Hamidiye T. 17- ehzade Seyfullah Murad, 1 sene 4 ay yaad. Hamidiye T. 18- Hadice sultan bir ka gn yaad. 19- Alem ah sultan 1 yl 5 ay yaad. Hamidiye T. 20- ehzade Mahmud (sonradan 2. Mahmud unvanyla padiah oldu. 1785'de dodu. 1839'da vefat etti. 31 sene padiahlk yapd. 54 yandayd vefat ettiinde Divanyolunda 2. Mahmud T. medfeni-dir.) 21- Saliha Sultan 1 sene, 4 ay 13 gn yaad. Hamidiye T. 22Emine Sultan 25 ay yaad. Hamidiye T.. 23- Ahter Melek hanm, 1786'da ld 28 yandayd. Eybe gmld 24- Aye Drrehvar hanm; 1826'da, 66 yanda ld. Nakidil T. 25- Atyyetullah hanm;! 803'de ldnde 33'deydi Hamidiye T. 26- Esma Sultan 1848'de ldnde 69 yl, 10 ay, 18 gn mr srmd ve yenierilerin biz de "Esma Sultan padiah yaparz" dedii suitan hanmdr. Sultan Mahmud T. medfenidir. 27- Hibbetullah Sultan, 1. Abdihamid'in son ocuudur. 1789'da dodu, 52 yi, 6 ay, 3 jn sonra 1841'de ld. 2. Mahmud T. medfeni. 1. Abdlhamid'in Sadrazamlar 1. Abdlhamid hn tahta ktnda Damad Muhsinzde Mehmed Paa makam- sadarette idi. Babas eski sadr-azamlardan Muhsinzde Abdullah paanir olu idi. Bu sadareti ikinci defa geldiinden daha baarl gemiti. 11/ara-lk/1771'de geldii vazifeden 4/austos/l 774'de ayrldnda, yerine zzet Mehmed Paa geldi Ftih'in sadrazamlarndan Rum Mehmed Paa neslindendir. Bu zat bu sadaretinin birincisinde onbir ay kadar mhr muhafaza edebilmitir. 6/temmuz/1775'de Yahkede Dervi Mehmed Paa, 1 sene 6 ay srdrebilmitir sadareti. Boalan sadaret Darendeli Cebecizde Mehmed Paaya verilmitir. Tarih, l/eyll/1778'i gsterdiinde 1 yl, 5 gn sren vazifesi sona ermiti. Yerine gelen Kalafat Mehmed Paa, 1 1 ay, 20 gn sonra, mhr

hmayunu iadeye mecbur oldu. Arabsuniu; Kara vezir Silahdar Seyyid Mehmed Paa 1 buuk yl makam sadarette kald. Ayrl tarihi 20/ubat/1781 oldu. Aliyeli Yeen Hac Mehmed Paa, 4 ay, 6 gn sonra sadareti tamamlandktan sonra 5 sene daha mr srd. Ispartal Halil Hamid Paa, 31/ara-hk/1782'de geldii vazifeden ayrldnda, 31/mart/1785'i bulmutu ve hizmet mddeti 2 sene, 3 ay olmutu. Hazinedar ahin Ali Paa; 9 ay, 24 gn sonra azledildiinde, 24/ocak/1786 tarihi yaanyordu. Koca Yusuf Paa selefinden sonra 3 sene, 4 ay, 14 gn sren sadaret dnemi yaad. 1. Abdlhamid hnn son sadnazam olmudu. nk padiah 4/temmuz/1789 vefat etmiti. Bylece; 3. Selim'incle, ilk sadnazam olma erefini bu sadareti esnasnda elde etmiti. Grlen o ki, padiah on sadrazam ile alm. Bakalm bu dnem ka eyhlislmla gemi. 1. Abdlhamid'n eyhlislmlar 21/temmuz/1774'de tahta geen padiah, 1. Abdlhamid hn eyhlislmhkda Drrizade Mustafa efendiyi bulmutu. Bu grevi 3. defa yklenmiti. meihatnn yekn 6 sene, 1 ay, 17 gn, tutar. 107. eyhlislm sadrazam vaz Mehmed Paann olu brahimefendi olup 9 ay, 29 gn sonra azledildiinde, 28/temmuz/1775'e gelinmiti. 1 sene, 4 ay, 4 gn sonra, brakaca meihata Topkaph Slihzde Camgz Mehmed Emin efendi gelmi, ayrldnda trih, 1/ara-lk/1776'y gstermekteydi. Vassafzde Mehmed Es'adefen-di, eski eyhlislmlardan Abdullah Vassaf efendinin olu idi. 20/temmuz/1778'de grevi braktnda 1 yl, 6 ay, 20 gn meihat srmt. Ebu Ishakzde Mehmed erif efendi 12/eyil/1782'ye kadar sren ve istifaen ayrld, 4 sene, 1 ay, 23 gnde bb- meihatten ayrld. Karahisarl brahim efendi 19/mays/l 783'de 8 ay, 7 gnlk hizmetden sonra vefat hasebiyle vazifeyi brakm oldu. Drrizade Mehmed Ataullah efendi; 31/mart/1785 tarihinde ayrldnda, 112. eyhlislm olarak, 1 sene, 10 ay, 13 gn vazifede kalmt. vazzde brahim efendi, 2. meihatna geldi ve 1 sene, 21 un hizmet verdi. Boalan makama getirilen Arabzde Ah-med Ataullah efendi 2 ay sonra vefat eyledi, grev bitti. Peinden getirilen Drrizade Mehmed Arif efendide 10/ubat/1786'ya kadar 5 ay, 19 gn durabildi, makam- meihatte. Mftizde Ahmed efendi, 1 sene, 9 ay, 12 gn bb~ meihat de kald. Yerini Mekki Mehmed efendiye brakt. Bu zat da 3 ay, 10 gn vazife banda kalabildi. Padiah Hamid-i evvelin son eyhlislm Mehmed Kmil efendi olmutur. 4/mart/1788'de, Abdlhamid-i evvelin iradesi ile geldii makam- meihatdan padiah defnettikten sonra; 3. Selim'e 2 ay, 15 gn daha eyhlislmlk yapt.

SULTAN 3. SELM HAN.................................................................................. 2 Buze Suyu Bozgunu .................................................................................... 2 Koca Yusuf Paa Yine Sadrazam................................................................. 3 Ya Antlamas............................................................................................ 3 Karklklarn BirbiriniTakibi .................................................................... 9 Gaile'ler ..................................................................................................... 11 Avrupa Ahvli ........................................................................................... 11 Edirne Vakas ............................................................................................ 13 Rusya Sava-ngiliz Donanmas ............................................................... 15 Napolyon'ca............................................................................................... 19 Sultan 3. Selimin Hli................................................................................ 22 Ilhad Ve Zenadka ..................................................................................... 23 Kabak Vakas ......................................................................................... 23 Nzam-I Cedd'in Te'sisi ............................................................................ 27 ehzade Eitimi......................................................................................... 28 3. Selim Hn'n Hanmlar Ve ocuklar.................................................... 28 3. Selimin eyhlislmlar......................................................................... 29 1736'dan-1789'a Kadar Deniz Harektmz................................................ 30 Geminin Ad Yapld Sene...................................................................... 31 1787/1792 Osmanl-Rus ve Avusturya sava............................................ 34

SULTAN 3. SELM HAN Babas: Sultan III. Mustafa Han Annesi: Mihrih Sultan Doum Tarihi: 1761 Vefat Tarihi: 1808 Saltanat Md.: 1789-1807 Trbesi: stanbul Laleli Camii Yan. Osmanl slm devletinin, 28. padiah ve 20. halifesidir 3. Selim hn. Tahta ktnda 28 yanda idi. Babas; 3. Mustafa'dr. Babasnn kardei; Abdlhmid-i evvel pek merhametli iyi kalbli kimseler arasnda cidden ayr bir yeri, olan zevattand. Yeenine sknt verecek davran hi bir zaman ne sergiledi ne de msaade etti. Eitimine de pek nem verdi. Amcasndan grd bu anlay'takdir etmekten geri kalmayan veliahd ehzade Selim, devlet ilerine kesb-i vukuf iin sokulmak ve takip etme imknda bulabildi. Genlii ve gayreti ahalinin midini kendisine balama hususunda ciddi bir faktr oldu. 1. Abdlhamid'in vefat zerine, tahta ktnda Ruslarla yaplan sava kazanmak ve ikinci bir Kaynarca antlamas tehlikesini yaamak istememekteydi ve bunu temin iin, orduyu takviye iin, stanbul'da derleyip toplad askerleri serdar- ekremin emrine ulatrd. Devleti liye; Ragp Paa sadrazamken, 3. Mustafa'nn israf nleyici yaklam sayesinde hazine-i ahaneyi hakikaten doluluu bakmndan harika bir seviyeye getirmiti. Htt padiah 3. Mustafa ara sra ayn zamanda enitesi olan Ragb Paaya siteme benzer szler eder, Moskofluya sava aalm, para skntsn bahane etmeyin, Petersburga kadar adm bana altn dizerim diye tevikde bulunurmu. Sonradan alan savalarda yle para sarfiyat husule geldi ki, 28. padiah, 3. Selim'in belini bkmekte olan paraszln ta kendisiydi. Bu ihtiyac def edebilmek iin, Rusya ile zahirde hasn grnen Felemenk ile spanya'dan, istikraz da yni bor para alma teebbsne geti. INe varki o sralarda bat avrupa bir ihtille gebe olarak ateler iinde yanmaktayd. Bu hl para talebinde bulunulan devletlere red cevab verme hususunda ok hizmetetmitir desek yanl bir hkm vermi olmayz! Devlet adam ve vakanvis Abdurrahman eref bey, paraszlkla ilgili olarak unlar: ".. Paraszla bir re bulmak erneiiyie Sultan Selim-i slis Saray- hmayunda, rical ve ayan konaklarnda bulunan, sim (gm) ve zer (altun) evniyenin (kapkacak) ahnb, sikkeye tahvilini irade eylemi ve mucibince hareket olunarak epeyice mikdarda; mau (bozuk) aka, darb olunmu idiysede bu tedbir-i muvakkatten de, bir fide hasl olamam idi." "Demekte. Bu arada Prusya devleti ile yapm olduumuz antlama da, fayda cihetinden hibir ie yaramamt. Osmanl devleti Prusya devleti nezdinde, yapt hatrlatmalara karlk, bir oyalamann tatbik edildiini gryordu fakat bunu, yzlememek kk tercihi olmaktayd. Hudud boyunda harb devam

etmekte zafer bazen bize glmsyor bazen de Rus tarafnda kalyordu. Sadrazam serdar- ekrem Koca Yusuf Paa serhad boylarnda zayf yerlere lzm gelen yardm ve takviye yapma gayretinde iken, garazkrlar olan baz rical Vidin seraskeri grevinde olan bir lakab Kethda dieri Cenaze Hasan Paa olan zt sadarete tyin ettirdiler. Dere geilmekteyken at deitirilmez dstru kendini burada belli etti. nk geldii grev kapasitesini aan bir vazife idi. Yapabildii, dier ricalin sylediklerine mnasibdir demekten bakaca yapaca bir ey yoktu. Buze Suyu Bozgunu 1204/1789'da Bze Suyu yaknlarnda iyi bir kumandann idaresinde olmayan ordumuz, Rus ve Avusturya ordular karsnda fecii bir malubiyete mruz kald. Bunun sonucunda elimizden Bender, Akkirman ve Kili kaleleri Ruslarn sahipliine geti. Belgrad kalesi de Avusturyallarn eline geti. Al-lah'dan smaiyl seraskeri mehur Gazi Hasan Paa blgesinde dolamaya bahyan byk bir moskof ordusunu yle tarumar ederek malup ettiki, adet Osmanlnn intikamn almay becermi sayld. Zten bu baars Gz Hasan Pa-a'nn makam-i sadaret ve mhr hmyuna mlik olmasn salamtr. Ancak ok alkan ve cesur bir kimse olan Gazi Hasan Paay ne karan hususlar arasnda teftiilii gelirdi. Ancak onun teftileri la'y vl ile deil, tebdili kyafet ve pek ani olurdu. Byle yapt her tarafta duyulmu olduundan vazifeye dikkat, er'inden en st kumandanna kadar herkesin riayet ettii husus olmutu. te bu teftilerin birisinde hava artlarna uygun kyafet giymemi olmas adamakll tmesine sebebiyet verdi. Yattnda bu tme onun lm hastal olmutu. Nn; kendi yaptrm olduu umnu'daki Bektai derghna defnettiler. Kark ve zc bir devirde sadarete tlibli kmyor, teklife ise adet herkes kapal kalmaktayd. 3. Selim; devrin eyhlislm ile yapt istiareden sonra bir ka adayn ismini kdlara yazdlar. Oradan Hirka-i Saadet diresine giden padiah, ald fetvaya uygun olarak olacak kura usulyle sadrazam belirleme ameliyesinde gryoruz. Kur'a sonunda erif Hasan paann ktn gryor ve sadarete tyin ediyor. almamzda mehaz olarak mracaat ettiimiz "Devlet-i Osmaniye Trihi" yazar Ali eydi bey, padiahn bu tarz seimini iine sindire-miyerek <Fesbhnallah!> nidasyla karlyor. Halbuki baka ne are bulunabilirki? Talibi olmayan, teklif edildiinde is-tinkf edilen bir vazifeyi baka trl nasl birinin zerine tahmil edebilirsiniz? Maneviyata bal insanlarn, dinin muhafazasn stne alm eyhlislmn verdii fetva dhilinde, yukarda bahsettiimiz kur'aya ba vurmann alacak bir taraf olmadn kendisinden yni Ali eydi beyden doksanbir sene sonra sylemekde bir beis grmyorum. Trih; 1205/1790 yln gsterirken erif Hasan paann ademi muvaffakiyeti smaiyl kalesininde Ruslarn eline gemesine hid kld milletimizi. Mezkr yer Ruslarn eline ge-diinde burann mslmanlar yle bir jenosite ve vahete

maruz klndki, yukarda bahsettiimiz Ali eydi bey merhum; unlar sylyor: "..Ruslarn smaiylin zabtn mteakip ahaliye-i mahallii islmiyye hakknda, reva grdkleri enva- mezlimi ve i'tisaf <mektib-i iddiye-yni seye> mahsus olan u eserde tadd ve tafsil etmek istemeyiz." Grld gibi yaplan muamele sadece bir canilik, kan iicilik deil, lise talebesi seviyesinin irkinliklerden korunmasn gerektiren bir ahlkszl anlatmaya edeblerinin mni olduuna dikkat etmek gerekir. Koca Yusuf Paa Yine Sadrazam Arda arda malubiyetlere duar edilmi bir ordu, artk bana kim gelirse gelsin, kendine olan gveni kaybetmise akbet iyi olamaz. Nitekim Koca Yusuf paa geldii bu sadaretinde yapt savalardan yz gldren bir netice istihsal edemedi. Ayrcada mli skntlar yava yava kendini gsterince, orduya l-zmiyeti olan levazmda temin gl grlmeye baland. Btn bunlar olmaktayken, Fransa'da meydana gelen ihtill dnya devletlerinin her birini, kendi i vaziyetlerini gzden geirmeye itti. Avusturya ise bundan asla mstesna olmamakla beraber daha da te'sir altna girebilecek durumda idi, nk imparatorlar 2. Jozef bu srada oluvermiti. Buna bal olarak da Rusya ile ittifakndan kopmulard. Artk aka gzlenen eilimleri sulh antlamalarn imzalamaya dnk olduklaryd. Devletimiz Osmanl ise; Ruslar ile kozunu paylaabilmek iin Avusturya ile sulh yapma ihtiyac, insann suya ekmee olan ihtiyacndan daha az deildi. Zitovi iki devletin sulha ihtiyacnn bir imza ile noktaland yer oldu. ngiltere, Prusya ile Felemenk devletlerinin tavassutlar bu sulhun imzalanmasnda epeyce i grd. Mezkr Zitovi antlamas Belgrad ile dier kaleleri Osmanlya iade etmek artyla Osmanl-Avusturya sulhu yapld. 1205/1790 Rusya ile probleme gelince: Padiah 3. Selim, pederi 3. Mustafa gibi samimi bir moskof dmanyd. Onlar mutlaka malup etmek gayesinin zirvesiydi. Avusturya ile yaplan Zitovi antlamas nihayetinde, Rusya ile babaa kaldn dnen padiah, orduyu kesin ve iddetli bir emirle, Rusya ordularnn zerine atlamalarn istedi. Padiah bu tleblerini yaparken, ordunun bakomutan da dhil olmak zere btn gngrm askerleri ve subaylar iddetle sulh yapmaya gerek grdklerini, orduyu deil savatrmak, geri ekebilmek bile mkldr beyanlarn ve bunlar destekleyen imzalar vermekten imtina etmemeleri, iin vahametini gstermee yeterde artard bile. Prusya ise Osmanlyla mttefikliine ramen, Fransa'da zuhur eden ihtillin kendi bacasn da tututuracak korkusundan, Ruslara harb ilnna mkn bulunmadn gayet net olarak babli'ye bildirdi. Ya Antlamas Avusturya ile Zitovi sulhnden sonra, 3. Selim ordudan kendine ulaan

beyannamede, Ruslarla da bir bar konferans icabatn siyaseti iine ald. 1206/1791 baharnn girmesiyle birlikte Ya denen ehirde Osmanh-Rus murahhaslar mzakereye oturdular. Ya antlamas mucibince Krm Hn'l ile zi arazisi tamamen Rusya'ya braklyor, Dinyes-ter nehri hudud kesilmiti Anadolu tarafnda eski hudud geerli olarak her iki tarafcada kabul edilmiti. Rusya ve Avusturya ile yaplan son savan bilanosu, devlet iin u haldeydi: Osmanl devleti, 330 bin evldn, 6 kapak, 4 firkateyn ve bir ka ufak gemi. Rusyaysa 200 bin askerini kaybetmi, 5 kapak, 14 firkateyn, 80 tane ufak teknesi elden gitti. Avusturya'nn ise; 130 bin askerini kaybettii, Katerina adna yazlan tarih eserinde yer almaktadr, diyor "Trih-i Siyasi" yazar eski sadrazam Mehmed Kmil Paa. mddet zarfnda beylerden birinin bir iftiras kacak olursa Ruslar ile haberleilip, itham sabit olduktan sonra azil etmeye gidileceine karar verildi. Franszlarla yaplm bulunan yeni antlama mucibince bu hkmetin ticaret gemileri Karadeniz'de rahata geli gei yapmaya hak kazanmlard. Bu vaziyet Osmanl devleti tarafndan taahht olunmutu, ingilizler, Kahire'de bulunan askerlerini Svey yolu ile Hindistan'a yolladilarsa da skenderiye'yi boaltmyor, Sayda da bulunan Klemen emirlerini himaye yoluna gitmekteydi. 1214/1799 Necef'de, Hezeali aireti ile Vehhabiler arasnda mnazaa kt. Bu olay neticesinde yz tane vahhabi ldrlmt. Vehhabilerin reisi bulunan Abdlaziz, olu Sud'u askerleriyle Kerbel zerine yollad. Matem gecesi ehri basp, rastladklarn katledip, oratl yamaya tbi tuttular. Htt, mam Hseyin (r.a)n kabrinde bulundurulan altun ve gm kandilleri ve dier kymetli eyay gasb ettiler. Bu sralarda ise ngilizler Msr' terk ettiler. Ancak; komutanlardan Elfi Mehmed bey ile onbe kii klemeni beraberlerine alarak Malta'ya ekildiler. Vehhabiler Osmanl devletinin ve 3. Selim gdmndeki hkmetin karklklar ve bir sr olaylar iinde, yuvarlanp gittii sralarda Napolyon, mehur Amiyen antlamasn hll ediyordu. nk; Msr'a, Akdenize ve de, hind yoluna ulamay aklndan karamiyordu. 1217/1802 senesi austosunda general Sebastiyani adl birini ticaret vazifesiyle dou blgelerine gnderdi. Bu memurun nce Trablusgarb bilahire Kahire sonra da skenderiye'ye urad grld. Urad" her yerde ahali tarafndan alklarla nistikbal olundu. Bu alklarn sebebi olarak, ngilizlerin denizlerde gstermi olduu iddete atf olunuyordu. Akk'da da ayn tarz alklara lyk grld. Fransa'ya dnnde; resmi yaz ile yaymlad raporda Msr, Akk ve skenderiye gibi ark blgelerine dair dnceler ve hareket yaplmasna dair sunular mevcut, hatta Msr' almak iin, altbin Fransz askeriyeter kayd yazl idi. Yine bahse konu sene iinde; general Dekain adnda biri Hindis'tanda, yalnz bana ngilizlerle savamak iin oraya gnderilmesi hususunda istida vermiti. Bonapart, bu generali Franszlarn elinden km be ehri ele geirmek iin gizli olarak vazifelendirmiti. Emrine bir ka bin kiilik askeri kuvvetverdii

gibi, yerlilerle uyuabilmek iinde ve ingiliz hakimiyetinin aleyhinde almalar yapmak iinde kati emirler verme yoluna gitmiti. Generai, Pundeeri'ye gelince iki devletin arasnda sava imkn kmt. Bu bakmdan ingilizler kendisini ehre sokmad. Gemilerini de gzetlemeye aldlar. Hatt Dekain, Frans adasna karld. Aday ngiliz taarruzlarna kar kuvvetlendirdi. Daha sonra 1803'den 1811 senesine kadar Hind denizine korsanlar gndererek ngilizlere ticaret yollarndada byk byk zararlar verecek saldrlar salad. Napolyon Bonapart; Akdeniz hakimiyetinde nde olmak iin ispanya'y altrd. Amiyen antlamasna mugayir olmasna ramen burada hkimiyetini kurdu. 1801 senesinin, aralk ayndan itibaren, Lombardiya'nn ileri gelenlerini getirterek, kendisine Cisalpne yni kuzey italya (lombardiya, pi-yemonte) cumhuriyeti reisi unvann verdirdi. Adamlarndan Jerom Doraco adndaki birini Ligure cumhurreisliine tyin etti. Piyomento ehrini de 1803'de Fransa'ya katarak, Sardunya kralna tazminat verileceini vaad eyledi. Elbe adasn dahi Fransa'ya kazandrd. Bu icraatn tamam Rusya ve ngiltere devletleri tarafndan protesto ediliyordu. Bonapart; aldrmayarak Taranet, Otranet ve Brindizi ehirlerini de zapt ettirdi. ngilizlerde Malta'y terk etmediler. Bonapart buna fena halde hiddetlendi. ngilizler ayrca skenderiye'ye de bir miktaraskeri muhafz olarak braktlar. Franszlarn Hind'deki beehirlerini de iade etmediler. 18. Lui'yi ve mehur ihtilalcilerden Jorj Kadodal gibilerini lkelerine kabul ettiler. Birinci konsln yni Mapolyon'un bir ticaret antlamas yapmamas yznden infial gsterdiler, ingilizlerin elisi Lord Whitvortda antlama hkmlerinin hll edilmesinden dolay, vaziyeti protesto ediyordu. Velhasl az bir mddet sonra ngilizler bir ltimatom vererek, Felemenk ile svirenin boaltlmasn, Sardunya kralna tazminat verilmesini ve Malta'nn, terk olunmayacan bildirdiler. Bo-napart'da gelen sefire iddetle muamele etdi. Lord Vayvorth Paris ehrini terk etti. arpma hemen balad. ngilizler bir ka tane Fransz ticaret gemisini yakalayp iindeki mallar msadere ettiler. Bonapart ise, Fransada yaamakta olan ne kadar 18 yandan yukar, altm yandan aa kim varsa hepsini tevkif ettirdi. General Mortier; Hanover'i igal ederek Fransann bat limanlarnda, tedariklerini yapmaya balad. Bolonya ordugh yeniden dzenlendi ve btn bu haberler, Osmanl devletini dncelere salyordu. Bu iki devlet arasnda dolaan Msr szleri, yine arkn meseleleriydi. Dier taraftan da, Osmanl devleti Franszlar ile daha yeni bir antlama yaptklar gibi Msr meselesindede ngilizlerden biraz yardm grmlerdi. Btn bunlardan baka Vehhabiler meselesi de artk ok nem tayan bir mesele olma yolunu amt. Tarih-i Cevdet bu mesele hakkndaki gafletimizi yle zetlemekte: "Osmanl devletinin ne kadar skntl dnemler geirmi olduu buradan^ da malum olur ki, bundan seneler evvel, tebasndan birinin kurmu bulunduu yeni bir mezhep hakknda, pek ok bahisler ilmen konuulmu ve bir cereyan husule gelmitir. Hicaz ve Irak limleri taraflarndan eitli ki-tablar yazlm olduu halde, nihayet dinin vatan- aslisi oian Arab yarmadasnda, bu mezhebin tesirleri

mnasebetiyle Deria eyhi bir k yaparak mstakiliie varan bir yola girmiti. Buna karlk devletin mkl ilerinin grld yer olan meveret meclisinde bunlara dair bilgi bulunmayp ve bu yeni mezhep sayesinde bir kabile eyhinin kuvvetli bir hkmdarn hviyetini kazandn bilemiyorlarda, hla Vehhabilerin isteklerinin neden ibaret olduu sadnazamlar arasnda bahse ve mcadeleye konu oluyordu. Osmanl devleti ulema snfna fevkalade derecede itibar verdiinden bu insanlarn yksek derecede olanlarn kendi ileri gelenlerinden saymasna ramen ylece elli altm yldan beri devam ede gelen ve lke iinde, mstakil bir hkmet kurulmasna sebep olan bahse konu mezhep meselesinin knhne dair henz malumat- sahiha sahibi olunamamas inanlacak bir durum deildir. Lkin nceleri hakiki vaziyetten bilgi sahibi olunmasna ramen bir hkme varamamlard. Zira o sralarda stanbul'da ilmiye yolunun limleri ksma blnm olup, birincisi mretteb ilmiye ashab olan, ulemai resmiye, ikincisi fiilen er'i hizmette bulunan hkim ve ktibler ve ncs medrese kl olan staze ve talebeden mteekkildi. Birinci snf iinde malumat sahibi nadirdi. kincileri tekil edenlerin malumat- sermayesi, davalar fetva kitaplarnda yazl olanlan meselelere tatbik ile byk alimlerin usul mesleklerini uygulamaktan ibaret olanlar, il-mi bahisler iddia etmekten uzaktlar, nc snf ise, bu iki snfa da cahil nazar ile baktklar halde er'i hkmlerin nazari ve de tatbikatndan mahrum olarak felsefi dncelerin, kh mutezilenin yaralayp iptal ettirdiine vakit sarfetmekte, devlet memurlarndan hari, zel bir snf eklinde bulunduklarndan htimalki henz vaziyetten haberdar deillerdi. dareci memurlar ise, ldeki mezhep kavgasyla souk ve taassup sahiplerinden olan vaizlerin mbalaal szlerini, fark ve temyiz edemezlerdi. "Biraz evvel grmtk ki, Ab-dlaziz Vehhabi, olu Sud'u yollayarak Lahsa, Katif taraflarn ve Basra hududuna kadar bululunan yerleri tamamen zapt eylemiti. Vehhabiler 1212/1797 tarihinde Mekke Emiri erif Galib'i Huzme karyesinde malup ederek aralarda Vehhabilerin Mekkeye gelip gitmeleri onlarnda Yemen ile am taraflarnda erife tbi olan, Arablara dokunmamak art koulmutu, 1215/1800'de Vehhabilik Asir'den, Tihamiye yayld. Necid, Cebeli amir beldeleri dahi Vehhabi olup, Lahsa'nn zapt zerine Basra ile Badad tehlike altnda kald. Velhasl Arab yarmadasnn her tarafnda Abdlaziz Vehhabi'nin, hkm geerli oldu. Yalnz Mekke emiri bundan mstesna idi. 1217/1802'de Vehhabilerin Haremeyn-i erefeyne, hcum edecekleri hakknda Mekke emirliinden birbirini takip eden haberler ve istimdadnmeler geldi. Toplanma lzumunu gren meclis, stanbul'dan cephane ve top derlenerek Kaptan paa ile gnderilmesine, Msr'danda asker sevk olunmasna Badad valisinin ve yahut kethdasnn Necid zerinden hcuma gemesine karar verildi. Fakat Vehhabiler Tif zerine saldrmlard. Htt Abdlaziz, Mekke erifi Galib'in yakn adamlarndanken Vehhabilik mezhebine geen Osman Mzayife'ye de Taif taraflarnn emirliini verdi. Osman Mzayif, Yemen'e

musallat olan Sultan bin akban ile Taif'i kuattlar. erif Galib ile yaplan savata pek byk zayiata uradlar-sada, erifin Mekke'ye kamas zerine takip edip ehre dahil olup, mthi bir katliam gerekletirdiler. Tanr tanmaz mallan yama edipsahih islmi eserleri ve Kur'n-i Kerm'le-ride sokaklara attlar. Gml servet ve mal var bahanesi ile her yeri kazarak da ehrinde altn stne getirdiler. Hac zaman dahi Mekke zerine yrmekten ekinmeyip, hareke-tettilersede haclarn kalabalndan saldry yapamadlar. Fakat devlet tarafndan gnderilmi Adem efendi adl na-sihat, ve gn iinde Mekke'yi terk edeceklere aman ver-dilerse de, Mekke'yide tehdit altnda bulundurmaktan utanmadlar. Suud'un Mekke'ye girmesinden sonra Mekke erifi Galib ile Osmanl devletinin gndermi olduu erif paa Mekke'yi terkederek, Cidde'ye ekildiler. Suud ise muharrem aynn 8. gn Mekkeye girerek derhal beyt-i erifi tavaf etti. Yarn kuluk vaktine kadar herkes mescid-i erife gelsin diye baran dellallar dolatrd. ln edilen vakitte hutbe-i peygamberyi okuduktan sonra: "Cenab- Hak'ka teekkr eylerim. Sizi slama hidayet ve irkden hals eyledi. Sizi yalnz Allah'a ibadet edipde bulunduunuz hl-i irkten ve dalaletten feragata davet ederim. er'iat-i islmiye zerine, Allah sevenlere dost ve Allah'n dmanlarna dman olmak zere sizden biat isterim" diyerek elini uzatt ve biat ald. kindi namazndan sonra arab ve zinann haramlndan bahsederek yarnki gn kp kubbeleri hedm (yknz)ediniz. Beytleri atnz, Allah'dan baka, mabud olmasn demesinin ertesi gn Vehhabiler peygamber (s.a.v) doduu evle Ebu Bekir, mer ve Ali (r.a)'lann ve de Hz. Fatma, Hz. Hatice'nin evi ile ashab gzin ve evliyaullahin kabirlerini yktlar. Suud, Mekke'de eitli cemaati yasaklayp, herkesin bir imam arkasnda namaz klnmasn emreyledi. Ne kadar ubuk, nargile, saz varsa hepsini toplatp yakt. Ezan okuyan mezzinlerin salat ve selam getirmelerini, ashab- kirama tazim edilmesini, byk irkdir diye yasaklad. Devlet tarafndan giden; Adem efendi ile Kerbel vakas ile dier vakalar zerine grerek, sudan cevablar verdikten sonra eline yz riyal, altna bir hecin devesi vererek yollad. Vehhabiler mezheblerine girmeyenleri keserler ve onlardan da nekl (ikence) adyla bir miktar para alrlard. Bu sebeb-le Mekke'de ve civardaki kabilelerde ve airetlerden pek ok mal aldlar. Suud, 14 gn Mekke'de oturduktan sonra ikiyz kadar muhafz brakarak, Cidde zerine yrd. Ciddeliler-den ikiyzbin riyal, altmbin altun, altbin riyaliik kuma ceza paras, olarak istedi. Buna karlk, top ve tfenk ile mukabele grd. Sekiz gn sren arpmalarda, Suud'un askerleri byke telefat verdiler. Neticede ekilip Necid tarafna gittiler. Bunun zerine erif Galib; Vadi'i Mer, zerine hcum ederek Suud'unda muhafzlarn kard. Sonra beraberinde. erif Paa ile askerleri ve airetler olduu halde Mekke'ye dndler. Vehhabilerin Mekke ve Medine'ye kar, vukua gelen ta-aruzlar 3. Selim'i byk kederlere gark etmiti. Bu kedere zi-yadelik veren rvet kabul etmez, iltimaslar dinlemez, eyhlislm mer Hulusi efendinin infisalidir. Tarih; eyhlislmn bu azlini yle bir satrla bildiriyor: "bylesi kark bir donemde birtarik

sahibinin pasif, ekingen durmalar uygun hl ve ilerini cabindan grlmediinden azlolundu!" Kava-lal Mehmed Ali'nin k Serdar- ekrem Yusuf Ziya Paa Msr'dan dn srasnda yannda bulunan anadolu yenierileri ile ounluu arnavut olan rumeli babozuk askerinden meydana gelmi bir kuvveti, oraya brakmt. Rumeli babozuklar mirmiran Arnavut Tahir paa, seremeleri de Kavalali Mehmed Ali Aa idi. Tahir Paa; cesur ve cenaver olmakla beraber basit biri, Mehmed Ali Aa ise pek akll, zeki ve tedbir sahibi kimselerdendi. Bakumandan bu kuvvetleri Msr emirlerinin tasallutlarn def edebilmek, maksadyla brakmt. Az bir mddet getikten sonra bu kimseierede devlet tarafndan tahsis olunan maa ile, Asuvan'da nizam yerli yerine konulmutu. Bu vaziyet karsnda, askerinde bu kadarna lzum kalmamt. Defterdar Recai efendi askerleri bu kadar fazla sayda istihdam etmenin doru olmadn beyan etmesi vali Hsrev Paann kendisi iin Fransz askerini takliden bir miktar nizam- cedid askeri dzenlemesi yaptndan bunlarn kalmasn, Arnavut askerlerin terhis edilmesine karar vermise de birikmi maalarn verecek para yoktu. Paa; tccarandan bir miktar bor alarak bunlara vermek sonra Msr'dan gndermek arzusu tayarak belli eyleri kesti. Arnavutlar ulufelerini tamamen almaynca, yerlerinden kmldamayacak olduklarn sylemek iin Defterdara gittiler. Defterdar bunlara: "ulufeleriniz Mehmed Ali'dedir. Onun yanna gidiniz. Dedi. Mehmed Ali'nin konana gittiler, ulufelerini istediler. Mehmed Ali ise; ben hazineden bir aka bile almadm diyerek batan savmak istedi. Bunun zerine; arna-vutlar ile dierleri arasnda kavga dv kt. Kahire'de dkknlar kapand. Herkes dehet iinde kald. Bir hafta sonra, ulufelerin tamamlanp verilecei vaadiyle arbede bastrlabil-di. Arnavutlar, bir hafta sonra defterdarn konana gittiler. Defterdar, 60 bin kuruu olduunu syleyerek biraz daha sabretmelerini ihtar ettiyse de, alacakl Arnavutlar bu gn iinde denmelidir, eklinde dayattlar. Defterdar, vaziyeti Hsrev Paaya bildirdi. Valinin yan'ndaki hazineden bir miktar para istedi. Fakat, Paa ben bir aka vermem, verilmesine de iznim yoktur. Ya buradan kp giderler, yahut hepsini katlederim diye haber gnderdi. Bu haberi alanlarn hemen defterdarn konana hcum ettikleri grld. Hsrev Paa da, defterdarn konan topa tuttu. Yine dkknlar kapand. Tellllar: "herkes silahlanp eyhleri (reisler) ile birlikte paann yanna gelsinler" diye bartldlar. Ahali bir yamaya urama korkusundan siperler kazdlar. Yenieri aasyla dier ocaklarn ihtiyarlan, Hsrev Paann yanna gidip kalenin muhafaza altna alnmasn hatrlattlar. Paa onlara cevaben: "kalede hazinedar var. Ben ona lzm gelen tenbihleri yapmtm." Gelenlerin, her kapnn dna birer yenieri koyalm ihtarna da, "siz benim askerimi ayrmak isteme yolundasnz, haydi gidin ahaliyi silahlandrp buraya getiriniz" eklinde mukabelede bulundu. Paa gafildi. nk kalede hazinedarn yannda bulunan asker Arnavut ve dier babozuklardan mteekkildi. O gn akama kadar defterdarn konana top attrd. Konanda ahap olan her yeri tutuup yanmaya

balad. Defterdar, geceyi mahzende geirdi. Arnavut askerin bir ksm defterdarn, bir ksmda Muhammed Ali'nin konanda, bazlar da zbek camiiyle dier yerleri siper tuttular. Ertesi gn Hsrev Paann askerlerini taburlar halinde babozuklarn zerine sevk ettii grld. Arnavutlar defterdarla beraber evrak defterini de alarak, Tahir Paa'nn konana gtrdler. Orada diki tutturamayinca, zbek camii blgesinde savunma gayretine dtler. Bu srada Hsrev paann askeri defterdar ait konaa geldiklerinde nizam ve intizam unutarak yamaya koyuldular. Arnavutlar, bu askerin uygunsuz hlini grnce, zerlerine saldrya geip tarumar ettiier. Tahir Paa tam bu srada ortaya kt. Arnavut askerlerinin yannda yer ald. te taraftan Arnavutlar kaleye karak orada bulunan hemerileri ile birletiler. Hazinedarla beraber kaleden anahtarlar, top, humbara ve cephane alp, zbekiye gtrdler. Hsrev paa olanlar karsnda ard. Tahir Paa, Mehmed Ali Aann dzenlemesiyle ahaliye aman verdi. Halka asla zarar verilmeyeceini tellllarla duyurdu. Trbeleri, eyhleri ziyarete gidip yardmlarn istedi. Hakikatten asker, ahaliye asla taarruz etmedi. ardan aldklar her eyin parasn hemen dediler. Buna ahalide at. nk; byle ar ekiyadan byle mkemmel bir insaniyet rnei beklenmezdi. Mehmed Ali ise, mracaat sahiplerinin kalberinin kazanlmas yolunu buluyor, zorluklan halle alarak kendini sevdirmi oluyordu. ki gurub askerin cumartesi ile pazar gn gecesi kavgaya tutuarak Arnavutlar, Kahire'nin bir ok yerini, Bulak kasabasn, Anbabe'deki yiyecekleri, Kasr-i ayn'deki Hsrev Paa klelerini zapt, zbekiye tarafndaki paann yannda yer alanlarn hanelerini yama ettiler. Hsrev Paay muhasara altna aldlar. Yal paavralarla konan tututurdular. Paada, ilk nce ailesini karmay baard. Sonra kendisi ve yannda kalan kap halk ile birlikte firara muvaffak oldu. Arnavutlar alevler iine dalarak Paann konan yamaya tbi tuttular. Paay takip etmekte olanlarda, Hsrev Paann adamlaryla kaptklarnda bozguna uradlar. Hsrev Paa ve yanndakiler tanr mallaryla ve aile efrad ile birlikte bir gemiye binerek, Betha blgesi istikametine yola ktlar Neticede; yeni vali gelene kadar, Tahir Paa'nn kaimma-kaml zerine almas kararlatrld. Msr kads, bir krk netirerek Tahir Paaya giydirdi. Vaziyet bir rapor ile stanbul'a bildirildi. Klemenler, bu vaziyetten haberdar olduklarnda Said'den Msr'a doru yola ktlar. Hsrev Paa ise, Mansure'ye girince, ahaliden doksanbin riyal civardakilerden de epeyi miktarda akay vergi diye ald. Tahir Paa kardei Hasan Bey'i, o tarafa yolladysa da paa Dimyat' salamlatrd. Daha nceleri, Hicaz'a sevk olunmak zere cephane ile birlikte bir miktar yenieri gelmi ve Camii Zahir'de iskn edilmi, Hsrev Paada bunlar Hicaz'a yollamak zere iken bahse konu olaylar meydana gelmiti. Tahir Paa taraf, ga-lib gelince bunlara hakaret dolu nazarlarla baktlar. Yenieriler bu davrantan huylandlar. Paa; kendi askerine teden beriden, msadere yoluyla ald para verir, yenieriler ise ulufe (maalarn) istedike: "Ben kendi valiliim zamanndan sonrasn bilirim. Alacanz var ise Hsrev Paadan iste-

yiniz." derdi. Yenierilerin bu muameleden de rencide olduklar phe gtrmez. Bunlar; Hicaz'a gitmek zere Msr'a gelen, Medine muhafz Ahmed Paa ile sz birlii ederek bir gn 250 kii olduklar halde, Tahir Paann konana gidip, ulufe istemekte srar ettiler. Paa bunlara sp sayd. Fakat ilerinden biri koup Tahir Paann kellesini kesip pencereden darya att. Dier arkadalarmda Tahir Paann adamlarna hcuma getiler. Pek ounuda kestiler. Bu seferde asker ikiye ayrlm oldu. Yenieriler ile dierleri Ahmed Paann yannda, Arnavutlarda zbekiye tarafnda toplatilar. Ahmed Paa, Hsrev Paaya hemen gelmesi ve Mehmed Ali'ye itaat etmesi iin haberci yollad. Fakat Mehmed Ali; "Ahmed Paa burada vali deil, misafirdir. Tahir Paa Msr'da kaimma-kamd. Bizde ona itaat ederdik. O yenieriyi alsn, dar ksn, onlar tehiz edip mahalli memuriyetine gitsin" diye cevap verdi. Mehmed Ali, kalenin kendi elinde olmasndan gayri Msrl komutanlar ile de haberlemekteydi. Ciyze yakasna geip gelenler ile grt. Klemenlerin pek ou, Araban ile Kahire'ye girmilerdi. Yenierilerin gurubu Remile tarafna giderlerken zerlerine top atl yaplnca dndler. Bu srada se, brahim bey Ahmed Paaya bir mektup yazarak, Tahir Paann katillerini, teslim etmesini, kendisinin de saat onbire kadar belde dna kmasn isteyen hususu bildirdi. Ahmed paa: "Katillerin teslimi kabil deildir. brahim bey deve gndersin kaym" demeden baka sz bulamad. Hakikatten; ikindi st, hafif eyalarn uaklarna ykleterek perian bir halde kt. Arnavut, Arab ve Klemenlerden bir ok kimsenin kendisini gzetlemekte olduklarn hissedince Kale-i Zahire kapand. O gn Arnavutlar, Paa kethdasyla, defterdar kestiler. Gece ise, zabta mdrnn nndeki telll: Vilayetin hakimi brahim bey ile efendimiz Mehmed Ali'nin tenbihi zerine cmleye mn ve mn diye nida etti. Kale-i zahire kapananlar bir iki gn sren savatan sonrada teslim yolunu setiler. Arnavutlar Ahmed Paa'y Kasr- ayni'e yenieri aalarn Ceyze'ye gnderdiler. Tahir paann katillerini Nasriye'de kesip kellelerini Tahir paann haremine gsterdikten sonra kardeine gtrdler. Yenierilerin silahlarn, eyalarn aldlar. Biareler beyz kadar idiler. Bunlar da yolda Arablar soydu. Ortalk biraz dzelince Arnavud isyanclar, kaleyi Msr komutanlarna teslim ettiler. Bylece Msr yine klemenlerin eline gemi oldu. Mehmed Ali ise Msr'daki Rumeli askerinin hakiki isyancbas idi. brahim bey yine eyhlbeled oldu. Eski dnemde rakibi Murad bey iken, imdi Berdisi Osman diye birisi ortaya kmt. Gryorsunuzki; Bonapart'm istifasndan beri Msr'da ne kadar adice entrikalar, manevralar dndrlyor. Hkmet muntazam olsa ve dzgn ilese bu yollu entrikalar zuhur etmezdi. Hsrev Paa kudretsiz, Ahmed Paa Hicaz'a gitmeye mecbur kaldktan, Klemenler Msr'n idaresini ele geirdikten sonra stanbulda vali aranyordu. ok gemeden de bulundu, mirmirandan Trabluslu Ali Paa adnda biri: "yle keserim, byle bierim. Devlete gelir temin ederim" diyerek gz boyad. Hazinenin byk sknts var olduu iin, u kadar gelir bulurum szne daya-nlamad. zerine rtbe-i vezaret ile beraber Msr eyaleti

verildi. Bu Paann mazisi ise bozuk idi. Vakti zamannda Trab-lusgarp beylerbeyi iken yapmad zalimlik, ilemedii fsku-fcur kalmamt. Tunus beylerbeyi Hemduh paann kardeiyle evvelce yapt savata galib gelmise de ikinci seferinde ahali bile kyam etmi ve tam kamaa balayaca srada vucuhzdelerden iki delikanly gya rehin alarak, pek tannm Murad beye iltica etmiti. Paa bu iki delikanl ile bir aralk Hicaz'a gitmiti. Trablus haclar; kendisini yanndakilerle, beraber grdklerinde Hac emirine vaziyeti bildirdiler. Delikanllar elinden aldlar. Yzne tkrerek, sakaln yolmulard. te bu Ali Paa idi ki, varidat oaltacak midiyle, Msr eyaletin evli olmak zere nasb olunmutu. Halbuki bu sralar da Vehhabi-lerin Mekke ile Medine'ye, tecavz ettikleri haberide stanbul tarafndan pek byk bir znt ile karlanmt. Vekiller heyetinde bir sr tatl tatsz mnazaralardan sonra am ve Badad valilerine seraskerlik unvan verilerek, Vehhabiler zerine gndermeye, bu Ali Paann da Msr' himmetiyle slah etmesi karar verildi. Msra gelince burada hadise stne hadise cereyan etmekteydi. Hsrev Paa, kendisinin zerine yrmekte olan, Tahir Paann kardei Hasan Paay bozmaya muvaffak olmutu. Fakat, Berdesi Osman bey, Klemen, Arab ve Arnavud klele-riyle, yrye geip, Hsrev Paay malup edip Azabe kalesine iltica etme mecburiyetine drdler. Burada aman dileme ile kendini kurtaran Hsrev paa yakalanp Msr'a getirildi. Burada nezaret altna alnd. Ali Paann Msr'a gelmesi kt tesir yapmaktan bir ie yaramad. Berdesi Osman bey, Reid'i istila ederek valinin kardei eydi Ali kaptan Buruc-u Maizel isimli yerde, hiyie yaparak ele geirip Kahire'ye yollad. Vali Ali paa ise, Berde-si'nin skenderiye'ye hcum edeceini dnerek mehur Ebukr eddini tahrip ettirdi. Bu tahrip zerine skenderiye'ye Nil nehrinin suyu gelemedi. Ahalisinin ounlukla zmir, Rodos ve Kbrs taraflarna hcum ettiler. Fakir fukara ise, Ali Paann yannda ve elinde ezilip duruyordu. Artk Mehmed Ali Aa ve Berdes, birlikte hareket ediyorlard. En nihayet; Msrl komutanlar, Arnavut askerlerin maa ve taayinatn, kendileri tarafndan verilmek ve iki yz adamyla, Kahire'ye gelerek, eski Msr valileri gibi resmen makamna oturarak, gelirlerden kendine den hisse iie geimini salamak zere Ali Paay Kahire'ye davet ettiler. Paa ise, Arnavut isyanclarla Arab eyhleriyle giziice haberie-irlerken, isyanc Arnavutlarda vaziyeti Mehmed Ali aaya duyurmaktalard. Mehmed Ali Aa, bunu Klemenlere at. ttifak ettiler. Paay kandrp skenderiye'den kmasn saladlar. Paa varln ve yklerini 60 gemiye ykletmi nehir yolu ile Kahire'ye iniyordu. Saikana vardnda gemileri ablukaya alnd. Top ve tfenk atna tuttular askerinin ounu telef ettiler. Gemilerini zapt edip Ceyze'ye gtrdler. Velhasl esir alp, askerini de Bilbese gnderdiler. Paayda, brahim beyin adrnda misafir ettiler. Ancak uslu durmayp, Klemenlerin aleyhinde olan, Kna'daki Osman bey'e gizlice mektup yollad. Yolda ele geirilen mektup, Msrl komutanlarn eline geti. Bu vaziyet karsnda da Ali Paay Bilbes ynne doru gnderdiler. Yolda klemenlerin saldrsna maruz kaldlar. Kendi

yni Ali Paa, kzkardeinin olu ve kethdas ile yannda bulunanlarn pek ou ldrld. Mehmed Ali aa, brahim bey ve Berdesi Osman bey'in gveninielde etmiti. Alm olduu tedbirlerle Hsrev paay Msr'dan firara mecbur, Ali paayda katiettirmeye muvaffak olmutu. Hatta Elfi bey gibi bir ka komutan da eitli yollar sayesinde batan atabildi. Yenierileri Klemenlere, Klemenleri, Arnavutlara musallat ederek pek ounu krd. Fn sonunda Berdes'ninok vergi koymas yznden kan honutsuzluk ve kargaadan da istifade ederek hem Berdesi Osman' hem de, brahim bey'in hnlarn kuatma altna alarak onlar da firara mecbur kld. Bunlarn bir nevi bals olan klemenleri ise Arnavut askerlere krdrd. Msr'da bamsz bir vali olmak esas arzusuyken Ahmet Paa ve dier vakalar gz nne alarak bunu aklamaktan ekiniyordu. Beylerin firar zerine sekiz aydan beri hapiste olan Hsrev Paay yanna alarak kale'ye ekildi. Sonra zbekiye'deki konana geldi. Ahalide. Hsrev Paann tekrar vilayete gelmi olduu zehabna kaplarak tebrik etmeye koar oldular. Hatta Hsrev Paa bile bu zanda idiyse de, esas hl yle deildi. O arada^skenderiye muhafz olan Hurid Paay Mehmed Ali davet etmi bulunuyordu. Hurit Paa; Kahire'ye gelir gelmez, valilii ln edildi. Mehmed Ali'nin Istanbula yazdrd dilekede "Ali Paay ldrenlerin Arnavut askerleri olmayp, Klemenler idi. Bu gaddarca muamele devlete ballklar hasebiyle Arnavut askerinin namusuna dokundu. Bunun zerine onlarda klemenleri perian ederek Msrdan kovalayp srdler." gibi ifadelerle vakalar anlatt gibi, Hsrev Paann dahi 50 kese harcrah vermesiyle Rodos taraflarna gnderildiini ve kendisine bir mansb ihsan buyrulmasnm faydasnda hatrlatt. Fakat Mehmed Afi aa tazminat pek gzel gizliyordu. Ancak, Ali Paann idam olunduu bakent tarafndan duyulmu, Msr eyaleti de, Cezzar Ahmed Paaya tevcih olunmutu. Cezzar ise; lm hastalna tutulmutu. Mehmed Ali'nin bu arz stanbul tarafndan hayretlerle karlanmakla birlikte hemen kabul edildi. ok gemeden Cezzar Ahmed Paann vefat vukubuldu. Hurit Paa Msr'da yerleti. Ne varki Klemenler rahat durmama yolunu setiler. Kendilerine celbetmi olduklar Arab-larla birlikte, Msr' tazyik altna almaya baladlar. Mehmed Ali, klemenler stne yapt saldr ile bir gzel bozguna uratt. Bunlarn ktlklerini mahvettikleri gibi, kyllere de ar vergi ykn tahmil ettiler. Yollar tuttular. Buna bal olarak, Kahire vasta ile gidilebilecek yer olmaktan karlmt. Bilinmez ekilde yiyecek fiyatlar pek ykseldi. Hemen peinden tabii olarakda mal sandnda skklk artt ki, Hurid Paa mali bir tedbir olmak zere komutanlarn haremlerinden birer mikdar cerime ala koyma garipliinde bulunarak, konaklarna karakollar koydu. Hurid Paann valiliini mteakip byk Elfi bey ile Hasan bey klelerinden Osman bey itaat gstererek Elfi Bey Carca'ya, Osman bey ise Kna sancaklarna tyin olunmulard. Elfi bey bu tyin haberini alnca arz baka davaya benzemez, diye Msr'a gelmee kalkarak, bir taraftanda brahim bey ile Berdes Osman'n te taraftan byk ve kk Elfi'lerin askerleri, Kahi-re'yi sktrmaya ve ahaliden vergi almaya

baladlar. Mehmed Ali aa tabiatyla, bunlarn zerine yrd. Ancak baa-rh olamad. Beyler Mehmed Ali aay Msr'dan karmak iin gizlice Hurid Paa ile haberlemeye getiler. Esasta maksadn hakikisi klemenleri Kahire ve Msrdan karmakti. Hurid Paada ise bu kudret asla yok idi. Mehmed Ali aa bu i inde bir hiyle dnme yolunu seti. Komutanlar ile bar yapma haberlemelerine giriirken, kendini de zayf gsterme taktiini seti. Karsndaki bey'lerin btn ihtiyatlarn terk ettikleri grld. Drt bin askerle Mehmed Ali tarafndan sarldklarn grdler. ebrede meydana gelen iddetli savatan sonra bir baskn daha verildi ve Klemenlerin perian olup, kaacak yer aradklar mehade olundu. Btn bu baar sadece Kahire'nin kurtarlmasna yetme neticesi vermiti. Kahire'nin anbar Sa-id ise, yine Klemenlerin elinde kalmt. Ktlk ve alk da yine balamt. Hurid Paa ise hem Klemenleri hem, Men med Ali'yi defetme hlyasyla bir takm gizli teebbsler de bulunmaktayd. Mehmed Ali'nin klemenleri zorlamak iin, Said taraflarna gitmesinden mtevellid, bu vaziyetten istifade midine dt. Fakat meselenin dier bir garib taraf da; stanbul'un Msrdaki vaziyetten, btn plakl ile haberdar olamamas mnasebetiyle Hurid Paann Klemenleri atarak, Arnavutlarla bamsz olarak, valilik yapmakta olduunun zannn tamalaryd. te byle kr d esnasnda, Hurid Paa, Mehmed Ali aann gcn zayflatmak maksadyla, am'dan biraz delil askeri getirtti. Bu askerin getirtil-mesinde; ki maksadr sezen Mehmed Ali hemencik geri dnd. Tarihler bu srada h. 1219/m. 1804 senesini gstermekteydi. Hurid paa ise, delil askerini Mehmed Alinin stne gndermi bulunduundan, yoldan geri dnm bulunan aann askerleri, zerlerine gelen askerle Tarah adl yerde faca faaya geldiler. Delil askeri denenler hemen saldrya geemedi. Mehmed Ali hemen onlara seslendi: "Biz ulufemizi istemeye geldik. Kimse ile al veriimiz yoktur" dedi. Onlarn cevab da "yleyse bunlara ilimeyelim" demek oldu ve kenra ekildiler. Mehmed Ali ve askerleri bylece Kahire'ye girmeye muvaffak oldu. Mehmed Ali doruca zbekiye'deki konana gelip oturdu. Hurid paa, eyhleri, ocakly onunla bir araya gelmekten men etti. Bu esnada Elfi Mehmed Bey'inde askerleri Ceyze'ye geldi. te taraftan Msr ahalisi Camil Ezher'de toplanarak valiler tarafndan yaplmakta olan zlumlardan, feryadlar iinde ikayeti olduklarn ortaya koydular. Halbuki; Mehmed Ali'nin Cidde valilii gelmise de bunu Hurid paann sumen alt ettii grld. Hurid paa ehre inince Mehmed Ali, yanma giderek hilat giydi. Atna binip giderken askerler hcum ederek ulufe istediler. Mehmed Ali: "te paa buradadr. Diye atn srd. Ahaliye altun ve gm serperek gitti. Asker Hurid paay sard. Paa byk zorluklar karsnda kalarak kaleye kabildiysede ertesi gn halk sokaklara dklerek "Bu zlim valinin elinden fer-yad! diye bartlar. Az sonra da, bir ok kii mahkemeye topland. Mehmed Ali'ye mracaat ederek, Hurid paay istemediklerini ifade ettiler. Mehmed Ali de, kimi istersiniz? Diye

sorunca: "Seni dediler. nk sende hayr ve adalet gryoruz Mehmed Ali evvel pek istermi grnmeyecek davran sergiledi. Daha sonra rza gsterdi. Daha sonra krk ve kaftan getirilip, me-ayih tarafndan giydirildi. Mehmed Ali gzel bir manevra evirmeyi bilmiti. Hurid Paa: Hla beni padiah nasbetmitir. Ben, fellahlarn emri ile mazu! olamam. Padiahn emri ulamadka vliliktende ayrlmam diyordu. Ertesi gn kaleyi kuatarak bir ay sonra vezir tepesine toplan evirip tepeden de yine toplarla sktrmaa balad. Halbuki devlet tarafndan haremeynin muhafazas en nemli mesele srasna gemiti. Msr'da; yaanmakta olan bu olaylar artk endielere dlmeye yolat. En sonundada stanbul'dan Mehmed Ali'nin; Paa ve Misir'a vii olarak nasb olduunu mir fermann gelmesi ve bu, fermann zbekiye'de okunmas gerekleti. Artk Hurid paaya kaleden kmak Bulak'dan bir vapura binerek Kahire'den ayrlp gitmek gerekti, o da zaten yle yapt. H. 1220/M. 1805'te bu iler olup bitmiti. Karklklarn BirbiriniTakibi Msr meselesinin geldii bu vaziyet esnasnda, rumeli ve de anadolu'da da baz pek nem arzeden vakalar, husule gelmekteydi. Tepedelenli Ali Paann Rumeli valiliine tyin olunmasn ekiya byk bir rkeklikle karlad. Bu tyin karsnda bir kenara ekilip sakin duracaklarna dair sz vermelerini de inta etmiti. Tepedelenli Ali Paann bu tayini Rumeli ayan arasnda bulunan Tokatkl isimli biri tarafndan itirazla karland. Mutedil ve mnsif, yni pek insafl birini tyin etmelerini ve yanna verilecek, bir babu ile haydutlarn yok edilmesini deruhde edeceini ileri srmt. Bu itirazda ne hikmetse makul bulunup Rumeli eyalet valiliini de Vezir Vni Mehmed Paaya hale ettiler. Tirsinikliolu bu vakada yararlklar gsterek ekiyadan Molla brahim ile avenesini ve ileri gelenlerini ldrd. Fire ve Malkara taraflarndaki ekiyann takip edilmesi iin, bir deneme olmak zere bu sefer nizam cedid askerinden biraz svari birazda piyade yollad. Nizam cedid'in yapacaklern herkes merak etmekte olduu gibi bizatihi kendilerini de pek ok kii grmek istiyordu. Hatta baz elilikler zel vazifeyle adam gnderme yoluna dahi gittiler. Hakikattende; bunlarn itaat asndan olsun davranlarndan olsun, pekok kimse memnun kald. Hele Ball kyndeki, arpma esnasnda muzika alatak, manevralar yaparak ekiyannda perian edilmesini saladlar. Ne varki Msr'daki gibi, Rumelide de bir Mehmed Ali daha ortaya kmak zereydi. Tepedelenli, Toska taraftar hanedanlarn teker teker mahvn temin ederek Yanya civarnda bamszcasna bir ekli idare kurmu gibiydi. Onbe seneden beri kendisine kar koymakta olan Solyut ve amlk beylerinide yldrmt. Artk arada srada babli'den gelen emirlere de, kulak asmamaya balad. Anadoluda da byle nemi hiz vakalar kmaa balad. Rumelinin belals iken, anadoluya ekilen Grc Osman Paann

deliba's mer Paa Kayseriye, Grc Paann kendisi de Erzurum vliliiy-le gittiinde Murad paa tarafndan tutularak hemen orada, Karahisar Sahip sanca mutasarrf Halil paa'da kendi saray iinde dam edildiler. Cezzar Ahmed paann lm ise Suriyede de baz meselelerin kmasna frsat verdi. eyh Ta-ha adl biri Cezzar'n zindana att smail paa adndaki birini ordan kararak dairesini ona teslim ve de, gya Cezzar makamn ona vasiyet etmi gibi lnatta bulundu. smail paa Cezzar'n elbiselerini giydi. Hazineyi idaresi altna alp, askerin maalarn datarak, onlar da kendini destekler duruma getirdi. te yandan Halep valisi brahim Paa Cezzar'n vefatn duyunca da hemen ama geldi. Burada Cezzar'n lmeden nce makam kendisine vasiyet ettiini iln etti. Hakikaten de, stanbul'dan gelen fermanda Hicaz seraskerlii, am, Trablus ve Sayda eyaletlerini brahim paa ynetimine verildii yazlyd. smail paa ise, zaten kaak biriydi. Devlete, mesele karmama, Cezzar'n mallarn teslim eder, Ak-k'dan kp gittii takdirde, kendisine Anadolu topraklarndaki istedii eyalet vezirlik rtbesi ile verilip, yapm olduu sularda affa tbi tutulacaktr diye, brahim paa tarafndan bildirim yapld. Ne varki smail paa kulak asmad. Bunun zerine kale kuatld. smail paa eer Sayda eyaleti zerinde braklrsa Cezzar'n brakm olduklarn vermee amade olduunu beyan etmise de, bir cevap verilmemiti. Cezzar'dan arta kalan 75 bin yaldz altunu, bin keselik aka, bir ok eya ve haberleme yazlar, kaptan paa ile stanbul'a yolladysa da, kaptan Abdlkadir paa'nn bu husustaki tavassutu ho grlp Bursa'ya, smail paa'nn yerine de Cezzar'n kethdas, Sleyman paa tayin olundu. Sleyman paa Akk zerine gittiinde smail paann askerini bozup, kendisini firara mecbur kld. smail paa daha sonradan zindan arkadalarndan biri tarafndan tehis olunarak, Sleyman paaya teslim edildi. Sleyman paa, smail paay bir gemi ile stanbul'a gnderdi. Ne var ki paa gemide katlolundu. Beri yandan Vehhabilerin meydana getirdii mesele, gittike byme istidad gstermekteydi. RumrJideki ekiya takiblerinin netice vermeye balad grlm, Kmelince ayan Sleyman'n yakalanp idam edildii grld. Karadallar ise bir kyam daha balattlar. Podgorie zerine yrye getiler. Srpllara Ruslarn yardm ettii pek ak bir hale gelmiti. Karayorgi etesinin gnden gne geniledii rahata anlalr hle de geldi. Ayn zamanda Bosna valisi Bekir paa, Br-delen kalesi yaknlarnda Srp Kenzleri de denen bir takm Srp darecilerini yanna getirtip, kyama geme hususundaki sebebi sual etti. Bu sual karsnda Kenzlerin cevab: Belg-rad'da drt tane day'nn zlmundan ikayeti olmalaryd. Paa gayet kurnaz bir tutum taknarak, Begrad kalesinde bulunan Arnavut sekbanbalardan Koancal Halil aa'y ele ald. Halil aa, Bekir paaca gnderilen drt aaynn teslimi hakkndaki, emirnameyi ald srada aa ve yukar kaleleri zapt etti. Daylar, Adakalesine katlarsa da, yakalanp ioam olundular. Halbuki Srplarn ihtilli Ruslarn krklemesi ile alevlenmekteydi. Kara Yorg beri taraftar Pasbanolu ile bart. Drina nehri boyunca yryegeti. Karadallar da isyan iinde pek gecikmeyip, hemencik harekete geip, Rus bayran omuzlar

stnde ykselttiler. 1219/1804 tarihi bunlarn ahidi oluyordu. 1219/1804 senesinde avrupadaki siyasi ahvalde meydana gelen byk bir deiiklikte son derece dikkat ekicidir. Napolyonun birinci konsl olarak grev yapt, sistemin dier iki konsl adet mel'un gibi grevde tutulmaktayd. te bu srada Fransz anayasas drdnc defa olarak, deitirilmeye tbi tutulmutu. Terii kuvvete, ura-i devlet, he-yeti kanuniye, Tiribne ve senato adlaryla drt meclise daha ilerlik kazandrld. Fakat Bonapart 1. konslln gelecekteki emellerine gre idare ederek, byk inklab muvaffakiyetle sonulandrmak iin, zerinde bulunan kuvvetli hkmetmek ansn ailesinin de miras olarak alabilip kullanabilmesi iin kendisine yeni bir unvan bulup vermelerini istedi. Kral denmesi yklan idareyi hatra getirdii iin holanmyordu. mparatorluk unvan ise, hli hazr duruma uygunsa da, ayrca Franszlarn gururunu okayabilirdi. 1804 senesi nisan aynn 23. gn, Tribne meclisi azasndan msy Kre adl biri: "Hlihazrda 1. konsl olan Bonapart'm, Franszlarn imparatoru iln edilmesini ve imparatorluk erefinin, hanedanna miras olarak kalmas" teklifini yapt. 30/nisan/1804'de bu teklif gndeme alnp, mnakaa mevzuu yapld. Msy Kure'nin bu teklifi kabul edildi. Teklifin Senato'ya gnderildii grld. Senato ise, ura:i devlet tarafnca ayan karar ile bunun genel oylamaya tbi tutulmasn tensib eyledi. O gn Napolyon Bonapart franszlarn imparatoru unvann alarak, genel oylarda, 2569 muhalif oya kar 3. 572. 329 reyle tasdik edilmitir. Aradan vakit getike; kanun meclisine ait maddelerin adi iradelerle veyahut kendi iradelerinden fark olmayan yanlarn karar ile kar oldu. Her iki meclisi nizamn tamamlanmas iin brakt. Daha sonrada meclisi kanun yapmak iin senelerce toplamad. Tribuna (meclisi) 1807 senesinde ortadan kaldrlma yoluna gidildi. Artk Napolyon'un iradesi kanun yerine geer oldu. Napolyon'un Franszlarn imparatoru olarak iln edilmesi, talya zerinde gasbiyeti bulunmas, bilhassa Burbon hanedanndaki Dk Daniken'in hiyle ile Straz-burg yaknlarnda bulunan Etenhaym atosundan zorla kaldrlarak fesad ba olarak itham ile gizlice bir divan- harpde savunmasz olarak yarglanp da ertesi gn kuruna dizilmesi eklinde gelien olaylarn gizlilii Avusturya ve Rusya'y birbirlerine yaklatrd. 1804'de yaplan bu iki devlet arsndaki, gizli antlamaya bir yl sonra ngilizlerde itirak eyledi. Bu nc olarak anlam bir heyet olmutu. Ruslar, Napol-yon'dan Hollanda ve svire'nin istikllini tastk etmesini, Ha-nover'in boaltlmasn, Piyemonte kralnn makamna iadesini talep etti. Napolyon ise, tam aksine imparatorluk unvann, talya kral unvann ekledii gibi bukrall Hidiv unvanyla olu Ojen Boerane'ye verdi. Bir ka gn sonra Ceno-va ile Likori'yi Fransz imparatorluuna ilhak, Luk'u ve Piombino'yu prensilie ykselterek enitesi Bakiyoi'ye hediye etti. Bu arada sava kokulan da, yaylmaya balad ve ngiltere hkmetinin banda ise, yine msy Pit bulunmaktayd. ngiltere, Rusya, Avusturya, Napoli, sve'den meydana gelmi bulunan birlemi bir g harekete balad. Fakat, Prusya kral Fredrik Gilyom tarafsz kalmay yeledi. Az nce grmidik ki Fransa ile

Osmanl devleti arasndaki sulh antlamas kati olarak imzalanmt. Ancak bu antlamann hkmleri Osmanl devletinin, Fransa ile Avrupa devletleri arasnda kacak savalarda Franszlarn, taraftar olaca anlamna gelmiyordu. Bu bakmdan stanbul sefiri Brun'un bablide yapt teebbslerin ittifakla ilgili olanlar netice vermedi. 1805 senesi ocak aynn 30. gn Napolyon, 3. Se-lim'e yle demekteydi: "sen bir gn rumlann yardmn kendilerine celb ettikleri halde bir rus donanmasnn ve ordusunun gelerek stanbul'u istila edeceini grmiyecek kadar krmsn? Selim uyan, dostlarn vekiller heyetine getir, hinleri uzaklatr, Fransa Prusya gibi dostlarna itimat et." Msy Brun; bu birlemeyi husule getiremedikten baka, Napolyon'un imparatorluk unvann dahi babliye tasdik ettiremediinden Msy Rofen'i maslahatgzar sfatyla brakarak lkesine dnd. Fakat, stanbul'da bulunan Rusya elisi talinski ile ngiltere sefiri Staratton birlemi devletler adna babli'yi ynlendirmeye almaktayd. Napolyon'un bu srada mttefik devletler ordusuna Osterlte ndirdii darbe, stanbul'da bir saika gibi patlad Bu zaferi Presburg muahedesi takip ettiki, nemli maddelerinden biride, Franszlarn talya krall adna olarak Venedik eyaletinin kendi hesaplarna olarak, stirya ve Dalmaya'nnda sahibi olduklarn kabullenmi olmasyd. Franszlar yine Osmanllarla hu-dud komusu oldular. Fransz tarihlerinin anlattna gre 3. Selim iki hristiyan hkmetine darbe olmas bakmndan memnun fakat sterli savann douyu alakadar eden taraf yznden, endielenmee dmt. 1221/1806 senesinin haziran aynda, fevkalade bir elilik heyetini Fransaya gnderdi. 3. Selim, Fransa'y1 Osmanl devletinin en eski, en sadk, en ihtiya duyduu mttefiki olarak kabul ettiini bildirmekten duyduu memnuniyeti ifade ederken, Napolyon ise bu ifade karsnda "Osmanllara gelen, hayr'da er'de aynen Franszlarndr." Dedi. Giden bu heyet Muhib efendinin bakanlnda idi. ok az sonra Mevkufat Mehmed Emin Vhid efendi grevine ilaveten verilen nianclk rtbesi ile birlikte murahhas elilik verilmek suretiyle gnderilmitir ki, Rusya'ya kar iln edilen harp tarihine rastlamt. Tarih-i Cevdet diyorki: Bizim tarihlerde ise, yle bir izahla kar karyayz: Mlakat gn, Muhib efendinin Napolyon'un huzurunda beyan edecei nutkun resmi sureti nceden tetkik olunmak zere istenildiinden padiahn mektubunda yer alan lakablara gre, uygun olarak kaleme alm olduu nutkun bir sureti gnderildiinde, bu nutuun iinde Napolyon'un, yalnzca imparatorluu yer alm olup, talya krall yazl bir yer grnmyordu. Bunun da yazlmasnn gerekecei Taleyran tarafndan aret edilmiti. Esasnda talya krallnn tasdiki, Osmanl devletinin, Rusya ve ngiltere devletleriyle olan ittifakna, aykr olmak dncesine ve kendi talimatnda buna dair bir ey yazlmam olmasna bi-naende Muhib efendi bunu sylemeye cesaret edememi imdiye kadar bu iki devlet arasnda geen bahislerde imparatorluk unvanna dair ve de, talya krallna ait bir bahis gemediinden padiahn mektubunda yer alan lakablardan, fazla bir ilavede bulunamayacan da ifade ederek, zr beyan etmitir. te taraf ise srar edip, hatt nceden Napolyon

tarafndan stanbul'a eli tayin olunmu Sebastiyanj, bir ka kere bu husus iin Muhib efendiye gelip gitmi ve de sonunda, talya krall unvann eklemeyi yapmaz ise, imparator ile gremeyeceini belki hemencik sava edip Dalmaya'daki Fransa ordusunun stanbul'a yryeceini syleyerek Muhib efendiyi tehdid altna almt. Muhib efendi mazeretinde sabit kadem olunca bu istektende vazgeerek, "Garbn yldz ve btn maliklerin hmisi" eklindeki, unvanlarn ilavesi teklif olunmusa da, Muhib efendi padiahn mektubunda yer alan lakablardan baka bir lakab asla ilaveye niyeti olmadn syleyince bu isteklerden de vazgeilmiti. Fakat, alay halinde Napolyon'un yanna gidilirken, Fransz terifat, arabann sa tarafnda ve Muhib efendi onun solunda oturmutu. Napolyon'un huzuruna kldnda da, odann tarafnda temenna etmek iin imdiye kadar Osmanl sefirlerine yaplmam muamelelerin teklifi edilmiti. Muhib efendi ise; imdiye kadar riayet olunmu usl dnda herhangi bir ey yapmayacan syleyerek: Bu alay eer terifat iinse bizim alayda bulunmamza lzumu yok, hemen nme-i hmayunu ve tercman alr giderim eklinde cevab vererek terifatnn sol tarafa oturmasna karar verilmitir. Bu sralarda Napolyon, Ruslarla bir antlama yapm bulunduundan Osmanl devleti tarafndan yanna eli gndermekten maksat bir gsteri sergilemek bylece Rusyaya korku vererek ingilizlerden ayrabilmek, dncesinde baarl olmak eklindeki bir antlamaya mecbur klmaktan ibaretti. Bu hl sonradanda sabit olmutur. Gaile'ler 1220/1805 senesi balarnda husule gelen olaylarn yannda, Srbistan ihtillinin ok dikkat celbedici yanlan vardr. Reis Kara Yorgi kendisine Srp Gospodari unvann vererek istikllini ilna kalkt. Kara Yorgi, Srplarn bamszln Osmanl devleti tanma yoluna gitmedike, silahlarn brakmayacan beyan etti. Bosna civarn inemesine ramen zerine asker yollanamyor, Karada ve Akdeniz sahili adalarnda yaamakta bulunan Rumlar dahi mttefikimiz Rusyann parmanda oynamaktayd. htille dair hareketlerin iinde yer alyorlard. Ruslarn hareketli parma Grcistan taraflarn da kartrmaya muvaffak oluyordu. Tiflis hn Erekli 1214/1799'da ldnde topraklan Rus lkesine ilhak edilmiti. Osmanl devleti, Rusya ile Fransa aleyhinde olmak zere ittifak halindeydi. Bu sebebten yaplana ses karamad. Artk sra Mengli hn idaresindeki Grcistan'n dier parasna gelmiti. Biz iki taraftanda skmaya maruz kalrken, i ilerimizde yenierilerin, nizam- cedide olan dmanlklar kendini gsteriyordu. Vehhabilerin ortaya koyduu feci hallerden dolay, Mekke-i Mkerremeye haclar gelemedii gibi Mekke ahalisi de, Arafata kamyor-lard. Krdistan taraflarnda, Baban mutasarrf Abdurrahman Paa isimli biri de Kev Sanca mutasarrf Mehmed Paay idam ederek Badad

Valisi Ali Paann ad geeni cezalandrmak zere askerini malup etmesi zerine, ran ahna iltica ederek, Badat ile Tahran arasnn mnasebetleri eker renk oldu. Msr eyaleti ise, Kavalal Mehmed Ali Paann hkmne giriyordu. Mehmed Ali; Msr eyaletini yakalamakla birlikte, Msrl komutanlarn herhangi bir taarruzundan emin deildi. Bunlar zerlerine gidildike ekilir, avdet olunduka harekete geer takmndan olduklarndan Mehmed Ali Paa bunlar akll mslmana yakr tarzda bir hileyle avlamay baard. Gvendii Arnavut askerlerin bazlarna da ald tertibat anlatarak, bunlar Msrl komutanlarla belli etmeden savaa gnderdi. Klemen Beyleri bu hileyi sahih olarak belleyip, kandrldklarn anlayamadlar. Mehmed Ali'nin yapt hileli dzenleme yleydi: Mehmed Ali Paa Halic'in azna kt esnada Klemenler aniden Msr'a dalacaklar, filan gurup falan yerde, falan gurup filan yerde bulunacak. Bu tuzaa Ka-hire'den Mehmed Ali Paaya aleyhdar olanlar dahi inanmt. Cemaziyelevvelin 20. gn Mil sakin olduundan herkes gezmee kmt. Mehmed Ali Paada Hisar nahiyesinde adr kurdu. O gn; Klemenlerin bir blm dan ardndan hareket etti. Yolcular Sveye kamad. Her ne ise; Msrl komutanlar Nevah-i Hseyniye geldiler. Buradan da, Baba Fettah'a ulatlar. Bekiler yoktu. Bazlar bunlar tanyp kaplar atlar. Bir ok Klemen kumandan ve asker ieri girdiler ve o ortalkta, Mehmed Ali'nin askerlerinden bir kii bile, grnmyordu. Bunlarda korkusuzca ykleri ile eyalar beraberlerinde olduu halde yrdler. Atfet l Haratine denilen yerde ikiye ayrldlar. Hasen memleketinden olan Osman bey gurubunun Camil Ezhere, dier frka ise, Derib-i ahmer tarafna yneldi. Buraya geldiklerinde aniden bir ate salvosu balad. Ne tarafa kasalar, ne tarafa kosalar kurun yamaktayd. En sonunda Berkuk Camiinde toplandlarsa da ok gemeden esir dtler. Osman bey gurubu ise kamaa yz tuttu. Fakat yolda Arnavutlar hepsini soyup soana evirdiler. Elli kii kadar insann kafalarn kestiler. Geri kalanlarysa yaln ayak, bakabak olarak de se Ozbekiye'ye getirdiler. Bunlar arasnda mehur komutanlardan be-alt kii ve hayli de kif var idi. ou idam olundu. O dnemin adetlerinden olarak, balan soyularak derilerinin iine saman doldurulup stanbul'a gnderildi. Mehmed Ali bu srada Hurid Paa devrinde am'dan gelen delil askerini de srp, Msr hududia-rndan kard. ark cephesinde btn bunlar olurken Balkanlarda Osmanl devleti Srplara baz imtiyazlar tanma politikasna eilim gstermise de, Kara Yorg bamszlktan baka hi bir imtiyaz kabulm olmaz demekteydi. te taraftan ehzade Sultan Mustafa'ya mensup olanlar nizam askeri aleyhine hareketleri krklemekteydiler. Bunlardan biride Trabzon valisi Tayyar Paa idi. Paa adeta isyan etmiti. Eski sadrazam Yusuf Ziya Paa hizaya getirmek zere vazifelendirildi. Tayyar mukavemet edemeyeceini anladnda Rusya'ya kamak yolunu seti. Bizim d siyasetimize gelince; bir tarafmza Rusya, ngiltere dier tarafmzda da Napolyon asknt olmular bizi ekitire ekitire bir yerlere gtrmee gayret sarfediyorlard. Sonunda Ruslar daha becerikli

kp,dokuz sene iin bilinen muahedeyi yenilediler. Ayrca on gizli maddeyi daha kapsayan baka ve de gizli bir antlama mzaland. Avrupa Ahvli Avrupa ise; gerek kara gerekse deniz savalaryla vakit geiriyordu. Amiral Nelson, Fransz amiral Vilnov'un donanmasn Trafalgar aklarnda yenip, kendisini de esir ald. Ayrca Nelsonda yaralanmt, daha sonra bu yaradan ld. Napolyon'da lm'da parlak bir zafer kazanarak otuzbin kii, altm top, krk sancak ile Avusturya generali Max' esir ald. ar 1. Aieksandr'm ordusunu pskrterek Viyana'ya girdi. Brn'de de genel karargahn kurdu. 1805 senesi aralnda da sterlichte mttefiklerin ordusunu perian ederek 20 bin esir, 45 bayrak, 146 top ele geirdi. Ruslar Polonya'ya ekildiler. Avusturya imparatoru 2. Jozef, antlama istedi. ngiltere bavekili Wilyam Pit bu savalarn tevlit ettii zntler neticesinde ld. Mtarekeyi takip eden Presborg antlamas Avusturya'y talya ve Almanya'dan karyor, "Mukaddes Cermen Roma imparatorluu" denilen eski heyete nihayet veriyordu. talya krall Venedik eyaletini, Fransa ise, Triyestenin iinde olmad stirya ile Dalmaya'yi alyorlard. sterlih zaferinin haberi; Rusya ile yaplan 2. ant-lama tasdiknamelerinin bablide mbadele edilmesinden, bir gn sonra gelmitir. sterlih savann neticesinden Osmanl devleti siyaseti haylice mteessir oldu. Napolyon, kazanm olduu bu savan galibiyet haberini, zel bir vazifeli gndererek bildirdi. Tarihlerimizin bildirdiine gre ayn zamanda Ruslar sulha eilim gstermezlerse, Lehistan'a saldracan haber vermi, devlet de, bu ana kadar, Fransa imparatorluunu tasdik etmedii halde, bu sefer cevab olarak yazlan padiah mektubunda imparator unvan gayet tumturakl szler kullanlarak konmutur. stanbul'a gelen zel memurla yaplan, gizli bir toplant da Osmanl devletinin lkesinin btnl, Rusya'yla Eflak ve Budan iin yaplm kt artlarn kaldrlmas, stanbul'a eli gnderilmesi gibi hususlar konuulmu, reislkttab (hariciye bakan) Vasf efendinin boboazl yznden vaziyet Rus elisine ulaiverdi. Bu vaziyet karsnda; Rus elisi talinski maceray anlamak ve ngiliz elisinin Osmanl devletini eski antlamay yenilemek iin tazyik etmekteydiler. Napolyon, ne Ruslar nede Avusturyallar stanbul'da grmek istiyordu. Prosburg antlamasyla, Venedik ve Dalma-ya'y ald gibi Ruslar da durdurmak iin, general Sebasti-yani'yi stanbula gnderdi. ki devlet-i muazzama hakknda gsterdii u nlemler, kendi imparatorluu namnn kymeti iin gelecekte, Osmanl devletinden bir eyler kapabilmek iin, olduu pek umulmaktayd. Muhib efendinin; Paris'e eli olarak gnderilmesi, Fransa sefiri Rofen'in tavsiyesiyle vuku-bulmutur. Efendi; hem Napolyon'un imparatorluunun tasdiki hem de dostluu pekitirmek maksadyla gidiyordu. zel talimatna gelince: Parisdeki mzakereler srasnda, Osmanl devletine zarar verici artlarnn ortadan kaldrlmas zaman ve kefalet adyla Ruslarn,

Budan ve Eflk zerindeki mdehale hakknn kaldrlmas, Korfu, Karada ve Akdeniz sahilleri ile Cezayir'i ve ahalisini sahiblenmekten vazgemesi vede Grcistan blgesini ifsad etmekten el ekmesi gibi maddelerin, Napolyon'un himmetiyle meydana getirilmesi hakknda teebbsde bulunmakla alakalyd. Islavlar bal altnda yazdmz fide blmmzde de gsterdiimiz gibi Ruslar, Srbistan kyamna dorudan yardm ediyorlar, Avusturyallarda yiyecek ve giyecek veriyorlard. Dier taraftan Ruslarla ranllar arasnda, muharebe zuhura geldi. Fettah Ali ahn veliahdi Abbas Mirza malup olmu bylecede Azerbaycan topraklarna tecavz etmilerdi. Napolyon nne kan bu frsattan istifadeyle ruslann aleyhine olmak zre, gerek Osmanl devletini gerekse de, ran' sevk etmek arzusuna uygun olarak, l bir ittifak kurma teklifini babliye bildirdi. Devlet; Refii efendiyi ran'a yollad. Bu ehliyetsiz adam ittifak gerekletireceine, Franszlarn aleyhinde azna geleni sraladndan vazifesi baar ile bitmedi. Meseleye birde ayr bir gariblik getiren husus, Baban mutasarrf Abdurrahman Paann ran'a snmas hasebiyle, ran ahnn, Paay yine Krdistanda tutmay salamak iin, tehdidkrane teebbslere girimesi ve bundan sonra, Badad valisi Ali Paann kzgnlkla oniki bin kiiyle ve babliden izin almadan ran'n zerine yrmesidir. Yukardaki duruma benzer bir olayda Ragza taraflarnda vukubuldu. Bilindii gibi Prosbor antlamasyla; Fransa, Dalmaya, Kataro azlarna sahip hale gelmiti. Kataro'da bulunan, Avusturya kumandan Franszlarn gelmesinden evvel, Korfu'da bulunan Rus amirali ile anlaarak liman ona teslim etti. Bunun zerine Napolyon, Dalmaya'da bulunan askerlerinin kumandan Laristona, Dubrovnik cumhuriyeti ilerinde ilerliyerek Ragza'y istila etmesi emrini verdi. Ad geen komutanda ald bu emri tatbik ederek Ragza'y istila etti. Bu haber Bosna Valisi Hsrev Paa tarafndan babliye duyurulunca da byk heyecana sebeb oldu. En nce Ruslarn, Srp ve Karadal'lan, tahrik etmeleri, ittifak hkmlerine aykr davrant. kinci olarak da; dostluk hisleri gsteren Mapolyon'un, uzun zamandan beri Osmanl devletinin himayesi altnda bulunan ad geen Ragza cumhuriyeti ile Dalmaya arasnda bulunan, Hersek sancan ineyerek gemesi bu heyecan da hakl klmaktayd. Ancak Fransa maslahatgzar Rofen, yeterlice teminat verdi. Ruslar, Ragza'nn zapt zerine Kataro'ya harp gemisi deiladi gemilerle boazlarmzdan geerek, ittifaka aykr olarak Korfu'ya tadklar askeri dkerek binikiyz kadar Karadal ile beraber bahse konu ehire hcumda bulundularsa da, Dalmaya'da bulunan general Moli-tor, drtbin kadar askerle yetimi ve bilhassa Karadallar bir gzel ezmse de fakat zavall Ragza cumhuriyeti bir daha belini dorultamayp, mahv olarak Venediin yanna gitti. Takvim bu arada 1220/1805 yln gsteriyordu. Rusyann Paris'de bulunan siyasi ilerin memuru Baron Obril ile Fransa harbiye Nzn Klark'la arasnda bir antlama imza ecTildiki bunun ad brail antlamas olmutur. Bu antlamann gerei Ruslar Cezayir adalar mstakilliini tanm olmakla beraber Kataro'yu Franszlara terke

mecbur kalyor ayrca Rag-za'nn Osmanl devleti kefaleti altnda olarak yeniden stikl-liyetini tanyor, Rusya ile Fransa, Osmanl devletinin istikili-yet ve lkesinin btnln de teminat altna alm oluyorlard. Pekla anlahyorki, bu antlama mucibince Ruslar Ak-denizi terk edip, Karadeniz'e ekilecekler ve Osmanl vilaya-tnda tahrik ve idlal etmekten geriye kalmayacaklard. ngiliz bavekili Msy Pit'in lm zerine yerine sulh sever bir siyaseti olan msy Foks geti. Napolyon'a dende bu anlayla dolu adamn, ngilteresi ile sulh mzakerelerine girmesi hususuydu. Ancak Ruslarn memuru Dk Dobril'in, Franszlarn nl hariciye nzn Taleyran'n kandrmas yznden imza ettii antlamay ar 1. Aleksandr kabul etmedi. Fransa'nn stanbul elisi Sebastiyani bunu babli'ye bildirdii srada: "Ruslar bu antlamay, devlet-i liye lehine oldu diye kabul etmediler. Ruslar, ne Osmanl devletinin ne de, Ragza'nn istikllini istiyorlar. Ruslar asla Osmanl devletinin kudret ve kuvvet kazanmasn istememektedir. Onlar Osmanl topraklarnda karklklar karmak, meydana getirilecek nifak ve ikakla devleti zayf drecek, eklin taraftar olduklarn isbat ettiler." Demek istemiti. Kullanlan bu anlatm, Napolyon'un Osmanl devletini Ruslardan ayr drme politikasna pek uygun geiivermesiydi. te tarafdanda, sulhsever ngiliz bavekili msy Foks'da, bu arada fni hayattan ekilmi, ller mezarlndaki yerine konmutu. Mzakereler srasnda Napolyon'un, Hanoveri igal etmek arzusunda bulunduunu ngiliz murahhasna karlan sz, Prusya kral 3. Fredrik Gilyom'un hiddetlenmesine, asker takmnn galeyana gelmesine sebebiyet verdi. Bylece de siyasetin ufkunu yine kara bulutlar sard. Prusya devleti, meydana getirilen, 3. birleik devletler heyetine girmemi olmann verdii pimanlkla, bu defa kurulmaya balanm, 4. heyete girmee adet kotular. Avrupa yine karma kark oluyordu. Osmanl devleti ise artk btn meylini Fransaya doru yapmt. Eli Sebastiyani, ngilizler ile ittifak edilmemesi iin elden geleni esirgemiyordu. Hatt Ruslarla yaplm, ahidnamede Osmanl devletinin stiklli-yeti apak belirtildiine gre, Rusya'nn Eflk ve Budan prenslikleri hakknda koymu olduu maddelerin, hkmnn katmadna babli'yi ikna etmi ki, Budan ve Eflk beylerini azlettirdi. Prens Morozi ile psilanti Rus taraftan olmakla biliniyorlard. Bunlarn yerine; Kalimaki bey ile Aleksandro Suo tayin edildiler. Babli'nin bu cesareti Sebastiyani'nin gznde Osmanl devletinin, Rusya'nn vesayetinden kurtuluuna alamet olmak zere telakki olunuyordu. Fakat; Ruslar stanbuldaki b. elisi talinski vastasyla, bu durumu iddetle protesto ederek Petersburg'a fevkalade bir posta kard gibi, ok yaknda iln harp edilecektir szyle de, tehdidlere balad. ngiliz elisi Arbutont ise, Osmanl devletini tamamen Fransz tesiri altna girmekle itham etti. Azl edilen prenslerin grevlerine iadesi yaplmadka, kendisinin gitmeye hazr olduunu syleyerek tehdidlerini savurmaya devam ettii grld. ngiliz elisine tavassut iin bavurulduysa da, bir fayda temini mmkn olamad. Sonunda prenslerin vazifelerine dnmesine msaade olundu. Cevdet tarihinde yazlm olduu gibi;

"devletin snna naki-se verecek bir rezalet idi" Yine o dnemlerde; Napolyon'da Prusya ordularn feci bir hezimete uratarak, Berlin'e girmekteydi. Yni; Franszlar, aleyhilerine ittifak etmi heyetin kol ve kanadn, bir kere daha kryordu. Prenslerin meselesini duyar duymazda Sebastiyani'ye yollam olduu talimatta: "psilanti ile Moruzo tekrar azlile Osmanl devletinin birer sadk bendeleri, nasb olunmadka imparator silah brakmamaa karar vermitir." kaytl yaz aldn babliye bildirdi. Bu vaziyet karsnda Napolyon'a bir mektup gnderilerek bu yazda hli hazr vaziyetten ve askeri vaziyetin perianlndan bahisle zr beyan olundu. Napolyon, bu ma-zeretnme karsnda 3. Selim'e teselli edici bir cevapname vermekle birlikte, Dalmaya ordusu ve bir frka Fransz donanmas ile imdada gelebileceini de, vaad eylemitir. Rus-larsa boazlardan, harp gemilerinin geebilmesi talebinde bulunuyorlard. Prusya bozgun'u babli'nin iine yarad. Meseleleri te'hir ettirdi. Ayrca da, Sebastiyani'nin padiahn huzurunda yapt konuma esnasnda, devlet-i liye reayasndan bazlarnn da Rusya'ya gittiklerinde pasaportlarna kendilerini Rus tebasndan diye kayd yaptrdklar sonra da bu kaytla Rus patenti almalarnn nne geildi. Dier taraftan, Hicaz topraklaryla btn Arab yarmadasnda dorudan doruya Vehhabilerin elinde kald, bunlarn, hac kafilesini silahlar, davullar ve zurnalar ile gelmelerini men ettikleri gibi srre alayn gtren ve adna mahmil denilen vastay getiren avu'a, bir daha mahmil getirilecek olursa knlcan, Cidde'de Muhammed bin Abdlvahabn risalesi okutulmas gibi isteklerini syleme cretlerini gsteriyorlard. erif Muhammed Gaib bile Vehhabilere mdara ederek Harem-i erif'de, cemaatin tekrarn men, herkesin bir imm arkasnda namaz klnmasn, ezan ile yetinilerek arkasndan selatselam getirilmemesini emreylediinden Ehl-i snnet, Vehhabilere uyarak iler gibi takiyye yapyorlard. Edirne Vakas 3. Selim'in en byk arzusu olarak nizam- cedid'in btn lkede yerlemesi istei, muhalif-olanlarn kin ve gazabnn oalmasna sebeb olmaktayd. Cahilliin en byk belirtisi, her ekilde faydal yeniliklerin kart olduklarndan, nizam cedid askerininde oalmas ayn neticeyi meydana getirmek yoluna girmiti. Yenieriler eski ocaklarnn itibardan derek, mevacib ad altnda alm bulunduklar binlerce kese parayla vesair menfaatlerini, kaybedecekleri dncesi ile abalamaktan ve bunlarla beraber olan Vidin'deki Pasbano-lu, Rusukdaki Tirsinkliolu, Edirne'deki Dadevirenolu gibi eitli derebeylerin zorbalktan mahrum kalacaklarn gz nne alarak, ad geen nizam cedidin Rumeliye yaylma-masn gzetlemekteydiler. Halbuki; Srp ayaklanmas her an iddetini arttryor Rumeli Valisi brahim Paa bir ordu ile Belgrad zerine, Bosna Valisi Hsrev Paada kendi askeriyle hem Srbiye, hem Franszlarn Ragza'ya el atm olduklarndan o tarafa vazifelenmiler ve de Rusya ile devleti liye mnasebetleri her geen gn gerginlik

kmazna daldndan stanbul'daki devlet adamlar da hayrette kalmlard, zn mzakerelerden sonra nizam cedidin kurulmasna bir hayli emek sarfetmi olan Karaman Valisi ve padiah askerinin babuu vezir Kad Ab-durrahman Paann, askeriyle beraber Rumeli'ye geerek, alenen Srplar aleyhinde olmak ve de Rusyann tecavz etmesi halinde, ilk savunma kuvvetlerini tekil etmek zere Sofya veya Edirne'de krk-ellibin kiilik bir ordu kurmaya teebbs edildi. Yukarya aldmz Srpllar aleyhine kayd Rusya ve Fransa tarafndan vuku mmkn suallere, bir miktar cevab yerine geecekti. Maksadn gizli taraf, taarruzlar karsnda bo bulunmayp, mukabil kuvvet bulundurmakla beraber, nizam- cedidi Rumeli ktasnda da yaymak idi. te taraftan, stanbul ile Edirne arasnda ekiya bolluundan dolay asayi son derecede bozulmutu. nk Edirne'de bulunan Bostanclar ocada bozulmular arasna ilhak olmutu. in bu taraf gizli maksada pek ok yaramt. Bostanciba mazullanndan Gmhane Emini Ahmed aa, talimli askerden mteekkil bir orta kurmak zere Edirne bostancbas tayin edilmiti. Fakat bann ba, Tekfurdanda (Tekirda) koptu. 3. Selim nizam- cedidin ilk nce Rumelide Tekfurdanda kurulmasn arzu etmesi ile birde ferman gnderdi. Hkim, ferman okuyunca ve gereince amel edilmesini bildirince, yenierilerin zerine erek kendisini paraladklar grld. Kad Abdurrahman Paa skdar tarafna gelmi gerek svari gerekse piyadeden 24 bin talimli askerle Edirne zerine geip gitmiti ve o devrin terbiyesine dikkat edinki, sadr-azam smail Paada bu hususta aleyte olanlar arasnda bulunuyordu. Bu cihetle nizam cedid taraftarlarndan ve tesir sahibi kimselerden, olan kethdas ibrahim Nesimi efendi ile Kad Paa'y ekemiyor ve bunlarn padiah yanndaki itibarlarn, kendi istiklline aykr gryor, hele brahim efendiyi drmek iin her eit fenal gze aldryordu. Bu vaziyette olmasna ramen Tirsinklioluna bir adam gndererek: "stanbul'daki tesiri oka olan kimseleri mahvetmek ve kendisi ile birlikte devleti dzeltmek!" hususunda bir antlama teklif etti. Bu teklifi Tirsinkliolu ayan kabul bir teklif olarak grd. Rumeli ayanlarn da birer birer fesada verdi. Kad Abdurrahman Paann Rumeliye byk bir askeri gle gemesi fesatlarnda bsbtn galeyana gelmesine sebeb oldu. Bu hle esasda nizam cedid harektna aleyhdar olan, Sultan Mustafa'nn ve adamlarnn tahrikleri de eklendi. ehzade Mustafa'nn azndan yenieriler ile Rumeli ayanlarna vaadler, nizam- cedidin kaldrlacana dair senetler yollad gibi sadnazam dahi Rumeliye giden hasekiler ile hepinizi kldan geirecekler tarznda tehdidler gnderiyordu. Bu tevikler Rumeli'de bulunan ekiya ve haarat ayaa kaldrmaya kfi idi. lknce, bostancba Ahmed aa ile Babaeski'deki mbayacy ve Kad Paann Tataraasn ldrdler.. Silivri, orlu ahalisi Paann askerine mukavemet ettiler. Tekirda zaten karvermiti. stanbul'daki yenieriler de ayaklanyorlard. Kad Abdurrahman Paa emrindeki askerler bu ilerin stesinden rahata gelebilecek gte idi. Ancak padiah 3. Selim maksadn metanetle salama erbabndan olmad iin

oluk, ocuk ayak altnda kalr merhametiyle ordunun Silivri'ye ricat etmesini emretti. Bu cesaretsizlik ve bikararhlk ekiyann iyice marmasn salad. Bu sradada tesadf bu ya! Tirsinklioluda iftliinin bahesinde engi oynatrken, karsna gz diktii birisi tarafndan ldrld. Onun yerine adamlarndan Alemdar Mustafa (paa) Aay Rusuk ayan yaptlar. Tirsinkliolu'nun bir fedai tarafndan katledilmedi, Edirnedeki cemiyeti sarsntya uratmsa da, stanbul'dan biribiri ardnca yaplan tahrikler, fesat kazannn bir daha tamasn salad. Htt ad geen cemiyeti meyd.ana getirenler, devlet ricalinden on kiinin idam edilmesini istedikleri gibi, bir iki hafta dahi hutbelerden adn kaldrttlar. Bu haberlerde stanbul yamaclarnn gzlerini drt amt. Ancak; Anboziu brahim Paazade Bekir Paa ile Sirozlu smail Bey fesad yattrdlar. Bu vakalarn verdii neticeye gelince tarihlerimizin beyanna gre: "bir takm rezil kimseie-rin edebsizlii zerine 24 bin talimli asker ile geri ekilme, hkmetin byklne ve haysiyetine nkisiyet getirdi. Bu olay; 3. Selim'n tahttndan manen indirilmi olmasnn balangcdr. Bu da devletin, kendi kt idaresinin neticesidir. Hatt, Selimiye cmiinin bitmesi sonrasnda ilk cuma namaznn klnmas esnasnda yenieriler yerine, nizam- edid askerinin selamlama merasiminde safta yer alacak m? Sorusunun zihinlerde yer almas, yenierilerin silahlanarak, ba-bliyi basp, devlet adamlarn telef, nizam- cedid'e hcuma geecekleri anlalr anlalmaz, selamlk merasiminin sadece yenierilere tahsis olunduu ve nizam- cedid askerinin klalarndan darya kmayacaklar hezele gurubuna teminat verilerek anlatlmasndan anlalan odur ki, 3. Selim yeni tertib askerinden henz emin olamamtr! O kadar emin ol-mamki, zamann gerektirdii siyasetten olarak, sadrazam smail Paay <evirdii dolaplar, su yzne kt halde idam etmesi gerekirken> yalnz azl etmekle ve Bursa'ya srgne gndermekle, iktifa etmesi bunu dorulamaktadr. eyhlislm Salihzde Esad efendi bile: "beni de azil edin. nk ekiyalarn arasnda, dman zerine giden gazilere, eki-yadan mani olanlar iin idama mahkum edilmeleri lzm gelir; diye fetva verildii, uy bulmu buna dayanarak ma-kam- meihatta kalrsam, devletin yine eski niyette srarl olduuna hkm olunur" demek suretiyle kendisinin menkub klnmasn istedi. Olaylarn balang srasnda Kad Abdurrahman Paann Rumeliye gemesi iin teklifde bulunan sadaret kethdas brahim Nesimi efendi de aynen, grevden alnmasn istedi. Bu vaziyette anlalyorki, 3. Selim srf nazari olarak bir yenileme hareketine teebbs etmiti. Kurmaya alm olduu binann salamlk ve gcnden emin bulunmadndan gsterilen bunca gayret ve emekler boa km oldu. Bu gibi in-klablan, vcuda getirmek ancak demir peneli, metin ve azimkar kimselere vergidir. 1221/1806 yl vakai mhimmelerinden biride Kavalal Mehmed Ali paann Msr valiliinde devam etmesine msaade edilmesi olaydr. Yukarda anlatlm bulunduu gibi Berdes Osman bey ve brahim bey kendilerine

mensub olan, Klemenlerle Said'e ekilmiler ve Mehmed Ali ile savamak zorunda kalmlard. te taraftan mehur Elfi bey'de, Bahire tarafnda duruyor ve ngilizlerden yardm talebinde bulunduu gibi, payitahta da, Msrl komutanlar aftdil-dikleri takdirde gerek Haremeyni erifeyn'in mrettebatn ve gerekse devlet hazinesinin varidatn tamamiyle hazrlayp ifaya mteahhid olduklarn bildiriyordu. Babli hem Klemenlerin cezalandrlmalarn, hemde Arnavut askerinin Msr'dan karlmasn isteyen iki ynl siyasetin tutkunu olmutu. ngilterenin stanbul elisi, Msrl komutanlarn sahibliine soyunmutu. Babliyi bu hususta sktrmak frsatn benimsemiti. Bu vaziyetler karsnda ba-blide Mehmed Ali Paann Misrd'a salad kuvvetli idare ve haysiyetten bihaber olmasndan Msrl komutanlarn taahht ettikleri devlete itaat ve uygun davranma hususlarnda sebat edeceklerini belirten istidalarn mahalli ulema, ocakl ve muteber zevatn kefaletleri altnda olmak artyla kabule balad. Fakat, Mehmed Ali Paa her naslsa, Msr'da bulunduu mddet iinde bu kararn yerine gelemiyecei de anlaldndan gya paay mzakere hattndan karmak niyetiyle Msr eyaletini, Selanik Mutasarrf Musa Paaya, Selanik mansbn Mehmed Ali Paa'ya tevcih, Paa ile birlikde Mirmiran Hasan Paann maiyetleri efrad ile Rumeliye geerek mansbn zapt eylemesi hakknda dafermanlar karld. Kaptan derya Hac Mehmed Paa'y dahi donanma ile skenderiye'ye gnderdi. Elfi bey, kethdas vastas ile nceden yasak edilmi olan kle ticaretinin serbest braklmasn istida ederek hazineye binbe yz kese aka verebileceini vaad eylemiti. Kaptanpaa skenderiye'ye kar kmaz, Elfi bey Bahire'den bir ok koyun ve hediyeler gndererek bahse konu binbe yz keseden beyznn kendi, beyznn brahim, geri kalan beyzn de Berdes Osman beyler tarafndan verilmesi hakknda, Said'e haberler gnderdi. Fakat Berdes, Elfi bey'in bu haberini alnca: "Mademki, kendisi devletle haberleecek dereceye gelmi ve Kaptanpa-ayi buraya kadar getirtmitir binbeyz keseyi kendisi versin. Bizlerde, bymz ve pederimiz makamnda bulunan brahim ve Osman beyler onun kle ua olalnV'diye red ve sual etti ki, bu sz komutanlar arasndaki ihtilaf bytt. Zaten Mehmed Ali'de Sayda'da bulunan komutanlara gnderdii hediyelerle aralarn ap, Elfi bey ile ittifak etmelerine engel oluyordu, bir taraftan da ie vkf olduundan, Kahire kalesine mhimmat ve yiyeceklerin depolanmasn temin ederek, top arabalarn tamir ettiriyordu. Sayesinde; servet- saman, aile ve arazi sahibi olmu, bekalarn bekasna bal bilmi olan, askeriye reisleri ile mavereyle Msr'dan kmamaa karar veriyordu. Bu bakmdan da Musa Paann Msr valiliine tayinini belirten, ferman gelince, Nakibul eraf ve dierlerinin huzurunda mevzuyu at, divan efendisince kaleme alnp melen: "Bizler devletin emirlerine mtiyiz. Fakat daha yakn zamanlarda ki vakalar ile malum olan meraya da kefil olmaktan aciziz. Mehmed Ali Paa ise, erbab- fesadn cezalandrlmasnda, devletten

gelen emirlerin infaznda son derecede baarl gayretler gstermitir. Bunu duyurmak iin bu dileke imzaland, "eklinde kaleme alnp Kaptanpaa'ya gnderildi. Kaptanpaa ise: Mehmed Ali ve Hasan Paa'lann askerleri ile Dimyat zerinden gitmeleri, irade-i seniyye gereince hareketlerini tanzim etmelerini bildirdiysede, bunlarda Msr ahalisi zayftr, asker isyan karacak olursa eit eit zararlarada urarz. Hanelerimiz harab olur, byk fenalklar zuhura gelir eklinde merhamet istidas verdiler. Kaptanpaa; Msrl komutanlar arasndaki ihtilaf anlad gibi Mehmed Ali Paa ile de haberleip, netice de Msrllarn verecei meblan bir ka mislini vererek, devletin emirlerine taat edeceine dair ve kendisinin Msr valiliinde devam etmesi hususundaki istirham dilekesi de hazrlanp, gnderilmesini bildirdi. Dzenlenen dilekeyi btn meayih ve ocaklarla dier zevat mhrleyerek, Mehmed Ali'nin olu brahim beyi eitli hediyelerle birlikte yollad. Kaptanpaa; haclarn kafilesini karmak ve levazm haremeyn-i dzenleyip ifa eylemekle beraber Reid, Dimyat, skenderiye gelirleri gmrk rsumuna bal olarak tersane-i mireye aid olduundan bunlara dokunmamak, komutanlar af olunduundan onlarla savamamak iaeleri iin onlara yer gstermek artlaryla Mehmed Ali Paann valiliinde ibkasn bildiren bir emir gnderdi. Bunun zerine Kahire kajesinden ve Ozbekiye'den toplar atlarak enlikler yapld. Kaptanpaada bir ka gn sonra Mehmed Ali paazade brahim bey yannda rehine olduu halde Musa Paa ile beraber skenderiye'den yola kt. Msr komutanlarnn az ak kald hatta valilikte ibka ferman ile birlikte kl ve kaftan da geldi. Msr meselesi grn bakmndan nihayetlendi! 1221/1806 tarihi bu perdeyi gsteriyordu. Rusya Sava-ngiliz Donanmas Rehavetle tereddt politikas 3. Selim devrinin zel halidir 1221/aban/1806/ekim ay balarnda ngiltere sefiri Arbut-not babliye Prusya, sve, Rusya, ngiltere'den meydana gelmi, heyeti mttefikiyenin adna, Napolyon'un uram olduu, hezimet dolaysyla herhalde deviet-i liyeye yardm edemeyeceini bildirdi. Bu bildirimden gn sonra, babli Fransa elisinin sktrmas yznden Budan ile Eftak'da, ibka etmi bulunduu beyleri yeniden azledip, bu gurubun istedii kimseleri greve getirdi. Buna bai olarakda, eli Sebastiyan; "bu hkmetin tarihi gemiinde bundan daha fazla utanlacak bir olayn kaytl olamayaca aktr." demitir. Pek bilinen psilanti ile Moruzi, ok zengin kimseler olduklarndan, devletin ileri geien kimselerini ve bilhassa reisl kttab efendiyi altunla ikna etmilerdi. Devlet, Sebastiyani'nin tarifiyle altunla veya tehdidle ba emekteydi bu iki hususun esiri oluyordu. D siyasette ise vakann keyfiyetine gre yaamaa almtk. Bu dnemi yazan ecnebi tarihlerin zetlemesine gre Napolyonun kndan beri geen u bir ka sene zarfnda devlet:

1- Marango savandan sonra Paris'e bir elilik heyetini eydi Ali efendi riyasetinde yollad. 2- Fransz devleti aleyhine tekil olunan 3. heyetin hayata gemesinden sonra, Napolyon'un imparatorluk unvann tanmad. 3- sterlich savandan sonra Muhib efendiyi fevkalde eii sfatyla Paris'e gnderdi. 4- 4. heyetin kurulmas esnasnda Ruslara yanamay tercih etti 5- Ayene savanda birleik devletlerin ordular yenik dnce Napolyon tarafna dnmekten ekinmedi. Hatt reis efendide, general Sebastiyani'yi bizzat davet ederek, ttifak yapmaya hazr bulunduunu beyan etmekle beraber, ancak savan neticesine kadar beklemekte daha fazla fayda grdn hatrlatr tarzdaki rehavetini hissetirdi. te bu ileri srncemede tutma politikas, hkmet ilerini de srncemeye soktuundandirki, bir Rus ordusu hududumuzu tecavz etti. Dinyester nehrini geen bu ordunun, altbin kiilik bir gurubu Prens Dolgorik'in komutasnda olarak Hotin'e, onbin kiilik bir gurubu da, bakumandan Mikel-son'un emri altnda kurun atmadan Ya'a girerek Bkre z-erine vede hli isyanda bulunan Srbistan taraflarna, dier bir frka da yirmibebin kiiyle, general Tomanski komutasnda Bender zerine yryp, smaiyle sarkacakt. Hudud boyumuzda sava tedariki iin herhangi bir hazrlmz olmadndan Bender, daha Ruslarn ilk tehdidi karsnda teslim olma yolunu seti. ok gemeden Hotin'in, Bender'de yaplan teslim olma harekatna itirak ettii haberi alnd. Kn, btn iddetiyle hkmn srdrd bu srada hududda bulunan ahali Tuna kylarna dklmeye balamt. Tirsinkliolu'nun yerine Rusuk ayan olan Alemdar Mustafa Aa (paa) bu zc haberi iitir iitmez, Tuna sahillerinin muhafazasna seilmi bulunan hudud askeri heyetine durumu haber verdi. Rusya ise, Kili ve Akkirman ayn tarz ve usulle zapta muvaffak oldu ve artk smaiyl zerine yrmee balad. Ancak smaiy! ve braiyl ile Akkirman kalelerinde mdafaa se-beblerinin hazrl balatld. Bakumandan Mikelson, yirmialtbin kiilik bir kolorduyu smaiyl zerine yollad. Alemdar Mustafa Aa ise, g ve cesareti her yere nam salm bulunan Pehlivan ibrahim Aa isimli zat, bir miktar asker ile bahse konu yere sevk etmiti. Aa, bir Rus memurunun -Ruslarn Bender ve Hotin'de yaptklar gibiahaliyi tehdid ile ikna etmeye altn grnce, memuru oradan kovdu. Bealt yz svari ile Ruslarn bir ka binden ibaret nclerini perian etti. Fakat Ruslarn btn kuvvetleriyle gelmekte olduklarn grdnden smaiyl muhafz Mirmiran Kasm Paa ile beraber ahaliyi cesaretlendirerek kaleden kt. Sayca az bir askerle birlik olmasna ramen, yedi saat sren arpmada Ruslarn fena ekilde malup olmasn salamtr. Bu muhterem zat daha sonralar ordu iinde, anl tarihimizde Babapaa adyla yd edilen bir hretin sahibi olmutur. Osmanl'nn bu zaferi zerine, mareal Mikelson, evvelce Bender ahalisine

vermi olduu doksan gnlk mhleti geriye alarak, insanlk ve milletler aras hukuka mugayir ve gayette irkin bir tarz harekette bulundu. Buray muhafzlanyla birlikte, oluk ocuun tamamnn, esarete dmesini ve Rusya'ya gnderilmelerini temin etmi oldu ki, bu ayp onun marealliine ne kadar yakr? stanbul'da bulunan Rus elisi; hla cahilane davranarak, yukardaki vaka'dan haberdar olmadn bildirmekteydi. Mamafih, babli bir taraftan Rusya ve ingiltere elilerinin te taraftanda Fransa sefirinin arasnda kalmt, ingilizlerin elisi Arbutnot: hkmetinin Ruslar ile ittifak etmi bulunduundan bahsederek Franszlardan yz evrilmesini Franszlar hcum edecek olursa kara tarafndan yzbin kiilik bir Rus ordusu ve denizden de, ngiliz bahriyesi tarafndan kovulacam, aksi taktirde, Rus askerlerin karadan, ngilterenin ise denizden hcuma geecekleri, Rus sefirini yollayacak olurlarsa kendisinin de gitmeye hazr olduunu ve otuz gne kadar stanbul'da ktlk olacan, Msr'n da elden gideceini bildirdi. Bunun yannda da Rus harp gemilerinin boazlardan geii meselesi de bahis mevzu idi. Fakat, Sebastiyani'nin teviki Ruslarn aniden tecavz zerine sadnazamn, peygamberin sanca altnda iln~ harb edilmesine karar verildi. Ruslarn tecavzne sebeb, o zamanki postalarn yavalyd 122i/recep/1806eyll/29.cu gn Ruslar babliye Eflk ve Budan beyleri hakknda bir oltimatom vermilerdi. ar 1. Aleksandra 29/ekim/1806'ya kadar bekledi. Babli'nin, Rus taleblerini kabul ederek bahse konu beylerin, yerlerinde braklmas haberini ancak kasm ay balarnda ald. Fakat bundan nce de mareal Mikelson'a "Budan ve Eflk'da Kaynarca ve muahedeyi takip eden hkmlere uymak, babli'yi emri altnda bulunduran Fransz siyaset-i hkimanesini durdurmak, Sebastiyani'nin almasn geriletmek ve mecbur kalndnda Dalmaya'da bulunmakta olan Fransz askerlerine karlk vermek zere, Budan'a girmesini emretmiti. Ruslar, hi bir sebeb yokken hcum etmi olduklar gibi Rumeli ilerine de; Osmanl devleti, lke iine Fransz askeri sokacak ve nizam- cedidi zorla icra ettirecektir, tarznda fesat karc yaymlarda bulunuyorlard. Sava lan sonrasnda Rusya sefirinin Yedikule'de hapsedilmesi kadim (eski) adetlerden ise de, devletler aras hukuk gereinden ve ilk tatbiki mnasebetiyle eli talinskiy de bab- liye ararak uygun bir lisanla: "Osmanl devletinin istila olunmu yerlerini Ruslar tahliye ettiklerinde yine stanbul'a avdet edebilirsiniz" szleriyle gerek kendisine gerek Rusyann tccarlarna on gn msaade*tannd. talinski, ok gemeden Bozcadaya kadar gelen Rus gemisine gitmek zere stan-buldan bir ngiliz gemisine bindi. Osmanl devleti tedarik ve durumunu salam bir hale koymaa abalyordu. Hatt Anadoludan pek ok asker getirtilmesi hususunda emirlerde verildi. Ne varki emirlerin yerine getirilmesi pek fena bir ekilde aksayacakt. Buna bal olarak da, askerin stanbul'a gelmesi tam ay ald. Bu halden anlalan, devlet ne byk sahtelik ve asayisizlik iinde, hayat srmekte olduunu anlamt. Gelecek iinde hi tutunacak bir dal olmad grlmt. Akdeniz adalar; Ruslara yardmc Rumlarla dolu olduundan anakkale'nin

dahi savunmasnn pek kolay olmayaca anlalyordu. Az asker, az para, zayf savunma velhasl her-eyde bir yetersizlik hkm ferma idi. te; bu srada Vahid efendi fevkalade elilikle Napol-yon'un yanna yoiianmtk fakat bu gndermekten umulan netice elde edilemedi. Ancak; Ruslarda, ngizlerde sanki iyiliimize almaktaym gibi davranyorlard. Ruslar, Franszlarn istila yapacaklarn ileri sryor, Franszlar da Ruslarn Budan ve Eflak' zapt etmek Srbistan ve Karada ile Rum ahaliyi ayaa kaldrma azmini de tadn haber veriyorlard. zellikle Napolyon, 3. Selim hna yazd nmelerde, fevkalde tevik ve koruma hisleri yer almaktayd. Hatt Almanya'da bulunan Pojen'den yazm bulunduu mektubun bir yerinde: "Ruslar ile mttefik olan Prusya mahv oldu. Ordularm; Vistl nehri zerinde, Varova ise hkmm altna girmitir. Prusya ve Rus politikas tekrar istikll kazanmay temin iqin ordularn hazrlyorlar. Sen de hazrlanp, istikllini kazan. Zaman bu zamandr. Eer bu ana kadar tedbirli davranmsak, Rusyann hatrn bu kadar saygya deer bulmanz senin iinbir zaaf hkmne girer. Devletini kayb edersin!" Diyordu. Beri taraftan da Sebastiyaniye, Budan, Eflk ve Srbiye eyaletlerinin mlk- hakimiyetlerine bir zarar gelmemek artyla, dev!et-i liye ile saldr ve savunma pakt imzalamasna izin veriyordu. Napolyon, ran taraflarndan da Ruslar megul ediyordu. Seksenbin ranl, Fettah Ali ah'n emriyle yrye gemiti. Lkin Ruslarn Budan zerine inmeleri n-niltere iinde holanlacak ey deildi. Hatt donanmasn da anakkale taraflarna getirdi. Bu sralardaysa Pasbanolu lmt. Rusuk ayan Alemdar Mustafa Aa'nn vezirlik rtbesi iie taltifi beraberinde, Silistre eyaletine tayini kd. Paa, Eflk tarafna gemiti. Bkre yaknlarnda karlat br gurup Rus birliklerini fena hlde bozdu. te taraftan da Pehlivan Aa da, drtbinden ok Rusya askerini tsmaiyl'e yakn Sahib adl bir ky civarnda, pusuya drerek perian etti. Eline geirebildii kadar Rus asker elbisesini, kendi askerlerine giydirip, yukarda ad geen kyn nnde, Rus askerlerinin tarznda saf balad. Gelmekte olanlar Rus birlii idi. Karlarnda saf tutmu kuvvetin kendi askeri olduunu sandklar iin buraya gelileri, gayri muntazam birtarzda vukubuldu. Ancak; kyafet deitirmi askerimiz ani bir saldryla bir ounu katledip bir ksmn da esir almay baarabildi. Buna tam sevinmek zereykendi; ngiliz donanmasnn anakkale boazn gemi olduu haberi byk endieye sebeb oldu. ngilizlerin elisi Arbutnot, devletinden alm olduu kati talimat zerine: "1213/1798 ingiltere-Osmanl ittifaknn yenilenmesi, Sebastiyani'nin kovulmas, Osmanl gemileri ile boaz istihkmlarnn ngiliz donanmasna teslimi, genel sulha kadar Budan'n Rusya'ya teslimi," talebinde bulunmakla, kabul edilmedii taktirde de, ngiliz donanmasnn stanbul'a geleceini hatrlatmt. Sebastiyani; ie kararak bu isteklerin tamamn red ettirdi. Bu vaziyet karsnda ngiliz elisi daha nce stanbul'a gelmi olan iki harb gemisinden, amiral Sir Tomas Levis 'in binmi olduu Endimon isimli gemiye

binerek stanbul'dan gitti. Geminin anakkaleden k esnasinda, kale memurlar iinde eli bulunduundan habersiz olduklar iin durdurmadlar. ngilizler, Osmanl devletinin tatbik etmekte olduu yeni siyasi sistemi Sebastiyani'nin teviklerine balyorlard. Bunda da olduka haklydlar. Hele bu son bir ka hafta iinde 3. Selim'in en has maviri kesilmiti. Arbutnot binmi olduu gemide ziyafet verilmesi bahanesi ile davetli olarak gelmi bulunmakta olan ngiliz tccarlarnn protestolarn dinlemeyerek, svtn hakl gstermek iin hareket vakasn kemli emniyetle mzakereye giriecek bir yer aram olmasyla tevil ediyor ise de, babl vazifesini terk ederek giden bir eli ile de mzakerelere giriemeyeceini verecei izahat dorudan doruya Londra'ya gndereceklerini beyan etti. Btn yabanc elilie bu hususta tebli eyledii bir no-ta'da ne eli, ne de ngilizler hakknda hibir kt muamelede bulunulmad halde ani gidiinden dolay ikyetini belirtti. Hakikaten; Arbutnot'un, ortadan ekildii dnemdeki, ngiliz menfaatlerini, sefaretin mal ve eyalarn emanet ettii, vekil kld Danimarka elisi Baron d Hube, ngiliz sefaretinin mallarn ve eyalarn teslim ald gibi ngiliz tebas hakknda koruyucu ilemleri de yapmaya balad. Velhasl, elininde firar byk irkinlik olarak grlmt, ingiliz donanmas baamirali Dukvarth'da mzakerelere balad. ngiliz elisinin talimatnda, dev!et-i liye'yi tehdit etmek var idiysede, iln- harp selahiyeti asla mevcut deildi. Sebastiyani, yaveri Lakor'u nce Erzuruma yollamisa da, boazn savunmasn tamamlamak iin anakkafeye gnderiyor, Rumlara ise, 3. Selim'e tam olarak itaat etmelerini tavsiye ediyordu bir taraftan da bablinin mdafaya kudreti olmadn bildii iin tela dyor, Franszlarn Varova taraflarnda malubiyeti hakknda kan haberlerden dolay, Osmanl devletinin bu tarz davran terk edeceini zan ediyordu. Fakat, ngiltereye aid gemilerde Bozcaada nnde toplanmaya devam ediyorlard. Bu srada ngiliz sefareti tercman Pizani araclyla konumalara baland. Kaptanpa-ann; Bozcaadaya gelmesini ve geldii takdirde ingiliz donanmasnn harekete hazr olduunu yazd 8/ubat'da "amiraller hareket edecekler. anakkale istihkmlarndan top at yaplmasn. stanbul'da katliam olacaktr. Bizim maksadmz sulhdr. Eer top atlmaz ise, Kaptanpaay selamlayacaz. Sir Sidney Esmit, bombardmana memur edilmitir, donanmamzda amiral bulunduunu dnmek yeterlidir! Artk, Trkler bizim ciddiyetimizden emin olsunlar." dedii gibi, 9/ubat'ta: "ngiltere hkmeti Rusya'ya kar dmanl terk etme hakknda emir verirse kfi sayacaktr. Fakat bu emir yarn akam'dan evvel verilmelidir. Me olursa olsun ngiliz donanmas, stanbul'a gidecektir. Bu gidiin dosta ve dmanca olmasn Trkler tayin edecektir ve bu frsat onlarn elindedir." Diyordu. Hakikaten 13/ubat'ta Kaptanpaa ile eli arasnda bir mkleme husule geldi. Ancak iler kemekee dmt. ngilizlerde Osmanllarla mnasebetleri, birden bire kesmeyi gze alamyorlard. Ayrca rzgrn muhalif esmesi de gemilerini boaz stne salmalarna msaade

etmemekteydi. 19/ubat sabah saat sekizinde lodos esmee balad. Donanmamz Karadeniz boam dnda idi. 2 tane; anbarl, yedi kalyon, alt firkateyn, alt korvet, iki alopeden ibaretti balam olduundan amiral Dokvorth anakkale boaz giriine iki gemi brakarak, boaza iki tane anbarl alt tane harp gemisi, firkateyn, iki briykle girdi. ki tarafada glle ve salkm saarak, hzla kaleler arasndan geti. Bu donanma; Naraburnu'nun st tarafndaki donanmamza hcum etti. Askerin ou bayram mnasebetiyle, karada olduundan demir almaya, yelken amaya vakit msaid deildi. lerinden birinin, bir firkateyn, iddetli bir savunmada bulunmu ise de, yinede ngilizler hepsini karaya oturttular. Drdn yaktlar. kisini zapt ettiler. Bu gemilerin iinden; Tonbik kap-tanzde'nin idare ettii briyk kurtularak pupa yelken stan-bula, doru firara balad. ngiliz askerleri, karaya karak Nara istihkmndaki toplar ivilediler. Topular kam ve Fransz subaylar i gremez hle gelmilerdi. Tonbikzde; bayramn 3. gn stanbul'a gelip vaziyeti haber verdi. Bu haberin meydana getirdii heyecannn bykln anlatmak kabil deildir. Hemen sahilin muhafaza altna alnmas, tabyalarn inas iin lzm gelenlere vazifeler verildiysede, stanbul her ekilde savunmadan mahrum idi. Tarih-i Cevdet; bu srada stanbul'un manzarasn yle tasvir ediyor: "stanbul'da acy tatmam, sert rzgar tecrbe etmemi elebiler, habbeyi kubbe ve katrey derya ederek ii bytme ve mbalaac, birbirlerine aykr ve zd, eit eit fikirlere inanm lafazanlar pek ok olduundan boyleleri ke balarnda toplanp, azaiza verip bir takm kark rivayetlere benzer evham ve hayaller ile birbirlerini kukulara drerek, ylesi acaip ve dehet hale dtlerki stanbul'un hli kyamet gn iin bir numune olmutu. Bu srada bazlar da, cifir hesaplar yapmaya balad. <Be canm, ahir zaman olduu phesizdir. Ben-i asferin galebesi, mehdi'nin kmas pek aktr. Galiba beklenmekte olan vakit geldi. Bazlanda, bu son gnmz iareti olduu muhakkaktr. Hayfaki kyamet bamzda koptu, derlerdi.> Neyse askerler tayfas cu hrua geldi. Topular toplarnn bana geti. Yenieriler; yataanlarn takp, tfenklerini aldlar. Talebe-i ulum dahi sokaklara frlayp ahaliye gayret vermee altlar. ngiliz donanmasnn boazdan gemesi padiah korkuttu. Hele Baruthane aklarnda grnts en ok tehlikeye ak olan saray halkn titretti. Kadnlar ve harem aalan btn geceyi feryad figanla geirdiler. Donanma Kzl adalar nne demir attktan azsonra bab-liye ngiliz elisinin bir yazs geldi. Bu yaz da padiahn donanmasnn emaneten teslimi, Rusya ile sulh imzalanmas, ngiltere ile ittifakn yenilenmesi, hakknda bir senet verilmesi bunun cevabnn, bir gn iinde ulamas istenmiti. Babli ile ingiliz elilii arasnda bir ka defa haberleme olunca, ngilizler verdikleri mddeti saate indirdiler. Sebastiya-ni'nin kovulmasnn mddeti iin vakit uzatmas yaptlar. Devletin ileri gelenleriyle yaplan mavere sonunda ngii'z tekliflerinin kabul edilmesinde ittifak ettiler. Hatt Sebastiy-ni'nin stanbul'dan ekilip gitmesi iin

sarayn memurlarndan shak beyi yolladlar. Vaziyet eliye nezaketle anlatld. Sebastiyani ise; zaten byle bir teklifle karlaacan tahmin etmi bulunduundan kendini hazrlam. Hi bir hayret ve kzgnla giriftar olmadan nezdine gelen shak bey'e "bals olduum devletimin bana vermi olduu bu yksek vazifeyi bana hi bir ey terkettiremez. Bir Fransz sefiri, ok byk ve muazzam devlete mensup olduundan, avamn patrdlarn andran hareketlerden korkacak olursa, hakknda tatbik edilebilecek ceza olacandan emindir. Zt- ahaneye syleyin. Bu hl yalnz devlet-i Osmaniye'nin eref ve snn zail etmez, r^gilterenin cebren kabul ettirmek istedii artlara muvafakat ederler ise btn Avrupa Osma-ni'sini terk etmek tehlikesi de vardr. Otuz milyonluk nfusu olan bir devleti muazzamay ngilizlere terketmektense bu payitaht terk edipde, mesel Edirne'ye ekilmek daha evldr. Bundan baka babli ayed msy Arbutnot'un teklif ettii antlamaya muvafakat edecek olursa, yalnz hamet-meab- imparatoriyenin dostluunu gaib etmeyip, belkide btn btn hiddet ve kzgnlna maruz kalacamda bilmez deillerdir. Sebastiyani; babali nezdinde, kendisinin, muteber bir sefir olduunu syleyerek, apak tarzda kendisine bir tebligat yaplmad takdirde asla stanbuldan kmayacan aklamt. Kalkp; reislkttap efendiye giderek: "byle be-on gemiye bir payitaht teslim etmek ne demektir? Bundan sonra artk devleti liye istiklliyyet ve ta-mamiyyet-i, mlk szn hangi yzle, dile getirebilir? Bu ngiliz donanmasnda asker yok ki, karaya dkp de, stanbul'u zaptetsin. Yalnz; Sarayburnuna yeterli sayda top koysanz, onlar harab edebilirsiniz. Onlar, size nazaran ok daha byk tehlike karsnda. Hem sizin ateinizden ekinirler, hemde su ve rzgrdan dolay karaya dmekten saknrlar. Btn bunlar kendilerine msaid olupda, sizin ateinize galebe alsalar dahi ne yapabilirler? Sonun da; stanbul'un ancak bir ka mahallesini yakp giderler. stanbul bu kadar yangna maruz kalyor. Farz ediniz ki; bu defa da byk bir harik <yangm> oldu. Yanan yerler yine yaplabilir. Lkin devletin namusu esasndan yklrsa daha sonra yaplamaz." eklinde szleri syleyerekten reisefendiyi susturup, dncelere sevk etti. Ve "Zt ahaneleri kendilerine her bir vasta ile yardm edeceimden emin olabilirler. Rus kuvvetleri kamaa devam etmektedir. Osmanl devletini kuvvetlendirmek iin takviye etme zaman gelmitir. Fakat padiah hazretlerinin mterek dmanmza bir an bile rahat vermemek iin ahalinin sadakati icab ettii her trl tesir edici tedbiri almalar elzemdir." Sebastiyani'nin telkinleriyle ahalinin ve askerin mdafaada gsterdii koruyuculuk, vekiller heyetine ilk verilen kararn kaldrlmasn temin ettirdi. Hatt savunma idaresinde Sebastiyani grevli klnd. Napolyon'ca "Ey sultan Selim, Hz. Muhammed aleyhissetamn hilafetine ayan olduunu ispat et. te seni esir eden, ahidna-melerden kurtaracak vakit imdi gelmitir. Sana yaklatm. Eski dostun olan Lehistan devletinin yeniden hayat bulmasyla

megulm. Ordularmdan birisi, Tuna yalsna gitmek zere hazrdr. Sen, moskoflan cephelerinden vurduun zaman benim ordum da arkalarn evireceklerdir. Donanmalarn bir gurubu Tulun'dan kp ve gidip, payitaht ve Kara-deniz muhafaza edecektir. Artk cesaretlen. Zira; bir daha devletini kuvvetlendirecek ve namn hretlendidrecek byle bir frsat vaktini bulamazsn" Napolyon'un bu szleri Sultan Selim'e ok te'sir etti." (Tarih-i Cevdet) Sebastiyani bu mnasebetle bir muhtra yazd. Derhal Trke'ye tercme edilerek, devlet adamlarna klavuz olmak zere datld. Bu muhtralar: ingiliz gemilerini yaklamaktan men etmek bylece ehrin bombardmana tutulmasn nlemek, gemilerin veya hi olmazsa, bunlarn batan veya ktan demir atmalarnn baarszla itilmesi, Osmanl donanmasn ve deniz messeselerini mahv etmek iin ngiliz donanmasnn girmesini nlemek maksadyla limann azn mdafaaya hazrlamak, stanbul bataryalarn, skdar bataryalaryla ahenkli bir ekilde ate etme ve bunu gzelce idare etmek, Osmanl donanmasn-ngiliz donanmas ile savaa giritiin de mevkii toplarnn atei altnda ricat etmeyi temin, emin bir yerde bulundurmak bunlar iinde, toplarla donanm ve mmkn olduu kadar, abuk ve eitli bataryalar ina edilerek ngiliz amiralinin hcumuna mukabelede bulunmak yahut onu hcum etmekten alkoymak gibi maddeleri yazlyd. Herey batan balayacakt. Avrupa ve asya sahilleri zerinde bataryalar yerden kar gibi zuhur etti. Sebastiyani herkesin gayretini arttnyordu. Her taraf tanzim ediyor, padiah-da, vkelada, ricalde gayret ve himmet gsteriyorlard. Osmanl milleti Fatih Sultan Mehmed ve Sleyman zamanlarndaki gibi savaa olan istidadlarn isbat ediyorlard. Sebasti-yani daha neleri gerekletiriyordu? Beraberinde sefaret k-tibleri olduu halde yzba Lakor, mlazm Dkar ile Jerar bulunduu gibi savunma ameliyesine bakyorlard. Daima-ya ordusundan ingiliz donanmasnn geldii gn stanbul'a varm olan yzba Butin, Loklark, Kotayo'yu bataryalarn silahlanmasna memur ediyor, bu arada da stanbul'a gelmi olan Fransa ayan azasndan Pontekolant da alanlara karyor, spanya sefiri Marki Dalmanera da ktibleri ve maiyet askeride, subayda itirak ediyor ve bir stanbul topu bl tekil eyliyor. Rumlara hediye ve taltiflerde bulunarak faaliyete geiriyor, ngilizlerin burun bykln krmak arzusuyla urayordu. Sarayburnundan, Yedikule'ye kadar alan cephe boyunca duvarlar yklyor yerine mazgallar peyda oluyor. Saraylarn bahelerinde toprak istihkmlar beliriyor, evlerin bazlar yklp yerine istihkmlar yaplyordu. Her yerden binlerce amele kouup geliyor, btn sahilde cenk ve cidal avazlar ykseliyor, ngilizlere kar hakaret ve svmeler iitiliyordu. Her delikten bir top namlusu uzanp, glleler ylyor, top mavnalanyla, ate gemileri iki hat zere diziliyor, Kzkulesi ayr apda toplarla silahlandrlm emre hazr bulunuyordu, Sultan Selim btn gn askerlerin arasnda, genellikle yalnz, yaya ve bazen Fransz elisiyle beraber geziniyor. Ahaliye, askere, cmerte davranarak saltanat mimar gibi, elinde bir fildii arn (l aleti) glmseyerek mhendislere teyi beriyi soruyor, bataryalarn hacimlerini bizzat lyor,

Fransz eliye son derece iltifat ediyor, gstermi olduu gayret, himmete daima mteekkir olduunu aka sylemekte idi. Hakikaten; ksa bir zaman zarfnda tophane depolarndan yz adet top karlarak sahil boyuna tayin olunmu yzba Boten'in verdii rapora baklarak be gnde, Yedikule'den Sarayburnu'na kadar 102 adet top, 69 adet havan, sa sahile 24 Otop, 12 havan boazn karsna 84 top, 15 havan, skdar tarafna 94 top, 14 havan konulmu idiki, tamam 520 top, 110 adette havan idi. Osmanl devleti de bu mhleti, ngiliz donanmasna gnderilen divan~ hmayun tercmannn, Rus ile sulha ve ngil-tereyle ittifak yenilemeye karar verdiinden ve bunlara dair bir senet vermek, ngiltere, Rusya'nn istila ettii kalelerin geriye verilmesini senede lzum grmiyerek taahhd etmek, bu senetleri kaide zerine mzakerede tanzim edilene kadar, ngiliz donanmas anakkalede durmak, ngiliz elisi stan-bula geldikten sonra Sebastiyani'nin, kovulmasna are dnlmek zere, kaleme alnm msveddenin dzeltilip, deiiklie tbi tutulmas ve irade-i seniyye taalluku iin almt. Ayrca muhalif rzgrlarn meydana getirdii artlar, bombardman gemilerinin batan ve ktan demirlemeleri kabili imkn olamyordu. ingilizler anakkale boaznda da istihkmlara emir verildiinden dn yolunun pek zor olacan kestirmilerdi. Ancak, katlar denilmesin diye de, avdet yolunu tercih etmiyorlard. Btn bu meyanda garib bir olay husule geldi: "Fe-nerbaheye vazifeli verilmi bir ka asker, Knahada'ya gemiler. Bir ka tane ngiliz, sandalla su almak zere, oraya gelir. Hemen savaa balarlar. ngilizlerin yedi-sekiz tanesini ldren askerler, birkan da esir alrlar. Bu esirler arasnda amiralin gen olu da vardr. Askerler amiralin olunu saraya gnderirler. Sultan Selim askerlere krkar altun ile birer elenk verir. Amiralin olu da Kaptanpaa tarafndan ingiliz donanmasna arlr. Bu havadis balklar galeyana getirdiinden ngilizlerin gemileri etrafnda dolap bir gemiden dier gemiye giden sandallar tevkife balarlar. Hakikaten stanbul be gn zarfnda toplarla donand gibi ahalide kayklara binip, adeta donanma zerine yryecek cesarete mlik olmutu. Yeni kaptan eydi Ali paa komutasnda bulunan 20 kta harp gemisi Beikta nlerindeydi. ngiliz elisi hem hasta hemde yapm olduu hesapsz hareketin neticede zerine decek mesuliyetini bir bakas zerine ykmaa gayretli idiyse de amiral Dukvorth'dan uygun birini bulamam ve mzakereleri ona havale etmiti. Amiral 21/ubat'ta ltimatom vermiti. Babli 21/ubat'ta kimlerle mzakere edileceini, nerede yaplacan, ngilizlerin iyi niyetinden endie edildiini, mslmanlarn heyecana geldiini, bir bir ve ar ar sordu. Amiral kesin olarak iyi niyet tamakta olduklarn bir daha temin etti. Babli hayatnn emniyetini temin ettii takdirde konferans iin neresi tercih edilirse edilsin, oraya geleceini bildirdi. Bu srada ise, sarayn duvarlarnda sekiz mazgaln daha aldn grerek konferans iine ki gne kadar bir netice verilmesini bildirdi. Ayn gnde yaplmakta olan savunma hazrlklarndan ikayeti olarak, saat iinde cevabn verilmesini taleb etti. Eer cevaba eriemezlerse, Marmara denizinde

bulunan Osmanl gemilerinin, batrlma veya ele geirileceini beyan eden tehdidler savurdu. Bablide geceleyin boazn Anadolu kysnda yedi mil tede (Beykoz olacak) bulunan bir yeri mzakere mahalli olarak tayin ettiine dair haber yollad. Amiral bu teklifi kabul ettiysede, kendi yerine amiral Lewis'i gnderecekti. Bu arada bir mlazm (temen) ile drt gemici esir alnarak gtrlmse de, bunlarn da arabuk, tahliyesini taleb eyledi. Fakat ertesi gn bir Osmanl gemisi gelerek mzakereye katlacaklar alacak idi. O be ingiliz salverilmedi. Dok-vorth, yeni artlar syleyerek Sebastiyani'nn, uzaklatrlmasn ve l ittifakn yenilenmesini istedi. Babli; verilen son cevabnda, Osmanl lkesinde bir tehlikeye maruz kalmadan, bir kar yere bir ingilizin kmak mmkn olmad, hatt saraya bile bir ngiliz gelse onu mdafaa etme ok g olaca, velhasl ngiliz donanmas bulunduu yeri terketme-ye ve anakkale boazn, dar doru gemedike mzakereye devam edilmeyeceini bildirdi. Dokvurth ilk nce hiddetleiddet gstererek, Arbutnot'un Bozcaada'dan gnderdii gemi tekliflerini tekrara kalkacak olduysa da, az sonra bu tehdidlerinin ngiliz donanmas, aleyhine olacan kestirdiinden, yelkenleri suya indirmeyi tercih etti. 1221 senesi zilhiccesinin 12. gn, 1807 senesi ubat aynn, 20. cuma gnne msadifdir. te o gn yelkenleri ak olarak, stanbul zerine doru yrd. stanbul'da bulunan, Fransz eliliinde byk bir heyecan husule geldi. Fakat donanma bir dn yaparak yine adalar nne geldi. Direklerinin ucundan baka yeri grnmyordu. Yine yaknlap, uzaklat. Btn gn voltayla geirdi. Akamleyin gney cihetine doru gitti. O gece de ehirde byk bir endie hkm ferma oldu. Ertesi gn de btn halk, hatt ilerinde padiah bulunduu halde surlara kp, ngilizlerin gittiini grp, inandlar. Ahali padiah byk bir iddetle alklad. Beikta nlerinde bulunan donanmay Osman-i askerleri ngilizleri takip iin izin istediler. Adet sz dinlemez dereceye geldiler. Messifa-ne; bir hadise zuhur ederdiye korkuluyor, elde edilmi neticenin heba olmasndan ekiniliyordu. Daha sonra padiahn iradesi kt. Ahalinin tezahrat arasnda donanma Marma-raya doru szlp, Kumkap nlerinde demir att. ngilizlerin ricat ile alakal resmi haber, Fransann Gelibolu konsolosu tarafndan gnderilen bir haberci ile kesinleti. Mart aynn 2. gn Gelibolu minaresinden on yelken grlm. Bunlar, Lapseki ile Naraburnu arasnda Ekinlik deniien yerde durmular. Su alan gemilerini tamir etmiler. Boazdan geilerinde Osmanl bataryalarnn iddetli atlarna maruz kalarak, Vindsor Kastil isimli geminin, byk direinin drtte 800 librelik ve iki kadem kutrunda bir ta glle ile krld gibi Aktiv frkateyni'de 560 librelik bir glle yemi. Ro-yal Corc isimli amiral gemisi de baka ve byk bir glle isabeti ile hasara uram. Bu donanma tamam bir saat bir eyrek atealtmda kalm. 130 l ve 412 yarals olmu. Eer Anadolu kys mstahkem ve silahl olsaym ve toplar da sabit olamasa imi, tamamen mahvolacak imi. Tabiatyla bu hadisenin neticesinden olarak stanbulda Franszlar lehine; byk

bir emniyet ve itimat, son derece ykseldi. Hatta ahali sokakta rastlad Franszlar eviriyor, kendilerine yaplm yardmlarn minnetini ifade ediyorlard. Rusya'ya taraftar olan Rumlar bile, patriklerinin kumandas altnda olarak ehrin tahkimatnn yaplmasnda gayret gstermilerdi Mora'flarda, padiaha bir dileke ulatrarak Rusyallar ile savamaa hazr olduklarn bildirdiler. Fakat; btn bu nmayiler arasnda yine, stanbul sokaklarnda, fesat ve fitneye dair dedikodular dnp duruyordu. Devlet adamlar birbirine derek, herkes yekdierinin aleyhine iftiralara giriiyor, ngilizlerin stanbul'a gelmelerini yeni kaide olan "yenierileri kaldracaklar, nizam- cedidi onlarn yerine koyacaklar imi"e vardrarak devlet ricali tarafndan zel bir davet olduu ileri srlyordu. Trafalgar ve Kopenhag galibiyetleri zerine ngilizlerin stanbul sularnda uram olduklar hezimet, ngiliz ahalisi dncesinde bir hayli kt tesirler vcuda getirdi. Akdeniz'de dolamakta olan Rus amirali Seniyavin, ok gemeden de Bozcaada nlerinde amiral Dokvortha, birleerek yeniden stanbul'a girmeyi teklif ettiyse de, ngilizler yeniden urayacaklar mklat tecrbe etmi olduklar iin kabul etmediler. Bundan baka yalnz ngiltereye yaramayacak byle bir teebbs iin, Ruslara yardm etmek, menfaatlerine aykr idi. Fakat, bu tarz hareket iki devlet arasnda burudet yni souklua da vesile oldu. Hatt; bir dereceye kadar da, Ma-polyon ile Aleksandr arasnda bir ittifak domasnn sebebi olan Tilsit mlakatnn ngrmesini tekil etti. Amiral Seniyavin Bozcaada'dan Selanik nlerine geldiyse de, taarruza gemee cesaret edemedi. Tekrar dmeni Boz-caadaya krmakla, buray gn aralksz top ateine tbi tuttuktan sonra kara kard ikibin askerle, igali tamamlad. Bylece anakkale girii yine kapanm oldu. Bu vakada stanbul ahalisinin zdraba dmesine yol at. Kaptanderya eydi Ali paa, sekiz gemi ve bebin kara askeriyle, Bozcaada zerine, yelkenbast. ngilizler ise, Ruslarn stanbul'a pek faz'a yaklam olduunun verdii endieyle yanlarndan ayrlp, Msr stne yelkenlerini doldurdu. ngilizlerin bozgundan sonraki kalarnn memnuniyeti pek srmedi. Yen -ni endielere brakt. Vehhabilerin reisi olan Suud bin Abdlaziz, Medine-i M-nevvere'yi istila ederek, mbarek merkadlerin kubbelerini ykm, yalnz vukubulan ricalar zerine Hz. Peygamber (s.a.v)'in, Ravza-i mutaharralannn, kubbesini brakarak ne kadar kymetli eya ve cevahir varsa hepsini alp Deriye'ye gnderdii gibi, onlara gre bi'dat olmas hasebiyle hutbelerden padiahn adn kaldrm, Vehhabi olmayanlara mrik nazar ile bakarak, bunlar Mekke'yi tavafdan men'e cret etmitir. Kendi tarafndan Mekke ile Medine'ye birer tane Kad tayin ederek, dier kadlarla beraber, Harem-i Nebevi hademesini, Medine muhafzn stanbul'a yollam, Sultan 3. Se-lim'e bir mektup gndererek "burda trbeler zerine kubbe200 bina ve kurban boazlanmamasn" beyan ederek, Padiah 3. Selim'inde mezhepleri olan Vehhabilie girmesini istemitir. Hatt am kafilesi Medine-i Mnevvereye giremiyerek geriye dnmt. Bu

hadisat ehli isima vkel ve padiahn aleyhine hareket etmesi neticesini veriyordu. Dier taraftan ngilizlerde, stanbul'da uradklar hezimetin acsn karmak arzusuyla Msr zerine dnmlerdi. Bylece Mekke ve Medine ile gerek kara, gerekse deniz yoluyla mnakale ortadan kalkm oluyordu. Fransa'da yaymlanan bir eser, 'ingilizlerin, Msr' istilas meselesini, aada aldmz satrlarda ylece belirtiyor: "1222/muharrem/6. sah-1807/martnm/17. gn, 17 tane, ngilizlere aid yelkenli limann nnde grldler. Bu gemilerin kumandan amiral Lewis'di. Msr' gerek Fransz gerekse Mehmed Ali Paann zlmundan kurtarmaya geldiini iln ediyordu. Gemilerde general Frazer kumandasnda, Mesina'ya gelen, 5100 kiilik kk bir ordu vard. skenderiye ahalisi teden beri, Kavalah Mehmed Ali Paaya aleyhtar olduklarndan Fransa konsolosu Droveti, ahaiininde, askerlerinde dmanln hisettiinden, pasaportlarn istediyse de verilmedi. Bunun zerine maiyetine onbe tane Fransz askeri ald. Eli tabancada olduu halde, azimetine yni gidiine mmanaat edilmemesini taleb ederek, muha-fzsz olarak Reid'e oradan da Kahire'ye gitti. Mehmed Ali Paa, Said taraflarnda da bulunan klemenleri cezalamak iin Cnye'ye gittiinden konsolos ngilizlerin skenderiye'yi igal ettiklerini, acele gerigelmesini ve ok yaknda byk bir Fransz ordusunun geleceinden mukavemet hazrlklarna girimesini bildiriyordu. Hakikaten ngilizler karaya asker karrken hi bir mklatla karlamadlar. Mutasarrf Emin aa, zaten ngilizlerin konsolosu Misket'in tutkulusu idi. ngilizler, skenderiye'yi igal ettikten sonra yollarn emniyete aimak iin N1 yaknlarnda bulunan, Reid'i ele geirmek iin general Voep'in komutasnda olarak, 1200 kiilik ngiliz askeri birliini yolladlar. ehirde beyz Trk ve Arnavut askeri vard. Bu gurub; iki gn yolda hi bir dmana rastlamad halde Reid'e vard. Askerlerde pek iddetli scaklardan dolay ok yorulmutu. Bu yorgunluk yznden ehre karmakark olarak girdiler. Hi bir direnme ile karlamadklarndan msterih olarak, silahlarn karp glgeliklere, uzandlar. te o an askerlerimizin zerlerine ullandlar. Kumandan Ali bey, kamalarna frsat vermemek iin ne kadar kayk varsa N nehrinin kar sahiline geirmiti. Osmanl askeri ngilizleri saatlerce vurdular. ldrdler. General Voep, iki yerinden yaral olarak ortada kalmt. Pek ok ngiliz subay ld. Bu kavgada beyz ngiliz askeri telef oldu. Yzyirmi de esir ele geti. llerden; seksen tanesinin kelleleri kesilip, Kahire'ye gnderildi. Kelleler, zbekiye caddesinde, iki sra halinde kazklara geirilip tehir olundu." Bu arada da, Mehmed Ali Paa gneyden gelerek klemenlerden Selyut'u ald. Msrl komutanlardan mehur ibrahim bey ile antlama yaplarak, Mil nehrinin sa ve sol taraflarn takiben, kuzeye doru yrd. ngiliz kuvvetlerini bilmedii iin, Kahire'ye vardnda, ehri tahkim etmeye iptidar eyledi. Bununla beraber Reid'e de drtbin piyade ve binbeyz svari yollad General Frazer, yeni bir sefer heyet-i seferiye tekil ederek general stevar' 3 bin piyade, 6 top, 2 havan ile Reid'e gnderip, ehri muhasara ettirdi. Mehmed Ali Paann, Kethda bey ve Hasan paann komutalarnda olarak yollad askerle

22/nisanda meydana gelen kanl savata, ngilizlerin feci bir malubiyete uradklar grld. Binba Moor esir, miralay Maklod ld gibi pek ok telefat da verdiler. Byk toplar ivilediler. Yiyecekleri ve mhimmat, eyalar yaktlar. Asker ve bu askere katlan fertler, airetleri ile kurtulanlarn takiplerine koyuldular ve yolda da fena halde hrpaladlar. Geri kalanlanda, Ebukr'da bekleyen donanma alarak, skenderiye'ye getirdi. Kahire'ye soluk solua getirilen beyz ngiliz esiri, zbekiye'de srk stnde duran arkadalarnn, kafalar nnden geirildi. Yryemeyenleri eeklere bindirdiler. Dp lenlerin kellelerini kesip srklara ilave ettiler. "Bu bozgunluk, stanbul'daki hezimetten daha tesir edici idi. ngilizler; Akdenize hakim olduklar iin hezimet haberini avrupaya duyurma ilemini biraz geciktirdi-lerse de, dou da pekok kayp etmilerdi. stanbul'dan Cezayir, Trablusgarp, Tunus, zmir'e haber gnderilerek ngilizlerin uzaklatrldklarn ve mallarnn msadere edilmeleri emrolundu. skenderiye'de bir iki ay kaldlar. Fakat bir i gremediler Mehmed Ali, bu esnada bir ordu dzenleyip balarnda kendi olduu halde skenderiye zerine gitti. Amiral Lewis hummadan lmt. Yerine amiral Hallovel gelmiti. Bu srada ise Fransa ve Rusya arasnda da, Tilsit antlamas imzaland. ngiltere hkmeti ingiliz donanmasnn cephanelii olan Sicilya'ya Franszlarn hcumuna ihtimal veriyordu. Buna dayanarak btn gcn, Cezayir'e toplad. ngilterenin efkr umumiyesi de "2. bir Napolyon roman" olan Msr seferinden holanmamt. Bu bakmdan da Mehmed Ali Paa ile ingiliz amirali arasnda, cereyan eden mzakereler pek abuk sona ererek, donanma yelken ap 14/eyllde denize ald. Paa, kaleden atlan toplarn sesleri arasnda tam bir debdebe ile skenderiye'ye girdi. ayan- dikkattir ki, u sralarda stanbul'da byk bir fitne ayaklanyor, ngiltere ile Fransa arasndaki sava da spanya meselesinden dolay, baka bir renk alyordu. Mehmed Ali Paa ise, Msr'da bir nevi istiklliyet kazanm gibiydi. Bu ana kadar Msr sahilleri gmrkleri tersane-i amireye balyken, skenderiye'nin zaptndan sonra, iskelelerin tamamn kendi tasarrufuna geirdi. Elfi bey'in; komutanlarndan ahin bey' de getirtip, Ceyze'ye memur etti. stanbul'dan rehine bulunan olunun uhdesine, Msr defterdarl tevcih edilerek, Msr'a yolland. Payitahttaki devlet adamlar da Ka-valali Mehmed Ali Paay, Vehhabilerin zerine sevk etme hususunda kafa patlatyorlard. Hatt kendisine bu i iin, bir de kapcba gnderilmi ise de, Paa: "bu i acele ile olmaz. Svey'de, gemi yapmal, tedariktta bulunmal" ce-vabyla bandan savd. Sultan 3. Selimin Hli Ruslar ile Tuna nehri boylarnda sava devam etmekteydi. 1222/1807. Ruslar, 17 defa smaiyl kalesine hcum ettikleri halde, muhafz Kasm Paa ve Pehlivan Aann, kahramanca mdafaalar karsnda firara mecbur kaldlar. Bu arada

Alemdar Mustafa Paa da Yerky' kuatm bulunan Rus birlikleri, zerine hcum ederek, byk zayiatlar verdirmeyi baard. Ancak savan en by ve en mthii payitaht'ta vuku buluyordu. Padiah ve hkmeti pek zaafl bir hie gelmiti. Hem de yle bir halki; nice gayretler ile meydana getirilmi, nizam- cedid askerjni bile Tuna boylarna sevk edemedi. Ancak, kk bir miktarn Karadeniz boaznda muhafz olarak bulundurabiliyordu. Anadoluda pekok talimli asker varken, onlarn yerine bir takm derebeyleri kullanlyordu. Rumeli ve Anadolu'dan gelmi bulunan, nefir-i m askerinin, derme atma, apulcu olup ve Rus ordularna kar tesiri yok idi. Eer, nizam- cedid ve talimli asker sevk edilebileydi, Ruslar, Memleketyn (Romanya)de, pek byk zararia-ra urayacakt. Byk bir galibiyet kazanmak iten bile deildi. Tutucu dnce sahipleri ortal doldurmu ve tarm olduundan, nizam- cedid dncesi de yenierileri kzdrmt. 3. Selim hn'n nizam cedide verdii fevkalade nem, kendisinin yaval ve teredddl davranlar sebebiyle varlklarn gsteremiyorlard. Balangda pek endie vard. Ancak hakimane idi. Hatta bu asker iin kurmu olduu 20 bin keselik irad- cedid hazinesi de o ehemmiyet-i fevkaladenin en byk nmunesidir. Bu varidat, 1212/1797 senesinde 60 bin keseye kadar ykselmiti. Bu gelir art sebebiyledir ki, Levend iftliinden maada skdar'da ve Anadolunun baz mevkilerinde de, eyalet askeri nizam-i cedide katlyordu. Fakat o zaman iin ne denebilirki, hakikat erbab, 3. Se-lim'in kabul ettiklerini kabul ettii halde, bir mfrit ekseriyet. nizam- cedidi, gavur icad diye isimlendirerek taraftar toplayarak, bu yenilii beenenleri kfir ilan etmekten ekinmediler. Bir takm devlet dknleri de, bu dzen iinde ykselen kimseleri trl trl iftiralarla lekelemekten geri kalmadlar. Neticede, stanbul'da efkr umumiye ikiye blnmt. O devrin ruhi hli ve dncesini tetkik szgecinden geirecek olursak unlar zet olarak tesbit edebiliriz: "Mizam~ cedidin kurulmasna teebbs edildii srada devlet adamlar ve ileri gelen kimseler padiahn iradesi ile yazp vermi olduklar layihalarn iinde yer alan fikirler, oluk ocuun ve de baz yaknlarn azna derek: "herkesin istidad verdii lyihasndan belli ve kiinin rtbe-i idraki zdei tabiinden belli oluyormu." eklinde alay edilecek hale dmeleride, bu gibi zatlarn ksmeleri, birer tarafa ekilmeleri, bu kurena arasndan sivrilen Enderun-u hmayun baktibi Ahmed efendi gibi fazilet erbabnn, vekiller ile birlikte toplanarak gndzleri, ikindiden sonra Enderuna giderek babliye ait ileri evlerinde grmeleri, geceleri <mukattaat mltezimleri^ Budan ve Eflk kethdalar gibi, railer, dalkavuklarla evlerinde mehtap safalarnda, sazendeler, bazendelerle iy iret etmeleri, 3. Selim'in kurenasna pek ok emniyet ettiinden, devlet srrn tede beride ifa etmeleri Saray hademesinin, iolan-larnn kahvehanelerde, oyun yerlerinde adet d tavrlarda bulunmalar, padiah 3. Selim'in elenceye olan eyilimi, stanbul srrgh kesilerek, Kthane, Boazii, amlca alemlerinin devam edip gitmesi. Devlet adamlarnn nizam- cedid meselesini mal toplama

vesilesi sayp, israf ve gsterie koyulmalar, parann ayarnn bozulmas, eit eit vergi ihdas olunmasndan dolay, erzaklarn ve eyalarn fiatlarn-da meydana gelen artn, getirdii skntlar hasebiyle vkela ve devlet adamlarna bildirilenlere kar bazlarnn, "Tamam, halk igale bundan daha gzel sebeb, vesile olamaz. aeleri derdine dsnler de devlet ilerine karmasnlar." diye cevap verdikleri, bazlarnnda, "Buras zengin yatadr. Buraya fukara yakmaz. Devletlilerin arasna mflis gruhu samaz" eklinde, cevaplar vermelerinin halk tarafndan duyulmas. Taralarda vergilerin konmasndaki takatin genilik lsn amas, padiah kurenasnn (yaknlar), vkel ve ricalin daha ok nfuza sahip olmalar, hatt sadrazamlarn bile azil korkusu ile kupkuru bir unvana kanaat etmeieride, fakat iinden, dier halkla beraber olmalar, Yine padiahn yaknnda yer alanlarn, kendisine ahalinin kanaati hakknda deiik beyanlarda bulunmalar padiahn annesi valide sultannda olunun ok hassas kimselerin belki de banda geldiine dair inanc, en ufak bir husus iin, byk zntlere dtn bildiinden hereyin btn teferruatyla anlatlmasnn gereksizliine ait tenbihi. padiahnda bir ok eyi renmemesine yol am olmas, velhasl halkn heyecann ve kyamn, kolaylatracak kt idare tarz, iin btn ile ortaya kmasn ve saltanat ile ahali arasnda pek byk bir ukurun kazlmasn salam oldu. Araya yaknlar ve akrabalar girinceki, zamanmzda da tek tk bu tip kalntya rastlamak mmkn. Fakat bu yakksz, iren, gln, gya alafrangalk taslamalar ve taassup ve cahillik ile hiddetle, iddet beraberlii eklinde tefsir olunabilir mertebeye getirdi. Ilhad Ve Zenadka Cevdet Paa tarihinde yer alan aadaki blm, zamann dk mertebesini gsterir: "ite bu srada stanbul'da bir de ilhad ve zenadka dncesi ortaya kt. yle ki, Sultan Selim hazretlerini cihangirlik sevdasnda bulunmakla (!) yaknlar dahi onu iirmek iin kimi <Kaimi> manzumesinden ve kimi de" Cifr-i Kebir-i eyhi Ekber'den ve kimi baz ehli keif ve kerametden manlar nakil ve ityan ile "mceddid-i devlet" olduunu da vechi tahkik zere huzuru hmayunlarnda dermiyan ederlerdi. Bu mlabese ile mutasavvf gruhundan geinen ve: -Erenler yle yapt. Byle yapacak. eklinde yalan yanl szlerle halkn cebinden para koparan bir takm mlhidier de, Endernu hmayuna gidip gelerek o devrin ricali, genellikle cahil ve alelade gurubundan olan baz enderunlu takm cehaletleriyle beraber darda genel dncelerden gafil olduklarnda, ehl-i er'i gznde, kfryat sarf saylr bir takm sofilere ait kelimeler kullanmaa baladlar. Eerki yenieri pirdalar olan Bektai derbederlerinin, her gn yaptklar hezeyan onlarn tefevvhatndan daha kt idiyse de onlarn byle tefevvhat yni szleri "btn dinleri inkr eden Franszlar taklit ve onlara uymak esnasnda ortaya karak," btn nazarlar zerlerine ekerek, halk onlarn byle eriatn zahirine uymayan durum ve

hallerden rkd. Hemen kitab- eriatde ki apak belirtilmi meselelerden bakasn incelemeyen ulema gruhuda endern adamlar ve dardaki kimseler hakknda, byk phelere dt. "Yine tarihlerin genel rivayetindendir ki, Sultan 3. Se-lim'in dnce yapsnda tereddd nemli bir yer kapsamakla beraber, davranlarda yava miza hkm srmekteydi. Bilhassa yenieri askerinin nizam cedidi tahkir ve kfir olarak nitelendirmeleri hususunda kar ses ikarmams, bu gruhun azmasna vesile oldu. Eer zetleyecek olursak, grdmz u vakalarn yardmyla biz de yeni fikir byk bir ifrat yni arlkla balyor ve bir ka kiinin tekelinde olarak devam ederken taklid edenler aleyhinde bulunanlardan, ok fazla yerlemesini geciktirme veya iptaline sebeb oluyorlar. Kad Abdurrahman Paa'nm Edirne vak'asndan sonra geri dnmesi, devletin bir mddetten beri edinmekte olduu ilerlemeye dnk intizamdan, vazgemee eilim gstermesiydi. Cevdet Paa; "bu ricat, padiah 3. Selimin mlayim ve yumuak kaibli bir kimse olmasndan dolay, o srada devletin hli, asla hi birini kullanamayacak durumda bulunan gzel silahlarla odasn ssleyen nzik elebilerin haline" benzemekteydi der. Paa, bu benzetmesiyle byk isabet gstermitir. Bu kadar birbirini takip eden hadiseler arasnda, Fransa elisi general Sebastiyani'de devleti Fransadan yardm stemee mecbur etmek bahanesi ile adamlarna talimat vererek, yenieri byklerine: nizam- cedid'in kurulmasndan maksadn ocan kapatlmas, maalarnn vkelaca cebine indirme hareketidir, demelerini istiyordu. mparator bu talimatn verildiini duyunca, sizin hlinize teessf ediyor. Eski usln bozulmamas taraftardr. Fakat askerimizde hu-dud boyundadr. Lzm olursa stanbul'a getirtilecektir. eklinde telkinatta bulunuyordu. Velhasl, stanbul bir kark dnce dalgalan arasnda bocalamaktayd Bir de, orduyu hmayun'un Ruslara kar harekatnda padiah yaknlar vede devletin ileri gelenlerinin pek byk ksmnn payitaht'ta kalmalarn bu savata, yenierilerin ldrtlmesi iin bir muva-zadan ibaret olduu dncesi pek kuvvetli tarzda uy buldu. Bunlara da ilaveten baka bir durum daha vardki, o da Kse Musa paann, sadaret kaimmakami, Topal Ataullah efendinin eyhlislm olmalar hususuydu. nk bunlar nizam cedid aleytan kimselerdi. Bir daha sylemekte zaruret vardr ki, bizde meydana gelen ihtill ve isyanlarn tamamnda, erbab- din kkn, o gzelim ve temiz eriat- Muham-mediyi alet olarak semilerdir. Yni; bilerek, bilmeyerek dinimize taarruzla da memleketimize pek byk fenalklar, cinayetleri reva grmlerdir. Hakikaten de bu ana kadar grdmz ihtilallerin tamam, hkmet istibdadna aleyhte olarak vukubulmutur. Ancak, bir mstebidin taht'tan indirilmesi veya ldrlmesini mteakip, yerine bir baka mste-bid getirilme yolu tutularak ii baka bir menfaatin kanalna deitirmeye gtrmek olmutur. Vatan, lke ve ahali ayn dnemler de byk felketlere uramlardr. Bu bakmdan yaplanlarda insani bir fikir veya dindarane bir anlay mev-cud olmamtr. te bir numunesi:

Kabak Vakas Epeyi bir zaman evvel Trabzon'dan iki bin kii kadar Lz getirtilmi ve Karadeniz yni stanbul boazndaki kalelerde muhafz yamaklara ilve olarak verilmiler isede, bunlarn maalar nizam cedid sandndan verile gelmekteydi. Byle yapmakta gdlen maksat, boazn ki tarafnda yaamakta olan nizam cedid askeriyle lfet kesbedip, biribirlerine snmalar idi. Htt arada srada Bostancba kir aa buralara gider, boazn nzn ingiliz Mahmud efendi ile konuur, yamaklardan bazlarn yanlarna getirtip: <Sizde nizam cedide girin. Hem gelirinizin hemde nmnzn arttn grrsnz. Hem taynnz artar, eski krnzda yannza kalr> tenbihinde bulunurdu. Buna karlk, Kse Musa paa, yenieri ocan fesata vermeye gayret gstermekte, adamlarndan bazlarn yamaklarn yanna gndererek: sizlerde yenieri saylrsnz, nasl olurda, frenk kyafetinde askerler ile konuursunuz? Siz, nizam- cedid elbisesi giymez, harbeli t-fenk kullanmaz iseniz, boazdan kovulacaksnz" szlerini duyurarak tevikatta, pek de fazla ileri gitmekteydi. Musa Paann bu ifsat edici gayretleri yle noktaya vard ki, yamaklarn bir cemiyet-i bels kuruldu. "Biz kulolu kuluz. Eba emced yenieriyiz. Nizam- cedid elbisesi giymeyiz" eklinde seslerini duyurmaya karar verdiler. Bu yakn gnlerde husule gelen iki olay, azgnlar gruhunun asabiyelerini tahrik etmeye kfi geldi. Olaylarn ilki; "3. Selim, Bayezid camii erifindeki selamlk merasimi sonun da, Sekbanba olan ArifAa'ya <Aa, ordu gitti. stanbul bo. Kolluklarda yenieri azkald. Acaba nizam- cedid askerinden her kollua er beer adam koysam mnasib olur-mu?> Dediinde, Arif Aada: <Emr- ferman efendimizindir. Lkin yenieri aas, orduyla beraber gitmitir. Ben, burada vekalet eden bir kulunuzum. rade buyurulursa yenieri aasna yazaym.> Demi. Bu cevab zerine padiah- cihan: <Yok. Yazma, dursun istemem.> buyurmu." Bu konuma yenieri tarafndan duyuluncada gizlice yaplan istiareler sonunda Karadeniz yamaklarna karakullukular gnderildi. Bylece nizam- cedid askeri ile yamaklar arasna dmanlk tamamen girmi oldu artk bu adavetde kendisini urada burada biribirleriyle dor hale getirdi. Musa Paa, zaten da rda fitne uyandrmak ve bylece stanbul'u kartrmak arzu ve amac tadndan, fesadn k kayna olmak zere boaz nzn Mahmud efendiye, yamaklarnda nizam- cedid elbisesi giymelerini emretti ki, buna atee krkle gitmek denir. Olaylarn ikincisini tekil eden de; Mansb olan yere gitme karar vermi ve buna bal olarak, skdar'a gemi bulunan, Karaman valisi Ragp Paa, padiah yaknlarna yakn davranmay yelemi, bu vesile ile de nizam cedidin kulland nianlarla ssl kaputlar yaptrarak, kavaslarndan bir kana giydirmek istedi. Kavaslar Laz yamaklardan olduklar iin, bunlar almayp boaza gidip, kendilerine yaplan ora-dakilere anlatmaya koyuldular. Bu durumu mteakiben, padiahmz, Ragp paaya btn dnyay nizam cedid yapmak iin tu vermi, o da, imdiden nian vermeye balam, szleriyle

ayaa kalktlar. Kendilerine asla byle bir eyin bulunmad yolunda, vaz-u nasihatta bulunan Macar tabiyesi subay Halil Haseki'yi sonra Bykdere ocana ltica etmek iin, kaan boaz muhafz Mahmud efendi ile hizmetisini lmlerin habercisi olmak zere de katletmi olmalaryd. Vaziyet stanbulda iitilince, kaimmakam Musa Paann bir kazadr olmu, yamaklar da itaat etmek zere bulunuyor diye ii bastrd. Ertesi gn yine bunlara nasihatla teskin iin giden yenieri ocaklarnn sz geen ihtiyarlar, ah ustalar ve yazclardan meydana geien bir heyet bu ie sebeb olan am'l Ragp Paadr, dolambal hkmn verdi. Bunun zerine paann, vezirlii iptal olunup, Ktahya'ya srgne gnderildi. Ayn gn Musa Paa ile brahim kethda ve boaz muhafz nce Mehmed Paa ve baz devlet adamlar, artak kolluunda Sekbanba ve baz yenieri aalarn topladlar. Sek-banbaK-Yamaklar, stanbul'a gelip bir fesat karacaklar diye duyuyoruz. Demesi zerine: brahim Kethda: -Bunlar karga derneidir. Ehemmiyet verilecek eyler deildir. taat etmezlerse cebren itaat ettirilir. eklinde ve byk bir kzgnlkla ifadelerde bulundu. Bu szle Musa Paa ie yarayan bir destek bulmutu. nk fesat bastrlacak korkusu tayordu. Korku duymasnn sebebi yamaklara ei altndan kalkmalarn bildiren ta kendisiydi. Ancak esas cemiyeti ertesi gn Bykdere ayrnda yaplan, meveret ortaya kard. drt-be yz yamak, islam olsun hristiyan olsun, hi kimsenin mal, rz ve canna dokunmamak ve dokundurtmamak, dokunan olursa idam ettirmek, meihat kapsndan tasdiki yaplmayan, hi bir istekte bulunmamak karar ile At meydannda toplanarak babliden taleb edecekleri kendilerine verilmedike dalmayacaklarn, adetleri zere olan kl atlamak gibi yemin yerine geenleri yerine getirdiler. Aralarndan Kabak Mustafa avu'u reis, Arnavut Ali ile Bayburtlu Sleyman ve Memi avular komutanla setiler. Ky boyunca gidiyorlard. Karlatklarn kendilerine katlmaya ikna ediyorlard. Buna karlk nizam cedid askeri Musa Paann emriyle yerlerinden kmldatlmyorlard. Musa Paa, padiah kendinde var olan mnafka davranlar sayesinde kandrmaya, muvaffak oluyordu. Kandrmakla ne yapmt. Musa Paa harekete gemi olan Kabak ve gruhuna bir nasihat yollamak lzm geldiini ifade etmiti. ok merhametli bir zt olan padiah, ilerin kansz halli tek arzusu olmasna binaen bu teklife rza gstermiti. Ancak, dessas Musa Paa^burada setii nasihat ile padiah aldatm oluyordu. nk; bu nasihat, yenieri 25. blnn mtevellisi olan, Kazganc Lz Hac Mustafa aa gibi bakr kazanclnda byk servetin sahibi olmu ve stanbul'da bu ii yapmann imtiyazn'elinde tutan tek kiiydi. Buz gibi bir nizam cedid aleyhtar olup, bu vazifesinde ii grnte, yamaklar teskine gayret etmesiysede, esasta onlar tahrik edip hareketlerinde srarl olmalarn temindi. Bu Mustafa aa gelmekte olan yamaklar cemiyeti ile Yeni-kyde karlat. Yamaklar, nizam cedidden korkulan yznden, Halil Haseki ile Mahmud Efendi'yi idam etmi olduklarna piman olduklarn ve nizam cedid boaz

civarnda bulunduka kendilerine emniyet gelmiyeceinden bahsettiler. Eer nizam-i cedid askeri ekilir ekilmez derhal yerlerine dneceklerini anlattlar. Mustafa aa, durumu Musa Paaya anlatt. Musa Paa da, nizam cedidin ekilmesinin iradesini padiahdan ald. Bu iradeye inkiyad eden askerse, Levend iftliine ekilmek zere boazdan kalktlar. Bir ksm da, skdarda bulunan klalarna ekildiler. Devlet adamlar da bu gelimeleri hareket bastrld zannederek, babli'den dalarak hanelerine ekildiler. Aslnda fitne bastrlm deil, bilakis uzaklardan, stanbul iine ekilme pln uygulanmt. Hatta, ehzade Mustafa'nn sadk adamlarndan Abdurrah-man aa ile baz ulemann gnderdii Hammalolu Mustafa dahi kyafetini deitirerek yamaklara ders'e gtmilerdiki yardmlar sayesinde Kabaknn kurmu grnd cemiyet hzla bymekteydi. Bilhassa nizam- cedid askerinin ekilmesinin salanmasndan sonra, fesadn artk nne geebilecek bir g kalmamt. Dellllar: - Ya badullah (Allahm kullan) merammz nizam cedid belasn kaldrmaktr. Baka niyetimiz yoktur. Mslman olanlar, kendilerini ocakl bilenler bizimle beraber olsunlar, eklinde baararak gece saat drt sralarnda Tophane'ye ancak indiler. Topular, ekyaya kar hazrlklarn srdrrlerken, Musa paa ve Sekbanbai taraflarndan: "kimse kar gelmesin, bu i herkesin ittifakyla olmaktadr" haberini aldlar. Bunlar, hemen kazganlarn Tophane meydanna kararak, Kabak'nm topluluuna tbi oldular. Padiah 3. Selim, bu iin baka eller tarafndan tertiplenmi olduunu anlam bulunmasna ramen, teskin iini yine de, Musa paaya vermekle byk bir zaafa ve azim bir hataya dt. Bunun hata olduu asla phe getirmez. Bu hususta; Cevdet tarihindeki beyana gre: "Levend iftlii ile skdar klasnda, onbin nizam cedid askeri bulunmaktayd. Eer, Kse Musa'nn boynunu vurup, eyhlislm Ataullahin boynuna sarn dolayip bu askeri kullanm olsayd, asileri durdurup, cezalandrmak kolay olabilecei gibi devletide tanzimde baar salard. Maalesef byle bir istidad, byle bir metanet, bu eit azim 3. Selim'de yaayan bir kabiliyet deildi. Bu hasletler yerine mthi bir nezaket, bir ie yaramayan sonsuz bir hsn- zan tamaktayd. Hl byle olunca isyanclarn teskin edilme ilemini babli'nin eline brakt. Musa paa gya i grecekrniesine, devlet ricalini gece yans babli'ye toplad. Bunlar olurken, stanbul alp, vermekteydi. Ekiya kayklara binerek; gurup, gurup artak ve Kapandaki iskelelerine geerek, yenieri klalarna daldlar. Galata'dan, skdar'dan ne kadar kayk, hamal, serseri takm varsa, stanbul cihetine getiler. Bunlarn arasna bir ka yz kalyoncu da iltihak etti. Dikkat ediliyormu? Biz de ihtill erbabnn kimler olduunun farkna varlyormu? Taas-sub ve cehaletin hkm srm olduu yerlerde kuvvet daima ayak takmnda bulunur. Kabak ve isyana katlanlar at meydannda toplanmlard. te taraftan yenieri ihtiyarla-nyla ileri gelenlerini Sleymaniye camiinde itima ettiler. eyhlislm, eski kadi'larn aa kapsna gelmelerine karar verip haber gnderdiler. eyhlislam Ataullah ve Rumeli ka~ daskeri

Ahmed Muhtar, Anadolu kadaskeri Mehmed Hafid, stanbul kads Mehmed Murad efendiler balan al ile rtl olarak geldiler. Bir miktar konuulduktan sonra aalar klalarna gitmek zere kalktlar. Sekbanba Arif aa, bunlara tevikatta bulunmaktayd. Aalarla, Kabaklar, Et meydannda seirdim arclarnn toplanma yeri olan Tekke ad verilen yerde, buluup ittifak ettiler. Yenieri kazgan(kazan)lar meydana karld. Cebe ocana ait kazgan ve askeri de geldi. (Tpk 31 mart vakasnda olduu gibi) mfsidlerin tlemesi sonucu bir blk asker karld. Bunlar: "dkknlar alsn. Kimse iinden kalmasn. Kimseye zararmz yoktur. Bizim bu gayretimiz ancak Allahn kullarnn, ve devletin nizam iindir." eklinde bartldlar, hakikatten kimseye dokunulmuyor, herkes serbeste geziyordu. Esnaf ise al veriindeydi. Vaziyetin ald renk, padiaha duyurulunca, kaplan kapatma yolu tutuldu. Yine bir byk hata olarak, nizam- cedidin kaldrld aklayan bir hatt hmayunu babliye gnderdiler. Padiah, bu ile limlerden yardm ister grnmt. Ne garibdirki, isyana kan gruh, elan nizam- cedid'den korkmaktayken, padiah bunlar adeta sevindirircesine o, kuruluu iptal ettiini bildirmiti. Hakikaten buna pek fazla sevindiler. Kse Musa ise bu srada Kabak Mustafa'nn eline bir liste tututurdu ki, bu liste de onbir kiinin ad vard. Bunlar; brahim kethda, Bahriye nzn Hac ibrahim, Rikb hmayun kethdas Hac Memi, reislkttab vekili Sofi Ahmed, irad- cedidin defterdar Ahmed, darphane emini Ebu bekir, valide kethdas Yusuf, enderundan serktib Ahmed, ma-beynci (baka) Ahmed, bostanciba kir beyefendilerle mderrislerden, Kapan naibi Ltfullah efendilerdi. Kabak Mustafa bu listeyi ortaya koyarak: "Memleketi harab eden bu onbir kiidir. Bunlar l veya diri olarak padiahdan isteriz. Dediler. Her yerde, nizam- cedidin kaldrlm bulunduu iln ediliyordu. Tellallar bas bas baryorlardi. Ekiya Et meydanndan kalkarak, At meydanna gitme teebbsnde bulunduysa da, kendileri iinden bir gurup engel oldu. Fakat bizim ihtilallerde eskiden beri kaide olan, ihtilalcilerin hi birinin malumu olmayan: -Bizim eri'at ile grlecek iimiz var. eyhlislm kadaskerle buraya gelsinler diyerek, listeyi aakapsna gnderdiler. Bu liste hakknda eyhlislam tarafndan padiaha bir dileke yazld. Bu onbir kiinin adlarn yaznn ba tarafna koyarak, bunlarn cezalan verildii takdirde, herkesin yerli yerine dneceini bildirdi. te, padiahn zafiyeti de bir daha burada kendisini gsterdi. Ekiyadan kimsenin klna dokunmazken, can gibi sevdii kimseler hakknda, istenmekte olan cezalandrlmaya razoldu. Bakn; buray Cevdet Paa kymetli eserinde pek gzel ifade etmi: "eyhlislm efendi ve Rumeli ve Anadolu kadiaskerleri ile stanbul kads beraberce At meydanna gelip, meydann tekkesinde oturdulduklan esnada yamaklardan bir delikanl da hepsine hitaben: <siz er'iat hakknda doruyu sylemiyor, sonrada i bizim gibi baldr plaklara kalyor. Edirne vak'asmda fetva veren sen deilmisin?> dediinde, mfsid Ataullah: <ben o zaman

eyhlislm deildim. Benden evvel ki efendi fetva vermi, ben bilmem!> diye cevap verecek, e-kiyann karsnda kendisini temize karma gayreti gder. Bu sralarda ise, Kse Musa paa listede, isimleri yazl olanlarn kellesini alma gayretini gtmekteydi. Padiah bu isteklere kar serktib Ahmed efendi ile mabeynci Ahmed beye sizi de istiyorlar, elimden alrlar, varn banzn aresine bakn, eklinde hitabdan sonra, izin verdi. Musa paa'yada: <Ibrahim kethda, Hac brahim ve Serktib Ahmed efendilerle aramzdaki antlama gerei onlarn idamlarndan vazgeilsin. Gerisini kurtarmak mmkn olmuyorsa kaytlar grle> eklinde emir verdi. lerinden yalnz, Memi, Sefer ile Bekir efendilerin bablide Bostanciba kir beyi sarayda boarak katledip, balarn ekiyaya gnderdiler. brahim kethday firar etmi olmasna ramen Yenikap Langa da bulunan bir evin mahzeninde yakaladlar. Byk hakaretlerle Et meydanna getirdiler. Bamhendis olan pek de kymetli adamlarndan biri olan Ali beyle birlikte kl ve haner darbeleri ile paraladlar. Bu iki garibi, Et meydanna getirirlerken, meydana gelen izdiham esnasnda, ortala hkim olan nizam- cedid askeri geliyor sedasnn korkusuda ekiyann birbirlerini ezercesine kana sahne oldu ki, nizam- cedidle aralarndaki fark bu hadisede de pek ayan oluyor. Artk, fesat atei adamakll her yeri sarmt. Snmek bilmemekteydi. Sultan Selim, sadaret kaymakamna gnderdii bir hatla meramlar nedir? Sorusunu ulatrd. Nizam- cedidin hazinesinin kaldrlmasn talep ettiler. Bu talebi de padiah:,<rad- cedidi de kaldrp lanet ettim> eklinde haber gnderdi. Del-lallar bu meseleyi de sokak sokak bararak dolap ahaliye duyurdularsa da, ekiya yerinden kmldamyordu. Birden bire Abdlhamidi evvel'in ehzadelerinden Sultan Mustafa ve Sultan Mahmud'u kimseye inanmadklar iin, kendilerine ait kimselerden, yanlarna adam koyacaklarn ve muhafaza edeceklerini isteyen teklif gndeme geldi. Sultan Selim, bu teklife de olumlu cevap saylan evet'i bast. Ulemadan biri ve ocakldan da birisi gelip muhafaza etsinler dedi. See see birinci imam ve aygr mam lakabl, Hafz Dervi Mehmed ile eski sekbanba Osman aa saraya gnderildi. Sultan Selim bu mnasebetle babliye yazd hatt hmayunda diyorki; <Benim, zrriyetim yoktur. ehzadeler, benim evldmdr ve gzmn nurudurlar. Maazallah ben onlara suikast ile pakize-i Osmaniyann inkrazna ve devlet-i li Osman'n izmihlaline sebeb olmam, hi hatr ve hayale gelir eymidir? Allah o gnleri gstermesin. Cenab Bari onlarn mrn rzi efzn eylesin. > Bu hatt hmayun babli'de btn ulemay alatm ise de ne faide! nk kendi ekmeini yemi olan Aygr mam bile saraya giderek, kendi yzne kar: <Sen, smail Paa gibi bir vezirin kadr-i kymetini bilemedin. brahim kethdaya itibar ettin ancak, brahim kethdada cihan harab etti. Ben onun errinden iki senedir nukat arpaln ilzam edemedim. Sen hemen ona idareyi teslim ettin. Onun sz ile smail Paa gibi sadk veziri az kald idam edecektik. > eklinde kabaca hitablarda bulundu. Sekbanba Osman Aa utanarak dar kt. Padiah ise yine de nezaketini elden brakmad: <efendiyi gtrn, rahat etsin> emrini verdi. Bu ekilde huzurundan defey-ledi. Ekiya o

gnde dalmad. Hemen ertesi gnk Cuma gn eyhlislm huzurunda, eski vede hali hazr sekbanc-lar, baturnaclar ve ocak ihtiyarlar ile sz sahiblerinden, meydana gelmilerle yaplan toplantda, toplanm bulunan isyanclarn dalmas ve herkesin yerli yerine gidip, boaz isyanclarna hilatlar giydirilip, rtbeler ve bahiler verilmesi kararlatrld halde eyhlislm Ataullah efendi de: <.varn bir kere babulara ve adamlarna sual edin. Baka bir talepleri varmdr?> Dedi. Bu sorunun gerei iin -drt ihtiyar toplanm bulunanlarn cemiyetine gittiler. Orada bulunan cemiyet ileri gelenlerinden kan cevap, askerler ile bir grelim oldu. Et meydannda bulunan Namazgahn hemen yannda istiare etmeye baladlar. Bu srada stanbul Kads, Muradzde Murad ekiyann ortasna dalarak: "Fakat bu olanlardan sonra bu padiaha emniyet etmek mmkn-m?" sorusunu ortaya atarak, kyamn durumundaki byk bir renk deiikliine sebeboldu. syanclarn banda bulunanlar adet koarak eyhlislmn yanna dolutular ve: "Sultan Selim'in saltanatnda bamszl yok. Hkmeti bir takm zalimlerin eline verdi. Kendisi zevk ve safasyla megul. bana getirmi olduu kimseler fakir ahaliye eitli zlumlar ediyorlar. Byle bir padiahn hilafeti sahihmi-dir? deyince, Ataullah efendi zaten tasavvuru bu soruyu sordurmak olduundan, 3. Selim'in hl'ine fetva verdi. Babli-de beklemekte olan zamann ulemas, At meydanna toplanmak zere ktlar. Bu ulemann bir blm hl iinin doru olamayacan, isyanclara nasihatin yeterli olucan sylerken, Kabakfnn ba elemanlarndan Bayburdlu Sleyman: <imdiden sonra ne o bize padiahlk eder. Ne de biz ona kulluk ederiz. Bu ii hemen bitirelim> diyordu. Bu srada ise, Et meydannda Sultan Mustafa'nn tahta knn duas yaplp, fatihas okunuyordu. Okunan fatihadan sonra askerinde hep bir azdan amin diyen sedas her yana yayld. Buna ne yapalm? dediinde sergerdeler de": -Siz ulema ile gider, Sultan Mustafa'y tahta iclas edersiniz. -Ben yalnz gidemem. Asker isterim. -Beyz asker yetermi? -Daha ok olsun. -kibin asker siz saraya varncaya kadar yirmibin olur. Biner kiiden, iki bayrak askerle sekbanbai eskileri ve dier ocakl, eyhlislamla ulemay At meydanndan alp, alay halinde yrdler. Sarayn nnde bayraklarn bab hmayunun ikitarafna dikilip durdular. Babde Musa paa neeli, devletin ileri gelenleri resmi elbise tedarik etmekle meguldler. Sultan Selm'e; hal olundunuz haberini vermek iini Anadolu kadiaskeri Hafid efendi stne ald. Sekbanba Arif aa ilede saraya gittiler. Ancak kaplar kapal di. Hemen Darssade aasna, Sultan Mustafa tahta kmadka ve biat merasimi yaplmadka askerin dailmayaca mealinde bir tezkere yazlp vezir karakulayla Soukeme kapsndan, Enderuna gnderildi. Tezkereyi alan aa, snnet odasnda oturmakta bulunan padiaha getirip amadan teslim etti. Padiah tezkereyi okudu ve dudaklarndan <Zlike takdirl aziz'laliym> ayeti kerimesi dkld. Harem-i hmayuna ekildi. Bu hareketi saltanat terk etmekti. Fakat dahilde kimse haberdar deildi. Darsna gelince izdihamdan geilebileo

yer kalmamt. Musa paa, saray kaplar almaz ise amaya lmcl aryor, isyanclar ise, retildii gibi: -Sultan Selim'i istemyiz, Sultan Mustafa efendimizi isteriz, eklinde barmaktlard. Musa paa bunlarn bir blmn babaliye gitrnele hususunda tevik etti. Hakikaten o kimseler babli'ye ge*rek ortal velveleye verdiler. Vaziyet bu ekle gelince eyhlislam ve dier devlet adamlar, padiahn sarayna gitmee mecbur kaldlar. Bu velvele esnasnda mabeynci Ahme Muhtar bey isyanclarn eline dt ve para para edile Saraya gidilip, Babssadenin nne gelindiinde yalnzc eyhlislm, kaimakam Musa paa Sofa denilen yere kadar gittiler. Topal Ataullah, padiaha vaziyete son derece nzine ve riyakrene tarzda izah etti. 3. Selim'de ekilirken, d; manini hla dost biliyordu. Bunlar olurken tarih 1222/180 yln gstermekteydi. 19 sene 7 ay 10 gn saltanat ett Devri hep olaylar ile geti. Onun zamannda, i ilerde e ok nazar dikkati calibiyet blm, isyanclarn dahi kendisini sevip, saygl davranlarda bulunmalardr. Ancak lke) bir ok ellere emanet edilmi grerek iddialarnda durmalardr. Cevdet Tarihinde nakledildiine gre; "Cezzar Ahmed paa bile padiahn ad anldka heme ayaa kalkar, ferman geldike, binek tana kadar iner benim boynum Sultan Selim'e kldan incedir. Katlim mu rad- ahaneleri olduunu bilsem bir dakika durmam, ba rn teslim ederim, der idi" Payas'da isyan ederek epeyi hret sahibi olan Kk A olu Halil paa da, mverrih Asm'a gre: "Devlet dediini yalnz taraf-i saltanat mdr? Taraf- saltanat ise, emrine bo yun eeriz. Maazallahu Tela isyanda bulunanlarn, nama; ve nikhlar sahih olmaz. kinci ve ncye gelince bi memlekette bir ka tane padiah olmaz. Bizim serkeliimizin, Yusufaa ile brahim kethda gibilerlerdir." Demidir. Zaten vakalardanda anlalyor ki, 3. Selim fikren padiah olmakla birlikte, icraatda gayet zayf, halim ve rkekti. Milletin, tahta ktnda genliine gvenerek mid ettii salamlk ve ulviyet btn ile kendini gsteremedi. Bu tecelli-yatn istenen ve mid edilen ekilde neticelenmemesi, saltanat sahibi muhtemel kimselerin, padiahlk bilgileri ile alakal idari malumatlardan mahrum braklm olmalarndan da kaynakland bir vakadr. Tarihi Asm bey 3. Selim'in, nizam cedidi kurmas, babas Sultan 3. Mustafa'nn yldzlar ilmine olan dknl sebebi iledir, diye yazmtr. 3. Mustafa'nn emri ile ba mneccim Yakup efendinin tayin ettii za-yie gereince vaz- hami, yni doum esnasnda Hekimba, saat elinde kap nnde durarak, Sultan Selim tam saatinden nce domas hasebiyle, eliyle saatin milini evirmi ve zayieyi bir <cihangir-i binzr> olacan mjdeleyen beklenen vakte getirmi olmas, saray da sevin feryatlarnn atlmasnn da sebebi olarak grlmt. Nedimler ve yaknlar 3. Mustafa'ya, ehzadenin skender'e nazire yapacan mjdelediler. Padiah lm hastalnda bile: -Olum Selim, byk bir padiah olacaktr. Abdlhamid'i brakta onu tahta

karn diye tavsiye ettirmeye vardlard. te byle bir sz, Selim'in kulana eridiin de ok genti ve kencfisinde bir cihangir olma emeli gnlnde yer etti. Htt sarayda daha kafesteyken bile, Osmanl devletine bu eit rehavet neye gerekiyor? Gittike saltanat Osmaniyenin revnak gidiyor. Ben imdi makam saltanatta olsam ylece yapardm, byle bierdim diye sylenirmi, Bu ham sevdasyla, istanbul'da ve Anadoluda, topu, humbarac, lamc, piyade ve svari olarakda elli-altmbin saysn aan talimli asker meydana getirmiti. Ancak, iin sonunu getiremedi. Zaaf ve yumuakl, beceriksizlii tedbirlere engel tekil ediyordu. Bir nevi yavalk ile malld. Yoksa yeni fikirler erbabndan olduuna, devrinde yaplan binalarn zerafeti, avrupa askeri sanayiinin lkeye getirilmesi, dokuma sanayii ve ilmi tabiat ve fenni le bilhassa matematikte, ileri gitmemize himmeti pek byk olmutur. Hatt humbarahane nzn Ramiz efendiye hendesehane (matematik) nezaretini de verdiler. Hocalarn tayini ve derslerin dzenlenmesinde, Rmiz efendiyle gizlice haberleirdi. Mhendishanei berri hmayun ki, yksek askeri mekteplerimizin ilkidir. 3. Selim hnn kurduu mekteptir. Hat yazsnda mahareti, musikide byk bir stadh bulunuyordu. iirde tlhami adyla yazard. Tarih-i Cevdet; en son syledii iirin: "Kimdir ol kimmi di leh olub ir-i yenkm Ana himyaze-i gam olmaya araz-i encam Mest-i sahba olann hli budur Gh peymane eker gh hmar lemi" ktas olduunu yazdktan sonra, sonuna ebced hesab ile: <kelamm hitam oldu> ibaresini yazm olduunu sylyor. Askeri vede Bahriyenin slahatndan baka, tahttan indirili tarihide olan 1222/1807 senesinde, ilmiye yolunda olanlarn da slahna gayret etmise de, muvaffak olamad. ehid edilmesi vakas pek elem dolu bir hadisedir. 1223/1808'de vukubulmutur ve 48 yanda idi. O vak'ay 4. Mustafa devrinde vukubul-mu olmas hasebiyle almamzn ak iinde o padiahn serencmn anlatrken vermeye alacaz. 3. Selim'in aleyhinde kyama kalkanlarn, Rusya ve ngiliz elilerinin, devlet adamlarmz ile gizli mnasebetleri olduu hatt Msr seferinde ngilizlerin, gya kendini gsteren yardmlar hasebiyle bunlardan ounun, ngiliz tarafdan olduklarnn bahsedilmekte olan mnasebete, delil olduu aleyhlerine ittifak edilen bir durumdur. 3. Selim'in slahat ve tensikattan maksad, devletin merut bir usule kavuturulmas olduunu da zannedenlere, bu zanlannin pek gln bir kapl olduunu burada izah etmeyi zaid addederiz. 3. Selim dnemin de, Osmanl devletinin aray iine girdii herkesin malumudur. Buna bal olarak padiah, kendisine fikir verecek her eit yaklama frsat veren bir tutum sergilemekteydi nitekim bir ok mracaat ve lyiha takdim edenler olmu ve bunlardan da istifade olunduu bir hakikattir. Bilgi bankas blmmze atf-u nazar ettiinizde hemen greceksiniz. imdi lyiha verenlerderrbaz-larnn adn tayan bir listeyi deyine Nizm- Cedid askerlik ekolnn kuruluunun 206. yldnm mnasebetiyle yazdmz makaleden bir pasaj da sahifeierimize almay lzumlu bulduk.

Nzam-I Cedd'in Te'sisi 24/ubat/1793 tarihi Nizm- cedid ad verilen asker ekolnn kuruluudur. Demek ki gnmze kadar geen zaman dilimi 206 yl bulmu. Osmanl devletinin kuruluunun 700. yldnmnde asker millet olan yapmza, baka bir tutum ve anlay getiren, askeri dzenlemeyi tetkikten ziyade, Ni-zm- Cedid terkibinde yatan gerek mnaya atf-u nazar etmekle, sanrm isabetli bir alma yapm oluruz. Nizm kelimesi lugat'da sra, dizi, dzen dizilmi olan ey. Bir kaideye binaen tertib olunma, bir iin sebat ve kvamna medar, se-beb olan ey ve hlete denir. Bir de cedid kelimesine bakalm ve "yeni, kullanlmam" mnasna geldiini gryoruz. Hi Nizm- Cedid terkibinde askerlik mnasn istinbat kabilimi? Yni askerlikten bahseden bir terkip, bulunuyormu? Cevabmz; hayr'dr. Ancak, disiplin ve dzen, meslek~i celi-le-i askeriyye'ye pek denk dtnden ve asker bir millet olmamz hasebiyle, bahsedilen terkibi, askeri birliimize isim olarak kullanmaya balamz. Aslnda, Nizm- Cedid terkibindeki ifade imdiki tbirle yeni dzen anlamndadr. Osmanl tarihinde ehid padiahlar arasnda daima hznle anlan bu zt, yni 3. Selim, bahse konu terkibi, idare de yeni dzen anlam inde uygulamay dnm ve devletin en nemli rkn olan askeri mekanizmada tatbikata balamtr. Osmanl devleti hizmetinde alm bulunan, Fransz subaylarndan Jaroks Deni; "stanbul syanlar" adl kitabnda 3. Selim'in slahatn yle anlatyor: "19. asrn balangcnda Selim, cretkr bir slahat projesi hazrlad. Bu projede yenierilerin kaldrlmas, ulema nfuzunun krlmas, fetvalaryla padiahlarn ter selhiyetini taksim eden (paylaan) eyhlislmlarn fetvalarna son verilmesi, Osmanl devletini avrupann; sanatta, ilimde, askeri meselelerde, zi-raatte, ticarette vede medeniyette yapt terakkilere ortak yaparak yeniletirmeyi hedef tutuyordu." Gerek bu ifde ge rekse baka bir ariv vesikas Nizm- Cedid'in geni lde bir slahat olduunu beyan ediyor. Yine; Ahmed Cevded paa tarihinde; Yayla mm risalesinde 3. Selim devrinde yaplan slahatn (dikkat yaplan slahatn) 72 madde olarak tes-bit edildii yazldr. Bu beyan bizim iddiamz deil, TTKY. la-nndan "Selim 3'n Hatt- Hmayunlar" adl eserinin 29. sa-hifesinde yer almakta. Kitab yazanda pek yle Osmanl hayran olmayp. Ord. Prof. Dr. Enver Ziya Karal'dr. Hemen ilve edelim ki; 3. Selim asla bir halife olduunu unutmam ve kaidey-i diniyeye vakf vede tatbikat olan bir padiahdir. Fransz zbit'in bahse konu tesbiti, avrupahlarn bizi iyi anlayamamalarndan, kaynakland gibi, kendilerinde olmayan messeseleri keenlemyekn sayma adetine saplanmalardr. ehzade Eitimi 3. Mehmed'in; Osmanl tahtna gemesinden sonra, ehzadelerin vilayetlerde vazife iinde yetitirilmesi sistemine son verildii bilinmektedir. Bundan dolay bu padiahdan sonra ki padiahlarn kabiliyetleri, darecilik noktai nazarndan

hd-i nabit bir hle gelmitir. nk sarayda verilen eitim, bir vilyetin, hatta bir eyletin ilerini gzeterek ekip evirme imkn brakmadndan i sadece istidatla meraka kalyordu. ok mkemmel bir terbiyeci dahi, arzu ettii ortam yakalayamadka ne kadar faydal olabilir ki? stne stlk, sarayda geen hayat boyunca yaanan direde, her an gelmesi imkn dahilinde olan bir lm iradesi beklemek korkusunu da buna eklerseniz, bu sistemin artk, mkemmeller yetitiremeyecei hakikatna erersiniz. Ancak ne kabiliyetli kimselermi ki; bu btn olumsuzluklara ramen, fevkaladeler yni vasatn stnde olanlar, yine de ounluu tekile muvaffak olmular. Deli! Dedikleri Sultan brahim, Girid'i alm. te 3. Selim'de, sarayn imirlik denen blmnde, yetimi ehzadelerinden biriydi, gzel bir renim grm. Muasrlamak yoluna, memleketinde katlmasn ngrm. Bunu temin iinde Avrupa'ya Ebubekir Ratp Efendi adl bir zt gndermi, oradaki yenilikleri tesbit etmeyi emr etmi. Beri yandan taht'a geergemez, lkesinin insanlarndan layiha ad verilen, teklifler yaplmasn talep etmitir. Bu talep 22 adet layiha ile cevap bulmutur. Bu lyihalarn 20 tanesini mslmanlar, 2 tanesini de avrupal iki hristiyan vermitir. Bu lyiha veren fikir ve cesaret sahibi insanlarn adlaryla sahifelerimizi ssleyelim. 3. Selim'e Lyiha Veren Zevat 1- sad-razam Koca Yusuf Paa 2-Sudurdan Veli Efendizde Emin 3-Salihzde Efendi 4-ir Efendi 5-HayruIlah Efendi 6-Def-terdar erif Efendi 7-Tatarck Abdullah Efendi 8avuba Raid Efendi 9-Abdullah Berri Efendi 10-Hakk Bey 11-Tersane Emini Hac Osman Efendi 12-Kethdai sadr- li elebi Mustafa Reid Efendi 13-Elhac brahim Efendi 14-Rikb Hmayundan ayrlma Rasih 15-Mustafa Efendi 16-Tarihi En-ver Efendi 17-Lleli Mustafa Aa 18-Ali Rik Efendi 19Ma-beynci Mustafa ffet bey 20-Beyliki Sun'i efendi ile Tezkire-i l, Firdevs Efendilerdir. Hristiyan olup lyiha veren iki kii, birincisi, Osmanl ordusunda vazifeli Bertrano adl bir Fransz subay, 2. si ise sve elilik memurlarndan M. d'Ohos-son'dur. 3. Selim Hn'n Hanmlar Ve ocuklar Sultan 3. Selim'in hanmlarnn says, her padiahn harem hayatyla ilgili belirsizlikten farkl deildir. Tark Ylmaz ztuna, onalt hanmefendiden sz aarken, TTK yayn aatay (Jluay'n ise onbir hanmefendiden bahsederken, Al-derson yedi isim vermektedir. Bu vaziyet karsnda ztuna tasnifini ne alarak, bilahire dierleriyle mutabk olan isimlerin dndakilere bakacaz. Nef'i Zr, bakadn efendi 1770 doumlu olup, 1792'de vefat vukubulmutur. Kaimpederi 3. Mustafa'nn adyla anlan ve kocas 3. Selim'inde defnolunduu Llelideki trbesinde medfundur. Hsnimh bakadnefendi, 1772'de domu ve 1814'de 42 yanda vefat etmi. Lleli'deki 3. Mustafa trbesinde medfundur. Zibifer, 2. kadnefendi olup 1773'de doup, 1817'de 44 yanda vefat etmitir.

Ktahya'da, Kbrs'da, Rakka'da ve Filibe de mallan vard, beylerbeyi'nde yals vard. 4. ise Afitab 3. kadnefendi 1773'de domu ve 1807'de vefat vukubulmu, Selimiye Camii haziresinde medfun. 5. Hanm ise, Refet Kadnefendi olup, 4. kadnefendi olarak adgemektedir. 1780'de domu, kocas 3. Selim ehid edilirken yannda idi. 1867'de 87 yanda vefat etti. skdar Selimiye'de, mektep yaptrmtr. Mihriah Valide trbesine defnolunmutur. 6. hanm ise; Nur-i ems Kadnefendi, 1781 'de doup, 1826'da vefat etmi, Laleli'dek 3. Mustafa trbesinde med-fundur. 7. Hanm ise Demho Kadmefendi olup, hakknda malumat olmayp, vefat 1807'den sonra olduu biliniyor. 8. hanm olan Goncanigr Kadnefendi de aynen 7. hanm gibidir malumat asndan 9. hanmlar ise Mahbube Kadnefendi olup, Beypazar'nda iftlii olup, vefat 1806'dan sonra olduu biliniyor. 10. hanm ise, Tb- Safa Kadnefendi olup, 1854'de vefat sz konusu ve Lleli'de defnolunmutur. Fndkl'da kona, Ktahya'da iftlikleri olduu bilinebiliyor. 11. ei de Mihriban Hanmefendi olup, ikbal idi. Byk bestekr Hac Sadullah Aa ile evlendirmitir. 12. cisi ise; 1809'da vefat eden Nefise Hanmefendi, Laleli cami trbesinde defnolunmutur. 13. ise; Pakize Hanmefendi, kbal'dir. .. 14. olan Fatma Fer'-i Cihan Hanmefendi, vefat 1811 olup, kbal'dir, Mderris Mehmed Mnir Efendi ile 3. Selim evlendirmi bulunmaktadr. 15. isim ise Ayn Safa Hanmefendi, kbal olup bu hanm hakknda da malumat yoktur. 16. olarak Meryem Hanmefendide kbal'dir. Vefat 1807'den sonradr. ztuna bey; 3. Selim'in ocuu olmadn kaydediyor. aatay luay, edeb d bir ifade ile 3. Selim, ksrd dedikten sonra da ocuklar olmamtr diyor, kisrd dedikten sonra da ocuu olmadn sylemek ne kadar doru bir ifade saylabilir. Beri yandan; Vezir-i azam, padiahn Ahmed ad verilen bir olu olduunu yazm ve gnde kere top atlmasn emretmitir, ifadesini kaydetmi ve buna belki siyasi dncelerle diyen bir esnek mtalaa koyarak hafife almaya tevessl etmi grlyor. Yine ztuna bey ile (Jluay arasnda ztuna bey. ikballeri hanm olarak kabul etmiki, be ikbali hanmlar seviyesinde saym, luay bey; kballerden sadece Meryem hanmefendiyi listeye alm yukarda, ikbal diye geenleri bahse konu etmemitir. luay bey'in listesindeki Safizar kadna, ztuna bey listesinde yer vermemi. Ancak ehsu-varolu Sefizar diye bahse konu etmekte. Hemen bu a^ada hatrlatalmki; kbal tbirini iugat ylece tanmlamaka: kbal; padiahlarn hareminde yer alan cariyeleri aras*nda ha-

nmsultan'la namzet olanlar, demek. Yni; padiahn nikhl hanm olmayp, nikhls olmas muhtemel olanlar mnasn tayor. 3. Selim, Osmanl tahtna oturduunda makam- sadaret-de Koca Yusuf Paa bulunmaktaydk! 61 gn sonra Yusuf Pa-a'nn yerine 7/haziran/1789'da Kethda Cenaze Hasan Paay greve getirdi. Hasan Paa, greve geldiinde esir-i fira idi, yni hasta yatandayd, bu yzden Meyyit (l) Hasan Paada denmitir. 3/aralfk/1789'da sadaretten infisal etdi-inde, hizmeti, 5 ay, 26 gn srm oluyordu ve yerine baka bir Hasan, Cezayirli Gaazi Palabyk Hasan Paa getirildi. Paa bu makamda ancak, 3 ay, 28 gn kalabildi, yerini baka bir Hasan Paaya brakt. Bu paann tam ad; 156. Osmanl sadnazam olan, elebizde erif Hasan Paa idi ki. bu zatnda infisalinde 10 ay, 16 gn hizmet verdii grlmt. Bu infisalin peinden sadaret, 15/ubat/l 791 'de Koca Yusuf Paaya 2. defa tevcih olundu. 1 sene, 2 ay, 17 gn grevde kaian, Koca Yusuf Paa grevi braktnda trih 4/ma-ys/1792'yi gsteriyordu ki onun yerine, Dmad Fndkll Melek Mehmed Paa'ya tevecch ettirildi. Bu zt, 2 sene, 5 ay, 16 gn sren sadaretden sonra 19/ekim/l 794'de, Saf-ranbolu'lu zzet Mehmed Paaya makama oturmak sras geldi. Bu paa makam boalttnda geen zaman dilimi, 3 sene, 10 ay, 12 gn srm ve takvimlerin bu srada, 30/austos/1798'i gsterdiini syleyebiliriz. Sra Yusuf 2i-yaeddn Paaya geldi, 6 sene, 7 ay, 25 gn sren sadaret noktalandnda takvimler, 24/nisan/l 805 trihini gstermekteydi. Sadaret bu srada Hafz smail Paaya veriliyor, 1 sene, 6 ay, 20 gn grevden sonra 3. Selim son sadnazamn atamt ve bu ztn ad da: iekizde skdarl Keiboynuzu Aa brahim Hilmi Paa idi. Trih ise; 14/ka-sm/1806'y gsteriyordu. 3. Selim'in hl edili trihi olan 29/mays/1807'ye kadar, bu sadrazamndan 6 ay, 15 gn kadar hizmet alabildi. Bu sadnazamm, geri kalan dnemi ki bu da 19 gn idi 4. Mustafa'ya vermitir. Bu suretle ]8 yla yaklaan saltanatnda 3. Selim, sekiz sadrazam ile almtr, nk Koca Yusuf Paa sadarete iki defa geldiinden sekiz saylr aslnda yoksa dokuz defa sadrazam mhr vermitir. 3. Selimin eyhlislmlar 3. Selim Hn;taht'a getiinde makarn- meihatde i 18. Osmanl eyhlislm olarak Mehmed Kmil efendiyi bulmutu. Bu zat, 19/austos/789'a kadar grevde kalm ve 3. Selim'e, 4 ay, 12 gn, hizmet vermi yerini, shakzde Mehmed erif Efendiye brakm ve bu zat da 2. meihatn 17/ekim/1789'a kadar srdrm, 1 ay 29 gn grevde kalabilmitir. Yerine gelen Reisl ulema Yahya Tevfik Efendi, 13 qn kald meihatde, son nefesini vererek ahirete intikal etmitir. Yerine; Mekk Mehmed Efendi, 27/mart/179rden, 12/temmuz/1792 arasnda 1 sene, 3 ay, 16 gn, makam da-kaldi. 123. eyhlislm olarak, Drrizde Arif Efendi 2. defa meihate gelmi ve 6 sene, 1 ay, 19 gn kalmtr. 30/aus-tos/1798'de yerini Reiszde ir Efendiye

brakm 1 sene, 10 ay, 12 gn vazife yapan ir Efendi, "I 1 /tem-muz/!800fde, yerini Samnizde mer Hulusi Efendiye brakm ve bu ztda 2 sene, 10 ay, 11 gn makamda kaldktan sonra yerini, 21/mays/1803'de, 126. eyhlislam Slihzde Ahmed Es'ad Efendiye brakt, 3 sene, 5 ay, 24 gn hizmet vermi bulunan Slihzdede, 14/kasm/I 806'da verini shakzde Topal Mehmed Ataullah Efendiye brakt. Bu zat da, 3. Selim'in son tyin ettii eyhlislm oldu ve bu padiaha, 6 ay'15 gn hizmet verdi. Bylece 28. padiah ve 20. Osmanl halifesi olan 3. Selim Hn, 10 eyhlislmla almtr. 1736'dan-1789'a Kadar Deniz Harektmz Osmanl devleti; Amira! Predal komutasndaki Rus donanmasn Azak kalesine saldrya gei haberini aldnda, yetimesinin mmkn olmadn idrak ettiinden, hi olmazsa Azak Kalesi gibi stratejik bir*yerde filo bulundurmamann bedelini, Azak'n elinden kmas acs iinde demekle kar karya kalmt. Bu trih, yni 1736'dan sonra Sinop i!e Krm arasnda filo dolatrmay parprensip olarak kabul etti. lk filo da, Canm Hoca Mehmed Paa komutasnda devriyeye kt. Akabinde de, Sleyman Paa, yannda 4 ektin. 40 firkate ile bu greve genilik kazandrd. Daha nceleri Demirba arl tarafndan, Sultan Mahmudu evvele hediye olunmu olan, "Hediye tl Mlk" ad verilen bir kalyon Si-nop'dan Krm'a asker tamak hususunda istimali gerekletirildi. Bu donanma Krm'n haylice iine yarad bylece Ruslar sktrdklar Krm' terkettier. Sleyman Paa: 1151/1738'de Rubat'a geldi ve buradaki Rus gemilerini abluka altna ald. Amiral Predal, gemilerinin Osmanl kuvvetlerinin eline gemesini nelem iin gemilerden sktrd toplan karaya tattrd, sonra da gemilerini br bir batrarak mcadeleye girimeden lm tercih ettiler. Sleyman Paa bunlar gerekletirmekteyken, Canm Hoca Mehmed Paa da Dinyeper azna ulamt ve karsnda, 400'e yakn sayda, bir nevi ikml ilerinde kullanlan tekneler grvermiti. Ama o teknelerin kullancilanda Osmanl filosunu grnce her biri saa sola kam kimileri teknelerini batrr, kimileri de karaya oturtmaktaydlar. Yalnz bir de aynn yapyorlard ki o da, hzla blgeyi terk etmekti. Ruslar ile Osmanllar arasndaki bu sava durdurabilmek iin Fransa arabulucu olmu, bunun ilk mzakereleri istanbul'da yrtlrken daha sonra da Villa Nuva'ya tanlmt. Burada alnan netice, Azak kalesinin Rusya tarafndan yklmas, bu kale etrafndaki topraklarn tarafsz arazi olarak kullanlmas ve her iki tarafn buraia-ra saldrda bulunmamas, Krm Tatarlarnn, Rusya zerine saldr dzenlememesi, yine Ruslarn, gerek Karadeniz gerekse Azak denizin de gemi bulundurmamas derpi olunmutu. Kuzey Kafkasya da, Byk ve Kk Kabartay adl devletlerin snrlarn tesbit etmeleri ve buna Osmanl ve de Rusya devletlerinin mdehale etmemeleriydi. Budan'da, elege-irdii topraklar Ruslarn, Osmanlya iade etmesi, gerektii vebu antlamann ay iinde tasdiki di. 1 8/eyll/l 739'da imzalanan bu

antlama 12/aralk 1739'da, iki devlet Osmanl/Rusya arasnda teati olundu. Sultan 1. Mahmud Fransa'nn bu arabuiuculuuyla varlan sonutan memnun olmu ve bunlar kara gn dostu olarak nitelemitir. Yoksa; Mah-mud'lann ikincisi, ok daha sonralar, avrupay Rus emperyalizminden nasl koruduunu mehur ir La Martine anlatrken, franszlarn bunu anlamadklarn ikyet etmitir. Osmanl padiahlar trihi pek iyi renen insanlard. Bu bakmdan hi kimse, 1. Mahmud'un Franszlar kara gn dostu olarak, nitelemek gibi bir unvan dile getirmesini siyaset d hissi bir ifade olarak anlamasn, phesizki, Ruslarn scak denizlere inmesinin, Fransz menfaatlerine hayr getirmeyeceini bilmek iin fazla bir gayret sarfetmek icb etmez. Denizle ilgili mevzularda kendimize kaynak ahzettiimiz merhum Amiral Afif Bykturulun, deerli almas, Sultan Mahmud-u evvelin, yukarda arabuluculuk yaptn sylediimiz antlama iin Fransz yardmna iyi tehis koyamadn, bunu babalarnn hayrna yapt kanaatine kapld babnda ifadeler serdeder ki merhum amiralimiz doru bir te-hisde bulunamamtr. Sultan Mahmud'a gre; Rusya veya biz, sahne-i trihden ekilmedike, nice seferlere byle atmalara gireriz bu atmalar hal fasi eyleyeceklere ihtiya vardr uzak grll neticesinde, Franszlara bir takm imtiyazlar tand ve bunu ileriye dnk tedbirler arasnda mtalaa etmek lzmdr. imdi Sultan Mahmud'um; verdii imtiyazlar bir srahyalm daha sonra da kanaatimizi belirtelim. a- stanbuPdaki Fransz Bykelisi, kdem, makam, serbestlik ve muafiyet bakmndan dier b. elilere nazaran daha st bir mevki de saylacak. b- Osmanl lkesinde Fransz t>. elilik ve konsolosluklar br eliliklere gre daha stn hakka mlik olacaklard. c- Fransa b. elilik memurlar ve mensuplar cizye vermeyecekti. - Kuds'teki Hz. sa (A.S)'m kabri, Fransa krallk idaresi altnda yrtlecek, buray onarmak istediinde Osmanl devleti kendilerine engel olmayacaktr. d- Fransz tebasi papazlarn, aynen Fransa konsolosluk, memur ve mensuplar gibi haklan olacaktr. imdi bu yaplan bol keseden imtiyazn, Hz. sa (A.S)'a ait olan daha sonralar Franszlar ve Ruslarn Kudsdeki idare hususunda birbirlerine dtklerinde biz hem hakem hem de karar "merci olmuuzdur, bylece de hristiyan leminin, inanlar: istikametinde, kavga edecekleri bir platform tesis etmi oluyoruz-ki bu souk savan en geerli politik arenay kurma olarak vasflandrlabilir. Dier tarafdan avrupa insan dindarlar papasiarn hrmet grd bir lkeye saygyla kark bir sevgi besler. Bu ynyle padiahn papaslara tand bu kolaylk memurlar ile papaslar arasnda gizli bir rekabetde dorucaktr. Bir daha belirtmek icb eder ki; 18. yzyln banda, dier bir tarifle, 1701'den sonra dnya denizcilik sahasnda pek mhim teknolojik gelimeler yaand. ngiliz bahriye nzirlda dnyann eitli blgelerindeki denizlere yollad gemilerle aratrma ve gelitirme almalarn balattlar. Bunlarn neticesinde de bir hayli olmak zere deniz endstrisini ve denizcilii terakki ettirdiler. Mesel eitli

denizlerin mknatisiyet zelliklerini incelemiler, daha mkemmel haritalar yapmaya muvaffak olmular, bu arada da mknatsl pusulalarn tashihi iin, gne ve yldzlara gre geminin bulunduu mevkii tesbit iin seksant aletini icd etmiler, astronomi iimini de bu almalarla hayli geniletmilerdi. Bir ada lkesinin yapmas gerekenlerin hepsini yapma gayretini, yaamay bu iieri gzel yapmaya almas lzm gelen bir devletin anlay olarak da grmek icab eder. Bizim yni Osmanlnn, bir dnya devleti olmasna ramen deniz hususunda byle geni almalar, hem de lkemize byk faideler salayacakken ie eilmememiz bir hatay- azimden de, te intihardr nitekim, yaptmz tetkikler debu intihar dorulamaktadr. Eleman oiarak en mkemmel denizci el altnda dururken, suyu bardakta grenlerin kapdan- deryala getirilmesi, intihar Le-ebbsnn balangc saylsa, yeridir. ngilizler; bu aratrmalarn gemilerde kullanlan toplarn zerinde de yapm:lar ve on topla yaplacak ii, iki topla yapabilecekleri hle getirmilerdi. Btn bunlar ngilizler tarafndan yaplrken, Dou-akdeniz'in tamamna, Kuzeyafrika kylarnda sz sahibi Osmanl devletimiz, bu gelimelere ayak uyduramamt. te taraftan gemilerin gerek mrettebat, gerekse sava erleri olarak anian anl leventlerimiz, gemilerde i bulamaynca Anadolu ilerine geipde oralarda svarilik yaparak hayaln kazanmaya duar edilmiti. Gemiden inen levend, at srtna binince, bir ak olma yoluna koyuldular. Devlet ahalinin ikyetlerini gz nne alarak; "Levend Ocaklar" adl bir tekilt kurdu. Ancak re olmad. Taaki Padiah Hamid-i evvel Hz. eri; 1186/1772'de bu oca lav etdi. Levendleri devletin dier kurulularnda istihdam etdi. Ondan sonra Anadoluda apula devam eden levendleri yakaladnda, cezaya mstahak kld. Btn bunlara ramen, Fevzi Kurdolu'nun kalemime: "1736/1737 Savana Katlm Bir Trk Denizcisinin Hatralar" adl kitapda, o dnemde tersanelerimizde hzl bir faaliyetle hayli gemi yapld bildirilirken artk eskisi gibi ge-nnilerin gemi reislerinin adyla deil, adlar zellikle verilmeye balanm denilmekte olup bahse hatrat da gemi adlar ve yapldklar seneyi bildiren liste yledir: Geminin Ad Yapld Sene Feth-i Bahr 1746 Ferr- Bahr 1747 Nasr- Bahr 1748 Be-rid-i Zafer 1749 Ziver- Bahr 1752 Nuret- Numa 1749 N-veyd Futuh 1754 Vukku Devlet 1756 Hasn Bahr 1758 Mesken- Gazi 1767 Nasrun Cenk 1768 Fet Zafer ? Mansu-riye 1776 Ejdir- Bahr 1776 Ceyln- Bahr 1777 nyet- Hak 1778 ehber- Zafer 1779 Pufad- Bahr 1780 Mukadde-me- Nusret 1785 Murg- Bahr 1786 Muradiye 1786 Bed- Nusret 1786 Asar- Nusret 179 2Zafer- Hmayun "1793 Bahr- Zafer 1793 Selimiye 1796 Grld gibi, ilk tersanelerimizden Karamrsel'den sonra da eitli yerlerde, tesis olunan tersaneler, gemi yapmnda hizmet etmiler, gemilerin iml trihleri, her yl bir gemi

imlini ortaya seriyor. Ruslar ile 1184/1770'de austos aynda yaptmz Kartal Sava malubiyetimizle sonulannca, Ruslar Tuna nehrinin hemen yanma kadar sokulma ans buldular. Beri yandan da Mora yarmadasnda mukim gayri mslimlere Osmanl ynetimine kar ayaklandrma teminini bu fikrin srarcs Mareal Mnche brakm o da nderleri Ortodokslar olmak zere bu isyanlar hazrlayacak tekilatlan kurmutu. Aslnda Makedonyal ve ad Mavro Mihal olan Rus ordusundan bir subay Mora'ya gndermi tekilatlar kuran bu subay idi. Peki bu Mora isyanlarn hazrlamakta Ruslar ya!-nz m idi? Bu sorunun cevab hayr, ngilizler en byk tevikileri olup kendini sakl tutmaya almasda, denizlerdeki menfaatlerinin Osmanl denizcileri tarafndan, zora sokulma-masn temin iindi. Yoksa; Osmanl zerine eitli vesilelerle giden Rus donanmasnn klavuz kaptanln, ilmi denizcilik kavramlarna aina olmu majestelerinin kaptanlar deruhde etmekteydi. Mora yarmadas, bizim kara askerimiz ta raf indan daima kontrole tutulsa da, bu byk bir istihdam gerektirdii gibi, haylide zamanmz almaktayd takviye edebilmek iin. Kuvvetli bir donanma bu iin pratik ve kesin zm ise de, donanmaya icb gerei ihtimam gsterilmediinden bu geerli silah kullanamamizdir. Baltk zerinden Rus donanmasnn Akdeniz'e inecei istihbaratna ordan yoi yok diyen devlet ricalimiz, Mora ayaklanmasn temin iin 7 kal: yon, 4 firkateyn bir ka da ikmal gemisini amiral Spiridof komutasnda, harekt halinde olduunun haberini alnca ve bu gemilere 1200 kadar Mora'h vede Rum denizcilerin bindi-rildiini de renince, baka bir bilgiyi hatrlarna getirdiler ki bilgi u idi: Garbocat denizcileri, yni Cezayir, Fas, Tu-nus'daki gemicilerimiz, Rus donanmasnn Mayorka adasna uradn haber verrnilerse de, ricl-i devlet coraf bilgile-rince kabil bulmadklarndan, habere alaka gstermediler. Halbuki bunlar; ikiyz sene nce gemileri karada yzdrm bir padiahn devletinin idarecileriydiler. Osmanl/Rus sava baladnda donanmann banda Eriboz'lu brahim Paa bulunuyordu. brahim Paa on gemiyi Mora sularna gndermiti. Bu arada Rodos Mutasarrf Cafer Bey'de emri altndaki gemileri bu on geminin yanna gnderip, takviye yoluna gitdi. Bu srada kapdan- derya-hk'da bir nbet deiiklii olduki brahim Paann yerine Canm Hoca Mehmed Paa'nn torunu Hsameddin Paa getirildi. Bu hususta, Osmanl ordusunda grev yaparak kendini gstermi bir kimse olan Baron D Tot, bu tyinin Cezayirli Hasan Paa zerinde yaplmasnn isabetli olacan belirtmekten kendini alamamtr. Mora'da zuhur eden ayaklanmaya yardmc olmak isteyen Rus donanmasna kar filomuzun kalyonu on tane olup, bunlardan tanesi sakatlanm idi. Bunlarn adlar unlard: Burcuzafer, Hisnibahri, Ziveribahri. Seyfibahri, Mehengibahri, Pelengibahri, kabbahri, Mukaddeme-i eref, Tlsim-ibahri ve Semendibahri, Seyyarbahri, Berid-zafer ile Mesgenigazi kalyonlar idi. Ayrca on adet de ektiri vard. 6/mays/1770 trihinde stanbul'dan hareket eden flo'nun banda Kapdan- derya bulunuyordu ve 24/mayis/1770'de Anapoli'ye

gelirlerlerken, Rodos Mutasarrf Cafer Bey'de yedi gemisiyle filoya katld. Rus filolar drt ayr filodan mteekkildi. Spiridof, Elfinston, Arfa ve iagof adl amirallerin ynetimindeydi. Btn bunlarn komutan da, Rus deniz kuvvetleri komutan olan, Amiral Aleksi Orlof idi. Rus gemilerinin tamam 15 tane kalyon, 16 tane kk gemiden mteekkildi. Bu kuvvetlerle; 1 8/mays/l 770'de, Meneke deniz sava yapld ve buuk saat sren bu sa-vada Cafer Bey filosu, rzgrn oyunuyla sava alanndan uzaklamak mecburiyetinde kald. Rzgr az sonra Rus gemilerinin iine yarar ekilde yn deitirdi. Bu hl Hsamed-din Paay korkuttu. Gecenin karanlnda kamay dnyordu. Bunun iinde akamla beraber dman nnden uzaklamaya balad. Cezayirli Hasan Paa durumu anlad, Hasan Paa ise gece kamak yerine tam tersine dman filosuna hcum tabiyesini plnlyordu. Hsameddin Paann gemisine yaklamay deneyen Cezayirli Hasan Paa, plnna ikna edemedii kapdan- derya'ya en sonunda u szleri syledii rivayet edilir: "Madema ki dman filosuyla arpmaya isteiniz yok, dmanla byle zaman zaman karlamamak iin ya anakkale ya da izmir'de bulunan mstahkem mevkiide gidip erefsizce oturalm!" Bu sz tastamam anladn belli etmemekle beraber Kapdan Paa, Hasan Paann dediini yapm anak kaleye hareket emri vermitir. Temmuz/l 770'de Koyunada'fan sava yaplmtr. Bu sava da Cezayirli Hasan Paa ki daha o sralarda, Bey olarak anlyordu. Bindii gemi ile bir Rus gemisine rampa yapm ve o gemiye geerek levendleriyle beraber gs gose arpmlard. Rus komutan gemisi bu srada cephanelii ate aldndan infilaka mruz kalm ve bizim Burcuzafer adl gemimizin yelkenlerini tututurmutu. Yaral olan Hasan Bey, hemen denize atlam teki gemilerimizden birine geerek sava oradan sevk-i idareye devam etmitir. Bu arada kapdan- derya'dan gelen bir emirde gemilerin eme Limanna ekilmesi bildiriliyordu. Rus gemileriyse yangnlarn sndrmek zere el elde ba bada kalmlard ve tabii ln etmek gerekirki, eme liman kk bir liman olduundan, gemilerin bir ksmn liman dnda nbette brakmak gerekirdi. lk sebeb de, limana giren btn gemiler, burada tka tka yer buldular. Liman'n ii de ine atsan suya dmeyecek hle gelmiti. Bir gemide kan yangn, hepsinin yanmasna sebeb olurdu. Bunun mahzurlar anlatlan Kapdanpaa, Liman azna koydurduu drt kalyon emniyeti salar diyordu. Cezayirliyi dinlememeyi kendine grev addeden Hsameddin Paa, bylece Amiral Eifinston'un bir ate kayyla, Osmanl donanmasn yakabilecei hle getirmi oluyordu. Ruslarn klavuz kapdan olan Eifinston'un Ruslara plnn anlatmas ilk nazarda Ruslar iknaya yetmedi. Ancak, tecrbeli ve fenn-i denizcilik gelimeleri hususunda bilgili amiral, Ruslar kabul eder hle getirdi. ngiliz Komodoru Greik komutasnda, drt kalyonla iki frkateyn'den ve bir humbara gemisi (ate kay) meydana gelen kk filo akam karanln kollamaya balamt. Fakat

dman grlm, bunun iin top atlaryla yryen bir sava balamsa da, her n aleyhimize olmaktayd, nk limandaki tk tk haldeki gemilerimizden bazlar yanmaya balam ve biribirine yangn sirayetine re bulamamaktaydlar. Bu yangnlar hasebiyle kyya yaklamakta olan ate kaynnda farkna varlamamt. Bu kay da kullanan bir ingiliz gemiciydi. Merhum amiral Bykturul, ad geen eserinde bu kay Osmanl kalyonlarndan birine balad esnada elleri ve salar yanmaa baladndan hemen suya atlayp, kendini yanmaktan kurtardn da kaydetmeyi ihmal etmemi. Bu yanma felaketinden kurtulan tek gemi amiral gemisi de denen batarde'miz olmutur. Vasf Trihinde Cezayirli Hasan Bey'in aznda klc olduu halde, denize atlayp yzerek karaya kt ve bu k grenlerin bu yiide: "Timsah Adam" dediklerini de buraya kaydedelim. Hasan Bey zmir'e yaralarn tedavi ettirmek iin geerken, Hsameddin Paa da Gelibolu'ya gemi ancak az sonra orada vefat etmitir. Mutasarrf Cafer Bey'de terfi ettirilip, kapdan- derya'Ia getirilmitir. Bu arada Sultan 3. Mustafa dneminde Ruslarn bir s olmak zere ele geirmeye alt Limni Adas ile alakal, Cezayirli Gazi Hasan Paann vak'asn, o blmde verdiimizden burada sadece Baron D Tot'un Hasan Paann bu teebbsne muhalif kaldn1 belirtelim ve hatrlatalm ki, Amiral Orlof, Hasan Paann Ada'ya getiini rendiinde, hemen karaya karm olduu askeri gemilere tam ve ada zerindeki emellerine veda etmilerdir. Baron haksz, km Cezayirli Gazi Hasan Paa ise hem amirai-paa olmu, hem de Kapdan- deryalk kendisine tevcih olunmutu. Biz burada okurlarmza hatrlatalm ki ihane'den Kasmpaa'ya inerken yz Hali Denizine dnk olmak zere ve elinin altnda bir arslan ile birlikteki heykel, Cezayirli Ga-azi Hasan Paann heykelidir. Cezayirli Gazi Hasan Paa iki defa kapdan- derya olmu olup ilki, yukarda yazdmz olup, ilk gelii 3 sene, 4 ay, 7 gn srm olup, yerine D-mad Melek Mehmed Paa getirilmitir. Bu ztn, 4 sene, 8 ay, 19 gn sren dneminin akabinde yeniden Kapdan- derya olan Gaazi Cezayirli Hasan Paa, bu seferin de, 9/tem-muz/1774'de balad grevden ayrldnda takvim, 20/ni-san/1789'u gsteriyor ve 14 sene, 9 ay, 14 gnlk bir zaman dilimini gsterir, ilk grevlendirilmesini de buna ilve edersek, yekn olarak, 18 sene, 1 ay, 19 gn eder ki, bu kapda-nderyalar iinde en uzun zaman grevde kalm zt oimasn gsterir. urada hemen belirtelimki, sahib-i selhiyetin szleri her eit topluluk iin bir mna ifde eder. Bizim bu almamzda da kaydettiimiz bu ifadeye sadk kalarak mmkn mertebe, Osmanl trihi bakmndan sayfalarmz deniz kuvvetlerimizin, harektlarna nem vermeyi lzumlu grdk, buna da, u ifadeyi istinat gstermek isteriz. Merhum Amiral Afif Bykturul; "Osmanl deniz harp trihi ve Cumhuriyet donanmas" adl kymetli almasnn, 2. cildinin 286. sahife-sindeki 180. dip notunda:

"zntyle ifde etmek gereker ki Cumhuriyet dneminin, 60. ylna ulamak zere, olduumuz halde, en byk Trk Trih Kurumunun yaynlarn da bile, deniz olaylarnn etkisi hesaba katlmamtr. rnein bu kurumun yazd Osmanl trih kitaplar %99 kara olaylarnn, etkisini tartm %1'de sadece deniz olaylarnn mahiyetinden sz etmitir. Mazur grlen neden de udur, Osmanl devleti korsan dneminde kurulduu iin korsan sansyle yetinilmesidir. Halbuki Barbaroslarn, Turgut Resilerin, Piyale Paalarn yapt yama hareketleri bile spanya, talyan, ve Alman Kara kuvvetlerini ky savunmasyla megul etmi ve bu devletlerin Osmanl kara kuvvetleri karsna gerei kadar kara kuvveti gnderememelerini salamtr. "Demektedir. Biz, Ordumuzun deniz gcnde vazife alm ve amirallik rtbesine kadar, irtka etmi bu ztn grlerini elbette ve elbette sahib-i selahiyetin beyanndan addediyor ve mmkn mertebe ve muktesebatmz miktarnda silahl kuvvetlerimizin deniz trihini almamza katmay elzem bildik. Ayn zamanda, donanmasna ehemmiyet veren bir millet, bu mnasebetle o lkenin yan sanayiinde geliecek frsatlar yakalar. Gemi sanayiinin lke ekonomisine getirecei pozitif fayda en azndan da bamlln azalmas demek olup, aziz milletimizin deerli evldlarnn, yan sanaayide mteebbis ruhu, beiki gemi sanayiine yle bulular hediye etme ans bulur ki, iki asra yakn dnya teknolojisine mcid olmak zere bir katkda bulunamayan milletimiz, bu husus da ey-tan'in bacamda krar inaallah! Cezayirli Gaazi Hasan Paa'dan zel mahiyette bu satrlarda bahsetmemiz bir ok bakmdan gerekmektedir. Ancak biz buradaki ifademizde ara balkta kullandmz: "1736'dan, 1789'a kadar deniz harektlar" nitelememize riayet ederek yazacaz. Kaynarca antlamas sonucunda Krm'n Osmanl devletine ba, Osmanl padiahnn ayn zamanda halife-i mslmin olmasna kalmt. Halbuki; Krm'n Osmanl devleti iin ehemmiyeti byk olduu gibi, Karadeniz'in kontrolnde ayrca mhimdi. Sultan 1. Abdlhamid, lke kalknmasnn reetelerini ararken, denizciliimize bat leminde yaplan her tri buluu ve tarz kullanmaa bakmaktayd. Devlet, behemehal Krm' eski statsne getirebilmek iin elinden geieni yapmalyd, fakat ihtiyacmz olan sulh hlinde kalmak ortadan kalkar anlayyla, yeni bir savaa hazr olamamann draki iinde, Krm iin bir teebbse giriememekteydi. te yandan da, Krm hanlnda bir tebeddl oldu, hn deimiti. Ama stanbul'un kapsnda bir Krm' temsil eden heyet gelmi, hrriyeti Osmanl'ya bal olmakta gryorlar, mutlaka hi-mye-i Osmaniye'ye girmek istediklerini rica etmekteydiler. Bu ricalaryla birlikte Ker ve Yenikale'nin Ruslardan geri alnmasnn lzmyetini leri srmlerdi. Kabil olmad takdir ise, Krm ahalisine Anadolu topraklarnda iskn ve bu muhacerata izin istediler. Mslmanlarn muhacerat istekleri, Ruslarn, bilhassa stratejik karlar hasebiyle, Krm topraklarna sahip kmakla bulumu oluyordu. Rusya gayesine uygun tarzda

politikalara yelken ayor, sert tutumlu ahin-giray'n hn olmas, bu hn'n Rusya sempatizanl, Krm ordusunu Rus niformalarna benzeyen libasla donatmas, Rusya'ya gnderdii bir heyetle Rus, ynetimine girmeye t-lib olduunu bildirmesi, ieride Tatar gayri memnunlarn art-trdyd ki, Osmanl devleti, Rusya'nn Krm'la ilgili mdeha-lelerini sava da gze alarak protesto ettii grld. Osmanllar bu halde iken, Abaza ve erkezlerde, ahingi-ray aleyhine hareketlendiler Krm'a kuvvet gnderdiler. a-hingiray; bu diyardan Ruslarn bulunduu Ker Kalesindeki komutana snmak iin svmay seti. Afi Paa komutasndaki, sekiz tane kalyona doldurulan 8bin asker Krm'a yola karlmt. Sivastopol'n alnmas ve buraya asker karlmas tenbihi padiah 1. Abdlhamid hnn emrettii ortadayken ve filo gemi komutanlarnn, Sivastopol limann, ok stratejik bir yer olduu ve limann bykl gemilerin rahata k geirtebilecek vasfta olduunu belirtmelerine, stanbul'a dnmeye lzum gstermeyeceini izah etmelerine ramen, Hac Ali Paa ii ters manta tad ve bu mantkla da dndnde byle nri*him bir ss Ruslar, adamakll tahkim etmilerdir, demek suretiyle taht sahibine bir defa soraym cevabn verdi. stanbul, yni padiah bu sefer de, Hac Ali Paann deerlendirmesini gz nne ald. Krm harektna 40bin kiiyi bulan bir kuvvet hazrlamakta olduunu, donanma btn gemileriyle Sinop'ta k geirsin emrini gnderdi. K geti. Takvim, 9/austos/1778' gsterirken Sinop'tan Krm zerine Hac Ali Paann serdarlnda yola kld vede Deryakapdan Cezayirli Hasan Paa, Ruslara Krm'a gidilmediini, Sivastopol'a gidilip, Taman ve Krm'a su getirileceini bildirdi. Ruslar bu habere tabiatyla inanmadlar. Bunun Kaynarca antlamasnn ihlli saylabileceini ileri srdler. Kapdanderya tereddte dt. O da, J. Abdlba-mid hn'a bavurmaktan kendini alamad. Cevap ise; Ruslarn, Kaynarcay ihll ettiini, bu sebebden Krm ve Taman'a asker karlmas emrini tazeledi. Diplomasi arenas da bu sebeble hareketlendi. Franszlar, Osmanl devlet adarrrlarinm bu sava istememeye evke alrken, savan verecei zarar ngilizlerin iine pek yarayaca dncesiyle, bunlarn b. elileri trnaklarn birbirine srtyordu. Osmanl/Rus savan kendilerine fayda salar buluyordu. Diplomasi alannda yaplan eitli istiare, grme ve fikr-i teati sonunda Fransz b. elisinin teenni tavsiyesi muvafk bulunmutu. Mart/1779'da Aynalikavak skelesi, ki buras stanbulda bir semttir. Mezkr yerde Osmanl/Rus diplomatlar mzakerelere baladlar. Ancak burada yaplan konumalarn sonunda Osmanl devleti Kaynarca'y bu mzakerelerde yumuatamad gibi, ahingiray'n Krm hn'ln tanmay kabul etmesi, ayrca bir kaypt. Msr'da asrlardr, farkl bir stat yakalam olan Klemenler, Osmanl devletinden uzaklap, Msr' bir bamsz Klemen devleti hline getirebilmenin, yolunu aramaya balamlard. Bunun akabinde hemence baz imtiyazlar elde ettikleri de grld. Artk onlarn istedii Msr'a vali oluyor, istemedikleri yklp gidiyordu.

Klemenlerin iinde nfuz sahibi kiiden smail Bey, Osmanl ynetiminde kalmaya taraftar anlayn sahibi idi. Buna karlk, Osmanl aleyhtar Murad ile brahim beyler arasndaki mcadele, Osmanl aleyhine ayaklanmann bidayetini, yni balang sebebini tekil etti. smail bey, rakipleri Murad ve brahim beylerden Suriye'ye kamak suretiyle ortadan ekilmi oluyordu. Ortalk Osmanl aleyhtar, fakat bamll kabul etmeyen ikiliye kalmt. Aralarndaki kavga da Murad, brahim'i diskalifiye etmeyi baarmsa da, devlet-i liye Msr'a vali olarak Yeen Mehmed Paay gnderirken de, isyan bastrmak vazifesiyle, Kapdan-i derya Cezayirli Gaazi Hasan Paay da Msr'a yollamt. Murad Bey, ben imdi ne yapacam diye kara kara dnrken, bu haberi alan klemen Beylerinden brahim Bey hemen btn maiyeti ve kvetiyle geri dnm rakibi Mu-rad'n emrine girmiti. Bylece Klemenler, yekpare bir gurup olarak Osmanl kuvvetlerine kar koyacaklard. Murad Bey, politikann gerei Msr valisine yaltaklanyordu. Bir yandan o gne kadar devlet aleyhinde yaptklarndan da tvbe istifar ediyor hem de, d glerden Klemen bakaldrsn destekleyecek sahip aryordu. Bu arada hemen ilve edelim ki; 2. Katerina haylice uzak grl davranm, daha 1775'de Msr'a, Kont Kanus adl tekilat ve diplomaside ok tecrbeli bir eli gndermiti. Murad Bey; ilk iskandili Franszlar zerinde yaptysa da Avrupadaki meselelerini zememi Fransa zlerek bu yardmn taraftan olamad. Murad Bey bu sefer teklifi Kont Ka-nus'a yapt. Geliindeki hikmet bu olan Kanus, hemen arieye haberi uurarak durumu aktard. Petersburga arlan Kont Kanus, arieye btn meseleyi anlatt. arie 2. Katerina; Murad Bey'e yazd mektupda, ok ksa zamanda Akdenize bir donanma gndereceini, bu kuvvet Osmanllarn Msr'a kuvvet gtrmelerine engel olacandan mcadeleniz, denizden ikmal almas kabil olamayan bir devletle mcadele edeceksiniz, ayrca Akdenize gelecek donanmam ne ticaret gemilerinize ne de Msr topraklarna iliecektir. Nasl yardm isterseniz, selahiyetli kldm Kont Kanus'la konuun demekteydi. Amma bunlar olurken; Gaazi Hasan Paa gelmi ve bir darbede Klemenleri darmadank etmiti. Bylece Mu-rad'da, brahim de padiahn affna snmaktan, kendilerine, mlk- Osmanide bir baka yerde istihdam olunmalarn istirham ettiler. Devlet-i liye nce bu talebi ret etti sonra da onlara yer gsterdi. Cezayirli Gaazi Hasan Paa, kapdamderya olarak atand-ndaki ilk ii tecrbe ile ilm denizcilik anlayn birletirme yolunu aacak her teebbse ya nclk etdi yahut da byle tavsiyeleri hakikat klmaya pek byk nem verdi. Zaman zaman Barond Tot ile ayn istikamette dnmyorlarsa bile, Baron'un askeriyemize getirdii faydal hususlarn takdir-kryd, bu merkezden kalkarak donanmann eitimi ve oradan buradan toplanan memleket evld yerine yine oradan buradan toplayp fakat ciddi bir denizcilik eitimi veren messese kurmak, limana dnm denizcilerin, evlerine veya uralara buralara gitmelerine

mni olabilmek iin ve muntazam bir deniz klas hayat yaayabilmeleri iin klalar yaptrmtr. Btn bunlar yaparken avrupadan getirttii mhendislerin tavsiyeleriyle tersanelerimizi haylice geniletmi gemi yapmnda ve donatmada, en son bulular kullanmaktan geri kalmamtr. Amiral Bykturul, Hasan Paann tabii ki bir ok muhalifi olduunu zikrederken u bilgiyi vermekten kendini alamam. Bilgi u: "belgelere dayanmayan fikirlere gre Cezayirli Gaazi Hasan Paa bu almalarnda, byk kar koymalara uram ve 1784 ylnda stanbul'da yaptrd kalyoncu klasnn parasn cebinden vermek zorunda kalmt." Demekte 1787/1792 Osmanl-Rus ve Avusturya sava Yine biz bu savan denizle alakal blmlerine iaret etmeye alacaz. Efendim padiah 1. Abdlhamid'in pek sevdii Yusuf Paas ile yine pek beenip sevdii Cezayirli Gaazi Hasan Paa arasnda, anlay fark ve tercihde bsbtn ayrlklar vard. Krm'n Rus nfuzuna girmesi hususu mmet-i Muhammedin ok gcne gitmi, derhal Krm'n istirdad pek yaygn ekilde istenmeye balanmt. Yusuf Paa bu istei hakl buluyordu ve Ruslara kar savan almasnda padiah 1. Abdlhamid'i inkendisine uymasn temine byk gayret gsteriyordu. Gaazi Hasan Paa ise; Yusut Paann kanaatine, itirak etmiyordu. Osmanl deniz yollarnn donanmann yetersizlii yznden her geen gn kapal hle gelmesi, gereken ikmlde donanmann fazla bir yk taya-mamas, dier birliklerimizin skntya htt bir felkete bile derler endiesi tayor, Krm'n kurtuluunu istihsal edelim derken daha byk kayplara urarsak hlimiz nice olur dncesine yelken ayordu. Yukarda sylediimiz Yusuf Paann; sava aalm sktrmasna mtereddit kalan padiah, Msr'a gnderdii Kap-danderya'sn yanna artt. Ne var ki; Yusuf Paa, Hasan Paa geldiinde padiah birimizden birine uyarsa uyulmayan taraf da ben olursam bizin^ sadaret elimden gider diye dnm olmal ki srarn sklatrp, Gaazi Hasan Paa'nm gelmesini beklettirmeden sava atrmaya muvaffak oldu. Halbuki; Rusya, Prusyayla imzalad ortakl bozmu ve Avusturya'ya yanam mtereken saldncaklan Osmanl'dan, alacaklar yerleri aralarnda yle paylamlard: a- Rusya; Osmanlya at bu sava sonunda Dinyeper, Bu ve Dinyester nehirleri arasndaki topraklar alabilecei gibi, Eede bulunan adalarn bazlarn da kendine ml edeceini hesablamaktayd. Eflak ve Budan bamsz prenslik hline gelecekti. b- Avusturya ise; Tuna nehri ile Transilvanya dalar arasndaki Osmanl topraklarn kendine katabilecekti, yine Orsuva, Vidin, Nibolu ve Hotin ehirlerine konabilecek idi. Yine Avusturya, Dalmaya sahillerine inecek buna karlk, kbrs ve Girid ve Mora yarmadasnn Venediklilere verilmesine ses karmayacakt. Ancak; bu grlen paylamn grlmeyen bir tarafnda

halisilasyon diyebileceimiz 2. Katerina'nn naallah ebediyete kadar gereklemesi kabil olmayacak bir hayali yatyordu. Bu da stanbul'umuzun Ruslarn eline gemesi idi ve Kostantin adn verdii torununu bu tahta hazrlamakt. Ho arienin maviri Potemkin'de byle bir hayal tamakla beraber, orada ihya olunacak Bizans mparatorluu tahtna kendini ve kendinden sonraki neslini hlyalarnda yaatyordu. te herkes bir gizli - ak hesabn peindeyken Hasan Paa denizde ne kadar kuvvetli bir donanmaya sahip olursak devleti o kadar iyi savunuruz dncesindeydi. Zten 1773'de, Heybeliada'da kurduu mektepde artk denizcilik ilmyle yetien kaliteli denizcileri donanmada haylice istihdam etmekteydi. Bylece personel meselesinde de artk mesafe alnmt. Savan patlamasyla beraber Yusuf Paa, Rusya'nn yannda ki Avusturya'y grdnde ayaklar suya erdi. nk onun hesabnda tek rakip olan Rusya olup yenmeyi gz almt. Fakat Avusturya iin iine girince bir defa iki cephede bouacamzn resmi ortaya kt. Bu da gcmzn stnde bir kuvvetle karkarya olduumuz kat'i idi. Karadeniz'de dolaysyla Krm civannda hava muhalefeti Rus donanmasn yle bir sakatlad ki nl general Potemkin, bu frtnadan sonra donanmasnn, Osmanl donanmasnn, pek altnda bir gce dtnn korkularnn verdii psikolojik k yaad. Ruslarn Karadeniz'de iki filosu vard. Byk Karadeniz filosu denenin banda Amiral Graf Voynovice olduu halde Sivastopol'da, kk filolar olan da Dinyeper nehiri iine slenmi komutanlar Modavineffe adl bir amiral idi. Bu iki filonun bulunmas, Karadeniz'in Osmanl hkimiyetinin naksa dmeye balamasnn bir habercisiydi. 1788 ylnn mays aynda Hasan Paa on byk gemi, alt firkateyn, krkyedi kk gemiyle Karadeniz'e ald. Dinyeper civarna sokularak, Ruslarn muhasarasnn deniz blmnde olann bylece krm oldu. Burada bir kk filo brakarak, Ruslarn ana filosunu aramaya kt. Hasan Paa buraya bir ka gemi brakmakta isabet kaydetmiti ki Rus Kaptan Sakyn'le karlaan filomuz bunun hemen zerine saldrd. Kaptan Sakyn, Osmanl gemileriyle baedemeyeceini bildiinden hemen kendi gemisini batrd. Ancak bu batrma esnasndaki gemiye aid cephanenin patlamas, dier Rus gemilerine zararn sylemeden geemedim. Osmanl ve Rus donanmalar Din-yester'in nnde karlatlar ve kaptlar. Bu savan nihayetinde her iki taraf hayli kayp verirken, smail Hakk CJzun-arl, bizim haylice hasar grdmz belirtirken, Rus yazarlar, bizim kayplarmza dir u rakamlar gsteriyordu; 13 gemi vede 6bin l demektelerdi. . Merhum Amiral Afif Bykturul, u nzik amma ikna edici cmlelerle unlar ileti sryor: "Lkin bu savan az sonrasnda yni 1788'de, Ylan Adas civarnda iki donanma bir daha kapt ve Ruslar bu muharebede Osmanl donanmasnn gaalip gelmesi, gerek Osmanl gerekse Rus yazarlarn syledii gibi, geen savada ileri srlen zararlara uramadnn.gstergesi deilmidir?" Beri yandan; Dinyeper nehri sularnn hayli s olmas sava gemilerinin ok su ekmesi Ruslar tarafndan kuatlm Dinyeper kalesine, bu gemilerin fazla bir

yardm olamad. Hasan Paa stanbul'a haner gndererek, daha az su eken gemilerin gnderilmesini sterken, dalg ad verilmi olan deniz fedailerinin de bir blmnn acele gnderilmesini istemiti. Fakat Hasan Pa-a'nn bu istei, kulak arkas edildi. Ne gelen oldu nede gnderilen vard. Dinyeper kalemiz, ay sren mdafaadan sonra Ruslara teslim olmaktan baka re bulamad. Osmanl tahtna gemi bulunan 3. Selim, kapdander-ya'y Dinyeper tesliminden mesul tutarak azletti. Yerine 20/nisan/] 789'da Giridli Hseyin Paay 2 sene, 10 ay, 21 gn srecek kapdanderyala tyin etdi. Bykturul amiral, sehven Kk Hseyin Paann getirildiini kaydeder de, bu doru deildir, Kk Hseyin Giridli Hseyin Paadan sonra greve getirilen, 156. kapdan- derya Dmad Kk Hseyin Paa, padiah 3. Selim'in st kardei olup, 1 l/mart/1792'de geldii grevi, 7/aralk/1803'de vefatyia braktnda, makam 11 sene, 8 ay, 27 gn igal etmiti Cezayirli Gaazi Hasan Paa; bir ok tarihinin ittifak ettii gibi esas bakmdan grevden alnmasna da, 1788'de sadrazam Halil Hamid Paa, Osmanl tahtna 3. Selim'i geirmeyi hazrlad haberini alm ve bunu hemen Sultan Hamid-i evvele haber vermi padiah da, sadnazami grevden alm hareketi boa karm ayrca Halil Hamid Paay da idam etmitir. 3. Selim'se bu haber verii kendisinin tahta kmasna raz olmamak ekli iinde mtalaa etmi Dinyeper Kalesi bahanesi yznden, bu kymetli kapdan- derya'y' azletmi olduunda birleirler. Bu fevkalde az rastlanr bir kahraman olan, Cezayirli Palabyk Gaazi Hasan Paann, ksaca hl tercemesinden bahsedemeden geemiyoruz. Kafkasya'da bir rivayete gre 1715, dier bir rivayete gre de 1719'da domu bulunan, Hasan Paa'nn Osmanl devletinin 155. sadr-azam olrak grev yaptmda hemen hatrlatalm. Bu sadareti; 3/aralk /1789'da balam ve 3 ay, 28 gn sonra, 30/mart/1790'da tamamlanmtr. Cezayirli Hasan Paa 1790'da kendi parasyla yaptrd Tekkede, umnu'da vefat etmi ve oraya defnolunmutur. Salnda kk yandan beri yannda besleyip bytt bir aslan ile gezerdi. Paa, 1738'de, Yenierilerin 25. ortasna kayd olmutur. Yenieri olmadan evvel ocukluu, satlm olduu Tekirdal bir tccarn yannda gemitir. Cezayir'e gitmek zere bindii bir gemiye Cezayir'e ok yakn bir yerde, yabanc bir gemi musallat olmu ve rampa yapt gemiyi ele geirmek isterken. gen Hasan bir yiit olarak tek bana o geminin btn insanlarn esir almtr. Limana yanatklarnda bu kahramanlktan haberdar olan Cezayir Days, bu gencin cesaret ve maharetine hayran olarak ele geirdii gemiyi kendisine verdii gibi bir de kahvehane hediye etmekten kendini alamamtr. Burada hizmete girerek, subayla kadar ykselmiken, Cezayir Beylerbeyi maalesef kendisini kskanm, bundan dolay da ldrmek isterken Hasan bey spanya'ya kamak mecburiyetinde kald. 4. Karlos bu mlteciyi gayet gzel bir ekilde karlad. Daha sonra spanya'dan ayrlp stanbul'a gelip devlet-i liye hizmetine girdi. Nice hizmetler verirken bilhassa donanmamzn malup edilmez bir amiraii olduunuda asla unutmayalm. Bekta olup, ihtiyarl mnasebetiyle vefat

etmitir. Eiir ok hayr hizmetleriyle, eitli ehirlerde ve stanbul'da da bir ok eseri bulunmaktadr. Ancak donanmamza ve gemi sanayiimizin, ycelmesinde ki hizmetleri her eit takdirin fevkindedir. 3. Selim dneminin; muasrlar olan gerek lke gerekse dnya mehurlarna da bir atf-u nazar edelim, Almanyada mparator 2. jozef, (bu ztn peinden Alman imparartorluu lav olunmu ve 1781'de merkezi Berlin olan baka bir Alman imparatorluu te'sis olunmutur. 1802'den sonra Avusturya imparatoru denmee geilmitir.) 2. Leopold, 2. Fransuva, ngiltere de 3. Jorj, Papaiikda 6. ve 7. Piu, Prusya'da 2. Fredrik, Rusya'da 2. Katerina, 1. Pol, 7. Aleksandr, Fransa'da 16. Lui ve Napolyon Bonapart olup, lke de; Gaazi Hasan Paa, Kk Hseyin Paa, Alemdar Mustafa Paa, Tepedelenli Ali Paa, Kavalah Mehmed Ali Paa, Cezzar Ahmed Paa, Abdullah Drr Efendi, Tatarck Abdullah Molla, Morali Osman ve Riyaziyeci shak Efendiler, Kocasekbanba, Mabeynci Ahmed Bey, brahim Kethda, Londra elimiz Agh Efendi, eyh Galib ve Hac Sadullah Aa ve sairedir. Nitekim 4. Mustafa dnemi ise 3. Selimhn ile iice olduundan o dnemde de, ayn zevatdan sz edillir.

SULTAN IV. MUSTAFA HAN......................................................................... 2 Rusuk Yran-Alemdar Vakas .................................................................. 5 Kabak'nn dam........................................................................................ 7 Sultan 4. Mustafa'nn Hanmlar .................................................................. 9 4. Mustafa'nn Sadrazamlar ....................................................................... 9 4. Mustafa'nn eyhlislmlar..................................................................... 9 3. Selim Ve 4. Mustafa Dnemi Deniz Harektlar ...................................... 9

SULTAN IV. MUSTAFA HAN Babas: Sultan I. Abdulhamid Han Annesi: ie Sine Perver Sultan Doum Tarih: 1779 Vefat Tarihi: 1808 Saltanat Md.: 1807-1808 Trbesi: stanbul Eminn Bahekap. 1223/1808 senesinde 3. Selim'in, tahttan indirilmesiyle, boalan padiahlk makamna gemitir. Biat merasimi sonunda, Ayasofya Camiinde selamlk icra edilerek namaz klnd. Bu arada ise Kabak Mustafa'nn vermi olduu listede ismi bulunanlardan biri olan ve ad gizli stma diye-maruf, Bahriye nzn ibrahim efendi, yalsnn mahzeninde ele geirildi. Musa paann gizli emriyle Kabak'nin arkadalar tarafndan: "Buna gizli stma derler. Kimi tutarsa kurtulmaz. Ancak sakallarnn her bir kl zararn izale eder, diyerek, adamn sakaln yola yola, her bir kln ona una data data byk bir vahet rnei ve rezaleti sergileyerek, Baye-zid'e kadar srklediler. Orada ban vcudundan ayrarak, At meydanna gnderdiler." Ser ktib Ahmed efendi'de bu zorbalardan kama gayretinde damdan dama atlarken yere aklr. Btn vcudu, hurdaha olmasna ramen bunun da kellesini alp, At meydanna yolladlar. Ertesi gn At meydannda toplanlp, bir mavere yapld. Makamlar datlmaya baland. Kabak Mustafa'ya Turnacbailik rtbesiyle, Rumeli isyanclarndan Arnavut Ali'ye Anadolu kaleleri nezareti ve aal, Bayburd-lu Sleyman'a, Tersanei mire sancak kaptanl verildii gibi, isyanclardan Memi bile gnde 120 aka ile haseki tekad oldu. Bunlarn maiyetinden olan onyedi avua, mertebelerine gre krk, elli, altmar aka gndelik tahsis edilirken, Sek-banba Arif aa yamaklarn istedikleri yirmier aka gndelii itiraz ile-karlayip, verdirmedi ve Kabak Mustafa imdi ortada gezenlerin arasndaki, sz enfazla geeni, tesiriyse en ok grleniydi. Padiah yenilendikten sonra At meydann dolduran topluluk dald. Fakat, Sultan 3. Selim'in slahat ve yeniliklerine ait, uygulanmak zere idamn gerektiini ortaya koyan alaka bir senet kaleme alnd. yleki: "Rumeli kadaskeri Muhtar, Nakibleraf Abdullah, Anadolu kadaskeri Hafid, stanbul pa-yelilerinden Mnib, stanbul kad's Muradzde Murad efendiler, eyhlislmla konanda toplandlar. Kaimmakam Kse Musa paa da orada mevcud idi. Sekbanba ve yenieri kodamanlar ile bu toplantda istiare olundu. Kaderin evkiyle; meydana gelmi olan, hadiselerden dolay hi bir yenierinin hrpalanmamas, yenierilerin de artk bundan byle devlet ilerine karmama sz vererek, Mnib Efendi eliyle ki nsha olarak tanzim olunan bir senet kaleme alindki, bahse konu devrin seviye-i ahlk ve irfann, din-i

Muhammedi ve er'iat-i Ahmediyenin, ne yaman ellere kaldn gsterir. Bu senette, nizam cedid, imdiye kadar rastlanmam byklkte bir bidat, irad cedid ise, mezalimi kesire mahsul olmak zre isimlendirilmiti. Bataraf padiahn hatt ile "mucibince" iradei seniyesi yazldndan, reisvekili Halet efendi, iki eli ile gsnn stnde tutarak, alay le yenieri aas kapsna gidildi. Burada, saltanatn ann tezyife ve Rusya sefiri gibi kurnazlar kurnaz musibet bir adama kar yaplan tertibat da teebbs mahvederek devleti, kudret ve kuvvetten mahrum eden gnahlar dolusu senet okundu. Bir nshas devlet elinde, biri de yenieri klasnda kalmak zere teati olundu. Hemen ertesi gn, Sultan Selim ve yaknlarn hali ve durumu, kaimmakam Kse Musa paann makamnda braklmasn bildiren, hatt- hmayun okunarak, yenierilere yzseksenbin, yamaklara yzbin kuruluk tahta k bahii ihsan olundu. Sultan Mustafa saf ve genel durumdan pek habersiz bir kimseydi. Musa paa ile hempalarn ldrlm bulunan kimselerin hazinei devlete konmas icab eden nakit ve mcevherlerini, senetler ile mukattaalanni zaptederek ucuz kapatmak iin yamacla kalktklar gibi, ev ile yallarn kendi aralarnda taksim ettiler. Bunlar stanbul'da lm kimselerin mal ve mlkn ara-arnda paylamaktayken, darda yni, eski Prusya'nn Me-mel nehri ile Tilse nehri yaknlarnda Tilsit denen yerde Osmanl devletinin taksim edilmesi konumalara mevzu oluyordu. Napolyon, Fridland'da Rus ordusunu yenerek bozguna uratm, kendilerine, yirmibebih kiilik bir telefat verdirirken, seksen top ele geirerek cidden byk bir zaferin sahibi olmutu Ruslarn ordusunun kuvvet yaps, Franszlarn ileri harektn durduracak gte deildi. 1. Aleksandr, bu malubiyet zerine ortaklarndan yz evirerek Napolyon'dan, bir mlakat talebinde bulundu. ki imparator, Tilsit'te Niyemen nehri zerinde kurulu bir salda bulutular. te bu bulumalarn yapld sohbetlerden birinde, Napolyon stanbul'dan ald bir telgraf haberinde Kabak ihtillini mteakip Franszlarn kt muamelelere uramakta olduklarn, Dalmaya'dan stanbul'a gelen Fransz topularnn hakaretlerle geriye evrildiklerini bilhassa meydana gelen ihtillin, kar olduu nizam- cedid ve bir takm slahatn gerisinde, Fransz tefkinatnn da bulunmasndan dolay, erbab ihtillin Franszlar aleyhinde dnmekte olduklar haberini alm oluyordu. Hatt bu esnada yannda bulunan Rus imparatoru 1. Aleksandr'a da okumaktan kendini alamad. "Bu, artk Osmanl hkmetinin kararlarnda sabitiyeti olmayacan bildiren benim de ders almam gereken bir hc-cet-i ilhiyedir." Dedi. Prusya'llar ve bilhassa Napolyon aleyhine, drdnc ittifak vcuda getiren Prusya bavekili Hardenberg, urad malubiyet aclarn Osmanl devletini taksim etme sayesinde karmak arzusuna dayal olarak bir pln dzenledi. Baron d Hardenberg'in iki imparatorun bulumas ve konumalarndan nce tanzim edip 1. Aleksandr'a takdim etttii plna, ad geen pln, Eyeyne, Orstad, Eylau, Fridland savalarnn kesin neticesi dostluu olmak zere, Osmanl devletinin taksiminin temin edilmesini ngryordu.

Pln gereince Eflak ile Budan, Bulgaristan, Edirne, stanbul, Boazlarn dahil olduu halde btn Rumeli Rusya'ya, Dalmaya, Bosna, Srbiya, Avusturya'ya, Yunanistan ile Rusya Lehistan'daki, hisselerinden vazgeecekler, Lehistan tekrar kraliyet idaresine dnecek ve taht Saks kralna verilecekti. Napolyon, Osmanllar, Ruslara, Ruslar nglizfere kar saldrtmak politikas grne eilim tamaktayd. Bu eilime ramen stanbul zerindeki dnceyi, hametine uygun bulmad ve Aleksandrla yapt konuma neticesinde, stanbul hususu gelecee brakld. Prusya ise zararn en byne uram oluyordu. Tilsit antlamasnn gizli olupda sonradan aikr olan maddeleri ve tamamlayc unsurlarnda: "ar'n Budan ile Eflaki boaltmas, Kataro azyla, Cezayir-i yunaniye'nin Franszlara teslimi, Ruslarn Akdeniz'den donanmalarn ekmesi kararlat ve Fransa le Rusya arasnda yaplan yeni antlama dolaysyla Rusya, Fransa ve ngiltere arasnda arabuluculuk edecekler. ngilizler red ederler veyahut mzakereler, bir neticeye varmazsa Ruslar ngiltereye harp iln edeceklerdi. Yine Franszlarn Rusya ile Osmanl arasnda, arabuluculuk yapaca, bu teebbslerden bir ey kmazsa Ruslarla birlikte, stanbul hari olma artyla Trkleri, Avru-pann Osmanl topraklarndan karacaklard. stanbul vakas, Tuna boyundaki ordu iinde bile mthi akisler meydana getirdi. Aslnda ordu Eflak ve Budan'a girmi Rus kuvvetlerine kar baarl olup, onlar tehlikeli vaziyete sokmu bulunuyordu. Savunma ve taarruz hareketimizi tanzim eden plnn general Sebastiyani'ye aid olduu Fransz tarihlerinde yazldr. Hatt Napolyon tarafndan gnderilen Fransz subay Meryaj, bahse konu plnn uygulanmasna nezaret etmekte idi. Sa cenahmz, Tuna mansblarndan olan Galo zerine sarkm olduu halde, ordunun byk bir ksm Tuna'y ap, Bkre zerine yryerek, Ruslarn sa cenahnn hatt ricat yni ka yolu kesilecekti. Bu sa cenahda general ssaev komutasnda olarak, bat ynnden Vidin'i tehdit ediyor ve Belgrad elde etmi olan Srplarla birlemek zere yryordu. Bu tehlikeyi hisseden mareal Mikelson Bkre'i tahliyeye balamt. Hatt yenieri aas Pehlivan aa, bir miktar askerle Silistre'den karya geerek Karela adasn zapt etti. Pehlivan aa, nizam- cedid aleyhinde ve Mustafa Sultan tarafdaryd. Buna bal olarak, ad geenin yamaklar olayn haber alarak, bir fesada sebeb olmak veyahud yenierileri yanna alarak stanbul'a dnmesin ihtimaline kar azli kararlatrld ve yerine kethdas Eyp aa tayin edildiyse de, Pehlivan, Karela'a beni azlettiler. Maksad yenieriyi kaldrmaktr mansnda haber gnderdi. Bu haber zerine yenieriler akn akn Silistre'ye ricat ve biz aamzdan honuduz, diyerek yamaya, cret edecekleri anlald. Btn bu basklar Pehlivan Aa'nnda vazifesinde braklmasn inta ettirdi. Ancak Sultan Selim'in tarafdar olanlarn padiahn hl edilmesiyle birlikte azillerin balamas ve bilhassa ordu da vazifeli olan, 1. muhasebeci Ramiz efendi gibi iinin ehli kimselerin Kula'ya srgn gibi kt muameleler Pehlivan Aay martarak, Kabak gibi pespaye bir herif byle iler grsnde, biz yenieri iken ne duruyoruz fikri sabitine katldndan, bir gn aniden Silistre'ye

geti. Serdar ekremin otana hcum etmek istedi. Serdar ibrahim paa Rusuk civarndaki Alemdar Mustafa paann iftliine snd. Durum stanbulda duyulunca soydan yenieri olan Anadolu valisi ve Akdeniz boaz komutan elebi Mustafa paa sadaret mhr verilerek yolland. Gryoruzki, hkmet gvenecei askerden korkuyordu. Nasl korkmasn ki, "stanbulda bulunanlar, devlet adamlarn telef etmiler, biz de buradakileri bitirelim." Szleri azdan aza geiyordu. Pehlivan aa; elbette bu mthi szn sar-fiya, ordunun yegne karklk illeti oldu. Bu ynyle her ii eline alarak, azlediyor, tyin ediyor, atyor tutuyor oldu. Ancak gnbe gn azdrd da Rusuk'ta bulunan Alemda Mustafa paaya ihbar edildi. Paann bebin svari askeriyle ve byk bir hzla Silistre'ye geldii grld. Zorbalarn enesini kapatt, her birini bir tarafa sindirmeye muvaffak olduysa da, sadaret mhrnn elebi Mustafa paaya verilmesinin onun da cann skt grld. Hele elebi paann; Silistre'ye geliinde gsterdii kibirden, btn btn rahatsz oldu ve Rusuk'a ekildi. Ne dersiniz? Gelen veziriazam'da Pehlivan Aa'ya rtbe-i vezaret getirmi imi. Alemdar paa Rusuk'a ekilmekle birlikte, ordunun zahire ve levazmatn teminde gevek davrand. Buna bal olarak, serdar- ekrem le aralarna giren soukluk ziyadeleti. Yenieriler de, frsat ganimet bilerek azittika azttlar. Dman bu i mnakaalardan istifade ederek, ortal kprdatmaya balad. arhac Ali paay bozdu. Ruslar eitbe eit hilelere ba vuruyor, Osmanl esirlerine sahte fermanlar gstererek, yenierileri cezalandrmaya geldiklerini sylyorlard. Ruslar, baz adamlarn, devleti aliyenin adam kyafetine sokarak gya satn alnm gibi, Hotin ve Bender kalelerinin paralar diye baz kimselerin yannda, tesadfm gibi para saydryorlard. Dier taraftan eydi Ali paa, komutasnda bulunan donanma, Bozcada'da bulunan Rus donanmas zerine atld. Meydana gelen msademede acemilikten olsun, hava muhalefeti ve azlktan olsagerek, malup oldu. Kaptan- derya gemisinin armalar budanarak esir oldu ve bir ka da, sulara gmld. Bir ka tanesi de karaya vurdu ve iindeki askerler firar yolunu tuttular. Ali paa, kendi cehalet ve aklszln eremet bey gibi, denizci kumandanlara ykledi. Bunlarn katlini elde etti. Cevdet paa mehur tarihinde, "saltanat erkn pusulay armlard." der. Bu kark hl esnasnda Rusuk'da Alemdar paa'nin meclisinde Sultan 3. Selim'in tahta iadesi mevzu bahis olunmaktayd. Bu mavere heyeti, Tuna yals mbayaacl ile Rusuka gnderilmi olan Be-hi, eski sadaret mektupusu Tahsin efendiler, Kula'ya sri-d halde, Alemdar'n davetiyle, Filibe'den dnen Ramiz efendiden meydana gelmiti. stanbul, bir trl hercmerc-den kurtulamyordu. Devlet ilerine karmayacaklarna dair senet imzalayp vermi olan yenierilerle, zorbalar sa elleri olan Arif aay srm, eyhlislam Ataulah efendiyi de azlettirdikten sonra yine ayaklanarak Suttan Mustafa'nn iddetine ramen yine nasplar yaptrmak gibi devlet lerini, orbaya eviren taleb-lerden geri kalmyorlard. Bu taleplerini kabul ettirmek iin setikleri usl, yegne

dstr olan "aman devletl i iten geiyor, imdi bir fitne zuhura gelir, stanbul yama olunur. Sbyan (ocuklar) ve nisvana (kadnlar) ayaklar altnda kalr. Bu madde balanmaldr." szleriyle bir ka yz irretin, para ve rvet alarak veyahut yovmiyelerinin arttrlmasn isteyerek, toplanmalarndan ibaretti. Kse Musa paa da akll davranm olmak ve teden beriden arpd byk serveti de ferahlk leminde rahata hazm edebilmek iin hasta olduunu ileri srerek kaimmakamlktan istifa yolu ile ekilmiti. Topal Ataullah efendinin bir gn sonra makam- meihata gelmesi, nfuzunu fevkalade arttrd. Fakat, Sultan Mustafa taht zerinde korkuluk gibi kald. Ataullah efendi ise, Musa paa olmaynca ileri idare edemeyeceini hissettiinden paay Bursa'dan getirtip tekrar kaimmakamla oturtturdu. Fakat bu seferde Musa paa kaimmakamlk grevini pek de ie yarar olarak grmedi. nk; selefi Hamdi paann ihtiyarl hasebiyle padiahn yaknlar dizginleri ele almlard. Her ie karmaa balamlar, sultanlar baaalarna varncaya kadar hepsi rvete gmlmler una buna memuriyet, mukattaa, iltizam almak iin devlet adamlarn tehdit ed-er hale gelmilerdi. Ocaklnn ise, tbir caizse "byklarn balta kesmez" olmu, babli'yi ise kimse tanmyordu. Asayi ok periand. Yz bulup marm bulunan Karadeniz yamaklar her yerde silahl gezmekte, kale'lere fahie atmak, rz ehli ve sahiplerine, iffet'e taklmak, apak ekilde iki imek, sokaklarda naralar atmak, hatta saray kaplarnda bostanclara saldrmak gibi halleri korku duymakszn iliyorlard. Btn bunlarn karsnda Sultan 4. Mustafa'nn; bu haltlar kartranlarn iddetle cezalandrlmalarn emrettii grld. Bu emirin akabinde kale kaplar kapatld. Ele geen yir-mi yamak boulup denize atlarak bir k yapld. Sebas-tiyani'de bozulmutu. Her ie kart gibi, Badad valisi Ali paann, kleleri tarafndan ldrlm olmas zerine, boalan valilie gelecek kimse buray klemenlerin elinden kurtarmaya muktedir grnts veren, eski sadrazamlardan Yusuf Ziya paann tayin olunmasna itiraz vede hakknda Badad'dan dileke gelen Sleyman paann, tayininin yaplmasn istedi. Bu istek gerekletiinde bir ecnebinin, devletin i ilerine bu kadar mdehalesi, nasl olduysa irkin grlerek can skldysa da, ortaln rktc hlinden ekinilerek bir tahkikat memuru gnderilerek, aciz ve miskinlie delalet eden bir tedbire gidildi. O srada Badat vliliide bir baka hkmet ekli halindeydi. Validen sonraki ikinci amir kethda idi. Her sabah, bir blk asker, kethda dairesine gider, kethday alr, paakapsna gtrr, orada kapclar kethdas koltuuna girerek merdiven bana oradan da, hazinedar aay alarak paann yanna ulatrrd. Kethda; orada bir gn evvel ki yapt leri sayar o gn iin yaplacaklar sorup, yine ayn merasim ile makamna dnerdi. Arada gerekir ise vastasz haberleirdi. Kethdamdan sonra kapclar kethdas, ondan sonra da, hazinedaraa gelirdi ki, bunun maiyetinde valinin zel askeri olan yedi/sekizyz kadar klemen bulunurdu. Klemenler iyi yerlerde istihdam olunduklarndan Ba-dad'i benimsemilerdi. D siyaset lemimizde Fenerli'ler dediimiz kimseler devletin bana bel

kesilmilerdi. Bunlar hangi ecnebi hkmete intisapl iseler, devletide o tarafa srklyorlard. Htt divn- hmayun tercman Aleko bey, vazifesi dndaki ilere mdehale etmesi yznden idam olundu. in bu taraf dahi Sebastiyani iin bir mdehale kaps at. Rusyann memleketeyn'i istilas zerine, Fenerlilerde servet ve hretleri menbalarndan aada kalarak, Fransa politikasn tutmulard. Aleko bey ise, Sebastiya-ni'nin iddiasna gre Fransanm korumas altnda imi. Bizim ihtilallerde, n ayak olanlarn meselenin sonunda nce ikram ve izaz, az sonra birer birer sktrlarak, ya srgne ya da, dam olunmalar, eskiden beri devam eden usldendir. Kabak vakasnda n ayak olanlardan pek bilinen Kazganc Mustafa Gmhane emanetinde iken, kayd grlp can alnd. Ordu yine bildiimiz haldeydi. Pehlivan; aa iken vezirlikle, aapaa olan yenieri aasda bu karklkta kendi adamlarnca katledildi. Bu srada ise, 3. Selim taraftar olan ve orduda bulunmakta olan sadaret eski kethdas Mustafa Refik efendi ile reisl kttap Galip efendi de, kendilerinin idam edileceini sanarak, Aa paann ldrld sradaki karklktan istifade ederek, Alemdar Mustafa paann yanna katlar. in byle hl almas, Rusuk'un ciddi bir istiare merkezi haline gelmesinin sebebi oluyordu. Rusya ile mtareke yaplacana ait szler ortal sard gitti. 1. Aleksandr, bu srada Napolyon ile Tilsit'te mlakat halindeydi. Serdarekrem, mtareke senetlerini imza ettikten sonra, klamak zere, ordu ile Edirne'ye dnd. Tarih diyor-ki: "Orduyu hmayun dediimiz serdar- ekremin tebas, padiah kalemi katibi ile devlet ricali adna olan, kimselerden saylan yalnz nn ve serdar- ekremin kuru bir unvan ve ihtiam vard." Mtareke esas: mzadan sonra Ruslarn zaptna gemi bulunan topraklar ve Eflak ile Budan' otuzbe gnde boaltmas, velkin sulh antlamas yaplana kadar, bu blgelere Osmanl askeri yerletirilmemesi, smaiyl ile braiyl ve Yerky'de bir miktar asker kalarak, buna karlk Ruslar ekildike Osmanl kuvvetlerinin Tuna nehrinin sa tarafna gemeleri, Rus donanmasnn Bozcaada nlerinde boaz ablukadan feragat etmesi, ele geirilmi gemilerin ve esirlerin iki tarafa iadesi gibi maddelerden ibaretti. Burada en fazla dikkat eken hususattan biri de, Ruslarn bizi Srbiye ile mtarekeye zorlamasyd. Hi kendi reayas ile mtareke olurmu? Mukabil sorusunu sorup ve bunun olmamas lzm geldiini ileri sren murahhasmz, Rus vazifeliden, Srpllar iine biraz da Rusyal karm eklinde cevap ald. Buna istinaden o taraf iinde sulh yaplana kadar mtareke iln yapld. Bu halde Napolyon'un hatr iin am olduumuz bu sava, yine ayn zatrn araya girmesiyle bir mtarekeye baian-m oldu. Rusuk Yran-Alemdar Vakas Mtareke grmelerine; Sultan Selim taraftarnndan ve ortadan kaldrlmas plnlananlardan olan Galip efendi, tayin olunmutu. Bu mnasebetle Rusuk'da

kalm bulunan, Refik, Tahsin, Ramiz ve Behi efendiler taht Osmaniye yeniden 3. Selim'i karmak iin Alemdar Mustafa paa ile yaptklar gizli bir toplant da karar almays baardlar. Yaplan plna gre baary salamak ve 3. Selim hn'n ldrlme tehlikesinden azade klnmasn temin hususunda, uzun uzadya tedbirler mzakere olundu. Neticede Refik efendinin oluk ve ocuunu grme bahanesi ile istanbul'a gnderilmesi, bu arada da padiaha yakn olan kimselere sokulup bir sondaj yapmas kararlatrld. Refik efendi; bu karar zerine stanbul'a geldi vaziyeti kontrol etti. Ondan sonra da harekete geti, ilk ii hazine vekili Nezir, hazine kethdas Selim, ba-ukadar Abdlfettah aalara da sokularak mehadeierini nakletti. Grd, yenierinin aztm olduunu, eyhlislam azil ve tayininde bile rol oynadklarn bunun devletin anna nkise getirdiini, eyhlislam, kazasker ve baz yenieri komutanlarnn zorla hkm ferma sisteminide kollektif olarak kullandklarn, bu gibi nmakul davranlar sonulandrmann gerektiini, bunu yapacak kimseninse, Alemdar Mustafa paa olduunu, son derece ak ve belagat dolu bir konumayla anlatp, kendilerini bu dnceye celb etmeyede muvaffak oldu. Bahse konu aalar, Refik efendi'nin yaklamn, padiah 4. Mustafa'ya naklettiler. 4. Mustafa hn; "Ocakl u son gnlerde uyumu gibi oldu. Dierleri de bir skunetlar. Bu tedbir imdilik dursun." Dedikten sonrada, Alemdar Mustafa paann stanbul'a getirtilmesini tehire, Refik efendiyi ise dire-i kitabet riyasetine yni baktiblie tayinle taltif eyledi imdi husule gelen olay u idi: Refik efendi, Alemdar paa'y stanbul'a getirtmekte baar salayamam, pln ise makul grnmesine ramen kenara braklm olunca, Rusuk'ta yklendii vazifeyi de ikml edememi oluyor, bylece pln akamete uram bulunuyordu. Ancak Refik efendi dncelerinin gereklemesi iin bir nevi almalar yapyordu. Alemdar'ada, pek ok tarafdar kazandrmaya muvaffak olmutu. Edirne'ye giden Refik efendi, Rusuk'tan yanna gelen Galip ve Tahsin efendiler ile burada da bir gurubu temine muvaffak oldular. Kse Musa paa; bulunduu vaziyet bakmndan pek mkl bir mevkide idi. nk; Sultan 4. Mustafa'nn adamlar, 3. Selim hn'n hayatn izale etme fikrini, uygulama alanna sokma plnlar yapmaktayd. Kse; bu dncelerden haberdar olunca en azndan ka-immakamhn istifa yolu ile braklp braklamayacan aratrd. Neticede, bu i ancak herkesin reyi ile yaplabilecek byk ilerdendir ifadesiyle zerinden att. Bu arada istifaya ait arzusu da yerine geldi. Rusya'ya firar etmi bulunan Tayyar Mahmut paa geri geldi ve Trabzon eyaleti; zerinde kalmak artyla sadaret, kaimmakamlna tayin olunurken, Kse Musa paa da, zmit'e gnderildi. Bu esnada Ruslar ile mtareke tamamlanm olmasna ragmende bahse konu devletin, bir tek askerini geri ekmemi olduu grld. Paris'de bulunan Muhib efendi, gh Napolyon'un serzeniine gh siyasetilerin oyalamasna maruz kalarak Rus eii-si ile uzlaamyor ve stanbulda da, Sebastiyani 3. Seiim devrinde karlat itibar gremiyordu. Bu yzden de,

ba-bli'yi trl trl tehdidler altnda tutuyordu. Ancak susturulmas kolay olmaktayd. Elmas yzk, mcevher kutu, ssl at takm gibi hediyeler, hasta ve mecali kalmam generali yumuatmaktayd. Ancak bu tip yumuamalar, daha sonra daha fazla diklenmeleri inta eder. Sebastiyani'de, bu allm usln haricinde kalamad. Tercmanlar, kap kethdalar hatt memurlar bile Osmanl devletini himayeye kalktlar. Sebastiyani'nin en fazla urat, rikab hmayun reisi Halet efendi idi. Hatta Halet efendinin; ngilizleri el altndan yanlarna ekme almalarn haber aldnda azlettirip, Ktahya'ya srdrd. Btn bunlar olup biterken, Rusuk yaran da, kendi ilerini plnlyorlard. LZZ ulufesi verilmesi bahanesiyle serdar ekreme, terifat- seniyyeyi ve ordu masraf iin binkese aka ile Edirne'ye giden Zenci Nezir, serdar- ekreme ve sadaret kethdasna Morali Osman efendi ile yenieri aasna da Sultan 3. Seiim'in ortadan kaldrlmas bahsini at. Osman efendi, Aaya: "Ocak; henz Gen Osman'dan kalan, katillik lekesini zerinden silemedi ve sizde ekininiz. nk Allah Telann lanetine urarsnz" mealinde haber gndererek, red sz sylemi oldu. Dier taraftan da Refik efendide, Sultan 4. Mustafa'nn adam sadaret kaimmakam Tayyar paa ile sadrazamn arasna fit koyarak, ayrca Tayyar paa ile eyhlislm Ata-ullah efendininde arasnda hkmetmek davasndan dolay Tayyar paa eyhlislm makamndan attrmak iin msaade elde etmeyi baarp, meseleye arzal bir sonu getirmiti. Fahie kavgasndan dolay, bir yenieriyi ldren ve Fatih camiine snana, kaplardan giripde yenierilere silahla ate eden ve savunmada bulunan Lz ve yobaz gruhundan birinin, derhal idam iin, byk bir hiddetle eyhlislmn camiden ieri girip, daha sonra lmne sebeb olmas ulema ve talebe gruhunun yz evirmesine, yenieri kla ve ocaklarna iltica edenler, saldrdan masun kaldklar halde, Fatih camiine onlar kadar sayg gsterilmedi tarzndaki dedikodu oalmasna sebebiyet verdi. Bunlarn hepsi de, Rus-ukda toplaan yrana g salyordu. Tayyar paa ise, eyhlislmn, Cebbarzdelerin nefretle anlanlarndan olduundan, Sultan 4. Mustafa en sonunda kaimmakamlktan azlederek Dimetoka'ya gndermeye mecbur oldu. Paa mazulen giderken, serdar- ekrem ile eyhlislmn teviki neticesi olarak bandaki kalabal datarak, Hacolu Pazarcna ekildi. Rusya ile mtarekeye ayrlan mddet sona ermi, ordunun ise, sefere gidecek hli kalmamt. Edirne'de toplanan bir askeri meclis, vekillerden brinin huzur-u ahaneye giderek, vaziyeti ifahen bildirmesi kararlatrld. Sadaret kethdalna yeni getirilmi bulunan Refik efendi bu vazifeye de nasb olundu. Yarandan Galib efendi kitabet reisliine, Tahsin efendi avubala, Alemdar Mustafa paann ballarndan, Seyid efendi de ordu kasapbalna tayin edilmilerdi. Bu vaziyette ordu yarann, Alemdar'da Ramiz efendinin eline gemiti. Gizli haberlemeler devam edip gidiyordu. Tesadfe benzer halde serdar- ekremin, Alemdara galip gelmek dncesiyle ekiyalardan Ylakolu, Gavur Hasan vede brayl nzn gibi heriflerle anlamak zere Edirne'ye davet

ettii, Alemdar Mustafa paann da avlanmak maksadyla onbin kadar askeri yanna alp da*Edirne taraflarna yrd iitildi. Edirne olsun, stanbul olsun telaland. Htt Sultan 4. Mustafa, bir gece de eyhlislm le kaimmakam Einli Mustafa paay iki defa arp sorduysa da, bir cevap alamad. Alemdar Mustafa paann taraftarlarndan olduklar halde merkezi idare tarafndan bu eit mnasebetleri olduu bilinmeyen ordu ileri gelenlerinden kan evrakdaki vuku'uhl: "Serdar- ekremin zaaf pek ak olarak ortadayken, Yiia-kolu gibi baz kimseleri Edirne'ye davet etmesiyle, Alemdar paanmda cann skt. Artk harekete geme zaman geldiini anlad. Av bahane ederek, Edirne'ye doru yola koyuldu. Eer imdiden aresine baklmaz ise sonu yaman olur" eklinde anlatlyor. Alemdarn sevmedii kimseler, derhal Edirne'den uzaklatrld. Ylakolu ve benzeri kimseler boaz muhafz Hakk paa maiyetine verildi. te taraftan Refik bey de, serdar- ekrem ve Alemdar paa arasnda bir ortak nokta temini iin birinin gnderilmesini tavsiye'etti. Desise-i azime ile yni byk bir frldak kurarak serdar- ek-remi, Alemdar paann yanna kendilerinden birisi olan Be-hi efendi'yi gnderdi. Behi efendi de, gya aralarn bularak avdet eyledi. Behi efendinin dnnden sonra, orduda kurulan meclsde, mtareke sona ermi olmasna ramen sulhda gereklemediinden, Ruslarn, Budan'a asker sevketmelerinden mtevel-lid savanda srecei anlaldna gre, sanca erif beraberinde olduu halde, ordu heyetinin Edirne'de ve Alemdar Mustafa paann maiyetine yeterli sayda asker verilerek Tuna sahillerinde kalmasna dair verilen karar elinde olduu halde stanbul'a geldi Fettah ve Nezir aalar ile gizlice grerek, Alemdar Mustafa'nn, ne byk sadakat ve balln sahibi olduunu belirtmek iin btn belagat ve maharetini ortaya koydu. Aalarda kandlar. Htt: "Efendimize hizmet etmek ister diyorsunuz. Evvel da sultan Selim'i idam etmelidir." Dediler. Behi efendi, kastedileni anlad ve net olarak, "bu cihet tasdik olunur isede, bu iin imdilik geri braklmas lzm geldiini, yenieri ile stanbul halk, rumeli ayanlar ve serasker paann bu grn aleyhinde olup, bilhassa 3. Se-lim'in, Fransa ile imparatorla var olan mnasebetlerindeki ileri dostluk, hatta hl olunduunda da general Sebastiyani'nin meclisdeki konumasnda husule getirilen vaziyete imparatorun, infial derecesinde kzgnlk gsterdiini sylediini, ondokuz sene padiahlk yapan bir ztn gerek stanbul'da gerekse bir ok yerde, taraftarlar olabileceini, vakit geldiinde de, Alemdar paann bu ii greceini" syledi. Velhasl; Fettah aa tarafndan Alemdar Mustafa paaya hitaben "iktizasna gre harekete izn-i hmayun verilmitir" mealinde bir mektupda ald Behi efendi. Ayrca Behi efendi, defterdarlk grevi ile Edirne'ye geldiinden bu mektup dorudan Alemdara gnderildi. Zapturapt ortadan kalkm, yamaklar, zorbalar ise var olarak olaylarn arkas kesilmiyor, hatt hapse konan bir ka edebsiz yamak Macarkaleli Kerim ve emsali zorla ardak kulluundan almak ellialt kii ile birleip, Karakulak Abdullah aa ile yenieriaasn Aa kapsndan

toparlayarak, sille tokat bayasak odasnda tevkif etmek gibi durumlar da ola geliyordu. Fakat bunlarn da her trl neticesi eyhlislm ile dier baskc kimselerinde nfuzundan kaynaklanyordu. Bu arada da, Rusuk yarannn plnarda inkiaf ediyordu. Hatt o dereceye kadarki, serdar- ekrem mtareke mddeti sona erdii halden dolay sefer ileri iin mzakerelerde bulunmann gereinden; zaten ayanlar be alt bin, sekban askeri ile dolamaya km Alemdar Edirneye davet edecek idi. Alemdar Mustafa paa ordusu ile gelerek serdarekrem ile grt. Bununda haberi stanbulda pek eitli tefsirlere tbi tutuldu. Serdar ile Alemdar paa arasnda grlen ^yaklama eylemleri o dereceye vardki, grenler ittifak etmiler sanrd. Bir gn, mzakere esnasnda, askerin Edirne'de kalmasndan dolay ayl birka bin keseye malolduundan ayrca para teminindeki sknt, stanbul'a gitmeyi tercih etmenin daha uygun olaca, mtareke sulha dnmese bile payitahta lzm gelen tedarikler daha iyi ekilde temini mmkndr, eklinde serdar- ekremin kafasn o ynde imale ettiler. Serdar da, bu hususu beenerek ksa zamanda harekete karar verdi. Bunun zerine Alemdar paa'da "Bende gideyim, padiah efendimizin yzn greyim, ayana yzm sreyim" deyince, etrafn-dakilerde benzerleri gibi hayrl teebbsn, Refik efendi dahi, gizlilik iinde serdar- ekreme sual edilecek olursa, hatrl vede nfuz sahibi kimselerin gayretleriyle dnn kemekee deceinden bahisle, iknaya alp kandrdlar. Hakikaten bir ka gn sonra, sabahn seher vaktinde Alemdar Mustafa paa, serdar- ekrem ve arhac Ali paa ile Behram paalar nne katarak, kendisinin birlikleriyle beraber ordu stanbul'a yrye tevcih olundu. Ordunun harekt Edirne'deki memurlarla, ktiblerin ok byk ksmnn haberleri dnda cereyan etmiti. Kabak'nn dam Alemdar Mustafa paa ordunun harekatndan evvel Bo-azhisan ayan Hac A!i aa'y, boaz nazrlna getirilmi Kabaki'y idam etmesi iin, Karadeniz boazndaki Rumeli feneri kalesine yollad. Ali aa dosdoru Kabaki'nn kale dndaki evine gidip, hakknda emir var idam olunacaksn szlerini sarfederek, dorudan ieri girip, yatanda bastrm olduu Kabak'yi ldrd. Vcudundan ayrd kelleyi, Alemdar Mustafa paaya yollad. Ordu bu olay husule geldii srada, orlu menziline gelme durumundayd. Kabaki'nn idam olay yamaklar akna evirdi. stanbul'da yu bulduunda da, hle stanbul ahalisi hayret etti. Sebebide olanlardan ne padiahn, ne de devlet erknnn haberi bulunuyordu. Bu vaziyet karsnda kaleyi yamaklarn muhasara altna ald grld. Hac Ali'nin askerlerine ceza olmak zere perian edilmelerine dair irade kt. Bylece toplarla atee tutmaya baladlar. Kaleye skm bulunan Ali aa kalede bulunan toplar ve askerlerinin silahlar le kuatmaclara cevaba gayret verdi. Top sesleri, stanbul'da dolamakta olan dedikodularn yannda hi

mesabesinde kalmaktayd. Bu srada ise, Alemdar paann ordu ile birlikte gelmi olma haberi ehir iinde duyulduunda ortal bir korku ald. ehrin her semti allak bullak olmu, her dakika bir ayia, yalana dayal bir hikye, bir sz, bir tahmin, azdan aza yaylyor, savunma plnlan kuruluyor, kartlan bir hatt- hmayunla geri gitmelerini salayacak tedbirler aratrlyordu. Enson sz sal gn ehre girecekler diyen sadaret kaimmakam Mustafa paa daha sonra da "elbette gerekmese gelmezler ve klfeti semezlerdi" ile "evet evet yle ya! Lkin bir kaide sanca- erif daveti iin adam gnderilmelidir" szleri olmutu. Bunun zerine hazine vekili Nezir aa'ya davet etme grevi verilerek orduya gnderildi. 1222/cemaziyeievvel/25-1807/austos/3 sal gn eyhlislam ve sadaret kaimmakam, btn kad efendiler, devlet erkn karlama merasimi iin, ncirli (Bakrky) iftliine giderek, serdanekrem ile konutuklar gibi, Alemdar paay tebrie davrandlar. Alemdar Mustafa paa, terifat usllerinden anlamamaktayd. Ancak yannda bulunan Kse, kethda Ahmed efendinin uyars ile adrndan bir ka adm dar kp, gelen zevat karlad. eyhlislm Atauliah efendi, Alemdar'a hrmeten meclisten biraz teye oturdu. Alemdar Mustafa paa, farkna varpda: "Buyrun efendi, buyrun siz hem ba byk, hem ii byk zmerasndans-nz. Size riayet etmee herkes mecburdur, eklinde hrmet ifadesinde bulunduysa da, Atauliah efendi bu szlerden fazlasyla alnd. Sultan 4. Mustafa, sancak- erifi ncirli ile Davutpaa arasnda karlayarak teslim ald. nce sadrazam, bilahire Alemdar ayak ptler. nce ordu stanbul'a girdi, onlar takibende Aiemdar'in birlikleri ehre dahil oldu. Kabak olayn aklna bile getiren yoktu. Hatt yenierilerden de iki tane mehur odaba ldrlmt. Kimse de, az aacak bir cesaret grnmemekte idi. Alemdar paa, bir iki gn sonra silahl ve be-alt binkiiyi bulan askeri ile babli'ye geldi. Bu srada eyhlislam Ataullah efendi azl olunup, makam meihata Arapzade Arif efendi tayin olundu. Ortal bir skt kaplamt. Mtegallibeden, emseddin efendi Bursa'ya, Anadolu Kazaskeri, Nureddin efendi Ktahya'ya, Hoca Mnib efendi Ankara'ya srldler. Aygr imam azlolundu. Buna ramen kimse aldrmyordu. Herkes, Alemdar paann, eyhlislm ve adamlarn grevden, tard iin gelmi diye nitelendiriyordu. Hele sadrazam elebi Mustafa paa, mtegallibenin dalmas neticesinde mstakilen sadrazamlk yapacana ait duygularla sevinten uuyordu. Artk iinde bulunduu duygularla Alemdar paaya, eydi Ali reisin kapdan deryalktan azli hususunda, "siz gidin. Ben istediinizden daha alasn yaparm" diye cevap verirken, gerek valde sultandan gerekse padiahdan ald emirler zerine olanlara yavalk getirmek, bir an evvel; Alemdar stanbul'dan uzaklatrp, bir bana sadaret zevki tatmak istiyordu. Ancak sylediklerine karlk, Alemdar paann yznde grlen sertleme emaresi iin renginin deieceini gsteriyordu.

Ayrca bazlar tarafndan da, maksad-i hakikinin 3. Selim hn'n, Osmanl tahtna yeniden kmas almalarndan olduu duyurulunca sadnazamn korkusu artt ve ayiay da Sultan 4. Mustafa'ya duyurmaya karar verdi. Ne varki padiah, bu uyary fazla nemsemedi. Bu hl zere padiahn en yakn olan kimselerle grmeler yapld, konumalarn cereyan: ", iden geiyor. Sonu da hi ho olmayacak. Ruhsat verilsin, ben Refik efendi ile arkadalarn idam edeyim. stanbulun kaplarn kapataym arkasndan Ocakl ile Alemdar ve Ramiz efendinin stne ullanp, ilerini bitireyim, eklinde tel gsteren sadrazam, karsnda ki Nezir aa ve dierlerine bu dncesini kabul ettiremezdi. nk, daha nce Behi efendi bu zevatla yapt grme de, Alemdar paann onlar tarafndan benimseyebilecek grlerin mdafii eklinde gsterilmesi baarlmt. Buna bal olarakda padiah yaknlarndan sadnazamn ald cevap: "Sen vehime dmsn. Alemdar paa sadk bir kimsedir" eklinde olmutu. Fakat bu gizli haberleme ve konumay, Rusuk yaran haber ald. i pek abuklatrmak gerektii lzimeden sayld. Alemdar Mustafa paa, bir sabah anszn yannda onbe-bin asker bulunduu halde, stanbul'a girip babli'ye dayand. Sadrazamn odasna hiddet iinde girip.byk bir nefretle: "Bre herif, mhr hmayunu ver" eklinde haykrdnda, aran sadrazam ne sebeblere bali ise mhr bulamaz hale geldi! Alemdarn eline geen mhre bakp ne yapacan dndn gren Refik efendi, paay ikaz le mhrn, avubaya verilmesini iaret etti. Sadrazamda yannda bulunan ayanlardan Bonak aa'ya teslim ederek rpc a-yrndaki ordusuna yollad. Bu srada eyhlislm ve kad'la-rda davet eden Alemdar paann sadnazama yaptklar, eyhlislm Arapzade Arif aa tarafnca renildiinde eyhlislamn dizleri titremeye balad. Hele: "Din ve devlete ait ilerimiz var, nezd-i hmayuna (padiahn yanna) varmak lzm geldi, kalk gidelim" dediinde, iin encamn anlayan Arif efendi, iyice mecalsiz kald. Alemdar Mustafa paa, eyhlislmn bu hlini grp tereddt etmeye yorarak "Ara-polumusun? Nesin? Kalk" diye arlaynca btn btn aran Arif efendi, tecdid-i iman getirerek, yrmee balad. Alemdar Mustafa paann bablideki icraat sarayn iinden de duyulunca ortal bir velvele kaplad. aknlk alametleri gayet bariz ekilde mehade olundu. Alemdar paa, Souk-eme kapsndan saraya girip, orta kapda durdu. Kzlar aas Mercan aay artt. Ona: -Btn ulema, devlet adamlar, rumeli aalar ve ayanlar, anadolu hanedanlar Sultan Selim efendimizi taht'ta grmek istiyor bizde bu yzden buraya geldik. Hemen Sultan Selim efendimiz karlsn. Kendisini tahta karalm. Dedi. eyhlislm Arapzade Arif efendiyi'de Sultan Mustafa'nn yanna yollad. Hi bir'aresi olmayan eyhlislm, vaziyeti renen padiah 4. Mustafa'nn tehdidlerine maruz kald. 4. Mustafa, "ykl git. Cemiyeti dat. Paay da geriye yoi-la! Yoksa seni paralatrm" szleri ile koulduu grld. Padiahn yanndan kp da giderken, 4. Mustafa'nn yaknlar kendisine baryor, souyor hatt ilimee teebbs edenler bulunuyordu. Bu aknlklara den eyhlislm Arapzade

Arif efendi, imdi de, Alemdar Mustafa paann karsnda sama sapan konumaya balad. Ondan da: "Bre mnafk herif, sen ieride ii baka kalba dktn ha! imdi gidecek, bu ie br gzel suret vereceksin" azarlayc tarznda iflara maruz kald. Vaziyetin pek byk olan nezaketinden eyhlislm iyicene armt. Biraz bekledikten sonra da kendini buldu, "sz, nasihat kr etmiyor" eklinde meramn nakletti. Ayn anda ise, Alemdar Mustafa paada, balta ve kazmalarla kapal olan Akaalar kapsn krdryordu. eridekilerin korkun seslen duyuluyor, seslerinden titredikleri anlalyordu ve buna karlk, ieride bu inklabn en kanl sahnesi hazrlanmaktayd. Sultan Mustafa, yakn ve sadk adamlarn toplam kurtulua bir yol aramaktayd. Zorbalk ve tehdid, hepsinden feci bir tedbir bulma yoluna sevk etti. "Sizin padiahlnza devamnz, Selim ve Mahmud'un izalesine baldr. zin veriniz. Haremi hmayuna girelim. Biz kncaya kadar da, babssade kaps kapal tutulsun." Dediler. Saltanat zevki, tehlikeli dnem, bilhassa bu gibi adamlarn mstebit dncelerinin erbabna, tattrmak iin izin verdi. Baukadar Abdlfettah, hazine kethdas Ebe Selim, Nezir aa, mrahor Deli Eyb olu Mehmed, Badadl Hac Ali bostanclardan Deli Mustafa, beraberlerinde saray muhafzlarndan olan be/on bostanc ve baltac olduu halde, haremin iine daldlar. Biraz evvel; 3. Selim'i kurtarmak vazifesiyle Alemdarn yanndan gelen kzlaraas Mercan Aa, zaten kendi adamlar olduundan bir arma ile dairesine ekildi. Katiller hareme girdiklerinde ilk nce 3. Selim'i karlarnda bularak stne hcum ettiler ve ehid ettiler. ehzade Mahmud, Lalas Anber aa ile arkada Hafz sa, vakadan haberdar olduklar andan hemen sonra efendilerini kt bir teebbsden korumak maksadyla yanna komulard. Gz dnm katiller, ehzade Mahmud'un dairesine saldrya getiinde, karlarnda kllarn ekip ehzadeyi savunan bu iki fedakr zat ile karlatlar. Yine bu srada, cariyelerden adn tarihlerimize, evri Kalfa diye yazdran hanmda, hamam klhanndan elde etmi olduu bir tas kl saldrganlarn suratlarna serpti. Gzleri kln tesiriyle hedef gztemeyen saldrganlar oyalam oldu. Bu oyalamadan kazanlan zaman iinde, hazine tarafnda da seferli kethdas Mehmed bey ve 1. imam Tatar Hafz Ahmed efendinin tavsiyeleri ile Anber ile sa aalar, ehzade Mahmud'u, haremin bahesinden kuhaneye, arz odasna bakan dama kardlar. Ancak; Ebe Selim denen zorba yetimiti. Hatt frlatt haner tam isabet kaydetme-mise de, yine Sultan 2. Mahmud olacak gen ehzadeyi kolundan birazck yaralamt. Ayrca hcumlar esnasndaki gsterdii tel yznden dama kma esnasnda alnn kaprm srgsne arparak yaralad. Sa kan dikkatle g-zetleyenler, mevcud iz'in bu yaradan kalma olduunu anlarlard. Birinci mam Hafz Mehmed efendi ile Seferli kethdas olan Mehmed bey, ba Lala Tayyar efendi, Koyunyiyen lakab ile tannm Arif aa aada hazrlkl olarak beklemekteydiler. Dama km bulunan ehzadeyi grdklerinde, kuhane ve mekhane de bulunan merdivenleri bir kouda alp getirdiler ve de iplerle birbirlerine balayarak, dama km istikban padiahnn yere inmesine

yardmc olduk-.r. Bu srada ise, Alemdar Mustafa paa, Akaalar kapsn krdrmaya muvaffak olmutu. Bylece ieriye girmi ve arz odasnn babssade hizasnda bulunan kap nne geldiinde, 3. Selim hnn bir ste rt! ve kanlar iindeki cesediyle karlat. Bir ok yara ve bereden baka, sa akann derisi sakalyla beraber enesine kadar inmi idi. Alemdar; rpertici bu dehet manzaras karsnda alamaa balad: "Vay efendim, ben seni tahta karmak iin bu kadar yoldan ge-leyimde, u gzlerim, seni bu halde grsn. Ben de, u andan itibaren enderun halkn ldreyimde intikamn alaym." diyerek, btn mevcudiyetiylede talihsiz padiahn kanl cesedine sarlp, yere kapand. Paa, byk znts iinde tutamad ahlar ve vahlar ile maiyetindeki o acaib klikl ayan ve sekbanlar da, galeyana getirmi oluyordu. Cidden Osmanl baehri, byk bir buhrann, byk bir tehlikenin iine dmt. Sultan 4. Mustafa ise, Badad kknde gezinirken hrs, hayret ve zdirabn geerek: "Ben taht'tan inmedim. Mahrnud'u kim kard? Diye sylenmekteydi. Alemdar'n gzne iliince, Alemdar paa: -Bu kim? Sultan Mustafa'm? Syletin ona! Ana bucana gitsin. Yoksa elimden kyamete kadar lanetlenmeme se-beb olacak bir i kacak. Dedi. mam Ahmed efendi ve baz kimselerde yanna giderek: "Osmanl tahtnda nasibiniz bu kadarm! Biraz harem-i hmayuna terif ediniz, istirahat buyurunuz." Nazikne szleriyle 4. Mustafa harem cihetine gnderildi. ok dikkat ekicidir ki, Rumeli adetlerine uygun olarak, kadnlara silah ekilemedii iin Sultan 4. Mustafa'nn annesi, sylenmesi doru olmayan lakrdlar sralad halde, Alemdar kedi gibi sinerek ses karamad. Hatt Ahmed efendi; valide sultan g bel susturabildi. 1222/rebi-levvel/21. -1807/mays/30. cumartesi gn tahta kan, 4. Mustafa 14 ay 15 gn sonra hal'i vuku bulmutur. Daha sonralar idamnda 30 yalarnda bulunmaktayd. Tarihler, Sultan Mustafay nizam- cedid aleyhtarl, 3. Selim ile ehzade Mahmud'un yok edilmesine rza gstermi bulunduundan bahsetmekte olup, hakknda baka bir mtalaa da ileri srmemektedir. Sultan 4. Mustafa'nn Hanmlar Sultan 4. Mustafa'nn eleri oiarak sayn Oztuna Bey'de drt hanmdan bahsedilir, ki bunlar, evk- Nur, Dil Pezlr, Seyyare ve Peyk-i Dil isimli sultanhamnlardr. Bunlarn iinde evk- Nur Hanmefendi; 1784'de domu vede 1812'de 28 yanda olduu halde vefat etmi, Sirkeci'de Hamid-i Evvel trbesinde defnolunarak ebedi istiratghina konmutur. Dilpezir Kadnefendi 1784'de domu 1809'da 25 yanda olduu halde vefat etmiti*. Abdlhamid-i Evvel trbesine defnolunmutur. Seyyare Hanmefendi ise 1786'da domu, 1817'de 31 yanda olduu halde, vefat ederek o da dier kumalar gibi ayn trbede defnolunmutur. Peyk-i Dil ise, aatay Oluay Bey'in listesine girememitir. Oztuna Bey, bu hanm kaydediyor ve unlar sylyor: Kocas Mustafa'ya tahtda tek bana kalabilmesi iin, 3. Se-lirn'i de, ehzade

Mahmud'u da ldrmesini tavsiye edendir. Doumu bilinmeyen bu hanmsultanm vefat 29/tem-muz/1808'de, padiah 2. Mahmud'un emriyle, su orta bir ka criye ile birlikte boulmak, ayaklarna ta balanarak Marmara denizine atlma suretiyle katledilmilerdir. 4. Mustafa'nn bir tek kz dnyaya gelmise de bu doum babasnn vefatndan be ay, yirmi gn sonra olmu ve 6 ay, 8 gn yaamtr. Peyk-i Dil hakknda aatay luay bey, dip notta bahsetmektedir. te tarafdan 4. Mustafa'nn katledili sebebini ztuna Bey, Alemdar Mustafa Paann ehid edilmesi sonrasnda, Kandiral syan denilen isyann socun-da yeniden taht'a geirilmesini bahse konu eden isyanclar 2. Mahmud'un emriyle, katledilmesine zemin hazrlam oldular. Tek kalabilmek iin 3. Selim ile ehzade Mahmud'un ldrlmelerini emreden zihniyet, ok gemedi ki ayn oyuna derek lmn kucana uzand. ," 4. Mustafa'nn Sadrazamlar 4. Mustafa; Kabak Mustafa isyan sonrasnda Osmanl tahtna geldiinde makam-i sadaret'de brahim Hilmi Paa bulunuyordu. Aradan 21 gn getiinde, 4. Mustafa, sadaret makamna 18/haziran/1807'de elebi Mustafa Paay getirdi. Bu ztn sadaretini 1 sene, 1 ay, 10 gn srm olarak gryoruz. Bu elebi Mustafa Paann elinden mhr Alemdar Mustafa Paa istemi ve almt elindeki mhre bakarken, birisi hatrlatm padiaha gnderilmitir. Fakat; Alem-dar'i sadarete tyin eden, ne 3. Selim, ne de 4. Mustafa'dr. ehzade Mahmud'dan bakas deildir. Bylece 4. Mustafa'nn iki sadrazamla altn gryoruz. 4. Mustafa'nn eyhlislmlar 4. Mustafa; tahta karldnda, makam-i meihatda Topal Mehmed Ataullah Efendi bulunuyordu. 13/temmuz/1807'de grevden ald Topal Ataullahin yerine Samnizade Hulusi Efendi, 2. meihatine gelmise de, burada grevi ancak bir gn srebilmitir. Ataullah Efendi yeniden makam- meiha-te getirilmi ve 21/temmuz/1808'e kadar burada vazife grmtr. Bunun yerine de Arabzde eyhlislam olmutur. Arabzde Mehmed Arif Efendi, 25 gn sren grevinin 7 gnne kadar 4. Mustafa'ya hizmet arz edebilmitir. 28/tem muz/l808'de Alemdar Mustafa Paa tarafndan tahttndan drlen 4. Mustafa, katledilecei trih olan, 16/aus-tos/1808'e kadar yeniden imirlie ekildi. Bylece drt eyhlislm ile almsa da bunun ikisini Topal Ataullah Efendinin meihati igal ettiinden, zatla grevi geitirmi oluyor. 3. Selim Ve 4. Mustafa Dnemi Deniz Harektlar 3. Selim'in; Halil Hamid Paa tarafndan hazrlanan vede 1. Abdlhamid'in tahtdan indirilmesi ve kendisinin tahta geirmedeki tasavvuratni haber alp,

padiaha veren Kapdan- Derya Cezayirli Gaazi Hasan Paaya bu davran mnasebetiyle burudet yni souk olduu kuvvetle muhtemeldir, aslnda 1. Abdlhamidin ok merhametli bir insan olmas, veli-ahd Selim'in hayatta kalabilmesinin en nemli unsurunu tekil etmitir. Yoksa sadrazamn, hemde, mli ilerde fark dier devlet adamlarna nazaran pek bariz ekilde mahede olunan Hai! Hamid Paay, ihanetin sahibinin hakk lmdr gr istikametinde cezalandrmasn istikblin 3. Sem'ine de uygulayabilirdi. Takdiri tecelli yleymi ki, hl byle takarrr etmi. te yukardan beri vermeye altmz malu-matda, 3. Selim Hn'n Gaazi Hasan Paay makamdan tard, her an beklenmesini iktiza eden halet-i ruhiyeyi aksettirmekteydi. Nitekim; Dinyeper Kalesi savunmasna yardmn yaplabilmesi iin, stanbul'dan taleb edilen, daha az su eken gemi ve fedai dalglarn gelememesi! Veya gnderilmemesi, Paann, kaleye nemli yardmlarda bulunmasna mni tekil etdii ve sonunda kale'nin Ruslarn eline gemesinin peinden padiahn, Gaazi Hasan Paay kusurlu addedip, grevden aldn belirtir Sultan'n fermann hemen aaya alyorum: "Senden matlubu kat'-yi ahanem olarak, ancak ka-lei mezkrenin kemakan memliki islmiyeye zam ve il-hak- kaziyesi olduu muhtac tarif ve beyan olmayp, Derya kaptanlnn uhdenden sarf ve tahavvl dahi, bu meramn husul iradesine mebn id malumun olduka.. .Bu bab-da sana istikll verilmi olduundan maade metalip ve ml-temisatna dah msadei ehriyarem masruf ve bidiri kihnaca muhakkak iken, bu bab da, betaat ve tekasl ve qaflet ve tesahl vuku ile rnazallah hda-i tela kale-i mezkrenin feth- teshiri tehire kalmak ve maslahat-u meram zere husule gelmemek lzm gelir ise, sonra tarafndan ahara atf-ukusur le asakir ve mhimmat-u levazmda u noksan idi ve yle byle olmak iktiza ederdi diyecek nesne olmamala, olvaktda izar ve ilel, sana bir vehile mfit olmayaca ve nedamet ve pimanln fayda vermeyecei bi itibahdr.. Zinhar hilf- memul vaz- namlayim zuhurundan tehai ve ittikay tam eylemen babnca.." Demekte olan ferman, merhum amiral Bykturul, teknik yetersizliklerin denizlerde nasl zorluklara drdnn farknda ve bilgisinde olmayan denizden anlamazlarn hlini ortaya koyan bir misl olduunu ileri sryorki, zaten ahsi bir deerlendirmenin mahsul olan ferman, tabiiki sahibinin arzusu istikametinde kaleme alnmtr. Bizim bu hususdaki mtalaamz padiahn her eyi dikkatle takip ettiini belirtir bir ferman yaymlamak olarak grdmz gibi, 3. Selim'in, Hatt-i Hmayunlar adl TTK'nn nerettii ayn adl eserde bu arada bizce, kanaatimizi kuvvetlendiren bir hususdur. Cezayirli Gaazi Hasan Paa'nn grevden azli ve yerine 20/4/1789'da gerekleti. Makama Girdii Hseyin Paa getirildi ve bu zat, ztuna Bey'in "Hanedanlar" isimli kymetli almasnn, 996. sahifesinde kapdan- derya grevlerini deruhde edenler sralamasnda, Giridl Hseyin Paay 155. Kapdanderya olarak sunar ve grev mddetinin 2 sene, 10 ay, 21 gn tuttuunu beyanla onun yerine 156. kapdander-ya olarak da Dmad Kk Hseyin Paann nasb olunduunu bu trihi ada Girid'linin azil trihi olan, I 1/mart/l

792'den balatp, 11 sene, 8 ay, 27 gn grevde bulunduunu ve vefat mnasebetiyle 1803 ylnda grevinden, dnyadan ayrldn ifade ederken deh sahibi son amiralimiz olduunu beyan eder. Larus'da; Oiridli Hseyin Paa hakknda, pek kk bir biyografi bulunmakta hakknda unlar yazldr: "tersane-i ami-rede kaptan idi. 1788'de Rumeli Beylerbeyi olurken, kapda-nderyalkda uhdesine verildi. Gsterdii baarlarda, vezirlik rtbesine ykselmesine neden oldu. 1 l/mart/1792'de kap-danideryalk Kk Hseyin Paaya tevcih olunduundan, Giridli am'a vfi olarak gnderildi. Deniz savalarnda bilgili, taktisyen ve ok cesur idi. Kk Hseyin Paa, 1757'de domu ve 1803'de stanbul'da Kurueme'de vefat etmitir. Doum yeri Grcistandr. Bu zatn 3. Selim'in st kardei oi-duu kaynaklarda yer almaktadr. 3. Selim 1761/aralk/24'de domutur. Aralarnda drt ya vardr ki st kardelii ikibuuk yan altnda gerekleir denmektedirki, i tahkike muhtatr. Giridli Hseyin Paann kapdanderya grevini aldnda sadarete kur'a ekmek yoluyla erif Paay getiren padiah, bu garib grev verme mnasebetiyle hem kendi hem sfdrazam, ahalinin gvenini haylice kaybetmiti. 4/austos/1791'de Zitovi antlamas imzaland. Bu antlamann taraflar Osmanl devletiyle Avusturya idi. Yine, 9/1/1792'de Rus'larla da Ya antlamas imzaland. Krm'n alnmasn temin iin ayaa kalkan Osmanl devleti, oturmak zorunda kaldnda haylice byk zararlara uram olduunu grd. Padiahn her kaybedilen savan sonunda sadr-azam deitirmesi, Halil Hamid Paa kumpasn padiah 1. Abdlhamid'e haber verdi diye de Cezayirli Gaazi Hasan Paay sadaretden ald, gibi bir daha makama almamas azim hatayd. Sadrazamlar ise kendi bilgi ve aratrmalaryla deil de bakentteki diplomatlarla yaptklar grmelere ve buradan edindikleri intibalara gre ayarlyorlard. Bu ok yanlt, nk diplomatlar son derece seilmi kimselerin iinden geldiinden, bizim devlet adamlarn pek gzel aldatabiliyorlard. Deniz kuvvetlerini kullanma hususunda hayli temaruz eden devlet ynetimi, Kl Ali Paa yni 1587'den beri donanmay her dem taze tutamad, tutmad. Denizleri, Venedik, Ceneviz, spanya Fransa ve ngilizlere adet brakmay tercih ettii gzlemlenmitir. Ancak hemen ilve etmek gerekirki; 3. Selim bu ihmalin farknda olup, lkede tersaneleri harekete geirme iine pek ehemmiyet vermitir, istanbul, Gemlik, anakkale, Limni Midilli, Bodrum, Rodos, Sinop, Ereli, Sohum tersaneleri olmak zere on tersane harekete geirilmitir. En k 38;5 arn yni, 23 metre 10 cm'den, 35'metre, 70'cm'ya kadar gemiler ad geen tersanelerde yaplmaya balanmtr. Aaya bu gemilerin adlar, mrettebat says, top adedi, yapm yl ve de yapan tersanenin izelgesi karlmtr: Gemi ad Mrettebat Sa. Top ad. Yl tersane Selimiye 1200 62 1796 stanbul Tavusubahri 900 82 1798 "Heybetendaz 850 76 1796 Bodrum Besaretnuma 850 76 1797 Bodrum Bediinusret 900 82 1797 stanbul Aslanbahri 850 76 1794 stanbul

ehbazbahri 850 74 1793 Bodrum Sayyadbahri 850 74 1793 anakkale Ejderibahri 850 74 1793 Gemlik Ziveribahri 700 68 1796 Midilli Pertevinusret 700 68 1793 Sinop Asarnusret 800 74 1793 stanbul Kaplanbahri 850 76 1799 Rodos Seddibahir 850 76 ?*?? stanbul Fatihibahri 550 60 1791 Sinop Bahrizafer 750 72 1789 stanbul Fevzihda 650 66 1790 Bodrum Yukarda adlar yazl kalyon tipi oiup, 1 lbin mrettebat ve 1016 adet top gcndeki gemilerimizdir. Merkezigazi 450 50 1796 stanbul ahiniderya 450 50 1797 Ereli Bedrizafer 450 50 1799 Ereli Hmayizafer 450 50 1793 stanbul ehperizafer 450 50 1796 Rodos evketnma 450 50 ] 796 Limni iarnusret 450 ' 50 1793 Rodos Necmizafer 375 40 1793 Rodos Gazalibahri . 375 42 1798 Kemer Blheves 275 40 1797 Kalas Hediyetlmlk 200 46 1797 ' Rodos Tizhareket 200 32 1797 Sinop Ferahnuma 150 24 Fransa 'da yapld ve Kadbahri 250 40 kereste nakli yapld-4975 614 Yukardaki gemilerimiz firkateyn cinsinden olup, 4975 kii mrettebat ve 614 adet top gcndeki gemilerimizdir. Zaderka 200 26 1796 istanbul Cengver 200 26 1796 stanbul Sucaibahri 200 26 1796 stanbul Saika 175 26 1796 stanbul Atefean 175 26 1798 stanbul Selbetnuma 160 26 1795 stanbul Rehberinusret 200 26 1796 Rodos Meserretibahri 150 22 1799 Rodos Rzgrbahri 120 22 1796 ??? HediyetlHakimi Fas ? 24 Fas sultan hediyesi eski Hedi-yeti Hakimi Fas 7 olduundan kullanlmad. 1580 250 Yukardaki gemilerimiz korvet tipinde olup, 1580 mrettebatla. 250 adet top gcndeki gemilerimizdir. Genei mrettebat says 17555 kii oiup, 1980 adetde top gcmz olan gemilerimizin says da 42 para olarak yaplmtr.

3. Selim'in bu yaptrd gemiler bizi denizlerde sz sahibi edebilecek seviyeye yaklatrm ve Franszlarn, stanbul'daki b. elileri general Sebastiyani, Napolyon Bonapart'a u zel mektuptaki satrlar yazmaktan, kendini alamamtr: "Osmanl devletinin deniz kudreti 27 byk sava gemisi ve 20 kadar da firkateynden kuruludur. Bu kuvvet Avrupa filolarna mensup filolarn en gzelidir. nk bu gemiler Fransz mhendisleri tarafndan yaplmlardr." Bu donanmann teekklnde; Kapdan- Derya Kk Hseyin Paa byk hisse sahibidir. Gemi mrettebat, gemilerine tam manasyla intibak ettiklerinde sadece Yunanllar deil, ngiliz ve Rus donanmalar bizimkilerden ekinmeye baladlar. Ne ya-zkki bu donanma sulh lemi iinde Navarn limannda yatarken, 1827'de ngiliz, Fransz ve Rus ibirlii ile yaklmak suretiyle donanmamza her bakmdan yok edici br darbe vurulmutu. Yenierileri kaldran 2. Mahmud, bu elim darbe yznden deniz tesine yetimekte ok byk zorluklara duar olmutu. 1797 ylnda Napolyon Bonapart, KampoFormiya da, Fransa-Avusturya bar imzalanmasnn ardndan Arnavutluk ve yedi Yunan adas vastasyla Osmanl devletinin nc bir komusu olmutu, Bu hl, Msr' vuracak Napol-yon iin, Osmanlya bir ter\dite benzer hl idi. Mora Eyalet valisi Napolyon'un bu plnnn farkna vard saylsa yeridir. Napolyon'un Mora'da aznlklar arasnda milliyetilik propagandasna koyulmutu. Vali; bu hareketin, Girit zerinde de tatbik olunabileceine iaret etmiti. stanbul'da Fransa'y temsil eden b. eli Ruffin, Msr'a kar bir hareketin olabileceini azndan karmt. in kts Osmanl donanmas ne Mora Yarmadasnda, ne Ege denizinde, ne de Msr Eyaletinde bir deniz gvenlik eridi tesis etmedii gibi Kara kuvvetleri bakmndan da Msr'da bir tertibat- mdafaaya bavurmamt. Nitekim; 1798?de Napolyon byk filosunu Malta Adas zerine sevk etti. Buray ele geirip, Malta valyelerinin 3 ara varm dukalklarna son veydi. Oradan Msr zerine dmen krd, iskenderiye'ye kmas zor olmad. Osmanl devleti Fransay ne yapmak lzm geldiini dnrken Rusya ve ngiltere bu davrann sahibi Fransa'dan bizar oldular. Ruslar, Fransa'nn Akdeniz'e girmi olmalarndan tedirgin, ngiltere ise Hindistan'n tehdit altna girmesinden mutazarrrdlar, l/austos/l798'de de ngiliz amiral Horaziyo Nelson, Fransz donanmasnn 17 kalyonundan 13'n batrmt ve kalan drt gemi de Fransa limanlarna svmt. Akdeniz hkimiyeti de ngilizlere gemi idi. Franszlarla 25/ey-ll/1798'de, sava hline giren Osmanl devleti, Ruslarn yapt ittifak teklifine evet dedikten sonra da 23/ka-sm/1798'de imzalanan anlamann onayn hayli geciktirerek onaylayan Osmanl padiah 14 ak, 24 kapal maddeden meydana gelmi bir antlama imzalamt. 5/ey-il/1798'de izinsiz olarak Boazdan giren Rus donanmas Beykoz'a demirlemiti. Bu olay trihimizde gereken konularn belki de en nemlisini tekil etmekteydi. Btn problemlerini kara kuvvetleri yolu ile zme kavuturabileceini ha-yalleyerek deniz gcne nem vermeyi ihmal etmi Osmanl devleti imdi ebedi ve ezeli dmanndan yardm almak po-

zisyonuna dmt. Barbaros Hayreddin Paa'dan bu tarafa Akdeniz'i Trk gl yapan zihniyetin devam etmemesi Rus'un paasna sarlmasna sebeb olmutu. O vakit de Rus donanmas, Akdeniz'de Osmanl menfaatini deil, kendi politik menfaatini kovalayacakt. Zten, Napolyon'un da bu havalideki milliyeti ve rkla dayal propogandalar Ruslarn ayn silah, hem de Osmanl yardm ile, kullanma ansna mlik klmt. Rus amirali akof, Msr da Napolyon'un nfuzunu krmaya ynelik olacana, Mora yarmadasnda karlacak bir isyana alt yap hazrlamaktayd. Rus b. elisi de, "Msr'daki Fransz kuvvetler Msr'da ngilizlerin ablukasna dmlerdir. Yunanllar, yedi ada'ya yaylmlard, Rusya ve Osmanl donanmas, Fransann istilasna mruz kalm bu adalara gitmemiz lzm diye Rus politikaclarnn akl verme sana-ma tutulmaktayd." Bundan sonraki denizcilikle ilgili blm, Abdlmecid dnemi sonuna ilveye ve tetkike alacaz.

SULTAN II. MAHMUD HAN .......................................................................... 2 2. Byk Fitne ............................................................................................. 2 Ahmed Cevdet Paa Ne Diyor? ................................................................... 3 Baz Hususlarn zah................................................................................... 4 Osmanl Devletinin Vazyetini Dzeltme Teebbsleri................................ 7 Alemdar Mustafa Paann Yok Edilmesinde Saray Entrikas ..................... 10 Vaka- Hayriyye (Yenieriliin Kaldrl) ............................................... 13 Vaka- Hayriyye'den Sonra........................................................................ 16 Tanzimata Dogru....................................................................................... 19 Takvim- Vekayii Mukaddemesi ............................................................... 23 Tanzimat-I Hayriye'ye Alm M? ............................................................ 24 rade- Senye Sureti.................................................................................. 24 Bat Tarznda ler ..................................................................................... 25 Byk Mustafa Red Paa-Kavalal M. Ali Paa-Damad Halil Paa'nn Biyografileri .............................................................................................. 30 Sultan 2. Mahmd'n Halk Gznden D Sebebi ................................. 30 Yenieri Vak'as ........................................................................................ 32 Vaka- Hayriye .......................................................................................... 35 Sultan 2. Mahmid'n ahsiyeti .................................................................. 38 2. Mahmgd'n Hanmlar Ve ocuklar ..................................................... 39 Sultan 2. Mahmud'un Sadrazam Ve eyhlislmlar................................. 40 Muasrlar Kimlerdi? ................................................................................. 41 Okuma Paras: Alemdar Mustafa Paa (Kahraman-I Hrriyet)................. 41

Mukaddime ............................................................................................... 41 Giri .......................................................................................................... 42 rtica Ve Sebebleri..................................................................................... 43 Alemdar Vakas Ve rtican Sonu!............................................................. 48 Alemdar Mustafa Paa'nn Biyografisi....................................................... 49 Sadrazam Alemdar Mustafa Paa .............................................................. 52 Bavekilin ehadeti ................................................................................... 52 Alemdarn Tesbiti...................................................................................... 53 Kumanda Zafiyeti...................................................................................... 53 Gz Yaartan Sadakat................................................................................ 53 rtican Vaheti .......................................................................................... 54

SULTAN II. MAHMUD HAN Babas: Sultan I. Abdulhamid Han Annesi: Nakidil Sultan Doum Tarihi: 1785 Vefat Tarihi: 1839 Saltanat Md.: 1808-1839 Trbesi: stanbul emberlita'tadr. ehzade Mahmud, Osmanl devletinin 32. padiah olup, 22. halifesidir. 1. Abdlhamid Hn'n, Nakidil adl hanmsn-dan dnya'ya gelmitir. 22/ramazan/1200-20/temmuz/1785 doum trihi olup, vefat ise 16/r. ahir/1255 30/h"azi-ran/1839'cla olup, devr-i saltanat 31 yl srmtr. Osmanl tahtna ktnda 23 yandayd. Biz; tahta k safahatn 4. Mustafa dnemini ve ehadet-i 3. Selim Hn' anlatrken, sayfalarmz sslediimizden burada tekrar bahsetmeyi zait addediyoruz. Hemen unu da itirafa mecburuz ve vicdan borcudur ki, Hz. Mevlmz, Mahmud-u Sni'nin tahta kmasn murad eylemiki bunun esbabnda Sultan 4. Mustafa'nn tahttan indirilmeyi nlemek iin gerek Sultan Selim'i gerekse 2. Mah-mud'u itlaf ettirme emri olan, o me'um emri vermesi, Sultan Selim'in ehadeti vki olurken, Mahmud'un da Osmanl tahtna oturmasnda hisseyi, Alemdar Mustafa Paann emeklerini yd etmek vazifei trihiyedir. Sultan 2. Mahmud Osmanl padiahlar arasnda pek byk nem arzeden padiahlar arasnda da hayli nde gelir. Gen yana ramen iktidarnn g dengesini pek iyi idrak ile nne konulan, Se-ned~i ttifak' imzalamas idarede gsterilen esnekliin mhim emsallerindendir. Kolay kolay imzalanamayacak olan byle bir varakaya imza koymak, iktidarn birileriyle paylamaktr ki, merutiyeti diye ileri srlen mehur Midhat Paa dahi byle bir paylama imza atmaz, ii redde gtrp, memleketin allak bullak olmasna sebeb oluridi. Bu akll davran gsterebilmesinin sebeblerinin banda iyi bir tahsil grm olmas gibi, bilhassa 3. Selim'in tahttan indirilmesinden sonra imirlikde geen menkubiyet dnemi iinde sk sk bir araya geldii yeeni ehzade Mahmud'a ihtisaslarn bir bir nakletmesi, hata ve isabetlerini erh etmesi ehzadenin pek istifade ettii bilgilerdi ve bunlar iyice hafzasna yerletirmi ve adet imirlik de geen gnler Gen ehzadeye bir padiahlk kursu gibi yaramtr. Sultan 2. Mahmud biat merasiminden sonra lkeyi sadrazamna brakt. 3. Selim'in katillerinin listesini bulup vereceini vaad ettii sadr-azama szn yerini getirdi. Eline tututurduu listede yz kiiyi aan isimler yer alyordu. Bunlar arasna eski, frldak sadrazam Kse Musa Paa ile Kzlaraas Mercan Aa da girmiti. Tabii haklarnda hkm icra olunmutu. Bylece sknet temin edilmi, Alemdar Mustafa Paa lkenin isla-hedilmesi almalarn balatmt. Anadolu'da eitli -k'leri ezmi, hkmet-i Osmaniyenn otoritesini hkim klmt. Btn bunlar olurken, zaten biraz kibirli olan Alemdar Paa,

yaptklarndan marmaya balam, hayli sert ve ftursuz icraatlara devam ederken, dmanlarnn saysn da arttrmaktayd ayrca, Sekban- Cedd askeri usulnn Sultan Mahmud ile beraberce kuvveden fule karlmas, nizm- cedidin ihyas ekli iinde mtalaa eden yenieriler ve taraftarlar, Alemdar Paa'ya 'an mevcud dmanlara, Paann eski bir yenieri olmas da gcjz ard edilerek, yenierilere gizli gizli destek veren kimilerinin mnafkane bir ekilde padiah ve sadnazama yaklamlar sahte olduundan gizli dmanlar, ak dmandan daha tehlikeli olmular ve saylar da hayli fazlalamt. 2. Byk Fitne Alemdar Mustafa Paa; 1223/1808 ramazannn kadir gecesinde, eyhlislm Arabzde Arif Efendinin konana, davetli olduu, iftira gitmek zere yola ktnda, yol boyu yer : yer toplaan kalabalklar grm ve bunlarn Divnyoiu isti- ' kametinde oalm olduklarn gzlemiti. Hi ftur getirmeden zerlerine atn srd. Bunun yannda muhafzlanda aynen kendisi gibi atlarn bu kalabalklarn stne srp, el- : lerindeki denekler ve kamlan kiminin kafasna, kiminin srtna savururken bazlarnn da yaralanmasna sebeb oldular. Sanki bunlar da, intizar halindeymiesine btn kahveleri ve bilhassada yenierilerin mdavimi olduu yerlere gidip, sadrazamla adamlarnn, kendilerini ne hle koyduunu dramatik bir tarzla, habbeyi kubbe, pireyi deve yaparak anlatmaktan utanmadlar bylece de, fitne kazann kaynatmaya baladlar. Biz; bu olay btn tafsilatyla anlatan 1913'l yllarn banda yaymlanm ve Alemdar Vakasn, btn se-lahiyet ve tafsilat ile nakleden bir kitab, badan sona os-manlcadan sadeletirmi olarak Sultan 2. Mahmud dneminin sonuna okuma paras olarak koymu bulunuyoruz. Bizden daha selahiyetli merhumun eserini trih almalarmza koymakla isabetli bir seim yaptmza eminiz. Bu bakmdan bu elim ve herkesin ibretle okuyayacan sandm vakay buraya ayrca, koymaya lzum grmyorum. Alemdar vakasndan sonra yni 1224/1809'dan 1227/1812'ye kadar, dahilde ehemmiyetli bir vak'a zuhur etmeyip, yalnz Rusya ile yaptmz kapma devam etmekteydi. 1227/1812'de yaplan Bkre antlamas ile son buldu. Bkre antlamasndan Srbiya'ya kk bir imtiyaz verildi. 1226/181 l'de Tepedelenii Ali Paa isyanc saylm ve zerine asker gnderilmitir. Ne var ki Halet Efendinin oyunlan, Ali Paann itlafna ii gtrdysede devlet-i liye bundan sonra Mora yarmadasn tutmaya gcnn azaldn hissettiinde cann ald Tepedeienii'yi aramaya balad ama heyhat! nk vcuda gelen Mora htilli bablinin cann ok skt. 1182/1768'de, Mora'da bir isyan bayra aan Yunanllar arazinin dalk olmasndan istifadeyle yapt hareketi biraz srdrmeye muvaffak olmakla beraber, Mora Valiliine tyin olunan Muhsinzde Mehmed Paa peinden de Cezayirli Hasan Paann kllar sayesinde, akllar balarna getirilmiti. Daha sonralar ise, Tepedelenii Ali Paa bunlara frsat vermezken, kolu kanad krlan Tepedelenli'nin Yan-ya'da

muhasara altna isyancdr diye alnmas Yunanllara yararken Hurid Paann askerlerini alp gitmesi, Mora mf-sitierinin intizar ettii halden olup, askerimize saldrdklar grld. Ali Paann kendisini kurtarmak iin gya Yunanllar, tahrik vede tevik ettii ileri srlmtr. Bu arada; Mora'da Etniki Eterya isimli gizli bir tedhi rgt kuran Yunanllar, gerek Rusya'da, gerekse de memleketinde ikamet etmekte olan Rum kberasmdan baka os-manl topraklarnda ikamet etmekte olan bazlar ve bunlara ruhban olanlarda sayldndan, Yunanllarn sabkada ki hretleri, ngiltere vede Fransa'da mektep aleminde yaam ve elsine-i ve edebiyat- tkayda tahsil etmi olanyni yabanc lisan ile eski edebiyat tahsil etmi olan hayalperestler bu Eterya hareketi iinde yer aldlar. Sonunda; Osmanl devletine sadakatyla nm yapm olan, Eflk Voyvodas Aleko Bey'i ldrten Eterya cemiyeti, Rum kan dkclnn icraatn balatm oluyordu. Bylece Eflk'da bu bey'in ldrlmesi 1236/1821'de bu memlekette de fesadn uyanmasna vesile oldu. Devlet bu fesadn karmaa balad olaylara mdehale etmeye koarken, Mora'da isyan patlad. Mslman ahali, meskn olduklar kasaba ve kylerden kale ve hisarlara ve de palangalara snarak, isyanclarn hayatlarna kasteden davranlarn ancak bu ekilde tesirini azaltabildiler. Bir ok kale, palangay muhasara altna alan, Etniki Eterya cemiyeti idaresinde Rum ahali buuk asrdr hr ve mreffeh olarak srdrd hayat tarzn bamszlk yavelerine deiiyordu. Evet; yaptklar nederece doruydu? Veya ne derece yanlt? Bu iki soruda cevabnne olduu dnya'nn kuruluundan bu yana zaman zaman deimi bulunmaktadr. Bu neden olmutur? nsanolu; yaratcsndan ald mesajda sonsuz bir hrriyetin sahibi olmad, doumunun da lmnnde kendi elinde olmadnn idrakinde olduu tartmadan varestedir. En mnkir insan dahi, doum ve lm virajlarn kendi verdii karar olarak nitelemiyor. Rabbimiz; kullarna hi ayrm yapmadan dnya imtihann kazanmalarn eitli tarzda, yni setii peygamberler ve onlarla gnderdii mesajlarla istediklerini bildirdi. Bunlar kabul edip o yolda gayret gstermeyi dstr edinenler ile byle bir teslimiyet olurmu diyenlerin arasndaki ikna mcadelesi, hr ve mreffeh bir hayatm? Bamszlk adn tayan bir hayat tarzm? Bu sorularda en mhim cevap, insan haklar- : nn adalet iinde kullanlabilmesidir. Osmanl devleti, Sley- " man Paa ile krk arkada, 757/1356 yl iinde Rumeliye^ getiinde, bu adalet mekanizmasnn en mkemmelini de 'bu kt'a insanna hediye olarak getirmekteydi. Ancak sosyal 1 siyaset, dini farkllk ve rk temayller, organize derneklerin siyasi ihtiras sahibi dehalarn toplumu ynlendirmek gibi , sosyal yaklamlar avrupa devletlerinin kavimler zerine da- : yal devlet organize anlay milletlerin bamszln ngrdnden, mlga hristiyan anlayn, hristiyan dnyasnn islamlarn yaay tarzndan ve drstlnden etkilenip, ms-lmanla geilerini nlemek iin dnya hayatnda propogandalarn her tarzna riayet-ederek mevzuu deitirip, ba msizliklara kavuma mekanizmasn iletti ve bu en azndan avrupa insannn balkanlar blmnde

yaayan hristiyan olsun, mslman olsun sonunda insanlarn kanlarnn dklmesinin artlarn salayan me'um bir anlayt. Nitekim; hristiyan dnyas, 1967'de Papa Piu, avrupa devletlerinin ileri gelenlerini toplayp, siz neden ayr alt devletsiniz? Sorusunu tevcih etmi ve AB'lii kapsn am bulunmaktadr. Asrlardr, Osmanl ynetimindeki Rum prenslii, avru-panm bir gayri meru ocuu olmak ve megalo ideal izgisinde bamszla komak iin adalet iinde yaamakta ol duklan hr ve mreffeh hayat deitirdiler. Ka seneden beri, nice matmazellerini bazen isteyerek, bazen de istemiyerek gelin olarak verdikleri ailelere lmler yadrdlar, torunlarn ldrp veya ldrlmesini kendi icad ettikleri ideallere kurban etmekten ekinmediler. Nice kanlar akt sonun da Msr Valisi Kavalal Mehmed Ali Paann olu brahim Paa Mora Valisi olunca, gerek deniz yolu ile gerekse, kara istikametinden muntazam Msr askeri ile Navarin ve Metun'a kt burdan hareketle takvimler 1241/1825 senesini gsterirken Moray tam bir itaat altna alm olduk. Bunun ortaya koyduu netice Osmanl devleti, Mora olaynn balangcndan, sonuna kadar geen zaman diliminde, askerinin bu ii nihayetlendiremediinin inkr- gayri kabil ekilde grme idraki iinde, buna zamimetle brahim Paann Msr askerinin muntazaml, pek ksa mddet zarfnda isyan sonulandrnca, askeri bir inklabn yapl kendini art kld grlp, kabul edildi. Ahmed Cevdet Paa Ne Diyor? Yukarda ileri srdmz hr ve mreffeh nizamn, geen zaman zarfnda nasl rselendiini anlatmaya misa! iin, Cevdet Paa trihinde u mtalaay grrz: "..Devlet adamlar, saltanatn dier hizmetlilerinin yapt gibi taralardan, aka ve bohalar getirtip stanbul'da ss ve ihtiama koyuldular. Bu durum ilmiye yolunda bulunanlar da kapsad. Arpalk ve maietler ile yaknlar ve akrabalar zerine tevcih ettirmi olduklar kaza mansblann (bey-i men yezid)"yolun-da siyah aka verenlere tvbe edip, ettirir olduklarndan lkenin dier blgelerinde yaz okuyamayan naibler ortaya kp, devletin nmn berbad olduu gibi eriat'de zedelendi. hkak- hukuk emri ehemmi, tabiatyla ayan ve derebeyi gruhundan olan, mtegalibe eline geti. Ve o dnemde kapclk, vezirlie ulatran bir rtbe-i ykselme sayldndan mhim iler iin lkenin i taraflarnda, kapcbala memur oldukta herkes onu sayar vede saknrken grld gibi bilinen ayan ve derebeyleri stanbulda bir dal bularak kimi kapcbalk rtbesi kimi de byk imrahor paras alm olduklarndan stanbul'dan zel bir vazife ile taralara gnderilen kapcbalarn, kadri ve haysiyeti kalmayp, byle mtegalibe gruhu her ii istedikleri gibi kesib, bier oldular. Artk ferman- lilerinin hkm ve tesiri kalmad. Velhasl stanbul'un; taradaki ilere mdehalede bulunduu ve suistimal etmesi hasebiyle devletin iki eli mesabesinde olan vezir ve hakimlerin (kadlarn) tesir ve nfuzu kalmayp, taralarda bir takm mtegalibe ortaya km oldu. Bu mtegallibenin,

biribirlerine stnlk salamak iin, bnyelerinde haydudlar istihdamna giritiler. Dalolu ekyas adyla hreti yakalayan bulunanlar gibi yer yer bu haydud eteleri etrafta grlmeye baland. Mtegailibe daha sonra kendi elleriyle kurduklar bu ekiya eteleri karsnda acziyete uramalarndan kendi kasaba ve kyleri daha dorusu adeta btn rumelide perian oldu. in sonunda devlet adamian bu ekiyann kaldrlp yok olmasn temin iin harekete gemeye mecbur kald. are olarak da bunlarn zerine sevk ettikleri sergerdeler, yok etmekle vazifelendirildikten haydudlardan pek farklar bulunmad iin, ekiyay yok ettikleri takdirde, srann kendilerine gelecei kafalarna dank ettiinden, vazifelerini yerine getirmekten ziyade, ekiyann iini kolaylatrp, asayiin daha fazla bozulmasna hizmet ettiler. Bu olaylarn byyp artmas, adet bir ihtill havasna brnmesi devletin maalesef byk bir tereddd iine dtnn grlmesidir. yleki: Mtegallibeden birisi hemen bir sz zerine, fermanl iln edilir ve hemen zerine asker sevk edilirirdi. Gnderilen asker buna malup olunca, herif hemen af olunur bylece bu adam devletin emrine uyuyorum diyerek, kendi aleyhinde bulunan kimselerden intikamn almaya balard. Bu vaziyet karsnda ahalinin gerek mtegallibeye, gerekse ekiyaya mecburen yardm etme yoluna dmt. Bu vaziyetin srp devam etmesi, nice namus ehli, d.st kimselerinde sz konusu mtegailibe ve ekiyaya iltihak zorunda kalmtr ki, byk meseledir. urada gstermi olduumuz misallerin devletimizin avrupadaki topraklarnda h. 1201/1786'dan sonra dm olduu zafiyetin ok ackl bir numunesini ortaya koyar. Bu idare etmekten^yoksunluk, devletin bizzat ekiya yetitirir duruma dmesini inta etmiti. Yalnz suda var ki, memleketin yep yeni bir slahat grmesine muhtaciyeti kendini pek iddetle gstermekteydi. Htt ilk yaplacak i olarak da, ekiyann ictiklliyeti zap-tu rapt altna alnp tenkil edilmeleri hususuna her yandan istek gelmeye balamt. Msr eyleti, Fransz askerince tahliye edilir gibi, Fransa ve spanya ile yeniden sulh antlamas yaplm olmas, Rusya ve Avusturya antlamalarnn devam etmi olmas Avrupa da umumi sulhun yaknlamas iin ayrca bir sulh hli saylyordu. Zaman bu noktada mazur gsterecek bir sz vard ki, oda Seyiz'in szdr. Milletde esasen irfan brakilmamki fikir hakimiyetini anlayp yerine getire-bilsin. Bu bakmdan devam etmekte olan bir takm znt verici hadiseler kt deiikliklere iren vakalara doru gitmeye balamt. lerin teskin edilip ortadan kaldrlmas hususunda devlet adamlar iki guruba blnm, bir frkas Grc Paann maiyetinde bulunan arnavutlarn bir miktar para vermesiyle arazisini, kendisinin crm yni isyan hli affedilerek talib olduu Silistre valiliinde braklmasn, dier gurup ise, mevcut kuvvetler ile zerine gidilerek, mstehak olduklar cezann verilmesini tedbir olarak ileri srdler. kinci gr devletin n ve nmna uygun dersede, gerekletirmeye cesaret edilememiti. Tarihi Cevdet; bu hadiselerin sonunu yle anlatyor: "Eeri (sonunda) gaile (olay) skunet buldu, lkin namus-u devlet (devletin namusu)

iki paralk ve de bu hl ekyaya kt bir rnek oldu. ., Baz Hususlarn zah Bonapart-Msr'daki beyannamenin, siyasi ehemmiyeti-Osmanl lkesinde hukuk-u beer kaidesinin ksmen neri-Misr'dan sonra Napolyon-Kodisivil-Bat lkelerinde yeni tarz hkmet -Doudaki Osmanl topraklarnn zerindeki karklklar- Fransa, Rusya, ngiltere, Osmanl devleti-3. Selim hkmetini alp gtren sel-Nizam- Cedid ve slahat, fikri ne tip beyinler tarafndan tatbik ve icra edilmek zere bahse konu olduunu gsterir birka sahife-mehtab aiemleridevlet srlarnn ifas-Enderuni'lerin halleri-Sultan Selim'in iptilas-stanbul halk-brahim Kethda'nn atlar-rnutfak masraf- devlet idarecilerinin ahali hakknda iki kaidesi-tara, vekiller, sadrazamlarn hli, padiahn zihninin megul edilmemesi tenbihi3. Selim cihangir, devletin hli neye benzerdi, ruh hli. Merkezin (dinleri toptan kaldrma ve tahrib, memleket ve beldelerin ahalisinin mallarn, gazabla bozup datma iini dzenleyen ferdlerin insaniyet usulnden ibaret olan lafz murad-i serbestiyet sevenleriyle her eyi mubah sayan, ahaliyi yanltma ve ihll ve nev'i insan ho menzilesine ulatrma) yapacak diye tefsir eyledikleri hukuk-u beer kaide ve maddelerini Bonapart; 1213/1798'de Msr ahalisine bir beyanname ile ksmende olsa bildirmiti. 3. Selim'in kabinesi iilerindeki karklkla ve eitli yerlerde, alp giden ekavetler tesiriyle tereddt, rengten renge giren halde olduundan, bu beyanname mealince iln kadnda ak bir atma ve tarizde bulunmusa da, bunun tesiri ancak, zamann bo veya dalkavuk kafallarca hissedilmitir. Hlbuki Bonapart'n ki, Msr'da zel bir fikir uyandracak tesirlerin balangcn getirmitir. Bonapart'n beyannamesi siyasi baz dnce deiikliklerini tamakla beraberinsan haklan hukuku kaidelerine, iddetle temas etmi oluyordu. Bu bakmdam, Osmanl eyaletlerinden birinde byle bir beyanname yaymlanmas ilk defa olarak, o da bir ecnebi eliyle husule gelmi oluyor. Ayrca Besmele-i erife ile ie girime yolunu seiyorlar. Bahse konu beyanname aynen yledir: "Bismillahirrahmanirra-hiym lilahe illallah l velleh lerike fi mlke. Hrriyet ve msavat esasna mebni olan cumhur-u France tarafndan seraskeri kebir, emirlcey elfranseviye Bonaparte, cem'i ahali-i misr'a beyan ederki, pek ok vakitlerden beri sancak beyleri msr'da saltanat srerler, France milletine zlm ve hakaretler yapp tccarlarn Fransz olanlarna trl gaddarlklar ve zorluklar karrlard. imdi onlarn son vakitleri gelmistir. Vah yazk ki bunca vakitlerden beri Abaza ve Grcistan topraklarndan getirtilmi olan i bu klemenler ahalisi, btn dnyada emsali grlmez ekilde Msr' ifsad ede gelmilerdir. Her eye gc yeten lemlerin rabbi onlarn mallarnn enkazn ve devletlerini bir baka zamana ertelemitir. Ey Msrllar; benim bu taraflara sizin dininizi yoketme kasdyla geldiime dair szler duyuyorum. Bu ok ak bir yalandr. Bu sz asla tasdik etmeyiniz. ftiraclara deyinzk benim bu taraflara geliim

ancak sizin haklarnz zalimlerin elinden alabilmek iindir. Klemenlerin ocuklarndan ok Allah Telaya ibadet ve peygamberi hazreti Muhammed ile Kur'an- Ke-rim'e hrmet etmekte kusur etmem ve yine de onlara deyi-nizki: "Cenab- Allah'n indinde herkes msavi olup, aralarnda fark akln temyizi, fazilet ve ilim iken, Klemen taifesinin akl ve bilgi ile faziletle alakal ne gibi sermayeleri vardrki, onlar dierlerinden ayrp en la ve gzel eyleri onlara mahsus kla. Nerede mnbit bir arazi varsa onlarn, gzel atlan vede pek gzel konaklar ile etraf gzel yerler onlara ait. Msr; eer onlarn mliknesiyse, Cenab- Hakk'n byie yazd yeri bize gstersinler. Lkin; Cenab- Rabblalemin, kullarna adil ve raufdur. Bu gnden sonra Msr'da yksek makam ve rtbelere kmaya Msr ahalisinden hi kimse istisna klnrnayacaktr. Artk, akl ile ulema arasnda ilerde tedbir yer alacaktr. Bylece mmetin vaziyetini iyiletirmek mmkn olur.." Grld gibi. Napoiyon Bonapart Msr'da demokrasiyi okamak yolunu seerek eitlik iln yapmada baarl olmutur. Bu yolla da kalbleri celp eyleme emelini tamtr. Bu emelin Msrllara duyurulmas, ayn gnden itibaren bu blge Osmanly vehimlere srklemeye balamtr. Napoiyon Bonapart, Msr'dan uarak. Fransz devletinin bana bir ahin gibi konmu ve penesi altnda tuttuu avna trnaklarn geirmiti. Fransa tarihilerinin de aralarnda ittifak ettikleri gibi, Napoiyon, Fransa'y hkmetsiz kalmaktan korumak, inkilablara son vermek bahanesiyle eline geen her vastadan istifade ederek hrriyeti snrlamt. Fakat meclisi mebusann toplanmasna burann byk mevkiine hrmet gstererek Kodisivil, yni fransa kanun-i medenisini tamamlamay abuklatrmtr. Hakikaten artk avrupann batsnda yeni bir tarz hkmetin kurulu ekli sergileniyordu. Fransa vilayetinde meydana gelen karklk, ihtilller tamamen bitmi ve merkeziyetilik 1789 prensiplerinden yryerek Bonapart; yeni bir hkmetin sahibi edecek duruma kavumu, yni Fransa'da kanuna bal, mstebite bir hkmdarn ortaya kt haber alnmt. Kodisivil, roma hukuku ile hukuk teammlerine veya tariflerine, bir de inkilabn koymu olduu prensiplere riayetten meydana gelmitir. Napoiyon Bonapart; bu medeni kanun ile hem kendisini inklabn direi olarak gsteriyor, hem de hemde hkmeti kuvvetlendirmi oluyordu. Bu kanunun karlmasyla kanunlarda beraberlik temin olunmu, hukuk ve intizam iinde, idareyi temin hususu yan yana gelmi, ayrca kendisinin mutlakiyet hareketinden hi bir ey eksilmemiti. htill ve inklablarn meydana getirdii iz zerinden yrmek imkn domu oluyordu. Bunlara karlk, Msr, Arabistan, Cebeli lbnan, rumeli ve hatt anadolu alp vermekteydi. Rumeli'de ekiya zerine ekiyay saldrtarak netids alnyordu. Mesel: Trsinkliolu, Molla brahim adndaki haydudu yakalayp idam ediyor, Veh-habiler Arabistan' alt-st ettikleri srada ngilizlerde Msra tecavzkr ayaklarn uzatyor, Ruslar ise Cezayir-i seb da bulunuyor ve yerlemeye alyor, Anadoluda haydutluklar birbirini kovalyor, paalar birbirleriyle tutuup, ortadan kaldrlyordu.

Avrupa'ya gelince; burada Fransa-ngiltere rekabeti alp yrmt. Napolyon Bonapart'n an ve evk dolu devri balamidi. Napolyon Bonapart'n imparatorluk mevkiine ykselmesi esasen siyasi vaziyeti tartmal olan bozukluk, bulduu muvazene araynda, vahim hallere srklenmeye yol almaktan kurtulamiyordu. nk gizli glerin ii byle ynlendirdii tahmin olunuyordu. 1820 senesinde husule gelen savalarn neticesinde Viyana'nn Franszlarn eline dmesi, sterlich mtarekesiyle, Paris'te yaplan sulh antlamasnda da, 3. Selim idaresindeki Osmanl siyasas,'Fransa'ya yoldalk etmekle birlikte, Rusya ve ngilizler ile ho geinmeyi hedeflemekteydi. Napolyon'un yardmlaryla lkesinin artlarnda deiiklik, Cezayir'i seb meselesini hl ettirmek gibi uygun dnceler bulunuyordu. Fakat; i ve d hadiseler, Rusya'nn aniden Osmanl hududuna hcum etmesini gerektiren vaka, Vehhabilerin, Medine'yi istila etmeleri, ngilizlerin skenderiye'yi zapt ederek karaya kmalar gibi durumlara ilaveten, Sultan 3. Selim'in saltanatn tehdit edecek derecede kuvvetli dier bir gaileyi gya gzlerden u-zak tutarmasma bir durumdayd. Padiah Selim'in, beslemi olduu ve beslemekte de musir bulunduu slah fikriyat yksek makamda hazrlanmaktayd. Ne varki; Hakan, bu ilerden hangisini gerekletirmeye karar verip mevkii tatbike koyduysa, herbirinden vazgeiyordu. Ancak kendisini yine de kurtaramiyordu. Biriken gnahlar, ktlkler sel olmu, zt-i ahaneyi ve onunla beraber dnceden bir trl tatbike konmak ihtimali olmayan slah fikriyat her nerede olursa olsun eksik tetkik ve mtalaa olunduundan dolay beraber sryp, gtryordu. Kabak ile avanesi bu sel deildi. Bu sel halk cahil brakmak, ahalinin cehaleti zerinde hkm srme ktln srdrmekti. Hatt devlet nizamna dair tezkereler meselesi hakknda tarih diyorki: "Nizam- cedidin gereklemesine teebbs olunaca srada devlet adamlar ve tannm kimselerin, layiha hatralarn yazl belirtmeleri emrolunduundan, her biri yazdklar lyihalar takdim etmiti. Halbuki bir senede dzenlenmesi ortaya kacak olan askeri muallimlere dair bilgiyse sahih olarak meydanda yoktu. 1222/1807 ylna doru, saltanat civan ile stanbul durumunun ne eit olmu olduunu ortaya koyup, Cevdet Tarihinin 8. cildinin 143. sahifesinden balayan satrlar, ileri doru Fransa ihtill vakasndan ondokuz, yirmi sene sonra bizde neler ortaya koymu olduunu anlatr. Bu yzdende merutiyet fikri aranp dururken, gzmze ilk arpan bu tarih levhasn okumadan, temaa etmeden ileri doru adm atmay baaramayacaz. "Daha sonralar ise, enderun-u hmayunda srktibi Ahmed efendi gibi, dirayetli, insan kalbini fethedecek kimseler yetiti. Ancak onlarda zamann vkels ile birlikte arp bir araya getirdiler. Bunun sonunda stanbul'da grlmedik tarz ve surette byk ve ssl evler, sahil-haneler inasyla, ok fazla sefahata ve ihtiama dtler. Babli alanlar gibi vaktin sonunda evlerine gelip sabahleyin enderunu hmayuna gider ve babli'ye mahsus olan ileri, kendi aralarnda yapar oldular." "Geceleri, mukattaat mltezimleri ve memleketeynin Kapikethdalan gibi, rveti nsanlar veyahud gemiden bir takm kse lisan ile, hem bizim

sohbethanelerinde hem de evlerinde gerekse de kayklarla mehtaba kp, deniz zerinde, bazen de hanende ve de sazendeler ile birlikte seyirlere kp, iy- irete dalarak, bu lemin verdii sermestlikle saltanatn srlarn bakalarna duyururlard. Sultan 3. Selim ise yaknlarna pek byk itimat ve gven beslediinden onlardan herhangi birey saklamaz idi. Devletin ruhu saylan srlar gizli tutulamaynca her taraftan iidilir olurdu.1' "Hatt bir keresinde Topkap saraynda, gayet gizli bir meclis-i has yaplmt ki, kaimmakam paa bile dahil olamamt. Aras ok gemeden meclisteki mzakere sureti ve karar aynen Paris'de baslan bir Fransz gazetesinde yaymlannca, devlet erkn ok byk hayretlere gark olmutu. bu enderunun byklerine bakarak dier saray hizmetleri mensuplar laubalice dar kp gezerler ve dar le grrlerdi. Halk ise, adetlerin esiri olduundan byle gzel olmayan davranlar, genel baklarn karsnda pek irkin grnrd. Hatt gen olanlardan bazlar, kahvehane ve oyun yerlerinde toplanan insanlarla grldke, ahali bu gibi kaytszlk nedir? Bu kadar hamiyetsizlik ne demektir? Diye sylenmekteydi." "Sultan Selim hn; zaten gezmek ve elenceye eilimli, insanlarla lfet etmeye merakl olduu iin, yaknlarda onu meguletmek iin daima ortal seyre ve zevk-i safaya sevk ederlerdi. Ahali ise, bu eit elencelere meyyal olduundan, stanbul'da seyr-i safa taraftarlar oald. Boaz ii seyirci kayklaryla dolmutu. Geceleri mehtab elenceleri Sultan 3. Ahmed devrinde yaplm, raan sohbetlerine stn geldi. iire ve musikiye pek vurgun olan ve rabet gsteren padiahn yan zarifler ve airlerle doldu. Mzik ilmine ise istekliler pek de oald." Elhasl, Rus elisi gailesi bertaraf olunduktan sonra zamann ekli 2. Seiim devrinin bir misali gibiydi. stanbul ve Kthane ve boazii, amlca mesireleri seyirciler ile dopdolu hale gelmiti. Ehi-i zevk, zntleri ve kederleri bir kenara atarak korkusuzca gndzn bu gibi cayi ferah fezalarda gezer ve yaz geceleri kayklara binip, hanende ve sazendelerde mehtab grmee giderdi. K gecelerinde helva sohbetlerinde tatl tatl muhabbet eder oldular.." "Atabekn- saltanat bu halde dahi nizam ve slahat dzenleyip tamamlamaktan geri kalmadlar. Zorluklardan rkmeyip, korkuya dmediler. Lkin nizam cedidisini kendine ekip mal biriktirmeyi vesile edip, bir taraftan kendilerinin liva ekleri ve yaknlarn oaltp, servet ve zenginlik kazandlar. Ancak, byk israflara ve gsterie dd-[er. Hatt brahim Kethdada bir gn birisine bir at verip: 'Tavlada altm atm kald. Bundan sonra babam mezardan ksa ve bir at istese vermem dedii ve ayda mutfana elli-bin kuru yetmedii ve srktibi ile valide kethdasnn serveti ise, her trl tahminin dndayd. Tarihi Asmda da, yazldr ki; "o vaktin 50bin kuruu, bu dnemin hesabyla 340 bin kuru sa aka demektir. Bu kadar mutfak masraf yapabilmek dorusu byk sefahattir. Ne are ki nizam cedid taraftan olanlarn ou, saltanat sahibinin aleyhine dnd. Paralarn bozuk ayar ve yeni vergilerin konmasndan dola\, erzak ve eya fiatlar ok ykseldi. Bir taraftan gsteri ve sefahatin art, herkesin

masrafnn artmasna sebebiyet verdi. nk; birbirleriyle yarr oldular, bu yzden de skntya duar oldular. Ahalinin iine dm olduu sknt vekillere anlatldysa da, bunlar dinlediklerini pek ehemmiyeti hiz grmediler. Kimisi de: "Tamam halk igalle bundan gzel vesile olmaz, iaeleri gailesine denler, devlet ilerine karmasnlar." Diyorlar, kimi de: "Bu belde zenginler belde-sidir. Buraya; fukara ksm yakmaz ve devlet malnn arkasnda mflis gruhu smaz." eklinde cevap verirlerdi. Taralarda yeni vergiler ve gmrk rsumlar konmu olduundan, ahali zaten arlk altnda iken bunlara tabiiki ikayeti oldu. Ne varki; bu ikayetlerin bir faydas grlmyordu. nk; Nizam- cedide bal ikayetler asla kaale alnmazd. Kaldki, vkeldan her biri, padiah yaknlarndan birine merbut olup, hepsi de birbirleriyle iltisakl yni bir ebeke gibiidiler. eriyi ve dary kuatp istil etmi olduklarndan onlarn kulana uramadka ve haberleri olmadka padiahn kendisine bir ey ulatrmak asla kabil olamazd. Onlarn reyleri ve itirakleri olmadka her hangi bir iin netice vermesi asla beklenmemeliydi. Sadrazamlar bile bu iki gurup devleti sarm bulunan kimselerden dilgir olup, azil edilecek korkusunu duyar, sadaretin bir kuru unvan olduu inancyla iktifa ederek, iinden de bu saltanatn szde koruyucularndan aynen ahafi gibi kinlenerek nefret ederdi. Bunun yznden Sultan 3. Selim hnda bu aleme dair baka yerlerden haber alamadndan gerek malumat iin icab et-tikede bu yaknlarndan stifade etmek isterdi. Onlarda, gemi zamana atf yaparak icab ettike ahalinin zerinde baz tekliflerini ileri srp, yakn dnemde nizam cedid maddesi tamamlanp da, devlete kuvvet gelerek, ahalide rahata erer eklinde gzel sonlara gidileceini beyan ederlerdi. Padiahn mizac; pek byk nezaketi tadndan, az ey bile onu ok zdnden, dier taraftanda valide sultan hazretleri ileri yapmaya padiahn iktidar yeterli olmasn diye zor hususlar ortaya ktnda, btn vekiller ie bir ekil verilipde, padiah tarafna izah edilerek, onun zihninin igal edilmemesi, gerek sadrazamlara, gerekse.dierlerine tenbih ve tavsiye ederdi. ler ise, gnden gne sarpa sarmaktayd. Halk hakknda, ilk nce dmanlklar artmakta, sonu endie verecek olan tarafa dahi sonu krl bitsin derdik: ah vakf gerekdir ahvale Vkelya kalrsa vah hale Beyitini tekrar etmekteydik. Bu levha 3. Selim'in hkmeti nehalde brakm olduunu pek gzel anlatr. Hakikaten 1. Abdlhamid gibi, harp iinde deildiyse de, ondan daha beter olan anari her tarafa yaylmt. te taraftan bu devirde nasl ciddi bir fikir slah edilebilirdik!, 3. Sultan Mustafa'nn Sultan 3. Selim'in rahm-i madere dtn hesab ederek yapt zayie zerine hekimbann saatin milini evirerek uygun vakte getirdii dakikada domasndan dolay, cihangir olaca kulana fsldanm ve buna bal olarak, nizam-i cedid harektna dnem vermi olduu tarihlerimizde yazldr. stanbulda, Anadoluda meydana getirdii topu, humbarac, lamc, piyade ve svari askeri iin, Cevdet paa merhum: "O dnemlerde devletin hali, sifah kullanmad halde, gzel silahlarla odasn ssleyen nzik elebilerin haline benzerdi." Diyorki, Osmanl hkmetinin avrupada olan inkilapdan,

kendince elde ettii, fayda veya tesir eden hislerin sonucudur fakat stanbul'da bu tarihte de, frenk taklitilii piyasa bulduu, yni cennetmekn'n avrupada ilmi ilerlemenin ve sanayiin, ilerlemekte olan medeniyesine tam bir eilim sahibi olduu hakknda gyabnda isnad olunan zel gayeden bambaka rabeti bulunduu muhakkaktr. Hatt Paa merhum diyorki: "ve bir de nzamat- cedide mnasebetiylede avrupadan retmen ve mhendis getirtilmesi icab edip, bylece askerlerin avrupa usl tlimedair emir verildii halde 3. Selm'de zaten bu tarza alaka duymu olduundan, stanbul'da medeniyetin levazmndan olan birok avrupavri hususlar, nice alafrangaya bal ilerde ortayakt. Adetlerin ve usullerin deimesi zaten insana g gelip, saltanat koruyucular ve iieri gelen memurlarda haddi aarak bsbtn alafrangala kapldlar. Ve de; lzumlu, lzumsuz herhususta avrupa usullerine uyan davranlara daldlar. Bu ar davranlardan r-kpde byle yapanlar tekfire baladlar. Bylece de ifrat, tefriti davet kaidesince bsbtnde tefrit yni eksi arlk yolunu tuttular. "El hikmete zaletelm'min ehazeha nnema ve cedeha" mazmununu inkr*edercesine ve bir takm gzel davranlardan dahi srf alafrangadr diyerek taassub yolunun taa ucuna kadar gittiler. te bu srada stanbul'da, kfre ve zndkla giden dnce nevnema buldu. yleki: "Sultan 3. Selim hazretleri cihangirane sevdas tadndan yaknlanda ona uyarak birinin yerine geme manzumesinden ve kimi cifir hesabn eyhi Ekber'den kimisi de, ehli keif ve kermetie mnaiar nakil ederek devletin toparlaycs olduunu huzuru hmayunda sylerlerdi. Kabak vakas ve Alemdar Paa eliyle, Sultan 2. Mahmud'a intikal eden devlet ileri, byle bir ruh hali iinde idare edilmiti. Bu hu-susiarda en dikkat ekici vaziyetin avrupa dncesi ve eserleri bu dneme kadar byk in eddi ile kuatlm bir heyet gibi durum gsteren payitahtn, bilhassa Fransz tesiri altna girmesinin arzu edilircesine ak braklm olmasdr. Gayet tabiidirki, bir zamanlar padiahn yannda pek makbul bir mevki sahibi oian Fransz sefiri Sebastiyani'ninde, Napol-yon Bonapart ve 3. Selm'in haberlemelerinin tesirleri de, unutulmamaldr. Avrupayi sarsan komiteci fikirlerin kkten uyann temine yarayan inkilab olaynn, Osmanl sosyal hayatnda mevcud olan korunma eddini amaa alan byk dalgalar sayld, geen zamandan daha byk bir tarihi ahid bulunamaz. nsann yaradl bakmndan adalet arayc bir varlk olduu nazara alndnda balanm olduu esaret zincirlerinin her bir halkasn gerek uykuda gerekse mteyakkz olduu halde zamann kemirmek istidad tadn baka sosyal bir hayatn hrriyeti istirdat ve eitlik mev-zuundada ortaya koyduklar hadiseierdeki taraf bu benzetme isbat eder. . Osmanl Devletinin Vazyetini Dzeltme Teebbsleri (Osmanl devletinde kk devletlere blnme- 3. Se-lim'n taht terki ve ahaliOsmanl devletinin knn ev-veli-Aerndar Paann Kuvveti ve nazar ile sened-i ittifak ve bunun menf durumu-Fatih Camiinde r-i mmet veya

Mec!is-i umum toplants-Sultan Mahmud'un Millete mracaat vede bu husustaki hatthmayunun bir blm- ihtilal ve karlklarn eitlerine ki amil: stibdad fikriyle sosyal hayatmzdaki gayrimuntazam maneviyat. Tarihimizi derin bir tetkik szgecinden geirdiimiz takdirde, ortaya btn arlyla kacak olan hususlarn basndaki maddenin k dnemine girmi bulunan Osmanl devletinde tahta klarda olsun, meselelerin vahamet gsterdii sralarda olsun "devletin ahvalinde slahat" eklinde szlerin bizzat padiahn dudaklarndan dklmesi adetten olmutu. Moda olarak da nitelendirilebilecek olan bu ifade, devlet idaresinin terslii hususlarndan pek ikayeti ahalinin indinde byk midler belirmesine yol aard. Ahali mezkr ifadeyi, devletin dzeltilen idaresinin kendi bozulan dzenin-de iyiye gtrecei eklinde telakki ederdi. Halbuki milletin durumu iyiletirilmedke, devletin dzeltilmesi nasl mmkn olabilirki? Devlet ve milletin varlndan meydana gelen muazzam heyet, birbirlerini meydana getiren siyasi ekilden baka bir ey deildirki. 3. Seiim; devlet nizamn daha evve! balam bulunan istikamette gzel tedbirler yetersizlii sebebiyle yrtememi, lke onun tahttan ayriyla birlikte bir anari girdabna varmiidi. Sultan 2. Mahmud tahta kt vakit karsnda olan kimselerin bazlar unlard: Rumeli taraflarnda; Sirozlu smail, Anadolu da, ayan l ayan lakabyla iftihar eden Bozok mutasarrf Cebbarzde Sleyman beylerle, Saruhan mutasarrf Kara Osmanolu mer aa'y, Bilecik ve civarnda Kalyoncu Mustafa adl ahs ve bunlardan baka bir takm ayan ve slalelerin adeta, birer kk beylik, htt mstakil devletikler halinde olduklarn gzlemiti. Bu tablonun sebebide. devleti Osmaniye'nin adalet datnda ve idare tarznda iine dt ve uzun zamanalan rehavet ve ataletinin neticesindendi. 3. Selim; zerine alm olduu devlet idaresini Abdlha-rnid-i evvelin kendisine yadigr ettii devirden daha karik ve mark bir hie gelmi ahaliyle birlikte dank bir manzaray 4. Mustafa'ya brakm oluyordu. Bu vaziyet ise, Osmanl devletinin eklen kme dnemine girmi olmas demekti. Bereket versin; Sultan 2. Mahmud, yukarda adlarn saydmz mstakil devletikler yolunda yryenlerle kendisine, padiahlk, ahsnada vezaretiuzmay alan Alemdar Mustafa Paa tesirini, pek fazlasyla hesapladndan arlk Alemdar'dan yana gzkt. Bu vaziyet karsnda her iki taraf da ksa zamanda ortadan kaldrma suretiyle, lzm gelen mutlakiyet idaresini temini mmkne, muvvaffak olacan idrak etti. Tesbitini, bu iin halline kadar, lkenin farkl gcn idaresinde olaca istikametinde yapt. Ne varki bu lnn yalnz bana bir fayda-imillet tekil etmesi muhaldi. nk nn de halet~i ruhiyesi ve elde ettikleri zihniyet ve irfann derecesi hi bir delile lzum gstermeyecek kadar, malum ve bellidir. Bunlarn birincisini tekil eden Sultan 2. Mahmudjzamann terakkisinden medeniye-i ilmiyeden nasib sahibi idiyse de, hkmdarlnn vazifeleri ve selahiyetleri hakkndan bilgi ve tahsil sahibi olmad gibi, dier ikisi ise, ekiyalktan azpta, treyen paa, bey ve aadan ibaret kimselerdi.

Dolaysyla bunlarn arasnda her ynyle fazileti, dareye uygun olan slahat fikri, boazlanacak zayf bir kurbandan baka bir ey olamayacakt. Sened-i ttifak'n yaplmas ve mhrlenmesi, Osmanly sarmakta olan ellerin nerelere kadar uzandn, mutlakiyet idaresini bir kere daha esasndan ne tarz da zayflatm oidu-unun hikayesini aada tafsilatl olarak sunalm: "Maksad, hanedanve ayan denilen cabbarlarn itaat altna alnmas idi. Byke bir kuvvetin sahibi olduu herkes tarafndan grlp ve kabuedilen Alemdar Mustafa'nn stanbul'da meve-ret-i amme yapmak iin kendi tarafndan Cebbarzde'ye> Kara Osmanoluna, Sirozlu smail bey'e, erman mutasarrfna, Kalyoncu Mustafa'ya hatta da ile ayan Ahmed gibi, diqer ayan ve aa'lara birer davet mektubu gnderdi. Sadrazamn gnderdii bu davetname netice verdi. Beenmediimiz Kalyoncu Mustafa, bebin askerle gelerek rpc ayrna indi. Cebbarzde ile Kara Osmanzde hemen hareket ettiler. Sirozi smail bey'de onikibin askerle gelerek Davutpa-a'da mevkii tuttu. Tarihlerin bize naklettiine gre; bu mte-aallibenn davete uyarak gelmeleri, padiaha deil, Alemdar Mustafa Paa'nn sz karsnda gsterdikleri itimat! sergiliyordu. Devlet adamlarnn; byle bir meveret-i amme meclisi gerekletirmeleri maksadna gelince <avamil- devlet-1 liyenin her tarafda bilmni ve mezahimi nafiz oimas>y-ni, huku.-u mukaddese-i padiah-i'nin her tarafa tannmas idi. u halde ayan ve mtegallibenin, kendi nfuzlarnda vazgemelerini temin gerekmekteydi. Meveret encmeninde Aiemdar paa, yapa konumada: <Bizim aslmz ocakldr. Yenieri hakknda tutumumuz ortadadr. ehid padiahmz, (3. Selim/yenieri ocaklsna meramn aniatamayp, onlardan rabetini kaldrd. Tai'mii asker dzenlemesine himmet buyurdu. Bu davran bizin-, menfurumuz (dikkat!) olduundan padiah- ehidin arzulanna itirak hususunda kusurumuzun da pek ak olduu m&iumdur. > Dedikten sonrada vezarete ykseldikten ve seraskerlik vazifesini yklenip, savalarda dman askerini talim ve disiplin iinde bulmasndan dolayda buna karlk bize ait askerin bozulduuna a-hidliini buna bal olmak zere ehid padiaha hak verdiini ifade etti. imdi devletin banda bulunan, padiah 2. Mahmud'un, bu ilimlere vukufu olup, rdn ispat etmi, gayretli, cesur ve lkeyi dman tasallutu karsmda da, korumaya ncelik veren bir kimse olduunu be/ana ilaveten, memleketin korunmasnn btn devlet hizmetkrlarnn ve bey, aa gibi zevatnda birlik ve beraberlii sayesinde imkn dahiline girdiini, isabetle naklettikten sonra mzakere neticesinde: <Her hl ve durumda padiahn emri heryerde yerine getirilecek, ancak devlet adna asker toplanacak, ayed buna muhalefete geen olursa hizaya getirilmesi hususunda da. btn ayan ve hanedanlar davac olmak, ancak onlardan birisini artlardan biri hakknda, aykr art ittifak yaplmadka stne gidilmemesi>hususlarna inhisar etti. Bu vaziyet karsnda "senedi ittifak" ad verilen bir yaz kaleme alnp, imzalanarak mhrlendi. Bu kararlarla yaplan mavere meclisi de sonaerdi. Sened-i ittifak, yedi maddeden ibaret idi. Balang maddesi, saltanatn kuvvetinin ve devlet tesirinin ide ve d lemde, esas olarak alnmas, padiahn nefsinin koruma

altnda bulundurulmas ile beraber, emir ve murad- padiahinin ittifak iinde muhafazasn, devlet askeri yazlmas ikinci maddesi olup, bu hususda aykr davranan hin saylarak, btnlkle cezalandrlmasna gayret edileceini, ncs ise, mslmanlarn beytlmali ve gelirlerini devletin gzelce, biriktirip muhafazasn, drdncs olarak da, Osmanl devletinin eskiden beri de riayet ettii usu! ve nizam gereincede, padiahn emir ve yasaklar dahilde ve haride btn erkn devlete, vekleti mutlaka makamndan kt makam sadaretten gelen mracaat amir, kanunlara aykr irtikb ve rvete gerek taraya, gerekse i ilere dair acil zarar olacak davran ile mekruhlara kar tamamnn davac olacan yazyordu. Beinci olarak, ittifak senedine dahil olan ayan ve hanedan ve devlet adamlarn birbirlerinin ahslarna ve hanedanlarna kefil olmalar, altncs ise, istanbul'daki ocaklardan vesairelerden bir fitne kt takdirde, soru sormadan btn hanedanlarn stanbul'a gelerek i de rol bulunanlarn ve ocanda rol varsa lav ve idam ile birlikte baehrin asayiini temin, yedincisi de, fakir halk ve reaya'nn korunmas olduuna gre, hanedanlarn eli ile idare olunmakta bulunan kazalarnda asayiine, bunlara yaplacak tekellflerde, hududu itidale riayet gsterilerek, vkel e kendileri arasnda alnacak kararlar icabnca hareket, her hanedan birbirinden durumlarna nezaret etmeye, eriata mugayir, emirlere aykr olarak zlm taarruzlarnda bulunanlar olursa, hemen devleti liye'ye haber verilerek hep beraber engellemee hazr olunmasn yazmaktadr. Sened-i ittifak, Alemdar Mustafa Paa, eyhlislm, kaptan- derya, kad efendiler, nkibleraf, stanbul kad's, sadaret kethdas, yenieri aas, defterdar, reislkttab, saray kethdas, deniz isleri nezareti, divan baavuu, ruzname-i evvel ile Cebbarzde Sleyman, Sirozi smail, Kara Osmanzde mer, muhasebe- evvel, sipahiler aas, beyliki ve amedi divan, erman livasmutasarrf taraflarnca yeminler edilerek imzalanmt. Grlyorki; hkmet ilerinin yaplmas kayt ve artlar altna alnm. Devlet, kendi tebasndan baz tredi kimseler ileynetim hususunda bir akit yapmaya muvafakat etmi. Bylece de bir zilleti semeye mecbur kalm. Bu aresiz seimlerin neticesinden olarak dnlebilir ki; 2. Mahmud'un; Rusya himayesine girmesine mncer klan Msr meselesi, sened-i ittifak olayndan, azp gelmi bir eilim-i tabii olduu hkmne varlabilir. Yaplan sened-i ittifakn sonu, Alemdar Mustafa paa'nn ldrlmesi, ayanlarn istiklli meselelerinin de ele alnmasn getirdi. 1225/1810 tarihinde, Rus komutan general Kameneski'nin "ya Rusyann talebleri-ne raz gelirsiniz, ya da stanbul civarna kadar gelir bu taleb-leri yerine getirtiririm" mnasna gelebilen mektup zerine, 2. Mahmud'un Ftih Camiinde yaptrm olduu meveret mecliside. mutlakyet idaresi sahibi padiahn millete ilticasndan baka bir ad verilemez. Toplanmas temin olunan meclise, 2. Mahmud tarafndan ulatrlan hatt- hmayunda, Ruslarn Osmanl topraklarn e!e geirebilmek iin sergiledii azmi, byk abay da hikaye ettikten sonra, milletin istiare hakkna riayet ve alaca karan bastne koyma anlay iinde diyorki: "..Hlasa-i kelm, mmeti merhume-i muvahhidin, cihad ile imdada ve ululemre inkyad ileme'mur

olub, seli seyf-i nebevi ile harekt- hmayunum mutazammndr. Cilema-i islm ve yed-i ocam, rical-i devletim Fatih Sultan Mehmed hn gazi hz. lerinin camii erifinde akd-i meclis- meveret ve nifak- miz harektdan ari olarak, hasbetenlillah-i tela, mzakereye <elmtear-i mute'men> medllnca, cmlenizi i bilp mavereye me'mur eyledim. Babaa verilip her taraf mlahaza olunsun ve mhmmat- seferiyeden olan hyam ve cebehane ve devvab cmlenin mevkuf-u aleyhi olan, aka ve zahairive askeri hususlar mtalaa olunup, iktizas huzur-u hilafet-i meabma arz olunsun. Herkes hatrna hutur eden umur-u hayriyeyi sylesin. Sonra yle lzm idi diyecek kalmasn. Hayr tarafn ketmeyenler zamanmda medhul kalmaz ve tekdir olunmaz. Cmlenin tasvib eyledikleri nezd-i mlknemizde dahi tasvib olunur.." Zaman idarenin gnahlarn byterek, harici ve dahili kavgalarn gittike oalmasn temin eden olaylarn meydana gelmesinden geri durmayaca cihetle Sultan 2. Mahmud biraz sonra senedi ittifakta imzas bulunmayan nice derebeyleri, ayann kyam karsnda kald. Arnavutlukta Tepedelen-li Ali paa, Suriye'de Gen Yusuf paa, Msr'da Kavaali Mehmed Ali paa, Babantaraflarnda Abdurrahman paa, kta zerindeki hakimiyetini drt taraftan sarsyorlard. Sultan Mahmud'da yenierinin varlndan urayaca zararlar kendine ait tecrbelerle anlama iinde bilhassa, 3. Selim'in nizamn tatbik etmeye eilimi grnmse de, sekban askeri tekilat gibi nakis ve yenierilii azdrc bir teebbsden ileri gidememiti. Osmanl Tarihi adl eserimde 1225/1810 yllarna ait bir ifademizde demidik ki: "ki mil vardr ki, mensubu olduumuz itimai evreninde mevcut hle gelmesinde kurunu vusta yni, orta a dncesi, harp arayna gre; ykseltmi, bytm, kltm, cahil, menkub ve-malub brakt grlmtr. Bunlarn biri, istibdad fikridir. Padiah, bendegn, mukarribin, nedima, nisvan, rical ve ulema, dieri milletin maneviyatndaki gayr muntazamlk; cahillik, taassubat, her istibdada kar duyulan zorbalk, aka-vet ve istiklle ait his, derebeylii saikleri idi. Bu iki eski can dman eski bir terbiyenin eski bir messirin, padiah ve kul adlarna koyduu rabta ile, yekdierini kaldrp kendine ekiyor. Padiah, btn lkeye mal, insanlara kulu gibi bakyor, milletse, btn lkenin padiahn aidiyetine, kendi ab-diyyetine kail olmak ile birlikte, en kaba insaniyetin bile kabaraca, tahakkms halinden usanarak, arada srada kendisi de mtehakkim olmak istiyor, kanun koyucu bu kaldrma veya cezbetme deiikliliinde, bir hazrlama mekanizmas gibi duruyor, bir cnb iinde, idam, srgn, msadere, azil, tehdid, af, ltuf, terfi yapld gibi, gnlerce,- aylarca, sabr-u teenni, bila havf yni korkusuzca ince entrikalar hazrlanmas, frsat aramak, nifak karmak, dincede mukaddes olan kaide ve artlarndan menfaat temini aramak, dinin hkmlerinin salime ve selimesini, taarruza kyam aleti semek, rf adet, teaml gibi o cemiyete mahsus yeniliklerin, aleyhine saldrmak, karanlkta alnan bir terbiye ile ktaya yaylan eitli kavim ve miralardan meydana gelen bir ne-yetide, kendi idrkine gre ayrp evirmek istemek, bilhassa harb tali'inin kendi tali'ini kutlu ve bahtsz bilerek nefsini, btn milletin stnde

bilmek, btn bu eylere tahamml ettirmei hakimiyet usul ve padiahlk tanmak, tantacak vastalar kullanmak icad etmek, velhasl btn bu yldrmlarn te'siri, nfuzu, kuvveti, yardm ile aal, yukarl deiikliklere maruz idare eklini dzeltmee uramak ve bununla beraber dtan gelecek ihtiras dalgalarna ve ecnebilerin istir-kabina kar, savunmada bulunma midinde olunuyordu. te bu bilemey devam ettike, Osmanllk kuzey, dou, gney ve bat hududiarndan ar ar ekilen, koyulaan ve zaman getike merkeze doru'toplanan bir mayi gibi her iten elinide ayan da eken oluyordu. Siyasetin iki yzl oluu, menfaat takibi olduundandr. Btn avrupa bizi zayf gryor. Yine zayf grdrmeye alyordu. MiIet'te irfan ve kabiliyet-i ilmiye kalmamt. Rusya ile ona bal olanlar, Avusturya, ngiltere, Fransa, hatt hem din vehemhal olduu halde iran, byle byk bir hkmeti kesin kes sarsan tertible-rin ve darbe-i hkmetin seyircisi deil, oyuncusu oynatcs olmulard. Ruslar; Srbiye ile Mora'da hileli, sihir deneklerine taktklar istikll eklini; perde de gezdirmee hacet grmyorlar, kavmiyet poltikas kendi politikalarna aykr olsa-dahi bizimsahalarda Bulgarlara, Ulahlara. Rum unsurlara gsteriyordu. Biz bunlara isyan diyorduk. Hayr deil; baehirden uzaka bir yerlerde kopub da, daha sonrada cmle kapsndan girecek emaret-i ihtill ve devlet iinde byk bir k alametidir. Padiahda;yer yer, kt'a kt'a, kavim kavim hor grlyordu, tte fransa ihtillinden vaka-i hayriye'ye kadar devam edenotuzsekiz sene zarfnda Osmanl hkmeti daha da gerilemek ve kokumaya pek ok yaklamaktan gayri bir hareket gsterememitir ve Mora meselesi doiay-syla da meydana gelen devletler mdehalesi kartrc ve artcbir parmakt! Bu parmakda, henz boazmz zerinde dolamaktadr. Yenieriliin kaldrlna kadar geenzaman iindeki kanunsuzluk ve anarinin ekli-Rus talebleride yava yava Osmanl haritas zerinde beliriyor. Mapolyon: Moskova, Brezinadan sonra- Sultan 2. Mah-mud'un evresi-Padiah iki kutup arasnda: Enderun ve Birun, Halet efendi devri-Sened-i ttifak hazrlayclarndan Ra-miz Paann idam-Devlet; slah, srgn ve idam fiillerinde, tedhi politikasnda aryor-Viyana kongresi, milliyet politikas, mtegallibenin yok edilme siyaseti, Sultan 2. Mahmud Halet efendi nin manevi tesirinde malup kalyor, vkel-i devlet, lke corafyasn bilmiyorlar-Ata, arabaya izinsiz bi-nilemiyor-Yobaz ihtilli, eyhlislm olmak iin bir ka beyaz klkfi-Yangnlara kar, efradn kanun keslmesi-Devlet, cumhuriyet hayatn yaayan cemiyetlerden korkuyor-Erme-nilerin patrds-Devletteki zayflamaya dair hal ve durum-Rum patrii ve metropolidi'nin idamlar-Benderli Ali paa'nn idam-Halk sadnazama uyuyor, stanbulda reaya katli, cerhi, takm takm yamaclarn k, Halet efendinin;idam olunarak katli nazariyesi-Sbyan ocuklarn retimi hakknda ferman. Sultan 2. Mahmud'un tahta geiini gsteren 1223/1807 senesi sonrasnda yenierinin kaldrlmas dier bir ismi vaka-i hayrye'ye kadar geen 18 sene zarfnda, yni 1241/1826 tarihine ulaan zaman diliminde de, gerek istanbul'da gerekse tara'dahusule gelen karklk ve

ihtilller yannda birde, dikkat ekici olmas gereken bir eit vard k, bunlarn tamam kanunsuzluklardan ve anariden kmasyd. Yine her biri ayr tarz mutlakiyet dncesi ve fikriyatna ait ruhiyat, idareye yerletirmeye bunlarn fesatlarna delalet etmekteydi. Alemdar Mustafa Paann Yok Edilmesinde Saray Entrikas Zat- devlete emniyet caiz deildir. eklindeki eskiden beri devam eden hkmn teyid ettii gibi saltanatn zerinde de, yer yer grlen zlmeler ortadayd. Padiah, zalimler ve mtegallibe ile boyere uramaktayd. Kanun ve adaletin kurulamad yerlerde, zulmler ve tagallbler, hkmdarca yaplr. Senelerden beri, Ruslarla devam eden harb, ite ktlklerin menba, ayrca sermaye geniliyordu. Ruslar; 1224/1809 yllarnda Anadolu'dan erke, Abaza, Grc topraklarn, Rumeli'den de, Besarabya topraklanyla, Eflk ve Budan' istiyordu ve ayrcada Srplarn bamszln taleb ediyordu. 1227/1812 senesinde ruslarla yaptmz sulh antlamasndan sonra, fransa imparatoru Napolyon, Moskovada ateler iinde tkenmi, Berezena felket-i mehuruna uramt. Bylece avrupa siyaset anlayda yeni bir dneme girmek zere hazrlklara balamt. Halet efendi bels ise, baehir ve tarada uzanp gidiyordu. Bu esnada Sultan Mahmud'un evresini; kimlerin tekil ettiini renmek iin tarih sahifelerinden, aaya aldmz blm okuyalm. "Sultan 2. Mahmud ehzadelii esnasnda merhum 3. Selim hazretleri ile beraber kafes arkasnda yaarlarken, aralarndaki sohbetlerde ve bunun neticesinde gen ehzade, Selim'den alm olduu dersleri pek gzel telakki etmiti. Kafesinden ktnda bir ahin gibi taht saltanata sahib olmu, bylece mtegallibe ve yenierinin kaldrlmasn tasarlamakdayd. 1227/1812 yl iinde, kafasnda tad tasary, Halet efendiye at. Bundan maksad; Halet'den, halisane hizmet bekleyebileceini ummasyd. Halet efendi, taradaki mte-gallibeyle alakal hususlarda pekla hatta birazda ifrata kaarak iddet gsterirken, mnafkane ve hiylekrane bir tarzda yenieri hakkndaki terbiye etme dncesini, birer bahane bularak, zrler serdederek, erteliyor bylece padiah aldatyordu. Halet efendi taradaki memurlar soyup soana eviriyor, bunlardan elde ettii servetin bir blmn yenierinin ele gelir adamlarna letiriyordu. Zamann ihtiyacna bakarsan devleti liyenin "eni usl ile ie yarayacak asker tedariki, mutlaka artt. Enderun adamlarnn ileri gelenlerinden olan padiah siahdar Ali bey gibi bazlar da eski usl adetleri beenmeyip, yenieri ocann kaldrlmas hususunda rey sahibi padiaha hak verirlerken de, Baukadar Seyid mer aa ile Berberba Ali aa gibi bazlar da enderunu hmayunca tercih edilen usl, eskisi gibi deitirilmeden gtrlmesi, askeri snflarda yaplacak deiikliklerin enderun-u hmayuna bulaaca kaygusuyla bundan kanyorlar, Halet efendinin dnce tarzn desteklemekteydi. Bilhassa bunlarn iinde bulunan mer aa kaidelere pek

dkn olduundan, bu davranlar padiah pek skard ancak, ok sadk ve ihlas sahibi kimse olduundan, padiah kendisine byk sayg ve riayet gsterdii iin her doru bildiini syler vazifesini yapard. Sultan 2. Mahmud; birn yni darda yenierilerin tazyi-ine enderunda yni sarayn iinde bir takm eski terifata ait resmi usle ait basklar altnda sklmt. Kendisi manevi bir kafesin mahkumu olduu dncesiyle, yenierilerin bu husustaki basklarn krarak, bentlerini ykarak onlar ortadan kaldrmak, yeni uslleri uygulayarak devletini dm olduu perian vaziyetten kurtarma aresini aramaktayd buna yardmc olmas muhtemel kimselerin azlarn aramaktan, geri durmazd. Ne areki Halet efendi, alnacak her kapy bu bahisler iin kapatm olduundan kimse gerek grn ortaya seremiyordu. Halet efendi, perde arkasn-dan yrtt engel olma hareketi iinde, padiahn kulana, kendisiyle ayn dncede olduunu syleyecek zevat, birer desise ile bir ucu ahirete, bir ucu da taraya uzanan yolculuklara karrd. Buna karlk pek maharet gerektiren makamlara devaml olarak, ehil olmayan kimseleri geiriyordu. Bylece ehil olmayan kimseler, mhim ileri idareden aciz kalrlard. Bu aciziyetleri de, kendilerinin Halet Efendiye mracaat etmelerine mecbur klard. Bir aksiiik ktzaman stesinden gelemeyen Halet efendi ise, baz hediyelerieyen i-eri reislerini memnun edip, bunlar vastasyla mklt atlatp, bylece de, varlnn bir kimya gibi devlete faydal olduunu, herkesin derdine deva bulduunu adeta im ederdi. Yenierilerin ileri gelenleri, hep Halet efendinin adamlar olmann icabatndan dolay, bir takm nmayiler yaptrtr, sal-tanat- seniyye'yide tehdide tbi tutarlar, bunu gerek darda gerekse ieride de gerekletirirlerdi. "Yukarya aldmz satrlar, pek ak olarak ortaya seriyorki, Sultan 2. Mahmud, bir kafesden bir baka kafese girmek iin umu, kanatlarn Halet efendi ile enderun ileri gelenlerininin nsafna teslim etmiti. u da unutulmamal, bu yrtc ku, kendinden baka bir bakasnn basksna tahamml edemezdi. Buna bal olarak saltanatnn ok byk bir ksm, vakalarn ou, m-tegallibenin zerine ceza dzenlenmesi ile gemitir. Hicaz blgesinin vehhabilerden temizlenmesinde, Gazi unvann alm, Ruslarla yapt sulhden sonra, Rumelideki meseleleri bertaraf etmedeki baars, yine o sralarda sened-i ittifakn-yazar arasnda olan gemite Rusya'ya firar etmi bulunan Ramiz paay, stanbul'a dnme isteine msaade verip, Ramiz'inde daha Budan'a girer girmez kellesini almas, ceza dzenlemesi szlerimize birer rnektir. Bu devirde, bu mutiakiyet anlaynda grlen slahatn aranmas, srgn ve idam cezalan nderliinde oiuyordu. nk i banda grnen Halet efendi vard Napolyon'un ykt hkmetlerle avrupa siyasas dengesini yeniden kurabilmek iin yaplmas kararlatrlan ve tatbike geilen Viyana kongresine Osmanl devleti temsilcilerinin itirak etmeyilerini bizim tarihlerimiz yle anlatr: "Osmanl devletinin; bu kongreye murahhas heyeti gndermeye hakk bulunuyordu. Fakat pek fazla i meselesi olmas, bunlarn husule getirdigi mklatlar, d meseleleri de gerei kadar takiplerden mahrumdu. Ayrca 3.

Selim vakasnda telef olan devlet adamlarnn, bo kalan yerleri doldurulamamt. Hakikaten, devlet adam denebilecek zevat yetitirilememiti." Yukarya aldmz tarihi izahat; bir nevi tevil olmakia beraber, bizim avrupa devletleri arasna girmemize engel, hak kazandracak hkmet eklini gerekletirememizdir. Bu husus aslolan se-bebdir. Ayrca biz bu tarihlerde, i ihtilaller ve karklklar iinde, her tarafndan banlar fkran bir ahsnta kendisini andryorduk. Avrupa siyasi dalgalanmalarna asla aldrmyorduk. Tarihi Cevdet, bizim bu lakayt davranmz ileri srd srada, devlet memurlarnn ileri gelenleri siyasete ait havadislere dair meraklarn, ecnebi lisanlara vkf bulunan Fenerli Rum beylerden renerek giderirler vede malumat sahibi olurlard. Diyor. Viyana kongresi Tarihi Cevdet c. 12, sh. 198'de unlar yazyor: Viyana kongresine itirakimizi bildiren Avusturya bavekili Prens Meternih'e, vermi olduumuz red cevabnn izah yleydi: "Babli ilk nce bu davet hakknda gerei kadar tetkiklerde bulunmamt. Murahhas gnderilmesini uygun grmemiti. nk Osmanl, avrupa devletlerinden bazlariie rabta kurup antlamalar yapma usln bir zamanlar ciddi bir gr olarak kararlatrmken, avrupa siyasasnn perianln, tecrbe etmi bylece bu ittifak uslnden vazgeip, esas gr olan, tarafsz anlaya avdet etmitik. Viyana kongresi; bu esnada hkmetler ykp deviriyordu. Bundan karlacak bir netice varsa da, Osmanl devletinin avrupa devletleri arasnda yalnz kalmak gibi vahim bir duruma kendi kendini drmesini tesbittir. Bu vaziyet karsnda avrupa devletiyken, avrupa hukuku dairesi dna dmtk. Bu bakmdan Viyana kongresi kararlarndan olan, kavmiyet politikasn men ediinin de, bizimle alkas yoktu. Mora isyan esnasnda, Rusya imparatoru 1. Aleksandr'n teebbsleri ile, bizzat kendisinin kavmiyet politikasna hasmken, bu isyanc kavmiyetilere gsterdii yardmsever tavr hatrda tutulmas gereken bir ihtardr. Mtegallibenin cezalandrlmas siyaseti, her geen gn iddetlendi. Tara'da vezir ve mirmiranlar, stanbul'da yenieri aas satr atmaktayd. Biz de nice zamanlardan beri usl ve ceza hukukundan ayr durmak hkmete kaide olarak da seilmiti. Tenkil vakalarnda cezay tertip memurlarn keyfine braklmt. Zulmler oalyor, stanbul ile tarann arasnda hl ve durumlar deiiyordu. Yenieri aas Seyid Meh-med aa'nn ldrlmesiyle kabul edilen neticesiyle ihtill vakas buna bal hallerdendir. 1230/1 814'den 1232/1817 yllarna kadar olan vakalar hep bu tarzda anlatldktan sonra derebeylerden Karahisar Voyvodas brahimaann idam edilmesini amir fermann Konya valisine yollanaca yerde, Bursa valisine gnderildiini yazyor ve diyorki, "u karkla baknz; babli bir adamn idam iin ferman yazyor. Lkin nerede ve ne halde bulunduu ve hangi sancaa bal olduundan habersizdir. lkenin corafyasn bilmeyen vkelda ancak byle karanlkta hayalet talar. Nevar ki; hkmet yinede Halet efendinin kurmu olduu, ayan ve vcuh politikasn krmaya devam ediyordu. Srgn ve idam kararlarnn fermanlar yazlyor. Sultan Mahmud; lkenin slahna byk aba sarfettii hal de, stanbul'da Halet Efendinin, mnevi tesirine malup oluyordu. Hakikaten bu

senelerin olaylarnda, lkenin ihtilal tehdidi ile korkutulmam hi bir yeri kalmamt. Ata, arabaya bile binmek eski kaideye balyd. zinli olmadka ve gayri mslim teba'dan olana bir eye binmi olmak yasakland zamanda, devletin nasl bir slahat anlay aradnn tahmini yaplamazd. Bir ekiyann karsna, bakaca bir ekya karmaktan ibaret olan i siyaset ise: "Bu gn ona ise, yarn bana" anlay iinde yaplan cezalandrma, iki taraf arasndaki mutabakat sonun da belirlendiinden, devetde kk dmekten ban alamyordu. stanbul'da ise, devlet adamlarna aleyhte szler sarfet-mek ve bunun en hafif cezas da srgn belasna uramakt. "Yobaz htilli" adyla mehur olmu mnferid bir vaka 1233/1818 senesinin istanbul sosyal hayatnn, bir blmn ortaya koyar. "Padiahn yakn evresinden bazlarna yaknlk hasl eden ve makam- meihata oturan Zeyneiabidin efendi, lim yolu mensuplarn, esasl bir slahata tbi tutmak dncesiyle tannm ulemadan kimini srgne, kimine azar ve tehditler yadrrken, akrabalarn, kendine lfeti olanlar ok ksa zamanda ykseltir. Bylece de genel bir nefret dalgasn zerine eker. Bu srada; ilim talebesi kyafetinde dolaan bir sr serseriden ibaret olan yobazlardan ounu hapis ve srgn, bir kamda dam etmeye kalkr. Buna karlk; rus imtihannda hatr gzeterek liyakat sahibi olmayan kimselere de rus verdirdii grlr. Bu vaziyet ta-lebe ulm ile beraber Deli Emin efendi, Musannif efendi gibi byk hocalarn da tabiatna ters gelir. Bylece eyhlislamn azli temenni olunmaya balad. Tam bu esnada; Ftih medresesi talebelerinden biri, Karamanl bakkaln birinden iki mum ister. Ancak mum sknts yaanmakta olduundan hkmete, herkesin bir mum kullanmas tenbihlenmi, olduundan bakkal bir mum verir. mez ise, iki mum talebinde srarl olur. Aralarnda kavga kar. Talebe, bakkal dmee balar. Bu patrdy iiten kolluk, ie karr. Birka yobaz daha itirak eder. Yenieriler bunlarn hepsini tutup, hem aa kapsna gtrrler, hem de daha evvelce telakki ettikleri emirlere uyarak bir de adamakll derler. Ertesi gn ii eyhlislmn takip ettii, adamlar idam ettirdii hususunda bir dedikodu yaylm. Medrese talebeleri artk takm takm toplanrlar. -Bu ne demek? Bir bakkala iki sille vuruldu diye ilim yolu talebelerine bu ekilde darb ve tahkir olurmu? "Darb- zeyd am'en" makulesi bir fil'i mazi iin tal-ebe-i ulmdan bir ka kiiidam edilirmi? Bu eyhlislamn bizler hakkndaki garaz ve nefsaniyetidir, fetva kapsna gidelim, idam edilmilerin hak'lann dava edelim. Diyerek, o geceyi atlatrlar. Ertesi gn camilerde derse kan hocalar engelleyip, rahle ve minderleri kaldrrlar. "lim yolu talebelerinin namusu temizlenip ikml edilmedike taliml mtalliim risalesinin dahi okunmas, caiz olamaz." diyerek derse girenleri de kendilerine uydurdular. Byk bir cemiyet halinde fetva kapsna dayandlar. eyhlislm divanhanesi yobazlarla dolar. Zeynelabidin efendi dar kamayacak hale gelir. Kethdas biraz kendimi gstereyim der, ancak bir gzel dayak yediinden kaar. eyhlislmn mavirleri ve yaknlar

birer keye saklanrlar. eyhlislmla Ftih camiinde er'i mahkeme isteriz, maktullerin kann isteriz diye barrlar. Vakit leyi bulur. Musannif efendiyle Deli Emin Efendiyi arrlar. Onlarda; binbir naz ile. atlarna binip gelirler. eyhlislm ile grp azlarna geleni sylemekten ekinmezler. Sonunda srgne tbi tutulanlarn serbest braklmasna karar verilir. Kalabalk da dalr. Ancak eyhlislam ifta makamndan alnr. Mekkizde Asm efendide eyhlislam olur Cevdet tarihinde bu yazldktan sonra bir deftere ilave olarak yazyorki, eyhlislmln Halet efendi elinde bir ka beyaz kl kadar ehemmiyeti oldu-qunu doruiar. Diyorki: "Salam olan bir kaynaktan dinlemiizdirki, Halet efendi, daha nceden Mekkizde'nin meihat makamna getirilmesini tasavvur etmise de Mekkizde pek gen olup, henz sakalna daha kr bile dmediinden Halet efendi gizlice gnderdii haberde, Mekkizde'nin sakallarna bir ka beyaz ki! drmesini istemitir. Mekkizde'de sakalna d aac yakarak, bir iki kl aartmaya muvaffak olmu, bylece de makam meihata oturabilmitir." eyhlislmlk makamnn bu zamanlar da bile, grd itibarszlik-dan anlalyorki, temiz eri'atmz da unun bunun elinde oyuncak vaziyetine gelmi, zamann i grenlerinin umurunda deildi. 1233/1818 senesinde yedi ay iinde, yetmi adet yangn km ve stanbul ahaliside uykudan mahrum kalarak evlerinde nbet beklemee mecbur kalmlard. Halk arasnda meydana gelen galeyann bastrlmas iin Kanbur Sleyman isimli haan bir serseriyi idam, Halet efendi'nin hasmlarndan olan, Mektubu At efendi ile Beyiiki Sib efendi srgne gnderildiler. Fahie yznden de bir bostan-cnnn bir hamal, bir humbaracnn bir krd ldrmesi adli kaidelerin geerli olmad bahanesi ile meydana gelen hamallarla, krtlere selahiyeti verilmi ve bir defasnda, hamallar, dierinde krtler, katillerin mensub olduklar kiilere hcum etmiler, byk kavgaca sebeb vermilerdir. Byle ve-kayi husule geliyordu. Yenieri ortalarndan; 25. ve 71. arasnda semer devirme, yni bir ortadan dierine geme davas byyerek, gn gece birbirleriyle savatlar. Ermenilerin ilk patrds bu sralarda meydana gelmitir. 1233/1818 senesinde ortaya kan, ermeni katolikleri meselesinide hkmet ileri gelen bir ka kiiyi srmek suretiyle bastrmaya muvaffak olmutu. Fakat ermeni patrii gizlice katolik olan ermeni rahiblerinin tevikiyle, iki taraf bartrmak vede tel'if etmek hevesine dmsede, 1235 senesi zilkadesinin 11. pazar /1820 senesi austosunun, 20. gn "sen bizi katolik edeceksin" kzgnlkla syledikleri szlerle patrik'in zerine hcum etmiler, patrik her ne kadar kaabilmise de, kan arbedeye koan, kolluk zabitan ve erlerinden bazlar yaralanmlar ve Ermenilerin leri gelenleri yakaland ve de bunlarn drd idam olundu. Bu hadiseden sonra tarih demektedirki: "Bir zamanlar bu tarz cumhuriyet yolunda giden, cemiyetler devlet idaresinin nazar dikkatini pek ok ekerdi. Tela ve endielere derdi. Tepedelenli Ali Paa harektyla. Mora ve Sisam bi-lahire Girid ihtillleri iin Rumlar arasnda isyan eilimi, Rum Etniki Eterya

cemiyetinin kurulmas ve stelik merkezini stanbul'da tekil etmesi, Eflk ve Budan'da bir sr karklklarn kendini gstermesinde yatan sebeblerde Osmanl h-kmet-i idaresi zafiyetide rol oynamaktayd. Osmanl bakenti hi bir vastaya mlik deilmi gibi, etraf ile haberleme salayamyordu ki, rum patrii Grigiryos'un Mora ihtilalcileri ile haberletii, naslsa haber alnyor, hristiyanlarn paskalya bayramnda grevinden azledilip, patrikhane iinde aslmak suretiyle cezaya mstahak ediliyor, cesed asld yerde gn durdurulduktan sonra denize atlyordu. Hemen patrikle alakal olduklarn da tesbit eden hkmet; Balkpa-zar, Kakilarhan ve Parmakkap, gibi metropolidlerin, patriin uratld akibet, bunlara tatbik olundu. Btn bu davranlar Rumlarn isyanlarn oaltt. siyasetimizde asla rastlanamayacak kt tedbirlerindendi. Bu arada Halet efendi ise, kendi hakknda lf edenlerin de cezasn ya idam, yada srgn olarak veriyordu. Hatta bunlarn iinde sadaret mevkiine gelmi tok szl, Benderli Ali Paa gibi, bir vezirin. Halet efendinin almas, sadaretinin 10. gnnde nce azil, Kbrs'a srgn ve orda da hemen idam edilmesine yetme baarsn gstermiti. Demekki, Halet efendinin kudreti ylece bir dereceye varmtki, yalnz padiah idama muktedir deildi. Benderli Ali Paadan sonra makam sadarete gelen ermanli Salih paa adl bir vezirin devri, bu olay zerine ayrca ktlklerin ilenmesini biriktirmiti. Cevdet paa, tarihinde diyorki; "Salih paa, sadrazam olduu gnn hemen ertesinde, sah gn idi ve stanbul'un eitli semtlerinde 12 Rum ld. Bunlarn ilerinden biri de, Arnavutky bapapa-s idi. Hemen ertesi olan aramba gn 7 rum daha kati olundu. Devletin byle bir siyaset iine girmesi, mslman-lardan bazlarnca grlp cesaretleri de oalp, Kalas'da rumlarn mslmanlara yapm olduu mezalimin intikamn almak maksadyla, mezalimde yer aldklarn sanp ve gzne kestirdikleri reayay ldrr oldular. Mrahk, yni aklba-li ve akl bali olmayan ocuk ve talebelerle, ilerinde 18-20 yana ermi terbiyesiz ve edebsiz nadan olanlar, kk byk okul ocuklaryla toplanarak, aban aynn 2. cuma gn bir ka gurup halinde stanbulun hristiyan mahallelerine saldrp, bazlarmda yaralamaya cesaret buldu. Dier bir gurubu da, Erikap kliesini basp, avizelerini ve eyalarn yama ettiler. Ertesi gn bir dier gurub ise Beyolu yaknnda ukur dedikleri ermeni semtini bastlarsa da bunlarda silah olduundan, rivayete gre 8 kii kadar byk kk yaralanm bunlardan ikisi ise ok gemeden lm. Bu lmlerden sonra bu rezillerin Beyolundaki hristiyanlara ait dkkanlar taarruz altna alacaklar hususunda istiare yaptklar, duyulunca zabitan bahse konu yerlere koruyucu koyma yoluna sapt. Bu gnlerde ar ve sokaklarda yahudiler-den bakas nadiren grnr oldular. "Halet efendinin; idam ve katlettirme hakkndaki dncesini zamann haleti ruhiye-sini ortaya koyma bakmndan bakmzn gayet feci durumla arpacan greceiz. Andera adas voyvodaln tamamladktan sonra, stanbul'daki evinde, uzlete ekilip yaayan ve Halet efendinin katlettirdii, Darbhane nzn Ab-durrahman bey'e bal, Reid isimli bir delikanl hakknda, merhamet sahibi biri, Halet efendiye; "Bu Reid gen bir

kimsedir. Bir baka ekilde cezalandrlsa" dediinde Halet efendi ise bilinen tavryla; "Genci ldrmek yazk, ihtiyarn katli gnah, her zaman ldrmek iin ortayal adam nerede bulmal?" eklinde cevap vermesi, hazin bir hl deilmidir? Yine; Cevdet tarihinde yazldna gre, "gerek stanbul'da, gerekse tarada insann bir kadri kymeti yoktu. Adam ldrme pili kesmek ile ayn gibiydi. Hatta bir ara stanbul'da reziller oalnca nleme tedbiri iin mec!is-i vkelda da bir are arandnda, Halet efendi, yeterli tedbir olarak "imdi Okular bandaki berberin ba kesilsin. Bunu gren ve duyan rezillerin korkusu oalp, bu iin arkas kesilir" Dediinde, huzurda bulunan biri: "Aman o benim berberimdir" eklinde konutuunda Halet efendi: "Ona mahsus deil, te taraftaki berberin boynu vurulsun, maksad has! otur" demi olduu pek mehurdur. te bu dnce tarz Halet efendinin srgn ve akabinde lme mahkum edilmesine tarih olan 1238/1823 tarihine kadar madde hkmnde geerli olmu ve 1241/1826 tarihine kadarda ortada kalp, kaldrmaya alan grlmemitir. Gayet ndir olarak, 1240/1825 ylnda mslman ocuklarn merahk yni klbali olacak yaa kadar okullarda, eriat- islmiye ve kavaid-i diniye talimi ve"renmekle ilgili mecburiyeti belirten fermn- li yaymlandi. Yine ayn sene Benderli Selim paann sadrazam olmas, Vakai Hayriyye yni, yenieriliin kaldrlmas hususundaki balangcda hayrl addedilse yerindedir. Mehur Engel-hard'n ifadelerinin nda vede Ahmed Rasim Bey'in tahlillerinden de istifade ederek, aada setiimiz ara balklar altnda Sultan 2. Mahmud dnemine bir atfunazar edelim. Vaka- Hayriyye (Yenieriliin Kaldrl) 1241/1826'da yenierilik, ayn tarihde yenieriliin durumu, heyet-i samsaniyeyi yni keskin kl tekilatnn ilk kuruluu, -849/1445'de Bak Tepe vakas (Tac'ttevarihden bir para), lk isyan ekli (Mufassaldan) ceza blm, drt asrlk isyanlar, 3. Selim devrinin yenieri aas ve zabitlerinin itiraf -Msr'n Cihadiye askeri Bender Selim paama sadareti, Ekinci askerinin kurulmasOcan kaldrlndan sonra, kurulan divan heyeti ve padiahn nutku, Muhalefetin msaderesini kaldr, Asakir-i Mansure-i Muhammediye tekilat, lk ordu -Rus ar'i Aleksandr'n lm, Nikola'nn tahta oturmas, Sultan Mahmud hkmetini baka te'sirlerin ortaya kmasyla, durum deitirmeye mahkumiyeti fikr-i ce-did yni yeni dnce- Akkirman antlamasnn sebebleri... Uzun zamanlar boyunca, padiahlarca veya devlet adamlar tarafndan tasavvur olunan, btn slahat ve yeni nizam tatbikini engelemeye alanlar beyan eden tarihlerimizin hedef olarak gsterdikleri tek fail, yenierilerdir. Yenieriler 1241/1826 senesine doru, eskidenberi kuruma arz olan, kler yznden yklmaya yz tutmutu. Memleket iindeki, hem ahalinin hem de darenin nefretini zerine toplar hale gelmi gemiti bile!

Bylece nc bir vaziyet meydana getirmiti. Artk teslim etmek gerektirirdik), yenieriler devlet ile teb arasnda kurulmu bir heyet-i isyaniye hlini almt. Bunlarn ilk kurulu tarihi 849/1445 senesine rastlar. Bu isyan heyetinin lk vakas Sultan 2. Murad'n, olu Fatih Sultan Mehmed lehine feragat ettii tahtna yeniden dn bylecede, Sultan Meh-med'in tahttan hl edilmesi, bu isyan heyeti yznden vuku-bulmutur. Hatta; muteber tarih kaynaklarndan olan Tac't tevarih(l) adl eserde bu vaka yle nakledilir: .Ama baz tarihlerde yle yazlmtr ki, Varna savandan sonra, Edirne'de bir mddet dinlenen 2. Murad, eski slubu zre saltanat tekrar Mehmed hn'a devredip, havass ile hizmetkrlarn alp Manisa'ya ekildiler. Sultan Mehmed'de kendi adna aka kestirip, zerine adn koydu. O srada, Edirne'de ok geni bir yangn kt. Bezastan denilen ar ile Tahtakale ve daha nice yerler yand. Bu arnn kethdas Hoca Kasm ve bir ok ar mensubu ar ile birlikte yandlar. Yenieriler bakaldrp Hadim ahabeddin paay yakalamak zere baskn yaptlarsa da, paa ikapdan kaarak, Eskisaray'a snp, saltanat sahibi sayesinde kurtuldu. Bucak Tepesine karak halka korku verdiler. Bir ou daileri giderek yeni sakinleip, gelecek vezir ve komutanlardan, Halil paa ve shak paa ve de Beylerbeyi Avarolu, neticede aralarnda anlap, Sultan 2. Murad' tahta gemesi iin davetettiler. Bu va ka vukubulduunda 849/1445 senesi balaryd. Sultan 2. Murad deniz yolu ile gelerek Edirne'de bulunan Bucak Te-pe'ye indi. Av ad ile kp yenierinin dncesini renipde yeniden saltanata dnmee karar verdi ve Sultan Mehmed'i Manisa'ya yollad, Mufassal ise, bu vakay daha da ak bir ekilde anlatarak, diyorki: "tarihlerde pek netlik grlmyor-sada, yaplan ifadede anlalacak gibi olan husus, Sultan Mehmed hz. lerinin veziriazam andarl Halil paann, Sultan 2. Murad' Varna sava mnasebetiyle tahta davet etmesine itiraz etmemekle beraber bittabi muber olduundan ve Ni-bolu zaferinden sonra, Sultan Murad'n yine Manisaya ekilmesi sonrasnda gen padiahn baz davranlarndan Halil Paa pek emin olamamt. Artk ne yapsalar Manisa'daki padiah tahta geirme teklifine olumlu bakmayacan anladklarndan, bir hileye bavurdular. Edirne ehri iinde pek byk bir yangn kararak bilhassa Bedestan civarnda meydana getirildi. Sndrlmesine koan yenierileride yama yapmaya tevik ettiler. Baz yenieri komutanlar, engelemeye gayret gsterdiklerinde, baz mfsidierin tahriki ile askerin bu kimselere de saldrd grld. Bazlar ise ok kt muamelelere maruz kaldlar. Nihayet, Sultan Mehmed hz. leride bu fesadn meydana gelmesinden dolay hayretlere dm ve gnde yarm aka nisbetinde askerin, maana zam yaparak teskin etme yoluna gitmise de Hali! Paann fesad yznden bununlada yolunu bulamad. te byle devam eden vaziyet, eninde sonunda fena bir raddeye ulaacan, eer tahta oturmazsa kendi elleriyle devletlerini tehlikenin kucana atacaklarn, Manisa'da Sultan 2. Murad hz, le-rine arz ettiklerinden, padiah 849/1445 ylnda avlanma bahanesiyle Edirne'ye gelmi vede yenierinin tamamn ava davet etmi, orada yenieriler Sultan Murad'a,

tahta kmaz ise fesadn engellenemeyeceine dair nmayiler yaptka, askerin kendisine itaat edeceini anlayan Sultan Murad, bu kanaatyla tahta karak saltanat teklifini kabul buyurmulardr." Bu fkralar sayesinde anlalyor ki, Sultan Ftih Meh-med'in Karaman savandan dnnde yenierilerin bahi taleblerine ayak diremesi, Baktepe vakasn mteakip, yarm aka ilerletilen maan lezzetinden, damaklarda brakm olduu tatllktandr. u halde 849/1445 tarihinden, vaka-i hayriye'ye rastlyan 1241/1826 tarihine kadar geen 392'hicri/376 miladi sene ki yaklak drt ara varan zaman dilimi iinde yenieri isyanlar devr-i istil, devr-i ikbl yni ykselme, devr-i inhitat yni duraklama ve k dnemlerinde de devame de gelmitir. 3. Selim devrini balang olarak kabul edersek, nizami asker kuruluu fikrinde, sadrazam Koca Yusuf Paa'nn kanaati var olup, htt 2. sadaretinde yenieri aas ve saire ocak zabitlerinin de bulunduu bir istiare toplantsnda bunlar: "paam; biz bu defa 20 binden fazla sayda ocakl askeriyken, 8 bin moskofun askeri Tuna'y geti ve zerimize yryp gcn gsterdi. Dmann byle nizamiye askerine qre, bizim askerimizin ise yeni sava hilelerinden haberi olmaynca, biz bu hl ile gidersek kyamete kadar zafer ve nusrat gremeyiz, eklinde itirafda bulunmulardr. Alemdar Mustafa Paa'da; sened-i ittifakn yapld toplantda: ".Vak-ta ki; vezirlik rtbesi ile bamz baland, nvan- seraskerlik ile kymetimiz ykseltildi. Gerek orduyu hmayunun maiyetinde ve gerek kendi bana dman askeri ile savama esnasnda dmann galib geldiinin grlmesindeki hakiki sebeb tetkiki ve aratrmas yaptmda dman askerinin galibiyeti retici ve muntazam subaylarnn, harp fennine vkf komutanlarn fikir birlii yapm olmasndan kaynaklandn rendiimi itiraf edeyim" Demiti. 2. Mahmud; Alemdar'n tesiri altnda kalmaktan halas olduktan sonra derebeyleri, Rus elileri, isyanlar ve bir takm saltanat rakipleriyle urat srada devlet makamnn bu tip haaratile muhafaza edilemeyeceini anlam vede yenierilerle ahali arasndaki anlamazlklardan dolay, biribirlerine kar hissedilen nefret duygularndan epeyce istifade etmiti. Bundan baka Msr'da, Mora'ya nakledilen ve Cihadiye ad-nnkonmu olduu talimli askerin, bu havalide gsterdii yararllklarda nazar dikkatini pek ekmiti ki Msr'dan gelen yeni fikirlerden biri de bu idi. Mamafih Sultan 2. Mahmud kk byk reyleri toplamakla yni bu gibi slah edici kurulularn irade ile meydana gelemeyeceini anlam olduundan milletle birlikte alnacak kararlarla yaplabileceini idrak edip, ilk i olarak asakir-i muntazamay kurma maddesini devlet adamlar ve limler arasnda mzakere sahasna soktu. Bunun temini iinde Benderli Selim paa sadaret makamna getirildi. Yine o dnemin akacl ile mehur olmu bulunan Kadizde Ta-hir efendiyi eyhlislm olarak tayine karar verip, gerekletirdi. Bir yandan ulema gurubuna iltifatlar yadrrken, topu snfna mensup askerlere ayrca gler yz gstermekteydi. Kendisinin Berberbas Ali aa ile Halet efendi, arasnda teati olunmu teskerelerden de anlaiyorki, padiah

eskiden-beri yenierilerin isyanclarn imha etme tarafn semekteydi ve Halet efendinin tatbik ettii erteleme siyaseti bu arzunun gecikmesini temin etmiti. Halefin idamnn arkasndan Sultan 2. Mahmud bu ie hemen balamtr. Vakai hayriyye denilen meselenin kmasna, Ekinci ad verilen bir askeri snfnda kurulmas teebbs olmutur. Ekinci snf, 3. Selim devrinde kurulan.nizam cedid, Alemdar Paa sadareti esnasnda teekkl ettirilmeye allan sekban ad verilen bir askeri snf teekklnden sonra nc teebbsd. bir ve iki numaral teebbsler yenierilerin isyanlarnn msebbibi olduundan isyanlar tatlya balamak dncesiyle datlmalar ynne gidilmiti. Yenieriliin kaldrlmas, ocan yok edilmesi tafsilat tarihlerimizde nemli ekilde bahsolunan mevzuattandr. Biz de burada anlatm maksadmz yerine getirmek iin baz blmleriyle nakletmeyi lzumlu grme durumunda olduumuzun idraki indeyiz. nk; yenieriliin kaldrlmas esnasnda teebbse geilip geilmeme hususunda byk bir tereddt yaanmt. Bu tereddd mutlakiyete dayal fikirlerin, yaatlma maddesinde ortaya ;kan ve eskiden beri devam eden durumdan baka bir ey deildiyni makam- mutlakiyet zayf derek tehlikeye atmas ile galebe alp, kuvvet kazanabilmesi ihtimalleri birbirinden ayrlmaz ekilde kaynamt. e atlmak bir zar oyunu gibiydi. Hatta iin banda da humbaraclarla, topu ve lamc ile tersane ocaklarnn sadakati saland halde yenierilerden pek ayrsaylmaz olan ulemann itiraki meselesi mevzuubahis olmutu. Ulemann itiraki saland zaman, Tarih-i Cevdet mellifine "tarf- saltanat da kuvvet bedidr" oldu dedirtmitir. Yni padiahn gcn artk apak grmek mmkn oldu, demektir. Sanca erifin karlmas hususuda bir takm teredddleri getirmi ve bundaki tereddd ayndr. Aadaki satrlarda zamann lisan hali ile apak ortaya koyuyoruz: "stiare nihayet buldu. Sz tamam oldu. Mbdei muamelat- harbiye olmak zre hemen livay-i erifin ihrac kald. Bu ise bir emr-i hatr idi. Zira sancak- erif kt gibi derun-u payitaht'ta bir azim ktale balanacak. Harbin neticesi ise mehuldr. ayedki zorbalar gaalib gelince bunca devlet sadki kimseleri imha ederlerse, bunlar nasl idare olunur? Devletin hli ne olur? eklindeki mtalaalar akl trmaladndan zt ahanede, tereddd ve teenni grld" Btn maksadmz bu tereddd gstermekti, Bu tereddd yok eden, Krd Ab-durrahman efendi isimli bir ztn hiddet ve iddeti ile aznn kprmesiydi. Abdurahman efendi: "Bu din-i devletin de-vam-i bekas, murad- ilhi ise, o habisleri ururuz, mahv ederiz. Deil ise, biz de bu <^in ile batp gideriz, daha ne olmak ihtimali kald." Diyerek elindeki tebihini hiddet iinde yere vurdu. Tebih koptu, dald, mermerlerin zerinde yuvarlanrken orada hazr bulunanlarn rikkati stn gelip gzlerinden tane tane yalar dkmeye baladlar. Sultan 2. Mahmud hz. lerine de, bu rikkatli hl sirayet etti. Hrka-i saadet dairesine giren padiah, peygamber sancan karp, sadrazama ve eyhlislma teslim etti. Zamann hatibi bir cmle sylemi ve bu cmledeki belagatn te'siri gzel netice vermi oluyordu. Sultan Mahmud'a yaklaan

tereddd, bu sefer naslsa dierlerine sirayet etmemiti. Yahut Abdurrahman efendinin; heyecan dolu yrei ve szleri bu sirayeti engellemiti. nkilablarn tarihlerinde bu tip ruhi anlarn mevcut olmas pek dikkat ekicidir. Bu vakadan sonra sanca erif Sultanahmed camii erifinden alnp yeni saraya gnderilmitir. Sultan Mahmud, babs'sade dam zerinde taht hmayunun kurulduu yerde sancak dikilince, kubbealtna gitti. Orada devlet adamlaryla byk bir divan teekkl ettirdi. Vakadan sonraki cumartesi gn Sultan Zeynep camii mahfilinde sabahn erken saatlerinde toplanan meclis, mzakerelerinde yine byle bir tereddd kmisada o zaman reisl-kttabhkda bulunan eyda efendide tereddd ortadan kaldrmaya himmet eylemitir. Ahmed Cevdet paann tarihinde belirttiine gre: Meclisdeki iin can alacak noktas mevzu, yenieri oca slahm edilecek yoksa btn btn kaldria-cakm idi? Burasj karar altna girecekti. lk grler ve reyler, ocan pek eski bir ocak olmas yznden gnller yok edilmesine raz olamyor, eilim slahn tercihine kayyordu, ite bu srada, eyda efendi de: "Bu zmre-i zamime, imdiye kadar bddefaat ika ettikleri fitne akabinde, devlet-i liyenin umur-u klliye ve cezaiyesine mdehale etmemek iin ettikleri tahadddat ne vakit ifa ettiler? Sicillat ve defter dolusu yazlan senet vede hccetlerin mazmunlaryla ne vakit iht-cac olundu? Hele bu defa Ekinci tahriri maddesinde tahrir ettikleri hccetin henz mrekkebi kurumadan bilmucibi iln- bai ve isyan eylediler. imdi ise ilerinden bu kadar erpieler idam olundu. Leteri meydanda srklendi. Onlar bunu unuturlarm? Bundan dolay devlet-i liye hakknda adavetleri mzdad omazm? Bunlarn nm-u nianlar, sa-hife- rzigriden hek ve imha edilmedike fesad ve fitneleri bertaraf edilemez. Her vakit byle frsat ele giremez. Yenieri ocan klliyen ilga ve imhadan baka are yoktur." Demi. Bu sylenenler dierlerince de tasdik olunmutur. Daha sonra vezir olmu bulunan beyliki Pertev bey'in kaleme ald mehur ilga fermann bu tasdikten sonra okunmutur. Sultan Mahmud, bu meclisin verdii mazbatay kabul edip tasdik etmi, lkenin her yanna oaltlp ulatrlmas emrini vermitir. Bundan da anlalan yenieriliin kaldrlmasnn, daha nce tasavvur olunmad anlayor. Engelhard'a gre: "Et meydan ktalininse dnlm bir tertib, planl hareket olduunu ileri srmesi hatadr." Her nekadar Engelhard, vak'aya cretkr bir dnce ile bakyorsa da bu da hatadr. Divan u ekilde kurulmutu: Taht'n sanda sadrazam Selim Mehmed Paa, solunda eyhlislm Tahir efendi, eski eyhlislmlardan Mekkizde Asm efendi, Ysincizde Abdlvahhab, Sdkzde eski kadlardan Arif bey, Yahya bey, hekimba Behet efendi Ahmed Reid efendi, Rahmi bey, Anadolu kazaskeri Tahir bey, Murad mollazde Arif efendi, Arabzde Saduliah ve Hamdullah efendiler, Hekimzdenin torunu Rza bey, Yusufzde, Radzde Caferbey, Melekpaazde Abdlkadir bey, Drrzde Abid efendi, aranbal hoca Mehmed efendi, stanbul'kads Sadk efendi. Karlarnda bulunan zevat: Kethda-i sadr-li Ahmed Hulusiefendi, defterdar Tahir efendi, reislkttab eyda efendi, Tevki-i

Ataul-lah efendi, reis-i esbak Hamid bey, avubavekili Alibey, darbhane nzn Es'ad efendi, eski defterdar Yusuf efendi, defter emini Numan efendi, ruzname-i evvel Mustafa efendi, 1- muhasebeci Salim bey, ehremini Hayrullah efendi, baruthane nzn Necib efendi. Yukarda adlarn saydmz kimselerden mteekkil divamnmzakereye gemesinden evvel, Sultan 2. Mahmud aadaki nutku irad buyurmutur: "Cenab- Hakk'a ok krler olsunki, bu kulunu ecdad izamnn nail olmadklar fethi mbine mazhar kld ve sizle-ride bu hizmeti celilede bulundurdu. Allah hepinizden raz olsun. Sy'iniz mekr olsun. imdiye kadar bu yol kesiciler yznden meydana gelen nice mekruh ilere mecburen msamaha edilmiti. Elhamdlillah hepsi ykld gitti. Bundan sonrada hep beraber memleketin ilerini tanzim edip, Allahn kullarn memnun ve hallerini slah edelim. Eskiden zarar veren zmre yznden devletimizin iine dp mb-tela olduu masraflarn eksiklii hususundada beytlmalin mslimiyn ile asla mnasebeti olmayan ve mansba divani-ye'de istihdam olunmayan kimselerin braktklar miriden zapt olunmaktayd, nce bu hususu kaldrdm. Bundan byle o gibi mallar alnmasn. Sair nemli adli iler ve hayrl almalar sizler mtalaa ve mzakere edip, inha ediniz. Ben de, tesviyesine msaade ederim. Her hususa gayret ve ihtimam gsterme zamandr, lkenin nemli ilerini tanzime kadar, hepiniz burada kalnz. Kalpa ve kalben birlikte olalm" dedikten sonra, yzn eski eyhlislamlara evirerek iltifatla: "mazuleyn meihat (eski eyh)islamlar)hane ve sahilhanelerinde ke-i uzlete ekilip, akran ve emsaliyle grememek, diledii yere gidememek zor katlanlr ey-sede, bu gnden itibaren birbirinize gidip geliniz, az tad ile lfet ediniz." Demitir. Vaka- Hayriyye'den Sonra Mal msaderesinin kaldrl, bu kaldrln tarih bakmndan bir-iki ekilde terslii, eyda efendi vakalar-Cevdet tarihi, Ltfi tarihi ve Engelhard'in grleri-Yeni kuruian ur-i devlet taslann ekli-ncelikli slah ekilleriEngelhard'a gre ur-i mahsus, Arif bey'in sz, Asakir-i Mansure-i Muhammediye'nin kuruluu, nizamat vak'adan sonra yaplan slahat: Tarih-i Cevdet'gre-Engelhard ne diyor? Sultan Mah-mud, Byk Petro'yu takid heve^inemi dm? Sultan Mahmud d grne nem verir- Milli ananeye karj islamlar ile hristiyanlarn kyafetleri-eyhlislama yazdrd kitab-dan bir cmlesi-Sultan Mahmud hkmetinin karlat baka bir tesir-Yeni fikir-1. Nikola'nn siyaseti-Akkirman meselesi ve devletin vaziyeti-Budan ve EflkSrbistann vaziyetleri-1. Nikola'nn vaziyetiSultan Mahmud; yukardaki nutku ile saraynda bir devlet uras kurmu olduu gibi, memurlardan olmayann mallarnn zaptedilmemesini emrederek, genel hukuka doru bir adm atm oluyordu. Dier taraftan da bu nutuk, mutlakiyetin, tebnin cierine geirmi olduu penenin, yava yava iddetini azaltmakta

olduunu "kaliben ve kalben beraber olalm" szleriyle anlatmay istiyordu. Fakat bu nefsin itidali mutlakyetin kendisince mahsus deildi. Reat bey'in tercmesi olan; "Trkiye ve Tanzimat" adl eserin sahibi Engel-hard'nda dedii gibi: "padiah, silahlandrmalar ve tehizatlarn zamann sava usl icabatndan, olmak zere, verilmi yeni fetvalara uygun hareket etmeyen yenieri askerini tamamen deitirerek, sz mutlaka dinlenmesi arzusuyla hkmetmek" emelindeydi. Bu cmledeki ifade hususiyeti ile Sultan Mahmud'un iki tarafl dnmesi uygunluk bakmnca ok muvafkt. Yni; bu tarz bir askeri birliin, hkmete layk olmadn takdir edebilmekle beraber, bizzat emr- mutlak kalmak karsnda yenieri gibi istedii bir zamanda, isyan eden, mania tekil eden, istememekteydi. Bu hale dm yenieriliin kaldrlmas da, bu mutlakiyetin nmayii olup, bu dstr, yenierilie hkmedememek noktasna gelen ve hasm olma yoluna sapan eski padiahlardan, daha sonraki padiahlara da miras olarak kalmtr. Muhallefat denen miras mallarn, devletin zapt etmesi anlayndan vazgemesi meselesinde, ksa bir zaman sonra padiah'n sergiledii tenakuz ayan ibret bir hadisedir. Aradan bir sene geer gemez, eski reislkttaplardan eyda Efendinin btn servetini gasb ettiini yazmamlar. Daha dorusu bundan haberdar olamamlar. Engelhard'n bu fikri, Osmanl vaka-nvisleri hakknda doru olsa gerek. Vakanvis Ltfi'ye Hatt-i hmayunla, Asakir-i Mansure masraflarnn yaymlanmas lzumu gsterilmiti. Bu hatt'a, meseleye atf yapan ksm yle: "...Mteveffa eyda efendinin, nakit ve mcevherat ile eyas imdiye ne mikdar paraya ykseldi. eyda merhumun enitesi Ahmed efendi dedikleri herif, garib miza, herkesin bildiine de baklrsa eyda demekti. Defterdar ile mukataat nzn bu hususa vazifelendirilmilerdi. Artk yava yava bu gibi eylerden bana infial gelmee balyor. Sen? icabedenlere irade-i ahanemi anlatasn. Gnderilecek miras akasnda bir an nce tahsil edip gndermeye gayret edesin. Hasbinellahu Venimelvekil" (Tarihi Ltfi 1. c59. sh) O sralarda adalet iln olunduu esnada, dul ve yetimi olanlarn miraslarna e! uzatlmamas iradesi karlmt. Beyana gre, hatt- hmayunda reis-i sabk eyda efendi ocuksuz olarak lmsede, annesi ve kzkardei ile ki de hanmn geride brakm olduundan fetva kapsndan er'an sorulan suale, merhumun mal ve eyalarnn mevcud olanlar ticaretten dolay husule gelmi ise, yle mallarn mnasib miktar vrislerine verilmesi dier ksmnn devlet hazinesine alnmas defterdar'a emrolundu. Demekte. Bu vaziyet karsnda her memurun mallarna el uzatlmasnn meru grlmesi aikr grlyor. Sultan 2. Mahmud'un yeni kurduu, ur- devlet tasla geceli gndzl sarayda bulunuyordu. Sadrazam vede devlet adamlar sarayda nc yeri denilen silahdarlara mahsus bir ka odadan ibaret olan dairede, dier memurlarn Ortakap ve Bab hmayun arasnda kurulmu adrlarda, rumeli kazaskeri gnlk ilere bakmak zere gndzleri konanda, geceleri sarayda, stanbul Kad's da, Ayasofya camiinde bulunan mtevelli odasnda ikamete :ne-murdular. Bu memurlar heyetinin, nutukta yer alan adli i ve slahat- mlkiye hakkndaki iyiletirmeye, ne gibi katklar bulunduunu

renmek mmkn olamamtr. Tarihterimiz-deyse, Bektai srgn, tertib-i ceza-i mfsidan balklar altnda yaz pek rastlanan hususattandr. Bektailerin srgn edilmesi, mfsidlere ceza tertibi ise, dorudan doruya yenieriliin kaldrlmas vakasna aittir. Ancak; Engelhard'da kitabnn 2. blmnde bir ur'y mahsus yni zel bir heyetten bahs ile demekteki: ".Dine, hkmete, orduya, adliye'ye, ziraat'e, ticaret'e mil olmak zere en byk devlet adamlarndan meydana gelen bir zel heyet tarafndan da tetkik ye karar altna alnan bir silsile-i slahat teebbsbahse konu oluyordu. Bu program hakknda ortada dolaan ayialarn biasl yni aslsz olmadn isbat eden bir ey varsa o da, bu zel heyet reislii vazifesi sahibi Arif bey'in, haberalmaa pek hevesli ecnebi bir diplomata sylemi olduu u deyilerdi: < Biz programmz tatbik etmee balayacaz. Lkin sabretmeli. Her eyi birden yapamayz. Ne kadar ok batl itikada, eski adetlere galib gelmee mecbur olduumuzu bilseniz! Milletimize yeni bir lisn retmek kadar zor bir vazife ile kar karryayz." Engelhardn;o zamann Kadlarndan olan Arif bey'in reisliini yapmakta olduunu ileri srd, bu ur'y mahsusa, yni zel heyet hakknda tarihferimizde bir kayd elimize ge-iremedikse de, Engelhard, lkemizde orta elilik vazifesiyle bulunma ve Osmanllar hakknda eser yazm bir diplomat olduduundan, ancak grevi gerei olaylara bize nazaran daha yakn olmas da veya byle bir evrak diplomasi mesleinin zellii dahilinde grm oimas hasebiyle yazm olsa gerek. Fakat neticede inklab tarihimiz, dncesi bakmndan, nemli saylacak kymetli bir haberdir. Demekte edip ve muharrir tarihi Ahmed Rasirn Bey. 2. Mahmud; malum nutkunda rz ve can ile mal emniyeti hakkndaki cemiyette nem tayan hkmler iin yalnz maliye hususunda biraz msaade eder tarzda davranmakla birlikte, Asakir-i Mansure- Muhammediye adl, hassa ordusu tekilatlanmasna ve bunun esaslarna adamakll e! atmt. Bu ordunun askerleri onbe yandan, krk yana kadar, subaylar hari olmak zere yans stanbul'da onikibin kiiden ve sekiz paraya blnm olup, subaylaryla 1526 kiiden, her saf ise 100 askerden ibaret, ayrca her saf'da 1 top ustas, 1 top halifesi, 8 topu, 4 arabac, 2 cebehaneci ile bir ok edevat, bir top bir yzba, iki tane yzba namzeti, bir sancaktar ile bir avu, 10 onba ve her tertipte bir binba, bir topuba, birde topu avuu, yine bir arabaciba, bir arabac avuu, bir cebehaneciba, bir cebehane avuu, bir mehterba, bir zurnazenba, saray bahekimliine bal doktor, bir cerrah bulunup, yine her tertib, sa ve sol adlaryla iki frka olup, birer mlazmh aa'y yemin, yesr aa yni sa ve sol aalar ad verilen iki subaya emanet klnarak bunlarda da, ikier zurnac, davulcu, nekkrezen, zilzen, tronpeti, saka askerlerininde bulunmas vebunlardan baka, msait bir yere mektep yaplarak gnde bir nbet, Kur'an- Kerm ve ilmihal renmek iin, stanbul Kads tarafndan imtihana tbi tutulmu birer imamn nasb olunmas, binbalarn, babir.ba unvanyla rtbesi kapcbalk rtbesi karl ve ehliyeti, liyakati tecrbe olunmu bir subaya,

rtbesi mnasib divaniyeden "masarif-i ehriyan" ktiplerinden byk, svari mukabeleciliinden kk, olmak artyla ad gemekte olan Mansure-i Muhammediye asakirine bir ktip tayin olmas, bir itham veya bir i ktnda, binbalarla ko-laalar da bir dzen iinde, onbalara kadar hepsinin, disiplin iinde istikrarl olmas, adi ilerinde asakir nzn ve cezalandrmann serasker paa marifetiyle yaplmas, bu tekilatn esasn tekil eden maddelerindendi. Asakir-i Mansure nizamnamesinde terfi sraya tbiysede, ehliyet ve stidada ncelik tannm olup, maalar, giyecekler, yiyecekler, terhis ve tekatlk, vazife ve nizam da ayr ayr vede zamana gre tanzim klnmtr. ok uzun zamandr, yaplacak slahat hareketlerine mni olduu ileri srlen yenieri snfnn kaldrlmasndan sonra slahat adna yaplan hususlara gelince, bunlarda Tarih~i Cevdet'te aadaki tarzda yer almtr: "a) Harbeci adyla bablide tomruk lerinde ve dier hizmetlerde bulunan, Muhzrafc nam ile bir amirin idaresinde bulunan erler, yenieriden sayldklarndan ilga olunmu, ba-blde ve serasker maiyetinde altrlmalarna kavas ve muhzr aal unvannn, tomruk aal unvanyla deitirilmesine karar verildi. b) Kurban bayramnda devlet adamlarnn henz sarayda bulunmalar hasebiyle tebrik merasimi ve eski terifat usl kaldrld. Eski usfdeyse bayrama drt gn kala, sadrazamla vezirlerin alay, eyhlislm konana, ertesi gn eyhlislm ile ondan sonrada vezirler babliye bunlardan sonra'da kazaskerler babliye gelir oradanda eyhlislma, ertesi gn stanbul mazullaryla, mollalar, subaylar nce eyhlislma sonra da babfi'ye giderlerdi. Mderrisler, kapcbalar, rikab ve ikr aalan, padiah kethdalar, Mekke ve Medine yni Haremeyn mfettii, takm, kttab vede tmar sahibleri arife gnnden bir gn evvel resmi tebrii yerine getirirlerdi. Bu bayramda ise, kubbealtna kurulan tahtn nnde tebrik merasimi icra klnd. c) Yenierileri hatrlatan ne kadar eski resim, ve adetler varsa yasaklanp kaldrlrken kahvehanelerinde yklmasna giriildi. d) htisab memuriyetini tesis etmilerdir. Hemen burada ih-tisap hakknda malumat sunmay vazife addediyoruz. htisap Rusmu: damga ve l ve de kile vergileri, dkkan, pazar bac, gibi adlar altnda ehir ve kasabalarda, panayr yerlerinde eskiden beri alnan bir vergiydi. Biz de, 1242/1826 tarihine kadar da pek eitli ekillerde geerli olmu ve ilk defa da, asakir-i rransure masraflarna karlk olmak zere o tarihde, kanunlar ve defterler kurulup, miktar ve toplanma usl dzenlendi. e) Askerlerin masrafn karlamak zere, ihtisab memuri-yetince toplamak yoluyla baz yeni gelirler tertib olunmutur. f) Hassa askerlerinden saylan bostanclarn da, asakir-i mansure gibi, tlim yapmalar kararlatrlm, bostancibai bundan byle de hepsine aa ve rtbeside humbarahane ne-zaretiyle, mutbah- mire arasnda olmak zere devlet ricalinden bir nazr tayin edilmitir. g) Sipahi ve silahdar, ulufeciyan yemin ve yesr, gurebai yemin ve yesr adlan

ile var olan, svari ocaklaryla cebeha-neier de, kaldrlmtr. ) Drt solak ortasnn balan silahorluk ile kartlp, solak ve peyklerin heyetleri deitirilmilerdir. h) adrlarn dar anbar olduu mehterhane tanzimi yaplarak, haymeye ad altnda bir adrc heyeti kurulmu ve bu heyete humbarahane nezaretiyle bostaniyan- hassa nezareti arasnda olmakzere, Haymiye Nazrl unvanyla bir nezaret kurulmutur." Cevdet Tarihi bunlar kayd ettikten sonra, saydklarna ilaveten anlalmaz ve pek esnek bir tarzda "..Bundan sonra devletin her dairesi, yeniden bir taht- niza-mata alnmak zere peyderpey ve tekrar askeriyenin ve mlkiyenin tertiblenmesine teebbs olunmutur." kalem oynatmtr. Engelhard ise, bu hususta daha fazla malumat sahibi grnmne sahip! Demekteki: "Padiah;stanbul iie yakn kylerin idari taksimatnda, mahalli zabta ilerinde baz deiiklikler yapmalarn emreyledi. Ayn zamanda gerek kendisinin gerek sultanlarn ikamet etikieri saraylarda tatbik olunan maiet tarzn ksmende olsa deitirmelerini emri verdi. O sralarda dilden dile dolaan resmi laflara baklrsa, icraatta taraya numune tekil etmek iin lzm gelen lk nce stanbulda tatbik olunmalyd. Yine sadrazamn bu hususta di-er paalara gzel rnek olmas pek iyi olurdu. Asya'da yni anadolu tarafnda onsekiz'eyaletlerin dier ismi ile paalklarn says drde indirilerek hizmetlerin daha fazla yaygnlamasn temin edecek, daha az sayda merkeziyet uslne teebbs edildi. Lkin hereyden nce mli yetersizlie are bulmak icab ettiinden ltizam ve mukataat'n toplanma ekli, hristiyan teba'dan tahsil edilmekte bulunan cizyenin artmasn ve memurlarn irtikblarn menetme hakknda birka tzk kaleme alnd. "Sultan Mahmud'un kendi nfuz ve hakimiyetine muhalif ve dman olanlar ile giritii mbare-zede usta, bir siyaseti gibi hareket etmesi, kazanm olduu muzafferiyetin kendisine ykledii mceddidlik vazifesini, hakkyla yerine getirmekten acizlie deceine ok gemeden kanaat uyand. Milletine bat medeniyetini altrabilmek iin asya ahalisine mahsus adetleri yasakfyan byk Pet> ro'yu taklid etme hevesine den Sultann kendisini tamamen d grne kaptrdn grmek kabildi. Padiahn efal-i harekt, hergn d grne nem veren kfmseye benzemekteydi." Engelhard, yukarya aldklarmz ifade ettikten sonra bizim tarihilerimizin hi birinin yazmad ve tesadf edemeyeceimiz aadaki kymetli satrlarn okuyalm: "Sultan Mahmud'un her yerden ok Trkiye'de hkmdarn haysiyet-i hakikisine esas saylan, adet ve tavr ve mtehakkimneyi birdenbire brakmak suretiyle eskiden beri tatbik olunan merasim usl ve terifatiye'yi ve kendi davranlarn, kyafetini deitirdi. Bu hususda; Engelhard' glendirmek iin Ltfi tarihindeki bir blm alntlayalm: "Yenierilerin mahvndan sonra idari ilerin zapt nem gsterdiinden idareyi disiplinle, ahalininde ykn hafifletmeyi icab ettirdiinden Anadolu cihetindeki eyalet drde indirilerek, mutasarrf bulunan paalarn, iktidar sahibi mtesellim-ler tarafndan idaresine karar verildi. Bu mnasebetle, Karadeniz boaznn Anadolu taraf muhafzl ile <Sultann>

ve<Karahisansahib> ve <Ankara> sancaklar, Anadolu valilii unvanyla Darendeli zzet Mehmed Paaya, Kocaeli, Bursa (Hdavendigr), Karesi, Manisa sancaklar ve stanbui ile dokuz kale muhafzl Serasker Hseyin Paaya ve Bolu, Vi-ranehi, Kastamonu, ankr sancaklarmda eski sadrazamlardan A\ehmed Emin Rauf Paa'ya, Has Sanca ile zmir muhafzl, Aydn Saruhan, Teke, Sla sancaklar vezir Hsn Paaya ihie edildi Bu arada da Vkela ile meclisde bulunan ulemann huzurunda oturmalarna msaade verdi. 15/Hazirandan sonra sokaa Msrl kyafeti giyerek kmaa balad. Sakaln ksaltt. Sakallarn eski usi, uzunca brakan devlet adamlarn azarlamaya balad. Htt avrupa-da kullanlan eerler eklindeki bir eer'i kullanmaktan kanan sadrazam, belli bir vakit tevecch edici baklarndan mahrum brakmt. Bununla birlikte reaya (bu istisnalar ayan dikkattir) kendilerine mahsus olup, mslmanlardan ayr grlmelerine, yaama durumunu salayan elbiselerini muhafazaya mecbur tutulmaktayd. Yalnz mslmanlann giyecekleri kumalar giyen reayay, cezai nakdiye veyahutta hapis cezasna mahkum edilmekteydi. Ermenilerin kendi milli serpularn terk etmeleri kesinlikle yasaklanmt. Reaya hamamlarda ayaklarna nlin giyemezler ve mslman-iarn, kullandklar hamam takmlarnn daha mavilerini kullanmaa mecbur bulunuyorlard. Sultan Mahmud'un padiahlara kar gsterilmesi lzm gelen itaat hakknda eyhlislma yazdrd bir eser, kendisi gibi mstebid dncesine tercman olabilir. Bu eserde yirmi kadar hadis-i erif yer almaktadr. Birinde denilmekteki: <Emirlm'mininiz sakat bir Habei olsa bile, ona itaat etmek lzmdr. Tebasna cebir ve cefa ederse buna sabretmelidirler. Velkin, din-i mbini tahrik tayir ederse, onu ldrmek icab eder.> Ne varki: Va-ka-i hayriyye'de, asakir-i mansurede, slahat hareketleri de. lkeyi senelerden beri dm olduu k rotasndan ekip kurtarmak mmkn olmuyordu. Rus ar 1. Alek-sandr'da bu arada oluverdi. Bu adam hayatnn sonlarna doru, <Benim artk avrupa devletlerinden taleb edecek bir eyim kalmamtr^ eklinde ifade ettii szleriyle, Osmanllada olacak ii kendi bana greceini ihsas etmiti. Aleksandr:1777 ylnda domu, 1801 senesinde tahta km, 1825'de ise lmtr. Napolyona bir ka defa malup olmutur. Tilsit antlamas sayesinde banmsa da 1812 ylnda yine dmanlk yapmaya balam, 1815'de Burbonlarn yeniden Fransa hkmdarlna gelmelerine yardmc olmutur. Osmanllar ile Bkre muahedesini imzalamtr. Bu hkmdar 1. Nikola takip etti. 1. Pol'n olu olup, 1796 senesinde Petersburg'da dnyaya gelmi. 1825'den 1855'e kadarda hkmdarlk yapmtr, ran'dan, Erivan' ald gibi Rumlarn baboluunda Fransa ve ngiltereyle birlikte Yunan istiklliyet harektn da destekleyip, yardmc olmulardr. Krm Savanda bize ve mttefiklerimize yenilmitir. 1848'de vukubulan Macar htillinde Avusturya'ya yardmlaryla bilinir. Ancak bu da, Osmanl devleti ile mnasebetlerinde, len adamn yolundan giderek politika yapacan bildirmesi Kuzeyden yeni bir tehdit daha geliyorumun haberiydi. Rumlarn fetreti de genilemekteydi. Ne varki; Sultan

Mahmud idaresindeki Osmanl hkmeti baka bir te'sir getirecek, vaziyete girme ile kar karya bulunuyordu. Yenieriliin kaldrlm olmasna ramen bunlarn cemiyetinin dayand cehl ve taassub kalkmam, buna kar da baka bir vaka-i hayriyye vcud bulmas milletin ruhundan beklenmekte idi. Ancak beklenen bu vakay, mutlakyet yerine getiremezdi. Bizim bu gn anladmz, genel slahatn kapsad mnay mutlakiyeti idrak etmekten aciz bulunduu iin, ikisindendaha ok tesirli ve ferahlatc bir tenbih ediciye ihtiya bulunmaktayd. Bu uykudan uyandrc bir gn erge gelecekti. Yn hem mutlakiyeti hem de cehalet ve tassubu, zaman zaman ezerek cemiyetimize sinmi ruhu temizliyecek kudrete sahib ve deyeni nizam gibi, ikisi arasna girecek, bir taraf-dan mutlakyetin te taraftanda taassub ve cehaletin yakalarna yaparak, birer tarafa savurmaya alacakt. Bu mcadele esnasnda kanl olaylarn kmas, sosyal sarsntlarn olmas, mutlakiyet ile taassubun iddetli ve kar konamayacak derecede kuvvetli zannedilecei hcumlar, blnmeler, karklklar, htt bir dereceye kadar da kntler meydana gelmesi, ithamlar ve iftiralar dneminin inkiaf pek tabiiydi. Bu gibi nemli inklablarda vaziyete gre uzun veya ksa sren bir intizamszlk, hrriyetsizlik, adet mutlakiyeti aratr-casna tahamml aan bir hkmetsizlik eseri ortaya kar. dari ve sosyal ktlkler siyasi karklklar milli ananeler, rf ve teaml, asrlarn biriktirdii zaafn k, bidat adyla tehir, svme lisan ile anlatlarak, mahiyeti asliyesini karartmaa ok gayret ederler. Fakat yolcu da tuttuu yoldan dnmez. Bunlar ise, saldrgan vaziyeti alrlar. Yolcu yine yorulmaz. Bunlar ise yorulurlar. Senelerin, bu yolcuya tazelik, kuvvet verdii halde, bunlar ihtiyarlatr. Yenieriliin kaldrlm olmas avrupada iki farkl fikiriortaya karmt. Birincisi; gerek askeri gerekse idari ilerini dzenlemeye balayarak kendini yenileyecei, ikinci fikir sernilli askeri ocaklarnn mahv olmasyla, btn btn gcnden decei idi. Bundan kan uyduki, her iki grde yenilikleri yapacak m-ceddidin, kifayet ve ehliyetine tbi oluyorlard. Fakat, Tarih-i Cevdet'in: "Erkn- saltanat seniyye ise, vukufsuzluu cihetinden yenierilere galebe almay artk her devlete galib geliriz dncesine getirmilerdi." .Cevdet paann tarihine yerletirdii bu cmleside beklenen ehliyet ve yeterliliin eldekilerde mevcut olmadn gsterir. lk olarak da bu yetersizlii ilk defa tecrbe eden ruslar oldular. Hatta 1828 senesinde rusyann Paris sefiri olan Pozzo di Borgo, 19/kasmda mehur telgrafnamesinde Rusya imparatorunun byle bir tecrbede bulunduunu belirtmitir. Fakat daha nceden Ruslarn stanbul sefiri strogonof, 1236/1820 senesindeki Rum mezalimi bahanesiyle babli ile siyasi mnasebetleri keserek gitmiti. Ruslar, Budan ve Eflk ile Srbiya'da Bkre muahedesi hkmlerinin yerine getirilmesini taleb ediyordu. Yapian taleblerin bir ksm ngiliz sefaretinin araclyla yerine getirilmise de, Srbistan imtiyazlarnn eklinin mzakeresi iin, stanbul'a gelen Srp ileri gelenlerinden be-alt kenz, Rumlarn hareketleri sebebleriyle alkonulmulard. ar Nikola, Dersaadet maslahatgzar vastasyla babli'ye bir ltimatom

vermiti. Bunda: 1-Bkre ahitnamesi hkmlerince Srplarn nail olduklar imtiyazlarn yerine getirilmesi. 2-stanbulda mevkuf bulunan srp kenzlerinin tahliyeleri. 3-Eflk, Budan'da bulunan belo askerinin tamamen kaldrlmas. 4-Bkre ahidnamesinin iindekilerin yerine getiriimesi hakkndaki mzakereler nce Osmanl devlet memurlar ile eli strogonof arasnda balanlp daha sonra kesilen mzakerelerin tam anlalmas hususunda, iki tarafda hududa murahhaslarn gndermeleri. eklinde maddeler yazlyd. ar; Osmanl devletini tartma yoluna sapmt. Hakikaten pek hafiftik. Bereket versinki hafiflii duyabildik. Akkirman'a grmecileri yolladk. ar Nikola'nn bu ilk denemesi, Sultan Mahmud'u da bir tecrbe yapmaya sevk etti. Murahhaslarmz, vaka-i hayriyye esnasnda, Edirne'de bulunuyorlard. Babli lisannda ayak srmeleri gizlice duyurulmutu. Ruslarn iddet dolu davranlar yola dzlmeyi mecbur kld. Tanzimata Dogru Engelhard'a gre;Sultan Mahmud'un karakterine baz m-talaa-Engelhard'n tenakuzlar-Sultan Mahmud'un iddetli belalar da aczi-1245/1829'da stanbul: Kan alma modass-Yenierilerin ayaklan! Hsrev Paa Orta celld-stanbul ile Bild- selase, ahalisi birbirine kefil-Padiahda, halkda ananeye tbi-Kyafet meselesi, garib bir kurnazlk-Vkela, ilk defa baloy& gidiyor-atal bak- ilk defa avrupa'ya talebe gnderiimesi-Vakanvis Es'ad efendi-Takvim-i vekayi'in karlmas: Takvm-i vekayiin balangc baz risalelerin basl-mas-kodrn, am, Msr syanlar-Sultan Mahmud'un siyasi mevkii, Hnkr iskelesi Muahedesi Sultan Mahmud'un mehur Deli Petro'yu takliden memleketi avrupa medeniyetiyle temasta bulundurmak emeline dt hakknda Engel-hard'n dedii: "..padiah, slahat yapmak gereini hissedip, avrupalle.rn stnln takdir ediyordu. Lkin bu hususa ait dncesi zaman zaman ve pek az devam edecek tarzda art gsteriyordu. i tam kuatamyordu. Eski adetleri terketmek, Trklkten kmak arzusunda bulunmakla beraber, Trk kalyordu. Salam kaarlar sahibi olmayp, belki ara sra gelip geen arzulara kaplmaktayd. Nisbeten hududlar belli bir zekve istidada sahip olanlar da her zaman olduu gibi, kuruntulu kimselerdi. Byle olmakla beraber, kendi iltifatna erien mzevirlerin i*jfalatna kaplyorlard." Bu hl, padiahn kararsz olmayp, milliyet fikrini muhafazasndaki asliyete bal kaldna dellet etmekle pek olumlu saylr. Engelhard, bu hususta hataldr. Tarihi, sosyal hayatmzdaki karkl, devletin maruz kald, rahatsz edici siyaseti dengeleyememitir. Fikrimce: yine tekrar ederiz ki, bu trl mukayeseye dnk muhakematta daima unutulan irfan seviyesi meselesinde sosyal vaziyettir. Hakikaten kyafetin deimesinin, Trk adet ve emsii gsteriler, hibir zaman slahat dncesini dorulatmaz. Bu durumlar vatann seven her insan iin o

kadar gzel, o kadar yabancdrki, insan onun iine ald tekaml vede deiimlerin hepsini bir saniyede atlayp, ahali iinde istikrarn arzusuyla acele etmi olduunu anlatr. Hatt cehalet ve taassuba kar fedai kesilmekte bu anlam tar. Bu aceleciliin icabatn hatt bu dereceye kadar tabii olduu, herhangi millette olursaolsun, orada meydana gelmi inklablarn balangcnda tamamen karlalmtr. Fransa ihtilli-i inkilabisi bu hususta vesaik olup tarihi ve sosyal bir hccettir, senettir. Sultan Mahmud'da grlen m-ceddidliin kifayetsizlii de bu tarz bir seviye icabatndandr. Hatt; Fransa inklabna yetimi, bu inklab ynetmi olan yenilikilerin hepside hl vede yer itibariyle bu yetersizlii gstermemi deillerdir. Fransagibi senelerce, milleti irfan ve idrk iine ekip, terbiye etmeye gayretten bir anbile geri kalmam olanlar, anayasalarnda ki deiiklikler ve yeniliklerin gsterilmesi, kurulan hkmet-i muvakkate yni geici hkmetin birbirini takip etmesi, cumhuriyet fikrinin devaml bir ekingenlie sebeb olmas, konsll, imparatorluun, krall, krall imparatorluun, imparatorluun yine kral denedikten sonra, cumhuriyetin kurulabilip yaamas gibi ahvalin, birbirini takip ederek gereklemesi delalet eder ki, inklab alkantlar, ak denizlerdeki cankurataran sandalnn, bir takm engebeli hududlar zerinde yrmesine benzeyen bir yo! takip eder. Bu sanda! bir kiinin, akl ve idrkine kalrsa tabiatyla onun nefsinden gelecek karklklarda o nisbette oalr. Sai eyh adyla tannan birinin, Sultan Mahmud'un dizginine yaparak: "Gvur padiah!. Cenab- Hakk' senden ettiin kfrn hesabn soracaktr. Sen, islmiyet i tahrip, peygamberin lanetini cmlemiz zerine ekiyorsun!" eklindeki barmas, karklklardan birisidir. Padiah, bu feryaddan korksaydi, hem yenierilik avdet eder, hem de taassup ve cehalet pek byk iddetle kabarrd. Yine her inklab ispat eylemitirki, insanlarn yaad toplumda kanunsuzlua aid bir eilim mevcuddur. Bu eilim, mak-buliyeti olan terbiye erbabnn bile, inklab dnemlerinde idareyi ele geirmek iin, hatib kesilmek, kanunlara ait ve kendi anlay iinde kanun yapmaya kalkmak, fertlerin artk hl ve davranlarnda hr olduklarna dair ahsi yorumlarda bulunmak, fakat eski hkmet ve kanunlarna gre kurulan, yeni hkmet, ve kanunlara kar birdenbire mnfail, kar, hastalk derecesine varan tarzda muhalif grnmek eklinde gsterien teebbsler ve faaliyetler gnbe gn tecelli etmektedir. nkilablarda tesadfn rol yok deildir. Bu rol mahiyeti itibariyle mhimdir. Bu mahiyetde, kolaylk telkini, sosyal ve birey hayatn tarz alay etmeye aykr, alelade ounluun itimadna da iyakat gibi elde edilmi niteliklerin ve buna benzer, gzelce frsatlarn birlemesi vede inklabn banda bulunanlardan birinde veya bir kanda toplanm olmasndan ibarettir. nsanlar kabile halinde hayatlarn srdrdklerini unutmu deillerdir. Belki genilemi, aydnlanm, deiikliklere ve uygarla daha^ fazla yaklam bunu tanzim ve teftie uramlardr. Bu; bizce de sabit olmuturki, istibdad ve mutlakiyete darbe vuran ferdleri veya cemiyetleri ho karlayanlarla, iyi kabul etmeyenler

arasnda kaca vede nlenmesinin mmkn olamayaca belli olan mcadelenin, balangcndan nihayetine kadar, milletin ruhuna, irfanna, cehalet ve taassubuna, iyilik ve ktlklerine, medeniyete olan kabiliyet yeterliliine kudret ve kuvvetvel hasl siyasi, idari ve itimai kuatmasna ait ne kadar okzel almetler varsa, ayn cibilliyet, ayn haslet hattda, ayn kyafetle grlr. Fransa inklab tarihinde, bize bu hususlarda tkenmez numuneler vardr. Bu sylediimizi Engelhard'da apak olmamakla beraber tasdik ediyor ve kendi szn defaetie nakz ediyor. Sultan Mahmud'un, Deli Petro'nun sahip olduu vastalara sahip olamadn, dnce ve batl itikatlarn arayada girmesi yznden dardan ihtisas sahibi kimseleri getirtemedi-ini, Trkiye'de yalnz iyi niyet sahibi ve hrmete ayan vatanperverler bulunmaktaysa da, cehaletin mahkumu bulunduklarn, stanbul'da ve vilayetlerde var olan isyana dair dncelerin, padiah millete balayan balar zmeye tesir etmekten, geri kalmadklarn, 1830 senesinde avrupa'da, ykmmza adet hkm verilerek Avusturya devletinin, Petersburg ehrindeki mzakerelerde Osmanl devletinin topraklarnn paylamn, teklif etmi bulunduunu da yazm. Hakikaten; Edirne antlamasndan sonra Mehmed Ali hadisesini yaayan Osmanl, bunun iin semi oiduu Hnkr iskelesi antlamas tercihi ile Sultan Mahmud'un acziyete dtn gsterir. 1242/1826 senesindeki Mora meselesi hakkndaki Rus elisinin teklifine kar: "Maazallah Tela bunlar, devlet-i liyemizin bil sava, sz ie bitirmek, kuvvet ve salamln btn btn azaltmak iin urayorlar. er'an ve aklen hibir ekilde kabul olunur eylerden olmayp, sonucuna katlanarak, Cenab- Allahdan yardm isteyip, davranmaktan baka are yoktur." Diyebilen bu padiah- cesur, Nizip vakas zerine ebedi dman bildii Rusya'nn korumasna rza gstermiti. D grnmde olsun, i grnten olsun bu mel'un iltica padiahn acziiddet karsnda, kavgalar dneminde tatbik ettii bir meskenet-i ruhiyedir. Ancak bu durum, 3. Selim'de pek daha ok idi. 1245/1829 ylnda Edirne sulhunun hemen banda, stanbul'un iine dt ekil ve durum, hkmetin zihniyeti, ahalinin davranndaki ruh hli bir dereceye kadar kendini gsteriyor: Sultan Mahmud; sadrazamn, mukavemet imkn bulunmamas hasebi ile lzm gelecek ilerin yaplmasnda muhtar brakmas zerine, Serasker Hsrev Paa ile Hekimba Behet efendiyi, mzakerelere vazifeli klarak ve mzakerelerin neticesi kendine arzoiundu-unda: "Benim muradm, ancak iar' diniye'yi yceltmek-dir. Saltanatn gailesinden usandm. Varn, fetvahanede meveret edin." Diyerek, bir mavere meclisi yaplmasn emretmiti. Bu meclis, sulhun yaplmasn karar altna aldktan gayri, bakent ahalisinin silahlanmasn! da karara balamt. Ltfi, tarihini payitaht ahalisi iin alnm bu son tedbirin sebeb olduu d kavga ve karklk manzaralarn zetliyerek kaleme almaktan kendini alamam. "Meveretten kan karar zerine, mslman ahalinin tamamnn silahlanmas emrolunmusa da, byle btn stanbul halknn silahlanmasnda pek

ak olan mahzurlar olacandan, bir ka gn getikten sonra, esnaf takm, i ve gleriyle megul olurken silah kuanmasda tenbih edilmiti. Daha sonra esnafn istisna edilmesi hatalarndan kzgnln stn gelmesi, ahalinin dedikodusunu getirmitir. O sralarda baz kimselerin canna kylmt. yleki: yalan syleyenlerden yirmi kadar insan bir kagn iinde stanbul'un kalabalk yerlerinde idam edildi. Halk korkutmaya mecbur olunmutur. a) stanbul ahalisinin de kefalete balanmas, devlete ve askere yksek sesle kar koyanlarn ldrlmesi iin bab-li'ye hatt- hmayun gelmitir. b) Yenieri vakasnda akan kanlar ekseriya ahalinin kanlarn kurutmu ve halkn gzne irkin grnen frenk davran olarak kabul olunan ihtisab rsumu gibi sonradan adet olmuun taraftar belkde kurucusu olan serasker Hsrev paa ahalinin gznde menfur olmu ve bilhassa islm askerinin malubiyetinden, baz beldelerimizin istil edilmesi haberiyle beraber Rusyann stanbul zerine doru gelmekte olduu haberi: "Yenierilii meydana karmak iindir, yirmibin yenieriyi beraber getiriyoruz." yazlarnn yaymlar, ahalinin zihnini megul edip kartryordu ve ahali arasnda dehetli, trl trl dnceler beliriyordu ve o sralarda aslmas lzm gelen bir yahudiyi celldn, herzaman olduu gibi, etraftaki dkknlardan hammaliye ad altnda paray toplarken, dier bir haydut Yahudi de bu hammaliyeyi vermekten iti-nab eder. Bunun zerine cellad buna bir tokat atar. Haydut yahudi, bara ara Mahmud Paa arsndan aa doru komaya balar. Bu ka grenler de acaba yenierileri tutanlar ayaklandm endiesine dp dkknlarn kapatrlar bu endieleri haber alan idare-i devlet, emniyet tedbirlerinin alnmasn temin iin serasker Hsrev Paa bada olduu halde tebdili kyafet, ehrin bilhassa ticari merkezlerinde ve esksyanlarda kullanlan metodlar hasebiyle, meydanlar gzlem altna alnrken, yenierilere eilim tama phesini tadklar kimseleri enterne etme yoluna gittikleri gibi kimilerinin, hayatlarn nihayetlendirme yoluna gittiler. Mesel; Hamlaclkyni krekilik, sandal ve kayklarda krek ek-mekden ayrlp, Tuhafiyecilere Kethda olan Elhac Ahmed Aay, Eminn meydan ortasnda, Yemiiler arsnda da Kuruyemiiler kethdas Tavil.Mehmed Aay'j ki seksen Va civarndayd, Divan avu'u Abdi'yi CInkapanfnda ve Balmumcular kethdasn Zindankapfda, Kayk Halil'i de, skdar'da idam ederken, ok gemedende, Hamallar Khyas kir'i, Kmrcler kethdas Ali'yi, Ta Mehmed Usta ile bir arzuhalciyi ve de, hayrszlk ithamyla bir ka ms-lim ve gayri mslimin ayn akbetlere duar olmas yannda-Bahkpazarnda bulunan Avurzavur adl ermeninin kahveha-nesidefesat merkezi olarak grlm ve yktrlmtr. Engelhard, bu ifadeleriyle Sultan Mahmud'un kendi bildii you srdrdrdn, ahalininde tutumunda bir deiiklik olmadn ileri srer. Fakat; bundan memnun olmadn karmak mmkn, bir batl, bir gayri mslim dima cemiyetin meselelerinin zm kaynan akldan ve daha evvel tatbik edilenlerden alverir. Biz mslmanlar ise, hesabn vereceimiz kaide-i dini yenin bize ykledii vazifelere ok nem veririz. Mesel, szdenolan idareciye isyan etmeyiniz, tbir-i dierle, alessultan huru'a

teebbs bizim fkhmzda, sadece dnyev bir ceza olmayp ahirete de iltisak vardr. Padiah ise;yine dinimizin net olarak adaleti emrederken, adaletli olmann faziletini yle llerle medh sena etmitir ki, misl olarak br saat adaletle hkmetmenin yetmi rekt nafile namazdan efdaldir, yni deerlidir demek suretiyle ve de Alla-hmza daha fazla makbul vedemergup olmak onun farz kld ibadetlerin yannda, kurb-u nevafil yni nafile ibadetlerle kendisine, daha yakn olabileceini Efendimiz (s.a.v) buyuruyor ve namaz'n ise gzmn nr'udiye adn koyarken, ehlullah da, teheccd namazlarna Efendimizin "Gecenin Gelinleri" adn takdn haber veriyorlar. imdi; adaletin bir saat rzay- lhice makbul olannn, yetmi rektlk namazdan efdaiiyeti bahse konu olunca kim adil olmaya alarak cennet-i ly kazanmaya kalkmaz, ite osmanl padiahlar da cihana hkmeden tahtlarndan adalet gneinin her yerde prl prl olmasna nem vermeyi gaye addettiklerinden dolay dikkat ve itina ile hakk gze-terdi ki, byle dnmek dahi rzay- ilhiye giden yolu aramak ve talibi olmak addedileceinden ne halkda isyan ne de devlette ve padiahda istikrar hattnda fazla bir kayma beklenemezdi kalmamt. Sultan 2. Mahmud her ne kadar "saltanatn derdinden usandm" demise de, devlet idaresinide tabiiki elden brak-mam-t. Halk ise, slahat kabul eder vaziyete gelmemiti. Nasl gelebilsindi? Bir taraftan ezeli dman rusya lkemizi istila etmekte ve bunu vnmeyi seven cahiller ile eyh taslaklarnn, cehalet ve taassubu kabartrcasna, man verdikleri <gvur ilerine gsterilen eilimden dolay Cenab- Allah tarafndan bize azap iin gnderilen ceza olduuydu. Cehalet ve taassup yle bir illettirki, bir dediini iki, dedirttirmez. Bir zamanlar nasl yenieriler talim'e gvur ii deyip, silahlar da uzun zaman kullanmadlarsa, imdi halkda, mut-lakiyet idaresinin hergn ensede boza piiriyorsada, yeniliklere ve yaplacak deiiklikere gvur icad diye bakyordu. Kim bilir 1244/1828 senesinde Hrka-i erif veya bayrama-lama esnasnda sadrazam, banda kenar srma ile ilenmi fesi yakas som srmal, beyaz kumadan hirvani, kuma elbise giymi Polonya i klabdanl at eeri rts tayan beygire binmi, seraskeri de srma ileme fesli, yakas srmal yeil kumatan bir elbise ve sadaret kaymakamna mahsus takmla donanm kazaskerler ise, ak yeil kumatan ferace ile rtl takmlarn terk edip, Banaluka eeri rts, eeri ise saakl ve gm olmamak artyla, hilli gse yapk atlara binmi olduklarn grnce ne demilerdi? Ne dediklerini bir ka satr sonra kaydedeceiz. O sene yaymlanan elbise nizamnamesinde: "Esasen mslmanlar giyimlerinde kulland elbiseleri er'i llere uygun giyip vcudlarn rtecek kadarken, geen zaman zarfnda tabi-atindaki zevk al mevcudiyeti galebe ederek ss ve gsterie hevesedildi. Birbirlerine bakarak, esvaplarda ve resmi elbiselerde de hadd-i er'i alp eitli israfa mbtela olundu." eklinde kibir kabul edili hakim olduu kanaatine varlarak, elbise meselesindeki tekliflerinde ukka (kuma par-as)'nn dahi kaldrlmas hlin icabndandr diye bildirilmi

isede, bu deiiklik, dahi Sultan Mahmud'a, taassup sahiplerinin byk buuz ve dmanlklar musallat oldu. Yine o senenin padiah alaynn Rami klasnda olmas vede ramazan bayramnn tebriklemesinin, burada ifa edilmesi srasnda Sultan 2. Mahmud, namaz vaktinden az nce be parmak eninde talarla ssl balk, zerinde sorgulu fes ile mavi renkde kumatan yaplm potur, yaka ve gne sembol kymetli talarla bezeli hirvani (bir eit elbise) giymi olarak tahta oturmutu. Padiahn kyafetini tarif ettikten sonra yukarda ne demilerdi deyip aada yazacamz sylediimiz malumatn, Tarihi Ltfi'den: 2. c, sh. 269'dan alnan satrlar ile sayfamzsslyoruz: ".Asakir-i zabitannda mehurlarndan Kuruemeli Hasan bey ile Avni bey, aka ramazanda gndz gzyle yeme4kyedikleri gibi dier gnahlar ilemi olduklarndan, biri zmit'e dieri Bursa'ya srgn edilmilerdir. Duyduumuza gre, o srada setre-pantolon giyilmeye balanmsa da, henz genellememi olduundan, Hasan bey ile Avni beyi giydirmiler ramazan gn arya salmlar. Bylece ahalinin ne ekilde tepki vereceini lmeye kalkmlar. Bu kyafet; halkn gznde irkinlikler diye kabul olunmakla beraber, kabahati bunlara yklemek iin oru yedikleri bahanesiyle srgn edilmilerdir. (stidrat: Belkide, ahali bu giyim, kuama nem vermeyince dikkat ekebilmek iin o devirde kolay kolay, rastlanmayacak olan alenen oru yeme eylemi gerekletirilip, elbiselere ahalinin dikkati ekilme provokasyonu yaplm olmas muhtemeldir. nk; Sultan 2. Mahmud ayn zamanda pek akac bir zt- muhteremdir. M. H) Bu husustaki ahalinin honutsuzluu ulema snfnca da, bilhassa taassub sahiplerince iddetlendirilmek isteniyordu. Mderrislerden Bonak Mustafa adl biri ramazan'da EybsultanCamiin de, bu yeni elbise tarzn benimseyenleri tekfir etmitir. "Ahalinin ibadetten uzaklamasnn saysnda grlen artn yannda hal ve giyimde, davranlarnda frenkleri takip birbirinden aa kalmyordu. ngiliz b. elisi Hali tersanesindeki gemisinde tertib ettii baloya vkelay davet etmiti. Bunlarda yats namazn kldktan sonra, bindikleri kayklarla gemiye gitmiler. Tarih-i Ltfi'nin kaydna gre: "sabaha kadar eit eit elencelerle vakit geirmilerdir." Bu davete katlmak elbette byk bir dedikodu kmasna sebeb olmutu. Yine; Ltfi tarihine gre, c. 2, sh. 171'de: Hemen ertesi gn Kad'lardan Yahya bey, Serasker Hsrev Paaya ziyafetten sual ettikte: "ok ksa zamanda bir ok ey yapmay bilmiler. Biz bunlar bir ayda tanzim edemeyiz. are ne? Devlete bir ey oldu. Gidilmesede olmaz, kak, atal gibi baz mekruh eylerde vard." eklinde cevap verip tavr alm isede Yahya bey'in: "ssl atal ve ka padiaha arz eden ve byle eylere altran kendisidir" demi olduunu vaka-nvis Esad efendi kayd etmi bulunuyor. Aradan be-on gn gemeden Fransa b. eliside mkemmel bir balo tertiplemitir. Bu baloya davetli olan zevattan bazlar katlmad. uraya pek dikkat ekici ve tarih bakmndan deeri byke bir kayt daha alalm: "Sultan Mahmud, lkesi o!an Avusturya'ya gitmekte olan elilikten Husar isimli birisine, bir ka kat elbise sipari etmi. Husar, bu siparii lkesinde imparatora arzettiinde, imparator bundan pek memnun olmu, onalt sandk dolusu elbise

gndermiti. Ancak bu sandklar meydana karlmam korumaya alnmt. "Hakikaten, hkmet bir taraftan istibdadn elden brakmyor, te taraftanda yeni anlay harekete geirecek hazrlklarn balangcn hazrlamaktayd. Yabanclar ile temasmz oalp avrupa usllerine eilim bir hayli fazlalamt. eitli ilim ve fenlerin ve yeni muamelelerin elde edilmesi iin, yzelliye varan msl-man ocuun avrupaya gnderilmesi tasarlanyor, tibhene-den, enderun aalarndan, seilecekler ve gnderileceklerin listesi meydana getirilmiti. Ne varki halk bu teebbs pek-deirkin bulmaktayd. Hatt devletin tarihisi; bu duruma va-kfolmas lzm gelirken bu blmn ba tarafnda ad geen Esad efendi: lk yollanan talebe harb okulu mhendishane talebeleridir, diyor. Daha sonra gerek tbhane gerekse enderun talebelerinin gnderilmesinden vaz geilmitir. Biz bu sa-hifelerde, kendi prensiplerini muhafaza etmek art ile slahata gitmek isteyen bir hkmdar ile evresinin bunlara kar, milletin bireylerinin vaziyetlerini taayyn eylemek emelinde olduumuz iin her iki tarafn bize garib grnmekte olan teebbslerini ve anlaylarn topluyoruz. Bu teebbslerin ve anlaylarn kalanlarna eritiimiz zaman, tarihin kaydettii olaylar hususunda, sosyolojiye vermesi gereken ehemmiyet bir kat daha akla kavumu olur. Yazlan olayda arzal yerlerde, derme atma eylerden yaplm gayri muntazam durak yerlerini andrr. Fakat eitli yerlerde duraklayp, istirahat fikri de bir tehlikedir. Sultan 2. Mahmud; sk sk adaletle ilgili emirler yaymlyordu. Bunlarda: "Usl ve adetlerden allm olanlar hari, trl ad ve bahanelerle fakir ahaliden para alnmamas, vezirler ile mirmiran ve memurlardan kim olursa olsun yollarda sudan baka yem ve yiyeceklerini kendi paralaryla temin edip, ahaliye zulm yaplmamas" eklinde, iddet dolu tenbihlerde bulunmaktayd. Bu arada hristiyanlannda nakkalk yapmakta serbest olduklar, Rusya ve Yunan meselelerinden dolay bekaya da kalp ougayri mslimlere ait vergi borlar olan 30 bin kesenin af olunduu ln edildi. 1237/1821senesinde Takvm-i Vekayi'nin kartlmasna dair, yaymlanan hatt- hmayun, osmanl lkesinde matbuat adna kurulmu heykel mesabesinde bir mjde dense yendir. Ltfi Tarihi bundan bahsettii srada: "Medeniyetin usllerine ait hususlar halka haber vermek iin, zamana dair vukubu-lan olaylardan bahs ve senelii 120 kurua takvim-i vekayii ad ile haftalk trke yaymlanan bir haber organnn basm balad." demi, adnn da Sultan 2. Mahmud tarafndan verilmi olduunu aklyordu. Takvim-i Vekayii bir eit resmi gazete olarak yaymlanmasndan baka birde, "Takvimhane" ad verilmi bir matbuat dairesi meydana getirilip, hizmete sokuldu. Bu daire nceki serasker kapma yakn, eski matbaa-i amirenin yan bandaki kede bulunan konak olup kapcba Musa aadan 500 keseye alnma yoluna gidilmi ve takvimhane nazrlna Mekke pyelilerden, vakanvis Esad efendi tayin olundu. Cllemadanda Karsizde Ceml efendi musahhih, i haber ve ilimlerini vermeye amedi hulefas mensubundan olan Srim efendi, askeri meselelere ait ilimle, haberlere Hsrev pa-a'nn divan

ktibi Said bey tayin buyruimulardr. Bu gazete vkela yni, bakanlar kurulu yelerine, komutanlara ve ileri gelen memurlara, anadolu ve rumeli blgelerinde bulunmakta olan muteber kimselere, ayanlara, ecnebi sefaretlere her-hafta datlrd. Bask says bebin tane civarndayd. Takvim-i vekayii'n ilk nshasnda yaymlanan, giri yazsnda durum ve olaylarn, hkmet zerinde hasl ettii tesirlerin eitlilii ile yine halk ile hkmet arasnda, ortaya kmakta olan ihtilaflar yok etme ve hkmetin yapm olduu almalarn dorudan ahaliye haber vernek lzm geldii arzusunu itiraf saymak mmkndr. te taraftanda yukarda szn etmi olduumuz vekayi'deli mukaddeme yni giri yazs, basndaOsmanl devletinin ilk defa kendisini gsteren hli olmas mnasebetiyle bu yaznn tarihi siyasimiz bakmndan da nem tad inkr kabul etmez. Bu mukaddeme'yide aaya, many bozmayacak ekilde sadeletirme suretiyle alyor ve sayfamz sslemi oluyoruz: Takvim- Vekayii Mukaddemesi Tarih denilen ilm-i fen, bu dnya hayatnda vukubulan halleri vakti ve zaman iinde tesbit ve anlatmaya almaktan ibaret ve de, gemiten ahaliye hisse kartacak bilgiler ulatrma vazifesini zerine alm yoldur. Bu ilmin faydas o kadar da fazladrki, hatt baz limler, tarih ilmi, devletin kanunlarn hafzada tutan, milletin ahvalini lyk olduu vacibi-yet derecesine yakn bulduklarmda aklamaya kadar gitmilerdir. Mehur yazarlardan "Lmiye" adl eserin rihi, Safdi'nn syledii gibi, Abbasi devleti dneminde h. 422/1030 senesinde halifelie getirilmi bulunan Kaim Abbasi devrinde, Hayber yahudileri neslinden bazlar, gya dedeleri ve- sonraki nesilleri, Hayber fethinin hemen ardndan yazlm ve haradan hari tutulduklarn belirten ve Hz. Al-i'yl Murtaza'ya ait olduunu ileri srdkleri bir yazyla, ahid olarak da Saad ibni Muaz ve Hz. Muaviye'yi gsterirler. Bu yaz sayesinde de, divandan senette yazlanlarn yerine getirilmesini talep ederler. Halife kendisine ulaan bu talebe karlk, derhal icabet karan verir. Ancak bu talebin bir nshasn gren o devrin reislkttab makamnda bulunan Ebul Kasm bin Mesleme adl zta, bir phe gelip bu srada tarihi olarak nam yapan Hatibi Badadi'ye iddiaya senet olan kd gsterilir. Tarihi Hatibi; bu senet sahih deildir, nk "Hayber kalesinin fethi h. 7. senede, gereklemi, Hz. Mu-aviye'nin ashabdan saylmas h. 9. ylnda vukubulmu Saad hz. leri ise, h. 5. ylnda ahirete intikal ettiiiinde bu tarihlerdeki uygunsuzluk, senedin sahih olmadnn delilini tekil eder." cevabn verir. O yahudiferde bu ispata kar bir cevap verememiler. Kdn dzme olduunu itiraf etmilerdir. bu nakledilen rivayetteki husus, tarih ilminin pek lzumlu olduuna ahadet eden kuvvetli bir delildir. Bu bakmdan eskiden islm devletlerinde ve dier devletlerde bu ilime itinaya gayret gsterilip, mfessirlerden ve ha-disilerden bni Kesir, mam- Suyuti, bni Cevzi, Kad Beyza-vi ile bni Haldun gibi byk zevat ve hkmlerde dirayet sahibi, tarihler kaleme almlardr. Buna bal olarakda, Osmanl

devletininde byk dikkat, itina gstererek, nceleri ehnameci adyla, daha sonra da vakanvis denmek ekliyle kurulan makamlara bamsz bir ekilde, tarihin yazlmas grevi verilmitir. Bu yazlanlar zerinden, otuz yl kadar geince bastrlp, halkn okuyup renmesi eskiden beri yapla gelmitir. Na-ima, Raid, Subhi ve zzi, Vasfn tarihleri bu sylediklerimizin ahididir. Lkin, kt vakalarnmeydana geldii zamanda neir edi ve duyuru, hakiki sebebin, gizli kalmas gerektiinde insann tabiyatnda var olan, hakikata varmak, bilmediine itiraz etmek zere cibilliyet tamas yznden, ortaya kan bunca i ve d ilerede ait deiikliklere ve dier durumlara, devlet erknnn hayal ve hatrna gelmemi byk muammalar gibi, eit eit manlar verilecei malumdur. bu kyl kaale sebeb olacandan ni, halk da birmiktar mazur tutmak mmknse de, bu vaziyeti cahilane dedikodu yapanlara hesap sorulmaa ve ithama sebeb olacandan asl esas olmayan hususlarda devletin, btn tebasnn huzurunu bozacak, gl grntsn giderecek bir eydir. Beldelerde yaamakta olan ahali pek vahim vesvese ve kt zan dadaasndan, kurtularak bu yzden asayi-i umumi-yenin, seme ve byk padiahlardan olan Sultan 2. Mahmudun merhametli, efkatli idaresi halk malyaniden kurtararak, iyi bir ekle koymas mmkn olmutur. Bu hususlar bablideki meclis-i meverette, vezirler ledevlet adamlaryla konuulduktan maada, ur'ya vazifeli lim ve memurlarla da mzakere edildi. lkenin d ve i meselelerine ait ilerde hi bir gecikme yaplmadan hakiki sebebleri ve icabat- zaruriyi bildirmek suretiyle halka duyurmak bylece, ahali hakikatin tamamna dair bilgi sahibi olup, eskisi gibide kimilerinin kard, aslsz esassz szlerden kard manlara kulak vererek zdra-ba duar olmayacaklar pek ak olmak zere grlecektir. Ayrca btn fenlere ve ilimlere, erzak ile mallara velhasl ticarete ait maddelere de neriyatta yerverilecektir. Padiahmz efendimiz, merhameti ilede tebaasnn her halini dnen asilne davranyla emir vermitir. stanbul'da mevcud olan basmhaneden, baka bir basmevi daha yaplmas kararlatrlarak, meydana gelen vakalar eitli lisanlarda basarak neredip duyurma, padiahn istei oiarakdave yksek msaadeleri dairesinde, stanbul'da tab olunarak baslan daireyede, Takvim-i Vekayiname-i Amire ad verildi. Mekke payelilerden vakanvis eyhzade Esseyid Es'ad efendi nazr, babli'den idari ilere ait vukuat ve bab- seraskeri'den askerlik ile alakal meseleler iin, her gn zet yaplarak habe-rinzr tarafndan verilmekde hizmetine esas vazifelerine zarar vermemek artyla, amedi kaleminden elan kk evkaf hocas Srim efendi, vazifesi dolaysyla seraskerlik de bulunan hacegndan valide kethdaszde Said bey tayin olunmutur. Tbi olunacak emirler ikiye ayrlm olup, bir ksmnda iilerinde resmiyeti olan ve devlete ait meselelere aid olan vakalarn basmna, ikinci ksm ise; resmiyete dayanmayan darda bulunan kaynaklardan alnan baz haberleri, sanayi ve ticarete dair olan bilgileri kapsayanlar vaktin icab ettii hal ve vakit

dnya aynasnda yz gsteren ilerin yazlmasi-nada, msaade verilmi bu bilgilerden istifade etmek iste-yenlerede ylln 120 kurutan almabilinmesine ruhsat verilmitir. "te bylece 1247/1831 senesinde, Osmanl matbuat hayat balam, ahali ile devlet arasnda bir haberleme kaps almt. kodral Mustafa paa isyann takip ve grnte, ihtisap uslnn tatbikinden kan am meselesi ile Msr'da Kavalal Mehmed Ali paa hadisesi yava yava stanbulda grlmeye balam olan bat uslne eilimin teebbslerine ahid olunmaktayd. Bilhassa Kavalal hadisesi bydke stanbul daha ok sarsntya maruz kalyordu. Kavalal Mehmed Ali paa, ordu vedonanma kuruyor, Msr' byk bir ticaret merkezi haline getirerek yzmilyondan fazla gelire, sahip bir devlet ekline ykseltiyordu. Osmanl devleti gibi koca bir imparatorluun iinden, o devletin dahi sahip olamad, medeni ekilde yaamakta olan bir bamsz devlet karmaa urayor, baka bir deyimle de padiah, kenA\ klesine, valisine malup oluyor, Mehmed Ali, avrupa ve bilhassa Fransa ile ngiliz basn yardmyla, maksadn temine gayret sarfediyordu. Bu vaziyet, bize avrupahalknn dncesini paylaarak onlar kazanmaktaki kuvvet artmz ihsas etmi oluyordu. Sultan Mahmud, Nizip'de ald malubiyetin acsn bizatihi nefsinde hissetmiti. Rusya'nn uzatm olduu himayeci elini Hnkr iskelesi antlamas ad altnda yakalama mecburiyetinedm oluyordu. Kendisinin bir valisinden, eski dmanna dehalete mecbur kalyordu, ne yazk! Tanzimat-I Hayriye'ye Alm M? Tanzimat-i Hayriye: Sultan 2. Mahmud, merutiyete dorumu gidiyordu? Padiahn her iradesinden tenbellii grnmekteydi, biritirafname, adalet fermanlar, adi emirlerden saylan, Sultan 2. Mahmud'u halk ve taassup karsnda, iyi gstermeyen vakalarn bazlar, bir ksm ilerinin ve teebbslerinin faydallar, Reid paann memuriyetinin ilk dnemi: devleti liyede yegnebir devlet adam ve siyasi yetii-yor-Padiahn resmi meselesi ile resimi asma alay, bunun tesiri-Paris sefiri Reid Bey'inesas vazifesi: Devleti liye eski tarz terk ediyor, Maliye nazrl, divan- ahkm adliye ve dr ur- babl-i meclislerinin tertibi ve kurulmasi-Engel-hardn dedii iki meclis. Bu meclislerin tertibi, kuruluu, hariciye vede dahiliye memurlarnn biribirlerinden ayrlmasRtbelere dair, yeni terifat-Ziraat, sanat ve ticaret meclislerinin kuruluuMemura maa-Feragat ve intikale dair yeni nizam- Rdiye okullarnn kuruluu Sultan 2. Mahmud'un vefat. - Trkiye ve Tanzimat adl eserin yazarnn: "Kendi te-basnn lanet ve nefretine duar olan Sultan 2. Mahmud, bir ara iddetini azaltarak, daha yumuak davranmaya balad. Devletin ilerini yainz bana idare etmekten bir anda vazgeti. O karan verene kadar, dilere ait evraklar saraya gelmekteyken yaymlad bir emirle bundan byle babl-ye, reislkttap efendiye yni dileri bakanna gnderilmesini

bildirdi. te taraftan adet kendisininde selahiyetlerinin orta mesabesine gelecekiki meclisin kurulmasna msaade etti. Bu tarz idareyi, hkmdarn mutlak hkimiyetine kar bir ademi merkeziyet idiki yni merkeziyet idaresinin terki saylabilirdi. Dier bir tabirlede merutiyet grne kap ama eklinin balangcyd." Szlerindeki ifadeye bakarak bunlar tarih sayfalar iinde aradiralm. Hakikaten Sultan 2. Mahmud'a harici ve dahili ilerin okluundan nefret etmekten ziyade bir tenbellik gelmiti Tarih-i Ltfi'de yer alan iradelerinde hemen hemen hepsindeki halet-i ruhiyesi bunu gsterir. Mutia-kiyet, emru irade zamanlarnda kendisini mesuliyetsiz sayd zannna kaplsada, yaymlanan emr irade tatbikata girip kt netice verdike kendisinden daha mutlak ve mstebid kesilmi olan bir bakasnn, yni hkim olmak istedii umumi dncenin karsnda, mesul sayldn btn iddetiyle anlar. Onu bulunduu vaziyetten ancak halk nnde mkafatlarla taltif ettii ve bana toplam olduu taraftar kitlesi kurtarr. Biz burada, sosyal felsefeye girimekten ziyade, tarih sahifeleriyle maksad aklamaya alacamzdan, 2. Mahmud'un 1246/1831tarihinde Diyarbekir valisi Ebu La-bud paann azli mnasebetiyle babli'ye gnderdii iradeyi buraya alarak, samimi bir itirafname olan fadesini nazar dikkatle sunuyoruz: rade- Senye Sureti "Yalnz Ebu Labud paann defedilmesiyle anadoludan zlm kalkmaz. Anadolu ahalisinin hali pek yamandr. Fakirlerin vaziyeti byle iken devleti liyemiz bellardan kurtulamaz. te ekilen zorluklarn ve meakkatin btn sebebi fukarann feryatve figandr. Sen ve memurlarn babaa verip, bu mezalim ve taarruzun hafiflemesi ne ekilde mmkn olabilecekse tedbiri aresine gayret edesin. Fukarann, refah ve asayi durumu dzeltilmedike btn ilerin sarpa saraca aka grnyor. tehakiki sebeb mezalimden kyor." Sultan 2. Mahmud bu iradesiyle, anadoluyu yakp kavuran mezalimin karsnda dikilmi, sessizce bir heykeli seyreder gibi memleketin durmunun idraki iinde olduunu itiraf ediyor. Halbuki <tarihindede pek gzel yazd gibi> o zamanlar zulmlerin defedilebilmesi iin ismi var, te'siri yok hkmnde olan ve depek bilinen <adalet fermanlarndan baka alnacak bir tedbir bulunamyordu. Bu fermanlar, artk bir adi emirler hkmne girmiti. Mlki idarenin esasl bir metin zerinde olmas, zararlar ispatlanm ltizam- memalik uslnn devam, bu neticeyi getirmiti. Bir de, bu fermanlar gtren memurlarn yol masraflarn ve srdkleri hayvanlarn, cretleri ve haber verme cretleri fukarann srtna yklenmi olduundan, zulm'ef iin alnan tedbirler baka bir skntya sebeb oluyordu. Sultan 2. Mahmud'u mutaassp halk karsnda hatal gsterennfus saym, gayri mslimle-rin mabedierinin tamir yapmna msaade, Hocapaa ile Ci-bali gibi pek byk yangnlarn kmas, fes'in yaylmas, gibi haller ile Msr

meselesinin ald vaziyet, ezeli ve ebedi dmanmz olan Rusya ile yaplan antlama, Srbistana imtiyaz verme durumuna dme, Yunanistan'n bamszlnn tasdiki gibi vaka aralarnda birinci defa olarak, stanbul'dan zmit'e kadar bir posta yolu yaplm, padiah tarafndan bizzat al yapld, stanbul'dan Edirne'ye kadar baka bir yolun yapmna balanmas, Anadolu, Rumeli taraflarnda yedek asker tekilatlarnn kurulmas, gei nizamnamesinin tatbiki, mekteb-i harbiyenin tamamlanmas, ilmi, askeri ve erbab-i kalemin, rtbelerinin bir nizama balanmas, iftihar nianlarnn verilmeye balanmas, bunlarn vezir, vkelaya verildii gibi patrik ve hahambalarna verilmesi," Paris, Londra ve Viyana'ya kalc sefirler gnderilmesi, babli'deki tercme kalemi'nin kurulmas gibi, craatlar ve faydal teebbslerde yapla geliyordu. Fakat bu dnem iinde en mhim olan Reid bey gibi bir zt'n ortaya kmasdr. Bu zatsa, gelecein Byk Mustafa Reid Paasyd. Bat Tarznda ler Sultan 2. Mahmud'u ahali gznde ho gstermeyen hllerin banda bat tarznda her ey kabul gryor, anane ve yerlemi olan hereyde bir deiime kouluyordu. Mesel; asker ve mlk idareden bazlarna padiahn resmi gnderiliyor bunun aslmas isteniyordu, ki devrin tbiri ise resmin duvara talik olunmasiyd. Bu mevzuda Ltfi Trihinin, 5. sh. de u tafsilat hayli dikkat- clibdir: "Yeni mlki ve askeri nizama itina edildiisrada alafrangaya dir baz hususlarn yerine getirilmesi dnlme ve faaliyeti ise grlmee balanmt. Bu icraatn iinden saylan padiahn resmi, asker ve-de mlk direlerin duvarlarna aslmas iin gnderilmeye baland. Resmin aslmasiin, grmee pek deer olan, byk gsterilerin sergilendii resmi geidler yapld. Komutanlar ve subaylar nianlarn takmlar srmal resmi elbiselerini giymiler, sabah erkenden de Hassa miri Fevzi Paa silahhanesinde toplanarak, yeni kansancakl sandallarla gelen bir tabur bahriye askeri, iki taburhassa askeri, 'er kta top ve mkemmel mzka ile Beylerbeyi saray arkasnda ve bir taburu Nuh kuyusu caddesinde ve iki taburu Mehmed paa kkne harbiye taburu iklaya ve alt kta top ile bir alay svari Haydarpaa sahras, stne, bahriye taburu Ba-larbanda mkemmel top ve mzkalaryla beraber iki sral saf halinde sayg selm ve saraydan klaya kadar, krkar adm faslal svari ve piyade karakollar resmi bekler olduklar haldekomutan ve subaylar ata binmi ve altm kadar nefer ve avular yryerek, nde olarak resmi tayan paytonun binek tanayanatrlmasyla, konulaca yere asmak zere, hassa feriki Fethi paa ile Haremeyn mutasarrf Nuri paa, gerek hassa ordusu, gerekse Mansure-i Muhammedi ordusu mirleri paytonun nnde, kurenadan zzet bey ile serasker Hsrev paa arkasnda olduu halde Selimiye klasna gitmilerdir. Padiah merasim ktasn seyretmek iin, deniz yolundan klaya terif eylemiti. Yolculuk srasnda, tabur ve alaylarn hizasna gelindiinde, mzkalar eliinde resmi selm ve hrmet yaplarak, klaya yaknlaldnda vezirler ve

komutanlar atlarndan inerek padiah resmini alarak, hazrlanan yere konulduunu ve kurbanlar kesildiini, arkasndan Aziz Mahmud Hdayi tekkesi eyhinin ellerini kaldrp dua ederek, Snbliye tarikatndan mehur meayihlerinden Ynus efendi fatiha ektii grld. Hemen 21pare top atlm ve ihtiram duruunun nbet at olarak, bir miktar tlim yapldktan sonra da, resmin nnden mevcut asker geirilmi ve o akam Selimiye klasnn ii, d kandillerle donanarak, havayada fiekler atlmtr. Bir ka gn sonra babliye gnderilen resim alay da, grlecek eydi Resmin aslmas o devrin mutaassp kimseleri nezdin-de pek fena telakki edilmi, her gnden gne itirazlarn tevilti, htt Arabistan blgesinde kt tefsire sebeb oldu. Sultan Mahmud'unvefatmdan sonra bu resimler kaldrlmtr. Tarih-i Ltfi'ye gre Paris'e kalc sefir tayin edilmi bulunan amedi divan hmayun Reid bey'n esas memuriyeti: 'Devlet-i liye aleyhine olarak, Yunanllarla Msr valisi Men-med Ali paa'nn, avrupa gazetelerine yazdrdklar isnadat cerh ettirerek avrupa efkr-i umumiyesini lehine imale etmek, onun iin bir tarafdan sefirler ile mnasebet ve sohbetlerde bulunarak dier taraftanda devlet-i liyenin eski usl terk ederek, avrupaya tatbik etmee baladn, yaynlayp duyurmak, bunlardan baka zamann en mhim meselelerinden olan Msr meselesi hususunda, Mehmed Ali Paann kuvvetinin krlmasyla, Cezayir'in geri alnmasna almakt. Esasnda Osmanl devletinde eski usl terk etmek niyeti arasra tatbike konurdu. 1253/1837'de maliye nezaretinin kurulmas ve mhim olup, yine ayn senede ahkm- adliye ve ur-i babl adlaryla iki meclisin kurulduunu gryoruz. Engelhard'm "adet hkmdarn hukuk ve selahiyetine, itirak edecek surette iki meclis" dedii bu ad geen meclislerdir. Bu bakmdan elde mevcut malumata gre bu iki meclisi tahlile alalm: 1252/1836'da Sultan Mahmud, askeri ilerin mzakeresinde kolaylk temini iin babseraskeride, Dr- ur-i Askeriyye ad ile bir meclisin toplanmasn emredip, zel bir daire yaphpda ii de denmitir. Bundan bakada, "Mesalih-i ibadm bizzat ryet ve tahkiki ve verilen arzuhaller iie, evrak sairenin mtalaa ve tetkiki meyamnda huzur-u sadrazamVde mutad olan dvn tertibi usl bir zamandan beri metruk kald halde, mezkr usln ihyas.," dahi tatbik mevkiine konulmutu. Bu pek defaydal tekilat, iki meciis halinde ve daha geni hale getirildi. Bu hususta aaya aldmz Tarihi Ltfi'deki ibareler dikkatle okunmaldr: "mavere hususundaki artlarn daha nceki vakitte ehemmiyyeti padiah tarafndan takdir buyurulmutur. Tehlike derecesi ykselme istidad gsteren, istibdad anlaynn birinci derecesi de, kendini gstermekteydi. Devlet idaresinde yalnz banda nefsi ile babaa idare tarz sergilerken, hiddet ve iddete ball msaid gibi grlmkende, pek gnl alc meziyetleri ile devleti, hami^etkrane davranlarla ilk defa ve devaml olmak anlayyla Glhane'de, Ahkm- Adliye ve Babli'de, Dr- ur'-i babli isimleriyle, iki tane mavere meclisi ve bunlarca kullanlacak nizamnameler icabnca devlet ve milletin ilerinin o meclislerde, mzakere

olunup are olucu kararlar alnmadka tatbike geilmemesi hususunda, irade buyrulmutur." Pek ak olarak grlmektedir ki; Sultan 2. Mahmud, mecburiyetten istibdad idaresinin kendine vermi olduu, geni selahiyeti daraltmtr. Bu mecburiyetde, avrupada tatbik grmekte olan siyasi ve idare ' ilerdeki deiiklii grmekten dolay idi. Ayrca istibdad idaresinin btn boyutu ile zarar verici neticelerinin Cezayir, Msr, Romanya, Srbistanla A^ora gibi merkezlerde grlmekte olduuydu. nk buralarda grlen ihtill emareleriydi. Alnan tedbirler bu emareleri deil ortadan kaldrmak-tam tersi netice vermesi, baka hususlardan kaynaklanmtr. Bu kaynaklardan biri, i yapda idareye kar bir nefret hissininortaya km olmasdr. ur-i devlet tasla, bir para daha yontulup, yeni bir tarz- makbule haline giriyordu. Ahkm- adliye ad verilen meciis-i mavere kurulana ilknce dahil olan zevatn isimlerini buraya dercedelim: Reis: Eski Serasker Hsrev paa Aza :Eski kazaskerlerden Emin-beyzde Abdlkadir bey ":Evkaf Nzn Ziver efendi. Hsrev paa: Yan balk olarak adn belirttiimiz zat, 3. Selim, 2. Mahmud ve Abdmecid hn devirlerinin sadr-azamlarndan biridir. Abazadr. ok kk yata enderunu hmayuna alnm ve orada saray terbiyesi almtr. 1206/1792 tarihinde kaptan- derya Kk Hasan paa ile saray- hmayundan kp, kaptanpaayamhrdar daha sonra kethda olmutu. 1216/1802 ylndada mirmiran rtbesinde olarak, Karahisar'a vali oldu. Ayn sene Franszlarn Msr'dan karlmalar zerine eski sadrazam Hurid Paa maiyetinde iken, Msr'a gelmesiylede skenderiye muhafz olmutu. Msr klemenlerinin kardklar karklklarda ve Mehmed Ali'nin fitnelerini bastrmaa muvaffak olamyarak, valilii brakp dnmt. Sonra; Resmo, Selanik, Bosna, Ib-rail, Bolulu valiliklerinde, 1226/181 l'de kapdan- deryalk^ da, bir mddet ark seraskerliinde ve 1238/1822'de 2. defa kapdan deryala 1252/1836'da ihtiyarlndan tekad edil1837'de Ahkm- adliye meclis reisliine 1839'da, Sultan Abdmecid tahta kt 184l'de rvetle sulanm sada-retden srgne gitmitir. 1854'de doksanbe yanda olduu halde lmtr. Tlim icad bizde bu zata izafe edilir. Fes giyilmesinin nderidir, azalar: Sabk Defteremini Said Muhib efendi "htisab Nzn Hseyin Faik efendi "Duhan gmr emini Mustafa Kani bey 1. Ktib; avuzde Atf bey 2." ":Kap kethdalarndan Muhsin efendi Dr-u ra-i babli meclisine dahil zevat: Reis :Ba-dat eski valisi Davut paa Azalar: Erzurum eski Miri Es'ad paa" :Kadaskerlerlerden erkeli Mehmed efendi ":Topha-ne eski Nzn Arif bey " :Tenkihat (Bte) defteri memuru Ali Raif efendi " :Eski ruznameci Salih efendi " :Harbiye eski Nzn Lebb efendi 1. Ktib:Eski mektupulardan Nasr efendi 2. ". :Dahiliye eski nzn Akif efendi Yukardaki listelerde adlar bulunan zevat, 1255/1840 zilhicce/27'de Cuma gn hrkai erif dairesinde, eyhlislmla vazifeli vezirler toplanm yaplan duann ardndan eyhlislmca yemin trenleri gerekletirilmi, arkasndan hep birlikte padiahn huzuruna gidilmitir. Sultan 2. Mahmud da ngilizler ile yapt ticaret antlamasnda

bulunan, tekel idaresinin ve inhisar usulnn kaldrlmasna adeta serbesti'i ticariye'yi iln eylemi daha sonra ki senede Rauf paayda bavekil nvanile ibana getirerek, avrupa biimi bir bakanlar kurulu tekil etmeye almtr. Bu hususta kard hatt hmayun'da, Akif paann hastalndan'*dolayi, devlet ilerine layk ile bakamamakta olduunu ileri srer. Bavekil unvanyla sadarete getirilen Rauf Paa hakknda Ahmed Rasim u biyografiyi nmze koyarak diyorki: "bu paa 2. Mahmud ve Abdmecid hn devirlerinde, be kere sadarete getirilmitir. stanbulludur. 1194/1780'de domutur. 1276/1859'da ya sekseni at olduu halde vefat etmitir. 1222/1807'de sadaret mektupusu, 1224/1809'da svari mukabelecisi, 1226/1811'de, rikab- hmayun kaimmakami 1229/1814'de kk- evvel defterdar, 1130/1815'de 1. sadareti, 1233/1818 senesinde azil olup, Sakz adasna srgn, 1237/1821'de ark seraskerlii vede Erzurum valilii 1238/1822'de ran'la yaplacak, sulh heyetine memuriyet, ayn yl 2. sadaretine getirilmi ve de ilk defa bavekil unvan ile bu greve tyin olunmutur. Meclisi Ahkm adye'ye ilk defa reis olan bu zattr. 1256/1840'da 3. sadareti, 4. s ise, 1258/1842'5. si ve sonuncusu 1268/1852 senesinde dier sadaret grevleri vukubuldu drst ve dirayet sahibi bir kimseydi. Dier mhim bir zevatn arasnda ad geen Akif paa: 1201/1786 senesinde Anadoluda Bozok kasabasnda dn-ya'ya gelmitir. 1263/1847'de; Hacdan dnnde skenderiye'de vefat etmitir. 1241/1825'de amedi divanhmayun, 1242/1826'da Beyfiki, 1245/1830'da reislkttab, 1251/1835'de, reislik iptali zerine vezirlik rtbesi ile Hrici yenzr, 1256/1840'da, Kocaeli valilii bir mddet srgn edilmi ve bu dnemi Edirne'de geirmitir: Mehur Tabsra adl deerli eserin mellifidir, "Tfl Nazeninim" adl manzumesi mehurdur. Bu iki ztn ksa biyografilerinden sonra 2. Mahmud'un yeni anlay ve yeni yaklamla lgili icraatn tahlil ve tenkide devam edelim. yleki: "Bulunduumuz dnem iinde, yeni usl kanun ve bunlar tatbike kolaylk bulmak zere devletimizin btn ileri, nazrlklarn arasnda taksim olunmu bylece sadaret makammada i kalmamsada, yine btn nazrlarn reisi makamnda bulunmas icabatndan olup, bundan byle sadaret ad bavekil makama da baveklet ad uygun grlmtr. Ancak sununda gznne alnmas gerekirki; bir memuriyet mstakil olmayp hizmet byklne gre tayin olunmu vekilin vakit ve icabna gre her hangisine, seilirse ona ilave eklinde ihale klnmak, mhr hmayunumuz ise, eskiden sadrazamlarda olduu gibi bavekillerin ellerine, emanet olunarak yrtlecektir. Sen ki;ok uzun zamandan beri, byk ileri, saltanat- seniyemizde ve iki defa sadaret makamna gelerek, sadakatini isbat, dirayetini gstermi olduundan bu defa baveklet adl yeni memuriyeti ve ayrca buna ilave olarak da dahiliye vekleti tevcih edilmesi kararla... Bavekletin teekkl ettirilmesi, devlet ilerinin nezaretlere tevzii suretiyle Sultan Mahmud, genel ilerden ksaltmay tercih ettii eklinde grn vermektedir. stibdad ve mutla-kiyet nmna gsterilen bu fedakarlk, padiaha ve devletinde st grevlilerince yaplmas gereken slahatn elzem olduunu

gsteren byk bir adm saymlarsa da, esasta yinede insan emin bir adm hususunda iknaya yetimiyor. Neden mi? Hkmdar bir kayida bal olmayp, srf kendi fikrini veyahut dier ilhamla hareket ediyordu. Ancak zamanla bu admlar geri alnsa bile kalan izleri asla silinmezdi. Devletin yksek memuriyetlerince husule getirilen bu deiime, "Tevci-hat- mutade" ad ile eskiden beri ramazan bayramnda uygulanrken, daha sonralarda aban aynda yerine getirilmeye balanan, hi bir memui* ve hademenin grevsiz kalmayp mnavebe usulyle istihdam edilmesinden ibaret olan, eski ve yanl ilemin kaldrlmas takip etmitir ki, bu yol takip edildii takdirde, zaruri grlmedike hi kimse tebdil ve azi! olunmayacak demek idi. "Tevcihat- mutade" denilen usl, herhangi bir memuriyetin bir sene mddetle bir kimseye kira usulyle verilmesiydi. O dnemde grevsiz yni mazuliyet esnasnda maa alnmad iin byle grev kiralam olan kimseler, mazuliyet dnemini nasl geiririm dncesine kiralad memuriyeti esnasnda tutuluyordu. Yukarda sylediimiz grev datma sisteminin kaldrlmas neticesinde gndeme gelen "terfi ve vazifelendirme" usl oldu. Maa tahsisi yni maa balanmas hakknda padiahn hattnda men-i irtia, yni rvetin yasaklndan ceza kanunnamesiyle irtibatlandrlarak memuriyet vazifesinin tayini hakknda bahse nem verilmitir. Bu hatt hmayunda deniliyorki: "Vekiller ve memurlar saltanat seniyemize bu ekille yeter derecede maa tertibinden murad-i ahanemiz gerek dinen gerekse aklen yasak ve zararl olan kerih rvet belasnn tamamen imha vede kaldrlmas devlet ilerimizin banda gelmektedir. Kullarn vede devletin ilerine garaz kartrlmayarak, dzenlenmesine baklmas ve bylece lkemizin mamuriyetinide salama yolu-nunfaydasndan ibarettir. Buraya hemen kaydedelim ki, 1253/1838'in mart ayna kadar memurlar, ktibler mliye kasasnda maal deillerdi. Byk memurlar, valiler ile tara memurlarnn senedebir defa "boa baha" namyla gnderdikleri eylerle, terifatkadi-me yni eski usl devlet nizam le verilen atiyye ve bekletilen dier memurlarn kalem ktiblerinin hizmetleri, i sahihlerinden alnan kd ve ilm cretleriyle divan- hmayun-kalemi, baz mahalli memurlar zeamet haslatyla geinmekteydiler. 1254/1838'de bavekil Rauf paa tarafndan vilayetlere yazlan mektupta: "Taralarda bulunan memurlar gurubu tarafndan da senede bir defa, vkel ve memurlarn taraflarna gnderilmekte olan Hediye baha, maktuiyet ekline konularak, zikrolunan maalara karlk, hazine-i mireye gelir olarak kayd olunduundan dolap gelir diyen babli, defterdarlk kaps ve btnkalem ktibleri memurlarn maalar karl olarak kararlatrlm ve valilere gnderilen gnderilen mektubun son blmndeki: "Hediye baha karl taraf- lilerinden gtr olarak senede bir defa hazine-i mireye gnderilmek zere, 1253/1837'senesi mart balangcndan itibaren bendelerine taahht ettirilerek elinden senet alnm"kaydna nazaran ilk maalarbu suretle temin olunarak devletin btn gelirlerinin hazineimliyesinde topland tarihe kadar

durum byle srp gitmeye devam etmitir, btn memurlarn zimmetlerinde olan vazifelerini mecbur klan talimnameler ile beraber her memurdan kmas muhtemel olabilecek cenaha ve uygun zamanda, tenbellik derecesinin okluuna gre ceza kanunu dzenlenmesinide nceden irade etmitim. te bu rvet faciasndan bahseden maddedeki, iddetli cezalandrmay icab edecek, cezalar mzakere olunduktansonra ibu ceza kanununa ilave olunsun. Bu talimnameyi ve ceza kanunnamesini kararlatrdktan sonra, artk hi hatr ile gnle baklmayarak, her kim ve hangi rtbede olursa olsun. Kararlatrlan ceza, yerine getirilecei rveti alan ve veren cezaya uratlacan bu hususta taraf-i ahanelerimizden gizive ak tahkikat ve aratrma yapmaktan uzak olunamayaca btn akl ile bilinerek, Cenab- Hakk' cmleyi kurtulu yolu olan, selametten ayrmaya, amin." Bu tarihi ifadeye gre nazrlklar maiyetine mstearlar tayin olunmu, hatt baveklet maiyetine de bir memur verilmitir. ok dikkat ekicidir ki; Tanzimat- Hayriye'nin esas busrada konulanlarla balamtr. Yni, ferman okunmadan bir gei dnemi ve hazrlk safhas tatbikine baland, anlalyor. Meclis-i ahkm adliye toplantlar, balad tarihten itibaren bir takm faydal teekkllerin ihyasna el atm vergi toplama meselesini salam bir kaideye yerletirme lzumunu dnmtr. Meclisin dns bu vergiyi hak olarak almak, ahaliye datp taksim etmek olmutur.. Bunda muvaffak olabilmek iin ilk nce haber verilmi hizmeti tahsilatn, angarya erzakla meyve iin alnan rsumunu kaldryor. Vaka-i hayriyenin hemenpein-den zapt muhallefat yni miraslarn zapt uslnnde ilgas hakknda, karlm olan iradeyi kuvvetlendirme konusunda" fakir ve gani (zengin) hi bir kimsenin devlet tarafndan miras kalmasna taarruz olunmamasna "ve emlk ve arazi ticareti krlarna nisbetle, hali hazrda olmak artyla hisse sahiplerinin paylarn, er'i erife gre tayin ve tevzi etmek ve Mart ay balangcn sene ba kabul ederek, sicil mahkemesince kayt yaplp, her ahsa bir senede iki taksitte verecei verginin miktarn aklayan bir mhrl senet" verilmesini tatbike koyuyor. Hatt o sene numune olmak zere Bursa eyaletiylen, Gelibolu sancandan emlkleri yazmaya balyor. O ana kadarda sadrazamn huzurunda yaplan durumada meihat, yni eyhlislmlk kapsna naklolunarak deavj-i nizamiyenin, deavi nazrnn nnde haftada iki gn eyhlislmn yannda olduu halde baklmas, hacet sahihlerinin rikb- ahaneye arzuhal vermeyerek merciine vermeleri de iln edildi. Karantina uslnn konmas, bu sralarda epeyice patrd veitirazlara sebeb olmutur. Babli'de toplanan drur'ya vazifeli klnan zamann limleri karantina tatbikine fetva verdikleri halde halk, bu adetler frenklerden gelmitir, gvurlu kiidir, eklinde cehalet kaidelerince hareket ederek karkla kyam olunmutur. Sultan Mahmud karm olduu bir iradeyle, salk konusunda edille-i er'iye ve akliyeye uygunluunu, cevazn msbet olduunu, Takvim-i Vekayii'de 164. saysnda tafsilat dolu bir bend neir lzumunu hissedip, icra etti. Viyanadan ecnebi memurlar getirterek ilk nce mercii er'iyesine eski kadlardan Es'ad efendi, ilerin tbla ilgili tarafnada

Abdlhak molla'y*. askeri ynnede asakir-i mansure feriki Namk paay tyin ederek, ecnebilerle tbbiye maddelerinin ve dier hususlarn mzakeresini yapmaya vazifeli klmtr. imdi de hemencik, yukarda ad geenler hakknda ksa bir malumat almamza ilve edelim: (1) Muhammed Es'ad efendi, Sahaflar eyhizdeler diye tannmtr. Sultan 2. Mahmud dneminde Halet efendiye mensubiyet peyda ederek 1241/1825'de vakanvis oldu. Daha sonra molla olup, 1244/1828'de ordu kads oldu, ancak o sene azil olundu. 1247/1832'de Takvim-i Vekayi bamuharrirliine nasb olundu. ok gemeden de Takvimhane nazr oldu. Bu mnasebetle Osmanl yazarlarnnda aaba bas ve nderi oldu. 1248/1833'de stanbul payesine irtika etdi yni ykseldi. ok bir zaman gemeden de stanbul Kadl grevini ald. Arkasndan Anadolu payesini ihraz etti. Bu paye ile ran elilii vazifesi verildi. Btn bunlar olurken Takvimhane nazrl da uhdesindeydi. 1254/1838'de, Rumeli kazaskerlii payesine nail oldu. 1255/1839'da meclisi vla azalna, 1260/1844'de bilfiil Rumeli kazaskerliine, 1262/1845'de kurulan maarifi umumiye nezaretine tyin olundu. lk maarif nzn unvann kullanan zatn Es'ad efendi olduunu beyan etmi olalm. 1264/1847 balarnda bu nezaretin lavyla az!onupmeclis-i maarif reisi oldu. <Bu sra da nezaret unvan, mektepler mdiriyetine evrilmitir> Vefat, 1264/rebilahir-1848 senesinin mart aynda vukubulmutur. Muhammed Es'ad efendi lim, ir gzel yaz yazan, divan iirleri olan, sszafer adl mehur bir eseri ve birok risalesi, vardr. stanbul'da Yerebatan semtinde yaptrm olduu ktphanesinde medfundur. (2) Abdlhak Molla; Hekimba Hayrullah efendinin torunudur. 1216/1801'de talebe olmu 1244/1828'de Eskiehir Fenari, 1246/1830'da Mekke-i Mkerrerne kadlna, 1249/1834'de stanbul Kadlna 1252/1836 Anadolu, 1257/1841'de Rumeli kadlna tayinedilmitir. 1264/1848!de, meclisi maarif reisliine gemitir. Tb ilmine vukufiyeti vard, Sultan 2. Mahmud ve Abdlmecid hanlarn dnemlerinde defa batabiblie tayin edilmitir. okuzun mddet tbbiye nazrlnda bulunmutur. 1269/1853'de alimlerin reisi olmutur. 1270/1854'de ise vefat etmitir. "Hayrullah Tarihi" yazarnn babasdr. Bu arada da ulemadan Hekimba Behet efendiyede bir risale yazdrp, matba-i mirede bastrtp, ahaliye olsun, askerlere olsun datmaya almlardr. Padiah, her yeni kurulular lk nce ulemaya tasdike nem verir, bunda muvaffak oldukta da birmeruiyet temin etme zannn hkim klma yolunu tutmas uygun br tavrd. Taassuba kar en uygun yol buydu. Ziraat, sanayi ve ticaretin hamle yapmas gerekliliini mzakere etmek zere hariciye nzn Mustafa Reid Paa'ya bir heyet kurdurup, bakanln paann stne almasn istedii gibi, Galatasaray'da Tb mektebinin almas ve avrupadan hocalara bavurulup getirtilmesi ve bilhassa, rdiye mekteplerinin hayata geirilmesi gibi olaylar, bu senenin gz kamatrc prlt-larndandr. Rdiye mektepleri, Mustafa Reid paann riyaseti altnda teekkl etmi bulunan daha sonra da, mur-u Nafia meclisi adn alm olan ziraat, ticaret ve snai encmeni tarafndan birlikte alnm kararlarndandr. Bu karar tafsilatyla layiha ekline getirilerek, dar-

ur-i babli'ye verilerek tetkik ve lkenin maarif asndan ehemmiyetli abalara ihtiyac bu ura'da kendini gstermiti. Bu arada hemen yukarda ad geen ulemadan Mustafa Behet efendinin de biyorafisinden bahsetmeden gemeyelim: Mustafa Behet efendi: 3. Selim ve Sultan 2. Mahmud devrinin limlerinin byklerindendir. 3. Selimdevrinde bir, Sultan Mahmud dneminde ise iki defa hekimbaha getirilmitir. Msr, stanbul ve dier blgelerde bulunarak rurneli kadaskerliine kadar ykselmitir. Yenierilerin kaldrlmas ve tb mektebinin kuruluunda, hizmetleri byk olmutur. 1249/1833'de vefat vukubulmutur. Behet efendinin, mehur Buffon'un tarih-i tbbiyesinin bir ksmn, bir hikmeti tbaiy'ye, bir fizyoloji, arabadan da, Napolyon adl tarihi, tercme eylemitir. Maarifimize byk emek verip hizmetleri hretini duyurmutur. Meclis-i ahkm adliye'de de gzden geirilip, tasdik edilmekle Mehmed Es'ad efendi adl bir zat, ad .geen mekteplere nazr tayin klnmtr. Sultan Mahmud; gsterdii bu himmetle slahat yolunda bycek bir adm atm oluyordu. Grlen vaziyette padiah, Engelhardn dedii gibi: <Bir nevi merutiyet idaresinin balang dnemini gerekletirmekten, fazla mutedilane bir mutlakyet hkmeti yapmak emelinde idi. > Tanzimat devri zerine: Sultan 2. Mahmud'un brakd hkmetin maruz kald durum ve vaziyet-Hsrev paa sa-dareti-hkmetin sahnesinde iki partiMutlakiyetin itibarnn iadesi teebbs-Kullanm politikas ve eseri-Hsrev paa ie nasl balyor? -Reid paannda mahvna kasd ediyor: bir diriltme teebbs-Mustafa Reid paa hali faaliyette-El-de bulunan tarihlerin ahadetleri-Tanzimatn okunmas ve metni-Meclis-i ahkm adliyenin tekilatyla mzakere uslnn birinci defa olarak kurulmas, mzakere uslnn on maddesi, meclisi mezkrun azasylan ona memur olanlarn isimleri, ilk resmi nutku hkmdari-lk mazbata teskeres-Padiah her sene babli'ye geleceini vaadini yapmas-Ent-rika balyor-rticaa doru-Sadrazam Hsrev paann mah-kumiyeti-Engelhard'n kendine has grleri-eksik balangt bir meclis-i mebusan tasla: mar meclisi tekilat Sultan 2. Mahmud, vefat ettiinde, Osmanl devleti tahtna ktndan ok farkl ve bambaka bir devlet tarz devretmiti. Msr meselesi son derece ters bir yola girmi, Osmanl devietordusu Nizip'de. Msr valisi Mehmed Ali paa'nn oiu brahimpaa ve kuvvetlerine yenilmi, bir baka deyimle devlet ordusu vilayetlerinden birinin silahl gc karsnda malup dmidi. Gen padiah Abdlmecid'in tecrbesizliinden istifadeyle sadaret mhrn, adeta zorla ele geiren Hsrev paa ve bunun korkusunu iinden atamayan derya kaptan Ahmed paa emrindeki gemilerle, Msr valisi Mehmed Ali paaya snm ve hin firari Ahmed paa diye anlrken, Ruslar ise devleti liye aras bir hnkr iskelesi ad ile dzelir grnmse de bu bir himaye durumuydu. Ordusu malup, donanmasnn byk bir ksm komutanca, i dmana teslim edilmi, Osmanl devletinin bu hali, Fransz, ngiliz, Avusturya, Prusya devletlerinin siyasi bak karsnda adeta Ruslarn penesine taklm bir gvercini

andrmaktayd. ark meselesi denen siyaset tarz, dorudan doruya geldii vaziyet itibaryla mnakaa edilmesini gerektirmi ve yle bir mesele o srada mevzuatda adeta bir kurtulu hkmn elde eden olmutu. Bu ekil son derece kltc, hakarete bulam idi. Milletin dncesine gelince hak dedii cehl ve taassuba vurulan darbelerden, son derecede ftur ve zaaf iinde bulunuyor ve Osmanlnn, tamam- hayatiyesi boyunca bu ana kadar karlamad felaketlerin en byne uramt. Bunada boyun emiti. Artk mthi bir akibete uramay bekliyordu ve te taraftan slahat adna balam olan, btn idari kurulular, idari tekilata, adliye dzenine ait mthi eksiklikle beraber henz lsz kalmaktan uzakt. Padiah onyedi-onsekiz yanda bir ocuk, veziriazam kindar ve haris adamd. Hatt Tarih-i Ltfi'de, okunduuna gre ahkm adliye nezaretinde bulunmakta olan Hsrev paa, Kprller ktphanesinde, mahzun ve mamum beklemekte olan bavekil Rauf paa'dan mhrhmayunu aldrp, kendisine sadareti ve ikinci damad Said paadan ki bu Said Paa; Sultan 2. Mahmud ve Abdlmecid hn dnemlerindeki vezirlerdendir. 1253/1837Jde birbuuk seneye yakn, 1263/1846'da onyed ay seraskerlik yapmtr. Seraskerlii alarak dier damad Halil paa'ya verdirmitir. Hatt hmayunda: "Seni karihai sabhai ahanemden umuru dahiliye, hariciye ve mesalihi maliye ve askeriyye'ye, velhasl kffe-i hususata nezareti mile ile sadaret-i uzma ve mutlaka-i kebir-i makam- celiline bil istikll intihab ve tayin eyledim." Blmn yazdrtarak, baveklet mevkiini sadarete tahvil ettirerek, o kargaalkta istikll-i ztiyeye el uzatmt. Fakat mstakil olan ne kendisi, ne devlet ne de, padiah idi. Yalnz arada ayan dikkat bir hadise var idiyse, oda, hkmet sahnesinde iki partinin bulunmasyd. Bu frkalardan birini Hsrev paaya mensubiyeti olup, hakan- merhum zamannda kuvvetli ayrlmasna dair vukubulan ufak- tefek sadmelere, yan gzle bakan mutlakiyet tarafdarlarndan, dier taraf ise derin bir surette, aleyhimize dnm olan avru-pa dncesini, lehimize evirmeye ve esasl slahatmza eilim gsteren ekalliyet idi. Bu ekalliyet yni, az saydaki insan o kadar ki, Reid paann nefsinde toplanm bulunuyordu ve Reid paann; kendi eline idamn isteyen dilekeyi, vererek, mabeyne gndermekten ekinmeyen Hsrev paa, bu incelie vakft. nk mutlakiyet, kendisine gelecek darbe ne kadar az, ne kadar aciz, ne kadar ihmal olunursa olsun, onunla sarslacan saldran, hissetmeden evvel sezinler. ur'y ahkm- adliye, ur'y babli diye ikiye ayrlm gibi grnen u son idare usl bile, ilk dakikada mliye ilerine, bir hkmdardan bir meclis-i maarif kurulmasn, ilk admda medrese tedrisat uslnden ayrmadan, rtiye mektepleri kurulmas suretiyle ozarnanlar ulema denilen ii yrtenler, taassub penesinden kurtulmaya gayret gstermesi, askeriyeye ait ilerinde ayrca birur eliyle idare ettirilerek, bakentte bat dncesinin dalga dalga girmesi sadaret hatt hmayununda rtl olmas: "mur-u dahiliye ve hariciye, mliye ve askeriye velhasl kffe-i hususata nezaret-i mile" kaydnn konmasyla, mutlakyetin geri gelmesi fikrine teebbs ettirmiti. htimalki, ekalliyet yni sayca az olanlar, attklar admlardan mutlakiyet kadar haberdar olamamt.

Sultan Abdlmecid, ilk gnlerinde iltizamlara zam yaplmasn eklinde men etme karar almt. Mutlakyetin karklkla zedelendiinde ahalinin azna da bir parmak bal alarak kendini beendirme politikas irkinliinden, daha sonra tatbike konulan tevcihlerinde ise, dorudan doruya ayrmc fikre taarruz edilmi idi. Tevcihat yni taltifleri iln eden resmi lisan bu hususta salam bir senettir. "Biz; gemi dnemde bu trl entrikalarn ne ok eitlilerini grm ve daha sonra esbab mucibe-sini ve olacak vak'alarn neticesini kefetmee almtk ve eskiden beri siyasetimizde ve tarihte kullandmz lisanda buna istimal (kullanma) politikas denirdi. Kiiler hakknda bile uygulanrd. Mutlakiyet idaresi kadar, anane ve mazisine sdk hi bir usl idare yoktur. Bahse konu tevcihat yle idi: nce suhulet mtalasyla herbiri mstakil olan memurlar eliyle idare olunmakta olunan mansblarn birletirilmesi kararlatrld. Bu idare dahi mklata ve zel mstearlar ve mteaddid memur tyine, ihtiya grnerek icraat vakada, pek fayda grlmemi olduundan bundan sonra ayr olmas hakknda sdr olan, yni karlan hatt- hmayun icabinca, Hasib Paa'nn yerine darbhane mirlii, Valide Kethdas Ali Necip Paaya ve oraya katlan, Mekke ve Medine evkaf nezaretlerinin, darbhane mstear evki efendiye ve Nafiz Paann azliyle, mliye nezareti ayr olarak hazine-i amire defterdarlnn, eski defterdarlardan Hac Edhem efendiye, mukataat defterdarl, Bahriye mstear Musa Safveti efendiye ve Bahriye mstearl da, Tophane mdr Mazlum beyefendiye, boalan Tophane mdrln nezarete evirerek Badad eski defterdar Arif Zeki Efendiye tevcihi, maliye vede darbhane nazrlar Nazif ve Hasib Paalarn, vazifeden alnmalar vukubulmutu. Bu zammn yaplmasn men etmekten umulan, eski dnemin usulnce, bir nevi adalet icras yapmaktr. Tanzimat hayriye tarihine kadar, btn memleket idaresi iltizam kaidesine balyd. Her yerin bedeli hazinede kayt altndayd. Birisi, bir yere vali veya mtesellim, voyvoda olaca zaman sarraflar tarafndan taahhd olunacak taksiti belli olarak o mahallin gelirinin mteahhidi olan sarraf tarafndan hazineye nakden veya havalesi yaplrd. ltizamlarda mukataat dahil ise, mukattaat yalnz aar haslatna mahsustu. (Tarih-i Ltfi) Byk Mustafa Red Paa-Kavalal M. Ali Paa-Damad Halil Paa'nn Biyografileri Mustafa Reid paa: 1214/1799 senesinde stanbul'da dnya'ya gelmitir. Babas Sultan 2. Bayezid hn vakfiyesinin ruznamecisi Mustafa efendi isimli bir zattr. lim yolu balangcna pederinden girimi, yksek ilimleri ise Beyazid camii erif mderrislerinden tahsil eylemitir. "Bir Trk Diplomatnn Siyasi Evrak" isimli eserde okunduuna gre, 1230/1814 senesinde enitesi spartal Seyid Ali paa serasker unvan ile Mora'ya vazifeli olarak gnderildiinde de Reid bey beraber gitmi, 1236/1820'de Ali paa Bursa, Kocaeli mutasarrflklarnda

vazifeliyken, gizlice stanbula getirtilmi sadaret uhdesine verilmitir. Tabii enite paa Reid beyi sadaret mhrdar olarak istihdam etmitir. O sralarda m-hrdarlk vazifesi resmi surette tevcih olunan makamlardan bulunduundan, henz devlet kaleminde vazife almam olan birinin, mhrdarlk yapmasn ok grenler olmutu. Ancak; enitesi, kendisinin bu ie dair liyakat ve iktidarn, daha nceki deneyimlerden bildiinden, ok grclerin ifadelerine zerre kadar nem vermedi ne varki; Reid bey'in bu ikbli ok srmedi. Reid bey, 1250/1834'de aivan- hmayun amedisi iken, Fransa devleti nezdinde ilk defa sabit eli olarak tyin edildi. Sultan 2. Mahmd'n Halk Gznden D Sebebi Seyid Ali Paa; devletine hayrl ve koruyucu bir kimse idiyse de, devletin mhim ilerini gzelce idare etmeye iktidar bulunan kimselerden olmadndan az bir vakit sonra azledilerek, Gelibolu'da ikamete mecbur klnmt. Reid bey, enitesinin bu azil ii stne, Davudpaa'daki evine ekilmi, servet sahiblerinden olmadndan fakr-u zaruret iinde yaamtr. Ancak; ok'gemeden Msr divan efendisi olan brahim efendi isimli birinin kzyla evlenerek kaimpederinin, Kandilli stnde bulunan evine, i gveysi olarak girmi ve Ali Paann Filibe'den bir ay tedavi iin Maltepe'ye gelerek, vefatnn vukuundan sonra hanmn boayp, merhumun mstefreelerinden biriyle evlenmitir. <Pek garibdir ki Reid bey, yeni hanm ile beraber yaamakla birlikte, ba-bli kaleminden birine tyin buyrulmasn istida eden dilekesini defa padiaha sunduysada netice almas mmkn olmad.> Sonunda da, enitesinin sevdiklerinden, Beylik Kse Akif efendiye mracaat ederek, delalet buyurmasn istirham etmi, bu sayede de, babli mektupu kalemine tayini km. Burada ksa zamandaki stn baars kendisinin herkese takdir edilmesine mucib olmu, yaz ile okumada gizli evraklarn kendisine verilmeye balamasn gryoruz. Reid Bey'in 1244/1828'de Rus savandaki sadrazam Ben-derli Selim Paa'ya mhrefar olarak tayin edilip umnu'ya gittiini bu grevinede ek olarak, telhis muharrirlii tevcih olunmutur. Reid bey'in umnu'dan yazd telhisler, Padiah Sultan 2. Mahmud'un, hayli dikkatini ekmitir. Padiah, sadnazamndan gizlice, bu telhisleri kimin yazdn sormu olduu, pek yaygn rivayettir. 1245/1829'da Ruslarla yaplacak mtarekeye, sadnazam ve serdar- ekrem Reid Mehmed Paa; Reid bey ile ordu memurlarndan olup, daha sonra hariciye mstearlnda ve mkerrerende, Paris'le Londra sefaretlerinde bulunmu olan, Nuri bey'i yollam, Edirne'de yaplan sulh antlamasnda Reid bey, serktip s-fatylamurahhaslarmz maiyetinde bulunarak, musalehanm sonunda Ruslar tarafndan verilen resmi hediyeden, mcevherli yzk ve altun bir saat, bir de samur krkl tulum almtr. Sulhden sonra sadrazam Reid Mehmed paann teklifiyle amedi odasna memuriyeti padiah tarafndan -tensip klnmt.

Bu srada reislkttap Pertev efendinin gizlilik tayan ilerinde byk iltifatlarna ni olan Reid bey, 1246/1830 ylndaki Msr valisi Mehmed Ali paann Girid adasna yardsmn salamak iin gnderilen Pertev efendiye refakat etmitir. 1247/1831'de kodral Mustafa paa gailesi geniledike amedi divan reisi Akif efendi, Pirlepe'de bulunan sadrazam Reid Mehmed paann yanna gnderilmesine karlk, Re-d bey amedilik vekletine tayin edilmitir. Bahse konu gailenin patlamas zerine stanbul'a avdet eden Akif efendi, baka bir vazifeye tayin olunarak, amedi divan hmayunu asaleten Reid bey uhdesine verilmitir. 1248/1832'de Top-hane~i mire miri damat Halil paa refakatiyle Msr'a 1249/1833'de, Msr valisi Mehmed Alizade brahim paa ile mzakereye selahiyetli olarak Ktahya'ya gitmitir. Bu srada baz bedbahtlar Reid bey aleyhine isnatlarda bulunmular ve padiah dahi, kzdrmlard. Padiahn yaknlarndan baz kimseler hamiyyet gstererek, tahkikat yaplmasn tavsiye ederek, bu tavsiyenin yerine getirilmesi sonunda neticede aklanmas gereklemitir. Reid bey, 1250/1835 tarihinde ilk defa olarak Osmanl devleti tarafndan, yukarda da temas ettiimiz gibi Fransa nezdinde kalc eli tayin olunmutur. Maiyetindede Msy Kavur adl bir tercman vard. O zamanlar; imdiki gibi nkil vastalar olmadndan karadan talika denen arabalarla gitmee ve Macaristan ile Avusturya'dan geip, bu lke siyasetilerini ziyarete mecbur olmutu. Avusturya devletinin, o dnemdeki bavekili bulunan mehur Meternih, Reid bey'i lyk olduu ekilde karlayp, grt. Dou meselesinin k sebebi ve de elan devam etmekte olduunu syledi. Prens Meternih Reid bey'in erefine bir zi-yafetde dzenleyerek alakasnn derecesini gstermiti. Prens Meternihin burada Reid bey'in koluna girerek, kendisine byk bir sayg beslemekte olduunu gryoruz, ark meselesine dair ufak-tefek masallar sylyordu. Reid bey, o andan itibaren Franszcasn ileri seviyeye tamasnn art olduu kararn veriyordu. Reid bey'in biyografisinde u ksm pek mhimdir: Reid bey Paris'teki vazifesini gzel bir ekilde srdrrken Franszca lisann ilerletmek hususunda, byk aba ve gayret gsterir. te taraf-tanda avrupada rastlad ve grdkleri kendisini intibaha getirip, medeni teekklat, faydal tesislerin kurulupda iletilmesinden tutunda, devlet idare tarzna ve devletler hukukuna, muamelat ve malumatna dair tetkiklerde bulunmaktan hali deildi. Reid bey 1251/1836'da izinli olarak stanbula gelmi ve padiahn huzuruna karak, byk elilik unvanna vede bir ok iltifata nail olmutur. Paris'e dnmekteyken, amedilik uhdesinde bulunuyordu. 1252/1837'de sefaret grevi Londra eliliine tahvil edilmitir. Bu seferde hariciye nazrl mstearlna terfii yaplmt. Pertev Paa'da padiah indinde beenilen ve makbul bir kimseydi. O zaman byk ve kk devlet adamlar, iki partiye blnme durumundayd. Bir blm Pertev paaya, dier blm Akif paaya taraftard. Reid bey dahi o hengamede Pertev paa tarafna-dahildi. ngiltere kral 4. Gilyom, Reid bey'in devlet-i liye-nn mevcudiyeti siyasiyesinin ve

mlkiyetinin tamamiyetinin muhafazasnn temini halinde avrupann bundan ne kadar fayda ve menfaat kazanacan ileri srp, gzelce ikna etmee muvaffak oluyor, Reid beyin nezaket dolu davranlar ile Fransa ve ngiltere de, Trk dostu olma arzusu hamleleri balyordu. 1253/1837'de hariciye nzn olan Ahmed Hulusi paa vefat edince, Reid bey'e paalk verilmemekle beraber, vezirlik ve mir-i nezarete tayin edilmi ve rtbesine mahsus-nian, kl ve dier eya Londra'ya gnderilmitir. Bu arada da Pertev paa talihsizlie duar olmu, Edirne'ye srlmt. Reid bey, hariciye nzn sfatyla stanbul'a gelmise de Pertev paann rakibi Akifpaa, Sultan Mahmud'a: "devlet-i J-yenin avrupa devletleriyle vaki mnasebetlerinde var olan nem hasebiyle Paris ve Londrada, tannm ve oralar bilen sefirler bulunmas lzmdr" yollu telkinleri zerine Reid bey'e paalk verilmi, buna ilave olarak da bykelilik unvan tannmt. Hemende Paris'e gnderilmiti. 1254/1838'de, Akif paa'da talihsizlie urayarak ekilmek durumunda kalm Reid paa; stanbul'a komusa da, az sonra yine sefaret grevi ile Londra'ya gitmitir. Sultan Ab~ dlmecid'in tahta knda Reid paa Paris'de bulunmaktayd. Fakat saltanat deiikliini Londradan'da Paris'e geldiinde duymutur. O zaman Paris elisi Fethi paa adl bir zatt. Reid paa, Paris'de kral Lui Filp'in huzurundayken vak'ay haber alm. Kral Filip'in derhal verdii emirle bir gemi tahsis etme yolunu amsa da, Reid paa nezaketle red edip, Marsilya yoiuyia stanbul'a ulamtr. Hsrev Paa o sralarda makam sadarete gemiti. "Glhane hatt hmayununun okunmasndan sonra; 1257/1841'de stanbul'a getirilip, Edirne valiliine tyin edilmise de, hastal mnasebetiyle gidemeyip, yine Paris sefirlii ne avdet etmiti. 1261/1845'de 2. defa olarak hariciye nezretine, 1262/1846'da sadarete gemi, ancak 1264/1848'de grevinden alnm, 3 ay, 9 gn sonra yeniden sadarete getirilmitir. 1268/1852'de infisal edip, meciis-i vl reisliine geerek, aradan geen 41 gn sonra 3. defa sadrazam olmutur. Be ay sonra ayrlmak mecburiyetinde kald sadaretten, 3- defa hariciye nazrlna getirildiinde 1269/1853 tarihine gelinmiti. Ve 1271/1854'de, 4. defa makam sadarete ; gelip bu sadaretide alt aydan az srmtr. Msr valisi Said Paansn daveti zerine de, Msr seyahatine kmtr. 1273/1856'da 5. defa sadrazam oldu. 9 ay, 7 gn sonra bir daha vazifeden alnd. Tanzimat meclisi bakanlna geti ve 1274/1857 senesinde 6. defa sadrazamha gemi vede ayn sene, irtihali dr- beka eyleyip, Bayezid camii bitiiinde Okular bandaki, zel trbeye defne olunmutur. Meclisi Vl, maarif nezareti, mekteb-i rdiye, encmen-i dni, Takvim-i vekayi-i, heyet-i tedrisiye-i islmiye salname-i resm gibi nemli messeselerin kurulmasnda memleket irfanna kalemiylede hizmet ederek, zetlersek resm lisanda slah ederek sade.birekle balayabilmitir. Edebiyat tarihimizde bir zel dnem sahibi olan inasi merhum, Mustafa Reid paann kadirbilirlii ile encmen-i dnie aza olmu ve lisanmz, bir taraftan resmiyetteki gerilikten kurtulurken, te ta-raftanda inasi merhumun kalemi ile avrupa dncesi edebiyatna, almaa balamtr. Reid paa vefat esnasnda

altm yandayd. Alt defa geldii vezareti uzma makamm-dada toplam yedi sene, bir ay, onaltgn, hariciye nezaretinde drt kere koltuu igal etmi, be sene yedi ay, yirmi gn, eitli defa eitli lkelerde ve dier hizmetlerde yirmi sene kadar bulunmu Osmanl devletinde yegne bir siyaseti adam imtiyazn elde etmitir. Tarih-i Ltfi'ye gre Paris'e kalc sefir tayin edilmi bulunan amedi divan hmayun Reid bey'in esas memuriyeti: "Devlet-i liye aleyhine olarak, Yunanllarla Msr viisi Mehmed Ali paa'nn, avrupa gazetelerine yazdrdklar isnadat cerh ettirerek avrupa efkr- umu-miyesini lehine imale etmek, onun in bir tarafdan sefirler ile mnasebet ve sohbetlerde bulunarak dier taraftanda devlet-i liyenin, eski usl terk ederek, avrupaya tatbik etmee baladn, yaynlayp duyurmak, bunlardan baka, zamann en mhim meselelerinden olan Msr meselesi hususunda Mehmed Ali Paann kuvvetinin krlmasyla, Cezayir'in geri alnmasna almakt. Mehmed Ali Paa'ya gelince; Mehmed Ali Paa: Msr idaresini yeni ekil ve gzellie evirmekle yapm olduu slahat yenilik ve siyasasnda yolun balangcn medeniyet hedefine aan zattr. 1183/1770 tarihin de Arnavutluk'ta, Grce civarnda bulunan bir kyde dnya'ya gelip, kendisi ocukken babas her naslsa vatann terk ile ailesini de yanna alarak, Kavalaya hicret etmi. Mehmed Ali burada byyp, ttn ticaretiyle itigal etmeye balamt. Msr'n; fran-szlarca istila edilmesi sonras iine yuvarland halden kurtulmas iin asker yazld srada Mehmed Ali de, Arnavut askeri temin ederek o tarafa gitmiti. Orada Arnavut askerlerinin ba olarak bulunan, Poyanl Hasan Paann maiyetine girmiti. Ebu Kr savalarnda fevkalade byklkte cesaret sergilemi, bylece byk bir hrette kazanmt. Bylece-de itibar ykseldi. Msr valisi bulunan Hsrev paa, Arnavut askeri ve Msr Memlkleri geninde kan anlamazlklar hasebiyle ok nemli bir mevkie ykselme vaziyetine gelmiti. Ar, ar arnavut askerlerinin ba olma yolunu tutmutu. Artk bu kuvveti istedii gibi kullanabilmeyisalama-ya muvaffak olmutu. Hsrev paa bu ekimelerin stesine arln koyamaynca Msr'n idaresi mthi bir karklk iine dt. Mehmed Ali askeri zapt rapta alp, Hsrev paaya iten el ektirdi. Memleket idaresini eline alm, vaziyeti babli'ye bildirmi, onlar ise, Mehmed Ali'yi vali yapmakta bir mahzur grmemilerdi. Bylece Mehmed Ali, 1215/1801 tarihinde rtbe-i vezarete nail olarak resmen Msr valisi olmutu. Asayiin yeniden kurulabilmesi iin, Msr yenierileri demenin makul saylaca klemenlerin varln izale etme-side baardr. Btn islm memleketleri ierisinde muntazam askerler tertibini baarmtr. Babli'nin kt idaresi yznden Osmanl devleti ile onun valisi olan Mehmed Ali paann aras almt(!) Mehmed Ali paann olu, brahim paa am', Adana'yi ele geirdikten sonra Konya'da sadn-azam Reid paay esir almt. Ktahya'ya kadar sokulmu ve Nizib adl yerde erke Hafz paa komutasndaki Osmanl ordusunu yenmeyi becermiti. Bu arada Osmanl tahtnda meydana gelen deiiklikte 2. Mahmud'un vefat yerine olu Abdlmecid'in gemesi ile meydana gelen yeni artlar, ecnebi devletlerinde ie

karmas ile birlikte Msr valiliinin, Kavalal Mehmed Ali paa ve evladlarna mirasyolu ile de, gemesi artyla tevcih edilmi idi. Kavalah Mehmed Ali Paa 1264/1848'de yakaland hastal esnasnda, olu brahim paa, Msr valiliini iki sene babasna vekaleten yrtt. Mehmed Ali Paa, iki senenin sonunda, skenderiye'de 1266/1850 senesinde ld. (Kamus-l iam'dan hlasa) Halil Paa; Eski sadrazamlardan Hsrev paann klelerin-dendir. Hsrev paann asakiri mansure ordusunun seraskerliinde, mirmiran rtbesinde bulunup, 1243/1828 Rusya seferinde vezaret rtbesiyle vede seraskerlik kaimmakaml unvanyla, serasker Aa Hseyin paann emrinde umnu'ya gitmi ve dnnde Edirne bar antlamas tasdiknamesini gtrmek zere, byk elilik vazifesi ile Rusya'ya gnderilmi, 1245/1830'da kaptan- derya olup, bir sene sonrada, donanma ile Msr'a gitmi, 1248/1832'de Tophane mirliine tayin edilmiti. Daha sonra padiah damadina nail olmu, Hsrev paadan sonrada boalan seraskerlik makamna getirilmi, onaltbuuk ay bu makamda kalp, daha sonra ticaret miri olmak zere seraskerlikten azledilmiti. Sultanlk Abdlmecid'e gelince, yeniden seraskerlik makamna tayini yaplmtr. Onbirbuuk ay sren bu vazifeden meclis-i ahkm adliye azal ksa bir zaman sonra da, bu meclis reisliine getirilmitir. 1259/1843'de 2. defa, 1263/1847'de 3. defa, 1270/1853'de 4. defa kaptan- deryala tayin edilmitir. 1272/1858'de irtihali dr-s beka eylemitir. Yenieri Vak'as Sultan 2. Mahmud dneminin en nemli olaylarndan birisinin, yenieriliin kaldrl ve bunun safahat olduu, malumdur. Osmanl devletine be asr hizmet vermi olan bu ocan, acaba ilgas yerine restorasyon yaplarak yeni bir or-ganizyona da bavurmakla devam kbilmiydi? Sorusu herkes tarafndan dnlen bir muammadr. Ancak; grlen odur ki, yenierinin ortaya getirdii gemi vak'alar ortadan kaldrlmay oktan hakkettikleri husustandr. Biz bu vak'ay yabanc diplomatlardan, irlerin iinde hayli yksek bir nm olan ve ayn zamanda tarihi olan Alfred Do Lamartin'in; Tercman 1001/temel yaynlar arasnda nerolmu, eserinin 7. cildinin 1800. sahifesinden zetleyerek koymaktan dolay isabetli bir i yaptm addediyorum. "Marmara kysndaki Yenieriaasnn saray, Bizanstan kalan surlarn iindeki eski istanbul sokaklar, pazarlar, camileri, Eyb semti, sa-ray'n btn civar ksaca btn stanbul yenierilerin ve taraftarlarnn elinde bulunuyordu. Artk bylesine genel ve dayanlmaz bir htilli hi bir eyin eviremecei ve kaderi deitirecei dnlemezdi. Sultan Orhan'n kurduu yenieri oca, Hac Bekta Vel mridi, dneminin eyhlerinden birinin duasyla din-i islm vede l-i Osman sancann altnda nice zaferlerin mmessili olmu ve her kurulu gibi zamanla tenakuzlar ile rahnedar olup, ii zora koan, ihanete varan cebanetleri ile byk slahat teebbslerine engel tutumu ile zaman zaman kapansin-m? Yoksa slahn edilsin? kilemleri

ile lkeyi ve devlet ricalini bir arada bir derede dolatrmt. Bu uurda ilk gayreti gsteren padiah Gen Osman olmu, niyetini diline hkim olamayp, yerin kula darb- meselini unutmu srrn sylemi ve bu dikkatsizliini hem tahtn hem de hayatn kaybetmi, yllarca sipahiler ile yenieriler arasnda scak atmalara, stanbul'un gbeinde kanl mcadeleler cereyan etmesine sebeb olmutu. Nizam Cedid'i kuran 3. Selim/in ise, hzin ve gz yaartc akbeti hatrlanacak olursa, her isyann altnda ispat- vcud eden yenieri askerinin kaldrlmasn, eer sadaret konanda bunlarla yapt ve gn gece sren mcadeleden ehid olmadan, Alemdar Mustafa Paann km olmas kabil olsayd, yenierinin toptan yok edilii, bu sadrazam tarafndan mutlak gerekletirilir bylece 17 senelik bir ncelik salanrd. Eer Alemdar Mustafa Paa; hayatna ve dolaysyla sadaretine devama muvaffak olabilseydi, Sultan Mahmud ile el ele vererek bu zor ve elzem operasyonu tamamlarlard. Dnya trihinin kaderindekidei-iklik belki bu gn karmzda pek baka panaroma gsteriyor olurdu. Aaya aldmz satrlar Fransa'nn lkemiz nezdinde, bykelisi olmu Fransann, byk ir ve edib-leri arasnda anlan ve hristiyanlk uygulamalarn, aka tenkitten itinab etmeyen, bu uurda bana gelenlere de, katlanan arklemini, kendi lleri iinde deiik, fakat zaman zaman isabetle yorumlayabilen, tabii ki her arkiyat gibi azim ve kastl yanllara da dm bulunan, Alfred DLamartin'den yenieri'nin tasfiyesini anlatan satrlarn, sayfalarmza alarak olaylarn yakn ahidinin mahedelerini vede yorumlarn nakledeceiz. Bu yorumlarda, bizim hem nalna hem de mhna dediimiz ifadelere rastlayacaz amma bunun byle olmas normal! nk netice itibaryla La-martin, Osmanl devleti zerinde emelleri olan bir byk av-rupa devletinin menfaatlerini, lkemizde temsile gelmi bir intelejenstr. Mtalaalarnn byk ksmn kendi lkesinin ve politikasnn menfaatine, zarar vermeyecek ekilde dizayn etmesi de en tabii hakk olduu gibi, biz de alm pazarda bize lzm olan alp, kalann pazarda brakmalyz. Lamar-tin; "Trkiye Trihi" adyla yazd bu eserini Tercman 1001 Temel serisinden neredilmi 7. cildden alyoruz. Eseri M. R. zmen hazrlam, aadaki satrlar 800. sahifeden aynen alnarak, takdim edilmektedir deerli okurlarmza: "Marmara kysndaki yenieri aasnn saray, Bizans'tan kalan surlarn iindeki eski stanbul, bugn seraskerin oturduu Eski Saray, stanbul sokaklar, pazarlar, camileri, Eyb semti, sarayn btn civar, ksaca btn stanbul, yenierilerin ve taraftarlarnn elinde bulunuyordu. Bylesine genel ve dayanlmaz bir ihtilli hi bir eyin eviremeyecei ve kaderi deitirecei dnlemezdi. Buna ramen iki kii byle bir eye cesaret ederek, Alemdar'n tehlikeli durumlar iin, setii iki desteinin, mizalar ve sadakatleri hakknda, ne kadar doru karar vermi olduunu ispat ettiler. Bu iki kii Kapdan- derya Ramiz Paa ile skdar'da karargh kurmu olan yiit, Kad Abdurrahman Paa idi. Topu birliklerinin, kumandan ile Levend ftliindeki sekbanlarn kumandan da onlara katlmlard. Soukkanllklarn ve birliklerini muhafaza ' etmesini bilen bu drt adamn bana, o srada yangn iinde mahsur kalm olan

sadnazam geseydi, Alemdar'n bir aknlk anndan sonra, isyanlar ve alaklklar yznden, imparatorluun paralanmasna sebeb olacak, yenierileri onalt yl nce, yer yznden silebilirdi. Ancak sarholuk, ak ve uyku her eyi kaybettirmiti. ''Lamartin yukardaki ifadesinden sonra Kapdan- derya Ramiz Paann Hali'de Kasmpaa'daki tersanede ikamet etmesinden bahseder ve yenieri askerinin, yeniden ortal kartrd stanbul'u ikametghndan bir mddet seyrettikten sonra tersane askerini toplayp onlara bir hitabede bulunur onlara padiaha ve kumandanlara bal kalacaklarna dir yemin teklif ettiinde asker, kendilerine duyulan bu emniyetten dolay, byk bir memnuniyetle ve samimiyetle teklif olunan yemini yapar. Ramiz Paa bu levendlerden tanzim ettii bir mfrezeyi, hemen Kasmpaa'nn srtlarnda bulunan Levend iftliine gnderir ve de burada bulunan Sekban snf askerin klalarn terk ile kendisine iltihaknn haberini yollar. Yine bir gu-rub daha levendi tanzim etmi onlar da, Tophanede bulunan topu snfna ayn taleple gnderen Ramiz Paa, bu arada Kadky'de yanndaki drtbin asker ile karargh kurmu bulunan askerle gelimeleri takip etmekte olan Kad Abdurrahman Paaya da gnderdii talimatla mutaassb skdar ahalisini, askerinin ikibin kii kadaryla kontrol altnda bulundurmasn geri kalan ikibin kiiyigemilere irkb yni gemilere bindirerek padiahn sarayna kp Sultan Mahmud'u koruma altna almasn ister. Ramiz Paa; bu acil tedbirleri aldktan sonra da, bir keifbirlgi tekil eder bunlar Kdha-ne vadi yolu zerinden Edirne osesi istikametinde sevk eder. Vazifeleri ise, ehre ulamaya alan ve yenierilere muavenet edecek, her eit teebbsn aman verilmeden nlenmesi, direnenlerin katledilmesidir. Ayrca ehrin iine sald tebdili kyafet etmi adamlaryla, ahalinin arasna sadr-azamn kurtulduunu birlikleri toplayarak ehre girecei ve isyanclar cezalandraca, haberini yayar. Bu tedbirlerin her biri, yenieri ve hempalarn da birbirinden uzaklatrmakla kalmad, herkes bir bana kalmann korkusunu yaamaya balad. te yandan; bu haberlerin efkr umumiye arasnda y-u bulmas, yenieriyi destekleyen imamlarn, Alemdar aleyhine olarak destekledikleri bu isyannda, sadnazami yok etmeye g yetiremediini iittiklerinde, vaaz verdikleri krslerden ekilmeye baladklar grld. Alemdar'n kurtulduunu ve askerleriyle geri dneceini iiden ahali ise, rstan-bul'un kaplarna koarak sadrazam ieri almamak iin ahaliseferber olmutu. Der. Ramiz Paann; sahil boyunca ald tedbirler ve bu tedbirler dahilindeki gemilerden sahil kenar mahallelerine yaplan top atlarnn isyana eilimli olanlarn sinmelerine yo! aarken, saray'a saldran biurlar da, sarayn personeli ve Kad Paann askerleri tarafndan, ya pskrtlyorlar, ya da saray duvarlarna trmanma kstahln gsterenler hayatlarn kaybederek bunun bedelini dyorlard. Demekte olan Lamartin, bir nebze olsun saray'a, Sultan Mahmud'a gz atmak lzumunu hissettiinde ise me-len unlar sylemekteydi: Kendisini askerine sevdirmi, sadece eski bir yenieri olmasna ramen

yenieriye sevdiremem, otoriter ve dediim dediki muktedir bir veziriazamn glgesinde silik oiarak bulunmay da benimseyemeyen, ancak adalete eilimi de hayli fazla olan gen padiah, Alemdar olmasa idi, imdi toprak altnda olacan, 4. Mustafa'nn adamlarndan, halas olmasnn msebbibi olan Alemdar'in hakkn yememesi, Adl olan lakabnn gerei olduunuda hi unutmuyordu. Ote yandan da; yenieriler muvaffak olduu takdirde 4. Mustafa'nn tahta kmasnn kendisinin ldrlmesi demeye geleceinin idrakindeydi. Sultan Mahmud'un kaderi, dnceleri, midleri korku frtnalar iinde debelenip duruyordu. O srada kt danmanlarn; yanl tavsiyeleri, hanmlar, anneler gzdeler ve hadmlar htt kleler, millete kt anlar, trihe hayrsz malumatlar, hkmdarlarn bizzat kendisine pimanln duyaca iler yaptrtrlar. Amma; u da vard ki, bu isyan tartmasz bastrmak padiahn yepyeni bir otoriteyle adet yeniden domas ve muktedirlemesinin ak kaps saylma ans tayordu. Muktedir ve irade sahibi bekleyen ilerin faili, en skk anda kendini ina ediyordu. Lamartin stn bir edib ve mkemmel bir ir olmas hasebiyle tasvir sanatnnda elbette stadlarmdan biriydi. Yukarda melen vermeye altmz ifadelerinde 1809'daki Alemdar vakas ile 1826'daki yenieri ilgas harektn aradan geen zaman yok farzederek, birbirinin mtemmimi yni, tamamlayacs gibi gren bak, bir trih liminin tabii tercihi olup, bizim trih felsefesi anlaymzda, zellik tayan hususun ta kendisidirse de ancak hemen unu da biz hatrlatmak isterizki, padiahn huzurunda devlet-i liyei Osmaniyan iinde bulunduu vahim durumdan karp, dnemin her eit terakkisine ak bir devlet yapsna ulatrmak isteyenlerle, kendilerini isyanlarla bktrtan ve khnelemi tarz devam ettirmek isteyenlerin mcadelesinde, en zor durum yine Sultan Mahmud'un zerindeydi. nk bir halife-i mslim olmas sfatyla, her iki tarafnda pederi mnevileriydi. Birinin burnu'kanasa, adl-i ilahi ondan sorard bunu. Ne zordur, Rabbimizin suallerine cevap vermek.. Ramiz Paa, Tersaneden ayrlp saraya geldiinde olanlardan piman yenieri subaylaryla saray' dolaysyla padiah m-dafiileri arasnda sulh mzakereleri balam, karar aklanmak zereydi. Sarayn mazgallar zerinden ve minarelerden, bir kii hari btn yenieri ortalar ve ahali iin, genel af iln edilmesi teklifi vrid oldu. Afdan mahrum klman tek kii ise, yenieriaa'sndan bakas deildi. nk o, bu fitnenin bedeliydi. Yenieri askeri, onun cezalanmasyla yenik saylacak, taraftarlar bylece malup edilmi addedilecekti. Teklif tasvib grd, te yandan bu tarz, hem Osmanl insannn kannn akmasn nlemi oluyor, Sultan Mahmud da, taht'dan inmekten kurtuluyor, htt aabeyi 4. Mustafa'nn akbeti hakknda, tercih yapmaktan kurtuluyordu. ir ve diplomat Lamartin'in u satrlar ok dikkat ekici olduundan, aynen aktaryorum: "2. Sultan Mahmud, sarayn" kulesinden askerlerinin kan ve yangnn bakentini, mahve-diini seyrediyordu. Hem bozgunun, hemde bunca kurban iin duyduu merhametin etkisinde kalarak Kad Abdurah-man Paaya, mazgallarn zerinden, yenierilerin ateine karlk vermemesini buyurdu. Surlarn zerinden

yaynlad bir bildiri ile yenieri aasna, ura durdurmasn ve yangn sndrmesini buyuruyordu. Aa, padiahn buyruuna sayg gstermek bakmndan yangnn ucundaki evleri yktrd ve alevleri bir enber iine ald. Ahali, snen yangndan ve mazgallardan zayflayan ateten bsbtn cesaret alarak, saraya kan btn yollar doldurdu. Alemdar'a, Karamanoluna, Ramiz Paaya, Kad Abdurrahman'a bostanclara sekbanlara ve i olanlarna ve padiahn, ahsna yadrlan lanetler gklere kyordu. Tehditkr lklar <ok yaa Sultan Mustafa diye ykseliyor. Sultan Mah-mud'a, 3. Selim'in sonu lyk grlyordu. Kanlmaz yenilgisi veya imparatorluun otoritesinin ve barn kurulmas arasnda, verilmesi gereken bir tek karar vard. Sultan Mustafa'nn derhal idam edilmesi. Sultan Mahmud'un hizmetkrlar, danmanlar, hadmlar, padiahn ayaklarna kapanarak bu kararn verilmesi iin yalvarmaya baladlar. 4. Mustafa bir tek hareketle lme mahkm edilince 3. Selim'i katletmesi iin gnderdii ayn celldlarn elleriyle hayata gzlerini yumdu..." Diyen, Lamartin, kendi Fransasinda krallk dneminde olsun cumhuriyet dneminde olsun, taht ve iktidar kavgalarnda cinayet kasrgalar, trihlerinin her ann doldururken 4. Mustafa'nn ldrtlmesine temas ederken, u cmleyi kullanm olmasn da duyurmu olalm: ".Beyz yldr karde katlinin ykselme ta olduu bu imparatorlukta 4. Mustafa'nn katli son cinayettir. Devlet dzeni urunda ilenen cinayetleri silen zamana ne mutlu!" demek suretiyle hmanist yaklam, Lamartin'in tahlilini ve satrlarn bu eseri hazrlayan M. R. zmen u dip notla aklamak lzumunu grm ve pek de isabet etmi yoksa mhim bir mesuliyetin altnda kalm olurdu. imdi hazrlayann bu dip notunu da alntlayarak okuyucunun dikkatini ekelim ve Alemdar Vak'as ile ilgili okuma paras ad altnda bahsin sonuna koyduumuz trihi vesaikin ne byke isabet olduunun bahtiyarln da duymu olalm. Cild 7'sh 1811 de dip not: "Dikkat edilirse Alemdar Vak'as burada bildiimizden ok deiik bir tarzda anlatlmaktadr. Yazarn ada olduu bir olay, tamamen yanl bir ekilde, haber almas imknszdr. Lamartin eserine kaynak olarak stanbul'daki Fransz eliliinin mektuplarn ve stanbul'u ziyaret ettiinde, istifade ettii devlet arivlerini almtr. Bu konunun tarihilerimiz tarafndan incelenmesi faydal olur." demekte. Aziz okurlarmz; mtercim sayn zmen'in, bu bilgilerin bu-kadar yanl olamayaca gibi bir kanaate eilimini grmek kabil bu dip notta. irlerin, kafiyeye mnay feda etme adetlerini gz nne almayan mtercim beyin, Lamartin'in politik ve hayal dnyasn, kalemine ecdadmzn hakikatini deil kendi politik hesaplarna uygun ve mslmanlann arasndaki, ittihad bozmak iin kullandklarnn bir taktik olduunu hesap etmemesi, sadedillik olarak grlebilir. Yok, uurla kabullenen husussa o zaman biz de deriz ki, yabancnn buyurduklarnda keramet arayan, ancak trih bilgisini hiz olmayan birisi olarak veya trihimize, 1909'dan sonra musallat ettirilen palavrac ve smarlama tarihilerin gzlkleriyle bakanlar olarak, grmek lzmdr. Lamartinden, devam edelim: "Sadnazam'n ordusu banda geridnecei umudunu besleyen saray savunucular, Alemdar'm cesedini grn-

ce cesaretlerinin krldn fark ettiler. Mazgallarn yukarsndan Kad Paann askerleriyle sekbanlar halka aldatldklarn yoksa din kardeleri yenieriler ile asla savaa girmek istemediklerini akladlar. Ramiz Paa ile Kad Abdurrahman Paa'nn kanlarnda aktlan Osmanl kannn intikamn alacaklarna sz verdiler. 4. Mustafa'nn katledilmesiyle galipleri iin bile, kutsal bir kii haline gelen, Sultan Mah-mud kendisi iin hi endielenmiyordu. Yararsz bir ura uzatmaktansa, dmanlar ile hesaplamay baka bir sefere brakarak kaderine raz oldu. Sekbanlar ile Kad Paann askerlerinin yenierilerle barmalarn ho karlad. Barma birinci avluda meydana geldi. Durumdan memnun olan yenieriler, sadece birka kiinin kellesini istiyorlard; Padiah onlar idamdan kurtard. Ramiz Paa, Kad Abdurrah-man Paa, Behi Efendi gibi Alemdar'm yakn dostlar Sa-rayburnunda bekleyen gemiye bindirildiler ve Marmara kysnda, bir kasabaya karldlar. Oradan Rusuk'a kaarak, hla Alemdar'a sdk olan taraftarlarn yannda gizlendiler. Bakenti be gn mddetle yakan vede kana boan ihtill kamalar ile yatt. Ayn gn yenieriler iin kt bir hatra olan Levend iftliindeki Nizam- Cedid klasn tamamen yaktlar. Akamst de padiaha eliler gndererek bakaldrmalar iin zr dilediler ve sadakatlerini tekrarladlar. Gizliden gizliye Alemdar'a dman olan eyhlislm ulemann banda saraya gelerek, padiahn yenilgisini bir zafer gibi kutlad. htilalde mutlakyetin, dinn ve eski yasalarn zaferini gryordu. Her ey eski dzene gre yerli yerine geldi." Gryorsunuz sevgili okurlar Lamartin'in yazdklarnda; bence husus nem arzediyor. Birincisi, 4. Mustafa'nn katledilmesi Sultan Mahmud'un, yaayan tek erkek olarak kutsallk kazand ifadesi, dieri Levend klasndaki Nizam- Cedid klasn yakyorlar, sadrazami ldryorlar, bir baehri be gn kan ve revan iinde tutmalar zrle geitirmeleri ve 3. olarak da dinin ve eski yasalarn zaferi gibi eyhlislam efendinin grdn beyanla dinin ve eskinin hkimiyetinden rahatsizhn pek mestur ekilde sergiliyor. Sultan Mustafa'nn katlini ho karlamak ne kadar doruysa, daha nceki katilleri de yle bulmak lzm. Bunun bir resi olmadn trih bize biraz tetkik ettiimizde sylyor nitekim, ehzade Cem'in; Bayezid' Velye Anadolu ve Rumeli diye taksimi teklif ettiinde ald cevab buraya bir defa daha yazalmki iktidarn ne istedii bilinsin: "Bu devlet-i liye yle ba rtl bir gelindir ki, iki damada birden tb olamaz, ars- saltanat inksam kabul etmez!" Demek suretiyle devletin idaresinin asla ortaklkla olamayacan ortaya koymas bunun da iktidar mcadelesi getireceini bunun zmnn, bir tarafn dier taraf, ekarte etmeye almasyla mmkn olaca yeter ki bu mcadelede hududullahn almamas olmas olduunu, bu veli padiahn beyanndan karmakkbil olabiliyor. Yenieriliin kaldrlmasna doru giden sr'at herhalde bu vak'aflan sonra daha da hzlanmtr. Ho aradan onbe yl aan bir zaman dilimi gemise de, bu kadar kkl bir ocan devlet tasfiyesinden zor olduu akla getirilmelidir. Aslen Krm'l olan sabk Kapdanderya Ramiz Paa, Ruslarn igalindeki memleketine, snmak yolunu denerken, Kad

Abdurrahman Paa'da Karaman civarnda dolamakta, yenierilere kar bir askeri kuvvet hazrlamaya girimiti. Padiahn brakt kavgay srdrmeye kalkmas, tabiatyla yanl htt maksadl bulunsa yeridir. Nitekim, dervi klnda dolarken tandlar, yakaladlar, kafasn kesip, stanbula yolladlar. Lamartin'in fadesine gre: "kahramanca savunduu; saray'n kaps zerindeki mazgallarda bu kafa bir ay tehir edildi." Vaka- Hayriye (15/haziran/1826) : Lamartin'in, edebi slbundan zaman zaman alntlar yaparak, Vaka-i Hayriyyemi? Vaka-i erriye mi? Sorusunu soranlara cevab kendilerine brakmakla birlikte biz biraz malumatla bu hususa dir bilgilerine katkda bulunalm. Yenierilerin, saltanat dnemi boyunca gsterdikleri, cebanet, ihanet ve hunharlk devletin hayati savalar kayb etmesine medar olduu gibi, Krm, Besarabyayi, Budan, Eflki kaybetmemiz, elimizden kmas hatta, Yunanistann bamszln elde etmekdeki frsatlar devletin hazrlamasn kabul edersek, bunun en byk sulusu yenieri olduu phe gtrmez. Bu husus iin, kendisi de bir yenieri olan ancak vicdan muhasebesinde adil olmay becerebilen, Koca Sekban-ba Risalesi yazarnn tiraflar okunduunda ii daha iyi anlamak kabildir. Bahse konu risaleden u nkil okura bir fikir verebilir zannyla u nakli yapmadan geemeyeceim: "..sava srasnda bir gn yenieri askerlerinden kii biraraya gelip Ruslardan bir esir almaya karlar. Tesadf bu ya, kazaen akamdan sonra, Rus snrnda, sahtekr gvurun birini tutup, esir alp getirirlerken kfir, bizimkilere, Eflak Trkesi ile <Aalar benim babam zengin adamdr, eer beni brakrsa nz sizlere ok yardmm olur. Bylece, yoksulluktan kurtulursunuz.> Diyerek kandrr. Bizimkiler de, kfiri Rus snrna gtrrler, babam dedii adam bulunur ve teslim edilir. O adamda bunlar gibi namussuz biri olduundan, bizimkilere: <benim olumu esir etmemi ve ldrmemisiniz. Sizlere beyzer Macar altunu hediyeden baka ikram olarak, ok daha kymetli birey gstereceim> diyerek kyafetlerini deitirip, alr onlar byk bir adrn kenarna gtrr. Bizim ahbablar adrn nnde byk bir kalabalk, ieride de byk bir terazi ile beyaz ake ve altnn tartlp bunlarn varillere doldurulduunu grrler.. adrn iinde, orbac ka-lafatl, puah, kavuklu, baratal, Tatar kalpakl bir ok adam vardr; akelerle doldurduklar varilleri, yanlarndaki bu mslmanlara, paylatrp durmaktadrlar. Alak herif uzaktan bu manzaray gsterdikten sonra, bu ahbab yine geriye evine getirir. Derki: te yoldalar, sizlere bu manzaray gstermemi de bir ikram kabul edin. adr iinde tartlan ake ve altunlarn bir ksm devletinize, biraz vezirinize biraz yenieri aanza bir ksm da, Tatar Hnna ve daha baka yerlere gidecektir. Bizler sizin vilyetlerinizi parayla satn aldk. Hatta; imdi tartlan pa.alar stanbul'un karlnda verilecek olanlardr. stanbuFuda satn aldk! Bizler ksa

bir sre sonra stanbul'da olacaz. Bu gizli eyisize sy-lemekdeki maksadmz, bundan sonra ordu'da bou bouna durmamanz iindir. Doruca vilyetlerinize dnmekte yine sizin iin fayda vardr. Biz geldiimizde sizi stanbul'da bulmayalm. Burada size sylediklerimizi ordunuzda sylemeye kalkmayn! Diye eytanca bir hiyleyle, szlerini bitirip bizimkileri Osmanl snrna geri brakp giderler. > imdi sevgili okurlarmz; bu alntnn devamn okuduunuzda aknlktan kk dilinizi yutacak gibi olacaksnz. Sz yine Kocasekbanba'ya verelim: <.Gelelim bu ahbabn orduya eldiklerinde, ortal kartrmalarna. Kynde ift srmekten gelmi, dmann hilesinden falan haberi olmayan nefer klkl bu adam son derece ahmakt. Kfirin sylediklerine hemen inanmlar, ake meselesi de akllarna yatnca, rastgeldikleri btn dostlarna ve tandklarna:Bre Himmet Day; bizlerburaya niin geldik?Osmanl bizim vilyetleri Moskof kfirine satm ve u anda parasn alyor. Hatta biz stanbul'un karl alnrken, gzlerimizle grdk! Diye Allaha ve peygamberine byk yeminler etmeye baladlar. Karlarna her kan adama burada artk neden duralm. ler hep karm. am ii olmulDiye kendileri gibi yzlerce ahma pheye drmlerdi. Akl ve mantktan nasipsiz, beyni souk denebilecek bu szde asker, birbirleriyle her karlamalarnda: <Bizim Hseyin Day, Kabakolu Recep Bee ve Kocaba Hikmet Emmi stanbul'un parasn saylrken gzleriyle grmler. Dokuz talaa yemin edip sylediler, dorudur> Diye koca orduyu ka-rtrverdiler. Dmandan ylmi dier asker srs de, geri dnmeye bir vesile anyordu. te byle gzel bir vesile knca daarcklarn arkalarna, tfeklerini omuzlarna vurup, geride adrlarbekleyecek asl ocakl zabitlerinden beer, onar kii brakp, zaten derme atma toparlanan dier ordu neferleri il yavrusu gibi dalp gittiler. Moskof domuzu ise eline geirdii bu gzel frsat deerlendirip, nce ordunun bulunduu blgeye sonra da klak yerine kageldi.. Ruslar bu olay kendi aralarnda birbirlerine glerek anlatrlar." te aziz okur, Sekbanba'nn syledikleri ve daha niceleri var da, biz kitabn kendisini okumanz tavsiye ile iktifa etmek zorundayz. Sultan Mahmud; 2. Selim'den beri zaman zaman gile-i kebireyi tekil eden yenieri hakkndaki kararn oktan vermesine vermiti de, iin daha ncekilere dnmemesi iin en kesin ve bitirici darbeyi hazrlamaya balamt. Ashab- Kiram Efendilerimizin stanbul'daki kabr-i eriflerini tamir ettiriyor, ibadethanelerin restorasyonuna nem veriyor, en mhimi ise tebdil-i kyafet ederek ehrin byk blmn tefti ediyor, her eyi de kendi kula le dinleyip anlamaya, byk ehemmiyet atfediyordu. Bu arada da, Lamartin'in Trkiye Trihi cild 7'1871. sahi-fede u satrlara bir gz atalm: ".Sultan Mahmud harekete gemeden nce, Kapkulu ocaklarnn isyann bekleyerek onlar sust yakalamak istedi. Bir inklab kurulu tekil ederek, eyhlislm, ulemay, sadrazam, kubbealt vezirlerini, Hseyin Paay zzet Paay, Hsrev Paay toplantya ard. Onlarn nnde hastal aklayarak, ilc teklif et-di. Bu yenieri tekiltn, Nizam- cedid rneine

gre yeniden tekil edecek krkalt maddelik bir fermand. Sadnazam tarafndan bu fermann yaymlanmas padiahn bekledii gibi yenierilerin tepkisiyle karlat. nce sessiz, sonra grltl bir ayaklanma 15/haziran/1826 gecesi ortal kaplad. 15/haziran gecesi, isyana katlacak olanlar birer ikier, isyann balang noktas saylacak Etmeydan'na doru yrmee baladlar. Yenieriaasnn olayn iinde olmamas, toplanan isyanclarn ilk i olarak Aann konana, onu paralayacak bir birlik gnderme karan alp karar icraata koydular. Bir kulun yardmcs Allah (c.c) oldumu, ona kim ne yapabilir ki? te bunda da byle oldu. Sabahn saatinde bir teftiten dnen Celaleddin Aa, uyumak zere her dem tedbir olarak, gizli bir mahalde uykusuna ekildiinden gelen mfreze Aann konan paraladlarsa da, kendisine bu ilemi yapmak iin yanna ulaamadlar ve konakda yokmu deyip, ekilip gitdiler. Kona yakmak iin, bir ka yerden tutudurdularsa da, hikmet-i hd; o da kendiliinden s-nverdi. afak skerken yenieriler kazganlarn (kazan) Et-meydanna kaldrmlard ve bylece son defa kaldrlan kazan, bu seferinde devrilecek ve atei sndrecek idi. Bunu yenieri, onlar tutanlar hi dnmezken, padiah ve taraftarlar ve de ahali bu hususda mttefik idi. Komitaclk; bir tecrbe ve elden ele devredilen, ndir bulularla devam ede-gelen bir ilim olduundan yenieriler oca ise bu komitacln belki de dnyada en mhim merkezlerinden olduundan, oradaki birikim ok fazla idi. Bunun bir rneini isyanclar hemen tatbike koydular. Ahaliyi kendilerinecelb veya en azndan evlerine gnderipde olaylara karmasn nlemek iin, Sadnazam Hseyin Paann, Yenieri Aas Celaleddin Aa'nin ve devletin ileri gelenlerinin ldrld haberini yaydlar. Ahalinin ayak takm da bu oyuna hemen geldi ksazamanda; yenieriler, hammal, kfeci tellaklar meydanda grmenin sevincini yaadlar. Bunlardan Manav Mustafa bir gurubu alm sadriazamm sarayna doru gtrrken, Sarho Mustafa adl bir baka biride, Davud Efendi gibi, Hidiv'in elisi Necip Efendi gibi, nokta hedeflere doru yola kmt. Sadnazam Beylerbeyi'ndeki kknde bulunuyordu. Alemdar Paa zamannda harab olan makam- sa-daretdeki lojman, henz tamir edilmedii gibi, her an beklenen, isyanlar emniyet asndan isyanclarn daha zor ulaabilecekleri, yerde olmay semeleri de, bir tedbir-i fayda diye telakki gerekir. Efendim; mteveffa hariciye bakanlarmzdan hsan Sabri alayangilin bakent'in asker'in olmad bir ehir haline konmasn teklif etdiinde, herhangi zamandaki isyan ve darbe teebbslerinden, baehrin hemen mteessir olmamas dncesi yatar ki buda pek isabetli bir teklifdir. Neyse, biz isyanclarn aksiyon hlini anlatmaya devam edelim: Asiler sadriazamm Beylerbeyindeki konana ulatklarnda aile efradn Konan gizli bir blmne saklanm bylece sadece eyalarn yamalanmas, altbin kese altunun yamaclarn eline gemesiyle kurtulundu. Can ve rz payimal olmadan i atlatld. Sadnazam ise; konaa yaklalrken oktan haberi alm doruca bindii bir kaykla saraya komutu. Hseyin ve de Mehmed Paalarn da saraya gelmelerini ma-beyncisi

vastasyla bildirmiti. Yal Kknde, bu gnk Salkmst dediimiz Glhane parknn tam karsndaki kke vard. Kbrsl Mehmed Emin Efendiyi padiaha yollayarak, sanca erifin karlmasn ve padiahnda kurulacak birliin banda bizzat bulunmasnn hatrlatirnasn istedi. Bu srada ise, Hseyin ve Mehmed Paalarda geldiinden ayrca eyhlislmda haberdr edilip onunda aralarna katlmas salanmt, ulalabilen btn zabit, humbaraci, topu birlik kumandanlar emri altnda bulunan askerle saraya gelmeleri emredildi. Saray'n adna Raid Efendi Et-meydanna gnderildi. Asilerden istekleri soruldu: cevaplar "Gvur tlimi istemiyoruz; eski yenieri tlimi mleklere ate etmekve kee kesmektir. Ferman uygulayanlarn, kellelerini istiyoruz" dediler. Rid Efendi bu talebi de sadr-azama getirdiinde tabiiki red olundu nk bu talimname cidden bir bir mzakere olunarak hazrlanm, her bir maddesi ulemaya sorulmu ve dince bir mahzuru olmad hususunda, msbet kanaatler serdetmilerdi. Sadnazam, buna istinaden eer buna riayet olunmazsa muterizlerin ezileceini son sz olarak ifade etti. Tabii bu karya iletildiinde olacaklarn, artk scak eyler olmasn ummak vacip oluyordu. Beiktada bulunan padiah saltanat kay ile hemen Topkap sarayna gelmi ve snnet odasnda toplanlm ve padiahn u hitab, ie baka bir vehe veriyordu. Sultan Mahmud unlar syledi: "Hepiniz tahta ktm gndenberi, dinin karlarna hizmet ve mukadderat tarafndan bana emanet edilen halkn iyilii iin, nasl itina ve gayret ile uratm bilirsiniz. Yine bilirsiniz ki, tahtma kar yaptklar saygszca hereketleri en uysal sabrlar bile aacak olan yenierileri kan dklmesini nlemek in baladm; hatta dahada, ileri giderek onlar mkfatlandrdm. Nihayet; iyilikten baka bir ey grmeyen yenieriler son karlan buyruun, gerei gibi davranmay da kabul ettiler. Bugn szlerini tutmayarak, imzaladklar btn sivil ve dini otoriteler tarafndan, kabul edilen anlamay ihlal etmi oldular; u anda gsterdikleri kstaha tavrlar, padiahlarna kar aka ayaklandklarn gstermiyormu? Bu hinleri ezmek, ayaklanmalarn bomak iin nasl bir tedbir alnmasn uygun buluyorsunuz? Silah kullanlmas hakknda, ulemnn kanaati nedir?" ulem hep birdencevap verdiler: "eriat asilere kar savalmasm ister.." Sultanahmed Meydanna doru artk sadrazamm, eyhlislmn ve btn devlet adamlarnn yannda, sanca erif glgesine koan ahali ve Hseyin Paa ve Mehmed Paalar arkalarnda topular ve toplan da olduu halde yenieri klalarna doru yryordular. Sanca- erifin karldn kendi arkadalarnn bazlarnn bu mehabetli manzara karsnda sancan altna gitmelerine hid olanlar, doruca klalarna gidip, kaplar kapayp savunma harektna gecem yolunu setiler. Toplarn namlusunu rtl kapya evirten Hseyin Paa, son bir sulh denemesi iin kladakilere seslendi. Gelen cevaplarn iinde padiah bile iine alan elfaz- galize yni, svme szleri vard. Hseyin Aa nce bir ate emri verdi ve peinden de, hayr ate amayn, beklediimiz barutlar gelmedi diyerek onlara duyurucu bir sayha ile seslendi. Ate edemeyeceklerini, dnen yenieriler kfre devam ettiklerinden zerlerine

alan salvo lmlerini inta ettirdi. Artk yenieriler de ate amlard Sultanahmed Meydan mthi bir savan mahidi oluyordu. Klada olanlar da, karmak iin bir topu neferi olan Mustafa yapt bir atla yangn kartmay da becermi yanmamak iin kanlar top ve tfenklerden, kan mermi ve gllelerle hayatlarn kaybediyorlard hem de islmda pek mhim olan Sancak- erif altnda olanlara kar ve ales sultan huru, yni m'min emire kar kmakla, akbeti zor bir lme gidiyorlard. Nihayet kbus gibi Osmanl slm devletinin tepesine, nice oraplar ren yenieriler hitama erdirilmi, ancak kurunun yannda ya da yanp gitmiti. Nice dilver yiit yenieride, mensubiyetinden dolay madur, mazlum htt ehid olmutur. Esnafdan, ahaliden ve mahalle imamlarndan beylerden, efendilerden, eyhlerden nice kimseler sahip kma gayreti gsterdikleri, bu temiz yenieri insan hasebiyle mimlendiler ve skntlara giriftar edildiler. Bilhassa stanbul'da o trihe kadar semtlerin en hatrl kiileri camii imamlaryken, ya, kurudan ayrma hususunda insaniyet gstermeleri, cezay mstelzim olduu gibi nihayet imamlar olarak da devlet indinde itibarlar muhtardan sonraya kalmas bu olaya baldr. Lamartin'in u szleriyle bu bahsi tamamlayalm: "Bir kagn sonra stanbul'u her zaman hurafeleri, dilencilikleri ve rezaletleri ile mahveden yirmibin dervi Toros Dalarna srld. Bir ka ay iinde kurulan dzgn bir ordu Osmanllarn savaa olan tabii dehsn, cesareti ve disiplini ile, bir kere daha ortaya koydu. 2. Mah-mud; yalnzca ykmakla kalmam yeniden yaratmasn da bilmiti." imdi bu ifadeden sonra, ok gemeden Kavalal Mehmed Ali Paa ordularna, yni bir devletin ordusunu, ayn devletin bir valisinin, malup etmesi ne oluyor acaba diye sormak lzm gelmezmi? mr uzun olsun emekli Albay e-rafeddin urluten nakletmiti bende sizlere nakledeyim: Mizipsava esnasnda Prusyal mehur Moltke; bizim ordumuzda mavir olarak bulunur. Hafz Paaya; sava alanna dmandan az biraz nce geldiklerinden dman gelir gelmez derhal saldralm, bizde yorgunuz amma, onlar bizden daha da, yorgun tavsiyesini yapar, Hafz Paa hemen ordu mneccimini artr ve tavsiyeyi sylediinde bir takm, havaya baklar yapan mneccim, eref saatin olmadn saldrnn doru olmayacan ifade ettiinden, Moltke'nin teklifi red edilir. Ordu istirahate ekilirken Kavalalnn ordusu da bundan istifade eder. Akam'a yakn Moltke, gkyzn yle bir tarassut ettiinde, havann bulutlandn grr. Ka-rargahda dahil askerin ukur ve toprak bir alana yayldn da bildiinden, yine kumandan Hafz Paann yanna gider ve eer yamur ok iddetli olursa ukur arazi yamurungetir-di sularla dolar hareket kabiliyetimiz gleir, bu bakmdan biraz yksek ve suyun birikmeyip akp gidecei meyildeki araziye yerleelim teklifinde bulunur. Kumandan Hafz Paa; biraz dndkten sonra, yine mahut mneccimi arr Moltke'nin teklifini syler. Mneccim, teklife bir ey diyemeyeceini, ancak yamurun yap yamayaca meselesine gelince, eeklerin ve katrlarn kulaklarnn dikilmediini, keilerinse knn bzmediini, mandalarn kafalarn gkyzne kaldrp da balarn sallamadklarn buna bal olarak

yamurun yama ihtimali bulunmadn ileri srer. Hafz Paa da; Moltke'ye duydunmu? Sorusunu yneltir. Moltke; btn bunlardan akm evine yazd mektupda bunu anlatr. Ancak; mektup bununla bitmez, ordu uykuya yattktan sonra yamur yle bir yamaya bala-diki baziadrlardan, askerin kimisinin suda boulduu, haberi bile gelir. Toplarmz slanm, bulunduklar yerde amura batm velhasl Moltke'nin btn korktuu gereklemi o gn yaplan sava ise kaybedilmitir. Btn bunlar mektubunda yazan Moltke, unu ilve diyor: "Bir ordu ki, harektn, bakla ile baklan eref saate, yamurun yamasn ee-in kulan dikmesine, mandann kafasn yukar kaldrp sallamasna, keinin kn bzmesinden karyorsa, kumandan bunlar kabul ve tatbik ediyorsa o ordunun galibiyeti inayet-i ilhiyeden baka birey olamaz" diye anlatmt da biz haylice glmtk o alanacak hlimize, erafedin Albay, bize bunu anlattklarnda seksenyedi yandan gn almt. Her padiahn; haylice te'sirinde kald kiiler olmutur. Bunlarn arasnda Sultan 2. Mahmud'u tesiri altnda kald biri yoktur demek kabil deildir. Alemdar'n kendi zerinde uyandrd minnet ve pek de dal davranlarlarla, cann skt bir vaka isede ona medyunluunu hi unutmamtr. Alemdar'dan sonra mavirlerinden Halet Efendinin yrngesine girdii ileri srlebilir ve dorudur da fakat Halet Efendiyi akbeti bekleyen lm emri olduu hatrlanmaldr. Sultan Mahmudsni Pertev Paaya da pek gnlnde yer vermiti. Bu zt Edirne'de katleden zihniyet Sultan Mah-mud'a bu ii duyurmadan yapmt ve derin devlet anlaynn bu dnemde de, bulunduunu iaret etmesi bakmndan mhimdir. Daha sonra padiah, bunu rendiinde katla katla alad, trih sayfalarnda yer bulmutur. 2. Mahmud'un, nc olarak tesirinde kald zat ise Hurid Paadr. saltanat dnemi gren bu paa Osmanl sarayna erkezis-tan'dan bir kle olarak hediye edilmi sadnazamlk dadahil devletin her kademesinde vazife alm, sadakat gstermitir. Bir asr aan mr ile birlikte kendine padiah da dahil, herkesin saygs ziyadelemmekteydi. Bilfiil olarak seksen ya sonrasnda kesine ekilmi bilge insan olarak padiahda dahil olarak bavurulan grlerinden mstefid olunan bir kimse idi. Sultan 2. Mahmud, tebdili kyafet ederek ahalinin durumunu daima renme gayreti iinde olmutur. Ahaliyle i ie olmaktan ancak tebdil-i kyafet haliyle olmak onun iin bir zevk hlinde idi. Sultan 2. Mahmud'un; Nizip Savan kayb etme haberini alpalmad hususunda eitli rivayetler bulunmaktadr. 1 9/r. ahir/ 1 255- 1 /tem -muz/1839'da hayatla ilgili dnya nefeslerini tamamlad. Ortadan kaldrd yenieriler caddesi zerindeki trbesine def-nolunduunda, bu dnya da ald Adl navn tayan zta dnk feryadlar ahalinin azndan yJe dklmekteydi "Padiahm! Bizi brakp nereye gidiyorsun!" nk; 31 sene, 10 ay, 6 gn padiahlk yapan Sultan Mahmud bu kadar beraber olduu mminlerden byle bir sevgi ifadesi grmesi makul ve mergupdur. Sultan 2. Mahmid'n ahsiyeti

Sultan 1. Abdlhamid'in Nakidil Valide Sultandan 20/temmuz/1785'de dnyaya gelen ehzadesidir, 2. Mah-mud. Valide sultan ehzadeyi dnyaya getirdiinde kendisi henz 17 yandayd. Amcazadesi 3. Selim tarafndan ok iyi yetitirilmeye allmtr. Hele, 3. Selim'in tahttan indirildikten sonraki, geen dnemini ehzade Mahmud iin tam bir padiahlk staj olarak gemitirdersek hi de yanl sylememi oluruz. Kazand rtbelerden en gzeli Vehhableri Mekke'den ihrac zerine, alm bulunduu Gaazi unvandr. nk bir ksm softann gvur padiah adn verdii zt, 23/1/1813'de ihrac neticelendirmi ve eyhlislm Drriz-de Abdullah Efendi, 28/5/1813'de verdii hutbede bu unvann Sultan 2. Mahmud'a verilmesinin, makam- meihatde karar altna alndn irad eyledi. Her Osmanl ehzadesi iinde ayrca trih dersi alm olanlarn arasnda apayr bir yeri vardr. Nitekim; yenierileri ortadan kaldrmaya karar vermesinin gecikmesinde bu trih bilgilerinin ok rol olmutur. Osmanl devleti, bir airet halinden cihan devletine yry yenieri ile balam ve bu yry her geen an bir kou hline dnm ve dnya devleti olan Osmanl slm devletinin bu cihanmul muvaffakiyetteki emein bynn, yenieri askerine, aid olduunun idraki iinde idi. "U Sultan Mahmud'un, son kararn bildiren ve yukarda zikrettiimiz konumasnda nmayandr. Bu Adl Mahmud'un vefakrlnn bir ispatdr. Byk bir siyaset insan idi. Bu evlet siyasetinde byle olduu gibi cemiyet hususunda da byle bir dhidir misl olarak Beikta'da kurulan ilim heyetini hem tevik ediyor, hem de deneyler hususunda kendilerine dikkat ediniz, eyhlislm'n eline, derseniz sizi ben bile kurtaramam dedii gibi, bni Haldun'un nl Mukaddimesini tercme ettik okutalm diyenlere verdii cevap, "Aman ocuk ne yapyorsun? ocuun eline ustura verilirmi?" demesi siyasetin her ynnden behresi olduunu gsterir. ahsnda, akaclk, merhamet, sertlik, musikiinas, bestekr, Adil mahlasyla, ir olarak ve de hattatl muhteemdir. Hem Nakibendi hemde Mevlevi idi. Dikkat buyrulursa; her iki cereyanda, slm leminin kitlesel acdan en byk iki gurubuna mensubiyeti, halifelik sfatyla, ne kadar byk bir denge unsuru olduunu gsteriyor. Franszca renen lk padiah olduunu ifade eder Tark Ylmaz ztuna bey'ki bu dier padiahlarn lisan bilmedii mnasna gelmemekle beraber (nk Ftih'in birka lisan bildii malumdur) Franszca bilmenin nemi dnya politik arenasnn bu lisana vakf olanlarca daha iyi takip edildii dnemdir 19. arn her bir yl. Sultan Mahmud'un ileye tlib bir insan oluuna bir misl olarak yenieri snfn ilgadan sonra 1828'dekoskoca yaz Tarabya'daki kararghda geirdikten sonra Sekbanaskeriyle tam iki sene Rami Klasnda yaamas kabul edilebilir. 4. Mustafa'y yni baba bir aabeyini katlettirirken, devleti kendinin tamas zntsn yaadktan sonra, tahta vrisi edinmek iin lzm gelen teebbslere arlk vermesi haylice kadn olmasna sebeb tekil etmitir. Politikada, musiki vede tanbur'da hocas, 3. Selim idi. Ney alard ve bunda hocas, Kazasker Tosyal Mustafa zzet Efendidir. Vefat l/temmuz/1839'da 30 sene, 11 ay, 4 gn sren mmete hizmet sonrasnda, gece yarsndan sonra ablas

Esma Sultan saraynda vukubuldu. Caaloluna ke olan Trbe EsSultann konann bir tarafndan alnarak merhuma tahsis olundu. Daha sonra o araziye tanzimat ve ittihat ve terakkinin ileri gelenleri defnedildi. Ayrca Sultan Mahmud Trbesine, ehid-i Aziz Abdlaziz ile Cennetmekn 2. Abdlhamid Hn'da defn olundular sonradan. Sultan 2. Mahmud'u m-met-i Muhammed, 54 yana 18 gn kala elinden uuruver-miti. 2. Mahmgd'n Hanmlar Ve ocuklar aatay luay'n hazrlad, TTK (Trk Trih Kurumumdan nerolunan "Padiahlarn Kadnlar ve Kzlar" adl eserdeki bilgi sekiz hanm, drt ikbli hakknda bilgi ve say; veriyor. Buna karlk Tark Ylmaz ztuna bey ise; "Hanedan" adl pek deerli eserinde onsekiz hanm rakam veriyor. Bu saynn be adedinin ikbal olduunu haber veriyor, bunlardan Zernigr'n, 1826'da 4. ikballikden nce yedinci kad-nefendilie sonra ikinci kadmefendilie ykseldii grlyor. lm 1809'da vukubulan Fatma bakadnefendi, aatay Uluay bu ismi vermemi, 1809 sonrasnda bakadnefendi olan Alicenb kadnefendi de, CJluay'da kilistede yok. Per-tevniyal Piyale Nevfidan bakadnefendi 1793'de domu, 1855'de vefat etmi. Sultan Mahmud Trbesine defnoiundu Misl-i Nyab 2. kadnefendi olmu 1825'den nce vefat Nak-idil Trbesine defin, luay listesinde yok. Kamer 2. Kadnefendi ayn Misl-i Nyab gibi ve Ebr-i Reftar 2. kadnefendi-de bunlarla ayn kaderi paylam. Bezm-i lem vlidesultan 1807'de domu, 1853'de 46 yanda vefat etmi Abdlme-cd Hn'n annesidir. Hayat hayr yapmakla gemitir. Os~ rnanh da yenileme harekatnda nclk yapmtr. Vakf hastanesi enok bilinen yadigrdr. Aubcan 2. kadnefendi 1793'de domu 1870'de vefat zerine Sultan Mahmud trbesine defnolundu. Beiktada sahilsaray, Kk amlca da kuyu yaptrm, amlca'da kasr ina ettirmitir. Vuslat kadnefendi'nin sadece 1 830Jda vefatndan bilgimiz var. Nurtb kadnefendi, 1810!da doup, 1886'da vefat-vu-kubuimu. Kocasnn trbesine defnolunmu. Hoyarkadne-fendi 1859'da Mmekke-i Mkerremede Hac ifasndan sonra vefat ederek o mbarek beldede defnolundu. Pervzfelek kadnefendi 1863'de vefat etti, kocasnn trbesine defnolundu. Hsnmelek kadn baikbal idi. 2. Mahmud'un bir arksnda "Hsn-i melek bir peridir" msra bu ikbaiinedir. Vefat 1886'da olmu, Sultan Mahmud'un tavanca kekesini, Abdimecid dneminde saray danszlerine mek ettirdii bilinir, makberi, Sultan Mahmud Trbesindedir Zeynifelek kadnefendi ise 1842'de vefat etmi Nakdil Sultan trbesine defnolunmutur. Lebriz Felek hanmefendi 1810'da domu ve 1865'de lm, Sultan Mahmud trbesine gmlmtr. Tiryal hanmefendi, 1810'da domu, 1883'de vefat etmitir. skdardaki; Ahmediye emesi bu hanmefendi tarafndan, yaptrlmtr. Kabri Yenicami'de 5. Murad trbesindedir. Pertevniyal valide Sultan, padiah Abdlaziz'in annesidir. 1812'de domu, 1883'de Doimabahe saraynda vefat etmitir. Aksaray'daki Pertevniyal Valide

Sultan Camiini bu valide yaptrmtr. Kabri de bu camidedir. Sultan 2. Mahmud'un ocuklarna gelince, Tark Ylmaz ztuna listesinde onbe tane hanimsultan, onsekiz tane ehzadeden szaabi-liriz. Bunlarn hanmsultan olanlar: iUL/lAM Z. doum lm makberi-trbesi MAtM ad Fatma Sultan 1809 1809 Nuruosmaniye Tr. Aye "" 1809 1810 Fatma " " 1810 1825 Nakdil Valide tr. Murad 1811 1812 Hamidiye ehzade Bayezid " " 1812 1812 ah Sultan 1812 1814 Nuruosmaniye Abdlhamid 1813 1825 Nakdil Valide Osman 1813 1814 Nuruosmaniye Ahmed 1814 1815 Mehmed 1814 1814 ah Sultan 1814 1817 F.minc Sulan 181? i 8 16 Yahya Elendi Demh Zcyneb " 1815 1816 Nuruosmaniye rb Mehmed 1816 1816 Hamide Sultan 1818 1819 Sleyman 1817 1819 a. t Cemile Sultan 1818 1818 Hamide " " 1818 1819 it il Ahmed 1819 1819 ii 44 Ahmed 1819 bir kagiin ld " " sonra Abdullah 1820 1820 Mehmed 1822 1822 '1 it Ahmed 1822 1823 1. Abdimecid 1823 1861 Yavuz Selim Cami Ahmed 1823 ( 1824 Mnire Sultan 1824 1825 Nakdil Valide tr Hadice Sultan 1825 1842 Sultan Mahmud "Abdlhamid 1827 1829 Nakdil Valide Fatma Sultan 1828 1830 Abdiaziz han 1830 1876 Sultan Mahmud Hayriye Sultan 1831 1833 Nakdil Valide Nizameddin 1833 1838

SuStan 2. Mahmud'un yukardaki listede gsterilen 15'i kz, 18'i, erkek olmak zere 33 evld olduunu gryoruz. Ancak 2. Mahmud'un, bu liste dnda drt tane yetimi kzmda ilave edecek olursak, karmza 37 evlad babas bir padiah kacak karmza bunlarn, 32 adedinin topraa verildiini grm bir baba, kolaym bu kadar sayda cierpareyi topraa verip de mmetin iiyle megul olmak, insan bunu kendi kendine sormal! Bu yetikin alt kz unlard. 1811'de doup, 1843'de 31 yandayken vefat eden Saliha Sultandr. Halil Rfat Paayla mays/1834'de izdiva yapt. 8 sene, 8 ay, 12 gn sren evlilikten sonra, vefat eyledi. Mihri-mah Sultanhanm ise; 10/6/1812'de domu, 24 yanda, 1836'da evlendii Said Paa ile mr srerken, vaz' hami (doum yaparken) esnasnda ehid oldu, 1838/tem-muz/3'de. Atiyye Sultanhanm ise, 1824'de doup, 1850'de vefat etmi-tir izdivacn 1840'da Rodosizde Ahmed Fethi Paa ile evlenerek yapt. Bu hanmsuitan da vefatnda, babasnn trbesine defnolunmutur. Adile Sultan 23/5/1826'da dnyaya gelmi ve 12/2/1899'da vefat etmitir. Adile Sultan babas evlendirememi aabeyi 1. Abdlmecid Hn, Meh-med Ali Paa ile 12/haziran/1845'de evlendirmitir. Sultan 2. Mahmud'un Sadrazam Ve eyhlislmlar 4. Mustafa'nn sadnazam iken elebi Mustafa Paa, Alerndar' bir sabah karsnda grp, mhr ona teslim ettiinde bu paa tarafndan enterne edilmi ve Alerndar'n askerlerinin rpc aynndaki karaghn mesken tuttu. Elindeki mhr ne yapacan bilemeyen Alemdar'a biri, avu-bana vermesini iaret etdi. Paa da, avuba'na mhr vermi oradan da, Topkap Sarayna Sultan 3. Sel im'i, yeniden Osmanl tahtna oturtmak iin harekta geti. Bilindii gibi ehadet vak'as vukubuldu. ehzade Mahmud ise, hayatn katillerin elinden zor kurtard. Kurtulduu andan itibaren padiahl kesinleti nk Alemdar duruma hkimdi ve amucani yapamadm, bari seni tahta karaymda gnlm rahatlasn dediinde, yeni padiah da, Alemdar'n sadarete getirilmesini irde etdi. Bye-cede, 28/temmuz/1808'de, 3 ay, 10 gn srecek sadaretine balad. ehiden, makamn avuba Arnavud Memi Paaya braktnda, trih 15/kasm/1808 idi. Ancak Memi Paann sadareti, 1 ay, 9 gn srebiimitir. Yerine l/ocak/1809'da Yusuf Ziyaeddin Paa getirildi. Bu paann 2. sadareti olup, 2 sene, 3 ay, 9 gn srdnde takvimler, 10/nisan/1811 tarihini gsteriyordu. Bu paann iki sadaretinin toplam, 8 sene, 11 ay, 4 gn tutmutur. 165. veziriazam olarak Trabzonlu Nazr Ahmed Paa; makam- sadarete getirildi, 5/eyll/1812'ye kadarmakamda kaldnda, 1 sene, 4 ay, 25 gn gemi ve yerini Hurid Ahmed Paaya brakmtr. l/nisan/1815'de, Mehmed Emin Rauf Paa ilk sadaretine 167. sadrazam olarak getirildi. 2 sene, 9 ay, 4 gn sren sadaretinden infisal ettiinde 5/ocak/1818 trihi gelip atmt. Yerine Dervi Mehmed Paa gelmi ve 2 sene, 1 gn sadn-azamlk yapan paa, 5/ocak/1820'de infisal etdi. Bunun yerine de, ispartal Seyid Ali Paa; 1 sene, 2 ay, 24 gn. makamn hakkn

vermeye alt, ayrldnda trih 28/mart/1821 idi. 170. sadrazam Bendeki Ali Paa ancak, 1 ay, 3 gn grevde kalabildi. zmirli Hac Salih Paa 30/nisan/1821'den. 10/kasm/1822'ye kadar, 1 sene, 6 ay, 10 gn kalabildii grevden ayrhrak yerini Abdullah Hamdullah (Deli) Paaya brakt ve bu zt, 4 ay anca grevde tamamlayabildi. Hemen Peinden, Turnaczde Silahdar Al Paa 13/aralk/1823'e kadar, 9 ay, 4 gn vazifede kald ve Mehmed Said Gaalib Paa selefinden iki gn eksik olarak vazifede kald ve trih, 14/eyll/1824 idi. 175. sadnazam Benderli Mehmed Selim Srn Paa oldu 24/ekim/1828'e kadar, 4 sene, 1 ay, 10 gn hizmet verdi. Darendeli Topla zzet Mehmed Paa 28/ocak/1829'a kadar 3 ay, 5 gn kalabildi ve ilk sadareti bu oldu. Reid Mehmed Paa 28/ocak/1829'da sadnazam olduunda, 4 sene, 21 gn, bu makamda kald. 18/u-bat/1833'de son buldu. Bylece Mehmed Emin Rauf Paa'nn 6 sene, 4 ay, 12 gn, sren sadaretine yol alm ve infisal ettiinde 2/temmuz/1839'da, nihayetlendiinde Sultan 2. Mahmud vefat etmi bulunduundan, son sadrazam bu paa olmutur. Onalt defa mhr veren padiah, onbe kii ile sadaret grevini yrtmtr. eyhlislmlar ise, aaya karlmtr: no :isim: T. Trih Ayrl T. s a gl30. Arabzde Mehmed Arif 21/07/1808 15/08/1808 0 0 25131. Salihzde Esad Ef. 15/08/1808 22/11/1808 3 9 02132. Drrizde Abdullah Ef. 22/11/1808 22/09/1810 1 10 00133. Samnzde Hulusi Ef. 22/09/1810 12/06/1812 1 08 20134. Drrizde Abdullah Ef. 22/03/1812 22/03/1815 2 09 10135. elebizde Zeyni Ef. 22/03/1815 27/01/1818 2 10 06136. Mekkzde a^sm Ef. 08/02/1818 03/09/1819 1 07 07137. Hac Halil Ef. 03/09/1819 28/03/1821 1 06 25138. YsincizdeA. vehhab Ef. 06/05/1821 10/11/1822 1 07 13139. Sdkzde Ahmed Reid 10/11/1822 25/09/1823 0 10 15140. Mekkizde Kasm Ef. 25/09/1823 26/11/1825 2 02 01141. Kadizde Mehmed Thir. 26/11/1825 06/11/1828 2 05 10142. Ysin-cizde Abdullah Ef. 06/05/1828 08/02/1833 4 09 03143. Mekkzde Asm Ef. 08/02/1833 20/11/1846 13 09 10 14 defa eyhlislm tebeddl olmu, Mekkizde , Y-sincizde iki, Drrizde iki defa meihate gelmiler bylece SultanMahmud'un ii on eyhlislmla tamamlamtr. Muasrlar Kimlerdi? ngilterede, Kral 3. Jorj, 4. Gilyom ve Kralie Viktorya. Avusturya'da 1. Fransuva, ran'da ah Mehmed Han, Papalk da ise, 7. Piu, 12. Leon, 8. Piu, 16. Grigovar. Prusya'da; Kral 3. Frederik, 4. Frederik, Rusya'da ise; imparator 1. Alkesandr, 1. Nikola. Fransa da ise mparator 1. Napofyon, kral 18. Lui, 10. arl, 1. Lui Filip'dir. lke iindeki mehur zevat ise, Alemdar Mustafa Paa, eyhlislm Arif Efendi, Kad Abdurrahman Paa, Behi Efendi, Muhib Efendi, Tepe-delenli Ali Paa, Msr Valisi Kavalal Mehmed Ali Paa, Ka-valali brahim Paa, Hsrev Paa, ir zzet Molla, Byk Mustafa Reid Paa, Said

Efendi, Nianc Halet Efendi, Seyid Ali Paa, Reislkttap Galib Efendi (Paa), Tahsin Efendi, Aa Hseyin Paa, Darendeli zzet Paa, Topu yzbas Karacehennem brahim Aa vesairedir. Okuma Paras: Alemdar Mustafa Paa (Kahraman-I Hrriyet) Okuma Paras olarak koymu bulunduumuz Alemdar Mustafa Paaya yaplan hayatna kast edici saldrnn, hi bir trih kitabnda bu kadar yer ayrld grlmemitir. Halbuki Osmanl trihinden pek iyi bilinmesi gereken ve son yarm asrda, 1960'la balayan seri ihtilller sonucu lkemizde iktidara gelenlerin ordu/hkrrtet mnasebetlerinde siyasetinin seilmiliini ileri srerek siyasetinin stnln ileri srenlerle, ordu gvenilirliini, hkmet otoritesinin zerinde grmek isteyenler bu okuma parasn okuduktan sonra biraz daha dnceleri zerinde tashihata meylederler diye ummak istiyorum. Bu mnasebetle kitabn yazar Ali eydi Bey'in mukaddimesine dir kanaat- fikriyemi muhafazayla beraber buraya dere etmeyide uygunbuldum. M. H. Mukaddime Tarihin tekerrrden ibaret olduunu iddia edenler hikmet-i tarihiyenin bir faslna byk isabetle vukuf sahibi olan kiilerdir. Esasnda bu usuz bucaksz kinat igal eden yldzlarn ve cisimlerin hi biri-mutlakiyet itibanyia-dierinin ayn olmad halde, harekt, tekilat, tekamlat asndan birbirlerine benzemeleri pek oktur. Hatt u zemin zerinde yaa-makda olan ve birbuuk milyar nfusa varan insanolunun, paralar dahi, mesel yz, eilimleri, ahlki yaps o derece ihtilaf doludurki, nerdeyse dnyada ne kadar insan varsa, o kadar eitehre yni surat, o kadar bol eit ahlk vardr denilebilir. Bu; insann paralarndan, yksek cisimlere kadar btn lemleri idare eden idarecinin tabiyesinin, tesir edici maddiyesi neticesi olarak biribirine benzer ekilde tekrarland grld gibi durum ve insanlarn sosyal safhalar arasnda arada srada ayn tekrarlamalarnda olduunu kimse inkr edemez. Yldzlar semada dnlerini tamamladklar srada, nasl her seferinde devrini belli bir noktadan geerek yapyorsa, insanlarnda mahrek vukuatlar ve tekemmiat zerindeki seyir ve hareketleri esnasnda ara ara birbirine kar ve uygun noktalardan getiklerini tarih kendine has olan apak ve de drste bir lisanla bize hatrlatyor. Mesel tarih, peygamberlerin bazlarndan zetle <Hz. Muham-med, Hz. Musa ve Hz. brahim> ortaya klarn, maceralarn vede yaymakta olduklar din hakkndaki, cihadlar ve mcadeleleri, ektikleri zahmet ve yapmaya mecbur olduklar hicret, esnasnda, byk byk mnasebetler, benzerlikler olduunu, Roma hkmetinin kurulmas ile, Osmanl imparatorluunun kurulmas ve Osmanl ve spanya ihtill ve inkiblar arasnda dahi epeyice mhim problemler ve ayrlklar bulunduunu izaha hacet grlemez. Tarihde bunlara dair o kadar garib ve ok denecek misallere rast gelinir ki: insann bunlar

tesadfden ziyade tarihin tekerrrden ibaret olduunu bir hakikat eklinde kabul edecei, adeta her vakann bir benzeri, bir ei olacana nanas gelir Biz bu hakikate dier milletlerin tarihinden ahid ve misalgetirmeyip, yalnz kendi tarihimizin en nemli ksmna dair vebir asr fasla ile husule gelen iki vakann, ilk ve ikinci irtica ve birbirleri ile olan mnasebeti ve benzerliini, izaha ve beyana bavurmakla iktifa edeceiz. Emirgn: Knun-u evvel ara-hk/1326/1910 rumi Ali eydi Giri Devletimiz iin; tarihi dneme saylacak bir ka tane hu-susen belirtilmesi icab eden gnler vardirki, onlar asla unutmamalyz. Evvel, kurulu ve istiklliyet asndan h. 698/m, 1299 yni; Osmanl devletinin tarih sahnesine k. Sosyal hayatmzn muntazam bir hkmet eklini almas itibaryla 727/1327 Rumeli yakasn elimize geirmemizden dolay 758/1357 ve Bizansnyni dou Roma imparatorluunu ortadan kaldrmz hasebiyle 857/1453. lk irtica hareketi saylan 1222/1807 Avrupa uslne benzer idari ve askeri tarz kabulmze gre, 1241/1826 Osmanllarn hukuklarnda, hr ve eit olmalarnn kanun altna almak hususuy-la, 1255/1839 lk kanun-i esasi, yni birinci anayasann iln vesilesiyle 1293/1876. Hakiki merutiyetin kurulmas hisleriyle l/temmuz/1324/1908 ve 10 ve 14 nisan/1325/1909 tarihleridir. Hakikaten devlet-i Osmaniye 698/1299'da istikllini iln eylemise de, tesiri olduu sahann kkl hkmet etmenin yeteri saylmazd. Ayrca hkmet edebilmek iin lzm gelen kanunlara ve nizamlara sahip olmamas, maliye tekilatnn kurulmam olmasyla birlikte muntazam bir askerlik disiplini vcuda getirememesi, hkmetten ziyade ekil olarak bir imareti andryor, bu imarette bir istiklliyete gidie benzemekteydi. 726/1326 senesinin hemen balarnda, tesis olunan devlet binas, Osman Gazi'nin cihad iinde geirdii mrn, can vermeye hazrlanmak iin bam dayad yastkta, ikinci olu Sultan Orhan Gazi'de askeri kuvvetlen ile Bursa ehri zerinde klcna ram edecei insanlarla savamaktayd. Bu srada rahmet-i rahmana kavuan pederi mkerreminin kabrini buraya tamasn gerekletirdii gibi, devletinin baehri olarak da yine Bursa olmasn gerekletirmiti. Orhan Gazi'nin cenk ve cidale meyilli olmas hasebi ile, fetihler yapabilmek gayesiyle savalara giderken, vezirlikte hizmet vermeyi, saltanatta olmaya tercih eden byk aabeyi olan, ayn zamann da ulema-i kiramndan olan Alaaddin paa'yida kanun ve nizam yapmas hususunda seiahiyetli klmt. Bu memuriyet ve selahiyetin neticesi olarak: <stikllin iln sa-ylabilen tural-Orhan Gazi namna para baslp, komutanlara, memurlara, askeri snfa ayr ayr elbiseler tayin vede tahsis olundu. Hereyden ok askeri dzenlemeler ve slaha byk gayretler gsterildi. Muntazam ad altnda asker tertibine iaret olunduki: yenieriler bu askerden ibaret idi. te bu asker idiki, bir buuk asr iinde Bingl dalarndanSen Gotard akarsularna, Kafkas

dalarnn eteklerinden, attularab'a kadar olan geni topraklar eline geirmi, ite bu askerin piyadeleri diki, Tebriz sahralarnda klar saan yataanlaryla ran dnyasnn gzn kamatrm, ite bu askerin svarisi idiki; Macaristan] batanbaa ezipde geerek zaferyabolmu, ite bu askerin topusu idi ki, Viyana surlarn mermisine hedef semiti. Osmanllarn istilasna muvaffak olduklar havza bir-iki asrn iinde sahibini bulmutu. Romallarn ancak oniki asrdaki almann semeresini alm olduklar bu topraklar, Osmanllar eline, bu kadar ksa saylacak zaman diliminde ele gemesi, yenierilerin itaat ve intizamlarnn sayesinde mmkn olmutu. yle bir intizam ki; tarihin red edilemez ahadeti olmasa mbalaaya hamledilebilecek. yle bir sk nizam ki; insan o devrin alameti cezaiye ve vesikalarn tetkik etmese bunlar asla hakikat olarak kabul etmez. Bizzat padiahlar, en edit, en kaide tanmaz yaradll, padiahlar bile bu intizam ihll edemiyorlard. Evet; ocaa olan balln derecesini anlamal ki, padiahn bizzat kendisinin birinci blk yoldalarndan olmas hasebiyle ulufe ktka, yenieri aalarna mahsus elbise ve iaretlen taknarak ad geen bln klasna gelerek ulufesinin almn yaptktan sonra saraya dnerlerdi. Yine tarih zabtlarnda yeri muhafaza altndadrki; Bin tarihine kadar yalnz i gren kimseden hari kimse alnmazd. Htt Msr seferine gidilir iken, hazine adna bir tccardan para bor olarak alnmsa da, bu tccarn Yavuz Sultan Selim'e, verdii bir arzuhalde olunun hizmet-i askeriyede istihdamn kabul ettii takdirde vermi olduu bor paray katiyyen talebe bavurmayacan beyan etmesi zerine, Yavuz Selim: -Para ile asker yazlmaz. Nizam-i kadim bozulmaz. Bu adamn parasn iade edin, diye irade buyurmutur. Kaanuni Sultan Sleyman han Macaristanda bulunan Zi-getvar seferine gittiinde, binek hayvannn gemi krldn-da-bir yenierinin gizlice tamir ettiini haber alnca-ocaa esnaf kardndan mteessir olarak-subaylar azarlam, askerin ise tekad edilmesini emre karar klmtr. Ne faideki; sonralar bu itina ve ihtimam gittike azalmt bunun neticesi de, ocan intizamn muhafaza eyleyememi, sonunda ikide birde yerden kaldrlan kazann devrilmesiyle ocan bsbtn snd grlmtr. Tarihiler u intizam ve kanunun kmesine 990/1582 tarihini balang addederler. u olaya gredir ki; Sultan 3. Murad'n bir ka ehzadesinin yaplan snet merasiminde bulunan canbaz ve hokkabazlar ile perendebaz gibi ahslarn gsterileri padiah pek memnun etmi ve kendilerine ne isterlerse yaplaca istikametinde szler sylenmitir. lerinden bazlar yenieri ocana asker olma arzusunu ileri srmler, bir ok olay neticesinde istekleri maalesef yerine getirilmiti. Bylece de Kaanuni'nin ve Yavuz'un isteklerine, aykr hl maku! hle gelmi oluyordu. Bylece bu tarihden sonra, bu kt misale imtisalen askerlie, askerlik an ve erefiyle mnasebeti olmayanlarn ocaa alnmasna ve bu suretle yenierilerin ismet-i ahlakiyesi ve kymet-i askeriyelerine halel gelerek, sonunda ise bu hller ocan bir ekiya, bir zorba oca eklini almasinasebeb olmutu. Hele;l 150/1737 tarihinden sonra yaplan savalarda,

bilhassa uzun sren muharebelerde subaylarn emrini dinlemez, git denilen yere gitmez, dur denen yerde, durmaz, gnl istediinde harpala-nn terk edip, stanbul'a kadar gelir. Hem de ordunun mhimmat ve levazmn bile yama ederek yannda gtrr bir hle gelmiler idi. Ocak zorbalarnn bu sergiledii hl karsnda devletin aklna bu hazin gidie bir are arama geldiinde tecrbe sahipleri birlemi gibi ayn hususa lzum grdklerini beyan etme vaziyetindeydijer. Hatta; Sultan 3. Ahmed zamannda bu meselenin konuulmas gndeme getirildiysede, ocaklnn markl, ahalinin cehaleti, bu hakikati takdir edenlerin azl, i ve d meselenin okluu bir takm kararlar alnmasna engel olmutu ve b'lhassa an ve eref-i askeriyemizi bsbtn gzden dren neticesinde 1188/1774 Kaynarca barn imzalamamzn sebebini gerektiren byk malubiyetin zerine, oca-a\r\ varlna son vermek hususunda kesin tavsiyeler bir ok verden gelmee balamsada, 1. Abdlhamid'in mizac ve kalbinin yumuakliyia bu arzuyu umuminin bir mddet daha gecikecei ortaya kverdi. 1202/1787 seferinde devletin urad byk hezimet, artk- avrupada olduu gibi- talimli ve muntazam asker sistemine gemedike dman yenmek yle dursun, varlmzn siyasasnda bekasn temin edebilmemiz imkn haricinde kalacan herkese anlatm, htt bu hakikat yenieriler tarafndan da grlmt. Rumeli'de bulunan orduyu hmayundan fayda salayc bir dileke baehre geldi. ehzadeliinden beri bu mesele ile zihniareler arayan ve o sralarda tahta yeni gemi olan 3. Selim, avrupa usl zere talimli asker kurulmasna balanmasn emretti. te bu teebbs idiki; bir mddet sonra irticai ul, yni 1222-1223/1807-1808 senesi fecii vakalar meydana gelmiti ki yle: rtica Ve Sebebleri Sultan 3.. Selim kurmaya alt yeni usl nizam cedd askerini tabiatyla yenierilerin iinden gnll olanlarn arasndan semiti. Ne varki bunlar tlime baladklarnn ilk dakikalarndan itibaren sklmaa balam, daha dorusu bu talim zor gelmi olduundan firar yolunu semilerdi. Btn bunlara ramen 1205/1790 tarihinde Bostanc ocana ek olarak Levend iftliinde nizam cedid ad altnda bir askeri snf daha faaliyete sokuldu. Bunlara tek tip ve ayn renk ta-iyan elbiseler giydirildi. Muntazam ekilde tlim ve terbiye altna alndlar ve yetitirilmeye balandlar. Yeni kurulan bu asker snfnn iae ve ibate edilmesiylede donatlmas hususunda btede para olmadndan, skntlarla karlalyordu. are olarak da; "rad- Cedid" hazinesi ad verilen, baz gelirlerin vergisinin tahsisi, timar ve mukattaalarn bir bl-mnnde bu hazineye alnmas, pek ksa zamanda mhim sayllacak miktarda gelir elde edilmi oldu. Bu gelirlerin salanmasnda, yeni asker yni nizam cedid mensubu saysnda art kaydedildi. Selimiye Klasnn yapmna geildi. Klay hizmete sokunca nizam cedid askerinin tlim ve ter-biyesinede iyi bir

ortamda tina gsterebilme ansfelde edilmi oldu. Asakir-i ahane ad ile tannan ve piyade ile svari snfn tekil eden bu iki gurup asker o kadar gzel bir dzen ve terbiye iindeydi ki grenlerin kalblerine iftihar hisleri hkim olmaktayd. Sokaklarda gezindiklerinde hi kimseye fena muamelede bulunmayp, boazn iki sahili boyunca asayii muhafazaya dnk olarak devriye gezerler, hl ve durumun bozulmasna meydan vermezlerdi. Bunlarn sayesinde stanbul'da asayi tamamiyle emin bir hl almt. Bu arada yapmakta olduklar yry ve at tlimleri gze pek ho gelmekte olduu gibi, aklibanda olanlar da, bu yeni tarz askeri meslein kurulmasndan memnuniyet duyuyorlard. Lkin bu yeni askere halkn eilimini ve tevecchn arttrmas yenierilerin yava yava kskanla dmelerine tahrik eyledii gibi, bunlarn frenk usl tlim yapmalarna, yni trampet alarak me'i askeri yni resmi geit yapmalarna ahalinin iinden baz herzelerinde itirazlara bavurduu grlyordu. Htt nizam cedid'e "er'i cedid" yni eriatn askeri diyenlerin says daha oktu. Esasnda; dnyann neresinde olursa olsun, yeni bir adet, yenibir usle garib ve ekingen bakmak, onunla uzun zaman anlaamamak, insanln tabiyatnn iktizasndandr. Akll devlet bunabenzer istirkablara yni ekememezliklere, nede cahil ahalinin gsterdi-a\ alayc tavra asla nem vermeyerek, yeni sisteminin, slah ve tekml salamasn teminden vazgememelidir. padiah 3. Selim, bu sistemin tutup yerlemesi iin byk aayret sarfederdi. Gnde bir ka defa nizam cedid askeri ile alakal bilgi almadan durmad gibi, kumandan ve vezirleri bu yeni askeri snf tutmalar hususunda bkmadan tevik ederdi. Geri bu askerin mevcud miktar, bir sava ktnda hududlarn tamamn savunacak sayya varm deildi. Ancak devletin ba sktka bunlardan istifade ettii olurdu, zetleyecek olursak; 1213/1798'de apansz Msr' istila ederek, oradan da Suriye zerine yryen mehur Napolyon Bonapart ve bunun ordusunu Akk kalesi nnde kati bir hezimete drmede ve Napolyonu Msr hududuna kadar ricata mecbur edenlerin arasnda ibu nizam cedid askeri ok sayda bulunmaktayd. Bylece nizam cedid, varlnn gzle grlr faydasn milletin gzleri nne apak sermiti. Buna karlk baz kimselerin; "Bu asker says lzm gelen mik-dar atn grdnzde yenieri ocann kapanacan da bilin" tarzndaki szleri tabiatyla yenierilerin kskanlkla beraber kin ve gayzlerinin artn salamaya hizmet etmekteydi. Htt yle bir hikye anlatlr ki; pek elimdir. "Yenierilerden birine akadan: nizam cedid olurmusun? Diye sorulduunda cevab: Ha, moskof olurum! Nizam cedid olmam." dediini Asm tarihi kaydediyor. Cevded paann tarihinde anlatld zere: "itleri gelen kimseler ve memurlar arasnda yenieriyi tercih edenlerin says az deilken, ahali arasnda ise rey iki guruba taksim olmutu. Ancak bu hl, her mevzuda zorluklar kmasna sebeb oldu." Nizam cedidin nceleri ahalinin sevgi ye saygsn kazanmas hususu, zaman iinde git gide bu snf- askeriyenin her geen gn terakki kaydetmesi, kendi zel menfaatlerine uygun'dmez kimselerin ynlendirmesiyle bir ksm ahalinin

nizam cedid aleyhine gemesiyle meydana gelen durum, 1324/1908 Temmuz'undan o senenin Aralk ayna kadar, halkn sevgisine niliyet kazanan ittihad ve terakki cemiyeti hakknda, baz kimselerce ortaya getirilen iftira, isnat ve hcumlarla tenkitlerin eserine bal olarak irtica gnne kadar, stanbul halknn dncesi, rey'i, eilim itibaryla ikiye blnm olmasyla pek byk benzerlik arzettiini izaha lzum grmeyiz. nk naizane fikrime gre; "Tarih, tekerrrden ibarettir." Ahalinin iine dm olduu ruh halinden habersiz olan devrin devlet adamlar ve memurlar baz hususlarda kabahatldrlar. Mesel: stanbul'da nizam cedid kurulmasyla sosyal hayatta birdenbire alafranga usl ve tarzn benimsemeye gerek yoktu. Dnyada hi bir vaziyet yokturki; tekaml kanunlarnn hkm ve tesirlerinden hari kalp kurtula-bilsin. Balanm bir iin derhal kemlata ermesini istemek, o iin baarsz kalmasnn talebidir. te o dnemin ileri gelenlerinin ve bilhassa henz kuruluu tamamlanm nizam cedidin varlna istinat eden yenilik severler, o devrin msaade edecei fazla sefahata eilimi ve eski tarz dnce sahiplerine kar layk dmez hakaretlere bavurmalar nedeniyle, tabiatyla birbirlerine muhalif fi-kirler, arzulardan kaynaklanan bir kat daha oalm gerginlik girmi oluyordu. Bu ihtilaf dolu baklar, bu yanl hareketler eitli hatalarla hastalanm anlaylar, daha sonra ortaya kacak oian fecii vakalarn giri hareketlerini hazrlyordu. Halbuki halkda, bilhassa dou kavimlerinde gefenek ve greneklere byk bir temayl ve istidad mevcud olup, byklerin yaptna, kklerin zenmeleri tabii olduundan btn varl ile sefahat alannda yer aldndan stanbul ahalisinin masarifinde gnden gne art oluyor, bylece de, fakirlik o derece artyordu. Yine tekrar edelimki; ahali bu fakirlik ve ihtiyacn sebebini de, frenk usl ve adetinin lkemizde tutunabilmesinin uursuz neticelerinden olmak zere kabul ve telakki etmekteydi, Bu sebeble de, hkmet idaresinden memnun kalmyor, hatta gayr memnun bir haldeydi. Bu gn alafranga usi iinde taklid ve tatbikine muhta olduumuz baz gzel adetlerede alakasz ve endie iinde davran gstermek hi phe yokki, cedlerimizden, byk cedlerimizden demek olan o dnem adamlarnn mirasndan bize "Atavizm" ekliyle intikal eden irsi hastaln kendisinden baka bir ey deildir. zetlersek; stanbul halk bu hkmetin bu yndeki ekil ve dncesinden ikayeti olduu gibi, tara ahalisi dahi, nizam- cedidin idaresini temin iin kurulmu bulunan "rad- Cedid" hazinesi adna kendilerine konan verginin arlndan bahisle ikayeti olmaktan geri durmazlard. Kald ki; vekil-lerdende her biri, ileri gelen yaknlardan birine bal ve dayanan tamam birbiriyle benze ve birlemi olarak Enderuni ve Birun, yni ii ve d istil eylemi olduklarndan onlarn ilim ve haberi olmadka saltanat tarafna bir eyin ihtar ve anlatm kabil olamaz. Onlarn rey ve marifeti olmadka bir i so-nulanamazd. Ki; bu vaziyetlerin 2. Abdlhamid devri saltanatylazannedersem-benzerlii meydandadr. Esasen 3. Selim'in iyiniyet sahibi bir padiah olmasndan, yenileme tarafdar bulunmasna ramen, mtereddit bir kimse olduu da ortadayken, baz

eilimlerinin hesaba ekilir halleri bulunduunu gsteriyordu. Yakn olanlara ve hizmetinde bulunanlara pek fazla itimat, emniyet duymaktayd. Cezalanmay hak etmileri af yoluna gitmesi, her duyduuna inanmas gibi temayllerdi bu eilimleri. Herneyse gayri memnunlarn says oaldka baz byk memur ve devlet adamlarnn cahil halk telkinleriyle ifsatlar yetimiyormu 9'di, baehirde bulunan Rusya, Fransa ve ngiltere elileri de bu ilere karmlar, onlarda el altndan eitli rollere soyunmulardr. nk; o dnemde ortaya frlam olan Napoi-yon Bonapart, btn avrupay inemi, at savalarda avrupa devlet ve ahalisinin nefretini kazanmt. Fransa bu sebebe bal olarak btn avrupada yardmsz kalmt. te yandan, Rusya'ya kar Osmanl devletini kullanmak niyetinin sahibliini unutmayarak, mnasebetlerini gelitirmeye alrken, ingilizler ve Ruslar, Franszlardan nce davranarak Osmanl padiah ile dosta ilikiler temin yolunu aryor-dular. Bunu nasl yapacaklard? Bu sorunun cevab; Osmanl lkesinde husul bulacak bir ihtilal sayesinde, padiah kendilerinden istimdadn talepis olacak noktaya ekebilmeleriydi. Bu da gerek fngilizgerekse Rus elilerinin galeyan halindeki stanbul ahalisini, frdkleri dedikodularla heyecanlandrmakt. Mesel: Nizam cedid askerinin oalmasndan sonra yenieriliin kaldrlaca veyahut bu tatbik olunmaa balanan usln gayr er'i olduunu propoganda ediyorlard. Btn bunlarn neticesindendir ki; 1222/1807 senesinde olaylar daha mthi bir manzaraya dnmt. Buna da sebeb Ruslarn bize kar am olduu sava yznden, s-tanbulda bulunan yenierinin tamam rumeli ktasna sevk edilmiti. Kimi erbab fesat baehri yenierilerden tahliye yoluyla kurtarp, yerine nizam- cedid askerinin yerletirilmesi hususnda bir balang olduunu ahaliye duyurmaya ve yaymaya baladlar. Bu sylentilere ilaveten bir ka Cuma sonra padiahn Cuma selamlna da nizam cedid elbiseleri giyerek kacan yaymaa balayipda peinden de nizam cedid askerinin stanbul'u aniden basp, muhalifleri katliama tbi tutacaklarn tumturakl ifadeler kullanarak etrafa duyurdular. Devlet yneticileri ise; nizam cedidin itaat ve intizamna, byk bir gven inan iinde zevk safaya dalm, hazrlanmakta olan ihtillden habersiz vakit geirirlerken, byle hazirln yaplmakta olduunu bildirenlerede maalesef nem vermemilerdi. (1324/1909'da 31/mart/vakasnda mlga, yni kaldrlan avc taburlarnn intizam ve sadakatine gvenerek, hi bir vukuata ihtimal vermeyenlerin kulaklar nlasn!) Bilhassa; 3. Selim'in, etrafndakilere an ball neticesi olarak, Ataullahefendi gibi yenilie kapal olan bir adam meihat makam, yani eyhlislm tayin etmesi, sadrazamn ise, ordunun banda rumelide olmasndan dolay sadaret kaimmakamhna Kse Musa paa gibi mfsid birini tayin etmi olmas, ihtillin kolaylkla yaplmasna en byk yardm olmutu. Kse Musa paa denilen ve tarihde ad lanetle anlan kimselerin arasnda yer alan, bu rezil dnce zebunu, genel eilimi ifal ve tahrik ettikten baka, bitaraf kimseleri de kendi fikri anlayna sevk etmekteki mahareti, eytana yakr ustalktayd.

Eer bu melunda zerre kadar hmiyet-i milliye ve vataniye bulunsayd, yle gaileli bir zamanda meydana gelecek irticaa engel olurdu. Lkin; ne fideki, yaradlnda gizli bulunan alakl hasebiyle, deil bu oluumu engellemek, daha abuk ve gaddarlkla beraber vcud bulmasn hzlandrmtr. Htt bu habis'in ifadesinden olarak, gya padiah 3. Selim bir gn bostancba'ya: "Bostanc efradna nizam cedid elbisesi giydirebilirmisin?" eklinde soru ynelttiinde, bos-tancba'da: "emrediniz. Onlara apka'da giydireyim!" Cevab verdiine dair, mahalle kahvelerine kadar yaylan bylece ahalinin bu konumalar sebebinden padiaha kin ve gay-znn kprtlmesi salanmt. Hakikaten sonunda Kse Musa paa emeline nail oldu. yleki; bu habis, vkel toplantsndan kard bir karara gre Karadenizboaznda muhafz sfatyla bulunan yenieri yamaklarna nizam cedid elbisesi giydirmek, ellerine de avrupa yaps harbilitfenk vermeyi salad. Alnan kararn icabnn yerine getirilmesini vazifelilere bildirdi. Ancak, yamaklara da: "padiahn emri ile szlere frenk elbisesi giydirilecektir. eer giyerseniz dinden karsnz! Giymezseniz, nizam eedid tarafndan askerliinize son verilecek, ya da ldrleceksiniz." eklinde haberleri ulatrmt. Hakikaten 17/mays/1806 pazartesi gn boaz nzn ngiliz Mahmud efendi, Rumeli kavandaki yamaklarn maalarn vermeeve yamaklara nizam cedid askeri elbisesi giydirme teebbsne girmeye balad anda, ihtill klar parlamaya yz tutmutu. (Son irtican yni 31/mart/1909 ihtillinin k sebebleriden biri de, askere apka giydirilecei ve bu apkann hassa dairesinde var olduunun duyurulmas deilmi idi?) yleki: Yukardan beri sylediimiz gibi, bu ahvalden haberdar ve ihtill sebebleri hazrlanm yamaklar, hemen kla'nn etrafnda ve kouda toplanp: -Biz yenieriyiz! Mizam elbisesi giymeyiz! Diyerek, silahl isyana karar vererek kaleden dar frlamlard. Her ne kadar Macar tabya subay Halil haseki bunlarn karsna kp da, davranlarnn yanl olduunu, nk nizam cedid elbisesi giymek gibi ortada dolatrlan rivayetlerin bir yalandan ibaret olduunu izah ettiysede, lf dinlemeyenlere szn faydas olmad gibi, stelik adamcaz hemen orada paraladlar. Bu vaziyetten rkp, kaykla Bykdere'ye firar eden Mahmudefendiyi de, arkasndan ala krek giden bir sandal yardmyla ele geirmiler ve paralamlardr. Btn bu olup bitenler bablide duyulunca. devlet yetkilileri toplanm ounlukla katillerin yakalanp, byk bir bret olmak zere idam olunmalarn beyan etmilerdi. Ancak sadaret kaimmakam Kse Musa paa ise; bir kazadr olmu "Yamaklar yola gelir. Bu iin arkasn bu kadar takip etmek iyi netice vermez." diyerek ekseriyetin vard karan bozmutu. Zaten vkela, Musa paann oynad roln farknda olmad gibi yaptklarn kavrayacak l ve akln sahihlerinden deildi. Byle oluncada, iler skut perdesine sarlmt. Hamiyyet timsali padiah 3. Selim ise, saraynda dalkavuklar ile sohbetle meguld!. Musa paa mel'unu ilerde kendisine bir zarar gelir diyerek, kendi semi olduu kimselerden tekil ettii bir nasihat heyeti gndermiti.

Gnderilen bu heyet, yol kesici, can alc gurubun yanna varnca onlara yle bir nasihat ettiki, cesaretlerini, gayretlerini arttrmay salamt. dare-i devletin yaplanlar gaflet ile karlamas vakasndan, nasihat iin gidenlerin melunane nasihatlanndan ve yaptklar telkinlerden cesaret alan bu serseri kalabal, hemen ertesi sal gn Bykdere ayrnda toplanarak, (31/mart vakasda, sah gn balad idi. )Ka-bak Mustafa avuu kendilerine reis, Arnavud Ali, Bayburdlu Sleyman ve Memi'i de, reis muavini tyin ettiler. Gelecekteki her eye birlikte karar vermeyi kararlatrarak szlerini yerine getirme hususunda da, yeminler itiler. "Gerek mslim, gerekse gayri mslim, kim olursa olsun, hi bir kimsenin can, mal ve rzna dokunulmayacak, dokunan olursa idam olunmasna karar aldlar. eyhlislm kapsndan tasdik grmeyen iler taleb olunmayacaktr. Babliden yaplacak taleblerine evet cevab gelmedike dalmamak zere aralarnda yeminlere bavurdular. Bunlar cahil dini zere en'am- erif pmek, kl atlamak gibi davranlard. Bir gn sonra yni aranba gn, drt-beyz neferden ibaret topluluk, Bykdere'den aa doru yrmee baladlar. (Bu ilk irticada olduu gibi, 31/mart vakas esnasnda da buna benzer kararlarla Sultanahmed (At meydannda)de toplanp harekta gemilerdi. Dunlarnda; "eriat verilmedii takdirde dalmamak zere etikleri yemin, Kabaknn adamlarnnkinin ayn gibiydi.mart sal gnnn erken sa-atlerinde Takla'dan harekete geen 4. Avc taburu askerleride bu saydan fazla deildi. Htt stanbul'da bulunan baz sefillerin bu isyanc askere katlmas mrteci saysnn yekn oalmas asndan pek fark etmedii dnlmelidir.) Deniz sahilinden yryenlere katlanlar oluyorsada, hemen yukarda parantez iinde verdiimiz bilgilere gre, nemsenecek sayy bulamadklar grlr. Bu elhin haif hkm burada da tecelli ederek, bu hzla Tarabya'dan harekete cesaret edemiyor ve nizam cedid askerinin saldrsndan korkuyorlard. Evet. O nizam cedid askeri ki, Napolyon'un muntazam ordularna Suriyede, Msr'da galebe alm, Avusturyann btn kuvvetlerine stn olduklarn ispat etmilerdi, bir yerden bir taraf dan emir alabilseler ve bunlarn zerlerine yryebilseler, il yavrusu gibi asileri datacana asla phe edilemezdi. Ne varki, byle bir emri o askere verecek adam nerede idi? Saltanatn sahibi padiah, harile irtibatn yok denecek seviyeye getirmi, sadaret kaimmakamlnda bulunan Kse Musa ise nizam cedide muhalif olmakla, bunu aa karmamlardand. Kse Musa paa, kaimmakam sfatyla nizam cedid askerine yazd bir tezkerede hi bir yere kmlda-mamalerini emretmiti. Velhasl aranba gn bir irade-i seniyye karan ve isyanclarn datlmasna amir olan hkm gya yerine gelsin diyede kaimmakam Musa paa; 25. ortann mtevellisi Kapanc Mustafa adl habis bir nasihati gnderdi. Bu habis-i lin yamaklara adeta nasihat yerine mjdeler verdi. Mizam cedid ald emir zere yerinden k-mldamayacaktr. Haberini bylece vermi oluyordu. Bu haber artk asilerin cesaretini havalandrd. Bu herifinen me'um taraf "Yamaklar yaptklarndan nadimler. Ancak nizam cedid askeri boazlarda

kald mddet, kendilerini emniyette hissetmeyeceklerini, bu bakmdan onlarn yni niza-m- cedidi boazdan kaldrmanz istirhamlardr" eklinde babliye hitaben yazlm bir tezkere getirmesi oldu. Kaimmakam Kse Musada yaznn kapsamn okuduunda durumu padiaha arzederek, kendisinden boazda bulunan nizam cedid askernin Levend iftlii ve skdar'da bulunan Selimiye klasna ekilmelerini emretmekte olan bir bir iradei seniye istihsal etti. radeyi derhal yrrle koydular. Bu vakalar zapt ve kaleme alan baz tarihilerin ima yoluyla sylediklerine baklrsa, bu isyanc gruhu, Sultan Mustafa'nn adamlar tarafndan gizlice tevik edilip coturulduk-larni, her olaydan ve neticesinden ad geen Sultann haberdar olduunu aka anlamak mmkndr. nk; tek arzu-1 lan nizam- cedidin boazdan ekilip gitmeleri olmu olsayd, padiahn verdii ferman buna kadir olduuna gre neden zaten korkmakta olduklar hallere dsnler, boaza dnmeleri gerekirdi. Bunlarsatam tersine her admlarnda oala oala, Rumelihisar'na kadar gelmi ve nlerinde . yryen mnadilere: "Ya ibadullah (Allann kullar) emelimiz, nizam cedid beliyesini (belasn) kaldrmaktr. Baka niyetimiz yoktur. Mslman olan bizimle beraberce gelsin! Bu i umumun ittifakyladr. (Bu barlarn; 31/mart/1325 sal gn divanyolunda, Sultanahmed'de "maksadmz eriat almaktr. Baka arzumuz yoktur. Allahn seven, mslman olan Atmeydanna gelsin" eklinde barldn duyan oktur.) Btn bu misaller iin iinde kuvvetli bir tekilat ve bunlarn tevikinin olduunu gstermektedir. Bu hezele gruhu, durmadan yryerek gece saat drt sularnda Tophane'ye varabildiler. Durmadan ektikleri; Hay! Hay! manileriy-le o civar ahalisinin huzurunu askya aldlar. O devirde asker snflar arasnda pek intizam bozulmam olanlar arasnda topu snf belkide birinci gelmekteydi. Binlerce haaratn ag*ra ara Tophane'ye gelmeleri yznden mteessir olan pular, bunlara kar silah kullanmak arzusuna kaplm ve emir merciinden msaade talep etmilerse de hi bir yerden hi bir tarafdan byle bir izin verilmemitir. Tam tersine, ka-immakam Kse Musa paadan gelen emirki. ii umumun ittifakyla yapyoruz. Topular karmasn eklindeydi. (Yine 31/mart vakasnda bartlar arasnda Bayezid meydannda toplanp. Harbiye binasna zorla girmek isteyen irtica erbabna haddini bildirmek iin, orada bulunan askerede bir evk-lesilah kullanma arzu ve hevesi gelmi olduu halde, talep edilmi vur! emrinin alnamamas sonucu olarak askerin elleri brnde kalmt. 31/mart vakasndaki halle, kabak askerleri vetophane askerleri arasnda geen vakadaki benzerlik nekadardailgi ekici!. se Musa paadan gelen emre uyan topularda aresiz boyun eip, kazanlarn kaldrp, stelik Kabaknn da adamlarna iltihaka mecbur oldular. (Kabak Mustafa'y pek bilinmekte olan Dervi Vahdeti'ye benzetecek olursak, bu isyanda vazife alm Arnavud Ali ve Bayburdlu Sleyman a-vuu'da, 2. irtica vakasnda yni, 31/mart olaynda byk rolleri bulunan Hamdi ve Hazm avulara benzetebiliriz.) ilerin vard neticeleri gren Musa paa, mhimce toplantlar dzenleyerek mzakerelere sabahn seherinde balanacan bildirir

davetiyeleri ta geceden vkela ve ileri gelen memurlar le ulemaya gnderir. Perembe sabah babli'de toplannca hemen mzakerelere giritiler. eit eit fikirleri oylayarak vakit geirdiler. Halbuki o srada stanbul'da 13 bin kadar nizam cedid askeri bulunmaktayd. Bunlar marifetiyle isyanclar datmak iten bile deildi. Byle yaplmasn hatrlatacak baz tekliflere kar "nizam- cedid, henz intizam kazanm olmadndan, bunlarda o kadar itimat edileceklerden deildir-Ier. ayed bunlarda gelip asilere iltihak ederlerse i daha ziyade vahamet kesbeder." eklinde cevap vererek bu husustaki gr ve teklifleri geri evirmitir. Devletin mes'ul vekillerinin byle bo mzakerelerle vakit geirerek yaptklar yanl stanbul'un her tarafndan, balklar, kayk-r\ hamal ve serseri kafileleri peyder pey gelip isyanclara katlmaya almaktaydlar. te yandan kk kk guruplar, stanbul tarafna geerek, Ayasofya ve Sultanahmed meydanlarna doru yol alyordu artk topluluk bymeye balamt. Kabak Mustafa avuun dzenlemesiyle yamaklarn en azllar yenieri klalarna, kolluklarna oralarda bulunan ocakllarnda at meydanna gelmelerini istemilerdi. Vakit leyi atnda, semtin sokaklar silahl isyanclarla dolmutu. Aha-linin artk geli ve gidii kesilmiti. in bu noktaya geldiini Musa paa, 3. Selim'e arzedince (31/mart vakasnda sal sabah Hamdi avuun dzenlemesiyle 4. avc taburu mensuplarnn klalara karakollara yaylarak masum askerleri Ayasofya meydanna davet ettiklerini hatrlayalm.) Padiah son derece arm, sarayn kaplarn ve pencerelerini kapattrp, nizam- cedid askerini kaldrdn bildiren bir ferman babli-ye yollamtr. eyhlislm Ataullah efendi, bu ferman elinde olduu halde isyanclarn topland Atmeydanma gelerek, isyan edenlere hitaben yapt konumada, elinde irade-i se-niye olduunu, nizam cedid askeri uslnn iptal olunup, bu kararn hemen uygulamaya konuduunu mjdeledi. (31/mart/1325 sal gn sabah sekizde yol kesen isyanc askerler affa nail olduklar ve bundan sonra eriat dairesinde i grlecei hakknda tebli, olunan irade-i seniyeler zerine hepsininde havaya doru silahlarn ateleyerek "padiahm ok yaa" duasn tekrar ederek memnuniyet gsterikleri hatrlanmaldr.) Sekbanba tarafndan artk; isteklerinin yerine getirildiini ifade etmesi mnadiler tarafndan yksek sesle r tarafta duyulmas salannca, serserilerin br ou sevin yerlerine ekilmee teebbs etmilerse de, baz mfsidlerin: -Arkadalar! Yoldalar, iler henz tamamiyle yoluna girmi deil, dalmayn. Szleri ykseldi. Bu barmalarn sonunda isyanclar yerlerinde kalakaldlar. Bu yerinde durma, isyanda musir olma temin edildikten sonra, Kse Musa paann gizlice dzenledii ve yine gizlice Kabak Mustafa'ya gnderilen liste ortaya kt. Listede adlan geen onbir kiinin l veya diri olarak kendilerine teslim edilmesini taleb eder oldular. (2. irtica denilende de, baz fesat kimselerin cebinde ttihat ve terakki cemiyetine mensup olan zatlarn adlaryla ikametgah adreslerini gsteren defterlerin bulunduu ve bunlarn retmesi ve gstermesi

hasebiyle de baz serserilerin sokak sokak, mahalle mahalle dalarak, evlerin kaplarna istavroz eklinde iaretler koyduklar kesindir.) yle veya byle teslimi istenen onbir kiinin isimleri unlard: Devlet mstear ibrahim Nesirni ef. , Bahriye nzn Hac brahim ef. , Rikab- hmayun kethdas Memi ef. , Reislkttap vekili Ahmed ef. , Varidat Cedid defterdar Ahmed bey, Darphane amiri Ebu Bekir ef. , Valide kethdas Yusuf aa, Enderunu hmayun ricalinden sr ktibi Ahmed ef. , Mabeynci Ahmed bey, Bostancba kir bey. , mderrislerden Lutfullah ef. , lerdi. (Yine bu 31/mart/irticas olaynda; sadrazam, meclis-i mebusan reisini, istemeyiz, unu bunu istemeyiz. Diye nasl taleplerde bulunmalar, bazlarna da suikast dzenlemeleri, af olunduktan sonra da, yine dal-mayarak, unun bunun kann, dkmiye cret etmeleriniKa-bak ve arkadalarnn irticai harektna ne kadar ok benzemektedir.) Yaplan talebin hemen gayri meru bulunup yerine getirilmesinde grlen tehirden azgnlaan bu reziller topluluu, Atmeydanndan Atmeydamna geerek, eitli ekilde velvele ve amataya baladlar. Padiah 3. Selim, yumuak kalbli aff seven, karklklardan hi holanmayan, rahata dkn biri olduundan, her birini evld kadar sevdiqini bildiaimiz, yukarda adlarn yazdmz istenenleri zntler iinde verilmeye msaade etti. Bunlarn bazlar ekiya-ya teslim edildiinden sopa, kama, kl ile dier bir blmme saklanm olduklar yerlerde tabanca, tfenk daha baka silahlarla ldrldler. Bir baka ksmda firarda baarl olduundan pelerine adam koturmulard. Bu adamlara kaanlar yakaladklar takdirde beerbin kuru verilecei va-adolunmutu. Ne yazkki 3. Selim; bu kadar metanetsiz olmayayd, hatta baz adamlarn derhal nizam- cedid askerinin bana tayin etseydi grlecek uydu ki; bu hezele gruhu zerine yrnnce iki saat iinde netice alnacak, serseriler helak edilmi olunacakt. Nizam cedid'e, yenieri ve halk arasnda o kadar deiik bir anlay vardki, bunu anlamak iin Ahmed Cevded paann tarihindeki u fkraya bakmak yeterli saylr: "Ne zaman nizam cedidin lav edildii haberi zuhur etti, Levend iftlii ve skdar Selimiye klasndaki asker dalm, her biri bir tarafa gitmi isede, isyanclar bu nizam cedidin yreklerine drd korkudan kurtulamam olduklarndan, brahim kethda, ad onbir kiilik listede yer alan brahim Nesimi efendi olup, ite kaka Atmeydamna gtrlrken, nizam- cedid askeri meydan bast diye szler ortala dnce yenierilerde olsun, yamaklarda olsunbyk bir korku ve tel eseri mahede olundu. Hatta kimileri meydann bir kenarna ekilmeyi tercih edereken, yenieri askerinden bazlar da meydann k kapsndan geip klalarna gitmei yelemitir. Buna bal olarak da meydanda, kendi kendine meydana gelen bir karklk kmt. Seyre gelenlerde de, bir. eyler satarak geimini salamaya alanlarda da garib bir suskunluk kendini gsterdi. in aslnn brahim kethdaygetir-mekte o'anlarn kard grlt ve patrd olduu anlaldnda, aalar sopa zoru ile dalanlar yeniden toplamaya muvaffak oldular. 1 7/MAYIS/1222/1807 Velhasl padiahn metin olamamas; sadaret kaimmakam ve eyhlislmn hmiyyetsizlii, dier ricalin tedbirsizlii yznden bu mer-

haleye gelen irtica vaziyeti her dakika inkiaf ederek, sonunda 3. bir hatt-i hmayun le nizam cedidin kesin kaldrlmas inta etti. Verilmesini taleb ettiklerinin bulunduklar yeri bilenlerden teslimi kabul edildikten sonra, artk dalmak iin ne beklendii soruldu: Padiahn gsterdii zaafn gereinden olmak zere irtica erbabda "rad- cedid hazine-sinin"de feshini taleb eylediler. Bu arzularda yerine getiririldi. Lkin ihtill devam etmekteydi. nk bu karklklar karanlarn maksad ne nizam cedid'in nede irad- cedid hazinesinin kaldrlmasyd. Ne de, be-on kiinin kellesini almakidi. Bunlar ancak alet olabilecek olanlara, cahilleri kandrmaya matuf "nizam- cedid er'e mugayirdir. Irad- cedid hazinesi, una buna yedirmek iin kurulmutur" eklinde ileri srlm vesile ve bahanelerdir. Yoksa; esas maksad Musa paann mntesibi olduu Sui-tan Mustafa'y1 karklktan faydalanarak taht-i Osmaniye karmakt. (31/mart/1325 zc vakasnda da, olaylar tertib edenlerin maksadlan, zaten hkm ferma olan eriat Mu-hammediyeyi istemek deil, 2. Abdlhamid'e, eski tesir ve otoritesini iade etmek ve onun nefret eyledii ittihat ve terakki cemiyetine bir darbe vurdurmak iin olup, irticaa alet edilen biare erler ise, elden giden eriatn! kurtarlmas iin isyan meydanna sevk edilmilerdi.(Hemen <burada parantez iindeki ifadeler, merhum yazarn 1911 ylnda baslan eserinin mnderecat iinde olduu grlr. Bahse konu 31/mart vakas, 14/nisan/1909 ylnda vukubulmutur. O kark devirde hareketin plnlama itham altnda braklan cennetmekn Abdlhamid hn, bahusus ittihat ve terakki daha ileri senelerde bu tertibde yer almamtr ifades tarih nnde aklamlardr. Yazar belki de baka bir ve ile yukarda parantez iindeki hkm ifade eden kanaati-i deitirmitir umulur. M. H.> rad cedid hazinesinin lavedilmesi hakkndaki arzularnn yerine getirilmesi sonunda artk dalrlar dncesine varldnda ikindiye doru 4. bir teklif ortaya karld. Buda; 1. Abdlhamid hn'n iki ehzadesinin, hanedan- osmaniyanm yegane varisi olan Sultan 4. Mustafa ve Sultan 2. Mahmud'un hayatlarnn temini muhafazas iin, kendilerine teslim olunmasn istemeleriydi. (Zaten bu taleb kaide-i umumiyedirki, cahil ahali, nerede ve ne zaman devletin zaafn hissederse durmakszn baz taleblerde bulunur. Bu taleblerin yerine getirildiini grncede mararak, daha baka taleblerde bulunmaya balarlar. Mesel: 31/mart olaynda asiler ilk nce eriat istediler. Arkasndan baz vekilleri, byk memurlarn azlini stediler. He-men peindende mektebli subaylar istememee balamlard. Ertesi gn ise asker yazarlar; gazetelerde yazlan bendlerde, mslman kadnlarn sokaa kmamalarn, kahvehanelerden resimlerin kaldrlmasn, hrriyet marlarnn ahnmamasn istemilerdi.) 3. Selim hz. leri bu tahamml edilmez teklife verdii cevabda kimi isterlerse ehzade muhafz olarak saraya gnderilmesinemsaade etti. Halbuki; Sultan Selim gibi melek yaradll, yksek ftrat sahibi bir padiahn, ki kalbininde pek yumuak olmas ve azuundan baka hi bir kusuru olmayan bu zat, kendisine emanet edilmi o iki ehzadeyi ldrtmesi asla mevzubahs

olamazd. Hatta Sultan Mustafa'nn ei altndan kendisinin yannde pusular kurdurmasna ramen ve bundan haberi halde, ehzade Mustafa'ya kar davran ve sevgisinde deiiklie gitmedi. Byle olduunu saray halkda, beiki tertipleri yapmakta olanlar dahi bilmekteydi. Lkin ne faydaki; Kse Musa paann hin tertibinin neticesi olarak-miletin taiii ve an erefinden baka dncesi olma-yan o yce padiaha kar byle tahamml ok zor tekliflerin yaplmas devam edip gidiyordu. Ancak u teklif, Sultan Selimin zerinde souk du te'siri yapt. Buna zntsn beyan ederek babliye yollad hatt hmayunun bir yerinde yle diyordu" Benim zrriyetim olmadndan her iki ehzade evldm ve nr-u aynim'dr. Allah korusun onlara suikasd iie hane-dan- Osmaniyann inkrazna sebeb olmay hatr ve hayalimden geirmem. Cenab- Hakk kendilerine tam bir afiyet ve uzunca bir mr ihsan buyursun, "mealindeki szlerle ul-viyyetinin derecesini ortaya koymutu. Ancak; ne bu szleri mmete duyurulmu, ne de bunun rikkatli davranndan ba-bli gzel bir netice karabilmitir. bu derecelere geldikten sonra, saray halk dahi edebsiz-liin son perdesine karak, padiahn huzurunda yapmadklar hayaszlk kalmamt. Kse Musa paa ise Rodos'a srlm, daha sonrada bu lin herif Alemdar meselesini mteakip idam edildiinden millet onun hin suratn grmekten kurtulmutur. (Byle vakalarda, hengamelerde isyanclara en ok cret veren ve gayret bahedenlerin medrese talebeleri olduu tarihin mazbut vesikalanndandr ki; 31/mart/ha~ disesinde dahi ilmiye snfnn himmet-i ve teebbsat fedkranesine ramen, asker kaa baz medrese talebesinin ve bunlara benzemek emeliyle bana bir beyaz bez saran halktan birinin, askerleri cesaretlendirme hususunda gayret gttkleri hla hatrmzdadr.) Asiler o geceyi de bu ekilde geirdikten sonra ertesi gn olan, Cuma gn yine Atmey-dannda yaplan toplantda ortaya 5. bir teklif daha kt. O da, devlet idaresinin, frenkmerep ve sefil kimselerin elinde olduunu, padiah ise, zevk ve sefahatin dnyasna dalarak milleti unuttuunu buna bal olarak taht'tan indirilip, yerine Sultan 4. Mustafa'nn tahta karlmas talebi gelmiti. Zaten bu dadaann, bu rezaletlerin maksad, gayesi buraya gelmeye matuftu. Bu teklifin ileri srlmesinden sonra ileri gelenlerden meydana gelen bir cemiyet ve tekilat eliinde ikibin asker himayesinde eyhlislm Ataullah efendi saraya gnderilip, tahttan indirme ve 4. Mustafa'nn tahta karlmas karar alnd. Ataullah efendi, babliye gelip, kaimmakam paa vesaire ile mzakere sonunda millet tarafndan 3. Selim'in bu gnden sonra tahttan indirilmesine yerine Sultan 4. Mustafa'nn gemesinin kararlatrld bir tezkereye yazlarak, Bab'ussaade aalna gnderildi. Yaz, Soukeme tarafndaki kapdan enderunu hmayuna ulatrld. Yazy alan da-russaade aas tezkereyi snnet odasnda bulunan padiah 3. Selim'in yanna giderek takdim etti. Padiah tezkereye gz atnca; yerinden kalkm ve "Zlike takdirlazizlaliym" diyerek harem dairesine yryerek, tahtn tacn 4. Mustafa'ya terk ederken tebrik etme nezaketini de gstererek feragatin kesine

ekilmitir. Kse Musa paa, iin bu yanndan haberdar olmadndan Selim inad edip, kaplan atrmaz ise, lamclar vastasy-la kaplarn krlmasn emretmiti. Sarayn kaps civarna toplanm bulunan binlerce haarat ise ne istediklerinden habersiz Sultan Mustafa efendimizi isteriz! Diye feryad ediyor-ard. Halbuki iten haberdar olan kapclar, karlarndaki ce-'yet tekil edenlerin banda eyhlislm ve kaimmakam grnce kaplan atlar. Gelenler bu kapdan ieri girerek, Ven padiah 4. Mustafa'nn gelmesini beklemeye baladlar. stata ise o dakikalarda haremden karak kendisini yenlerle bir araya geldiinde resmi biat merasimi yerine getirildi. Tabiiki bu ilem rtbeler arasndaki silsilei meratip gzetilerek ifa olunmutu. Biattan sonra herkes iinin ba-nagitti. 17/may!s/1222-1807 cuma gn iler tamam oldu. Gya ilerin tamam grlm, talebier yerine getirilmiti. Halbuki biare ahali bilmiyorduki daha hzl surette, daha iri admlar ile varta-i izmihlale yni ok'e yuvarlanyordu. nk tahta kan yeni padahda milleti bu hali iinde idare edecek kiyasete ve kabiliyete haiz olmad gibi vekiller heyetini de meydana getirenler ise kendi menfaatlerinden baka bir ey dnemez bir alay hamiyyetsizden, yni gayretsiz ve haysiyetsiz kimselerden ibaretti. Bilhassa bu inklabn meydana gelmesinde en byk olarak ortaya kan Kabak Mustafa en ok marand. Her arzu ettiini yaptrr. Vakitli vakitsiz padiahn yanna giderek istedii iradeleri taleb eder ve alrd. Tabii bunlar yeni padiahn cann son derece skyordu. Artk kendi duyaca sesle cannn skntsn belli ediyor, Kabak'nm yapt her ziyaret esnasnda kendisine olan iltifatlarn azaltmaya balamt. Ancak gsterecei daha fazla memnuniyetsizlii hesap etmesini bilen 4. Mustafa, gsterdii hizmetlerin karl bir mkafat olarak, boaz nazrl grevi ihsan ederek stanbul'un bir ucuna gndermiti. Bu Kabak Mustafa denen kaba ve cahil herifden korkmayan kimse yoktu adeta. Aada tafsilatn vereceimiz gibi, Allah'dan Alemdar Mustafa paanndahimmetleriyie vcudu ortadan kaldrlabil-mitir. Alemdar Vakas Ve rtican Sonu! stanbul'da, yenilie kar kma hadisesi de denebilen irtica olay husule gelirken, ordularmzda moskof hududunda bulunmakta, ara sra parlayan arpmalarla megul olmak-talard. te byle kark bir dnemde, devletin kaderi ile oynama mnasna gelen stanbul'daki olaylar, yni irticai hadiseler ihtiras ve heveslerin evkiyle yapmaya cesaret bulanlar tarih karsnda ebediyyen lanetle alnacaklardr. Hududlar-mzda bulunan ileri gelen kimseler ve kumandanlar arasnda hamiyyet sahibi baz kimseler mtareke yaplmasnn artlarndan istifade ederek, stanbuldaki olaylarn sorumlularn tesbit ederek cezaya uratmak htt 3. Selim'i tekrar Osmanl tahtna oturtmak hususunda mzakerelere girimilerdi. Bu mzakerelerin sonunda herkesin itimadn

kazanm, salam ve haysiyet sahibi vede cesur bir ztn reislii altnda bunu gerekletirmeyi kararlatrmlard. Aranan bu hasletlere hiz olan zt, Rusuk'da ikamet eden Tuna Seraskeri unvanl Alemdar Mustafa paa olduunda da ttifak salanmt. Bu kararn alnmasnda sadaret eski mektupusu Tahsin efendi ile Refik, Galib ve Behi efendiler byk rol oynamlard. Adlarn saydmz zevatn tekil ettii cemiyetin fer^l says gn getike geniliyordu. Maksad yerine getirmeyi baaracak tedbirlerin karar alnyordu. (Bilindii gibi; tti-had-terakki cemiyeti de son defalarda yine bylece rumeii-nn cra yerlerinde kurularak, neticeye varmtr.) Alemdar Mustafa paa esasnda chil bir zat olmasna ramen fevka-a e zeki, hamiyyetli, salam dnceye sahip, rumeli askerinin zerinde byk bir nfuzu vard. Bu zata mracaat ka-ran a!an heyetin isabet ettii ortadadr. Alemdar Mustafa Paa'nn Biyografisi Alemdar Mustafa paa Rusuk'da domutur. Kamus'l-lam'a gre Arnavud rkna mensupdur. Genliini av peinde geirmitir ve Sultan 3. Mustafa devrinde Ruslara kar alan seferde yannda bir miktar asker olduu halde katlm ve elinde tad bir bayrak mnasebetiyle "Bayrakdar veya Alemdar" denerek anmak adet olmutur. Bir ara mehur Pasbanolu'nun isyannda Rusuk ayan Tirsinklizde'ye yardmc olduundan, Tirsinkli'ninde tavsiyesi ile kapcba-lik payesi verilerek Hezargrad yanlina daha sonrada Rusuk yanlna tayin olunmutur. Alemdar'in ok geni bir arazinin sahibi durumunda olmasndan kaynaklanan zenginlii ve buna bal olarakda az rastlanacak tarzdaki cmertlii kendisine pek ok hayran ve minnet duyan kimseler kazandrmt. Bektailie mensubiyeti mnasebeti ile yenieri ocana kar byk muhabbeti vard. Htt 3. Selim'in nizam cedid askerinin kurulmasna ait almalara muttali olduunda bir hayli zld grlmt. Yalnz realiste bir anlaya sahip olmas hasebiyle Rus savanda yenierinin gsterdii cebanet, korkaklk ve firarlar, Alemdar'daki bunlara kar olan muhabbettini yaralad gibi tam tersine yenierilere kzgnlk duymasn getirmiti. Alemdar Mustafa paa; Ruslarla yaplan savalarda Tuna ordusu kumandan sfatyla bulunmu, gsterdii baarlardan mtevellit her tarafta n kazanmt. 1221/1806'da kendisini vezirlik rtbesi ile beraber padiah tarafndan kendisine davul, hilt ve sancak mkafat olarak gnderilmiti. Alemdar paann 3. Selim'e kar pek byk sevgisi vard. 1222/1807 maysnn 17. gn padiahn tahtan indirildiini duyduunda, zntsnn bykl, bu olaya sebeb olanlardan intikam alma azmine dahi getirmiti. Yukarda adn verdiimiz kiiler kurduklar cemiyetin bakanlna byle bir dneminde Alemdar paay getirmilerdi. imdi burada Alemdar Mustafa paann biyografisini dondurup tarihi geliime temas etmeye devam edelim:

Efendim; Alemdar' gizli cemiyetlerine reis seen zevatn enbyk taktik baars, her biri ordunun eitli kademelerinde de kendilerine bir vazife bulup, bu vazifelere tayine muvaffak olmalardr. Bu vazifelerde bulunmalar asker ile daha kolayca temas temin edebilmeleridir. Bylece onlan iknaa etmekte baary yakalamalarn elde etmiti. (Eer, ittihatlara bakarsanz, onlarnda askeri gleri ele geirmeden icraata balamadn grrsnz.) Hakikaten ordu bnyesinde vazife alm bu zevat, ordunun meselelerini tanzim bahanesiyle sk sk Rusuk'a Alemdar Mustafa paann yanna giderek, harekete gemesi hususunda tahrike frsat bulabiliyorlard. Eninde sonunda bu tahrikler gizli cemiyetin tad istikamete doru yol almaya balad. Gnn birinde Alemdar paann yannda bulunan onbin kadar seme askeriyle Edirne civarna gelmesi grenlere dehet verdi. Bu halden akn olan herkes stne stlk, Ruslar ile yaplan mtareke ve yiyecek skntsnn ar basmasndan dolay, Tuna boylarndaki askeri kuvvetde Edirne'de boy gsterince armak, endieye dnd. Ayn zamanda serdanekrem unvann hmil olan sadrazam, Alemdar Mustafa paann Edirne'ye geliinden rkerek, mtareke zamannn dolduunu, hudud boylarnda asker ^almadn bu sebebile Tuna havalisine gitmesini aka sylediyse de, Alemdar'm metaneti ve aradaki kimselerin ileri ustalkla idare etmeleri, zaman iinde sadrazamnda anlaynda deiim husule getirdi. Aiemdar paa, sadrazamn da itimadn celbetmiti. Bylecede sefer yapma mzakeresi balam oluyordu. Htt Alemdar paa'nin mavir ve mstear olar Refik ve Behi efendiler, serdar- ekrerni orduyu tanzim iin stanbul'a bile gitmeye ikna etmilerdi. Fakat saltanat merkezinden sorulacak olursa, ordunun banda bulunmasndan istifade ile padiah istedikleri gibi kullanan vekillerin buna onay vermeyeceklerini serdar- ekreme inandrmlard. Alemdar ise; "madem ordu stanbul'a gidiyor. Bende onlarla giderek padiahn gzlerini greyim" eklinde arzusunu dile getirince, sadrazam bunu uygun buldu. Bu vaziyet karsnda ordunun harekt gizlice kararlatrlp; be gnde stanbul'a varlma zerine pln yapld, merhaleler tesbit olundu. Ordunun harekt tabiiki ahaiiden de gizlendi. Yoksa harekete geilir geilmez, huzuru padiahiye ve sadaret kaimmakamhna gizlice malumat verildi. Bu haber verme ii de, haseki aa stanbul'a gnderilerek yaplmt. Ordunun Edirne'de kalmasnn, masraf bakmndan tahamml edilmez raddeye varaca iin Edirne'ye dnmesinin kabii olmadnn gereinden dolay irade-i hmayun karlmas, vaziyetin ahaliye duyurulmayp onlarn heyecanlandrlma-mas iin gizlilie riayet lzumuda bildirilmiti. stanbui hazine vekili Nezir aa orduyu karlamak vazifesiyle padiaha gnderildi. Cemaziyelevvelin 20. perenbe gn devlet adamlarnn ekserisinin haberi olmad halde sabah erkenden Alemdar Mustafa paa; serdar ekrem ile arhac Ali ve Behram paalar nne katarak stanbul'a ulamak zere yola kmt. Alemdar kendi askerinden kk bir birlii yanna almt, istanbul'da istedii havay estirmeye muvaffak olan ekiya reisi Kabak Mustafa, 3. Selm'i tahttan

indirme vakasndan butarafa nail olduu Boaz Nazrl vazifesinde bulunmaktayd. Kabak Mustafa mutlaka yok edilip, ekiya basz kalmalyd. Alemdar paa bu vazifeyi Pnarhisar ayan Hac Ali aqa'ya vermiti. Ordunun orlu'ya geldii srada hakikaten kendine verilmi vazifenin uurunda olan Ali aa ii aa-qda naklettiimiz ekilde bitirmitir. Kabak Mustafa; boaz nazrl makam olan Rumelifeneri'nde ikamet etmekteydi. Ali aa sabahn ok erken saatlerinde buraya gelmi ve ok nemli bir emir tebli edeceini bildirmi idi. Kabak'nn ikametghna girmi ve oradan harem dairesine geerek, grlt karmadan Kabak'nn kafasn kesi-vermiti. Bu hal stanbul'dan iidildiinde herkes hayret etti. Yaplan tahkikattanda bir sonu kmad. Ancak iki gn sonra Edirneden gelmekte olan ordu, rpc ayrnda boy gsterince vaziyetin ortaya kt grld. Ali aa, Kabak'nn. kellesi yannda olduu halde orduya geri dnmt. Ordunun harektnn 3. gn vaziyet stanbul'da iyice duyuldu. Alemdar'in orduyla beraber gelmi olmas haberi herkesi telaa drd. Devlet adamlar ve hyet-i vkel bir toplanty elzem buldu. Mzakereler ne iin ve ne maksat ile gelinmi olduunu tahmine matuf oldu. Neticede, bilfiil gelmi bulunan or-duyu karlamaktan baka are kalmadna karar verdiler. Ertesi sah gn banda eyhlislm olduu halde bir ok devlet adam ile birlikte ordunun bulunduu yere gidip ho geldiniz. Dediler. Tekrar stanbul'a dndler. (Bilindii gibi seneler getikten sonra Hareket Ordusunu da ayn istikamete gidip karlayanlar olmutu.) Htt ertesi gun Sultan 4. Mustafa dahi sanca erifi karlama arzusuyla ncirli iftlii ile Davutpaa arasndaki blgeye kadar giderek, ordu ile birlikte Davutpaa kasrna gelmi ve orada bir saat kadar istirahat ettikten sonra, herkesle birlikte stanbul'a dnmt. Alemdar Mustafa paann askerleri mstakil olarak rp-cayr;nda kalmlard ki, bu hl ahalinin kalbinde mthi bir korkuya sebeb oldu. En azl yamaklar bile kuzu gibi oldular. nk;AIemdar'n byle seme askerle stanbul'a gelmesinin mutlaka mhim bir sebeb tadna btn vicdanlar inanyordu. Alemdar'n dzenlemesiyle hemen ertesi gn olan cemaziyelevvel aynn 27. gnne rastlayan perenbe gn, tevikilerin ba eyhlislm Ataullah efendi azl edildii gibi, irticada eli olan bir ok kimsede muhtelif mahallere srgn edildiler. Alemdar Mustafa paann sk sk saraya girip kmas ve stanbul'un asayiine bal baz tedbirler almaya kalkmas, baka birdeyimle stanbul'da bir eit rfi idare hkm srmesi, Alemdar paann nemini gnden gne arttrmaktayd. Sadrazam elebi Mustafa paann hi bir tesiri ve hkm kalmad gibi, Alemdar Mustafa paa tarafndan, nemli ilere dair alnan tedbirlerden sadrazamn haberi bile olmuyordu. Devletin nemli makamlarnda bulunan ve irticai olaylar esnasnda husule gelen hareketlerde eli ve rol bulunan kimselerin, Alemdar paann tesiriyle birer ikier srgne gnderilmeleri, azil olunmalar! devam ettike, Sultan Mustafa'da vaziyetten rkmee balamt. Bunun aresini bir ka defa araclarn vastasyla paa artk vazifesi bana gitsin eklinde haberler yollamakla denemiti. Ne

varki;4. Mustafa'nn bu yola balam olmas, Alemdar paann yapaca in ne alnmas neticesini getirdi. Bu arada gelen bir haberde, sadrazam elebi Mustafa paa yamaklar ve ocakllar harekete geirip Alemdar paa aleyhinde imale etmeye alt varit oldu. Bu plnlamann Alemdar paa zerindeki tesiri pek byk oldu. Hemen rpc ayrnda bulunan birliklerinin bana giden paa, sabahn erken saatinde kalabalk saylacak bir mfreze ile doruca babli'ye gelip de sadrazamn yanna girdi. Tam bir diktatr hametiyle: Bre herif mhr- hmayunu ver! dedikten sonra pek dokunakl szler edip sonra ald mhr Cavuba Tahsin Efendiye teslim edip, sadrazam da bir ata bindirip, rpc ayrnda bulunan kendisine ait askerin yanna gndererek enterne etti. Ortaya kan bir teemml edersek, karlatmz vaziyet u olur: Gl, muntazam bir orduya sahip olan kumandan, padiah rktr, sadrazam kendince azleder, muhafaza altna alr devlet grevlilerini oraya buraya srer, buna ne ad verilir sorusu, devlet gemisinin rotasndan km olduunun cevabyla karlar. Bu arada ise devlet adamlarndan bazlarn da babli'ye davet etmiti. Babli'de vkely toplayan Alemdar paa, uzun bir izahatn gereksiz olduunu, yalnzca din ve devlete aid bir i iin kendisini takip etmelerini istedi. Alemdar'n maksadn anlayabilen eyhlislm Arabzade Arif molla, nce bir tereddt gstermisede, Alemdarn gazab dolu bakn zerine teksif etmesini grdnde, dierleri gibi ayak uydurmaktan baka aresi kalmamt. Alemdar paaya terslik yle dursun, bir ey syley.emeyerek pei sra takip etmeyi yelediler. Hep birlikte Topkap saraynn Ortakapsna geldiler. Alemdar paa; Darssade aas bulunan Mercan aa'y1 huzuruna getirterek "Devletin btn erkn burada, ahalide, Sultan Selim'in yeniden tahta karlmasn istediinden derhal kendisini dar karn. Burada biat merasimi yapacaz." Dedi. eyhlislm efendiyi de, vaziyeti anlatmas iin Sultan 4. Mustafa'nn yanna gnderdi. Aradan biraz vakit gemitiki eyhlislam tela iinde geldi ve 4. Mustafa'nn byk bir kzgnlkla kendisini yanndan kovduunu ve kap-ann kapatlmas emrini verdiini bildirdi. Btn bunlar sa-ahtanberi sinirden kprm bir halde bulu-nan Alemdar paay gazabn son hududuna getirmiti. Artk azn her dklen szler, padiahlara sylenmemesi gereken kelimeleri ihtiva etmekteydi. Bu arada da, yannda bulunanlara, kapy krmalarn emretmiti. Sultan Mustafa; vaziyetin ald rengi kefetmi, kendisinin yaamasn ve saltanatn devam ettirmeye matuf tek tedbir olan ancak, ok habis bir areye bavurdu. yleki: O srada hanedan Osmaniye'de kendisinden baka iki erkek vard. Bunlar da; eski padiah 3. Selim, bir de daha sonra padiah olacak olan ehzade Mahmud idi. Bunlar ldrtt takdirde, hanedann yklmamas iin ona dokunulmayacakt! Bylece hem hayatn hem de saltanat emniyet altna alnm olacakt. Bu vaziyet karsnda emrinde olanlara bu hanedamn bahsedilen iki erkek yesinin katledilmeleri emrini verdi. 3. Selim, bulunduu kendi dairesinde gayet

feci bir ekilde, klca kar, ney'iie kar koymaya alrken al-kanlar iinde braklarak, ehid edildi. Kanlar iinde bulunduu halde cesedi bir ilteye konmu olarak arz odasnn nne braklmt. Talihsiz ve mahlu padiahn be gn nce vefat etmi olduu haberini de epeyi mbalaal bir tarzda ahaliye duyurdular. Ayn dakikalarda da, gen ehzade Mah-mud'un ldrlmesine allmaktayd. Bereket versin ki Sultan Mahmudun lalas Anber aa ile evri Kalfa adl hamiyyet sahibi Grc rkndan bir criye, melunane vazifelerini yapmak isteyen saldrganlara kar koymaktalard ehzadeyi dama karp saklamaya alyorlar bir yandan da, saldrda bulunanlarla arpyorlard. Frlatlan haner ucu, Sultan Mahmud'un kolunda bir yaraya, dama karkende duvara toslayp alnnda kk bir yara meydana geldi. Sa salim dama kabildi. evri kalfa; son anda ehzadeyi yakalamak durumunda bulunanlara elinde bulunan mangaln kllerini savurarak, gzlerini toza bulayp zaman kazandrmay becerdi. Rivayet olunurki; ehzadeye saldranlarn arasnda bizzat 4 Mustafa'da varm! Bunun byle olduunu belirten Ali Sevdi bey unu sylemekte: "Ktphanemde mevcud olup, vazarm ad ve eserin ismi olmayan kitab, maalesef son bab-ali yangnnda yanpda gitti" demektedir. Alemdar Mustafa Paann daha nce krn emrini verdii kap krlnca ilk grnen manzara ehidin na olmutu. lk greni de Alemdar paa idi. aknln gideremeyen, grdklerine inanamayan bir halle merhum padiahn cesedine kapanarak hkra hkra alayan koca adam: "Vah efendim! Ben seni tekrar taht'a karmak iin bu kadar uzak mesafelerden gelmi i-dm, gzlerim, seni bu halde grdler ha! imdi u enderun halkn batan baa kltan geirerek senin intikamn alaym" diye inlemekteydi. Krksekiz yanda ehid olan 3. Se-lim'in cesedi Alemdar paann kucanda biruh olarak, al-kanlar iindeydi. O srada ise, inklap hareketleri iinde pimi bir kimse olan ve znt ile infial halinde bir i grlemeyeceinin idrakinde bulunan Ramiz efendi; Alemdar paaya yaklap: "imdi alamann sras deil, tahtn yegane vrisi olan ehzade Mahmud bulunup tahta karlmal" dedi. lave etti: "Gecikirsek, korkmak lazm gelirki ona da bir hl olur." derdemez, Alemdar paa akln bana alr. Derhal Sultan Mahmud'un bulunmasn oradakilere emreder. Saray imam Ahmed efendi, gen ehzadenin saray damna km bulunduunu haber aldndan, g bela k-u damdan sultan Mahmud'u indirdi. Alemdar'n yanna getirerek, "te efendim, Sultan Mahmud efendimiz ben biat ediyorum" diye yksek sesle hitab etmiti. Alemdar Mustafa Paa, bilftur: "Padiahm! Ben buraya amucanz taht'a 'karmak iin geldim. Kr olas gzlerim onu u vaziyette u|dum. Seni taht'a karaymda mteselli olaym. Lkin ultan Selim'i bu hale koyan enderun ahalisini kldan gejrmeme msaade buyur" Demiti. Henz yirmi yanda bulunan daha bir iki dakika evvel belkide hayatnn en zor ve tehlikeli anlarn yaayan Sultan Mahmud'un son derece yksek olan metanetini anlamalki; ne yerde yatan alkanlara brnm

amucasnn, cesedinin rktc manzarasndan ne de, kkremi aslan gibi saraya savlet eden, silahna sarlm ve intikam arayan Alemdar paa ve maiyetinin hl ve davranlar etraf velveleye veren feryatlardan zerre kadar bir korku duymayarak, gayet metin ve mekin bir arslan sesiyle: "Paa; imdi silahlarn kar. Askerini dat. Seninle grlecek ilerim var. Hemen Hrka-i saadet dairesine gel. Daha sonra hinleri ben buldurup, sana teslime bakarm." Demitir. Gen padiahn, byle bir tavr ve otoriter davranla Alemdar paann asabna hkim olmasn telkin eden emirleri hemen tesirini gsterdi. Alemdar Mustafa paa sakinlemiti. lk nce silahlarn kard. Ardndan askerin dalmasn emretti. Yalnz sultan Mahmud'un babasnn vakti zamannda Alemdar paaya maddi ve manevi deeri pek yksek bir haner hediye etmi olmasndan mtevellit padi-ahdan bunu tama msaadesi taleb etti. Sultan Mahmud bu talebe msbet cevap verdi. 4. Mustafa ise bu srada Ba-dad kkne km sofada "ben bu taht'tan inmi deilim, Mahmud'u kim tahta kard!" eklindeki szleri herkes tarafndan duyulduu gibi, Hrka-i saadet odas iinde bulunan Alemdar tarafndan da iidildi. Bu szler paa-nn yine ileden kp pr gazab kesilmesine sebeb oldu. Hrka-i saadet odasndan frlad gibi, bararak. "Syletin u adama beni kyamete kadar lanetle andracak bir harekete sevketmesin, bucana ekilsin!" eklinde haykrd. Saray imam Ahmed efendi iin vahametini anlayarak, hemen Sultan Mustafa'nn huzuruna karak: "Efendim saltanatta nasibinizin bu kadar olduu grlyor, artk birazda istirahat buyrun" diyerek 4. Mustafa'y harem dairesine gndermitir. Btn bu gaileler atladldktan sonra Hrka-i saadet nne, Osmanl taht kondu ve resmen biat merasimi balad. Vekiller, komutanlar, alimler, ileri gelen devlet memurlar biatlarn yerine getirdiler. lk biati Alemdar Mustafa paa yapmt. nkilk karlamadan sonra Sultan 2. Mahmud, Alemdar Mustafa paay hrka-i saadet dairesindeki mkalemesinin akabinde sadaret ile taltif eylemiti. Bylece de, Sultan 2. Mahmud'un ilk veziriazam Alemdar Mustafa paa olmutu. Tabiatyla ilk biat edende lkenin iki numaral adam olacakt. Ne varki; tarihimizde varlyla, fedakrhyla, metanetiy-le ve fikri aydnlyla daima yad olunacak Alemdar Mustafa paa hatay burada, vezareti uzma makamn kabullenmesinde yapt. nk Alemdar paa yetimi, cesur, fedakr bir asker, mhimce bir kumandan olarak askeri meziyetlerini her zeminde ispateylemi bir kimseydi. Lkin bir milletin, adeta yklmas mukadder devletin yklmasn nleyebilecek kadar mlki idaresine, siyasasna akl erdirebilecek tecrbe-nin sahibi deildi. Ayrca kendisinde bir hrs ve tamah olmad herkese bilinen hususlardand. Sadareti kabul etmesi, ne servet- saman sahibi olmak nede an ve hret sahibi olmaya matufdu. Sadece milletini ve memleketin ahvalini dzeltecek bir anlayla zerine ald dnlmelidir. Fakat, bu vazifeyi alacana vazifeden uzak kalarak ancak eski tbirle nigahban yni bir gzlemci olarak kalmas pek daha isabetli olurdu. Aada yazacamz ve kendisinin ehidlii-ne sebeb olacak feci vakaya, hep bu hl inden yni hizmet edebilirim itihadnn yanlln ortaya koymu olacaz.

Sadrazam Alemdar Mustafa Paa Biatin yaplmasndan sonra karkla ve irticaya sebeb olanlarn bu gnk deyimle mrtecilerin nde gelenleri birer birer eie geirilip kimi idam edilmekte kimi ise ele geirme esnasnda kar koyduundan ldrlmekte idi. Kimileri de; srgn hapsi boylamak gibi cezalara uratlyordu. Bu tavizsiz davranma anlay asayiinde ksa zamanda rayna oturmasn salad (Hareket ordusu stanbul'a girdikten sonra aynen byle olmadmyd?) Sultan 2. Mahmud, yeniden nizam cedid usuln tatbike koyuldu. stelik yalnz stanbulda deil lkenin her tarafnda uygulamaya soktu. Mutlak surette askeri alanda byk hamlelerin yaplmas icab ettiini her frsatta dile getirmeye balad. Bu arada bir ok askerin meslek ile ilikilerini kesip, orduyuda tensikata tbi tuttu. Ne varki; askeri alanda bunlar yaplrken sivil idare ve bilhassa adliye zerinde hemen hemen hibir hususa el atlmad. En iyimser deyimle yapmaya vakit bulamadlar denebilirki, buda ileri srdmz hususlarda bir ey yaplmam olduu manasna gelir. Btn lmllere hkim olabilecek hususlardan saylan gurur Alemdar Mustafa paann da iine ilemekte vakit kaybetmedi. Sultan 4. Mustafa'y tahttan indirip, Sultan 2. Mahmud'u Osmanl tahtna karan, kendiside sadrazam olan, her dediinin ikiletmeden yerine getirilmesinden hasl olan neticelerden devletin ve bilhassa stanbul'un huzura kavuturulmas baarsnn her devirde bulunan dalkavuklarn yalana dayal takdirleri istikameti salam olanlar dahi artr. Bozuk isti-kametlileri de safna celbederdi. Alemdar paa yle bir anlaya sahip hae gelmitiki, artk kendisini, biri kar kacak diye bir sknt duymamaktayd. Alemdar'a gre; artk yenihi bir deeri yok, ahali ise bir fesada kaplacak ce- ve kabiliyete hiz deildi. Halbuki paa bu anlaynda ^t gurur illeti yznden yanlyordu. nk; yeni usul-rnemnun klyla kendini yutturan ancak eski usuln amini isteyen ve bunu da temine lzm gelimeleri tertip-vecek bol saydada gayr memnunlar vards. Bu zmreye a hil olanlar, her an tutuacak bir ihtill oca hazrlamlar sadece kibrit akmay bekliyorlard. Byle niyet tayanlarn en ok kullandklar silah ise, iftira, lkenin ilerinin ktledi-i hususunda yalanlarn ounluu tekil ettii ayialar yaymak, baz kimseleri birbirine drc beyanlar uurmak olduu herkese bilinir. Byle dnce yapsna blgelerin tannm kahramanlar da katldm, artk i sadece ahaliyi tahrik etmeye kalrki, bunlarda yalan haberleri yaymaa almak ve sk sk toplantlar tertibiyle ihtillin sebeb vede esaslar hazrlanrd. Artk btn bunlar olmakta idi. Baz gngr-m ve kendisine sevgi besleyen kimseler, memlekette kaynatlmaya hazrlanan kazan hakknda baz bilgi ve haberler verdiler. Ne varki; kr olas gurur denen eytan pisliinin insan aldatc tesiri burada da kendini gsterdi. Alemdar paaya ne sylense kaale almyordu. Artk itibar ve nfuzunu artrmak iin nizam cedid askerine eski dnemde yaptndan da fazla alka ve iltifat gstermeye balamt. Beri yandan baz

ulemya kaba davranmas devlet hazinesinden bir sr adamn hi bir haklan olmad halde senelerdir almakta olduu maalar kesmesi, konana cariyeleri doldurarak, akamlan iki iip alg aldryor dedikodular mbalaal bir ekilde mslman ahaliye duyuruluyordu. Hele birde kalenin iinden ele geirilii vardki, o a yle olmutu: her ne kadar paann adamym gibi ge'nen, gizliden gizliye ihtill yapacak kimselere yardm esirgemeyen baz mfsidler irtican yksek tabaka arasnda yer alan mensuplar, harem dairesindeki cariyeleri bile elde ederek, Alemdarn erefine zarar verecek hallerin yaplmasn temin etmitiler. Mesel divanhaneye ve camiye silahsz gitmeleri adet olmayan sadrazamlarn yerine, byle yerlere silahsz giden bir sadrazam kmt ortaya. Bu sadrazam Alemdar Mustafa paayd. Paann bu tarz davran Rumeli askerinin bile infialine sebebolmutu. Vaziyet btn akl ile belirmiti. lke deil amma stanbul'un insanlarnn byk bir ksm Alemdar paa'nn hasm kesilmiti. Bavekilin ehadeti 1223 senesi ramazan'nin 26. gecesini 27. gne balayan, mildi tarih ile 1808 ylnn 16/kasm aramba akam, Sultan 2. Mahmud'un sadrazam Alemdar Mustafa paa, eyhlislm Arif ef. dinin iftarna davetlidir. Bu davete icabet etmek zere bablideki sadaret konandan atna binmi olarak yola kmtr. Bir takm adamlarn divanyolu zerinde toplandklarn vede bir takm dikkat ekici davranlar sergilediklerini grr. Cesaret bakmndan pek az kimsede rastlanan hususiyete sahip bu sadrazam, atn bu toplanm gruhun arasna srd. Maiyeti erkn da paa'nn bu ftursuz davranndan aldklar cesaretle onlarda atlarn bu kalabaln zerine srerek, ellerinde bulunan denek ve krbalan gelii gzel savurarak bir ka kiiyi muhtelif yerlerinden yaralam oldular. Bu yarallar o halleri ile yenierilerin devam etmi olduklar kahvehane bir takm toplanma mahallerine gtrerek gya, seyirciymi rolne brnerek yarallar gstererek yaplanlardan ikayete baladlar, "efendim Alemdar gibi bir haydut paa kendi arzusuyla gelip bir padiah tahtndan indirir. Dierini tahta kondurur." Dedikten sonra yeni padiaha laubalilar gsterdiinden bahsederek, ahaliyi galeyana getir-calstlar. Daha nceden hazrlatlm bir hezele gurubu kendilerinin saray mensubu olduunu bu hllerinin istik-I dnk hereyden haberdar olmalarn saladn hatr-k konumaa balamlar ve bayramn hemen ertesin-a yenieri snfnn tamamen lav olunacan, btn mmet-i Muhammede frenk elbisesigiydirleceini, kar koyan olursa tecziye edileceklerini yeminlerle takviye ederek beyan ediyorlard. Bunlarn sonunda yenieriler mthi bir kzgnlk iinde klalarna giderek oradaki arkadalarn ve kan dkc silahlarn alarak hep beraber Babli'nin nnde toplandlar. Harektn mensubu baz kimselerde stanbul'un her bir semtini dolaarak "yangn var" nidalaryla ortal velveleye verdiler. Byle yapmalarnn sebebi ise; yangn szn duyan

sadrazam babli'den dar karp, uzaktan yaplacak tfenk ateiyle vurup ldrmeye dnkt. Alemdarn Tesbiti Alemdar Mustafa paa;daha iin bandan beri yaplmas muhtemel vakalar yllarn sava alanlarnda geirmi, nice komitaclarla beraber olmann verdii tecrbeyle derhal anlamt bu sebebten de btn amataya ramen yerinden kmldamayp konandan kmad. O zamanlarda sadarete gelenler btn aile efrad ile imdiki stanbul vilayet binasnn bulunduu mahalde vezir evi denilen kagir bir binada oturur-lard. Alemdar Musta-fa paa'da bu kaideye tbi olarak bahse konu vezir evinde ikamet etmekteydi. ehrin bir ok ye vazife alm bulunan nizam cedid askerinin yardma aca inanc iindeydi! te taraftan ne Levend iftliinde ' skdar'daki Selimiye klasnda bulunan, nizam ccaskerine iin bandanberi hi bir ekilde haber verilmeBaka bir feci hl yle yaanyordu: Yenieriler hakaret telakki ettikleri davranlar karsnda kaldklarn ve bunlara haddini bildirmek zere ayaa kalktklarn ve aalar bulunan yenieri Aas Mustafa aa'ya gel bamza ge haberini yollamlarsa da, byle bir cinayetin banda olamam diyebilecek asaleti gsteren aalarn pek fecii surette katletmiler idi. Bu vaziyet karsnda stanbul'un sarslan asayiini yeniden rayna oturtabilecek bir otorite kalmamt ortalkta! syanclar ie bbli'yi atee vermekle girimiler hemence sadrazam konann pencere ve kaplarna at yapmaya baladlar. Bu atlarn kard grltye ramen, sadrazam konana yardm ulamamas pek byk mna tamaktayd. Konakta bulunan Alemdar Mustafa paa ve sadk arkadalar, silahlan ile pencerelerden, mahzen mazgallarndan mukabil atlara baladlar. Kumanda Zafiyeti Saylan krk-elli bin kiiyi bulan mfsidler kitlesinin at ate salvolar, karm olduklar grltler nasl olurda saraydan iitilmez ve yardm gnderilmezdi. Babli ile padiahn ikamet etmekte olduu Topkap saray arasndaki mesafe ve o dnem iindeki stanbul'un asude hli bu seslerin padiah cihann kulana ulamasna engel tekil etmezdi? Ne ibu! Konan pencere ve kaplarna doru yaplan silah atlarkarsnda, Alemdar Mustafa paa ve sadk arkadalar silahlaratarak cevap vermeye baladlar saldrganlara. Bir ara vaziyetten haberdar olan rumeli askeri ile bir miktar nizam cedid askeri olay yerine yardma komusada bu kadar kalabalk ve silahl hayduda mukabele ve mukavemetin mmkn olamayacan grdklerinden dnp, gitmilerdi. (Yazklarolsun. M. H) Bu arada da baz devlet grevlileri ve nazrlarnda buradaman saylabilecek evlerde ikamet etmeleri bu haydut g-uhunun elinden hayatlarn kurtaramayanlarda oldu. Bunia-arasnda sadaret kethdas olan yni bu gnk

ileri bakan yerine kim olan mehur Tahsin efendi fecii bir ek-de katledildi. Rusuk yaranndan Behi ef. dinin ynettii deniz kuvvetleri bu irkin harektn iinde yer almamak asaletini gstermiti. Baz vkelda zor bel kaabilmi, snacak melce bulabilmilerdi. Asilerin kona ele geirmek iin eitli yollar deneyeceklerini anlam olan Alemdar Mustafa paa: "inizden sz anlar iki kii u keye getirin, onlarla syleecek szm vardr" diye seslendi, iki eleba geldi. Paa: "Ben en son kacam, nce daire halkm ocan namusuna tevdi ediyorum. Buradan karacam, buna muvafakat ediyormusunuz?" dediinde asiler bu teklifi kabul ettiler. Gz Yaartan Sadakat kanlar kt ve konakta paa ile beraber drt kii kalm idi. Bunlar, paann hayat arkada bakadn, paamn hareminin yneticisi Hadm aa ve onsekiz yanda bir gze! ca-nye. Paasz ald: "Ben bu rezillere nefsimi teslim etmek zilletini asla gsteremem. Maksadm u hezeieye mukavemet edebildiimde etmek, ondan sonra mahzendeki cephaneyi ateleyip, onlar lmJebulutururken, nefsime sehidli-91 arzu ederim." Dediinde, bakadm ve hadm aada fer-yad ile "Paa! Paa! bizi hadm ve kadn diye tahkir etme. enn Azarnda ehemmiyeti olmayan hayatn, bizim indi-m'zde de hi bir kymeti yoktur. Sadakatin isbat gn gelip tr. Senden asla ayrlmayacaz, Lkin u kzcaz gentir. Bizim, bu kararmza ahid olsun ve bunu tarihsayfalarna nakledecek bir vazife stlenmek iin buradan ksn. Tatbikatmz anlatsn." Dediler. Gen kzda dar karld. Burada konakta kalma sadakati gsterenler arasnda bulunan onsekiz yandaki gen cariyenin gsterdii fedak-rane sadakate hayran olmamak kabil olmadn belirtmek icab eder. Bu sadakat her ne suretle olursa olsun, hayat istihkar eden bir fedakrlk olduundan, irlerin muhayyilesinde nice iirlere ilham verebilir! Alemdar paa kendini teslim ihsas ettirdii 42. blk odabasn ard. Yenierilere sovmee balad. Az ak dinlemede olan odabann azna soktuu rovelverini ateledi ve ldrd. Hi beklenmeyen bir hareket karsnda kalan yenierilerin sadrazam seri bir ate altna aldlarsa da, isabet ettiremediler. ldrma raddesine gelen asiler, evin her tarafn hedef haline getirdiler. Evin arka tarafndan delme ve dalma hareketine giritikleri gibi, dama karak oradan amay baara-caklar delikten sadrazam vurabilme ans aramaktalard. lerin vard netice artk belli oluyordu. Hi bir yardm gelmiyor, padiahn kula dibinde patlayan mermi tarakkalar, Alemdar paann gzden karldn ortaya koyuyordu. zzet-i nefsine yaplacak hakaretlere maruz kalmaktansa, nefsini savunan ehid olur anlayna sarlarak, hayat istihkar etmiti. Vakar'n son hududuna kadar sahip olan Alemdar Mustafa paa yannda asrlarn en fedakr kadnlar arasnda saylsa yeridir diyebileceimiz ismi mehul kalan hanmefendi zevcesi ile bir sadakat timsali olan harem dairesinin hadmaas ile bod-rum kata indiler.

Cephaneliin kapsn aan sadrazam, elindeki pitovunu cephanelerin bulunduu odaya tevcih ederek tetiine bast. nfilak pek mthi olmutu. Patlamann sesinden konak civarnda bulunan asilerin byk bir ounluu yerlere serildiler. Sersem bir halde nefa bile gittiklerini bilemez hlegeldiler. Konan kubbesi .. erjne km bulunan ve delik ap paay vurmay plnlanlar, infilakn tesirinden enaz iki yzmetre teye utular. da tejef olanlarn miktar ikiyzelli kiiden fazlayd. Halk Alemdar paann cephanelii tututurup, firar ettii zan-nnda olduundan her tarafta aranmasna klmt. Aradan en gn sonra yenierilerin bir ksm irtica olaynda vanm bulunan babli enkaz arasnda erimi gm ile al-tun bulurum midiyle yerleri kazarak aratrma yaparlarken karlarna demir bir kap kt. Bu kapy krp ieri girdiklerinde bir demir kap ile daha karlamlar. Onu da krmlar ve karlarnda byk bir odann ortasnda tane cenazenin yatt grlmt. te bu cenazelerden biri hamaset kapsnn Alemdar Mustafa paa, hanmefendi ei ve sadk hae-maasna aid olduu ortaya kt. O zaman katn zan ettikleri Mustafa paann bu yiitlii gsterip, orada ehid olmay bildiini renmi oldular. rtican Vaheti Alemdar Mustafa paann cephaneyi ateleyerek ehidlii semesi ve bu yaplmas ok zor ide kendisi ile birlikte feday cn eyleyenlerin gerekletirdii yksek seviye, onlarn katilleri saylanlarn ise, ne byk cani ve mrteci olduunu gsterecektir aaya yazacaklarmz. Alemdar Mustafa paann cephaneyi ateliyerek kan yangndan sonra husule gelen dumandan boulduklar grlmtr. Cesedi tanyan mrteciler, Alemdar'n boynuna bir ip takarak Sultanahmed meydanna gtrp, orada ve baz sokaklarda srkleme vahetini gsterdiler. Na gn meydann ortasnda brakld. Daha sonra hangi hayr sahibinin delaletiyle Yedikule surlar dnda alan bir hendee atlmtr! te tarihimizin mhim bir simas saylan bu muhterem enkazdr ki merutiyet sayesinde pek yakn zamanda unutulmu olduu hendekten karlp, ehadetinin olduu yere, mutena bir mevkie veya o civarda baka, mnasib bir yere nakledilip konursa, milletde kadirbilirliini ispat edecektir. mmetin, meziyet sahibi evldlarndan olan bu zt, milletin, ziyaretgh- daimesi olarak grmesi lzmdr. Bu besa-let heykelinin yni yiitlik timsali olan bu zatn kabri zerine dikilecek abidenin ehemmiyeti ve kymeti, Tarihi Osmani Encmeninin himmetinin ve gayretinin ls olacaktr. Son sz: Cephanenin infilak etmesinden sonra yenierilerinde onlara yardm eden hempalarnnda padiahn sarayna ne ekilde saldrya getiklerini, daha ne gibi ktlkler yapldn ilenen rezaletleri, Nizam- cedid ocann lavna nasl muvaffak olduklarn burada anlatmaya gerek yoktur. nk; maksadmzn Alemdar Mustafa paaya ait hayat anlatmaktan ibaret olduu sizlerce de malumdur. Alemdar Mustafa paann cenazesinin imdiki babli

ktphanesinin olduu yerde bulunduuna dair bir rivayet varsa da, vakanvislerin vesikalara dayal tahkikatna gre, cenaze daha nce sylendii gibi Tomruk dairesinin mahzeni mtemilatndan birinde bulunmutur.

SULTAN ABDLMECD HAN ....................................................................... 2 Girid'de Rumlarn htilli............................................................................. 9 Kavalal Mehmed Ali Paa stanbul'da ...................................................... 11 Macaristan htilli-Memleketeyn Meselesi ................................................ 12 Osmanli Devletinde Baz Olaylar .............................................................. 13 Menikof Ve Paltosu ................................................................................. 18 Sava ......................................................................................................... 19 Sinop Vak'as............................................................................................. 21 Sivastopol Muharebesi .............................................................................. 25 ar'n lm-Sivastopal'un Zapt.............................................................. 28 Kafkas - Rs Savalarnn Trihi Bir Analizi............................................. 30 Kabardey-Rs-Krm likilerinde lk Safha .............................................. 30 Ruslarn Kabardeyi gal Safhas ............................................................... 31 Ruslar'n Bat erkesya'y gal Hareketlerinin Balamas......................... 32 Tanzimat zerinde Tetebbu....................................................................... 33 Osmanlda Islahat Devri ............................................................................ 34 Bir Baka Kaynaktan ................................................................................. 36 Sadarette Deiiklikler .............................................................................. 36 Padiahn Donanma Gayreti ...................................................................... 36 Harp Sonras.............................................................................................. 37 Memliki Osmaniye'de Kaynama .............................................................. 37 Osmanl ark Blgesi Kaynamalar ........................................................... 37 Yaplmas Gereken .................................................................................... 37 anizde'nin Gr .................................................................................. 38 Meternichin Mektubu ................................................................................ 39 Batllamann Sebebi ................................................................................ 40 Yenieriliin Kaldrlmasnn Safahat....................................................... 40 lga Kararnn Aln................................................................................. 41 Sultan 2. Mahmud'cn Hitab ..................................................................... 41 Koca Sekbanba'nn Nizm Cedid Ve Yenieri Mukayesesi.................... 42

SULTAN ABDLMECD HAN Babas: Sultan II. Mahnd Han Annesi: Bezm-i lem Valide Sultan Doum Tarihi: 1823 Vefat Tarihi: 1861 Saltanat Md.: 1839-1861 Trbesi: stanbul Fatih Y. Sultan Selim Camii Yan. Osmanl Padiahlarnn 31.si olan Abdlmecid hn, 2.Mahmud ile Bezm-i lem Valide Sultann oludur. 3/a-ban/1239-3/nisan/1823'de domutur. Sultan 2. Mah-mud'un vukubulan irtihali zerine taht' Osmaniye oturmutur. Takvimler o gn 1/temmuz/1839 olarak gsterdiinde Abdlmecid hn, 16 yandan 2 ay, 28 gn almt. 15/zilhic-ce/1281-15/hazran/1861'de 38 yanda olduu halde hayli gen irtihal-i dr- beka eylemitir. Yavuz Sultan Selim Camiinde yaptrd trbeye defnedilmitir. Hermn kayd edelimki yaptrd trbeyi grmee gittiinde bakmki cedd-i emce-di Hz. Yavuz Selim'in trbesinden daha yksek bir trbe ina olunmu! Bunun zerine derhal trbeyi ksalttrmay emir etmitir ve bunun gerei yerine getirilmi, trbenin bir blm yklm ve Yavuz 'un trbesinden kk olarak yaplmakla mtevazi padiahn emri yerine getirilmitir. Sultan Abdlmecid zamannda Arab bir ir padiahn tahta kn: "Bir iki, iki delik,/Saltan Mecid oldu me/i/c"iiriyeti iinde syleyerek,tahta k trihini bylece unutulmaz bir beyitle ina etmi Osmanl edebiyatnda irin ad deil amma beyit bak kalmtr. Ahali arasnda Abdlmecid hn'n kz gibi denen ok zarif ve gzel bir ehreye mkiyeti konuulurdu. Ne varki bu g-ze adam ok gen yata balad ikinin ldrc ve kahredici tesirini ok imek mnasebetiyle de haylice arttrmaktayd. Hayatnn sonuna doru akamlar szp kald, yardmla yatana tand rivayet olunur. Nargile tiryakilii ve tebdili kyafet ile ahali arasnda dolamas da pek bilinen hususdandr. Kan dkmekten asla holanmaz, savasz bir dnya biribi-rini seven ltif insanlar lemi arzu ede rek sulhseverliini ortaya koyard. Yaklamakta olduu bat leminin bizim gelenekleri mize ve bilhassa dinimize mugayir hl ve ahvalini almakta gsterdii msamaha bir gurub mslmann kendisini devirmek teebbs iin tekilatlanmalar neticesine vardrmt. Bu zevat yakalandnda muhakemeleri imdiki Kuleli Askeri Lisesinde yapldndan ve kan kararda bunlarn idamna hkm olunmasna ramen, gnmzde bile riayet edilmediini zaman zaman grdmz, tasavvur hlinde kalmas, ie balar bala- maz yakalanma yni adem-i muvaffakiyet hllerinde cezada tenzil gerekirken idama karar veriliyor ki nitekim Kuleli Mahkemesi heyet-i hkimesi de byle bir karar vermise de, padiah, kendi insiyatifini kullanrken, adet mahkeme heyetine ders verircesine:

"Ortada bir katletme olay, yok dolaysyla katil de yok, hareket ise teebbse bile ulamam, tasavvurda kalm, cezalan srgne tahvil ediyorum" Demek suretiyle de dncesini tatbik alanna aktarmay bilen merhametli bir insan olarak grlmtr. Merhum Reat Ekrem Kou; Osmanl Padiahlar adl eserinde yle bir anekdot nakleder: "Alt asrlk hanedan'n mbalaasz en nazik, elebi hkmdardr. Babas Sultan 2. Mahmud'a kar isyan etmi bulunan Kaualal Mehmed Ali Paa bu gen padiah clus ettii yllarda ziyaret ettiinde bir ihtiyarlk gafletiyle <olum> diye hitab etmi fakat kar-ndaki delikanlnn bir imparator olduunu derhal hatrl-yarak ayaklarna kapanm af dilemiti.Abdlmecid diz ken ihtiyar valiyi ellerinden gayet zarife tutup kaldrm, <pederim nasihatlarnza daima muhtacm>" Demi bulunduunu nakleder. Sultan Abdlmecid; bir terakki-i hatveye yni ileriye doru, gelimeye dayal istikamete adm atmaya karar vermi bir hanedan'n evld olduunu idrk etmi bir ahsiyetti. Babas Sultan Mahmud'un gvur padiah lakab ile baz ahali arasnda anlmas hereyinle onu takip etmekten vazgeirmedi. Bu da adet mehur ir Yahya Keml Beyatl tarafndan yazlm bir iirde, <Bir mealedir devredilir elden'eie> dedii gibi vazifeyi ald yerden kucaklayp gtrmesi bu msrada adet mahhas bir ekilde ortaya konuyor. Abdlmecid Hn'n devlet zerindeki glgesinin dima hissedilen bir insan olduunu <Ahmed Cevdet Paa ve Zamana adl, kerimeleri Fatma Aliye Hanm tarafndan yazlan' ve tarafmzdan neir hayatna Pnar yaynlan arasnda kazandrdmz eserde u vaka bu iddiamzn ne kadar doru olduunu ortaya koyuyor. Melen bahse konu eserden unlar aktarmaya gayret edelim: "Su/tan Abdlmecid Koca Re-id Paann yerine sadarete l Paay getirdiinde, bu sadn-azamtn ilk ilerinden birini bor alma antlamasn tamamlamaya almak oluyordu. Bu duruma Boazdaki Airetin kurucusu saylan Rodosizade Ahmed Fethi Paa mutttali olunca doruca ayn zamanda damadlan olduu halde padiaha <Pederinz iki defa Rusya ile sava yapt. Bu kadar gaile, bu kadar seferler at buna ramen dardan be kuru bor almad. Zaman- hmayununuz asayi zerinde gemekte olduu halde bor almanzn lemi nedir? Derde-mez, Abdlmecid Hn bu doru ikaz karsnda pek mked-der olmutu. Bu arada bor alma mukavelesi imzalanmt. Fransz elisi ise dnyann gidiatn iyi grmediini byk sava kabileceini bu bakmdan bor almaktan istinkaf bilmemesini Fuad Paaya tavsiye etmiti. Padiah bu ihtimal zerine Iknaya alan Fuad Paa bunda muvaffak olamad- nk padiah; bu bor mukavelesi iptal edilmezse ben padiahlktan istifa ederim aklamasn yaptnda pek ndir bir s- z kullanm oluyordu. Neticede,mukavele iptal olundu. Bor istinkfndan doan tazminat denmesi, antlamay imzalayan vekillere taksim olunarak dettirildi. Bylece de devletin ilerine padiahn kesin mdehalesinin bir rneini u satrlarda gstermi olduk. Bu arada kimileri Damad Ahmed Fethi Paaya neden ba-bl'ye zt

gidiyorsunuz? Dediklerinde onun cevab yle olur ki bu gn bile bir ders olarak kabul edilmelidir: "Ben bab-l'ye asla muhalefet etmek istemem. Lakin bilirim ki bu devlet be kuru bor ederse yanar! Bir kere borca alrsa sonra n alnmaz! Dyuna (borca) mustarak olur gider" Yine ayn eserden aada mhim bir alnt yapmadan, Abdlmecid dneminde devlet ricalinin hizbinden biraz n bilgi verelim. Sultan Abdlmecid'in sarayndan emekli olunan bir aa'ya, Fuad Paann Amedjlik grevi srasnda aaya ikiyzelli kuru emekli maa balanmt. Padiah bundan haberdar olunca hemen mdehale etdi. nk bu muameleyi Reid Paa arzetmiti. Padiahn zm yle ldu. Bu adam benim ahsi hiz-metimde bulunmutur. Buna Maa demede mliyenin ne gibi mecburiyeti olabilir? edikten sonra da maa ceb-i hmayundan deme yoluna 9'tmitir. imdi bazlar derlerki; Efendim Abdlmecid vefat yeni padiah hayat devam eden bu aa'ya maa emeye devam edermi? Dedikya; bir mealedir devredilir n ele yeni padiaha vris olan kardeidir. Baka bir ha-an mensubu deildir. Yeni gelen eski padiahn byle devlete yk olmasn diye maa ceb-i hmayunundan vermesini yanl deil, bilakis pek doru bulup o istikamette gitmesini gerektirdiini idrk etmesi gerekirki, biz yaadktan sonra bu mtalaay yapyoruz, Sultan Abdlmecid'den sonra gelen padiah Abdlaziz Hn, byle bir grevi memnuniyetle ifa eder dncesine kailiz. Sultan 2. Mahmud'un vefat esnasnda makam- sadaretde Rauf Paa bulunmaktayd ve cenazeyi Divanyolu zerindeki Kprller Ktphanesinde beklerken bir atabey gibi kabullenilen Hsrev Paa ise Padiahn vefat haberine muttali olduunda ilk ii serasker Damad Said Paa'ya, asayii muhafaza maksadna dnk olarak hemen stanbul tarafna gemesini emretti. te yandan da Vlidesultan'n kknde ikamet etmekte olan veliahd Abdlmecid'e tahta gemek zere hazrlanmas haberini gnderdi. Hsrev Paa hem ilk biati yapmak istiyor ve bundan yararlanarak sadareti de ele geirmeyi plnl- yordu. Nitekim bu arzusuna da ok gecikmeden nail oldu. Eski sadrazam Rauf Paa, ahkm- adliye'ye, serasker damad Said Paa ticaret nazrlna getirilirken, merhum padiahn yakn adamlarndan olan Rza Bey'e ve-zaret rtbesi verilerek Mabeyn Miri olurken, Muhimmat- Harbiye nzn Ali Necib Bey, Valide kethdas, boalan m-himmat- harbiye nazrlna Deav nzn Necib Efendi getirildi. Hac Saib Efendi ise, Deavi Nzn yaplrken, Dahiliye nezareti maruzat ktibi Sekip Efendi, Beyliki, Hariciye nezareti Maruzat ktibi Mahir Bey amedi tyin olundular. Makam- sadaretin Hsrev Paa'ya verildiini bildiren hatt- hmayunda, "Umuru dahi ye ue hriciye ve mesalihA mliye ve askeriye velhasl kffe-i nezaret-i mile ile sadaret-i uzma ve veklet-i kbra makam- celiline bil istikll intihap ve tyin edilmi bulunduu yazldr." Abdlmecid Hn; bu sralarda Msr meselesi zerinde mei yapmay dnd halde tahta k vesilesiyle vesileivle ortadan kalkmasn gaye hline getirmiti.

Hsrev Paa'va ulatrlan nutkunun bir blmnde "Zt- ahanem, ibd ve bild'n asayiine halelden vkayeten ue mcerred sefk-i dmei mslimini siyaneten levazm tabiyyeti ve feraizi ubudiyyeti kamilen icra olunmak zere vukuat- mezkre kin l miken nisyanen mensiya ve mazi-i namaz hkmne konularak, Mehmed Ali Paa hakknda Mehmed Ali Paa hakknda afv-u cemil ve seffah- bia dili padiahanem erzan buyrulman bu ahsen ve inyet-i mlknemin vli-i marileyhe tebli ve tebirine msaraat olunsun" Demiti. imdi bu adal osmanlcay tabk bizim neslimizin anlamas ok zor. Hele bizden sonrakilerin abdihabe gibi bakacan dnrsek,ifadenin mealini vermekle iktifa edelim: "Ben kullarn ue beldelerin asayiinin herhangi bir surette bozulmasndan ve mslmanlara zarar verecek ktlklerden korumaa gayret tabiiki vazifem olduundan bundan byle gemi ve znt verici olaylar unutma yoluna gidip, bizim valilerimizden olan Mehmed Ali Paaya af ihsan ettiimi bildirin" mealindedir. Padiahn bu iradesi babl ktibi Akif Efendiye verilip, kendileri Peyk-i evket vapuru ile Msr'a gnderildi. Orduy-u hmayun komutan Hafz Paaya da dmanca tavrlardan klmas bildirilirken, Akdenz'e yollanm donanmaya da en gitmemesi iinde Kapdan- Derya Ahmed Fevzi Paaya haber gnderilmiti. Halbuki bu sralarda ise, Hafz Paa Ni-'P te meydana gelen meydan muharebesinde feci bir ma-iubiyete uramt. u malubiyetin haberi Saraya ulatnda yeni padiahn a akmasndan drt gn sonra ulamt. Bu vaziyet karsnda da, 2.Mahmud'un vefatndan nce bu habere muttali olmadn karmak kabildir. Donanmay yneten Ahmet Paa gelen emri tatbike yanamad. Msr'a doru yola devam etdi. Sebebi ise can korkusuna dayanmaktayd. nk Hsrev Paa ile arasndaki burudet ondan korkmasna bu korku yznden de snacak yer aramaktayd buna en yakn olarak Mehmed Ali Paay gryor ve donanma yi da ona teslim ettiinde bir ihanet irtikb etmi olacak ve karlnda padiah ordusu nu yenen gce sahip bir valinin himayesine girmi olacakt. Ancak bu meseleyi ksacada olsa biraz izaha gayret edelim: "Hsrev Paa; amlca kasrnda Abdlmecid'e ilk biati yapmaa ve bu yolla da sadareti ele geirmeye muvaffak olmutu. Bu, ara.da.da Donanmann gelmesi emrini Ahmet Paaya bildirmiti. Ahmet Paay ise Sultan 2. Mahmud sevmi, kapdan- derya bu padiahn dostluunu kazanm idi. Bu arada da padiahn iyilemekte olduuna dir haber tayan bir mektup almt. Bu haber zerine Sultan Mahmud'a, Hsrev Paa aleyhine bir ok beyanlar yer atan mektup gnderdi. Kaptanpaann bu mektubu padiahn vefat sonrasnda istanbul'a ulat ve Hsrev Paa bu mektubu okudu. Zaten daha nce de Hsrev Paann mevkii iktidar dan dmesine yol aan bir mektup Sultan 2. Mahmud'a bu paa tarafndan yollanmt. Aralarnda geen bu olay imdi bambaka bir neticeye varmt. Donanmay stanbul'a getirmesini bildiren Hsrev Paa, bunun yaplmamas hlinde hem rtbelerinden hem de vazifesinden olacan bildirmiti. Bu srada ise, M.Ali Pa-

ann af haberini bindii Peyk-i evket adl vapurla gtrmekte olan Akif Efendi, yolu stnde bulunan donanmann yanna urad ve Ahmed Fevzi Paaya mlki oldu. Burada biteni yani Suttan Mahmud'un vefatn, Abdlmecid'in tahta kn, Hsrev Paann sadarete getirildiini ve de Msr Valisine af haberini gtrmekte olduunu bildirdi. Buda da,donanmann daha teye gitmesine lzum olmadda deyiverdi." Akif Efendi buradan skenderiye limanna qitmek zere donanmadan ayrld. Yukardaki izahnzdan anlalaca gibi Ahmet Fevzi Paa; aid veya aki olma yolundan birini seme durumuna dmt. Srda olan Osman Bey'e istiare iin bavurduunda vardklar netice M.Ali Paaya gitmek ona iltica etmek ve donanmay da ona teslim etmek oldu. stanbul'a gitmesi muhaldi,nk orada adaletden ziyade Hsrev Paa' nn kahredici gc Ahmet Paay beklemekteydi. Bu hususda olaylar geliirken, Fransa' da Lui Filip hkmeti ark leminde te'sirini glendirmek iin yeni bir politik tarz gelitirmiti. Bunun neticesi olarak da M.Ali Paaya gnderdii bir murahhasla Nizip Zaferinin neticelerini devirmesi iin yryn devam ettirmesi tavsiyesinde bulunurken, Amiral Lalend komutasnda Fransa donanmasnn bir gurup gemilerini anakkale Boaz nne ablukaya alp, tkamak suretiyle Ka-valah'nn oplu brahim Paann emri ne muntazr olduklarn belirtmekten ekinmiyorlard. Yalnz Fransa u deiiklikten bihaberdi, oda M.Ali Paann yeni padiah ile anlama yolu arayacan ve bunu temin muvaffak olacana emin olduundan, avrupay ve Rusya'y bu ie kartrmamak kararna doru yol alyordu. stelik Fransa'dan bekledii yardm, bu dncesi istikametini amamasyd. Ote yandan ngilizler, donanmalarn Malta adas civarnda volta attryorlard. Bu gemilerden Vanguard isimli firkateyn, kalabalk bir mfrezeyle donanma-y hmayuna refa kat etmekteydi. ngilizler, donanmamzn Msr gemilerini tahrib ve M.Ali Paay malup etmek iin yol alyor zannediyorlard. Bu esnada Amiral Lalend yena adl gemisiyle ortaya km hemen Kaptanpaa gemisine durmas haberini gnderdi. Peinden de gemiye davet olunduundan erkn harbiyesiyle birlikte kaptanpaa gemisine kt. Piyale Osman Bey amirali odasna ald ve yukarda arzettiimiz, Ahmed Fevzi Paann do- nanmay M.Ali Paaya teslim etmek zere yolda olduklarn pek ksk bir sesle ngiliz amirale kamarasnda fsldayan Osman Bey, bylece esrarengiz bir vazifeyi yerine getirmi oluyordu. Anlalmayan husus, Ahmet Fevzi Paaya-donanmay asi Msr valisine verivermesinden elde ettii, Hin lkabnn kada ka, Piyale Osman Bey'e de pay olarak ne dt olmutu. Bu gizli srrn tevdiinden sonra amiral, kaptanpaa gemisinden ayrld. Vanguar ise nde olduu halde yola devam edilmekte ancak hedefin neresi olduu bilinmemekteydi. Bu hususda Kmil Paann Trih-i Siya-si'sinde unlar yer alyor: "Ahmed Paa yapt haince harekatyla artk ne yapacan arm haldey ken dncesinde skenderiye limanna gidip, donanmay Msr ulisine artsz tes-lim edip, MehmedA Paay kendisine veiiinimet bilmek geiyordu. Ancak M.Ali Paann bundan haberdar olmamasndan dolay skenderiye limanna yaklat

esnada kale burlarndan donanmaya ate edilmesi ve buna bal olarak hasara maruz kalmak korkusu tayordu. Rodos ci-oarnda Ku Adasna varnda yannda bulunan Osman Bey'in yardmyla kendi kethdas Hac erif Aa'yi bir korvet'e bindirerek durumu anlatmak gayesiyle Mehmed Ali Paann nezdine gnderdi. Bu arada da stanbul'a clusu tebrik iin gnderilmi bulunan donanma mstear Muhsin Efendinin ardndan, donanmada bulunan baz komutanlar bu firar ve donanmay teslim iine mdehaie ederler endie-ule Ferik Mustafa Paa gibi bir ka kiiylde kaptanderya misine arp, gz altna almlard. Bu arada da stan-i l'dan dnen Osman Efendiyi bir Fransz vapuru Kaptan-a nemisine getirmiti. Muhsin Efendi de hmil olduu hatt-L hmayunu byk bir hrmet ile ap, Mehmed Ali Pasa le anlama yapld diyerek cebine soktu. Daha sonra haylice souk bir sohbet geti. Bu konuma esnasnda Hizip savandan bahsedildi ve Hin Ahmed Paa Osman Efendiyi dier kimselerden ayr tutma yolunu semi ve kendisine uydurduu komutan ve subaylarla istiareye lzum grmeden yola devam etmitir." Mehmed Ali Paa, Nizip vakasn haber alm durumdan elilikleri haberdar etmiti. Hin Ahmet Fevzi Paann yollad Hac erif Aann, donanmann Kavalal'nn himayesi girmek zere geleceinide haber aldndan bunu da ecnebilere duyurmutu. Yazd cevab, kendi vapurlarndan birisiyle yollayp, gelen korveti de alkoymutu. Hsrev Paa'nn gnderdii Akif Efendi'yi ise, verasetin sadece Msr iin olmasndan dolay geriye dndrmt. Hin Ahmet Paa do-nanmay- hmayunu sekiz kapak, oniki firkateyn, iki briyk ve etrafnda manevralar yapmakta olan yirmisekiz para Msr gemisiyle geldi ve Hin Ahmet Paa karaya kt Kavalal Mehmed Ali Paann sarayna kpda ihtiyar ve asi valinin huzuruna ktnda adet ayaklarna kapand, tabasbuslara bavurdu. Kavalal kendine bir donanma hediye eden hine dramlarda bulundu ve kalaca ikametgha yollad. Kavalal Mehmed Ali Paa Nizip vakasn, Ahmet Paannerdsine ilticasn Hsrev Paann yanllarnda ve ktlnde Oluyordu. Hsrev Paay mevkii iktidardan dr-iin bir karalama kampanyas balatmt. Durumu V-esultan'a, Damad Halil Paaya kadar duyurdu. Mesele pek mhim bir manzara arzediyordu. Ordusuz ve donanmasiz bir hle gelmiti Osmanl devleti. Dvel-i muazzama bu durumun farkna varm demek safdillik olur, nk asiler ve hinler zmresinin yol gstericisi onlar ve hempalar idi. Defalarca toplant yapan heyet-i vkel Mehmed Ali Paaya Suriye'yi de verasete dahil etmeye karar almak durumuna gelmek zereydi. Babli bu dnceyi temerkz ettirirken, Fransa ile ingiliz b.eliliklerinin batercmanlar bab-li'ye gelerek, "Birlik olan be devletin teklif ve aracdndan kacak karar beklenmeksizin ni hai yni son kararlarn vermemelerini tavsiye ettiler." Bu tavsiye gerek Hsrev Paa da gerekse de babli ricalinin yreine su serpti. Babliye ertesi gn Avusturya hariciye nazr Kont Meternih'in imzasn tayan u nota tercmanlar delaletiyle tebli edildi Nota'nn meali u idi: "Aada imzas olan bizler! bal olduumuz hkmetlerden aldklar talimata uygun

olarak, be byk devletin ark Meselesinde anlam ve reyleri ayn olmakla iyi niyetlerinin yerine geleceine inanarak yardmlar olmakszn ad geen mesele zerinde katiyyen her trl karar almaktan kanlmasn bab li'ye haber vermekle eref duyduumuzu belirtiriz." Alnan bu notann neticesinde, kendi valisinin asilii yznden be ecnebi devletin korumas altna girmi bir hlle karlam oluyorduki, iin buras Mehmed Ali'nin mnevi mesuliyeti asndan o kadar ard ki uhrevi hayat bunun hkmnden kurtulabilirini? Allah' lem! Ama dnyevi olarak bir husus ortadaydki buda Kavalal Mehmed Ali Paa ile dorudan ve babaa bir antlama artk hayal olmutu. Mesele bir i i olmay kaybetmi, uluslararas alana sratlm-t. Nitekim; stanbul'da Rusya'nn tesir sahasn kaybettiini .. nailtere, Msr stne dnp, M.Ali diye Franszlara "klenmek istikanetini tutturdu. Lord Palmerston; Msr hkmetini kltmek istiyor ve yazlp tasdik-i ahaneden emi veraset hattn da endie ve memnuniyetsizlikle kabul etmekteydi. Bu bakmdan ve bu dnce yapsndan kaynaklanarak bir ltimatom gnderilmesini ve kabul etme-dii takdirde aleyhine cebri vastalarn kullanlacan anlatan bir teklifde bulundu. Bu teklife Rusya, Prusya ve Avusturya muhalefet etmediler. Fransa kabine reisi makamnda olan Solet, sadece muhalefet etmeyip, Msr'dan baka dier vilayetlerinde veraset olarak Mehmed Ali'ye verilmesi lzm geldiini beyan etdi. Bylece de Londra ile Paris arasnda siyasi gerginlikler trmanmaya balad. Rusya; bu uzaklama siyasetinin kendine yaradn memnuniyetle gzlyordu. Buna bal olarakda, Burnof adl bir diplomatn Londra'ya gnderdi. Bu adam, ar'n ngiliz hkmetine, Mehmed Ali Paaya sonradan kabul ettirilecek artlar hakknda ayn grte olduunu ve mddetinin sona ermesine iki sene kalm olan Hnkr skelesi antlamasn temdid etmeyip yalnz babli mracaat ettii takdirde Karadeniz ve Boazlarda yardm etmekte tek olarak kabul edilmesini dier devletlerinde icb ettiinde donanmalaryla korumalarn ar, Sultan lehine silahl mdehaleye giriecek olursa bunun btn avrupa adna ve ona vekleten yerine getirmi eklinde itibar edilmesini teklif ettiysede kabul ettiremedi. ngilterede vazifede olan Melburn kabinesi, Msr ve Akk Paalnn verese olarak verilmesini isteme niyetinde ulunuyorard. Prusya ve Avusturyada, Fransa'ya ayn teklif-de bulunmulard. Demek ki bu teklifi iki ayr kanada yaptran gt; iin esasm yoksa tek merkezli bir gmyd? Btn dnya uluslararas meselelerde bunun cevabn vermedike bilinmeyen ve ele gemeyen bir mekanizmann oyunca olduunu kabullenmek zorundadr! Ancak bu iki devletin mterek teklifine ne Lui Filip ne de hkmet yeleri scak bakmadlar. Franszlar; ngilizlerin, spanya'ya mdehale etmesinden vede Cezayir'deyse Emir Abdlkadir'e yardm etmelerinden haylice kzgndlar. zellikle ngiliz/Rus ibirliini ummuyorlard. Bir tarafdanda, Avusturya ve Prusya'nn dostluklarna gveniyorlar, bu

taraftanda ingilizlere kar dayanyorlard. Mehur Baron Tiyers, ngilizlerle uyumak taraftan olmakla beraber, Mehmed Ali'nin gayretini de tasvip ediyordu. Franszlar, ya hep ya hi diyorlard. Buna bal olarak Londra'daki sefirleri General Sebastiyani'yi yumuak davranlar yznden geri ekip, yerine mehur Gizu'yu b.eli olarak gnderdiler. Maksat; Mehmed Ali Paann isteini iddet yoluyla yerine getirmek idi. Fakat mareal Solet iktidar mevkiinde kalamad. 1840 Martnn 1.gnnde Tiyers bavekil oldu. Bu seneler zarfnda Fransa'nn gerek Cezayiri zapt etmek, gerek Mehmed Ali Paaya yaptklar yardmlarn ve arka kmalarnn Osmanl devleti aleyhine bir politikay hzlandrdklarn ispat eder grntlerdir. Tabiiki siyaset alannda dostluklardan ok lkelerin menfaatleri daha fazla nemtar ki bu ancak mtekabiliyete uygun der. Bunun dna kldm biri dierini yutuyor demektir. Tiyers 1815'de Viyana'da Fransa'nn hissiyat aleyhine vurulan darbelerin acsn karmak in Cezayir ile yapt savaa haylice iddet ve nsanlk d fenomenler ykledi. Bu tarz sergilediinde spanya zerinde de tesirli olmaya yelken at. Tiyers bu arada ortal artmak iin Saint Helen Adandan Napolyon'un gemilerini getirtti. Bu te ebbs, Tyersin parlak politik hatalarndan birini tekil etdi. Franszlarn hoppaln arttrd. 1815 darbeleri unutulurken Avrupa lkeleri Fransa'y gz hapsine alamadan da edemedi. Napol-von'un gemilerini almak hususunda Fransa'nn yapt mracaata Lord Palmerston'un nezaketle boyun emesi siyasetine vurduu yeni bir darbe oldu. Bu vaziyetde iki siyaset ustas birbirine oyun oynamak iin glmser tarzda, yalan iinde, birfai rinin gznn iine bakmaktaydlar. Tiyers; drt devletten ayrlacan akladnda, Palmerston Rusya ile esasa dair noktalarda hemen hemen ayn dndn ortaya koydu.Berlin, Viyana ile Paris kabinelerini Londra'da Msr meslesini konumak zere mzakereye davet etdiini aklad. Fransa, Gizu'yu tyin etmiti. Tiyers Londra mzakerelerinin Mehmed Ali Paa iin hayrl olmayacan kestirmiti. Bylece avrupay bir emr-i vaki karsnda brakmak iin mzakereleri srncemede braktrmaya alt. Gizu' nun bulabildii geciken vastalar ve bir de Osmanl murahhaslarnn mzakerede olmasyd. Osmanl murahhas Nuri Efendi; 1256/1840 senesi nisan aynda Londra'ya vard. Derhal mzakerelerin tamamlanmas iin alan Avusturya ve Prusya murahhaslar bir tarafdan ngiltere ile Rusya arasnda tavassutta bulunabileceklerini aralarndaki meseleleri dzeltmeye yardmc olmay teklif etdiler. Mehmed Ali Paaya, Msr'n veraseten, Suriye'nin ise kayd hayat artyla verilmesini Fransa'ya bildirdiler. iyers; Msy Gizu'ya almamasn emretti. Esas maksa-1 kendi adamlar vastasyla Mehmed Ali ve babli arasnda y z olarak yrtlmekte olan mzakerelerin sonucunu alfstiyordu. Ayn zamanda Londra sefaretinde bulunan hariciye nzn Mustafa Reid Paa ile Paris sefiri Fethi Paa, Abdlmecid hn'n tahta kmas hasebiyle tebrik iin stanbul'a gelmilerdi. Reid Paa Osmanl

devletinin en mk! dneminde hriciye bakanlarna den ilere dald. Fethi Paada, Ahkm adliye zalna tyin olundu. Reid Paa ise bu esnada Osmanl devleti hriciyesini dzeltmee alt gibi dier taraftanda, Tanzimat- Hayriyye'nin ilanna dir hazrlklar bitirmi, h.l255-m.l839 senesi aban aynn 26. gn benim hesaplamama gre mildi kasm aynn 5. gnne rastlamaktadrki, muteber trihlerde tanzimat fermannn okunmas 2/kasim olarak geer dolaysyla aban aynn 26. gn tavsifinde bir yanllk olabilir! Ad geen gnde Glhane Meydanna bakan kasr'da hatt- hmayun okundu. Merasimde bada Sultan Abdlmecid bulunduu hatde vekiller, ulem, devlet adamlar, ecnebi eliler bir adrda arlanrken, binlerce sayya varan ahali de toplanmt.Reid Paa ok yksee kurulu bir krsye kp, tanzimat fermann anlatan yazy yksek sesle hziruna okudu. Tanzimat Ferman, yed-i vhid y ni tekel olarak angaryay kaldrm olduundan Mehmed Ali Paann idare uslne kar yeni bir darbe olmutur. Hakikaten Gizu cevap vermiyordu. Aradan iki ay gemesine ramen mzakereler bir adm dahi ilerlemedi. Palmers-ton son teklifini bildirdi. "Msr valiliinin ve Akka Paalnn yaad mddete Mehmed Ali Paaya verilmesi" Bununda cevabnn ya evet yada hayr olmasn istedi. Bunlar olurkende Hsrev Paa azlolundu. Hsrev Paa makam- ada-retden dnce ve yerine gelen Rauf Paann makam- sadarete tyini hakknda kan hatt- hmayunda "Selefin Hsrev Paann ihtiyarl mnasebetiyle devlet ileri- ne lykyla bakamad ak olup" kayd vardr. Trih-i Ltf dyorki: "Hsrev Paann htiyarl mnasebetiyle devlet ilerine l-nkula bakamad ak olup, kayd cevap verir. Trih-i Ltfi 'or ki; "Hsrev Paann sadaretden infisaline sebeb tanzi-at tauriye aleyhinde bulnmasym. Tanzimat, eski usln istiapdadiyeyi imha etmek iin bir kanundu. Hsrev Paa oibi eski tarz dnceyi savunanlar bu teklifin aleyhinde [diler. Azledildikten sonra yalsnda oturmas sylenerek ihti-lattan menedllmiti Bir mddet geince besbellik muhalifi bulunanlar kendisinden emin olamadklarndan ve Kirca.lt takmndan yalsnda asker ve top bulunduu dedikodusu dikkati ekmi bulunduundan bir gece sahilhanesi nizamiye askeri ile kuatmaya alnd. Yalsnn nne getirilen bir vapura bindirilerek srgn muamelesi uygulanp Tekirdi-:-'na gnderildi. Rvet maddesinden dolay ahkm- adliye meclisinden verilen kararda bundan byle devlet hizmetinde bulundurulmamak tekade ebediyen sevk olunarak vezirlii kaldrlarak iki sene mddet iin karakol altnda tutulmak (emniyet-i umumiye nezareti gibi) ihtiyac olmadndan almakta olduu ayda altmbin kuruunun kesilmesi, alnan akalarn yni rvetlerin yerli yerine geri denmesi rvet verenlerinde cezalandrlmalar kararlatrld." Tyers vaziyete kimsenin vkf olmadn dnyordu. Fakat stanbul'da bulunan ngiliz elisi Pnsenbi ve Paris se-iiri Aponi, mzakerelerin esrarn anlamakta glk ekmediler. Bu cihetle Palmerstorj hazr saylrd. Suriye'de altun saarak Mehmed Ali Paann aleyhinde olmak zere ihtill ykard. Londra dahi Fransa aleyhine alarak Rusya, Avusturya Ve Prusya'y btn

btn kendi anlayna ortak kld. Meclis- elada irdirdii karar zerine Fransa'y akta brakarak a eme alnan antlamalar 15/temmuzda murahhaslar tarafndan imza edildi. Bu antlamalarn tanziminde Beykj Sekip Efendi murahhas idi. Yukarda sylediiniz antlama be maddeden teekkl etmiti. Fakat bu anlamaya bir de senedi mnferid de ilve olunmutu. Bu senedi mnferide ade t bir ltimatom kl tamaktayd. lk maddesi: Msr valiliinin Mehmed Ali Paaya ve onun sulbnden gelen evlatlarna vris olmak zere Akk valilii ve komutanl ve Beriyet am blgesinin gney tarafnn yaad mddete verilmesini hudud tahdidi ile gsterdikten baka Mehmed Al Paaya Osmanl devletinin bir memuru vastasyla bildirildii gnden itibaren on gn mhlet verildii, Cidde eyaleti dahilinde bulunan mukaddes ehirlerden, Girid Adasndan, Msr ve Akk Paalna olan hududa dahil olmayan btn Osmanl beldelerinden ekilmelerini bildiren, gerek kara, gerekse deniz gleri subaylarna verilen talimat, gnderilen Osmanl memuruna teslim eylerresi art lann mirdi. kinci madde ise, Mehmed Ali Paa on gn iinde Tanzi-matn getirdiklerini kabul etmedii takdirde, Akk Paal idaresinin lmne kadar kendisine verilmesinden vazgeilecei. 3. Madde ise Osmanl devletine denmesi gereken vergilerin yazlaca ekilde kararlatraca. 4.madde: her iki ekli kabulde de Mehmed Ali Paann on gnden yirmi gne kadar mddetin tamamlanmasndan evvel donanmay hmayunu mttefik devletler donanmas kumandanlar huzurunda Osmanl devleti memuruna teslim etmesi. 5. maddesi Osmanl devletinin antlama hkmlerinin btnnn Msr ve Akk eyaletlerinde geerli olup, her iki eyalette padiah namna vergi ve teklif etmek antlama tarihiyle ndi ve haleflerinin ad geen eyalete masarif-i askeri, dier suslar ^are eylemeleri gibi hususlar iine almtr. Trih-i Siyasiye'ye gre: "her ne kadar Rauf Paa makam-sadaretde bulunuyorsa da iileri, hariciye nzn Mustafa Resd Paa, hariciye ileri ise ngiliz sefir Lord Pnsenbinin himmetleriyle idare olunmaktayd. Hsreu Paann azli ve Fransa ba vekili Msy Tyers'in gizli talimat zerine Mehmed Ali Paa Fatma Sultan'in doumunun tebriki bahanesinle zel ktibi Sami Bey'i stanbul'a yollayarak, Fransa sefiri Pontova'nn sevk etmesi ile dorudan doruya sulha yanamak istemise de, Reid Paa tarafndan Osmanl devletinin be ortak devlete bu hususda taahhd olduu bildirilerek Sami Bey'e yol gsterildi. Drt devletin kararn Mehmed Ali Pa saya tebli iin gnderilen hariciye mstear Sadk Rfat Bey'in tebli esnasnda paadan ald cevap yleydi: Vallah, billah ve tallahi sahip olduum araziden bir kar yer terk etmem. Eer bana iln- harp ederlerse Osmanl topraklarn alt st ederek harabesi zerine kendimi defnederim." Bu szlerden sonra drt devletin konsoloslar tarafndan nce szl olarak daha sonrada yazl olarak yaplan tebligatn tehdid eden yazy cevaplamada

Fransa'nn yardm vaadine aldanarak gecikme yapt. Konsoloslar ilk mddetin sona erdiinde Rfat Bey ile beraber gittiklerinde "Mlk Allah (cc) verir, Allah (c.c) alr, ben Cenab- Hakk'a mtevekkilim ' dedi. kinci mddetin hitamn bildirmeye gittiklerinde de, sinirli ve kzgnlkla ilk dmanlkta stanbul zerine yryeceini konsoloslara emniyeti olmamas hasebiyle Rfat eY ile beraber ekilip gitmelerini beyan ettiysede konsolos-ar aaha on gn mhletleri olduunu cevaben bildirdiler. onunda Rfat Bey stanbul'a gelerek vaziyetleri anlatp, med Al Paann iki gn sonra kendisini davet verdii zel sulh antlamas suretinide babli'ye arzetti. nceleri stanbul'da eyhlislmlk kapsnda yaplan genel meclis toplantsnda Mehmed Ali Paa isteklerinden olanlarn reddine karar verilmi hatta Akk Eyaletinin verilmesinden bile vazgeilmi, Sayda ve Beyrut sancaklar ilhakyla, Akk Eyaleti Akdeniz Boaz muhafz eski sadnazam zzet Mehmed, Kuds, Nablus ve Gazze sancaklarnn ilhak ile am Eyaleti Konya miri Hac Ali, Halep Eyaleti Sivas miri Es'ad, Tarsus sancayla Eyaleti Ferik zzet, rtbe verilerek Girid Eyaleti ve etrafndaki yerlerde beraber Girid muhafz Mirmiran Mustafa'ya, Cidde eyaleti Badad'a katlarak, Badad Valisi Ali Rza Paalara verilmiti. Mehmed Ali Paann ikinci mhleti geciktirmi olmamasna uygun olarak 3. defa azliyle Msr Eyaleti, Akk Valilii yeniden zzet Mehmed Paaya verildi. Drt devletin konso-loslanda vki olan karar tebli eder etmez skenderiye'yi terk ettiler. Beriyetam'da bulunan ngiliz konsolosu ile memurlar "Msr'da asker alnyormu" diyerek Cebeli Lbnan Mrunileriyle Drzileri ayaa kaldrmlard. Msy Tiyer's, Lord Palmerston'un malubu idi. Mttefik devletler donanmalar harekt- harbiye ve tazyiki'yeye baladlar, izzet Mehmed Paa komutasnda yeterli sayda asker bulunduu halde Kbrs sularna girilerek Beriyetam sahillerinde bulunan ngiliz ve Avusturya harp gemilerinin mtereken Beyrut'a yakn bulunan Cnye mevkiine asker kardlar. ngiliz ve Avusturya gemilerinden birer blk asker, 1500 ngiliz piyadesi, 7/8bin civarnda da Osmanl askeri karld. Beyrut topa tutuldu. Bu esnada Msy Tyers kabinesi de harbi niyetinin kurban olarak dt. Londra sefiri Msy Gizu bakanlar.kuruluna bakan oldu. niaer tarafdan ise, Suriye ihtilli iddetini arttrm, bra-paay mkl duruma sokmutu. Cebeli Lbnan hki- Mir Beir'de btn arzusunun hayatnn tamamn lezzet-1 rle dolu ve dokunulmazlk bakmndan teminat altna ala-arn umduu Osmanl devletine ve onun hkmetine ltica etmeyi seti. Ancak bir zamanlar ordugha gelmemesi, brahim Paann yolunu kapam olduu bahanesine dayanarak iki olunu yollamas, ngiliz amiral Estopford tarafndan yapm olduu snma red edildi. Cebel'deki mal ve mlk satlp Mir Beir'e verilmesinden sonra kendisine Malta'da ikamet izni verilmi olup, onun boaltt ha-kimlik makamna olu Mir Beir Kasm tyin edildi.

Mir Kasm daha nce mttefikler ordusuna gelmi ve Marebe denilen blgede Cebel isyanna kumanda etmiti. Suriye'de meydana gelmekte olan vakalar ve bunlara bal savalar Msr askerinin gurublar hlinde malubiyete urayp, bozulmalarna sebeb olurken, ad geen savalarda baarlan ile dikkat eken ngiliz gemilerinden birinin komutan Sr Carls Napier, brahim Paann am yolun dan Baalbek'e ricat hatt temin maksadyla Beyrut'un iki saat tesinde bulunan Halas adl blgedeki kuvvetlerini, Mir Kasm'n maiyeti ve Osmanl askerinin meydana getirdii kuvvetle drt saat iinde perian edip sekizyz esir ald. brahim Paann firar ok byk zorluklar iinde kabil olabildi. Bu arpmadan sonra Beyrut'da bulunan Fransz Sleyman Paa evvelce brahim Paa nn taleb ettii yardm askeri gtrmek isterken, malubiyetini iitmi olduundan, kendisini aramak iin ehirde bulunan askerin yarsn alarak yola kmt. ngiliz amirali Beyrut ahalisinin ate yakarak yapm olduu davetleri ve Sleyman Paann brakm ol-ugu Miralay Sadk Bey'in korkaka hareketleri zerine ehri zaptetti. Bunun ar- kasndan vaziyetten haberdar olan Sleyman Paa hcum ettiyse de malubiyetden kurtulamad. Bunun neticesi olarak Sayda, Sur ehirleri de ufak tefek savunmalara ramen teslim oldular. Msrl kuvvetler elinde yalnz Trablusam ve Akk kalmt. Akk'ya yaplan dehetli bir bombardman sonrasnda ehrin iinde bulunan cephaneliinde patlamas nzimam edince mdafaa diye bir ey kalmadndan teslimiyet mecburiyet hlini ald. yz adet top, bol miktarda erzak ve de bin kii esir alnd. Bu ana kadar Mehmed Ali Paa istikametinde hareket eden Fransa kabinesinin sktu yni dmesi, bu ana kadarda Msy Tiyers tarafndan nc harekt olmak zere gnderilmi olan Valeski'nin haberiyle beraber Amiral Napier'in skenderiye nlerine gelerek bu ehri topa tutmasn bizzat beyan etmesi, htt Napier'in byk cesaretle gemiye binerek limana gidip, Mehmed Ali Paa ile grtkten sonra dn esnasnda Msr askerinin savunma toplarndan be alt tanesini ivilemeleri, bir aydanberi cephede olan olu brahim Paadan bir haber gelmemesi zerine Suriye cephesinin gnden gne vahim bir hl almasna kaydn, bilhassa Fransa'dan ald son cevapda gelinen yeri Trih-i Siya si adl eserin anlatm ile nakledelim: "Fransa'nn kendisini leimne (alaka) terk ettiinin tahakkuk etmesi zerine Amiral Stopford'un ikinci yazsn alnca hakiki bir mslman safl iinde ban eip teslimiyet gsterdi. Bu kabulleni zerine tebliin yaplmas zerine tebliin yaplmas in Meclis-i Ahkm Adliye azasndan, Bahriye eski mstearlarndan Mazlum Bey ile Osmanl devleti hizmetinde bulunan ngiliz kaptan Valker, Yaver Paa unvanyla amiral tyin olunup, teslim-i donanma-ya memuren Msr'a gnderildiler, Mehmed Ali Paa donanmay teslim etdi. Bu oa7uet karsnda mttefik devletler tarafndanda kabul ve tasdik edilen imtiyaz ferman verildi. mtiyaz ferman Deavi Nzn Said Muhib Efendi eliyle Mehmed Ali Paa'ya gnderildi. H l257/m.l841. Beriyet Samda bulunan brahim Paa, Halas bozgunu zerine toparlanp, kavgasna devama al-ttusada, Akk ile kesilmi bulunan gerek haberleme imkn nerekse ricat yolu buna frsat

vermiyordu. Zahle mevk ise Emir Kasm tarafndan ele geirilmiken, Havran ahaliside aleyhte hareket iindeydi. brahim Paa Havran isyanclarn Havran ovasnda yendii savada pek kan dkc davranm esir aldklarn dahi dam ettirdiydi Daha sonra am'da toplanabilen Msr Ordusunun says 25 bin nizamiye, 35 bin babozuk, 3 bin svari ve 200 adet topla kendini gsteriyordu. brahim Paa bu mevcudla i greceini biliyorsa- da ahalinin isyan, tekilt askeriyenin noksanl bilhassa ka yni ricat yolunun Akk istikametinde kesilmi oimas zahire azl aknl iindeyken, babasndan da dn emri geldiinde yola kt. Bu dn Svey yolu stnden ve kark bir halin yaps iinde gerekletiinden ve haritasz dnnden dolay mevcud kuvvetini drtte bir nisbende kaybetti. Msr meselesinin sona ermesi mnasebetiyle hariciye nazn Reid Paaya bir madalya verildi. Donanma stanbul'a dnerken kapdan- deryalk grevde engelolu Thir Paaya tevcih olundu." Trih-i Ltfi'ye gre: "Devlet-i liyede diplomasi usln koyup kurmaya alan Reid Paa, avrupa devletleri arasnda bir ittifak hasl edip de Msr meselesini hl ve dzeltmeye rnesai sarf etmekteydi. Eakat bunu Tanzimat- Hayriye fermana balayarak becermek ve iki ii bir arada hal yolunu ter-etmiti. Kabine deyer alan n zrlarn ou, Reid Paa-koymak istedii tarzdan honud olmayp, ancak Msr meselesinden sonra muvafakat etmilerdi. Mustafa Reid Paa tanzimat fermann kaleme alp Glhane Meydannda okudu. Arkasndan aurupa devletleriyle yapt ticaret antl-amasnda Msr Valiliinin dier eyaletlerden fazla bir imtiyaz tamad- n yazdrmt. O sralarda osrnanl lkesinde yed-i vhid usl geerli olduundan, bundan hazineyede byk gelir akacakt. Ad geen ticaret antlamasnn ortaya koyduu serbest ticaret hasebiyle maliye kasas bu gelirden mahrum olduysada Msr'n znts daha da fazlalamt. Reid Paa bu sralarda yine azledildi, Vezi riazam Mstear Rfat Bey, vezir yaplarak hriciye nazrlna tayin edildi. Bir ka gn sonrada babli'ye gelen hatt- hmayunda Tanzimat rejiminin uygulanmasn temin iin seilmi memurlar meselesine dir husule gelen karkln mhimliini surdan karmak mmkndr. Bir vali veya memur, herhangi bir grev yerine vardnda artk hergn stanbul'dan ge-ken her zarfa dikkat ederek zerinde sabk lafz yer alp almadna bakmadan zarfn mazrufuna yni iine bakamaz olmutu. Durumu byle olan bir vazifelinin bulunduu yerde yarnndan emin olmaz olarak, heran gecek gibi meselelere el atar, idareyi orann sz geen kimseler ve hanedannn te'irine ak hale getirirdi. Mustafa Reid Paann mevkii iktidardan dmesi yine Msr meselesi yznden oldu. nk;verilmi bulunan imtiyaz Msr' dier valilikler sanki aa mertebeye indirmiti. Bu imtiyaz iinde yer alan M.Ali Paann evlatlarnn hangisinin vali olaca padiahn seimine kalm, gelirlerin icb eden ksmnn verilmesi eklindeki maddeler Msr valisi Mehmed Ali Paann itirazlarna mruzt. Hafifletilmi olduunu gsteren artlarn hli, duruma uygun grlmedii, halbuki Londra Konferansnda, dzenlenen protokoln imzas, Mehmed Ati Paa tarafndan

fermannn kabuluna bal olmas ynnden meseletekrar kemekelie dmesi ihtimli oalmt. Rfat hariciye nazr oluunun akabinde yapt bir dizayn ., Msr verasetini, byk evladdan dier bye gemesi '-zina balad. Askeri rtbelerin vali tarafndan miralaylk ani albay'hk rtbesini verebileceine rapt etdi. Senelik verisinin 40 milyon kuru olmas takdir olunmutu. Hkmranlk haklarna aid olan artlarda biraz daha adatrld. Her yeni vali tyininde ferman karlmas, terifat merasimleri iin vli'nin stanbul'a gelmesi, Msr ordusunun 18 bin kiiden ibaret olmas ancak sava dneminde padiah 'midesiyle oaltlabilecei, giyilecek askeri elbise ve darb olunacak parann Osmanl devteninkine benzer ve uygun olmas, denizcilik alannda sava gemisi yaptrmas hususunda selahiyeti olmad, Mekke ve Medine'nin zahiresinin eskisi gibi yine Msr'dan gnderilmesine devam olunmas artlar tesbit olunmutur " Mustafa Reid Paa, avrupallarla bir araya gelmekten ok holanp, karantina usln desteklemekteydi. Bu gibi yeniliklere eilimi baz mutaassb kimselerde bu davranlarndan honud olmadklarndan ona <mbalatsiz> (kelime olarak mnas, dikkatsiz mnasna geliyorsada, burada kullanlmasnda maksad, din'e dikkatsizdi demek anlayn belirtmek 'Cindir. Halbuki; merhum Ahmed Cevdet Paa, Reid Paannranazan gn akama kadar beraber olduktan sonra iftar yapar yapmaz, akam namazn ed ettikden sonra evradn karp okuduunu grnce stelik ehl-i trik olduunu kz ma Aliye Hanma anlatmtr. Biz; Fatma Aliye Hanm'n eme ald "Ahmed Cevdet Paa ve Zaman" adl eserini hazrlayp, Pnar yaynlarndan nere sunduumuzda ad geen eserde yukarda anlattmz meseleyi bulmutuk ve bu salam bilgiylede, sayfamz sslemi olduk.) olarak bakarlard. Padiah Sultan Mahmud'un damad Fethi Paa, Reid Paa ile hem fikir olduundan o da ahali arasnda aypfananlardand. te yandan, lkenin her tarafnda bana buyruk gezmeye alan memurlarda sistemin yni tanzimat'n balaryla eski hallerini yaayamadklarndan dolay memnun deillerdi durumdan. Bir de, Msr'daki veraset meselesine, Reid Paann kaleme ald fermanda senede 80 bin kese Msr tarafndan devlet hazinesine vermesini amir maddesi, ayrca Osmanl devletinin bir defterdarda mezkur yerde bulunmas ve gelirleri Osmanl devleti nmna alrken,asker ve memurlarn maan padiah adna vermek artlarn koymutuki bunu Osmanl hkimiyetinin devamn temine gayret olarak nitelem k gerekir. Bilhassa bu defterdar meselesinden Kavalal Mehmed Ali Paa ok ikyetiydi. Bunun deimesi iin Reid Paaya fevkalde byk bir mebl ikramiye-rvet karm olarak arz etmisede Buna asla Reid Paa eilim gstermeyerek, tekid yazsyla ayrca bunda srarl olduunu bildirdi. Ne varki; Kavalal Mustafa Reid Paay azlettirmenin bir yolunu buldu. Reid Paay hriciye nazrlndan infi-sal ettirip, Edirne'ye vali tyin ettirdii bilinir. Girid'de Rumlarn htilli

Yunanllar; 1257/1841'de Girid'de ihtill teebbsne getiler. Hemen donanmay hmayun engelolu Thir Paann atik davranmasyla Ada'y abluka altna alp, darya k ve girii kontrol altna ald. Ada'larda byle tedbirler alndnda ordaki bakaldrmalarn nlenmesi nisbeten kolaylk arzeder. Bu srada Girid'de vali olarak vazife yapan Girid-itafa Nail Paa da donanmann tedbirlerine ada iinde al-tedbirlerin eklenmesiyle teebs rahata bastrld. Etterya cemiyeti adl, yunan megalo ideasnm mecnunu kilat burada bu teebbsleri yaparken, Memleketeyn yni p manya'da da bu tr melanetlerine devamdayd. Srplar ve Rulaarlar da bunlarn te'sir sahas dnda kalamyorlar oralarda da isyan ncesi ihzari almalar dikkatli bir idarecinin sez memesi kabil deildi. Fakat bunlar olurken Diyaribe-kir'de bir karklk kmas ve bunun bastrlmas salandy-sada, kmas pek manidar idi! Osmanl payitahtnda iki byk isim ve bunlara bal guruplar, adet bir gnmz parti lerini andrr haldeydiler. Birisi eski sistemin devamnda musir olan Rza Paa ve arkadalar, dieri ise tanzimat fermann kaleme alp okumu bulunan Mustafa Reid Paa ile arkadalar idi. Edirne valilii grevine gitmekten temaruz eden Reid Paa, ne yapp yapp Paris b.eliliine kapa atmay becerdi. Paris b.elimiz Nuri Bey geri arlmt. Bu olayda padiahn Mustafa Reid Paay tam olarak b-rakmadnnda bir ispat saylsa gerektir. Mevcud sadrazam Rauf Paa, yukardaki iki mhim tesir odandan birini tekil eden Rza Paann tesirinde kalmaktayd. Dolaysylada Rauf Paada eski tarzn mensubu olduundan Reid Paaya pek taraftar deil htt kzdda bir vakayd. Bu sralarda sadarete izzet Mehmed Paa getirildiki daha nceki sadaretinin ayn baarsnn binde birini gsteremedi zzet Mehmed Paa. Side Hriciye nzn Rfat Paay azil ve Sarm Paay bu greve getirmesi oldu. umulur ki bu halef-selef klmann al-In a, R fat Bey'in, Paris b.eliliine, Mustafa Reid Paay taymde, msbet hissesi olduundan mdr? Allahulem! Hemen ilve edelimki eski usl beenenler bu icraatdan pek memnundular. Her ne kadar; Hassa miri Rza Paa, askerlerin nizami usulde tlim yapmalarna gayret gsteriyorsa da, lzm gelen disiplin henz oturtulmam idi. Htt; Yemen zerine sevk edilen Ktahya ve Afyonkarahisar Redif askerlerinin bir blm ellerinde silahlan olduu halde memleketlerine kama yoluna sapmlard. Bunlar yakalanp mahkemeye verildiler. Haklarnda eitli cezalar tatbik olundu. Bu arada da-Cebel-i Drz'de karklklar husule geldi. Bunlarda eli grlen Mir Kasm azledildi. Yerinede Macarl mer Paann gelmesiyle birlikte karklklar yerini apak bir isyana dntrdyse-de, Paa kendini gsterdi ve ortalk st liman oldu. Tanzimat nizamnn tatbiki ynnde uyulan iyi niyete dayal davranlar sadece mutaas plarn atmasna deil, gayrimslimlerin de dmanln stne ekmekteydi. Hatt- hmayunda yer alan eitlik ilkesi, bir ynyle marklk getirirken, reaya hukukundaki gayri mslimlere aid mthi avantajlar bu yeni nizamla ellerinden alnm oluyordu. Ancak bizim sylediimiz bu eski hukukda daha geni olan gayrimslim haklarnn leride olmas resmi ideoloji tarihileri

ve avrupah tarihiler tarafndan es geilir ve mtiyaz isteme hususunda ecnebilerin aznlklar tevik ettikleri olurdu. Bunlarn banda da Rus ar Nikola, Osmanl lkesinde yaayan Ortodokslara hami, yni koruyucu olma rolne soyunmaktayd. Byle bir soyunma avrupa ortasndan baka bir sesi ykseltti. Bu da katoliklere hmilik yapmak istediini ortaya koymaya balayan Fransa idi. Bunlar gren; protes-tanlarda, ngilizlerin kapsn almaktan kendilerini alamamlard. Artk, dini meseleler dnyann btn siyasi mahfillerinde mhim siyasi kozlar olarak alglanmaya balamt. Fransa ihtillinden yarm yzyl gemesine ramen Fransa aVkliin gerei olarak katoliklerin hmiliine soyunuyordu? ste- buna akl erdirmek zor olmal! Bunlarn altn kazd-' nzda Papalk ve siyonizm ile masonluun dnyay kartrmas pln iin de byk rolleri olduunu anlamamak kabil deildir. Papazlar ve manastrlar ile tiyatro truplar bu ileri harekete geiren beinci kol faaliyetleri olarak istimal edilmitir. Mesel: Ruslar; 1255/1839'da Srbistan Kenzi, Milo'dan memnun olmadklar iin onu tahtndan karmaya muvaffak oldular. Mihal adl birisini, Kenz olarak, ahaliye kabul etttir-meyi baarmlard. ki yl sonra Mihal'de devrildi. Mihal'in zalimlikleri, cinayetleri ahalinin boazna gelmi ve defetmi-lerdi. Kara Yorgi ailesinden Aleksandr adl birisinin balarna Kenz olarak gemesinde ittifak ettiler. Bunun sonucunda Sr-bistanda, Obronovi hanedan ile Kara Yorgi arasnda bir srtme karken, Rusya ile Avusturya aras eker renk ile boyand. Srpllar ise, kendi yaadklar duruma bakmayp, Bulgarlarn da ayn zorluklar yaamasn temin iinmi! Yoksa Osmanl nfuz alannda karklklar artsn diyemi onlarda tahrikten geri durmuyorlard. Bu hareketlerin oalmasda, Osmanl askeri ve mlki tedbirleri alnca bilhassa Mi'dekileri bahane eden Rusya mdehale yolu aramaktayd. Buna inzimamen, Arnavut-luk'un daha ziyade Gega (Gegalar mslmandr)'!arn bulunduu belgede bir isyan emaresi grld. Tabii isyan bastrmaya vazifeli olanlar baalarndakileri ve akileri tarumar ettiler. Sa yakaladklarnn ellerini kollarn balayp, stanbul'a gtrdler. Tanzimatin ilnn peinde, geen be-alt yl zarfnda askeriye de yaplan tanzimin dnda umulan terakkiye yni ilerleyie tesadf edilemedi. Erbab- dni yni ilim adamlar bunu lkenin ve bilhassa, islamlarn cahilliine balyor, byle olanlarn sistemin tatbikatn engellediklerini ileri sryordu. Ancak yukarda geen mbalaat kelimesinin mnasna muhalif olmayan davranlarn sergilemelerinin, sebeb-lerden birini tekil ettiini bir akledebilselerdi!. Tanzimat- Hayriyenin ilnndan alt yl sonra Sultan Ab-dlmecid Hn, 1261/1845'de babli'de trihi ehemmiyeti hiz bir nutuk irad etmek mecburiyetinde kalmt: "Menba- ilim ve fnn ue mehaz- maarife nede sanayie numune olan, mektib-i lzime icad ve inas, indi ahanemizde ikdam mr addolunmakla, memalikin mnasib mahallerine iktiza eden mekteplerin tanzimiyle, terbiye-i mmenin resine baklsn" demiti.

Tanzimat yava yava inkiaf ediyordu, lkenin her tarafndan sz dinlenir, dnceleri kymet tayan insanlar stanbul'a davet ediliyor veya yazma suretiylede fikirleri ve grlerinede ba vuruluyordu. Meclisi-i Vla vilayet meclisleri kuruluyor, imr hususunda da Meca!is-i mariye adyla Anadolu ve Rumeli cihetlerinde, askeri, mlki ve ilmiye ricalinden meydana gelen komisyonlar tekil edilmekteydi. Blgelerinin ihtiyalarn yol, kpr, liman gibi tesbit eden bu komisyonlarn raporlar stanbul'a gnderildii, burada ise nce bir furya hlinde tetkik edilirken, daha sonra bunlar braklma talihsizli i yine yaand. Trabzon, Erzurum, Bursa ve Gemlik yollar gibi byk masraf gerektiren yapmlar tamamlanamad. Dahili ilerimizin merkezini siyasetde dahil olmak zere, Mabeyn Miri Rza Paa eline geirmiti. Valiler ve dier grevliler onun iareti alnmadan vazifelerine balayamyorlard. Bizim 1980 sonrasnda karlan gvenlik soruturmas, bat alma gurubunun koyduu erhler gibi idi. Mahalle mekteblerinin slah ise pek mterek hususdan olduundan dolay orayla ilgili tedbirler birbiribirinin ardndan tatbike konuyordu. Mekteb-i Harbiye'ye talebe yetitirmek iin Mek-teb-i dadi ald. Bu mekteplerde, Arapa, Fars a ve Trk lisanlar retilmesine pek nem veriliyordu. Cihan Seraskeri Rza Paa diye anlan Hasan Rza Paa ile Mliye nzn Saf-veti Paa azledildiklerinde bu iler aksa maya balad. Bu azilleri, Mustafa Reid Paa taraftarlarnn stn gelmesi diye saymay yanl bulmayz. Ancak hemen ilve etmeliyizki, stad Ahmed Rasim Bey, deerli tarih almasnda bize unlar aktaryor: "Ykselmi olduu mertebe o kadar bykmki, azl haberini duyanlar biribirine hem de kulaklarna 'haberiniz varm? Serasker azl olmu, sakn benden duymu olmaynz' szn fsldariarm. Kibir ve azameti o kadarm ki alaylarda yni resmigeitler esnasnda mirleri arkasndan yrtyor, yerinden ktmldamakszn mlkiyenin tannm kimselerine ve askeriyeye ayan ptrrm. Bu iki makbuln azl edilmesi onlarn kadrosunun hayli zntsne sebeb oldu." Demekte. Yine yzmz ark tarafna dndrdmzde, Hariciye nzn Sekip Efendinin Cebel-i Drz gailesini def etmek maksadyla bizzat Beyrut'a gitmek suretiyle vekleti, Meclis- Vla azasndan Londra eski sefirimiz Ali Efendiye (daha sonra paa oldu) verdi. Az zaman sonra Sekip Efendi Hariciye nzrhndan azledilip, yerini Mustafa Reid Paaya brakt. imdi biz atide yni aadaki satrlarda Cebel-i Lbnan Meselesi hakknda bir miktar bilgi vermeye alalm: "Msr meselesinin sonlarna doru, ngilizler Cebel hkimi Mir Beir'in kendilerine snmasna ramen bunu hoa grmiyerek Beir'i Malta'ya sevk etmilerdi, yerine hakim olarak geen Mir Kasm, muktedir bir kii olmadndan Lb-nan gerei gibi idare edemediinden anarinin artmas ue karklk kmasna sebeb olduu grld. Bu sradada Ak-k'dct vali olan Mehmed Selim Paa, yeni nizam tanzimat gereklerine uygun olarak, Cebel'deki meucud cemaatlerin sz dinlenir adamlarndan bir meclis tekil ettirdi. Hakim

bu meclisin reisi oldu. Msrllar, burann ceza faturasn hayli yksek tutmulard. 1257/1841'de ahali de dikleri vergilerin bir tenzilata tbi tutulmasn istemilerdi. Ancak devletin kasasnda yetersizlik hayli ok olduundan bu arzular yeri-ne getirilemedi. Drziler bunun zerine eteler kurup hristi-yan kylerini yama edip, yakp yktlar. Katliamlara ba Durmaktan itinab etmediler. Mir Kasm' Dayrl Kamer'deki ikametghndan alp, sokaklarda srklediler. Selim Paa bir vali sfatyla teskin edici beyanlarda bulundu, nasihatler etdl. Ancak kr etmedii grld. Bunun zerine te'dip hareketlerini balatmaktan kendini alamad. Bu arada da Fransa ue ngiltere bu olaylarda biribi /iletine rakip oldular ortalk alevlendi. ehrin dier konsoloslar ie karmadan duramadlar. Sonunda Avrupal Be'lerin tavassutu geldi. Serasker'in baktibi Netayic-i Vukuat adl mhim trih eseri sahibi Mustafa Nuri Paa Lbnan'a gnderil mek zorunda kalnd. Nuri Paa ilk i olarak Mir Beir Kasm' azledip, Mirliva Macarl mer Paay getirtip, oraya emir olarak tyin eldi. Bunun fazla bir faydas olmadndan, son reyi Sayda valisinin koyaca maktu vergi ve biri Maruni, dieri Drzi iki kaymakam tayinine karar verildiysede, bundan da umulan elde edilemedi ngilizlere istinat eden Drziler, Fransa'ya da-yanan Maruniler arpmalar hzlan drdlar. 1259/1843-1260/1844 seneleri cidden buradaki atmalarn byk zarara maruz kalnd zaman dilimi olarak anlr. Hristiyanlarn mal ve mlkne Saldrlar bir yamaya dnrken, ki tane Fransz manastr basld bir papaznda hayatna kastedildi Bu olaylar zerine yine be devletin elisi babll-nin kapsn alarak sktrma metoduna bavurdular. B-tb bunlar olurken hariciye nazr Sekip Efendi yeniden Beyrut'a gitmek zorunda kald. eklp Efendi 1261/1845 ramazan'nda ilk tedbirlerden olmak zere Cebel'de bulunan ve oradaki anariyi engellemede kullanlan kuvvetleri, ecnebi teba mensuplarna bir zarar gelir endiesiyle Beyrut 'a getirme abalarna arlk verdi. Cebel'literin itiraz etmelerini beklerken ses umulmayan yerden geldi Fransz konsolosu Pojc, sesini ykseltmi bir bir itirazlar sralamaktayd. Onun uzants olan babli'deki Fransz b.elisi Boruney'de azm amaya hazrlanyordu. Hriciye nazrmz Sekip Efendiye yapm olduu teklif dolay siy la, ikametgh ve iyerlerinden, . uzak kalacak olan, Fransz tabiyetindeki kimselere tazminat verilmesini, ldrlen Rahip ai'm katili olan eyh Hamud Nekid'ln der hal cezaya yaptrlmas, yama edilmi bulunan iki manastrn urad zararlarn tazmini taahhd edilmeyecek olunursa hemen elilii terk edip boaz iinde bulunan ikametgha geip, devletinin verecei talimat bekleyeceini bildiren bilgiler gndererek anarik davranlara giriti " Biz babli'yi Franszlarn bu reaksiyonlaryla babaa brakp, Dayrl kamer'de yaplanla ra bir gz atalm. Sekip trendi, Arabistan ordusu kumandanmz Namk Paa i!e istiarelerde bulundu. Bu toplantdan kan karar, ahali elindeki s'ahlardan arndrlmalaryd. Bu kararda hemen kuvveden flle karld. 1260/1844 ylna kadar karklklarda rol ve eli bulunanlar bir aff umumi ilan

olunarak ceza durumu ortadan kaldrld.1257/ 1842'deki karklklarda yamaya uram olanlarn zararlarnn tazminine bundan byle her taifenin gelirlerinin kendi vekilleri ile idare edilmesine karar verildi. Bahse konu karar hemen arabayada tercme edilip kaleme alnd, ner ve tamim olundu. Ahalideki mevcud ruhi sknt ile birlikte, konsoloslarn mdehalaye hazr olmalar Sekip Efendinin, slahatn tatbike sokulmas hakknda enerjik davranmasn salamaya yarad. Hemen 24 tabur nizamiye askerinin yannda bir miktar babozuk askerinide blgeye yerletirdi. Tahmin edilecei gibi ahali silah tesliminden kand. Her iki tarafn ruhanileri vede reisleri zorluklar karrken bunlarn iinden hayli tevkifler yapld. Alayl subaylarn silah toplama iinde haylice sert davrandklar gzleniyordu. tip, kakmak ve silah aramalar esnasnda baka eyler almak gibi istenmeyen durumlarn vukubufduu da oldu. Kesrevan taraflarnda bir kolaas (kdemli yzba) ieride silah var diye bir manastrn kapsn krd. Papaslanni srkleyip, gtrp hapse att. Namk Paa byle yanla ve hakszlk yapanlara frsat vermedi, tesbit ettiklerini divan- harbe verdi. Ne reki avrupada iftiralar, yalana dayal propogandalar kyametin koparlmasna kfi geldi. Zuk bl gesinde ahalinin silah teslim etmesine engel olmaya alan Halil Medver isimli biri de tevkif edildi. Meer bu herif Fransz konsolosluk tercmann kardei olup, arap-a ktibi imi! Bu elemanlarnn taht tevkif altna alnmasn renen Franszlar derhal Beyrut limanna, yakn bir yerde bulunan, lkelerine ait firkateyni, Halil'in hapse konduu yere Cnye'ye getirip, Cnye'yi topa tutmak ve karaya asker karmak gibi bir faaliyeti sergilemeye baladlar. Bunlar alla gelmi Fransz hoppalklarndan biri sayld. Htt baz Fransz diplomatlar, bunlarn yapt davran uygun bulmadklarn seslendirmek ten geri kalmadlar. Bizde bu itiraf trlarmzda geirmeyi drstlkten bir vazife saydk. Hriciye nzn Sekip Efendi salam karakterli, kimselerden olduundan byle patrdlara pabu brakmad. Tabiiki avrupa siyasal cephesinde aleyhimize ters rzgr yine estirilmeye balatlmt. Htt mehur Avusturyal diplomat Prens Meternih, Avusturya hriciye nzn sfatyla lehimizde dnen gurubtan olmasna ramen, elimiz Nfi Efendiye Halil Nadver'in tevkifi hakknda yaylan ayia Fransz konsolosu tevkif olundu tarznda kulana gidince "Ne yapyorsunuz? Franszlarn Beyrut konsolosunu hapsetmisiniz?" diye sorduu olmutur. Btn bunlar ve olaylar geldi ve Sekip Efendinin hriciye nazrlndan alnmasna dayand. Halbuki bu durumda yaplan ilem zaaf iaretiydi ve bu hl diplomaside bir falso saylr. Sekip Efendi ise Paris sefirliine gnderilmekle, bu yanl bir miktar telafi edildi saylr, nk istenmeyen adam nlerine koymak biraz da mukabelede cesaret gstermek diye dnlebilir. Mustafa Reid Paa ise hriciye nzn yapld. Reid Paadan dolaysyla stanbul'dan Sekip Efendiye, silah alm maddesini iletmeyi durdurmas, hapsedilmi kaymakamlarn tahliyesini salamas ve ileri tatlya

balamas direktifleri ulat. Kavalal Mehmed Ali Paa stanbul'da 1262/1846'da yln en nemli olayn isyankr vali Kavalal> Mehmed Ali Paann Dersaadet'e gelmesi tekil etti. Pa-?a> Feriye saraynda misafir edildi. Bu senenin dier mhim r gn, Byk Mustafa Reid Paann makam- sadarete getirilmesidir. Bu tyinle yai Rauf Paann adet tasfiyesi maktayd. Hariciye nzrlda Mehmed Emin l Paaya verilmiti. Bylece tanzimatn devlet adamlar selahiyetle grevlere gelmeye balamt. Ayasofya yaknnda bulunan eski mehterhane mevkii ile Sultan saray arsas zerine ilk defa olmak zere bir Dar'lf-nn yni niversite binas inaatna baland. Fakat bu inaatn uzun zaman srmesine tepki olarak, baz mtalaa serd edenlerin arasnda yer alan stadmz Ahmed Rasim bey yle yazmaktadr: ".Bu inaat senelerce srd. Htt o kadar uzad ki, avrtpadan konrat yaplarak, getirtilmi bulunan mimarna denen para ile yekun edersek, bir ka tane bina yapmak mmkn olurdu. Nihayet tamamlanan bu bina niversite hari bir ok ilere tahsis olunduysada sadece ismi Dar'lfnn olarak kabul edildi. Hatta daha sonra bir ara karlm bulunan ue adna kaime denilen kd paralarn tasfiyesi bu binadan ynetildiinden kaimeyi kaldran kaideye Darlfnun kaidesi ad verilmitir." Demektedir. u halde niversite yapmak zere yaptrlan bina, yksek tahsil messesine tahsis olunma, erefini kazanamam. Bu sralarda Musul vilyetinde kazalardan biri olan Cizre'de Bedirhan bey'in Cizre m tesellimine yapmakta olduu sktrma ve tazyiini nleme iin Anadolu ordusu miri Osman Paaya zel emirler verildi. Osman Paa, Bedirhar Beyi Orak Kalesinde sktrd. Sonunda aman dilemeleri zerine iki olu ile birlikte stanbul'a gnderildiler. Bu arada da Mustafa Reid Paann sadaretten infisal vuku bulup yerine Srim Paa getirildi. Al Paada Reid Paa ile birlikte hriciye nazrlndan alnnca, tanzimatlann rakipleri karsnda bir raund kaybettikleri dnlebilir. nk; eski ve yeni kavgas devam etmekte padiah ise arln hangi tarafn lehinde istimal ederse o tarafn mevkii iktidara geldiini herhalde sylemee gerek yok deilmi efendim?I l Paa'dan, boalan hriciye nazrlna mliye nazrlnda istihdam olunan Rfat Bey getirildiysede, bu deiiklik fazla devam etmedi, infisal edenler eski vazifelerine pek gemeden avdet ettiler. Bu senenin mhim vakalarndan birinide Cezayir Kahraman Emir Abdlkadir'in Franszlar ile mcadelesini aman dilemek suretiyle bitirmesi tekil etti. Macaristan htilli-Memleketeyn Meselesi 1264/1848 senesinde yine bir ucu bizede dokunacak olan ve Avusturya'da meydana gelen Macar ihtilli dnya siyasasna arln koydu. Bu ihtill,

Fransa kral Lui Filip'in Ce-zayiri istila etmek suretiyle, Fransz Mstemleke mparatorluunu kurmak, arzu ve emelinde olan zt tathtndan dren 1848 ihtillinin bir nevi aksi tesiriydi. Msr vali liginin verasetle Mehmed Ali Paa uhdesine verilmesi mesele-i mhim-mesinde grdmz gibi Msy Tiyers siyasetinin malubiyeti zerine istifa etmi Lui Filip Londra elisi Msy Gizu'yu bavekillie getirmiti. Gizu, Afrika savalarnn devamnda bulunmakla beraber Fransa demiryollarnn inaas, yeni iki ticaret kapsn amakla beraber, fabrikalarn kurulmasyla geimi kazanmaya arz olan sektenin mamulat ve mahsu lat sanayiinin oalmas sevdasyla biz, onlara hasl olan ihtiya ile geri ekilip yedi sene grnte sessiz sedasz bir idare yolu seti. Gizu; ok kiiye yksek maal memuriyetler vererek, mebuslar "necsinde lzm gelen ekseriyeti temin etmeyi bilmi bylecede mebuslarn nemini azaltmt. Adet; "Bendegn- hkmdaran kamaras" olmutu. Muhalefette olanlar genel hrriyete vurulan bu darbeye kar, "La Reform" yni slahat adl byk bir gazete kardlar. Bu gazete btn gayretiyle parlamento ve seimlerin slahat gerektiini ileriye srd. Mebuslarn devlette memur olmamalarn ferdleri rey vermeye selahiyattar klan verginin, 200 franktan, 100 franka indirilmesini istiyordu. Muhalifler memleketin her tarafnda ziyafetler usuln kurup ve bu mnasebetlerle nutuklar atarak, demokrasi yni halkn semesini zihinlere yerletirmek istiyordu. 1265/r. Ahirinin/18.1848/ubatnn/22.gn, Paris'te, bir <Reformistler Ziyafeti> iln edilmiti. Hkmet bu ziyafeti yasak iln etti. Halk; Konkordiya caddesinde toplanarak, Fransz milli mar olan Marseyyezi sylediler. Hep birlikte yaasn cumhuriyet diye bardlar ertesi gn umumi heyecan daha da oald. O zamanlar Kapisyun Bulvarnda bulunan hariciye nezareti nnden gemekte olan kalabaln arasndan, bir tabancann atelenmesi zerine nezareti yni bakanl muhafazaya vazifeli askerin komutan halkn zerine ate atrd. Bu kalabalkta 23 kii ld, 30 kii de yaraland. Halk bu cenazeleri omuzlarna alp, yakt mealelerin altnda btn gece Paris caddelerinde ve sokaklarnda dolatlar. Yaasn Cumhuriyet diye barmaktaydlar. Sabah olduunda btn Paris ayaklanmt. Gizu istifay seerken, ahali ise Tulliers sarayna hcuma gemi, Kral Lui Filip ise kapal bir arabayla kamaktan baka re bulamad. Avusturya'da Prens Meternih, Napolyon'un kati malubiyetinden sonra ve Viyana kon feransnn arkasndan lkesi iinde sk bir istibdad idaresi tesis etmiti. Bu idare tarz ile her tarafta kendi aleyhine fikirler domasna sebeb olmaktayd. 1848 ubatnda Paris'te husule gelen ihtilali mteakip, mart aynn 3.gnde Viyana dehetli bir galeyana hid oldu. Meternih ancak bir amar arabasna binerek soluu Londra da alabildi. Avustur ya imparatoru 1. Ferdinand ihtill grltleri arasnda byk b*r meclis toplad. Ancak bu arada harbiye nzn ldrld. mparatorda, Rivyerada, Olrnutz'a ekildi. Fakat Viyana'da ihtill devam edemedi. Asker ehri topa tuttu. htilalcilerde teslim olmaktan baka re bulamadlar.

Halbuki bu buhran, bu sknt Avusturya'y meydana getiren unsurlarn arasnda ayrlk emarelerinin oladn gsterdi. Avusturyallar, talya'dan kouldular. Milanlar ile Piye-monlar birletiler. Almanlar birlemek zere Prusya Kralna imparatorluk tacn teklif ettiler. Is.avlar, bamsz bir ek devleti tesis etmek maksadyla Prag ehrinde bir kongre topladlar. Burasda topa tutuldu". Macarlar ilk anlarda hususi bir vekiller heyetine sahip oldularsada, sonra btn btn ayrlarak, Lui Kossut isimli bir ihtilalcinin liderliinde mstakil bir cumhuriyet iln eylediler. Bylecede Avusturya hkmeti byk bir tehlike karsnda kalmt'. Ancak Rusya imparatoru Nikola yzbin asker ile imdada kotu. Macarlar malup oldular. Avusturya impara-torluuyla Macar kra Il meydana gelmi oldu. talya'daki Milan ve Venedik ehirlerini ald. Avrupada bir takm deiikliklere sebeb olan bu ihtilllerin tesiri Eflak ve Budan'da da hissedildi. Bir taradan Osmanl askeri te tarardan Rus askeri Memleketeyn'e girdi. <bu isim Eflak ve Budan iin terkip olunmutu\> Divan hmayun disi Fuad Efendi (Paa) fevkalde memuriyetle ve Ma- mer Paa kumandanlkla gnderildiler. Bu sralarda ise Macar milliyetilerinden pek. ok kimse Osmanl devletinr> koruyu cu kanatlarna srmaktayd. Avusturya ve Rus devleti yetkilileri, bu mltecileri srarla geri istedilersede, sadrazam Mustafa Reid Paa Osmanl an ve eref sahibi bir devlettir, byle aalk bir i yapmaz diyerek herkesin beendii tarzda cevap verdi. Daha sonra Fuad Efendi (Paa) Petrsburg'a gnderilip, bu reddin sebeblerinide mukni bir iisan ile beyan etti. Memlekteyn'deki ihtillciler, Bkre'te kliede sandk iinde bulunan senetleri ve artlan yakmlar. Metropolit vastasyla gnderilen nasihatnmeyi elinden kapmlard. Bunun zerine Bkre'e asker sokulup, asayii iadeye muvaffak olundu. Avrupa ve Balkan lar zerindeki kaynama byle bir seyir gsterdi. Osmanli Devletinde Baz Olaylar 1265/1849 senesinde, vilayetlerin idaresi adna bir karar alnd. Mevcut eyaletlerin blmlere taksimleri yaplarak merkezlerinde birer meclis kurulmas ilk nce de, Rumeli de Edirne, Anadolu'da Hdavendigar (Bursa) Suriye'de ise Say-da eyaletlerinde tatbike geildi. Msr Valisi Mehmed Ali Paa bunam olduundan yerine byk olu brahim Paa geti. Ancak mr 71 gn msaade etti vefat zerine Abbas Paa rtbe-i vezaretle tyin edildi. Paa vezaret menurunu bizzat almak zere stanbul'a geldi. Bu mnasebetle Msr valilii paann dier vezirlerden imtiyaz iin uhdesine sadaret rtbesi tevcih olundu. Aradan ok gememitiki Mehmed Ali Paa da bu dnyadaki kavgasn tamamlayp, irtihal eyledi. te yandan 1270/1853 senesine kadar meydana gelen nemli vakalr yannda ilevi hayli yararl olan iktisadi teebbslerimizden irket-i Hayriyye'nin 1267/1851'de kurulmasnda, Keecizde Dr. Mehmed Fuad Paa ve mehur

Ahmed Cevdet Paa ile Bursa'da tatil yaptklar srada tasavvur etmisler ve Dersaadete geldiklerinde kuvveden fiile karmalaryla gerekletirdiini de belirtmi olalm. te yandan da bir ilim meclisi olarak, yni Fransa'daki /ykademi Fransez tarz istihare yeri olacak olan Encmeni Dni teekkl ettirildiinde, takvimler, 9/Ramazan/l 267-1 8 /Temmuz/1851'i gsteriyordu. Kurulmasnda tasavvur olunan fideler alnd sanlr, zten Osmanl devletinin istinat ettii er'i sistemde istiare, istihare nemli messeselerden idi. Yukardaki trihde yaplan resm kda bizzat padiah hz.leri de itirak buyurdu ve toplanma yernide daha nce Bezmialem Vlidesultan'n Dar'l Maarif olarak yaptrd binada yerletiler. lk toplantya 40 kii aza alnm,ayrca 30 kiide fahri aza olarak kayt olunmutur. Fahri azalar iinde Mehur Avusturyal Tarihi Baron Hammer, ngilizce~Osmanlca lgat sahibi Red House ve Franszca-Osmanlca lgat sahibi, Msy Bianki'de bulunmaktayd. Yine; Vidin taraflarnda Aa Hseyin Paann vefatndan sonra Mora ihtillinden rnek alan Bulgarlarn cokunluklarn tanzimatn Bosna'da tatbikine memur olan Rumeli Ordusu kumandan Macarh Mir mer Paann gayretlerine evvelce ses karmayan Bosna sergerdelerinin kn gelmesi ile, askeri hareketin yavalamas zerine zvornik vede Mostar blgelerinde kyama kalkmalar, nizamiye taburlarna asker almak iin er'i kura usul aleyhine olarak am'da; Herfu bey namnda birinin kkrtmalaryla, Baalbek ve Havran kazalarnda isyan hareketleri grldnde tenkil edilmesi, Haleb'de de bir ihtill teskini, ekiyadan Abdi ve dier ahsla-rn kard karklklar, yeni tanzimin icrasn temin maksadyla, Rumeli ve Anadolu ilerine mfettiler tyini, stanbul'da bir danma meclisi olan, encmen-i dni tertip olundu. Sadaret deiiklii gerekleirken Abdlmecid Hn'n adn alan, Mecidiye ninda bu arada ihdas olundu. Takvim yapraklar 1270/1853 trihini gsterirken yukardan beri yazdmz olaylar cereyan ediyor du ve Fransa olsun, ngilizler olsun stanbul nezdine gnderdikleri elilerine bykeli unvan veriyorlard. KIRIM SAVAI( 1269-1853) Hnkr skelesi antlamasndan sonra Ruslarn, Osmanl Devletine kar gstermeye balad koruyucu tavr avrupa-da byk devletlerinin nazar dikkatlerini ark lemine evirmelerine sebeb oldu,1231/1815'de Fransa aleyhinde tezgahlanan ittifaka,12 57/1841 senesinde Rusya aleyhine kurulan bir baka ittifaka mukabele olacakm gibi sinyaller beliriyordu. urasn da asla hatrdan karmamak icb ederki, Osmanl Devleti bu ittifaklarn iinde gizli bulunan taksim ve blnmesine aid emellerin arasnda, bir hasta olarak yatyordu. Mustafa Reid Paann siyasi tedbir olarak ortaya koyup, yaymlad tanzimat- hayriye bu hasta hlimizin gerek i ilerimizde gerekse d meselelerimizde lml rahatszlmzn ortadan kalkmasna yarayacak devalardan biriydi. Fakat faydasn grmek tatbikata devamda ve uzun zamana ihtiya gstermekteydi.

Tanzimat- Hayriyye, vilyetlerin idaresinde slahat, adli ilerde tekiltn kuvvetlendirilmesi, kanun nnde msavat yni eitlik, vergi ve askerlik hizmetlerinin dzenleneceini mjdeledii iin hastann ifakata yni iyilemeye balamas kolaylayor, gen ve yeni bir Osmanl hkmetinin kendi kendisini kurabileceini vaad etmekteydi. Ruslarn bu yenilikten hi ama hi holanmad grld ve ar 1. Nikola, hla arie Katerina' nn plnlarnn takipisi idi. Trih eserlerine gz atlrsa anlalrki, Mikola'da dorudan doruya stanbul'u, yine Kostantinopole yapmak fikrini, bir kenara brakm vede Lehis tandan vaktiyle kurmu bulunduu himaye uslne benzer bir tesir ile Osmanl lkesin de yaamakta bulunan hristiyaniara hami (koruyucu) sfatn taknarak, Osmanl devletini yapm olduu yeni siyasetine boyun emi seklinde gstermeye karar vermiti. Bu yz den Osmanl devletinin tanizmatn getirmi bulunduu esaslardan faydalanmasn istemiyor, bu esaslar uygulatma frsat brakmak istemiyordu. ngiltere devletinin, Kavalal Mehmed Ali Paa meselesinde, Fransa politikas karsn da elde ettii baar, Rusya'ya da vurulmu bir darbeydi. ngiltere hkmeti bu darbe ve baars ile Osmanl devletini, Ruslar ile yapm olduu, Hnkr skelesi antlamasnn getirmi olduu, Rus nfuz ve tesirinden kurtarrken, ne reki kendi yni ngiliz nfuz ve tesirini Osmanlnn boynuna geirmiti. stanbul'da ngiliz elisi olarak bulunan Sir Starat Ford d Radklif, siyasi ilerimize hkim olmu duruma gelmiti. Ruslar, Franszlar bir tarafda apm kalmlar idi. Bunun zerine Ruslar,tanzimatn tatbik eklini bozup geciktirmek iin hristiyan tebay tevik etmekten geri durmuyordu. phesiz ki bu tevikler Osmanl devleti aleyhine olmakla beraber toplumdan ilgide grmekteydi. te yandan da artk, Osmanl devletinin ifa bulmaz bir rahatszla tutulduunu iln ediyor lard. Hatta ar Nikola 1260/1844 sene sinde Osmanl lkesinin bllmesi meselesini ngiliz devletine teklif eyledi. Bunun nasl gerekletiini sahibelerimize alalm efen dim: "7/r.euuel/1270-9/ocak/1853'de, Petersburg klk saraynda uerilen bir msamere esnasnda ar Nikoia, ngiliz elii Sir Hamilton Seymur'a yaklap, bir tarafa ekmi ue Osmanl devletinin hli hazrdaki durumu zerine konumaya balad: -Trkiye buhrana dm bir halde bulunuyor Bize de fazla sknt verebilir Kollar mz arasnda arca hasta bir adam var. Lzm gelen tertibat almamzdan nce eli mizden karacak olursak byk bir felkettir. Byle bir ifade beklemeyen ingiliz diplomat, ancak hazrcevapld sayesinde bu szlere mukabelede bulunabildi: -Hametmeab; adamn hasta olduunu beyan buyuruyorsunuz. O halde zat-i Impara lorilerine hasta bir adamn korunmas, kerim ve kuvvetli olan adama vcibdir, dememi mazur grnz." Szleriyle mukabele etdi diyor, Ahmed Rasim Bey trihinde. Ancak Rus an'nn bu teklifini phesizki metbuu devletine ulatran Sir Seymor, hriciye nezaretinin ve devlet-i fahimenin bu szlere pek kulak asmadn belirtiyor. ngiliz diplomatlar iyi bir eitim ve genellikle

aileden gelme tecrbelerle ricali devlet olduklarndan, Sir Seymur zaman zaman ar ile yapt siyasi mlakatlarda mahut hasta hikyesi etrafnda sz edecekmi diye dikkat kesilirmi. ar ise, beyanlarnda; Franszlar hri olmak zere ngiltere Msr', Girid'i alacak, Rusya kendi himayesi altnda olmak zere Eflak, Budan, Srbiye Bulgaristan Prensliklerini organize edecekti. Bunun yannda stanbul'u almakta gz olmadna dir szler sylemekle beraber ancak ad geen ehrin bir mddet vedia olarak elinde kalmas lzumununda muhakkak olduunu itiraftan ekinmemiti. Esasnda Srbistan'da Obronovi slalesinin yerine Kara Yorgilerden Aleksandr'n tercih edilii Eflak ve Budan ihtillinde Bkre'e asker gndererek Ruslarn asker sevkyatn durdurmaya almamz, Macar milliyetilerini, Rusya ve Avusturya'nn tehdidlerine kar dahi iade etmememiz, hatta o k Ordusunu Prut nehrinin de te yakasna geme mecbu-velinde brakmz, Bosna isyanclarna Tanzimat- Hayriy ve'yi silahla kabul ettirimiz, Msr valisi Abbas Paann muhalefetine ramen yaplan hatalarda dahi tazyikine almak ve gayretimiz Ruslar, btn btn kukulandryordu. Bununla beraber Tanzimat- Hayriyye ileri gidiyormuydu? Ne qarip tecellidir ki, bu defa da hristiyanlar istemiyorlard, vazifeyi yapamyoruz. Cahillik ve tutuculuk yapan millet kar geliyor. Eski ve yeni fikir, biribirine girerek hkmet idaresi yine rndan kyordu. Dier taraftan bilinen nakit yetersizlii, bu geidi zorlatryordu. te bu nokta 1. Nikola'y hzl harekta sevk ediyordu.: "Aa henz Fidan halindeyken ey ilmesi iyidir" Diyordu. Bu durum 1269/1852 senesine kadar bylece devam etdi. Bu arada Kuds'de Selahaddin Eyyubi Camii olay vukua geldi. Franszlar, Selahaddin Eyyubi hz.lerinin adn tayan bu camiyi mutasarrfla anlam olmallarki, btn klliye-siyle birlikte mevcud olup, cemaat da varken, babli'ye mracaat ederler ve bo bir arsa olduunu kendilerine verilmesini ve bir klie ina edeceklerini ifade ederler. padiahn fermanna kalr. Hkmet, bu i iin Kuds Mutasarrf Kmil Paay bu ie vazi feli klar. Mutasarrf da burann bombo olduunun mtalaasn verdiinden, stanbul'da divan kurulur, karar tezekkr etjirilir ve ferman yazlr, tasdike halifeye ulatrlr. oultan Mecid hn onaylaynca Fransa'nn bu arsa zerin- 'ise yapma hakk doarsa da, ortada arsa deil, tam te-ekklath bir camii erif var olup, hem de byk islm kahyan z tn adn tamaktadr. Camiyi ykmak zere gelencemaatin kar koymasyla karlarlar. padiaha akseder. nk Kuds'deki Safilerin mfts, Harem-i erif eyhi, Tarikat eyhleri ve sadttan nice zevat bir ikyetname yazp padiaha gndermilerdir. Mutasarrf bu makama Fransz elisinin yardmlarn grerek geldiinden byle bir ie arac olma sfliliini iler. Padiah, mutasarrfn derhal azlini emreder ve bir daha hibir is-de kullanmaz bu kiiyi. Bu hususda devlet adam, lim ve tarihi Ahmed Cevdet Paa merhum unlar kaydeder: "Sela-haddin gibi bir byk ztn ahr olsa ona riayet muktezay insaniyetken, camiini klieye tahvil ettiren

hamiyetsizlerin istihdam yle dursun, yzlerine bakmak caiz olmayaca cy- bahs tereddt deildir. Devletin eski savleti kalmad gibi erkn'in dahi evvelki n-u erefleri zail oldu. Her biri kendilerine melce bulmak zere sefaretlerden birine iltica eylediler Binaen lazalik mdehalat- ecnebiye aleni surette cereyan eder oldu. Deuiet-i liye de acnacak bir hle geldi. Maalesef bu ferman geri ahnammatr. u uak'a devletin aczinin, ricalin uursuzluunun ve ecnebi mdehalesinin derecesinin ykselmesinin bir misalidir " Burdak olayn sebebi, devlet adam yokluunun bir girizgh olmasdr. lerleyen zamann,adamlarn kaliteye dndn de sylemeden gemeyelim. Fransa'da 2. cumhuriyet skt etmi yerine, eski reisicumhur Lois Napolyon Bonapart unvan ile 3, Napolyon olarak Fransa imparatorluk tahtna oturdu. Bylecede avrupa da merkezde Alman tthad- (alnanlarn birlemesi) gibi mhim bir mesele kmas,1. Nikolay Osmanl devleti zerine ayr bir yolda hcum etme noktasnda meydan bulmas n getirdi. lk nce Karada' tahrik etti. Maksad Rumeli blgesindeki hristiyanalr aya a kaldrmakt. Karada ismen bize tbi idi. Vladika ad ile tannan Karada reisleri ruhban sfamaktaydlar. Bunlar Petersburg Sen-Sinod meclisin-a n ruhaniyetlerine dir ferman alrlar idi. Bu sralarda ma-kam- riyasetde bulunan Danilo, prensliini iln ederek Pe-rsburg'a gitdi. mparator Nikola kendisini Karada Prensi larak kabul edip ocuklarnnda bu erefe vris olabilmeleri hususunda yardm edeceini vaad etdi. Para ve nianlar hediye etdi. Her bakmdan kendsini destekleyip, teviklerde bulundu. Danilo, etine'ye dner dnmez isyan bayran at. Tabiki Osmanl hkmeti derhal bu isyan bayran at. Tabi-iki Osmanl hkmeti derhal bu isyandan haberdar oldu. Macarl mer Paa kumandasnda olarak 35 bin kiilik bir ordu Karada topraklarna yrd. Meydan gelen sava ok iddetli oldu. Yunanistan ve Cezayir'e yaknl hasebiyle ilknce ngilterenin dikkatini zerine ekti. Avusturyada bir haylice zld. nk Rusya'nn, Osmanl devleti idaresinde bulunan Slavlar, kendi emri altnda bulundurmasda Avusturya devletinin siyasi menfaatlerine tamamen aykr idi. Serdar~ ekrem mer Paa devam eden muzafferiyatlaryla Karada ezip geiyordu. Avusturya ise grnte grnte Islavlar (Slavlar) korumaya dnk niyetle babl nezdinde kafi teebbslerde bulundu.Fakat; Avusturya'nn bu teebbsleri, Rusya'nn arzu ve emellerinede bir nevi muhalefet olmutu. Rus ar Nikola, bu muhalefeti his etmekle birlikte Avusturya'nn uzun zaman kendinden ayr bulunmayaca dncesini gtmekteydi. Bu sralarda yine Avusturya'dan daha etin, daha azimkar bir siyasi hasm karsnda kald. Fransa ile beraber btn avrupann bir asrdr unuttuu bir mesele ortaya kyordu. te bu meselenin k mthi bir savan kmasna sebeb oldu. Fransz tarihilerinin, lkelerinin trihki taplarnda belirttiine gre,1153/1740 senesinde elde edilen, 246/860 trihinde Kuds- erif Patrii stanbul'da bizzat Hz. mer (r.a)'m mezhebine msaade ettiini bildiren bir hatt-i mbarekeni ibraz etmi. Mezhebine msaade te'yid olunduu gibi ihsanlarada, gark

edilmitir. Yine 923/1517 trihinde Yavuz Sultan Selim devrinde Rumlar, gerekse Ermeniler, mbarek makamlardaki hukuklarnn korunmasn istida edip, neticede bu mracaatlarna msbet cevap verilmitir. Osmanl devletinden elde edilen kapitilasyonlarla Fransa,Osmanl topraklan iinde yerlemi Ltinlerin, koruyuculuunu stlenmilerdi Osmanl padiahlarndan gerek Kuds- erifin iinde gerekse dnda bulunan btn ziyaret yerlerini kesin olarak kendi emr-i ve muhafazasna almtr. Hatta Kuds- erif'de Hz. Meryem Validemizin kabri ile Beyt'lham'daki Hz. sa (A.S) Efendimizin doduu yer ile Kamame Kliesi hakkndaki muamelede byle olmutur. Aadaki satrlarda, bu mukaddes yerlerle ilgili baz muamelat hakknda bilgi yer alacaktr: Ltiner bu mbarek makamlarda tecrbe sahibi meselelere yabancda deildiler. Onlar da Ortodokslar gibi eskiydiler. Sultan 4. Murad zamannda ki, 1047/1637 senesinde yine 1067/1 656'da 4. Meh-med dneminde Latinler, Rumlar ve Ermeniler arasnda kan ihti laflarda babl tarafndan, balarnda bizzat eyhlislmn bulunduu vezirler, kadaskerlerden tekil olunmu bir heyet tarafndan murafalar (durumalar) yaplmtr. Yine: 1188/1774 senesinde Sultan 4. Mehmed devrinde Franszlarla bu mevzuda yaplan bir antlama yle: "Frane-iu'dan Kuds- erif ziyaretine gelip gidenlere, rahiplere asla taarruz edilmeye denildii gibi bir yerinde de nce Fransa padiah meablarna mektup gnderip harbler ticaretden men olunduklar takdirince Kuds- erif ziyaretine euvel-den vara geldikleri zere varup, gelup rencide olunmayalar" eklinde bir maddeyi padiah tasdik etmiki bu da, Osmanl slm devletinin din ve vicdan hrriyetlerine yaklamnn dnya apnda hayranlk uyandran bir ispat saylabilir. Yine Ltin krallarnn mezarlar, Ltin Papaslarn tasarrufunda bulunmas da yukarda yazl antlamann 3. maddesinde yer almtr. Ltin rahipleri dolaysyla Fransa'ya hediye edilen hakk vermek, 18. asrda Katolik mezhep ballarnn Kuds- erifi ziyarete artk itibar etmemeleri yznden unutulmu hle gelmidi. Ancak Rum Ortodoks mezhebinde olanla rn ziyaretleri sklatrd grld. Bilhassa; Kaynarca antlamasnn 7. maddesi Rusya'ya Ortodoks mezhebinin himayesini mensuplarna serbeste ziyarette bulunmalar hakkn vermiti: "Ferman- li snm mucibince cmleden biri fran-eye tbi olan piskoposlarn ve dier frenk mezhebinde olan rahip taifesi her ne cinsten olursa memlik-i Pdih de, kadimden beri olduklar yerlerde kendi hallerinde olup yinlerini icra eylediklerinde kimesne mni olmaya ue Kuds- erif dahilinde ue hricinde ue Kamame adl kliede eskiden beri ola geldikleri zerek temekkn eyleyen frenk rahiplerinin hala sakin olup, ellerinde olan ziyaretghiar, yine kemakane(elan)frenk rahiplerinin ellerinde olup kimesne dahi (karma) etmeye. Ve teklif-i talebiyle rencide eylemeyeler ue dualar zuhur eyledikd^ mahallinde fasl olmazsa Asita-ne-i saadete hauale oluna" beyan ile koruma altnda olduklarnn teminat olarak saymamak kbilmi? 1152/1740 senesinde Sultan l.Mahmud devrinde 1153/1741'de sadnazam el hac Mehmed Paa ile Fransa

Kral 15. Lui zamannda eii Marki Dvilnof'un da vazifeli olduu muahede mzakeratn-da bu madde aynen tasdik olunmutur. Dier yandan da; Fransa'da Lui Napolyon Bonapart imparatorluk tahtna varm olmak iin ruhban snfnn kuvvet ve yardmna ihtiya gryordu. Hatta; Papalk lehine olarak Roma'ya kadar sefer ettii gibi Franszlarn dou'da eskiden beri elde etmi bulunduklar hukuku muhafaza iin azimkar kararlar ald. Ad geen hukuka gre 1. Napolyon ve Filip zamanlarnda ihmal edilmiti. te bu sradayd ki,Ortodokslar babl'den Kuds' deki baz mukaddes yerlerin tamiri iin izin almlard. Ltinlere mahsus olan baz yerlerede, tecavz eylemilerdi. Yukardan beri atf yaplan Kaynarca antlamasnn 7.maddesini sahifemize alyoruz: "Deutet-i liye-miz taahhd ederki, hristiyan diyanetinin hakkna ve klielerine kaviyyen siyanet ede. Rusya devletinin elilerine ruhsat vermeye her ihtiyada gerek 14.maddede zikrolunup, mahruse- Kostantiniyyede beyan olunan klieyi mezkre ve gerek hademesinin siy anete( koruma) ibraz- tefhimat ile eli-i mumaileyhin deulet-i liyyemin dost-u safa ve hem civar olan devlete mteaallik adem-i mutemedi tarafndan arz ve tebli olunmala deulet-i aliyyemiz tarafn dan kabul eylemelerini devleti liyyelerimiz taahhd eder. Lui Napolyon, 2.cumhuri yetin bandayken katoliklerin himayesini meselesini gz nne ald. Fransa sefiri La Valette vastas ile eski antlamann tamamen uygulanmas hakknda hzl teeb bslere bavurdu. Bu teebbslerin bir mnas da, Latinlerin s lavlara kar bir reka beti idi. Bylece artk stanbul'da Rus ve ngiliz tesirleri arpmalar balatlmt. Bu mcadete-i msademe Lui fiapolyon'un Fransa mparatorluuna ykselmesiyle daha da iddet kazand." "Krm Sava Siyasas" adl eserden aadaki satrlar nakle alalm: " Kuds erif ve buradaki tanzim hususunda meydana getirilen zel komisyon bir daha toplanm ve anlan mzakereler sonunda, evvel Latinlerin yalnz kefiri ilerine inhisarn idd-a ettikleri ziyaretghlann, onlara iade-7 unne gidilmeyip, bu hususdaki iddialarnn red olunmas oldu. kinci karar da Kamame kliesi byk kubbesinin her iki mezhebin aziz sayd bir mahal olmasndan do-lau yalnz bir tarafa tahsisi doru olmayp ortak anlaya tahsisi, kk kubbesinin ise eskiden olduu gibi Ortodoks-larada bu tahsisin yaplmasdr." Biz bu arada stad merhum Ahmed Rsim Bey'n Kuds- erif ile alakal u bilgilendirmesiyle sahifelerimizi sslyoruz: "Hz. sa (A.S)'n gya sel-blnden (idamndan) sonra defn olunduu klie ki buradan semaya uru mutedikat- nasraniyedendir. Adnn Kamame yni sprntlk olmayp Kyame olduu hakknda iddialar vardr" demek suretiyle bunlarn ihtilaflarna iaret etmektedir. Bu komisyon nc olarak da, Merkad-i Hazreti Betl (Hz.Meryem'in lkab)'de btn mezheplerin ashabnn mterekliine ramen Latinlerin darda tutulmas mnasip grlmediinden bunlarn ellerindeki fermanlar dierlerininki gibi istifade edilecek hlde saylmas hususu gerekletirildi. Drdnc olarak da, Beytlahm kliesi asrlardan beri Ortodokslarn ellerinde olmasna ramen, ltnler de eskiden beri, bu klieyi kendilerinin ina ettiklerini iddia ediyorlarsa da, ksenin iinde veldetgh (doum yeri) mevcut bu da ortak bir ziyaret yeri

meydana koymu oluyor. Zaten kse kaplarnn bir anahtarnn mezheplere iki anahtarnnda ltinlere verilmesiyle birlikte bunlarn, klie iinde baka bir haklan ol-mad, beinci olarakda, Hz. Meryem merkadi (mezar) iinde bulunan Mes cid-i rc da bundan byle ortodokslarnda aym icra etmeleri karar alnd.Bu kararn muhalifi tabiiki sefiri Lavalet ret kararn bekletmeden aklad. u arada da, muvazaa hlindeki sadaret grevinden Mustafa Reid Paann dmesi vukubuldu. te tarafdan da Ortodokslar, Ruslarn tahrikiyle ayaklanmalarn balatm oldular. Netice olarak; klie meselesi daha sonralar stanbul boaznda bir nfuz-u siyasiye meselesine dnt. Franszlarn ittifak teklif ettikleri gibi Ruslar da, Kaynarca ve Edirne antlamalar hkmlerini ileri srerek Ortodoks kliesine bal olup Osmanl topraklarnda buiunan hristiyan kimselerin hmisi olduklarn iln eylediler. Byle olunca Fransa hkmeti elisi Lavaleti geriye ekti. Rusya ile Kuds meselesi hakknda Petersburg'da dorudan doruya mzakerelere hazr olduunu bildirdi. ar Nikola'da bu vaziyetten son derece memnun ve nee doluydu. Yaplan karlkl konumalarn hl noktasna erecei eklinde midler uyanrken 1269/1853 ubatnda Ruslar tarafndan Prens Menikof adl fevkalde bir eli stanbul'a yolland. Menikof; Rusya'nn Finlandiya eyaleti umumi valisi, Ba-tk denizi filolar kumandan olduu gibi ayn zamanda Bahriye nzn idi. Rusya'dan gelirken Karadeniz donanmasy la Besarabya'da bulunan Rus kuvvetlerini tefti etdi. Alafranga mart aynn l.gn stan bul'a geldi. Yannda bulunan Rusya devlet adamlarnn mehurlarndan; Prens Gaiiyin, Kont Di-mitri Nesolrod, Karadeniz filosu Majr generali Amiral Homi-lof.Besarabya ordusu erkn- harbiye reisi general Mika Puinski vard. Mart aynn 2. gn sokak elbisesiyle babl'de mutad zyaretde bulundu. O srada Osmanl hariciye nzn olan Fuad Paay gremedi. Menikof; Dr. Byk Mehmed Fuad Paay Rus dman olarak gsterirken, Sultan Abdl-mecid Fransz ve ngiliz elilerinin ortadan kaybolmas dolaysyla aalad. Yabanc trihiler,eserlerine Fuad Paay padiahn azl edip, Rfat Paay getirdii eklinde yazdlar. Prens Menikof un sergiledii davranlar ve hllerden siyasi j-pehafillerde endieler meydana geldi. Kendisine memuriyetinin maksad sorulduka: "Sultann kzn Rusya prenslerinden birine almaa geldim" gibi kaba akalar ile mukabe lede bulunmaktayd. Bu vaziyetden bsbtn kukulanan ngiliz sefiri de, Amiral Dundas'n komutasndaki gemileri arma yoluna gitdi. Yine mart aynn 20.gn bir Fransz filosu, Tu-lon limanndan demir ald. Menikof'un; mukaddes yerlerdeki meseleler hakknda adet zr dileyen tavr taknmamz temin iin geldii anlalnca Franszlar, sulhun devamn ve akbetini korumak gayesiyle Ortodokslarn Kuds'de talep, ettikleri imtiyazlardan bazlarna ses karmamay tercih ettiler. ngiltere elisi Lord Staratford, Fransa ve Avusturya kabinelerinin fikirlerini yoklayarak Londra'dan dnm ve Fransa' nn yeni sefiri Msy D Lakor'da gelmiti. ngiliz elisi Lord Staratford Radklif tarafndan msvedde olarak hazrlad

yazya uygun ekilde 1269/1853 senesi 1 O/nisanna rastlayan gn iki tane ferman karld. Bu fermanlardan biri Kuds mutasarrflna tebli olannda: "Bey-tllahm kliesiyle byk kubbesinin anahtar lnlere ueril-misede eskiden beri maaraya gei hakkn hiz olup, de-rununda (iinde) yin yapamayacaklar,kullanmada Rumlarla mterek olmadklar, maarada mevcudken, 1847'de kaybolan yldz'a mutabk (benzer) taraf- ahaneden Hz.lsa (A.S) 'mm mmetine ydi gr olarak yldz koydurttuu gibi, Hz. Meryem Validemizin kabrine, gnein douundan itibaren her sabah Rumlarn, sonra Ermenilerin ue onlardan so-rada, Latinlerin birbuuk saat yin yapabilecekleri, Beytl-lahm'daki Frenk manastrna bitiik, iki tane bahenin eskisi gibi Rum. ue Latin cemaatleri tarafndan nezaret altnda ola-'a/c yapmalar ve hi kimsenin bu hakk bozmaa haklar ol- yeter aklktadr. Beri yandan l Paa'mn sadaret makamndayken 1269/1852'de Msy Teytov'a gizli bir ferman vermiti ki bu fermanda latinlerin, Kuds'de nail olduklar imtiyazlar kaldryordu. ar, bundan memnun kalm, fakat Fransa elisi Lavalet tabii ki memnun olamayacandan gitmiti. Bu iki yzl siyasetin mahcubiyeti, Afif Efendi isminde bir komiserin Kuds'e yolland srada ortaya kt. nk latinler de, or-todokslar da bahsi kazanm biliyorlard. Afif Efendi her iki tarafn gsterdii sevin naralarndan ard. Elbette burad-fan verilmi olan bir emir zerine latinlere mahsus olan fermandan baka bir ferman tanmadn bildirdi. Latinler; kabardka kabardlar! Rum Patrii ile Rusya'nn Yafa Konsolosu ii azttlar. Afif Efendi onlarada, belli sayda dinleyicinin bulunduu bir mecliste, Ortodokslara verilmi olan, ferman okumaa mecbur oldu. ar; tebs karsnda kk dmt. Bu sebebden Nikola hl-i hazrn devamndan vaz geerek urad muameleyi tamir etmek istedi. Mukaddes yerler meselesini geriye brakarak, Kaynarca antlamasnn 7.maddesini ele alarak iin ynn deitirdi. Osmanl topraklar zerinde yaayan Rumarn himayelerini stne alaca teklifini ortaya atmaya karar verdi. Byle yaparakda, Edirne antlamasn bu ie hizmet edecek noktaya getirmeye a lt. ar; 1852 senesini bu ileri hl etmek dncesiyle geirdi. Dier taraftan da Avusturya Karada savandan endielendiler. Rusya'nn mttefiki olmalar sebebiyle, Kont La-ningen vastasyla 30/ocakta bir ltimatom verdiler. Harekti askeriye tatil edilmedii takdirde iln- harp edileceini bildiriyorlard. Karada meselesi Avusturya'nn mdehale etmesiyle kapand gibi mukaddes mahaller hususunda yukarda grld gibi Franszlarn gsterdii uyum ile dzelme yoluna verrniti. Bylece Menikof'un stanbul'dan ayrlmas veya hakiki talimat neyse onu meydana srmesi lzm geldi ve nitekim bunu da yapt. 3/aban/1270-5/mayis/1853'de, babl'ye bir ltimatom verdi. Bu resmi vesika byklk kompleksi iinde yazlm ve ar Nikola'nn gizli maksadnn akla kavumasyd. Rusya ar; padiaha bir daimi ittifak teklifinde bulundu. Kendisini Osmanl topraklarnda yaayan Rumlarn dier bir deyimle de Ortodokslarn koruyucusu olduunu srarla ileri srmekteydi ve byle kabul edilmesini istemekteydi.

Bu ltimatom veya talebin mnas Sultan Abdlmecid'in tahtn brakmas yahutda dorudan doruya Rus ar'nn himayesine girmesi demekti. Byle bir teklifi kabul etmek lkedeki Rum ve Ortodokslarn, btn ilerinin Rusya devleti tarafndan, grlmesine msaade etmek demekti. Bu ltimatom be gnlk bir mddeti tamaktayd. Maksadysa Rus-yann hacil duruma dt Kuds olayndaki prestiji tamir etmekti. Babli; ngiltere ve Fransa'dan ald cesaret zerine 10/mays'da ltimatoma ret cevabn verdi. Cevabdaki ifade melen yleydi: "Rusyann askeri taarruz hazrlklarna balam olmas ve tersanelerinde byk bir faaliyet grlmesi, Paris'de Dou Saua' gibi addedilip, bu hal Osmanl devletini mdafaa etmek yalnz Fransa'nn uhdesindemi kalacak? Napolyon; be devletince kefil olduunu haber veren bir nasiha ta uymaklada sefir Do Vilafor'u yollad. Latinleie o'todokslara uerilen fermanlarn okunmasn taleb etdi. Bu-aun berine yukarda 1/recep/l269-1 O/nisan/l853 tarihli ferman kaleme alp,her iki fermandaki tezatlar kaldrld. nazam Paa Ue Menci kof arasnda yaplan mzakereler-e rnahall-i mukaddese ait yerlerdeki ihtilaf halledildikten sonra zat- ahanenin Kaynarca antlamasndan Rusya'ya tannm hak lann geerlilii ve Ortodokslarn Osmanl lkesinde byk bir serbestiye mazhar olduklarn aka beyan etmesi yni Ruslarn, Rum mezhebi ilerine ve diniyelerine koruma gstermesine muktedir olduunun Rumlar tarafndan anlalacak surette bildirilmesi esas kabul edilir gibi olmutu. Menikof birdenbire mzakereyi kesti. Sebebi u imi: Laffet Arastaki Bey, isimli babl mensuplarndan bir Rum, Rusya sefareti 1.tercman Argiripulo Bey Rusya'ya ihanetle devlet-i liyeye hizmet ettiini ve bir takm faydas olmayan imtiyazlar alnmaa sevketmekte bulunduunu ve hatta Trkler tarafndan Bykdere'de ruet olarak bir bina verildiini, sadrazam paay azlettirecek ve Red Paa ile mzakerelere giriecek olursa menfaati byk olacan telkin ey lemislermi. Menikof bu szlere kanm ve padiah-dan paann azlini istemitir. Menikof; bu defa karsnda bulunduu zatn evvelkinden daha zor ikna olunacak cinsten olduunu grnce ard Hatta Reid Paa eski sadr-azamn raz olduu notaya hukuk-u hkmdarani padiahnn Osmanl lkesi iinde bt- nyle ve tamamen geerli esaslarda olduunu apak bildiren bir kayta dklmesini istedi. Menikof; aldanm, aldatlmt. ar Nikola;bu olay zerine 'Sultan'n be parmann izi hala yzmde' demi olduu mehurdur." Bu hilenin ngiliz elisi Sir Startford Radkiif e tezgahland daha sonralar akla kavumutur. Emil Burjuva diyor-ki: "Tarih 13/mays gsterdiinde avrupada her eyin sulh yoluyla dzelmi bulunduu grnts vard, ingiltere donanmasn Malta'da durdurmu, kendisininkini Salamayne gnderen Fransa bu nmayile iktifa edip,mukaddes mahaller meselesinde geri ekilmi katolik engelinden kurtulmu bulunan Trkiye, yle byle memnun kalm Rusya ar'na Rumlar hakknda tevecchkr teminat ve Kaynarca a.ntlam.as hakknda tatmin edici hle gelmiken, tek bir adamn iradesiyle arzusuyla, Tuna kysnda harp patlad. "

imdi Ahmed Rasim Bey'in deerli eseri ve tarafmzca Osmanlcadan sadeletirilen "Resimli Osmanl Trihi" adl almadan u satrlar aynen alyorum: "Byle bir vak'a, ark Meselesi trihinde yeni deildi.1256/1840 senesinde ngilterenin Fransa ve Mehmed Ali Paa aleyhine kazand byk siyasi mesele stanbul sefiri Pnsnbi'nin kendi teebbs ve gayretleri ile kazanlmt. Haziran aynda zat- ahane dmanlaryla antlama yap maya hazrlanmaktayken Pnsnbi, Suriye'yi ayaa kaldr m ve Londra'dan hi bir talimat almad halde Trkleri harbe sevketmiti. Bunun yerine gelen Sir Startford. do Radk-lif lkesine yeni yeni menfaatler temin edecek bu l teebbs nnden geri ekilecek adan deildi. Mesleinin btn mesaisi geirdii ark'da 1809 senesindenberi byk ilere karmt. Gemi tecrbeleri, istanbul'daki ngiltere eliliine uerdii hakimiyet ve tesir. 1841 antlamalaryla Rusya' nn vesayetinden kurtulmu olan yeni Trkiye'nin tanzimi, Tanzimat- Hayriyyenin, gerek mellifi, Ruslarn byk hasm olan, Reld Paa le ortak almada gsterdikleri samimiyet, metin bir siyasi ve korkusuz bir adam imi, hizmet etmekten ok efendi klmt* Ona ngiliz Sultan diyorlard. Frsatn buldumu daha ok kazanmak iin ilk kazand zemini muhafaza etmei bilirdi. Mukaddes yerler meselesindeki ihtilaf nceleri onu mte-bessim klmt. Sonra Rusya ve 3.fiapolyon'un ihtilafyla, bulank sularda avlanmak iin, bir re grr gibi oldu. '852 senesi maysndan itibaren her iki taraf arasnda olan ekimeyi tahrike gayret gsterdi. Fransa elisi Laualet'in yokluu srasnda Fransa orta elisi Sabatiye'ye Ruslarn ihanetlerinden ue Fransa ile ngiltere'nin anlaarak onlar mahrumu maksad etmek gerektiinden bahsederdi. Menikof Mustafa Reid Paa ile yapt mzakerelerden sonra yumuam ve devlet-i liyyenin Rusya'ya adi bir nota vererek tleblerini yerine getirmeyi taahht etmiti, Osmanl devleti, 5/nisanda stanbul'a gelen diplomatlara Ruslarn srarla ileri srdklen talebi naklettiklerinde de bunlannsa tavsiye ettii 'mukavemet ediniz' olmutu. Rusyann, douda bulunan Rumlarn zerine almak istedii himaye uslnn hasta imparatorluun damarlarna Rus zehirinin zerk edilmesinin ktlklerini ngiliz kabinesine bildirdi. Mays aynn balangcnda l Paa ile Menikof arasnda yaplan mzakerelerden sonra meydana gelen ue iki tarafn hazm ve ihtiyatl davranlardan meydana gelen skuneti ngiliz eli tabiiki devleti adna hi de ho karlamad. 8/mays'da Menikofa bir nota verdi ki adet meydan okur gibiydi. Ertesi gn ise padiah'a, Rusya'y bu teklifleri hasebiyle, ret etmesi zerine, Malta'da bulunan ngiltere donanmasn derhal aracan bildirdi. Eli; btn hedefi grmelerin kesilmesini temine matuf olduunu, davranlaryla pek net bir tarzda sergiliyordu. 13/mays mzakereleri anlama ile bitecek gibi grnrken netice alnamad. Startford Radktif'i bir siyasi manevra evirir gryoruz ve Abdlmecid han, Menikof un talebi zerine sulhun teminini isteyen vekilleri azletme yoluna gitdi, Mustafa Reid Paa sauan mesuliyetini zerine ald grld. Menikof; mthi bir kzgnlkla Petersburg'un yolunu tutarken, ngiliz b.eli Radklif'in daveti zerine

Amiral Dundas, Fransz donanmasna mlki olmak zere Malta'dan demir alm oldu. ngilizler Osmanl devletini sava amaya meylettirmi olmakla beraber artk zerine d bu arzuyu iddetlendirmeyi srdrmesiydi." En Menikof Ve Paltosu Meydana gelen vaziyet Osmanl hriciye nezaretinden verilen notada, kendini gsterir. Nota; istikll-i tmme ve hkimiyeti padihiden bahsetmi olduundan iin geri dn olmadn ortaya koyuyordu. Nitekim; Rus generali ve murahhas Menikof da: "Palto ile gelmitim. Fakat ksa zamanda gmlek ile geleceim" eklinde bo ve buruk bir kelmdan sonra, eliliklerinin armalarn indirtip, Rusya'ya dnd. Tarih-i Ltfi'de: "Menikofun gitmesinden sonra meydana gelen durumdan sonra iki devlet arasnda, hasmlk kaplar, nn almamas hususuna dir, teminat- akredite grlmemi olduundan devlet- liye mecburiyetten baz tedarik-i harbiye zmnnda Tuna taraf lahna ve Karadeniz boazna cab eden takviyeleri yapmaya balayacan iln et- di. Rus devleti hakknda bilinen hrmet ve riayeti lzimeye bal olarak Osmanl lkesinde ikamet eden Rusya tebs tccarlar konsoloslar hakknda kt bir muamele asla olmayp, yine eskisi gibi usl- serbestliklerinde ilerine bakmalar bildirildi. te harp meselesinin balangc budur. Menikof gittii gibi salam zannedilen mnasebetler kof kt." denmektedir. Zten bu mevzu ile alakal tolarak yaymlanan resm beyannamede de, yle bir ifadeye yer verildii grlmtr. "Rusya devletiyle yaplan didimenin ve ekirnenim sebebi hakikisi, Rum klielerinin ue ruhbanlarnn vede mezheplerinin imtiyazlarn, ad geen devlet, bir nevi taahhde barmak istemeyip, Osmanl devletinin dahi btnyle raz olmamas davasdr." Bu ifadedeki mezhebin imtiyaz meselesi taa cennet mekn Sultan Ftih dneminden beri bizzat bu padiahn imtiyaz devam ettirmesi ve bunu yaz ile iln buyurduu hatrlanmaldr. Padiah tarafndan; ecdadnn yksek takdi rine bal olarak, tasdik ve kuvvetlendirmeyi salad ortadadr. Makam- padiahinin, kendiliinden koymu bulunduu usl- imtiyazat bozmak Ftih'den sonraki hi bir padiahn aklndan bile gemediinden byle devam eden tatbikatn bozulmasna lzu mu olmad izahtan varestedir. Bu hususda Osmanl devleti btn leme bir teminatn ilna hazr olduunu belirtecei gibi Rusya'nn, bahse konu phelerden temizlemeye, yeterli usl temin etmeye de, is-tinkf buyurmam olduu ve bir devletin tebsmdan olup, bunca milyon nfusu toplam olan bir milletin mezhebinin imtiyaz stne baka bir devletle anlamasnda veyahut kuvvetinde bir suret-i tanzimiye yapmak ve taahhd eden devletin istiklline ve hkmetinin hukukuna ait merulua dokunaca cihetiyle, byle bir eyin yaplamayaca defalarca dostane ve de ihlas dolu olarak beyan olunduu halde bu hususda bu kadar srarl olmak icb etmezken, Ruslar, yine iddialarndan feragat etmiyerek

htt bu defa Eflak ve Budan memleketlerini zapt ve istila etmek zere Rus ordusunun Prut nehrini gemi olup, saltanat- seniyye'yi hayretlere drmesine sebeb tekil etmitir. Antlamalara da aykr olarak meydana gelen byle bir olay, Osmanl devleti tarafndan kabul olunamayacandan btn devletlere resmi bir ekilde ve aka anlatlarak bildirilmitir. nk devletler arasnda birbirinin istikll-i tmmesi hususunda yaplan antlamalar gereince bir eit karlkl kefalet ve bir zincir hlin de bu hususda mutabk kalnmtr. Bunu ihll edecek bir vak'a ktnda hepsinin ben zer oylan muvafakat- usl- cri'den olarak, Rusya devleti tarafndan, esas hedef, Os manii devleti ile sava deil, arzusunun verine gelecei ana kadar, Eflk ve Budan topraklarn rehi-e almak yoluyla sktrmaktr. ngiltere ve Fransa'nn malum olan denizci birer devlet olmalar Osmanl devleti iin, dayanacaklar, istinat edecekleri ve de itimat olunacak dostlar olduklarn bu hayrhahlklarn daha ncede fiili davranla gster mi olmalarna binaen, devlet-i liye dier lkelerle usl gerei haberlemiti. Nasl olua olsun, devlet-i liye, istiklliyetini ve hkmranlk haklarn ihlle dnk bir teklifi kabul edemeyeceinden, ilerin alaca renge vakf olununcaya kadar, kendini savunmak ve muhafaza iin Tuna sahilleri ve Anadolu hududlannda silahl gler bulundurmaya hep birlikte karar almlard. Esas anlamazl toplam bulunan bu beyannamenin sonu devletin bu hususda setii siyaset tarzmda iine almaktadr. Bundan dolay dikkatle okunmaldr: "Rusya devletinin dvas her ne kadar Rum milleti reislerinin gerekse ferdlerin katiyyen hisseleri ve malumatlar olmadan, hatta Rumlarn tebs olduklar Osmanl devletinden memnuniyetleri ue kranlar devam etmekteyken byle bir meselinin ihdas olunmasndan dolay, Rumlarn ok mteessir olduklar da, padiah indinde tahkik olunmu ve bu mesele mnasebetiyle onlara asla kt bir nazar ve dmanca baklmad gibi, Ermeni, Katolik, Protestan ve yahudi ti- [eleri nasl birer sadk teb iseler, Rumlar da ay&en onlar gibi olduundan herkesin yekdieriyle gzel geinmekte olduu, velhasl hi-kimse vazifesinden hari szlere karmayp, rzaya aykr davranlarda bulunmayp, kendi iine gcne bakmas lzm gelecektir. bu aklama ve beyanat- tedbir ile karar, , eyhlislm, sdr ve ulem ile serasker ve. btn cihet-i askeriyeye memur vezirlerle, sadrazamla devlet ricalinin hazr bulunduklar halde ve sadnazamm bakanlnda toplanan meclis-i umminin sonunda vard dncenin emr-l ferman padiah de bu merkezde eref sudur buyrul-mu olduundan her kim, bu karan beenmeyecek ue kararlatrlm tenbihlerin hilfna hareket edecek olursajtaat-szlk mnasna geleceinden, ediden cezaya mstahak olacaktr." Altm kiiden meydana gelmi bulunan, meclis-i umminin tasdik ettii, siyaset usl dahiliyesinin zeti bundan ibarettir. Bundan sonra bat'I devletler ile yaplan ittifaklar ve Anadolu ile Rumelide, ordular kurulmasna ve donanmay hmayunun yni, padiahn donanmasnn mttefik devletler donanmalaryla Karadeniz'e kmalarna gayret ve Msr'dan tertip olunan 2 kapak, 4 firkateyn, 2

vapurla beraber 9500 kara askeri getirtildi. Anadolu Ordusuna Kirmzde Reid, Rumeli Ordusuna da, Halep Nkibizde Abdullah Efendikad ve her iki orduya da mstearlar tyin edildi. Ruslar ise; efkr- ummiyeyi heyecenlandrmak gayesi ile osmanl devletinin Kuds- erifi musevilere satm olduu dedikodusunu yaymaya alt duyulmaktayd. Harp, sava lflarnn kuvvet olarak telaffuz olunduu bir srada karlan bir hatt- hmayun da son tarafnda: "Bu harbin sebeb-i aslisi devlet-i liyemizin hukuk-u mu-kaddesesini ve istikllini muhafazai kaziye-i hayriyyesi olduundan, Cenb- Hallk- Cihn'n, teofkat- samedaniyesinden ve ruraniyet-i celilei hazret-i risalet penahiden ms-temend olduu halde, byle bir farizann icrasnda, bizzat bulunmak maksadyla bi-mennihi tela ilkbaharn geliiyle azimete azm ve niyet eylediime binaen meuakibi hmayunmzn ihtidadaki merkezi Edirne ehri olacandan maiyetimizde bulunacak askere muktezi olacak eylerin orada hazr bulundurulmas icab- hlden olmala.." Sava Muteber kaynaklarda harbin ilk gnleri yle anlatlmaktadr: Rus ordular kuzey cihetinden, Fransz ve ngiliz ortak donanmas gney ynnden yrdkleri,Tuna'da ise, Serda-nekrem mer Paa komutasnda bir mdafaa hatt meydana getirilerek hareket plnlanmt. Bir yandan da avrupa devletleri hkmetlerine mensup vekiller, savan olmamas iin diplomatik faaliyetleri hummal bir ekilde srdrmekteydiler. Rusya bavekili Nesilrod, ngiliz elisi Sir Hamilton Sey-mur'a, stanbul'daki ngiliz elisinin her eit teebbsat anlamay nlemek ve men etmekte baarl olduunu Meni-kof ise, resm bir antlama imzalamakla ie giritii halde, yava yava konuma tarzn deitirerek, nce bir taahhde sonra adi bir nota istediini bildirmiti. ngiliz kabinesi suihu isterce grnt izerek haziran ay boyunca donanmasn boaz dnda Beike Limannda bekletmi, Ruslar,3/temmuz'da askerlerini Prut Nehrinden geirip, hazrlanrken, te yandan yava bir surette mzakerelere eilim gstermiti. Fransa'da 3.Napolyon ve bnun hrici ye nzn Droin d Lovnis, Rusya ile savamak iin, ngiltere ile ittifak imzaladklarna dir sylentilerin aslsz olduunu iln etmiti. Londra'daki elisine bu mevzuuda kesin talimat verildii halde, Viyana sefiri tarafndan dahi, Avusturya bavekili, Kont Bool'a Fransa'nn niyet ve arzusunun sulh olduunu bildirmi, Napolyon'un hkmeti 1841 tarihli antlamalarla Osmanl devletinin istikll-i tmmesini savunmadan baka bir emel tamadn bildirmiti. Avusturya'ya ad geen antlamann metni zerine ar nezdinde teebbse geilecek olursa harbin nlenmesinin kabil olduu anlatlmt. ngilterede de, efkr-i ummiye, tehdit altnda bulunan Osmanl devleti lehine ve boazlarn ise savunulmas noktasnda heyecanl gsteriler yapyordu.

Palmerston ve partisi Rusya ale yine tahrikler yapmaktayd. stanbul'da ise, resm beyannamenin son fkrasnda grld zere hkmet kararna uymaktan baka re kalmam ve ahali daima harp istikametinde ynlendirilmitir. Bu srada ise mehur edib Victor Hugo, Quint gibi cumhuriyet taraftan kiiler kalemleri ile Rusya aleyhinde ifadelerde bulundular. Hele katolik cereyan mukaddes yerlerle ilgili Fransz politikasn hzla lehimize ynlendirmekteydi. Yalnz Avusturya bavekili bulunan Boul, Rusya ve avrupa lemine dostne yaklam taraftaryd. 1/temmuz'da Viyana'da bulunan btn b.elileri davet ederek, avrupa lemini tatmin ve ar Nikola'y te-min iin, Menikof ile Osmanl devleti temsilcileri arasnda kararlatrlp, Stratford'un, kar kmas ile bozulan nota'nin asln, byk devletlere tebliinin, gerektiini ileriye srd. ar, buna raz oluyor ve bylece de sava geriye kalyordu. Fakat Startford Radklif stanbul'da sefirlerin kabulnden sonra Mustafa Reid Paa ile gizlice grerek Viyana'da tanzim edilen nota'nn Rus hkmetinin arzularndan domu olduunu Rusya 'nn Viyana sefirinin, Vikont Boul'un kaimbiraderi olan, Mayendorf'un tevikiyle, Osmanllar; sulha feda etmek zere, kaleme alndn anlatp, Paa'yi ikna etdi. Mustafa Reid Paa, on senedenberi ngilterenin nasihatlaryla, Ruslardan bir intikam almak zere Osmanl ordu-ve mliyesini tanzim etmi olduu gibi iki aydan beri Ae hazrlklara balamt. Maksadna devama karar verdi. Meslirod, Kaynarca ve Edirne antlalannn iptali suretiyle Viyana notasnn deitirilmesini, padiahn hristiyan mezhepleri babl'nin himayesinde olmak zere Kaynarca ve Edirne antlamalar hkmlerine, sdk kalaca tarznda, slahn istedi. Ruslar 3.defa olmak zere iddialarnda boa karyorlard. Hl byle olunca sava artk kanlmaz ol maya balad. Palmerston'un tevikiyle, ngiliz halknn heyecan, Ruslarn Budan'a tecavzleri sava ilnn kesinletirdi. Viyana notasnn deitirilmesi ve.sava hakknda bizde, yle bir kayt vardr: "Deviet-i liye ile Rusya devleti arasnda ortaya kan mnazara ve anlamazlktan dolay slah-i devletin u sradaki vaziyetini Msy Debidor, Tarih-i Siyasa'snda yle tarif ediyor: "Rusya, Au ustur ya ue Prusya'nn iayrhatane dau-ranna itimat ettiinden iki devlet arasnda olan halin dzelmesi niyetiyle taraf- saltanat- seniyyeye arz olunan suret-i tanzimiyenin baz mahalleri devlet-i liye nin matlubu yni beendii tarzda dzeltilmedike dier devletler tarafndan istenilen teminat verilmedike muvaffak olunamayaca kararlamt. Evvelce gelmi olan msveddeye Osmanl devleti tarafndan yaplan deiiklik ve tashihatn, Rusya'nn kabulne, Osmanl devletinin yannda yer alan drt byk devlet tarafndan byk gayret gsterilmise de, Ruslara tesir etmeye muvaffak olunamamtr. Velhasl; sulh iinde, u anlamazln bertaraf edilmesi kabil olamayaca anlaldndan Rus askeri gcnn tecavz ise bu antlamay nakz ei-91 btn devletlerin malumu olduundan bunun byle gitmeyecei 22/ziihicce/1269-27'/eyll/]853

gn ya puan umum meclis toplantsnda azalarn oybirliiyle Rusya'ya harb ilnna uerilen karan yine o mezuuda alnan fetva-i erife tarafndan te'yid edilince meclis mazbatas padiah-t ahaneye arz olunup, hatt- hmayun elde edilmitir. Uzun uzun anlatldna gre iki deuletin sauamas gereklemi olup, Eflk ve Budan topraklarnn tahliyesi hakknda Rusya askerinin kumandanna usl icb gnderilen mektup trihinden itibaren 15 gn iinde tahliye emri verilmedii takdirde dmanca harekta balanmas hususunda Serdar- ekrem mer Paaya ve dier vazifelilere devletimiz tarafndan gereken talimat verildi." Demekte.Fransa ile ngiltere'nin harp iin aralarnda anlaacaklarna bir trl inanamyordu. Bundan baka Balkan yarmadasnda bulunan hristiyan ahalininde ayaklanacaklar hakknda ok byk mitler tamaktayd. Gerek teselya gerekse Epir taraflarnda byk heyecanlar kendini gstermekteydi. Atina da bulunan ok sayda ve tesir gc fazla olan Rusyal memurlar Yunanistan bu iki blge zerine atlma hususunda tahrik ve tevik ediyorlard. Kral Othon ile haris kars kralie Amelya aktan aa Moskova politikasn tercih ederek Na-pist yni Rus hkmeti taraftar partisini kkrtyorlard. Osmanl topraklarna geip, ihtill kartmak iin, Yunan subay ve askerlerine msaid davranyorlard. Ayn zamanda ar ran' da Osmanl devleti aleyhine davrana yneltiyor htt Baltk denizinde emniyet iinde grmek iin Danimarka kraln bile ortakla armaktan usanmyor para azl yznden Osmanl devletinin ilk baharda sulh yapma eyili-mine koacan mid ediyordu. Bu sebeble; tecavzi hareketlerde bulunmayp, mdafaada bulunmaya nem verip, buna sebeb olarakda, sava ilnnn kendi tarafndan olmad, sulh severliinin hlis niyetini ortaya koymaktan ileri geldiini bildirdi. Bu vaziyet zerine de Avusturya bavekili Boul. Rusya babakanndan ald kabul haberi zerine 5/ara-hk'da Viyana Konferansn at. Drt devlet arasnda mzakereler balad. Babli'ye gnderilen protokoln zeti u idi: "a- Osmanl devletinin mlkiyet-i tmmesib-Padiahn, hristiyan tebnn rahat yaamasn salamas artyla stiklli tmmesi" Bu protokola ilitirilmi notada, babli'nin Rusya ile mzakerelere girimek iin ileri srecei artlarn ok abuk bildirilmesi rica ediliyordu. Fakat savan balangc Rusya'yda elde ettii vaziyetden ayracak hle getirdi. Vidin civarnda bulunan Ferik Salim Paa yeterli kuvvet ile Kalafat Adasna gemi ve Rumeli Ordusu erkn harp reisi smail Paa da Rahova tarafndan gelerek, Kakjfat Ada iskelesi ve hududa yakn, evketil Kalesinin muhasarasna giriilerek ksa zamanda btn silahlarn teslim etmek suretiyle isteklerimiz olan maksada muvaffak olundu. te yandan da Rumeli ordusu Kumandan Macarl mer Paa da Tutrakan nndeki Ada'ya gnderdii kuvvetlerin himayesinde istihkmlar inaasna balatm, ta binalar karantinaya alnm ve iine bir ka tabur askerle, cephane ko-nulmutu. Ruslar; 20 tabur piyade, 3 alay svari, 1 alay Kazak svarisi ve 32 adet piyade ve svari toplaryla birlikte hcum ettiler. Drt saat devam eden bu

kanl sava n bilanosunda Ruslar ikibin yaral ve bin l ile bfrakrak ekildiinde bu sava trihi mize, *etine Muzafferyeti" adyla an ve erefle yazlyordu. Bu sava neticesinden olarak, Rus-Srp ittihad midi bir baka zamana kadar tehire uram oluyordu. Ayrca ngiltere ve Fransa'ya aid gemiler Beike Limannda bulunuyordu ki bunlarn oniki tanesi padiah ferman ile anakkale Boazndan geip Bykdere nlerinde demir att. Rus deniz filolarnn, Osmanl devletine aid Karadeniz'deki sahillerine tecavz menetmek maksadyla Bahriye Paas Kayserili Ahmed Paa komutasnda Osmanl sava gemileri gnderildi. Bu donanmada 12 para gemi bulunup,top says ise bir hayli faz la olup, 1118 tane idi. Bu arada Fransa ve ngiliz donanmalarnn Beike limanna gelmesi ar Niko-la'nn son derece gazablanmasna sebeb oldu. Babli'den ald cevap zerine Rusya ahalisine bir beyanname neretmek mecburiyetinde kald. Bu beyanname adet bir hal seferi tevikiydi. Bavekil Neselrod, ar'm yalnz Osmanl tarafnca deil Fransa ve ngiltere cihetlerinden de tahrike uradn, haysiyet, eref ve hakk olan menfaatini gzetmek iin iin ileri harekta mecbur olduunu avrupaya bildirmeye alt. Rus ar' ve bavekili Neseirod bu mevzuuda ksr bir davran cindeydi. nk, Ruslarn Osmanl sahillerine tecavz, Fransz ve ngilizlerin Beike'ye gelmesinden nce idi. Beike limanna gelmi bulunan avrupa devletlerinin gemileri hibir antlamay ihll etmi olmuyorlard. Ayrca da Rusya Osmanl topraklarna tecavzde bulunduundan harekt- tecavz davrannnda sahibi olmutu. Neselrod'un ifadesine gre de ar Nikola, Osmanl devletiyle harp etmekten ziyade, kendini emniyet altnda hissetmek istiyordu. Bu istikametteki arzusu kabul edildiinde ele geirdii topraklan iadeye raz gelecekti. Ancak,bu tarz hareket pek sert ve haysiyet krc idi. zelliklede gelecei kim te'min edebilir? Bu ilerin sonunda Avusturya ve Macaristan mkl bir duruma dmt. 1849 ve 18 50'deki Avusturya da vuku-bulan ihtillde Ruslar, Fransuva Jozef'e yardm ederek adet Avusturya'nn, yeniden dirilmesine sebeb olmulard. Bundan baka; Ruslar gerek Bohemya'da, gerekse Sava Nehri taraflarndaki, Sava Slavlarn: ayaklandrabilirdi. Bu bakmdan Avusturya devleti ve onun hkmeti Rusya aleyhine davrana geemezdi. Fakat Osmanl devletinin yklmasna da seyirci kalamazd. nk byle bir hl gerekletiinde Avusturya ne olacakt? Dier taraftanda Fransa ile ngiltere'ye yardmc olmazsa bunlarda bana bir ihtill orab rmezlerm? talya'ya Macaristan'a,Polonya'ya kalkn demezlermi? Verlhasl Avusturya hkmeti yle veya byle Osmanl devletinin tarafn tercihe memur oldu. Bunun iin her iki hkmet arasnda mphem, mekk, zavallca bir ro! oynamaa iki tara-fda, bir noktaya getirme vazifesini yapmak iin her tarafa sallanmaya mecbur oldu. Viyana'da kaleme alnp, Osmanl devleti tarafndan deiiklik gerektii lzumu gsterilen nota, ite byle bir mecburiyet zerine yaplm kaak ilerdendi. Fransa ve ngiltere Donanmasnn anakkale'den

geileri de, Ruslarn her trl antlamay yasak hle getiren tarz eklinde anlamas zerine vukubuldu. Trih-i Ltfi diyorki: "Bervehl muharrer (yukarda yazld gibi) deulet-i liye-i mecburiyeti meruas cihetiyle muharebeye ur'u ey/e-mi ve asar- fev-u zafer zuhura balam oldu undan nm- ev ket-i itsm Padiahi, Gzi'lik unvan celiliyle, cevami-l erife min berinde iln olundu. Yemen eski valisi Sar Paa ile id Paa, Mhrdar Behet Efendi, Livalkdan mtekaid ve erke kumandanlardan, Sefer Paa ve bazlar Ba tum Ordusuna gnderildiler. erke Paann erkezlstan'la mnasebetlerde istifadeleri umulan kimselerin gndentmele- pek bir eye yaramad. Belki, slhden sonra erke kabile-Lerinden vatana uramalar salanm olabilir Bilhassa Fransa sulha alakadar bulunuyordu. Hatta stanbul'a Barakey Di'iye isimli, sert ve de Stratford Radklif ile boy lebilecek vasfta bir diplomat gnderdi. Fakat, ngiliz Stratford maksadn temine berdevamd. 21 /ey-ll'de bavekil Palmerston, ngiltere Harbiye mstearna, Rusya'nn Lehistan ile Kafkasya, Grcistan gibi zayf damarlar vardr. Demiti. Staratford bunu bir plan hline koyarak Rusya'y tehdit maksad ile akn etmekliimizi tavsiye etdi." Demektedir. Sinop Vak'as Dou Anadolu'da Osmanl ordusu, Rus arazisine tecavz etmi hatta Aya Nikola denilen kaleyi de ele geirmiti.. ar; byk bir kzgnlk iinde savunmada kalaca hakkndaki evvelki beyanatn unutarak, donanmasnn Anadolu sahilinde harekt- harbiyede bulunmas hakknda emirler verdi. Trih-i Ltfi'ye gre: "Sinop Limannda Taif vapurundan baka, 7 kt'a firkateyn ite 3 korvet vede l'de vapur bulunmaktayd. Rus do nanmas amirali Mahimof havadaki sisten istifade ederek limann azn tuttu. Donanmamza teslim olmalarn iaretle bildirdiysede, topla mukabeleye kasm aynn 21. Gn,3 kapak, 4 firkateyn ve 1 Briyk'den ibaret olan Rus donanmas Sinop'a Osmanllarn demir atma mevkilerini hl ve hareketlerini keif iin ayn. 30. gnne kadar frtnal havada liman haricinde abluka vaziyeti almt. 1170/1853'de Patrona Mustafa Paa komutasndaki filo, Batum'a harp mhimmat sevk etmeye ve Patrona (tm amiral) Osman Paa kumandasndaki filo da Sinop Limanna demir atmtr Sinop Limannda vazifelendirilen gemiler unlard: Tp Says Gemilerin smi gemilerin Cinsi Adet Avnullah Firkateyn Patrona Osman Paa Nizamiye " " Piyale Hseyin Paa " Kaid-i Zafer Nesim-i Zafer 50 64 22 48 48 " Faziullah 42 " " Naviki-Bahri 42 " " Dimyat 22 " " Necm-i Efan Korvet

22 " " Feyyaz-i Mbud 22 " " Gl Sefid 10 " " Ereli Vapuru 06 " " Pervazi Bahri Vapuru " Rus amirali Nakimof, Sinop'da keif yaparken Sivasto-pol'dan imdad taleb etmi, 4 gn liman haricinde durup, inn-dad gelmesini beklemiti. Ayn 30. gn beklenen imdat gelerek kuvvetlenmi olup, 3 anbarf, 3 kapak, 2 firkateyn ile msaid olan rzgr kullanarak limana inmi ve mevcud olan 4 vapuru da Osmanl gemilerinin kamasna frsat vermemek iin darda karakol brakmt. Sahil bataryalarnn ateinden kurtuluncaya kadar ilerleyip bir yerde mesafeye kadar sokularak demirledi. Osman Paa iaret ekip, savaa giriip, padiah urunda fedy- cn edinceye kadar gayret ve almak dinin hamiyyetinden olduunu iln edip, akabinde Nizamiye Frkateyn'inin toplarndan atee baland. Rus donanmasda, Osmanl donanmasyla mukayese edil-dinde bizim iin teslim yada mahvolmak grnyordu. ki-blJuk saaat fedakrane ve cesurane savaa devam olundu. Navik-i Bahri adl frkateyn'imiz karsnda yer alan Ruslarn kapak tipi gemisince abordo tei sonunda byk yaralar ald. Bu mitsiz durumu gren Kaptan Ali Bey, mukavemete ve dmeye frsat olacan gstermiyordu. Ali Bey,gemi-sini dmana teslim etmemek iin cephanelein atelenmesini emrettii grld. Ne varki bu emir yerine getirilmeyince Ali Bey, yanmakta oan bir mealeyi bizzat kendisi cephanelie atarak tututurdu. Sonuda gemi mthi bir infilak ile paraland. Bu kararl tutum ve geleneklere uygun davran, maalesef askerimizin sebat ve metanetinde menfi bir te'sir meydana getirdi. Frkatey'nin her bir parasnn eitli yerlere dalmas, ehidlerimizin para para olan cesedlerinin deniz suyunu kpkrmz kan rengine getirmeside korku, mitsizlik getirdi. Bu arada deniz stnde iki gemimiz kalmt ve bunlarda birer firkateyn idi. Rus lar atee devam ediyorlard. Gemilerimizi arayp bulmaya alyorlar zaferlerini duyurmak iinde askerlerini Hurra! diye bartrlarken, bizim deniz stnde kalmay baarm olan iki frkateyni'mizin ara sra yapt top atlar, sanki yaral arslanlarn feryadnn sesini andrmaktayd. Ruslarn yapm olduklar tahribat, o kadar bykt ki, ehir ve gemiler harab olduktan baka mteaddit isabet alp, nice yaralara gark olan gemiler denizin zerinde babo se lmet arayanlarn zerine lm yadrmaya alarak, tek kiinin bile kalmamasna gayret gsterdiler. Neticede; demir alamam bulunan iki firkateyn zerine saldrdlar. Aya yaralanm Osman Paa ile demir zerinde kalm iki firkateyn'in kumandann esir al yorken 125 neferi de derdest etmi oldular. Ertesi gn savan deiik deik ettii bordalar ve anbarlar ile enkaz hlindeki gemiler Ruslar tarafndan yaklarak yok edildi. Piyale Hseyin Paa sava srada bana hesap eden bir glle ile ehider kervanna kald Savan akabinde na bulunup,

Seyyid Bill Trbesi civarna defn edildi. Vakanvis; donanma reislerinin kara'da ve hamamlarda halvet hlinde bulunduklarn kayd ediyor. Liman vakasndan dolay, Kapdan-i derya Mahmud Paa ithamen azl olundu. bu melhame-i kbrada (pek kanl savata) donanmay hmayunun drtbin askerinin yarsndan fazlas ehid olmutu. Ruslarda pek ok telefata maruz kalmt. <gemleriyse hayli hasara uram, drt kapan direkleri tamamen krldndan, alabandalar dala-rak hareketsiz kaldndan, Aralk aynn 2.gnne kadar limanda bekleyip mmkn olan tam? rat daha sonra hareketsiz kalan gemileri vapurlara balayarak, ngiliz ve Fransz gemilerinin gelmesinden nce, Sivas-topol'a hareket etmilerdi. Sinop ehrinin, yarsn humbara-larla yakmlard. ehrin dier yansda, tahrib edilmek suretiyle viran edilmiti Me'um sava baladnda demirini kesen Tif vapuru firar etmi ve stanbul'a ulatrmt. Ancak unu sylemek gerekir k, savan neticesini stanbul'a ulatrd mekktr. Neyse biz tafsilata devam edelim. Tif vapurunun verdii haber ancak Sinop limanna yaplan baskn haber vermesidir. Boaz'da bulunan ngiliz donanmasndan Detreboin ile Franszlarn, Magador isimli gemileri, Sinop'a gitmi ve buradaki manzaraya el koyarak, yarallarn tedavi edilebileceklerini tedavi etmiler ve stanbul'a tamlard. Daha sonra yaptklar tahkikatla durum tesptide yapmlard. te tarafdan Rus Amirali Nakimof ise ^ar'a gnderdii malumatda, Sohum'u igal ile Kafkasya lisini kandrmak iin denize karlan, 7 firkateyn, 3 korvet ve 2 vapurdan ibaret olan Osmanl donanmasndan ancak bir vapur kurtulabilmi ve bizim taraftan ise, bir subay ile 33 asker lm, 130 nefer de yaralanmtr. Diyor. Eski Serasker Hasan Rza Paa kapdan- derya makamna tyin olundu. Bu arada da Ka tadeniz'deki harektmzn hepsi durdu. stanbul savunmas hayli gleti. Bu vaziyetin karsnda ngiliz ve Fransz donanmalarna mracaata kesin mecbur hle geldik. ngiliz donanmasnn banda olan Sir Aberdeen tereddt halindeydi. Byle olunca da ngilizlerin ahalisininde heyecan hayli artt. Bu srada bavekil Palmers-ton istifa etdik, bunun zerine Sir Aberdeen, Palmerston'un plnna evet demek zorunda kald. Fransa ise, Sinop donanmasnn ve ehrinin tahrib haberi Ruslarn her trl devletler hukukunu hie sayarak, iddet dolu davranlar sergilemeye baladklar manzaras grlmektedirki bilhassa avrupa donanmasnn burnunun dibinde Osmanl donanmasnn tahribi, efkr- ummiyeyi kamu vicdann btn btn yaralad. Fransa bavekili Rerviyn do Layir'in teklifi zerine ngiliz-ler ortak olarak Rusya'ya MemJeketeyn'i (Eflk ve Budan) tahliye edinceye kadar sava gemilerinin bundan byle Karadeniz'de seyir ve harekt yap- mamas bildirildi. Bu muamelenin mnas deniz devletine harp iln edilmesinin kararlatrld demekti. Buna karlk bu seferde Avusturya, batl devletler ile Rusya arasna girdi. Babli'nin sulh artlarn ileriye srd. Yazl artlar aadaki maddelerden ibaret idi.

1- Osmanl devletinin temamiyyet-i mlkiyesinin devam ve kefilliinin kabul 2- Memlekteyn'in tahliyesi 3- 1841 senesinde avrupa tarafndan babl'ye verilen te-minat- taahhdatn yenilenmesi. 4- Zt- ahanenin istiklliyetinin tannmas ve zt- aha-in tam serbesti ile hristiyan teb'ya Yen> imtiyazlar ihsa-nna kail olmas. Vaziyetlerin gsterdii ahvalin vahameti, Avusturya bavekiline bu artlar ar'a bildirme hususunda kanaat uyandrd. Nitekim; ocak/1854'de de bu programn Avusturya'ca, konferansn ald karara uygun olarak ar'a takdimi kararlatrld. Ancak; ar bu teklif hakknda olumlu bir eilim gstermedi. Bunun zerine, gerek ngilizler, gerekse Fransz lar parlamentolarnda harp karan aldklarn ar'a haber verdiklerinde ar'da, Rus ahali yi mukaddes yerleri tahkir ve ihl! edenlere kar savaa ard. Buna karlk stanbulda da byk bir canllk, hamiyyet eklinde kendini gsterdi. Gerek mli gereksede bedenen pek ok yardm yapmak isteyenlerin yannda padiahn ih sanna nail olmu ve daha nice ihsanlar beklemekte olan Rum ve Ermeniler gibi gayrimslimler ve yine devletin hu-dudlar iinde yaayan dier akvamn reisleri, babl'ye tebrikler arz ediyordu. Rum cemaati patrii, metropolidleri maiyetinde olduu halde ilk baharda harekata geileceinin haber verildii yldzn maiyetinde bulunmaa kararllklarn bildirdiler. Bu aradada, Osmanl, Fransa ve ngiltere hkmetleri aralarnda tanzim ettikleri ittifak antlamasnn tasdiknameleri teati edildi ve resmen iln edildi. Yine iaret edilmesi gereken hamiyyetlerden biri de sava masraflarna yardmc olabilmek iin bir eit imtiyazl senetler tertip edildii gibi vkel, ricali devlet yni devlet adamlar, ulema ve st dzeyde devlet memurlar tarafndan nakd balar birbirini takip etdi. Aadaki listede bir ksm bann adlarn ve mikdarla-nn bulacaksnz ancak bu ra kamlar tamamiyle alndm? Sorusuna muhatap olduumuzda vereceimiz cevap ise orasn defter-i mliye erkn bilir. (Trihi Ltfi)'nin listesi alt satrda verilmitir. Mteberrinin Ad Mebla Sadrazam Mustafa Naili Paa 300.000 eyhlislam Arif Efendi 25.000 Eski Sadnazam Rauf Paa 50.000 B.Mustafa Reid Paa 300.000 Serasker Hasan Rza Paa . , 200.000 Fethi Paa ,,...; ., i< 150.000 Sekip Paa 50.000 Kbrsl Mehmed Paa 100.000 Maliye Nzn Safveti Paa 100.000 Hasip Paa 75.000 Msrl Kmil Paa 150.000 Sadaret mst.Mahmud Nedim 25.000

ntisap Nzn Hseyin Bey , , 50.000 Damad Halil Paa 75.000 Ali Galip Paa 100.000 1.750.000 kr. Savan gndeme gelmesi hasebiyle itima yapan genel meclisin vermi bulunduu fazilet sahiplerini anlamak iin, bahane edilerek talebe-i ulm tarafndan Seraskerlik kapsnda (imdiki Bayezid'deki stanbul niversitesi merkez binas n) bir nmayi yapldysa da bunlarn ou hemen yakalanp, Girid'e srldler. Bunlar eski serasker Mehmed Ali Paa tahrik etmimi! Bunun neticesinde Mehmed Ali Paann Kastamonu'ya srld grld. Mehmed Ali Paa ile Mustafa Reid Paann arasndaki burudet bir ekime riva-eti tamaktadr ki, bu bakmdan rivayetlerin istinat ettii hususlar pek de bo deildir. Belli kiilere frnlarn altrlmas msaadesi tahsis olunmutu- Bu usl nasl olduysa serbestlie kavuturuldu. Tanzimat fermannn ilnndan nce frnlarn idaresini hkmet eliyle yrtmek vard. Fiatlann ayarlanmas, ekmein tad ve sekli idarece kararlatrlyordu. Bu frn meselesi hakknda almamzn, Bilgi bankas blmnde kfi miktarda mba-yaat balyla malumat vermiizdir. Bu arada baz yerlerin durumlarna getirilen iyiletirme abalar iinde Srbistan'a mahsus olan imtiyaz ferman gnderildii gibi Msr Valisi Abbas Paa'nn vefat zerine bosian valilie Kavalal Mehmed Ali Paann dier olu Kavalal Sa-id Paa vezaretde verilmek suretiyle Msr Valiliine tyini yapld. Said Paa bunun teekkrn yapabilmek iinde stanbul'a gelerek huzura kt. Kendisine murassa Mecidiye nian hediye olundu. Takvimler 1270/1854' gsterirken 29/maysda sadrazam Mustafa Naili Paa makam sadaret-den infisal ettirildi. Yerine Kbrsl Mehmed Paa getirildi. Yunanistan'sa bu av-rupann gayri meru ocuu grevi icab ebeveynlerinin yni kendisini devletlerin arasna sokan hamilerinin emirlerine tevik ve tahriklerine uygun davranla imrar hayat ediyordu ve bu gnlerde vazifesi Osmanl topraklarna musallat olmu ahaliye ve vazifelilere illallah dedirtmekteydi. Atina'da os-rnanl devletini temsil etmekte olan maslahatgzar ve heyeti lstanbul'a arld. Peinden de Yunan sefarethanesi mensuplaryla beraber, Yunan tebl tccarlarda pasaportlar! venlIP Yunanistan'a gitmeleri istendi. Yunanistan'n bu kalkmalarn bastrmak iin mlki, siyasi ve askeri selhiyetlere hiz olarak Keecizde Dr. Byk Mehmed Efendiye, Paalk unvan verilmek suretiyle, ileri hl yoluna koyma vazifesi emrolundu. Fuad Paa bu vazifede byk bir baar sahibi olmutu. Yunanllar yapm olduklar saldr ve basknlarn sonunda mtemadiyen yenilmekten kurtulamadlar. Pire limann devlet abluka altna ald. Kral Othon hududlarnn zerinde Osmanl ahalisini rahatsz etmek isteyen eteleri geri armaya mecbur kald.l271/c.ahir-1854/ubat ay iindeydi. 1855 senesinde itima eden Viyana kongresi srasnda toplantda Arif Efendi

isimli bir zt bulunuyordu. Bu kongrede batl devletlerin hriciye nazrlar murahhaslk yapmaktayd. Buna bal olarak da Hariciye nazrmz l Pa-a'nn orada olmas icb ediyordu. Bu vesika diyorki: "Babli, batl devletlerin srar zerine Avusturya askerinin Eflak ve Budan'a gemesi iin bir mukavele imzalanmasna rza gstermisede endieliydi. in bu tarafyla l Paann, Viy anada bulunmas lzmd. Arif Efendi lisana aina olmad gibi o zamann konferanslarnda tam selahiyetti ricalin bulunmas kaideden idi. Bu vaziyet karsnda l Paa fevkalde memuriyet ve b.elilik payesi ile yolland. l Paaya 5oo bin kuru harcrah ve 7500 florin muvakkat maa tahsis olundu. Kongre sulhu deil, byk bir galebeyi kararlatrm gibi, ikibuuk ay sonra dald. Bu srada l Paa, Mustafa Reid Paann yerine makam- sadarete geti. 1270/1854 "Yine Ltfi Trihi diyorki;" Sadrazam Reid Paa ile ahkm adliye reisi, Msrl Kmil Paann, istifalar zerine zel memuriyetle Viy ana'da bulunan l Paaya sadrazamlk verilmi ve kaimmakaml tliye nazr efik Paaya verilmi. Meclis-i Vla riyaseti , undesindeydi. Fuad Paa ise rtbe-i vezaretle birlikte Tanzimat meclisi reisliine ve hariciye nezaretine, Tophane nzn Muhtar Bey de vezaretle Mliye nzn, masarifat (giderler) nezareti nzn Tevfik Bey, Mustafa Reid Paann iki kanad makamnda bulunan, l ve Fuad Paalar arasnda artk rekabet balad. Bu icraat mteakip, Viyana'da bulunan l Paa stanbul'a dnp babliye geldi. Viyana kongresi de tatile girdiinden o meclise tyin edilen Reid Paann gitmesinden oaz geildi. Rusya kabinesi daha evvel Kont Orlofu, Viyana ya, baron Budberg'ide Berlin'e gndermiti. Bunlarn vazifesi Rusya lehine tarafszlk temini daha sonra da dou da siyasi bir denge meydana getirip uyuma mzake- reler-ni temin idi Yni Rusya, Osmanl devletini devirmeyi temin iin Viyana dolays ile Avusturya ile Berlin yani Prusya'nn yardmn temine almaktayd. Avusturya tarafsz kalmaya raz olamad. Cevab olarak harekt- serbesti iinde olacan bildirdi. Baron Budberg ise Berlin'de halkn dncesinin Rusya aleyhinde olmas yznden baarl olamad. Bylece de Rusya yalnz bana kaid. Batl devletler bu va ziyetten istifade ederek, Avusturya'y kendi iine almaya alt. nk; Avusturya aralarna katlmadka, Rusya'ya taarruz edebilmek, sadece denizden mmkn oluyordu. Avusturya bavekili sonradan ortaya kacak entrikalarn kurban olmamak iin ittifak hlinde olan devletlerden Rus ar'na bir ltimatom vermelerini art olmak zere ileriye srd. Memle-keteyn'in tahliyesi, olmad takdlrdeyse savaa hazr olunmas bu ltimatomun ak beyanyd. Fakat Avusturya ordular, Fransz ve ngiliz ordular harbe girmeyince krnda-niayacak idi. Bunlar avrupada olurken stanbul 2.derecede [ler ite meguld. Tuna boyunda Silistre'de bir savunma noktas kmt. 127O/ramazan ay 1854'n/maysnda, Mareal Sen Arno komutasnda bulunan elli bin Fransz ue Lord Ralan komutasnda buiunan 25 bin ngiliz askeri Gelibolu'ya gelmiti. Rus r' tebaasn hakiki bir hal seferine davet ettii gibi klielerden Hz. s

(A.S)'in tasvirini kartmak suretiyle taassubu alulendiriyordu. Yukarda bir miktar bahsettiimiz Yunanllar gibi dier hristiyanlar da kyam etmi olsalard mttefik devletler mkil mevkide kalacaklard. Ruslar Ol-tanie'de 1270/sefer/8.gn-1853/kasm/5.gn, etine'de uradklar hezimet ite beraber, Silistre'de de daha sonra e-hid olan Mir Musa Paa ve onun yerine geen Ferik Rfat Paa- larn sebatkrane mertlikleri karsnda, aciz kaldklarn grdkleri halde, Tuna' dan geme gayretinden vazgemiyorlard. Silistre savunmas, Osmanl harp trihi-nin en parlak numunelerinden birisi olmakla beraber ayrca pek hretli bir levhas dr. Mir Grc smail Paa Tutrakan'da fevkalde olan cesaretini dmann tas dikine sunmu, bu cesaret dmana parmak srtmt. Bu taraf byleyken, dmann sol tarafn tehdid altna sokmak iin mareal Sen Arno ile Raglan'n kumandasnda olarak Gelibolu'daki kuvvetler Varna'ya sevk edildi. Ancak bir vakit sonra Rus ta rtn mttefik ordulara ramen stanbul zerine yrye geeceinden korkuldu." Beri yanda Serdar- ekrem mer Paa, umnu'da tuttuu mevkii pek de ideal bir yer deildi. Mttefik devletler birlikleri, Ruslarn sol tarafna geti. Ruslar ise, burada nemli bir pln deiiklii uyguladlar ki Silistre muhasarasn kaldrmak suretiyle kuzey istika metinde ekilmeye koyuldular. Byle yapmalarnn altndaki mesaj, Memlekteyn'i tahliye etmek bylece de, Avusturya'nn isteklerine scak bak yapt pakat dier taraftan da, mazide Mapolyon Bonapart'a t klan ki 1227/1812'de, Rusya iine ektikleri Franszla-y Moskova nlerinde nasl feci bir malubiyete duar ettiler-bunu Birleik kuvvetlere de uygulayp, onlarada bu acdan tattrmak arzusuydu. ISe varki Prusya Kra h 4.Gilyom, baz esbaba uygun olarak tereddtl anlar yaad ve bu anlar alt hafta srnce Avusturya'nn Ruslar tehdit edici niyetini fiili harekete gei-rememek gibi bir du rumla kar karya getirdi. Prusya; Ruslarn Tuna nehrinin gney cihetinde bir galibiyet elde etmelerini, zellikle birleik devletler ordusu gelmeden Silist-re'yi Ruslarn ele geirmesini kolaylatrmak istiyordu. Bunu baarmaya muvaffak olamad Allahtan. Viyana ancak 3/ha-ziran geldiinde tehditnmesini gnderebildi. Rus ordusu* bakumandan Gorakofda Silistre'yi alamad. Muhasaray kaldrmak mecburiyetinde kalan Gorakof'un birlikleri Tuna nehrini geriye gemeye acele ederek Memleketeyn'i terke balad. Avusturya ordusu 24/haziran da babl ile yapt antlama zerine buralar igale balad. Bu antlamann mnas u idi: "Avusturya harp sonuna kadar Eflak ile Budan' yni Memleketeyni igal ve her bir hcuma kar yryen ittifak devletleri askerleri nin harekt- ve muamelatna karm-y&cak.Fakat Avusturya bu antlama hkmlerini yerine getirmek hususunda Prusya mttefiki Cer manya heyetlerinden gelen itirazlarla karlat. Bunun zerine mttefik devletlere, Memleketyn'in iine girmeme leri ricasnda bulundu ue anca/c bu ekilde bunu salayabildi. Kararghlar Var-na'da bulunan mttefik devletler, plnlarn birden bire deitirdiler. te taraftan da Ruslar, Avusturya'nn tehdid beyannamesine cevap verdiler. Bu cevaplar unlar tasmaktayd: Avusturya

asayi hususunda teminat vermedike, Rusya'nn dmanlar ile ittifak hlinde olduka ue bunlarn Eflak ve Budan'da yaptklar askeri hareka ta engel olmadka kendilerininde, herhangi bir tahliyeye teebbs etmeyeceini ifa de etmekteydi.". Bunlarn sonucunda Avusturya; Rusya ile birlemedi ayrca da mttefik devletlerinede iltihak etmedi. Yalnz Eflk ile Budan'n igalini zerine ald. Bu hususda babl ile 14/ha-ziran mukavelesi yapld. Bylece Avusturya, geici olarak hem Rusya'ya hem de mttefiklere kar Tuna Nehrinin mdafii vaziyetini ald. Bylecede hkim vaziyetine getiinden bu grevi yerine getirebilecek bir ciddiyet ve fiili bir emniyet kazand. Bu durumu ile Ruslara faydas dokunuyordu. nk; Tuna'nn aa blgelerinde Avusturya'nn yardm olmakszn mttefikler Rusya ile savaamaz olmutu. Avusturya politikas Edirne antlamasndan beri Ruslarn memleketinde kurmu olduklar himaye uslnden dolay Tuna aalarn kendilerine kapal gryorlard. Prusyallarda, Fransizlann Ren Nehri tarafndan kendilerine hcum edeceklerden korkuyorlard. Avusturya im paratoru Fransuva Josef, Fredrik Gilyom'a bavurarak 1854 senesi nisan'nn 20'sinde Berlin'de bir antlama imzaland. Bu antlama gereince Almanya'nn asayii nokta-i nazarndan tehlikeli olan aday hcum edecek olursa her ikisi de yekdierinin mdafa-s iin ittifak edip, kar koyacakt. Bundan baka Rus ordularnn Eflk ve Budan'da bulunmas da bir tehlike olmak zere antlamann metninde bulunuyordu. Prusya, bylece Avusturya'ya yle byle yardmc olmaya muvafakat gstermi oluyordu. Ancak; kuzey tarafnda Finlandiya'y gzetleyen sve'de harekta itirak edecek olursa Avrupada genel bir sava ummaktan baka yapacak ey kalmayacakt. Bu sralardayd ki; Prusya' da Prens blf ? rk ralva da ise Kont Kavur siyasi hayatlarna balaBismark ilk nce 20/nisan antlamas aleyhinde vaziyet ald Prusya'nn stnl altnda olmak zere Almanya imparatorluunun esasn kurmaya balad. Kont Kavur'da ok gemeden, Sardunya hkmetinin av-rupadaki devletlerin derecesine dahil olabilmek iin sebebler ileri srd. Yaanlmakta olan bu trih dilimi, avrupa da diplomatlar devri olarak anhrsa hi de yanl olmaz. Bizde de, bunlarn arasnda nemli mevkileri olan, Mustafa Reid ve l Paalar olduunu da hatrlamalyz. Mttefikler devletler, Ruslar canevinden vuramaynca yan taraflarndan vurmaya karar verdiler. 16/austos/1854'de, Fransz denizcileri Baltk denizindeki Aland adalarndan, Bo-marsund'u ele geirdi. Buna karlk Varna'da Fransz birlikleri byk zahmetler yayorlard. Dobruca da Kazak mfrezelerini takibe memur olan General Kan Robert tek tk ve grlr grlmez kaybolan svari askerine rastlyordu. Dier taraftanda, kolera ve tifo salgnlarnn byk telefata sebeb olduunu yayordu. Franszlarda temmuz ve austos aylar iinde mevcudunun drtte

birini kayp etmiti. Bar imzalamak icabedi yordu. Bu srada ngilizlerden Sivastopol askeri limann tahrib etmek hususunda teklif getirdiler. Eer bunda baar olursa Ruslar haylice uzun mddet Karadeniz de bir taarru za imkn bulamayacakt. Ayrca Karadeniz'in skneti temin edilirken, stanbul'da yakn tehlikeden b azade olacakt. Sivastopol Muharebesi l4/eyll/1854'de Patrona Ahmed Paa kumandasnda olarak mttefik devletleri donanmasyla birlikte Karadeniz'e kan gemilerimizin adlar, tip ve top says aadaki liste de merhum Ahmed Rsim stadmn tarafmzca erhi yaplm eserinden alntlanmtr: Top Says Gemi Ad Top Says Gemi ad. 92 Mahmudiye 3anbarl 72 Peyk-i Meserret 42 Muhrib-i Srr firkateyn 12 Mecidiye vapur 12 Saik-idi 22 Ferahnma Korvet Oniki gemimizde yekn 450 adet top bulunmaktayd, ingiliz Visamirali Dundas komutasndaki ngiliz donanmas; 7 tane anbarl, 3 kapak, 3/firkateyn,7 korvet ve 10 adet se-ret ile, Visamiral Hamlin komutasndaki Fransz donanmas da 2 tane anbarl, 15 kapak, 21 firkateyn ve bir ka tane vapurdan ibaretti. Grld gibi bizim gemiler ile dier iki devletin donanmalar arasnda say ve tip bakmndan pek byk bir fark grlmyordu. 127l/safer/16-10/kasm/l854'de Odesa topa tutuldu. Bu limandaki gemiler olsun harp malzemelerinin bulunduu de-polar olsun yaklp ykld ve zapt olundu. Bu srada 30 bin Fransz 20 bin ngiliz vede 7 bin Osmanl askeri birleik donanma ad altnda Sivastopol'n kuzey ynnde bulunan Patorya blgesine karld. 20/eyll/1854'de de Alma sa-Vai vukubuldu. Trihi Ltfi diyorki: "ngiliz, Fransz ve Os72 Terifei kapak 64 Nusretiye Firkateyni 12 Feyz-i Bari vapur 12 Tif Vapur 16 ehber vapur 22 Ceyran korvet mani) donan- malarnn gemileri mtereken Karadeniz'e kp, Krm sularna gitmee karar verdikleri srada, um-nu'da bulunan, serdar- ekrem Macarl mer Paa'nnda Krm tarafna gemesi hakknda karlan; hatt- hmayun ile padiaha yaplan tavsiye vede yksek emirlerini teblie vazifeli hariciye mstear Mahmud Nedim Paa, Sik-i di vapuruyla Varna'ya geldi. mer

Paa da Varna da idi. Bolca cephane ve mkemmel eitimli askerle birlikte Krm'a hareket ettiydi ki, mer Paann yerine, uhdesine Anadolu ordusu mirlii verilen smail Paa tyin olundu. Ayrca stanbul ordu mirlii Arabistan ordusu eski miri Vsf Paaya tevcih olundu." Odesann topa tutulmas sonrasnda 400 para gemiyle Krm'a ynelen birleik donanma Sivastopol limannda bulunan anbarl, onbir adet kapak, drt adet firkateyn, alt tane Korvet ve bir takm vapurlardan mteekkil Rus filosu, Sinop'daki yaralarn sarama dklarndan dolay denize kmaa cesaret gsteremeyip, Amiral tedbir olarak limannn nn rtmek zere btn gemilerini limann azna toplamt. Elma ve Gzleve zafer lerinden sonra, Sivastopol zerine gidilmi ekim aynn 17.gn limana giren mttefikler muazzam kahramanalklar gstermilerdir. yleki: Fransz amiralinin bindii Veyli Dpari isimli, anbarl ile ngiliz amiralinde, iinde bulunduu Britanya isimli anbari istihkmlarn nne bin yarda mesafeye demirlemi, Fransz harp gemileri kuzeye, ngilizlerinki ise, gney istikametinde iki hat eklinde olmak zere mevkii alp, Mahmudiye ile Peyk-i Meserret gemilerimizde bu gemiler civarnda bulunmutur. O gnn akamna kadar devam eden karlkl topu sava her iki tarafa da byk zararlar vermiti. Ru mevki mstahkemin kuatlmas 1 27 lzilhicce-l855/austos>una kadar devam etdi- Zilhiccenin 7.,aus-s'un 5.gn aralksz gn gerek denizden gerekse kara-, topa tutulmasndan sonra hcum edilip Molikaf Tabyas le qemi ve ertesi gn Henb Tabyas da zapt edildi. Bu afer Avusturyallarn iln- harb etmelerine ve de Ruslarn se sulh kapsn almaya mecbur olmalarn salad. Buskee komutasnda bulunan bu asker, Ruslarla mthi bir savaa tututu. Bu hcum general Kan Rober ve Dorel komutasnda bulunan frkalarn Alme yaylasna varmalarn temin etdi. Daha sonra ngilizlerde kendilerine tyin edilen yere bin mklat ile gelebildiler. Bu vaziyet Ruslarn feci malubiyetini inta etdi. Savan bu safhas Alme rma sahilinin zaptn ve Sivastopol yolunun almasn kolaylatrd. Sivasto-pol'a giri pek dar olduundan ayrca uz-un bir karaparas-nn gney sahilindedir. Mttefik ordusu bu yeri dolaarak gelebildi. Karadeniz'de Krm'n denize doru knt yapm olan kesi Kersnez Yaylasnda yni ehrin gneyinde birletiler. ehrin istihkm ve savunma mevkii yetersiz olduu halde bir hcumla kolayca zapt olunabilirdi. Fakat mttefikler cesaret edemediler. Sen Arno eyll aynn 29.gnnde ld. Onun yerine geen Kan Rober, azimkar bir kimse deildi. Bu se-beble zaman kaybedildi. Ruslar ise; amiral Nahimof*ve Kornilof gibi kimselerin azmkrane kumandalar ile kaimakam Totleben gibi, son rece usta bir askerin bak ve idaresi altnda en mkem-mel savunma vaziyetini ald. lerine ta doldurarak Rus do-anmasn deniz yolunun giriine hatrdlar. Telmian'n sonda bulunan Sivastopol'da bu sebebten mttefik gemileri-n top atlarndan kurtuldu. Bundan baka ehrin

gney cihetinde istihkmlar vcu da getirdiler. Malikof ve Yeiltepe Tabyalarda salamlklar ile ksa bir zaman zarfnda hret oldu. Zten ingiliz ve Fransz deniz gcde Sivastopol' tamamen muhasara edemezdi. ehrin kuzey taraf ise dar ile mnasebetlerine devam edecek vaziyetteydi. Prens Menikof, kesintisiz imdad alan bir ordunun kumandan olarak gayet serbest hare ketlerde bulunuyor ve muhasara eden gleri taciz ediyordu. 20/ekim'de Balakiova sava meydana geldi. Bu blge Osmanl komutanlarndan Rstem Paa tarafndan muhafaza altnda tutuluyordu. Balakiova, Sivastopol'n dokuz kilometre gneyinde ve Karadeniz zerinde bir limandr. Bu savada Kont d Kardigan'n kumandasnda bulunan n giliz hafif svari alay kahramanca yapt bir hcum sonunda tamamen mahvoldu. Menikof kasm aynda nkerman'da ngilizleri anszn bastrmak istedi. Fakat Osmanl askeriyle general Buskee'nin komutasndaki zuhaf askerlerinin imdada gelmesiyle kurtuldular. Ancak haylice zayiatda verdikleri grld. Haylice saldrya maruz kalan sahilhane bataryasnn bulunduu istihkm byk hret oldu. Eer; birleik devletler deniz tarafnda hakim durumda olmasalard kendileri muhasara altna deceklerdi. Gerek durumun gerekse artlarn arl, muhasarann uzun sreceini gsteriyordu. Bu mevkiin ele geirilmesi pek ok gayret ve alma gerektiriyordu. Artk kn Sivastopol nlerin de geirilmesi pek ok gayret ve alma gerektiriyordu. Artk, kn Sivastopol nlerinde geirilmesi mevsimi geirme kanaatma varldndan lzm gelen levazmn temini icb etdi. O sene k pek iddetli geti. 13/kasm gn kan kasrga. Krm askeri arasnda byk bir telefata sebeb oidu. Htt Sivastopol nnde bulunan 4.Hanri adl harp gemisi Opatorya nlerinde karaya oturdu. Hastalarn says byk sayda artt. Bunlardan bir ksm askere teberi satanlarn toplanmakla adeta bir ehir haline giren Kamye karargh- umumi-nde alkonuldysa da,ou stanbul hastanelerine ulatrld. stanbul'da bu arada avrupal says haylice artm oldu. Htt islm ahali, Franszlar Sivastopol' igal edecekleri ne stanbul'u igal ettiler diye sylenti dolamaya balad. Franszlarn; stanbul'da o-almas 1833'de Ruslarn boazda yerletikleri zaman hatrlatt. Bu vaziyet, ark meselesine arz olan yeni durumun dtan grnyd. Trkler henz kendi mallarnn sahi bi deillerdi. Osmanl devleti Ruslarn deil avrupann mterek himayeleri altnda duruyordu. Bu k mevsiminde diplomatlar dnyasnda ok byk br faaliyet grld. Sivastopol kuatmasndan kacak neticenin ne olaca hususunda bir hayli mtereddit olan Fransa ile ngiltere ve Avusturya hkmeti nezdinde aralarna katlmas iin tekliflerini yenilediler. Bu sralarda Memleketeyn'in sahibi olan Avusturya'da, mzakerelerin yaplmas iin vesileler aranmaktayd. Elinde bulundurduu rehineyi muhafaza etmek iin ihtimalki, anlam devletlere az ok ciddi bir askeri kuvvet tedarikine yahut Avusturya lerinden Fransz ordusunun gemesine raz olabilirdi. Prusya bavekili Bismark'n gsterdii tavr ve ak vaziyet zerine zaten teredddde olduundan bu sefer duraklamaya mecbur kald. Prusya hakknda duyduu temayl hislerini sergilemeye balamt. Hatta Renan, Prusya'da pe*k ok asker ynak

yapmaa balamt. Almanya'daki durgunluk ve tesir plnn ele al-^ak iin, st ste gelen bahaneyi, itiaaat- arkiye, yni dou blgesindeki karklklarda aramaya hazrlanmt. Bu-nun iin, Avusturya bitaraf bulundu. Hi bir ey kazanamad halde, ar Nikola aleyhine yapa kfrlerin hicab altnda kald. Durum bu haldeyken Piyomen hkmeti talya meselesi zerine avrupann dikkatini zerine ekmek iin ngiltere ile Fransa'ya ittifak teklifinde bulundu. Ayrca Avusturya'nn katlmasn hzlandrr dn-cesiylede ilk teklifde kabul etme yolunu setiler. 6/c.ev-vel/1271-26/ocak/1855'de yaplan bir antlama mucibince Piyemonte hkmetinin de Krm'a 15 bin asker gndermesi saland. Tabiiki bu yardm kesin netice hususunda elbette yetersizdi. Sivastopol muhasarasn sona erdirmek iin alnm ve lzm gelen tedbirlerden olduunu gsteriyordu. ngilizler olsun Franszlar olsun bu mevki nnde kendilerini hezimete uram grnts vermee rzalar yoktu. nk; yalnz ark Meselesinin hli deil avrupadaki haysiyetleri de burada bahse konuydu. Franszlar yeni bir bor alma antlamas yaptlar. Cezayirden asker gnderildi. Burada stad Ahmed Rsim Bey'in bir meramn deerli trih almasndan alntlyoruz: "Osmanl devleti Krm sa-uandan nce hi bir taraftan hibir yerle bor alma antlamas yapmamt. nceki sayfalarmzda, fide ad altnda verdiimiz malumatta grlr ki, Sultan l.Abdlhamid'in dneminde Fas'dan, spanya'dan ve Felemenk'den bor alnma fikirleri ileri srlm ancak, antlama yaplmamt. Re-id Paann sadareti esnasnda 1850 ylnda 55 milyon franklk bir bor alma ii Paris de Torna ve erikleri ve Bee bankalaryla Londra'daki Devo ue erikleri isimli ban kadan antlama yaplmsada, Reid Paann sadaretden bu srada dm bulunma ue yaplan antlama padiah tarafndan tasdik edilmemi bulunduundan resmiyet kazanamam, 1854 . ve 1855 yllarnda 5'er milyonluk borlanmalar yapld. Yalnz bu bor para 1855'de tamamen Krm sava harcamalarna tahsis olundu. Muhasara yapan kuuvetlerin says Osmanl askeri ile beraber sayldnda 130 bin kii yi bulmak-lemudi Mehur General Niel zel selahiyetle yaklama iU i uapma faali yetine memur edildi Cezayir valisi General pellssier salam ve azimkar biriydi. General Kan Rober'in yerine kumandan tyin edildi." Yine Ahmed Rasim Bey'in u mlahazas ile sahifemizi ssleyelim: "zn srm olan Krm kuatmasnn sona er-direbilmesi iin 3.Napolyon, bizzat Krm'a gitme tasavvurunu akladnda avrupa siyasi mahfilleri bu hususu epeyi zaman konumalarna vesile yaptlar. Bu arada Paris Sefirimiz Veiiyddin Paa grevden alnmasndan nce bu duru-rnu'.bablVye yazm olacak ki Fransa hriciye nzn Der-iyn Dolvis stanbul'daki elilie bir ey yazmak istemedii halde imparatorun, saray mdr Miralay Bevil adl zt oa zifelehdirerek, stanbul'daki ikameti iin alnacak tertibata bakmak zere stanbul'a gndermiti Miralay Bevil; stanbul'a vardnda, sefaret tercman Seferle beraber bir ka defa huzura kabul edilmitir. Bevil'in yapt teblide,imparatorun, hanm ile birlikte stanbul'a geleceini ve kendisinin harp sahasna gideceini, imparatorienin stanbul'da misafireten kalarak imparatorun

dnn bekleyeceini bildirmekteydi Htt Msy Bevil, ikametgh olarak Baltali-man Kasrn, tercih eyle-mitir. Sultan Abdlmecid tedarik ve hazrlklara bizzat nezaret etmekteydi mparatorie je-ni'nin yatana konulacak cibinlik, tamamen zor bulunur kymette inciler le donanmt. mparator ve mparatorie dairelerine taa 1 .Murad'dan kalma, saray mensupalrtna bile mehul kalm kymetli ve nadide eyalar konulmutu" Rasim bey merhumun mlahazasindan sonra biz Fransa imparatoru 3.Napolyon'un 16/nisan/1855' de Londra'ya yapt seyanatten soz aa]m ve grrzki Londra; mpara, Krm'a gitme tasavvuratndan vaz geirdi. Bu sralarda Prusya bavekili Prens Bismark, avrupa siyasi mahfillerinin tebessmlerine aldrmadan u beyan yapmaktan itnab etmiyordu: "Herhalde 3.Napotyon stanbul'a gidip oray zapt edip, bir Ltin Devleti ucuda ge tirecek! Ancak; teebbs biraz biimsiz olduundan ve bu yzden pek doru grnmyor" demek suretiyle ngilizleri kukuya salmak iin ortaya inciler yuvarlam oluyordu. Nitekim yukarda yazdmz gibi, Londra bu kukuya iaret eden mizaha aldrmam ve Napolyon'un, ark leminde isbat- vcud etmesiyle Fransa lehine hayli faydalarn meydana geleceini, Sivastopol nlerindeki ingiliz askerlerinin ehemmiyetini azalt cam gz nne alarak Krm'a gitmesini nlemeye almlard. Beri yandan da, 3.Napolyon'un mavirleri de, Fransa'dan uzaklama tehlikesini henz malup edilmi ayrlk muhalefetin bu seyahetten dolay elde edecekleri frsat mesel yalanda olsa Krm'dan bir malubiyet haberi estirilse veyahut mparatorun vefatna dir bir haberin yapaca tesir ve ortaya koyaca neticenin ne olaca mehuldr, eklinde dikkatini ekmek teydiler. 3.Napolyon'un gerek ingilizlerce gereksede kendi mavirlerinin.tavsiyelerini akl kesmi olacakki seyahatten vazgeti. .. ar'n lm-Sivastopal'un Zapt Sivastopol'n zapt ecnebi trihlerden birinde yle yer alyor: "22/mart/1855 tarihin de, Rus an Nikola ld. ok kt icraatlar oiduu halde eide olunan netice asga-ri miktarda kalm, meydan bulan tatstzlkiarda hi eksik olmam ve e eli ak bir devr-l hkmetden yorulmu, gidiatn Rusya'nn hezimetiyle bitecek ekilde gster- hlihazrdaki sava ise, Rusya'nn g ve kuvvetini bitirmiti, fiikoia; sulh nmann zamannn geldiini biliyor, fakat buna rza gs~ -neue kendini bir trl ikna edememekteydi. Demir ar -lemezdi ona gre amma ne oldu? Krld. Vcudu yksek leten hummalar teulid ediyor, o ise darda eksi 23 dere-edeki hauada Krm'a sevk olunacak bir alayn resmi geidine katlmak iin dar kmaktan geri durmad. phe uokki bu yaptn nlemek iin adamlar atnn nne atlp- 'Hametlim bu lm deil, intihar' dedilerse de, ar fiikoia; 'Siz! Vazifenizi yaptnz. Braknz. Ben de benim yapmam gerekeni yapaym' eklinde cevap verdi. Havann so-ukluu rahatszl iddetlendirdi ve bir ka gn sonra hayatn kaybetti.

Son anlarnda tebaasna imparator lyor eklinde bir telgraf yazd. Yerine geecek olan 2.Aleksandr ise sulhperver bir miza tamaktayd. Harp arzusu tamamaktayd. Mttefikler ise Sivastopol' almak mecburiyetindeydi. Bunun iinde General Pelises haftalarca ameliyat- takarrbiye yni yaklam gayreti iindeydi Ne varki bombardmana 6/haz.-ran'da balayabilmiti. Ertesi gn ise hcum emrini verdi ue Yeiltepe alnd. Maiikof Tabyas zerine yaplan hcumlar Ruslarn mukavemetiyle tard otundu. Haziran aynda mthi bir sava mteakip Maiikof'da ele geirildiysede, mukabil hcuma geen Ruslar byk telefat verdirerek bahse konu tabyay yeniden ete geirdiler. Bu baarszlk haberi Paris'de byk bir teessr ve heyecana se-beb olurken, mparatorda General Pelises'i azil edip,etmerne-y[ dnmeyi balamt. Fakat muhasara edilenler ise dayanma glerinin hududuna gelmiler, Kornilof ve Nahmof savada lmler Totleben ise pek ar yaralar almt. eh-ok byk blm harabeye dnm,mdafaa gayreti en Kularda zaaflar grlmee balamt. Ricat relerini dnrlerken, yeni ar, imdad ordusu kumandan Men-ikof'un yerine gelen Gorakof'a mttefikler zerine hcum etmesi emrini verdi. Gorakof arnapa ay zerindeki Tarakteslr kprsnde malup oldu. Piyemonte dier ad Sar dnya askerleri bu sa-vada pek ok kahramanlk sergilediler. Gzleme'de ise Osmanl askerinin de grenlere parmak srtan mukavemeti seyir edildi. Sivastopol', 17/austos'tan 21/austos'a kadar sren bombardman altn stne getirdi adet! Ruslarn her Allah'n gn bin askeri lyor ve bir o kadarda yaralanmaktayd. Muhasara kuvvetlen adm adm ehre yaklayorlard. Eyll aynn 5.gn ise yeni bir bombardman salvosu daha dzenlendi ve ayn ayn 8.gnnden itibaren atlarn dozaj bir misli daha ziyadeletlrildl. ehir yer yer yanmaya balamt. Liman'da ise ii barut dolu iki firkateyn ald sabet hasebiyle berhava olurken, gkyzn kaplayan alevler, surlarn iinde byk velvelelerle atlan lamlar arasnda general Pelises, hcum emrini verdi. Harp, bir ka saat ok iddetli boumalara inklab oldu. Neticenin ne ekilde olaca uzun zaman mechuliyet arz etdi. Akamst, Rus istihkmlarna girmek ve zapt etmek kabil oldu. Rus generali Gorakof'un daha fazla mdafaada direnmenin beyhude olduu kanaatine varmas savunmay canla, bala yapanlar Sivastopol' terk etme hususunda izinli sayd grld. Os-ten Sak ken valilik sfatn tadndanehlrden en son kan oldu. Ruslar ise, teslim, olmad. 322 gn devam bu savan aka-binde seri sava daha olduki, kan dereler gibi akt. hcum sonrasnda eyll aynn 19.gn general Pelises Fransz bayran Si vastopol'un bo ve harabe hlini alm yerlerinin zerine dikebildi. General Pelises mareallie ykprken, Dk d Malikof unvannn sahibi de oldu. Lord Raqla-n ise daha nce 28/haziranda hayat ile ilkisini kaybetmiti. " pek pahalya ml olan bu baar zerine Odesa'nn karsnda bulunan Klburun'da dm idi. Ancak Ruslarn da kazanl olduu yerler vard. Kafkasya'nn gneyinde Bayn-dr, Ahlacik ve Bagedikler'de stn gelmilerdi.

1855/27/eyllnde Osmanl askerinin gsterdii celadetti savunma btn gayretlere ramen Kars'a girmelerini nleyemedi bu Ruslarn. Anadolu da yaptmz faaliyet-i askeriye yz gldrc bir neticeye vsl olamyordu. Ruslar ise ordu-muzdaki bu zc hallerden dolay karmzda baarl olmaktayd. Devletin ileri gelenleri de bu durumu yava yava sezinlemee balam gibi idi. Htta;1271/1854'de Ahska ve Gmr'de vukubulan savalarda meydana gelen uygunsuzlua sebeb olduklar sabit grlen Mir Ahmed Paa ve Ferik Rza Paann rtbeleri sklerek kendileride beer sene Kbrs'da bulunan Magosa'ya srgn edildiler. Merhum stad Ahmed Rsim Bey bu hususda unlar syler: "Bir yabancnn ahidli: 1856 senesinde ngiltere Parlamentosunda takdim edilen resmi vesika mecmu-ast 1853/54 uel855 senelerinde Osmanl devletinin Asya ktasndaki topraklarnda bir araya gelen ordularn hl ve davranlarna aid general Vilyams, Lord Klaren- don, Stratford Radklif ile baz konsoloslarn aralarnda yazlm 390 tane telgrafn muhteviyat yer almaktadr. Bunlardan bazlarn aaya alyoruz: General Vilyams diyorki: 'Bu mtehammil ve kanaatkar Asya rknn her memlekette dima isyanlara sebeb olaca phesiz bulunan elem ve zdrabata byk bir sabrla kar koyacan hayretle gryorum. Askerin tyinat pek fenadr. En basit kaide bile mehuldr. Hummalarn, fsun iddetle hkm srmesinin sebebi budur. eitli ktalara gre 18-20,22 aylk olanlar bile iiedir. Yeni gn, rzk- cedide, yani yeni rzka uygun olarak yaanyor. Subaylar, hizmet, inzibat yni disiplin ve tlim hususunda fena sebeb-lerden utanlacak derecede msamaha gsteriyorlar. Bunlarn tamamna yakm komutanla lyk deildir. Eskidenberi altklar in sarhoturlar Askerin parasn almaktan baka bir ey dnmyorlar. Mir, irtikp ue hlasda dierlerine numune tekil diyor. Paalar ue miralayla.!' muhasebe memurlaryla ortak olduklarndan topladklar mahsul ihtilaslar bunlarla paylatktan sonra stanbul'a gnderdikleri eurak ue cedueller yni listeler byk sahtekrlklarla maluldr. Hkmet 33 bin kii hesabyla tayn veriyor, halbuki silah altnda ancak 18 bin asker vardr. Ba bozuklarn maa ue taynn byle askerin intizamszlndan dolay mir ile bu ete reisleri iin gayet geni bir ihtilas manbadr. Kd zerinde 3500 kii grld halde ad geen adamlarn elinin altnda ancak 800 babozuk var. Mir; en k k istifadelere bile alayc nazarlarla bakmyor, k mevsiminde has-tanede uefat eden 12 bin askerin eyasn sattrd. Oraya tahsis olunan mbla ksmen nakit bir ksm da kaime olarak gnderildiinden, Mir, nakit olan ksm kendine ayryor, kaime ile demeleri yapyordu. Bu sebebden tahmini olarak %20 nisbetinde zarar meydana geliyordu. Paalar ile miralaylar irtikap ue ihtilas iin daha bir ok vastalar buluyorlar, muhasebe memurlar ile uyuarak pirin ue et taynlar karlnda para alyorlard. Yahud bunlar aynen almaa mecbur olurlarsa kendi hesablarna sattryorlar civardaki mahsulat olan zirai rnleri bimek kylerdeki evleri ykp buralarda pek pahal olan odun ve tahta tedarik etmek iin angarya suretiyle askeri altryorlar Herkes bu yamadan istifade etmek iin

eit eit reler, vastalar buluyor " Osmanl idaresinin btn ktlklerini ortaya seren Badori Aheliyaa bagedikli, hezimetlerinin ve nihayet Anaistilasnn hakiki sebeblerini, bu istihadat ksa keserek ticeve geiyorum. Ahlk ve eski usl olarak muhafaza dilen adetten, mirler, ferikler, livalar, stanbul veya ecnebi jlkelerdeki harbiye mekteplerinden mezun olmu subaylar inat dolu bir dmanlk iinde maiyetlerinde bulundurmaktan uzak tutuyorlard. Esasen ngilizler savan devamndan yanaydlar. Lord Palmerston, iktidar mevkiine yeni gelmi, ngiliz ahalisinin fikr-i ummisi evk iinde mhimme-i tedarikata balamt. ngilizler, Baltk denizinde yeni bir harp kmasn Kuruntadt mevkii mstahkeminin de Sivastopol gibi tahrip olmasn Petersburg'un bombardman edilmesini elhasl Rusya'nn bir hayli zaman kalkmayacak hle gelmesini istiyorlard. Bu maksada bal olarak 1854 senesi kasm aynda Finlandiya kendisine iade edilmek vaadiyle sve ile bir antlama imzaladlar. talyan liberal partisini aleyhine tevik etmek tehdidinde bulunarak Avusturya'nnda harp iln etmesini tleb ediyorlar, Kafkasya'da Ruslar ile arpan eyh mil'e yardmda bulunuyorlard. Bu mevzuuda stad Ahmed Rasim Bey merhumun u mlahazasna yer vermeden edemiyoruz: "eyh mil mslmanlann mehur bir gazisi olup, 1212/1797'de Dastan'da domu evvela bu lkede Kad Molta'nn maiyetinde on sene kadar Ruslarla savatktan sonra er kelerin bana geip yirmi sene mtemadiyen Rus askerlerine mukavemet etmi, bir avu dal'laryla en mergenerallerin kumandas altnda bulunan Rusya'nn nice o'dulann perian etmeye muvaffak olmutur Askerlik mesgtndeki yksek iktidar, metanet ue sertlii lemi hayrelde brakmt. nihayetinde 1277/1861'de Rus birliklerinin birka tarafndan kuatlarak teslim olmaya mecbur edilmiti. Petersburg'a sevk olunarak, on yl kadar esir tutulmu, daha sonra Hac'ca gitme arzusuna mmanaat edilmemi ve olu-nunun refakatinde ve olunun geri gelmesi artyla ar istenen bu izini vermitir. 1288/1871 'de Medine'de vefat vuku-bulmutur Olu Mehmed Paa adl zt Osmanl feriklerin-dendir. Demektedir bunu da emseddin Sami (Fraerl)'nln Kamus'l lamndan istinbat etmitir." Kafkas - Rs Savalarnn Trihi Bir Analizi Biz bu almamz yapmaktayken, Alsancamiz altnda bir millet olmak ve bunun bir islm milleti uurunda olama-nin bahtiyarl iinde, dnyann neresinde olursa olsun bir mslmann ayana batan dikenden mzdarib olmamz gereken insanlar olarak yaamaktayken,asrlarca Kafkasya'da insanlk suu ileyen, bir soykrm, ve jenosid uyguluyan insanlk ve islm dman moskof'un umumiyetle karsnda bulduu mukavemet tekiltn m'minler tekil etmitir. Yukardaki satrlarda, Arnavut asll emseddin Sami Frae-ri'nin deerli eseri Kams-l lmdan istinbat edilen eyh mil (r.a) Hz.Ieriyle alakal temasn altna, Kafkas Vakf tarafndan karlmakta olan Blten'in 2002

sene ve 12.saysnda 21,sahifesinde intiar eden Dr.Sedat zden Beyefendinin ara balktaki ifadeyi aynen koruyarak, yazy istinsah ederek, sayfalarmzn deerini ykseltelim dedik. Pek hassas bir ncelemeyi ve mhim bilgiyi kaydederken, Kafkasya mcahidlerinin bada Hazreti mm- mil olduu halde merhumlara rahmet, yaayanlara istiklliyet niyazm Mevl-y Mtealdendir. Cerkesler ve dier Kafkas halklar bugn dnyann bir k lkesinde dank bir ekilde, milli ve trihi deerleri, dilleri yok olma tehlikesiyle kar karya bir yaam srdrmektedirler. Kafkasya gibi dnya medeniyetlerinin arpt-" at t ve kart bir noktada trih sahnesine kan Cerkesler, bir anlamda kendi iradelerinin ve isteklerinin dnda bu g savann iine ekilmilerdir. zellikle 15.asrdan sonra, blgenin en byk gleri olan Osmanl mparatorluu, Krm, Rusya ve ran arasndaki mcadele Kafkas Trihimde byk lde etkilemitir. Daha sonra bu g dengelerinin iine, Polonya, ngiltere ve Fransa girmitir. ngiltere'nin ve Fransa'nn Asya, Amerika ve zellikle Af-rika'daki emperyalist politikalar genellikle ngilizlerin ifade ettii C zerinde kurulmutur: Com merce, Chiristanity and Civilisation(l) (Ticaret, Hristiyanhk ve Medeniyet). Emperyalist lkeler, geri kalm halklarn btn doal kaynaklarna el koyarak, ticari ynden tamamen da baml bir hle getirirken Hristiyanhk misyonerleri de onlarn yolunu izlemi, hatta daha nden gitmitir ve Kongo, Hristiyanln zellikle emperyalist amalar iin kullanldnn en gze arpan bir rneini tekil etmitir. Emperyalistler gittikleri her lkede kltrel stnlklerini de kabul ettirmiler ve oralara kendi medeniyetlerini gtrmlerdir.^) Bu yzden Rusya'nn Kafkasya'y igal etme politikas, Avrupa'nn bu sosyopolitik ve ekonomik yaps 'Cinde deerlendirilmelidir. Kafkas Trihinin, gerek bir analizinin yaplmas ve erkeslerin neredeyse toplumsal bir intihar derecesine ulaan bu direnilerinin sebebinin bilimsel olarak aratrlp, anlalmas gerekmektedir. Tarihsel gelii-m" itibaryla Kafkasya-Rus ilikilerini, Kabardey-Krm ilikiri balamnda ele almak daha isabetli olacaktr. Kabardey-Rs-Krm likilerinde lk Safha Tatarlarn isteklerinden ve basklarndan bunalan Besle-neyler 1552 ylnda Prens Mashuk-Prens Esbuzluk ve Prens Tanashuku'u Tatarlara kar Ruslardan Yardm talep etmeleri iin Moskova'ya gnderdiler. Bu kiilerle birlikte Rus elisi Schhepetev 1553'de Besleney'e geldi. Yapt incelemeler sonunda Besleneylerin samimi olduuna kanaa.t getirdi. Besleneyler, Prens Sibok ve baz Jane Prenslerini yeniden eli olarak Rusya'ya yolladlar. Rus ar, Osmanllara kar yardm isteini red etti, fakat Tatarlara kar yardm etmeyi kabullendi.(3) 1557 ylnda Kabardeyler, Prens Kankl Kanko'nun bakanlnda bir elilik heyetini Rusya'ya gnderdiler ve Prens Temriko adna yardm istediler. Bu

ilikiler hzla geliti ve ar Korkun van, Temriko'nun kz Goana (Maryana) ile 1561'de evlendi. Temriko'nun istei zerine Sunja kylarnda bir kale ina ederek iine asker ve top yerletirdi. Bu hareket Osmanllar ile Krm'n tepkisini ekti. Kalenin yklmasn istediler. Ardndan Krm Hn' devlet Giray oullary la birlikte 1567 ylnda Kabardey'e saldrd. Yenilen Kabardeyler byk kayp verdiler. Ruslar bu kez kaleyi ykarak ekildiler. (4) Astrahan Seferinin baarsz olmasndan sonra Tatarlar, Han'n olu Adil Giray komutasnda 1570 ylnda tekrar erkesya'ya saldrd. Temriko oullar ile birlikte yardma geldi ama Afps kylarndaki savata (Temmuz aynda) Temriko yaraland ok gemeden ld. Ayn yln Austos aynda Han'n oullar, Muham med Giray ile Adil Giray Kabardey'e saldrd. Tatarlar ok miktarda ganimet ve esir toplad.(5) 1571 ylnda ise Devlet Giray Moskova'y kuatarak ehri atee verdi. 1589 ylnda Kambulat'n lmesinden sonra Rus an Tomriko'nun byk olu Mamsrko'yu Kabardey'e byk prens (P Yeliy) tyin etti ve bunun iin bir berat verdi. Fakat bu hareket temayllere aykr idi. 1600 ylnda son derece baarl bir politikac olarak ortaya kan(6) Mamsrko ve kardei Dumamko, P Kaziy tarafndan ldrldler. Ruslar bu tyini yapt zaman iki kardein elinde sadece 250'er nfuslu 11 ky kalmken, Kaziy'in 50 ky ile 1000 Work atls, Talosten'in 40 ky ile 700 Work atls vard. G dengelerinin bu kadar deimesine ramen Ruslarn bu tavrlar, sadece Kabardey Prensleri arasndaki ihtilaf arttrmaya ynelik olabilirdi. Bu sralar Kk Kabardey'in en gl Prensi olan ve Daryal geidini elinde tutan oloh, Krm han' ve Tarku amhali ile dosttu. 1560-80 yllarnda Kabardey'in en gl isimlerinden biriside Ketiko Pi Aboka id. Topraklan ecem rma ile Kuban arasna kadar uzanyor ve Betav blgesini de eriyordu.Bu blgeler ve Kk Kabardey (Taios-teney ve Clahsteney) Temriko'dan ba- imszd. P'nin kz Kk Noay lusu'nun Han rak Kazi ile evliydi. Bu ulus'u Kuban'n sa kysna yerletiren de Apokay'd. Temrko, Rus ar'ndan asker alarak Apoka ile savat.(7) 1569 ylnda Kaziy Krmllara kar savamad. Kaziy, Trk ve Krm taraftaryd. Kk Kabardey'in Prensi oloh ise ran' tutuyordu. darlar Rus yanlsyd.1615 ylnda oloh' un ayaklandrd Noaylar Kabardey'e baskn yapt ve Kazi ldrld. 1616 ylnda Krm Han' Canibek Giray, Byk Kabardey P'laryla birlikte Kk Kabardey'e baskn yapt. 1670 ylna kadar Kaziy'in oullar Alcko ile Hatko-ka Byk Kabardey'de hkm srdler.(8) 1703 ylnda Kaplan Giray, Betav Kaberdaylarna saldrd ve 3000 gen esir tleb etti. Bu basklara dayanamyan Kabardeyler, Hatkoka'nn olu Kuroko'nun liderliinde bir gece basknyla Tatar ordusunu imha etti. 1707 ylnda Tatarlar tekrar lkeye girdi, nl Kanjal savanda Tatar ordusu yine bir gece baskn ile imha edildi. Han kaarak cann kurtardi.(9) 1720 ylnda Saadet Giray, Kabardeye geldiinde Htk-okalar ve Misostlar, Msost slam ile birlikte Tatarlara katldlar. Kakatav gurubu Aslanbec

liderliinde, Tatarlarn ltimatomunu ret etti. Bylece Kabardey P'lar Baksan (Hhatkoka ve Msost) KakatayKetko ile Bemirza) guruplar olmak zere ikiye ayrldlar. 1722 ylnda P Ketko Aslanbe, Kuroko Muhammed (Bemtt)'e kar l.Pet-ro'dan yardm istedi. slm'n kz, Saadet Giray'n olu Salih Giray ile evlendi. Salih ordusuyla Kabardey'e geldi ve Baksan grubuyla birlikte 1723 ylnda Katakav grubuna saldrd.(lO) 1729 ylnda Kabardey'e saldran Han oullar olarak Baht Giray ile ahbaz Giray, Baksan Giray tarafndan ldrld. Saldry Aslanbe rgtledi(l 1) 1731 ylnda Arslan Giray ile yine Kabardey'e geldi. Asl amac akrabas olan Aslanbe'in Byk P olmasn salamakt. Ketko Kanamet bu olaylar yznden kan tartmada ldrld. 1737 ylnda Ha-tikoka Kasey bu olaydan dolay sulanarak lke dna karld. Nihai anlama ancak 1757 ylnda yapld.(12) 1736 ylnda imzalanan Belgrad anlamasyla Kabar-dey'in bamsz bir lke olduu Rusya tarafndan te'yit olundu. Bu zamana kadar Rusya ve Osmanl Devleti Kabar-Hey zerinde hak ettiklerinden antlamaya bu konu da dhil edildi- Antlamann 5.maddesine gre ".Her iki tarafda Byk ve Kk Kabardey'in bamszln kabul etti.(13) Kk Kabardey Plarndan Kanoko Kuroko 1751 ylnda Moskova'ya gitti ve 1759 ylnda Hristiyan oldu. Ruslar kendisine 500 ruble yllk maa baladlar, albay rtbesi verdiler ve 800 kadar adamyla birlikte Mezdog blgesine yerletirdiler. 1763 ylnn, 12 Aralk gn Baksan ve Kakatav Plarnn byk bir toplants oldu. Prenslerin yan sra wor klerle birlikte 300 kiinin katld bu toplantda bu olay ret ettiler. Bemet (Muhammed) Msost bu topraklarn Kabardey'e ait olduunun l.Petro tarafndan teyit edildiini soyledi.(15) 1767'de Kabardeyler Ruslara kar Krmllarla ittifak yapmaya karar verdiler. Bu srada han olan Arslan Giray, Ketko Asianbe'in damadyd. Ruslardan, Mezdog kalesini ykmalarn ve Astrahana ekilmelerini taleb ettiler.(16) 1769 ylnda Kuma nehri kylarndaki ormana ekilen 200 kiilik Kabardey liderleri General De Medem tarafndan datld. (17) 1770 ylnda arie 2.Katerina'nn yanna giden Kabardeyler, Mezdog Kalesinin yklma sini tekrar istediler. Ruslar bunu reddetti. (Bemet Msost, Aslanbe Hamirza, Hatko-ka Ka sey..)(18) * Ruslarn Kabardeyi gal Safhas kan Osmanh-Rus savanda Kabardeyler, Osmanl tarafn tuttular. Mezdog'u kurtarma giriimleri sonusuz kald. 1774 Kk Kaynarca antlamasnn 21.maddesi ile Kabardey'ler kendilerine sorulmadan, Ruslara balandlar. Buna karlk maddeyle Rusya, Kuban rman snr olarak kabul etmi ve Kuban ile Karadeniz arasnda yaayan Tatarlar zerinde hi bir hak iddia etmemitir. Ad geen bu yerler erkesya'dr ve erkesya bamsz bir lkedir.(19)

1777 ylnda Ruslar, Azak-Mezdog Hattn kurmaya baladlar. Kaberdey'lerde buna kar harekete geerek kalelere basknlarda bulunmaya baladlar.(20) Mezibl Zawe - Gawr Zavej 1779 ylnda 15.000 kiilik bir Kabardey svari ordusu (piyadeler hari), Mezdog Hattn yarmak iin harekete geti. Silahlar tfek, tabanca, zrh gmlek, tolga, ok-yay, mzrak, kl, kama ve kalkan idi. Kabardeyler'in arasnda Kemirgueyler, Besleneyler, Bjedu-lar ve bakalar da vard. Liderleri Kuroko Bemet olu M-sostp idi. C orduya Bernet Msost, Ketiko Aslan be olu Hamrza ve Msost slam Kanmrza komuta ediyordu. Hamirza ve olu smel ldrld.Bunlarn zerine General Yakobi gnderildi. Kabardeyler ok byk bir yenilgiye u-radlar(29 Eyll 1779-Ketiko T'oa'e) Savaa katlmayanlarn balarna korkaklk iareti olarak slak kara kee geirilecekti. Sava tazminat olarak 20.000 ruble, 2150 at, 4759 byk ba hayvan, 4539 kk ba hayvan denecekti. Balk ve Terek rmaklar Rusya ile Byk ve Kk Kabardey'in snrlar olarak kabul edildi. 1782 ylnda, Ruslarn kurduklar Prohladne (1775) Georgi-yevsk (1777), Pavlovsk (1778), Soldatsk (1779) Marinski /1 780) Alexandrovska (1780) ve dier kalelerin yklmalatalep ettiler. 1804 ylnda Hatkoka Adil Giray ve Abuk Haii liderliinde 11.000 kii ayakland. 80 Adge ky yak-rak hareket bastrld. Gerilim devam etti.(21) 14/Ni-san/l81 trihinde Bulgakov saldrya 200 ky yakt, halk ldrd, soydu ve bir ksm da esir olarak gtrd. ".6150 byk ba hayvan, 515 at, 44015 koyun, 126 camz, 5895 bal kovan, 445 kl, 180 tfek, 52 zrh, 2900 gm para 5800 ruble deerinde mal, 1420 araba yk dar..1' yamaya bir rnektir.(22) 1816 ylnda General Yermolov, daha nce kurulan kaleler zincirini geerek, Kabardey'in iine girmeye ve i blgede ikinci bir kaleler zinciri kurmaya karar verdi. Bylece Kabardey'ler ovalk ksmlar brakarak dalara snmaya zorlanacaklard. Ekim aynda Rus birlikleri harekete geti. Kyleri yakmaya, hayvanlar gtrmeye ve ovalk ksmlardaki btn Kaberdeyler ovalk ksmlar brakarak dalara snmaya zorlanacaklard. Ekim aynda Rus bir likleri harekete geti Kyleri yakmaya, hayvanlar gtrmeye ve ovalk ksmlardaki btn Ka-bardeyleri toplamaya baladlar. Ele geen kadn ve ocuklar Rus sava esirleri ile deitirdiler ve kalanlarn da Kazaklara dattlar. K da balarnda geirmeye mahkm edilen Kabardeyler iin artk yaplacak hi bir ey kalmamt.(24) 1822 ylnn Mart aynda,dalardan inen gruplar Baksan nehri kylarnda 945 evden oluan 14 Ky hlinde yerletiler ve rme saz evlerde yaamaya baladlar. Bu kylerden bazlar tekrar saldrya urayarak imha edildi. Dalarda Kabardeyler, artk geri dnmeyerek, Kumuklara, eenler ve l\uban erkeslerne sndlar. Bylece Yermolov Byk Kabardey'i, Kabardeyler'den arndrd. Daha nceden byk bir veba salgn olduundan lke neredeyse tamamen boald. Mays 1822 de Rus odalar Baksan vadisinde topland. Austos'da kalele rin kurulmasna baland. lkenin en i blgelerinde, Baksan, ecem, Nalik, rvan, erec, Ar-gudan kaleleri kuruldu. 1779 ylndaki durum

ile kyaslandnda artk Kabardey yok olmu saylrd, lkede kurulan bu kaleler tekrar, 1822 ve 1825 yllarnda yeni ayaklanmalara sebeb oldu. 1834 trihinde lkedeki Kabardey says 35.000 kiiye inmiti. 1822 ylndan sonra Kabardey'deki P Yeliy payesi de trihe kart.(25) Kuuk'un olu Jarn-bolet, Ruslara kar savaan Kabardeylerin safnda yer almt. Nalik'de general Velyaminov, bizza Kuuk'tan kendi olunu getirmesini talep etti. 25/Ekim/1825 trihinde Jambolet Ruslar tarafndan ld rld.(26) Ruslar'n Bat erkesya'y gal Hareketlerinin Balamas 1829 ylnda imzalanan Edirne Antlamas ile Rusya, Kuzeybat Kafkasya zerindeki hkimiyetini salamlatrma abalan srasnda Trkiye'nin mdehaleierinden kurtulmu oluyordu. Edirne Antlamas Rusya'ya Avrupa'dan St.Nic-holas Kalesine kadar olan Kara deniz kysn,veya bu gnk Novorossisk'den hemen hemen Batum'a kadar uzanan topraklar vermiti. Rusya Antlama artlarn, kendisine i ksmlarda kalan kabileler zerinde de egemen lik hakkn verdii eklinde yorumlad. Bu trihden elli yl kadar nce Ku-ban Nehrinde duran Ruslarn bat Kafkasya'daki ilerlemesi yeniden balad.(28) Rusya, erkesya'da hkimiyetini kurarken d lkelerden gelecek herhangi bir tehlikeyi beklemiyor gibiydi.(29) Gerktende Rusya ilk balarda, Anapa'nn ele geirilerek Os-nllarla erkesler arasndaki ban kesilmesinden sonra rkesler arasndaki dini ve politik karklklarn sona ereceini dnmt. Dallarn yava yava Rusya ile ticaret yapmaya alacaklarna inanlyordu.(30) Bu yzden Kafkasya'daki Rus kuvvetleri, 1829 ile 1833 villan arasnda, o srada ok daha iddetli ekilde devam eden Dou Kafkasya'daki Dal ki ymna kar kullanld. Bat'da Anapa yeniden ina edildi ve iine iki tabur asker aarnizon olarak yerletirildi. Batum yaknlarndaki Poti'de igal edildi. 1830 ylnda Anapa'nn biraz kuzeyindeki Gelincik Koyu'nda yeni bir kale kuruldu. ki tabur asker de buraya yerletirildi. Ky boyunca ikiyz mil kadar aada Gagra Kalesi yapld. Ayn yllar srasnda Kuban Nehri boyunca uzanan hatlar daha da kuvvetlendirildi. ok gemeden Ruslar, sadece Anapa 'ya sahip olmann bekledikleri sonulan vermediini fark ettiler. Dallar hla gizlice Osmanllarla kle ticaretini srdryorlard.(31) Nihayet 1831 ylnda Abhazya ve erkesya kylarna giriler Ruslar tarafndan kstland. Bu hareketin ana amac Osmanl gemilerini durdurmakt. 1833 ylnda, Kuban hatt'nda bulunan General Zass, Ku-ban' geerek Laba Irma boyunca erkeslere karbir ok cezalandrma seferleri yapmt. Genellikle k'n ortasnda ve gece vakti hzla baskn veren Zass, bazen erke kyleri artarak kuatmay baaryor ve sonra da ky atee ve-r'yordu. Bu tr taktiklerle sadece bir ka kyn terre bozmasna karn, erkeslerin Ruslara olan dmanl ve onlarn Rus hatlarna yaptklar aknlar hzla artt. ndilerini Adge olarak tanmlyan erkesler iinde Rus yaylmaclna kar direnen en nemli kabileler, Natuhalar, apslar, 1832'Ii ylardan itibaren bir

araya gelerek ortak savunma stratejileri belirlemeye balamlard. erkes-lerin ulusal birliini salamaya ynelik toplantlarn balamasna ilikin trihler deiirken, Baron Rozen'in 1833 ylnda gnderdii raporlardan ak bir ekilde grld gibi, verilen o trihden ok nceleride erkesler bir araya gelerek karlkl fikir mtalaalar yrtyorlard. "Akt,...Ro-zen'den erniev'e, 16/ Ekim/1833..." General Emmanu-el'in hattn baz yerlerini ticarete amasna ramen Natu-halar, apslar ve Abzehler bizimle ticaret yapmamaya yemin etmi bulunuyorlar. Byk bir ihtimalle, yeminlerini tutmalarnn sebebi, tuzu Trklerden almalardr. Onlarla dostane ilikiler kurmak imknsz bir eydir.. Bu rk yok etmek zorundayz." te muhterem okurlarmz Kafkasya insanmzn yaklak iki asr nce yazlan bir raporun mnde racatmdaki son cmleden, blge insanlar vede bilhassa mslmanlara tatbik edilecek tedbiri akla mas yeterlidir sanrz. Tanzimat zerinde Tetebbu Tanzimata giden yolda en nemii olay, yenieriliin ilga edilmesidir. Trkiye Tarihi ile n yapm olan sayn Ylmaz ztuna"Devletler ve Hanedanlar'Msimli pek mfid almasnn 2. cildinde 980. sahifesinden984. sahifesine kadar sralad yenieri aal sralamas ve izahn ksaca yle hlasa edebi!iriz:Yenierilii 1. Murad<Hdavendigr) 1 363 de tesis etmitir. Ancak 1363den, 1451 senesine kadar yenieriaah- yapanlarn, adlar tesbit olunamam. 1451 ylnda ise, Osmanl tahtna kan 2. Mehmed yenierinin clus bahi1 mnasebetiyle kard mzkla pek kzm ve yenieri aal makamn ilgaya karar alm ve bunu uygulam, Sultan abdlmecid hnlarn yerine yenieriye Sekbanbalar nezaret etmitir. sonra Ftih'in torunu Yavuz Sultan Selim 1515'de yeniri aal'1 makamn ihya etmi bylece yenieriaas ola. acj, ilk bilinen kii, 1515 ile 1516 arasnda grev alan F had /\a'dir. 283. yenieri aas ise Mehmed Celleddin Aa olup <vefat 1863> 9/nisan/1825'de geldii grevden i 5/haziran/1826da Vakai Hayriyye ad verilen yenieriocann kaldrlm olmas hasebiyle ayrlm oldu. Bundan sonra Yenieriaal yerine Serasker'lik unvan ve makam te'sis olundu. Bakanlar kurulunun, sadrazam ve eyhlislamdan sonraki 3. adam olarak vazife deruhde etmi oldu. lk Serasker ise, 15/haziran/1826?da vazifeye bahyan Rusuklu Hseyin Paadr. Osmanl devleti; kuruluundan itibaren dayanm olduu ahkm islmiye gereince, her aianda "iki gnn eit geiren ziyandadr" yce beyannn anlayna bal olarak hkm srmeye gayret gstermitir. Bu bakmdan dima bir atlm, bir keif, mkemmeli yakalama arayn ihmi etmemitir. Osman Gzi'ye er'i hkmleri hatrlatan Dursun Fak hi bir zaman yapt hatrlatmann, padiah tarafndan "imdi zamanm?" gibi ters cevaplarna muhatap olmamtr. nk inan sistemi iinde yer alan zmlerden biri de, yine Hz. Rasiullah (s.a.v.)in

mmetimin limleri benim vrislerimdir" yce beyannn gerei olarak Dursun Fak'nn hatrlatmalarn bu anlay dahilinde kabullenmesinden kaynaklanmtr. Orhan Gazi Hz. irinin, yenieri askerlik usln ihdas etmesini hatrlatan tavsiyeyi yerine getirmesinde, yukarda yaptmz hatrlatmaya dnk inanc aramak gerekir. Zaten bir airetten bir civan devleti karma esprisi, eitli hususlarda ileriye dnk atvelerle yryen ve dnyaya parmak srtan civanmertlii- etmeyi beceren, Rumeli'ne geii Vesilet'n Mect 1 mellifi "Velayet gsterb halka suya seccade salmsn. Bekasn Rumeli'nin desti takva ile almsn." takdir dolu beytini ina ederken muntazam gayretlerin nice muvaffakiyetler getireceini ifade etmi oluyor. St yaylasndan, Kosova sahrasna Hdavendigrn inii, zaferi elde edii, eha-detin kapsndan girii, doksan yla smasnda hereyi bir nizam ve intizamla yapma ihtimamnda yatar. Dou sancsndan olgun bir devlete gei zaman olarak uzun srmezken, yldrm ordular bozan gerek Yldrm Ba-yazd Sultann;d gemez zannettii kibrinde yakaland tuzak, kurtlar srs akuru Timurlenk oldu. Ankara'nn ubuk ovasnda nlan yiid, kan kusarak lrken, Devleti l Osman; yeni bir tanzimci arayn on yl srdrd. elebi Sultan fetret'i bitirip akt dzeni, kurmaya balad yeniden, gzel devleti. Herey tanzim olundu bir daha hemen gn geldi devroldu nizm snii Murad'n takva eline, bir Kosova daha bir Varna, syrld Bizans feth olunmaktan bu arada! nk mjdei Nebevi;Muhammed Ftih'e rci bu ite ise Ak-eyh ba tc. Alnnca stanbul, gerekleti devleti cihan, bylece lzm geldi bir sr nizm. Parlad Osmanl'nn yldz, aslnda ykselen islmin sesiydi. Tek gr sad mehterin namelerinden yaylan Glbank idi. Bundaki nizam ve intizam parmak srtc idi. Bayezidi sniden, geldik Yavuz Se-lim'e hep bir tanzim iinde yrdk acemin zerine, hakkn verdik onun, sra dt Msr'a l gemeyi bilen yiit, koca bir Yavuz idi. Hilafet, Msrdaysa da, Hazreti Reslullah(s. a-v)rica!iyle gnderdi mjdeyi stanbul'a. Dolaysyla artk Osmanldayd hilafet, tanzim olundu yeniden millet. Arkasndan Kanuni krkaltyl hkm srd hem halife hem de padiah sifatiyle kanunlarda yapt tanzimlerle lakab oldu Sleyman'n, Kanuni. Denizlerde yrd Osmanlnn satveti vede nusreti, failiydi bunlarn Barbaros Hayreddini. Denizciliinde nizm atld o yenilmez armada da. Kanuni girdi topraa ah yaktn benSleyman dedirterek Ebu's Suud'a. Yklendi br Selimi sni, ii yrtmedeydi sadrazam ta-vili Bir sistemdi grnen ortada, tepeden trnaa nizam. Selimi sni hamam derken, yrd Hakk'a. Teslim etti olu Murad slise koca devleti. O ve Koca vezir Sokollu zirveye koydu milleti. Bunun da vard hikmeti ad nizaml gitmekti. SokoIIuyu hacamata kaptran devlet, farknda deildi amma, banda koptu kyamet. Koca vezir gitti, kymet bilen padiah ekildi. Bir dnde yenieri nizm bozuldu, hakk' syleyen aayenieri kouldu, ferman kabul eden makamlara bouldu. Bylece olan yenieri'ye ve devlet dine oldu. Bunun da bir nizam vard,

neticesi kt olsa da! Yukardan beri ortaya koymaya altmz, Osmanl devletini bir intizam iinde, bir nizm dahilinde ykselme dneminin sonuna kadar anahatlaryla anlatmaya almak ve grlrki, bozmak deil yapmak zere bulunan areler, baarya yol amaktaym. Bu dnemden sonra Osmanl devleti kurtarc hkmdarlarn kmasn bekledi. Zaman zaman da beklediklerine kavutular. Ancak aaal gnlerin baars yerine hedmi, yni ykl yavalatan, izmihlali geciktiren fenomen olarak kald. Merkezi savunmada hududu genileten zaferler, yerini sknt veren malubiyetlere, kale, palanga ve serhad kaybetmeye yolam sulh antlamalarna uruya uruya parlayp snen slahat teebbsleri grld. Fakat bunlarn iinde en ciddi fakat en feci netice verenin 2. Osman unvan dieriyle, Gen Osman dnemi oldu. Avrupann dousu, stanbul'un bats olan Lehistan topraklarndaki Ho-tm i ordusunun banda korumaya giden 18 yandaki gen idealist, ordusunun askeriyle ters dt. nk bir sahtekrlk vard ortada. yleki; defterdeki yenieri ulufe says ile ordudaki yenieri askeri says arasndaki azim fark, saym yapldnda epeyi eksik kt. Bu miktarn 30 bini bulduu rivayetler arasndadr. Tedbirleri alnma yoluna gidildi. Devletin tavizkr tecrbelileri teenni tavsiye ettiiersede, fkr fkr kaynayan yeni ve gen padiah azn tutamam, kafasndaki dncelerini bir, bir ulu orta samt meydana. Sasalim stanbul'a gelen Gen Osman Hotin seferinde her ynyle beendii Msr askerini rnek alp, onlar gibi yepyeni, muntazam kyafetli ve itaatkr bir ordu meydana getirmek iin Hac'ca gitmek arzusunu klf yapt. Taa Ebu's Suud tarafndan verildii ileri srlen fetvaya gre, Osmanl padiahlar hac'ca gitmek hususunda grevlerini brakp gitmektense, gitmemeleri daha efdaldir anlay btn seleflerinin uygulad davran olduundan buna uymas sylendi. Ancak bir mddet inattan sonra vaz geti. Arkasndan kopan isyan Gen Osman' taht'tan etmekle kalmad amucas 1. Mustafa istemedii tahta karlrken, 500 tane siyasete karm yenieri, Yedikuie zindannda ayn zamanda halifesi olan padiah bouyordu. Buna karlk eli silah tutar ve beli kll yzbinler, zgn bir nazarla asi be yz kiinin halt etmesini maalesef seyrettiler. Bu davran belkide, mehur Fransz felsefeci Alfred Fuy-ye'ye "..arkta insanlar faziletinyoksunudurlar" szn syletmi olabilir. Halbuki Fuyye, bu sz sylerken ark insanna en byk hakareti yapm oluyor. nk ark genellikle mslman toplumlarn hayat srd arazidir. slmda ise; "Hakszlk karsnda susan dilsiz eytandr." Hadisi Nebevisi btn ferdlerin hakszlk yapan karsnda hakk hay-krarak zulme let olmamasn emretmitir. Ancak bazende arkn insanlar, bu emri, tavsiye imi gibi telkki etmi olalarmdan olacak ses karmazlar, zulmde bylece icra H'lir Gen Osman'n katli; stanbul ahalisinin nice paa ve hpvlerinin gzleri nnde gerekleirken suskunlar eytana askerdi demek! Gen Osman deiim istemede lkenin en nemli gc olan orduyu tanzime

hatta deitirmeye kalkarken, ahalinin smsk bal olduu eriat'n izin verdii taaddd zevcat meselesinde tek evlilii benimseyip, eyhlislm Es'ad efendinin kzyla izdiva ettii gibi bunu yaygnlatrma tarafna da el atmt. Byk teebbsn yannda yaplmamas gereken, kk ve yanl bir teebbst. Osmanlda Islahat Devri 1. Abdlhmid Cennetmeknn ardndan Osmanl tahtna oturan 3. Mustafa'nn bykolu 3. Selim, ehzadeliinde pekgzel retim grm, bilgili, gzel sanatlara eilimli, musiki leminde makam icad edecek kadar maharet sahibi bir zatt. Nitekim; Szidilra makamnn mucidi olduu yaygn rivayettendir. slahat devri diye okul kitaplarnda mahede olunan resmi reti bu ztn dnemine verilen isimdir. Yoksa 3. Selim'den nce bir ok padiah ve devlet adam yazm bulunduklar lyihalar ile terakki hatvelerinin mutlaka atlmasn tavsiye etmi htt teebbse dahi geenler olmutur. Ne var ki;ksr kalmaktan teye gidemeyen bu istekler, en ciddi teebbs 3. Selim dneminde yaplan deneme'erle grmtr.Bir lkenin en nemli meselesi adalet meselesidir. Adaleti temin ise ekonomik hayat ile sk skya irtibatldr. Btn unlarn stnde de, lkenin d dman ve i bozguncularn tasaflutundan korunmak ve asayii berkeml klmak ordu ile gvenlik glerinin zerine dmektedir. Ekonomide o devrin nemli gelirini tekil eden zirai iler, hayvanclk ve de ticaretin dostu ise istikrarl yaayla beraber adil bir vergi sistemiydi. Btn bunlar bilen 3. Selim; yaplacak ilk teebbs olarak ordunun canlandrlmas prensibini tatbika koydu. Biz 3. Selim'in bu tercihine gemeden nce, bu tercihi yapmadaki sike dir" Ahmed Rasim bey'in tarafmzdan Osmanl-cadan sadeletirdiimiz, ve mehur trihine ilve ettiimiz, <stibdad'dan Milli Hkimiyete> adl almasnn 2526. sahifedeki<1200/1786'da Askeriye'nin Durumunun zeti>nden bir alnt yapalm: 1200/1786 senesine doru askeri durumumuza bir gz atacak olursak, muntazam ordunun, eski tbirle kapkulu ocaklarnn birincisini tekil eden yenierilerden, eitli meslek ve esnafla soyunmu olarak vakit geiren, hammallik ve manavlk yapmakta olanlarda vard. Bunlara zamimeten zorbalk yaparak geinme yolunda olanlarda bulunuyordu. Kimisi evleniyor, bekr olanlar ise, hanlarda oda kiralyarak yaayanlarla, kla ve kolluklarda yatmakta olan beceriksizlere kalmt. Gerek tlim gerekse itaati askeriye ve terbiye denilen hususatdan ne bir nm ne bir nian kalmt. Zaten onlarn han odalarnda geen hayatlarnn pislii ve rezillii allm hallerdendi. Sokaklarda kaldrm kabadaylnda ve meyhane kavgalarnda nde gelen bu haerat, sava alanlarnda dmana bir tek kurun atmadan firar tercih ederler. Htt daha da ileri gidip, bazende ordughn yamalanmasnda ncle kalkrlard. Ulufe ad verilen maalarna devlet takat getiremiyordu, ulufe <maa> alan askerleri blme ayrabiliriz. Birinci snf paalarn, aalan olan gurup. Bu kimseler kfck-de kaytlysalar da maiyetlerinde bulunduklar

efendilerinin diresi hizmetinde bulunduklarndan ne klaya nede sava i nlarna ayak atmadklar gibi yine de ulufe alrlard. Btn skerler,bu ulufeye <kaph ulfesi> ad vermiti. kinci ksm ise, mftehiran idi ki, vnlen demek olup, 1 150/1737 tarihinden sonra ulufe beratlar satna izin verili olduundan, hli vakti yerinde olanlarn bilhassa bedesten tacirlerinin, gelir getirir yenieri beratlarn sahiplerinden satn alarak, mevacib ad da verilen maalar ktka, hisselerini alrlar htt ilerinde bir ka ulufeyi zerinde toplayanlarda bulunurdu. Bu sebebden mftehiran ulufesi hizmet karl askeri tahsisattan olmayp adet esham <senet> taksitini andryordu. nc ksm ise;bilfiil askeri hizmet veren yenieri inti-sapllar idi. Kapllardan ve mftehiran yaknlarn bularak o-caa kapa atanlardan vazgeirilip, fiili hizmette bulunmas lzm gelen yenierileri nasl topluyorduk. Yni o dnemde askere alma muamelesi ne ekilde idi? imdi de iin o taraf na bir gz atalm. Yenieri ihtiyarlan; oullarn veya evld makamnda tuttuu bir delikanly <aa ra> ad altnda ocan defterine mlazm, yni namzet mnasnda, kaydettirirdi. htiyarn vefat ettiinde namzetin yenieri olma hakk doard. Byle kiiler hakknda <valde> yni merhumun ocuu tbirini kullanrlard. Bilveled yni ocuksuz yenieri ihtiyar bulunmaz gibiydi. Asker almada kullanlan usllerden biri buydu. kinci usl; kale muhafzlar iin kale yamaklarndan ve yerlilerden nefer olarak icabnda belli mddetle ibu <Kololu> adyla mnasib sayda asker yazlmas adet o|duundan, bu kololu askerleri icab ettiinde ocakl defterine kaydolunurlard, ncs ise;tahsisi bedergh uslyd. voyleki: Taralardaehir delikanllar askerlik imtiyazndan ade edip gezip tozmakta, serbest olmak iin, cretsiz yni maa almakszn yenieri yazlp, mensup olduklar ortann almeti farikas olan iareti kollarna veya bacaklarna dmecide iletirlerdi. Askerlik mesleine girdiklerinden dolay da tafra satarlard. "Btn bunlarn vard sonucu zetlemeye alrsak, bozulmu olan genel ahlk yaps iinde yenieri ve mesleki askeriye milletin bir numaral istinatgah olmas hasebiyle ilk dzeltilmesi gereken kurum ve topluluk olduundan, batan beri gelmi slahat almalarnda ne alnmtr. Dolaysyla 3. Selim'in slahatna ordudan balamas tabii olduu gibi, devlet ricalinden lkede yaplmas gerekenleri bildirmelerini ferman etmesi ve erbab kalemin vermi olduu lyihalarda ie buradan balanmas tavsiyesi azim bir ounluu bulmutur. Lyihalarda genellikle ve ortaklkla belirtilen hususlardan birini okurlarmza sunahmAh-med Rsim bey'in mezkr almasnda, 2529. sh. de "Biz ki; yenierileriz Hac Bektai Velii pirimiz, erenler evliyalar dostlanmzdr. Krlmakla bitmeyiz, birimiz eksilirse binimiz trer yollu ifadelerden sonra filnolufalan ortamza girmeye tlib oldu. Bizde ocan hkmleri gerei eline ibu sofa tezkeresini verdik" denmektedir. Yine: "Ellerindeki kd parasndan baka askerlikle balants olmayan bu sofallar, ocan sorumsuzca gayretkeleri olup, kazan kaldrldkta en byk tehlike bunlardan gelir. Ayrca

bunlar, yenieriler hak-knda(aleyhinde deil)konuulanlara kzar vekonuanlara silah ekerlerdi." diye yer alan lyihalarda bunlara dir "..yiyi ktden ayrmaktan aciz, dini ve askeri vazifelerden habersiz olan bu chil haytalar, Bektai'dirler. Bektiyn levzimi-den diyerek ikiye alrlar. Askerlik bahanesi ile balarn da bo braknz, yapacaklar azgnl kolayca da tahmin edebilirsiniz! Seferlere kldnda Orta'larn defterleri isimle dolu olduu halde, kapllar, mftehirler, mall, ihtiyarlar gelmeEklerinden mevcud askerlerin, yansn bazende te birini cak tutturabilirdi. Onbin ocakl ile yola kan bir kumandan yoklama yaptnda mevcud olarak, drt veya be bini tutturabildii ndirattand..." Devlet ricalinden istenen re layihalarnda parmak baslan, yaplmas tavsiye edilenlerin banda ordunun ve bilhassa yenieri sisteminin gelmesi tabiatyla mnevver ve baty mektuplama yoluda iinde olmak zere ok tarafl incelemeye alm bulunan yeni padiahn, sekban cedid dier adyla nizm cedid ad verilen yeni bir asker gurubu tekil etmesi dorusu isabetli bir davran olarak kabul edilmelidir. Ancak; Balangcnda sergiledii kararllk, ne onun tabiatnda devam ettirebilecei iktidarda vard, ne de yenierinin bu ii kabullenisi olabilirdi. Nitekimen sonunda nice gz yaartc ve elem dolu hadiseleri mteakip, ortada ne nizam cedid kald, nede zavall padiah 3. Selim. Klca kar ney'e kar koyarak uzletghnda ehidler kervanna iltihak ettirildi. 3. Selim 1207/1792'de devlet nizamna dir layihalar dev-rinibalatmtr. 3. Selim bu slahat seven hli ile meveret meclisinde gstermi olduu ra'y devlet taslan bir daha izmi oluyordu ve bu tasla izdiren ise, Rusya ve Avusturya ile yaplan savan ac neticeleriydi. Yine Ahmed Cev-ded paann tarihinde yetmi ksur sayfa halinde yer alan bu lyihalar meselesinde layiha verenlerin devletin nabzn tam olarak tutamadklarn eserlerinden anlalr hkmn karmak mmkndr. Yine de bu lyihalardan dstr'lamel yn riayet olunacak kanun olmak zere bir zet karlm ve kk bir kitabk hline getirilmitir. Rumeli Kazaskeri Tatarck Abdullah Molla lyihasnda "Son derece akllca ve tedbire dayal olarak yenieri aas ve kulkethdas ile be or kadarda ocak aasn semeyi tavsiye etti. Onlarn aracl ile Osmanl devleti o gnden sonra Yenieri ocana Sultan Sleyman Kanuni zamannda olduu gibi itibar ve eski kanuna riayet ederek yenieri zmresini dier zmrelerden stn tutacaktr, diyerek kendilerini yeni tertib tlimler hususuna istekli, nian atma ilmi harbiyesine ait yazl kitaplar dilimize tercme edipde renmeleri tarafn ihtar etmitir. Ne varki; Yenieriler iin yenilikler yapmak bir lme yatmak gibiydi. lerinde yaplmaya allan btn slahatlar az zamanda tavsyor ve eski bozuk hline avdet ediyordu. Tanzim ide olacak iden deildi. Bu bakmdan nizm cedid snf ayr ancak yenierilerin iinden kan gnlllerinde olmasyla tesis edildii gibi, mli meselede nizm cedid sand denilen zel bir hazine konularak gerekletirildi.

Bir Baka Kaynaktan 3. Selim Islahat tken yaynlarndan bir ka yl evvel neir hayatna kazandrlm ve Ziya Nur Aksun'un titiz bir almasna ve Dr. Mehmed Niyazi zdemir beyefendinin ihtimam eklenince pek gzel ve alt ciltlik bir eser kaynamz. Ancak belkide lkede Osmanl tarihi olarak kaleme alnm eserlerin arasnda, Tanzimata ve dnemine en fazla yer veren alma. stelik islamc bir anlayn zaman zaman kendini gsteren zaviyesi ayr bir husus. Tanzimat meselesinde farkl yaklam dikkat ekici. Biz bunu aldk uyutuumuz ve buluamadmiz hususlar beyana ictisar edelim. "..ll/recep/1203-7/nisan/1789 sal gn 3. Selim'in tahta kdr. Yirmisekiz yanda, 28. padiahdr 3. Selim. Babasnn padiahlnda kendini ileri dnk yetitirmi ve babasnn vefat kendisi on yandayken vukubulmu. Babasnn yerine tahta geen 1. Abdlhamid son derece iyi kalbli ve mfik olup, efkatini yeeninden esirgemeyen bir"t Eitimine de ayrca himmeti olmu 3. Selim'in. ir ve "zisyen bir kimse olup kendinide tahta hazrlad, bu huta alt grlmtr. Hatta airliinin dhi bunu u beyitte ylece dile getirdiini gryoruz: "Lyk olursa cihanda bana taht evket Eylemek mahz safadr bana ns'a hizmet" Amcas 1. Abdlhamid'in yerine tahta ktnda nce kl kuanp sonra selmla kmas adettenken "Fe-rizi if, an'anta riayetten evldr" diyerek farz namaz) tercih etmesi m'min olarak isabetlidir. Kucanda bulduu Rus savan devama ve serdar ekrem KocaYusuf Paaya "A'dadan ahzi intikam alnmadka seyfi gazann elden braklmayaca" hususunu bildirip, makam sadarette ipka olunduunu haberdar etti. Devam eden muharebeler bazen yz gldrc, bazende kan alatc haberler aksettiriyordu dersaadet'e. Fokan ricat, Bze bozgunu, Belgrad'n sktu inletirken milleti, 3. Selim'e den gidie nihayet verecek areleri retmesiydi. Buna acaba m? Dedirten smaiyl'deki galibiyet. Bir arabann vites deitirdike yapt hamleler gibi, ikyeti olunan asker snfnn bir blm her menfiyatla kahrederken devleti, yine bir baka blm yzn gldrmek iin milletin zerine denden fazlasn gsterme gayretinde. Lzm gelen hasta uzvun kesilip atlmasm? Yoksa, bir uvaln iinde bulunan pirincin tan ayklamak m gerekirdi"? Eski messeseyi muhafaza ederek yeni temel at, bu kararn iyi verilemediini gsteren bir davran biimimidir? oksa yenieriyi yeni nizma yni nizm cedide celbedebil-rne kolayln temine dnk dncemi? Btn bunlar yeniri messesesini temadiye karar veren otoritenin hemen bunlardan ayr olarak kurduklar sekban cedid dier adyla nzm cedid arasnda tatl ve lkeye hizmete dnk bir reka-ete yol amak yksek anlaym dnld! Mehul bizce dnlenler ancak ferd ferd davranlardan bir hkm karmak kabildir ki, bunda da isabet kolay deildir. Ancak padiahn yaknlarna ve devlet ricaline gzyalar iinde beyan ettii u hli, Ziya Nur Aksun beyefendinin kymetli tarihinden ahzedelim: "Gece gndz alayp diyorumki, y RbBeni yle cihana rusva edip kfire malub ve perian etmeden ve zamanmda mmeti

Muhammedin perianln grmeden ilhi, Sen, beni iki gn evvel helak eyle diye Cenab Hakk'a niyaz ediyorum." demekteydi. Bylece 3. Selim batl davranlarn meclbu deil nanl mslmann. tavrn sergiler bu duasnda ve bunu etrafndakilere aklamakla. Sadarette Deiiklikler . Padiah, sadrazam Koca Yusuf Paa'da akl kalmam grevden azledip baka sadrazamlarda greve getirilip hizmet frsatna nail edilmitir. Mesel bunlardan biri olan Cezayirli Gazi Hasan Paa (Kasmpaa Meydannda heykeli olan) byk bir middi. Ve paa ok eyler yapt. Denizciliimizi glendirirken kara hududlarmizda tebdili kyafet teftilerle bir ok yanllar yakalad. Sorumlularn adaletle cezalandrd. Yapt teftiler hem bir korku sald, hem de milletin iinin dzgn yaplmasn temin etmeye yarar neticeler verdi. Yine bir teftie ^tebdili kyafetle km bir hayli tm, hastalk hummaya dnm ve ahiret yolculuuna kmtr. um-nu'da yaptrm olduu Bektai tekkesine defn olunmutur. Yerine getirilen erif Paann rivayet olunurki, bir ka kda baz sadrazam aday ismi yazan 3. Selim, hrki saadet diresine gitmi ve bunlardan birinin ekiliini yapm ve sadaret erif paaya kmtr. Osmanl tarihinde kura ile sadrazam seilirdi sz, bu rivayete dayanmtr. Padiahn Donanma Gayreti Karadeniz ve Akdenizde seyri sefin eden Rus filolarna kars sahilleri savunacak deniz kuvveti karmak gerekiyor-a Ancak uzun zamandanber devam etmekte olan sava mnasebetiyle, memleketin mli durumu pek sarslm ve donanmann tehizi ve karlmas yardma ihtiya gstermekteydi. Bu ihtiyac giderme yolunda 3. Selim byk bir riski dahi gze ald. Bu risk; sarayn iinden olsun, dndan olsun varlk sahiplerinin her biri on kiiyi her ynyle tehiz edilmi adam tedarik etmekle vazifelendirildi. Bu ferman baz ulem ve devlet adamnn mzmzlanmasna htt "padiah; bizi kara anakl etdi" diye azlarna geleni syledikleri duyulmu. Bunlar duyan 3. Selim'de yaymlad bir fermanda unlar: "ki kavi dman memliki slmiye'ye hcum ederken herkes varn dini mbin iin beytlmle vermek er'an caiz ve padiahlar ahzeyledikte zlm etmemi olurken" dedikten sonra bazlarnn temaruzuna kar "Din devlete bir sekte gelirse hl ne olur?" Demitir. Bylece kendisinin olsun, hanedann olsun devlet uuru meselesinde ne mertebe yksek bir anlayn sahibi olduunu ortaya koymutur. Harp Sonras Drt asn akn ve Osmarthnn ykselmesinde yaptklar hizmetler, tarihde bir

yenieri askeri vard dedirtecek kadar yksektir. 3. Selim bu gcn nem ve hizmetlerinden Osmanl tarihini en iyi bilen padiahlardan biri olarak elbet Mdrikti. Fakat; Rus malubiyeti ve bu uzun savalar dne-rnnde yenierinin gstermi olduu baz cebin ve korkak davranlar, mtereddit padiahn rey'inin yeni nizma temayf etmesine sebeb oldu Bu arada erif Paa sadaretten alnm yerine bir daha KocaYusuf Paa getirilmiti. Koca Yusuf paa cesur, gayretli, akll bir kimse olmakla birlikte dman oktu. Yeni bir asker snfnn kurulaca dnemde hasm ok olan b'ir kimseyle ilem yrmezdi. nk devlet bu yeni snf askeriyeyi kurmaktayd. Sadrazam, padiahdan sonra devletin 2. adamyd. Yeni askeri kurmak onun destek olmas gereken idi. Byle olunca da srf sadrazama dmanlk olsun diye teebbs sabote ederlerdi. Bylece de; hayrl bir teebbs suya derdi dncesi ile Koca Yusuf Paa sadaretten alnm, yerine cidden melek gibi bir insan olan Melek Mehmed Paa herkesle bark bir kimse olmas ve yall hrmete ayan olduundan tenkide bile uramazd. Teebbsn sabote edilmemesi bir ynyle salanm grnts vermekteydi Memliki Osmaniye'de Kaynama Savan bitimi yeni meselelerin boy atmasna baka bir halde gndeme gelmesine yol at. Rus sava sonrasnda Balkanlar da yaamakta olan gayri mslim ve Ortodoks te-b'da da istiklliyetin dnlmeye balamas gerekleti. Akabinde asayiin ihll edilmeye giriildii gzlendi. Bir memlekette devlet otoritesi zaafa dtm, artk beklenen menfi faaliyetler cesaret ve teebbslerini arttrrlar. Deli Pet-ro'nun vasiyetnamesinde yeri olan Osmanl dmanl tomruun yoku aa salnmasna yol am saylr, nitekim Kaynarca antlamas Rusya'ya tandn belirttii haklar cmlesinden olarak ilgili maddede Eflk ve Bodan Voyvodalnda himaye eder ansn elde etmiti. Bu madde, bahse konu tebya ve Ortodokslarn Osmanl lkesinde yaayan her ferdine bir korunma alan tahakkuk ettirmiti. te taraf- 181 vine Balkanlarda Kara Yorgi isimli bir domuz oban ndi qibi bir ok domuz oban haydutlardan teekkl et-bir ete kurdu. Bu etenin korkutucu ve cezalandrc c vastasyla Srbistan davas gtmeye balad. Rusya ve Avusturya maksadlarna uygun bu harektlarn tevikisi olmaktan geri durmadlar. nkiaf eden bu tevik ve ete te'siri iin taa Karada'a bile sramasn getirdi. Balkanlarda slm emn, Osmanl devleti kefaleti altnda asude ve rahat bir hayat srmekte olan balkan topraklarmzda yaayan aznlklar, bamsz devlet olma hastalna tutulmular dardan aldklar yardmlarla seslerini ykseltmiler ve sknt, znt artk hayatlarndan hi eksilmez olmutu. Osmanl ark Blgesi Kaynamalar

Osmanl devletinin ark cnibindeyse Hanbeliye'den olan bni Teymiyye, bni Kayyimi Cevzi gibi selefin akidelerine itibar eden eski limlere dayanarak bir cereyan yaylmaya baland. Mekke erifi Glib ile kardeinin olu arasndaki mcadele Vehhabilik denen bu cereyann yaylmasnda nemli bir rol oynad. Donanmann yetersizlii, garp ocaklar denen Fas, Tunus, Cezayir ve Adalar eyletinin merkez ile olan irtibatn zayflamasrra sebeb tekil etmiti. Yine Avrupa tarafnda Dukakinzdelerden geldii sylenen Kara Mahmud Paa ve Amavudluk'da Tepedelenli Ali Paa kendilerine ait otorite ile devletin otoritesi arasnda kendi lehlerine bir fark te sis etmilerdi. Bylece adet bir sultan gibi grlr oldu-lar. Vidin taraflarnda ise Pasbanolu Osman Aay bulunduu yerde kurduu otoriteyi dersaadet'e tasdik ettirmi ve o|geye valilikle atanmt. Binlerce mslmana zarar veren Kl?' ayn insanlarn bana vali olmutu. apanoullar Bo-zok(Yozgat)da, Karaosmanoullan Manisa ve Aydm'da, Kozanoullar ise ukurova'da hkm ferma olmulard. Rumeli taraflarnda Trk, Tatar, Arnavut, Bonak ve Bulgarlardan mteekkil yirmibin kiilik Krcali ve Dal ekyas denilen eteler vcd bulmu, Rumeli ayanlar biribirferiyle ekimekde ve aralarnda kan kavgalarda yukarda belirttiimiz eteleri kendi menfaatleri istikametinde kullandklar grlmt bundan dolay da karkln tezayd etmesine yardmc olmulard maaalesef. ' , r Yaplmas Gereken Yukardan beri tebarz ettirmee altmz hl ve durum dahilinde olan bir lkenin yeni padiah yeni bir nizama talib olmaktansa, zerine den nizm kurmakla mkellef olduunu idraktir. Akln getirdii Nizm Cedidi getirmekti ve buna ordudan balamak gerekmekteydi. Feden ordu'dan ba-ansayd? Bu sorubir cevaba muntazirdr ve bu cevab idellerden deil, gemide yaplan byk hizmetlerden deil, gelinen durumun ortaya konmasyla doru cevab bulabilir. Bakalm gelinen durum nedir? "Eskiden vezirler savaa emrindeki askerle geldiinde yedi sekizbini bulan cengaverle ispat vcd eylerdi. nk idare etmekde olduu blge geliri kalabalk ve gl asker beslemeye yeterliydi. Fakat mehur 1768 seferine baktmzda itirak eden kk rtbelilerin vezirler ile gayet laubali olarak konutuunu grrz. nk vezir'in geliri azaltlm, emrindeki asker iyi beslenemiyor, iyi tehiz edilemiyor, buna karlk adamlar zerindeki otoritesi sarslm oluyordu. Vezir'in huzuruna desturla gelen bir binba mezkr seferde pek serzad davranyordu. Beri yanda savalarda yararlklar olanlara maddi mkafat nakden vermek yerine mirmiran, vezir gibi unvanlar verildiinde bunlarn mnevi tarafn idrak etmeyen chiller devletten alamad paray pulu kendilerine verilmi unvanlara sarlarak halktan almaya urayorlard. Bunlara inzimamen dneminde yaymlanm bir yaz bu bozulua kad efendilerinde duhl etmeye baladn belirtmekte. Bir baka taraf-dan meseleye atfunzar edelim. Her zaman iin savunma savalarnda destanlar yazan askerimiz, ayn zamandada dnyada

emsali grlmemi meydan muharebelerinin galibidir. Ancak son savalarda savunmalar eski baarlarda olmasa-da ona yakn neticelerle srp giderken, meydan muharebelerinde bir cenahn zorduruma d annda ordunun ksm zamim tesir altna alyor, kontrolsuz ricat daha dorusu er meydanndan firar balyor. Buna karlk savalar bozgunla sona eriyordu. Tehis; tiim ve terbiye ihmliydi. Bu bakmdan kurulmasna karar verilen yeni asker gurubu muntazam talimli ve harp ilmine keifleri, taktikleriyle hizmetleri olmu grlerin, erkn harplere retilmesi yeni nzamnuymaya balad esaslard. Yenieri ise btn bu tlimlere yanamyor, keeye pala almaya devam ediyordu. Buna karlk 3. Selim'in mehur lim, matematiki smail Gelenbevi ile bir vakasn Do. Dr. Abdlkadir Bingl'n hazrlad ve Kltr bakanl yaymlar arasnda nerolunmu "Gelenbevi smail" adlbi-yografik eserde, 12. sahifede yer alan vakay sayfamza al-maksuretiyle okurlarmza nakledelim. "3. Selim devrin-de(1789-1807)de cereyan eden bir olay, smail Gelenbevi zerine tekrar dikkati ekmitir. Bir gn Kthane'de padiahn huzurunda yaplan askeri tatbikatta baz sanat gsterilerinden sonra atlan kumbaralardan (top atlar) hi biri hedefe isabet ettirilememitir. Padiah devletin emek ve parasn harcayarak okuttuu bu subaylarn beceriksizlii karsnda zlr ve can ok sklr. <Bunlar tam hesaplayacak biri yokmu?> der. Gelenbevi salk verilir. Padiahn emriyle Zey-rek'den getirilir, huzura kar. Matematik kaideleri gereince ince haseplarla kumbaralarn(toplarn)vaziyetin, istikametini dzelttikten sonra defa at yaplr ve her defasnda isabet salanr. Padiah bundan ok memnun kalr, haz duyar. Ge-lenbevi'ye gnlk drt okkapirin tahsis ve tayin eder. Ge-lenbevi'nin ocuklar lmndensonrada almaa devam etmilerdir. "Yine benzer bir olayda Bykada'nin arkasnda padiahnda katld deniz manevralarnda topularn hedefe eski usl atlarda isabeti pek dkken, padiahdan izin alan bir matematik liminin kumandas altnda atlarn hedeflere isabetteki ykseklii takdire ayan bulunmutu. Neden hep byle olmuyor?Sorusunu soran padiaha verilen ce-vabda;gvur hesaplaryla cenk edilmez cevab veriliyor, padiah da ancak yutkunmak mecburiyetinde kalyordu. anizde'nin Gr Ziya Nur Aksun beyefendinin deerli eserinde nizde'ye aid grler, kendi bak alarna destek olarak alnm. Buna temas lzumlu gryorum. nk nizde o devrin insan, grleri phesizki pek nem arzeder. nizde Ataul-lah efendi oca dzeltmeye byk gayret gsterilmeliydi demekte. phesiz hakl. Ancak hatrlatalmki yenieri clus bahii verilmedi diye Zigetvar'dan ls dnen Kanuni Sleyman' getiren oul 2. Selim'i stanbul'a giri kapsnda nasl sktrd. Eer kocavezir Sokollu kese kese altunu topluluklarn arasnda avularyla samasayd, yeni padiahn istanbul'a girmesi belki muhal olurdu. Hadi onu brakalm da her cis bahiinde karmaya muvaffak olduklar karklklar tahattur edelim. Ya o gepgen Osman'a kylar, ona n

evvel 4. Murad'n veziri Hafz Ahmed paay bir saniye aklna getirmezmi merhum nizde! Moltke; yzdoksan orta'dan meydana gelmi lkenin her tarafna dalm drtyzbine yakn says olan, sadece 31. ortann otuzbin kiiyi bulmakta olduunu ve bunlarn binlerce takdirkn evld iyli olduunu bylecede milyonlara yakn destee ve yakna mlik olduunu beyan ediyor. Byle bir messeseyi ortadan kaldrmak devletin temellerini sarsar diyor. Ayrca yenieri ulufesi az, yeni askerin ise pek fazlayd! Diyen mellifler var. Tabii bu kadar byk bir messese bir kalemde yklp yok etmeye nasl bir tepki gsterir bunu dnmek lzmdr. ikyetleri ok olan nice Osmanl padiah bunu gze alamamtr. Yavuz Selim bile, Msr nlerinde dnmeye tevik olunduunda paalarnn kafasn kesmekle yetinmi, yenieriyi byle susturabilmiti. Ama iktidarnn yeteceini bilseydi, umulurki onlarn kanlarn ln scak kumlarna aktmaktan hazer etmezdi. stanbul vali ve Belediye reisi Prof. Dr. Fah~ reddin Kerim, Belediye zabtasn kurduunda kendisini bir numaral belediye zabtas iln etmi bylece meslei onurlandrrken zabtalara vereceini iln ettii maa, devrin bir ok memuriyetinin maa bareminden fazla idi. Melbusatlar-na gelince adet bir mareal niformas grnts vermekteydi. O devir, u adamn paltosu var denilen bir devirdi. Ta-biiki yeni kurulmu nizm oedid askeri hem maa hemde kyafet bakmndan, kendisinden artk vazgeilmeye balanandan pek stn ve farkl olmalyd. Bir takm tarih sempatizan ehli trikin;yenieriyi dini, manevi esaslara dayanan ok kkl bir tekilt, htt bir tarikat disiplini ile birbirine balanan mridlerden kurulmu mukaddes bir ocaktlar, koskoca devletin hemen her yerine dalm bulunmakta ve buralarda merkezi kuvveti temsil etmekte ve kendilerine manen bal olanlarla birlikte milyonlar bulmakta diyenler olduu vkidir. Nitekim byk devlet adam tarihi Ahmed Cevded paa merhum da: "Yenieriliin, Osmanlnn iliine ilemi ve ocaklar asabiyyeti milliye makamna kim olarak devairi devletin usl ve frunu istil etmi olduuna nazaran devletin ztiyatndan mdud olmu idi" Demekte. Ardndan "O'nun ilgasyla ehli islmm kuvvei asabiyyesine zaaf geldi, hkmn vermekte. imdi nizde olsun. Alman meraali Moltke olsun, baz ehlitrik tarih sempatizanlar olsun, vele.vki Ahmed Cevded paann beyanlar olsun, balangtaki yenieri iin tereddtsz tasdiki gereken hususat-tandr. Balada yaptmz aklamalarda iin bu tarafna temas edilmiti. unu ilave ederek syleyelimki; Yenierinin sava alanlarnda dman zerine salnmadan evvelki gl-bank, bal olduu trikin usl gerei zikri hafi veya zikri cehri'deki halini en azndan Gen Osman vakasndan sonra pek mahede edebiliyormusunuz tarih sayfalarnda? Buna karlk defaatle istanbul'un byk meydanlarnda, byk camileri bahelerinde yaplm isyanlarn kavgalar, yenieri sipahi askeri arasndaki Sultanahmed meydan muharebesi, Gen Osman'n kann sual eden isimsiz veya ad bizlere ulamam gen sipahinin bir ok yenieri'yi Gen Osman'n ahz intikam diye yerlere seren ve hayatn Sultanahmed C-miinin

minaresinde katillerine arpa arpa veren yiidi hatrlayn. Kabak Mustafa plana kaplarak nizam cedidcidir diye Tophane nlerinde nice m'mini berdar edenleri de hatrlamak gerekir demeyi yeliyorum. Meternichin Mektubu Osmanl devleti yava yava ke doru gitmektedir. urasn gizlemee ahmamahdrki; inkraz sebebleri meya-nnda ilk temelleri Sultan Selim zamannda-atlp, 2. Mah-mud'un ancak amik bir cehalete(!)hadsiz ve payansz bir hayalperestlie istinaden tervi ve tevik ettii avrupa tarzndaki slahat fikirleri ve tasavvurlarn zikretmek lzmdr. "Dedikten sonra Meternich". yeni uslde dini kanunlarnz zerine bina ediniz." tavsiyesini yapmtr. Evvel hemen unu syleyelimki, Prens Meternich bu mektubunu 1841 senesinde 2. Mahmud'un gen olu Abdlmecid hn'a yazmt ve tanzimat ferman okunal iki yl olmutu. Prens bu mektubun yazlndan yedi yl sonra yni 1848 de lkesinde husule gelen azim bir ihtill neticesinde yurd dna zor kaabildi. lkesinin akbetini i bnyede pek kestiremeyen Metrnich, dnya siyasasn takip ve tahminde bize tavsiyelerde bulunacak kymette olduu bir vakadr. Ancak tanzimat fermannn dibacesinde padiahn;er'i erifin son zamanlarda ihll edildiini hatrlatan girii, Meternichin, yeni usl dini kanunlarnz zerine bina ediniz tavsiyesini yaptrmaya itici bir ifade saymay bilmeliyiz. Yenierinin ilgasna bir baka soruyla katlan kii "Tanzimatve Trkiye" adl almann yazar Engel-hardt'tr. Bunun demeside "..yenieriyi kaldrmada Sultan Selim olsun, 2. Mahmud olsyn, merkezi hkmet otoritesini Kuvvetlendirmekden ziyade ahsi otoritelerini arttrmay amaladlar." olmutur. imdi 3. Selim gibi son derece hlim selim, din devletin yitiinden baka bir ey dnmeyen, taht'tan indirilipde uz- itildiinde tanburunu eline alp besteye girien bu muh- byle kendini glendirme bhtann lkemiz zerinde bir takm hesaplar olanlar yapar. Engelhardt, bir elilik mensubu olmas hasebiyle ifade etmee altmz gizli maksadn dnda saylmamaldr. Sultan 2. Mahmud'a ayn ykleme yapldnda bizi, 3. Selim'i savunduumuz hissi davrann tesinde beyanla karsnzda grrsnz. Kabak syannn mazlum ehidi, 3. Selim alkanlar iinde yerde yatarken, zerine kapanan pek sevdii Alemdar Mustafa Paa bir lm badiresinin iinden km olan ehzade Mahmud'un ikazyla kendine geldi. ehzadenin kim olduunu sordu. Taht'a karlmas gereken ehzade Mahmud olduunu sylediklerinde, amucasnn lsn kucakladk, bari yeenini padiah edelim dedii grld. 2. Mahmud olacak gen ehzade, silahlarn karda yanma gel, grmemiz lzm ila demek suretiyle kinaye ile sen bizi padiah kldn, biz de seni sadrazam yapalm demek istemiti. nk;vaziyetin en kuvvetli adam Rusuk ayannn da ba olan Alemdar Mustafa Paa idi. Allahdan padiahn tarafndan idi. O kadar gl idiki, hli hazrda taht'ta oturmakta olan 4. Mustafa'nn grevinde ipkasn dilese kar koyacak bir g yoktu. 2, Mahmud Daha sonra padiah oluundan

hemen sonra ayan ile yapm olduu antlama, padiahlarn yle kolaylkla raz gelemeyecei hususattandr. Buna raz olmamak elde olmadndan daha da bir ar gelmitir. Zaten birok tarihi bu ayan antlamas ile alakal tes-biti, padiahn selahiyetlerini ayanla blm olmas eklinde yorumlar. Nitekim Alemdar Mustafa paa'nn ehid edildii ana kadar olan sadaret gnlerine baktmzda, karlaacamz husus pek babo davrand, sarayn talimatlarna fazla nem vermedii rahata grlr. Yenieriyi sadrazama kar dmanla 2. Mahmud tevik etmemitir amma bu dal ve kaba adamn yerine, yine bunun gibi mert fakat nk birinin gelmesini istemesi tabiidir. Sultan Mahmud'un, yererinin dman belledii sadrazamn hanesine yapt saldr da yardm gndermemesini gz yumdu diye yorumlayanlar, jjn arka tarafn grmezlikten veya bilmeyerek o sonuca varyorlar. nk o srada yenieri dndaki askerin ksmzam stanbul dna vazifeye gnderilmiti. 2. Mahmud'un sadrazama yardmc gndermesi ve olay sonunda yenierinin, sadrazam bertaraf etmesinin ardndan hedef olmasna raz gelmesi demekti. Hemen bu arada Sultan 2. Mahmud ile ayanlar temsilen Alemdar Mustafa Paa arasnda varlan antlama sonrasnda Alemdar Paann unlar sylemesine dikkat gerekir: "..Vakta ki; vezirlikrtbesi ile bamz baland. CInvani seraskerlikle kymetimiz yk seltildi. Gerek orduyu hmayun'un maiyetinde ve gerek kendi bana dmann galip geldiinin grlmesindeki hakiki sebeb tetkik ve aratrmas yaptmda dman askerinin galibiyeti retici ve muntazam subaylarnn harp fennine vkf komutanlarn fikir birliine varm olmasndan kaynaklandn rendiimi itiraf etmeliyim." Bu szler yeni askeri snfa muhalefeti olmadn beyan mnasna alnmaldr. nk Alemdar Paa, anasl bir yenieri oca yetitir-mesidir. Bu bakmdan Sultan Mahmud'un Fransa kral 14. Lui gibi "devletbenim" demese de, islamlarn halifesi, Osmanllarn padiah olarak g ve kuvvetini arttrmas gereken her tedbir onun bavuraca meru yol saylmaldr. Yenieri uslnn tamir yoluyla devam mmkn olmamas ihtimali, mmknd iddiasndan daha ar basmakta-d|r. Bu bakmdanda bu gnn artlar iinde meseleye baktmzda, ordu zerinde, her hangi bir speklasyon deil tatbik edilmek ileri srmek daha da tesi dnmek bile kabil grnmemektedir. Nitekim 28/ubat/1997 balans ayar ile balam rpnt, hukuk devletinin inenmesi gz nne alnarak durultula-mamtr. En st rtbenin sahibi de, en st makamn sahibi de kanunlar kullanma ans ve hakkna sahip olmasna ramen, bir denge politikas gtmesi hemen nmzde cereyan eden hadisedir. Demokratik parlamenter sistemde yaplamayan, mutlakiyet devrinden istemek biraz hakszlk oluyor gibi. Bir de unu mutlak belirtmek gerekiyorki; nizm cedid kelimesinde vurgulanan yeni dzendir. 2. Mahmud ise askeri yeni dzen iinde tanzime baladnda Osmanl mlletinin varlk sebebi olan slmiyeti hi gzden uzak tutmamtr. Htt askeri yeni snfa, pek mukaddes bir isim olan "Asaki-ri Mansre Muhammediye" demeyi aklederek millet devlet birlikteliini

salamay bilmitir. unu da ilve etmek gerekir ki;Sultan 2. Mahmud, amcas 3. Selim'den ald dersleri, onun bana gelen musibetleri tam manasyla grm ve idrak etmi olmasndan dolay, kendi usulne daha isabetli bir rota izmeyi becermitir. Nitekim yenieri klalarn daha topa tutmadan, bilhassa Edirnekap surlar dnda ve bir miktar da iinde olan Sahabei Kiram efendilerimizin kabirlerini, ihya ve tanzim etmek suretiyle ksm zami dindar olan stanbul ahalisinin takdir ettii bir sultan, ashaba saygl bir halife olduunu kabul ettirmeye muvaffak olmutu. Batllamann Sebebi Aslnda Msr eyaletimizde bat tipi kalknma modeli Kava-lal Mehmed Ali Paadan sonra byk bir hz alr. Bu durum stanbul'a sramadan olamazd. nk;Msr eyaletimiz adet imtiyaza ak bir valilik grnts vermekteydi. Bu bakmdan Osmanl st kademesi bu eyalet ile pek megul olup, batllamann onlara salad farklar grmee balard Smrge yollarn ele geirmi avrupa lkeleri ve h ssa ngiltere, Fransa, Hollanda gibi lkelerin her taraftan anly sarmaya almas bu lkelerdeki politik ve starete-"k niyetleri renmenin aa uygun yolunu bulmak gereki-du Eskiden para verilerek saraylardan elde edilen casus-I rla bu ilerin yrmeyecei grlmt. Artk dimi elilik usln ihdas gerekiyordu. Yinede bu eliliklerde uzun yllar 'slrn unsur yerine tercmanlar ve hristiyan Osmanl hariciyecileri bilhassa Dnmeleri istihdam etme yoluna gidildi. Askeri alanda taa Sultan Ftih zamannda balyan mhendis urban katks, zamanla bir ok avrupal mhendis ve asker mavirler kullanmna kadar gitmitir. Moltke de bunlardan biridir. Kavalal Mehmed Ali Paann olu brahim Paa kuvvetleriyle Nizip'de yaplan ve devletin malubiyetine ml olan sava ile ilgili hatratnda, sylediklerinin zetini buraya almak icab etti. Moltke diyorki: Serasker Hafz Paaya gidip, brahim Paa birlikleri peyder pey gelmekte. Bunlara hemen saldrp, toplanmadan ilerini bitirelim teklifinde bulundum. Bana; ii mneccimbana sorduralm cevabn verdi. Cepheye ibrahim Paa askeri dahil olup saf tutarken bizim kuvvetler mneccimba'dan gelecek cevab beklemekteydi. Sonunda haber geldi. Falanca yldz, filnca yldzn bilmem neresine geldiinin gndz eref saattir, dmana hcum edile, oldu. Tyin edilmi olan gn beklerken, gkyznde bu-lutlarn ylmaya baladn mahede ettim. Yine Hafz Paa ya koup, bulutlarn ylmakta olduunu gryormusu-nuz?Bulunduumuz yer hem biraz ukur hemde yumuak toprak kuvvetli bir yamur buray batakla evirebilir, hareket kabiliyetimizi engeller, biraz yamalara ekilelim dediinde yine gngrm ihtiyarlara mesele iletildi, onlarn de-dii, keilerin dbr bzlmyor, atlarn kulaklar diklemiyor, buna bakarsak yamur beklenmiyor demek oldu. Me varki ok gemedi yle bir yamur yad k, insanlar atlarnn zerindeyken bile boulma tehlikesi atlattlar. Bunun iin bir ordunun hava tahmini keilerin bzne, atlarn ku-

fanndikilmesine kalmsa malubiyetler artk o ordu iin art saylmaldr." Dnyaca nl bu marealin'bu szleri dahi batllamam denir"? Bilmem ama, mutlaka mevcud halden karlmalyd, nitekimde yle oldu. Yenieriliin Kaldrlmasnn Safahat Osmanl devletinde grlen nemli kuvvetlerden birini ilmiye ricali tekil ederki, kadlar da bu blm iindedir. Ulema yni ilmiye snf genellikle isyanlarda ya tamamen veya ekseriyet olarak askeriyenin yni eski tbirle seyfiye'nin yannda tercih sergilerdi. Bylece askerin dedii genellikle olurdu. Fakat daha sonra bunlar askeriyeye verdikleri destein hesabn gzden derek bazen hayatlaryla bazende servetlerinin msadere kendilerinin srgne yollanmasyla derlerdi. Bu seferinde yenieri'nin ilgas kararnn alnd istiarede ulem da arln kaldrlsn gr meyannda belirtti. Ahali desteinin temini iin Sancak erifin karlmas da onlarn ileri srd tedbirlerdendi. Bundan sonrasn melen Ahmed Rasim bey tarihinden alntihyalm: "..stiare nihayet buldu. Sz tamam oldu. Mbdei muamelt harbiye olmak zere hemen livay erifin ihrac kald. Bu ise bir emri hatr idi. Zira Sancak erif kt gibi dernu payi-taht'ta bir azm ktal'e balanacak. Harbin neticesi ise mehuldr. yed ki zorbalar glib gelince bunca devletsdk kimseleri imha ederlerse, bunlar nasl idare olunur? Devletin hli ne olur? eklindeki mtalaalar akl trmaladndan zt ahanede tereddt ve teenni grld. "Btn maksadmz bu ddd gstermekti. Bu tereddd yok eden Krt Abdur-hman Efendi isimli bir ztn hiddet ve iddeti ile aznn k-mesiydi. Abdurrahman Efendi ".Bu dini devletin devam bekas murad ilhi ise, o habisleri ururuz, mahv ederiz. Deil bizde bu din ile batp gideriz, daha ne olmak ihtimali kal-a " Diyerek elindeki tebihini hiddet iinde yere vurdu. Tebih ipi koptu, tebih taneleri dald mermerlerin zerinde yuvarlanrken orada hazr bulunanlarn rikkati stn gelip kzlerinden tane tane yalar dkmeye baladlar. Sultan 2. Mahmud hz. lerine de bu rikkatli hl sirayet etti. Hrkai Saadet Diresine giren padiah, peygamber sancan karp, sadrazama ve eyhlislma teslim etti. lga Kararnn Aln Abdurrahman Efendinin syledii bir cmle ve bu cmledeki belagat pek gzel netice vermi, Sultan 2. Mahmud'a yaklaan tereddd, belki de bu konumann sayesinde haz-runa bulamamt. Abdurrahman Efendinin heyecan dolu yreinden kopup gelen szler teredddleri izle etmiti, inklap tarihlerine bakldnda grlecektirki, bu tip ruhi halata her zaman tesadf edilmitir. Yenieriler hakknda devlet kuvvetlerinin ngrd mcadele bir mukatele oldu. Bu ktal zc olmakla beraber olmasn nlemek kabil olmayan bir kavgayd. Nihayet bulduktan sonra Sultanahmed Camiinde rekz olunan Sancak

erif tekrar saraya getirilip Sultan 2. Mahmud'un taht'nn yannda mutad olan yerine kondu. rvubbealt denen yerde, katlmn geni ve byke olduu toplantya 2. Mahmud riyaset etti. Yenieri Ocana devam m? Tamamm? Kararlarna inti-zar edilecek sonu grlmeye baland, lkede asrlarca vermi, nice zaferlere imzada byk paylan bulunan yenieri ocan kapatmay kararlatrmak koiayca gerekletirecek hususdan deildi. Nitekim bu hususda da tereddd belirdi. Bu seferde, Reis'l Kttb Seyd efendi" Bu zmrei zmime imdiye kadar biddefaat ika ettikleri fitne akabinde Osmanh devletinin btn ilerine ve cezaiyyesine mdehale etmemek iin verdikleri taahhd ne vakit if ettiler? Sicillt ve defter dolusu yazlan senet ve hccetlerin mazmunlariyla ne vakit ihticac oiundu?Hee bu sefer Ekinci yazlmakla alakal kendi elleriyle yazdklar senedi henz mrekkebikuru-madan sebebsiz isyan edip, yol kesmeye baladlar. imdiyse ilerinden bir ok eleba idam olundu. Leleri meydanlarda srklendi. Onar bunu unuturlarm? Bundan dolay devleti Osmanye hakknda adavetleri mzdd olmazm? Bunlarn nmu nianlar sahifei rzgriden hek ve imha edilmedike fesad ve fitneleri bertaraf edilemez. Her vakit byle frsat ele geemez. Yenieri ocan klliyen ilga ve imhadan baka re yoktur." Diyerek, toplantda daha nce Abdurrah-man efendinin yapt hitabeyi hatrlatan beyanyla terddtie-ri gidermeye muvaffak olduunu gryoruz. Hakikaten bu beyandan sonra daha ileri senelerde vezir olan Beyliki Pertev bey'in kaleme ald mehur ilga, yni yenierinin kaldrlmas karar Sultan 2. Mahmud tarafndan bu itimadan sonra tasdik olunup, kraat olunmu ve memleketin heryerine tamimine giriilmitir. Bu vaziyet gsteriyor ki ilga karan bu toplantya kadar kesin olmayp ince elenip, sk dokuma misline uygun harekt tarz takip edilmitir. Bu toplantda Seyd efendinin mukni konumas yerine yenierinin lzumunu iknaya sahip bir nutuk atlabilseydi, belki de, ilga karar yerine, slah teklifi hayat bulabilirdi. Mehur Engelhardt; Tanzimat ve Trkiye adi eserinde "Et meydan ktli'nin dnlm bir tertib, plnl hareketoldu-ileri srmekte hatadr" derken cretkr bir dnceyle kava bakyorsa bu da bir hatadr, dememek elde deildir. Sultan 2. Mahmud'cn Hitab Sevda Efendinin messir hitabesinde bulunan devlet ricalinin ad ve makamlarn yazarak, kararda medha olanlar tarih sayfalarnda bilmi olalm: Tahtn sanda Sadrazam Selim Mehmed Paa, solunda eyhlislm Thir efendi, sabk eyhlislmlardan Mekkzde Asm efendi, Ysincizde Abdlvahhab, Sdkizde, eskikad'lardan Arif bey, Yahya bey, Hekimba Behet Efendi, Ahmed Reid efendi, Rahmi bey. Anadolu Kazaskeri Thir bey, Murad Mollazde Arif efendi, Arabzde Sadullah efendi, Hamdullah efendi, Hekimzdenin torunu Rza bey, Yusufzde, Ridzde Cafer bey, Melekpaazde Abdlkadir bey, Drrzde Abid efendi, aranl Hoca Mehmed efendi,

stanbul Kad's Sadk efendi. Hemen karlarnda oturmu olan zevat ise, Kethdai sadr li Ahmed Hulusi efendi, Defterdar Thir efendi, Reis'l Kttb eyda efendi, Tevkii Ataullah efendi, Reisi esbak Hamid bey, a-vuba vekili Ali bey, darbhane nzn Es'ad efendi, sabk defterdar Yusuf efendi, defter emini Numan efendi, Ruznam-ei evvel Mustafa efendi, 1. muhasebeci Salim bey, ehremini Hayrullah efendi ve Baruthane nzn Necib efendiler idi. Bu zevatn toplants balamadan evvel 2. Mahmud hn u hitabeyi irad etti: "Cenab Hfckk'a ok krler olsun ki, bu kulunu ecdad izamnn ni! olmadklar fethi mbine maz-har kld ve sizleri de bu hizmeti celilede bulundurdu. Allah sepinizden raz olsun. imdiye kadar bu yol kesiciler yznden meydana gelen nice mekruh ilere mecburen nsama-na edilmiti. Elhamdlillah hepsi ykld, gitti. Bundan sonrada hep beraber memleketin ilerini tanzim edip, Allah'n kullarn memnun ve hallerini slah edelim. Eskiden zarar veren zmre yznden devletimizin iine dp mptel olduu masraflarn eksiklii hususunda beytlmalin msli-miyn ile asla mnasebeti olmayan mansb divniyede istihdam olunmayan kimselerin braktklar miriden zapt olunmaktayd. nce bu hususu kaldrdm. Bundan byle o gibi mallar alnmasn. ir nemli iler ve hayrl almalar sizler mtalaa mzakere edip, inha ediniz. Ben de tesviyesine msaade ederim. Her hususa gayret ve ihtimam gsterme zamandr. lkenin nemli ilerini tanzime kadar hepiniz burda kalnz. Kalpa ve kalben birlikte olalm" Dedikten sonra yzneski eyhlislmlara evirerek, iltifatla "maz-leyni meihat <eski eyhlislmlar hne ve shilhanelerin-de kei uzlete ekilip, akran ve emsaliyle grememek, diledii yere gidememek zor katlanlr eyse de, bu gnden itibaren birbirinize gidip, geliniz, az tad ile lfet ediniz" Demitir. Bu hitabeyi bu gn tahlil ve tenkide kalkmak ne kadar salkl olabilir bilemiyorum ama, insanmz 1960 ile balam bulunan ihtill ve darbeler zinciri karsnda gsterdikleri kolayclk yznden, yzyetmi yl nce yaplm bir hitabeyi incelerken dil olabilirimi diye sormadan edemiyorum. Koca Sekbanba'nn Nizm Cedid Ve Yenieri Mukayesesi Evvel Koca Sekbanba kimdir pek ksa ekilde tantalm. Koca Sekbanba'nn kim olduunda her eyden nce bir ihtilafn olduunu sylemeliyiz. Niyazi Berkes'e gre 3. Selim ricalinden rad Cedid defterdar elebi Mustafa Red gsterilirken, Viyana devlet arivinde el yazmas olarak bir nshas bulunan Risalede Hoca Mnib efendi kayd varm. Ancak Vakanvis Abdurrahman eref bey, tarihi yaay mnasebetiyle Mnib efendiye aid olmadn, yazarn ise hakikaten Sekbanba m? ashab kalemden bir zatm hususunun mehulln ileri srer. Buna karlk mezkr risaleyi sek-senyedi ya gibi bir hayli ileri yada kaleme alm olmas dikkat ekicidir. Ancak ileri saylan bu yan dnyevi hi bir kskanln olmad dnem olduu kabul edilmelidir. Hele inanm bir mslman, pir'i fniliin btn

hususiyetleriyle, naks istek ve dncelerden syrlm insan fotoraf verir. Bu gn milli gr ve uur sahihlerinin 1789 Fransa ihtilline bak, Koca Sekbanba'dada mahede olunmakta. Rusya savanda dt esaret, bu lke zabit ve askerleriyle yapm olduu musahebeler neticesinde Osmanl malubiyetinde yenieri'nin eksikliklerini grmesi, Rus askeri ise modern eitim ve silahlar ile tehize nem verildiinden, sekiz bin kiilik Romanzof komutasndaki Rus askerinin bizim, 120bin askerimizi smaiyl civarndaki Kartal mevkiinde mthiboz-guna duar etmesi gzn aan olay olduunu syleyerek bir hakikata parmak basm oluyor. Aslnda Sekbanbalk, Yenieri Aa'snn hemen arkasndan gelen adam demektir. Yni yenieri askerinin ikinci komutan olarak muharebede bulunmu Koca Sekbanba, yenieriyi haksz bulduu hususlarda esas adaletini de gstermi oluyor. yi bir kumandan askerini ktlemez, tki onda ihanet grmezse. Sekizbin kiinin nnde malup olan }*20bin kii byle bir ihanet ol-rnasa yenilebilirini? Bir bakma Tatarlarn Osmanl askerini Ruslardan alm olduu istiklliyet vaad haberine gnl baladndan yalnz braktn da bir ihanetin paras saymak gerekir. Koca Sekbanba diyorki: "Eski askerlerimiz yenieri neferleri ile yeni askerimiz nizm cedid neferleri zerine bunca zamandr eitli mnakaalar ediliyor. Burada ben de her iki ordunun durumlarndan bahsetmek istiyorum." Koca Sekbanba otuzbe sayfa civarnda derin bir mukayeseyiya-parak vaziyeti btn aklyla ortaya sam. Biz buradaki-almamzda, <harp hiledir> hadisi erifinin yce Ne-b'(s.a.v)in femi mbarekelerinden dklmesine sebeb olan vakay kaydederek, yenieri ile alakal bir beyan, nizam ce-didle ilgili sylemi almtlyarak blm tamamlayalm. "slm ordusunun bakumandanln deruhde eden Hz. Peygamber (s.a.v) yine savalarn birinde, dman ordusundan hatrl biri Hz. Ali (K.V)yi mbarezeye davet eder. Peygamberimiz efendimizde Hz. Ali'ye k emrini verir. Hz. Ali klcn beline takp, yayan meydann ortasnda yerini alr. Dmanlarn arasndan kan kfire, Hz. Ali efendimiz yle seslenir <Ben bir klla ve yaya geldim, sense iki kl, iki ok ve iki yayla geliyorsun> dediinde, kfir: <Sen de benim gibi geleydin ya> diye cevaplar. Hz. Ali (K.V) tekrar kfire seslenir: <Peki bunlar byle olsun, fakat savata det olduu zere bizim tarafdan ortaya yalnzca ben ktm. Peki ya sen neden yanna bir adam daha aldn?> Deyince, kfir hemen inanp arkasndan baka biri daha gelmi zannylabani geri evirdii anda Hz. Ali gz ap kapayncaya kadar, meln'un kellesini uurur. Hz. Peygamber (s.a.v)in yanna dndnde olan biteni anlatr. Efendimiz "El harb hud'atn" buyurmulardr. Nizm Cedid ile bir beyan: <Mesei dman bir sava srasnda bu yeni askeri byk bir bozguna uratsa bunlar artk bozulduk. Toparlanamayz, diye dalp kamaya almazlar. Balarndaki kumandan yenilen orduyu ksa bir zamanda yeni bir dzene sokar, onlar da tekrar hcuma geerler. Balarndaki kumandan geri ekilmedike hi bin byle bir eyi akllarnn ucundan bile geirmez> Ya yenicen askerleri: <Kk bir bozguna urasaiar silahlarn bile alma-aiderler. te daha ok yaknlarda, bizzat hid olduu-iki Rus, bir Avusturya ve bir

Fransz seferinde buna ben-vzlerce olay vukubulmutur. stelik olup bitenleride Huvmayan kalmamtr.> Yeri geldi de yine Sekbanba risalesinden naklederek, yenieri ocann Hac Bektai Veli (K S) hazretlerinin dualarna mazhariyeti, ve yenierinin O'vce ztn mnevi evldlan olduunu beyan eden rivayetlerin hakayikine bahse konu risalenin 46. sahifesindeki beyandan ulaalm halk arasnda husule gelen galatlamann verdii mahzura iaret edelim. nk hukuk stlahnda vekil, asil gibidirse de, yine hukukda olduu gibi asil yeri geldiinde vekilini vekletten skata kadir olduundan, kendi gr ve davrann sergilemekte vekilinin esiri durumunda deildir. Ehlllah hazeratda, bir trikin yolcular olma durumunda iselerde, farkl farki zirvelerden gzlenebilen yldzlardr. Yenieri'nin berhayat olduu uzun zaman dilimi iinde sevablarnm hemen yanbanda grlen kusurlar baz kt niyetli kimseler tarafndan, gerek Hac Bektai Veli Hz. leri-ne arkasndan da tarikatlara menfur dokundurmalar yapmaya ictisara kalkmaktadrlar. Byle bir davran iinde olanlarn yanldan kurtulmalarn: teminen, byle davrananlara cevap vermeye alan zevata bir mazemei trihi vermek azmiyle, bala da belirttiimiz 46. sahifedeki beyan aynen alntlyoruz: "Zaman merkumda Hac Bektai Veli Hazretlerinin evldiarndan ve Postiin hlifesinden bir zat nefs'l emirde kutb zaman olduunu kendilerine ihbar eylediler. Padiah Hazretleri ztimarinaleyhi Anadolu'dan getirtip kffrm galebesini beyan ve bu ocaklar mahza kffrn galebesini def ve ehfiislm galib olmak in ihdas buyurduklarn eyhi marinileyhe iln ve ocaklara yazlan asker ka-mayp devam ve sebatlar iin dua taleb buyurdular. Zt marinileyh ocaa terif ve ehli zikir cemiyetiyle dua ve hsn tevecch buyurduklar anda, o gnden sonra yazlanlar firar etmeyip, <Bizler Hac Bektai Velikekleri olduk!> Diye devam ve sebat zere oldu.

SULTAN ABDLAZZ .................................................................................... 2 Srbiye:<Bosna-Hersek> ............................................................................. 6 Dier ler ................................................................................................... 8 Cemiyet- Tedrisiye- slamiye.................................................................... 9 Sultan Abdlaziz Han'n Avrupa Seyahati ................................................... 9 Avrupa'ya Bir Nazar .................................................................................. 11 Ordu'nun Drm...................................................................................... 13 Tunus ........................................................................................................ 14 Hersek htilli............................................................................................ 17 syanlar...................................................................................................... 18 Mahmud Nedim Paa Siyaseti ................................................................... 19

 Buhran................................................................................................... 19 Otluk Ky Vakas .................................................................................... 20 Abdlazizin Hal Vakasna Doru .............................................................. 21 Girid'den Seraskerlie ............................................................................... 22 Hseyin Avni Paa Avrupa'da ................................................................... 23 Kadronun Lideri Midhat Paa .................................................................... 23 Mdhat Paa - Elyot Gizli Bulumas ......................................................... 24 Doktor Kapoleon (Kapolyone) .................................................................. 25 Hseyin Avni Paann stihbarat............................................................... 26 Valide efkati'nin Sonucu.......................................................................... 27 Sultan Abdlaziz'in ahsiyeti .................................................................... 27 Taht'n Esareti............................................................................................ 28 Diplomatik Tesbitler! ................................................................................ 28 Medrese Talebesi....................................................................................... 29 Sultan Aziz Hakkndaki Fetva ................................................................... 29 ngilizlerin Dizba Nian......................................................................... 30 Sultan Aziz'in zellikleri........................................................................... 32 Kutay'n Kaleminden Hl Ve Katl ............................................................. 33 Sultan Abdlaziz'in Hanmlar Ve ocuklar ............................................. 35 Abdlaziz Hn'n Sadrazamlar ................................................................ 36 Abdlaziz Hn'n eyhlislmlar.............................................................. 37 Abdllaziz Hn'n Muasrlar..................................................................... 37 Hin hanetle Geberir ................................................................................ 37 Byk Devletlerin Deniz Staratejileri ........................................................ 39 Henry Feliks Wood.................................................................................... 39 Abd Deniz Stratejisi .................................................................................. 40 Alman Deniz Stratejisi............................................................................... 40 Fransz Deniz Stratejisi.............................................................................. 41

SULTAN ABDLAZZ Babas: Sultan II. Mahmd Han Annesi: Pertevniyl Vlide Sultan Doum Tarihi: 1830 Vefat Tarihi: 1876 Saltanat Md.: 1861-1876 Trbesi Istanbul emberlita H. 1277-M. 1861 senesinde Osmanl tahtna clus etmitir. 24 yalanndayd. Sultan 2. Mahmud'un olu olup, Abdi-me.Cid han merhumun kk kardeidir. Taht'a geen Abd-laziz han, makam sadarette, Kbrsl Mehmed Paa'y bulmutu. eyhlislam Saadeddin efendi idi. Hasan Rza Pasa ise seraskerlik makamnda oturmaktayd. Devlet iinde vazife yapmakta bulunanlar kartlan bir ferman ile bulunduklar yerlerde vazifelerinedevamlar bildirilirken, bahse konu fermanda Tanzimat- Hayriyenin tasvibe ayan olduu aka grlmekteydi. H. 1272/m. 1856 fermann kapsad gibi. Kbrsl Mehmed Emin Paa'nn 1270/1854 ylnda vermi bulunduu lyihann zerine kurulduu metinden kolaylkla anlalr. Ferman aaya alyoruz. "Vezir-i mel-i semirim Mehmed Emin Paa. Bu defa Cenab- malikl mlkn, irade-i lemye-zeliyesiyle ecda-d- zammzn taht' saaded-i bahtna, clusumuz vukubulmu olup senin mcerreb olan dirayet ve sadakatin cihetiyle hutubcesim-i sadareti uhde-i ryetinde ifa vesair vkela ve memurlar da yerlerinde braklmtr. Dev-let-i liyemizin bimennihi Tela ikmal-i saaded-i hl ve bilaistisna bilcmlei teb'ai-yi saltanat- seniyemizin istihsali refa-hu saadetleri azim emelimiz olduunu ve bu emniye-i hayriyenin husul ve kffe-i sekene-i memalik-i mahrusemizin (temin-i can ve arazi ve mallar zmnnda) tesis olunmu olan kavanin-i esasiye-i adye taraf bizden tamamen tekiyd ve te'yid klndn cmleye iln ederim. Saltanat- seniyemizin medar te'yid vasais-i evketi olan eriat- erife ki. adalet-i mahzadr. Onun ahkm- menfaas cmlemize del'1 k-i selmet olduu cihetle umur-u seri7 yeye ziyadesiyle rfkkat olunmas matlub-u katiyemizdir. Her devletin bais-i devam- ve tezyid-i evket-i ve asayii kanunu mevzuaya herkes tarafndan tamamiyle mutavaat olunmak ve kibar-i jr ve kbera cmleten hakk ve vazifesi dairesini tecavz tmemekle olacandan bu yolda hareket edenier tarafmca mazhar-i mkfat olacaklar misill, hilafnda bulunanlarnda mcazatn grmeleri muhakkaktr. Binaenaleyh umur-u mtenevia devlet-i liyemizde bilcmle daiyan ve bendegn ve memurin'in istikametle hizmet ve sadkane ifa-i vazaifle memuriyet etmeleri cmle evamir-j mekkide-i ahanemizdendir. Muazzamat mesalih-i dveliye hazreti muvafkul umurun tevfik- ve erkn- devletin akdem ve ittifakile krin-i hasen netice olageldii msellemettandr. Devlet-i liyemizin umur-u mlkiye ve maiiye ileri derece-i matlube-i intizam ve mazbutiyete isali,

ite u kaidei msel-lemeye kemli tevesle, yni cmle tarafndan halisane ve mstakmane ihtimam ve gayrete menut olup tarafm dan ol babda her trl, nezaret ve ihtimam olunacan ve bir mddetten beri, esbab- muhteiifeden ni, mesalihe arz olan. mkltn biavn-i Teal kariben defi hakknda masruf olacak himem-i mahsusai ahanemize her daire ve idare canibinden hakkyla ve tamamiyle ittiba olunarak ve ztmzca, devletimizin iade ve tezyid-i maliyesinden ve teba'mzn refahndan baka fikir ve emel olmad bilinen emval-i devletin istihsali ve sarfnda tasarrufat- kmiley-i ve beyhude telefat ve sarfdan vikayesini mucib olacak slahatn peyderpey tarafmza arzolunmasi ve devleti liyemizin ahd- esbab- evketi olan asakirberriye ve bahriyemizin dahi her hal ve mahalde muhafaza-i ni zam ve intizam le refahlarna dikkat edilmesi Ve saltanat- seniyemizin dost, mttefik olan dveli ecnebi-Vede cri bulunan mnasebat mvalatkranesinin anbean tekid'ine sarf mec'hud ve muadehat- mnakide ahkmna mstemirren riayet klnmas, velhasl idarei devletin her cihet ve fur'unda vazaif-i vaza-if-i nazaif istikametle, iffet sadakat ve gayreti cmlenin kendisine esas hareket ve bais-i felah selmet bilmesi irade-i katiyemizdendir. urasn dahi ilan ve ilave ederimk, (tebeam'n asayi ve refah hakknda olan arzuyu ahanem istisna kabul etmeyeceinden edyan-i akvam muhtelifeden bulunanlar dahi cmleten taraf hmayunumdan adalet ve himmet ile temin-i hasen halleri emrinde dikkat-i mtesaviye greceklerdir.) ve Cenab- Hakk'n mlkmze ihsan buyurmu olduu esbab- azimeyi servet ve sman'in tevess tedriciyesiki, saye-i makderi tevaihi saltanatmzda cmlenin saadet-i halini mucib olacak, terakkiyat- sahihedir. Onlarn ve devleti liyemi-zin istikll hli kaziye-i mhimmesinin indimizde itirafkr olduunu dahi tekrar ederim. Hazreti Feyyaz- mutlak, Habibi Ekremi hrmetine cmlemizi muvaffak buyura. Amin. fi/23/zilhicce/1277-m. 1861 Grlyorki, 1277/1861 senesi nihayetinde devletin, siyaset ve dahili idaresi program yukardaki satrlarda mevzu edilen maksaddan ibaretti. Hakikaten mali buhran sknty son derece oaltm, Karada meselesi bym, Hersek ayaklanm, avrupada mdehale etmeye btn btn niyetlenmiti. Bilhassa Srp, Kara da szleri pek kuvvetli olarak ortalkta konuuluyordu. Tarih-i Ltfi, Rza Paann seraskerlikden azliyle ve Namk Paann tayini, Valide Sultana bin kese maa tahsisini ve ehzadelerin hazi-ne-i hassa'dan 419 bin kuru aylk maaiar, sutanlann maalar gibi hazinei maliyeye naklini yeni yaplacak iierin birincisi olarak gsteriyor. Abdlaziz Han, tahta knn 3. gn Eyyb Sultan Camiinde kl kuanma merasim ve alayn yerine getirdi. Tahta gemee 3 sene kala 1274/1858'de dnyaya gelen vaktin sulu icab gizli tutulan ehzade zzeddin efendinin doum tarihi hatt- hmayun ile ilan edildi. Abdlaziz Han, tahta ge-ceCei zamana kadar, Mekke Mollas Ali Sat Efendizde Kadri Beyin, Eybsultandaki evinde gizlenmiti. Hariciye nezareti, li mecalis-i tanzimat, meclis-i vla le birletirilerek, ahkm adliye eski adyla reislie am'da bulunan hariciye nzn Dr. Mehmed Fuad paalara ihale olundu. Ahkm adliye meclisi, biri mlkiye

idaresine ve dieri tezakir-i ve tanzimi kavanin ve nizamata, ncs ise, hemenceilan olunan cinayet divanlar nizam gereince, havale olunmas ait mahkemelere mahsus olmak zere ksma ayrld. Vakanvis (resmi devlet tarihisi) tanzimat meclisinin Damad Mehmed Ali paa ile sarraf Cezayirliolu Mgrdi arasndaki, mhr meselesi denilen olaydan mnakaalara vesile olup, dava lzm gelen ekilde hal olundu. Bundan byle de ad geen meclis'in kaldrlmasna lzum grldn beyan edip, ilave etmekte olduu satrlarda di-yorki: Tanzimat meclisinin lav ile reisliine ait 71275 kuru ile meclisi vla reisliinin 60 bin 209 kuru ve hariciye nezaretinin 67 bin 675 kuru ve ticaret nezaretinin 49 bin 675 kuru maalar birletirilerek aylk 248 bin 884 kuruun, 75 bin kuruu hariciye ve 70 bin kuruu meclis-i ahkm adliye bakanlna ve 35 bin kuruu ticaret nezaretinde bulunan Safvet efendiye tahsis olundu. Hazneye 68 bin 884 kuru kald. Sultan Abdlmecid merhumun, israf ve mest-i mdam olmaya yatkn eiliminden, kd kaymenin meydana getirdii zararlar yznden, husule gelen emniyet ve gven eksikliinin sonundan dolay kendisi hakknda ahalinin ikayetleri oalmt. Yeni padiahn mizac, gelenee, dine ballk gsterecek midini vermiti. Milletin hakimiyeti adna Osmanlnn ilk devir idare usulne bal olacan mid etmek isterken, byle bir hatt- hmayunun okunacan zannede-miyordu. Bu srada Londra'da bir bor alm antlamas imzalanmt. 1862 borlanmas adyla mehur olan bu borlanma, Meyres istikraznn (borlanmasnn) baarszln kapamak, problem olan kaymeyi ortadan kaldrmak arzusuna dayalyd. am ve Karadanhadiseleriyse kaymenin kaldrlmasn deil, fazlalatrlmasn gerektiriyordu. Kaymenin miktar 250 milyon frank olarak sanlyordu. Nakit olarak denebilmesi iin 500 milyon franklk, yeni bir borlanmaya girmek icab etmekteydi. Ancak bunu'yapa bilmek, adeta gayri kabildi. Vaziyet byle olduundan dolay, %40 nakit ve %60 yeni eshamyani senetlerle deitirilmek zere yllk %6 faiz ve %2 anapara emvartismani 200 milyon franklk bor antlamas yaplpttn, tuz, damga, patent gelirlerinden senelik 16 milyon frank ayrlmas gerekletirildi. Hazinenin darla dmesi u kadar had safhaya gelmitiki, borlarn faizlerini ve maalarn de yebilmek mmkn olamyordu. Bu yzden evrak nakdiyeye mracat ediliyordu. Padiahn ihtiyat hazinesinde para olduu 1277/1861 tarihine aid taviz olay meselesi denen, yle bir vaka cereyan etmi: <Baz ok mhim zamanlar ve olaylar karsnda devlet ilerinde kullanmak zere dzenlenmi olan ihtiyat (yedek) hazine ok nemli askeri masraflara harcanmak ve ra-mazan- erif mnasebeti ile btn maalarn tamamen denmesi iin bor almak suretiyle taraf- ahaneden maliye hazinesine 40 bin kese 240 bin lira ulatrlmtr. Aradange-en zaman ok uzamadan alman meblan maliye tarafndan borcu terk ettii grld. O srada sipari olarak verilmi bulunan ve inasna balanm olan tane kalyon masrafna braklmas emrolunmutur. > 1278/1861-62 yl vakalar iinde Ali paann 4. defa olmak zere makam

sadarete getirilmesi nem tar. Kbrsl Mehmed paa akl gidip gelen, drst cesur fakat sinirli bir kimse olmas hasebiyle grevden alnmt. Hariciye nezare-- e am'da bulunan Fuad paa, meclisi vla reisliine Kamil paa tayin ve nasb olundular. Yine bu sene nian-i Os-mani ihdas ve 23 bendi ve 5 fasldan ibaret olan nizamnamesi yaymland. Mali ilerin yeniden dzenlenmesine dair makam-i sadarete gnderilen padiah tezkeresinde: <tenki-nat ve tenzilat, devleti liyenin mevcud kuvvetine zarar vermeyecek yerlerde aranlmak icabatyla beraber fazla ksntdan bir parann yava yava mevcud kuvvetinin ikmaline tahsisi ve tersane tahsisatna mikdar- yeterli bir eyin ilave olunmas> beyan olunmutur. Deniz kuvvetlerimizin mkemmelliini temin iin tahsisatna ayda 4 bin kese ilave edilmitir. Bu devrin tenkihat (memur cretleri ve maalarnda indirim) daha sonra yine maliye hazinesinden ve rilmek zere erbab havale devri yahud az sonra yine aid oldu u yere iade muamelesiydi> Bu zamanlarda vekillerin ve memurlar ile kalem memurlarnn taynlar vard. Hatta fetva makamnn elimize geen taynat pusulas yledir: <1500 okka ekmek, 350 okka pirin, 210 okka ot, 300 kilo arpa, 150 kantar saman, 90 eki kmr, 2700 okka kmr> ki o zamann fiyatyla 500 lira tutuyordu. Cemiyeti tabiyyenin kurulmas, yeni kurulmu bulunan talya Krallnn tasdiki ve ngiliz Fransz, talya devletleriylen, ticari antlamalar imzaland. Ticaret nizamnamesinin uygulama alanna sokulmas, hatta Ali paann azledilip, Fuad paann sadarete tayini, bte usulnn tesisi, divan- muhasebat kurumunun faaliyete geirilmesi bu seneye ait vakalardandr. Kavaim-i nakdiye hakknda deniliyor ki; <O esnada nakit Verine olmak zere piyasada dolamakta olan kavaim-i nak-d|yenin itibarna sekte gelmesine dayanan yzlk altun, ka- ile yzseksen am olduundan erzak ve eitli eyalann fiatlarn ykselmiti. Zahirenin kilesinin 65 kurua ykselmesi ekmek fiatnn kyyesinin yzon, francalann yzkirk paraya satlmasna karar alnd. Sonralar altunun deeri ykseldi. Hatta 400'e kadar frlad. Memleketeynin birlemesi gerekleti. Kuze Bey'in ynetiminde olan bu birleme harekat, prens 1. Aleksandr Jan adyla kurulan imaret sandalyesine oturmas, CJlah ve Budan parlamentolaryla kabinelerinin, tek pa-amento ve tek kabine ekline dnmesi merkezi hkmet n Yaehrinden, Bkre ehrine naklide gerekleti. Yunan Meselesi: Tebamiz olan Yunanistan ok byk bir isyan ve ihtilal karsnda kalma emareleri gsteriyordu. Bu sebeble ihtiyatl olmak bakmndan tedbirlere ba vurmak icab etti. Rumeli ordusu komutan Abdi paa ve Yeniehir'de bulunan ferik Piri paann kumandalarnda hududa asker ymay yerine getirdik. Yunanlarn yeni tarihilerinden biri diyork: <Eer Krm sava srasnda Yunanistann banda Kont Kavur gibi tecrbeli, liyakatli bir diplomat bulunmu olsayd, Piyemon hkmetine benzer bir devlet, Osmanllarn mttefikleriyle muhabere kurup byk ihtimaldir ki;daha kazanl klrd.> Yunanllar 1854 ylnda ar Nikola'nn memurlar tarafndan Trkler aleyhine yaptklar hal teviklerinin oyununa gelerek sonu yanl bitecek bir

hesab yapmlard. Fakat avrupada, kavimcilik anlay politikasnn geerli hale gelmi olmas, o devrede onlarnda emel ve arzularnn aynen talyan arzula-rna tetabuk etmekteydi. ngilizlerin dzenledii tertip ve ifalatn sonunda 600 kiilik vatanseverini Kral Oton'un aleyhine kkrtan partinin reisi Aleksandr Mavro Kordato 1848'de hrriyet dncesi ve kavmiyetilik anlaynda olarak Yunanllar iin bir program dzenleyip yaymlamt. Bu programlar genileme ve katlm yani iltihak meselesiniihtiva etmekteydi. nk bu programda Yunanistan n hangi memleket ve diyarlar kendine katabilmesi mkndr sorusuvardi. Ksmen dahi olsa yunanllar bir hkmet altnda toplayabilmek iin, hkmetin Yunan rkna it ounluun bulunmakta olduu Teselya, Makedonya, Foir ve Girit adas gibi ilk adm ataca yerler olarak gstermekteydi. Mavro Kordato ngiltere bavekili Lord Palmers-ton'un mttefik ve ortadnceler tadndan bu saylan memleketlere Cezayir-i sebay koymamt. Yunanistann di-er hlyas ise ancak Bizans devketi zamannda toplayp birletirdii gznne alnrsa stanbul'a doru bakmaa baladklar grlr. Nasl ki; talyanlar Roma'ya gz dikmilerse... te kral Oton da 1855 senesinde Osmanllar aleyhinde harekete gemeye bu fikir sebebinden dolay kalkt. Pire'yi sene ngiliz ve Fransz askerlerinin igalinde bulundurmasna gz yumdu. Paris antlamas Yunanllarn kabahatlerini ortadan kaldrdysada Yunanllar kral Otton'u affetmediler. 1272/1856'da yaymlanan ferman ile mslman olmayan tebann can, mal ve rz nadesi btn btn kzmalarna sebep oldu. Mslmanlarla mslman olmayanlarn barmas yunanllarn mit balad dnce tarzna byk bir darbe olmu, onlar byk bir malubiyete drmt. Bu yzden hrslarn zaten az akll ve hkmet iinden bkm olan krallarndan aldlar. Esasnda Otton yunan emellerine lakayt kalmayp hissen ve siyaseten onlar tevik edip, yardmc oluyordu. Ancak onu anlayamayp hesab edemediler. Kana-r's, Bulgaris gibi Yunan istiklline emek vermi kah ramanla-nn kral Otton aleyhine yrttkleri muhalefet hareketleri btn partiler tarafndan desteklendi. Yunanistanda krallk sarsnt geirdi. 1254/1839 senesinden beri, ngiltere devleti Oton'un mensub olduu Bavyera krall slalesini, Yunanistandan skp atmak dncesini tamaktayd. talya kral Wiktor Emanuel de buna onay vermekteydi. nk Emanuei'in kardei Dk Dojen bu ie ngilizler tarafndan uygun bulunup ileri srlmt. Ancak bu durum Kont Kavur tarafndan msbet karilanmayp net bir tarz iinde red olundu. Dier taraftan kra!, ngiltereden grd sknt dolu tehditlere, yunanllardan maruz kald hakaretlere 1277/1861 senesinde talyan Garibaldi, Kra! Oton arasndaki bir takm mzakereler yaplp, bundan maksad Yunanllarn kyam karsnda, sukneti temin iin ihtilal ordusu getirmek yolunu bulmakt. Wiktor Emanuel buna da evet demiti. olup bitmek zereyken Atapoli ile iyre'de bulunan Yunan askerleri ih tial hareketini balattlar. Ruslar ise kral

Oton'dan memnun deildiler. Hatta onun yerine 1. Nikola'nn torunu Dlehtenburg ikame olunmak isteniyordu. Bu vaziyet karsnda her taraftan yaplan hcumlar karsnda yardma muhta hale geien kral Ot on, btn vilayetleri dolaarak kendisine taraftar toplamak ve kuvvetlenmeyi esas almt. Atina'dan ayrlr ayrlmaz 1862 ylnn Ekim aynda baz vilayetler halknn, apansz payitahta saldracaklar haberleri Atina'da dolamaya ve kulaktan kulaa yaylmaya baland. Her ne kadar bu hususta askerlerin muhalefeti zararl grlm isede, ahalinin kral aleyhine anlam bulunduklarn deklare etti. Bylece askerler ie halkn arasnda ok hafif, dostlar kavga grsn misalinden olarak bir msademeden sonra kucaklama oldu. Vakit geirmeden meclis azalarndan Buigaris, bahriye nazr vekili Kanaris ile sabk vekillerden Rufo'dan meydana gelen, geici bir hkmet kuruldu. Bu hkmet kral Oton'un tahttan indirilmesine, einin ve hanedannn her hangi bir azasnn, Yunan hkmeti zerinde bir haklar kalmadn ilan vazifesinide yerine getirdi. Kral bu duruma ancak dn esnasnda muttali oldu. Atina'ya bir iki saat meafede bulunan Pire limannda iinde bulunmu olduu Emili simli Yunan gemisinden inip ngiliz gemilerinden olan Sekil adl sava gemisine binerek avrupaya gitme yolunu seti. n|izler Ruslarn bulduu INikola'nn torunundan endieli olduklarndan, Danimarka kralnn olu prens Yorgi'yi teklife ve Cezayir-i seba'y Yunanistana katmaya rza gsterdiler. Szkonusu adalar 1815 ylndan beri ngilterenin idaresin-deydi. Perns Jorj; 1863 senesi mart aynn 30. gn kral ila-nolundu. Bu netice Yunan arzu ve emellerine adeta bir bahi-soldu. Yunanllarn megalo ideallerine hazrlanm bulunan Girid'e el atmalar, sz konusu gelimelerden sonra balamtr. Dnyada hemen hemen dnk tebamsz zerinde boy le hesaplarla planlamalar yaplp kuvveden fiile karlrken, bizler neleri gerekletiriyorduk? Syleyelim: esasen 4. veya 5. dereceden meguliyetten saylabilecek ilerden olan, usul-u terifatiye'ye ait dzenlemeyi, hayli zaman ve iddet iinde ekle balamaya muvaffak olmutuk. te bu almann neticesinide aaya alalm: Rtbe-i miri vezaret, Sudur-u rumeli ve anadolu payesi, rtbe-i bl ricali, stanbul payesi, feriklik rtbesi, rtbe-iula snf evveli, Rumeli beylerbeylii payesi, Mirlivalk rt-besi, Mirmitanlk rtbesi, Rtbeila snf snisi, bild- hamse mevleviy-yeti, miralaylk, rtbe-i sniye-i snf- evvel mtemayizi, mahre mevleviyyeti, rtbe-i snii snf- snisi, kaymakamlk, Istabl amire mdrl payesi, Kbar- Mderrisinler binbalk rtbesi, rtbe-i slise, Kapcbalk, Muvassalai ouleymaniye madununda bulunan mderrisler, Alay eminli-gi, Rtbe-i rbi, kolaalk, hocalk, yzbalk. Dar- uri askeri reislii lakab bakmndan bal srasnda olup, mertebece rtbei bal zerinde, yani o zaman maariftaretinin alt tarafndayd. Subaylara ve komutanlara, lakabresmi tahsis klnd. Osmanl nian (madalya)'nn verilme alanlar genietildi. Hatta baz kimselere verilen drt kta murassa Osmanl

nianlarna 980 bin 475 kuru sarf olunmutur. Gen ve yeni padiah Abdlaziz han, Bursa'ya bir seyahatte bulunarak, devletin kurucusu ve dedelerinin dedesi, Osman Gazinin trbesini ziyaret ederek dualar eda ettikten sonra, stanbula avdet etmitir. Galatada Rizeli Sofu baba ad ile tannm birinin ra olan, ancak kaderin icabndan saraya damad olmu nice mhim ce makamlara geldii gibi, bu arada da makam- sadarete gelen, Mehmed Ali paa, zerinde mabeyn mirlii olduu halde defaetler seraskerlik, kaptan- deryalk, Tophane ve Shhiye nazrlklarna ve bunlarn zerine de hazine-i hassa nezareti verilmesi gibi ga-rib bir saltanat sergilendi. Paa kanaat sahibi bir zat olduu iin, yalnz kaptan deryalk maan alm ve hazineye bu yzdende her sene 2500 kese yani 12500 lira istifade etme ans vermi bulunmaktadr. te yandan Karada sava iddetlenmi ve Abdl Mecid han merhumun son zamanlarnda Badad slahatna vazifelendirilen Serdar- ekrem mer paa geri gelmi ve 2. defa olarak Karada'n terbiyesine grevlendirilmiti. 1852'de yani on sene evvel meydana gelen cezalandrma da 4500 e-hid ve 5 bin yaral vermitik. 30 u kadar milyon kuru sar-fetmi ve Avusturyann verdii ltimatom zerine ii yzst brakmtk. Fakat bu seferde meydana gelen Garahova savanda Hersek'te bulunan slav gayreti uyandrlmt. Buraya gelince bir miktar islav, panslavizmden yani slavlarn birlemesinden bahsedelim. Bu birlemenin gayesi, ictihadla olmazsa kuvvetle ortodoks mezhebinin btn gc ile dini fikr yoluyla birlemi olan cinsiyet fikri ile ark dnyasnn Rusya niyabeti altnda yeniden kurulmasdr. 1274/1856 senesinde Moskova niversitesi kurucu ve koyucusu Bahmatyef in reisliinde Poodin ile Popof'un yar-. mar ile slavlar lehine olarak bir yardm komitesi kurulutu. Hkmet tarafndan da tahsisatla desteklenen Srplar e Bulgarlar arasnda pek muazzam faaliyet gstermi bulu-an bu komite, on sene sonra niversitenin yznc yldnm hasebiyle toplanan Moskova kongresinde takdis olunarak Slavlarn birlemesi hususundaki nazariyeyi kabul ettirdi. te Rusyann, Hersek taraflarnda ad isyan bayra, bu panislavizmin tesiriyledir. Hersekliler Mostar'daki ecnebi devletler konsolosluklarna verdikleri dilekede <OsmanIi memurlar ile milli hkmetleri arasnda kendi menfaatlerini gzetecek bir kocaba bulunmas dinlerine hrmet edilmesini, klieler ve klielerine an kulesi ina klnmasn, kendi milletlerinden bir piskoposun reisi ruhaniliinde bulunmalarn, mektebler aabilmelerini, zabtiyelerin hanelerinde ikamet etmemelerini, beylere zirai mahsullerden drtte birden fazla vermemelerini, verilen drtte birlerin vekilleri tarafndan tahsil olunmas vergilerin hane bana maktu olarak tesbiti ve tahsillerini kocabalarn yapmasn taleb ediyorlard. Hkmet Hersek'te kopan patrdlar teskin iin serdar- ekrem mer paay yollamt. Bu srada ise Karada, Mirko yni, Garahova galibinin idaresinde bulunuyordu. Ekiya eteleri hududu tecavz edip, Hersekli asilere yardma baladlar. Sotirina, Nakik gibi mevkiler ellerine geti. Osmanl as-keriyse

hudud boyunca bir gvenlik kuan tesis etmiti. Donanmamzn gemileri bunlarn limanlarn ablukaya almt- Karada prensi de bu ablukay protesto etti. Fakat mer paa yeter miktardaki askeriyle Hersek'e gelmiti. Ekiya C>oga boaznda Diyobu'da baarl olup toplandlar. Biyava denilen blgede mer paa'y beklediler. Ancak; mer paa unlan pek feci bir hezimete uratt. Karada beyi, hl bitaraflm muhafaza ettiini ilan ediyordu. Dier taraftanda asker toplamaktayd. Bu vaziyet karsnda babli, askerini datmas hususunda ihtarda bulundu ve red ile karlanca btn snn abluka altna ald. Tarihler 1278/1861-62 senesini gsterirken, Serdar-i ekrem 60 bin kiilik kuvveti ile yrye geti. Tarih-i Osmani yazar, D La jnkiyere gre: <Karada reislerinden devaml olarak, gerek kuzey bat gerekse gney bat ynlerinden Nakik ve Espoz kalelerinin hakim olduklar vadi ile toplanm iki mselles (gen)'den meydana gelmitir. Dervi ve Abdi paa kumandalarnda bulunan iki kolordu iki noktadan hareket ederek Duga v dii ve boazn tazyik edecek ve merkezde birleecek idi. Hseyin Avni paa kolu; dman, Berda tarafna ekerek iki kolordunun da hareketini kolaylatracakt. Ancak Hseyin Avni paa bu vazifeyi yerine getiremedi. Liyn boaznda bozuldu. Bylece prens Mirko tastamam iki ay Dervi ve Abdi paalar tevkifat altnda tutmay baard. En sonunda Dervi paa tarafndan ok ustaca yaplm bir manevra ile Doa boaz evrildi. Osmanl askerini Ostero'un altna getirdi. Mirko ki atearasnda kalarak kamadan baka are bulamad. Fakat, Karadallar, Osmanl askerlerinden esir denlere reva grp uyguladklar vahet, nefretleri toplayacak bir haldeydi. Burunlarn, kulaklarn kesip salveriyorlard. Yarallar bu vahet veren grnt yznden stanbul hastanelerine getirilmeyip, Kale-i Sultaniye yni anakkalede bulu-nan hastanelere yatrldlar. Tedaviden sonra stanbula gnderil-meyip memleketlerine sevk olundular, bunun iin pelerinden cerrah bile yollanmtr. Avrupa devlet ve hkmetlerinin hi birinden ne bir ses nede br soluk iitiliyordu. Yalnz Papa 9. Pi, Arnavutlukta bulunan katolik piskoposlarna bir beyanname gndererek katoliklerin Trklere yardmda bulunmalarn emr eyledi. Zaten mer paa plnn deitirmiti. Cernovika ile Rika boyunca karak, Rika'da mehur Mirkopek feci bir malubiyete uratt. etine zerine yry-Vaziyet bu ekle brnnce, avrupa diplomasisi kendini duyurmaya balad. Sulh yaplmasna karar verildi. Osmanl ordusu yaplan sulh sebebi yznden etine'ye giremedi. Kumandan mer paann ortaya koyduu artlar Karada'n devaml olarak Osmanl tabiyetinde ka imasn temin eden artlardand. Mirko'nun Karada'da ikamet edememesi, Karadadcjn geip, kodra'dan Hersek'e giden yol zerinde Blakhavzlar inas artlan mzakerenin bahcala-rndan idi. Karadan klc olduu sylenen Mirko'nun uzaklamas art, daha sonra ortadan kaldrld. nk tenezzl edilmez bir artidi. 2. arta Ruslar itiraz ettilersede, hkmet hemen Karada topra zerinde bir bina ina ettirdi. Avusturya ile Fransa yklmasn istediler. Mzakereler

sonunda yolun ak kalmas meydana gelecek yolcu kaybnn, Karada tarafndan tazmin edilmesi karar alnd. Yaplm bulunan ve adna blokhavz denen binann yklmasnda anlatlar. Ancak hudud boyuna byle binalardan epeyi sayda ina edilerek Karada kontrol altna alnm oldu. Karadan teskini, Hersek'e u veren ihtilalin teskin olunmasmda salad. Ancak panslavizmin teskini artk mmkn olmayacak dereceye varmt. Hatta be ay sonra kan Girid isyan srasnda balkanlarda u mealde bir name-i ittihad yani birleme trkleri dolamaktayd: <Ey ahinler, kalknz, islav namn kemal-i asaletle tanmaa alnz. Haydi imdi ellerimizi imal (kuzey)'in kartal-lar|na verelim. Bulgar, Rus, ek, Srp, Kaarada, bunlarn hepsi ayn anann ocuklardr. Hepsi ayn din ve ayn kann kardeleridir^ Btn bu harekat, bu tevikler, kavimlere hrriyet vermek bahanesiyle yrtlen btn hissiyat Romanof'larn yani Rus imparatorluu hanedannn menfaati hesabna idi. Mehur Katkof ile dostlarndan olan dier panisla-vizm taraftarlar Rus idaresi altnda toplanma isteklilerinden olduundan baka, hakiki islavlar olmadklarn beyan ediyorlard. Bunlar arlarnn istibdat ve hrsnn koru yucular idiler. Panislavizmi dorudan doruya dil ve rk bakmndan ustaca birletirebilmi, hukuki bahanelerle srf istila politikasna ait bir entrika olmutu. Srbiye:<Bosna-Hersek> meydana kan ihtilal ile Karada savalar, Srplarda birbirlerine yaklama istikametinde tahrik vazifesi grmt. Bu bakmdan Srbistan hududunada asker gnderilmesi yoluna gidildi. Bu askerin ounluunu babozuklar tekil etmekteydi. Srbistanda kurulmu olan Obranovi slalesi, srp hkmetinin kaidelerine byk sayg duymakla beraber is-tiklal-i tammeye alyordu. Dier taraftan Belgrad, Semen-dire, Sokod Ovia, Saba kalelerinde Osmanl askeri bulunuyordu. nk 1830 senesinde imzalanan bir mukavele mucibince mslman halka bu, alt tane kale dnda ikamet etmek yasak, bu alt yerden baka yerlerde, Srplarn kanunlar geerli idi. Ecnebi tarihlerin sylediklerine bakarsak: "Osmanl hkmeti yazl mukavelelere riayet etmiyor, hatta Belgradda bulunan muhafz paa bu memleketin ilerine mdaheie ettii gibi mslman ahaliyede hristi yanlarla dolu ehirde, bir mahalle kurdurtmutu. Bundan ayrda kylerde bulunan Osmanl halk srp kanunlarn takmyordu. Srbistan prenslii islav karklklarndan istifade edip, Obranovi hanedann halkn vannda daha makbul hale getirmek dncesiyle ve bu ikayeti iin stanbula Garainin' sald. Babli bir karma komisyon kurarak tahkikata balad. Ele geense; batan avma bir cevabla iktifa oldu. 1861 senesi aralk aynn 21. nn l paa, Sait efendi isimli birinin komiser tayin edildi-ini bildirdiysede, ad geen zat Srbistann prenslik mdr-landen Risti'in srarna ramen stanbul'dan yola kmaya bile lzum grmedi. Bununla beraber Srplarn durumu her aeen gn

vahim vaziyete eilim gsteriyordu. Srplarla, mslman ahali arasnda her an mnakaa ve bymeyen iti kak oluyordu. Bu srada 1 O/haziran 1862 gn Belgrad civarnda bulunan, Topudere isimli yerden, bir Osmanl askeri emeden su almak iin gittiinde sebebsiz kan ani bir kavga esnasnda bir Srply ldrd. Katili yakalamak iin komakta bulunan jandarmann zerine Osmanl karakolun dakiler tarafndan ate ald. Bu atein sonucunda polis tercman bir Srplda vuruldu. Belgradllar olayn duyulmasyla silaha sarlp Osmanl karakollarna hcuma getiler. Baz karakollar da zorla ele geirdiler. Garanin, ahaliyi teskine, alarak esir edilen Osmanl askerlerini ve srp askeri mfrezesi koruyuculuunda olarak kaleye yollad. Fakat bu asker kale nne geldiinde kendilerini tehlikede grerek, Srp mfrezesi zerine ate atlar. Bu vaka Belgrad halkn ayaa kaldrd. ehirden kalenin kaplarna kadar sipere girdiler.> Srp idaresi mdr ile Osmanl kale muhafz paann arasn ecnebi konsoloslarn yardmyla cereyan eden mzakereler neticesinde ehrin Osmanl askeri tarafndan tahliyesiyle bulmalar kabil oldu. * Graanin; Osmanl askerinin kale iine girene kadar, taarruza uramayacaklarn ve mslman halkn, can, mal ve nnlklerininde emniyet altnda bulunacann teminatn verdi- Ancak askerler ahali kaleye snnca Belgrad ehrini to-pa tuttular. Tabii ki bu hadise avrupaya dehetli mbalaa ile duyuruldu. Fransa hkmeti yani 3. Napolyon, Rus ar 2.Aleksandr'a hulus akmak niyetiyle stanbul'da bir konferans toplanmasn teklif etti. Osmanl hkmeti, Belgrad hadisesi tahkikatna ecnebi konsoloslarnnda katlmas teklifini istiklalinin aleyhinde grerek kabul etmeyip red eyledi. stanbul konferansn da Avusturyann, Belgrad konsolosu msy Wasich'in muhafz paay ehri bombar dmana tevik ettiini ne sren pheler dile getirildi. Avusturya zaten Srplarn aleyhinde bulunmaktayd. Hatta stanbul sefiri Sir Hanr Bulver, on maddeden meydana gelmi bizim bak amzdan gayet uygun bir layiha ile tekliflerde bulunduki, bunda hkmetin, Belgrad ehrini bombardman etemekte hakl olduunu ileri srp, tasdik ettiini aklyordu. Fransa elisi msy Muster ise, bal bulunduu hkmeti adna Belgrad ka leinin Trkler tarafndan terk edilmesini kabul ettiremedi. Velhasl 1862 senesi Eyll aynn 8. gn dzenlenen protokolde Sokot ve Ovia kalelerinin Srplara braklmas mslmanlarn kale iine ekilmesi, Belgrad dahilinde bulunan karakollarn kaldrlmas Osmanl muhafz askerleri tarafndan igali, karma bir komisyon tarafndan tensib edilecek yerlerde Osmanl hkmeti tarafndan yaptrlacak istihkamlarn inaatnda, kullanlacak emlak, sahipleriyle anlamak iin Srbistan hkmetiyle antlama yaplmas, dni maksatlar iin kullanlan binalara dokunulrnamas karar altna alnd. Siyasi vakalar olduunda grld gibi Osmanl hkmeti 3 sene sonra kale dnda bulunan btn emlak ve binalar ald nakdi tazminat karlnda Srbistana terk etme yoluna gitmitir. meselelere gelince: Sultan Abdlaziz han, askeri ilere ve ticarete ok nem vermekteydi. zmit'te ina olunmakta olan ve tamamlanm bulunan Rehber-i

Nusret gemisinin denize indirilmesinde yannda Msr valisi Said paa olduu hal hazr bulunmutur. Tarih-i Ltfi bu mnasebetle diyorki: <Said paa gezip tozduktan sonra stanbul'a geldi ve bir mddet sonra yine geze geze Msr'a dnd. Seyahati srasnda Girid adasna bile uram imi?. Girid'de kald bir ka gn zarfnda vila yet tarafndan kendisine yaplan hrmet ve riayete mukabil baz memurlar ile askeriyeye men-sub kimselere verdii paralarn taksimiyle fakat vali, ekselans smail paaya zr bildirerek, buna karlk srar edildii 2500 altun irade kncaya kadar yannda bulundurup beklettiini ve selefi vali paaya nce bu yolda 5000 lira verilmi olduunu sormas zerine, ad geen parann kabulne izini bildiren emirname gnderilmitir. 1279/1862 senesinin mhim vakalarndan biri de istanbul sergisinin almas, Varna, Rusuk, demiryolunun inaasna balanmas, Karada meselesinin sona erii, Fuad paann sadaretten alnp, yerine Msrl Kmil paann getirilmesi, devlet-i liyenin btn kanun ve nizamlarn iine alan Dstur'un neri, Msr valisi Said paann lm zerine smail paa'nn vezaret rtbesi ile tayini zrhl donanmann ngiltereye sipari edilip, imalata nezaret etmek zere Ate Mehmed paa'nn kaptan- deryala tayini ve mali slahata dair sert bir hatt hmayun karld. Bu karlan hatt hmayun az aada sahifelerimizi ssleyecektir. Vaziyetin tahkikat ve btn lke apnda ve anadoiu-ya ve rumeli taraflarna birer heyeti tefti etme grevi ile gnderildi. Sultan Abdlaziz'in Msr'a seyahati, Msr'da angarya usulnn kaldrlmas, Svey kanalnn tarafszlnn temini Prens Kuze'nin Memleketyn'de icra etmekte olduu stibdad dolu idaresinden dolay karklklar kmas. <imdi burada Ahmed Rasim bey merhumdan; u alntyla ssleye-lim! Bir hatt hmayunda denilmektedirki: hazinenin muvazenesinin salanp yerine konmas, yani gelir ile masrafn karlatrlmas tarafmzca mhim bulunduundan ve buna apak delil olmak zere ihtiyatl olmak iin ayrlmas lzm gelen aylk 5 bin kesenin i bu ubat ay bandan sonraya terk olunarak kesilip ve sultanlarn maalarnn dahi iptali pusulalar gereince drlmesi irade-i mahsusamizm ica-batndan olduu gibi asla hatr ve gnle bakiimayarak stanbul ve tara'da bulunan lzumsuz memurlarn hakkaniyete uygun olarak dzenleyerek sahihlerinin hakiki ihtiyalar bulunmad halde sebebsiz olarak tahsis klnm normalden fazla olan maalarn ve kavaim-i nakdiyenin kaldrlmasyla layk olduklar yere karlp devletimizin geliri kabil olduu msadeye kadar ilerleyi sebeblerinin elde edilmesi ile hazinenin dengesinin salanmas...> Rasim Beyden 2. alntma Msr seyahati olup yle: <29/evvalinin cuma selamlnn ifasndan sonra, saray hmayunda toplanan vekiller ve memurlar padiahn iltifatlarna nailiyete ererek byk sevin iinde ve yanlarnda gen ehzadelerde bulunduu halde, serasker Mehmed Fuad paa ve padiah hocas <AkehirIi Hasan efendi v. s bendegan ve yaknlar bulunduu halde Fevz-i Cihad isimli vapura binerek Akdeniz istikametlerinde hareket etmilerdir. stanbul'a dn gecesinde ar ve pazarlar alp, ahali sabahlara kadar sevin avaze-leri iinde enlikler yaptlar. ehzade Yusuf zzeddin, kara, Mahmud Celaleddin efendi, deniz askerlii

mesleine kayt olundular. Msrdan dnte btn stanbul ahalisinden olarak 10 bin 47 imzal bir dileke ile Kadhane kasrnda takdim olunan ve herkese grlmesi ve bir yadigar olmas iin padiahn resminin yaymlanmas istekleri ve bununla iftihar etmeleri istikametindeki arzuya, msaade olunduuna hatt- hmayunla mjde verildi. Serasker kaymakam, Hseyin Avni paa kumandasnda olarak, ilk defa askeri talim yaplmaya baland. Payitaht dndaki vezir ve valilerinin ve memurlarnn stanbul'daki kap kethdalar kapukadarlarnn ata mahsus olmayp resmi devlet memurlar arasna alnmas bte ihdasn Saltanat seniyenin n ve erefli mali-sinin(?) jyj ve kt durumda olduu ortaya kt. Daha sonra borsuz yaanmaz sz ifade olundu. nk ilk defa hakiki vaziyete vakf olanlar ileri gelenlerdi. Her ay hazinenin defteri muvazenesi tanzim olunup padiaha gsterilirdi. Durumu padiah ve vekiller heyetide bilirlerdi.(!) nce san-bul sarraflarna el altndan bir iaret ile ve duyurulan emirle bir gnde tahvilsiz mahvilsiz binlerce kese alnr, verilirdi. Mzakere usulnn kurulmasndan sonra bu itibar birdenbire ortadan kalkt. (Ltfi efendi yanlyor. Yazlan usul evvelki ver-al muamelelerinin itibarmz bozduu ortaya kt) Ecnebi bankerleri diye ced beced devleti liye tebasndan olduu halde, Sakzl Zarifi ve Yanyal kasap Hristo gibi, bir takm balar apkal kimseler hazine-i maliyeye koutular. ltizam almaya ve fahi olarak ilemi faizlerle hazineye bor vermeye baladlar. Hesabsz paralar kazandlar. Maliye hazinesinin birer kasas durumunda olan yerli sarraflarn birer ikier odalar kapanp rehinsiz bor alnamamaa balad. Bu sarraflardan az ok sermayesi olanlarn ou Galata tarafna geip, muamelelerinde ecnebi bankerleri taklit ile uyma yoluna gittiler (Tarihi Ltfi) Fransa imparatoru 3. Napolyon'un zat ahaneyi davet edildiini yazdktan sonra 1279/1862-63 senesi muvazenesini u rakam ile gsteriyor. Kese Ksur umumi gelir: 3.010.539 335 '* 2.969004 492 41.534.843 41534 843 A. Rasim Bey stad merhumun bir izahat vardr ki aynen alyoruz. "Taraf padisahiden Fransa imparatoruna yazlan cevabi mektupda: avrupann hali hazr durumundan bahisle durumu tanzim ve istikbali temin iin gerekecek tedbirlerin tedariki hususunda beraberce mzakere ederek seilmesi iin kongre eklinde toplanma lzumunu belirten halisanemize gndermi olduunuz name-i fahametnamelerini sefirleri elinden aldm. Bu vesile ile hakkmda izhar buyrulan efkr- hahsa-i vedadiyelerinden dolay zat hamet simat fehima-nelerine ansamimi lbl teekkr ederim Bu babda efkr halisanemizin temame-i tekablne ve uzun zamanlardan beri iki devletin arasnda kurulmu bulunan rabta-i kadime-i vedadiyenin teyid ve tahkimin ne derece gerekli bulunduunu ispat etmekliim emel ve arzum bulunduuna inanmalarn rica ederim. Menfaatler ve saadetler balca hal olarak da sulhun devam ve muhafazasyla mmkn ve merbuttur. Bu gayelere bal bir devletin padiah bulunduum

cihetle, sulhun bir esas- kavi ve sebat stne kurulmu bulunduunu grmekle hakikaten ok sevin duyacam phesizdir. Cenab-i hameti imparatorlarnn teklifi hakknda bilinen dnceme gelince, bu hususda byk el-ileriyle vukubulmu olan sohbetimizden cenab-i fahimane-lerinde bulunan byk elimizi devleti fahimanelerine icrasna memur etmi olduum tebligat- dostaneye mracaat eder, fahameti celbi imparatorilerine olan muvalaat- halisemin kabuln dilerim.> Dier ler Bunu mteakip akalar ceb-i hmayundan verilmek zere tersane-i amire iin avrupadan defalarla zrhl gemiler sipari edidi. Tesisat- medeniye namna, cemiyet-i tedrisiye-i islamiyenin kurulmasyla rcler civarnda alan mektepte talebelerin bedava okuyup, yazmaya, tarih, corafya, hesap qibi lazm gelen ilmin retilmeye balanmas, maarif-i umumiye nezaretince baz slahatlara balanlm olmas, darlfnun (niversite)'de dahi herkes iin hikmet-i tabiye ve hendese gibi dier ilimlere aid dersler verilmeye balanmas ok sevindiricidir. ihane!! tfeklerden Londra'ya sipari edilen 7 bin tanesi gelerek bunlardan Tophane'de imaline ve byk toplar dkmne Akdeniz boaznn byk istihkamlarna ilaveler yaplarak inaasna ait pepee iradeler kmaktayd. Bizce en nemli olay, Mithad paann hatralarnda yazl bulunan satrlardaki u hlasadr. "Prizren eyaletindeki ihtilal, Midhat paann akll alma ve gayretleri ile bertaraf o-lunmutur. Emniyet ve asayi son derece dzelmi, Ni eyaleti sene iinde nemli ilerlemeler gstermiti. Halende bir ok kiinin takdir ve gzelliklerin olduunu syledii grlmektedir. nceki zamanlarda ecnebiler tarafndan ve bilhassa Srbistan tarafndan tahrik edici hareketlerin ikayet vesilesi olmak zere kullanlan szlerin tabiiki arkas kesilme-mise de, Vidin ve Silistre eyaletlerinin hali ve idareleri uygun gitmiyordu. Bu iki eyalette ve bilhassa balkan taraflarnda bulunan Bulgarlarn maduriyet ve mazlumiyetine dair Ruslarn avrupaya duyurmaya altklar vilayet usulne. 'nthad paann Ni eyaletinde meydana gelen icraatnn ok byk ksmn iyi bulmu olduklarndan bu dncenin kara-nnn birlikte mzakeresi 1280/1864 senesinde Midhat paa acilen stanbul'a davet olunan Midhat paann stanbula gelmesi zerine sadrazam Fuad paa tarafndan kabul edilip grmede sadrazamn vermi olduu izahata gre Silistre Vidin ve Ni eyaletleri birletirilerek ve bu birletirilen blgeye mahsus olmak zere yeni bir dzenleme yaplp bunun istikametinde bir idare tarz gerekletirilecektir. Bu vilayetin ismine Tuna vilayeti ad verilecekmi. Eer burada yaplan yeni dzenlemeler takdire mazhar olursa, dier eyaletlerde bu dzenleme rnek alnarak tatbike konup, temil olunaca sylenmi. Fuad paa; Midhat paa hakkn da vekillerle yapm olduu istiare neticesinde Tuna vilatleri valilii vazifesini genel istek istikametinde Mthad paann uhdesine verilmesi karar

aldn tebli eder. Bu hususda padiahdan da irade- seniyenin alndn beyan eder. u kaytta en ok dikkat eken, Al ve Fuad paalarn mebuslar meclisine giri olacak hazrlklar sergilemeleridir. Yeni kurulacak vilayete esas olacak olan bu usul, devletin lk idari taksimat olan sancak ve beylerbeylii usulnden ibaret bulunan eyalet sistenminden, yni bir ka sancan birletirilmesinden meydana gelen ekli gayri sabitin, slahiy-la avrupa tipi idari taksimata uyan bir taklidilik idi. Nahiye, kaza, sancaktan meydana gelen ve her bir ksmnda genellikle azalarn hari brakmak zere li paa ile mstakil ve me'sul bir hey'eti vkela kurmaya muvaffak olamazsa, ekilmee karar verdi. Mustafa Fazl paaya emri altnda bulunmak zere Paris'de bir nevi idare-i merkeziye kurmu olan yabanc lkelerde ikamette olan Gen Trkiye frkas, itimada ayan grlmyordu. Bu frkann en delice bir icraata teebbs edeceine hatta hrriyet severlikleri dahi pheli grnmekteydi. Abdlaziz han 1863'de olduu gibi (bu tarihte li ve Fuad paalar ekilmek istemilerdi) mutaasbardan veya statkocu olanlardan eskiden beri mesai birlii jki vezir slahatperveri tercih etmek mecburiyetinde yap*31 kald. Sonunda Fuad ve li paalar galib geldiler. te bu ekilde ktidara gelebilen tutarl heyeti vkela slahata balayabildi. Birlik ve gten mahrum bir hkmet yerine daha azimkar ve usullere daha fazla riayet eden bir idare gelme ans elde edildi. 1283 ramazan/1867 ocak aynda Fransa tarafndan 1856 hatt- hmayununa dair babliye bir nota verildi ki, bu notada 16 maddeden ibaret slahat talebi yer alyordu. Bu vesikann hemen ba tarafnda maarif-i umumiyeden bahs ediliyordu. Bilhassa hristiyanlarn dahi kabul edebilecekleri mslman mektepleri veubeleri kurulmas, msl-manlar yannda tahsil~i iptidaiyenin yaylmas iin retmenler yetitirilmesi, fen, tarih, idare usul, hukuk tahsili iin bir niversite ile eitli mesleklerdek verebilecek yksek mektebler kurulmasna, umumi ktbhaneler almasna, iaret olunuyordu. Fransa hkmetinin en byk midi maarifi umuminin yaylp ileri bir seviyeye gelmesi idi. Herey-den evvel terbiye meselesini ortaya seriyor, diermeselelerin tamamn buna bal olarak ve muhta olduunu sylyorlard. te mekteb-i sultani'nin almas bu maksada istinad eder. Artk lkede eitim ve retim iin arzular hareket haline gelmiti. Cemiyet- Tedrisiye- slamiye Sultan Selim'deki Darafakann esasn kurmu, babse-raskeri tarafnda bulunan eski matba-i amire darulmuallimin yani retmen okulu olarak seilmitir. Bkre'de ise Bulgar komitesi adl bir kurulu bu zamann meguliyetinden bilistifade faaliyetlerine balad. 1856 fermannda var olan ancak bu gne kadar tatbik alanna konulmayan ecnebilerin Osmanl topraklarnda mallarn kullanmay bildiren karar bir ferman ile ilan olundu. Bu

kanunu be madde tekil etmiti Sonradan tebaiiyyet deiiklii yapm olanlar mstesna olmak zere Osmanl tebasnn tabii olduklar teklif ve rsumlar ifa etmek, kanun ve zabta nizamna ve belediyeye uymak, emlak ve ona bal davalarda, iflas halinde mahiyeten venizam bakmndan borcuna karlk olmas mecaz olan emlakin; satlmas hususunda devletin mahkemesine mracaat etmek vasiyet ve hibe selahiyetini haiz olmak zere Hicaz arazisinden baka Osmanl topraklarnn her tarafnda emlakini kullanma hukukundan istifade edebilecekleri yazlyd. Bu kanun yardmyla, li paa eski antlamann ecnebilerle alakal olan madde fkralarnda bazlarn deitirme ansn elde edebilmiti. Mesela konsolosluklarn bulunduu ehirden 9 saat veya daha fazla uzak blgelere mahalli hkmetin daveti zerine ihtiyar meclisi azasndan kiinin bunun le konsoloshane memuru hazr bulunmadan ok acil ve nemli hallerde ve baz belli sulularn aranmasna ve tahkikatna bal olmak ve icab edecek usuli dairesinde tutulacak zabtname hi vakit geirilmeden en yakn kosoloshaneye gnderilmekarti ile bir ecnebinin ikametgahna girmeye izinli olmalar, yine byle uzak yerlerde bin kuruu amayan davalarla en yksek haddi olarak 500 kuru nakdi cezay gerektiren kabahatlerde ecnebilerin kaza mahkemeleri tarafndan davalarna baklmalarna, fakat hkmn tercnman bulunduu halde Liva mahkemelerinde yeniden baklmasna izin verildi. Ecnebi teballarn her yerde dava vekaleti etmeleri ve tercmanlar ecnebilere bal davalarda hazr bulunmalar esas, teyid olunmak zere konuldu ayn zamanda arazi-i emiri-ye ve mevkufe hakknda kararlam olan tapu usulnn gede kararlatrld. Msr valisi smail paann talebkin olmak ve miras olan hkmetinin anna uygun olmak zere devlet tarafndan kendisine bir unvan verifmesiyH' Hatta stanbul'da bu meseleyimzakere etmek zere Msr yabanc iler dairesi mdr ermeni Nubar paa gelmi bulunuyordu. Abdlaziz; Hidiv-i Msr' unvann ihsan etti. Nubar paa Msr sahillerinden Mahruse adl vapura binerek s-tanbula geldi. Fevkalade iltifatlara nail edildi. Devle Jonkiyer yazd tarihinde diyorki: <Osmanl devletinin dm olduu mali skntlardan istifade ile her gn pein para ile yeni yeni imtiyazlar eide ediyordu. 1867 se nesinde hemen hemen hkmdarlk saylacak bir unvan olan Hdiv unvann ald. Hidiv bunlar bor olarak alyor, bu tarafa veriyordu. Bu defaki stanbula gidiinde ngiliz bankalarndan 8 milyon liralk bir bor daha almt. Zrhl gemiler alyor, Svey kanalnn alna yakn zamanda kendi adna yabanc hkmdarlar davet, Kahire'de de bir meclis heyeti kuruyordu.> Sultan Abdlaziz Han'n Avrupa Seyahati Padiah, 3. Napolyon'un vaki daveti zerine ilk defa olmak zere bir Osmanl padiah sfatyla avrupay ziyaret etti. Bunu ngiltere sefirinin Londra'ya daveti takip etti. 18/se-fer/128422/haziran/1867 cuma selamlndan sonra, beraberinde

veliahdehzade Sultan Murad, onun k ehzade Abdlhamid, bykoluehzade Yusuf zzeddin efendi ile hariciye nazn Dr. Byk Mehmed Fuad paa, padiah hocas Akehirli Hasan efendi, dier memurlar vard. Ayrca Fransa sefiri ile ngiliz sefareti batercmanda yanlarn da bulunmaktayd. Dersaadet'ten yola klm li pasa ise saltanat naibi olarak kalmt. Fransz donanmas derhal karlama iin Seddlbahir aklarnda bulunuyordu. Padiahn iinde bulunduu vapur, Malta, Napoli yolu ile 9. gn Tulon limanna varmt. Fransz donanmas askeri trenle padiah selamlamt. Parisde mparator tarafndan beklenmesi gereken blgede karlanm, Elize saray ikametine tahsis olunmutur. Franszlar padiaha byk misafirperverlik gsterdiler. Avusturya ve Prusya sefirleri, hkmdarlarnn padiah Berlin ve Viyana'ya terif dileklerini bildirdiler. Londra'da Bukinham saraynda ikamet olundu. Koblen'de Prusya kral tarafndan karlanarak, Viyana'da hakknda fevkalade ikram ve izaz gsterildi. Seyahatin 30. gn Viyana'dan hareketle Varna yolu ile Istanbula dnld. Padiahn payitahta gelmesiyle gn gece enlikler yapld. Seyahatin tamam 47 gn srm oldu. Padiah bu mnasebetle karm olduu bir hatt hmayunda demektedirki: <Hkmdaranece en tatl mkafat, asayiin ilerlemesi ve ve umumi servet iin masruf olan almalara tebalar tarafndan kemal-i muhabbet ve sadakat ile mukabele grme andr. Binaenaleyh bu defa da btn ahali tarafndan ahid olduumuz apak delille belli olan hulus ve sadakat indimizde makbuliyeti ok ve kymettar olduundan btn te-bamzin gsterdikleri hamiyet ve koruyuculuklarnn oalmas mamuriyet ve rahatlar vazifesi indimde bir kat daha teyid etti. Ve din ve icab- kaza hkmne girdi..> Panslavizm harekatndan yalnz biz deil Avusturya da ok fazla mutazarrrd. Rusya politikas bir kbus gibi Avusturya'nn zerine kmt. nk panslavizm saklanacak hi bir harekette bulunmuyordu. Dorudan doruya vaziyete tesir etmedeydi. yle bir halde ki , Avusturyann iki taraf, Avusturya/Macaristan blm bu tesirin altnda kalmaktay-a Slav rkna mensup olan ekler, Viyanadaki Rayart'a mebuslarn gndermediler. mparator Fransuva Jozef ta Prakadar giderek eklerin gayrmemnunlarn itidale davete mecbur oldu. Ayn zamanda Galiya eyaletide Macarlar gibi bir heyet, vkela, parlementolu bir muhtariyet idaresi talebinde bulunmaa baladlar. Bohemya'dakilerde ayn saz almaya baladlar. Liyabah'da, fliryallarda, Karniyol, stirya, Karati, hatta Dalmaya da ilerinde olmak zere bir Eskolavan krall kurmak fikrini ileri srmeye baladlar. Etrafa serpilmi olan bu eit tahrik unsurlarndan tabiatyla bizde hari kalamazdk. Srbistanda Karayorgivi ve Obronovi hanedanlar arasndaki mcadele bu sralarda en st seviye ve had safhaya gelmiti. Kara Yorgi.yeviin taraftarlar prens Mihal bey'i, 1868 senesi haziran aynn iinde ldrdler. Yeeni olup, 14 yalarnda bulunan prens Milan henz, Paris'de Lui lgaran lisesinde tahsildeydi. Mihal beyin yerine geti. Hariciye mek-tupumuz

Kmil bey, menurunu gtrp, teslim etti. Dier taraftan panslavizmin reisi bu srada jstanbulda bulunmaktayd. Bu zat slav ittihadnn, panslavizm gr ve dncesinin en kurnaz ve ehliyet sahibi reisiydi. 1285/1868'de bu ittihad, bu bir araya gelme hareketlerinin banda general gnatiyef vard. Ve bu zat bu sralarda f^usyann babali nezdindeki byk elisiydi. Slavlar bu adama ve Ruslara byk gven iindeydiler. Hatta Eflak'ta bulunan Bulgar komitesi, doksan kiilik bir haydut gurubu sevk ederek, Tuna vilayetinin asayiini bozmaya teebbs ettirdi. Ayn zaman dilimi iinde de Romanyada dahi, baz hususi ekilde hazrlanm hareketlere olundu. Romanya prenslii Bulgar fesat ve ifal ha-rekatn himayeden geri durmuyordu. Reis-i mdiran Bratyano ordunun halihazrda 78 bin, harb halinde ise 174 bin kiiye kartlmasna dair her iki meclise de birer layiha verdi. Babli bu teebbsve mracaat cesaretinden irkildi . Sadrazam i paa bu davran aleyhinde Romanya'ya tebligatta bulunmak zorunda kald. Fakat Bratyano gayetle hkmedici bir tavrla cevap verdi. Prens; Prusya ve Fransa'nn gstermekte olduklar tevecch dolu hallerden dolay, kendilerini mstakil bir devletin .sahibi olarak grmee balamlard. Bu srada Dr. Byk Mehmed Fuad paa , shhati bozulmu olduundan dolay, avrupaya tedaviye gitmek mecburiyetinde kalmt. Ancak fazla bir vakit gememitiki; nefes says tkendi, emaneti sahibine iade etti . Na stanbul'a getirtildi. O gn memurlar resmi devairi tatile sokarak merhuma hrmetlerini gsterme frsat bulurlarken, makam hkmet mesulleri bu tatile girie isabet dolu ve kadir bilme gz ile bakmay bildiler. <Fuad paann vefat, osmanl devleti iin bir vilayet kaybndan daha zcyd. Al paa bu kaypla sanki gcnn yarsn zayi etmiti. Bu iki ibilir vezir biribirlerinin noksanlarn tamamlamaktaydlar. Fuad paa; iktidar sahibi arkadann pek baarl olamad faaliyetten olan fikri teebbsata malikti. Batl itikatlardan tamamen kurtulmu, tedbir almak ve icraata teebbsde pek seri idi. Krm savandan beri, lkeye faydal olarak ne yaplmsa bu mstesna zekann yardm ve delaletiyle husule gelmitir. Velhasl slahat ve tarafdarlarn bu kayp adam akll zm, nk g odaklarnn u noktasnkaybetmi-lerdi.> Hseyin Avni paann seraskerlie, irvanizade Rd paay hazine-i hassa nezareti zerinde kalma artyla yeniden tanzim olunan dahiliye nezaretine, ura- devlet reisi Midhat asann Badad vilayetine tayini de bu, sene meydana gelen deiikliklerdendir. 1285/1868 Midhat paa hatratnda diyorki: <Nizamat ve inaata ait islerin tamam ura'nn esas ii hkmndeydi. Tedkik ve mzakerelerin burada yaplmas lazm gelirken demiryollarnn, diderlerinin ura-i devlet toplantlarndan hari yerlerde yaplmas gerek yeler gerekse Midhat paa da zntye vesile olmutu. O srada boalan Badad valiliine scak bakan Midhat paa, l paann da msaid karlamas neticesinde 6. ordunun nezaretide emrinde olmak kaydyla Badad'a vali tayini yaplmtr.> Midhat paa Badad'a vardnda yakn yerlerdeki arazi

ve bahelerden elde edilen mahsulattan er'i olan r almak istedi. Zaten burada yeni vilayet idaresi usuln yerletirmeye kararlyd. Hkmet iltizam ekliyle maktu olarak havale edilmi olan aracy mukattaindan kararak sancaklarn kaidesine uygun halde kurdu. O zamana kadar da Irak ahalisinden askere kimse alnmamaktayd. lk nce kura usuln, Badatta uygulamaya kalkt. Ancak ahalinin tepkileri bir ihtilal almetleri gsterme eklini ald. Yeni bir am vakas husul bulmasn diye, derhal tesirli tedbirlere bavuruldu. Tedbirlerin alnmasndan sonra da, kura usul ahalisi konar geer olan Mmtefik, Deliym, Ammara gibi yerler hari , her tarafta tatbike kondu. Btn rak'a yaymak kabil oldu. Deara hadisesi ad ile anlan (bedevilerden vergi toplanmak maksadyla yaplan askeri sevkiyata karlk bunlarn kalabalk bir halde hcum ve atmasndan ibaret byk olay, alnan zel tertibatlar sayesinde iyi bir netice verdi. Reislerden bazlarnn idamn yerine getirmekle beraber, oralarda da hkmetin kuvveti gsterilip, devletin nfuzu kabul ettirildi. Mithad paa bu vakada ii tatlya vardrnca gzn arazii hariciyeden olan tasarruf-u hukukiyesi adeta emlak-i saire ve miri iftlikleri gibi devlete aid ve iinde bulunan ziraatci aileler, iftlik hademesi, ortalk, yarc kabilinden olan dervilerin slahna evirdi. nk burann ziraat yapmaya uygun olan arazisi mukattaat adyla deiik ktalara blnmt. Miri (devlet) yalnz tohumu verip, ahaliye ektirir mahsln 3 de 2sini alr, de biri fellahlara kalrd. Anlalyorki, ahali burada bir kar yere sahip olmayp, mltezimlerle, eyhlerin zulm altnda inlemekteydi. Bu bakmdan ev yapmak, hayvan beslemek, aa dikip yetitirmek ii onlar hi enterese etmiyordu. Bu sebebden de, sefil ve avare olan bu insanlar her trl ifsad ve ifalata ak bir haldeydiler. Mithad paa, bir memleket ahalisinin o memleketin sahibi ve btn medeni hukukundan istifadesi ve tasarrufu elinde olursamemleketin menfaatlerini ve ileriye gitmesini temin ve muhafaza gayretinde olur kaidesine uygun olarak, mevcud miri araziyi tapu vererek datma usuln btn teferruatyla tatbik etti. lk senesinde 100 bin liradan fazla bir gelir elde etti. Dier tarafdan ahali arazi sahibi olarak, elindekini imara alt gibi dier taraftanda, memlekette asayi dzelmeye balad. Eskiden 8-10 bin kese gelir ile mltezimlere verilen mukattaa hindiyye rnukattaasi meselesini de hazine hissesini %50'ye (evvelce %66 idi) drerek bir takm aidatlarla masraf kaldrarak, deitirmek suretiyle, hal yoluna koydu. Deare meselesinde en ok hindiyelilerden korkulurken, bunlar 15 bin eli silah tutan kimseler olmasna ramen yerlerinden kmldamadlar. O sene en verimli senelere kyasla 6 milyon kyye pirin (7. 680. 000 kg.) haslat elde edildi. Dicle'de 8 vapurdan meydana gelen bir vapur iletmesi kurulduu gibi, Svey kanalnn almas mnasebetiyle, Basra krfezi ile CImman ve Necid sahillerinde ve Kzl denizde islemek zere Babil, Ninova, Necid, Asur isimlerinde bykl kkl 4 vapurdan meydana gelen bir Osmanl vapur kumpanyas da kuruldu.

Bunlardan baka, bir emniyet sand, hastane, islahhane, memleket bahesi, su makinesi, pirin fabrikas, Kzimiye tramvayn kurduu gibi gaz madeni al (petrol kuyusu olacak herhalde) teebbsnde bulunarak, Mntefik'te nce iskan yeri olmak zere Iasriye isimli bir kasaba kurdu. imdiki halde, ngiltere ile kavgal olan Kuveyt'i, devlet-i lye adna dzeltip sanca- Osman'yi ektirdi. Velhasl; Arab yarmadasn istila eden imar aireti reis ve eyhilmeayihi Abdlkerim'i Diyanbekir valisi Kurt smail paa ve Mntefik mutasarrf Nasr paann yardmlaryla sonu gelmez sanlan mcadelede, yaral olarak yakalamaya muvaffak olarak nihayete erdirdi. Ad geeni istanbul'a sevketmise de, Musul'da idam edilmitir. Bundan sonrada Ne-cid'in slahna balad. Necid seyahati esnasnda ise, Suud'u tenkil ettirip, hsa livasn kurup, bunu da Katar topraklarn katt. Lbnan ve skenderiye korvetlerine binerek Bahreyne kadar gitti. Midhat paann bu seyahatinde ngilizlerin bir bahriye mfrezesi takipetmise de, paa Bahreyn hakimi eyh Isa ile grerek, mlakat neticesinde eyh, limanda kmr maazas ve teferruat iin istenilen yeri hi bir bedel almadan vermitir. Paann Necid'de gsterdii bu baar ba-bli tarafndan takdir olunarak kendisine gayet kymetli talarla tezyin olunmu bir kl hediyeolundu. Tunus: Vilayetlerin i ve d borlarnn birletirilerek %5 faiz verilmesine karar alnmas, fakat faiz ile deme dine gre, seilecek tedbir ve teebbslerin Tunusda bulunan ecnebi devletler konsoloslarnn kontrol altnda olarak yapmak yn kararlatrld. Fransa, ngiltere, Avusturya devletleriyle anlalarak Tunus ve Fransz memurlarndan meydana gelen bir komisyon kuruldu. Fransa kraliesi Ojeni Svey kanalnn aln mteakip, stanbul'a geldi. Avusturya imparatoru Fransuva Jozef de iadei ziyaret mnasebetiyle gelmiti. Mecelle cemiyeti bu sene faaliyete geti. Bu cemiyet toplantlarn bablide yapmaktayd. Ne varki; eyhlislam Hasan Efendi (Kezubi Hasan efendi) itirazlarda bulunmu ve cemiyetin reisi Cevded paa, anadolu ve rumelideki eitli vilayetlere gnderildi. Tabii bu grevlere gnderilirken, mecelle heyeti reisliinden azledilmiti. Yine bu sralardayd ki, l paa Msr Hdivi smail paann imtiyazlarndan kaynaklanan israflarna ve da dnk gsterilerine son vermek iin ferman almasnn gerektii- kanaatine varp, tatbik etme ameliyesine balad. Sururi efendi isimli bir memurla dncelerini duyurdu. Bu fermanda yazlanlar, Hdiv smail paaya yazlm bir ltimatomu andrmaktayd. iddetle ihtiya olmadka yeni bir vergi alnmamas, babli msaade etmedike avrupadan bor alnmamas, anlatld. Msr hidivliide kendine alm olduu brahimiye, Muzafferiye, Hayriye isimleri verilmi zrhl harp gemilerini padiaha terke mecbur kald. Hidivin bu tarz harekat ve davrann bir kayt altna alm bulunan l paaya sultan Aziz 20 binlira mkafat verdi. Ertesi sene yani 1285/1868 senesinde mahkemelerin usullerini tanzim meselesi ortaya kt. Devletler aras mzakereler yapld. Bunlarn

neticesinde anlan mahkemeler ba-kanlklaryla yar azasnn mahalli ahaliden ve dier yarsnn ecnebilerden tayin edilmesi kararlatrld. Msr hattnn senelik geliri 7 milyon 347 bin liraya ykselmiti. 5miyon 899 bin 55 lira masraf dlp 1 milyon 500 bin liraya yakn fazlalkta gelir bulunmutu. Avrupa'ya Bir Nazar Gerek bat gerekse avrupanin ortasnda harp alametleri kendini gstermeye balamt. Bunu gzlemekte olan Bismark, Kuzeyalmanya birliini gerekletirdi. lk nce Hes-Kasil ve Frankfurt'un iltihak ettirilmesiyle Prusya'nn birlemesi tamamland. Vakti zamannda ngiltere krall slalesine aid olan Hanover kralln alarak, hkmeti Rusya hududundan Fransa hududuna kadar geniletti. Genel seim usuln kabul ederek, Almanmilli hislerini arkasna alarak hem birlemeyi salad hemde istiklallerinin yok olmasndan dolay vehm eden kk hkmetleri tatmin eylediinden toplanan heyet Berlin'de rayitag denen meclisle ortaya km oldu. Dier taraftan Alman prensleri ve bilhassa Prusya kra-l'nn vekillerinden meydana getirilen bir Bunderat meclisi kuruldu ki raytag meclisinin teebbslerine kar bir dizgin mesabesindeydi. Bismark, bu iki meclisin tesirine kaplmadan ve adeta onlardan bamsz bir halde, yalnz kraln yannda mesul olmak zere birleik heyet anslyesi (bavekillik gibi) idi. 3. Napolyon bu birlemi heyeti iyi gzle seyretmedi, Ren nehri ikliminde meydana gelen bu kavi hkmet, talya hkmetine benzemiyordu. Kuvvetler dengesi bozulmutu. O yzden talya'dan Alp dalan hududundaki Savoa ve Mi'i ald gibi bir taraftan da kaybettii bir eye kar bir ey kazanmak istediysede Bismark red cevab ile yetindi. Bunun zerine Hollanda kralna mracaat ederek Lksenburg byk dukaln para karlnda satn almak arzusunda bulundu. Anlama mmkn oldu. Pazarlk edildi. Feragat ve intikal senedi imzalanrken Bismark, heylulet, yani araya girerek ii bozdu. Fransa, Meksika seferinin hatasndan dolay ypranmt. Paris Bismark'n muhalif elini kramad. Lksen-burg dukalnn bitarafln ilanyla grd hakareti inedi. Askeri bakmdan kuvvetlenip tekilatlanmaya kuvvet verdi . Bir fransz tarihi diyorki: <Lksenburg meselesinde sabetli hareket eden fransa haysiyetini ilan ve ihtilalci frkalar tarafndan tehdid altnda bulunan mevkiini salamlatrmak iin, 3. Napolyon'un bir harbe ihtiyac vard. Almanlarn hkmetini Prusya'nn bykl altnda birletirebilmek iin Kont Bismark'da ayn hisleri duyuyordu. Bylece su-i tefehhm yani yanl anlamay harbe hazr olmay tevik olarak grnmedeydik Bu aralk spanyollar, kralie 2. zabellay tahttan indirmiler, daha ok hrriyet sever ve verir bir hkmdar aramaya kmlard. Geici hkmet reisi grevi deruhde eden mareal Pirim, spanya krall tacn Prusya kralnn yeenlerinden Leopold d Hohenzollerne teklif etti. Fransa hkmeti bunu protesto etti.

4/temmuz/1870 tarihinde Prusya hkmetinin nezdindeki sefiri msy Benedetti'yi Ems ehrinde Prusya kral 1. Gilyoma yollad. Vazifesi, akrabasndan bulunan Leopold d Hohenzolleri spanya kraln kabul etmemesini salamak iin, yardmlarn istemekti. Kral uygun davrand. Prens itaat etti. Bylece Fransa byk ve nemli diplomatik bir baar gstermi olmakla avunmaktayd. Fakat Fransada var olan sava taraftarlar Prusyann pek daha ok glendiini grmek istiyorlard. Fransa hariciye nazr msy d Garamot, sefir Benedetti'yi, prensin spanya krall teklifine gstermi olduu ekinmeden vazgeerek bir daha evvelki fikre dnmemesi hakknda kraldan taahht almasn istedi. Kral bu sefer red cevab vermeyi uygun grd. Prens Bismark bu olan bitenleri telgraflarla haber almakta idi. Franszlara gre Bismark, Prusyann Fransadan daha kuvvetli ve hazr olduunu bildibinden frsat kaybetmemek iin, kraln telgrafn deitirerek gazetelere: <fransa sefirinin yaver-i harbi tarafndan, kapya kadar getirildiini, elinin bu hakarete mstehak olduunu, kraln yannda meydana gelen hareketteki srar pruSya hkmeti iin, ayn hakaret demek olacan gsterecei tarzda yazlm bir telgrafname tebli etti. Alman gazeteleri bu notay istedikleri gibi evirip, evirdiler ve bu haber Fransa hkmetine ulatnda da savan ilan tahakkuk etti. > Fransa ahalisi ayakland. Durumun sabrla metanetle madde, madde tetkik edilmesini ve mecliste olayn mzakeresinin yaplmasn tavsiye eden mehur Tiyers'i hain ve Prusyal diye tahkir edip adamn camlarn taladlar. Sokaklarda, Berline! Berline! diye bartlar. O gece meclisi me-busan ilan harbi tasdik etti. Bismark Fransz hkmetinin hatasndan istifadeyi bilmiti. Fransa mkl bir duruma dmt. Avusturya, Ruslarn tehdidi yznden kmldyamiyordu bile. Fransa ile anlaarak mterek bir hareket yapma arzusunu tad halde tehdidlerden dolay, bir eye teebbs edemedi. talya, 3. Napolyondan Roma'nn kendisine verilmesini temin hususunda talepte bulundu. Napolyon raz olamad. ngiltere ise, Fransann klmesinden dolay her halde bir zntye kaplacak deildi. Sava, 3. Napolyon'un ummakta olduu neticeyi vermedi. Me ve Sedan malubiyetlerini Pa-ns'in muhasaraya maruz kalmas takip etti. Sonunda Pa-ris'de dt. lO/mays/1871'de Frankfurt ehrinde yaplan anlama gereince Fransa; bemilyar frank sava tazminat demee ve Arsas-Loren'i terke evet demek durumuna raz oldu. imparatorun Sedanda esir dmesi zerine Franszlar 4/eyI!'de mdafa milliye hkmeti idaresinde olarak cumhuriyet ilan etme yolunu setiler. Me Prusyallarn eline dmek zereyken, Ruslarn hariciye nazr Gorakof, byk devletler kabinelerine, Rusya'nn Pariste yaplan sulh kararlarn yok sayarak Karadeniz'deki hukuku hkmranisini yeniden tanzime karar verdiini bildiren, genel bir layiha gnderdi. 29/ekim/1870'de yazlan bu layiha avrupann tamamnda byk heyecanlar duyulmasna sebeb oldu. Fransa, bunu bir kahpelik olarak kabul etti. Babyi ise, mthi bir tela sard. Bunlar olmaktayken Osmanl devletinin iileri ve siyasiyesi de u durumdayd:

On senedenberi maliyenin vaziyeti vahim durumunu devam ettirmekteydi. 1287/1870'de muntazam borlarn yekn 1 milyar franka ykselmiti. l paann vefat srasnda hazinenin 130 milyon lira borcu olduunu Ltfi tarihi yazmaktadr. 1869'da yaplan; bykbor (mazinin hesaplar) temizlenmeden vede istikbal teminat altna alnmadan sarfetmeye devam ediliyordu. Memurlar ve mstahdemler maalarn zorlukla alabiliyorlard. Mal sandklarnda para bulunmuyor, hatta hazine tahvilleri dahi denememekteydi. Bu hal hkmetin iflasnn pek yakn olduunun gstergesiydi. Vergi koyma ve toplama dzeni ekillerinin slah edilmesi hl dnce plannda kalmakta idi. Dnlen tedbirlerin en belirgini, gerek kara gerekse deniz askerinin saysnn azaltlmasndan ibaretti. Ordu'nun Drm 1286/1870'de silah altnda bulunan asker miktar 160 bin kii civarndayd. Bunlar hassa askerleri ile beraber 6 orduya taksim edilmiti. Bu alt ordu, 36 tane piyade nizamiye alayn tekil etmiti. Bu hesaba gre piyade asker yekn 120 bin civarnda olmaktayd. Her ordunun 6 alay piyadesi vard. 4 alay svarisi, 1 alayda topusu, 5 batarya topu mevcud olup, iki frkadan meydana geliyordu. Bu 6 ordudan baka f rka daha vard ki, biri 10 bin kiiden mrekkep olduu de Girid'de, 5 bin kiilik baka bir frka Trablusgarb'da, _ 5 bin kiilik firkaysa da Tunus'da bulunmaktayd. Bunlardan baka Beyolu klasyla anakkalede, Tuna sahilinVenedik krfeziyle Bozcaada, Midilli ve anadolunun baz kalelerinde 5 bin asker daha vard. Kura ile asker almak icab ettiinde asker veren eyaletler unlard: Arnavutluk, 10 bin-Bosna, 30 bin-Srbiye, 20 bin-Memleketeyn (Romanya), 7 bin-Msr, 20 bin-Tunus ve Trablus 10 bin-genel yekn ise 97 bin kiiyi buluyordu. Bunlardan baka gerektiinde babozuk ad verilen gnll asker toplanmaktayd. 1870 sonlarnda Asir taraflarnda asayite mini iin, 7. ordu adyla bir ordu dzenlenmesine giriildi. Asir emiri Mehmed bin Ayd, Tihameye kadar yrm, hatta Hadide'yi basm. Bu sebeble Yemen olsun, Mekke taraflar olsun birtakm skntlara dmt. Ferik Redif paa komutasnda Yemene 18 tabur ve Msrdan 20 bin asker sevk olunmutu. Bunun sonucunda Asir meselesinin kapand grld. Yeniden bir Yemen vilayeti kurulmasna giriildi. Girid ihtilali srasnda ordu le donanmann noksanlar ortaya kt. Tarih-i Ltfide; donanmann 4 kta zrhl kapak ile bir kapaktan baka 8 firkateyn, 9 korvet, 13 aviz , 4 duba, 28 nakliye vapurundan meydana gelmekteydi, yani 66 paradan ibaretti ve 1700 topu ve bunlardan baka biri kapak, biri firkateyn 15 adet korvet olarak 63 tane yelkenli gemi vard dedikten sonra biraz a'aida, 94 para harp gemisi mevcud olup, bunlarn yekn 5 bin bu kadar beygir kuvvetinde idi. Bunlardan baka, biri ta

tezgahnda hemen yap-"P ve dieri Tiriyeste'den hazrlanp gnderilen 5yzer beygir kuvvetinde iki zrhl daha mevcud olup, sefine yani gemi bulunduu, devaml 12500 tfeklininhazr olduu o zamann evraklarnda grlmtr. Diyor. Fethi Blend'de bu sene gelmitir. Hseyin Avni paann yapt tensikat yani, orduda mevcudu azaltma hareketinden sonra, askeri kuvvet 4 sene nizamiye, 1 sene ihtiyat ile redif snf ncesi, redif snf sonras ve babozuklarla yerli askerlerden ibaret olup, tahminen yekn 792 bin nefere varr. te bu tekilat zerine rumeli ebeke-i hudududiyesinin kurulmas meydan buldu. Rumeli kumpanyas dediimiz Baron Hir kumpanyas (irketi) bu srada imtiyazlar elde etmek suretiyle bir taraftan stanbul zerinden, dier tarafdan Dede-aa cihetinden ve Selanik ynnden inaata balad. ' Ziraat ilerleyememi, kyller iin ok ar olan yol bedeli paras valilerin menfaatine yaramaktan baka bir ey deildi. Maden ve maden ocaklar kanunu kark bir tarzda tanzim edilmesi gerekletirilmi, ideki gmrkler i ticaret ve sanayii sektelere uratm, maliye de intizam ve dzen yetersizliinden mahvolmutu. Aar meselesi ahalinin bana bir bela kesilmi, vergi alm ve hesaplamalar iyice bozulmutu. Fransa ile Almanya arasndaki savan sonucu ve onun getirdii siyaset havas Osmanl hkmetini de, alakadar hale koyup Prusya-Rusya-Avusturya arasnda yaknlama balamas, Franszlarn malubiyeti, babiiyi dncelere salmt. Bizde, vekiller heyetinde sk bir merkeziyetilik politikas seilme yolu tatbike itina gsterilmeye baland. Zaten bunun neticesindendirk, Al paa Msr Hidivi'nin serbest bir tarzda yaptilemleri tahdid ile durdurmu ve elindeki zrhllar ve dier malzemeleri stanbul'a getirtmi, Msr zerinde tatbike konulan bu muamele, Tunus ile Trablusgarb blgesinde bir ders-i ibret, niyetine oralardakilerde hisselendi. te taraftan, Balkan yarmadasnda, Atina-Bkre-Belg-rad arasnda devaml bir haberleme gzlemleniyordu. Avrupallarn vaziyetleride son tahminlere gre u durumdayd: Cermanya Almanlar birlemesi salanm, 2. veya daha a derecede bulunmakta olan baz Alman hkmetine fak muhtariyetler verilmitir. Ancak meydana gelen yeni hkmet, askerlik bakmndan bir atfnazar yaplrsa sulandrlm bir Almanya idi. Gerek askeri grn gerekse siyaset dnyasna getirdii tesir ile en birinci imparatorluk oldu-unu gstermekteydi. talya tabii ki, Almanya'ya tutkundu. O da, milli tekamln salamak zereydi. Arzu etmi oldu-qu payitaht Roma'y elde etmiti. Sadova sava akabinde Venedik'i, Fransa sava neticesinde Roma'y ald. unun bunun felaketi zerine kurulmu bir hkmet ortaya kt. Hatta Fransa'ya dman kesildi. Donanmasn ekememeye balad. Avusturya'nn varlna ramen, Petrevil ve stirya vilayetlerine gz dikti. Avusturya menfaatini gzetmek iin itaatli baklarn Berlin'e evirmiti. Rusya'ya kar, dikkatli, douya bakarken Almanlarn hususi himayeleri iinde, mtecaviz bir vaziyet sergiliyordu. imdi, l ittifakn balangc bu siyasi vaziyettendir. Fransa; byke bir

cumhuriyet ekline girdiinden Almanya iin, tek hkmet eklinde bulunan her hkmet iin pheli bir komu saysna katlm oldu. Rusya ise oda bal bana bir tehlike kesilmiti. Paris antlamasn kendi eliyle yrtt. Ancak istediine tamamen sahipotamamt. Prusya'ya sava esnasnda gstermi olduu anlayl tavrnn hakkettii mkafat grememiti. 2. Aleksandr ile 1. Gilyom abasnda gayet byk bir gizlilik iinde yrtlmekte olan dostluk grld. Byle olmakla beraber ar, douya aid tasavvurlarndaki sebat saklamyordu. ngiltere 1870 savanda adeta dilini yutmu gibi hi ses etmemiti. Bunlarn banda bulunan lord Gladaston, i ilerde 'slahata dalm, bartan baka bir ey onu cezbetmiyordu. ^ynca, ngilterenin Ruslara muhalefeti her zaman iin Fransa'nn yardmn hemen yan banda bulmasna balyd. Fransa ise kanad krk bir hal iinde abalamaktayd. Rusya'nn arzu ve niyetlerine dorudan doruya Avusturya'da pek karlk veremezdi. nk srtndaki talya da onun ayr bir skntsyd. Bu vaziyet karsnda Osmanl devleti iin ufuklar pek aydnlk deil, bilakis karanlkt. Hakikaten 4 sene sonra byk bir frtna kmas neticesinde Berlin antlamas hkmlerine boyun emek mecburiyeti dodu. Rusya hariciye nazr Gorakof'un yazs Paris antlamasna bundan evvel indirilmi darbelerin tamamlaycsyd. Bundan evvel, Eflak ve Budan'n birlemesi de yazl antlamann hkmnn kaldrlmasna bir giri dense yeridir. zellikle avrupa 1272/1856 slahat fermannn yerine getirilmemi olduuna kani idi. Hatta o zaman ad geen ferman hakknda ve iinde yazlanlara gre ngiltere, Fransa, Rusya hatta devleti liye taraflarndan yaplan tetkikler, neti-cede yle bir hkme varmak kabil olmutu: "Tanzimat cedve-lnde ihmal edilen vaadler, elde edilen ilerlemelere nazaran tesbit kabul etmez derecede oktur." Bu hkm 1868 senesinde verilmiti. Fuad paann hariciye nazn bulunduu srada 25 bendden meydana gelmi 1868'de Londra, Paris, Viyana, Berlin, Petersburg ve Floransa da bulunan, Osmanl elilerine gnderilmi layihada bu taraf pek ok rtl bir ekilde itiraf edilmitir, "resmi yazma muharrerat- resmiye sh. 90-102" Gorakofun yazs zerine ngiltere iddetli bir protesto ekti. "ngiliz hariciye nazn tarafndan yazlan cevapda: anlam devletlerden hi birinin rey ve rzas alnmadan fesh etmeye kalkmak, ngiltere devletinin uygun grmeyecei hususattandr. eklinde olan bilgiyi veren ngili-z elisine Rus bavekili Gorakof, bahsolunan eski maddeyi-feshetmeye kesin kararl olduklarn syleyerek eer, Osmanl devlet adamlar buna muhalefet edecek olurlarsa Rusya devleti ordularn bir tek kii ilave etmeden himayesi altnda grnmekte olan dou hristiyanlanna bir iaretle dalgalar halindeisyan hareketlerine girieceklerini ifade etmiti. (Mirat- hakikat) Versay'da yani Paris'de bulunan prens Bismark ile haberlemeye giriti. Rusya'ya kar harp ilan etmeyi talep etti. Avusturya da sz konusu yazdan dolay pek zid. Bismark, Avusturyann Fransa ile birlememeleri iin Rusya'ya eilim gstermee muhta olduundan epeyi skld. Dier tarafdan, Fransann lehinde olmak ihtimali

bulunan n-giltereyi de krmak istemiyordu. Paris antlamasna imza koymu bulunan byk devletlerin, yeni bir konferans toplu-yarak, vaziyeti tetkik etme teklifinde bulundular. Bu teklif hem Petersburg'da hem de Londra'da kabul olundu. Londra konferansnda, 1856 antlamasnn sylemekte olduu Tuna nehrindeki gemilerin serbest ekilde dolamalarnn almasyla devlet-i liyenin boazlar ap-kapamak hakkn yeniden tasdik etmekle beraber, Karadeniz'in tarafszln temine muvaffak olamad. Rusya'nnda istedii buydu. Osmanl devletine ait deniz gc dnyada 2. derecede bir donanma olma vaziyetine ularken, 20 den fazla zrhl gemisi 80-100 kadar da ahabtan da olsa harb gemisine sahipti. MAHMD NEDM PAA'NIN SADARET Ali paa, 1288 cemaziyelahirinin 21. /8/eyll/1871'de Be-bek'deki yalsnda vefat etti. J3u vefatn neticesi Byk Mustafa Reid Paa ekolnn sona ermesi demekti. Buna karlk istibdad kaps sonuna kadar alm oldu. Padiah ne hikmet ise, Ali paadan ekinirdi. Hatta yakn ve sevdiklerinden birisine birdefasnda: "u kanapeyi gryormusun? l Paa, bana nice geceyi bunun zerinde sabahlattirdi." Demitir. Al paadan sonrada sadarete Mahmud Nedim paa geldi. Hariciye nazrl Sururi paaya verildi. Sultan Abdlaziz, l paann vefat zerine geni bir nefes ald halde, devletin iileri yeni bir sknt ile karlat. Mahmud Nedim paa sadrazam olunca l paa ekibi de birer birer iktidar mevkiinden skut etmee balad. lerimiz i-daresinde bir sadan geri dn grlmeye baland. Hakikatte padiah, sadaret fermann takip etmek bir dereceye kadarda gz boyamak fikriyle: "CIygun grdmz slahatnda tamamnn yerine getirilmesi, hukuku umumiyenin muhafazasnn temini, btn ahalinin adaletin en mkemmeli ile ynetilmeleri hususuna byk bir dikkat ve itina gsterilmesiyle beraber yinede, btn er'i mahkemelerde ehliyet ve iffet sahibi istikametleri salam kimselerin bulunmas, nizamiye mahkemelerine havale olunan ilerin de, sahih adalete uygun ve hakiki hukukiyeye tevsiki.." Mealinde bir yazy gndermiti. Fakat Tarihi Ltfi diyorki: <Bir mddet sonra anadolu ve rumeli taraflarnda, imendifer(tren)ler yapmna baland. Nehirler vastasyla da muamelelerde kolaylk, ticari ve sanayi bakmdan mahallerin yaygn ekilde istifadesine dikkat olunmasn beyan eden bir tezkere-i seniyye babliye gnderildi ve bu da ilan olundum Azbir mddet getikten sonra padiahn dama oynama dknlnanmak iin; "valiler dama tana dnd!" szleri iitilmeye baland. Mahmud Nedim paa, sadaretinin balangcnda, valilerin deitirilmesini uygulamaya koydu. Mevkiini salamlatrmak iin, ura- devlet reisi Kmil paann, maan 25 binden, 75 bine ykseltti. Rsumat emanetine; 10, bahriye nezaretine 75 bin, nafa ve ticaret nezaretine 50 bin kuru zam, hariciye ve maliyenezaretlerine de birer mir tayin ettirdi, i ilerde meydana gelen olaylar takip edecek olursak, ilerin idare tarznn dabaka bir kalba dkldn

mahede edebiliriz. Rus sefiri gnatiyef de, l paann vefatndan sonda, geni bir nefes alm, artk icraatnn gcn sergileyebilirdiTunus nem tayp ok alaka ekici bir olayda Tunus mesele-siydi Tunus valisi Sadk paa tarafndan zel bir vazife ile Floransa'da Hayreddin paa bulundurulmaktayd. Paa, italya ile yaplm istikraz yani bor meselesinin ekimelerini, babli'ye anlatmak iin stanbul'a gelmiti. Dn srasnda Tunus valiliine dair bir ferman da gtrd. Bu ferman da, Tunus eyaletinin (imtiyazl veraset) ile verilmesi ihalesi beyan edildiktensonra deniyorki: <Eskden beri geerli olduu gibi orada hutbeve baslan sikke (para) padiah adna olup, sancak ayn ekil verenkde kalmak, sava kt zaman i becerecek asker ile hizmete komak, ball elan olduu gibi ve geerli olmak zere muhafaza ederek, vilayetin veraset yolu ile hanedannda bulunmas, eyaletin i ilerinde er'i erif ile idare, ahalinin can ve mal ile rzlarn temine kfi ve zaman ve vaktin mukteziyatnca uygun kanun-u adliyeme baklarak yerine getirilmesi artyla memurin-i seriye, askeriye ve mlkiye ile maliyesinin azil ve tayininde Tunus valisi murahhas ve hukuku mlkdariye'ye aid siyasi maddelerden baka yabanc devletler ile olan muamelesinde izinli bulunmas, vefat vukuunda hanedanndan olan byk varisin gemesi, erafn saltanat seniyeme takdim olunacak haber zerine vezaret v mirlik ve menur-u hmayunu ve mri alanmn gnderilmesi hususlarna irade-i se-myye-i mlkanem eref sudur buyrulmutur.> O sralarda b ferman Tunus'un ecnebi devletler poitikasna kar, hu-kuk-u padiah ile onun himayesi altna girmi olduunu ve verasetin icabatndan valilerin istiklali olduunu kuvvetlendi-ren bir husus olarak telakki edildi. Tebeddlat yani deiiklik, tevcihat, tenkihat, tasarrufat, birbirini takip etti. Tenkihat ve tasrifat komisyonunun 50 bin 200 kese (25 milyon 100 bin kuru) masraf drd ilan edildi. Tarih diyorki: <nceleri her gn bir trl duyulan icraat ve dncelerin deliceleri, akll kimseleri artr hayretlere drrd. Hele Istanbulda baslan ve avrupadan gelen gazetelerde yazlan icraatlar alayc dncelerle ok ayplanyordu! > Hatta bu karklk arasnda ilan yaplan vekiller heyeti program, birincisi kara ve deniz kuvvetleri, 2. maliye, 3. adliye 4. maarif, 5. zabta idaresi, 6. da vilayet idaresi usul olmakla ne var ki, hariciye unutulmutur. Abdlaziz han'n, Mahmud Nedim paaya yaptrd ilk i ve emri belki de bahcas, otuzbe senedir devlet idaresinde devam etmekte olan ve tanzimat- hayriyenin esasn tekil eden can, mal ve rz emniyeti maddesini baltalayan srgn ve uzaklatrma emirlerini verebilmesidir. Keyfi idare, ahs garaz devletin geleceini mahv etmekteydi. Bu cmleden olmak zere serasker Hseyin Avni paa askeri masraflar dolaysyla doum yeri olan sparta'ya, kodra valisi mir daveti smail paa

Trabzon'a srgn yollanarak maliye eski nazr irvani Rd paa, veliahd ehzade Mu-rad efendiye kendini yarandrmak iin Kurbaaldere caddesini dzeltmekleri itham ve ehremini Haydar efendi, ma-beyn bakatibi Emin bey, zabta nazr Hsn paada eitli yerlere srgne gnderildi. Bu ilere ait yazlan tezkerelerdeki: Yaplm bulunan tahkikatta ve tetkikatta bundan byle ortaya kacak vaziyete gre cezalarnn iddetlendirilecei imdi halde tahakkuk eden, kt idare ve kullanmdan dolay uzaklatrdklar.. Satrlar eklindeydi ki, bu tarz daha sonra keyfi srgnleri usul olmutur. Bu srgn meselesinden Badad valisi Midhat paa da nasibini almt. Paa Ba-dad'da ortaya koyduu slah, terakki dolaysyla o vilayetten devlet hazinesine para gndermek ve emsalinde karlai-madg halde, senede 250 bin liray gndermeyi taahhd etmiti- Ancak Mahmud Nedim paann slahat komisyonu iin bu tarafn gz nne almyarak, vilayetin genel masrafndan 24 bin kese tenzilat yaparak, nakit olarak istemi ve bunun zerine paa istifa yolunu semitir. Yolculuunda Sivas'a tayinini haber ald. Hayat- Siyasi-ye'de deniyor ki: "Vaziyete gre Mahmud Nedim paa, Rusya politikas tarafdarndan olduu iin sadaret makamna aelmesiyle birlikte eli general gnatiyef in tavsiyesiyle Bulgarlarn rum patrikliinin otoritesinden ayrlarak mstakil Exsharzhk idaresi kuruldu. Bu da, devleti baka bir idare ekline koymak niyetiyle gemi dnemde yaplan her eyin tamamn bozmakt. Evelce yaplm bulunan demiryollar mukavelesini feshetmiti. Vilayetler nizamlarn deitirip, kk, kk valilikler kurmaya kalkp, bu yeni dzenin gereinden olmak zere, Sofya'y Tuna vilayetinden ve ar-kikarahisar, Trabzon'dan, Mara'i, Adanadan ayrp baka baka valilikler tekil etmi olduu gibi, Bosna'nn br ucunda olan Hersek sancan, daha yaknda olan Yenipazar ile birletirip oray da bir valilik yapm ve btn vilayetlerin tahsis ve masraflarnda hesapsz ve lsz indirim ve ykseltmeler yapm olmasyla, her mahallin idaresi bundan menfi olarak etkilenmiti. Bu etkilenme sonucu, memurlarn suistimalleri, zabta ve vergi memurlarnn her birinden ikayetler balamt." En tarib karlan da payitaht dndaki memurlarn ounluunu belkide tamam ya azil ya da yerlerinden baka mahallere nakil olunmasyd. Devlet by-!ece adeta bir mteharrik kitle haline gelmiti... Mithad paa Sivas'a gitmedi. Tayini Edirne valisi olarak yapld. ok dikkat ekici idari tedbirlerinden biri de, jurnalci memurlarn ihdasdr. Bu memurlarn ii babiiye durmadan tetkik iin evrak gndermeleriydi. Mahmud Nedim paa bu srada tanzim etmi olduu btede milyon lira fazla gelir gstermekteydi. te yandan da, maliyeyi Galata sarraflarndan 1 milyon 100 bin lira bor alm olarak ilan ediyordu. Eski bir cedvele gre harici ve dahili genel devlet borcu 138 milyon 674 bin 780 ve her iki borcun faizi senede 8 milyon 457 bin 485 lira idi. 1288/1872 btesinin dengesine gre umumi gelir: 20 milyon 700 bin liray am olduu grlyor idi. 1289/1272 senesi, Bulgar eksharzlinm kurulu

tarihidir. Eksharzh"n stanbul'da oturmasna karar verildi. Hatta huzura karak bir teekkr konumas yapt. Padiah da, bu nutka uygun bir nutukla cevap verdi. 1286/1869 senesinde l paa daha sadrazamken dzenlenmi bulunan fermanda Eksharzhn icab ettike Fener semtinde bulunan Bulgar papashanesinde ikamet etmeye izinlidir aklamas yer almt. Mahmud paa vilayetlerin tahsisatn keserek, elde nakit bulundurmak iin, grnde %10 esasda %20 faiz ile K-kolu Agop isimli birinin vastasyla tezelden 10 milyon liralk bor antlamas yapmt. Burada Rasimbey'den bir not aklma geldi. Takdim ediyorum, Rus sefiri ignatiyef gerek saraya gerekse sadrazama kendini kabul ettirmiti. Fransa ve ngiltere ile hem bizimle iyi ilikiler kurarak meslei dolay-syla babliyi ele almt. Sureti hakdan grnp de nice hile ve ifsatlar ve nice suistimaller ile tanzim-i usul ihlal edici yollar amt. li paa tarafndan tehiri yaplan Bulgar eks-harzhl beratn, Mahmud Nedim paa Rus sefirin talep ve teklif etmesiyle birlikte hemen vermiti. Bylece Bulgaristan da Ruslarn tesir ve nfuzunun fevkalade kuvvetlenip de genilemesine msaade etmi oldu. Rumeli demiryol hattnn yaplm olmas Rusyann iine, gelen bir husus deildi. Tabii, nlemeye alacakt. Rus elisinin tavsiyeleri neticesi adn andmz demir yollarnn Yaplmas mteaahid Baron Hir'len yaplm mukavele a-lsma masrafnn ve imtiyaz mddetinin uzunluu vesile edilerek deiiklie uratld. 2300 km. lik inaata mahsus 1. 980 bin hisse senedi o vakte kadar bitmi olan yars kadar imalata ve imtiyaz bakmndan indirilmeye matuf mddete karlk, Baron Hir'e terk edilerek yzbinlerce liralk irtikap yapld. (Mirat- Hakikat) Bu paray saraya yetitiriyordu. Paa, bahriye nazrlnda bulunduu sralarda bile, padiahn holand hususlarda bilgi sahibi olmu btn lezzet ve itahn geniletmeye alp bir hayli hizmetler etmi olduu gibi, sadrazamlnda dahi, saraydan akla gelen ne olur ve istenirse hi bir engel karmadan yapmaya balamtr. Bir zamanlar resmi alma ve muamelesinde bablinin imtiyaz kuvvetine ve nizam ile kanunu devletin hkmlerine riayet etmeyi seen padiah, bundan sonra bu ekil davrantan vaz geti. Bir sene iinde Sultan Abdlaziz, tamamen deimiti. Bu sralarda da Hanri Martin tfeklerinin ordu tarafndan kabul bu sene iinde gereklemitir. Padiah, sadrazam M. Nedim paann ahali arasnda oalmakta bulunan itibarszln kt idaresini haber almaktan uzak kalmyordu. Hatta ok gemeden azlederek yerine Edirne valisi Mithad paay sadaret makamna getirdi. imdi burada A. Rasim bey iki ayr mtalaa vermi onlar nakledelim: <Padiah, li paadan yz e-viripde sadarete nail olmak 'iin akla hayale gelmez eitli fitne ve fesad icad ve gayri meru paralar takdimiyle mevkiinde kalabilmi ve bu garaz dolu meslei yani yolu devam iin: "efendimiz, bir padiah mstebidsiniz. Her emr fermannz yerine getirmeye muktedirsiniz mealindeki szlerin ifade edilmesiyle Sultan Abdlaziz'in basz bir aslan gibi etrafa atlpda keyfe gre hkmleri icra etmek emeline ve

arzusuna drm olduundan li paa irtihal-i dan beka eyledikte, Mahmud Nedim paa sadarete gelince Sultan Abdlaziz'i talim ettii yola sevk etti. Yine: Sultan Abdla-ziz tarafndan M. Nedim paann at yoldan ald lezzed-den, bir taraftan da icraatlarn brakm olduu kt tesirlerin neticesinden ekinmi olduundan genel bir hosnud-suzluk karsnda bir zr, bir tarziye makamnda olmak zere Nedim paay geici olarakda olsa feda edip, gerek ahali gerekse ecnebilerin nazarnda ona mesuliyet ykledi. Hseyin Avni paa gbi sz geen kimsenin kin ve dmanlklarndan gelecekte de nefsini koruyabilmek tedbirine bavurarak, Midhat paann Badad valiliinden dnnde, Edirne valilii ile stanbul'dan uzaklatrlmas iin, M. Nedim paann srar ettii bir fikri semesi garazkrlkla tefsir edip Midhat paay sadaret makamna getirip, Mahmud Nedim paay da, grnte ikbal makamndan indirip, uzaklatrmakla efkar umumiyeyi taraftar sayd biriie tatmin etti zannma kapld. Ltfi tarihi diyorki: <Sadaret deiiklii gerek ide gerekse hari de pek byk bir memnuniyetle karland. Daha gn olmamt ki babliye bu vaziyete sevindiklerini belirten telgraflarn says ikibine vard. Midhat paa sadrazam olur olmaz, ilk ald darbe, Mahmud Nedim paann vilayet usul- kanununu iptal etmi olmasndan doan karklkt. Hseyin Avni paa, irvanizade Rd paa ve arkadalar srgn yerlerinden dnmlerdi. Bu defa dahi M. Nedim paa tarafdar tekilatndan olan, Mara valisi Cevded paa ile Karahisar arki valisi Rasim paalar da dndler. irvanizade evkaf, Cevded paa maarif, zmir valisi Sadk paa maliye, Paris sefiri Cemil paa hariciye nazrlklarna tayin edildiler. Eski sadrazamn slahat meclisini fesh, ura-i devlet, dahiliye ve tanzimat isimleri altnda ikiye taksim olundu. Midhat paa, 10 milyon liralk bor almnda araclara, 100 bin lira verilmi olmasndan M. Nedim paay vkela meclisinde sorgulamaya ald.> Mirat- Hakikat diyorki: <Bu 100 bin altun saraya verilmiti. bu komisyon, bor araclarna verilmesi hakknda Sultan Aziz'in zel iradesi varken inkar etmi olmas ve M. Nedim paann padiah tekzib etmemek iin iradesinin bulunduunu sylemekten stinkf etmesi 100 bin altunun kendisinden alnmas hkm bahs oldu. Ancak hakiki durumu bilen padiah, Mahmud Nedim paann urad bu deme cezasn af etti ve Kastamonu valiliine tayin ederek gnln ald. imdi burada Rasim bey merhumdan bir alnt yapyoruz: Senebesene ilan edilmekte olan bte muvazene (hesap) defterlerinde grld gibi masraflarn 2 milyondan fazla olduu bununda zerine Mahmud paann sadarete gelmesiyle birlikte Kkolu Agop efendi vastasyla avrupadan alnan 10 milyon liralk bor faizinin ilave edilmesiyle denklik ann miktar 3 milyon liray gemiti. Marileyhin yani Mahmud paann bab-lide tenkihat ve slahat komisyonu ad ile kurmu olduu meclise yaptrd ve mabeyne takdim ettii defterde gelir ve gider karlatrlm olduundan baka, gelirin 500 bu kadar binii-ra da fazlas olduu gsterilerek, ibu fazladan 100 bin lira saray hmayunun tahsisat seniye haricinde yani saraya ve padiaha ayrlar parann dnda sarf olunmak zere gelii gzel bir hesapla mabeyni hfmayuna takdim edilmi ve

350 bin lirasyla ngiltereye bir zrhl harp gemisi daha sipari edilmitir. Midhat paann sadareti zerine maliye nezareti tarafndan gelen taleb zerine bu sefer verilen deftere gre, gelirin fazla olmas yle dursun, Mahmud Nedim paann v'Iayetlerden, yapm olduu tahsisat indirimi makul olanlar dahil hesablansa bile yine genel masraf ann 3 milyondan aa olmad, gsterilmi ve o zaman sylenip, yazlan fazlay tasdik etmi denilen komisyon azalan getirtilip, toplanm ve sorgulara maruz kaldklarnda, hesabn hazine kaytlar zerine olmayp, Mahmud Nedim paann tarif ve ifadesine gre yapld, verdikleri cevapdan anlalmakla iin hakikati ve rengi ortaya kt. (Midhat Paa-Hayat Siyasiye) Mithad paann sadareti 2 buuk ay devam edebilmitir. Bu srada Badad, Vidin demiryollar, Hicaz telgraf hatt, terazilere ve llerin onda bir usulne gre tatbiki gibi hususlarla uralmsa da, tamam akim kalmtr. Msr Hidivi smail paa, avrupadan bor para alabilmek iin padiahdan izin talebinde bulunarak ayn zamanda Mahmud Nedim paann vukubulan azlinin zerine bu talebde geri kalmt. imdi talebini yinelemekteydi. Midhat paa, bu izinin sebeb olaca skntlar grdnden hatta Msr'n elden gitmesine sebeb olacan anladndan hemen teebbse engel olmutur. Fakat, padiah Hidiv smail paaya sz vermi imi! Bu yzden bir dereceye kadar padiahn sz yerine gelsin diye, Msr Hidivine izin manasnda olmyarak, ileri de buna yakn bir vaadma olmak zere bir fermanyazld. Tabiatyla Hidiv bu ferman kabul etmedi. Mabeyne bildirdi. Bunun zerine ma-beynden re'sen izin saylan, bir ferman karlarak yolland. Tarihi Ltfi diyorki: <Fermann Msra varmas zerine sca scana %13 faiz ve %birbuuk komisyonlabir milyon lira bor ahnvermi.> Padiah, Midhat paann kulland muhalefet politikasndan serrite yani ipucu seti. Paay azletti. Byk Rd paa sadarete geldi. Ancak o da, tutunamad. Artk sra serasker Esad paaya gelmiti. Hkmet gnden gne padiahn keyfi davranlarndan dolay kuvvetini kaybetmekteydi. Yabanc kalemler bile Sultan Aziz iin nefsine uygun ilerle vakit geirip, mrn sarayda geirip paralar vapur yapmna harcadn yazmaktaydlar. Hatta; Debid r, Hivorki: <Osmanh devleti Sultan Aziz idaresinde birer para halinde kopup dmekteydi. Msr Hidivi para iin 1868 ile 1872 tarihleri arasnda 2 tane ferman elde ettiki, neredeyse istikll idi. Vilayetlerin oundaki valiler hkmdar gibiydiler. Avrupadan ok yksek faizlerle bor alndndan maliyenin hazinesi bombotu. Memurlarnda askerlerinde maalar senelerdir bir miktar beklemede kalmaktayd > Ali paa vefat edince padiaha eitli hediye ve hesapsz nakit ve mal takdiminde bulunan Hidiv, sarraf brahim bey ki sonradan Msr kapkethdahna da tayin ve uhdesine vezaret rtbeside tevcih olunmutu. te bu adamn vastasyla vkela, devlet adam, lzumlu, lzumsuz pek ok kimseyi de, doyurup fevkalade bir nfuzla hret saladktan sonra, artk bol bol alma vakti gelmitir hevesine dt. Hatta irvanizade Rt paa sadaretteyken stan-bula gelerek, padiaha,

vekillere, kurenaya tam beyzbinlira harcayarak, avrupadaki devletlerle mukavele yapma ve bor alabilmek iznini, li paann byk zorlukla kabul ettirdii kararn iptalini, msadeyi havi bir ferman ald. Bu al veriler srasnda padiahn yaknlarndan akl fikri para olan sefiller, yz-yzellierbin lira kazanp mutlu oldular. Lkin u hrszlklar ve rvetler, hayr sahibi devlet adamlarnn indinde zntlere badi olduu avrupada bile yeis ile karlanp lanetlenmesine, u fkra delil saylr. "Almanya imparatoru o srada ziyaret iin stanbula gelen ran ah Nasriddin aha, sen ylece bir padiaha 'misafirlie gidiyorsunki; kendi eliyle kendi kolunu kesmitir." diyerek, Msr' devleti liyeden ayrmak demek, saylan fermann veriliini alay konusu olarak dile getirdii kesin olarak duyulmutu.> 254 Hersek htilli Padiah, "NedinV'siz olamyordu. Sultan Abdlmecidin saltanatnn sonlarna doru 25 milyon derecesindeki Osmanl borlar 12 senede 250 milyona vard. Sultan Abdla-ziz elan Mahmud Nedim paa'nn sadaretini zlemekteydi. Onun azlettikten sonra Mithad paa ve byk Rd pasa, irvanizade Rd paa hatta H-seyin Avni paa srasyla sadrazam olduklar halde, iktidarda fazla kalamamlard. Efkar umumiye ise, Mahmud Nedim paann adamaklli aleyhinde idi. Efkar umumiye yalnz bunun aleyhinde olmayp, Paris antlamasndan sonra dier devletlerin kefaleti altna alnm olan Osmanl mlknn tamme-i istiklali, Romanya, Srbiya, hatta Karada muhtariyet idareleriyle bozulmu, Londra konferans bunlara ty dikmiti. Avrupann mdehalesi yznden ortaya kan slahat fikrinin de hristiyan reayay itidal lsnden karmasndan da memnun deildi. irvanizdenin sadrazaml esnasnda meydana gelen bir hadiseyi buraya yazmadan geemedik. Bu hadise 1291/1874 tarihli, bir mebuslar meclisi kurulmasna aiddir. Rd paa yalsnda, toplanan adliye nazr Midhat paa ile beraber bir ka vekilden ibaret bulunan zel bir encmen devletin halini ahvalini ortaya koyup meydana kan kt vaziyeti mmkn mertebe nlemek ve tanzime balang olmak iin, bir layiha kaleme alnmasna karar vermi ise de, irvanizade huzurda, mebuslar, kanunca szlerinin meydana getirecei tehlikeyi anlayamadndan, byle bir layiha hazrlndan bahsederek, Midhat paann Selanik valilii ile uzaklatrlmasna, biraz sonra da kendisinin Halep valiliine tayin ile sadaretten dmesine sebeb olmutur. Midhat paa tarafndan kaleme alnm bu layihann bir ksmnda o zamann rlsnce-i umumiyesindeki u anlay: <Bir vakitler devletin aaf ve inhitatna mteallik olarak sylenmi szler, bu gn ahalinin tamamnda devletin izmihlali (kme) zevali hususundaki tabirler aka sylenmee balamtr. Bu tarzda ifade eyledii gibi are-i salah oimak zere bermutad, kanun ve nizamlarn tatbike konulup, byk, kk, erkek, kadn btn tebann kanun hkmlerine ayrmsz ve eit uymas,

meclsve muhakeme ve dier hayr kurulularnn yerine getirilmesi, zerine dzeltilip yeniden kurulmas, btn ilerin eskidenberi devletin mercii olan babli tarafndan grlp, orada karar verilip, hakipayi ahanelerine arz ile irade-i seni-ye-i ahaneleri eref snuh buyrulduka devletin hukuku mlkiye ve maliyesine bal hi bir ey yaplmamas ve ida-re-i devletin ruhu olan mali ilerinin kuvvetli bir esas zerine yeniden oturtulmas, babli'nin rey ve tasdiki manzum olmadka hi bir yere bir aka sarf edilmemesi ve kk byk btn memurlarn ve hademei devletin vazifeleri yeniden tahdid ve tayin olunup, ibanda bulunan memurlarn dere-ce-i mesuliyetlerini bir karar altna alnmas gibi> Deniliyor. Grlyorki, ecnebilerde, hemehrilerde devlete slahat yapmasn tekrar tekrar talep ve tavsiye etmekteydiler. Anla-lyorki, burada devlet bir maneviyat- mazlume, yni lzm gelen, slahat ve tensikatn yani dzenleme ve hafifletme iinin son ekil ve tesir derecesini bilemeyen bir kite-i ktlkt, ite bundan biraz sonrayd ki, Panslavizm propogandass, Hersek ve Bosna'da ok nem tayan bir ihtilali uyandryordu. Avrupallarn dedikleri gibi Osmanl hkmetinin du-ar olduu ve demesi gereken derd, gnden gne daha da arlayordu. Her 15-20 senede bir iddetli bir skntya tutularak, avrupayda sarsmaktayd. 2. Aleksandr'da, ar Nikola gibi, kendisine bir tabii koruyucu bakan milyonlarca ortodoksu korumay mukaddes bir vazife gibi sayyordu. Londra konferansnn da sylemedii Paris antlamasnn hakaretinin acsn karmak arzusunu tamakta olup, yine bu tarihlerin anlattna gre Gorakof, Almanya bavekili Bismark'n sahip olduu baary ekemedii iin, siyasi hayatna anl bir netice koymak arzu ve emeliyle rpnyor, Bismark'n an ve erefi aresiz Gora-kofa gzn yumdurtmuyordu. Dier tarafdan panslavizm neriyat dinsel siyasetin, neticeye verdii baar ile hergn byyor, Romanya, Srbiya, Karada harekat merkezi semi, buralardan adalara yapt teviklerle Bosna ve Hersek'i Bulgaristan herc mer ediyordu. Eyalet ve akalimi Yunaniye panslavizmin gznden dmt. Panslavizm, byk yunan devleti fikrini, maksadna uygun grmyor, Viyana kabinesinin Belgrad ve Bkre zerinde tesis etmi olduu baskdan kukulanyordu. Avusturya 1291/1874de Srbiya ve Romanya le ticaret antlamas yapmt. 1292/1875 senesinde Rus memurlar gney Tuna'da faaliyetlerini arttrarak kendilerini gstermeye baladlar. Bu arada Es'ad paa sadarete, Dervi paa Bosna-Hersek valiliine getirildi. Babli her tesirden uzak, saray ise devletin idaresini ele almt. Ancak bu idare tarz son derece keyfi olmaktayd. Mirat- Hakikat ihtilal ncesini yle anlatyor: <...Grnen sebeb odurk: Hersek sancana katlm bulunan Nevesin kazas hristiyanlarndan 160 kii koyun vergisinin okluundan, zabtalarn zulmnden dolay, Karadaa geerek ikayet etme mecburiyetinde kaldklarndan Karada prensi Nikola vakay anlatnz Rusya devletinin stanbul sefirine yazarm. ikayet ettiiniz demelerin

tahakkuku hususunda Osmanl devletinden, zel bir memur gnderilmesini iltimas ettiririm.> der. ikayetiler ise, "Karada'a snmamzdan dolay Osmanl devleti bizi azarlar" cevab vererek kye dnte tereddd gsterdiklerinden Balkan kavimlerinin isyanlar daima ya vergilerin tahsilindeki suistimallerden yahud umumi tekliflerin, eit bir ekilde taksim edilememesinden veya vergi bahanesiyle zulm yaplmasndan ortaya kmtr. prensde Rusya elisi general gnatiyef e vaziyeti bildirmekle beraber bunlarn uzun zaman iae ve ibatelerini, Karada'n kaldraca ykten deildir. Osmanl devleti tarafndan biran evvel yerlerine dnmelerini salamalarn elde ediniz, eklinde ricada bulunmu imi. Esad paa bu fesadn iinde Ruslarn tahriklerinin bulunduunu ve nice senelerden beri gerekletirilmeye allanlarn, Bulgaristanda yaplmaya allan ifsat hareketlerinin, Srbistan ve Karada yardmlar ile Bosna tarafndan meydana getirilmek iin yaplan, bir plann balangc bulunduunu anladndan rkp, arm vede herhangi bir eyi yapmaa iktidar olmadndan, tereddtler iinde kalm, vaktin gemesi hadisenin bymesini salayp vehametin artmasn getirmitir. syanlar Sadrazam ve serasker Saip paann Dervi paa ile aras akt. Firarilerin tahkikatn ona havale etti. Esasen ihtilalin tertipisi olan rus elisi ignatiyef, padiah ile Esad paaya isyann teskini hususunda kan dklmeyip, gerek Rus gerekse dier devletler konsoloslarna tahkikatn havale edilmesini tavsiye ve kabul ettirdi. Namus ve istiklali devlete kendi elleri ile bir darbe indirtmeye muvaffak oldu. nk daha evvel byle byk ilerin kararlan kimseye sorulmadan mabeyni hmayuna bal ve oraya aid ilerdendi. Nevesinliler, Karadadan zafer kazanm olarak dnnce mltezimlerin zulumlanndan ve vergilerinin servet ve iktidarlan derecatyla mtenasip uygunlukta olmadndan, emlak senetlerinin deimesi, karlnda Osmanl hkmetinin hazine i- in vergi almak gibi teebbslerinden dolay hemehrileriyle bir cemiyet-i ihtilaliye kurarak mdr tehdit ederek firara mecbur kldlar. zerlerine giden zabtalar da ldrdler. Bu arada Bosna valisi hla bablinin reyini sormaktayd. Ekiya ise Nevesin caddesine siperler yapp engelleri ortadan kaldryorlard. Hatta nasihat etmeye giden mirliva Hseyin paa ile Kostan efendiyi de kodular. Babli sert ve iddetli muamele yapmaktan ve Karadallarn -harp etmeye olan eyilimlerinin bir ecnebi mdehaleye sebeb verecei endiesi tamaktayd. Bu yzden gsterilmesinin tavsiye olunduu yumuak tavr, vilayet tarafndan yaplan kt ve yanl hareket zerine, ihtilal atei Lapoka'dan Gabele-ye, Mostardan, Avusturya hududuna kadar yaylacakt. Bazi-yac, Banal ve Piyeveh nahiyelerinin asilerince Karada ve Dalrnaya taraflarndan ihtilale katlmlar oald. Avusturyallar, Dalmaya'ya girecek haydutlarn silahlarn almak, katlacak olanlara engel olmak

bahanesiyle Mitokavieye asker topladlar. Maksadlar Hersek voyvodalarna Rusyadan yardm mmkn olmadn anlatmakt. Ancak Rusyada yaymlanan gazetelerin yazlarnn bu plan bozduu grld. Gerek Avus-turyanin gerekse Karadan bitaraflk ilanlar Osmanl devletini oyalama dn cesinin neticesiydi. nk isyann Srbistan, Bulgaristan ile Karadaa bulamas onlarn hesabna uygun saylrd. Hakikaten isyan Hersek'den Bosna'ya srad. Banaluka sancanda Kuzara'Garadika, Rebke sancanda-ki Peridor taraftaryla Gaika, stole Beyleke, Terebin kazalar kazalar kylerini de sard. Mslman hanelerini yakp geti. Ferik Selim paa ricat etmeye mecbur oldu. Ekiya Karada hududuna yakn ve Raguza ile Klaik, Lobeyn, SileL-e yollarnn birletii noktada bulunan Trebeyni muhasara ettiler. Bundan baka Raguza yolundaki arina, Zevie, Is-toryine kaleleriyle istole, Lobin zapt olunup, Nakik kalesini de kuatmak ameliyesine baladlar. Vli'nin gerek veziriazam gerekse serasker ile arasnda olan ksknlk cevap alamamas gibi akln alamayaca bir durumla karlayordu. Daha sonra da vali azledildi. Yerine tayin olunan Ahmed Hamdi paa, harekat idare etmekten aciz bir kimseydi. Bu srada ise, Hersek'de slahat yaplmas hususunda ecnebi devletler tarafndan ortak bir tebli yaymlam bulunuyorlard. Rusya, Avusturya, Almanya (Bismark'n Osmanl devleti aleyhinde bu ide teebbsleri grlmtr.) Bir tarafdan, ngiltere dier tarafdan slah niyetlerini ve konsoloslarna verdikleri talimatta Herseklilerin ikayetlerini Osmanl devleti fevkalade komiseri tayin edilen ura-i devlet reisi Sururi paaya arz etmelerini bildiriyorlard. Sururi paa Mostara gitti. Hersek'de 30 tabur piyade 4 blk svari askeriyle bunlara karlk 8-10 bin haydut vard. arpmalarn devam ettii grlyordu. Duga boaz ekiya elinde bulunduundan Nakik'de muhasara altna alnm bulunuyordu. Pekpolo-vi Levi, Byrati, Lazarso ve Behke blgelerinde Noverin, Mesaronovi, Budan Simvoni isimlerindeki haydut reisleriyle Rauf paa kumandasndaki evket ve Osman paa uramaktaydlar. Rauf paann rahatszl yznden Ahmed Muhtar paa BosnaHersek ba komutanlna tayin edildi. Mahmud Nedim Paa Siyaseti Hkmeti keyfiyeyi Aziziye iflasa, isyanlarn genilemesi ve devam etmesi azim bir skntya gidileceini gstermekteydi. Mali ve siyaseti dahiliye ile harici mnasebetler nokta-j nazarndan en mthi ukurlara kr krne den bu hkmet Mahmud Nedim paann ihtirasl elleriyle idare olunmaktayd. Padiah Esad paay azil, Atina valilii grevinde bulunan Mahmud paay sadarete getirmek iin 1292/1875de Mahmud paay ura- devlet riyasetine getirdi. nc gn de sadaret makamna getirdi. Mithad paay adliye'ye, Sururi paay uray- devlete, Hseyin Avni pa~ sayda serasker olarak tayin eyledi. O zaman yapt siyasette gnatiyef meramn anlatabiliyordu. Hersek isyannn Sr-bistana ve Karada'a bilhassa Bulgaristana srad yal paavralar icab

eden igal kuvvetlerine sahipti. Mahmud paa tutumaya hazr olan bu maddelere bir kibrit akmak kabilinden olmak zere ilk nce mali vaziyeti slahen garib bir teebbsde bulundu. 1291/1874 sene-i maliyesi bte dengesinde Smilyon lira ak vard: <devletin d borcu ve demiryollar tahvilat ve btn senetlerin bedeli ikiyz ve halkn elinde bulunan btn senetlerin kymetide, 106 milyon lira civarnda idi. Byle byk bir yekne varan muntazam borcun senede avrupaya 14 milyon lira faiz ve ana para demesi mecburiyetinde kalnmt. M. Nedim paa bu 5 milyon a kapamak iin bu 14 milyonu yarya indirdiini ilan etti. Bu ilann hemen arkasndan gerek dda gerekse ide byk bir buhran ikayetini ortaya kard. Buhran Kelimenin tam anlamyla-maln mlkn satarak elde et-tiini ayda bir liraya bir kuru getiren sened-i umumiye ve demiryollar senetlerine yatrmak gafletinde bulunan Osmanl tebasnn bir ou elleri boyunlarnda kalmasndan bu ka-tlarla yaplan evkaf ile eytam (yetim) akalarn havaya eritmekten, d buhran ise, avrupallarn gznde zaten, borcu bor ile demek gibi kt bir mali leke ile yaadmzdan byle hakiki iflasdan bir sonu kyordu. Fransa ve ngilterede bulunan senet sahipleri, elilerimizi hakarete tabi tuttuklar gibi gazeteleri dahi: <Trkler bizt dolandrdlar. AKunlarmz sefahat urunda telef ettiler. Bunlarn devam etmesi avrupaya zararldr.> Mealinde iddetli balklarla donatlm yazlar yazdlar. te bu srada nl Gladeston hakkmzda aleyhimizde olmak zere nutuklar atmaktayd. Mali siyasetimiz tamamen mahvolmutu. Bu se-bebler yznden ide hkmet aleyhine mhim ve ok kuvvetli memnuniyetsizlik dodu. Dnyada yaplan siyasi politikada muhibbimiz olduunu sandmz Fransa ve ngiltere kaybedildi. Fakat Ruslar, kazanyordu. Dier taraftanda Bulgaristan da alp vermekteydi. Gen Bulgar kitleler byk gler gerekletiriyorlard. Rusya ve Srplardan silah almaktaydlar. Rus konsolosluklarnn Kzanlk, Eski Zara, rpan, Hasky kazalarnda Filibe ile Rus-cuk'da yapm olduklar ihtilal* tevikkrl nihayetinde ihtilal komiteleri kurulmutu. Zara ve Kzanlk memurlarnn arta bal almalar sayesinde fesatlar yakalanp, hapsedildiler. Bulgarlarn ihtilallerini yapmak zere olduklar anlald. Rus sefiri gnatiyef M. Nedim paay tehdid ile Edirne vali-si Hurid paay azil, Filibe mutasarrf ile Zara ve Kzanlk kaimmakamlarn deitirip, hapisde bulunan Bulgarlar salverdirdi. Gsterilen bu zaaf Bulgarlara ne duruyorsunuz? Ars ileri komutas yerine gemiti. Bu kumanda gnatiyef tarafndan Srplarada adeta ve- rilmi gibi bir hal zuhur etti. Hseyin Avni paa bir taraftan Bosna ve Hersek'e ihtilalci ihra eden, dier yandan da, Bulgaristana saldn admlar atmak dnce ve hareketlerinde olan Srplarn yapacaklar muhtemel harekatlarna kar, Ni, Vidin kalelerinde nemli miktarda asker toplamaya

muvaffak olmutu. gnatiyef buna da itiraz ederek, Hseyin Avni paay azlettirdi. Padiah yazdmz kuvvetin geri ekilmesini emretti. Ancak yeni serasker Namk paa bir mazbata yazarak, sz konusu emri engellemeye muvaffak oldu. Hakikaten prens Milan geni bir Slav hareketinin banda bulunmak istiyordu. Rus generallerinden erniyef, Srbistann hizmetine girdi. lk ii snr istihkmlarn tefti etmek oldu. Bu srada idiki Berlin'de toplanm olan kuzey devlet ba vekillerinden Avusturya ve Macaristan bakan Kont Andirainin bir layihas ne kt. Bu layiha u mealde idi: 1-Hristiyan ahalinin ayinlerini serbeste yapabilmeleri. 2-Iltizam uslnn kaldrlmas. 3-Ziraat arazisinin kullanlabilmesi bakmndan slah durumlar. 4-Azalar mslim ve gayrmslm kiilerden meydana gelmek zere blgesel bir kontrol meclisi kurmak. 5-Vergilerin mahalli ihtiyalar iin sarf. Bu teklif henz tebli edilmemiken Midhat Paa adliye nezaretinden ekilmi olduu gibi Mahmud Nedim Paa da yazl layihaya karlk adalet ferman adyla bir ferman yaymlad ki unlar vard: "Bosna ve Hersek taraflarnda en ok ikayet edilen husus arazi blm ve vergi toplama usul gibi madde leslahna ve tanzimine balanarak 1272/1856 ferman mnderacatndan olan serbestlii btn din ve mezheplerin hr olma teyyidi, hristiyanlardan alman askerlik bedelinin azaltlmas, deitirilmesi ve baz mahkemelerce baz dzeltmelerin yaplacana, gerek meclis gerek mahkeme azalar seim hakknn geniletilmesine, memuriyet vazifelerini kt ynde kullananlar hakknda ahalinin ikayet etme selahiyet-leri olmasna ve baz eylere dairdi. Bu fermann maddelerinin izahn tetkik iin bir de icraat meclisi kurulduu gibi adliye nazr Cevdet Paayla bu ileri tanzim zre Sofya'ya yollad. Fakat adalet fermanna kimse inanmad. Kont Andrai layihas Bbaaliye szl olarak tebli olundu. Bbaali kendi iinde yapt mzakere neticesinde yie byle sz konusu layihann drt maddesini kabul etti. Verginin mahalli ihtiyalar iin sarf edilmesi maddesini "Devlete fayda salayc iler iin msait meblan elverdii imkanda miktarnn arttrlabilecei" dncesi ho grld. Halbuki layihann giriindeki: "Hristiyanlarn gerek fiilen gerekse hukuken slam dini ile tamamen eit tutularak msaade ekline vermek deil mazhar- tastk ve riayet olmas" kayd devletlerin hristiyan teba haklarnda apak zel bir bir cmle ile himaye edici bulunduklarn, Ruslarn hristiyan tebann esir gibi yaadklarna dair olan nceki ifadelerine uygunluk gstermekte idi. craat meclisi dikkat nazarlarn bu yne eviremedi. Yine bu srada Rusya sefiri general gnatiyef'e nahiyelerin idaresi hakknda bir teklifte bulundu. Bu layiha Mithad Paann hatratnda yazldna gre: "Rumelide bulunan kabalarn mslim ve gayrmslm ahalisinden hangi snf yani hangi taraf ounlukta ise o kazann Hkim ve Kads onlardan olmak, Bulgarlardan milis askeri yaplmak, erkezleri Anadoluya sevketmek. Devletin gelirinin belli bir suretle, bel-

li yzde miktaryle hazineye alnp kalan milis askerine sarf edilmek zere mahallinde braklmak yoluna gidilmesi baka yerlerde de nizami asker bulundurulmamak gibi mhim artlar bulunmaktayd. Bu layihann birinci maddesi tetkik olunduu takdirde kan netice Rumelinin Bulgarlara tamamen teslim edilmesini zaruri klmasyd. Babali byle krkrne uramakta ve Avusturya layihasnn kabul yznden Hersek ihtilalinin snmesini beklemekte iken, Karadallarn Doa boazndaki Osmanl askerini kuatma altna alm olduu haberi eriti. Ahmet Muhtar Paa kn byk iddeti yznden Nak-ik'e zahire gnderemediyse de ilkbaharda iki koldan harekete geerek ekyay datmak yoluna gitti. Praika mevki-ne dnldnde ve Nevezere'de karlat ekiyay bir defa daha bozdu. Bunlarn kalabalklna gre Karadallarn da iltihak etmi olduklar manas anlald. Bunun zerine padiah kodrada kuvvetli bir askeri alayn bulundurulmasna ve eski serasker Rza Paann seraskerlie yani bakomutanla getirilmesini emreyledi. Osmanl devleti Hersek ihtilalinin ileri gelenleri ile Srbistan ve Kardaa kar 148 tabur asker bulundurmakta iken Hersek'e 10 kodra'ya da 20 tabur asker evkini kararlatrd Mirat- Hakikat diyor ki: "Bu taburlarn ou 2-3 yz erden mrekkep olmakla ortalama hesapla yekn 70000 kii olup silahl askeri 50000 kiiye, erimi erimemi gibiydi. Yalnz Hersek isyan, 30 bin Hersekli, Sjrbistann kuvvey-i askeriyesi 80. 000 ve Karadallarnda 40000 den aa olmad itibariyle o gnk gnde savamak zere bulunan u ynn 150. 000'i aan ordularna 50000 kiilik askerle kar koymak mecburiyetinde kalnmt." Dier taraftan Osmanl devleti Rusyanin tehditlerinden ve Bulgaristana kar uygulad ak himaye ve sevkiyatndan ok ikayetiydi. Mahmud Nedim Paa siyasetteki ata gnatiyef in eline kaptrmt. Otluk Ky Vakas Krm savanda Rusya casusluuyla itham olunduundan kama yolunu seen Taydn Kerof isimli bir Bulgar bu srada Ruslarn Filibe konsolosluunda bulunmaktayd. Bu adam, yerli ahaliden konsolos tayini caiz olmaz kaydnn aksine olarak tayin edilmi ve eline bir de ferman verilmiti. Filibe-de geceli gndzl alarak Srbistan ve Viyanadan gelen mektep hocalar, metropolit Panartosun kardei Asmas ile birlikte ihtilal hazrlklarna girimiti. Byle bir durumdak; Balkanlarn eteinde bulunan Otluk ky ile Avraialar mevkileri civar kuvvetli istihkamlarla asker ve cephane bakmn dan kuvvetlendirilmiti. stihkamlara demir emberler ve katranl iplerle sarl aa toplar, kadnlar iin sngl sopalar koymak gibi cesaretler gsterilmiti. Resmi ahitlere gre: Derbent ve boazlar civarnda bulunmas zararl olan Bulgar kylerinin kendileri tarafndan yaklmas, kadnlarla oluk ocuk ve yal insanlarn bu kye nakli, eli silah tutanlarn Balkan geitlerine sevk edilmesi bundan baka

Filibeye 16 ve Pazarck'a 12 yerden ate verilmesi, bura ahalisi yangnlarla megulken kylerden hcum edilerek mslmanff-rr ldrlp ve mallarnn yama edilmesi, Edirne ile Sofya'ya dahi kyler-den adam gnderilerek yaklmas komite tarafndan kararlatrlp 20 Nisan 1876'da ie balanmtr. Hakikaten Bulgarlar; Otluk ky ve Pazarckta en alaka cinayetleri ilediler. Filibe mutasarrf Aziz Paa nceden ihtilal hareketlerini haber alp lazm yerlere bildirmiken maalesef kaale alnmamt. Bu vaka zerine lazm gelen tedbirlere bavurulduysa da Bulgarlar Pazarck ve Filibe kazalarna bal kyleri dahi yakp rastgeldikleri erkek olsun kadn olsun yeter ki mslman olsun dediklerini ldrp, telgraf hatlaryla kprleri tahrip edip Balkan geitlerindeki kaleleri kuatma altna aldklar gibi Beleveh tren stasyonunu iinde bulduklar insanlarla beraber Avratalan nahiyesi mdryle onun e ve ocuklarn, bakatip ve onun zaptiyelerini tamamen idam ettiler. Hatta mdrn kzn katlettikten sonra avret yerini keserek bilezik eklinde tehir eylediler. tede beride slam ocuklarn katranlara bulayp yaktlar. Mirat- Hakikat sahibi Mahmud Celaleddin Paa diyor ki: "Sonunda Otluk kynde haydutluk atei alev ald. Aziz Paa bir tabur olsun asker gnderilmesini byk bir ehemmiyet iinde Bba-aliye yazm olmasna ramen buna Rusya sefaretiyle arizai mahalliye ekli verilerek bytlmemesi yolunda syledikleri ihtarki hasbel memuriye yani memuriyet icab isyanclarma-lum olmutur. Ona binaen asker evkinden birka gn kanlp isyanclarn durdurulmas iin Edirneye sadece emirler verilmi olmas ihtilal emberinin genilemmesiyle Fiiibe ve Pazarck kazalarnda hemen 25 slam ve hristiyan kylerinin yaklmasn ve bunca cann yok olmasna sebep tekil etti." Bu srada Edirne valisi Akif Paa dikkatli ve harekata hazr davranarak demiryolu kpr ve hatlarn korumak ve redi-faskerinin toplanmasna emirler verdi. stanbul'dan da be alt tabur asker ve bir batarya top sevk olundu. Serasker Dervi Pa a 15. gnde azledilip, boalan mevkiine bahriye nazn Abdi Paa tayin olundu. Filibe havalisi kumandan Hafz Paa Otluk Ky ve Avrat alan kylerinin zapt ve tanzimine vazifelendirilerek 29 Nisanda dier livann kumandan Se-lami Paa ile ya plan askeri harekat, alt saat kadar devam etti. Bulgarlar savunmalarnda devam edip, aatan yaplma toplaryla atlar yaptlar. Otluk Ky ikbin hanesi olan bir yerdi. Salam olduu gibi tahkimatla bu salaml artrlan evlerini bir istihkam gibi kullandlar. Neticede mukavemetleri krld. Bir ksm aman diliyerek teslim olurken, byk bir ksm da balkanlara doru katlar. Bereket versin, hkmetin buraya vaktiyle asker gndermediini gren mslman ahali, bo durmam, Bulgarlardan gelecek bir tehlikeye kar, silahlanma tedbirine bavurmutu. Bu silahlanma, Bulgar taarruzu karsnda karlkl kavga demek olan bir mukateleye dnmt. Olay sadece Otluk kynde deil Yatak kynde de feci boyutlara varan atmalar meydana geldi. Ne areki avrupaya akseden feryad: "Trkler, hristiyanlan kesiyorlar!" olmutu. Bu haksz ve yalana dayal feryadlann akabinde Osmanl devletini byk ithamlar altna iten nmayiler gerekletirildi. Mahmud Nedim Paa'nm gtmekte oi-duu siyaset devleti

byk skntlara duar ediyordu. Avrupallar senetler meselesinden uradklar zararlar sebebiyle Osmanl devletine bir hayli kzgndlar. Hatta bu kzgnlk o dereceye vard ki, kendi kendilerine tahkikat memurlar gnderdiler. Mahmud Nedim Paa; bu davrana son derece ksr anlay iine girdii gibi, bu tahkikat memurlarnn maiyetlerine Babali'den baz memurlar tayin ederek byk bir msamaha gsterdi. Ruslarda bu msamahadan bir hayli istifade edip, onlar da memurlarn bu heyet iine sokma ans buldular. Halin byle olmas yznden heyetin verdii raporlar tabiatyla Ruslarn arzu ve emellerine uygun tarzda gelmekteydi. Btn dnya maatessf Bulgarlarn maduriyetlerini konuur olmutu. Mahmud Medim Paa; vaziyete hi bir ekilde gz atmyordu. Devletin btn borlarn birletirerek, be-on milyon daha sokuturmak zere yeniden byk bir bor antlamas iin avrupa sarraflar vekilleri ile gizli mzarekeler yapmaya devam ediyordu. Mithad Paa'nn hatratnda kayt edildii gibi, bu borlanmann kontratosu imzaland anda mabeyne bir milyon lira takdim olunmas kararlatrlm hatta Zarifi imzasyla Sultan Abdlaziz'e verilmi olan taahhd senedi, ok zaman gemeden tatbike konan Abd-laziz'i hal etme vakasndan sonra ortaya kmtr. Abdlazizin Hal Vakasna Doru Sultan Abdlaziz'in hl'i hakknda en aydnlatc malumatlar trih kitaplarndan ziyade, hatratlardan elde etmek kabildir. Ancak; bu hatratlarn objektifliinden ziyade dorularn szcs olmas lzmdr. Kanaatler ve eilimdeki hassasiyet dorular katleden bir sebeb olmamaldr. Olayn vukuundan taa gnmze kadar, ehadetmi? ntiharn? Sorusu hla kesinlememi, ekseriyetin ehid edildii kanaatna gre resmi olan kanaat intihar eklinde olup, cumhuriyet aydn, takipileri olduu hl kadrosunun ki, bunlarn banda Midhat Paa gelmektedir, Askeri mektepler nzn Sleyman Hsn Paa ilk Trklerden olduundan ve olay ortaya karmak iin seneler sonras Sultan Abdlhamid'in Yldiz'da kurduu fevkalde mahkemeden kan karara muhalefet edenlerde, cumhuriyet kadrosunun takipisi olduklar gurubu vikaye iin bu kararlarn haksz ve dzme bir mahkemenin karar olarak kabul etmek suretiyle Abdlhamid'i sulama trampleni yapmay tercih etmilerdir. Ahmed Cevdet Paa gibi byk bir hukukinas'n bu heyetin dnda olmadn, Gaazi Osman Paann ve daha nice anl anl paalarn mahkeme kararlarn tasvip eder tasdiklerini grmezden gelirler. Eer; haksz bir idam kararna uygulansn htt uygulamazsanz, kt bir yolun almasna sebeb olursunuz szlerinin sahibi bizzat Gaazi Osman Paa olduuna gre bu vaziyet karsnda bu kahraman insan ya sileceksiniz yahutda infaz isteinde hakl bulacaksnz! Bunun ortas olmaz. Mensup olduumuz dinin Yce Resul (s.a.v) Efendimiz'in "Hakszlk karsnda susan dilsiz, eytandr" hadis-i nebevisi muhatap olarak m'minleri almtr ve Gaazi Osman Paa da dahil olmak zere bu tasdikilerde, kar kclarda bizim gzmzde mslman insanlardr. imdi burada kendi

kanaatlerim yerine, bir balkan ocuu ve Arnavut kavminden olan ve akraba-i taallukatm gibi stanbul'umuzun Pendik sayfiyesinden olan ve yazm olduu Petrol Frtnas adl eserin arkasndan ok gemeden bir otelde vefat etmi olarak bulunan Rif Karada merhumun, "Muhteem mparatorluu Ykanlar" adl 1971'de yaymlanm basksnn nsznde yer alan u satrlarla sayfamz sslyor ve kanaati kanaatima uyan bu merhum yazar da rahmetle ve minnetle anyor, fatihalar hediyeyi grev addediyorum. "..Sultan Abdlaziz Hn'n Hl'i ve katli hadisesini ele aldk. Zira bu mevzu zerinde Trk milletinin selahiyetli bildii zevatn hemen hepsinin yazdklar, birbirlerinin devam veya teyidi mhiyetinde olarak dima bir istikametde gelimi ve hepsi bir noktada ittifak etmilerdir. <Sultan Abdlaziz katledilmemitir.> Biz, bu iddiann karsna km tek insan deiliz, bizden evvel de bu iddiann karsna km olanlar bulunmuve iddialarn isbat etmek iin gayret sarfetmilerdir. Onlarn bu gayretleri bir ok vesaikin gn na kmasna yardmc olmu, bylece bu vesikalarn nda yaptmz tetkikbizi hadisenin mhiyetini tamamen deitiren bir neticeye gtrmtr. <Sultan Abdlaziz Han intihar etmemitir. Fakat ka-tledilmitir.>Demek suretiyle merhum Karada bunun byle olduunu ortaya koymak iin ok gl kaynaklara bavurarak beyzksur sayfalk bir eseri ortaya koymutur. Biz bazen bu eserin mnderecatna mracaatla Sultan Aziz dneminin klasik bilinenmotifler yerine yaanm ve milletten saklanm motifleri ortaya koymaya ve almamzn: "nihan (sakl) kalmasn hibir hakikat bu lemde" anlayna hizmet etmesini salam olalm. Aziz okurlarm, tefavuk kelimesine ben ahsen pek nem veririm. Buna bal olarak, mahkemelerin ve hkimlerin adaletin tecellisinin nemli unsuru olduuna ve ahsi muarefenin yni tankln, byle hallerde bazen sank lehine bazen de aleyhine netice verdii bir vakadr. Zaten hukuk da redd-i hkim tlebininde var olmasndaki hikmetin, bu yazdm esbab mucibenin var olduu malumdur. Bir azdan yaplan telkinler, insanlarn zaman zaman en dorular hakknda bile tereddde dmesi ben-i beer'in bana gelmesi muhtemel hllerdendir. Ayn mevzuda tez ve anti-tez tetkikinde bulunmu olanlar, sentezleme-deki, bu halk tabiriyle kircie debilir. O zaman istianede bulunduu vastalardan biri, mevzuun otoritesi veya tefeldr. Bir Kur'an sahifesinden, bir yeti hasbel ansla aar ve mnai mnife bakar teredddnde kald meselede ondan bir k yolu arar insan. imdi bende, u satrlar yazarken, Karada merhumun, yukarda ad geen eserini mevzuun nemli antitezlerinden addettiimden, kitabnn rastgele bir sayfasna mracaat ettim. Ltfen inann efendim u satrlar karma kt ve sizle paylayorum: "..Mahkemenin bitaraf olmadn iddia edenler; Midhat Paann olu Ali Haydar Midhat'n Hatralarm, adl hatratn okumak zahmetine katlanabilirlerse bu ztn, mahkeme reisi Sururi Efendinin, Midhat Paa ile sevimedikleri iin, paann sorgularnda yerini Hristoforidise terk ederek celseden ktn okuyabilirler. Bylesine adli bir istikamet iinde ve bylesine

bitaraflk hissi ile hareket eden bir mahkemeyi itham etmek insafn da, izann da dndadr." Bylece gryoruz ki, Midhat Paann olu Ali Haydar Midhat Bey mahkeme reisinin adet, kendi kendini durumadaki sorgu safhasnda ayr tuttuunu belirtmesi, Rif Bey merhumun kard makbul bir aklama olmayabilir ve biri kp da ona o kadar dmand ki, sorgulanmasna bile kzyordu diyebilir fakat u bir hakikattir ki, her ey Allahlem-dir. O her eyi bilir bizler, zanlar dnyasndaysak da, adaletten ayrlmadan tarafgir olmamalyz. Ben, bahsi geen hat-rat'daki ifadeyi Rif Bey merhum gibi telkki ediyorum. Girid'den Seraskerlie Bir insan devlet hayatnda grev olarak ald ileri muvaffakiyete erdirdiinde irtikaya yni mevkiinin, cretinin ykseltilmesini ister. lerini Allah ve vatan iin yapanlar dahi bu imtihann dnda kalamazlar. Bazen bu ykselme de hayr bulunur, bzende nefsinin malubu olanlar ise kendilerine de, kendilerini ykseltenlere de, milletine de zarar vermekten tevakki edemezler yni kaamazlar. Girid'de, mer Paann yerine tyin edilmi bulunan Hseyin Avni Paa'nn herkes mttefiktirki, geen bir buuk yl zarfnda baarlar takdire ayandr. Bu baary takibende 1868 trihinde Girid'de kurduu iyi idarenin mkfat olarak Seraskerlik grevi ile stanbul'a ekildi. Fakat bu makam da fazla kalamamasna mahiyeti mehul masraflar ve saray haremine o trihe kadar grlmemi bir tarzda baklar frlatmas yu bulunca sparta'ya ki paann memleketidir, oraya srlmtr. bnl Emin Mahmud Keml nal merhum,bu srgn hakknda Abdlaziz Hn hakknda yazm olduu eserde unlar dile getirir: "Hseyin Aoni Paann srgnne bir ka sebeb gsteriliyor. Marnileyh Serasker ue Mahmud Nedim Paa bahriye nzn iken iki direi askeriye muamelatndan dolay beynlerinde (aralarnda) tahadds (ortaya kan) brudet( soukluk) bilahire munkattbi adavet (dmanla dnme) oldu.. Hseyin Auni Paa Serasker iken, selamlk resminde seyre kan harem-i hmayun mensubandan bazlarna harfendazlkta (laf atmak) bulunduu istima (duyulmas) olunmas ile Valide Sultan Sadnazam l Paaya bast- ekva ve Hseyin Avni Paaya bilvasta tenbihat- messire icra etmiti " Demekte. Hemen ilve edelim ki; sadareti esnasnda, Hseyin Avn Paay seraskerlikten alp, sparta'ya srgne gnderen Mahmud Nedim Paa ssi nklap adl esere yazd matbu olmayan reddiyesinde yle demekte: "Hseyin Avni Paann nizamiye hazinesince dire-i hmayun mefruatndan bebin kese ihtilas ettiini Es'ad Paann mabeyn-i hmayuna bildirmesi ve sahilhanesi civarnda Mteveffa Darbhor Reit Paa familyasna aid araziyi gasp eylediine dir verese canibinden padiaha takdim edilen arzuhal zerine Hseyin Avni Paann yazd tezkerede edidl meal szler istimal eylemesi sebebi teb'it olduunu.."

Hseyin Avni Paa Avrupa'da Hseyin Avni Paa tedavi maksadyla gitmi olduu Av-rupada, bir yandan istirahatinin gereini yerine getirirken te yandan da Londra ve Paris bakentlerinin ricali ile gizli ve dostane mnasebetler kurmutu. Sultan Abdlaziz'n bir denge politikas ile Rus politik anlayna sn' bir inhimak gstermesinin avrupaca ho karlanmad bir hakikattir. Bu devletlerin avrupayi iki asrdr, Rus tehlikesinden korumu olan Osmanl devletine bu tabii vazifeye devam salamak iin yardm etmesi gerekirken, padiah tahttan indirme almalarna hz verdikleri ok ak olarak grnmyordu, fakat nice Osmanl devlet adamlar zerinde drenaj yaptklar da daha sonra yaymlanm gerek hatl devlet adamlarnn hatratlarnda gerekse bizim ricalin birbirlerine dmeleri esnasnda "tencere dibin kara, seninki ben den kara" misalinde olduu gibi ortaya dklmee balamtr. Bu drenajlarn baar salad ahslar arasnda Midhat Paa olduu gibi Hseyin Avni'ninde bu avrupa seyahatinde drenaja msbet yaklatn grmek kabildir. Bylece de, lkemizde makam sadarete ve seraskerlie ykselmi zevatn, hristiyanln, beynelmilel birer tekilat olan ve yahudi emellerine hizmeti kurulu sebebi olan masonlua intisaplar, ngilizlerin dnya hkmdarl siyasetine yardmc olan insanmz olmalar bizim iin ne kadar kahredicidir. Aziz okurlarm; u kadroya bir atf- nazar edelim ve devlet adamlarmzn bu drenajlardan kendini kurtaramam olan ve hainlik damgasn hak etmilerin adlarn hafzamza kazyalm ve yerletirelim, mslmana dima hsn- zn, fakat adem itimat iinde olduumuzu sadece kendimize inandrmak deil geleceimizin te'minati olan genlerimize bunlar duyurmann ve onlar bu ilere hassas olmaya sevk etmemiz vazife-i islmiyye ve vatan- muhabbetiyedir. Kadrolara gelince: "Midhat Paa, Hseyin Avni Paa, Askeri mektepler Nzn Sleyman Hsn Paa, Bahriye Nzn Kayserili Ahmed Paa, Ziya Paa, Namk Keml, Ali Suaoi, apanolu Agh Efendi, bunlara inzimamen btn Yeni Osmanl tekilt mensuplar ve bunlarbieitli eylemlere imle edenler olarak da,lkemizin her ehrinde adet mantar biter gibi oalan ingiliz, Fransz konsolosluklanyla, stanbul'da daha ziyade Galata ve Beyolu cihetindeki tatl su frenklerl, Sabate-ystde denilen Dnmeler, Rum, Ermeni ve Yahudiler ile btn bunlarn ba saylacak olan ngiliz B.elisi Sr Henri Elli-ot ile Fransz B.elisi Forniyer den meydana gelmiti. " Kadronun Lideri Midhat Paa Gl tarife hacet yoktur,o kendini bilenlerce malumdur. Midhat Paa valilik grevi esnasnda hayli yeni ve makbul olmas gereken ileri yapm ve takdire mazhar olmutur. Daha sonra kabna samayan bu adamn ikiye olan fart- muhabbeti, zaman gelmi u hzin ve hi bir devlet adamnn dile getiremedii

u ifadeyi dillendirmesi, nelere gebe olduunun bir mislidir: "l- Osman gider, l- Midhat gelir" Sarholuk zerine hayli tbbi ve itimai tahlillerin yapld oak'dir. Bunlarn iinde biri hukuk mant dieri mnevi hisleri ne karan bir mutasavvfn beyanlardr. lki talyan ceza hukukusu Gaeotano Moska'dr ve der ki; insanlar uur altnda sakladklarn ikili olduklar anlarnda, sarholuk semptomuna sararak dillendirmeyi tercih ederler ki, bu onlarn en ok kendilerine hkim olduklar andr" Demektedir.Yi-ne: "Benim ok zaman ellerinden ptm, Karagmrk'deki Mureddin Tekkesi ki Cerrahilerin Tekkesidir bu tekkenin trbesinde srlanp saklanan eyhi, Sahhaf Hac Muzaffer Ozak Efendi hazretleri de unlar sylerdi. Ben sarholua inanmyorum. nk kim sarhoum diyorsa, hep bakasnn anasna svyor. Kendi anasna suene rastlamadm." Derdi rahmetli. Bu iki ifade de, bize Midhat Paann yukardaki beyanla taht iin i dnyasnda hissettiklerini snd sarholuk bahanesiyle dar karm ve ortal skandil etmitir. Bylece efkr- umumiyenin ciddi saymamas onun en byk malubiyeti olmutur. nk; m'minler hanedan- l-1 Osmandan memnundur. Bu gn bile belki padiahlar sulanr ve hatalar mnasebetleriyle trihi ahsiyetler olmas hasebiyle ehl-i tahkik ve ehl-i trih olanlar tarafndan da baz iddialara muhatap olmalar mmkndr. Fakat kendini bilen hi bir kimse hanedan- l Osmandan ikyeti olmamtr. Maalesef o hanedan arasnda mason olan kmsa dahi hin-i vatan zuhur etmemitir. Midhat Paa bu ihanet kadrosunun tabii lideri olduundan itibaren, ngilizlerin emellerine hizmet eden bir let hline gelmitir. Bu kadronun bir kolu olan ve mutlaka Midhat Paann maksad- szgecinden gemi 1870'de Cenevre'de intiar eden nklap gazetesi sadece millet ve devlete deil padiaha da ar hcumlarda bulunurken,u ifadeye bir bakn: "Bir hkmetin mahv zaman geldiinde Cenb- Hakk' evvel reisinin akln alr. Onun iin padiah- zaman ldrd. i gc pehlivan gretirmek, Zuhuri kolu oynatmak, ko ve horoz dtrmek, Cedd-i lsnn sandukasna asl Osmanl niann ki iftihar ve mkafat nian olacaktr d-en kolarn ve zuhuri kolu maskaralarnn boynuna, boynuzuna takmak, zavall deli hainler elinde zulm ve fesat aleti olmu, hilafet sakt ve hl'i vaciptir... Clusunda yirmi-milyon lira borcu olan devletin vrisi olduunu lisan- teessfle beyan etmiken, padiahl daha on seneye varmamken ve Krm sava gibi bir sava kmamken devletin borcunu yzmilyona kard. Aferin himmetine.." Diye yazmtr. imdi bakn ikibin yllanndayz dnya'da milletlerin riyya-setini stlenmi, ister kral, ister reisicumhur olsun, buz patencilerinden tutunda, en gzel kpek yarmacsnn boynuna madalyasn takarken, dnya gzellik kraliesinin yanaklarndan perek mkfatlarn takdim ediyor, hi deiise Sultan Aziz efkr- umumiye nnde tifei nisa'ya byle tekar-rb etmiyordu. Hani derler ya dinime tn eden bari msel- olsa! Hesap, halifeliinin sakt yni dm olduunu iddia eden yazarn encam- ne ola? Tabii her zaman olduu gibi bu

szlerin, bu yazlarn bizim insanmzdan ok, milletimizin dmanlarnn eline koz verdiini de syleyebiliriz. Nitekim; Fransz akademi azasndan olan Msy Ernest Rnan bunlarn cephesine kuvvet temini iin pek nl risalesi olan "slm Dini Terakkiye Mnidir" adl almay, hem yaymlam hem de, seri konferanslar halinde bir ok mahfillerde beyana koyulmutu. Devrin, pozitivist yak lamlar da bu beyanlara g. katarken, bizim gafillerden Namk Keml, akln bana alm ve Midilli adasnda mutasarrf bulunduu esnada bu msterikin, bu ajann sakm iddialarn rten, Renan Mdafaanamesini yazmak suretiyle baz kimselerin intibaha gelmesine vesile olmutu. hanet kadrosunun dier bir yneticisi, ngiltere B.elisi Sir Henri Elliot yapt btn plnlarn boa kmasn salayan faktrde 5.Murad unvanyla tahta kan padiah, amucas Abdlaziz'in katlinden ve ihtillin kararlatrlan gnnden bir gn ncesine alnmas buna bal olarak daha nce hi tanmad Sleyman Paay da kapsnda grnce, plnn renildiini ve kar harektn baladn sanmasnn verdii korkunun, ypratt sinirleri, ona dzelmez bir hastaln yapmasna sebebiyet vermiti. Byle bir netice Elyot'un hesaplarn allak bulak etmiti. Sultan S.Murad'da, zaten doksan gn sonra yerini 2.Abdlhamid unvanyla taht'a kacak kardeine brakacakt. Son devir aratrmac yazarlarndan olan ve Tepedelenli ailesinden geldiini ileri sren Nizamettin Nazif Bey, tarihilerin ounun haber vermedii bir bilgiyi "Sultan 2.Abdlha-mid Hn" adl kitabnn 337.sahifesinde aynen yle yazmaktadr: "Sir Henri Elyot'un Abdlaziz Trkiyesini tenkit etmee yeltendii i bu 1875 ylnda, ngiltere btesinin bu faslndan, tam yedi milyon ngiliz altunu gelir salam bulunuyordu. Muhterem B.elinin stanbul'da muhteem bir hauat srmek ve hrriyet taraftarlar adn takt kendi taraftarlarn geindirmek iin, bir yandan gizli Karbonari Vantla-rna bir yandan da ileri fikirli dedii baz softalara el altndan datmak iin kulland pek dolgun tahsisat ite byle bir bteden veriliyordu." Kimi yazar ve tarihiler; Osmanl devletinin Padiah Abdlaziz dnemindeki dzenin pek berbat olduunu kaydederler. Bu arzay gidermek iin, otoritenin sertle.tirildiini ileri srerler. Halbuki; o sralardaki hrriyet asl 1876'dan sonra yok olacaktr. Hakikat udurki diyen, N.Nazif Tepedelenliolu unlar ilve eder: "..Musa Paa (kse) ile Kabak Mustafa'nn, 3.Selim'i devirii, Rus ve ngiliz tahriki idi. Alemdar Paa'nn 4.Mustafa hn'i deuiriide, Fransa elisi Sebastiya-ni'nin tahriki eseridir." dedikten sonra da u hkm ortaya koyar: tMidhat Paa ve Serasker ete'sinin Abdlaziz hn' deuirii de ngiliz tahriki ile olmu bir itir. Mdhat Paa - Elyot Gizli Bulumas ngiliz saray diye anlan elilik binasnda bir mlakat talebi zerine Osmanl devlet adam Midhat Paa le B.eli cenaplar kar karyadr ve unlar

grlmtr: -Her vilyet acnacak bir durumdadr. Rejimin deimesinden baka bir re grmyorum! Diyen Midhat Paa, bu ifadesiyle Osmanl asalet ve islm anlay iinde bunu dile getirmesi hasebiyle herhalde doru bir i yapmyordu. nk devletin padiahndan, malum arkada gurubunun dnda u'kenin hi bir resmi blmnde bahse konu olmam tasavvurlar, bir darbe giriiminden baka bir ey deil de nedir? Ancak; iftliindeki gizli toplantlarda re diye bulduklarn [ard bu ngilizler? Maalesef, serasker etesine aleyhtar olanlarn, farkna varamadklar ve bundan tr de merak edemedikleri bu izin ii pek nemli idi. Ve baz harp gemilerinin Hai'den limandan, Marmara'dan ayrlp anakkale'ye yollanmalar da ayn sebebden ileri gelmekte idi. Bu gemiler payitaht sularndan kasten uzaklatrlmakta idi. Ve bu ngiliz uzmanlarda srf stanbul'da kalmak iin izin alyorlard. Daha dorusu kendilerine izinli olduklar bildiriliyordu..." Evet yukardaki satrlarda okuduklarnz, darbe harekt iinde olduunu daha nce yazdmz ve daha sonra da, erke Hasan'n Midhat Paann konana yapaca asrn en cesurne harektlarndan biri olan basknda yaralanan Kayserili Ahmet Paa idi. Bunun Osmanl hizmetinde olan; ngiliz asll Hobart paada, bzkta olup, uzmanlar izin vermek suretiyle seyahatten alkoymutu.stanbul'a o srada gelmi bulunan ngiliz Do nanmasnn amirali James Drumon'du Ahmet ve Hobart Paalar gnde birka defa ho geldiniz, ziyareti ad altnda Tanabya ile Kasmpaa arasnda bitmez tkenmez yolculuk yapyorlard. stanbul'dan uzaklatrlan donanmamzn gemilerinin btn personeli, amiralinden, miosuna kadar, padiahn donanmaya az rastlanlr derecede, muhabbet ve alakasndan mtevellit fart- sevgiyle padiaha balydlar. Bunlar darbe esnasnda merkezde bulunduklar takdirde iler hayli karabilir belki de darbecileri bir katliamdan padiahn ricalar bile kurtaramayabilirdi. Nitekim; darbe sonrasndan ok gemeden zuhur eden er-kes Hasan Vak'as, bunun bir nianesi olarak dnlse hi de yanl bir temml saylmaz. Btn bunlardan sonra serasker etesi uzun saylmayacak bir zaman iinde ancak ok seri bir alma iinde, darbeyi bilhassa Sir Her.ri Elyot'un salad, kolaylklara istinaden tatbike koymaktan hi vazgemei dnmemilerdir. Abdlaziz yerine Osmanl tahtna seilen kii Sultan Mecid oullarndan Vefiahd ehzade Murad Efendi idi. Londra'ya bu hususu u syle rapor ediyordu: "Vaka Abdlaziz kardeinin (Abdl-mecid'in) ocuklarn kapayp hapis altna almsada, hrri-uet taraftarlarnn ileri gelenleri Murad Efendi ile temas kurmaa muvaffak olmu ve tahta clis olduu vakit, hkmet-i ahsiye yerine merut-i bir hkmet usln kabul edeceine dir Murad'tan vaad almlard. "Grlyor ki,bu vaad alma ii Osmanl taraftaran- hrriyetlerince elde edilmesine ramen, ngiliz b.elisinin bunu st makam olan hariciye nazrna rapor etmesi ilikilerin hangi merkezde olduunu gsterir.

Doktor Kapoleon (Kapolyone) Bizim; bu trih almamzda, bilhassa tanzimat sonras dnem hakknda tetkiklerimiz kronolojik bir trih ak anlayna gre deildir. Perde arkas olaylara bakarak dneme k tutucu bir alma azmi iinde devam ediyoruz. nk, kanaatmca belge diye tutturanlar, bir gn ajitatr ve pheci kii ve fikriyat ortaya karak, sizin lisannzdada "kitabna uydurmular" deyimi yer almaktadr, bu bakmdan sizin belge dedikleriniz kita bina uydurma ifadesinin varakpareieridir derse, ifadenin muhatab da bunlar, hatratlarn ortak alan ve yaklak ifadeleriyle karlamaktan vede onlar ileri srmekten baka bir reye bavuramayacaktr. Bu bakmdan biz bilhassa hatrat ve dnemlere aid tezler ve antitezlerle almamz gtrmek istiyoruz. Nitekim; Napoli'de domu ve de katolik bir Arnavut olan Dr. Kapolyone, 1836'da tabib asker olarak maceral bir gemie sahip olup, verdiimiz trihde, Osmanl devletine sn (ard bu ingilizler? Maalesef, serasker etesine aleyhtar olanlarn, farkna uaramadtklar ve bundan tr de merak edemedikleri bu izin ii pek nemli idi. Ve baz harp gemilerinin Hai'den limandan, Marmara'dan ayrlp anakkale'ye yollanmalar da ayn sebebden ileri gelmekte idi. Bu gemiler payitaht sularndan kasten uzaklatrlmakta idi. Ve bu ngiliz uzmanlarda srf stanbul'da kalmak iin izin alyorlard. Daha dorusu kendilerine izinli olduklar bildiriliyordu..." Evet yukardaki satrlarda okuduklarnz, darbe harekt iinde olduunu daha nce yazdmz ve daha sonra da, erke Hasan'n Midhat Paann konana yapaca asrn en cesurne harektlarndan biri olan basknda yaralanan Kayserili Ahmet Paa idi. Bunun Osmanl hizmetinde olan; ngiliz asll Hobart paada, bzkta olup, uzmanlar izin vermek suretiyle seyahatten alkoymutu.stanbul'a o srada gelmi bulunan ingiliz Do nanmasnn amirali James Drumon'du Ahmet ve Hobart Paalar gnde birka defa ho geldiniz, ziyareti ad altnda Tarabya ile Kasmpaa arasnda bitmez tkenmez yolculuk yapyorlard. stanbul'dan uzaklatrlan donanmamzn gemilerinin btn personeli, amiralinden, miosuna kadar, padiahn donanmaya az rastlanlr derecede, muhabbet ve alakasndan mtevellit fart- sevgiyle padiaha balydlar. Bunlar darbe esnasnda merkezde bulunduklar takdirde iler hayli karabilir belki de darbecileri bir katliamdan padiahn ricalar bile kurtaramayabilirdi. Nitekim; darbe sonrasndan ok gemeden zuhur eden er-kes Hasan Vak'as, bunun bir nianesi olarak dnlse hi de yanl bir temml saylmaz. Btn bunlardan sonra serasker etesi uzun saylmayacak bir zaman iinde ancak ok seri bir alma iinde, darbeyi bilhassa Sr Heari Elyot'un salad, kolaylklara istinaden tatbike kovmaktan hi vazgemei dnmemilerdir. Abdlaziz ye]ne Osmanl tahtna seilen kii Sultan Mecid oullarndan Veliahd ehzade Murad Efendi idi. Londra'ya bu hususu u syle rapor ediyordu: "Vaka Abdlaziz kardeinin (Abdl-mecid'in) ocuklarn kapayp hapis altna

almsada, hri-uet taraftarlarnn ileri gelenleri Murad Efendi ile temas kurmaa muvaffak olmu ue tahta cls olduu vakit, hkmet-i ahsiye yerine merut-i bir hkmet usln kabul edeceine dir Murad'tan vaad almlard. "Grlyor ki,bu vaad alma ii Osmanl taraftaran- hrriyetlerince elde edilmesine ramen, ngiliz b.elisinin bunu st makam olan hariciye nazrna rapor etmesi ilikilerin hangi merkezde olduunu gsterir. Bizim; bu trih almamzda, bilhassa tanzimat sonras dnem hakknda tetkiklerimiz kronolojik bir trih ak anlayna gre deildir. Perde arkas olaylara bakarak dneme k tutucu bir alma azmi iinde devam ediyoruz. nk, kanaatmca belge diye tutturanlar, bir gn ajitatr ve pheci kii ve fikriyat ortaya karak, sizin lisannzdada "kitabna uydurmular" deyimi yer almaktadr, bu bakmdan sizin belge dedikleriniz kita bina uydurma ifadesinin varakpareleridir derse, ifadenin muhatab da bunlar, hatratlarn ortak alan ve yaklak ifadeleriyle karjlamaktan vede onlar ileri srmekten baka bir reye bavuramayacaktr. Bu bakmdan biz bilhassa hatrat ve dnemlere aid tezler ve antitezlerle almamz gtrmek istiyoruz. Nitekim; Napoli'de domu ve de katolik bir Arnavut olan Dr. Kapolyone, 1836'da tabib asker olarak maceral bir gemie sahip olup, verdiimiz trihde, Osmanl devletine snmtr. Kavalah Mehmed Ali Paa isyan dneminde Osmanl donanmasndan kara kuvvetlerine verildii grlmtr. Krk yla yakn padiah sarayna doktor (hekim) olarak girip kan Dr.Kapoiyone, Sultan 2.Mahmud'un ve olu Abdl-mecid'in, onun peinden de veliahd Murad Efendinin mdavi hekimi olmjjtur. Bunlarn salklaryla megul olurken, bir yandan da Kont Kavur'un, maal bir casusu olarak szdrd envai tr bilgileri, dnyann en eski meslei olanlardan biri bulunan casusluk ilminin vastalaryla yaparken, Osmanl devleti intelejiyansnda yni st seviyesindede Karbonari tekiltn meydana getirmeye muvaffak olmu, kurduu karbonari tekiltnn ba olan Kapolyone, Beyolu sarraflarnn da yardmyla Sarraf Hrstaki'yi ve 1858'de, mehur Ziya Pa-a'y'da karbonari yapmaya imkn bulmu sacaya, Kapolyone, Hristaki ve Ziya Paa eklinde teekkl etmitir. "Trkiye Masonlarnn Gizli Trihi" adl kitabn yazar Kemalettin Apak, ki oda bir masondur Ziya Paa da, talebesi ehzade Murad' 1861'de mason yapandr ve tekrisini, yni masonlua giri merasimini yaptn da beyan etmektedir. Tabii Kapolyone; ehzade Murad Efendinin saln kontrol ederken, Sarraf Hristaki ise; Murad ve validesinin mli konular ilede alakalanan maviri olup, bu familyann hi bir zaman mli istikrar olmad ve bor iinde yaamaktan kurtulamadklar pek bilinmektedir. Bu da; mavirin kendilerini iyi enfor-me edemediini veyahud bir gzel trtkladn dnmemiz kabil. Ziya Paa'ya gelince; gayesi mutlaka, ehzade Murad' Osmanl tahtna karmak ve kendi ikbalini bunun ykselmesine balamt. iirlerinin muazzaml,sadrazam Al Pa-a'nn aleyhine yazdklar ise mthi eyler olup, bu deerii sadnazamn sinirlerinin ypranmasna da byk etkiler yapt bilinen hakikatlerdendir. Syledii tasavvufi deyimlerle de,

ortaya koyduu fevkalde gzellikteki beyitlerse, gnmzde bile istimal ettiimizi itirafdan ekinmemeliyiz. Yoksa; Zi-va Paa avrupaya katnda o gzel beyanlarn glgeleyen en adi gizli ilerin iinde yer alan bir ajand diyen Nizamettin Nazif beyde, nce talyan menfaatlerini bilahire ngiliz tarafn tercih eden biriydi. Demektedir. Btn buraya kadar sevgili okurlarmza nakle altmz hususlar ve bunlarn iyzn anlatan ifadeler, ihanet zincirinin baklalarn nice vezir ve paalar ve daha alt seviye deki ehasn hatta haremin hizmetkrlarnn dahi bulunduunu hatrlatmak ve padiah saraynnda bir ihanet yuvas halinde olduunu da nazar itibare almalarn ve padiahn saraynn, bakkal Ahmed Aa'nn mtevaz hanesine benzemediini de gz nne alma gerektiini hatrlatmaktr. Abdlaziz hakknda geldiimiz nokta ise, btn er gler, cesur, gl ve din-i btn bir vatansever olan Abdlaziz' ldrmeye kararl ve.Osmanly istedikleri gibi idare edecek bir mecnuna taht bulmaya uratklarn ortaya koymaktr. Bu arada padiah, Mtercim Mehmed Rd Paay azletmeyi, yerine Mahmud Nedim Paay, seraskerlie ise, Dervi Paay tyine karar klmken, grt Mahmud Nedim Paa u art ileri srmt: Midhat, Mehmed Rd ve Hseyin Avni Paalar stanbul dna gnderildikleri takdirde alabilecei idi. Rif Karada merhum bakn deerli almas "Muhteem mparatorluu Ykanlar" adl kitabnn 330.sahi-fesinde ne diyor: "Hseyin Auni Paa padiahn kararn derhal haber almt. Paa haberi, metresi olan bahazinedar Arz- Niyaz Kalfadan renmi derhal Midhat ue Sleyman Pa-alarla bahriye nzn Kayserili Ahmed Paay durumdan haberdar etmiti" Demekte. Bunun zerine ie ortak olanlar arasnda mdavele-i efkr hzlanm, herkes biribiriy ie grr olmutur. Son kararn verilmesi ise, 26/rnays/1876 gecesinde Ispartali'nn Paaliman'ndaki yalsna braklmt. Hseyin Avni Paann stihbarat Yukarda padiahn mabeyinin yni saraynn, daha bir baka tbirle evinin bir ft arsn andrdn im etmitik. Yine Rif Karada merhumun ad geen eserinden u satrlar alntlayarak bu hususda bir fikir vermeye alalm ve hemen ilve edelim ki, btn devletlerin saraylar byle olduu gibi yine de Osmanl saraynn, bunlarn yannda yedi defa ykanm olduunu da belirtmeden gemeyelim. Bylecede, byle bir yap da hadm aalar ile hizmetlerin yrtlmesindeki tedbirinde az ok mnas anlalr. "..Hl ve keyfiyeti byle nzik bir duruma gelmi olumasna ramen Hseyin Auni Paa, Dilddesi yni metresi Arz-niyaz Kalfadan da bir trl uzaktaamtyor, onu ilende padiahn katledilmesinde birinci derecede yardmc olarak dima el altnda tutmak iin onunla megul oluyordu. Nitekim; Mahmud Nedim Paann padiah Sultan Abdlaziz han tarafndan kabul meselesini kendisine derhal ulatran Arz- niyaz Kalfa ile ayn geceyi beraberce geirmekten kendisini alamamt. Paa, ok dnceli olmasna ramen bu uh ue hakikaten gzel

saray kalfas ile geirecei gecenin hayali iinde, saray erknnn bu arada padiahn olu Yusuf zzeddin Efendinin kendi hakknda neler dndn de anlamak istiyordu..." Bu da gstermektedir ki, Sultan Aziz'in veraset usln deitirme teebbs sonrasnda velahdlii gndeme gelen Yusuf zzeddin Efendiyi belki de Murad Efendiye kar kendi adna tahta karmay kuruyor olabilir bylece de, Midhat Paann tahta kacak padiaha enyakn olacak olana yakn olmasn nledii gibi, Yusuf zzeddin Efendi padiah olduunda da makbul olmak ve sadareti Hseyin Avni'ye kayd- hayat artyla verir dncesini akl na getirmi olmas hi de gayrikbil deildir. Yukarda Osmanl donanmasnn gemilerini vazifeli olarak stanbul dna sevkedenin Kayserili Ahmet Paa olduunu kaydetmitik. Bunu yapmalarnn sebebininde donanma ile meguliyeti hayli fazla olan Hz.Padiaha sevgileri hayli fazla bulunduundan o padiahn hl'ine bigne kalmayp mda-hele edecekleri korkusuydu. Buna bal olarak Sir Elyot, btn tedbirlere ramen hl iinde istenene ulalamazsa, son tedbir olarakda ngiliz donanmasn Beike limanna getirtmi, Amiral Cumingham ise ngiliz donanmasnn sancak gemisiyle Bykdere nlerinde demirlemiti. Teebbs ademi muvaffakiy yetle neticelendiinde artk ie Beike limannda demirlemi ngiliz donanmas el koyarak harekete geecek ve Osmanl tahtna, meruti idare getireceine sz veren Murad Efendiyi geirecekti bu bir iddia olmaktan tede serasker etesinin bildii ve raz geldii bir vaka id ki, bunlarn ne kadar cibilliyetsiz kimseler olduklarna bu olay dahi yeterli cevab vermektedir. Valide efkati'nin Sonucu Vlidesutanlarn en nemli grevlerinden biride devlet adamlarnn padiah hakkndaki tavr ve ifadelerine vede niyetlerine dir bilgileri istihbar tedip, mnasip bir lisanla oluna ulatrmasdr. Padiah'a hi kimsenin sylemee cesaret edemeyecei beyanlar onun ayn zamanda olan validesi annecii syleyebilirdi. Bu bakmdan; padiah lehinde olan kimselerin Pertevniyal Vlidesultan'a byle nice arzlar olmutur. Nitekim; Sultan Abdlaziz'in Mahmud Nedim Paay a2, Hseyin Avni Paa'y sadarete getirecei istikametinde bir haber alan Mahmud Nedim Paa Vlidesultan'a u haberi gnderiyor: "Efendimiz beni Hseyin Auni Paa ile korkutmak istiyor! Fakat enbyk olduu iin kendileri ondan korksunlar. Zira i iten geiyor. in akbeti pek vahim grnyor" eklindeki haberi, Vlidesultan; "Arslanma byie lakrd sylenirmi" cevab verdii yaygn rivayettendir. Bu cevap ile olumu zeceim dncesine kendini kaptran Pertevniyal Valide olunu korumas gereken bir ii, efkati yznden yerine getiremedi. Bir mddet sonra da yine Mahmud Nedim Pa-a'dan "Olunuza suikast memul (ummak)dili: Zira ortalk bu hususda havadisle kaynamaktadr" eklinde haber geldikten ve ihanet etesinin bamabeynci Hafz Mehmed Bey'e yaknlatn hatrlattktan sonra, artk

Vlidesultan'a den i bunlar bir bir padiaha anlatmakt. Bunu yapmamakla her ne kadar vazifesini yapmam saylsa da evladna kyaca dnlmeyeceine gre, elhkmlillah'dan baka ne denir ki.. Sultan Abdlaziz Hn'n ehadet hakknda ifadatmz Sultan Abdlhamid devrinde yaplan mehur Yldz Mahkemesi sonularna bakarak izahat getirmemiz gerektiinden aa-daki Sultan Abdlhamid'in bir muhtrasndan alntladmz bilgiyle son verip mtebakisini, 2.Abdlhamid dnemini kaleme alrken okurlarma arzdeceim. bnl Emin Mahmud Keml nal Merhum, "Son Sadr-azamlar" adl muhteem eserinin 530. sahifesinden Atf Bey'e atfen diyorki: "Mahallelerde mndilerin bazs padiah Sultan Abdlaziz vefat edip, Sultan Murad Clus etti diye barmlar. Byle yapmalar ahalinin zihinlerini taglit yni kartrmaktr." Hafin askeri ve ahaliyi ifal edecek tarzda iin ettirildii aada sunacamz Sultan Abdlhamid'in verdii muhtraclaki ifadatla bir daha te'yid olunuyor. "Hl'den yirmi-otuz saat mukaddem (nce) Moskoflann istanbul'u istil edeceini isaa (yaymak) ederek ve ehrin ve ate zuhurunda sarayla padiahn sanki muhafazas zmnnda suiniyetle (kt niyet) saraya gelenler zerine ate etmelerini emreylerek Sultaniye Vapuru ile vcut etmi olan aml bir ka tabur askeri saray pighna (nne) karp saray bu askerlerle kuatmlar ve esnay hl'de gerek askere gerek ahaliye evvel Sultan Abdlaziz vefat eyledi diye iln ve muahharan (daha sonra) hakikat- hli izhar (aklama) ite cmleyi (herkesi) ifal eylemilerdi... Esny~ hl'de saray ihata (kuatan) eden taburlar binbalarndan zzet Bey, evketmeab efendimiz (Abdlhamid hn) direleri pighnda askere hitaben <siz' ve bizi ve memleketimizi Sultan Aziz, Moskoflara teslim etmek istiyordu. Sultan Murad, sizi ve memleketi kurtard. Sultan Aziz'in yerine padiah oldu. Onu muhafaza ediniz Sultan Aziz'i karmaynz yollu hezeyanlarda bulundu." Sultan Abdlaziz'in ahsiyeti Sultan Aziz; kumral, ela gzl genie yzn hafif bir sakal evrelemi gzel yzl, pehlivan yapl bir insand. Pehlivan yapl olmakla beraber yaknlarnn ve davet ettiklerinin seyredebildii, greler yapard. Cidden kispet giyer, yalanr ve greirdi. Enitesi damat Halil Paa delaleti ile greecei pehlivanlara "benim padiah olduumu unutsunlar merte gresinler" tembihini yaptrrd. Gre vede yzclkte ustas Yozgatl Kel Hasan'd. Arnavutolu Ali Pehlivan ise, onunla gremi muhteem bir pehlivan idi. Merhameti bol, sevgisi ok ve samimi olup, lkenin imr, askerin fevkalde gl olmas arzularnn en kuvvetlisini tekil ederdi. Amma denizi ve donanmay, gz bebei gibi mhim bulur, bu ikili de en son icatlar grmek zevkten bayld husus idi. Fedakrlk hislerini kendinde hayli toplam bir ahsiyetti. Aabeyi Abdlmecid dneminin srafatndan neet eden mli buhranda saray'n tahsisatnn kstlanmasna itiraz olmad gibi gle oynaya bu istei karlamt. Htt

Read Ekrem Kou merhum, "Osmanl Padiahlar" adl almasnda Sultan Aziz'in nasl ve korkun bir mli sknt dneminde tahta ktn gstermesi bakmndan eserin 4O5.sahifesinden u satrlar al mak suretiyle bir l olarak vermeye alalm: "Mverrih Cevdet Paa Maruzat adl Sultan Abdlhamid'e sunduu eserde unlar yazmakta: Sadrazam Fuad Paa, saraylarda, konaklarda altun ve gm eyann kullanlmasn yasak etmek ve herkesin elinde olan altun ve gm kaplar toplayp sikke (para) kestirmek tedbirini ileri srd. Bunun iin eyhlislmdan bir de fetva ald. Sultan Aziz buna dir Fuad Paa ile konuurken: -Bu i nasl olur? Sultanlarn kab kaa nasl alnr? Mesel onlarn mesirelerde su itikleri gm taslar var bunlar-dam alnr? Diye sordu. Fuad Paa: -Hay hay efendim, onlar da alrz. Allah gstermesin Dev-tet-i liyeye bir fenalk gelip de Efendimiz Konya'ya doru giderken bizlerde rikabnza dp giderken sul- tanlar bu taslarla Ayrlk emesinden su mu iecekler? Mukabil sorusunu sorar," Sultan Abdlaziz; devlet ricaline pek gvenirdi. l ve Fuad Paalarn vefatlar sonrasn da onlarn brakt boluu doldurabilecek adam yerine, bilakis boluun cesametini artracak kaht- rical husule gelmiti. l Paa cidden btn avrupann ve devlet adamlarnn parmakla gsterdii bir ri-cl-i devlet idi. Abdlaziz Hn, vefat haberini aldnda evvel onun vesayetinden kurtulmu olmann memnuniyetine getiini daha sonra eksikli inin nelere duar olunmann sebebini tekil edeceini drak ile dnmeye balamt. Bu dnme esnasnda da bir aa bir yukar gidip gelmee baslarn. Bu durumu gren kurenadan biri Efendimiz, niye byle tellsnz diye sorduunda, l Paann vefat, byk bir boluk brakt, bunu kimle dolduracam, onu dnyorum cevab veren padiaha, Efendimiz kulunuzun ne gnah var? Dediinde Sultan Abdlaziz'in cevab pek zarif ve diplo-matadr: Bu i ciddi bir itir! Demek olmutur. Bu ifadeden de anlalyorki, Abdlaziz Hn, kymet bilir padiah olarak hassasiyetini ince bir nkte ile belirtmekten geri kalmyor. Ziya Paann, l Paa aleyhtar olduunu yukarda dermi-yan etmitik. Mesel Hidivlik berat smail Paaya verilirken, sadrazam, Midhat Paa idi ve bu ide Yeni Osmanllar cemiyet yeleri methaldarken, l Paa ise bu Hidivlii senelerce nlemiti ve herhangi bir paray ve menfaati deil, deviet menfaatini gzetmiti. Nmk Keml Bey'de "Bilmem nedir lzumu vcudi hbisinin/Dnya'y boynuz lan nm tutar ey kz teres?' Derken Ziya Paada l Paann vefatnda "Ni murdarn seylaba atn!" Demek suretiyle dmanlklarn dile getirmilerdir, merhum sadrazama. Padiah ve halife olan Osmanl sultanlar, Abdlmecid'den sonra hayatlarn umumiyetle, Dolmabahe ve Yldz Saraylarnda geirdiler. Topkap Saray, Sultan Mahmud ile balayan terke yerini brakmtr. Sultan Abdlaziz Dolmabahe'y padiahl boyunca terketmezken, 2.Abdlhamid hn'da Yldz' hi terketmemitir. Sultan Aziz ok dindar bir kimse olduundan sabah

namazna *yakn kalkar, Kur'an okur na-rnaz klar, gnein ykselmesinden sonra yeniden yatard. Devlet ileriyle meguliyeti leyle birlikte balar, gece yarlarna kadar devam ettii grlrd. Yaz gecelerinde diresi-nn pencerelerini aar ney almaya balar ve bu insana en yakn enstrmann kard nameler asumana yaylrken, duyanlar bu ney'in efsunkr terennmnden dolay kendilernden geerdi. ou bunu alann Sultan Abdlaziz olduunu bilmezdi. Erbb-j ve kurenasda, aklamaktan itinab ederlerdi. ok sevdii hanm Mihriah Sultan iin gfteside, bestesi de Sultan Aziz'e aid olan ve fakirin de program yapt 101.2 Radyo a'da sk sk aid olduu CD'den dinletmeyi adet edindii ve stanbul Bykehir Belediyesinin, Kltr A. tarafndan Llezar topluiuunca icra edilen eserin gftesi yledir: "Bi-huzarum nle-l mrg-l dtl-i diuneden Fark olunmaz cism-i bimrm bozulmu aneden Bunca derd-i mihnete katlandm y neden, Terk-l can etsem de kurtulsam u mihnet haneden" Taht'n Esareti Sultan Abdlaziz; avrupaya davet teklifine evet dedikten bir ka gn sonra mabeynci Hafz Mehmed Bey'e tam bir samimiyetle iini dker ve ibretnma olarak u beyan yapar: "..Zaman zaman ne isterdim bitirmiin? Ya kapalart'da ya Asmaaltnda kk bir dkkn olan esnaf, yada bir zanaatkar olaym. Sabah evimden kaym, ime geleyim. Akam Allah ne kr verdiyse onunla oluk ocuumun nafakasn alaym, atma deil hatta eeime bineyim, yorgun argn,amma kafamn ii bin bir dertle dolmam,evime geleyim. Karm gler yzle, ocuklarm sevgiyle beni karlasn. Yunaym, sofrann bana geeyim, orbamz zevkle ielim. Kimsenin derdi bize illet olmasn. Yreklerimiz rahat, byk meselelerden uzak, kendi hlimde yaayp gideyim. u l ile Fuad ille de, Frengistana gitmeli derleriken de, ne isterdim, bitirmiin? Cebinde harl olan hli vakti yerinde, unvansz, makamsz kii olarak avrupa'ya gitmek! Ben de is-temezmiyim oralar grmeyi? Amma gelgeldim bu koskoca lkenin padiahsn, cmle lemin gzleri senin zerinde Adm atn, bakn dudaklarnn kprday bile merak unandrr. Gelen elilerin hlini grrsn. Ya onlarn memleketlerinde, halk ortasnda rahat nefes alabilirmi? Meylersin ki bu tahtnda esareti var" Padiahn bu samimiyeti pek d-rstedir. nk bykln faturas hep byledir ve Sultan Aziz bunu pek gzel dile getirmitir. Diplomatik Tesbitler! Avrupa leminin hkmdar olan,Kralie Viktorya, Fransa imparatoru 3.Napolyon ile Prusya kral l.Gilyom, Sultan Aziz'i beklediklerini deklare ederken, Paris'deki b.el imiz Cemil Paa'dan gelen ifreli haberde, Ruslarn Paris'teki b.elisi Kont Btberg, Sultan Abdlaziz hn'n Paris'de bulunaca

zaman dilimi iinde, ar Aleksandr'nda orada bulunup, iki hkmdarn aralarnda anlamazlk konusu meseleleri halletme frsat yakaladlar, dediini bildiriyordu. Fuad ve l Paalar bu telgraf okuduklarnda glmekten kandilarini alamamlar ve yle muhavere yapmlard: "Franszlarn padiah Rus ar ile karlatrarak iki devlet arasndaki meselelerin bar yoluyla halledilmesine imkan vereceklerini dnmek iin ok saf olmak gerek!" Dediler. Biz imdi bu seyahatle ilgili 5.Murad unvanyla tahta gemi olup, 93 gn sren padiahlkdan sonra taht'dan indirilen, Veliahd Murad Efendi u ifadeyle ne byk bir gaf yapyordu: "Sanyorum ki bu gezide pek ok zleceim ue hatta utanacam. nk amcam resm ziyaretlerde grg kurallarna uymazsa alay konusu oluruz. Hele serbest oldu- gnlerde kollarn svayp yemee balarsa arkamzdan ilir neler sylerler!" demek bahtszln gstermitir. Bu avrupa seyahatine katlm bulunan ve stanbul eh- olan mer Faiz Efendi'den bu bahsi gemeyelim. Bu ztn; grevi Dersaadet ehremanetlii olup, bu gnk belediye reisliine muadildir. Devletin ileri gelenleri ki, bunlar, l ve Fuad Paalarla, Yusuf Kmil ve Mustafa Fazl paalar gibi zevatn yal ve kklerinde kendisine tahsis ettikleri bir diresi vard. Al ve Fuad Paalarn vefatlarndan sonra Saray'dan ayan kese rek, sadnazam Mahmud Nedim Paaya hi yanamadn gren Sultan Aziz bir gn Hafz mer Faiz Efendiye sormu: "Efendi siz nce blbl idiniz. Ne iin akmaz-snz? Bu soruya Efendi, Keecizde zzet Molla ki Dr.Byk Mehmed Fuad Paann pederi olup eski eyhlislmlardandr bu ztn beytinden bir kelime deitirmek suretiyle unu syler: "Bir meusim-i bahasna kaldk ki alemin, Blbl hamhavuz tehiy,gulustan harap." Medrese Talebesi Takvimler 15/r.ahir/1293-10/mayis/1876'y gsterirken medrese talebesinin ve bilhassa Ftih, Sleymaniye ve Ba-yezid medreselerinin talebeleri sadnazam Mahmud Nedim Paa ile benzeri eyhlislm Hseyin Efendiyi memleketi felkete srklemekle ithama tevessl ederek derslere girmemek suretiyle bunlarn grevden azillerini padiahdan istediler. stanbul sekenesinin yni ahalisinin ayaktakm, isizi, gsz silahlarn hmil olarak bu boykota destek verince iin rengi tehdit edici bir hl ald. Bunun zerine, padiah azil talebini kabul ettii an artk partiyi kaybetmee balamt ki bu her geen gn Sultan Aziz aleyhine gelimee balad. Mtercim Rd Paay boalan makam sadarete getirdi. Bu adam ok gzel tenkit yapan fakat icraata gelince nafile biriydi. Zamanlar bu zta; deniz feneri gibi, yanar dner adam" diyen kimseler hayliydi. V kel arasndaki her eit ihtilaftan annda haberdar olan padiahlar gibi Sultan Aziz'de, bu lakab duymu bulunduundan, Mtercim Mehmed Rd Paaya sadareti tevcih etme annda, "sizi halk istedii iindir ki yeni kabineyi kurmaya memur ediyorum!" dediinde,yeni sadrazamda "Halk bizi ne tansn

padiahm. hretimiz varsa zt'i ahanenizin teuecchndendir!" dedi ve meydana getirdii kabinede ise padiahn azl dman yer ald. Bunlar, eyhlislm Hayrullah adl errullah, seraskerlik Is-partal Eeki Hseyin Avni Paa Bahriye nzn da Kayserili Ahmed Paaya verilmitir. Bu kabinenin ilk itimanda ilk toplantsnda konuulan padiahn taht'dan indirilmesi hakknda yaplan konumalar olduunu merhum Reat Ek rem Kou, "Osmanl Padiahlar" adl eserinin 41O.sahifesnde dile getirirken melen unlar sylyor: Saltanat devirme iini ancak ordu ile ibirlii gerekletirebilir kararnda ittihat ettiler. Serasker kelime olarak bakomutan gibi kabullenilir. Hseyin Avni Paa ra askeriye reisi Redif Paa' ya durumu gizlice at. Bu paa bu ide kullanlacak adam seti. Bu zatda, Askeri Mektepler Nazn Sleyman Hsn Paa idi. Bu zt mert ve dobra bir adam olarak tannmtr. Hi'den sonra bir trl merutiyet kurulmaynca Sleyman Paa, Midhat Paaya dikilmi ve nerede merutiyet sorusunu tevcih etmi ald cevap tatmin etmediinde bu seferde: "Merutiyeti iln etmeyecektik, ne b.k yedik de padiah devirdik demesi bir ok trih kitaplarnda ve hatratlarda yer ald gibi Midhat Paann totaliter bir idare tarafl s olduunu da ileri srer pka kahraman olarak bilinen Sleyman Hsn Paa! Sultan Aziz Hakkndaki Fetva TTK'yni Trk Trih Kurumunca neredilen Osmanl Trihinin smail Hakk Gzunarl'nn vefat zerine devam ettiren Prof.Dr. Enver Ziya Karal, ad geen eserin 7. Cildinde 106. sahifede hl fetvasna dir bilgileri yle naklediyor, ve biz de melen nakle alalm: "almamzn baka fasllarnda nakletiimiz gibi Serasker Hseyin Avni Paa'nin Sultan Aziz hn hazretlerine dmanl, onun izalesine kafi karar eyleyecek dereceye kadar vardrmt ii. Serasker bu halde iken, devletin o srada en popler adamlarnn banda gelen Midhat Paa, Mirabo'nun Fransa kralna gsterdii duruma benzer. Bu ztn kafasnda bir ideal hline getirdii tekilat- esasiye yapmak ve parlamenter sistemle monarik bir idareye gemek idi. Padiaha genellikle bu fikri ala ma gayretleri iinde olmutu. Zten bu srar l ve Fuad Paalarn vefat yznden hu ule gelen devlet adam ksrl padiahn, Mdhat Paa yerine, Mahmud Nedim Paaya iltifatkr olmasn salad. Nitekim, eski sadrazamlarmn srarl tutumlarn hatrlyarak, Mahmud Nedim Paa'daki bu ubudiyeti karlatrdnda, Al ve Fuad Paalar der hatr eden Sultan Aziz bunlara benzerlii Midhat Paa da da grmekteydi. Bir gn huzurda el pene divan durmakta olan Mahmud Nedim Paaya dikkat eden padiah, kendi sinin sa ayann baparma hizasna doru baktn hissettii vezirine, durumu sordu unda ald cevap, Efendimiz, kula den padiaha hrmet onun ayak ucuna nazardan balar demek suretiyle fevkalde bir tabasbus gsterir ve Sultan brahim'in sadr-azam, Semin Mehmed Paa'nn, beyan ettii: "Siz afitab- cihansnz Efendimiz! Sizden hata sdr edermi?" cmlesini trihde yanlz

brakmayan bir ifade de bulunmutur. Yine bu padiahmzn dnemi hakkndaki almamzn baka bir blmnde bahsettiimiz medrese talebelerinin kvam gn, H.Avni Paa ve Midhat Paann hl hususundaki tasavvurlarnn kaytlarna rastland sayn E.Z.Karal Hoca mezkr eserinde belirtiyor. Sultan Aziz, medrese talebesinin kyam sonrasnda sadarete getirdii Mehmed Rt Paa, bir gn padiahdan para talebi geldiinde, e dost arasnda para yok ben nereden bulaym diye yksek sesle dnrken,- duruma ahid olan Midhat ve H.Avni Paalar bu hl hususunda Rd Paay iknaya altklarn reniyoruz ve Rd Paann en bataki teredddn gz nne alan Midhat Paa, sadrazama: "Eer maksatta ittifaktan ayrlrsan Bayezid Meydannda milletin seni pare pare edeceini dnmelisin"diyede tehdit ettiini kaydeder, Prof.Karal. Prof.Karal; bu safhadan sonra eyhlislm Hayrullah Efendinin ikna edilmesine geildi haberini verirken, Midhat Paann konanda Anadolu Kazaskeri Kara Halil Efendi'nin, yaplan toplant esnasnda, Padiahn, mlk ve milleti tahrip, beytlmali israf ettii ne srlerek hl'i iin fetva meselesi grldnde ad geen Kazaskerin, "..bu ertr-i hayra, araf kadar bir fetva veririm" demesiyle birlikte, iin er' taraf da yoluna sokulmu oluyordu. Yine bu esere gre, ahalinin vaziyeti hakknda, u gzlemler ileri srlmektedir: basn zerinde sansr azaldndan dolay, dikkat ekici makalelerin ve haberlerin, yazld grld. Padiah hakknda net bir tenkit grlmemekle beraber, M.Nedim Paa hakkndaki neriyat, Rusya tarafls politika ve Rus elisi gnatiyef'le alkal neriyat pek kesif idi en-. teresandr ki bu arada sadaret M.Nedim Paa da deildir. Ancak anlalan o dur ki, padiah, bu kendine muti devlet ada5 mini yeniden sadarete getirme tasavvurundadir bylecede yaplan neriyat bu tyini nlemek veya ii kztrmak iin yaplmaktadr, hkmne varlabilir. te yandan efkr-i umumiye basnn yazdiyla kendini ynlendirirken, Sleyman Hsn Paa'nn, fetva makamna gittii grld. Mahede olunan oydu ki, Hayrullah Efendi yeniden tereddde dt idi. Sert ve asabi mizal Sleyman Paa, eyhlislma: "Efendi hazretleri artk i iten geti. u dakikada bir ok muhterem paalar bir dimi tehlike iinde bulunuyorlar. Bunlarn hayat ve selameti sizin'elinizdedir" eklinde ki beyanyla eyhlislm Hayrullah Efendinin ii yapmayacak hle gelmesini bu szlerle nlemi oldu. Halifenin hl'i iin ya mecnun (ne yaptn bilmez olmas) veya kfrne karar verilebilecek hareketlerin sahibi olmasyd fetva tanzim edilmesi iin. Birinci yol yni, mecnunluk bahsini ne almak tarafn seti ve u szlerle fetvann yazld kd donatt: "Emirilm'minin olan Zeyd, muhteliur ve umuru siyasiyeden bibehre olup, emul-i miriye'yi mlk ve milletin takat ue tahamml edemeyecei mertebe masarifi nefsaniyesine sarf ue umuru diniye ue dnyeuiyeyi ihll ue tevi ve mlk ue milleti tahrip edip bekas mlk ue millet hakknda muzr olsa,hl'i lzm olurmu? Elceuap otur " eklinde tanzim olunan

fetvaya gre; Abdlaziz hn, uuru muh-tel yni mecnun idi bundan dolay da siyaset ilerinden anla-myordu. Buna bal olarak byle halife mlk ve millete zararl idi. Bu bakmdan azli gerekirdi! Peki bu fetvay vereni, isteyenleri bulunduklar greve getiren o ztn tyin ettikleri kimselerdi ki bu da hayli mhimce bir tenakuz idi! Sultan Abdlaziz; avrupa'ya seyahat yoluyla giden ilk ve son Osmanl padiahdr. Dierleri ise, ya sava, ya fetih ya da vatan^da olduklarndan gitmilerdir bu kta'ya. Sultann gezisine katlm bulunan stanbul ehremini mer Faiz Ffendiye, sadrazam l Paa ve Hriciye nzn olan Dr.Byk Mehmed Fuad (Keecizde) Paa, Faiz Efendiye mahedelerini bir msvedde hlinde yazmasn ve devlete vermesini istediler bunun nemli bir vatan hizmeti olduunu hatrlattlar. Hafz mer Faiz Efendi cidden mnevver bir kimse olarak grdklerinden dersler karabilecek kapasiteye hiz bir insand. Sahifelerimizi bu ztn tutmu olduu notlar, bize "Avrupa'da Sultan Aziz"adl kitab okuma ans vermi bulunan Midhat Cemal Kutay'n bu eserinden ilk olarak Faiz Efen dinin u mahedesini, bylecede ne kadar hassas bir vatanperver olduunuda ortaya koymasn anlatan satrlar, sahi-femize dercederek sizlere duyuralm muhterem okurlar" "..Burada byk bir ac kalbimizi paralad. Sarayn bahesinde meuzi tutmu Fransz mstemleke askerleri iinde Cezayir taburunu da grdk. (yz yl bizim olan Barbaros Hayreddin'in diyarnn eultlar imdi eski Hakan'larn baka bir deuletin silahlar elinde, baka bir devletin niformas ile selmlyorlard..." ngilizlerin Dizba Nian ngiliz devletinin ihdas ettii yaayan yirmi kiiden herhangi biri lmeden, yirmibirinciye verilmiyen dizba nian dedikleri niann Sultn Abdlaziz'e bu seyahatte verildii dnyann malumudur. Sultan Aziz'e bu nian verme treninden o dnemin stanbul ehremin olan Hac mer Faiz Efendinin raporundan okuyalm, tabii bu raporun msveddelerini arivinde bulunduran, Midhat Cemal Kutay'n Avrupa da Sultan Aziz adl almasndan alntladmz da ketmeden vicdanen ifadeye mecburuz. imdi biz burada nce bu niann dou hikyesini nakledelim sonra da Osmanl Hriciye nzn Dr. Mehmed Fuad Paa'nn nian dou hikyesi yznden midesi bulanp, kendine verilmek istenen nian ret ve istiskal etmesin diye atmak mecburiyetinde kendini hissettii ktr nakledelim ve devlet adamlarnin, i beceren yalann, fitne karan dorudan efdaldir anlayna misl olarak gsterilebilecek vak'adan olduunu da hatrlatm olalm. ngilizlerin, her kefere-i fecere gibi krallar da kendi hanmlarndan baka hanmlara sarkarlar idi. Nitekim; bunlardan biri olan 3.Edvard, 1348 senesinde metresi, Salisbri Kontesi erefine bir balo tertip etmitir. Baloyu a dansn da.ta-biiki apkn kral, metresiyle yapmak suretiyle gerekletirir. te bu dans srasnda Kontes'in mavi renkii dizba, yni uzun konlu orabn st ksmn

tutan ipek kumatan mamul ba, nce gevemi daha sonra da aa kayvermi. Bunun zerine Kontes fevkalde mahcup kzarip, bozarm ki bu srada Kral 3.Edvard, yere eilip den ipek ba eline alm ve dorulduunda: "Kt dnenler nadim olacaklardr. ok yaknda bu dizbana kavumak iin yapmadklar fedakrlk kalmyacaktr" Dedikten sonra kontesle dans tamamlar bir ka gn sonrada Britanya devletler camiasnn en byk nian olarak Dizba ad verilen nian ihdas olunur. Sevgili okurlara hemen hatrlatalm ki, bu nian cazipletirmek iin tzne Karter ad verilmi, nian yaayan yirmi kiiden bir fazlaya verilmeyecek nian takma ii bapiskoposa verilmek suretiyle dizba niann dindar bir kimsenin talik etmesine yni takmasna brakmak suretiyle 3.Edvard, metresinin dizban batl din hristiyanhm bir batla daha yardmc olmasn salyordu. Yine Karter nizamnamesine gre de,nian taklan kii as-kerse, klcn baka bir meslek erbab ise, o meslein semboln teslim ettikten sonra, Kral'a ebediyen sadk kalacana dir sadakat yemini yapacakt. slm dnyasnn halifesi ve Osmanl devletinin hkmdar bu tarz maceras olan nia-ret eder endiesiyle byk diplomat Keecizde Dr.Byk Mehmed Fuad Paa'y ark insannn trih bilenlerince mert bir dman olarak kabul ettii nglizlerin Hal seferleri esnasnda Kuds' almaya gelen kral Arslan Yrekli Riar'a meziyeti olan hali hasebiyle Sultan Selahaddin Eyybi Hz.lerinin muhatab olabilmi olmasndan dolay, Riar'a dier kefere-i fecereye baktklar kadar sert bakmazlar, bunu tesbit etmi bulunan Fuad Paa, Sultan Aziz'e bu nian, Riar'n ngilte-renin dostlarna verilen bir nian olarak ihdas ettiini syler ve dier teferruatda ngiliz ilgililerle konuarak, kln verme yemin etme gibi usl- kadimden sarf nazar ettirir. Bylece seyahatin tatsz bir vaka ile bitmesini engellemi olur. Sultan Aziz'in avrupa seyahati esnasnda milletimizin st makam sahibi kimselerin ayn zamanda ne kadar gl bir insan olduunu ortaya koyan, yaptklar bir alete Trk Kafas ad koyupda onlar kollarnn gcn gstermek isteyenlere vurdurtan zihniyete tokat gibi bir cevap olan Halil Paann yumruu hadisesi vardr. Bu hadisenin nemli tarafn padiahn mmkn mertebe bu gezisini pek gizli yapt, ortal debdebeye gmmeye frsat vermez ekilde gerekletirmesi de takdire ayan bir hareket kabul edilmitir. te diki makinelerinin ayakl olanlarnn ilk defa yapld bir dnemde bu sergide dolalrken, adar kuvveti len bir dinamometreye rastlarlar, st krmz bir bezle rtl ve bir yay'a bal yuvarlak kafaya vurulunca yay, kendine bal ibreyi ykseltiyor, bu ibrede zerinde mteharrik olduu ced-velin zerindeki rakamlarn birinin hizasnda duruyor ve bylece vuruun skletini gsteriyordu. te yumruun vurulduu yere Trk Kafas ad vermiler, oyunlarnda bile Mslman Trk milletine dmanlk tamalarna gayret etmekteydiler asanlarnn. Sultan Aziz bu ifadeyi grnce ok kzd ve ayn zamanda Damat olan Halil Paaya: "Haydi Halil greyim seni! unlara Mslman Trkn kotunun kuvvetini gster." emrini verir. Fransz kol kuvvetine gre yaplm olan g lme aleti Halil Paann yumruu vurmasyla

birlikte, makine dalm, ibre cedvelden frlayarak bir pervane gibi havada umu. Bu vuruu merakla seyreden ahali durumu az ak ayran budalas gibi seyretmek durumunda kalm. ngi-iz yaver stelik Sen-Sir mezunu kurmay bir subay olarak: "bu Trk Kafas deil, Trkn kafasna vurulmaz. Bu ancak aurupa kafasdr ki bir vuruta dald"demekten kendini alamamtr. Avrupa seyahatinin, pek mhim dersler karlmas lzm geldii idrkinde olan stanbul ehremin Hafz mer Faiz Efendi, dneminin meselelerine zm arayan bir anlaya sahip olduundan, onun Ruznamesinin iinden baz pasajlar seerek, gnmzde ilericilik-gericilik kavgas ihdas etmek isteyen bozgunculara, kullanacaklar insanlarn, bu bilgilere hiz olduktan sonra o bozguncularn oyununa gelmeyeceklerini mid etmek istiyorum. HALK-UCUZ A-BELEDYE Yukardan beri takdime altmz stanbul ehremini Hafz mer Faiz Efendinin Ruzname'sinden u nakille 19.asr 2.yansnn avrupasndan bir belediye reisimizin tespitlerini aktarmaya devam edelim: Halimi Efendi biraderimizle yine bylece pek kimselere grnmeden Paris'i dolatk. Sergi dolay siy ta dnyann drt yanndan onbinlerce kii gelmi, bunlar arasnda bizim gibi festiler de ok olduundan pek dikkati ekmiyorduk. (.) Kalabalk ve zenginlerin yaadklar meydanlarn civarnda umumi yemek yerleri grdk. Buralarda yemek yiyecekler kendi kendilerine hizmet ediyorlar, tabaklarn alyorlar, az bir para ile tek eit yemek doldurtu-yorlar, temiz masalardan birisine oturuyorlar, hasr sepet iinde ekmekten de alarak karnlarn doyuruyorlar, sonra tabaklarn bulakaneye brakyorlar, hatta masay temizliyorlar. Buralarn belediyeler hibir kr gzetmeden iletiyorlar. Hrice gre o kadar ucuz ve ayn zamanda temiz, doyurucu yemek veriyor ki, iiler, talebeler, az gelirli memurlar yemeklerini burada yiyiyorlar. Muhtelif zmre ve snftan ka-dn-erkek-ocuu bir arada ayn masa etrafnda grmek bizi ok mtehasss etti. Biz de olmasna imkan yok, nk kadnlar gelemezler. Halbuki bir milletin kadn ve erkekleri deil, ikisi iinde de fakir ve zengin olanlar vardr. Halimi Efendi biraderimiz ile dndk, fakat bir hl resi bulamadk." Aslnda merhum mer Faiz Bey, farkl toplum anlayn gz nne almadan hayranln belirtmi, yoksa o bu satrlar yazdnda, Osmanl gen kzlar darlfnunda okuyorlar, htt kendilerinin biz erkeklerle ayn kapdan mektebe giri k yapmak istemiyor bunun resinin bulunmasn istiyoruz dediklerinde, darlfnunda hemen bayanlar iin okula giri kaps ayr cihetten yaplm, bunu Cevdet Paann kerimesi Fatma Aliye hanmn olsun, gerekse Prof.Mehmed Ali Ayn merhumun "Darlfnun Trihi" adl almasn Osmanlcadan evirmi ve Pnar yaynlar arasndan nerettir-mitik ki bu ifade orada da yer almaktadr. Tekkelerin fakire sahip kn merhum Belediye reisi hatrlayamam. Nice imaretlerin bu vazifeyi yklendiini hesaba katmam. Maksat ayn olunca vastalarn farkl olmas o kadar mhim deil. Baknz o

devirde yardmlar gizlice ve alan vereni grmesin anlaynda yaplrken, imdi ehrin en byk meydanlarnda ahalinin birbirine girmesi, biribiriyle dmesini meydana getirir tarzda yardmlar yaplyor ve milletin izzet-i nefsi rahnedar olunuyor. Bizim bu satrlar koymamzn sebebi merhum mer Faiz Efendiyi tenkit deil, okurlarmza efendinin yazdklarn biraz teemml etmeleri iindir. Zaten; mer Faiz Efendi, Halimi Efendi ile hl resi aramlar ama bir neticeye vsl olamamlar. nk; islm ahlk ve anlayn dlayarak dnme hatasna dtklerinden zmleyemiyorlar. Halbuki kadnlara sadece onlarn gidebildii Pazar kurulduu bizim istanbul'umuzun yapsnda mevcut olup, zaman iinde bu tarz pazarn sadece ad kadnlar pazar adyla yaamaktadr. nk sokak hrriyeti artlarn ve kyasn getirdii zmler yoluyla deitirilmi bu gnk hayattan daha mtevazi ve edebli hl yaanmtr. Ancak unu da hatrlatmak gerekir ki, baz hayr kurumlar, Kzlay, Yeilay, ocuk Esirgeme kurumlarn byk ehirlerin fakir ve gariblerini gnde hi deilse bir n doyurabilecek hizmete organize edilebilseler ne gzel olur. Krk sene evvel, stanbul'da Sansaryan han'da emniyet mdrlnn bulunduu yer- deki Emniyetin tabldotunda pek ucuza, sivil halknda girip len yemei yedii dnem olmutur. Sultan Aziz'in zellikleri Bir insann ahali tarafndan ahidi olunmayan hususiyetlerini yaknlar ve de alma arkadalar biiirler.Bunlara bir de vazifeleri o kiiye hizmetle grevli olanlar ahsi ahvaline muttali olurlar. Padiahlar da byle olup, Sultan Aziz hazretleri de bunlardan biridir, nitekim, eyhlislm Hoca Saded-din Efendinin babas, Hasan an'n oluna anlattklar olmasa ve merhum eyhlislm, bunu trihlerin muhteemi olan Tc't tevarih'de yazmasaydi nereden renecektik bunlar misali, Abdlaziz han'inda hizmetinde bulunanlarn padiahn ahvaline vukuflar tabiidir. Bu hususta saray hizmetinde olanlarn anlatmnda ortak noktalar pek ziyadedir. Adet sz birlii etmilercesine ifadeleri, nce namaz hususunda olup, evkat- hamseye, yni be vakte hassas olduunu sabah namaznn ise mdavimi olduu, namazdan bir vakit sonra yeniden yapt Snnet-i Resulallaha ittiba ile Kaylule yapmasdr. Devletin ileriyle meguliyeti daha ziya-je leden sonraki vaktini alrd demektedirler. Tasavvufi anlayndaki derinlik, onun nsfiye alnda kendini belli ettiini syleyenler ekseriyeti tekil ederler. Geceleri ok ge yatarlar fakat sabah ezann huu iinde dinlerdi. Yaz geceleri saray'n salonunun geni pencerelerini aar 3.Selim gibi Bo-aziine doru ynelerek elindeki ney'i fler, denizin hrtsna o yce sazdan kan nameler elik ederdi. Yorulmak bilmez saatlerce ney'ini flerdi. arklarnn ounu kendi gfteleri tekil etmektedir. Muhayyer devr-i hind makamna bir hne ekleyecek kadar nota'ya vakf olup, amcas 3.Selim ve pederi 2.Mahmud'un seviyesine ykselmi besteleri vardr. Aada gftesini vereceim eseri, sevgili hanm

Mihriah Sultan'm, hastal esnasnda n ce gfteyi yazm, bilahire bestelemi ve kendisine hediye etmek inceliini gsterecek kadar da hassas bir ak olabildiini sergiledii sylenir bir oklarnca.. " Bihuzurum nle-i mrg-i dil-i divaneden Fark olunmaz cism-i bimarm bozulmu ianeden, Bunca derd-i mihnete katlandm y neden? Terk-i can etsem de kurtuls^m u mihnethneden." Askeri doktorlardan miralay Galip Bey, padiahn irtihali sonrasnda padiahn evrak-i metrkesini tasnif iin vazifelenmi heyete riyaset ederken, Sultan Aziz'in enden kma rika ve sls levhalarn hattna hayran olduunu belirtmekten kendini alamam dahas bir ka tane kara kalem tabloyu, yarm brakm olduu ark bestelerinin hkmet kara-nyla Sultan Aziz'in byk olu Yusuf zzeddin Efendiye verildiini ifade ederken her birinin san'at eseri olduunu sylemeden edemedii grlr. ok kuvvetli bir itikada sahip olan Sultan Aziz'in eyhi, Sadreddin elebi olup, er' ilime Rumeli Kazaskeri, Einli Zeynelabidin Mehmed Efendi'nin hocalnda vukufiyeti olmutur. Pek gzel fledii nay(ney)de stad Ferik Neyzen Yusuf Paadr. Musik ve hat derslerinde hocas ise 1801 ile 1876 yllar arasnda mr sren Mustafa zzet Efendidir. Bu zt son dnemin en'lerinin banda gelir, nkiybleraf, byk hattat, mthi bir bestekr, gfteleri hayli olan i-r, mellif yni bu gnk lisanla yazar, hnende(ark syleyen), ney virtiz olup, hem Kadiri hem de Naki idi. Padiahn dier bir hocas Rumeli pyeli Akehirli mer Efendidir. Mmtaz Efendide Franszca, Corafya ve Trih dersinin hocasyd. Efendim Sultan Aziz'in ok gzel bir bestesi de acem-i krd sirtosudur. 2000 yl yaznn ortalarndaydik. O srada Radyo/a'da trihi vak'alar arlkl olarak anlatmaa altm Metanet Kprs ad verdiimiz bir programm vard iki saat sryordu trihe merak duyan dinleyenlerim ricalar da bulunurlar, bu sohbet esnasnda padiahlarn bestelemi olduklar eserleri aldrmam isterlerdi. Fakir de; stanbul Bykehir Belediyesin ce, Kltr Anonim irketinin delaletiyle Llezar Msik Topluluuna yaptrtm olduu CD'lerden mrekkep gzel bir albm, bizzat stanbul ehre-min olan, Ali Mfit Grtuna Beyefendi bize ihda buyurmulard. Ben de o paralan alardm. Bylece eserden messire biz de, dinleyende vecde gelirdik bu padiah bestelerinin nefasetinden. te bir gn program saatime giderken Kskl'da otobsten inmi ve Kk amlca'ya tabanvayla kacamdan, Kskl Abdullah Efendi Camii erifinde namaz ade edip, yokua kendimi yle vuraym dedim. Hemen camiin volunu tuttum. O srada volkmenimin kulaklndan Sultan Aziz hn'm bestesi olan acemi krdi sirtonun o nefis name-|erjni duymaa baladm. Camiin kapsna yaklayordum ve ben de admlarm kltyor, yrym yavalatyordum. Para btn nefasetiyle icra olunuyor, ben huu iinde dinlemekteyim. Fakat bitmiyor, ben ise her kk admla cmn kapsna yaklayordum. eri girmeden icra tamamlansa diye dua ederken, meyana geen icraaclar beni, para bit- meden ieri girmeme kararna vardrdlar. Kapda

dikilmiini, parann nihayete ermesini bekliyorum ve de bir elimle usl tutuyorum. Arkamda bir ses, ya gir ya ekil! Diye seslendi. Yol verdim geti. Para bir ka saniye sonra nihayetlend. Kn emrinin yni ol emrinin verildii ann; kaf -dan, nuna gelen zaman diliminin o yakalanamaz ahengini bir oban, dalarda tepelerde ararsa, bir sultanda saray salonunun akp giden boaz sularna bakarak ne iin aramasn? Bizim gibi bir nadan da, o araycnn eseri olarak dzene girmi, acemi krd sirtoyu dinlerken farknda olmayarak, camiin kapsn varsn tkam olsun ne kar. Kutay'n Kaleminden Hl Ve Katl Kim ne derse desin, insanlar kendi fikirlerini mdafaaya kimseye hakaret etmemek artyla tabii hak olarak grp bunu yaayabilmelidir. Bir ok kimse ve ben de kimilerinin yorumlarna katlmasamda, trih ilmine, millet hafzasna yapt hizmetleri gz nne ctarak kimseyi sfrlamam ve bu mevzuda yle dnyor, bu bakmdan btn dnceleri keen-lemyekn'dr demem. Her iekte bal olacan dnrm. Midhat Cemal Kutay byk yanllarnn yannda millet hafzas olan trihimize ait nice hatrat, vekayii yni olaylar, engin osmanlcasyla gn yzne kartm, nice nisyana drlm millet evlatlarnn yeniden okunmasna renilmesine yol aan ifaatlara imza atmtr. Bu gn yz yana yaklatnda berrak hafzas ile trihe bakn devam ettirebilmesi kendisi iin bir nimettir. te bu ztn; Avrupa'da Sultan Aziz adl kitabnn 267.sahifesinden u alntyla baslktaki ifadeyi deerli okurlarma nakledeyim diye karar verdim. "Sultan Abdlaziz'i tahttan indirmek isteyenlerin banda Midhat Paa, Serasker Hseyin Avni Paa, Mtercim Rt Paa ile eyhlislm Hayrullah Efendi vard. Bu hava iinde Sultan Aziz'e nihayet, Sultan Aziz'e kar bir darbe hazrlan m ve plnlanmt. Bu plan 30/mays/1876 Sal gecesi uygulamaya konuldu. Sultan Aziz'in kald Dolmabahe Saray derin bir sessizlie gmlm uykuya dalmt. Hafif bir yamur yayor boazdan esen rzgrn etkidiyle rpnan dalgalar Dolmabahe Saraynn rhtmn dvyordu. Padiahn kendisine kar hazrlanan darbe teebbsnden haberi yoktu. Harp okulu rencileri her akamki gibi yat borusu yla beraber atakhanelerine kmlard. ki saat sonra Taksim tarafndan bir araba gelerek Harpokulu'nun kapsnn nnde durdu. Arabadan Sleyman Paa indi. Okulun subaylar tarafndan karlanan Sleyman Paa,ku-mandan odasna ktktan sonra subaylarn hepsini toplad ve unlar syledi: <.Arkadalar devlet ve millet bu gece sizlerden byk ve kutsal bir grev beklemektedir. Eer bu grevi yerine getiremezseniz devletimiz yklacak ve milletimiz perian olacaktr Devlet ileri Ruslarn eline dt. Babli Rus eliliine dnd. Vkela ve ulema Sultan Abdlaziz'in tahtndan indirilmesine karar verdi. Hizmetin byn sizlee emanet ettiler. rencilerle birlikte doruca saraya giderek padiah tahttan indireceiz> eklinde hi tabesine balayan Sleyman Hsn Paann yle devam ettiini ifade eder Kutay: "Subaylar bu teklifi kabul etti ve kalk borusu

aldrarak topladklar rencileri silah- [andrp yola kardlar, rencileri Gmsy klasnn arkasndan Dolmabahe saraynn nne geldiler. Paalar burada bulunuyordu ve saray askerler tarafndan sarlmt. S-leuman Paa yanna ald bir ka subayla beraber ehzade Murad'n kald direye gitti. ehzade Murat' uykusundan uyandrdlar. Sleyman Paa; tela ve heyecan iindeki ehzadeye yle dedi: <Amcanz Sultan Aziz millet ve vkela tarafndan tahtndan indirildi. Siz tahta karldnz> Sultan Murat' tahta karmak iin bir arabaya bindirerek saraydan Serasker kapsna gtrdler. Hemen clus <v: in atld. Top seslerinden uyanan Sultan Abdlaziz heyecan ve tedirginlik iinde: -Bu toplar clus topuna benziyor! Dedi. Sultan Aziz'in annesi ieri girerek, Murat'n taht'a karldn soluk solua oluna bildirdi. Abdlaziz neye uradn armt, zgn oe endieli bir tavrla sara- yn salonunda dolamaya balad. Paalar, Sultan Aziz'i Topkap Sarayna gtrmeyi kararlatrdlar Karar Sultan Aziz'e bildirilince kendisi gitmek istemedi fakat ik- inci defa ayn karar kendisine iletilince klcn beline kuand. Yanna ehzadelerinden Yusuf zzeddin Ue Mahmud Celaleddin'i alarak Dolmabahe saraynn rhtmna indi. Rhtmda duran ifte saltanat kayna binerek Topkap Sarayna gtrld. Tahttan indirilen Osmanl padiahn Topkap Saraynda 3.Selim'in ldrld odaya koydular. Bu^duruma ok zlen ve tela kaplan Abdlaziz: <Amcam Sultan Selim'in kald oda burasdr diye endiesini belirtti. Kendisininde ldrlecei dncesi kafasnn iine bir haner gibi saplanan 32. Osmanl padiah Sultan Aziz'in manevi gc yklmt. Bu hava iinde oturup yerine geen 5.Sultan Murad 'a u mektubu yazd: <..nce Cenab- Hakk'a sonra da size snyorum. Millet hizmetinde ok altm. Fakat muvaffak olamadma ok zlyorum. Sizin muvaffakiyetinizi temenni ederim. Kendi silahlandrdm askerlerim beni bu hle soktular Duyduum aclardan beni kurtarmak iin baka bir yere naklimi rica eder, Osmanl saltanatn Abdtmecid Hn nesline terk ederim.> Sultan Aziz bu mektubu yazdktan sonra yanndakilere: <beni ldrecekler> diyerek korkun endiesini tekrarlad. Taht'a kan 5.Murad, saltanatnn kendisinden nceki sahibinin mektupta bildirdii isteini kabul etti ue Sultan Aziz'i Feriye Sarayna naklettirdi Sultan Abdlaziz, tahtdan indiriliini bir trl ine sindiremiyor geceleri gz uyku tutmad iin sinirli bir halde odasnda dolap duruyordu. Abdlaziz, Feriye Saraynda geceli gndzl Kuran- Kerim okuyor, namaz klyordu. Sultan Abdlaziz'in bir hapis hayat iinde gnlerini geirdii Feriye saraynn evresini asker kuatmt. Nbeti subaylardan birinin, kendisine Aziz Ffendi diye hitab etmesi, bir iki gn ncesinin saltanat temsilcisi eski padiah ok zmt, adet kahretmiti. Sultan Aziz'in tahttan indirildiini duyan Rus bykelisi de ok arm ve adet deli'ye dnmt. Bykeli; Rusya'nn bu ie rza gstermeyeceini syleyerek tehditlere balamt. Ruslar elilik binalarna da bayrak asmamlard. ngilizler ve Franszlar se Sultan Aziz'in

tahttan indirilmesini memnunluka karlamlard. Feriye Saraynda sonu endieli bir bekleyi iinde Sultan Aziz'in gn getike sinirleri bozuluyordu. Sert mizal ue iri yapl Sultan Aziz'den paalarn hepsi ekiniyordu. Hseyin Auni Paa, padiaha belindeki klla, teki silahlar aldrtmt. Bu olaydan sonra Abdlaziz'in ldrlecei yolundaki endiesi kbuslu bir inan hline gelmiti. Ve biliyorduki, kendinden nce tahttan indirilen padiahlarn hepsi ldrlmt.(Bu ifadeye katlmak mmkn deil.m.h) Osmanl saltanatnn bu acmasz ve kanl gelenei imdi kendisini bekliyordu. Bu korkun inan iinde kvranan Sultan Abdlaziz geceleri sk sk uya- nyor yatandan frlyor ve pencerenin nne kouyor endieli baklarla darsn gzlyordu. Sultan Aziz; bir sabah kahvalt iin bir kse orbayla ekmek istemiti orba olmadndan, kendisine lapa gnderilmiti, znt ue sinir cenderesindeki Abdlaziz lapay yemiyerek geri gndermiti. Bu haua iinde Sultan Aziz son gnlerine geldi ue tahttan indirildikten otuzbe gn sonra, esrar bugn de kesinlikle aydnlanmam bir biimde intihar etti veya ldrld. Sultan Aziz,4/haziran/1876 Pazar tesi gn Mabeynci Fahri Bey'i artarak ondan gnlk gazeteleri istedi. Gazeteleri inceden inceye okuyan Sultan Aziz grdki, hayat kendisinin dnda akna devam etmektedir Annesinden sakaln dzeltmek in bir makasla bir ayna istedi. Trihin esrar ite bu makas zerinde dmlenmektedir. Olayn bundan sonras trihte iki ayr ekilde yer almaktadr. nce birinci eklini anlatalm. Sultan Aziz'in bu makasla biteklerini kestiini kabul eden rapor olay yle ortaya koymaktadr; <Suttan Abdlaziz annesinden makas aldktan sonra yatt odann kapsn kilitledi. Makas eline alarak her iki kolunun kan damarlarn o kk makasla kesmi, fazla kan kaybndan yere derek lml:> Sabahleyin odann kaps almaynca ve ieriden bir ses alamaynca, kapy krp ieri girenler Sultan Aziz'in kanl cesedini minderin nndeki tyasrn zerinde buldular. Abdlaziz'in lmn bir intihar deilde cinayet olarak kabul eden gr ise hazin olay yle anlatr: "Sultan Abd-laziz'i tahttan indiren Mtercim Rd Paa, Hseyin Avni Paa, Midhat Paa, eyhlislm Hayrullah Efendi hereye hkini durumdaydlar. Bu slahat gurup, Sultan Aziz'i tutmak maksadyla kuvvetli ue iri yapl drt pehlivan Feriye Sarayna gnderdiler. Bunlar Cezayirli Mustafa Pehlluan, Yozgatl Mustafa Pehlivan, Mustafa auu ue Boyabatl Hac Mehmed Pehlivand. Mabeynci Fahri Bey'de hkmetin adam olarak buradayd. Fahri Bey de gl kuvvetli bir bnyeye sahipti Geceyi karakolda geiren pehlivanlar sabaha kar Fahri Bey tarafndan Feriye Sarayna alndlar Fahri Bey, Yozgatl Mustafa Pehlivana beyaz sapl keskin bir ak verdi. Ali ve Necip adlarnda iki subayda bu pehlivanlara yardm etti Pehlivanlar Abdlaziz'in yatt odann penceresinden ieri girdiler. Tav-an uykusu denen hafif bir uykuyla kendinden gemi olan Sultan Aziz,iri kym pehlivanlar karsnda grnce birden yerinden frlad. Bu srada bir pehlluan kadar kuvvetli olan Mabeynci Fahri Bey,eski padiahn zerine atlarak kollarn tutup arkasnda aprazlad.

Cezayirli Mustafa ile Boyabatl Mehmed, Sultan Aziz'in dizlerinin zerine oturup onu hareketsiz duruma getirdiler, Yozgatl Mustafa da elindeki akyla Abdlaziz'in bilek damarlarn kesmeye hamlettii srada Sultan Aziz, kahveci raklndan mabeyncilie getirttii Fahri Bey'e yle dedi: -u kestirmee kydn eller sana bir ka gn nce sedef bir tebih vermemimiydi? ..Sultan Aziz szn tamamlaya-mamtk, aknn damarlarnn iine girmesiyle: -Aman Allahm! Diye feryat etti. Sultan Aziz'in azna mendil tkadlar. Bu dehet verici cinayetin ilendii odann kapsn Necip ve Ali adndaki subaylar tutuyordu. Sultan Abdlaziz kanlar iinde yere yuvarland. Odadaki makas da olaya cinayet ss uermek(vermemek olmas lzm! M.H) iin cesedin yanna braktlar. Bu kanl cinayetin ilenmesi ve sulularnn kamas be dakika kadar srmt. Sultan Az z'in ldrldn duyan cariyeler ve annesi Perleuni-yal Sultan feryada baladlar Annesi, olunun kanlar iindeki cesedine kapanarak gz ya dkt. Hseyin Avni Paa Kuzguncuk'taki yalsndan be ifte kayna binerek ksa zamanda Feriye Sarayna geldi. Abdlaziz'in cesedi karalola atrlerek, oradaki kahve ocann yannda erlere mahsus olan ot minderlerden birinin zerine konuldu ve zerine de pencerelerden birinin perdesini karp rttler. Aradan ok. gemeden yabanc eliliklerden doktorlar gelerek, Sultan Aziz'in intihar ettiine dair rapor verdiler " Bylece 1950'den beri lkede bir takm trih vak'alarn arka plnn sunan Midhat Cemal Kutay'n Abdlaziz Hn, ldrldm? ntiharn etti? Sorusuna dir iki hususuda, nakletmitir ve bizde sahifelerimize alarak tercihi okura braktk. 18/ubat/1830'da dnya'ya gelen Abdlaziz Hn, 46 sene, 3 ay, 6 gn berhayat olduktan sonra 4/Haziran/I876'da irtihal-i dr- beka eyledi. Sultan Mahmud Trbesine defno-lundu, bu trbede daha sonra da 2.Abdlhamid Hn'da defnolunduundan, enberlitala Di vanyolu yolu arasnda ve Trbe dura olarak anlan yerde, Kprller Ktphanesi ile kar karya olan trbede padiah, Sultan 2.Mahmud, Sultan Abdlaziz ve 2.Abdlhamid Hnlar ebedi uykularn uyumaktadrlar. Sultan Aziz, 32.Osmanl padiah olup, 24.Osmanl halifesidir. Sultan Abdlaziz'in Hanmlar Ve ocuklar Sultan Abdlaziz Hn; be hanm ile izdiva yapmtr. Bu hanmlarndan yedi tane kz alt tane erkek evld olmutur. Bu izdivalarnn ilkini, Batum 15/mart/1835 doumlu Drr-i Nev hanm ile 1856'da Dolmabahe saraynda yapmtr. Bu hanmefendi'den birinci evld olarak, Yusuf zzeddin Efendiyi dnyaya getirmi, peinden de Salna Sultanhanm Abd-laziz Hn'a vermitir. Sultan Aziz'in saltanat boyunca baka-dnefendi olarak mr srmtr. Evlilikleri 20 yl srmtr. Padiahn ehadeti ile evliliin sonu gelmitir. Bey'inin arkasndan 19 sene, 6 ay berhayat olmutur.4/aralik/l 895'de Feri ye Saraynda irtihal-i dar-i beka eyleyen Drr-i nev hanmefendi, Abdlaziz'inde

defne edildii Sultan 2. Mahmud Trbesine i'trnak olunmutur. Mehur tenisilerimizden Enes Talay, Drrinev kadmefendi'nin yeeni olup, yine mehur Ressam brahim all'mn kz Belma hanm ile izdiva-yapmtr. Sultan Abdlaziz Hn, 2. izdivacn da Eddi! hanmefendi ile yapm olup, bu hanmn 1845'de domu olduunu, izdivacn ise 1861'de vukubulduunu bu evliliin meyvesi oia-rak ehzade Mahmud Celleddin Efendi ile kk yata vefat eden Emine Sultanhanm dnya'ya getirmitir. Evlilikleri 14 sene srm Edadil hanmefendi 30 yanda olduu halde 1875'de vefat etmitir. Makberesi Sultan 2.Mahmud trbesi olmutur. 3. zdivacn Sultan Abdlaziz Hn,1846 doumlu Hayran- dil hanmefendi ile yapm, bu hanmefendi Kars doumlu olmakla beraber erkesler'den olduunu da syleyelim. Bu hanmefendi ilk olarak Nzime Sultanhanm dnya'ya getirmitir. Bilahire, sadece halife sfatyla Osmanly temsil edecek olan, Abdlmecid Efendi dnya'ya gelmitir. 26/Kasm/1895'de 49 yanda olduu haide Ortaky'deki saray da vefat eden Hayran- dil hanim, Drrinev hanmn vefatyla 1.kadnla irtika eylemiti. Sultan 2. Mahmud trbesine defnolundu. 4. Evlilik, Sultan Abdlaziz'e Neerek hanmefendi ile nasip oldu. 1848'de stanbul civarnda dnya'ya gelmi olan bu hanmefendinin asl adnn Nesteren, ksaltlm olarak Nesrin olduunu T.Ylmaz ztuna Beyefendi, Hanedanlar adl eserinde kaydediyor. Vefat maalesef, hl esnasnda hasta olan bu hanmefendi,o haliyle sandal'a bindirilmi yaan yamur altnda slanmas hastaln ilerlemesine sebeb olmu 1 l/haziran/1876'da 28 yanda olduu halde padiah kocasnn ehadetinden 7 gn sonra vefat eylemitir. Bu hanmefendi erkeslerden Burahay kabilesi efi Gazi smet Bey'in kz idi. Kuzey Kafkasya muhacerat esnasnda Silivri'ye gelip yerlemilerdi. Yenicmi Trbesinde gmldr. Hseyin Avni Paa'yi, Midhat Paann konanda basp ldren, ehid-i aziz Yzba erke Hasan Bey, bu hanmefendi hazretlerinin kardeidir. Bu zt hakknda ilerliyen sahifeleri-mizde asrn en cesurane hareketini anlatan ve daha nce Cuma Dergimizde yaymlanm bir yazmz okuma paras lejand altnda okuyacaksnz. Padiah Abdlaziz Hn'n 5.hanmefendisi,8/Temmuz 1856 Hopa doumlu Gevheri kadnefendidir. zdivalarn! gerekletirdikleri trih 1872 olup, Esma Sultan ile ehzade Seyfeddin Efendinin valideleridir. 6/Eyll/1884'de 28 yanda olduu halde ahiret yolculuuna kt. Yenicmi 5.Murad Trbesine defnolundu. Sultan Abdlaziz Hn'n kz ocuklarna gelince bunlar, srasyla 1862'de doan Saliha, 25/ubat/1866'doum!u Mazime, 30/Kasm/1866 doumlu Emine, 21/Mart/1873'de domu bulunan Esma ve 1874'de Fatma, 24/Aus-tos/1874'de domu bulunan Emine ve babasnn vefatndan sonra 1877'de doup ayn yl vefat eden Mnire Sultanha-nmlardr. Bunlardan; Sliha Sultanhanm, 1941'de Kahire'de 79 yanda olduu halde vefat etmitir. lk nianls, Prens brahim Hilmi Paa olmu fakat Sultan

2.Abdlhamid tarafndan nian iptal ettirilmitir. 20/nisan/1889'da Zlkfl Ahmed Paa ile izdiva ettirilen Saliha Sultanhanmn evlilii 53 sene imtidat etmitir. Paa 1941'den sonra vefat etmitir. Nzime Sultanhanm, 25/ubat/1866'da Dolmabahe saraynda domutu. 1947'de Beyrut'un Cnye kasabasnda 80 yanda olduu halde vefat etmitir. Dadss Thir Mevlevi Olgun'nun annesidir. am'da, Sultan Selim Camiinde med-fundur. Bu sultanhanm Damad Ali Hlid Paa ile Yldz Saraynda 20/Nisan/1889'da evlendi. zdivac 58 yl srerek 1947'de vukubulan vefatyla sonulanmtr. nc Sultanhanm olan Esma Sultan 21/Mart/1873'de dnya'ya gelmiti. Esma Sultan: 20/Nisan/1899'da ablalarnn dnyle birlikte yaptran Sultan 2.Abdlhamid, Kaba sakal erke Mehmed Paa ile evlendirdi. zdivacnn 10. ylnn 17. gnnde eskilerin vz- hami dedikleri doum esnasnda ehden vefat etti. Kabasakal erke Mehmed Paa 2.Merutiyetin akabinde vukubulan 31/Mart hadisesi sonrasnda ttihatlar tarafndan idam edildi. 4. kz olan 24/Austos/l 874 doumlu Emine Sultan, 12/Eyll/l 901'de Yldz Saraynda Damad Mehmed erif Paa ile izdiva etti ve bu 18 sene, 4 ay, 17 gn sren bir evlilik dnemi geirdi. Emine Sultanhanm, 46 yan iinde olduu 29/Ocak/1920'de vefat ederek, 2. Mahmud Trbesine defnolundu. Dier kz ise bir biyografi verecek kadar yaayamadlar. Sultan Abdlaziz'in erkek ocuklarna gelince 1 l/Ekim/1857'de dnya'ya gelen ve Yusuf zzeddin ad verilen ehzade, o sralarda ehzadelerin ocuk sahibi olmalar memnu yni yasak olduundan, bu ehzade, babas Abdla-ziz padiah oluncaya kadar Eybsultan semtinde Kadri Bey adl bir ztn evinde bytld. Bu zdrab verici hli bizzat yaayan Sultan Aziz padiah olduunda, ehzadelere ocuk sahibi olma yasan kaldrma suretiyle bu gelenek ilga ediloldu. Enteresandrki, bu veliahtda pederi Sultan Aziz'in irtihali gibi mekk kalm bir intiharm? Cinayetmi? Sorusunu sorduracak tarzda hayat noktalanmtr. Veliahd Yusuf zzeddin Efendi'yi, ttihatlarn tertipledii bir cinayetle ldrld, Tank Ylmaz ztuna gibi ciddi bir trih aratrmac-smca da iddia olmas hayli dndrcdr. nk bu zt, ttihatlar hayli atyor, Mehmediin 1. harbin cereyan srasnda bo yere harcandn messir ekilde ortaya koymaktayd. Ne varki, yine veliahd'n hayat hakknda kanaatlerini belirten hatrat sahipleri, bu zt akli bakmdan biraz tereddide bulduklarn kapal ekilde ifade ederler. 1/u-bat/1916'da 58 yanda olduu halde esrarengiz bir ekilde lm vukubuldu. Dedesi; Sultan 2. Mahmud'un trbesinde defnolundu. Sultan Aziz'in 2.olu ise saltanatn ilgasndan sonra sadece halife olarak hanedan temsile vazifelendirilen ve 2. Ab-dlmecid dense yanl olmayacak olan Abdlmecid Efen-di,29/Mays/1868'de Dolmabahe Saraynda domutur. Validesi Hayran-i Dil Kadnefendidir slmm zahiri hilafette sonuncusudur. Milli mcadeleyi btn akl ile beenmi ve desteklemitir. Olunu Anadolu'ya gemesi iin yollamtr. 1908 Merutiyetinden sonra sokaklarda bir

bana gezdii, Beyolunda kitap dkknlarndan al-verii bizzat yapt grlmtr. ok muazzam bir ressam idi. 23/Aus-tos/1944'de Paris'de 76 yanda olduu halde kalp krizi neticesinde terk-i hayat eylemitir. Borlar yznden ni 30/Mart/1954'e kadar Paris'de bir kliede kalmtr. Zikrettiimiz trihde Medine'de Harem-i erifde defnolunmutur. Be lisan, Araba, Farsa, Franszca, ngilizce ve Almanca-y bilirdi. Bat dnyas mzelerinde yapm olduu resimlere rastlamak kabildir. Hazindir ki, Halife Abdlmecid Efendinin stanbul'u terke mecbur brakld gece h.1342 ylnn Mira kandilinin te'sit olunduu yldr. Bilindii gibi, ki Cihan Ser-ver Efendimiz o mira gecesinde dostun yanna irtika ederken, 1342/1924'de hilafet yoklua itilirken, halife ise yd ellere srlyordu. Hemen ilve edelimki, edid emirlere ramen, halifeyi yola koyan devrin stanbul Valisi ve ehre-min Ali Haydar (Yulu) merhumun ve devrin stanbul Emniyet Mdr Sadeddin Bey, sabrla meseleye yaklap, ahs- mneviyi asla kederdide edecek ahvle giriftar etmemilerdir. Sultan Abdlaziz Hn'n 5/Haziran/1872'de Dolmabahe Saraynda Mehmed evket ad verilen bir ehzadesi daha dnya'ya geldi. 22/Ekim/1899'da vefat eden evket Efendi fevkalde piyano alan bir ehzadedir. Babas ehid edildiinde 4 yanda olan Mehmed evket Efendiyi 2.Abd!ha-mid Hn ok sevmi ve hep himaye etmitir. Bu ztn kabri hakknda malumat elde edememizdir. Mehmed Seyfeddin Efendi ise 22/Eyll/1874'de dnya'ya gelmi 3.oul olup, 19/Ekim /]927'de Fransa'nn Nis ehrinde hayatnn sonuna gelmitir. am'daki Sultan Selim Camiinde defnolunmutur. Seyfeddin Efendi msik dnyasnda besteleri ile pek nlyd. Gzel sanatlarn bir ok dalnda stad mesabesinde olduu bilinmektedir. Trkiye'de bulunan en mkemmel org, bu zt tarafndan Paris'ten satn alnp getirilmi, daha sonra da, 1924 senesinde Fransa stanbul elilik klisesince bu org satn alnmtr. Seyfeddin Efendi 1924'de amlca da Balarbanda Necib Molla'dan satn alnan kknde stanbul Boaz eklindeki byk havuz'un hla durduu, brahim Hakk Konyal merhum tarafndan bildirilmektedir. Abdlaziz Hn'n Sadrazamlar Osmanl tahtna kan Sultan Abdlaziz, biraderi Sultan Mecid'in yadigr olarak Emin Mehmed Paay makam sa-daretde buldu ve Kbrsl bu paay 6/Austos/1861'e kadar birlikte almaya ikna etti. 184.Osmanl sadnazam olan bu ztn yerine Byk Mustafa Reid Paa yetitirmesi ve de tanzimatn rknnden biri olarak kabul edilen 181. Osmanl sadnazam Mehmed Emin l Paa'y yukardaki trih-de tyin etti ve 22/Kasm /1861'e kadarda grevde istihdam etti. l Paann bu sadareti 4.sadareti di ki bun dan nceki sadaretleri Sultan Mecid'e olmu, Sultan Aziz ile ilk sadareti olmutu. l Paa infisal ettiinde, Keecizde Dr.Byk Mehmed Fuad Paa'nn ilk sadareti 22/Ka sm/1861'de balam oldu. Mevlev dervii olan bu zt, sadareti 5/Ocak/)863'e kadar elinde tutabildi ve l'sene, 1 ay, 13 gn sonra yerini Osmanl

sadnazamlarnn 187.si olan Yusuf Kmil Paa bu trihde 4 ay, 27 gn srecek sadaretine balad. l/Haziran/ 18 63'de infisal etti. Mhr hmayun yine Mehmed Fuad Paaya verildi. 3 sene, 4 gn, sren sadareti balad 5/Haziran/1866'da infisal etti.Bu sadaretiyle sadr-azamh noktalanarak iki defa geldii sadaret makamnda toplam olarak 4 sene, 1 ay, 17 gn kalmtr. Fuad Paadan sonra makam- sadaret, 185. sadrazam olarak Mtercim Rd Paaya verildi bu ztn 2. sadareti idi. 5/Haziran/1866'da 8 ay, 6 gn srecek grevi balad. Azil esnasnda trih ise, 1 l/ubat/1867 idi. Bu sefer mhr Mehmed Emin l Paaya verilerek, 4 sene, 6 ay, 24 gn srecek ve bu ztn 5. Yni son sadareti olan ve toplam 8 sene 3 ay, 9 gn srm sadaretlerinin sonuncusu oluyordu. Vefatyla grevden ayrlm oldu ve trih 7/EylI/187Ti gsteriyordu. Bunun peinden Mahmud Nedim Paa ilk sadareti ne getirildi. 10 ay, 20 gn sren bu sadaret, 31/Tem~ muz/1872'de tamamland. 189. Osmanl sadrazam olan Ahmed efik Midhat Paa, 2 ay, 19 gn sren ilk sadareti vukubuldu. Ayrldnda 19/Ekim/1872'ye gelinmi ve yerine Mtercim Mehmed Rd Paa getirilmiti. Bu sadaretin mddeti de 3 ay, 27 gn srd. 190. Osmanl sadnazam Ahmed Es'ad Paa makama getirildi ancak, 1 ay, 28 gn,sren sadaret 15/nisan/1873'de nihayetlendi. irvnizde Mehmed Rd Paa 10 ay srecek sadaretine balad.. Grevi braktnda 191. sadnazam olarak grev yapm trih ise, 15/ubat/1874 olmutu. Yerine, Eeki lakabl Hseyin Avni Paa getirilmiti. 1 sene, 2 ay, 9 gn sren sadaretini tamamladnda trih 26/Nisan/1875'i bulmutu. Ahmed Esad Paa yine sadarete getirilmi ve bu sefer, 26/Aus-tos/1875'de biten sadaret mddeti tam 4 ay srmt ve iki defa geldii makam da, toplam, 5 ay. 28 gn kalabilmitir. Cell Es'ad Arseven mahdumudur bu paann. Bundan sonra Mahmud Nedim Paa 2. sadaretine balad ve bu defaki de pek uzun srmeyip, 8 ay, 17 gn srd. Yerine gelen Mtercim Mehmed Rd Paa da 12/Mays/1876'da vazifeye balad ve Abdlaziz Hn'n mhrn teslim ettii son sadnazam oldu. Sultan Aziz, Medrese talebesi olaynda, bu zta mhr verirken, sizi halk istedi diye bu greve getirdim, demiti ve bu zatn dneminde halli ve katli vukubulmutur. Sultan Abdlaziz; on sadrazarnla alm onbe seneyi ve onbe defa mhr hmayunu alp, vermitir. Abdlaziz Hn'n eyhlislmlar Abdlaziz Hn, tahta ktnda makam- meihat'de Ho-cazde Mehmed Saadeddin Ef-ndi bulunuyordu. Yeni padiah bu ztn grevine karmad ve 23/Kasm/1863'de boalan makama Atfzde mer Hsameddin Efendi tyin olundu ve bu ztn meihati, 2 se ne, 8 ay, 16 gn srd, 9/Austos/1866'da noktaland ve vazifeyi Hac Mehmed Refik Efendiye tevcih buyurdular. Bu zt; 1 sene, 8 ay, 22 gn sonra 30/Nisan/1868'de Akehir li Hasan Fehmi Efendiye devretti. Bu ztn meihati de, 3 sene, 4 ay, 17 gn devam etti-inde takvimler, 17/EylI/1871'i gsterirken, Ahmed Muhtar Beyefendi'ye makam- meihat

verildi, bu zt, 1. Ab-dlhamid Hn'n kznn torunu idi ve 1 sene, 1 ay, 19 gn vazife yaptktan sonra 151. Osmanl eyhlislm Turucuz-de Hac Ahmed Muhtar Efendiye 6/Kasm/1872'de devretti. Turucuzde, 1 sene, 7 ay, 5 gn sren meihatden sonra 1 l/haziran/1874 trihinde Hnkr imam (Mfsid mam), Hafz Hasan Hayrullah Efendiye devrettiysede, bunun meihati sadece 1 ay, 8 gn srebilmiti.. 149. eyhlislm Akse-hirli Hasan Fehmi Efendi 2. meihatine getirildi. Vazifede 1 sene, 9 ay, 23 gn kalarak iki meihatinin toplam, 5 sene, 2 ay, 10 gn eyhlislmlk yapt ve grevi, 11/ Ma-yis/1876'da yine Hasan Hayrullah (errullah) Efendiye devretti. Bu eyhlislm, Sultan Aziz'in tyinini yapt son eyhlislm oldu. Bylece Sultan Aziz, hkm srd dnem olan onbe senede dokuz eyhlislmla almt. Bunlardan, Hasan Fehmi ve Hasan Hayrullah Efendiler iker defa meihate geldiklerinden, aslnda onbir defa eyh-lislm tyini yaplmtr. Abdllaziz Hn'n Muasrlar Abdlaziz Hn'nn yaad devri, dnya zerinde ehemmiyeti mahede olunan manzara, devletler aras rekabetin, sadece yaamak iin deil, milletini en yce mertebeye kar tacak her trl sebebe bavurma yolunu aradklardr. Bu sebebleri bulmak vede bunlar kullanabilme hususunda, erik temini hkmdarlarn ve onlarn danmanlar le diplomatlarn ve kanaat nderlerinin isabetine baldr. te o dnemi yaaypda adlarn trih sayfalarna aktarabilen' baz zevat. Almanya'da mparator, Prusya'da Kral olarak Fredrik Gif-yom, ngiltere de ise Kralie Viktorya, Avusturya'da mparator Fransuva Jozef ki, ayn zamanda Macaristan Kral idi. talya'da ise Kral Titri ile Viktor Emannuel vard. Papalk da ise; 9. Piu. Rusya'da ar 2. Aleksandr. Fransada da, mparator 3. Napolyon, Reisicumhur Msy Tyers ve Reisicumhur Mareal Makmahon bulunmulard. Yunanistan'daysa, Kral Oton ve 1. Jorj bulunmutu. ark leminde ise ran'da, ah Nasreddin bulunuyor idi. Bu padiah dneminin lke iindeki mehur zevatdan bazlarnn adlarn kaydetmeden gemeyelim: Byk Mustafa Reid Paa, l, Fuad, Midhat, irvani Rd, Mtercim Rd, Sleyman Hsn, mer, Abdlkerim Ndir, Ahmed Cevdet, Yusuf Kmil, Akif, Namk Paalar ile inasi ve Namk Keml Beyler ile Ziya Paa; ilk akla gelenlerdir. Hin hanetle Geberir Sultan 2. Mahmud'un vefatyla Osmanl tahtna Abdlme-cid Hn ktnda sadaretde Hsrev Paann yal ellerine geince, bu ihtiyar paa ile aras haylice ak olan Kapdan- derya Ahmed Fevzi Paa, bu sadnazamn hayatna kastedecei korkusuyla, hem kendini hemde bir lokmack kalm Osmanl donanmasn gtrp, devlete as olan Msr Valisi Kavalal Mehmed Ali Paa'ya teslim

etmiti. Msr'da ise, Hsrev Paann 2. Mahmud'u ldrttn, Abdlmecid'i tahta kardn yayarken, gen padiahnda, buna mkafat olarak Hsrev Paay sadarete getirdiini yaymt. Msr'da bu dedikoduya inanmayanlar ile bunu yaymaya alan Ahmed Paa taraftarlar arasnda atmalar bile kmt. Kap-tanderya Ahmed Fevzi Paa, yeni bir lakap kazanm, artk ad Hin Ahmed Paa olmutu. Bu arada da Abdlmecid Hn, babasnn tarzn brakm Msr meselesinin zmn sulh ve skunet le zmeye ynelmiti. nk Nizip malubiyetinin zerine, hain Ahmed'in donanmay karmas ve o gnlerdeki ba dmana teslim etmesi byle bir kararn alnmasna yeterde artard bile. Bu hin hakknda, almamzn deniz hare-ktlar hakknda en birinci kaynamz olan, merhum Afif Bykturul Amiral, eserinin 2. cildinin 389. sahifesinde bu kapdan- derya hakknda u malumat veriyor eserine koyduu dip notta: "Derya kaptannn gerek ad Ahrrfet Feuzi'dir. Kendisi de Girit'li-dir. stanbul'a geldikten sonra kayklkla ie balam bir ksm Giritlilere hulul ederek dalkavuklukla askerlik mesleine girmi ve hassa mirliine kadar ykselmiti. Derya kaptanlna Sultan Mahmud'un son gnleri olan ("Sultan Mahmud'un vefatna daha iki sene var! m.h), 10/Ka-sm/1836'da atanmt. Mehmed Ali ayaklanmasnda donanmasyta Akdeniz'e kt srada 3/Temmuz/1839 gn Sultan Mahmud' un ldn haber alm ue yeni sadraza-mtn kendisine kar husumetini biidii iin, donanmay iindeki askeriyle birlikte Msr'a gidip Mehmed Ali'ye teslim olmutu. Sultan Meclt'in tahta kmasyla beraber Osmanlt-M-sr sorununun alevlenmesinde bu olayn etkisi byk olmutur. Bu hin kii sonunda Msr'da cariyeleri tarafndan zehirlenerek ldrlmtr." Demektedir. Bylece donanmasnn urad bu ihanetle deryalarda ne yapabilirdi dev-let-i liye? te kara ordusunun niin en mhim unsur olduu burada kendini belli ettii grlr. nk, saldramazsan sa-vunma-y kara kuvvetleri ile yaparsn. Muhterem okurum; donanmann en mhim unsuru denizlerde hkimiyeti salamas ve lkenin ticaret gemilerinin, gerek baka devlet, ge-reksede korsan gemilerine salm olduu korkuyla emniyet iinde seyirlerini yapabilmesini temindir. Biz de ise umumiyetle donanmamz, ykselme dnemlerinde saldr vastas olmak zere,tereddi devrimizde de, savunma mekanizmas olarak kullanldndan, retime yarayan bir unsur olmamtr. Bunu temin iin elzem olan, donanmay her ynyle bytmek, her ynyle glendirmek retim arac haline getirmek iin hi tehire dmeden yapmak, bunun iin para harcamak olmalyd. Fakat devlet adamlar bunu idrak ediyor-larsada, u szleri ii berbad ediyordu: "Paramzm var ki,donanma yapalm?" 1839'da sylenen bu szler bir takm karanlk zihniyeti! insanlarn saplanp kald bahanelerdi. Nitekim daha sonra Sultan Aziz padiah olduunda donanmaya gecesini gndzne katarak dnya ncs yapmaya urarken kulana duyurulan, israf szc idi. Vatan mdafaasnn en mhim unsuru donanma imr, israf kelimesiyle tavsif olunursa, o lkenin dman karsnda

mdafaasn temin edermi, israf sz? Ancak bu karanlk adamlar her zaman vardr. O gnlerde var olanlarn devamn biz 1970'lerin sonrasnda da qrdk, bir gr km, ar sanayii, harp sanayii, uak sanayii, fabrikalar yapan fabrika, kaliteli eleman yetitiren mektepler, sava levazmat diye ufuklar aarken, ithalatlarn ve montajclarn tbir-i dierle makarnaclar ve gazozcularn cevab olmayp, bu teklifleri karanlk oda yaklamlar ile makaraya sardrp, gayeyi mizaha evirmeleri eklinde olmu, sylenene bakacaklarna syleyenin inancyla, edasyla, sadasyla urama yolunu setiler. Halbuki; 1974'de Kbrs bar harekt esnasnda elde edilen baar, 1963 Kbrs olaylarndan sonra askeri tersanelerimizde rettiimiz kartma gemilerimizin oynad rol ne kadar byk ve mhim oldu. Halbuki 1963'der evvel karma ge mimiz olmayp, ahinlii mekuk olan, Mersin limanndan bir gemiye vinle yklenmeye allan bir tankn vinten dmesi sonunda denize dmesi bu karma gemilerini yapmann kararnn alndn salamtr. Amma ne olmu, 1970'lerin banda Milli Gr anlay ile ortaya kanlar, bu sloganlarn milletin varmas gereken hedefler olarak siyasi rakiplerine, hatta ahsi dmanlarna bile kabul ettirmiler ve 1980 sonrasnda askeri ynetim dahi bu istikamette yrm ve daha sonra F-16 uaklar da imal edilmeye balanmtr. 1950'den evvel toplu ine yapamayan lkemiz 1980 sonrasnda uan imalini gerekletirmitir. Tabiiki uak sanayiine nem veren Mehmed Nuri Demira' kurduu fabrikayla yapt uaklar, kurduu mekteplerde yetitirdii sivil pilotlarla millete verdii hizmeti minnetle yd ederken ve bunlar 1930'lu yllarda gerekletirmeyi de ayrca takdir gerekir. te yandan, milli gr zihniyetinin mimar Prof.Dr. Necmeddin Erbakan'n Kbrs sava srasnda uua karlamayan bir ka uan neden umadn sormas ve elektronik arza var cevab aldinda, trnir ediniz emri verdiini buna yine cevab olarak, elektronik blmleri tamire selahiyetimiz yok, ABD'den teknisyen geiip tamir ediyor diye kendisine verilen cevaba, Er-bakan, ben size bu selahiyeti veriyorum, tamir ediniz der. Elektronik teknisyeni bir baavu mhrl kutuyu ayor, arszaya bakyor ki grd sadece altmbe kuruluk bir pilin tkenmi olduudur. Pil deitirilir ve anza giderilir. Uak havalanr Kbrs zerine; zulme son, adalete kap amak iin stne deni yapmak zere. O gne kadar byle pil arzalar zerine uamayan tayyarelerimizi uurtmak iin, ABD'ye ne haralar demiiz demekki. Btn bunlar 1975'de Baye-zid'de Beyaz Saray'daki yaynevimi ziyaret etmi bulunan adn unuttuum o teknisyen emekli baavu anlatmt. Bu bakmdan Prof. Erbakan' gsterdii fleksibite bakmndan tebrik ve takdir, trih yazmaya gayret eden bir insan olarak, zerime terettp eden bir vazifedir. te yandan donanmas zayf olan lkemizin kontrol altnda bulunan boazlar dnya siyaset arenasnda daha da nem kazanyordu.Bu nem kazanma ise, devlet-i liyenin lehine olmuyordu tabiiki. Bu bakmdan dnya devletlerinin boazlar zerindeki taleplerini zayflayan donanmamz oaltmaya sebeb tekil ediyordu. Bu bakmdan Cumhuriyet donanmasnn da mutlaka pek kuvvetli

olarak teekkl ettirilmesi bu talepleri belki de ta- mamen ortadan kaldrmaya yetecektir. Trk Trih Encmeninin bltenlerinden bir tanesinde Prof. Hikmet Buyurun imzas ve "Boazlar Sorununun Bir Evresi" bal altnda kan bir yazda ki bu yaz Rus gizli belgelerine dayanyordu. Balkan savanda Osmanl devleti boazlar kapaynca Rus ticareti 11,5 milyon altun zarara uramt. Bu zarar da arlk Rusya'sn, artk kiisel olarak boazlar almak kararna gtrmt. Boazlarn kapanmas Rusya'y1 yllk olarak 11 milyon ton gemi getii jin zarara uratmt. Bu gn (1981 yl) boazlardan yllk olarak 250 milyon ton Rus ticaret gemisi gemekte olduu qz nnde tutulursa, boazlar sorununun ne kadar deer kazand hemen anlalr. "eklinde sz edilen mezkr yaz anmze mhim bir misal olarak Amiral Bykturul'un deerli eserinin 2. cildinin 297. sahifesinden alnlanarak dikkatinize sunulmutur. Boazlarn ehemmiyetini eski reisicumhurlardan Fahri Sabit Korutrk amiralin u gr ayrca ortaya koymas bakmndan ehemmiyet arzettiinden bu noktai nazar zetlemee alalm: "Boazlar blgesinin aa yukar birbirine dikey iki aksam (mihveri) vardr. Anadolu'yu Rumeli'ye balayan mihverine boazlar blgesinin kara aksam Karadeniz'i Ege yoluyla Akdeniz'e balayan aksamna da boazlar blgesinin deniz aksam denebilir. Bunlardan kara aksamn tekil eden husus Trkiye'nin i meselesidir. Sonunda devletin toprak btnln tekil eder. Deniz aksam yni Karadeniz'i Akdenize balayan aksam dnyay alakadar eden bir meseledir. Byk Devletlerin Deniz Staratejileri Deniz gc denince ilk akla gelen isim ingiltere olmaktadr. Bir ada devleti olan ngiltere can suyunu, tuziu suyun zerinde yzdrd gemilerin sayesinde temin etmi ve bu teminde, ngiliz denizcilerinin gerek askeri amal, gerekse ticari tercihli her denizcisinin stne deni yaptn syler her ingiliz vatansever. Kendirife en yakn donanma gcne sahip rakibine faik olabilmek iin daima onun iki misli gcnde filolara sahip olma tercihini yapm ve bundan hi taviz vermemitir. ngilizler, bu anlay iinde dima filo bulundurmak ve bunlar; Anavatan filosu, Akdeniz ve Uzakdou filolar ad ile tnzim yoluna gitmitir. Bu arada unu belirtelim ki, byk devletlerin ve prensip sahibi lkelerin idareciieri, yaamak iin kontrol mekanizmas arttr hkm- kaziy-yesine sahip karak, muhtemel btn rakipleri kendi ilerinde dzensizlie itebilmek iin, eitli entelejans varyasyonlar plnlarlar. Sultan Aziz'in, ngiltere'ye yapt ziyaret esnasnda, ngiliz istihbarat birimleri bu dev yapl padiahn bir gemi mhendisinden daha fazla denizcilie dkn, bir gemi miosundan mrettebata en ok ne gerekir hususunda malumata sahip olduu eklinde bilgilenmelerini gz nne alarak, hemen padiaha deniz subay okulunda retmenlik yapabilecek bir ngiliz yzbay maiyetine hediye ederek, kozasn rmeye baladn Kurmay Albay ve Tarihi Bursal Mehmed Nihad Bey Larcher'den tercme ettii; "Cihan Harbinde Trk Harbi" adl esere

2. cildinde yle bir kanaat ekler: "..Esasen 1827 ylnda sulh. ve skn iinde Nauarin Limannda yatmakta olan Osmanl donanmasn yakm ve Osmanl deniz kuvvetlerini kltrden yoksun brakmt. 1853 ylnda da, Krm Sava arefesinde mttefiki Osmanl devletinin bir filosunu yaktrmak iin arlk Rusyasn tahrik etmiti..." dedikten sonra yukarda bahsettiimiz maiyete verilen Yzba hadisesini bu yzbay danman olarak kullanacak olanlar artmas, donanmamzn inaasni mmkn mertebe geciktirecek, hem de yaptrlmasn nleyemediklerini, hi deilse ngiliz gemi sanaayicilerinin tezghlarna sokmaya gayret gstermesi esas vazifesidir mealinde gr serdetmektedir. Denizcilik hususundaki mtalaamzn en mhim kaynamz olan merhum Afif Bykturul'un denizcilik trihinin 3. cildinin 1. sahifesinde yukardaki gr adeta te'yid etmek zere sayfann altna koyduu 9.nolu dipnotunda aynen alyoruz, unlar yazldr: ".Hkim Amiral Sayn Fahri ker bu kiinin anlarn (milliyet gazetesi yayn) dilimize evirerek onu, kinci merutiyet tarih yazar Ali Haydar Emir Alpaaut'un etkisinde kalarak uzun uzun vmtr. <Osmanl do-nanmasnda torpito silah ve torpito-bot eitimini byk bir baar ile yapt..> diye. Halbuki Wood, kendi devletinin (ir-gilterenin) zrhllara nem vermesine ramen Osmanl zrhllarnn Halic'e rkle gtrlmesinde etkili olmutu. Nitekim 2.Merutiyette arlk Rusya's <Neden ngiliz eilim kurulunu Trkiye'ye gnderdiniz?> diye ngiliz hkmetine resm protestoda bulunduu zaman ngiltere Dileri bakanl: <Biz bu kurulu vermezsek Trk ter Almanlardan eilin} kurulu alacaklar ve donanmalarn glendireceklerdi. Biz ise, Trkleri yetitirmek deil oyalamaktayz> gibi bir resmi yant vermilerdi." demek suretiyle ve bu bilgiyi ngiliz d ileri bakanl gizli belgelerine atfen vermesi, bizim yukardaki ifademizde ngilizlerin, casusluk faaliyetlerinde ne kadar uzak dnemleri gz nnde tuttuunu teyit ettii grlyor. Henry Feliks Wood ngiliz-Fransz rekabetinin tabii denizlerde nice asrlar devam ettii ve edecei herkese bilinen ve takdir edilen husu-sattandr. Bizim sinemalarmzda, en az elli yl bu iki lke denizcilerinin Uzakdou, Amerika ve Hindistan ticaret yollarna hkim olabilme savalarn, fevkalade bir bulu olan sinema yoluyla bizde dahil dnyaya yayan zihniyet bu hususda geri kalm lkelerin insanlarn bir aalk kompleksini duar etmi ve biz adam olmayz nakaratn diline pelesenk ettirmitir. Bir tahayylat olan romanlarn trihle birletirilmesi ve bunun gerek yazl gerekese yukarda sylediimiz gibi filmler yoluyla insanlara seyrettirilmesi ibret alabilen kiilerinde gzn atn sylemeden geemeyeceim. Bu bakmdan; ngiltere ile Fransa rekabetinde takip edilecek sahne hangisinin nce yapt, mukabilinde dierinin ne yaptdr. ngiliz donanmas gcn zrhllara istinat ettirirken, Fransz amiral Aubrey, "niin ngiliz donanmasn taklid edelim, bunlara yni zrhllara ok para

harcayacamza, oraya harcanann yars kadar harcar ok sayda torpidobot yapp bu torpidobotlar ngiliz zrhllarnn bana trp, onlar batrrz. Demekteydi. Me varki ngilizler Faskioda W kas yznden ngiliz-Fransz donanmalar savamak iin kar karya geldiklerinde durum anlalm, Aubrey'in hesab yanl km olduuna ahid olundu. Fransa,yeni mektep teorisini terk ile rakibinin silahnn fevkinde silahla silahlannz hadisi erifi onlara syienmi gibi daha iyi zrhl gemiler yapma yoluna gitti. Ara balk yaparak ismini koyduumuz mister Wood, Sultan Aziz ile beraber stanbul'a dnd ve ngiliz b.eliliinin yatna komutanlk greviyle devletince tyin olunmutu. Tabii ki, mensubu olduu ngiliz devletinin bahriye nazrlndan, grevine uygun talimatn verildiini asla unutmayalm. Wood; donanma ile meguliyeti hayli olan Sultan Aziz ile Kaptanderya'nn mutlaka akln elebilecek ekilde oniara yaknlamay temine muvaffak olmalyd. Bu talimat en ksa zamanda kuvveden fiile karan Feliks Wood, bir mavir gibi kabul edildiini grnce, esnek ileri srlerle ileri yavalatc, arptc, karlkl fikir sahiplerini biribirine drc savlar ileri srerek kendini gstermeye muvaffak oldu. Bahriye nezaretinin tekilinde,fenerler idaresinin ynetimine, boazdaki kurtarma faaliyetleri kuruluuna olumlu katklar yaparak kymetini ykseltmeyi bildi. Sultan Aziz'e yardmc olurken, bu padiahn dnyann'1 nemli gc saylan donanmasn: kurarken haylide fikir verip, ngiliz gemi tezghlarn Osmanl siparileriyle dolduruyordu. Abdlaziz'den sonra 2.Abdihamid'e danman olan Wood, bu padiahn inanlmayacak kadar takdirine mazhar oldu. Ancak biraz dnen bir kafa Abdlhamid'in bu takdir ve iltifatlar onun anlattklarna olan mkafaat deil, majestelerinin hkmetinin dnya zerindeki te'sirini pek iyi tesbit etmi olmasndand. Wood,gn geldi Ab- dlhamid'i temsil etmek zere tahtta meydana gelen deiiklik zerine yaplan ta giyme trenine gitmesi bile gerekleti. Bu denizci donanmamza lkemizde bulunduu 42 yl boyunca danmanlk yapt. Donanma Ha-li'de rd, Wood, donanmay karn rmesin dedi de, bizimkilerini karmadlar? Henry Feliks Wood'un ncesinde biz de bir Amiral Hobart vard. Tuna donanmamza da kumanda etmiti. Bu zat ki yl hizmet verdiinde ingilizlerce geri arld. Amiral Hobart bu emre itaat etmediinden ngilizlerce Aforoz edildi. Yine stanbul'a gnderilen Amiral Meker, stanbul'daki tetkiklerini bitirmi ngiliz bahriye nazrlna raporunu verirken, NVood'un danman olduunu bilmesine ramen unlar yazmt: ".Ne Osmanl subay okulundan ne de Osmanl donanmasndan sz edilebilir..> Bu da unu gsteriyorki; tlimat- hafi olmadka insanlar mesleinin gereini yapyor, kulaklar bklenler vazifelerini bkl istikametinde yerine getiriyorlar. Bu bahse ngilizlerin u dstrunu aaya alarak son verelim ve Amerika'nn deniz siyasetine ve stratejisine atf-u nazar edelim. a-Fikir Birlii b-Filo ve gemi komutanlarna inan c-Efkr- umumiyenin deni^ meselelerine yaknlatrlmas Bunun ilk ikisi, bir

eitim ve o millet insannn motive olduu deerlerin inde olduundan ve biz de gayr-i mslim ve ingiliz vatanda olmadmzdan bizim uzun uzun kalem oynatmamza izum yoktur. Ancak; nc k yni c'kk o kadar mhimdir ki, hni mslmanlarn birbirinden dua istemeleri, birbirlerine dua etmeleri hli vardrya, ite bu ifade yni, efkr- umumiyenin deniz meselelerine yaklatmmasi dstru o lke ferdinin her birinin bu hususda bilgi ve deniz meselesinin aile ii mesele gibi ciddiyetle mtalaas artm getirmektedir. Hele biz, bugn bie taraf denizle evrilmi lkemizde bu dstrdan mahrumsak; millet evldn motive eden iaretlerde bu mevzuun bulunmamasnn neticesine balamak kabildir. Abd Deniz Stratejisi Amerika denizciliini bir efsanevi olaya dolaysyla sembolizme irtibatlandrmtr. Kuzey-Gney sava esnasnda Kuzeylilerin donanmasna komuta eden John Paul John, ki bu amiralin, trbe eklindeki mezarn, ABD'nin ndianapolis'te-ki Deniz Subay Okulunun bahesine yapmlardr. Bylece ad geen savan galibi olan Amiral John, ABD'li denizcilerin motivasyonunda istifade edilen bir kahramandr. Bu amiral tututuu deniz savanda malubiyete duar olacak kerteye geldiinde, rakibi gneyli kumandan'dan iaret alr, biz de Amerikalyz, siz de bouna karde kan dklmesin teslim olun denmektedir bu iaret mesajnda. Ne varki John Paul John cevab iaret mesajnda biz sava a yeni baladk der ve devam eder. Sonunda zafer kuzeylilerin auuna indiinde, Amiral John, ngilizlerin Gneylilere yardm eden gemilerini de bu arada yakalar. Dmann rakibe yardmn nleyen Kaptan John, bylece ABD'nin denizcilerinin banisi olur. Daha sonralar da ABD'de bakan olan Monroe Splandit izoias-yon politikas yni, Amerika, Amerikallarndr! Anlayn hkim kan politikay tatbik ettiinden, Amerika deniz kuvvetleriyle birlikte deniz ticaret filosu da gelimez. Bu hl ngilizlere ok yaramtr belkide Splandit, bu politikay kasden uygulamda olabilir, nk karanlk odalar o devirlerde de organizasyon gcn devam ettiriyordu. nk; Amerika, avrupaya satt silahlarla byk para kazanrken, ngiliz gemileri de bunlarn navlunuyla lkelerinin zenginlemesine yardmc oluyorlard. Amerikan stratejisinde u nokta pek nemlidir: a-nsan unsuruna byk deer vermek. b-Kararghlarda fazla insan kullanmak c-Deniz savalarnda pilotlardan ekonomi salamak iin uak bombardmanlarna, pilot kurtaracak, denizalt harektn ne almak, (bu husus 2.dnya harbi esnasnda gelien tesbittir.m.h) Alman Deniz Stratejisi Prens Bismark 1870'de vukubulan Prusya-Fransa harbi sonrasnda kk kk

prenslikler hlinde yaayanlar birletirmi ve bir imparatorluk hline getirmiti. Avrupanin dier devletleri dnyann bir ok blgesinde koloniler kurmular, oraya azab, kendileri ne refah getirmilerdi. Bismark kendisine lzm olacak koloniyi Uzakdou'da inlilerle savaarak temin etmiti. te yandan 20 sene sonra Amerikal amiral Mahon: "Artk Amerikallar, denizlerde ngilizlerin yerini almaldr" demi ve bu hususda bir kitap yazmt. Halbuki Mahon'dan nce Almanlar, "Biz de bu stn kan varken, denizlere biz hkmederiz" derlerken, ngilizlerde, Dnya adasn! evreleyen denizlere hkmettike, dnya adasna da biz hkmederiz diye afra tafna yapmlard. Mahon'un kitabnn k tn duyan Almanya imparatoru kitab derhal tercme ettirip, toplad btn generalleri ve amirallerini Ki] ss ad verilen yazlk saraynda imtihana ekmiti. Bir ok mzakere sonrasnda 2.Wilhelm'e verilen cevaplarda u hkimdi. Mahon kitabn ok kyya sahip lkeler iin yazm. Bizim Alman deniz kylar azdr. Biz bu kylan kk de olsa donanmamzla savunabiliriz! Dediler. 2.Wilhelm. son sorusunu deniz harekt dairesindeki deniz albayna sordu: -Sen syle bakalm sakall albay, (Bu albayn beline kadar uzanan bir sakal vard. Bu albay dier cevaplara uymayan bir cevap vermiti. -mparator hazretleri, hem dnya imparatorluu kurmak istiyorsunuz hem de ufack ky savunmasna kaplp donanma yapmak istemiyorsunuz. Deniz kuvveti olmadan dnya imparatorluu kurulamaz, donanma ise sadece savunma hizmeti yapacak bir kuvvet deil Almanya'nn her eyini'bilhassa ekonomisini ve kltrn deniz an blgelere ta ya-cak bir varlktr. mparator: -Peki ngiliz donanmasn batracak bir donanma yapabilecekmisin? Sakall Albay: -Bu kabil deildir imparatorum. Ancak yle bir donanma yapabilirsiniz ki, ngiltere bu donanmay batrsa bile kendi deniz hegemonyasnn zedeleneceini dnr ve de bize sava aamaz! Bundan dolay Almanlar vcuda getirdikleri ilk donanmalarna Riske donanmas adn verdiler. Bu sakall albay ise, ilerinin mehur amirali Von Tirpitz'den bakas deildi. Ayrca Alman sanayiininde kurucusu olmutu. Fakat enterasan olan uy- duki, imparator yazlk sarayndaki toplanty noktalarken generallerine ve amirallerine u beyanda bulunur. Hepiniz vazifelerinize avdet ediniz. Bundan sonra Bahriye nzn ben olacam ve u sakall albay'da benim mstearm olacaktr, demek suretiyle denize verilmesi gereken nemi hemen anlamt. Tuhaftrki bizim Sultan Aziz'n denizcilik ve gemiler hususundaki htisas bir hobi, bir merak olarak telakki edilirde, Alman imparatorunun, Bahriye nazrl lay- vla ile karlanr. Fransz Deniz Stratejisi Franszlar Korsanlarn revata olduu sralarda denizlerle fazla ilgilenmeyip, talyan ve Trk denizciliine muhta olmulardr. ngiltere Kraliesinin, spanya denizcilerine kar bizim mehur Kl Ali Paay'a Mufassal Osmanl Trihi adl eserde birlikte almay teklif ettii yazldr. Kara Harb Okulu tarihisi olup

ismi tarafmzca bilinmeyen retmen albay'da Amerika ktasnn Trkler tarafndan kefettiini ispata almaya gayret gsterirken, Em.deniz Albay' Saim Besbelli bey'de bu hususda ulus gazetesinde bilgi lendirme yaymlamtr. 1490'h yllarn sonuna doru Osmanl donanmas mensuplar nn veya mslman denizcilerin gsterdikleri liyakat, bu teklifleri almay hak ettiklerini gsterir gerek majestelerinden gerekse de Fransa'nn deniz sevmiyen dnem idarecilerinden. unu da hemen ilve edelimki, Amerika kifi unvanl Kristof Kolomb, uzun zaman seferde olmann mrettebatta meydana getirdii gerginlii ve hayatna kast edebilecek bir hareketi, adamlarna, ben bu haritay mslmanlardan aldm, onlar adam kandrmaz ve yalan sylemezler demek suretiyle hitapta bulunmu mrettebat bunun zerine, mslmanlarn Kolomb'un syledii faziletlerle mcehhez olduklarn bilmi olmalarndan dolay, sakinletikleri bilinmektedir. Fransz denizcilii, kendisine takip edecei rakip olarak Ada'dakileri yni ngilizleri sekerek denizciliini inkiafa gayret gstermitir. En byk baarlar Cezayir'i ele geirmeleri olmutur. ngilizler karsnda iki mhim malubiyet onlarn tarihinde bir kaya paras gibi srtr, biri Ebubekir dier Tra-falgar savalardr. Daha sonralar, ngilizlerin mehur teklifi geldi: "Fransa ngilizlerin Akdeniz'deki karlarn korusun, ng iller ede Fransa'nn Atlantik'teki menfaatlerini muhafaza etsin "Bu teklife Fransa hemen sarld. Sultan Aziz'in donanmas diye anlan blm bu padiahn ehadeti neticesinde Osmanl tahtna kan 5. Mehmed Mu-rad'm 90 gnlk padiahln anlattktan sonra sayfalarmz ssleyeceimizi bildirerek Sultan Aziz dnemini, u iki hatra ile hitama erdirelim: Birincisi; Sultan Abdlaziz l ve Fuad Paalar ile almt. Bu iki sadrazam da kendi dnemi iinde eitli makam ve vazifelerle piiren Byk Mustafa Reid yetitirmi idi. Bu bakmdan gerek l gerekse Dr.Meh-med Fuad Paa, Reid Paay rahmete kantktan sonra nerede olurlarsa "Efendimiz" diye anarlarm. Gnlerden bir gn her iki paada huzur-u padiah'de devlet ii grr baz tedbirler ittihaz ederlerken, padiahn katklarna zaman zaman Efendimiz yle yapard demek suretiyle beyanda bulunurlar. Bunun zerine padiah: -Yahu Paalar! Siz ikide birde Efendimiz de yle yapard diyorsunuz fakat ben biraderi mi kast ediyorsunuz diye pek ehemmiyet vermedim, konumann gidiatndan biraderi de kast etmediinizi anladm. Pekiii! Sizin benden baka Efendi-nizmi var? Diye sual etmesi zerine, her iki vezir, birbirlerine bakarlar ac bir tebessm edip, sz Fuad Paa alarak: -Efendimiz mrnz ve saltanatnz uzun olsun, bizim sizden baka bir efendimiz merhum Byk Mustafa Reid Paadr, bizi yetitirdi, bize yolu yorumu retti. Her ikimizde ona medyunu kranz. Bu bakmdan onu byle dima efendimiz diye anarz dediinde, padiah ne menfi ne msbet bir mtalaa serd etmemiti. Sultan Aziz, padiah olduunda, ehzadeleri pek alakadar eden mhim

kararlarndan biri ehzadelerin ocuk sahibi olmalarn engelleyen kaideyi tatbikatten kaldrm olmasyd. Yusuf zzeddin Efendinin Eyb'te bir tandn konanda yaamak mecburiyetinde kalmas Abdlaziz Hn'n zor katland bir hususdu. eken bilir misli devlet ark eline geince bu ilk bakta makul olmayan yasa iptali, pek gzel bir hareketti. Bizim ilk balta demek sebebimiz, vakt olur bir tedbir ok elzem olur, vakt olurki tedbirin kal karak faydas grlsn. lk tedbirin konuunun esbab- mcibesinden bihaber olduumdan ala kalem tenkit etmeyim diye byle ifadelendirdim. Sultan Aziz bu yasa kaldrdktan sonra ehzadelere eitli asker birliklere katlmalarn bildirmiti. Bylece bunlarn saray d ilerle daha rahat bir ekilde en azindan malumat sahibi olmalarn istemiti. Sultan Abdlmecid Hn, kendisinin veliahdhnda, sokaklarda dolamasna, eitli insanlarla muhabbetine, spor hususundaki ve bilhassa gree eilimi hasebiyle pehlivan grelerini seyretmesine hi taklmyordu. Ahalide, ehzadeyi bu vasflaryla daha da sevmiti, buna padiah kayglanmad gibi memnuniyet duymaktayd. Btn bu yaadklar Abdlaziz Hn'a saltanat esnasnda yeenlerine de pek mfik olmasn getirmiti. Yeenlerinden, daha sonra padiah olacak olan 5. Murad bu anlayl amcaya sert bir ekilde yaklayordu. Sultan Abdlhamid Hn ise, amucasn her eyden nce rn'minlerin halifesi olarak gryordu. Gerek kendisinin gerekse mslmanlann halifeye kar tutumlarna pek ehemmiyet veriyordu. Sonrada amuca olarak da sevgi ve saygsn belli ediyordu. Sultan Hamid'den kk olan Sultan Mehmed Read ise kimseye dmanlk yapmayacak kadar temiz yrekli, biraz da Mevie-v bir derviin taa kendisiydi. Gnlerden bir gn Veliahd Mehmed Murad Efendi ma-beynde ehzadelerin oturduu alana geldiinde yksek sesle dnyordu. Bu pala ile padiahn o koskoca karnn yaracam bir gn diye sylenince, 5. Mehmed Read olarak taht- Osmaniye daha sonra kacak olan ehzade, Murad Efendiye, ".Hah iyi yaparsn, padiahn koskoca karnn yararsn, devletde sana ksas yapar seni de ldrr ve hi sevmediin Hamid Efendiyede taht kendi etlerinle hediye etmi olursun" Demi olduu pek mehurdur. Sultan Read'n di-ergml yannda, Sultan 2.Abdlhamid hn, baz duyduklarn halife ve padiah olan Sultan Aziz'e aktarrd. Bunu din-i vecibe addediyordu.

SULTAN V. MURAD HAN .............................................................................. 2 Sultan Azizin Mektubu ................................................................................ 5 Feriye Sarayna Nakli .................................................................................. 6 Karde Yrei ............................................................................................. 8 Abdlaziz'lilere ete'ce Yaplanlar!............................................................. 9

Abdlaziz Hn'n Cenazesinde .................................................................. 11 Sultan 5. Mrad Hastalanyor .................................................................... 11 erke Hasan Vak'as ................................................................................ 12 Yzba erke Hasan Bey'in Seng- Kitabesi........................................... 15 Merutiyetiler Rahatlyor ......................................................................... 15 Srbistan Ve Karada Sava...................................................................... 16 5. Mehmed Murad'n Hanmlar Ve ocuklar........................................... 18 5. Murad'n Sadrazam Ve eyhlislmlar ................................................ 21

SULTAN V. MURAD HAN Babas Annesi Doum Tarihi Vefat Tarihi Saltanat MM. Trbesi Sultan Abdlmecid Han evk-efe Kadn Efendi 1840 1904 18761876 stanbul'da, Yeni Camii. Osmanl slm Devletinin 33. padiah olarak tahta kan veliahd Mehmed Murad Efendi, tbiri dierle Mehmed Mu-rad- Hmis, hamisin karl be rakam olup, 4. Mu-rad'dan, sonraki 5. Murad' kastetmesidir. raan Saraynda Sultan Abdlmecid'in ilk ehzadesi olarak evkefza valide-sultan'dan 22/Eyll/1840'da dnya'ya gelmitir. Vefatida doduu saray'da, 29/Austos/1904'de, 63 yan, 11 ay, 6 gn atnda vukubulmutur. Padiahl, 93 gn srm olup, hl olunan amucas Sultan Abdlaziz'in yerine tahta karak, hlden haberdar ve erik olarak iin iinde olduundan millet sevgisi kendisine myesser olamam, mnevver takm denen bir avu bat hayat tarz taraftarlar kendisine te'sir etmi olduklarndan ahali ile bir gnl kprs tesis edememitir. Tahta kmas, 30/Mays/1876'da olmusa da, 31/Austos/1876'da 93 gn sonra fetva ile tahtdan infisal ettirilmitir. Yerine kk kardei ehzade Abdlhamid Efendi getirilmitir. Veliahtlnda, klar stanbul cihetindeki saraylarda bada Dolmabahe olarak ikamet ederken, yazlar Kadky'de Kurbaaldere kenarndaki yalsnda sayfiyeye km olurdu. Kurbaaldere daha 1950'lerde, Kudili ayrna doru Moda koyundan gelen denizin dalgalar ile Yourtu kprsnn altnda buluur ve dereye doru bir feyezan husule getirir dereye ky, ahap konak ve yallarn nndeki sandallar oynatr ve bunu gren bizler rahmetli Arif Sami Toker'in, "Kz sandal kalbim gibi oynatma yerinden" msran terennm ederdik. Diyeceim odur ki, bizler dahi Kurba-aldere'nin zerafetine ve yaznn gzelliine yetitiimize gre Veliahd Murad efendinin gnmzden 135 sene nce orayi tercihi elbette zevk sahibi olduunu gsterir. Ban saa evirip, Moda Burnunu grrken, sola evrilen ba ise Kalam koyuna bakmakla bir huzur bulurdu. Tahtdan indirilmesine sebeb olan fetva geici delilik, yni cinnet-i muvakkateye istinat ettirilmitir. ztuna Bey, Hanedanlar adl eserinde 2. cild 289. sahifede daha sonra iyileti demektedir. Sanatkr bir anlay hkim olup, bizzat ince marangozluk, riyaziyeci (matematiki), ir, bestekr, piyanist, fltist, violonist, ud, kemenec idi. 1862'de daha sonra n-giltereye 7. Edvard adyla kral olacak olan Galler Prensi ile stanbul'a gelmi olmas sayesinde tanmt. Birbirlerinden holandlar. zn zaman mektuplatlar ve nihayetinde 1867'de Sultan Aziz'in avrupa seyahatinde bulutular vede bu prensin dvetiylede mason locasna ntisap etti, bizim Murad Efendi o tarihdeyse, 27 yandayd ve ocuk

deildi. Zten Ziya Nur Aksun Bey; alt ciltten mteekkil, deerli eseri olan Osmanl Trihi adl almasnn 4. cildinin 159. sahifesinde u szleri beyan eder: ".Daha ehza deliinde Mason oluu, gayet kozmopolit bir zmrenin mmessili grn, hanedannn hukukunu dahi tehdit edecek bir temayl tayan komitac paalar klii ile temasta bulunuu, onun balca talihsizliklerini tekil etti. ehzadeliinde iyi bir tahsil grmt. Pederinin garib temaylleri icb, garbl bir prens gibi yetitirilmiti. Guatelli Paa ile Augusto Lombardi isimli iki talyan'dan piyano dersleri alm ve bz arklar bestelemiti. Gardet isimli bir Fransz-dan Franszca renmiti. Yakkl, hassas, nazik, serbest mizal, heyecanl bir zt idi Pek fazla te'sir altnda kald, etrafndaki gruhun telkinleriyle hafif davranlarda bulun-, duu, bunlarn kendisinin hiffetine ve ananelere kar lubaliliine verildii rivayet edilmektedir." Diyen Ziya Nur Aksun Bey, unlar ilve etmektedir: "..Yeni Osmanllar gruhu, onun etrafn almlar, kendisini trl medhiyelerle bedmest ederek, istedikleri yola imleye a lmlar, telkin ue te'sirleri altnda brakmlard. ehzadenin Kurbaaldere'deki kknde toplanan eclf onu ikiye altrmlar, sabahlara kadar cereyan eden soh bet oe rezalet lemlerinde sarho etmilerdir. O sralarda 2. ueliahd olan Saltan Abdlhamid: "Biraderimin, mehur Keml beyle ahbb olduunu, gece sabahlara kadar tiklerini bir gn ire, aabeysini bu kadar ikiye teuik etmemesini manen sebeb-i meuti olacan" sylediini anlatmakta ve "sk sk mekti muhtelifede toplanarak hl ue krlar Sultan Aziz'i zem kadeh etmek ue yerli, yabanc efkar aleyhine evirmek zere plnlar tertibi ile marnileyh hazretlerini bir an evvel makamndan drerek, yerine veliahd geirmek hususundan ibaretti." Demektedir. Hakikaten sevgili okurlarm, insann evresi onun teekkl bulmasnda ok nem arzeder. Bu bir ehzade dahi olsa byledir. imdi dnelim ki, bir Lala var her an kulann dibinde bir telkinle, sen azm bir padiah olacaksn, millet-i merhume senden yle memnun kalacak ki adn kyamete kadar anlacak, sayende ecdadn minnet ve rahmetle anlacak! Sen kimseye nem verme, iine yarayanlar kullan sonra da nis-yan ukuruna kaldr at. Geriye bakma, ah yalnz yaamak gerek, insanlar senden mutlaka bir eyler isterler onlara yaklaman bunlar vermeni kolaylatrr, bu sebebden kimseye fazla yz verme gibi ifsat edici, insanlardan tecrit edici nasihatlerle yetien bir ehzade nasl olacak da, o yce makam olan padiahlk ve buna inzimamen makam- hilafette adalet ve insaniyet rnei olabilecektir? Bir de byle, 5. Murad'n bana toplad kimselerin, meniyata dknlkleri, kendilerinden onbe ya kk ehzadeyle sabahlara kadar sohbet ve ikili toplantlarla mmet-i Muhammed'e hizmeti umulur bir insan ne hle getirdikleri grlmeye deer bir emsaldir, yukarda Ziya Nur Aksun Beyefendinin yazdklar. nsanlar genliklerini dikkatli geirir ve muzr ilerle itigal etmezlerse hele bir de iyi eitim almlarsa salkl ve malumatl bir insan olarak kendisine terettp eden ilerde baarl olurlar misli, bir hanedan yesi olan ehzade, cidden az rastlanr bir eitim alm ve de

kabiliyetiyle bundan haylice mstefit olmutur. Lisan- ecnebiyeye vukufiyeti de ayrca bir avantaj olup, dnya'y baka bir lisanla takip ve olandan bitenden haberdar olmas bakmndan ayrca bir nimetken, etrafn alm olan batclar ve tatlisu frenk hayatn benimsemi olan Ziya, Namk Keml ve Yeni Osmanl'larn mensuplar kavmi-yeti dnce sahipleriyle, varlan mertebe milletimizi millet yapan slm ahlk anlayna fransz kalmak, hududullah'a riayet etmemek, yzyllardr temadi ettirilen belki bir yet ve hadis olmayan ancak, eslafn yapt veya bulduu gzelliklerle dnyann en gzel milleti olmu aziz milletimizin bu hasletlerinden uzak yetimesi, milletin kalbinde yer tu-taca-na sofra yranyla iktifa etmesi yetersiz bir ehzade, gsterili fakat dini ve milli hasletlere yaban duran insan olarak yaamay srdrmesi milletle gereken mnevi telefonu kurmasn engellemitir. Btn bu memnuniyetsizlik belirten satrlarn sebebinin altrld iki lemlerinin zerinde tevlid ettii hl olduunu hemen ifade edelim. Ziya Nur Aksun, yukarda ad geen eserinde u tesbitie bizim yukardan aaya geldiimiz ifadelere bir te'yit bakmndan deerli okurlarmza eserinin 160. sahifesinden u alntyla sayfamz ssleyelim dedik: ".Bu suttan maalesef daha veliahdliinde mitti fikirlerden tamamen uzak bulunan kozmopolit cephenin ana dm ve onlarn mmessili addedilmee balanmt. Bu sebeble onun taht'a geii darda ue eride Jn Trklerin bir muvaffakiyeti ve zaferi olarak grlmt. Muhafazakr kitlelerin gayr-i memnunluunun en byk sebebini de bunlar tekil etmekteydi. Onun meruti ve parlamenter rejim taraftar olduu, hrriyete meclb bulunduu sylenmitir. Bunun dnlerek uermi d-rendiane bir kanaat meselesi olmaktan ziyade etrafnn telkinleriyle husule gelmi bir hevesin mahsl bulunduunu kabul etmek lazmdr. Esasen ahsiyeti ve hayat da bunu aka gstermektedir." Deerli bir Trih sahibi ve kymetli bir tarihi olan Ziya Nur Aksun Beyefendi, dini ve milli terbiye ve anlaya sahip bir zt olmas hasebiyle bu anlaya dayal fikri szgeci 5. Murad' szdnde kan muhassala, ayn llere sahip olup, hkmleri o kstas iinde grmeye ve de tahlile alan fakr de ayn kanaate varmaktan 5. Mu-rad hesabna zlyorsada, neticenin de bu olduunu grmekten baka remiz kalmyor. Nitekim ngiliz sefiri ve Mid-hat Paann akildnes Mister Elyot, dostu olan 5. Murad iin, Abdlaziz'in hl'i esnasna yakn gnlerde kendini yine ikiye vermiti, demektedir. Nitekim de Seyid Bey, 5. Murad'in biat merasiminde bu vazifeyi yerine getiremeyeciini, dalgnlk, ekingenlik hatta ylgnlk iinde olduunu gzlemlemi Erbab- dikkat, daha o gn padiahn rahatszl bakmndan mterek bir tehise varm, Taht- Osmaniye 2. veiiahd Ha-mid Efendinin k ayan beyan hissedilmitir. imdi biz, bir rivayete gre hl'in bir gn nceye alnmas ve hl'in neticelenmesi esnasnda Sleyman Hsn Paann Sultan yaplacak veli ahdin ikametghna gidip de almak zere varnda kapy alp taht- saltanata geme zamannz geldi hayrol-sun demesini o gne kadar hi rberu yni yzyze gelmedii Sleyman Hsn Paay tanyamamas ve hl iininde bir gn evvele alnm olmasn Zt-

 ahane tertibi rendi, mevvikler toplanyor diye yorumladndan olacak korkuya kapld ve meydana gelen rahatszln bu hadiseye istinat ettii pek yaygndr. Muhterem okurlarm, gnmzde parti liderleri babakanlarn muttali olabildikleri her ii, o ileri yapanlar hakknda da malumat toplarlar, htt grrler onlara tavsiyede bulunurlar, bazen yardmc da olurlar, menfi bir ide ise devr-i sabk olabileceiyle de tehdit bile ettikleri olabilir. Veiiahd demek ise, devletin bann ehemmiyetli bir maviri olduu hatrlanrsa, padiahn ani bir gaybubetinde vekil veya asil olarak vazife deceinden, ricl-i devleti tanmak bir hayli mhim vazaifdendir. Hele, cihet-i askeriyenin en mhim makamlarndan biri olan Asker Mektepler Nazrl makamnda oturan Sleyman Hsn Paay tanmam olmas velahdlik grevinde de be-arh olmadnn gstergesi deildir de nedir? Yine Ziya Nur Beyefendinin eserinden u anekdotu aktarmadan geemeyeceim: sahife 160: ".Sultan Murad tahta getii gn, Ziya bey (paa.) baktip tyin etmi ve bata Keml Bey olmak zere Jn Trkler'i stanbul'a getirtmek in emir vermitir. Ziya Bey bu emri, Sadnazam Rd Pa-a'ya tebli etmi ve ondan <her iiniz bitti de bu mu kald? Bu marklar on gn sonra gelirse kyametmi kopar. Dnyam yklr? Bu ileri yapan hep sizsiniz, padiahmza syleyecek sz bulamadnzm?" cevabn veren sadrazama Ziya Bey aksi bir cevap verdiinde, yerine Sadullah Paa tyin edilivermitir. * Tabii bu hl iinde sadrazamnda haylice rol olmas hasebiyle bunlar hepsi beraberdi nedir bu ayrlk, sorusu akla geldiinde bir hrszdan rendiim ifadeyi aktaraym, biz soygunda yakalanmadk, paylarken yle grlt karttkki polis bizi eliyle koymu gibi buldu. te ihtilalciler yaparken birlik sonrada hn- yamada birbirlerine dtler. Mehurdur Yusuf Kmil Paann, hl sonrasnda bu gruha "yi b. k yediniz" demi olmas herhalde bundan kinayedir. Bu arada meydana gelen tebeddlat bildirmek Hriciye Nazrnn vazaifinden olduundan, Rid Paa tahadds eden yni meydana gelen husust ecnebi devlet reislerine ve meslektalarna bildirmekte ektii skntlardan, sadaret mektupusu Merriduh Bey'e ikyetlerde bulunuyordu hemen ilve edelimki bu Memduh Bey, mehur Sar Memduh Paadrki, valilik, dahiliye nazrlklar yapmtr ve son. devir Osmanl muharrirle-rinden Refi Cevad lunay'n kaimpederidir. Ki Rid Paa, mahl padiahn vefat sonrasnda bunlar tatmin imkanszlamt demekte zannma gre bu tertibin kendi lkelerinde de kullanlmas endiesi bunlar bu kadar hassas yapyor dedii rivayet ediliyor idi. Hakikatende bu olayda Osmanl devleti, Rus arl politikasna meyelan gsteren tarz ucundan hissettirmiti. Bunun ngilizler tarafndan kendi menfaatlerine mugayirlii grnnce stanbul'daki b. elileri Elyot vastasyla/Osmanl'nn hin ve ahmaklarn harekta geirerek cinayete kadar giden fec bir olay gerekletirmiler kanaati bey nelmul siyaset arenasnda

perde arkas bilgiler olarak cevelan ediyordu. Sultan 5. Murad'n rahatszl yznden okunur hle gelmi, dikkatli kimseler ise artk bir deiimi her an bekler olmulard. Bu hussda Css-i nklap yazar Sleyman Hsn Paa: <.Hseyin Avni Paann bir mecnn padiah taht- saltanatda bi'I-ibkaa (devama) kuvve-i askeriye ile zimm- hkmeti (askeri g sayesinde hkmetin idaresini) kendi dest-i istibdadna (kendi ellerinin istibdadna) alacann anlaldm yazmaktadr. Bu paann askeri mektepler nzn olan paa olduunu da burada hemen hatrlatalm ve de ilk ve mhim Trklerden biri olduunuda vurgulayalm. Byle bir seraskerin Abdlaziz hn ehid ettirmeye vardracak etenin fiili reisi olmas bir padiah iin byk talihsizlik ise de, onun padiah yapt bir veliahd iinde vak'adan nce durumdan haberdar ve tarafdar olmas hasebiyle hiyanet deil-de nedir? Sultan Abdlhamid, amucasn seven bir yeen olarak, slamlarn Halifesi, Osmanllarn Padiah Sultan Aziz hakknda her irkinlii bildirmi olmasn ahlk lleri iinde deerlendirmeye kalkipda kendisi hakknda menfi kanaat ihzar edenler, yukardaki tahlilde ortaya koyduumuz, Mu-rad' in davranna hrriyet mcahidliimi diyeceklerdir, kai-lene bir yeenlikten kan ie. Sultan Azizin Mektubu Topkap Sarayna getirildiinde, ahalinin syledii u beyit millet zerindeki mahl padiahn kendine bulduu makamdr: Seni tahttan indirdiler/ ifteye bindirdiler Topkapuya gnderdiler/yan Sultan Aziz uyan/Kan alyor btn cihan Hele bu iir Sultan Abdlaziz'in ehid edilmesiyle birlikte mahalle kahvelerinde ve askerin klalarnda gazelhanlar tarafndan irticli olarak okunan nice hazin ifadelerle okunuyor, ipil ipi! gzyalar aktlyordu. Halk zten baka bir ey yapmaz ancak mersiye syler, at yakar sonra da devam eden dnya'ya kendi ajsi kyametini bekleyene kadar iine bakar. Milletin gz bebei gibi sevdii insanlar siyase-ten olsun alenen olsun ortadan kaldrlsn, ahaliye den gzya dkmektir. Ahali byle iken, Abdlaziz Hn Topkap Sarayna getirilmi, bir rivayete gre, 3. Selim'in, baka bir rivayete 4. Mustafa'nn katlolunduu odaya konmutur. Bundan pek zntye giriftar olan Sultan Aziz, buradan ikyetle baka yerde ikamet arzusunu Mbeyn Miri Nuri Paa vastasyla padiaha bildirebilmi ve Sultan 5. Murad'da, Hafz Mehmed Bey'e amucas iin, korkmasnlar, hangi saray arzu ediyorlarsa oraya buyursunlar. Zten ben Topkap sarayna gnderilmesine muhaiifdim ancak vkela gnderdi dedikten sonra Abdlaziz Hn'a pek hrmetkar bir dille yazlm nmede "Esbab- huzur ve mizilerine bezl-i mesi olunacan" ifade ile Sultan Aziz'e okuduunda, Fesbhanallah dedirtmi ve acaib bunu kendimi yazd diye sormaktan kendini alamamtr. Sultan Abdlaziz'in htill gn Validesultana; gkten Cebrail inse benim artk tahta dnm bahse konu olamaz dediini Read Ekrem Kou ileri srersede

biz ihtiyatla karlarken, hemen unu da burada zikredelim ki, eski mabeyncisi Hafz Mehmed Bey'e pek mkemmel bildii Osmanl devletinin derin trih malumatndan ald ilhamla unlar seslendirmitir: "Benim hilafgirlerim olduu gibi beni sahihan seven ve muhabbet edenler dahi uardr. ki tarafn zt fikirleri ma-azallah teal bir byk kargaann zuhuruna, sebeb verir; bu da Rabbim gstermesin, encm- nkabil-i indifa, bir ihtilal ika edebilir. Eer bir hl' vukubulursa, hem benim yzmden bir ok mazlum kant heder olur hem de vcudumun hilafgiran elinde lime lime olmasn inta eder. Allah akna eeri byle bir hl hissetmekte iseniz, vatan evldna yekdierinin kann dktrmeden, her nasl ederseniz ediniz, bana bir miktar zehir tedarik edip yetitirin, ben ve millet kurtulsun" Demek suretiyle bana gelecekleri sezdiini bu ehadet ortaya koyuyor. Yine buna benzer bir tezkereyi yazan Sultan Aziz'in hattn grp tanyan Ahmed Cevdet Paa yazy okuyabilmise de, nshasn istinsah edememitir. Feriye Sarayna Nakli Sultan Abdlaziz'in mektuplar, 5. Murad'n ilgisi Fer'iye Sarayna nkil iini salamakla beraber, kader alarn rmeye balamt. nk rakip olduu kayktan inen Abdlaziz Hn, Fer'iye rhtmna geldiinde yollarn sng takm durumda iki sra hlinde dizili askerlerle kapl olduunu mahede etti. Eski padiahn yannda, Mabeyncisi Hafz Mehmed Bey ile 2. mabeynci Fahri Bey olduu halde saray'n kapsndan gireceklerken, Hafz Mehmed Bey'in yanna gelen zzettin Binba adl birisi, eski bamabeyincinin omuzuna dokunarak, bilhassa size saraya girmek yasaklanmtr tebliinde pek irkin ekilde bulunulmu ve Hafz Mehmed Bey, velinimetinden tefrik olunmutur. ok gememi vlidesul-tan ile harem halk gelmisede, bunlarn harem aalarn saraya almamlar Topkap Sarayna geri gnderilmilerdir. O gne kadar belinde kuanm olarak duran palasn da vli-desultan'a yaptrdklar rica ile aldrmaya muvaffak olan gaflet bekileri padiahn, "artk benim iim Allah (c.c)'e kalmtr" deme kertesine getirmilerdi. Bu andan sonra Sultan Aziz bol bol nevafil namaz klyor, Kur'an- Kerm tilvet ey-liyor, zikre zaman ayrmt. Ancak Hseyin Avni Paay n-paann setii nbetiler birer Osmanl mnkiri olup, uluorta hakaretlerde bulunmaktaydlar. te bunlardan bir tanesini aada sizlere nakle cesaret edelim: Ziya Nur Aksun Beyefendinin yukarlarda ad geen eserinin 164. sahifesinden alyoruz: ".Kendisinin muhafazasna bilhassa en cibiiiyetsiz zabitler tahsis edilmi ve bunlara davranlar hakknda, herhalde Serasker-i erzil(rezil serasker)tarafndan kat' emir verilmitir. yleki, sabk padiah Sultan Murad'n mabeyncisi ile bahede dolarken bir subay tarafndan <Burada durmak yasaktr, ieri giriniz> hitabyla karlamtr. Sultan Abdlaziz, Edhem Bey'e <belki sizi bilemediler, bigne zannettiler. Kendinizi tarif ediniz!> demi bunun zerine bama-beynci kendi memuriyetini bildirerek, hitb ettii ztn Sultan Abdlaziz olduunu fsldamtr. Fakat subay merkum,

yksek sesle Edhem Bey'e: <size sylemiyorum. Aziz Efendiye hitb ediyorum> ceuab- mekruhunu vermitir. Bunu duyan Ha- kan- sabkn zerine fenalk gelmi ve kollarna girilerek diresine karlabilmitir." Demektedir. Bu olayn cereyan Sultan Aziz'in kuvve-i mneviyesinde derin hz nese-beb tekil etmitir. 1 1/cemaziyelevvel/l 293-4/Hazi-ran/1876'da Pazar sabah namazndan sonra abdest alp, odasna dnm ve ezn saatle 2'de, zevali saatle 9. 36'da bileklerinden kan fkrdi halde can ekiirken bulunmutur. Sultan Aziz; Vlidesultan'dan ald makasla sakaln dzelteceini sylemi bir de ayna taleb etmi. Bu nak maka-syla her iki kolun damarlarn kesmitir. Bylece seyeln dem neticesinde vefat etmitir. bnl Emin Mahmud Keml nal merhum, bu makasn sakal dzeltecek kadar byk olmadn syledii bilinmektedir. Harem'de bulunanlarn ahadetinde, padiahn odasndan hrltlar geldii kap zorlanarak alp girildiinde Sultan Aziz'in na ile karlamlarda. Vlidesultan, olunun cesedine kapanm alamaya balamtr. Bu arada da, Serasker Hseyin Paa, Fer'iye Sarayna gelmi cenazeyi, Fer'iye Karakoluna naklettirip, bir ot ilte zerine koydurduu nn stne pencereden kopararak ald bir perdeyi rtmtr. Devlet erknna haber gndermi ve bu arada da hekimler yerli ve ecnebi olmak zere Karakola celbedilmi, ceset uzaktan gsterilmi ve doktorlardan rapor talep olunmutur. Muayenenin sk elenip, dokunulduu sylenemez tarzda yapld pek aktr. Daha yakndan grmek isteyenlere, Serasker Avni Paa bu bakkal Ahmed Efendinin cenazesi deil, koskoca padiah cenazesidir dernek suretiyle, gya sayg gsterisi sergilemitir. Bu raporda 19 hekimin imzas olup, isimleri yledir: Dr. Marko, Dr. ato, Dr. Espanyol, Dr. Mark Markel, Dr. Patropulo, Dr. De Kastro, Dr. Maroen, Dr. Jl Melincen, Dr. Kostantin Karato-dori, Dr. Dikson, Dr. Vitales, Dr. Edvar Esparado, Dr. Melyan Bey, Dr. Nuri, Dr. Abdannur, Dr. Servet, Dr. Nuricn, Dr. Mustafa ve Dr. Mehmed Beylerdir. Biz bu doktorlar heyetinin imzalad rapor hakknda yaplan bir analizi alntlamak suretiyle pheleri gdklayalm ve intihar fikrine kail olanlarn dncelerine biraz katkda bulunalm. Ziya Nur Bey'in eserinin 167. sahifesinde yle denmektedir: ".nce bir mikrazdan bahsedilmekte, sonra kendilerine birden ziyade let gsterildii ifade edilmektedir. Ra-por'un bilhassa neticedeki maddesi mhimdir. Bunlara gre, vefata kol bklmlerindeki damarlarn kesilmesinden hsl olan kan akmas sebeb olmutur. Bu malum ve dorudur. Kendilerine gsterilen adi makasn bu yaralan hus le getirebilmesi mmkn grlmektedir. Yni ikinci kta bir katiyyet yoktur ve yaralar <bu makasla vcda getirilmitik denmemektedir, nc kda <yaralar husule getiren alet-i criheden bahsedilerek, bir intihar yani telef-i nefs vukua geldii istidlal olunuyor> yollu gayet kaypak bir ifade kullanlmtr. Bu mazbatadan da anlalmaktadr ki, hekimler vcudu tamamen muayene edememiler;ancak yz ve kollar grmler, intihar iin kat'i delil tekil edecek bir rapor da vermemiler, gayet stnkr, iki tarafa ekilebilecek kaypak bir hkmle iin iinden syrlmlardr. "

Demektedir ki biz de buna Nizameddin Nazif Tepedelenli-olu'nun nl "Komitaclar" adl eserinde Sultan Abdlhamid Hn'a uzun yllar mdavi hekim olarak hizmet veren Dr. Mavroyeni'nin, dnemin en mehur ve baarl hekimi olmasna ramen bu heyetin iinde adn grememee dikkat ektiini okuyoruz. Dr. Mavroyeni bu iin karkl hususunda itikad olduundan, kendisine eelen dvetiye hastaym dedirtmek suretiyle mekk bir rapora dhi olmaktan kendini alkoyabilmekle dorusu pek ciddi bir davran sergilemitir. Sultan 5. Mehmed Murad; Serasker etesinin oyunca hline geldiini, idrak etmeye balamt. Ancak yapaca pek birey yoktu nk cidden iki, uurunu deta muhtel hle getiriyordu. Bir takm ipe sapa gelmez davranlar ortaya koyuyordu. Yeni padiahn bu hli rical-i devleti iki karar arasnda dndryordu birincisi, 5. Murad'n hl'i ve yerine kimin geleceiydi. Bunun Sultan Abdlaziz olmas hlinde bu etenin hala pamuu gibi atlmas demekti, Hi kimse kendi ilmiini kendi boynuna geirmek istemeyeceine gre bu hinler etesi bunun zerinde durup da yeniden taht'a ic-ls etmeye lzum grmeyip, ifna etme yolunu setiler. Bu hususu kuvvetlendirecek bir mektupla Abdlaziz Hn'n katli meselesiyle ilgili olarak ifadelerimizin geri kalann, Sultan 2. Abdlhamid'in devrini anlatrken, mehur Yldz Mahkemesi blmnde daha da geni bir ekilde siz okurlarma takdime gayret edeceim. Aaya alacamz rivayetin sahibi, Sultan 5. Murad'n lobisine mensuplar arasnda yeri ehemmiyet kesbeden kimselerden Ali efkati Bey, olup bahse konu rivayeti irizam Abdlhak Hmid (Tarhan)e' anlattn bnl Emin Bey yle naklediyor: "Saltan Abdlaziz'in halinden sonra ifnasn, Hseyin Aoni Paa teklif edince, Sultan Murad tela db ben kaatil olamam diyerek teklifi iddetle red etti. Aun Paa <o halde yine tels lzm gelir, dehetli fenalklar zuhur eder> tarznda tehdid ve ihfede bulunmas zerine Sultan Murad; <beni iels ederken reyimi sordunuz-mu ki, onun ifnasnda benden msaade istiyorsunuz? dedi keml-i teessrle odadan kt. Hseyin Auni Paa bu cevab irde hkmnde telakki ve katle tasaddi etti." Karde Yrei Sultan 2. Mahmud'un hanmlarndan Pertevpiyale Nevfi-dan kadnefendiden dnya'ya gelen Adile Sultanhanm; baba bir, anne ayr kardetiler. Abdlaziz Hn ile Nevfidan kadne-fendi'yi gerekten herkes ana-oul sayacak kadar yakn bulurdu bunun sonucunda, Abdiaziz Hn'n sevgisinin kzkar-dei Adile Sultanhanm sayg ve sevgileri cn- yrekten olup, ecdad- izamndan Kaanuni Sultan Sleyman Han'n mehur divnn tanzime muvaffak olan ve tabettiren Adile Sultanhanm kardeinin bu akbetini edebiyatn gzel rneklerinden saylan u iirle ne kadar gzel ekilde dile getirdiini kaydederek buraya yazmak suretiyle sayfamz ssleye-lim. Bu iiri Adile Sultann Ktphaneci Ali

Emin Efendinin <Qsmanl Trih ve Edebiyat Mecmuas'nda> nerettiini biliyoruz: "Nasl yanmam kime oldu olanlar ah- devrna Bilinmez oldu hli kydlar ol zilli Yezdna; O gitdi mlk-i ukbya firak geti t cna;Saraya velvele sald cihan koydu efgna Cihan matem tutup kan alasun Abdlaziz Hna; Meded Allah mbarek cismi boyand kzl kna Hilafet mesnedinde olmu ilen bir muazzam hr Dayanp Hakk d'n- milleti eyler idi agh; Huls ile penler payn yz dndrp ngh, Meded-kr olmad hi kimseler ahvaline eyvah. Cihan matem tutup kan alasn Abdlaziz Hna Meded Allah mbarek cismi boyand kzl kna Buna kim yanmaz, etd-i terki cn nmus-u gayretle Bilinmezdi yazklar ola kadri hakk-u nisfetle; mn bulmad, zlim elinde kald hayretle; Feda etdi lemi nihayet kasd-u ra-detle Cihan matem tutup kan alasun Abdlaziz Hna Meded Allah mbarek cismi boyand kzl kna Duyup bu hl-i cn sz dedim Y Rab muin ol sen; Refikhur- ayn oisun dahi cennet ona mesken; Edip hem nr- Fahr-i lem ile kahrn ren; Firak kald canlarda cihan etdi pr iuen Cihan matem tutup kan alasun Abdlaziz Hna Meded Allah mbarek cismi boyand kna ec u hem halm- pk-niyet h idi, hayf; Muuaffak olmad bir yr-u sdk bendeye zira; Fign- h gemezdi sanursun b-vef dnya; Birini h buld hak adalet eyledi amma Cihan matem tutup kan alasun Abdlaziz Hna Meded Allah mbarek cismi boyand kzl kna. Nasl hemiresi bu dile yanmaz o hakana Ki kyd bunca zlimler karnda- cihn-bna. Abdlaziz'lilere ete'ce Yaplanlar! Sultan Abdlaziz'in hl'inden sonra onun takm denen mensuplarnn zulme mruz kallar balam oldu. Bu hl iini gerekletirenler, insaniyetten yoksun cibilliyetlerini ortaya koymaktan itinab etmediler. Gemi trihi vak'alardan da ders almadlar iin kt taraf bunlar ve letleri daha sonralar da tahta kan Hamid Efendi'nin, am olduu Yldz~ Muhakemesi sayesinde, bu alaklarn maskesi biraz aralanm ve gemite vurduklar tokatlarn acsnn bir blmn kendileri de tatm oldular. Tabii ki, cezy- kat 'i olan Yzba erke Hasan Bey'in, basknla Serasker Hseyin Avni Pa-a'y] ortadan kaldrmas, yanndaki zevatn kiminin mevtine, kiminin yaralanmasna sebeb olay, icrasnn peinden gelen bu tahkikat ve karar, hakk'n tesciline yrei yanmlann mteselli olmalarna vesile olmutur. Evldnn na zerine kapanm bir anneyi, cierparesi evld iin gzya dkp, dvnerek atlar yakan Vlide-sultan, sarld biruh n'dan kabaca ayran Nazif isimli bir zabit, bu ilemi yaparken Vlidesultan'n kulaklarndan

kpelerini, parmandan da yzn gasp etmekten itinab etmemitir. Sakl olduunu ileri srdkleri servetinin yerini sylemesi iin bu hayrhah valideye yapmadklar eziyet, etmedikleri hakaret kalma mtr. Daha sonra da kendisi syleyip, yazs gzel olan birisine yazdrd "Sergzetnme" adl risalede unlar yazdrmaktan kendini alamamtr: <Ya-maksz, feracesiz, ayaklan plak olduu halde Karakolhane Meydanna gtrlp, oradan oraya ekilip, btn vekillere seyrettildiini, ehzade ve sultanhanmlarn, byk validemizi nereye gtryorsunuz?> diye alamakta olduklarn belirtmitir. Bu zlmu bir halifenin annesine, padiah validesine, yine ayn gnlerde halife ve padiahl ihraz etmi bulunan 5. Murad' in babasnn dier bir hanm olan vey anne de diyebileceimiz bir insana yaplabiliyor idi. Bu hanmefendi Aksaray'daki Pertevniyal Valide Sultan Cmiinin bniyesiydi. Heyhat! Efendim, byk bir biyografi stad olan bnl Emin Mah-rnud Keml nal merhum Atf Beyden unu nakleder: "O aralk Aoni, mal derdine dp, askerlere cariyelerin alvarna varncaya kadar taharri (aratldn) ettirildiini ue Valide-saltan, olunun stne kapanarak bhu olduu srada aznda mcevhere mteaallik (benzer) bir ey olmak me'mu-lilyle (umarak) birinin parman sokarak ereti dilerini sktn tziyet iin validemi kendilerine gnderdiimde alyarak hikaye buyurmulardr.. Bada Au.nl olduu halde alak sadrazam ve mahalle imm tabiatl birden! (alak) olan mfit (Hasan Hayrullah) ve sair kb, haremde Efendimizin ve Vlidesultan'n yatak odalarna giderek, uel-li nimetlerinin oturduklar mahalleri (yerleri) her biri vcd- levsldlaryla telvis eylediklerini Kzlaraas Cevher Aa 'grnce dayanamyarak dili dnd mertebe <bu na kadar nice hl'ler vukubulmu, fakat hi bir vakitte vkelnn harem diresine girdikleri ve hizmetkr gruhu tarafndan veli-inlmetleri hakknda bu derece hetk-i hrmete cretleri iidil-memitir. Maksad mal ise, pdihn mal ceyb-i hmayun defterlerinde yazldr. > demise de, havene-i erbaada (R-d, Avn, Midhat, Hayrullah) utanacak yz olmadndan, Koca Mtercim , <Lala, 25 milyon lira vardr diyorlar, biz onu aryoruz!> demi ve Aa <padiahn validesinin yattklar odalarda bu miktar para dur ur mu? Eer maksud akeyse, mabeyin de serkurena ve baktipten ve irinden sorarsnz. ktizasna gre nnze dp hazineyi gsteririm. Maksud hsl olmazn? cevabn ver mistir > Sonrada Hkan- merhuma mteallik kffei cevari zad olunup, bzlar ehirde bildikleri mahalle re gnderilmise de, ekserisinin yeri yurdu olmadndan, yataklar hamallar ve kendileri yer bilmez bir takm bre ve aceze urada burada kaplan alp, kabullerini istirham ettikleri vkidir" Yine bnl Emin Bey merhum tarafndan bizlere duyurulan u hzin, hzin olduu kadaryla da doru olan ve Sultan 2. Abdlhamid Hn tarafndan verilmi bir hatradan hareketle unlar kaydetmektedir melen veriyoruz: "Fer'iye diresinde erkekler ve bayanlar dahil, btn hanedan yelerinin zerinde tatbik olunan mezlimin tarifi gayrikabildir ve dire halknn stleri balan ile mahrem yerlerine varncaya kadar harem aalan ve zbitan tarafndan aranmak

suretiyle senelerce padiahlarna hizmetleri esnasnda nail olduklar be-on paralk ake ve mcevherlerine vede bir ka liray gemeyen deerde ki saatlerine varncaya kadar zabt ve msadere yapld gibi, merhum padiahn da eyas tevkif olundu. Fe-ri'ye sarayndan nakledilen 4. kadnefendi olan Neerek hanmefendi, ateli bir hastala mruzken, rahatszl gz nne alnmayp, kaya bindirilmi ve de kaykta zerine rtm bulunduu al, Necip isimli bir zbit-i hin al ektii gibi mallan msadereye memur edilmi kiiye vermitir. Padiah hanm bu bayan er'i rtnme durumunun dna drlm, ahali ve kayklar ile askerlerin iinde namusun fanusu olan rtsnden mahrum halde pek muzdarip olmutur, seyredenlerin ise gzyalarn tutamadklar da ilve olunabilir ve alayanlarn arasnda daha sonra taht'a kacak olan 2. Abdlhamid hn'da bulunmaktayd. Nitekim Neerek hanm, bu mecburi deniz seyahatinde rahatszl menfi ynde inkiaf etmi ve Sultan Aziz'in vefatnn haftasnda ecel erbetini imitirki, bu hanm erke Burahay kabilesi reisi olup, Kafkasya' dan gelip Silivri'ye yerlemi olan Gazi smet Bey'in kz idi. Bu kadnefendi'nin kardei Yzba erke Hasan Bey'in bilhassa bu bed muameleden kardeinin muta-zarrr olmasnn cesurne basknnn esas sebebi saysak yeridir, yzba daha o srada 26 ya- nda olup, gen yada cann fedaya hazr bir mcahid olarak yd olunur. Abdlaziz Hn'n Cenazesinde Topkap Sarayna naki edilen n, burada Hrka-i Saadet Diresi nnde gasledilmi ve klnan namazdan sonra hzla Sultan 2. Mahmud Trbesinde defnolunmutur. Tarihi ve devlet adam Ahmed Cevdet Paa, daha sonralar 2. AbdN hamid Hn'a verdii bir varakada, merhum padiahn tezkiyesini u ifadelerle belirtmekte biz de melen nakle alalm: "Sultan Abdlaziz Hn hazretleri bir hafta evvel lkenin padiah iken, herkes padiahn gzne girmek iin bir vesile ararken, cenaze namazna niyet edilirken, erkii niyetine sz ne derece orada bulunan cemaatin sinirlerine tesir eylediini tarif etmem kabil deildir. Haklarnda efkr-i mme eitli idi. nk kendini katletmi yni intihar etmi olduu yayldndan bir ksm Allah affeyleye diyerek mafiret-i il -hiyeye nail olmasn dilediler. Durumdan phelenenler ve ylemi, bylemi diyenler ise Allah rahmet eyleye dediler. Bz dikkat sahibi zevat ise kol damarlarn kesmesinin imkn olmadn idrak ettiklerinden Allah efaatine nail eyleye diyerek bylece merhumun ehadetini im ettiler. Bir takm hainler de, kemiklerinin ilikleri bile onun yedirip, iirdikleriyle yaam olmalarna ramen, o ztn hayatn zle ettiklerinden baka, intihar etti yalan dolanlarn yaymak suretiyle ahirete gnahkr gittiini iaret etmeye lzum grmlerdir. Zt- kermat-yt- hazreti hilafetpenahi bu kere hakikat-i hli ortaya karmtr. Hinlerin cezalarnn verilmesinden evvel isnalarmzn lisanlarnda merhumun ehid unvanyla yd olunduu memnuniyetle mahede edilmektedir.

Sultan 5. Mrad Hastalanyor Yeni padiah 5. Murad yemek yedii srada kendisine amucasnn vefat ettii haberi verildiinde derhal kalkm; "eyvah! Gitti, amma bunun imdi halk benden bilir dedikten sonra baylmt. Baylmadan evvel elindeki atal drmt. Bu arada da zel doktoru Kapolyon Efendi de, bir yanl tedavi uygulam, padiah'n nce hamamda biraz kalmasn istemi, bilahirede akaklarna 36 adet slk yaptrmtr. Bu da her halde beyne giden kan damarlarndan kan eksiltmesi yapm olacandan beyinde problemlere kap amtr. Mtercim Rd Paa, seneler sonra yaplan sorgusu esnasnda, 5. Murad'da grd ahvli yle anlatmaktadr: ".Perenbe gn mabeyne armt. Gittim ayak zerinde buldum. Kapuya avdetimde kendileri Yldz'a gitmiler;orada o akam arzann ucu kendisinde zuhur etmi. Beikta Sarayna gelmi; sarayda da bz ufak tefek kark hareketler grlm. Ertesi gn selamlk resm al 'sine karmlar. Benim hla haberim yok. Selmlk resminde de, Cml-i erif merdiveninden karken inmek, inerken kmak ve hayvana ters binmek gibi bz hller zuhur etmi. Ferdas Cumartesi gn erkenden Serasker Paa bana geldi ve unlar hikye etti. Ben o vakit yaldan doru saray- hmayuna geldim. Nuri Paay grdm. Bu hllerin vukuunu o dahi bana syledi. Bunun zerine Sultan Murad imdi nerede ve ne haldedir diye sual ettim.. Olduu odaya girdim. Yatakta yatyordu. Bir temenna edip durdum. Hemen kendisini karyoladan gecelik ile ayak zerine aa att ve <Paa, ben iyiyim> dedi. <Elhamdlillah bir eyiniz yok> dedim. Amma beenmedim. Daha biraz lkrd syledi. Amma kark. <Bam ar-yor> dedii iin, <Biraz yatnz, ba ars geer> dedim. Odadan ktm." diyen eski sadrazam, kendini havuza atmak, 1. Mustafa misli, padiahlk istemem! Kan istemem! gibi beyanlar olmutur. Bu bakmdan selmlk merasimlerine karlmama yoluna gidilirken, Hseyin Avn Paannda fec akbetide her geen dakika yaklayordu. te yandan ihtillciler her ne kadar merutiyet iln iin szleerek harektlarn gerekletirmilerse de, aralarnda ittihat salanamam, paalarn kimi l- Osman gider, Al- Midhat gelir! hlyalarn kuruyor, kimi de mecnun bir padiah elinde oyuncak gibi idare edip, keyfince vazifede bulunmak gayretindeydi. Sleyman Hsn Paa ise, tekilt- esasiyenjn yaymlanmamasndan dilgir, merutiyet meclisinin almam olmasndan ikyeti idi. Bunlar zannediyorlardki, merutiyet iln olununca ne Girid, ne balkanlarda ki kaynama nede Msr ve ark lkelerindeki huzursuzluklar kalacak her ey gllk glistanlk olacak meclis-i mebusan bu problemleri tez ve gzel bir tarzda sonulandracak diye rk iplie hlya diziyorlard. erke Hasan Vak'as Padiah Abdlaziz'in vefat peinden, stanbul'da ahalinin ksm- zami babayiit padiahn katledildiine kanaat getirmi ve bylece bir ehid gzyle

bakt Efendisini bir hafta sonrasnda 4. kadnefendisi Neerek hatun'un vefat vuku-bulmutu. Bu hatunun sonunu yukarda anlattmz gibi, bir zabitin zerinden ald al, hasta halde Fer'iye'den Topkapu sarayna getirilirken mesine yol am, mevcud hastal ilerlemi akbetin de irtihal vukubulmutur. Ahali bu vefatn vukuu zerine kadnefendi'nin cenazesine ylesine byk bir alka ve itirak gstermitirki nice padiah cenazeleri bunun yannda snk kalmtr. nk; bu kadnefendi kocas Ab-dlaziz Hn gibi zlimlerin tatbikatndan dolay terk-i dnya etmiti diye kabul gryordu. Bu itirakle de Ahmed Cevdet Paann dedii gibi, <Harem-i hmayun hakknda reva grlen muamelat- hakaretkranenin avm- havasa son derece te'sir ettiini ve efkrumumiyenin defaten (yeniden) hey'et-i hzra aleyhine> dndn yazmtr, deerli trihinde. Yzba erke Hasan Bey, Gazi smet Bey'in olu olup, Abdlaziz Hn, bu Yzbann enitesi oluyordu. nk; Neerek Kadnefendi ile kardeti. erke kavminin birbiriierine olan sadakatleri herkesin malumudur. Hanedan-i l-I Osman yeleri bu muhacir ve pek kimsesi olmayan hanmlarla izdiva yaparak, Moskof zulmnn vatancda ettii, hanmlara sahip km oluyordu. Hemde bunlarn fazla kimseleri olmadndan gn- mzde olduu gibi pekde, yeenyiyen hdiseleri zuhur etmiyordu. Bilindii gibi, Pertevniyal Vlidesul-tan da bu erke kavmine mensup olup, mruz kald hakaretler son derece, hazm gayri kbi! hussattand. urada pek dikkat-i clib bir husus vardr ki, Midhat Paann Tabsra'da yazdna gre, Abdlaziz Hn'n halledilmesinden iki hafta nce Hseyin (Avni) Paa, zzeddin Efendi ile Gksu Mesiresinde iken, erke Hasan Bey, Seraskeri orada ldrmee kalkmsada, arkadalar engel olup, ettikleri nasihatle, niyeti icraaya koymaya frsat vermemilerdi durum bu tarzda olunca, Yzb. Hasan Bey, Seraskeri neden ldrmee kalksn? Bu soruya cevab arayan Ziya Nur Aksun Beyefendi, tahmin yrterek, hl dncesinin dar szmas sonucunda ve bunu erke Hasan Bey'in duymu olmas, veyahut da, R-d Paann Yusuf zzeddin Efendiye yapt ihbarn neticesinde olabilir demektedir. Ancak dier bir rivayetae, padiahn kaimbiraderinin tyinini Badat ordusuna kartan, Seras-ker'n, bu tyin yzbadan duyduu ekinme dolaysylam, yoksa padiah ile aralarnda mesele ihdas etmek iinmi, yaknna hcum ile sava ilnmyd. Fakat hl gnne kadar tyinin yapld yere gitmeyen Yzba erke Hasan, hl'-den nce paay katletme iine kalktna gre, kendisiyle uralmasndan memnun olmadn gsteriyor ve padiahn yakn olma, nfuzunu kullanarak, tyin blgesine gitmediini, tesbit karmza kyor. Hl'den sonra Serasker, erke Hasan' yanna getirtmi; ya hapishane, yada tyin yerin, diye bir grme yapt rivayeti pek yaygndr. craatn yapmaya karar vermi olan Hasan Yzba tyin yerine gideceini, bu bakmdan bir gnlk msaade iste diini, Seras-ker'e syleme soukkanlln gstererek, bu msaadeyi elde etmeyi baarmtr. Konanda kalmakta olduu hala's-nn kocas merhum Kapdan-

derya te Mehmed Paa'nn Cibali semtinden ayrldnda yanna drt tane rovelver ve birde kanca almt. Veda etme bahanesiyle Serasker'in skdar'da Paalimannda bulunan sahilhanesine gitmi, Serasker'in Midhat Paa'nn Bayezid'de Soanaa mahallesinde bulunan konanda vkel toplantsna gittiini renmi Sirkeci'ye geerek bindii src beygiriyle Bayezid'e kmtr. Bu srada, Sar Memduh Paa'nn tabiriyle: <taamda-n evvel neeler serar ve simalarda sar- ibtisam beddar> olduu halde Girid ve Karada meselelerini gryorlard. Paalarn bir ksm yukarda kafalar ekerlerken alt katta da bunlarn uaklar meygzar olmular ve bylece yle bir konak vard ki, Yzba erke Hasan Bey'in nnde efendile-ride, hizmetileri de serho idi. Hasan Beyin gittii konak bu halde di ve bir mddet aalarn odasna girerek nefeslendik-ten sonra, Serasker'i sordu. Buradadr cevabn alnca kendisini Tayyar Paann gnderdiini ifade ile haber gndermi, paaya haber vermek zere kan uan peinden merdivenleri tr manmaya balamtr. Salon kapsna geldiince hzla kapy ardna kadar aarken, "davranma serasker" diye kkremi ve silahn Hseyin Paa'ya dorultmu ve iki el stste endaht ettirmitir. Serasker ellerini dizlerine vurarak ayaa kalktnda karnna isabet etmi bulunan mermilerin tesiriyle sofa'ya kamsa da burada yere yklmtr. Mtercim Rd, Kayserili Ahmed, Hriciye Nzn Rid, Ahmed Cevdet, Defter- Hakan Nzn Yusuf, Midhat, Hasan Rza, erif Hseyin ve Halet Paalar ile sadaret mstear Said Efendi, Mektupu Memduh, medci Mahmud Celaieddin Beylerden mrekkep on kiiyi il yavrusu gibi dalm, bunlar girecek delik aramaya balamlardr. Rid Paa yalnzca baylm olduundan yerinden kalkamamtr. Ahmed Cevdet Paa, Rid Paann korkusundan can verdiinin anlalm olduunu yazmaktadr. Ancak herkes bu iin, Hasan Bey'in deil, kalabalk bir baskn ekibinin ii zannetmilerdir. Hem saldrya mruz kalan paalar hem de aadaki uaklar ve paalarn refakatileri ayn kanaati beslemilerdir. erke Hasan Bey, sofa da yere km bulunan Serasker'in vcuduna kamasn sokup karmaya balamtr. Yal fakat cesur bir adam olan Kayserili Ahmed Paa erke Hasan'n ellerini arkadan gelip tutmaya almtr ancak kamay bu paaya eviren yzba, parmaklarn dorayp, kulan kesmitir kapdan- deryann. Bu vaziyette firara kalkan Ahmed Paay kovalamaya balayan erke Hasan Bey, -nnde beliren Rid Paay grm ve bir mermi sktktan sonrada, grtlan elindeki kamayla kesmitir Rid Paa o gece davetli olmad gibi cereyanda kaldndan Ahmed Cevdet Paa ile yer deimi adet eceline komutur. Paalar bir odaya kapanmlar ve kapy arkadan destekliyerek, Hasan Bey'in girmesini engelliyorlard ki, Hasan Bey, Rd Paaya seslenerek Kayserili'yi talep etmitir. O kapy zorlarken, Midhat Paann bir ua elindeki yataan ile erke Hasan Bey'i srtndan yaralamsada, arkasn dnen Hasan Bey, bir kurunla bu uada yere sermitir. Alt katta bulunan yaverler, uaklar, aalar, avularn says otuz kiiyi bulmasna ramen bir ey yapamamlar Hasan Paa Karakolu ile Serasker kapsndan asker gelmesini beklemilerdir. Bunlar da geldiinde hemen

silahlarn atelemiler ve st kat ate yamuruna tutmulardr. Sonunda bir binba atei kestirmi ve yukar asker sevk etmitir. Perdeleri tututurup yangn karmaya alan erke Hasan Bey, karsna gelen gencecik askerleri grnce, ben evlatlarma ate etmem diyerek, rovelverini teslim etmi ve askere tbi olmutur. Merdivenleri mevcutlu olarak inerken, Bahriye kolaas kr Bey, hem ar szler sylemeye balam hem de klnan ekmeye balaynca, Hasan Bey, izmesinin koncunda saklad dier bir rovelverle kol aasn bir mermide ldrmtr. Takvimler bu srada 16/Haziran/1876'y gsteriyordu divan- harbde verdii ifadede Serasker ile hariciye nazrn ve bir de kendisini baklayan Midhat Paann uan ldrdn bakasn vurmadn sylemi doktorlarn yarana bakalm demesine, zaten ben aslacam veya kuruna dizileceim, gerek yok diyen Hasan Bey, ne yaptysa millet iin yaptn ifadesinde belirtmitir. 17/Haziran/1876 trihinde, erke Hasan Bey, imdiki stanbul niversitesinin byk kaps nnde bulunan dut aacna aslarak idam olunmutur. Midhat Paa; Tabsra'da, bu idam hkmnn mahkeme karar olmayp, heyet-i vkelnn karan olduunu yazmak suretiyle itiraf etmitir. Merutiyetilerin, mahkeme kararna lzum grmeden, heyet-i vekile kararyla adaleti(!) yerine getirmeleri merutiyete ne kadar uygundur? Halk arasnda Hasan bey idamdan sonra Bayezid'de ok deveran etmitir eklinde rivayetler uzun zaman dillenmitir. erke Hasan Bey, ahali arasnda milli bir kahraman olarak yd olunmutur, Bur- sa'l Senih Efendi, Serasker Hseyin Avni Paann katline: "Halk eninden emin olmaz iken kati olunup; Zahir oldu eseri kll mazurun ykte I" yine baka bir iirinde de: "Kafi kymlar idi safn cihna o zaman; dp isyan, unudup ni'meti bir ka havne. " Eref Paa ise Sultan Abdlaziz hakknda yazd mersiyesinde u gzel beyt'i syler: "Rabb-i zzet cennet etsn kabrini erke Hasen Kaamet-i Avn'ye ol esnada bimidi kefen, "dedikten sonra, Mderrisinden Mehmed Hilmi Efendide, aadaki kta ile ahalinin duygularna tercman olmutur. "Fi'l-hakika sdk- devlet imi erke Hasen; Ol vakitki fi'lini imdi grr gibi hasen; Bunda z-medhal olan kalsun m y sa- esen; Var mdr dnya'da hi mikraz ile kolun kesen?" Yzba erke Hasan Bey, Serasker Hseyin Paa'nn kafasndan geenleri tatbike koyabilmesini, onun vcudunu ortadan kaldrmak suretiyle nlemitir. Bunu hemiresine yaplan hakaretin c olarak dnmekde yanl olmaz, hane-dan- Osmandan biri katledilirken kan damlamasn diye yay kiriiyte boma istikametinde hareket edilirken, Avni gibilerin bu hanedann ayn zamanda reisi olan Osmanl Padiahna ve Mslmanla- rn halifesine el kaldrmay, yapan, dnen ve buna teviki olmay plnlayanlara, erke Hasan Bey'in uygulamaya koyduu aksiyoner davran, hkmdara kalkan elin hi umulmaz ekilde cezaya maruz kalacan hatrlatmtr ki, ihtillci zihniyetler, kozmopolitler ve beynel-milelizmin uaklar panie kaplmlardr. Devlet adam, byk Tarihi ve lim Ahmed Cevdet Paa unu anlatyor: "Sultan Aziz'ln hl mes'elesi vukubul duunda Hriciye terifats. Kmil Bey

ile birlikte vapura binmitik, Boazi-in'den stanbul'a geerken sz hl'den alnca Kmil Bey, ah ucundan kysndan bizimde bu ide elimiz ve admz olsayd diyerek iin dnda kaldna esef etmiti. erke Hasan vak'asndan sonra yine vapurda karlatmzda, nasl beyefendi, ucundan kysndan bir hisse istermisin? Dediimde, <Aman Allah saklasn, syleme dedi> bu hadise nicelerinin dncelerini deitiriverdi" der melen. Yzba erke Hasan Bey'in Seng- Kitabesi erke Hasan Bey'in bu fevkalbeer harekt, millet iinde kendisine manev bir krs ihdas eylemisede, Sultan Ab-dlhamid Cennetmekn bu Gazi ve ehidin kabrini yaptrarak, aadaki ifadeyi kabir tana silinmez harflerle kaztmtr ve nazikne vak'aya bigne olmadn da sergilemitir. "Ve kef billahi ehdn Muhammeden Raslullah. Mea-hir-i mera ve guzzt- erkiseden Di Buraktzde Gazi smail Bey'in mahdumu olup, Mekteb-i Fnn- Harbiye'de ikml-1 tahsil eyleyerek kolaalk rtbesini ihraz etmi iken, gen yanda oell-i ni'meti urunda fedry cn eden merhum ve mafurunleh erke Hasan Bey'in rhiy-n Fatiha. Sene 1293/1877 Merutiyetiler Rahatlyor Merhum Read Ekrem Kou, Osmanl Padiahlar adl eserinin, 419. sh. de, Mtercim Rd Paa, Serasker heyulasnn ortadan kalkmasyla ve uuru muhtel bir padiah ile lkeyi idare edeceini sanmakla beraber, merutiyet'e samimiyetle taraftar Sleyman Hsn Paa ve dierleri ki, aralarnda Midhat Paa'da vardr, tekilt- esasiye yapmak, mec-lis-i mebusan kurma hususunda srarlydlar ve bu sadrazam bu zevata kar direnecek kadar metanetli bir adam deildi. Ancak merutiyetin padiah, zvanas oynam bir Sultan Murad ile kbil-i telif deildi. Rd ve Midhat Paalar, Kdhne Kasrnda oturmakta olan 34 yandaki ehzade Ab-dlhamid Efendiyi ziyaret ediyorlar, konuup birbirlerini tartyorlar ve Abdlhamid, sadrazama i bana geldiinde grevine devam ettireceini tebir ederken, Midhat Paa'ya da, "Merutiyet ve meveret uslne dayanmadan saltanat zten kabul edemem" demek suretiyle, merutiyete saygl bir padiahn karsnda olduklarn ihsas ederken, bu zat'lardan Midhat Paa'ya, zerindeki gmlekte bulunan prlanta kol dmelerini karp, hediye etti. Midhat Paa'nn vrisleri yllar sonra avrupada. bir kuyumcuya drtbin Osmanl altununa satmlardr. 2002 yl ryiciyle bu rakamn 44 milyar lira civarnda bir paraya denk olduu grlr. Bu hediye lede Sultan Abdlhamid, otuz yl parlayacak bir siyaset gnei olarak Kthane Kasrndan cihan siyaset adamlarnn zerine domaya balamt. Kdhne grmesinden sonra ricl-i devlet, 5. Mehmed Murad Hn'n kifayetsizliinde karar kld mekanizmay iletti doksan gnsren ve kendisinin, zdrapm? Saltanatn? Ne olduunu pek fehmedemedi-i vazifesi doksan

gnde tamam olmu idi. erullah Hayrullah bir fetva daha kaleme ald. Bu fetvy erifeyi aaya alntlyoruz: "mm'l mslimn cnn- mutbk ile mecnn olmala imametten maksd fevt olsa, uhdesinden akd-i imamet mnhal olur mu? F, Beyan buyrula. -El ceuab: Allhu a'tem, olur. Ketebeh'l -fakir, Hasan Hayrullah ufiyeanh Bu fetva zerine 31/Austos/1876'da Sal gn 5. Murad Hn Taht- Osmaniye vedya mecbur oldu. Bir ir de u be-yiti inaa etti: "Doksan de doksan gn padiah dehr olup/ Gd uzletghina Sultan Murad n Murad" Taht'dan indirildikten sonra ifayab olan mahl padiah Murad Hn, kardei Abdlhamid Hn'n nzik ve merhametli idaresinde mrn msik ile ve torunlarna ders vermekle geirdi. Bu menkubiyeti 27 sene, 11 ay, 29 gn srm ve 64 yanda olduu halde 29/Austos/1904'de, vefat vuku-bulmu Yenicmi Trbesinde Validesi evkefza Kadnn yanna defnolunmutur. mrn; girdii saraydan bir daha dar adm atmayarak tamamlamtr. Kendisini, tahta geirmek iin 20/Mays/1878'de ikiyz kadar Rumeli muhacirini peine takarak, Sultan 2. Abdlhamid'i hl ve 5. Mehmed Mu-rad' tahta iclsa kalkan sarkl ihtilalci diye adlandrlan, maceraperest Ali Suavi Bey, Beikta Muhafz Hac Hasan, nm- dierle Yedi/Sekiz Hasan Paa'nn kuvvetli, kolunun indirdii bir sopa darbesi, bu mecnun adamn hayatnn nihayete ermesine yetti. te bu teebbs, evhaml bir insan olan Abdlhamid Hn' huzursuz ettiinden, biraderinin sa-ray'dan darya adm atmasna msaade vermedi. Ancak eski padiahdan gelen her istee evet demi, Sultan- sabkda, padiahn evet demeyecei hi bir eyi talep etmeme nezaket ve basiretini gstermitir. Srbistan Ve Karada Sava Tabiiki; Osmanl devlet zirvesinde bir eyler oluyor, diye hayat durmuyor, mecrasnda akp gidiyordu. Abdlaziz'in tahttan indirilme tasavvurlarn kuvveden fiile karmaya alanlar faaliyetine devam ededursunlar, Rusya'nn drije ettii kk balkan devlerinden olan Srbistan ve Karada' ve bunlarn reisi oian Srbya'da Prens Miln, Karada'da ise Nikola i ittifaklarn teminden sonra, Srbistan ve Karada savunma ibirlii an lamasn gerekletirmilerdi. Darya borlanan bu iki devletik, hayli silahlanmt. 16/cemaziyelevvel/1293/9/haziran/1876'da Bulgaristan isyan hareketinin bastrld gn, sadaret mstearl, sadnazam adna Miin ve Nikola'ya gnderdikleri bir istizah (soru) yazsnda, bir eyler dnyorsunuz galiba, seferberlik hline getiinize muttali olduk, iin asl nedir mealinde bir cevap verilmesini isteyen bir talepti. Milan; verdii cevapda, yakn bir zamanda stanbul'a adam gndereceini, bu zel vazifelinin durumlar izah edeceini bildirmiti. ki hafta sonra ise, babli karsnda zel vazifeli beklerken, bir ltimatom buldu. Bu ltimatomda Bosna-

Hersek hattndan dolay hayli skntl vaziyet yaadn, zararlarnn tadat edilmeyecek kadar ok olduunu, babozuk kuvvetlerin kendi kylerine saldrlarda bulunduunu bildirmi ve Bosna'y istemitir. Akabinde Karada Prensi Nikola'da ayn yavelerle dolu bir yaz gndererek, o da Hersek iin benzer talebde bulunmutur. Bunlara verilen ret cevaplan karsnda, Milan isyan etmi ve bunun sebebini bir ilnname ile efkr umumiyeye duyurmu, 2/T Temmuz/l 876'da harekt balatmtr. Bu durum karsnda da Osmanl hkmeti yapa asker harektn esbab- mcibesini resm bir beyanname hlinde yaymlam ve askir-i.ahaneye isyan durdurun, isyanclar tenkil emri hkmet tarafndan emredilmitir. Hemen her eyden evvel ortaya koymak gerekirki, meydana gelen bu kyam hadisesini i mesele addetmek elzemdir zira Srbiya bize teba olup, bu bakmdan hadise i mesele olarak mtalaa olunur ne varki, Ortodoksluu kullanmay yaklak bir asrdr hayli kullanan Rusya, bu hareketin a'jita-tr olduu, onlarda pek st seviyede bu hususda avrupal devletlerin msamahasna nail olduundan hkmet-i Osmaniye biraz yava hareket etmek mecburiyetinde kalmt. Arkadan durum mhim bir savaa dnebilir endiesiyle, her ne kadar Sultan Abdlaziz Hn, dnya'nn 2. byk donanmasn vcuda getirmi ve itibarmzn birazck ykseldii grlyorsa da, balkan lemi bir barut fs olarak duruyor ve o fy patlatacak kvlcm bizim hareketlerimizden sra-mamalyd. Yapla bilen istihbar! almalar neticesinde, Mi-ln'n 30 svari bl, 120 bin piyade askerine ve yz adetde, topun sahibi olarak bu ie kalktn, ss-i nklab adl eserde grebilmek kbildirki, buna nzimamen Karda ve Beyleri Nikola ellibin kiiye varan isyancyla harekta itirak edince yekn olarak ikiyzbin silahl mevcuduyla bir g karmzda belirmi oldu. Osmanl genel kurmay bu kyam bastrmak zere yzbih asker tahsis etmi, ancak bu gce kara ve deniz zerinden takviye yapabilecek tarzda da tedbire sahip bir plnlamann iindeydi. stelik, Osmanl askerleri ok sk bir talimli orduyu sergiliyor, yenieriliin ilgasndan sonra geen yarm asr sonunda avrupa tarz sistemlere muntazam devam eden, klcmda klcm demeyip, savan gerektirdii btn silahlar istimalde kararl ve bunu fevkalde gzel kullanmay renmi bir Osmanl muharip askerleri vard. Toplarmz, Krup sava sanayiinin iml ettii en son sistemdeki toplanmzd. Seri at yapabilen tfenklerimiz her mcahidin omuzunda aslyd. Ruslarn sadece ajitatr olarak deil gnlller ad altnda bir ok zabit ve askeri bu isyan iinde bulundurduu grlyordu. Sultan Abdlaziz blmnn ba taraflarnda bahsettiimiz gibi balkanlarda birbirini takip, eden kyamlar, komitaclklar bu blgede dnyay ynetmek isteyen zihniyetlerin istedii anariyi yaamas elbette tesadf deildi. Bu blge, blge parala, yut politikasnn sahibi emperyalistlerin ve onlarn beyni olan siyonizmin tezghlamas olduunu dnemin Osmanl ricali fark etmiyor, Kdhane'deki adam Veliahd Abdlhamid Hn, bunlar byk bir belnn habercileri olan vak'alardr dncesini kafasnda ekillendiriyordu.

Gerek Srp, gerekse Hersek ve gereksede Karadallarn ittifak hlindeki kuvvetlerine Rus generallerinden ernayef kumanda ederken, Almanya'nn matbuat, bu isyan deil, Osmanl-Rus harbi diye yazmalarna sebeb olarak erniyef i ve mezun Rus zabitlerini gstermekten kendini alamyordu. Bahse konu ernayef, elinde bir sigara olduu halde yayor ve yakmak iin ate vermeyi teklif edenlere, stanbul'a girdiimizde yakacam szleriyle mukabele mukabele ediyordu. Fakat kader bu ernayef'e, Rus ar'na yazd mektup da, u satrlar yazmay nasip ediyordu: "Burada hi yoktan ordular yapmak mmkn; bu ordular lme srmek mmkn. Ben bu imknlardan bol bol istifade ediyorum. Fakat yarattm ordular sendeleten bir kuvvet var: Osmanllarn yaayan hatralar. ~drt yzyl evvel her milleti ve her kudreti yenen asakir-i osmaniye imdide silinmez htrala-ryla, her teebbs sendeletiyorlar. lmden korkmayanlar bu htralardan korkuyorlar. Hemen her yrekte bu korkuyu seziyorum. Demekki yalnz Trkleri deil, onlarn trihimde yenmek lzm. Bu vaziyette ben Trklerin dzinelerle milleti idare etmelerindeki srr da anlyorum. Onlar milletleri bir kere yeniyorlar; fakat kazandklar zaferi ruhlarda ve nesillerde yaatmay biliyorlar. Bir deil bir ka ihtill dahi Trk'n iliklere ileyen gizil hkimiyetini ykmaa kafi gelemeyecek. Trklerde yalnz sonsuz bir cesaret deil, iradeleri sersemletiren bir sihirbaz zeks da varm. Zten yar aurtpay, asrlarca boyunduruk altna almak, baka trl mmkn olamazd."eklinde ar'a mektubunda yazmas, biz de, mcerreb, yni bizzat denenmitir mnasna gelen bu kelimeyi naslda hatrlatyor, milletimizin bu mmeyyiz vasfn karlat vak'alar ve nihayette urad malubiyet kafasna dank ettirmi bylece bizzat yaad tecrbeyi taksiratn almaz sebeblere yklemek iin buna kani olmu grnyor. Netice itibaryla bu kyam hareketini teskin dncesi, aada nakle alacamz surette tatbike konuldu ve baaryla sona erdirildi ve devletin tepesinde frtnalar koparken, asker balkan ovalarnda satvet-i Osman'yi temine muvaffak olmutu. 5. Murad dneminde Hseyin Avni'nin akbetinden sonra ayn zamanda serdar- ekremlikde dhil olmak zere; Seraskerlik makamna rpanl Abdlkerim Ndir Paa Paa getirilmiti. Sergerdelerle arpmalar para para ve eitli blgelerde yapldktan bir mddet sonra Ahmed Eyb Paay ordu kumandanlna getirip ve bu orduyu Ni'de toplayp bir nizama soktuktan sonra yrye geirip, nce Grame de, sonra Knazva zerine gidilmi, bu arada Sleyman Paa frkasyla birleilmi dman perian edilmi, Knazva ehri ise bir yangnn enkaz hline gelmitir. Daha sonrada Alek-sina zerine yry srdrlm o srada Morava Nehrini ap gelen Ali Sib Paa kuvvetleriyle ittihat olunmu, Alman asker otoritelerinin bu Aleksina istihkmlarn, Krm'da Sivastopol istihkmlaryla msavi saydklar basn leminde zaman zaman yer almaktayd. Btn varlyla Aleksina zerine yklenen Osmanl ordusu byk bir zafer kazanrken, isyanc Prens Miln tel iinde Avrupa devletlerine arabuluculuk talebinde bulunmaya ba vurmaktan baka re kalmadn grmt. Sultan 5. Murad yerini 2. Abdlhamid unvan ile

Osmanl'nn bana geiine brakmt. Bu bakmdan aslnda Sultan Hamid isyan bastrm, avrupa topraklarnda seri savalar kazanm bir devletin padiah olarak clus etmitir. 5. Mehmed Murad'n Hanmlar Ve ocuklar Sultan 5. Mehmed Murad unvanyla Osmanl tahtna km bulunan, 5. Murad ontane izdiva yapmtr. Bunlardan ilki; 6/Austos/1835 Tiflis doumlu Eleron Mevhibe ba-kadnefendi ile 2/Ocak/1857'de Dolmabahe Saraynda gereklemitir. Bu hanmefendi uzun bir mr srm, 101 yanda olduu halde 21/Arahk/1936'da ili'de vefat etmitir. Padiah'a bir ocuk verememitir. Kocasndan be ya bykt. Defnedildii yer malumumuz deildir. Sultan 5. Murad'n 2. izdivac, Reftar- Dil Kadnefendi ile 4/ubat/1859'da Dolmabahe Saraynda yapm olup, Genceli'li olan bu hanmda kendilerinden iki ya byk idi. Bu hanmefendi de 3/Mart/193O'da Ortaky'de vefat etmitir. Vefatnda, 97 sene, 8 ay, 28 gn gn sren bir mr geirmiti. Selahaddin Efendinin annesi bu hanmdr. Sultan 5. Murad'n 3. evlilii de 4/Ocak/1853 senesinde Hopa'da dnya'ya gelmi ayan Kadnefendi ile vukubuldu-unda, takvimler 5/ubat/1869 trihini gsteriyordu. Bu hanmefendide pek uzun bir mr srm, 15/Mart/1945'de stanbul Ortaky'de vefat etmitir. Hadice Sultanhanm dnyaya getirdi. Bu kadnefendininde makberesi hakknda malumata sahip deiliz. Meyl-i Servet Kadnefendi, 5. Murad Hn'n 4. evliliini yapt hanmdr. 21/Ekim/18 54 'de Batum'da domu olan Meyl-i Servet Kadnefendi, 51 yanda olduu halde kocasndan nce 9/Aralk/1903'de raan Saraynda vefat etmitir. Fehime Sultan Hanm 1 l/Haziran/1875'de dnya'ya getirmitir. Bu hanmefendinin de makberesi hakknda malumat mevcud deildir, ancak Yenicmi trbelerinde olma ihtimali pek byktr. Artvin'de, 28/Mart/1860'da dnya'ya gelmi bulunan Re-sn Kadnefendi, 5. Murad Hn'n 5. izdivacn yapt hanmefendidir Fatma ve Aliyye Sultanhanmefendiler padiahn bu izdivacnn meyveleridir. zdivalar raan Saraynda vu-kubulduunda 2/Kasm/1877'di de vukubulmuturki, Sultan Murad'n hl'inden sonradr, makberesi Eyb Sultan semtinde olan, Kapdan- Derya Dmad Mehmed Ali Paa Trbesindedir. Sultan 5. Murad'n 6. izdivacnn Cevherriz Kadnefendi ile olduu ancak bu hanmefendinin doum yeri hakknda bilgi olmamakla beraber mthi derece Franszcaya mlik olduu rivayet olunur bu bilgi ve vukufiyeti, vey ocuklarna retme grevini severek yklendii bildirilir, hatratlarda. 1940 senesinde vefat ettiinde 78 yandayd ki 1905 senesi sonrasnda yni kocasnn vefatndan sonra, 2. Abdlhamid'in berberbas bulunan Hsn bey ile izdiva yapmitrki vefatnda nereye defnolunduu hakknda malumatmz olamamtr. 7. Kadnefendi Nev-Dr Hanmefendi olmakla birlikle bir malumata vukufiyetimiz olamamtr.

8. Kadnefendi olarak grdmz Remi Nz Hanmefendi, 5. Murad Hn'dan hemen nce vefat etmitir. 9. Kadnefendi olan Filiz-ten Kadnefendi, 1865'de domu, 1945'de dr-i bekaya intikal etmitir. Vefatnda 80 yandayd. 10. hanm ise Visl-i Nur Hanmdr ki malumat yoktur, T. Ylmaz ztuna Bey, bu hanmn odalk olduunu kaydetmektedir. Ayrca eski sadrazamlardan Kbnsla Mehmed Paann damad olan Osman Bey, Sultan Murad'n amucasyia klan Avrupa seyahati dnnde, yannda bir ngiliz matmazeli getirmi ve bundan hem ngilizce, hem ngiliz gelenekleri hakknda malumatlar edinmi tabii bu arada metresi olarak istihdam ettiini <Les Imams etles Derviches, Paris 1881, sh. 214-5)> yazm bulunduunu T. Ylmaz ztuna Bey kaydetmektedir. Bu bayann ngilizlerin ajan olduu hi phe gtrmez. Demek ki, Sultan 5. Murad, amucas Abdlaziz Hn'n bir ngiliz Prensesiyle evlilii nlerken bunun sebebini hi tefekkr etmeyerek olacak, kendine bir mstefree almak suretiyle mr boyunca muhalefet ettii amucasna bu bahiste de muhalefete devam etmi grlyor. Sultan 5. Murad'n ocuklarna gelince, drt kz ile olu dnya'ya gelmitir. Bu kzlarndan ilk doan Hadice Sul-tanhanim olmuturki sene olarak 5/Mays/1870'e msadiftir. Moda koyunda Kurbaahdere'deki ehzadenin kknde doan bu hanimsultan 67 sene, 10 ay, 9 gn sren bir mrden sonra 13/Mart/1938'de Beyrut'da vefat vetti. am ehrinde Yavuz Selim Camiindeki makberesine defneolundu. Bu hanmsultan ilk zdivacn pederinin salnda 12/Ey-ll/1901'de Yldz Saraynda kylan nikhla, dier sultanha-nmlardan Emine ve Fehime sultanhanmlar ile ayn gnde evliliini yapm oldu. Hadice sultanhanima dmad olarak, 1870 doumlu Ali Vasfi Paa seilmiti ki bu evlilik 7 yl sonra boanma ile neticelendi. Dah'a sonra Hadice Sultanhan-ma dmad olarak 1871 doumlu Rauf Hayreddin Paa mnasip grld. Bu zat, Beyrut'da 1936'da vefat etti. Hadice Sultanhanmin bu iki izdivacndan drt ocuu olmu, Aye Sultanhanm ilk evliliinden dier . ocuk ikinci izdivacndan dnya'ya gelmitir. Sultan 5. Murad'n ikinci kz olarak 2/Austos/1875'de Dolrnabahe Saraynda doduunu gryoruzki, kendisine Fehime ad veriliyor, vefat 15/Eyll/1929'da onu 54 yanda verem'den ecel yakalyor, Suriye'nin am ehrinde Yavuzsul-tan Selim Camiinde Osmanl'nn vatancd olmu azalarna ayrlm blmde defnolunuyor. Bu hanmsultann ok zeki ve kltrl olduu bir ok mahfillerde beyan edilmitir. lk izdivacn Ali Galib Paa ile yapmtr, ablas Hadice Sultan hanmla ve Emine Sultanhanm'la bir likte yaplan dnle Yldz Saraynda 12/EylI/1901'de evlilik gereklemitir. 4/Kasm/1908'de ise Ortaky Saraynda talak vukubulmu-tur. Bu Ali Galib Paa, 2. Abdlhamid Hn'n bendelerinden Hafz Mehmed Tevfik Bey'in mahdumudur. Bu zat da 26/ Haziran/1950'de vefat etmi olup, pek yksek makamlarda baaryla vazife yapmtr. Fehime Sultanhanm, 2. izdivacn Ortaky Saraynda 1880 doumlu Mahmud

Bey adl bir yzba ile 5/Hazi-ran/1910'da yapmtr, o srada Osmanl tahtnda bulunan Sultan Read bu evlilii tanmamtr. Bu evliliin Sultanha-nm'n vefatyla bittiini gz nne alrsak bir gzel evlilik diye vasflandrmak kabildir diye dnyor insan. Sultan 5. M. Murad'n Fatma Sultanhanm adl kz 19/Ha-ziran/1879'da domutur ki eski padiah menkubiyetinin 4. senesi iindeydi. Fatma sultanhanm, 53 sene, 5 ay, 1 gn sren bu dnya macerasn Bulgaristan'da Sofya'da noktala^ di. Takvimler, 20/Kasm/19 32 trihini gsteriyordu. Hanedan yleri 1924'de TC hududlarna karldnda Sofya' ya yerleti. Evliliini, 1887 doulu Karacehennemzde Dmad Refik (ris) Beyefendi ile 29/ Temmuz/1907'de yapt. Kabri Sofya'dadr. 5. Murad Hn'n 4. kz Aliyye Sultanhanm 24/Aus-tos/1880'de dnya'ya gelmi 23 sene, 26 gn yaadktan sonra verem hastalndan mtevellid 19/Eyll/1903'de vefat ettiki, bu Sultan Murad'in evld acsn tatmasna vesile olmutur, bunun zntsn yaayan baba 11 ay, 10 gn sonra Yenicmi trbelerinde adna tahsis olunana doru son yolculuuna kmtr. Osmanl devletinin 33. padiah, 24. Osmanl hlifesi olan Sultan 5. Murad'n erkek ocuklarna gelince bunlarn says tanedir. Bunlann ikincisi ve ncs, babalarndan nce, hele 1866'da doan ve ayn yl vefat eden Sleyman ad verilen ehzadeden sonra Seyfeddin Efendi ad verilen bir ehzade de 1872'de domakla beraber ayn yl irtihal-i dr- beka eyleyip, ilk erkek ocuu kendisinden sonraya kalan 15/Austos/1861'de Dol mabahe Saraynda domu bulunan Mehmed Selahaddin Efendi olmutur. Bu ztnda rnd-det-i mr, 29/Nsan/1915'de Feneryolu Saraynda nihayete ermitir. Yaad 53 sene, 8 ay, 15 gn sren zaman dilimi iinde be izdiva yapmtr. Bu hanmlardan doan evlatlarndan Osman Fuad Efend^, Kars'da 19/Austos/1872'de dnya'ya gelen Jlefer hanmefendiden tevelld etmitir ki, Trablusgarb'a devletin gnlller ad altnda vatan topran savunan bu gnk Libyallarn cedd-i olan Trablugarb ve Su-nsi tarikat yelerinin yanna gnderdii subaylarmzn kumandan olarak herkesin hayranln kazanm bir askeri liderdir. Onun emrinde alan, Kuuba Eref Bey, Sleyman Askeri ve Salih Tuns Beylerle daha sonrann paalar, Enver, M. Keml, Nuri (Conker), Ali Fuad'lar Osman Fuad Bey'e byk hrmet ve sevgi gstermilerdir. Mehmed Sela- haddin Efendi, bu evladyla yaasayd kimbilir ne kadar iftihar ederdi. Osmanl devletinin yerine kurulan Cumhuriyet idaresi, hanedan ylerini yurt dna bir gecede srerken M. Keml Paann, ben bunu Osman Fuad Efendiye nasl reva grrm diye gnlerce uykusuz kaldn ve dayanamayp, hl-i periann kendisine mektupla bildirmek hususunu vicdani bir bor bilmi ve ahvali ve zrn bildirmek iin gerekeni yapmtr. Daha sonra Arabistan da bu Osman Fuad Efendinin Krall sz konusu olmusa, ngilizler bu mert Osmanl kumandan ve ehzadesini ellerinde oynatamayacn bildiklerinden Arap diplomatlarn zerinde nfuzlarn tatbik etmiler ve bunlarda mehur <bukra> anlayyla kuvvenin fiile kmasn, yni Osman Fuad Efendiyi Kral yapma

projesini bertaraf ettikleri grlmtr. 5. Murad'n Sadrazam Ve eyhlislmlar Sultan 5. Murad, amucas Sultan Abdlaziz Hn'n tahtdan indirilmesinin akabinde Osmanl tahtna oturduunda ma-kam-i sadaretde Mtercim Mehmed Rd Paa bulunuyordu. Paa, bu seferki sadaretine yni, 4. sadaretine 12/Mays/1876'da mahl padiah Sultan Aziz tarafndan getirilmiti. 5. Murad'a kendi salndan uramakdan, kim sad-razam, kim eyhlislm diyebilecei hli yoktu. Nitekim devleti byle bir padiahn elinde istedii gibi yneteceine kanaat getiren Mtercim Mehmed Rd Paa dier paalarn ve bilhassa Hseyin Avni Paann, Yzba erke Hasan Bey tarafndan pek cesurne basknyla hayatna son vermesinden sonra, nfuzu oalan Askeri Mektepler Nzn Sleyman Hsn Paa, merutiyet zerine hassasln srdrdnden, Midhat Paaysa, 2. sadareti merutiyetle birlikte tahayyl ettiinden o da Mtercim Rd Paaya me saj vermeye alyordu. Bu arada da, 5. Murad iyice bozulmu kuvvetli bir tedavi bunun iinde tahtdan istinkf gerekiyordu. Bu hususda, sadnazam ve eyhlislm ile dier ricali devlet ittifak edip padiah hl ettiler. Bylece sadnazam olarak makamda bulduu zatn, uurlamasyla padiahl brakm oldu. Hkmdar olduu 93 gn bir sadrazamla geirmi oldu dier tbirle ne mhr ald ne de verdi. 5. Murad'n eyhlislmlarna gelince, doksan gn sren saltanatnda, hi bir eyhlislm deiiklik olmamtr. Saltanata geldiinde makam-i meihatdeyse mm- Sultani (mfsid imm )Hfz Hasan Hayrullah Efendi bulunuyordu. Selefini hl'e fetva veren bu eyhlislm, 5. Murad'n halifeliinin ilgasinada fetva vermekten itinab etmedi. Bylece tek sadrazamla saltanat dnemini bitiren 5. Murad, eyhlislm hususunuda aynen bitirmiti. Hasan Hayrullah Efendi'nin ilk eyhlislaml 1 ay, 18 gn srm bu makama gelen 152. eyhlislm olmutur. Yerini Akehirli Hasan Fehmi Efendiye braktnda, takvimler 19/Temmuz/1874' gsteriyordu. Bu ztn 2. meihati 1 sene, 9 ay, 23 gn, srm Hasan Hayrullah Efendi 2. meihatine 1 l/Mays/1876'da balamt. 1 sene, 2 ay, 16 gn srmtr bu grev fakat 5. Murad bu dnem iinde padiahlk nbetindi tutup yoluna gitmiti. Bu padiahn muasrlar, gerek Abdlaziz'in gerekse Abdlhamid-i sni dneminin ilk yllarndaki zevat olarak kabullenilebilir. Padiah olarak 5. Murad'n 93 gn sren dnemi vefat trihi olan 1904'e kadar srdnden o dnem ricl-i dhili ve hricilerinin de muasr saylsa yeridir

SULTAN 2.ABDLHAMD HN Osmanl Padiahlarnn; 34.s, hilfet-i Osmaniyann 25. halifesidir. 22/EyIl/1842'de Eski raan Saraynda, sabaha kar, Abdlmecid Hnn Tiri Mjgn adl kadnefendi-sinden dnya'ya gelmitir. 75 sene, 4 ay, 9 gn sren mrn, slm dmanlar karsnda siper vazifesi grebilmek iin btn varlyla vakfetmi ve nihayet bu hayat izgisinin 10/ubat/1918 saat 15.oo sralarnda Beylerbeyi Saraynda noktalandn gryoruz. Sultan Abdlhamid dnemi Osmanl devletinin en kritik ve 19. asrn son eyrei ile 20. asrn ilk eyreine yepyeni, mkemmel bir mnevverler zmresi hediye eden dnem olmak zere mhrlemeye kalksak, asla mhr yanl yere basm olmayz. Vcuda getirmeye altmz bu trih eserinde bir dneme giride belkide ilk defa kurduu messelerin listesini takdim etme yolunu setik. nk; aada okuyacanz vak'alann baz yorumlan size tuhaf gelebilecektir fakat bu ztn kurduu ve kurulmas mecbur ve mu kadder olan messeselerin banisi olmas, bu gn zerinde hr olarak, anl bayramzn altnda, hudutlarmz iinde bir millet- islmiye olarak yaamamz nce ltf-u lh bilahire Sultan Hamid'in vcuda gelmesine bezl-i mesai sarfnn ehemmiyetini idrk, nankr olmayan her evld-i vatann vazife-i vicdaniyesidir. Hem >de biz bu messeseleri yine ilk defa olarak bir ilmihalden alyoruz ve bu ilmihalin merhum hazrlaycs, Trk Silahl Kuvvetlerine, eitli makamlarda ve rtbelerde hizmet vermi bulunan ve mesleklerin en muhterem olanlarndan bir meslek olan retmenlikle, askeri mekteplerde nice subaylara ders vermi bulunan Emekli Eczac Kimyager Albay Heyin Hilmi Ik Efendi'yi de bu vesileyle rahmet ve minnetle yd etmeyi vazife addediyorum. Bakn Hseyin Hilmi Ik Efendi, unlar kaydediyor, deerli ilmihalinde 1971 senesi basksnda 916.sahifede: ".32 sene 7 ay, 27 gn sren hkmdarlk zaman iinde bir avu toprak vermedi. Her vila-yetde mektebier, hastaneler, yollar, emeler, Viyana'dan baka bir yerde bulunmayan modern bir tp fakltesi yapt r-d.1293/1877, Mekteb-i Mlki-ye'yi 1296/1878'de bir mze yapt. 1297/1879'da Hukuk Mektebi ue Divnd Muha sebat (Saytay) kurdu ve Beyolu Kadn Hastanesini yaptrd. 1299/'1880'de Gzel sanatlar akademisi, 1300/1882'de Yksek Ticaret Mektebi, 1301 /1884'de Yksek m hendis ve yatl kz lisesi at. 1303/1885'de Terkos suyunu stanbul'a getirtti ve Mlkiye lisesini at. 1305/1888'de Alman mparatoru stanbul'a gelip. Sultanahmed Meydannda Alman emesi yapld. 1307/1889'da Bursa'da pekilik Mektebi yaptrd. 1308/1890'da Halkal Ziraat ve Baytar Mektebi ue K-dhanede bir poligon kurdurdu. 1309/1891 'de Bursa Demiryolunu ve Airet Mektebini yaptrd. 1310/1892'de Hamidiye Kd fabrikas, Kadky havagaz fabrikas ve Beyrut Uman rhtmn yaptrd. 1311/1893'de Osmanl sigorta irketi ve Kksu Baraj ve Manastr-Sel-nik demiryolu yapld. Yine 1312/1894'de am-Horan demiryolu ve Eskiehr-Ktahya demiryolu yapld. Yine 1312/1895'de

Hamidiye Yksek Ticaret mektebi ve Gatata-Tophane Rhtm, Dolmapahe Saat Kulesi yap ildi. 1313/1896'da Beyrut-ama demiryolu, Dr'iaceze binas, mum fabrikas, Afyon Konya Demiryolu ,Sakz liman rhtm, imdiki stanbul lisesi binas, stanbui-Selanik demiryolu yolu yapld. Ereli kmr ocaklar altrld. 1314/1897'de Tuna Nehrinde Demirkap Kanaln, Kapalar- tamirini yaptrd. 1313/1897'de Yunan zaferini kazand. Akl Hastanesi yaptrd. 1315/1898'de Selanik Rhtmn, am-Halep Demiryolunu ue ifa Hastanesini yaptrd. 1316/1899'da iii'de Hamidiye Etft (ocuk) hastanesini yaptrd. 1318/1900'de Medine-i Mneouereye kadar, telgraf hatt yaptrd. 1320/ 19O2'de Hamidiye Hicaz Demiryolu, Zar-ka'ya kadar iledi. Kdhane'deki Hami diye suyu yapld. Yeni Balkhane, Haydar Paa Rhtm, Ma'den Arama Mektebi, am'da Tbbye-i Mlkiye yapld. Haydarpaa asker mekteb-i ahanesi 24/terin evvel/1321/4/Kasm/1905'de ald. 1322/1904'de dilsiz ve sarlar mektebi ald. 1322/1904'de Bingazi'ye telgraf hatt- yapld. 1323/1905'de stanbul-Kstence kablosu dendi. Haydarpaa stasyonu binas yapld. Beikta tepesindeki Yldz sarayn ve nndeki camii yaptrd. Velhasl Avrupa'da yaplan yeniliklerin hepsini ve en modern ekilde yurdumuzda yaptrd. /Ve yazkla 1326/1909'da tahtdan indirilince btn bu ilerlemeler durdu.." Demektedir. Muhterem okurlarmz ite bu yaplanlarn dnyann zerimize btn iddetiyle hcum etmeye hazrland dnemde yukarda taadat olunan messeseler, lkede salad kolaylklar, maarifde yetitirdii asker ve mlk erkn, 1.cihan harbinin sonunda iine dtmz fe-cii hli milletimizin yok olua giden uurumun kenarndan ekip kurtarmay bilediler. imdi bir gazeteci-yazar olan ve kendi ifadesiyle Tepede-lenli Ali Paa ahfadndan olduunu beyan eden Nizameddin Nazif Tepedelenliolu,193'Iu yllarn banda alt bir gazetede Sultan Abdlhamid Hn hakknda bir tefrika neretti-riyormu. Devrin Reis-i cumhuru Mustafa Keml Paa'da bu tefrikay merakla takip ediyormu. Bir gn koruma polislerinden iki kiiyi, Nizam Bey'in tefrikasnn yaymland gazeteye gnderip, saraya davetini teblile vazifelendirmi. D-vetiler, ellerindeki davetiyeyi gazetede bulduklar Nizam Bey'e vermiler. Davet saatinde binbir endie ve de merak iinde Dolmabahe Sarayna gelen Nizam Bey, Paa'nn yanna alndnda iltifatlara nail olmu, akabinde de, Reisicumhur Atatrk "Bak ocuk! gazetede yazdn tefrikay merak ve dik katle takip ediyorum. u ana kadar yaymlananlar beendiimi de syleyebilirim, hrriyet iinde yaz. Kimseden korkma ancak, padiaha asla hakaret etme nk hakaret hem iyi bir ey deil hemde Abdhamid kurduu mektep ve messeselerle hayrl hizmetler yapmtr." Demek suretiyle Atatrk'de kendisinin doumunun 1881 olduunu gznne alsak, tahsilini ve yetimesini bu messeselere borlu olduunun idrki iinde, bablde ad Deii'ye km olan Nizameddin Nazif'e bu ikaz yapmas, bilmiyoruz yazarn bu tarafnn olduunu bilmesindenmi kaynaklanyor. ancak kendilerininde yapt tahsil messesesinin takdirkr olmasndan ileri gelmitir

diye dnmek mmkndr. Nitekim de, M.Keml Paa bir gn hilafetin lavndan nce-yakn arkada ve bavekil yapt Hseyin Rauf Orbay'a, hilafetle ilgili bir soru tevcih ettiinde, Hamidiye Kahrammn-dan, "ben o halifelere mutekitim!" cevabn verdii, gerek trih olan hatratlarn pek ounda eitli versiyonlar hlinde rastlanmtr. Trih kitaplarnda bir padiah devrini yaza giriin pek rastlanmayan bu satrlarndan sonra, biraderi ve selefi 5. Murad'n doksan gn sren saltanat sonunda hl edilmesiyle ilgili ve bu arada devletin mstear mesabesinde kendini grmekte olan vkel ve bunlarn arasnda da, bilhassa daha nceleri ksa bir zamanda olsa, amucas Sultan Abdlaziz'e sadnazamlkla hizmet vermi bulunan Midhat Paa ve kendisini Kdhane'deki iftliinde ziyaret edip,grmelerden br nebzede olsa bahsetmeden gemeyelim. Midhat Paa, Mtercim Rd Paann uuru muhtel hle gelmi bir padiaha sahib olmann avantaj ile lke idaresinde tek bana hareket ansna mlikdi. Her ne kadar maverelerde bulunuyorsada, sonunda kendi bildiini heyet-i vkelasyla birlikte okuyor idi. Hseyin Avni Paann akbetinden sonra, Mtercim Paa merutiyeti azna almaz olmutu. Btn bunlar; Midhat Paann, Kdhane'deki iftliinde kendisine, talihin ve konjktrn ulatrmasn bekledii saltanat teklifini alaca dakikalar gzlemeye balam bulunan Tir-' Mjgn adl erkeslerin Siphir kabilesinin mensubu bir hanm ile Cihan Padiah Abdlmecid Hn hazretlerinin izdivacndan dnya'ya gelmi olan imdi 34 yanda olgun bir ehzadenin yanna gitmesini gerektiriyordu. Zten; sadraza-mn dikkatini eken Midhat Paa, tahtda oturan bu mecnun ile iin yrmeyeceini, akl banda birinin padiah yaplmasn leri srerken de tekilt- esasiye yapp, merutiyetin ilnn bir daha hatrlatmt. Daha sonra nce kendisi yalnz bana st satrda ifade ettiimiz gibi Kdhane'ye yollanm ve olgun yataki ehzadenin karsna oturmu ve ahval-i siyasadan sz atnda, Abdlhamid Efendi, daha nceleri hrriyetpervern ile karsnda oturan Paa'nn mnasebetlerini bildiinden ve bunlarn merutiyete meclubiyetlerinin varlndan haberdar olduundan ve Midhat Paann Kanun-u esas hakkndaki uzuzn serdettii mtalaalarn sonucundan kartt netice bunlarn merutiyet anlaylarna muvazi hareket etmek, yaplacak doru ilerin banda gelendir noktasna da yandndan, azimkar bir ifade ile: "Paa babacm, merutiyet prensiplerine ve parla-mento sistemine dayanmayacak bir idareyi kabul etmem" dediini, Abdlhamid'in pek sevdii nice bakanlk grevlerinde istihdam ettii, orluluzde Mah-mud Celaleddin Paa, o devrin en nemli mehaz olan "Mi-rat-i Hakikat" yni hakikatlerin aynas mnasna gelen ve trihimizi ve bilhassa Sultan Abdlhamid hakknda, bir mit-raiyz gibi aleyhde yaynlarn 1909'dan sonra ortal kaplamas ve meydana getirdii sun ve iftiralarla dolu satlk kalemlerin yazd kitaplara kar, edebiyatn yaln bir kal'as olarak tek bana onlarn ileri srdklerini rten bir eser olarak byk vazife grm eserde yer aldn syleyelim yukardaki trnak iindeki Cennetmekn Abdlhamid Hn'n

ifadesinin ve bu mehazn bu almamzn bu devri anlatan satrlarnn ksm-i azamini, bu deerli eserin ifadelerinden pek mstefid olarak meydana getireceimizi de burada ifade ederek, bu eseri latinize edip, neir hayatmza sokmu bulunan merhum Profesr Dr.smet Mirolu'nu da rahmetle anyorum bu vesileyle. Midhat Paa, Kdhane'deki bu zeki ve hrmetkar ehzadeden pek memnun kalmt. ehzadenin; Paaya hediye ettii, kendi gmleinden karp takdim ettii prlantadan mamul kol dmeleri Midhat Paa'y bu memnunlua tamaktaki roln bilemeyiz fakat ok seneler sonra avrupa'da bir kuyumcuya satlan kol dmelerinin drtbin Osmanl altunu ve 2002 yl rayicine gre kabataslak bir hesapla 44 milyar Trk liras yaptn gznne alrsak koldmelerinin hayli kymetdar olduunu kabul etmemiz gerekir. Midhat Paa; Kdhane'ye 2.gidiinde yanna sadnazam Mtercim Mehmed Rd Paa'yda koluna takp gtrd btn hatrat ve trih kitaplarnda yer almaktadr. Bu mla-katda pek tatminkr gemi ancak,devleti mevcud haliyle idare etmekte olan sadrazamin elinden oyuncann alnmasn geciktirmek isteyen bir ocuk gibi iine devam kendini gsteriyordu. te; orluluzde Mahmud Celaladdin Paa, "Mirat- Hakikat" adl eserinin 161.sahifesinde unlar naklediyor: "..Bunun zerine artk saltanat deiiklii kararlatnhp, htt bir gn Damad Mahmud (Damad Mahmud. Cel-leddin Paa daha sonra mehur olan Prens Sabahaddln'in babas) Paa, Redif Paa ile birlikte sadarete aid oda'da gizlice sohbet ederlerken beni de ardlar (orluluzdeyi) ue szlerine beni srda ettiler. Konutuklar ve dndkleri tahta geme iini abuklatrmaya re aramaktan ibaretti. Redif Paa: <Eer sadrazam bu tahta geme iini biraz daha te'hir ederse biz resine bakanz> demekle Abdlaziz Hn'n silah zoruyla tahtdan indirilmesi gibi bunu da ordunun zerine alabileceini st kapal olarak anlatmak istedi" Demektedir. Bylece cihet-i askeriyenin her zaman iin, devlet iinde padiah deiikliine kadar varan bir mdehale selahiyetini her zaman kendilerinde bulmulardr. Bu defaki olayda da Redif Paann azndan ve onun, orduyu temsil pozisyonunun getirdii vaziyet muvacehesinde sadrazamin zerine, 5.Murad' grevden uzaklatrmasna dir ilemi abuklatrmas hususunda bir ikaz olarak grm oluyoruz. Midhat Paa, Sultan 5.Murad'n taht'dan indirilmesini salamak mnasebetiyle aslnda kendisi iin sadnazamlk makamna gelme ansn arttrmas ilemi de otomatie balanyordu. Kdhane'de veliahd ehzade Hamid Efendi ile konumasndan ve merutiyet isteyen kadronun iinde devlet ricali olarak merutiyetin mnc'i grnen Midhat Paa, bu konumadan sadaret iareti alm olmal ki faaliyetini hzlandrmt. 5.Murad dnemini anlatrken kaydettiimiz gibi bu padiah hakknda alnan karar fetvaya kalb edildi ve hl ii neticelendi. Osmanl tahtna kan 2.Abdlhamid bu arada kendisine nib olarak tahta kmas teklifini ok kafi bir ekilde ret etti. Baz igzarlar tahta karlan pa diahn biat alma srasnda allmn dna klp, gya 5.Murad taraftartarnn

suikastna hedef olurmu bahanesiyle Saray'n iinde olan Arz odasnda bahse konu biatin yaplmas ileri srldysede, Mtercim Mehmed Rt Paada geleneklere sahib karak tahtn Osmanl adeti kadim-i zere gereken yere koyulmasn salad. Bylece 1 1 /aban/ 1 293-31 /Austos/1876 Perenbe gn taht'a oturdu kadm Osmanl nizam zere nce Nkib'l-Eraf ve Rei's l Ulema Mustafa zzet Efendi sonra btn vkel, ulema, asker ve mlk erkn ve dier hazr bulunanlar biat merasimini yerine getirdiler. Biat merasimi sonrasnda 5.Murad'n tahttan indirildiini, raan Sarayna nakillerini bildirmek zere, Namk ve Rza Paalar bunlara zamimetende stanbul Kad's Hlid Efendi'den tekil olunan heyet, bu vazifeyi byk bir nezaketle yerine getirmitir. Hatta; Seraskerlerden Namk Pa^a unlar rivayet ediyor: <sadrazam Mehmed Rd Paa Saraya arlp; Sultan Murad'n ve annesinin srf umm asayiin korunmas iin varlk sarayndan yokluk kanesine gnderilmesi Dmad Mahmud Paa vastasyla Padiah tarafndan gizlice ne dnd sorulur. Namk Paa bu husus bizden sorulacak ey deildir, er'i ilerdendir. er'ata uygun olup olmadn aratrmak lzmdr> cevabini verdii Mirat- Hakikat'de 163.sahifedeki satrlarda grlr. Yni; gya Sultan Hamid aabeyi 5.Murad ve annesini ifna etmek iin nabz yoklam gibi mna kyor, bu rivayetten, 31/Mart'da, bunlar geldikleri yere kadar kovalayaym demek suretiyle Tfeki Thir Paann bu talebine, asla izin vermeyip, ben halifeyim, bir damla mslman kan akmasna nede msl-manlarn birbirine hamle etmesine rzamz olamaz demek suretiyle kan dkc bir kimse olmadn sergilemi olduunu biraz dnrsek, baba bir, valide ayr biraderini ve onun an-nesini katli aklndan geirmesi dahi vki deildir. Ancak hemen ilve edelimki, bu rivayeti yapan Namk Paa ok zarif ve muttak bir zat'tr. Bu soruyu padiah adna gizlice sordurduu ileri srlen Damad Mahmud Paaki Celalleddin'ide bulunmaktadr, daha sonra lkeden firar eden birisidir ve mehur Prens Sabahaddin'in babasdr. Prens Sabahaddin, adem-i merkeziyet dncesi ve zel teebbs doktrininin! ileri sren kiidir ve Sultan Abdlhamid ise merkeziyet taraftan bir zt olduunu gznne alnmas teemml edilmelidir. Kendi adna sormay dnd suali yeni padiahn zerinden sorma yoluna sapm olabilirki, pek uzak ihtimal deildir. te yandan sadnazam Mehmed Rd Paa, yeni padiahn kendisini bu makamda ok tutmayacan anlam olma-ldrki, kl kuanma merasimine hastalk mazeretini ileri srerek katlmamas hem padiaha burdetini gstermesine vesile olmu, hemde padiahn niyetini anlamak kabilinden bir test olarak istimal ettiine hkmedilebilinir. Yine clusla alakal hatt- hmayunun sdar,yni karlmasnda, bu hatt'in son ksmna ilve edilmesi hususunda musir olan Midhat Paa'nn hazrlad bir taslak, Abdlaziz hn'n hl meselesinde de fikri alnm bulunan Maarif Nzn mstear Ziya Bey, eline verilmi olan Midhat Paa elinden km tasla yle bir ilvelere tbi tutttuki, haddi aan fikirlerini bir bir bu taslan iine bir gzel dediki bir misl olarak az ede-

limki, saraylarn cariyelerinin serbest brakld bile yer ald bu gzden geirme ameliyesinde. Sz konusu tasla Midhat Paa, Sultan Hamid'e takdim ettiinde, padiah, bunlarn bir ok ksmnn kendisine uygun gelmediini grd ancak iin tamamn aklamadan hatt hmayunda sadece merutiyet sistemine geilecei yer ald bylece merutiyet taraftarlar hi deilse padiah sz elde etmilerdi, bunun baar olduunu sylememek hakszlk olaca ortadadr. Mabeynba- ktibi olan Said bey (daha sonra 9 defa sadnazam olacak) vastasyla hatt- hmayun babl'ye geldi ve orluluzde Mahmud Celaleddin Paa tarafndan avaz- blend ile kraat olundu, yni yksek sesle okunmu oldu. Taht zerinde dolaan kara bulutlar, Sultan 2.Abdlhamid Hn'n padiah olmas ile yava yava yerini bir devr-i hayrn kdna yol amas beklenirken, ide tek meselemizin merutiyet olduu gzlenirken, Balkanlar da hayli asker harekta sebeb olan Karada ve Bulgaristan vede Srbistan kymalarnn bastrlndak davran, propogandannda yardmyla bilhassa ngiltere'de bata olmak zere bir ok ilkede menfi bir telkkiye sebeb oldu. Gayri mslim devletler, bu kyamla r sanki bir hakm gibi gryorlar tbi olduklar devletin bu kyamlar bastrmasn pek sert bulduklarn ifade edip, bab-l' yi sigaya ekmeye cesaret eder hle gelmilerdi. Senm-sin kuvvetten den, yenilki gr! Gibi misller artk bizim milletimizin dilinden dmez szler hline gelmeye balam idi. imdi biz burada balkanlar bata olmak zere memlik-i mahrusada, yni Osmanl lkesinin topraklarnn bir ok tarafnda eitli ihtilaflar ve meseleleri kayarak bir karklk karmaya dir almalarnn gelii gzel olduunu kimse sanmasn. Bu hususda "Fransa htifl-i Kebiri" yazar mehur Albert Sorel, <ark sorunu,Trklerin Avrupaya ayak basmasyla balar> demek suretiyle avrupann bu meseleye re aramaya balam olduunu ifde ettii mnasn karabiliriz. Nitekim; bu ifdeye Lord Salisbri'nin u szlerini de aklmza getirirsek mesele daha da vazh hle gelir: <HilI, hatan ne aldysa geri vermeli, aksi olmamal demektedir.> Yunanl Kion adl ebleh'de: <K be'nin yklmasn, Peygamberimizin mezarnn Luvr Mzesine tanmasm> istemesi bu dncenin birbirini takip eden tekliflerle devamllk arzettiini gsterir. imdi elimizde bulunan: <Trkiye'yi Paralamak in Yz Pln" adl kitabn yazar Djuvara'nn Romen devlet adam ve diplomatlarndan olduunu biliyoruz. te diplomat yazar ad geen eseri hazrladnda 1907'de uluslararas Hukuk dalnda Nobel Bar dlnn sahibi Dijon ve Paris niversitelerinde Roma Hukuku ve Ticari Hukuk retim grevlisi olarak ders vermi bulunan, 1843 doumlu ve 1918'de Profesr Lous Renauld'dan bu eserine bir nsz ister ve hoca-talebe ilikisinin en zevkli taraf olan bu hli Prof. Renauld arzu edilen nsz yazar ve Osmanl Meclis-i Mebu-san zasndan Kavran mebusu Emir Sekip Arslan (d. 1869-v. 1946) tarafndan tercme edilen kitaptan alntlarla slm ve Trkler zerindeki birlii paralama ile alakal yz plnn birincisi, 23/Aus-tos/1291 trihini tar ve Sicilya Kral 2.arl'a ait plndr. Bu pinn en dikkatekici taraf: <Mslmanlarla klla savamaktan ok, ticaret yolu ile

iktisad ynden savalmas> ngrlmesidir. Biz 76. pln olan ve Tanzimatn ilnndan tam ondrt sene sonra Rus ar' Nikola tarafndan 9/Ocak/1853'de yapilmi olanna temas ederek zet hlinde aktarmaya balamak yoluna gitmeyi elzem grdk. <ar; Nikola 9/Ocak/1853'de ngiliz b.elisi Sir Hamilton'a teklifinde yle dedi: dnnz bir kere nmzde gerekten hasta bir adam uar. Bunun kontroln elimizden karrsak ok yazk olur! 20/u-bat/1853'de bu iki kii yine bir araya geldi eli, ar Niko-la'ya; Hametmeab; hastann lmnn yakn olduunu zannettirecek en ufak bir sebebin mevcud olmadn sylememe msaade buyurun! ar, bu ifadeye ok kzar ue hiddetle bu ifadeye itirazn serdeder bunun zerine ngiliz elisi, hkmetine iinde u szler de bulunan raporu yazar: ar'n; komusu olan bir devletin lm zerinde bu kadar kafi konumalarndan sonra iyice anlalmtr ki, onun maksad iddia ettii gibi Osmanl deuletinin lmn beklemek deil bilkis bu lm abuklatrmaktr.-> 76.plnn Rusya'nn Osmanl topraklarnda elinden gelen fitne fesad krklediinin bir ispat saymak kabildir. 77. pln 1853't-rihli baka biri olup, DandoSo adl birine aittir. 78.si ise, D'al Bonnea'ya ait olup trih olarak 1860'dr. Ayn trihi tayan Pitzipios'a ait pln 79. plndr. Rattos adl kiininkiysede 1860 trihine ait, peinden 81.pln Stephanovi adyla ancak trihi mehul bir plndr. 82. olansa Kommandeor Nigra adl bir talyan'n tasars olup, trih 1866'dr. 83. Pln ise mehur Garibaldi'ye ait olup, 1873 ylnn tasarsdr. Grepp adl kiinin pln da 1873' gstermekedir. 85. plnn mellifi bilinmiyor trihi ise 1870'i tamak tadr. 86.cy ise bir Alman tertiplemi ve trih atmamtr. 87.pln 1876, 88.de 1876 olmak zere trihiendirilmi ilkini Rollin adl biri tertiplemi, dieri Testa Hanedannca tanzim edilmi bir plndr. Matyas Ban adl kiinin tasars 1885 trihini tayor 89. plan tekil ediyor. 90. planda 1896 tarihli olup, anonim bir pln olduu grlyor. 91. pln Von Sydakof isimli bir gazeteci olup aslen Alman'dr. Trihi, 1898'i tarken 92. ise Romanyal bir nazr olup ad gizli tutulmu trihi se 1904! tamaktadr. Bu plnlarn en mterek yan, balkan lkeleri zerinde temerkz ettirilmi jpeinci kol faaliyetleri vede kyamlar olmutur. Bizde, Sultan Abdlhamid dneminin balangcyla birlikte kucanda hazr bulduu Karada, Srp ve Bulgaristan giie-leri, bu plnlar muvacehesinde daha ar netice verecek bir savaa doru yol almaktayd. Sultan Hamid bu yaklaan sava erteleyebilecekmiydi? Bu sorunun cevab belki evet olabilirdi! Fakat, merutiyetin ilnnn peinden teekkl ettirilen meclis-i mebusan'm gerek seimle gelenleri gerekse ayan yni tyinle gelen senatr mukabili tecrbeliler, heyet-i ummide teenni hususunda denge kurulamad. Rusya'nn saygszca tehditleri, bu meclisin gerek gayrimslm, gerekse gayri Trk mebuslarn hissi beyanlaryla dnlmez bir vadiye doru yol almaya balad grld. Bylecede, Osmanl devlet politikas byle bir meclise nasl braklabilir noktas kendini gstermeye balyordu. 1941 ylnda Ordinarys Profesr mer Ltfi

Barkan yazm olduu ve tarihilerin, siyasi grlerin te'sirinde kalnarak trihin ele alnamayacan, trihi objektif bir bakla mtalaa edip, yle yazmak geldiine dir beyann hvi bu yazsnn bir blmnde unlar kaydetmekten geemiyor: T.Yilmaz ztuna Bey'in Byk Trkiye Trihi adl almasnn 7. cildinin 132. sahifesinden u alnty takdim ederek bu husustaki maruzatmz daha sonra belirtelim: "2.Abdlhamid dtkten sonra gelen btn rejimler birbirinden inklap olduklar iin, tabiatyla bu hkmdarn muhafazakrln beenmemek durumunda kalmlardr. Ancak; trih siyaset deildir. Tarihi siyas cereyanlar tarafsz ekilde incelemeye alm adam demektir. Bu alkanl edinemeyen gnn modasna gre sz syleyen yazar, tarihi deildir. nk siyas rejimler ve fikir modalar daima deiir. Bu deiiklikler iinde ve istikbalde tarihi, tarafsz kalmasn bilmi olmaldr." Dedikten sonra merhum Barkan'n u satrlarna yer vermi: "Tanzimat tetkiklerinin karlat mkillerden biri, bertaraf edilmesi daha kolay bir anlay tarzna taaluk etmektedir. Filhakika memleketimizde olduu gibi, byk inklaplara sahne ohnu bir memlekette yakn mazinin trihi tetkik edilirken, hussi bir vaziyet taknmak ue halkta bu mazi hakknda, mmkn olduu kadar fena intibaalar hasl etmeye almak uzun mddet iin zarur addedilebilir. Halbuki bir takm siyas mlahazalarn ve pratik zaruretlere dayanan bu hissi gr tarz, haki-katen ilm olmak kara-keterini hiz tetkiklerin yaplmasna mnidir. nki; bu vaziyette muayyen siyas maksatlarn hizmetinde altrlan tarih tetkikleri, kendilerini hakikaten verimli klan zihn bitaraflktan mahrum kalarak, eski devrin arklarnn nasl ilediini tetkikten ziyade, sdece fena ilediini tesbit iin alr. Bu anlay tarznda, bu gnk artlardan uzak,ayr bir devir ve nizmn zaruretleri, bu gnk te lakkilerimizle arptrlr ve mahkm edilir. Fakat unutmamak lzm gelirki, herhangi bir devri ilm bir ekilde tetkik edebilmek iin, kendisinden bu derecede nefret etmemek, htt o devri iyi kavrayp izah edebilmek iin o devrin hussiyetteriyle sempati-ze olmak, yni devrin iine girmek, anlamak ve mazur grmek lzmdr. Dier taraftan, bz sath grl kimseler bu gnk olular kltr, glgede brakr diye eski devirlerdeki islaha hareket ue hamlelerinin bz trihi anlarda ald kahraman ue azametli vaziyetleri ve bu gibi trihi dnm noktalarnda milletin mukadde ratn idare edenlerin oynad rol kltmeye taraftar gzkrler. Fakat fikrimizce,bizim memleketimizde efkr- ummiyenin olgunluu ve inklap prensiplerimizin hussi mahiyeti icb bu prensiplerin bu neviden bir mzikin ue nefreti iinde uzun mddet muhafaza edilmeye ue beslenmeye ihtiyalar yoktur Etimizin altnda, onlarn hakik kuvvetini yapan daha msbet kymetler mevcud olduu iin,onlarn hesabna, trih realiteden korkmamz manaszdr." eklindeki satrlara T.Ylmaz ztuna u satrlarla bir tavzih, bir aklama getirmeye alyor. Biz bunuda buraya alyoruz: ".Son yllarda bu modaya tepki olarak yeni bir moda daha kmtr. Bu modada, 2. Abdlhamid'n sauunulmas mmkin olmayan ahs kusur ve siys hatlarn

bile birer keramet derecesinde gstermek modasdr htisas tarihiliinden gelmiyen baz yazarlar, bu konuda bir ok kitap yaynlayarak, tam bir dnya adam, karakteristik bir siys ahsiyet olan 2.Abdthamid'i kutsallatrm, evliya mertebesine yceltmitir. Bir bakma bu hkmdar hakkndaki eski ifratlarn byle tefritle neticelenmesi, itimai akstamel kanunlarna uygundur. Anca gene son zamanlarda, baz yazarlarn Tanzimat' ve byk tanzimatlar da inkr etmek istedikleri grlmektedir Bunlarjrkiye ve dnya trihi zerinde hibir ciddi bilgi edinilmeden yazlm ucuz fikirlerdir Bu manzara, son devir Trkiye trihinin nasl karagaalk iinde mtala edildiini gsterir Biz bu bahsimizde 2. Abdlhamid devrini incelerken bu hkmdarn siys dehas yannda byk kusur ve zararl hareketlerini de gstemiye atacaz." Demek suretiyle, kendi felsef anlay iinde merhum Barkan'n beyanlarna bir aklama getirmeye almlar. Bizde bu hususda mlahazamz ksaca izaha teebbs edelim: mer Ltfi Barkan; yaad dnem itibaryla tabiiki Osmanl devletinin ancak Kanun blmne kadar olannn yd edilip, minnetle anld zamann insan olup, o dnemin sarho padiahlar vatan sattlar diye anld zamanlar olduunu hatrlayalm. Daha ncelerini yni ttihad Terkkinin 1909'dan sonra idarey-i Osmaniyeye e! koymasindan sonra bilhassa, Abdlhamid dnemine istibdad devri ad verilmesinin peinden mehur ir Eref Bey'in u beyti akla geliyor: "Devr-i istibdat da syletmezlerdi insan; Merutiyette nce syletir sonra satarlar anasn! Hesab Abdlhamid hakknda objektif fikir beyan bile sknt ve belya dmeye hazr olmak demekti. Medh- sena edebilmek zten kbil-i imkn deildi. Nitekim; buna cesaret eden hakperver kimseler nice hakaretlere giriftar olmutur. Bunlardan Tfekiba Thir Paa, mir niformas zerinde olduu halde Bayezid'de bulunan Seraskerlik makamnda bulunan harp divnnda yarglanmak zerinde Sirkeci'den babl yokuunu iinde bulunduu, elleri bal olarak ve ayakta mir niformasn lbis olarak ak faytonla yol alrken, bir takm tertipilerin balatt yumurta, stla, tkrk, mangr ve eitli atlabilinecek eylerle hakaretlere mruz braklmt. Mahkemede ki, sulanmasn ise merte karlayan bu ztn cevab heyet-i hkimeyi kzdrm ve idam etmeyi dn mlersede, divan- harp reisi yal bir paa, onun vazifesi padiah korumakt. Vazifesini ifa iin her eye bavurmas, onun bu ald greve canla bala bal olduunu gsterir. Bu bakmdan biz vazifesini yapan bir insan idam etmi oluruzki bu vijdanlar muaz zep eder, srgnle iktifa edelim demek suretiyle heyet-i hkimeyi kzgnln davet etti i adi! olmayan hkm dncesinden tevakki yni uzaklatrmaya muvaffak oldu. Yine; trihin gerei, arka plndr. Arka pln ise olaylarn kahramanlar ve yakn hidlerince bilinir. Bun-lar aklandka olaylar yerli yerine oturmaa balar. Bu bakmdan gerek merhum Barkan, gereksede ztuna Bey aslnda tarif ettikleri tarihi deil, vakanvis'tir tarihi ise arka pln ortaya karabilen, ancak hatra, itiraf ve de vesaike ulap ii btn aklyla ortaya koymaya alandr ve devletin l menfaati dediimiz

hususatada n em verendir diye dnyorum. Nitekim; M.Keml Paann 1938/10/Kasm'nda vukubu-lan vefat sonrasnda baz zevat-i Osmani evld ve torunlar araclyla "Hi bir ey nihn kalmasn bu lemde" anlayyla yazd hatratlar veya makaleler vede kimi olay lann gerek yzn rportajlara vermek suretiyle hrriyetsizlik al'n kaldrmaya balamlar peyderpey sisler dalmaya doru yol alma balamtr. Tahta k Ve craat 31/Austos/1876'da Osmanl taht'na kuud eden Abdl-hamid Hn, 7/.Eyll/1876'da kl kuanma merasimi iin deniz yoluyla gitmi olduu Eyb Sultan'dan dn beygir stnde olmu ve yolda rastlad ngiliz b.elisine eliyle selm verdii gibi yanna gnderdii bir kurenasiyia, hatr istifsar ederek gzlerinden hi bir eyin kamadn eliye ihsas etmi oldu. Dn yolunda yer alan btn padiah trbelerini ziyaretle dualar ettik ten sonra imdiki stanbul niversitesinde bulunan Seraskerlik makamna gelip burada subaylarla birlikte karavana yedi. Yemein ardndan bir nutuk irad eyledi. Serasker vekili Redif Paa da mukabil bir konuma yapt. Sultan Hamid; deniz kuvvetlerini, eyhlislmlk diresini, Asker hastanelerini ziyaret ederek, kendisini sevdirmeye gayret gsterdi. Bu arada da Harem Aalarnn devlet merasimlerinde grnmelerine dir usl ilga eyledi. Taht'a kndan 108 gn sonra sadrazam Mtercim Mehmed Rd Paa istifaya mecbur oldu. Bu arada da Sultan Hamid, mabeyn baktipliinden Sadullah Bey'i al m yerine Kk Said Bey (apur elebi de denir daha sonra 9 defa sadrazam olacak Said Pa-a)i getirmiti. Mabeyn mirliini de ngiltere'de gemi makineleri mhendislii ve bahriye ilmi tahsil eden Einli Said (Byk Said Paa) yapt. stifas kabul edilen Mtercim Mehmed Rd Paann yerine ura-y Devlet Reisi Midhat Paa 2.sadaretine tyin edildi (21/Aralk/1876). Bu arada da Sultan Hamid o gne kadar hi bir padiahn yapmad bir ii yapt. Yapt konumalarda, milletin refah ve hrriyeti iin gece gndz milletin yararna ilerle megul olacan, kendisine ulamak isteyenlere yaz yolunu atn, ikyetlerini kendisine bildirmelerini mutlaka deerlendireceini beyan etmiti. Bylecede ahali ile arasnda direk bir balant kuruyor ve ktmserlerin jurnalcilik,padiah iinse, durumu bildirmek anlayna vabeste olan dnemi balatm oluyordu. te yandan Rus generali ernayef, Srp ve Karada isyannn elemanlarn ynetiyorsada, 29/Ekim/1876'da Aleksi-na'da Osman Paa karsnda fecii bir malubiyete duar olmutu. Bu harbin neticesinde birliklerimiz, Belgrad zerine ullanverdi ve tam Belgrad'a girecekken Ruslarn bir ltimatomu babl'ye ulat. Devlet-i liye kendine tbi olanlara iki ay aylk bir mtareke zaman vermenin zdirabn tatt. nk; akl Rusya'yla savamamay gerektiriyordu.

23/Ara-lk/1876'da stanbul'da imdiki Kuzey Deniz Komutanl binasnda, Tersane Konferans ad verilen uluslararas siyasi kongre itimas tertiplendi. Hriciye Nazrmz Safvet riyasetinde balayan bu konferansa ngiltere, Almanya, Rusya, Fransa, Avusturya-Macaristan ve talya katlmaktayd. Bu lkelerin Dersadet'deki b.elilerinin dnda birer bamurahhas ile katlmalar derpi olun mutu. Bizim 2.murahhasmz, daha sonra makam- sadarete getirilecek olan Berlin b.elimiz brahim Ethem Paa idi. Bu toplantlar 29 gn devam etti. Ancak bu zaman zarfnda 9 adet toplant akd olundu. 20/Ocak/1877'de neticelendi. Ruslara haylice dmanl olan Lord Salisbri muhtemel grd Osmanl-Rus savan nlemeyi ok istiyordu nk Rusya'nn Osmanl devletinin dhili ilerine durmadan karmasndan son derece rahatsz oluyordu ngiliz hkmeti. Lord Salisbri ise, Ruslarn artk nerede duracan veya durdurulabilecei hususunun dncelerine gark oluyordu. Htt nerede durduramayacan hesaplamakta aresiz kaldndan, Osmanl devletinin Ruslarn nnde, bir set olduunun farknda olarak Sultan Abdlhamid'e zel bir mektup yollad ve bunda mutalaka savaa girmekten uzak kalmasn tavsiye ediyordu. ngiltere'nin byle bir savata Osmanlya kesinlikle yardmc olamayacan anlatt bu mektubunda gerekirse padiaha biraz fedakrlklar yaplmas hususunda tavsiyede de bulunmutu. Rusya'ya gelince: ar Aleksandr, Osmanllar ile sava stekli olmamakla beraber, ne re ahaliyi harp istemedii insanlar zerine yle bir tahrik etmitiki, kendisi bile bu tahriki durduramazd belki Osmanl hududlar iinde hayat sren Slav tebya kar babl, mhim tvizler verirse bir ihtimal savan kmas nlenebilirdi. Demekki, Lord Salisbri'nin, Sultan Hamid'e biraz fedakrlklar yapn demesi buna dayanyordu. Lord Salisbri; 20/Aralk/1876'da huzur-u hmayuna alnd ve padiahla mlakat oldu. ngiliz lkabl Einli Said Pa-a'nn tercmanlnda gerekleen konumada Salisbri, padiaha yukarda ifadelendirdiklerimizi bir bir anlatt. Htt daha yukarda sylediimiz mektup olaynn aslnda bu mlakat sonunda padiaha bizzat braklan yaz olduu rivayeti-de bahse konudur. Nitekim, Abdlhamid Hn, bu mektubu Midhat Paa'ya tevdi edip, tetkikini tavsiye etmitir. Mlakat neticesinde Salisbri, Sultan'nda harp taraftarlnn bulunmadn tesbit ettii gibi ayrca padiahn sava arzulayan bir gurup paann basks altnda olduunu da hissetmiti. ngiltere'nin en selahiyetli insan padiaha sava istememeini tavsiye ederken, ngilizlerle alan Midhat Paa, bu lkenin yardmyla Ruslar malup edip byk zafer kazanacaklarna inanyordu. Byle bir zaferi kazanan dnemin sad-razam olarak, Byk Mustafa Reid Paay aacann hlyalarn yayordu. Seraskerlik vekili Redif Paa ile Damad Mahmud Celleddin Paa Mabeyn miri olarak Midhat Paay destekliyorlard. Konferans Ve Mertiyet ln

23/Ara!k/1876 trihi iki olaya tanklk etmitir. lki Tersane konferansnn kd, dieri de merutiyetin ilnnn bu toplantya rast getirilmesiyle sanki bir tiryak bulunmu tesiri getirilmek isteniyordu. Toplant baladktan sonra grle^en top seslerini iiten murahhaslar: -Ne oluyor? Diye sorduklarnda. Safvet Paa: -Merutiyet'in iln te'sit olunuyor. Cevabn verdiinde bunlarn bazlar: -ocuk oyunca! Demek suretiyle mrldandlar. Konferans'n akamnda, Midhat Paa Safvet Paaya sordu: -Merutiyet iin ne dediler? Ne dediler? Diye sorduunda Safvet Paa: -Ne diyecekler ocuk oyunca deyip getiler! Cevabn verince Midhat Paa hayli sarsld. nk, Midhat Paa bu merutiyet ilnna ok gvenmi, bu ilnn katlmclar hususunda bir takdir dolaysylada lehde davranlarla karlaacan dnmt. Fakat Hariciye Nzn Safvet Paa verdii cevapla hlyalarna son vermekle kalmam adet kendisini alaya almt. Mertiyet ln Merasimi Mirat- Hakikat adl eserde, orluluzde Mahmud Celaled-din Paa merasimi yle anlatyor: "Midhat paa sadnazam olunca Kaanunu esasiyi iln ettirmekten baka bir ie nem vermeyip gece gndz buna gayret etti. Ayrca yukarda bahsedilen 113. Maddenin tasardan karlmasna hayli a-ttysada buna imkn bulamad ue aresiz kanunun o ekilde iln edilmesine muvafakat gsterdi Bunun zerine konferansn al gnne rastlayan 7/Zilhicce/1293-23/Aralk/l 876 Cumartesi gn Kanunu Esast'nin padiah tarafndan resmen bblVye gnderilmesi kararlatrldndan d-irei hmayun nndeki meydana bir krs konulup, bayraklarla donatld. O gn hava gayet kapal olmasna ramen yine binlerce insan toplanm ve niza miye askeri taburlar ve bandolar meydann uygun yerlerinde selma durmulard. Btn vekiller, ulema, mera devlet ricali, aznlklarn ileri gelenleri, resmi elbiseleriyle hazr olup, hatt- h-mayu'nun gelmesini beklemilerdi. Bu suretle toplanan heyet, Mabeyn baktibi vastasyla Kanun Esasinin ilnna dair hatt- hmayunun gelii srasnda krsnn etrafnda toplandlar. Sadnazam Midhat Paa hatt- hmayunu karlayp ald ve memuriyet icb mhim vazife bana dmekle okumak zere bana verince,k rsye kp okudum, Hatt- hmayunun okunmasndan sonra, Midhat Paa mnasip bir konuma yapt ve eski Edirne Mfts olan Efendi de gzel bir dua etti. Bu arada donanmadan ve dier asker mevkilerden yzbir pare top atlarak,sevin gsterilerinde bulunuldu.." Merutiyetin iln gn merutiyet taraftarlar ile Beyolu ve Galata gibi gayrimslimlerin bulunduu yerlerden gelen avazelerin iinde en dikkat ekeni bu gayrimslim topluluu ile merutiyet taraftarlarnn cokun tezahratlar idi ve bunlardan bir gurup ise Midhat Paann konann nne toplanp <Yaasn Sultan Abdlhamid, Yaasn Midhat Paa!> av-zeleriyle yaptklar tezahratla sevinlerini dile getirirken Midhat Paa' nn bahtszlna yol aan bir r

oldu... 113. madde meselesinin stteki metin iinde gemi olmas, bizim bu maddenin hikyesini es geemeyeceimizden Mirat~ Hakikatin 203. sahifesinden hemen nakle geelim: "..Kann- Ess tasars zel komisyon tarafndan hazrlanp padiaha takdim edil diinde, Abdlhamid Hn bu tasary Nmk Paa gibi muhalif olan zevata gsterdi. Hatta Sadnazam Mehmed Rd Paa zten mesuliyet taraftar olmayp, banada ifade ettii gibi <eer d teklifler srasnda byle bir jest yaplmak mecburiyeti olmasayd, Kann- esasiye muvafakat etmeme imkn yoktu> eklinde szler sylemi olduundan padiah bilhassa onunda fikrini anlamak iin tasarnn bir suretini kendisine gndermiti. Nmk Paa itirazlarnda srar etti. Rd Paa ise kendi nefsince aktan muhalefet etmeyi doru bulmayp maksadn srf padiahn hukukunu korumaktan baret olduunu dalkavuka szlerle ifde etti. Mesel: <tasarnn balangcnda, hkmdarn vazifelerini belirten maddeler, padiahmzn kudret ve snn halkn gznde drr, padiahn nfuz ve yetkisi snrlan-drlamaz> diyerek o maddelerin tamamen karlmasn istedi Ayrca tasarnn sadnazamln kaldrlp bavekilliin ihdas edilmesi ve dier vekillerin bavekil tavafndan seilmesi ile ilgili hkmlerine itiraz ederek sadnazamln devamn ue vekillerin eskiden olduu gibi padiah tarafndan seilip tyin edilmesi lzumuna iaret etti.O srada mabeyn ricalinden Midhat Paa'ya kar olan nfuzlu kimseler bundan istifade ederek, < vkely semek yetkisinin bavekile verilmek istenmesi, idarenin dizginlerini bavekil olanlara verdirmek maksadndan ileri gelmektedir. Midhat Paa ikbl dkn olduundan, bu suretle bavekil makamna gelip istedii gibi hareket etmek istiyor> diye eitli telkinlerle padiahn zihnini bulnadrdlar. Ancak mabeyn ricalinin bu hareketleri, padiah koruma veyahut istikllini teminat altna almak gibi bir niyete dayal olmayp belki merutiyet sisteminin her deuletde geerli prensiplere dzenlenmesiyle ve vkelnn sorumluluk esasnn belirlenmesi sonucu zerine, vazifeli olamayan ricalin, bilhassa mabeynin nfuzlu kimselerinin devlet ilerine karmalar mknnn ortadan kalkacan ve bununda ahsi nfuz ue menfaatlerine dokunacan anlamalarndan gelmiti. Bununla beraber sadrazamn <hkmdarn vazifeleri ile lgili maddelerin tasarya konulmamas> yolunda arz ettii ahs grleri, kabul edilmeyip bunlar padiahn hukuku bal altnda ayrca belirtildi. Ancak sadnazamltn braklarak vkel seiminin eskiden olduu gibi padiah tarafndan yaplmas kabul edildi. Bunun zerine, tasarnn vekiller tarafndan tetkik ve mzakeresine balanld.O srada yine mabeyn ricali <merutiyet hkmeti iinde istibdad> tbiri ile tarif edilebilecek riyakr fikirlerinden olmak zere padiahn kime emniyeti kalmazsa, onu srgn etmeye yetkili bulunmasna dir kanuna bir madde konmasn ilerinde sakl olan ahs kinlerinin gereklemesine kolaylk addederek, drstlkten uzak bu fikirlerini baka bir kalp altnda padiaha kabul ettirdiler. Mabeyn baktibi Said Bey, szn ettiimiz maksad ihtiva eden ve szde

ummi asayii bozacak ekilde hareketde bulunduklar zabta tarafndan tesbit edilen kimselerin Osmanl topraklar dna karlmasna padiahn, yetkili olduunu belirten bir madde kaleme alc. Damad Mahmud Paa, bunu mutlaka tasarya ilve ettirmek maksadyla vkelya tebli ettiinde, iin sonunu nceden grenler, bu maddenin hrriyet ve vkelnn sorumluluk esaslarn ihtiva eden bir kanuna ilve edilmesinin pek zararl olaca yolunda fikir beyan ettiler. Bu cmleden olarak, Midhat Paa muhalefette direttike, Mahmud Paann nazarnda meselenin nemi artp, sanki padiahn atameve kudreti ancak bu kanunla teminat altna alnabilirmi gibi bir inanca saplanmakla bu hkmn kanuna ilvesi padiah tarafndan mutlaka lzumlu grlmtr diye icbar etti ve nihayet 113.maddenin son fkras olmak zere, bunu tasarya yazdrd. Ne yazkki, gerek Mahmud Paa ve gerek kendisiyle ayn fikirde olan M beyn ricali bu maddenin kanunda yer almasnn, ileride eitli suistimallere sebeb olacan ve belki ksa bir mddet sonra kendi aleyhlerine kullanlacan ve Kann< Ess'ye konmasnn, yabanclar nazarnda, bizim amzdan uyandrlabile cei msbet tesiri tamamen silip spreceini anlamadlar " Hemen burada ilve edelimki ahali arasnda, devreden ve-kayere gre Midhat Paa, Sultan Hamid'in huzuruna gelmi ve gya 112 maddeden ibaret tasla okumu. Bu kraat esnasnda gya Sutan Hamid, pek gzel! Eline salk! Sa olasn babacm! Gibi szlerle kendisini taltif ve takdir etmi-mide, sonunda da bende bir madde ilve etmek istiyorum. Mnasip bulurmusunuz diye sormumuda, Midhat Paada, demindenberi ald takdir ve taltiflerin sonucunda mehur 113. maddeyi yazmas iin tasla padiaha vermi o da, buraya ilve etmi, Bylecede mezkr madde yeri geldiinde Midhat Paa'ya srgn yolu alm babnda nakiller dolatrlr, bir vehe kazandrmak zerede devrin Osmanl dman ingiliz b.elisi Elyot'ada, bu ince hileyi tespit ettirme hususunda rol verirler ve Midhat Paaya bu madde yznden epeyi takaza ettii sylenir durur. Bunlar anlatanlar daha ziyade nasl siyas mahfillere szdrlm byle bir senaryonun maksad- hakikisi neyse bunun yaygn bir kanaat hline gelmesi de ifadeyi tertipleyenlerin maksadlanna erdiini gsterir, iin asln yazm bulunan orluluzde Mahmud Celaled-dih Paa dahi, almasnn 204. $ahifesinde, <.geri tahtdan indirme iindeki (Abdlaziz'in indirilmesi kastediliyor) rol sebebiyle, Midhat Paannda devlet idaresinden uzaklatrlmas sarayca (bu padiah ve yaknlar demektir) gerekli grlyordu. Fakat halk arasndaki hreti sebebiyle-clusu mteakip byle bir yola gitmek uygun grlmedi-inden bir defa onun da sadnazamia getirilmesi ve daha sonra ikblin zirvesinde drlmesi ekli tercih edilmiti..> eklinde yazmak suretiyle Midhat Paa iin mutlaka bir zel operasyon dzenleneceini dncesinin dnda tutmamakla beraber bizim yukarda ileri srdmz 113.madde ile alakal, padiahn, Midhat Paaya oyun kurmas hikyesini kuvvetlendirir ekilde anlamak kbilsede, iin bu kadar, yni 113.maddenin olay bizim doru bulmadmz hikyenin anlatm bir dedikodudan teye gitmez dncesinde yine srarlyz. Hemen ilve edelim; Tersane konferans mnasebetiyle s-

tanbul'da bulunan ngilizlerin konferansdaki birinci murahhas Lord Salisbr, 113. madde hususunda babl'ye gelmi malum maddeyi ifadeyle: <bu madde varken, yaptnz kanunun hkm olamaz> dediini orluluzde, kitabnn 212. sahifesinde de yazm bulunmaktadr. Hemen bundan da istinbat etmemiz gereken hususat, ecnebilerin padiahla baka, devlet ricliyle baka konutuklarn ve koyduklar metodla padiahla, rical arasnda srtme temine alacak fitne yollarna saptn bu olayda gzlemek kabil. Abdlhamid ile konuurken pek makbul bir konuma, hayrl tavsiyeler yapmay tercih eden Salisbr, Midhat Paaya bu padiah merutiyette bu kadar neden selahi-yetli kldnz diye paylamaya kadar cesaret ve nezaketsizlik gsteriyor. imdi biz; Tersane Konferans neticesinde Osmanl devletinden kacak bir sava nleme tavsiyesi iin, konferans karar taleplerinin yerine getirilmesi tavsiyesine hvi Lord Salisbri'nin konferanstan sonra giderken Sultan Abdlhamid'e sunduu raporun bir zetini orluluzde Mahmud Celleddin Paann Mirat- Hakikat adl eserinin 214. sahifesinden alntilyarak okurlarn dikkatine sunalm: "Osmanl devleti bu gn ok tehlikeli bir vaziyet iinde bulunu-yor. Zira Rusya' nn 250 bin kiilik bir ordusu Eflak ve Budan hududunda ve 150 binkiilik dier bir ordusu da Anadolu hududu zerinede topland. Eer Rusya, Tuna nenrini geerse, Avusturya Bosna'ya asker sokmaya mecbur olur. talya'da Bulgaristan hadisesi sebebiyle Osmanl topraklarna saldrmay tasarladndan, Avusturyallar bir harekette bulunacak olurlarsa talya'y tutmak mmkn olamayacaktr Yunanistan ise harisne emellerini ortaya atacak, ran'da dou snrlarnda topraklarn geniletmek iddiasna kalkacaktr. te Osmanl devleti bu kadar dman arasnda kalarak, bunlarla savamak zorunda kalr Geri askeriniz.oktur, ama ne dirayetli kumandannz ne gerektii kadar mhimmatnz ve nede hazinenizde bunlara yetecek kadar paranz vardr. Ayrca; birsn:.>a kacak olursa dardan siz yardm eden de bulunmaz. Zira; Fransa pek ok zarara uram olduundan uzak bir yerde savaacak gce sahip deildir n-giltere'ninde yardmda bulunmas mmkn deildir nk Bulgaristan hadiseleri esnasnda cereyan eden vahice hareketlerden, ngilizler gayet mteessir olmulard. Bu honutsuzluk devam ettii mddete, ngiliz milleti hi bir kabinenin, Osmanl devletine yardm etmesine msaade etmez. F~;vr imdiki kabine yle bir temaylde bulunsa, derhal azledilip, devletinizi Avrupa ktasnda tamamen kertmek istiyen Gladeston i bana geer. Bu sebeble Osmanl devletinin son derece ihtiyatl hareket etmesi ve vatan kurtarmak iin essa taalluk etmiyen her fedakrla katlanmas lzmdr." Raporunun son ksmnda Salisbri u ifadelere yer veriyor: "dri muhtariyete kar kmaktan dolay ngiltere, Amerika'da bulunan bir byk eyaletini, Danimarka, Sceh-leuig ve Holstein eyaletlerini ue Avusturya ise talya'da bulunan bz eyaletlerini terk etmek mecburiyetinde kald. Avusturya bu tecrbeden ders alarak, Macaristan'n idri muhtariyetini kabul etti ve bylece oray elden karmamaya imkn buldu. Eer Osmanl devleti, konferansn teklif etti idare tarzna raz olmazsa mutlaka bir sava kar.

Bylece Osmanl devleti Rusya ve belkide daha baka dmanlarla tek bana savamak zorunda kalacak ve bunun neticesinde saltanat ve lkeyi tehlikeye sokmu olacaktr." eklinde bir ifadeyle noktalayan Lord Saiisbri, tersane konferansnn neticelerini tatbik bu kt vaziyetten kurtarr demek suretiyle yol gstermi ve padiahda bu kanaati daha evvelden tad iin raporu pek mhim bulmu ve delicesine sava taraftar Midhat Paaya bari meclis safhasnda sava karar konuulurken, bu muhtray gz nne almas iin hem o istika mette idre-i kelm etmi hem de raporu eline tututurmutu. Fakat ngiliz menfaatleri, mahkemede doruyu sylerken, karakolda ayor diki, ngiliz te'sirindeki Midhat Paa harp taraftan oluyor nk ngiliz gizli karakolu byle istiyor, bu karakol komiseride, herhalde ngiliz gizli istihbaratyla mttefik hareket eden b.eli Elyot idiki, mahkemeyi de Lord Salisbri temsil ediyor ve dorulan tavsiye ediyordu. Merutiyet hkmetleri genellikle karakollarn dediini yerine getirir. Bylece bu sonucu dnya trihine bile byk tesirleri olan 1293/1877 Osmnal-Rus Sava merutiyet meclisinin hamas nutuklaryla ifade edilen kanaatlann sonunda sava dedi ve bylece karakol'un istedii yerine geldi. Mahkemenin, yni Salisbri'nin tavsiyev raporu, padiahn elinden Midhat 'in ekmecesine yol alrken, tarihilerinde birbirlerinin alntlamas iin bir siyaset vesikas olarak trihdeki roln oynamaa balad ve elan devam etmekte.. Meclis Mzakerelerinde Sava Tersane konferans tavsiyeleri tekil olunan meclisi-i me-busana getirildiinde Midhat Paa uzun bir konuma ile alnan kararlar ifade ettikten sonra yaplacak mzakerelere k tutmak iin red kararnn getiri ve gtrn,kabul k rarnn da fayda ve zararlar hususunda bir bir saymak suretiyle hzirunu iyice tenvir etti. Daha sonra sz alan sabk sadrazam Mtercim Mehmed Rd Paa; "Hayat ruh ile kimdir. Devletlerin ruhu istiklldir Yaplan teklifler develtimizin ruhunu ortadan kaldrarak bizi ruhsuz bir beden hline dndrr. stiklli kalmyan bir devlet iin hayat hakk tannsa dahi namussuz yaamak caiz deildir. Bunu red ederek hukuku korumak urunda her trl fedakrl gze almak namus ve hamiyet borcu olduundan, reyimiz kesinlikle tekliflerin reddi ynndedir" eklinde konutu ve peinden Katolik Ermeni papazlarndan Enfiyeciyan efendi, sz alp, u szler ile Rd Paa yi takviye etmi oldu: "Beyz senedenberi ecdadmzn kemikleri mtereken ayn vatanda yatyor Onlardan bize miras kalan vatann muhafazas birinci vazifemizdir. lm tabiidir Trihler gsteriyor ki bundan nce pek ok byk devletler gelip gemilerdir Cenab- Hakk eer devletimizin mrn u zamana kadar tyin ve takdir etmise,ona ne denilebilir? Fakat, erefsizce lmekle erefli lmenin arasnda byk fark vardr. Mutlaka kurun yiyerek leceksek, gsten yenecek kurunu, arkadan gelecek kuruna tercih etmeliyiz. O takdirde hi olmazsa, gemitekilein ahvalini bildiren trihler nazarnda byk eref kazanm oluruz. Biz zten tek u-cud idik. Bunu

gerekletirmek zere bir Kann- Esasi iln edildi ue ilk defa birlik ve beraberliimize bir balang olmak zere, bu meclise davet edilmemizlede bu birlik salanm ve isbt edilmi oldu. Bundan dolay Padiaha ve btn vkel heyetine teekkr ederiz. Bundan sonrada birlik hususunu layk olduu dereceye ulatr malyz. Mezhep ayrl vijdani bir meseledir. Mslman camie, hristiyan klieye gitsin. Ancak siyasi bakmdan tekvcud halindeyiz; karda ve zararda ortaz. imdi, sefirler gidince bunun sebebi hristi-yanlar korumak niyetinde olmalardr gibi szlerle baz bozguncular urada burada bu meseleleri bilmeyen bir takm adamlar aldatp, on- larn da bizimde ektiimiz hep bu hris-tiyanlarn yzndendir diyerek bir takm kim setere ktlk yapmalar muhtemeldir. Bunun nn almak iki tarafn ulemasna bortur. Bundan dolay eyhlislm efendi ile btn ulema efendilerden bu hususda gayret ve himmet gstermelerini rica ediyoruz. Bunca senelik koca bir Osmanl devletinin bekasn korumaya mecburuz. Byle byk bir devlet mahvolunca mstman ve hristiyan btn halk bu muazzam saltanat binasnn enkaz altnda katarak canmz vermeliyiz. Vaktiyle stanbul alndnda, ne kadar kanlar dkldyse imdide ondan bin kat fazlasn dkmedike burasn teslim edemeyiz. Biz; bu yolda birlik ve beraberlik inde altmz mddete, Avrupa umm efknda tabiatyla bizim lehimize dner Bu hallet] vaktiyle birliin salanmasna laykyla almayarak, yanl yol tutuumuzdan ileri gelmitir. Bu teklifler slah etmek iin deil, fesat karmak iindir Biz o hatann lekesini vatan korumak urunda kammzla yok etmeliyiz. Evet yaplan teklifler srf topraklarmza mdehale etmek ve lkede fesat kartmaktr. Bunun basit bir delilide erkes-lerin Anadolu'ya naklidir. Onlar Rumeli de zararl iseler Anadoludaki hrisyanlara da zararl deilmidir? Ksacas yabanclarn gayelerini desteklemek iin yaplan bu kabil tekliflerin reddi hususunda hepimiz birlik olarak canlarmz feda etmeliyiz. Bundan dolay bu teklifleri red ederiz. Bu savaa din ve mezhep kavgas ad vermeyip, vatan' korumak mcadelesi demeli ve hepimiz biribirimize sarlmalyz." Diyen; Enfiyeciyan Efendiden sonra Galatasaray Lisesi (Mekteb-i Sultan) mdr Sava Paa (bir rum olup islm hukuku zerine nefis bir eseri vardr.) Enfiyeciyan'n ifadelerine katlan ve kuvvetlendiren beyanlarda bulunup, teklifin reddini ile;-srd. Rfatpaazde Rauf Bey adl bir zt ise, 'Abay giymeli, krmz dipli mum yakmat her eyi feda etmeli bu teklifleri kabul etmemeli diyerek szn bitirdiinde, Borsa komiseri Arnavut ileri gelenlerinden Abidin Beyde: vaktiyle bu memleketleri feth eden ecdadmzn ruhlar u meclisde hazrdr. Konumalarmz dinliyorlar. Onlarn mukaddes kantar hrmetine hakla rmzn korunmasna almalyz." Deyip, noktai nazarn anlatt ve sz ilmiye ricaline geldi: "Teklifi red ettiimiz takdirde kan savata dmann saldrsna kar koyacak gcmz varmdr?" sorusu geldi. Serasker Redif Paa be-altyz tabur asker karabiliriz silah ve mhimmatmzda vardr" eklind^ cevap verdi. Bu mzakereler sonucunda konferans tekliflerinin reddi cevab kabul grd. Bakn imdi u Redif Paann cevabna: be-altyz tabur asker karrz demek suretiyle ortada yz taburluk

bir mevhu-miyet brakyor. Ahali arasnda; taburun efradnn says bin kii olarak bilinir ki, mevhum olan yz taburu, bin ile arptnzda karnzda yzbin rakam gibi mthi bir rakam grrsnz. Bu pek byk bir say olup bunun eksiklii veya ziyadelii savan ne ticesinde pek mhim rol oynar. Bu cevap gsteriyorki,ihtilalcilik oyunlarna dalm zevatn kuvvetinin yeknnden haberdar olmadn gsterirki, tasarmz bundan sonra balar. Meclisin,konferans kararlarn red etmekten yana olduunun ifadesi padiah tarafndan da tasdik edilince, sra bunu konferansn burada kalm bekleyicilerine ulatrlmasna geldi. Btn bunlara ramen savan akbetinden emin olmayanlar ile umumiyetle savan yi bir ey olmadna mutekit olan zihniyet, bu savan vukubulmamas iin eitli yollan denemeye koyuldu. Padiah tarafsz grntsne ramen savaa asla taraftar deildir. Sr bistan ve Karada Prensliklerini sulh yoluna davet eylediler. Midhat Paa bu ie Ermeni asll Pertev Efendiyi vazifelendirip, Belgrad'a gnderdi. Fakat tebli tarz adet bir yar tehdit manzaras veriyordu. Srbistan'nda, mnasebetlerin balamas iin Osmanl devletinin kapsn almas isteniyordu. Midhat Paada Pertev Efendinin yollandna asla nem vermeden ektii telgrafla Srbistan ve Karada Prenslerine sulh mzakereleri iin murahhas istediyse de, Srplar,gnderecek diplomat olmadn, Viyana elisi Aleko Paa ile grebileceklerini bildiren cevap geldi. Aleko Paa bu ie mezun edildi. Karada'dan ise bar artlarnn hangi esas zerinde olacana dir mphem bir cevap geldi. Midhat Paa bu cevaplar adet bir zafer sayp ne mzakeresi demediklerine pek sevindi! kbl Eteinin dbr Tuzana Kapl Tersane konferans kararlarn red etmek suretiyle Karada ve Srbistan ile meseleyi hususi grmek ve bir k yolu bulmay beraber temin etmekti. Ancak unutuyorduk! bize baml bu iki prenslik kendi akllaryla deil, Rusya'nn tesiriyle bu ilere giriiyordu. Bu bakmdan steselerde iste-meseierde Rusya'nn izdii rotaya uymak zorundalar idi ve Midhat Paa bunlar nasl dnemez ve hesaba katmaz! armamak kabil deil- dir. Hrici siyasetde vaziyet bu durumdayken, Midhat Paa Kanun- Ess koymakla hreti artmt. Bu durum onun sadarete getirilmesine de imkn salamt. imdi de btn gcyle mebus seimi iiyle unsa-yordu. Midhat Paa akam olduunda da Yeniosmanllar denilen genleri konana topluyor sabahlara kadar sren iki lemleriyle her eit meseleye parmak basyorlar, bu eilimin genlerinin ipe sapa gelmiyen cretkr ifadelerine ses karmyor idi ve bu arada da sohbet esnasnda kendiside devletin sr olmas gelen mevzuiarda anlatt oluyordu. Bu kiiler ise Nmk Kemal, Ziya Bey (Paa), Avlonyal smail Bey olup zamann icbna pek bakmadan konuuyor ve veli-inimetlerinin parlamakta olan yldzna glgeler dmesini hzlandryorlard. Padiah'da dhil olmak zere ilerin savasz geitirilmesini isteyenlerin saysnn az olmadn gren bu gurup

btn taraftarlaryla sava propogandas yapp, Mi-rt- Hakikat'in 237.sh.de:* ".umum efkr kendi taraflarna ekmek iin mnevi bir destek salamaya da baladlar. Hatta Ziya Bey (Paa) ve Keml (Namk Keml) Beyler Suttan Byezid Meydanndaki asker misafirhanede bir cemiyet kurarak, mevki sahibi kimselerin oullarndan ve dier genlerden millet askeri yazmaya koyuldular. Bu cemiyetin bakanlmda Midhat Paa'ya verdiler. Aradan bir ka gn getikten sonra, millet askeri kaydedilenlerin gurup gurup Midhat Paann konana gidip alk tuttuklar haber alnnca Midhat Paann hasmlar trl trl telkinlerle cemiyetin kapatldm, gnll asker yazlmak isteyen hamiyet sahiplerinin, Seraskerlik Dairesi'ne bavurmalarn bildirmeye memur edildi. Fakat, cemiyet yelerinin deftere kaydettikleri genler, Seraskerlik kapsnda askerlii kabul etmeyiz, biz millet askeri olacaz naralaryla buna kar ktlar. Midhat Paann konana gidip ikyette butundular." bu ifadeler yer almaktadr. te yandan; btn bunlar olurken, ir-i mehur Nmk Keml Bey, tahttan indirip bindirme hususundan kinaye olarak; <Eeyu l yusenna illa ve kad yuselles-mnas: iki defa yaplan eyin lenmesi icb eder> msran okuyarak Ziya bey le entrikalar eviriyorlar ve saltanat sistemi zerine aleyhde lkrdlarn ban ekmeye balamlard. Bu ifadeler Saray'a aksettiinde Midhat Paa bir gzel hizaya getirilmi ve Namk Keml ile Ziya Paann istanbul d grevlere gnderilmeleri emri verildi. Midhat Paa Ziya Paaya vezirlik verdirip, Suriye Valisi olarak tyin etme yoluna gitti. Namk Kemal Bey, verilen vazifeyi kabul etmeyip, stanbul'dan kmad. stelik cretini dahada arttrd. Zten; Sultan 5.Murad takmndan addedildiinden, Ab-dlhamid Hn tarafndan zerinde titizlikle durulmaktayd. Bu arada da Harb Okulu talebelerinden ad Ali Nazmi olan bir gencin, Keml bey'e olan mensubiyeti ve dolabnda, hilfetin l- Osman'dan alnp eski sahihlerine Mekke Emiri erif Abdlmuttalib Efendiye verilmesi icb ettiine dir bir yaz bulunmas yava yava bunlarn suyunun snmasn tevlid etmekteydi. Saray bundan tela dm bu olayla alakal geni bir sorguya lzum grlmt. Ancak biz sorgunun akbetine dir malumat sahibi deilsek de, umuyoruzki Midhat Paa bu sorgu iinde anlan zevatn banda gelmitir. nk yukarda yazdmz gibi, her eit sz ve ifade bulunduu meclisde yuvarlanr giderdi ama byk bir devletin sadnazamda buna ne kadar msaade etmeliydi? Galip Paa Hadisesi Heyet-i vkelda yni bu gnk tbirle bakanlar kurulunda Mliye nezaretine uhdesine alm olan Galip Paa'nn grevinde aknlk ve acziyet gsterdiini ileri srerek azlini ister ve unlar syler: "Galip Paa terbiyeli ve namustu bir zat olduundan vkel heyeti kendisinden ok memnundur. Ancak; mli ilerden ankyacak kapasitede olmamas hasebiyle azledilmesi gerekir" dedikten sonra yerine Yusuf Paann getirilmesini tavsiye etmitir. Galip Paa, Damad

Mahmud Paann yakn arkada olmas hasebiyle Ayan azalna getirilmesi artyla Yusuf Paann mliye'ye getirilmesine irade kt. Bu seferde, Midhat Paa Galip Paa hakknda ithama giden bir metodla ayan yeliine alnamaz eklinde mtalaada bulunurken esbab- mcibesi uydu: "Kd para ileri ok kark bir vaziyette yryor. Galip Paa vkel meclisinde 95 binliray, 2 milyon 100 bin kuruluk kt paraya satn aldn syledi. Bu yzden devlet hazinesini 30-40 bin-tira kadar zarara sokmutur. Bu hesap ylece kalrsa mebusan meclisinde de, bahis konusu edilmek ihtimli vardr. Onun iin zimmetini temize karmadka Ayan meclisine alnmas uygun olmaz" idi. nce Galip Paay namus ve drstlyle medh edip sonra zimmetle sulamas bir tezat olmakla beraber, meclisi mebusan ve mebuslar iradeye kar kullanabilecei vehmini de getirdi. nk; iradei seniye Galip Paann ayn'a tyinine dir szle sdr oluyor fakat sad-riazam yerine getirmiyordu. orluluzde Mahmud Celleddin Paa, kymetli eserinin 238. sahifesinde unlar yazmaktadr: "O srada Midhat Paann konana gittiimde ben istifa edecek deilim. Padiah beni azledecekse etsin. Fakat bu defaki ayrlm dierleriyle kyaslanamaz. Halk gelip beni euimden alarak sadr azamlk koltuuna oturtmak isteyecek, sonra i zorlaacak. Byle bir durumla karlamamak iin ite u antada param var. bir de vapur kiralayacam. Azledildii-mi haber alr almaz, vapura binerek Midilli Adasna gidip oturacam."tarznda sama sapan beyanlarda bulunduunu kayd ediyor. Biz bunu bir ba kaldn eklinde telkki ediyoruz. nk; 2.Abdlhamid Hn gibi ok dikkatli ve herkesin deil bir sonraki admn, bilmem kanc hamlesini hesap eden bir ahsiyet sadrazamn bu davranndan yle senaryolar retirdiki, insana yaratandan tr sevgisi olmasa idi, bu davran sahibini ak veya gizli olarak tahtal kye yollard. Merhameti yce bir ahsiyet olmas Midhat Paann ans olmutur. Nitekim; Midhat Paada bir ka gn sonra makam-i sadarete gelmi ve devlet ileriyle meguliyete devam ederken Damad Mahmud Celaleddin ve Redif Paalar, orluluzde Mahmud Celaleddin Paay bir odaya ekip, Midhat Paann suyunun. snmay ap, kaynadn, padi-ahsa bir ka iradesine ramen Nmk Keml Bey'i def etmemesine ok kzp, zerinden itimadn kaldrd. Bunun resine bakmazsa, kendisi iin iyi olmayacan bildir, diye bana tenbihatta bulundular diyor Mirat- Hakikat yazar. Yine u szlerle devam ediyor orluluzde: "bu szleri iittiimde Midhat Paa iin kt niyet peyda olduunu hissetimden meclise girip durumu kendisine anlattm. <Ne yapalm? Keml Bey kendi rzasyla darda bir grev kabul etmiyor Ben zorla gnderemem. Artk bu ii bizden sonra gelecek olana grdrsnler> cevabn verdi. Bunun zerine Damad Mahmud Paa, Midhat Paadan sert szler iiterek geri dnd. Mteakiben vkeldan meseleye vakf olanlar bir araya gelip ve Serasker, Redif Paa mnasip bir lisanla: <eer bir kere padiah ile grp meramnz anlatsaniz u karklk-lar tamamen ortadan kalkar> diyerek Midhat Paay Saray'a gitmee ikna etti. Bunun ardnda Damad Mah- mud Paaya tezkire gnderip bir dveti gelirse Midhat Paa'nn saray'a gideceini bildirdi."

Midhat Paann Azli Midhat Paa konana gece yarsna doru gittiinden az sonra Saray'dan bir yaver gelmi saraya davet edildiini haber vermi ve refaketinde saraya gelmiler, Midhat Paa, Paa diresinin yanndaki kapdan saraya girdiinde Mabey, Feriki Einli Said Paa bir manga sngl askerle kendisini karlayp, buraya buyrunuz demek suretiyle Paa diresini .gsterdi. Alt katta br odaya alnd ve kapya da bir nbeti dikildi. Sadnazamlktan azledildiniz diyen odaya yaln bana giren Said Paa idi. Mhr-i hmayunu veriniz. te vapur hazrdr! Derhal Osmanl lkesini terk etmeniz emredilmitir. Demek suretiyle szn tamamlad. Midhat Paa; ben padiahn sadk bir bendesiyim, beni mahkemeye versinler suum ortaya ksn ne ise! Byle yapmak ok fena te'sir uyandrr eklinde sama sapan szler sarfna balad. Vapurla kendi parasn kullanmadan Midilli'ye gitmek yerine Napoli'ye srlrken, o yazk millete, devlete yazk! "nn lillh ve inn ileyh rciun" yetini syl-yor ve gz yalarn tutamyordu. Bir ka gn sonra Yeni-osmanllar efradnn bazlar da sorgularn mteakip bata Nmk Keml Bey olduu hal de Midilli Ada'sna srldler. Makam- sadaret ra-y Devlet Reisi Edhem Paaya, dahiliye nazrl Ahmed Cevdet, Adliye Edirne valisi Asm, sadaret mstearl Halep valisi Hurit, ehremanti Galip, Mec-lis-i mebusan riyaseti Ahmed Vefik Paalara verilirken, ticaret nzrlda Ohannes Efendiye verilirken dier vkel yerinde ibka edildi. Edhem Paa, Sakzl ve Rum asll olup, eski sadrazamlardan Hsrev Paann kapdan- deryal dneminde Sakz isyannn bastrld srada esir edilmi ve Hsrev Paa kendisinde zek prltlarn sezmi ve Avrupaya tahsile gndermitir. Mehur Sar Memduh Paa'nn Esvat- Sudur adl hatrat eserinde paay anlatan satrlar yle" Sultan Abdlme-cid devrinde mabeyn-i hmayun feriki (korgeneral) di. Saraydan lkeye dafada yararl olmak iin kt. Vezir oldu. Hriciye vekilliine de tyin oldu. Abdlaziz Hn zamannda kendisine verilen nazrlklar gayet gzel tedbirlerle ve n-muskra ne bir anlayla idare etti. Maht 2. Abdlhamid Hn'n 3. sadrazamdr. (Memduf Paa bu hatratn 1920'lerden sonra yazmtr) Midhat Paa azledilip, srgne gnderilince yerine tyin olunmutu. Bir defa sadrazam oldu. Bu grevden alndnda Viyana sefarethanesine gnderildi. Daha sonra stanbul'a arlp, dhiliye vekillii uhdesine verildi. Edhem Paa, ilim ve fen kollarnda cidden bilgi sahibi bir zatt. Avrupa siyasetinin inceldiklerine vkf bir kimseydi leri grllk dediimiz fera seti btn mkem-melliiyle ortadayd. Shilhaneleri pek yaknmzda olduundan dolay zel toplantlarndan dinleyici olarak stifade ederdim." Biz de kaydedelim ki, kardei Fener Patrikhanesinde yksek rtbeli bir ruhban olup, kisve-i katranisi zerinde olduu halde, Aabeyini zaman zaman ziyarete gelirmi ve sadrazam mahcubiyetinden biraz zlrm, gnn birinde kardeine daha seyrek gel demek mecburiyetini hissetmi .

Meclisi Mebcsan'n Kud Mdhat Paann srgn edilmesi sonrasnda dta ve ite Midhat Paa olamadan da, meclis-i mebusan alr ve teki-lt- esasiye'ye gre parlamenter sistemi yrteceimizi gstermek gerei gz nne alnarak meclisin kadmmn hzlandrlmas yolu tercihi edildi. Midhat Paa gnderilmeden evvel seimle intihab olunmu mebuslar stanbul'da toplanmaa balad esnada ayan meclisi de teekkl ettirildi. Bakanlar kuruluda, padiahn a nutku olarak irad buyuruca mevzular mzakere ederek msvedde olarak tesbit ettiler. Dolmabahe Saraynda, muayede salonu yni bayramlama salonu denilen platformda 2/R.evvel/1294-7/Mart/1877 Pazartesi gn ecnebi misyon, devletin kurumlarnn ileri gelenleri bu toplantda isbat- vcud ettiler. Ayan yeleri (senatrlerde mebuslar hemen taht- hmayunun karsnda yer aldlar. Davetliler ise bu topluluun sa ve soiunu doldurdular Padiahn terifini beklediler. Az sonra padiahn yannda veliahd Mehmed Read Efendi, ehzade Kemleddin Efendi ile birlikte salona girip tahtn nnde durdu. Sadrazam Edhem Paa,Sultan Hamid'in elinden yazl metin hlindeki nutku alp, Mabeyn baktibi Said (Paa) Efendi'ye verdi bu zatda nutku okudu .Akabinde toplar merutiyetin meclisinin aldn iln etmi oldu. Bilhassa ecnebi misyon bizim meclis sisteminde zorluklar yaayacamz, acemilikler olabileceini sandlarsada Ahmed Vefik Paa bu beklentiyi boa kard. Dikkatli bir idare ve nzik tutum baary salad. Osmanl-Rus Sava( 1293-1877) 24/Nisan/877'de Rusya'nn vazife bandaki maslahatgzar Nelidof, Hariciye nazrmz Safvet Paaya ar imzasn tayan iln- harp notasn verdi. Ayn gnde Ahmed Tevfik Bey, Osmanl devletinin Petersburgdaki elisi olarak pasaportunu ald. Bu suretlede, 1293 yni 93 Harbi denen Os-manl-Rus sava balam oluyordu. Bu savan Anadolu cephesi ve Rumeli cephesi diye ikiye taksim olunmas pek byk bir alanda cereyan etmesinden-dir. Rumeli tarafndaki dier tbirle avrupa tarafnda ve Tuna Nehri havalisinde ba kumandan irpanl Abdlkerim Ndir Paa idi. umumi Karargh umnu ehrindeydi. Saraybos-na'da Veli Paa, kodra'da Ali Sib Paa Yenipazar'da ise Mehmed Ali Paalarn birlikleri dorudan doruya Bakumandan Abdlkerim Ndir Paa emrinde deildi. Abdi Paann emrinde garb ordusuda denilen Osman Paa (daha sonra Gazi Osman Paa) komutasndaki ordu Bakumandana balyd. Bat cephesindeki ark Ordusu ad verilen birliklerin kumandanhda Mir Ahmed Eyyb Paadayd. Yine Tuna kysnda Rusuk merkezi durumundayd bu ark Ordusunun. 3.Ordu ile ark Ordusu arasnda yer alan bir ordu daha vardki, bu da garp cephesindeki Cenup, yni Gney ordusu idiki bununda komutasna Asker mektepler nazrlnda tugeneralken mirlie ykselmi bulunan Sultan Abdlaziz'in

hafinde byk dahli bulunan Sleyman Hsn Paa'ya verilmek zere arlmt. Abdlkerim Ndir Paann emrine verilmi bulunan bu ordularn gene! mevcudu ikiyzbin saysnn eteindeydi. Ruslar ise ilk anda Tuna zerine 250 bin kiilik bir kuvvet ymt. Bu birliklerin en kalabaln Ahmed Eyyb Paann ordusu idi ve yzbin kiiyi buluyordu. Rus ordusunun yukarda ilk andaTuna'ya yd 250 bin kiilik asker bizim saymzdan haylice fazla olduu gibi bunlara gizli veya ak, Romanya, Srp ve Karada takviyesini ilve ederseniz dengenin adamakll aleyhimize olduu mahede olunur. nk Srp birliklerine bir Rus generali kumanda ediyordu. 22/Haziran/1877'de takriben sava ilnndan sonra Ruslar, Tuna Nehrini gemeye baladlar. General Zimmerman Alman asll bir Rus generali olup, krkbin mevcudlu birliklerini Macin denilen noktadan geerek Dobruca'nin kuzeybatsnda grnmeye baladlar. Drt gn iinde Tuna'nn ortasndan gemi oluyorlard. Buda Zitovi ile Nibolu'nun ve de Plevne'nin uzak olmad blge idi, Nibolu ile Plevne'yi biribirinden ayran Osma Nehri oluyordu. Grandk Nikola bakomutan olarak birlikleri ni ynetiyordu tabii ilve ede-limki, bu kii ar'in kardei idi. Tuna'nn geilmi olmas Osmanl askerinin yenilmi olmas mnasna alan kyamet gibi askeri otorite grleri mevcuddur. Bu geie adet seyirci kalan Abdlkerim Ndir Paann Viyana'da yetimi olmasna ramen ve haylide bilgili olmas Rusiar Tuna'y amas srasnda bastrmamas izah olmayan bir hatadr. Zten padiah daha sonra bu paasn divn- harbe sevketmitir. te yandan; General Gurko, nce Trnova'y ele geirdi. 16/Temmuz/1877'de Nibolu Ruslarn eline geince Edirne'ye inii salayacak tek ey dmann balkanlarda durdurulmas idi. pka Ruslarn eiine getiinden Osmanl kuvvetlerini bir araya getirebilmek pka'nn Ruslardan kurtarlmasn icb ettiriyordu.17/Temmuz/1877'de irpanl Abdlkerim Ndir Paa azledilerek Mir Mehmed Ali Paa yerine bakumandan olarak tyin olundu. Ne varki byie pek mhim ve byk sava kazanmay becerecek tecrbe ve apda olmayan bir askerdi. stelik emrindeki komutanlarn bilhassa mir olanlarnn ou Mehmed Ali Paa baaracana, sava kaybedilsin diyecek ahsiyetlerdi. Nitekim T.Ylmaz ztuna Bey, Trkiye Trihinde 7. cild, 147. sahifede u satrlar yazmaktan kendini alamaz: "Son yllara kadar gizil kalan baz ok mhim vesikalarn TTK (Trk Trih Kurumu) uaynianmas ile, hu mirler arasndaki irkin ve aalk rekabet ve dmanlklar ortaya kmtr.nhitat (k) devri Trklyesinde mnevi yapnn ve vatan sevgisinin ne derekede olduunu anlamak iin, bu vesikalar okumak kfidir. Gene bu vesikalar, sava Abdlhamid Hn'n Ydz'dan idare ettirdii iin kaybettiini savunan eski ve gln tezi,tamamen rtmtr. Yldz'dakl seraskerlik kurmaylar bu ' mirlerin zararl davranlarn ksmen olsun nleyebilmek iin, hazan mdehale etmiler ve tabii padiah nmna emir vermilerdir. Aada grlecei gibi, Gz Osman Paa'rrn Plevne'yi sonunda brakmasda, Trk kumandanlarnn bu kaleye kfi

yardm yapmam olmalar dolay siy ladr." Demektedir. Gazi Osman Paa ifadesini alp dersini verdii Srplar karsndaki baars hasebiyle 45 yanda olduu halde Mirlik rtbesine ykseltilmesi yaplm ve Vidin'den Plevne'ye gitmesi emredilmiti o da bu emri yerine getirmi geldii Plev-ne'de elinden geldii kadar bir palangadan bile kt durumda olan mevziyi hayli tahkime muvaffak oldu. . Beri yandan da yine gen mirlerden biri saylan Sleyman Hsn Paa, emrindeki kolorduyla Hersek'ten yola kacak ve Tuna cephesine gicjecek idi ki bu ok uzun bir yolculuk olduundan deniz yolu denemek ekli tercih edildi. Bu kadar byk bir askeri birliin, Osmanl devleti trihinde ilk defa donanma ile nakledildii grld. Sleyman Hsn Paa 25 bin askerle talya'da bulunan Bari limanna geldi burda bindii gemilerimiz le bir zamanlar Gedik Ahmed Paann pr velvele kt Otranto'yu geip Yunan denizi, Mora ile Girit Adas vede Ege denizinden geip Bat Trakya'da Dedeaa umanna Meri nehrinin az batsndaki noktaya kard. Dedeaa'dan trenlere binen koskoca kolordu mevcudu Kzanlk yaknlarnda trenden indirilerek, Rus Generali Gur-ku'nun elindeki pka geidine gelip, geidin gney ynndeki eteklerine yayldlar. Hsn Paa bunlar yaparken, Gazi Osman Paa'da 20/Temmuz/1877'de Plevne'de ilder uldaner adl Rus generalinin saldrsna mruz kaidysada, bine yakn telefat veren Ruslar, arlklarmda brakarak bozgun hlinde firar yoluna dtler. Ancak ok gemeden Kurdener adl generalin takviye ettii bu birlikler onuncu gn sonunda bir daha Osman Paa ve Plevne zerine yrdler. Takvimler, 30/Temmuz/1877 trihini gsterirken, moskof ellibin asker, 184 adet topla saldry balattlar. Bizim kuvvetlerimizin mevcudu 23 bin kii olup, 58 adetde topumuz bulunuyordu. Bu defaki saldr da birincisinden pek farkl olmad Alman asll general Kurdener'de 7500'e yakn telefatla Plevne'nin nnden ekildiinde dnya, Gazi Osman Paann cihan harb trihine getirmi olduu deiik mdafaa sistemlerini kaydediyor bylece bu n ve kendi byk kumandan tanm oluyor idi. ki devletin reisi bizim Abdlhamid Hn'mz ile moskof'un ki ar nefeslerini adet tutmular Plevne zerindeki mcadelenin sonucunu bekliyorlard.. te yandan, byk bir askeri nakliye harektn baarm bulunan Sleyman Hsn Paa, pka Geidini amak iin bir lm taarruzlar ad verilecek hcumlar tertipliyor, 1915'lerde anakkale sava larnda yaanacak bir fenomene krk ksur sene evvel nclk ediyordu. Bu geide yedi gn yedi gece taarruz ediyor 20/Austos'da balad taarruz, 26/Austos'da Kzanlk'a ekilmekle nihayet bulduunda Ruslarn pka geidi zerindeki hkimiyeti devam ediyordu. Bunun nemli sebeblerinden biri olarak Rusya'nn Tu-na'y gemesi esnasnda, harektn tam ortasndayken, Cr-panh Abdlkerim Ndir Paann bunlarn zerine saldrmamas,glerinin bir blm kar sahildeyken bu tarafa gemeye muvaffak olanlar temizlemeye balasayd, bizim merhum Kprlzde Fzl Ahmed Paa'nn Sen Gotar'da yaad unutulmaz acy Moskof'a tattirabiiirdi ve bunu yapmamas Ndir Paann sulu olduunu

gstermekle beraber daha sonralar divn- harbe verilen Paa buradaki savunmasnda, heyet yelerini ikna etmi olmahki, beraat etmitir. Sleyman Hsn Paa; pka zerinde bir deneme daha yapm 17/Eyll'de dmana ve geide saldrya gemi fakat bu ademi muvaffakiyetle neticelenmiti. Ruslarn jna plnnda hedef ksa zamanda Edirne stne inmek ve oradan ver elini atal ca buray da astm stanbul'a varacak yolu tkayan imdiki Gazi Osman Paa, o zamanlar Yldz Tabya olarak isimlendirilen, bizzat Sultan Abdlhamid Hn ile Elena kahraman erke Deli Fuad Paann birlikte tesbit ve tahkim ettikleri mevki mstahkem kalyordu. 195O'!erde bymeye balayan stanbul'a bu gnk Gazi Osmanpaa iskna alrken,devrin stanbul Valisi Ord.Prof. Fahreddin Kerim Gkay, o sralarda Eyp Sultan kazamza bal olan blgeye Yldz Tabya ad verilmesi iin devrin Eyp ilesi Demokrat Parti le Bakan kr Taym Beyefendinin ikna etmeye ve bunda baarya ulatn Valinin, bu teklifi kuvveden fiiie karmadaki; kabul sesini bu satrlarn sahibi olan fakir-i pr taksir olan bendenizde duymutum. Abdlkerim Paann azli zerine bakumandanla getirilen Mir Mehmed Ali Paa, Sleyman Hsn Paann p-ka'y aamamas zerine Grandk Nikola kuvvetlerine hcu-ma gemek zere plnlarn yapt ve Austos ay sonu itibarla da plnn tatbike koydu. Mehmed Ali 'Paa ayr trihte drt tane meydan muharebesi yapt ve bunlarn herbi-rinden zaferle kt. Bu meydan muharebeleri 22/Austos'da Ayazlar meydan muharebesi, 30/Austos'ta Kahraman meydan muharebesi, 5/Eyll'de de Kalova ve Ablova meydan muharebeleri oimuturki bu sonuncu bir gnde iki muharebe olarak vukubulmutur. Mehmed Ali Paa bu savalar, Plevne'ye yardma gitmek iin yapyordu. Ne var ki takviye yolu kesilememi Rus birlikleri durmadan cepheye takviye ediliyorlar, bizim bu tarafta sndrdmz her hayatn yerine bir misli yeni canly karmza karyorlard. Plevne'ye gitmek bu sebebden kabil olamyor. Buna karlk Gazi Osman Paa Pievne'de harikalar sergiliyor, yardm drt gzle bekliyor, yardm geldii takdirde bu Rus kuvvetleri zerine topluca hcum etmekle da- tlmas phesizdi. T.Yl-maz ztuna bu zaferlerinden sonra Mir Mehmed Ali Paann yava hareket ettiini, bunun dmana zaman kazandrdn ifade ederek, unlar ilve eder: "Bir ka meydan muharebesi kaybetmi bulunan Grandk Piikola'nn durumu Eyll'n ilk haftasnda son derece kritikti. Aabeyi ar Alkesandr bile cepheye ue Pieune nlerine gelmi, askerini lei ediyor idi. Petersburg'da anaristler, Rusya'nn erefinin mahDolduundan bahsedip hkmete kar ha rekete gemilerdi. Ancak yukarda belirttiimiz gibi Mehmed Ali Paa, bu msait ortamdan zaferi ekip karacak adam deildi. Osman Paann askerlik dehasndan mahrumdu, stn dman kuvvetlerine kar baar kazanmas kazansa bile bundan netice isithsat etmesi mmkn olmad.'1 Demektedir. Gnl isterdi ki bu deerli eserler sahibi tarihi T.Ylmaz ztuna hemen buraya Sleyman Paaya bana katl emrini yerine getirmemesinide buraya ilve ederek bu kanaati serdet-eydi yoksa Mehmed Ali Paann ard arda kazand drt meydan savan hi mesabesinde gren bu

yaklamn izah yoktur. Mehmed Ali Paa yardma ard Sleyman Paann ihanet saylacak gelme meyityle 21/Eyll'de akrky Meydan muharebesinde Ruslar karsnda malub olmaktan kurtulamad. Mir Mehmed Ali Paann bu malubiyeti bakumandanlnn sonu oldu ve hasretle bekledii bu greve Sleyman Hsn Paa 28/Eyll/1877'de getirildi. Yine sayn ztuna Bey'in, iki kumandan deerlendiren u ksa ifadesini alntlayalm: "..Mehmed Ati Paann kumandanl 2 ay, 12 gn deuam etmiti. Sleyman Paann Mehmed Ati Paa da olmyan cesaret,daha dorusu atlganlk cr'et ve enerjisi beeniliyordu.." Bu arada da,l l/Eyll/1877'de Gazi Osman Paa 3.Plevne zaferini kazanyordu. Bu seferinde Ruslar akn, btn ihtiyat kuvvetlerini buraya yarak ie kalkrken, baehirlerinden ar'n koruma birliklerinide getirmiler mevcuda ilveten alt adet Rus tmeni Plevne nne konmu ellibin kiilik Romanya ordusuna ihtiyalarn ar, Prens Karol'a Trkler bizi mahvediyor! Yeti yoksa hristiyanlk dvasn kaybediyor eklinde telgrafla bildirmi oluyordu. Asrlardr, Osmanl tabi-yetine bal olarak hayat sren Romanya ve bunun temsilcisi Prens, 3 piyade ve de 1 svari tmenleriyle istenilen mdada geldi. ar, ordusunun idaresini ve Plevne savann kumandanln Karol'a brakt. eyrek asr nce Osmanl-Rus savann baka bir ad olan Krm Muharebesinde Sivastopol'n mehur tahkimatn yapan general Totleben bu ordunun kurmaybakanln sttendi. Romanya bu yardm canla bala yapmaya neden ihtiya duyuyordu derseniz? Herhalde Rus vaadi'nin bunlar bamsz, bir krallk dev leti klma olduunu hemen karmak kabildir. Demekki bizim siyasilerimize den o srada bir mur hhas gndererek, bamszlnz vereceiz, Ruslara kar oeraber olalm demek olmalyd. Hemen ifade edeyimki, Abdlhamid Hn'n ve devrinin anlatiminin bitimine, okuma paras olarak koyacamz, yazld- 1910'dan sonra ilk defa Osmanlcadan sadeletirilmi lti-nize edilmi Niin Malup Olduk? adl eserden baz semeler koyarak bu hususda siz okurlarmz tenvir etmeye alacaz. ' Plevne Nasl Dt? 10/Aralk/1877'de her savunma savann bana gelen gibi Plevne'de akbetini yaama hususunda kaderini grd. Takviye alamayan muhasara altnda kalan bir mdafii sonunda kaybetmee mahkmdur, stelik muhasaraclar hab-re takviye alyor ise, misl olmak zere; stanbul fethini yapan ordumuz, donanmamz hem Karadeniz stnden hem de Marmara zerinden ve Edirne istikametinden vede Bursa, Yalova, Karamrsel ve Koca eli istikametinden skdar'a kadar uzanan arazide mevcudiyeti kesin olduundan asla bir takviyeye mlik olmayan Bizans sonunda teslim olmaya-cakda, ehirle beraber buharlap gayb illerine mi firar edecekti. Siz; bakmayn trihimizde bir binek ta kadar byklkte prlanta parlaklnda zafer kazanan Kanije Mdafaasna ve onun seksenyedi yandaki kumandan Tiryaki Hasan Paaya.. Bu muvaffakiyeti zerine vezirlie yksel tildiinde alamaya balam ve niin alarsn Paa Baba dediklerinde, evldlar

ben alamayaym da kim alasn koskoca dev-let-i liyye bizim gibi oluk ocuu vezir yapmaya balad diyecek kadar mtevaz bir insand. Zafer insan marur yapar, ama adamlk o zaferin oyuna gelmemektedir ve asl zafer kendine yanamakta olan 'gururu kovabilmeyi becermektir. Tiryaki Hasan Paa byle biriydi ve doksanlk Kuyucu Murad Paann emrinde olarak Anadoludaki isyan hareketlerini tenkile bu zafer sonrasnda gitmekten imtina etmemitir. Gazi Osman Paa yardmlarn gelemeyeceini, vazifeyi stn bir baar ile gerekletirmenin verdii kuvve-i mneviye ile bir huru, yni savunma alanndan karak etrafn saran enberi krp geme bylece bir k yolu aramakt, o kadar byk taktisyen bir kumandann yardm gelmedii takdirde savunma savann zafere inklabnn olamaya can bilmesi kadar tabii bir ey olamazd. Nitekim; bu huru harektnda Paann zerinde bulunduu ata kurun isabet etmi at ykld gibi muhtemelen ayn mermi Gazi Osman Paann sol dizinden yaralanmasna sebeb olmutu. Bu vaziyet karsnda Gazi Osman Paa istiarelerini yapt ve erkn- harb reisi Mirliva Tevfik Paaya, Ruslar ile teslim artlarn konumas emrini verdi. Rus general Sturukof Tevfik Paa ile beraber Gazi Osman Paann yanna geldiinde Paann yaral ayann pansuman yaplyordu. Gazi Paa; Sturukof 'a yer gsterdi oturmas iin general kendinden yksek rtbeli Gazi Osman Paa karsnda ayakta durmay bir hrmet ifadesi olarak tercih etti. Franszca olarak mka-leme yapmakta olduu zaman general Sturukof, esas durua geerek konumasn yapma nezaketini gstermekteydi. Az sonra bu yere gelen korgeneral Ganetski, Osman Paann klcn teslim ald. Bu olay duyan arn kardei Grandk Ni-kola hemen geldi ve askerlik ve esaret ilkelerine uymayan bir davranla Gazi Paann klcn kendisine iade edip, mdafaadaki baarsn tebrik etti. Bylece Osman Paa dnya durduka anlacak olan Plevn^e Mdafaasn 4 ay, 23 gn srdrm ve Plevne dtkten sonrada, 93 bozgunu denen dnem bizm iin iin balam oluyordu. Be aya yakn Plevne nlerinde bir avu Osmanl askeri ile kaleye benzer hi bir yeri kalmayan bu arazi parasna mhlanp kalan 150 bin kiilik Rus ordusu, bir felket rzgr hhnde topraklarmz zerinde uuuyorlard. Srplar Ve Karadallar Osmanl ordusu Ruslar ile byle bir ura verirken 14/AraIkta taarruza geen Srplar, 26 gn sonra Ocak/10'da 1878'de Ni'e girerlerken, Karadallar ise deniz taraf zerin den gelmek suretiyle Bar' alp, Adriyatikte Dul-cigno limann ele geirdiler Arnavutluun kodra etrafnda dolanmaya baladlar. 24/ubat/1878'de Romanya da Vi-din'e el koymutu. Buradan Kuzeybat Bulgaristan igalini tamamlayp, btn mslman unsurlar muhacerata tbi tuttular. Yunan ise, sava ayorum haberini bile vermeden Te-selya ovasna dalverdi. Serasker kaimakam Mir Rauf Paa ile Sleyman Hsn Paa arasndaki dmanln ileri safhada olmas, Balkanlardaki dalarda

yaplabilecek savunma ansmzda ortadan kaldrd. Ocak/9'da General Radetski, bizim Veysel Paann kolordusunu malup etti. in fecaati Veyse Paa 280 kiilik subay kadrosuyla ve 12 bin askeriyle dmana teslim olmu idi. Veysel Paann kolordusunun kalan ksm babozuk bir halde dalp gitti. Sleyman Paa ve kuvvetleri Tatarpazarc'nda bulunmaktayd. Buralarda bir sava vermeden ekilmeye deavm eden Sleyman Paa G-mlcine'ye ka dar ekildi. orap sk gibi gelen igaller bir musibet yamuru hlini almt. General Radetski Meri nehrini hi bir mdehaleye mruz kalmadan geerken, 3/Ocak/1877'de Sofya, 8/Ocak'da Kzanlk, 9/Ocak'da Samakov, 14/Ocak'da Eski Zara'nn gneybatsnda rpan, Yeni Zara, 2 gn sonra Trnova, 17/Ocak'da Filibe, iki gn sonra Cisr-i Mustafa paa (Mustafa Paa Kprs), 20/Ocak Edirne'nin Ruslarn eline dt bir kara gn oldu. Tuna zerinde savunmasn devam ettiren Rusuk kalmt. Mir Ahmed Eyyb Paa, ehir ha-rab olmasn diye savunma yapmam Krklareli'ne ekilrnesiyle birlikte bu ehirdeki cephaneleri atelemi bu trihi ehrimizin nice gzellikteki antlar ve hatralar mahv olurken, kalanlar da, barbar moskof yok edercesine tahrib eyledi 6/ubat/1878'de Rus Grandk Mikola ordughn Ayas-tefanos (Yeilky) ayrna kurdurdu. Rumeli cihetindeki bu savadan mtevelid milletimizin ektii zdraplarm anlalmas iin, Eski Zara Mfts Rci Efendinin, M.Erturul Dzda tarafndan ltin harflerine evirmi olduu ve harikulade slubuyla sadeletirdii eserden okunmas Rus, Bulgar, Yunan, Srp ve Romanya velhasl hristiyanlarn, mslmanla-ra yaptklar ikence, soykrm tyleriniz rpererek vijdannz sizlyarak, gzleriniz durmadan ya aktarak okursunuz bylece dedelerimizin, ninelerimizin yetimise babalarmza ektiklerini derhatr eyleyip, milletimizin bir daha byle vahim hallere dmemesi iin okumu ve insana saygl, vatanperver, Allah'dan korkar, Peygamberden utanr ve onun tlerini her eyin stnde tten bir toplum inaasna bakmalyz ve istiyorsak su!h-u salah, hazr ol cenge darb- meseli bizim kulamza kpe olmaldr. Anadolu Cephesi Mehur 1293/1877 Osmanl/Rus muharebesinin Anadolu cephesine dir anlatacaklarmza geerken "Bamza Gelenler" Mehmed Arif Beyefendi'nin yazd kymetli eser M.Erturul Dzda Beyefendi tarafndan nefis bir sadeletirmeyle ltin harfli neriyatmza kazandrlmas eyrek asr at ve zaman, zaman Osmanl Trihinin pek elm ve te'siri byk bu savann hatralarn, ad jeen eserden okurum. Trihde byk deiikliklere sebeb olmu nice savalar vardr, ancak bu sava Osmanl slm devletinin dnya yzndeki hatr- saylr hlini hayli rahnedar etmi, byke toprak kayb-nada sebeb olduu gibi', drt asrdr yaanmam kesafetde ve skntl bir muhacerat yaanmasna sebebiyet vermitir hem devam esnasnda hemde neticesi itibaryla. Balkanlarn haritas hi byle mhim deiiklie maruz kalmamt.

Bu facia ne kadar ok anlatlrsa anlatlsn yinede btn kemla-t ile anlatmak nakbildir, Allah'dan Mehmed Arif Bey merhumun eserinin 1.cildinin 62.sahifesindeki "M i ydrek kllehu lytrke klluh" <tamami yaplamayan ey, o se-beb ile terk olunmaz. Elden ne geliyorsa, kadar yaphr> mnasna gelen ifadededen aldmz cesaretle, mevzubahis muharebenin Anadolu cephesini nakle geelim cesaretinide elde ettik. Gaz Ahmed Muhtar Paa'nn Ikaz Yukarda ad geen Bamza Gelenler adl eserin yazar Mehmed Arif Bey merhum diyorlarki: "Gazi Ahmed Muhtar Paa ile bir gn bu harbin sebeb olduu idar malt ve askeri zararlarmzdan sz ederken Paa: <Dersaadet'teki konferans topland srada ben Hersek taraflarnda Karadallarla muharebe etmekteydim. Konferansn tekliflerini deuletin kabul etmediini ue konferansn dalacan iittim. Devletin politikasna mdehle etmek vazifem haricin [eyken, fakat devletin hayrn isteyen bir bendesi olduurn iin hereyi gze atarak, o srada serasker olan Redif Paa'ya gayet mhim bir telgraf yazdm. Devletin, Rusya ile muharebeye girmekten ekinmesini bildirdim. Bu telgrafm husus meclisde okununca Muhtar Paa seferberlikten rkm ve korkmu olmal diyerek beni Girid Valiliine, Sleyman Paay da mirlikle benim yerime Karada kumandanlna tyin ettiler. Aras yirmi gn gemeksizin Anadolu Harp Ordusu kuman-danl vazifesiyle Erzurum'ma gnderildim.> Demiti" Diyor. Biz burda Gazi Ahmed Muhtar Paann savaa girilmemesi esbab- mcibesini ifadeye lzum grmyoruz. Ancak buda ncelikle hatrlatmak zorunda olduumuzu biliyoruz, ,. savasa girmeyin diyen zt sonunda hakl kmakla bera-h kar olduu savan en kahraman kumandanlar arasnda tannm, ona gre azim ile vazifeyi de ifa etmitir. Simdi; biz Mehmed Arif Bey merhumun ad geen eserinin 1 cildinin 96. sh.den Muharebeye gidi sebebim balkl ya-zsndan bir alnt yapalm: "..Fakir; Erzurum vilyeti Divn-t Temyiz Mahkemesi baktibi olarak bulunuyordum. Baz dostlarm ve bilhassa mahkeme reisi bulunan merhum Nafiz Paa'nn tevikiyle yerli halktan iki tabur gnll asker tekil eyledik. Taburlarn birisi <MMye> ve dieri medreselerdeki tlebei ulmdan mteekkil olduundan <lmiye><di." diyen Mehmed Arif Bey, bu iki taburu ahaliden topladklar yardmlar sayesinde tek tip elbiseyle giydirip, muntazam tlimlerin sonunda bir ka ay zarfnda her trl vazifeyi yerine getirebilecek iki taburu meydana karma ans bulduklann kaydeden Mehmed Arif Bey kendisininde Millye taburu sa-kolaas rtbesini hmil olduunu beyan ediyor. Bu arada da, Rumeli cihetinde Osmanl ordularnda sava hazrlklar srerken,bilhassa Tuna Nehri civarnda scak sava inkiaf kaydederken,Erzuru m'un ve Kars'n zahiresini klliyetli miktarda satn alan Ruslarn ticari hayata hareketlilik getirirken onlarla sava halinde olduumuz vali olan Samih Pa-sann aklna hi dmemiti.Daha sonralar il gibi arayacamz zahirenin Ruslara satldn

haber alan Dersaadet,yollad emir ile bilhassa Rusya'ya zahire satn yasaklam idi.Tabii bu hususda teemml etmeyen ve haylice zahirenin Ruslara satlm olmas,Samih Paa'nn Erzurum Valiliinin sonunu getirdii grlyor.Daha sonra Samih Paa Girid'e vali olarak gnderilmitir.eklinde bizleri bilgilendiren Mehmed Arif Bey,merhumun gzel kaleminden Gazi Ahmed Muhtar Paa hazretlerinin Erzurum'a gelmesini yle naklediyor: "Muhtar Paa l/Nisan gn Erzurum'a geldi.Kartamak iin hep beraber ehrin dna kld nda bizim Millye taburunu da gtrmtk.Askerce karlama merasimi ue selm if olunduk dan sonra ehre dnld. (.)fakir de taburumuzun zabitlerini huzuruna gtrm idim.Memnun oldu.t verici bir konuma yaparak zabitlere askerlik vazifesinin ne olduunu anlatt.Btn zabitlerle birlikte odadan karken beni arkamdan artt. nk iki sene evvel vali ue yine or- du miri olarak Erzurum'da bulunduu srada fakiri tanm tard. Buy urdular ki:<Pekla!Bu askerliinize diyecek yok.Ama u klc braksanz ve yine kalemi elinize alsa-nzda birlikte sahici bir harbin icraasnda bulunsak, fiilen bir asker vazife ifa eylesek daha iyi olmazm? Tekil ettiiniz asker oyuncak gibi ssl ve sevimli eylerdir, ama aslnda bir gsteriten ibarettir. Harp srasnda bunlar hi bir ie yaramaz. Allah muvazzaf ve muntazam askerlermizin eksikliini gstermesin. Siz yine arkadalarnza bir ey sylemeyiniz, onlar ilerine devam ededursunla: Siz hemen kyafetinizi deitiriniz, buraya geliniz. Zira yazlacak pek ok eyimiz var.> Diyen Mehmed Arif Bey, bu istek zerine taburu 4.ordu jurnal kalem baktibi adana brakr ve ayrca vali durumu iinde olan Kurt smail Paaya vaziyeti bildirdikten sonra Ah-med Muhtar Paa'nn yanna katlr. Mesai balar ve Paa, Ik i olarak hudut arazisini de iine alan en byk haritay tetkik etmek istediinden yanma ister. Erkn- harplerin cevab ise; mehur Alman Kibert'in corafyasndan kopya edilerek bytlm bir ka tane olup maksad temin edermi bilemeyiz olur. Evet senelerdir imrna gayretle allan blgenin doru drst bir haritas olmamas ne byk eksikliktir diye hayflanan Mehmed Arif Bey, ok mhim ve bilinmesi gere-bir bilgiyi ad geen eserinin 100. sahifesinde u ifadeyle . uiatryor: ".Erzurum, Kars, Ardahan istihkamlar yaplrken yni muharebeden be-on sene evvel bile oralarda birok erkn- harp mera ve zabtan bulunuyordu. Bunla-nn iinden Ktahyal Akif Bey gibi baz gayretli zatlar <bo kaldmz vakitlerde Rus hududunu gezelim ue mufassal bir haritasn karalm> teklifini o zaman istihkm komisyonu reisi bulunan Fosfor Mustafa Paa'ya arzetler ue izin istediler. Lkin Fosfor hazretleri <arnan aman Allah akna byle eyleri kartrmaynz. Nenize lzm sz iinize baknz> ceua-byla bu adamlarn teklifini redetti." eklinde vaziyeti bizlere aktardktan sonrada, u mtalaay yapyor ki bir rnektir, ayn bu gnde olu yor, byle giderse yarn da devam edecektir: "te efendim; ok derin dnenlerimiz byledir. Pek derinine gitmeyenlerde yukarda zahire meselesinde hli gsterilen Smih Paa gibidir. kisi ortasn bulmak pek g uesselm."

Durum Tesbiti Harita meselesinden sonra Paa'nn grev dalmn tetkike ald grlr ve bunlarn Kars, Ardahan ve Dou Bayezid merkezli kumandanlarn isim listesini emrettii grir. Bu arada da her komutan emrinde ka tabur asker, taburlarn adlar, mevcudun redifi (yedek), ne kadar nizamiye askeridir. Top says, toplarn cinsleri, seyyar top says, mhimmat ve erzak ile lzm gelen dier ihtiya nereden nasl temin olunaca, top eken katrlar, svari alaylar ve bunlarn hayvanlar hakknda btn bilgilerin rapor haline getirilmesi ve ulatrlmas yapld Ardahan istihkm haricinde Ferik Kasap Hseyin Paa komutasnda, on tabur piyade ve iki batarya seyyar top; Kars'da Ferik Hseyin Hami Paa kumandasnda otuzdokuz tabur piyade ve alt batarya seyyar top; Karakli-se'de Tatlolu Mehmed Paa komutasnda oniki tabur piyade ve iki batarya top, ayrca iki tabur Bayezid'de, drt tabur da Van cihetinde olduu, Mirliva ahin Paa kumandasndaki alt taburun, Erzurum ile Kars arasnda bulunan Pasinler ilesinin Horasan ve Karaurgan kylerinde olduklar grlmtr. Grlen kuvveti yle yekne tutmak kabil: 65 tabur piyade, altm kta tam tehizat seyyar top ve saylar 600'er neferden m-rekkep alay meydana getiren nizamiye svarisi olup aslnda 4 alay svari bulunmaktayd fakat savan ilannn hemen ertesinde hudut boylarnda olan 2.svari alaynn tamam esir olmutu. Btn bu almalarn neticesinde Ahmed Muhtar Paa kadrosunu tesbit etmi hususiyetlerini gznne almak suretiyle de talimatlarn gndermeye balamt. phesizki bu arada da stanbul'a verilen bir ta-lebnme de levazimat ve bilhassa toplar iin hayvan takviyesi gerektii bildirildi. Seraskerin Telgraf Bunlar olup, biterken makam- serasker'den Mir Muhtar Paa'ya gelen telde,melen unlar yazl idi: "Londra protokolnn reddi cihetine gidileceinden Rusya'nn snr her an gemesi mmkndr. Gafil olunmamas dikkat ve teyakkuzda olunuz."tavsiyesi bulunuyordu. Btn bunlarn peinden ztuna Bey'in "Byk Trkiye Trihi" adl eserinin 7. cildinin 155. sahifesi u satrlarla anlatmaya balar 93 Harbinin Anadolu cephesini: "Tuna (Rumeli) cephesinde savan seyri bu ekli takip ederken, ikinci fakat daha az ehemmiyetli Kafkas (Anadolu) cephesinde mhim hareketler oldu. Saua patlad zaman 90 bin Trk askeri ve 97 sahra topu vard (kale toplar hri) Bakuman, Mir Katrcotu Ahmed Muhtar Paa idi. Gen ok ka-biliuetli bir askerdi. Mir Dervi Paa, bir kolordu ile Ba~ tum'da idi. Erzurum Kalesi, Erzurum valisi Mir Kur d smail Paann emrine verilmiti. Dou cephesindeki bu mir arasndaki geimsizlik de iddetliydi." Kuvvetlerimizin karsnda bu cephede ermeni asll Melikof adl generalin emrinde 125 bin asker ile 189 top

bulunduunuda ifade eden ztuna Bey, gerek Rumeli cihetindeki, gereksede ark ordu-muzdaki paalar geimsizliine iaret etmekle byk bir cesaret gstermitir. Hakikaten bu hakikat Osmanl silahl kuvvetleri iinde tesbit ettiime gre, Murad- Hdavendigr zamannda Lala ahin Paa'nn, Hac lbeyi, mehur Srp sndnda, Meri kenarnda onbin kiilik kuvvetle yzbin kiilik hal ordusunu iki saatte tarumar etmesini ekememezlii ile balamtr. Rivayet oldur ki Lala ahin Paa, Hac lbey'in yanna yerletirdii bir hizmetinin eliyle zehirletmitir. Bel-kide, bu reka bet ebediyete kadar devam edecektir. Dorusu ztuna Bey'in, dikkat ektii husus mhimdir ve zten bu husus da Rumeli cephesinde Sleyman Hsn Paa'nn, Mehmed Ali Paa'nn yardmna gitmemi olmasda pek bariz ispattandr. Ferik Fzl Paa bir filomuzla naklettii bir tmen askerle Sohum'a karma yapt Grcistan'n imal-igarbna yaplan bu hareket Rus askerini bu tmenin karsnda durmaya mecbur kld. 25/Austos/ 1677'de Katrcolu Ahmed Muhtar Paa Ruslar karsnda Gedikler meydan muharebesini muvaffakiyetle bitirdi. Bu zaferin ehemmiyetini idrak eden oultan 2.Abdlhamid han ve Yldz zel karargh mensuplar, zaferin ehemmiyetinin ve tevik babnda olmak zere Ka~ trcolu Paa'ya Gzi'lik unvan tevcihinde hem fikir oldu ve Paaya vaziyet bildirildi. Bu Gazilik tevdii, Gazi Osman Paa'nnkine ok az bir zaman dilimiyle evveldir ki, bu da ibraz edilen kahramanlklarn taltifi karan alnm olduunu da gsterir. Takvimler 4/Ekim/1877'y' gsterirken Muhtar Paa, Ruslar bir de Yah-niler'de muhteem bir zaferle malup edince, garb'da Gazi Osman Paa, ark'da da Gazi Ahmed Muhtar Paa gibi iki byk kumandan, askerlik harp trihinin iki byk rkn olarak adlarn askeri literatre geirmi oluyorlard. Bu savata Ruslar 75 bin mevcuda sahipken, Orduy-u hmayun ise yar nisbette olmak zere 34 bin mevcuda sahipti. Ruslarn kayb onbin kiiyi bulurken, azdan az gider, oktan ok hesab burda da kendini gsterdi ve bizim kaybmz 2400 civarnda oldu. Talih Dnyor! 15/Ekim/1877'de Alacada meydan muharebesi Ruslarn lehine inkiaf eden bir sava oldu. Mcadele esnasnda Ferik mer ve Hac Raid Paalar 6 bin askeriyle birlikte esir dtklerinden, dman elindeki bu rehinelerin hayatn tehlikeye sokmamak iin ekilme yolunu tercih eden Gazi Ahmed Muhtar Paa malup bir ordu deil adet ekilme nasl olur? Nasl muntazam bir ekilde tek bir mermiyi bile dmana kaptrmadan, eratn burnunu kanatmadan ricat edilir rneini gsterdi ve avrupah erkn- harpler bu ekiliin taktik ve varyasyonlarn senelerce asker mekteplerindeki derslerde ya- sanan misller bahsinde tetkik ve mnakaa ettiler. Yirmi gn sren muntazam ekili sona erdiinde 4/Kasm gn Erzurum'a gelindi. 14 gn sonra da Kars ehrimiz Ruslarn eline dt. Talih dnm, ark illerimiz orap sk gibi elden kyordu. Ruslar Kars ile Erzurum arasnda durdurma abalar balamtki,

stanbul'dan" Sultan Hamid'in ars geldi. stanbul savunmas iin terif ediniz. Ahmak, gafil ve hinler bir araya gelerek devlet-i liyye'yi r taraf ate alan bir yangn yerine evir mislerdi. Artk gklerdi, pneclis-i mebusan da atlan nutuklar zafer kazan-ava yetmiyordu. Bu arada sunuda hatrlatalmki, dou bollerinde o devrin ndir insanlarndan eyh beydullah Efendi adl bir Naki eyhi, savan kmasndan az nce Sultan Hamid'e gnderdii bir mektupda sava kt takdirde cephede kendisine onbin mridiyle birlikte gelip savaaca bir mevzi ayrlmasn bildirmidi, ki nitekim sava ktnda padiah bu talebi Katrcolu Ahmed Muhtar Paa'ya bildirmi on bin kiilik muavenetin nemini idrk eden kumandan paa byle bir mevzii tahsis edersede, Allah'dan hemen cepheye intikal eden eyhefendi, ne varki yannda vaad ettii mikdann onda biri kadar sayyla isbat- vcd eder. Mir Paa, onbin kiilik yer tahsis etmitik diye sitemli sz dokundurunca da ald cevap, tasavvuf trihine geecek kadar mhim ve o nisbette dima hatrda tutulmas gerektiren evsaftadr. <Mridlerimiu onda dokuzu, beni tekke'de seviyorlarm> demek suretiyle 2.Murad dnemindeki Hac Bayram Veli Hazretlerinin, <benim birbuuk mridim vardr. Dierlerinden vergi alna> eklinde gnderdii habere benzer bir cevap olarak kabul edilmelidir ki yan- ibrettir. Edirne Mtarekesi 2.Abdlhamid hn cennetmekn, devletin banda dolaan me'um havann artk dorudan kendi m dehalesine ihityac olduunu e ve dostun vede dmann grdn sergiledikten sonra bataklklar kurutma ameliyesine balamak iin nce bir mtareke, daha sonra da sulh mzakerelerine giriip stanbul'u kurtarmak bir sknet denizi temin etmek, hzla terakki eden dnyann sanayii, ticari ve timai ayatna uydurabilmek iin gereken atlmlar yapmak, icb eden mektep ve messeseleri kurarak devletin t'sin yni geleceini hazrlamak mesuliyetini boynuna bor olarak kabullendiinden, nefsini, tasavvuf tbiri olan <ar ve namus iesini krarak> ngiltere Kraliesi majesteleri Wiktorya'ya mtareke ve sulh iinde yaamak, bunu teminde mzaheretlerini istemek mahviyetini gsterdi. Majesteleri bu mracaat phesizki insan bir deer olarak deil, ngilterenin ne menfaati olabilir zaviyesinden mutlaka grt mavir ve kabine ile birlikte ttihaz edip, Rus ar'ina mektup yazm olduunu syleyebiliriz. Ruslarn da, bu bir ocuun doabilecei zaman dilimi kadar imtidat eden yni 9 ay, 7 gn sren savatan sonra iddetle mtarekeye ihtiyac vard. Ancak glib durumda olmalarn gz nne alp, malubun yaknda mracaat edeceini mthi bir itiyakla bekliyorlard. Krafi-e'nin kaleme ald tavassut, onlarn takla ataca bir mjdeydi. Biz tkenmi, onlar ise bitmiti. Aslnda bu savanda gerek galibi silah sanayii patronu yahudi sermayesi olduu 0 gnn deil amma bu gnn pek isabetli bir tesbitidir. Mtarekeyi 19/Ocak/1878'de stediimizde, Server Paa

'hariciye nazrlnda 2.dnemini yayor Mir Nmk Paa ise asker murahhas olarak Kzanlk'da bulunan Grandk Ni-kola'ya gittiler ve m tareke 31/Ocak/1878'de ancak imzalanabildi. Sava kabinesi sadrazam brahim Ethem Paa 1 l/Ocak/1878'de azledilirken, Melek Ahmed Paazadelerden Ahmed Hamd Paa sadarete getirildi ve haylice lisan bilen ibrahim Ethem Paa Viyana b.elilii ile grevlendirildi. Rivayet oldur ki eski sadrazamn yerine gelen yeni sadr-azam 24 gn sadarette kalabildi ve 4/ubat'da azledildildi. Birse ferde bavekil unvanyla sadareti Ahmed Vefik Paa ald. yedi lisn bilen Vefik Paa meclis-i mebusan riyasetini srdriken bavekil yaplmas bir eye gebe idi. Nitekim ok gemedi mal meydana kverdi! 13/ubat/1878 trihi rlrazam bavekillik ismini sndramadan padiah meclis-i ebu san yaymlad bir iradei seniyyeyi heyeti vkelda kat>ul ettirerek meclisi ok uzun bir tatile havale etti. Fiilen kapanan meclis, kt zerinde tatilde olup, her sene salnamelerde ayan yelerinin adlar ilk sayfada yer alyordu. Sadece mebuslar grevlerini kaybetmilerdi. Meclis- Mebusan 1 yl, 1 ay. 21 gn ak kalmt, stelik Anayasa'da fesh edilmemiti. Byk Tatil Hakknda Mtalaa Abdlhamid Han cennetmekn hatratnda u mealde bir beyanda bulunur. Bir takm kimseler meclisi am olmamzdan dolay beni Mikado yapacandan sz ediyor. Halbuki !>u salkl bir sz deildir. nk; Mikado Japon imparatorunun lakab olup, onlar tek bir ulustur. Halbuki bizcle bir ok kavimin bulunduu gibi, baka baka dinlerden olanlar, htt ic ileirnde mstakil, hrici meselelerde bize merbut prenslikler vardr. Byle bir toplulukta teklik kabil deildi der. Nitekim Alman birliini kuran ve Alman devlet adamlarnn en byklerinden olan Prens Bismark, Mir Ali Nizam Paaya unlar sylemitir: "Bir devlet millet-l uhideden mrekkep olmadka parlamentosunun faidesinden ok zarar verdii grlr." Bu ifadeye hak vermek iin baka sze hacet yoktur ki birinci delil, Bismark'n ifade etmesi, dieri de meclis-i mebusanda gayrimslim ve gayri Trklerin konumalarnn sava arzular tarz malubiyet hlinde bamszlk koridorunun alacan hesap etmeleridir. Osmanl dneminde aznlklar tahsil bakmndan kendilerini hi ihml etmemekte olup, dnya'y takibe yeterli insan says hayli fazla o|duundan, klienin mslmanlann elinden kurtulma hususundaki te! kinlerinin asrlarca bkmadan srdrmesi, devlet- alyenin zayflamaya yz tuttuu asrda kendini gstermeye balam, milliyeti ve hristiyan dindarlarn entellektelleri bamszla giden yola k drmeye balamlardr. Akla hemen bir sual gelmektedirki o da udur: Sultan Hamid, pek kt artlarda bir sulh imzalayacan o yksek zeksyla ve derin trih bilgisiyle tahmin etmekteydi ne-den sulhu mzaladktan sonra bu suu meclise ykleyerek kapatmad?

Biz de deriz ki; o meclisin ykl arzu eden aznlklarn mebuslar yine yapaca hamas hitabelerle bizim mebuslarn bazlarn kendilerine celb edip, sulhu ret ederler yeniden savaa giriilir ve bu sefer karlarnda duracak vaziyetimizde kalmazd. Padiah; bu bakmdan meclisin kendi hareket alann daraltacamda bildiinden kendi nndeki bu engeli nce kaldrp meseleleri ihanet erbabnn eline ve mtalaasna brakmayaym diye dnm olmas tabiidir. Ho ztuna Bey; Ruslar, stanbul'a giremezlerdi diyor amma, bunlarn yni Ruslarn Yeilky'e yaptklar baktka Osmanlnn kahrolduu ant ykmak iin otuz ksur seneden ziyade beklemek mecburiyetinde kaldn tahattur edersek, ekingenliimizin derecesini pekla anlayabiliriz. Htt o ant ykmak o kadar mhim bir onur meselesi yaplmki, ykl Fuad Clzk-nay adl bir subaymz tarafndan filme alnm ve ilk Trk filmi olarakda kabul edilmitir. Sultan Hamid Safvet Paa ile Sadullah Paa'ya Ayastefa-nos yni Yeilky'de ne yapn yapn bir sul hu imzalayn diye talimat stne talimat yollamaktayd. Osmanl murahhaslar sonunda o gne kadar asla imzalamad fecaatdeki bu belgeyi imzalarken gz yalarn tutamamlar ve bu hl bir fotoraf ile tesbit edilmiti. Daha sonralar bu fotorafa Abanoz aacndan ince marangozluk sanatnn ustal ile bir resim erevesi yapp fotoraf iine yerletirmi, alma masasnn stne koymu sk sk gzleri nemlenerek bu resme bakmaktan kendini alamamtr. Rusya adna antlamay imzalayanlarda yazmak suretiyle bin grevini yerine getirmeye alalm. General gnatief b'r Panslavist olup, bu cereyann en ileri gelenlerinden biriy-H' Helidof ise o da baka bir bel idi. Bu antlama 29 maddeden ibaret olup, byk bir oyalama politikasn salayan Sultan Hamid sayesinde uygulanmam drt buuk ay sonra Berlin'de yaplan ve bu ehrin adn alan antlama ile Ayas-tefanos bertaraf edilmiti. Bu antlamaya gre Bulgaristan, Makedonya, Bat Trakya ve Krklareli'nin yeni sahibi olacak, Romanya ise Dobruca'y alacak, Ni ise Srbistan'a braklacak, Karada'da irileecekti. Bu prensliin artk bamsz-l gerekleecekti. Batum, Kars, Ardahan ve Doubeyazd Ruslara braklacakt. Berlin de bu mesele hafifletilmi idi. Rusya tazminat bedelinin bir blmn donanmamzn en yeni alt gemisinin kendilerine terkiyle tahsil etmek istediler-sede, yaad mddete byle bir maddenin bulunduu hi bir antlamay imzalamyacan Grandk Nikola'ya bildirdiinde bu katiyyet karsnda Ruslar vazgeme cihetine gittiler. 3/Mart/1878'de imzalanan Ayastefanos, 13/Tem-muz/1878'de hkmszleiyordu. Ali Svi Olay Sarkl ihtilalci diye de anlan Ali Suavi Bey, ok cerbezeli, bir ka lisan bilen ve izdivacn bir ngiliz bayanla yapm ve bu bayann intelejans servisin ajan olduu pek kuvvetli rivayettendir. Mektebi Sultande denilen Galatasaray Lisesi

mdrln ifa etmi bir kimsedir. Kavgac mizac kimseyle geinememesine sebeb tekil eden bir ahs olduu herkes tarafndan teslim olunur. Bu adamn, uuru dzeldii bildirilen 5.Murad' yeniden tahta karmak iin 20/Mays/1878'de gn ortasnda kyam etmi ve bir saltanat darbesine teebbs etmitir. Tahta karmaya alt eski padiah bile o gnler de, Yeilky'de bulunan Moskof'un, milletin bana bir bel olduunun idrki iinde keder ddeyken bu nereden programland bilinmeyen siyas meczup bitmesi imzalanacak sulha bal olan savan gerek madurlarn tekil eden Rumeli muhacirlerinden bir ka yz kiiyi etrafnda toplam uursuz teebbsne atlmtr. Atlmasna atlmtrda, Yedi/Sekiz Hac Hasan Paa'nn nl sopas kafasna ndiinde hayatla iliii daha 39 yandayken kesilmi oldu. Amma bir takm insanlarn yaptklarn hi hesaplamadan bir takm kimselerin ban derde sokmaya hakszca sebebiyet verdii gibi Ali Suvi'de bu teebbsyle, Sultan Hamid'de var olan vehim hasletini yle bir harekete geirdi ki, Osmanl milleti deil amma Osmanl mnevverleri, devlet ricali ve asil ailelere mensup, paazade, eyh zadeler gibi kimseler dima diken zerinde bir otuz yl geirmek mecburiyetinde kalmlardr. Sultan Abdlaziz'in cinayetle biten hl eklini yaam, biraderi 5.Murad'm salk nedeniylede olsa htt yerine kendi bile geirilmesine ramen bu durumu sevememi, dima tahttan indirilme korkusunu, bu Ali Suavi olay Abdlha-mid'e yaatmtr. Teebbsn bastrlmasndan sonra Abdlhamid Han,derhal bir tasfiyeye girimi ve en yaknndan balad tasfiyede mabeyn miri Said Paa ile sadrazam Sadk Paa'y deitirmi,yerlerine mabeyine Gazi Osman Paa'y, makam- sadaretede Mtercim Mehmed Rd Paa'y 5. sadnazaml-na getirdi. kisi de birbirine itimat etmemekteyseierde, padiah varsa bir organizasyonu bozmann deiiklikten getiinin uuru iinde kan snmasada, Mtercim Paa'y mhre kavuturdu. Ne varki dorusuda budur ki bu kadar isteksiz bir i ancak bir hafta srd, Rd Paa 7. gn mhr elden kard. 1882'de Manisa'da vefat eden Mtercim Mehmed Rd Paa'nn 5 sadaretinin toplam 2 sene, 23 gn srmtr. Vefatnda 71 yann iindeydi. Sultan Hamid sadrazamnn yerine, Mehmed Es ad Safvet Paa'y hriciye nazrl da uhdesinde olmak zere makam- sadarete getirdi. Bylece mtercim paann sadarete getirilmesi yukarda dediimiz gibi varsa bir organizasyonun bozulmasn te mine alan bir tedbir olduunu hatrlatmaktadr. Kbrs'n ngiltere'ye kram Muhterem okurlarmz yukarda Sultan Hamid'in ngiltere Kraliesi majesteleri MViktorya'ya sulh te mininde yardmlarn temenni ettiini bildirdiinde biz, majestelerinin bu ricaya mavir ve kabineyle temas edip, ingiltere'nin menfaati hakknda phesiz bilgi alm olduunu ve teebbsn ondan sonra balatm olacan ifade etmitik. Tbiiki Kbrs'n gndeme gelen ikram meselesi bizim o nazariyemizi dorular mahiyette kabul edilirse hata edilmi olmaz.

Malup olduumuz ve binbir mklatla yapmaya muvaffak olduumuz sulh sonunda karmza km bulunan tablonun fecaatine avrupa devletleri bile rza gstermediler ve bu durumu sezen Abdlhamid han, bu hususda gayri memnun devletler ile gizli temaslara geerek, Rusya ile yapt antlamay yrrle sokmamaya, en azndan yava hareket etmeye koyuldu. Bu arada da sren sava boyunca malup olmasnada malup olduk amma Moskof'uda, hayli mecalsiz, kprdayacak hli kalma yacak kadar hrpalamtk. Antlama hkmlerinin uygulamadmz maddeleri, iin fiili savaa cesaret edecek durumda olmadda aikrd. Bizim bu tepeden bakmza ngiltere'nin yanmzda grnd intiba Rusya'da bir frene sebeb olduu gibi bizden de acaba ngiltere ne gibi bir mkfat alacak efkr padiah basmt. nk ngltere pek gelimi, denizar mstemlekelerine bir de Hindistan mparatoriesi titri Kralie Wiktorya'nn unvanlar arasnda yer almt. te bu milletin politikas Akdeniz'de biraz daha gl olarak bulunmasn temin edecek Kbrs Adasn tutmad orucun di kiras olarak istediinde, Rus muahedesi esnasnda yardmlarn grd ngilizlerin bu talebini Safvet Paa stanbul muahedesiyle artl ve geici olarak ngiltere'ye braktn belirten bir madde imzalamt. Karlnda alnan en byk tviz Berlin toplantsnda Osmanl yannda Ayastefanos'u asgariye indirme hususunda yanmzda olacaklar vaadini almak olmutu. Ayrca; Ruslar douda topraklarmza igal hareketi teebbsnde bulunursa ngilizler askeri yardmda bulunacakalarni vaad ediyorlard. ztu-na Bey; Kbrs ngilizlerin idaresinde kaldka, ngilizlerin, lke topraklarmza tasallut edecek Rusya'ya kar yardmc olacaklar maddesi yrrlkte olacak, Ruslar Kars, Ardahan ve Dou Bayezid'i bize iade ederlerse, ngilterede Kbrs' bize iade edecekti. Bu antlamann tasdiki esnasnda Koca Sultan Abdlhamid Hn elindeki kurun kalemle, bir hami yazm ve Kbrs iin, hukuk-u zt- ahanemize aid olarak altm yllna ingiltere Devletine kiraya verilmitir demek suretiylede Kbrs iinde de, bir tutamak elde etmeye muvaffak olduunu belirtmemiz icb eder. Berlin Konferans Biz ve Rusya'dan baka bu konferansa, ngiltere, Almanya, Fransa, AvusturyaMacaristan ve talya katlmt. Daha nce yaplm avrupa antlamalarnn tanesi ki, bunlar 1815'de Viyana, 1856 Paris ve 1871 Versay antlamalar-drki bunlar cidden siyasi bakmdan byk deiiklikler yaanmasna vesile olmulardr. Avrupann,Osmanl'ya en yakn blgesi olan Balkanlar'daki yerlerde devlet-i l' yenin tederece tenzil eden Ayastefanos antlamasnn hkmlerini ortadan kaldrmas hasebiyle yukarda saydmz "him antlamalara drdnc olarak katlmas gereken bir tlasma karmtr .Berlin Konferans. Almanya'nn Berlin ehrindeki bu konferansn yldzlar, Alman bavekili Prens Bismark ve Abdlhamid Hn'n ngilizleri, Ruslar zerine havli kkrtmay baaran beyanlar ngiliz murahhasn Ruslar sindiren bir g hline

getirmeye yetmiti. 1870'den sonra Almanya, ngiltere'nin hemen ensesinde olan durumuyla cihann 2.devleti hline gelmiti. Bu muahedenin elle tutulur taraf, Rusya karsnda menfaat karl olsa da avrupa devletlerinin ileri gelenleri Osmanly vikayeyi yni korumay brakmam olmasyd. Bu kadar Rus tahriki ve bu tahrike kapl ve aksiyon sonunda Osmanlnn glgesinden kurtulamayan prenslikler bir mddet daha hrici meselelerde zt- ahanenin idaresinde kalyorlard. Rusya bu antlama sonunda sanki sava kaybedenmi gibiydi ve aknd. Sultan Hamid politikas Rusya'ya adet avu yalatyordu. ar 2 .Aleksandr'sa byk prestij kaybediyordu. 13/Haziran/1878'de balayan oturumlar 20 celse hlinde cereyan etti 31 gn srerek 13/Tem-muz/1878'de nihayet bulmu idi. 64 maddeden oluan bu antlamay Osmanl heye t-i murahhasas bada Hriciye nzn Aleksandr Karatodori Paa, Mir Mehmed Ali Paa ve Sadullah Paa takip ve Osrn.anl adna imzaya yetkili olarak katlmlard. Ermenilerin ok olduu blgelerde ve Makedonya'da slahatlar yaplmas maddesi pek nem arzediyor-du. Ruslara Ayastefanos antlamas hasebiyle 245 milyon Osmanl altunu harp tazminat istenmesineki bu gnk paramzla katrilyon, 185 trilyon yapar ki bu meblada, Berlin nferans bir haylice indirmekte ok faydal olmutur. Berlin sulhuna gre Karada, Srbistan ve Romanya devlet-i liye'clen tefrik olunmu yni ayrlmt ve bylece elli ylda balkanlarda Yunan dhil drt bamsz devletin doumu gereklemiti. Bunlar din olarak hristiyan ve mezhep olarak da ortodoks idiler 1293/1878 Harbi Kayplar Bizim Osmanl trihine bakan ve bunun hakknda kanaat izhar eden zevatn mbalaalarla dolu zem etmelerinin,yannda yine mbalaadan fari olamayan medihilerin tarz, trih sevenler ve okurlarn haylice te'siri altna almaktadr. Bana kalrsa; bundan da bir rekabet douyor ve iin ortasn bulalm'n dncesini takip edenler ortaya kyor byle-cede, nice mekk meseleler gn na deilse fikri plnda yeni ve daha mutmain edici izaha kavuabiliyor. Bu minvalde 1293/1877 Osmanl-Rus sava neticesi Ayastefanos Antlamasyla bir stat kazanm, bilahire Berlin konferans bu staty deiik bir hle ve bizim lehimize evke yardm herkesin kabul ettii hldir. Bu meyanda biz bu sava sonucunda zayiatmz T.Ylmaz ztuna Beyefendinin; "Byk Trkiye Trihi" adl almasnn 7. Cildinin 167. sahifesinden yapacamz alntyla sayfamz tezyin edelim efendim. Bu almann ciddiyeti, belirttii hususlar, mbalaaclarn yolunu tkamakta, mdellel yni delilli tarihilik anlaynn bir mahsl bulunduundan rakamlar ve izahat gvenilirdir. ".Srbistan,Trkiye'ye vergi vermekten ve tbi olmaktan kurtulmakla kalmyor, Ni sancamda alyordu. Bu suretle Dou Morava boylarna yerleen Srbistan bu evredeki Trkler'inde Gneye doru glerine sebeb oldu. Karada'da istiklli tanndktan baka bir ka kaza terk ediliyordu. Karada, Bar (talyanca

Antivari) iskelesini alarak, nize Adriyatik'e kyordu. Ancak Play nahiyesinde Ms-n Arnavutlar, silahla Karadallar kovduklar iin mu-hedenin hkmlerine ramen buras Trkiye'de kald. Kada(kl bir Srp Prenslii idi) toprak ve nfusa bir mis I. buyor, 9500 kilometre kareye yaklayordu. Romanya'ya aetince; Trkiye'den Dobruca sancam alyor, fakat Rusya'ya Trkiye'nin 1856 Paris muahedesiyle Rusya'dan geri ald Gney Moldavya'y (Trke:Bucak) iade ediyordu. Bu bakmdan Berlin muahedesi, Romanya'da son derece kt karlanacak ve bu lkede Rus dmanlnn artmasna sebeb olacaktr. Latin aslndan olan Romenler,sava kazanmas iin, btn gleriyle Rusya'y desteklemiler, Plevne, ancak Romen kuvvetlen geldikten sonra drlebilmiti. 1878'de istiklllerini kazanan Romanya 1881'de Srbistan, 1882'de Karada ise ancak 1913'de prenslikten krallk derecesine ykselmilerdir Bu suretle trihde ilk defa olarak tam bamsz bir Romen devleti kurulmu oluyordu. Ayastefanos muahedesi, Bosna-Hersek'i Trkiye'ye brakyordu. Berlin muahedesi ise, bu lkeyi Avusturya-Macaristan'n idaresine veriyordu, lke gene hukuken, Trkiye imparatorluunun bir parasn tekil ediyor, fakat Avusturya-Macaristan tarafndan ynetiliyordu. Vilyetin Trk Valisini Avusturyal'lar yllarca yerinde brakmaya mecbur oldular. Zira mslman Bonaklar kadar Ortodoks Srplarda, yllarca Avusturya'ya kar silahla kar koydular. ^Srplar, Srbistan'a katlmak, Bonaklar Trk idaresinde kalmak istiyorlard. Karada ile Srbistan'n arasna giren Yenipazar Sanca zerinde de Austurya-Macaristan'a baz haklar tanyordu. Bosna-Hersek'in Avusturya idaresine verilmesi, Rusya'nn zlkanlardaki Panslavist siyasetinin iflasn gsteriyordu. Cermenlik, Balkanlarda da Slavla byk darbe indirmi uyordu. Bu trihden sonra Avusturya-Rusya mnasebetleri birinci cihan harbine kadar dzelmedi. (1 .Cihan savanda dzelme olmad gibi, 19'17'ye kadar da rakip cephelerde karlkl sauatlar m. h) Tuna ile Balkan dalan arasnda -Romanya'ya braklan Dobruca dndamerkezi Sofya olmak zere bir Ortodoks Slav Prenslii, Bulgaristan devletii kuruluyordu. ilerinde bamsz (muhtar) olan bu prenslik, Trkiye'ye tbi olacak ve vergi verecekti Balkan dalarnn gneyinde ise, Dou Rumeli eyleti teekkl ediyordu. Merkezi Filibe olan bu eylettede Bulgarlara geni haklar tannyordu. Trkiye, Sofya'da bir yksek komiser, Filibe de ise, Babli'nin hristiyan devlet adamlar arasndan setii bir vali le temsil ediliyordu. Bu suretle 1909'da tam bamszlk alacak Bulgaristan kuruluyordu. Dou Rumelinin snrlan bu gnk Bulgaristan'n gney snrlarndan dard. Mestanl, Krcaali btn Bulgar Makedonyas, henz dorudan doruya Trk idaresindeydi. Karadeniz kylarnda da bu vilyetin snrlan, Burgaz'n az gneyinden balyordu. Varna, Bulgaristan'n ve Burgaz ise Dou Rumeli vilyetinin limanlar oluyordu. Bulgar-Srp snr, bu gnkne nazaran Bulgarlarn biraz lehineydi.

Bu balkan devletikleri arasnda dengeyi salayabilmek iin, Yunanistan'ada Teselya sanca braklyordu, 2.Abdl-hamid, bu maddeyi de tatbik etmemek iin elinden geleni yapm, fakat bir kayl sonra Tesalya'y Yunanistan'a brakya mecbur olmutur Kuzeydou Anadolu'da Kars, Artvin ve Ardahan Sancaklar ve bu srada Batum Kazas Rusya' ya veriliyordu. Ayas-tefanosun Rusya'ya verdii Doubayezid (Bu gnk Ar ili) Trkiye'de katyordu. Bu suretle bu gnk vilyetlerimizden Kars ile Artvin, Rusya'ya braklyordu. Ruslar, Batum'u etneyecek asker bulunduramayacak serbest liman yapacakalard.kac akn ve gafil devlet adamnn Karada'a bir kaza kmamk in gze aldklar savan sonunda yaplan bu "lk Trk yamasndan tabiatyla Fransa'nnda nasibini almas lzmd O da, Tunus'a gz dikmiti, yl sonra bu Trk vilyetini igal eden Fransa,bu igalin ortamn, Berlin konferansnn kulisinde salamt. (Sayn ztuna ran'n bu madan yararlandn yazmay zuhulen gemi olmal, biz de bunu hatrlatm olalm.m.h) Trkiye'nin kayplar, bu kayplar dorudan doruya veya dolaysyla olsun, u ekilde zetlenebilir: devlet dorudan doruya idaresinde bulunan Ni Sancan Srbistan Vv, Teselya Sancan Yunanistan'a, bir ka kazay Karada'a Kars, Artvin ve Ardahan sancaklarn Rusya'ya, Dobruca sancan Romanya'ya brakyor bu suretle birka kaza ile birlikte 6 sancak, imparatorluktan ayrlyordu. -Kendisine tbi olan Romanya, Srbistan, Karada Prensliklerinin imparatorluktan ayrlmasna raz oluyordu. Bunlarn arasnda Tu-nus prensliini de saymak mmkndr. Bu arada Romanya, Gney Moldavya'y Rusya'ya brakyordu- Trkiye, ok imtiyazl bir Bulgaristan prenslii ile az mtiyazl bir Dou Rumeli vilyetinin kurulmasna rza gsterdii gibi, Bosna-Hersek vilyeti (eylet,umum valilik) ile ksmen Yenipazar sancann idaresini AvusturyaMacaristan'a Kbrs sancann idaresini Avusturya-Macaristan'a, Kbrs sancann idaresini de ingiltere'ye brakyordu. Yamadan ran bile nasibini alyor, bu devlete de o zamandan beri ran'da kalan Kolur kazs veriliyordu Osmanl devletinin hukuken birer paras olmakta devam eden Bulgaristan, Dou Rumeli, Bosna-Hersek, Yenipazar, daha sonra, fakat 93 harbinin bir neticesi olarak kaybedilen Tunus hari tutulursa, Trkiye'nin kesin ekilde kaybettii lkeleri, u ekilde rakamlarn belgati iinde ifade etmek mmkndr. Romanya prenslii (Dobruca sanca ile) 135.156 km.kare, 5.300.000 nfus (bu nfus 1875/1878 yllarndaki durumu gstermektedir, imdi ayn topraklarda 16 milyondan fazla insan yayor) Srbistan Prenslii (Ni sanca ile): 45.427km.kare, 1.564.000 nfus (imdiki nfus 6 milyondan fazla) Karada Prenslii(yeni ald kazalarla): 9.427km.kare, 180.000 nfus(bu gn 400.000 kadar) Teselya:13.488km.kare,340.000 nfus(bugn 800.000'den fazla)

Rusya'ya Gney Moldavya (Bucak):33.800km.kare, 800.000 nfus (bu gn 3 milyondan fazla) Avrupadaki kesin kayplarn toplam: 237.298km.kare. 8.184.000 nfus, (bu gn 26.5 milyon kadar). Buna Asya'da kaybedilen bu gnk Kars ve Artvin vilyetlerini eklemek icb eder. Eer Bosna-Hersek, Bulgaristan, Tunus, Kbrs gibi dolaysyla imparatorluun dorudan doruya ida resinden kan yedende katarsak, btn bu topraklarda bugn yaayan nfusun ,bugnk Trkiye'nin nfusunu ok at, 48 milyona yaklat grlr. te Midhat, Mahmud Celleddn, Redif brahim Edhem Paalar gibi trihi byklkte gafillerin, kazanacaklar zannyla, imparatorluu ortasna attklar mehur 93 harbinin neticesi, rakamlarn belgati ile budur. Eer 2.Abdlhamid'in ahs diplomasisi olmasayd, bu kayplar ok daha byyecek ve Ayastefanos artlan aynen uygulanacakt." Diyen deerli tarihinin bu kesin ve nfus ile metrekare olarak tesbitierinin yeknnde biz toplayarak kaydedelim. Toprak kaybmz; 237.298 kmkareyi bulmu, nfus ise 8.164.184 kii ile tesbit edilmitir. Kk Mehmed Sad Paa Her ne kadar Halil Rfat Paann hastal dneminde Kad Abdurrahman Paa ayn zamanda kabinede adliye nzn ola-ak yer aldndan, sadaretede vekleten bakyordu. 2. Ab-dlhamid (1897 harbinin sonunda vermi olduu kayd ha-vat artyla sadrazamm olarak kalacaksnz sznde srarla durmaktayd. Halil Rfat Paa; padiah verdii szn arlndan kurtarmak niyyetiyle bir ka defa is'tifasn gnder-misede Abdlhamid hn nazik bir lisanla ret etmitir. Bu ztn vefatndan sonra sadrazamla veklet etmekte bulunan Kad Abdurrahman Paann sadareti beklenmekteydi. Nitekim Padiah kendisine sadarete asaleten tyini hususunda bilgi gnderdiysede, Kad Abdurrahman Paa, vekleti esnasnda yaam olduu hlin kendisine ilka ettii baz hususlar iinde kalm olabileceinden vede byk bir hukuku olduundan olacakki, baz artlar ileri srerek kabul edebileceini, aksi takdirde grevi alamayacan belirten bir cevap gnderdi. Padiah gelen cevb biraz mtalaa etmek zere tetkikine ald esnada da, kurenadan birisini, Kk Mehmed Said Paaya, sadarete tayine davet hususunda saraya davet etmek zere gnderdi. Arada da Kad Abdurrahman Paaya yollad bir hatta sadaret teklifini yineledi. Kad Paa bu teklifi de deerlendirmeye almakla vakit kaybederken, Kk Said Paa Saray- hmayuna gelmi, teklifi kabul eylemiti 29/recep/1319- 09/kasm/1901 tarihi Said Paann 20. asrn kinci sadrazamlna geli tarihi olmu, kendisinin ise beinci sadaretinin balamasna yol amt. ^"han devleti unvan Avrupa siyasi mahfillerinde hasta arn olarak tannm olsada btn yollar Romaya kar darbi meseli gibi btn siyasi hesaplarda Osmanl devleti yle veya byle kaale alnyor, dirayetli padiah 2. Abdlhamid hn Bosfor'daki yni Boazdaki adam diye anlmakta, yapaca

siyasi ve ticari manevralar, bat dnyasnn krallarndan, hariciyecilerinden, Etual meydanndaki politikacy meraktan ldrtyordu. Beinci defa getiridii sadarette 2. Ab-dihamid'in tecrbeli kafadan olmutu Kk Mehmed Said Paa. Biz imdi bu ztn biyografisini sayfamza alarak okurlarmza ve gelecek nesillere tantmay amalyoruz: Mehmed Said Paa 1256/1840 ylnda Erzurum'da dnya'ya geldi. Bu geli, ikiz bir doumdu. Takdir-i lhi Said ad verilenin yaamas, Reid ad verilenin ise kk yada vefat eklinde tecelli etmi. Said Paann pederleri olan zt iran nezdinde Maslahatgzarmz olan, Ankara'nn Sebzade adyla maruf ailesindendi. Bu aile umumiyyetle ulema yetitirmekle nm yapan bir slle olarak bilinmektedir. te Said Paann babas Sebzade Ali Namk Efendi ran'da stlendii vazifeyi muvaffakyyetle tamamlam, stanbul'a gelmi olduu srada emr-i Hakk' vki olmutur. Trih o srada 1270/1855 yln gstermektedir. Aile bu vaziyet karsnda geimini te'minde Mehmed Said'in eline bakar duruma dmd. Onalt yandaki bu durumunu Mehmed Said Paa u szlerle anlatyor: ". .Pederim Ali Namk Efendinin irtihaii zerine Erzurum'da kalabalk bir ailenin iaesi zerime terettb ettiinden Erzurum tahrirat kalemine memur olarak girdim. Demek ki Said Paa'nn hizmet-i devlete girii 1855 senesidir. Bylece hayatnn sonuna kadar hizmette kaldn gz nne alrsak ki bu 1914 ylna kadar gelir ki, ellidokuz yl gibi uzun bir dnemi tekil eder. Said Efendi; ilk tahsilini Erzurum'da bulunan brahim Paa Medresesinde yapar. stanbula eldiinde Ayasofya Camiinde tahsile devam eder. Bu da da Franszca renmeye almaya bakmaktadr. Ek I rakda; Trih, Corafya ve Fransz hukuk ve ekonomisi arat alanlardr. Konumalarn yazya dkmek gibi bir metod gelitirmi, bylecede hem hitabetde hem de kalemde terakki etme yolunu yakalamtr. bn'l Emin Mahmud Keml nal merhum, Ahmed Tevfik (Okday) Paa'dan bizzat dinle- dii, Mehmed Said Paa'nn Ayasofya Camii dersane sinde bandan geen bir olay yle naklediyor: "Said Paa nceleri hrka ve entari olduu halde Ayasofya Camiine ders dinlemeye gidermi. Bir gn Franszcaya alt kitabn da uanna alm. Ders esnasnda koynun-da duran franszca kitap kaym ve ortaya salm. Kk Said'in arkada, kitaba yle bir bakm ue franszca olduunu grm ve Saui e aman sakla, eer bir grrlerse, seni camiin ortasnda yumruklayarak helak ederler demi. Said, korkudan kitab koynuna soktuu gibi firar etmi. " Babasnn vefatndan sonra Erzurum tahrirat kaleminde alrken, muvazzaf olarak, Anadolu harp ordusunun yaz ileri kaleminde de almaya balam. 1283/ 1866 da 7500 kr. maala Selanik Mektupuluuna tyin olunmu. Said Efendi ancak bu greve gitmemi. stifa etme yolunu semi. Mehmed Es'ad Safvet Paa Maarif Nazrlna tyin olunduunda, Said Efendi; bin kuru maala Matba- mire Mdr olmutur. Akabinde maa bebin kurua ykseltilmi mevcud grevine zamime-ten Takvim-i Vekayi'i (bu gnk resm gazete) mdrlne ykseltilmitir. Bir arada, 7. Daire denilen Adalar Belediye bakanl

grevinide uhdesinde bulundurarak Dr. Byk Mehmed Fuad Paann ilk sadareti esnasnda bu hizmeti grlmtr. ' Bir htilafn Neeti! Tanzimat Meclisi Reisi Yusuf Kmil Paa bir gn Mehmed Said efendiyi yanna artr. Paann yannda Mahmud Cel-leddin Bey'de bulunmaktadr. Yusuf Kmil Paa; bize iki mellif lzm oldu. Mellif-i evvel Mahmud Bey, mellif-i sn'de sensin. Der. Vilyetler yasasn yaznz diye szleri ne devam eder. Bu srada Mahmud Bey; msaade buyurunuz kulunuz yazarm. Dedi. Bunun zerine Kmil Paa: "Said Bey mellif-i sn'dir" cevabn vermesine ramen Mahmud Bey srar edince, Said Bey: "Beyefendi kulunuz, yazsn" dedim, diyor. Bunun zerine Yusuf Kmil Paa, yzme mna dolu bir tavrla bakt. Adet; bu bakta o yazabilir mi? Sorusu grlyordu. Said Bey: Nizmnmeyi yazdm ve Yusuf Kmil Pa-a'ya takdim. Tetkik etti. Mahmud Bey'le beni Sadrazam H Paa'ya gnderdi. Gitdik verdik. Bir ka gn nezdinde kald. ki noktas tashih olunmu, bir madde de kendi Ieri ilve etmiti. Bana 4. rtbeden Mecid-i Nian verdi. Mahmud Bey; o vakitden beri bana husumet ve rekabet gsterirdi. Demekte Mehmed Said Paa. Hemen biz buraya sktralm ki, "Son Sadrazamlar" adl nemli bir eser yazm olan M. Zeki Pakalin, bnl Emin Bey'in yukardaki hadisede Mahmud Ce-laleddin Bey'i (daha sonra paa) kmseme niyeti yoksa hatra, hafzasnda yanl kalm demektir. Said Bey'in o t-rihde Mahmud Bey'e bir fikiyeti olamayaca gibi Yusuf Kmil Paann Mahmud Celleddin Bey'e byle bir davran gstermeyeceini beyan ediyor. Okurlarmz bu bahse bir mim koyarlarsa almamzn ileri safhalarnda Pakaln'n itirazn destekleyecek anekdotlara rastlayacaklardr. 1291/1874 tarihinde Ticaret ve Nfia nazrlnn mektupuluuna getirilen Mehmed Said Bey, ok gemeden onbin maala sadaret mektubuluuna levveli rtbesiyle "vin oldu. Bu inha Hseyin Avni Paa sadaretinde gerekmistir. Devrin gazetelerinden bazlar bu tyini midlerie karlam, Bordiyano'nun sahibi olduu gazete ise, selef Zihni Efendi'nin gidiine esef etmektedir. Mahmud Nedim Paa; makam- sadarete geldiindeki bu grev ayn zamanda imdiki iileri bakanln yerine getiren vazife olduundan M. Nedim Paa; Dahiliye nazrlklarnda bulunmu Sar Memduh Paay, bahse konu tecrbesi mnasebetiyle tercih etmi, Said Efendiyi Maarif Nazrl mektupuluuna gndermeyi arzu etmi ve tyinler byle gereklemitir. Fakat bu durumu kabullenmeyen Mehmed Said Bey, derhal Maarif Nzn Ahmed Cevded Paaya istifasn takdim etmitir. Bundan sonra olaylar hzla hzla geliir. Abdlaziz Hn'n hal ve ehid olmasndan sonra taht- Osmaniye'ye 5. Murad gemisede, geirdii rahatszlk doksan gn sonra onun da hili meselesi ortaya km ve Veliahd- ehzade 2. Abdl-hamid hn Osmanl tahtna oturmutur. Mehmed Said Bey'in istikbali bu taht'a kta yle nemli bir kavaa varmtr ki, buna iaret etmemiz

gerekmektedir. Sultan 2. Abdlhamid'in baktibliinden irtika ederek yni ykselmeye balayarak makam- sadarete dokuz defa gelmi bulunan, apur elebi lakabh Kk Mehmed Said Paa'nn talihi bahse konu halife dneminde parlamaya balamt. Taht sahibinin deimesiyle tabiiki bir takm mevkii ve mansplarda tebeddl vcuda gelirken, saray' in kadrosu-da bundan nasibini almaktayd. Nitekim; 1 l/aban/1293-/eyl!/1876'da sa-rayn bakitabetine 30 bin kuru maala Mehmed Said Paa tyin olundu. ki sonra da bl rtbesine zammeten 1. mecid ve 2. Osman nianlaryla.taltif edildiini gryoruz. Mahmud Celeddin Paa; mabeyn miri olmutur. (Bu Mahmud Celeddin Paa, Prens adyla olarak anlan ve aslnda Osmanl'da olmayan bir unvan olan prens yerine Sul-tanzde denmesi doru saylacak Sultanzde Sabahaddin Bey'in babas olandr. Yoksa Mirat- Hakikat adl deerli eserin sahibi ve eitli nazrlklarda bulunmu olan eski sadr-azamlardan orlu'lu Ali Paa ahfadndan olanla bir alakas yoktur. M. H) Mabeyn ferikliine bahriye mirlivalarndan Said Paa getirilmitir. Bu grev askeri bir grev olup, amiral Said Paa, Mabeyn miri Mahmud Celeddin Paa'nn'enitesi idi. Padiahn Mehmed Said Paa'y Tanmas Bu vak'ay 2. Abdlhamid Hn'n uzun zaman baktipliini yapan Tahsin Paa'nn hatratndan takip edelim: "Padiah, ilk baktibi olan Said Paa'y1 da nce Cemile Sultan'n saraynda pek sk rastladndan tanma imkn bulmutur. Halbuki padiaha baktip olarak Mithad Paa ve arkadalar Sadullah Paa'y hazrlamlard. Ancak padiahn hazrlana-nan deil Damad Mahmud Celeddin Paa'nn tantrm olduu Said Efendiyi tercih etmiti. Gnmzde stanbul'da yolcu tayan ehir hatlar vapurlar arasnda ismi Hseyin Hki olan bir vapur vardr. Bu isim umuyorum ki 1870'li yllarda irket-i Hayriye meclis-i idaresi reislerinden olan Hseyin Hki Efendi'yi yd etmek iin verilmi olabilir. Tabii ki byle kadir bilen messese ve idarecilerini takdir vazifemizdir. imdi bu izahdan sonra, yazmz ile alakal bahse aid blme avdet edelim. Efendim; Said Efendi ticaret nazrl mektupuluunda bulunduu zaman Nazr Suphi Paa'nn bakanlnda toplanan irket-i hayriye hissedarlar toplantsnda, yukarda bahsi qeen Hseyin Hki Efendi'nin baz hissedarlar kmr iinden dolay meydana gelen mnakaalar,mzakere niamn bir hayli ihll etmi olmasna ramen, mektupu Said bey'in saat sren mzakereleri hvi tanzim ettii mazbataya herkesin gr ve rey'ini ayr ayr yazabilmi olmas hazr bulunanlar hay ete drmt. Bahse konu meclis de hissedar sfatyla hazr bulunan Damad Mahmud Celieddin Paa, 2. Abdlhamid hn'a, taht'a gemesine yakn gnlerde bunlar anlatmt. Taht ii gerekletiinde M. Celeddin Paa, Said Bey'i hatrlad ve padiaha da hatrlatt. Padiah anlatlanlar1. derhatr edince Said Efendiyi kendisine baktip olarak tvin

eyledi. Bizim kaynaklarmzdan olan ve mevcudu hayI: zamandr bulunamayan Mehmed Zeki Pakaln'n "Son Sadn-azamlar" adl nefis eserinde Kk Mehmed Said Paa'ya tam 890 sahife ayrmtr. bnl Emin Mahmud Kemal nal beyefendi merhumda bir hayli kalem oynatm. Bunlar ve benzeri eserler mtalaa olunarak mthi bir hacim le karlayoruz Takdir edersiniz ki bol kaynaklardan szme yapmak eitli vecihleri ortaya karmak dikkat gereken bir almaya baldr. Bu bakmdan Abdlhamid- i Sni dneminin cidden ok mhim rkn olan Said Paa'nn biyografisini dier iki numaralara nazaran daha geni olmas, ahsiyetin hadiselere adet beiklik, nderlik vqya muhalefet etme gibi hususlarla birlikte, nefsini Osmanl devletine teslim etmi kimselerin balln gstermeyi ihmal etmediklerini guruba dahil olmasndan kaynaklanmaktadr. Bizim; Said Paa'nn mabeyn bakitabettne getirilmesindeki esrar inceleyip sk dokuma yoluna gidiimizin sebebini, 2. Abdlhamid'in etrafn sarmak isteyen kadrolara tehis koyabilme iindir. Nitekim bizim anlayabildiimiz kadaryla Kk Mehmed Said Paa; hi kimsenin adam olmayp kendi kandilini yakmaya, stne den vazifeyi hakkyla yapmaya dkn bir devlet adam, herkesle iyi geinmeyi prensip edinmi bir insan olarak yorumlayabiliriz! bnl Emin Bey merhumun; Said Paa'y kastederek, "Kendinden iitildiine gre" kaydyla u yazsn zetleyelim: "emberlita'da Matbai Osmaniye'nin yanndaki merdivenli evde kaim validesiyle birlikte ikamet ettikleri esnada bir gece kk kardei Ferid Bey, biraz sarho olarak gelir ve orada kalaca anlalr! Kaimvlide hanm savulmas iin srar ve iddet gsterir. Halbuki; Ferid Bey'in evi deniz ar olduundan gece yars gidemeyecei sylenirsede, kaimva-lideyi ikna mmkn olmaz. Sonunda Said bey'in kardei Ferid Bey, aa kata indirilip ann ve uaklarn odasnda yatrlr. Damad bey yni Said Paa bu hl ve iittii szlerden son derece mteessir olduundan sabaha kadar alar. Gzne uyku girmez!" Sabaha kar; gecenin karanl devam ederken, evin kaps alnr. Kapy aan uaa gelen iki adam: "Said Bey'in evi burasmdir? Kendisini greceiz!" derler, uak durumu haber verince evin bey'i rker, grnmemek isterse de, kapdakiler srar ettiklerinden yanlarna gitmeye mecbur olur. Adamlar: "Sizi Saray'dan istiyorlar! Gtrmeye geldik dediinde rkme korkuya dnr. Hzla giyinip gelen adamlarla birlikte, getirilen arabaya binerler ve saraya varrlar. O gn tahta kmas kararlatrlan Sultan 2. Abdlhamid'in huzuruna gtrrken padiah bakitabete tyin ettiini syler. Birlikte Topkap Sarayna giderler ve tahta kma merasimi yerine getirilir. " Said Paa'nn baktiplie geirilmesinde bir hayli rivayetler bulunrnaktaysada,en doru olan M. Celleddin Paa'nn irketi hayriye hikyesini padiaha nakletmi olmas ve Sultan Hamid'in insanlar verimli olarak kullanmasnn bir ifadesi olan Said Paa'nn baktiplie tyini olaydr. Mehmed Said Paa; baktiplie getirildikten sonra devlet adamlarnn mterek kanaatleri, Said Bey bu grevinde padiah'a bab-liyi kendine balama

hususunda son derece yardmc olmu, neticesinde devlet daresi babli memurlarnn elinden, padiahn mutlak ynetimine gemitir. 3 Zilkade/1294-1 O/kasm /I 877'de Said Bey'e bakatiplik vazifesine zami-meten Hazine i Hassa nezareti de tevcih buyruldu. Esvat- Sudur adl eserin yazar, dahiliye eski nazrlarndan Sar Memduh Paa 71. sh. de Said Bey iin 2. merutiyetin ilnndan sonra unlar yazyor: "Bakitabetde, mizc- ahaneye gre hizmeti ve hususat-i mhimmenin ta'dil ve tesviye-since meziyyeti ve btn icraat babliden Saray'a ekmee masru mahareti, fart- fetanetine delil addedilmesiyle yksek mertebelere is'ada (kmaya) mukaddime olmak zere uhdesine hazine-i hassa-i ahane nezareti tevcih buyruldu. Memduh Paa; Said Paa ile olan aralarndaki burudet ve mnaferattan dolay bahse konu Esvat- Sudr'dan yapt inelemeleri, yukardaki satrlar dikkatle okursak fark ederiz! Htt Memduh Paa'nn, Said Paa'y inelemek uruna 2. Abdlhamid hn' da karlan mnaya bakarsak ate hattna alm oluyor! 7/muharrem/1295-12/ocak/1878'de 40 bin kuru maala dahiliye rtzrlma tyin edilen Said Paa, Hamdi Paa'nn kabinesinde yer almt. Bu tyini yorumlayan bnl Emin Mahmud Kemal nal Bey unlar kaydediyor: "Harndi Paa'nn kabine tekil olunurken Said Paa'y da hili-ye nezaretine tyin ettirmekten maksadnn, padiahdan uzaklatrmak olduunu baz kimselere sylemiti." Demekte. Mirat- Hakikat yazan orluluzde Mahmud Celleddin Paa diyor ki; Ahmed Hamdi Paann kabinesine dahiliye nzn olarak ald Kk Said Paa'nn ileminde yatan esas Said Paa'yi Saray'dan uzaklatrmak niyetine mteaalik olduu, baz kimselere Hamdi Paa tarafndan sylendii pek yaygn rivayettendir. Bir ksm devlet adamlarnn grne gre Said Paa Bablyi Saray'a tayan devletin tamamen sa-ray'dan dare edildiinin ba mekanizmas idi. Vkel heyetinden olmas tabiatyla, ba kitabetten ayrlmasn inta edecekti. Hakikaten A. Hamdi Paa kabinesinde dahiliye nazrln uhdesine alan Mehmed Said Paa, 11/ ocak/1878'de iba yapan hkmetde 24 gn sonra A. Hamdi Paa'nn kabinesinin son bulmasyla infisal ettiler. Bu kabinenin mr 4/u-bat/1878'de bitmi oldu. Yeni kabinenin Ahmed Vefik Pa-a'ya teklif olunduu grld. Ancak Paa bir takm talepler sralad. lki sadrazamlk deil bavekil n vanyla kabine kurmak olduu gibi, vekillerinde me'suliyetinin ihdas gibi yine Mahmud Celleddin Paa'nn Tophane Mirliinden, Said Paa'ninda dahiliye nazrlndan alnmasn, nk bu neza-retide uhdesine alacan bildirdii artlarda bunlar. Bu talepleri kabul eden 2. Abdlhamid han; 2 ay, 9 gn srecek Ah-med Vefik Paa hkmetini 4/ubat/1878'den geerli oimak zere tasdik eyledi. Dahiliye nezaretinden adeta atlmasn salayan Ahmed Vefik Paa'ya nefsince hakl olarak krld. Bu yzden de Ahmed Vefik Paa aleyhinde olanlar ile ayn meslei semitir. erke Deli Nusret Paa, padiahn badoktoru Mavroyani efendilerin padiah nezdinde bavekil hakkndaki atp tutmalara iltihak etdi.

Bunlarn padiah zerinde deiiklik yapt dnlebilir. Bu arada saray'a gelen bir jurnalde bavekil'in bineyi tekil eden vkela ile fikir birlii yapt, hi edilmesi salayacaklar mealindeki jurnal, Ahmed Vefik Paa'nn azlini temine kfi geldi. Ahmed Vefik Paa bir hayli dman kazanmt. Bu sralarda Said Paa'ya Ankara Valiliine tyin emri geldi. 25 bin kr. aylkla 5/cemaziyelahir/1295-7/hazi-ran/1878 tarihli tyindi. 18/nisan/1878'den itibaren sadaret Mehmed Sadk Paa'ya tevcih olundu. Fakat 1 ay, 10 gn sonra onun da infisalini gryoruz, istanbul'da sadaretler ksa srede el deitirmede, Said Paa ise; Ankara Valilii vazifelerinden, hem artlarn ileri srerek rahat szlandn yerinin deitirilmesini isteyen feryadnmeler yazp durmaktadr. Mehmed Sadk Paa' dan sonra Mehmed Esat Savfet Paa, Tunuslu Hayreddin Paa, ondan da Ahmed Arifi Paa'ya tevcih olunan makam- sadaret, 18/ekim/1879'da Ankara Valiliinden, hazine-i hassa nazrlna, Tunuslu Hayreddin Paa kabinesinde Adliye nazrl grevlerinden sonra, Kk Mehmed Said Paa'ya tevcih olunur ki bu sadaret bahse konu ztn ilk sadareti olur. 7 ay, 27 gn sren bu sadaret 9/haziran/ 1880'de nihayet bulur. Hatt-I Hmayun Vezirim Said Paa: Arifi Paa'nn bu kerre bavekletten infisali lzumuna binaen memuriyet-i mezkre uhdenize tevcih klnm, dahiliye nezareti sadr- esbak Mahmud Nedim Paa' ya ve bilcmle direlerin teftii ahvaliyle tahkikat- ha-sile ve tedabir- slahiyyeyi dorudan doruya ve bizzat huzurumuza arz etmek zere devair mfettilii namyla tekili nezdimiz de tensib olunan memuriyet-i mhimrne Safvet Pa-aya ve ura-y Devlet riyaseti Arifi Paa' ya ve hariciye nezareti Sava Paa'ya ve evkaf nezareti Suphi Paaya ve Mliye nezareti bra him Edip Efendiye ihale olunmutur. Nuh'be-i efkrm devletimizin husul-i saadet ve selamet ve tilay kudreti kaziyyesi olduundan tevhikat- ilhiyyeye istinaden cmle heyet-i vkelamz tarafndan bu yolda sarf mesai ve gayret olunmas matlubumuzdur. Cenab- Hakk maz-han tevfik buyursun. 3/zilkade/1296 -20/ekim/1880 Bu iradei seniyye ile balayan Kk Mehmed Said Paann sadaret maratonu tam dokuz defa zirve ye k dolaysy-la da dokuz defade zirveden ini dnemine balang olmutur. lk sadaretinden azline sebeb olan husus, Abdlhamid hn'n talimatyla eski sadrazamlardan Mehmed Esad Safvet Paa'nn Avrupa siyasas ile alakal hazrlam olduu raporlarn bir heyete gzden geirilmesi hususunda sadrazam Said Paa riyasetinde bu alma yaplrken saraya gelen bir jurnalde heyetin istenen alma yerine 2. Abdlhamid'i nasl tahtdan indiririzi konutuklarn bildirdii grlr. Padiah; kurenasndan Ragb Bey'i gnderip Said Paadan mhr istetir. Bu rivayetle; Said Paa'nn saraya davet edilip, bir miktar azarlandktan sonra mhrn stendiidir. Grlyor ki asl fasl olmayan ihbarat dahi bir hkmetin

dmesine sadr-azamn azarlanp, vazifeden azline sebeb olabiliyor, hemde ask ya alnm bir merutiyet dneminde, imdi devr-i demokraside nice skandallar bir numaralarnda ftursuzca dev-letlluklanna engel olmuyor. Said Paa'dan boalan makam- sadaret Cevnizde Meh-med Kadri Paa'ya veriliyor. Cl ay, gn sonra Kadri Paa 12/eyll/1880'de infisal ediyor. Said Paa yine sadrazam yaplyor ve bu seferki alma sresi 2/mays/1882'de sona erdiinde karmza bir sene, yedi ay, 20 gnlk hizmet arzetmi olmas nmze kyor. Bylece sadaretin yeni sahibi olarak Germiyanolu Kad Ab-durrahman Nureddin Paa'ya verildiini gryoruz. 12/tem-49 /1882'de elinden mhr alnan Kad Paa bu grevde iki onbir gn kalabilmitir. Said Paa; 3. sadaretine geldiinde'Abdurrahman Paa'ya halef olmutu. Bu sadareti de 4 ay, 20 qn sonra yni l/aralk/1882'de nihayetlenmitir. Bu sadaretlerin sk sk deimesinde avrupa siyasi mahfillerinin ucurduu ile malum ark Meselesi'ni neticelendirmede gizli ittifak hlindeki, bada Rusya olmak zere ngilizlerin, Franszlarn, Avusturya'nn ve daha menfaat peindeki devletiklerin evirdikleri frldaklara kar, Cennetmekn'n hususi maksadlara dayal, yap ve art ve biribirine drt politikasnn icabat yatmaktadr. Said Paa'nn 3. D Ancak; Said Paa'nn 3. dne gemeden nce 3. sadaretine geliindeki vakaya temas edelim. Yukarda yazdmz gibi Said Paa bu sadarete geliinde Kad Abdurrahman Nureddin Paa'ya halef olmutu. Fakat istifasna ramen tekrar sadaret teklifi alan Abdurrahman Paa, cevab- red vermi idi. Bunun zerine padiahn Said Paa'ya gnderdii bamabeynci Osman Bey, sadaret teklifi yaptnda Said Paa, Osman Bey'e: - Beyefendi! Efendimiz ne iin benm zerimde srar eder? Hususi bir maksada mtevakkfm? Ltfen aramzda kalsn dediinde, Osman Bey: Paa hz. leri ben size syleyeyim. Abdurrahman Paa kzleri dikti! Cevabn verir. Said Paa mrnde ilk defa iittii bu tbir karsnda akn fakat dayanamayarak: Osman Bey! Bu tbirin mnasn fehmedemedim! Dediinde: - Anadolu halknca srar etmede, inat etmek demektir. Bu da kullanlr. Said Paa; grevi kabul ettiini hatratnda beyan ediyor. Yine bu sadaretinden dmesine badi oian vakalar paann hatratndan zetlemeye girielim: "Padiah; lkede kendisi hakknda kt niyet beslendiini, stanbul'da bir ihtill havasnn husul bulmakta olduunu, btn bunlar iin Mah-mud Nedim Paa ile oturup, iddet tedbirleri almamz hususunda kat'i bir lisanla emir leri oldu. Mahmud Nedim Pa-a'nn bu hususlarda almalar bir ka seneyi bulmu hazrlklard. Fakat ben makam- sadaretin ortak kabul etmeyeceini, benim memleket menfaatlerine dir grlerim ile Mahmud Paannkiler arasnda derin muhaliflik bulunduundan istifa yoluna gitdim. Fakat istifam kabul grmedi. Aradan 57 gn gemiti ki bir gece saraya arldm. Gittiimde huzur-u

hmayuna dahil olduumda, pek sert bir muamele ve bir ok azar ile karlandm." diyen Said Paa hatratnda yle devam etmekte: Zt- ahane oturmama msaade etmedi. Kendileri de ayakta dolaarak bir eyrek saat kadar gnl krc, izzet-i nefis yaralayac ifadelerde bulundular. Azarlarnn sonuna doru bir gn evvel saray'da gz altna alnan Mir Deli Fuad Paa'ya isnat edilen bir crm hakknda Mahmud Nedim Paa ve Ahmed Cevdet Paa'nnda bulunduu huzurda ve Cevdet Paann kalemiyle tutulmu bir istintakname elime padiah tarafndan verildi. Ben bunu okumaya balaynca zt- ahane seri adamlarla bana yaklaarak aramzda bir admlk mesafe kalmt ki baklar azar dolu ve ok abuk cevap vermemi emrediyordu. Varakada yazlanlar ise; padiahn taht'dan indirilmesi iin Dastanllardan meydana gelen cemiyet kurulduunu ileri sren ihbarlara aid bir tahkikat idi. Cemiyetin bu ideki ahdi, zt ahanelerinin kendi muhafazasna tahsis etdii ve bir nev'i hususi askeri imtiyaz verdii dastanli'lardan a na aelen asker gurubu olup, bu askerin ba sarayn meyde Dastanl Mehmed Paa imi. Fuad Paa ve sair bal1kimseler cemiyette, bende gya cemiyet reisiymiim! Seri bir bakla yaptm okuma bana bu kadar bilgi ver-,. 7gt.i ahane devama imkn brakmayp istintakiyeyi Umden ekip ald ve: 'Bana ne diyeceksin? Sualini tevcih ettiler. Cevap verme imkn kstl idi. Konuturmuyordu. Ancak asl fasl olmayan eylerdir mnasna gelecek beyanlarla meramm arzedebildim. Fakat; azar dolu szler devam etmekteyken, zt- ahane mhrm ver dedi. te o zaman mkil mevkiide kaldm. nk mhr hmayun zerimde deildi. Htem-i liyi antamda tardm mabeyne arldmda huzura girereken antay adammda brakmtr. Efendimizden mabeyne gidip antay alma msaade etmesini istedim. ok daha kzdlar ve pantolonun cebinden mein bir muhafaza iindeki kk rovelveri karp bama tuttular. Emanet-i hmayununuzu veririm. Bende olan ema-net-i ilahiyeyide ondan sonra alrsnz dedim. Bunun rovelveri bamdan ekip byk salonun kapsndan karak 'antasn getirsinler!' emrini verdiler. Yanma geldi ve rovelveri bama tutarak, mhrm kmazsa buradan ln kar' diye azar dolu szlere devam etdiler. anta geldi, ald mhr teslim edildi. Artk kzgnlk baka taraflara yneldi. Kendisinin hl veya imhas hakkndaki szde karan ciddi ve sahici addediyor. Akabinde Sultan Murat gya tahta kmaya hazr, htt saraynda ihtiyaten bir takm Krtler saklanm itikadnda bukunuyordu. Eer bu hal tahakkuk ederse evvel bev vel beni paralatcan szlerini ekledikten sonra nme dp, harem ile kendi dairesi ara-s|nda bir odaya beni gtrd. Haps edip, kapy kilitleyip 9'tdi. Diyor, hatratnda Mehmed Said Paa. Kymetli biyografi stad bn'l Emin Mahmud Kemal nal merhum bize yle sesleniyor: "Paa'mn (Said Paa) 7. de-faki sadaretinde kitabet hizmetiyle yannda bulunduumdan gece ve gndz, hatta yatakta iken mhr- hmayunun altn zincirle boynunda asl olduunu grdm. Mhr yannda

bulundurmamasndan dolay daha nce azara uray iine oturmu ki, o gnden sonra koynunda tamak vazgeilmez adeti olmu. Said Paa'nn Hapisten Kurtuluu Sultan 2. Abdlhamid Han, Said Paa'dan ald mhr- hmayunu Ahmed Vefik Paa'ya bavekil unvanyla birlikte vermiti. Bu srada eski sadnazam Said Paa kendi elleriyle hapsettii odada mahpusluu yaamaya devam etmekteydi. Bu mddet 18 saati bulmu ve Said Paa bu mddet sonunda evine dnme imkn bulabilmise de bunu ngiliz Elisine medyundur. Said Paa evdekilere bir gn mabeyn'de tevkif olunacak olursa, ngiltere sefiri Lord Pofrin'e haber verilmesini tenbih et-mitir. Saray'da hapsolunduu haberi hanesine ulatnda hemen bykeli, durumundan haberdar olunmutur. Bu husus da Said Paa hatratnda unlar sylemektedir: "Nm ve mesair-i insaniy yeti madam-l hayat hatraj ihtirammda caygir olan Lord, nezdi saltanatda teebbsat ve ihtart- lzirneyi baliyan mbalaa icra eylemesiyle m-dehale-i vaka-i muhikka, mededres oldu. " Grlyor ki, sadaret makamna ykselen bir zat, hayatn koruma altna almak iin siyaseten belki olmayabilir ama, esas da slm Milletinin ve onun temsilcisi olan Osmanl devletinin ve halifesinin, gerek ve ba dman ngiltere'den istianede, yni yardm talebinde bulunuyor. Hemde bu talep pein pein yaplyor. HeyhatIYalnz Said Paa bu hususda birr deil Abdlaziz devrinde Midhat Paa bu ie nclk anlardandr. Kbrsl Mehmed Kmil Paa'da buna tenez-... etrnilerdendir. Ne aresizliktir ki bu ademler bu ahvalle- den sonra yine sadaret koltuunda istihdam olunmular-, jste bunu ifade ettikten sonra Abdlhamid hn'n bu iki numaralar greve getirmesini akl biraz zor tartyor acaba isin aklanmam bir baka taraf varm sorusu insann zihnini kurcalyor! Tabi iki devletin srlarnn bzlar bilenler tarafndan mezara gtrlr. Sbhiye Hanm Vakas Said Paa'nn sadaretlerinin birinde ok calibi dikkat bir olay zuhur eder. Hikyesi yledir: Efendim Said Paa'nn sekiz yalarnda bir kz olup ad Subhiye'dir. Bir gn salarn taramaktayken her halde salar uzun olacak, takl firketelerden biri gzne batar ve gzde bir hayli hasara se-beb verir. Osmanl devletinin iki numarasnn kz evld gznden nemli bir yara almtr. Mevcud doktorlar hadiseye el koyarlar ve izni ilahi ile, gz kr olmaktan kurtarlr. Ancak pek iddetli arlar kk Subhiye'ye nefes aldrmaz! Uykusuzluk ve gdaszlk yavruca bir deri bir kemik brakm, sadnazam babann efkati, kendisini yiyip bitirmesine doru yol almaktadr. Padiah ile devlet ilerini grrken sadnazamm mkedder ve bitkin grnts ie de aksetmektedir. Bir akam Sultan Hamid, Saray'dan bir arabay Said Paa'nn konana gnderip kz Subhiye hanm getirmesini irade eder. Kk Subhiye ve dads hemen arabaya

bindirilirler. Saray'a gelindiindede kk yavruyu huzuruna kabul eden 2. Abdlhamidhn, dudaklar kpr kpr if dualarn okur. Ondan sonra hadi kzm artk gzn armayacak deyip konaa gnderir. Hakikaten Subhiye hanm bu dayanlmaz ardan kurtulmutur artk." Muhterem okurlarm; Abdlhamid Hn ile sadnazam Said Paa arasnda geen ve yukar aldmz iki vak'a yazmzda tesadfen veya tevafuken alt alta gelmi deildir. ki ayr zaman diliminde vuku bulan olayn biribirine zt davran anlatmas, ntk olmas devlet ilerindeki ciddiyetle, dorudan insaniyete mteallik meselelerin o seviyede ki zevatda da ayrma tbi tutulduunu, birinci de ahbab avuluun yer almadn, ikincide ise insana verilen nemi hatrlatmak dnlmtr. Bizim sadrazamlarn bazlarnn yukardaki Mit-had ve Said Paa misalinde olduu gibi yabanc lkeler elilerinden istianede bulunmalarna, stelik Said Paa'ya bu gnk dille sekreterlik yapm bulunan bn'l Emin Mahmud Kemal nal merhumun mtalaasndan u satrlar zetlemeden geemedik: "nsan u satrlarn ifade ettii hadiseyi gz nne alnca adet tiyatroda garib bir dram, acaib bir trajedi temaa ettiine, padiahn da ayan-i hayret bir trajedi-yen olduuna hkmeder. Vehim ve vesvese buhranna urad zaman akl- selime ve saltanatn snna muhalif hareketlerde bulunan defa makam ve veklete getirdii bir adam hakknda reva grd u gayr-i layk muameleyi, buhran getikten sonra teemml etse yni dnse mte-ezzi olur (..) Btn bunlarn yaanmasndan bir buuk gn sonra ayn sadnazamn o makama dnmesi ise, dramn en mhim ksmdr!" Diyen bn'l Emin Bey unlar da demekten kendini alamyor: "Hele Osmanl devletinin bavekili olan ztn, ngiltere devleti tebasmdan imiesine bilvasta eliye mracaat etmesi, elinin de ngiltere tebaasndan birini muhafaza edercesine, mdehale edip, kurtarlma ilemini gerekletirmesi, dramn fecaatini oaltan zc hadiselerden dir." Said Paa'ya halef olan Ahmed Vefik Paa getirildii sadaret grevinde derhal kadrolama yolunu tutdu. Padiahn arzusu istikametindeki eyhlislm Cryanizde verine Bursa Valiliini yrtt srada bendelerinden olan Rza Efendi adl birini, eyhlislm olarak tensib etdi. Bu gn anladmz kadaryla Ahmed Vefik Paa, babl'yi Saray'dan bamsz, satfnazam ve vkelnn emrine ak bir hle getirmeyi umuyordu. Ancak bunlar kurup ve de, icraya getiinde, padiahn mizacna uygun olmayan davranlar sonunda derhal tepkiyi grd ve Ahmed Vefik Paann bu seferki bavekillii, ancak birbuuk gn srebilmi ve mhr- hmayun kendisinden istenmiti. Sultan 2. Abdlhamid, Said Paa'y saray'a artm, daha evvel yanna getirttii Mahmud Nedim Paa ile eyhlislm ryanizde olan Es'ad efendiyle konumu, sadareti Mahmud Nedim Paa'ya teklif ettirmiti. Ancak temaruz eden Mahmud Nedim Paa sebeb olara1-.da yalln ileri srmd. Davet edilmi bulunan Said Pa-a'da gelmi toplantya katlmt. Bunun zerine padiah sadareti bir buuk gn evvel hi bir ey olmam gibi Kk Mehmed Said Paa'ya teklif etdi. Said Paa; Mahmud Nedim Paa'nn sadareti bunun meyaninda kendisinin dahiliye nazn olarak yardmc olabileceini beyan eyledi.

Padiah hz. leri ne birden hitab ederek; "Ben, namaz klacam. Efendi hz. ler siz de, iki paadan birini sadareti zerine almaya ikna ediniz!" diyerek salondan kt. Mahmud Nedim Paa ise: "Buras devletin en hrmete ayan yeridir" dedikten sonra yere oturdu. Esad Efendi bu ifade zerine oturduu sedirden, yava yava kayarak yere oturdu. Sadareti Mahmud Paa'nn almas iin beyanda bulunmu olan Said Paa'nn kulana eiliyor ve: "sadareti buna brakma! Hepimize olmadk iler yapar" diye tenbihde bulunmu! Nihayet Mahmud Nedim Paa: "her sadrazamn bir khyas olurmu. Bizim de khyamz sadr- esbak Said Paa olmak varm" eklinde zor yutulur bir sz syler. Said Paa bu sze ok ierler, ancak bir ey demez. Fakat Mahmud Nedim Paa bylece sadareti kabul etdiini sylemee alrken, Said Paa da Ciryanizde'nin eer sadaret teklifini kabul etmezsen bundan hepimizin ekecei var szlerini kulana fsldamakta olduunu hatrnda tutdu. Padiah salona geri dndnde olan-iar anlatlr. Sadareti Mahmud Nedim Paa'ya, eyhlislamlk Es'ad Efendi'ye, dhiliye nazrl da Said Paa'ya verildi. Huzurdan ktklarnda ennde yeni sadnazam Mahmud Nedim Paa bir kibir abidesi gibi yrmekte eyhlislm ve Said Paa arkasndan yrrlerken Kurenadan biri gelip yrmekte olanlar durdurup yeniden huzuru hmayuna gtrr. Padiah; iinin, bu tyine snmadn syleyerek, Mahmud Nedim Paa'dan mhr hmayunu geri ister. Aldnda hemen orada Said Paa'ya vazifeyi teklif eder. Grd kibir, nezaketsizlik ve khyalkla tavsifine pek gnl koymu bulunan Said Paa birbuuk nce infisal ettii grev iin evet cevabn vererek mhr- hmayunu alr. Padiah dahiliye nazrlna Mahmud Nedim Paa'y tyin ederken ayrca mabeyn mirliimde uhdesine verir. Said Paa kabinesinde Harbiye nazrl grevinden kabine istifas mnasebetiyle infisal eden Gazi Osman Paa serasker unvanyla harbiye nazrlna tekrar getirilir. Huzura giren Gazi Osman Paa padiahn ayaklarna kapanp, mabeyn mirliinden alnm olmann kendini mahzun kldn ifade edince, bu grevde dier grevler zerine inzimam olunarak Gazi Osman Paa'ya tevcih olunur. Az nce sadnazam olmay elinden karan Mahmud Nedim Paa'nin, mabeyn mirliini Gazi Osman Paa'ya kaptrmas yannda ura-y devlet reisliini de bir ka dakika sonra kendinden kdemli olan Reid Akif Paa'ya kaptrdnda elinde sadece dahiliye nazrl kalmt. Osmanl devletinin son vakanvisi olan Abdurrahman eref Efendi merhumda "Tarih Musahabeleri" adl kymetli eserinde aa yukar ayn bilgilere nakleder. Said Paa'nn 4. sadareti olan bu evet de nakknda devrin irlerinden Nzhet Bey u beyiti ina eder "Hlle-i Sadr- Said-l vzeraya adk" Said Paa bu seferki sadaretine 1 O/zilhicce/1 300-l3/ekim/1883 cuma gn gelmitir. nfisali se; 15/zilhic-ce/1302-26/eyll/1885 cumartesi gn vukubulmutur. Mddeti ise; 1 sene, 11 ay, 13 gn olmutur. Vazifeyi brakmasna sebeb olarakda, ark Rumeli meselesinde padiahla dt hareket tarz hakkndaki farkl dnceler olmutur. Bu farkl grleri Said Paa'nn

hatratndan yapt beyanla zetlemeye alalm: Filibe Vak'as! Tarihler; 1302/1885'i gsterirken d tahrikler yardmyla Filibe'ye getirilen bir kayz Bulgar, buradaki hkmet konan basm ve valiyi hapsetmilerdi. Ertesi gn Cuma Namazndan sonra vekiller heyeti mabeyn (saray)de topland. Bu arada Bulgaristan Prensi Batemberg, gnderdii beyanatnda, ark Rumeli'nin artk Osmanl ynetiminde olmayacan, kendisinin idaresinde bulunacan bildiriyordu. Bunun zerine yaplan top- lantda derhal asker gnderilerek buna mni olunmasn, bu meselede anlamal devletlere bilgi verilmesini reyimle birlikte belirttim ve heyeti vkel bu teklifi kabul etti. Ancak bu ekli, padiah efendimiz kabul etmedi. Zihiccenin/14. gn olan 25/eyll/1885 Cuma gn babl'ye giderken, Karaky civarnda bana yetien yaver tarafndan mabeyne gtrldm. Hemen huzura karldm, or saat kadar sren konuma ve azardan sonra dar kma msaadesi verildi. Daha sonrada beklemem emredildi. Ak-am saatine kadar orada bekledim. Serasker Gazi Osman aa bulunduum odaya gelip, ye mek iin odasna davet eyledi. O srada da dvet-i padiah vukubuldu. Gittim, iki saat bekledikten sonra yalnz olarak huzura alndm. nce mhr istendi verdim. Mahbusiyetim vukua geldi. Bir odaya konuldum. Her an arlrm diye saat bekledim. Sonunda azariamalarn zc te'siri uyumama sebeb tekil etdi. Dalmm. Benim; Filibe'ye asker gnderme teklifim gya zt- ahaneyi tahtdan indirmeye dnkm! Ertesi gn saraydan kmama msaade olunduunda eve geidim. Kmil Paa'nn sadarete, baz vkelann da deitirildii grld. Ben bir oldu bittiye kar karken, bama saray'da azarlanmakdan tutunda hapsedilmelere kadar neler gelmiyordu" demekte Said Paa. Hakikaten Berlin antlamas hkmlerine gre bir vilyetimiz olan ark Rumeli yni Dou Rumeli'nin Bulgarlarca ilhak edilmesi, kar kalm diyen sadrazami gtrd doru da! Bir de padiahn gz ve sz ile hatratnda olanlardan gzleyem: Hatrt- Sultan Abdlhamid-i Sni isimli eserde koca sultan yle diyor: "ark Rumeli meselesinde benim (Sultan Hamid) zaaf gsterdiimi pek iddia etdiler. Zaaf gstermek mevcud kuvvetden istifade etmemek demektir. Hangi kuvvet mevcud idi ki, Dou Rumeli'de hakkmz koruma hususunda kullanlmad? Bunu dnen ve syleyen bir insaf sahibini bu gne kadar iitmedim. Bulgar Prensi Batenburg, Filibe'ye mstevli olduktan sonra durumdan hkmetimiz haberdar olabildi. O da Rus sefirine gelen bir telgrafnameden, telgraf nzn zzet Efen-di'nin beni haberdar etmesiyle mmkn olabilmidi. Said Paa sad nazam idi. Tahtdan indikten sonra okuduum baz beyanat ve yazlarnda Said Paa'nn; vakalar kendi lehine tahrif etmi olduunu hayret ve teessfle grdm. Said Pa. Bulgarlarn tecavz edeceklerini daha evvel haber alamamt. Olay stanbul'a

aksettikten sonra bir hayli tered-dtn akabinde ura-y devlet reisi Akif Paa'nn beyanat onu ikna etmiti. O dnemde Filibeye asker evkinde hem mskilt hemde tehlike vard. 93 savanda tarumar olan ordu henz toparlanamamit. Hazine tamtakrd. Baz vil-yetlerdeki jandarmalar yirmiotuz aydr maa alamyorlard. Byle bir haldeyken srf namdan ibaret olan hakk' hkimiyetin adna neticesi mehul ve karanlk bir harbe girimeyi tehlikeli grdm." Diyen hz. padiahn hatratndan u paragraf alarak okurlarmn bilgilerine arz edeyim: "Gavriyel Paa diye bir Bulgar'n Rumel ark valiliinden kovulmu olmasndan do lay gzm kzararak ie giriseydim, 1328/1910'daki felketi, o zaman yni ordusuz, parasz, pulsuz, hazrlksz bulunduumuz bir devirde kendi elimle hazrlam ve davet etmi olurdum. Hazm gsterip ihtiyatl davranp, 1328/1910 da yaanacaklar, 1301/1885 eyllnde yaardk!" Demekte. Said Paa ayn zamanda apur elebi lakabyla ve biraz da kmsenerek anlmaktayd halbuki byle kltc bir lakabn bir Osmanl sadrazamna verilmesi bizce doru olmayan hususattandr. Said Paa; infisal ettii bu yukarda baz anekdotlar verdiimiz 4. sadaretinden 1895 ylnda infisal ettikten sonra bu makama yeniden avdet ettiinde tam tamna 5 sene, 1 lay, 9 gngibi bir zaman dilimi gemitir. Bununda almamzn son taraflarnda sz konusu edeceimiz 1897 OsmanlYunan harbinin muzaffer kabinesinin re-isi Halil Rfat Paa'ya, Sultan 2. Abdlhamid hnn "yaadnz mddete sadrazammsnz" szn vermesinden ve bu ahdini yerine getirmesinden kaynaklanmtr. Mehmed said Paa; 09/11/1901 tarihinde geldii makam- sadaretden 1 yl, 1 ay, 26 gn sonra 14/01/1903'de infisal ettiinde 6. sadaretini yaamt. Aadaki satrlar padiahn yni Sultan 2. Abdhamid Hn'n ah siyetinin iinde mtalaa edilmesi gereken beyanlardr. Bu beyanlardan bazlarn ad geen eserden alntlayp, buraya koydukki, padiahn grlerine o ztn dnemini okurken malumatnz takviye etmeyi amaladk. Kapitilasyon lgaasna Teebbs "Kbrs'da kapitlasyonlar kaldrmak istediimiz in, Avrupa matbuat da Atina gazetelerine uyarak kyameti koparyor. Sanki biz bakalarnn hakkn yiyi-yormuuz gibi bir hal yaratyorlar. Halbuki bitaraf bir kimse, ecnebilere verilen bu kapitlasyonlarla, bizim hakkmzn inendiini ve adaletsizliin bize kar yapldn gayet iyi grebilir. Rumlarn elde etmi olduklar imtiyazlar muhafaza edebilmek iin, yeri g birbirine katmalar tabidir. nk Rum kapi-tlas yonlar ykldnda Pan-Helenik propogandas yapamayacaklar aktr. naallah, bu imtiyazlar ykmak hak ve kuvvetini Allah bize ksmet eder. "

Hayatm Muhafaza Tedbiri "Hayatm, bana sadk olanlarn uyanklna borluyum. Bamdan geenler, asab en kuvvetli insan dahi sarsmaya kfidir. Btn bu tecrbelerden sonra ihtiyat l olmama, amamak lzm. Bir ok insanlarn bu sinirli hlimden faydalanmaa altklarn, hafiyelerin, jurnalcilerin alak namussuz insanlar olduklarn, dini mizinde, mzevirleri tel'in ettiini gayetiyi biliyorum. Fakat geni bir haber alma tekilt kurmam olsaydm, etrafm saran tehlikelere kar kendimi korumam kabil olamazd. Hill le Ha Arasndaki Mcadele "..Avrupa halkn aleyhimize dnmee sevk eden sofu papazlardr. Hal seferleri zamannda hristiyan gruhun memleketimizde yaptklar mezalimi unuttur- mak, rtbas edebilmek iin, her trl iftiray mubah grmlerdir. M.Kuds'deki mukaddes topraklar iin her iki tarafnda kan dkmesinin nne geilebilirdi. Nitekim hristiyan haclarn Kuds' ziyaret etmelerine her zaman msaade et-medikmi?. (.) Etraf mslmanlarla evrili olan bu ehri neden hristiyanlara terk edelim? (.) steyen istediini sylesin, fakat mukaddes topraklarn sahibi olmak hakk her zaman bizim olmutur ve yle kalacaktr. Mektep Ve lahiyat Ben tahta ktmdanberi, ilk mekteplerin says on misline kmtr (20bn mektep). Bu adet maalesef hla azdr ve halka kfi gelmemektedir. Liselerimizin seviyesi gayet yksektir. Mkemmel olduklar herkes tarafndan kabul edilir. Ancak daha fazla lise kurmamak bunlarn yerine mhendis, mimar gibi fen adamlar yetitiren messeselere talebe hazrlyacak rtiyeler amak daha yerinde olur. Memleketimizde kfi derecede asker ve memur vardr. Ulemamzn ifrat derecede muhafazakr olmasndan dolay-da, yksek mekteplerimizi modern hle getirmek ok gtr. Kahire'deki El Ezher ilahiyat fakltesinin, talebelerimizi ekmesinin yegne sebebide zamann icablarna uymann elzem olduunu anlam ol- malanndandr. stanbul Drl-funun'unu Kahire'dekinin dnunda(alanda) kalmya mahkmdur. Edebiyat-San'at Ve Kltr Biz Osmanllar eski ve byk bir medeniyetin sahibi olduumuzu unutmamalyz ve Avrupa medeniyeti ile gzmz kamamamaldr. Mimari eserlerimiz, iki binden fazla ir yetitirmi olmamz da bunu ispat eder. Bunlardan Fazl, Lmi, Baki gibi irlerimizin eserlerinde fevkalade bir gzellik ve tam mkemmeliyet vardr. Daha sonra Galib, Pertev, Keml, Abdlhak

Hmid gibi irlerimizi sayabiliriz. (.) Hereke'deki hah fabrikamzda ve dier endstri sanatlarmzda yabanclar taklit etmekten kanmalyz. Sa'nat ve edebiyatmz kendi topramza ait mevzular, kendi milletimize has esaslar zerinde ina etmeliyiz. (.) Genlerimizde memur, asker veya ulemadan olmay tasarlyorlar; neden hi bir Osmanl, byk bir tccar, mahir bir zenaatkr veya bir fen adam olmayj dnmyor? Ben de marangozluk san'at ile megul olduumdan halka iyi bir numune saylrm. (.) Bir gn; erefime bestelemi olduklar mar aldm. Bu bir gn iin epey fazladr. Muhtelif milletlerden olan ve ahsma eserlerini ithaf eden bestekrlarn says, imdiye kadar ikibini bulmutur. Bu insanlar nasl mkafatlandr-mal? stanbul'a gelip huzuruma kabilmeyi temin eden sanatkrlarn her birine neden hediye vermeye mecbur olaym? stelik arbal musiklerini sevmiyorum. aldklar paralarn ok g olduuna phe yok; fakat ben zihnimi yoran musikyi deil, dinlendirici musikyi tercih ediyorum. Klsik musikyi tercih edecek kadar musikiinas deilim. Musikye byk istidad olanlardan biri, olum Burha- ned-din'dir." (agk: sh. 190/193/202/209/210 Hatrat- Abdlha-mid-i Sn) Dyn-I mm'yenin Te'sisi 1881 ylmnn nemli hadiselerinden birini Sultan Abda-iz'in katil hadisesini tahkik ve son karan vermek iin yaplan ve adna Yldz Mahkemesi denilen hukuk bir olay tekil ederken, ayn yln yni 1881 senesinin dier bir mhim hadisesini de d borlarn denmesi iin kurulan ve adna D-vn- ummiye denilen kuruluun tekil edilmesidir. Dyun kelimesinin karl lugatde bor mnasna gelir. Umm kelimesini peine koydunuzmu, btn borlar eklini alr. 1878 harbi sonrasnda masraflar daha nceki, yni Sultan Abdl-mecidle Sultan Abdlaziz dneminin borlanmalarna inzimam edince bahse konu 1881 senesinde, borlarn faiz, faizin faizi ile birlikte 252 milyon Osmanl altunu seviyesini kt grlmtr. T. Ylmaz Oztuna Bey, 1978'de basmn yapm olduu deerli eserin 7. cildinde 173. sahifede bahse miktar o gnlerin rayi Tl. sna tahvil etmi ve takriben, 31 5 milyar'a tekabl ettiini iaret etmitir. Bizde, 2002 ylnn Eyll ay itibariyle, yaptmz hesapda bu kadar altunun Tl. syla 32 katrilyon, 760 trilyon tutmakta olduunu tesbit ettik. Mliyemiz uzun zaman iinde olsada, bu borcu tasfiye edecek duruma sahip deilken, karmzda alacakl olarak, ngiltere, Fransa ve de Rusya ise harp tazminat alacakls olarak durmaktayd. tibarl devletin borsuz devlet olmas olduu gibi en itibarls borcunu zahnannda deyebilen olduu herdesin ittifak ettii hususdur. Osmanl devleti bir memorandu-rr^a gidip itibarn sfrlayacana, Sultan Hamid'in yaymlad ^O/Aralk/1881'de yaymlad Muharrem Kararnamesi ile Orann tediye edilebilmesi iin bir forml buldu. Devletin ^kard bir kararnameyle; ttn, damga pulu, tuz, ipek, balk sigara tekelleri ve imtiyaz sahibi olan bz eyletlerin fiks olan vergilerini Dyunu ummiye'ye braklyordu. Bu suretle ngiltere ve

Fransa bata olmak zere alacakllar, verdikleri borlar, muntazam bir ekilde tahsil edebileceklerdi. Bunun karlnda 252 milyon altun borcun, 146 milyon altununu yarsndan hayli ou Trkiyemiz lehine siliniyordu. Bylece deyeceimiz miktar 106 milyon Osmanl altununa inmi oluyordu. Bu tarz zm Sultan Hamid'in bulmas ve tatbik etmesi herhalde onun mli meselelerde ki vukufiyetini gsterir sanrz. Gnmzde yni 2002'de Trkiye Cumhuriyetinin iine dm olduu faiz sarmal, ana paray deil, faizlerin toplanan tm vergilerle karlanmad bir vaziyete getirilmi lke siyas tvizlere ak bir duruma getirilmi olup, bu siyas tvizlerin, Kbrs ile Ortadou zerinde emperyalizmin hareketlerine ses karmayp, mslmanlara sahip kma misyonumuzu iletmememizin teminine dnk, ticari hayatmza sekte vermek gibi hususlar olduunu grmek kabildir. Bu messese yni dyn ummiye devletin trih sahnesinden ekildii na kadar srmtr. imdide 1881'in dier mhim hadisesi olan Yldz Mahkemeleri vak'asna atf-u nazar edelim. Yldz Mahkemesi 27/Haziran/1881'de Sultan Abdlaziz'in nce hl edilmesinden, bilahare intiharn? Cinayetmi? Mehuln bir hail fasl eylemeye kalkan 2. Abdlhamid Hn, eyhlislmlardan Minkrizdelern torunlarndan bulunan Surri Efendi daha sonrada hem paa hemde vezirlie tyin olunan zt, Yldz Mah kemesi riyasetine getirilmi, heyet tekil olunmutur. Sanklar eski padiah 5. Murad, validesi evkefza Kad-nefendi, Arz- Niyaz Kalfa, eski sadrazamlardan Mtercim Mehmed Rd Paa, Midhat Paa, 2. Abdlhamid' in kzkarleri ile eV'' dmadlardan Mir Mahmud Celleddin ve Mir Nuri Paalarla, sabk eyhlislm Hayrullah Efendi, Sultan Abdlaziz'in 2. mabeyncisi Fahri Bey ile mabeynciler-Aen Mir Nmk Paa'nm oullan Seyid ve Ali Beyler, merhum Abdlaziz hn'n tahttan indirilmesinden sonra muhafzhna tyin edilen Albay zzet ile Binba Necip Beyler ile Pehlivan Cezayirli Mustafa, Pehlivan Mustafa Aa, Boyabad Mehmed Pehlivan tesbit edilmiler ve mahkeme nne karlmas temin olunmaya allrken, sabk Askeri Mektepler Nzn olan ve 93 harbinde bakumandanlk makamnada getirilen Sleyman Hsn Paa, hl iinde mhim bir rol st ienmekle birlikte, bahsekonu savada hatal ve sorumsuzca davranlar hasebiyle divan- harbe verilmi suu sabit grldnden Badat'a srgn gnderilmi ve bir dahada stanbul'a dnememi ancak o cezas kifayet eder kabul edil-miki, Yldz mahkemesine celbine lzum grlmedi. Paris sefirimiz Sadullah Paa'da mahkemeye getirtilmedi. Padi-ah- sabk 5. Murad'la, validesi evkefza kadmefendi hanedan yesi olmas ve bunlarn Arz- niyaz adl kalfalar da, -raan Saraynda adet hapis hlinde olduklarndan mahkemeye karlmaktan istinkf edildi. Manisa'da lm hastalna yatm bulunan Mtercim Rd Paann ifadesi alndy-sada pek makul ve yerinde addedilmedii gibi, hi mahkemeye

karlmasna engel grldnden zerinde srarc olunmad. Midhat Paann mahkeme edilmesine dir Said Paa'nn hatratnda yazdklarna, Kbrsl Mehmed Kmil Pa-a; Said Paa'ya kar yazd cevabi eserde Said Paa'nn iddialarna kar beyan da bulunurken aa aldmz satrlarda, Abdlhamid'n bu dvann almasna teebb snde, blr kalfa'nn ifadesinin kendi phelerine g kattn gre-ceksiniz. Hla yakn trih merakllarnn dikkat nazarlarn celbeden; Sultan Aziz vaka-i elmesi ve bu olayn tertipileri arasnda yer alan Midhat Paa mahkemesine dir baz malumata medar olacak beyanlarda bulunur. Bizde; bu beyanlarla sayfamz sslemeyi uygun bulduk. Kmil Paa diyor ki: ".Said Paa hz. leri hatratnn 55. sn. deki girile 72. sh, nin bitimine kadar olan blm Midhat Paa merhumun muhakemesine dir meclis-i vkel ve meclis-i fevkalde de, cereyan eden mzakereler vede ka,rarlara tahsis etmi ve bunda takip edilen maksad, bir takm tafsilat iinde hafi olsada ifadenin siyak ve sibakndan yine kendisini her zamanki gibi, tebrie ettirmek bakalarna ise ka-bahat yklemek iin kaleme ald rahata anlalyor."satrlarn kaleme alm bulunan Kbrsl Mehmed Kmil Paa yle devam etmekte: ".Hatratn 58. sh. de anlatt gibi avru-pada yaymlanmakta olan baz gazeteler; Mithad Paa mahkemesi hususu ile Said Paa arasnda irtibat kurup, sulama yoluna gitmiler. Bundan dolay Said Paa mdafaasn yapma lzumu duymutur. Bu bakmdanda kendisine bir ey denilemez. Ancak; Said Paa hz. leri, ha-trat'nn nerini beklemeyip, nce Tann gazetesinde baz makaleler hatta meclis-i mezkrede bulunanlara aid rey ve imzalarn bile bile fotorafa aldrm, suretlerimde nerettirmitir. O rey ve imza sahihlerinden biri ben olduum iin mecburen bu hususda da hakikata mste nid bir aklama yapmakda mecburiyet gryorum. Bu gazetelerdeki makalelerde Cennetmekn Sultan Abdlaziz hn'n kaatilleri hakkndaki; temyiz mahkemesi ilmna, dir meclis-i vkel mazbatasnn suret-i dere olunduktan sonra bunun <mahkemei temyiz-i ceza dahi hkm- nizamiyenin tabakai intihaiyesi iin oracja, tasdiki yaplan h-, kmleri nakzedecek kanunen dier bir merci olmamasna ve mcaazaat kanunyenin icras yahud aff ve tahfifi, hukuk-u seniyyei hazreti padiahiden olmasna nazaran mas gereken irade-i seniyye-i hazreti lcida-ri oldu-" tezekkr olunmudur.> Cmlesini tefsir ederek: <mah-i temyizden verilen hkm nakzedecek bir mercii kanun olmamas kayd vak-i hkmn lzumu nakzna fikdan- merciiyet ona mni olduuna delalet etmez-mi? O cmledeki af kelimesinin mhim bir delili aklad nrlmyormu denilmi. Bu ak cmle; cezann kanun bakmdan katiyyet kazandn, af veya hafifletmenin yaplmamas ise, hkmn icrasn lzm geleceini bildirdii halde, bu netlii bir muamma eklinde gsterme, umumun rey'ine havale edilmitiki Said Paa'nn yle fikri incelikler ve tefsiri, rikkatle ahsn iin iinden karmaya urab, kendi imzasndan baka imza sahipleri hakknda nefret celbetmeye gayret gstermesi usta bir akln garibliklerindendir." eklindeki szleriyle Said Paa'nn bu davran ve tutumunu beenmediini sergileyen Kmil Paa yle devam ediyor: ".Ancak zt- mddeaya bakalm! Sultan Abdlaziz merhumun vefat

intiharenmi yoksa maktulenmi vki olmutur? Said Paa hz. leri burasn alarlarsa meselenin hallini kolaylatrm olurlar. Eer maktulen ise; yazd gibi meclis-i vkela mazbatasn yukardaki gibi mbhem suretinde tefsirine hacet ol-mayb, eer kendi vukufu itikadlarna gre intihar etmek suretiyle olmusa, o halde almasna teebbs olunan cinayet mahkemesi padiahn tahtdan indirilmesini vukua getirenlerin vcudlann ortadan kaldrmak maksadyla sarat/ tarafndan dzenlenmi bir dva olaca-ndan Said p bu dvann salkl olup olmadna adem-i shhat vahametini hnkra bildirip iknya almas, olamad takdirde dzeni kuranlardan ekinecei yer de, memuriyetten ekilmesi lzm gelmezmiydi? Dorusu insaf i bir sadnazam makamn deil, dr- diyarn da terk ederde bir takm masumlarn idam hkmnn gereklemesine msaade eylemezdi!" Demekte Kbrsl Mehmed Kmil Paa; cinayet mahkemesi hakknda Said Paa'nn yazm bulunduklarna cevap olarak unlar beyan etmekte: "Ben o zaman tara'dan geleli ok olmamt. Hadiseyle alakal bilgilerim, gazetelerin verdii bilgiyi hviydi. Yalnz; cinayet fevkalde mahkemesinin balang dneminde Mahmud Paa'nn nce saray- hmayuna takdim eyledii cariyenin vak'adan sonra saraydan kp Mahmud Paa'nn hanesine avdetinde, Sultan Aziz'in ldrldne dir malumat vermesiyle, Mahmud Paa'nn bu malumat huzur-u hmayuna arz eylemesi zerine cinayet iddiasnn takibata alnp tahkikata giriilmesi emrolunduundan gerekenin yapldn iitmi-tim. Ancak unu da ilve etmeliyimki mahkemenin sonulanmasndan sonra bir akam Said Paa; Mahmud Nedim ve hariciye nazr Asm Paalar ve bir de ben acizi, saraya davet eylemiti. Padiah le Grme Saray'da yemi olduumuz yemekden sonra bahenin bir kesinde bulunan kk bir kke gtrldk. Sultan Abdlhamid hn hz. leri de oradayd. Emir ve iaretleri zerine oturduk. Padiah; Sultan Aziz hadisesinden bahis aarak hemen yannda bulunan az mhrl bir bohay ap ierisinden karlan kanl elbiseleri bize gsterdi. Daha sonra kardklarn ayn torbaya doldurup azn da kendi mhryle bana mhrlettirrnidi. Kaatiller hakknda hep birlikte lanetler yadrdktan sonra elem ve kederle dolu olarak vak'aya dir biraz daha konumamzdan sonra zt- ahanenin msadei seniyyeleri zerine sadan ayrldk. Daha sonra anlaldki Said ve Mahmud dim paalar bu kanl amarlar ve saray' in iindeki ri "sncelerden olsun, dardaki efkrdan olsun haberdar-mis/ar. Esas olan kanl elbiseyi gstermekle gerek Asm Paa7yi gerekse beni cinayetin shhatine kanaat getirme hususunda glendirmekmi." Yine; Ressam Naciye Ney-Val hanmn: "Mutlakiyet Merutiyet ve Cumhuriyet Anlarm" adl hatratn Fatma Rezan Hrmen hanmefendinin nefis bir stanbu! Trkesiyle hazrlad eserden Sultan Aziz 'in akbetiyle ilgili satrlar alntlayalm: "Sultan Aziz'in kalfalarndan Sermed Kalfa Valide Sultan

hanmnda hizmetine koan biridir. Diyorki; '.Efendimiz (Sultan Aziz) daima vli-desiyle birlikte kalmakta olduundan, biz lazm olduumuz zaman ieriye giriyorduk. Buda abdest filn aldrmak iindi. O gn abdest alp odasna girdi. Seccadesini yayarak ekildim. Valide Sultan efendimizde abdest almak iin abdest mahalline gemidi. Ben on-oniki yalarndaki yanmzda bulunan kza sen havluyu al, kapnn nnde bekle. Valide Sultan efendimiz knca eline verirsin. Ben imdi gelirim, azck iim var dedim. Abdestha-nede cennetmekn efendimizin (Sultan Aziz) odasnn tam karsnda, yni divanhanenin br uundayd. Birinde t ksa, brnde iitmemek kabil deil sarayda velinimetlere byle havlu tutmak adet olduundan kz orada brakp, koarak yuk&r kacak ve hemen inip VaLdesultann seccadesini yayacaktm. Benim yukarya k-mamn zerinden iki dakika gememiti ki kk kz, eler ayaklan buz kesilmi, tir tir titremekte olduu halde raven basamaklarn ikier ikier karak yanma gel-d e eteklerime sarlarak: ~Aman, aman, kalfam! Aman -drt fena kyafetli Efendimizin odasna girdiler. Ben baracaktm. Sus! Dediler. Korktum baylacam buraya dar geldim. Diyerek alamaya balad. -Nereden geldiler? -Amann kalfam amann hasrlarn arkasndan ktlar! -Sus! Hnzr kfir! Sus! Ka saatdir orada dolayoruz. Hasrlarn arkasnda kimse bir ey grmedide sen mi grdn? Hayalet grnm sana.. Sus sakn bunu kimsenin yannda azna alma bamza bel getirirsin! Diyerek aa indim" Demekte Sermed Kalfa! Bu da; Sultan Aziz'in akbeti hakknda iin ne yolda gerekletiine dir bir done saylabilir! D Mdehale Varm? Kbrsl Mehmed Kmil Paa; Sultan Aziz davas mahkemesi hakknda Said Paa'nn ortaya satklarna yle cevap vermekte: "..Mahkemenin bitiminden sonra temyiz ceza diresinin, adliye nezaretinden tezkere ile babt'ye gnderdii ilm evraknn, meclis-i vkelya havalesi ve iin gayet ehemmiyetli olmas hasebiyle iyice tetkik olunup, baklmas riyasetten ifade olundu. Yaplacak icraatn zerinde nafa nzn Hasan Fehmi Efendi, grn beyan esnasnda gazetelerde baz eyler grlmekte olup, bu meselede dnlecek cihet var ise, avrupa tarafnda kt bir te'sir meydana getirip getirmeyecei bilinmesi icb ettii bunu da hariciye nezaretinin belirtmesine bal ol-duunu zikretti. Hariciye nzn Asm Paada, sefirteri-miz tarafndan bu hususda herhangi bir i'ar oukubulmadt, yalnz ingiliz Parlamentosunda mevzubahs edildiini, Londra b. elimiz Muzurus Paa tarafndan bil dirlnitir. Dediinde; Said Paa byle siyasi olaylarda imdiden keif yaplamayacan sylemekle mukabele etmiti. Muzu-

Paann telgraf her nedense meclis de ortaya kan-lp okunmamtr." .* l^pped Kmil Paa yukardan beri yazdmz mevzuuda nlar ifade etmektedir: "Bu toplantdan dokuz-on gn onra iradei seniyye ile sadrazam mazullar, heyet-i vkel mirler (ordu kumandanlar)r deletin ileri gelen memurlar arasnda bir itima yapld. Said Paa; hangi hikmete mebni ise phesizki padiahn muvafakatna uugun olan, kendince de bir tedbiri mahsus olmak zere akdolan meclise riyasetten istinkfla eski sadrazamlar-dan Safoet Paaya riyaseti havale etmitiler. Said Paa hz. lerinin hatratn da: <blr taraftan orada bulunanlarn bir ou reylerini bizzat takrir ue bazlar tarif ederek yazdrdktan sonra sra le zapt imza etmekteydiler. mza sras adliye nzn Ahmed Cevdet Paaya geldiinde, sadrazam ve eyhlislm mazullar huzura istenildik. Padiah toplanm olduumuz husus iin baz tenbihlerde ve alelhusus hanedan- saltanat- seniyye azasndan bazlarnn bir suikasd ile Nus-retiye Kasrna davetlerine dair izahat da bulundular. nemli mesele sebebiyle sarayda toplanm cemiyet-l ilmiyede, yeniden mzakerelere girlildii iradei seniyyeden anlaldndan heyet-i vkelya, asker komutanlardan meydana gelmi fevkalade toplantnn karar ertesi gne brakld ve geri katan azalar, yni Cevdet Paa ile ondan sonra isimlen ya-zlan onbir kii tarafndan mazbataya imza konulmamt. Denildii halde; te tarafdanda byle natamam mazbata-n<n kesb-i katiyyet eylemi tarzda iln sanki sonu bana uygun olmayan iln yapmaya benzedi. Bununla beraber oradakilere matuf ve baka baka ibarelerle yazl reylerin ezici ounluu ile neticesi mahkemece verilen hkmn lcras merkezinde ve nk bir padiahn katilleri hakkn-a baka bir ey demlemeyecei mertebe-i bedahetde olup u mey anda Said Paa. hz. [erinin rey'i daima olduu gibi tereddtden hli olmasada yine yleymi: <Mahke-me-i temyizden tasdik olunmu hkm muta1 dr. Bununla beraber mahkemenin kararnn icrasnda veya tdilinde hukuk- seniyye derkrdr.> Bu beyanda, muta kelimesi ocib el ita oe lzm l ifa demek olaca gibi <cezai hkmn icrasnda ve tdilinde hukuk- se niyye derkr-dr> ibaresi, geri malumu iln kabilinden bir tbir olsa da, bununla icra ciheti te'yid edilmek istendii derkrdu: Reylerin verilmesi srasnda klfet altna girerek,fotoraf-lad oe nereyledii rey-i cizanemde ise: <hkm kanunun icras rey'indeyim. Fakat bunun tamame-i icras veya tahfifi (hafifletilmesi) hakknda ilham- rabbani, kalbi ahanede herne vecihle vrid olursa isabet ondadu:> demitim. Amenna! Fakat bakalm rey-i basit-i aciznem-le, Said Paa'nn tereddd dolu rey'i arasnda hkmen bir fark varmdr? Nihayet o fevkalade heyet'in ikinci defaki oe ertesi gnk mabeyni hmayunda toplanarak, bir gn evvelki tamamlanamam zabtn ikmaline gideleceine daha sonra anlalaca zere bi rinci maksad <mahk-miyn (yni mahkumlar) hakknda, temyiz mahkemesince tasdik olunan mcazaatn (cezalandrmann) tamamen icra edilmesi> dieri temyiz mahkemesi ilmnda yazl bulunan kanuni cezann tahfifi (hafifletilmesi) suretinde iki rey pusulas yazlm idi. Aradan geen bir gn zarfnda Muzurus Paa' nn telgrafnamesi

mealine ve bu telgrafda Mithad Paa lehine hareket etmek zere Msy Gtodeston tarafndan ingiltere'nin stanbul sefirine verildii hikye edilen talimatn ekline gre muttali olanlar, cezann hafifletilmesi rey'ine yazlp, hakiki durumdan haberdar edilmeyenler ise, cezann tamamen uygulanmas pusulasna imza koymulard. Said Paa hz. teri cezann hafiflefilmesi rey'ine kaydolup, birinci toplantda rey aklamada acziyet gsterenlere bile baka nc bir tercih kk olmadndan cezann hafifletilmesi rey'ine katlmay tercih etmilerdir. Bu minval zere cezalarn hafifletilmesi yolunda rey kullananlar aznlkda, Said Paa hz. leride o meyanda olarak pusulalarn kaldrlmasyla takdim olunamaz bata zerine hakan- sabk (2. Abdlhamid hn) dahi gya merhameten aznln rey'ini tercih etmitir. Tertib-i vaka ettirilen, dvay mahudenin, sania (uydurma)'dan ibaret bulunduuna, adliye nezaretindeyken Tanzimat ve sla-hat lzmeyi kamilen tatbik sahasna koyduklar hatrat- liyyelerinde gsterilen Said Paa hz. terinin gz nnde cereyan eden mahkemenin sr (samimi olmayan) olduuna o vakit kesb-i vukuf edilmi olsayd, mzakerelerde hazr bulunan vicdan sahipleri, o hkm kabul edecek kimseler arasnda asla olamazd." Kbrsl Mehmed Kmil Paa; gnmzn meselesi gibi saylmakta olan Midhat Paa ve arkadalar cinayet mahkemesi davas ve sonular, elan bir kesin hkme kavuturulabil-mi deildir. Bu bakmdan Said Paa'nn hatratnda kendisine yaplan dokundurmalara cevap verme yoluna gittii gibi bunda ok hassas davranmay da ihmal etmemitir. Midhat Paa'nn Mahkemesi Midhat Paa yukarda izah ettiimiz gibi, gece yars saraya arlp, Izzeddin vapuruna bindirilip, avrupaya menfaya gnderildiinde 20 ay kadar gurbet-i vatan ekti. Ancak hi bana gelenden mtenebbih olmam, dilin kemii olmadndan ileri-geri konuuyor vede ne konutuysa ilaveleriyle birlikte Sultan Hamid'e duyuruluyordu. Kontrolsuz bir ekilde ecnebi diyarlarda hangi hatalar icra edecei mehul bir Mid-hat Paa yerine, affa nail olmu ve valilik grevinde bir yerde istihdamnn daha iyi olacan dnen padiah tarafndan geri dn alt yaps hazrland ve 4/Austos/1880 trihinde lkenin nemi byk bir vilyeti olan Aydtn'a tyin ediliyordu. Bu vilyet o zaman zmrde dhil Ege Blgesinin tamamn iinde bulunduruyordu. Midhat Paa; buradaki valiliinin 9. Aynn 12. gn, yni 16/Mays/881'de tevkif emriyle karlat. Sultan Abdlaziz'in ehadeti zerine alan tahkikatta ifadesi alnmak gerekesiyle. Bu tevkif emri iin Midhat Paa'nn yapt uzakta olan ngiliz eliliine gidemyece-ini anladndan hemen yaknndaki Fransa konsolosluuna kapa atmak oldu. Bu snma talebi idi ki, sadaret de bulunmu bir kimse iin yaplacak ilerden deildi. Ama dikkat buyurursak, sadrazam Said Paa'da bir keresinde ingiliz b. eliliine snmtr ve de daha

sonra 2. Abdlhamid han, bu paay yine sadarete getirmitir. Pek tuhaf hallerdendir. Demekki sadrazamlk yapan zevat biie hayatlarn tehlikede grdkleri an dost dman demeyipde, ecnebi misyona iltica etmekten itinap etmiyorlar. ztuna Bey; Midhat Paann bu yaptna aynen: "Eski bir sadnazamn ve hlen devletin en byk eyaletinin banda bulunan bir umm valinin bu hareketi, son devir Trkiye trihinin en irkin olaylarndan biridir ve Midhat Paa in gerek bir lekedir. Bunun ahs iin bir leke olduunu Paa'da, hatralarnda <yalnz bana deil, evldma da kalacak triM mrmn lekesidir> eklinde itiraf etmekte ancak can kaygusuna dtn ileri srerek, ahsn savunmaya almaktadr." Demektedir. Biz de hemen ilve edelim ki, bu fahi hatay 2. Abdlhamid dnemi sadnazamlarndan iki kiide daha ecnebi sefaretlere iltica yoluna bavurduunu gryoruz. Bunlardan birisi hatratlarndan alnt yaptmz, Erzurumlu, pur elebi akabl ve Abdlhamid Hn tarafndan dokuz defa sadarete getirilmi bulunan Kk Mehmed Said Paa'drki ngilizlere iltica etmitir. Dieride yine hatratndan alntlar aldmz Kbrsl Mehmed Kmil Paa'dr ki bu zatda, ngiliz konsolosluuna iltica etme yanln sergilemitir. Bu hatrlatmay yapmaktan maksad Midhat Paa'nn byle bir davranda tek olmadn amma yine de ilk olduuna okurlarmzn dikkatini ekelim istedik. Midhat Paa'nn bu ilticas zerine Sultan Hamid, Fransa'nn stanbul b. elisini artt ve derhal snmacnn konsolosluk dna karlmasn tehdit yollu talep etti. Franszlarn elisi Tissoti'yi tehdidiyle bunaltan padi ah byk elinin zmir konsoloslarna talimat gndermesini temin etmiti. B. eli Tissoti, zmir'deki konsolos Pelissirey'e ektii telgrafla Midhat Paa'y ihra etmesini stedi, nk az bir zaman nce Fransa, Tunus'u igal etmi, Osmanl devletinin heran kendilerine sava aacaklar korkusunu tadndan, Midhat Paa olay buna kap amasn diye dikkatli olmay tercih etmiler ve kendilerin iltica edeni dar koymak suretiyle sahibi olduklar hrriyetilerin abidesi Fransa lakabnn glgelenmesine katlandlar. Mahkeme Kararlar Yldz Mahkemesi kararlar yle tecelli etti: Rd, Midhat, Nuri, Mahmud Paa'larte, eyhlislm Hayrullah Efendi, kazanm olduklar btn rtbe ve nianlarn alnmas, d-f^ad olan paalarn sultan hanmlardan ayrlp, damad sfatlarnn kaldrlmas, bunlarn idamna bahevanlkla grevlendirilen pehlivan ile iki mabeynci ve binba Necip ey'inde idama, Seyyid Bey ile Miralay zzet Bey'in on yl hapse mahkm edilmeleri istikametinde hkm verildi. Ylmaz ztuna Bey'in ad geen eserinde 176. sn. de, unlar kaydetmektedir: ".Temyiz ve fetvahane bu kararlan ayr ayr tasdik ettikten sonra, son tasdik hkmdarn iradesine sunuldu.

2. Abdlhamid, 20/Temmuz/1881 gn Yldz saraynda 25 kiilik fevkalde bir meclis toplad. Btn muteber devlet adamlarnn katld bu toplantda mahkeme kararlar, itirak edenlerin tsr reyine arz edildi. Herkes rey'ini yazl olarak hkmdara bildirdi. 15 kii hkmlerin aynen tatbiki, on kii ise idam cezalarnn mebbed hapse tahvili rey'inde bulundu. dam hkmlerinin aynen tatbikini mucb se-bebler gstererek isteyenlerin arasnda Gazi Osman Paa ile asnnn en byk Trk Hukukusu olan Adliye nzn tarihi Cevdet Paada bulunuyordu. Bilhassa bu ki ztn kanaatleri mhimdir nk ahsiyetleri bakmndan, herhangi bir art dnce ite hareket etmelerine az da olsa ihtimal verilemez. Cevdet Paa tarihi sfatyla, Sultan Aziz faciasnn devlete neler kaybettirdiini, ne felketlere sebeb olduunu ok iyi biliyordu. Gazi Osman Paa ise, yazl esbb- mucbesinde, bu kararlarn, bir daha byle feci ue sorumsuz ilere teebbs edilmemesi iin ibret olacak ekilde uygulanmas icb ettiini belirtiyor, htt bu kararlar deitirmeye padiah'n bile hakk olmadn im ediyordu. 2. Abdlhamid, buna ramen idam cezalarn mebbet hapse tahvil etti. Bunda ngiltere'nin te'siri olduu inkr edilemez. Zira liberal avrupa, bilhassa ngiliz basn, Midhat Paay iddette savunuyordu. ngiltere, Midhat Paa'y kendi adam gibi telakki ediyordu ve mahkmiyetten sonra da bu telkkisinden vazgemedii ni az aada greceiz demektedir " Tif'de Akbetleri 28/Temmuz/l881 'de zzeddin Vapuruna bindirilen mahkumlar Tfe yola karldlar. Orada bulunmakta olan kale de hapsolundular. Burada 2 sene, 9 'ay sonra; Midhat Paa olsun, Mahmud Celleddin Paa olsun askerler tarafndan bomak suretiyle ldrldler kaydn gryoruz. Bu emrin kimin tarafndan verildii karanlkta kalmtr diyen ztuna Bey, bu gne kadarda iin srr zlememitir demektedir. Abdlhamid dmanlar padiahn bu emri gizlice verdiini ileri srerek, byk bir iftiraya bavurmulardr. Sultan Ha mid cidden merhameti mnasebetiylede pek yksek bir ahsiyettir. Kendi sine bunlar hakknda mahkeme ve temyiz kararn tatbik et diyenlerin tavsiyesini yerine getirir bylece de, otoritesinin kuvvetlenmesini temin ederdi. Oztutfa Bey; Hicaz Valisi Osman Nuri Paa'nn bu hususda bir emri olabilir nk bu paa, Mekke erifini tevkif edip, yerine bakasn tyin edecek crete sahip bir paayd demektedir. Midhat Paa mehur hatratn bu cezay Tif'de yatarken yazd bilinen gereklerdendir. ingilizlerin; Midhat Paay halas etmek gayesiyle Taife bir baskn dnd ve bunun iinde Kzildeniz'de bir sava gemisini hazr tuttuu istihbarata dorulanm hususattan-dr. Midhat Paa hayatn kaybettiinde 62 yanda olup, Hayrullah Efendi ve Nuri Paa Tif'de lmlerdi. Rd Pa-a Manisa'da lrken hakknda verilen karar lm beklendiinden uygulanma cihetine bavurulmamtr.

ngiltere Msr' gal Ediyor! Msr'da Hdiv unvanyla ynetimi gtren smail Paa hayli israflar yapm, merhum Abdlaziz Hn'dan elde ettii borlanabilme msaadesinden sonra, ngiliz ve Fransa'ya yapt borlanmalar faiz sarmalna dmesini inta etmi on sene iinde 100 milyon ngiliz altununu amt. Grlen oydu k, Msr bir eyalet-i mmtze olarak yle borlanm ki, koskoca devletin borcunu amak zereydi. Bu bakmdan adem merkeziyetin mahzurlu olduu buradaki neticeden de istihsal olunabilinir. Abdlhamid Hn'n merkeziyeti idresinin isabeti ortaya kt gibi, ok sonralar, bir hanedan yesi olan mecnn saylsa seza olan Prens Sabahhaddin Bey, adem- merkeziyet taraftan olarak Msr' da rnek olarak gremedi insan ayor.. Hidiv smail Paa, Sve Kanalnn elindeki tahvillerini satarak borlar drmeye alrken, Fransa bunlara talip idi. ngilizlerin Yahudi asll babakan D'izraeli, mli tyo'ya abuk ulaan tekilat vastasyla durumu hzla deerlendirdi ve hisselleri ngiliz idaresine ml etmeyi bildi. Bu donanmasna gvenen bir devletin cesaret edebilecei bir iti. D'izraeli bu silahn aklca kullanarak, Fransa'y dizletti. Sve Kanal kullanmyla ngiltere-Hindis-tan hatt pek deiebilen bir lezzet verdi Britanya ticaret ve smrgeciliine. Fransa bu ie mdehale edecek durumda deildi Dlesepss bir Fransz olarak at kanaln ngilizlere yr olduunu, grp grmediini dnyor insan! Tahvillerin sat smail Paa'y borsuz hle getirmeye yeterli olmad. Msr Hidiv'inden alacakl olan Fransa ve ngiltere, yzlerini babl'ye dnp, kapsn almaa baladlar, ismail Paa, Msr hkmetinin mliye bakanln bir ingilize, nfa yni bayndrlk bakanlmda bir Fransz'a vermek zorunda kald. Krm gerekse 93 Savanda Osmanl ordusunda, gk vafetleri, talimli durumlar, disiplinli hareketleriyle gz Muran Msr askeri. Sultan Aziz'den ald bir fermanla 30iv mevcuda karlmt. Msr kabinesinin biri ngiliz dieri F ansz olan iki bakan hemen artlarn koydular, bu ordu kltlecek; 30 binden, 18 bine drlecek dayatmas vaptlar ve bu arada da 2500 subay emekliye evkettiler. Emekliye ayrlm bulunan subaylarn ounluunu Trk ve erke kkenli olanlar tekil ediyor bylece aralarnda az miktarda Arab rkndan subay bulunuyordu. te Osmanl devlet hududlar iinde ilk rk hareket balad, muharrikleri. Trk ve erke olmakla beraber, bunlarn hareket lideri olarak balarna geirdikleri Albay rtbeli Arab Bey bu hareketin lideri oldu. Sultan Hamid, smail Paay hidivlikten azletti yerine Tevfik Paa isimli smail Paann olunu hidiv nasbet-ti. Bu Tevfik Paa, 1. Abdlhamid'in sadrzamlarndan olan Halil Hamid Paa'nn olu Mehmed Arif Bey'in kz olan Zehra hanmdan dnya gelen bir ocuktur ve Keml Dervi ile akrabal muhtemeldir. Bu Tevfik Paa'nn oluda Ahmed Fuad Beydir ve Msr'n ilk kraldr. talya'da

srgnde len Kral Faruk'un babasdr. Bu Krallk zten iki kral grdkten sonra bir askeri ihtillle yok olmutur. nceleri harbiye nazrln ele geiren Albay Arb'yi Sultan Hamid, mirliva yni general rtbesiyle taltif etti. Ancak, Msr'da kavmi necip an-lay yaylmaya, memlekefde yaayan dier unsurlar rahat edemezlerken herkes tabiisi olduu devletlere ikyetlerini duyuruyordu. Bunlarn iinde ngilizler, avrupa olup Msr'da yaamakta olanlarn haklarn bundan byle kendisinin arayacan bunun iinde Msr'a asker karacan fakat bura-ak Osmanl devletinin hak ve hukukuna dokunmayacan eyledi. bu vaziyete gelmiken, Msr'da Arabi Paa, babakanlk makamna irtika eyledi yni baabakan oldu. Akabinde skenderiye'de kar bir kyamda, ahali ngilizlerin olsun avru-pallann olsun mallarn yamaya giritiler. Bir hayli l yannda baz elilik grevlileri yaralanrken, drt konsoloslunda yaraland grld. ngiliz Amiral Seymour skenderiye'yi saatlerce ve ara vermeden bombardmana tbi tuttu. 12/Temmuz/1882'de Arab Paa birlikleri Sir Gamet: Wolse-ley kuvvetleri tarafndan Teyll Kebr meydan muharebesinde bir eyrek saat geti gemedi malup oldu, ingilizler Kahire'ye girerken, maceraperest Arab Paa da srld Seyln'a doru yola karld haberiyle ortalk alka lanyordu. ngiltere; Msr'a girince Sudan' da igal dnda brakmad. Ancak ifadesinde durumun geici olduunu sylemesi, mesel Osmanl devletinin Msr'dan ald vergiye engel olmamas sanki bu szn samimiliini andryordu. Yaplan mzakereler neticesinde de bir iki defa ekilmeyi kabul eden merhalelere getirdi vaziyeti sonra kendine id olaylar icd ederek erteledi velhasl herkesi oyalad durdu. Fakat, fiili igal mevcut hukuk stat ise Osmanlnn koyduu idi. Bu hlin 1. dnya savana kadar srd grlmtr. Osmanl sadrazamlanndan Kbrsl Mehmed Kmil Pa-a'nn gerek Msr ile gerekse ngiltere kraliyet ailesi ve politik arenasnda hrmete ayan bir mnasebet bulunuyordu bu bakmdan Kbrsl Mehmed Kmil Paa'nn, bnl Emin Bey'in "Son Sadrazamlar" adl deerli eserinde yer alan satrlardan bu balantya bir atfu nazar edelim: Paa'nn Msr ile olan balantsn gz nne aldmzda, Osmanl-Msr mnasebetlerindeki davran, Osmanllk asndan nasl bir fikir hasl eder"? "..1298/1881 senesi evval balarnda kt bahs olunan mezkr mesele benim hatratmda beyan ktnrl yibi Tevfik Paanin hidivlie nasbndan nce pederi smail Paann vazifesi esnasnda kt idaresi ve israflar neticesi olarak, ngiltere ve Fransa devletlerinin Msrn mli ilerine mdahaleye tasaddileri kendini gstermeye balad. Osmanl dev letinin bals olan ve ekseriya vak'alarn icbat-na gre karar almas yerine muhalif tedbirlere gitmesi, bunda devam ve srar eden Hidiv, git gide, durumun vahametini arttrmaya balamt. Said Paa hz. lerinin; trl ekillere tahvil ederek kayt ve tezkr ederek hikaye ettii MsrVye'yi mzakere iin ngiltere devleti tarafndan fevkalede sefaretle stanbul'a gnderilen, Dermond Volf'un hmil bulunduu nme ile nutkunun tercmeleri srasnda <evkaf nzn Kmil paa

mlakat iin yanma geldi Mtercim Davud efendi ev rak bana verirken grdyd. Mtercimin ifadesin den, neye dir olduu malum olduundan mtalaasn arzu etti. Vkeldan gizli bir ey olmadndan kendisine verildi. Kdlar akam arza verildi. Fkrasn koymakla ne demek istediklerini anlamak zorsa da, memur olduum nezaretin, ilerinden dolay mzakereler iin, Said Paa'nn yanna gitmi olmamn pheden uzak olmam gereken bir srada, mtercim tarafndan takdimin de iindekilerden bahse mahal olmayan evrakn okunmasn arzu etmek gibi bir teklifsizlik gster-mekleime hl ve terbiyemin msaid olmayaca beni az ok tanyanlarca takdir ve teslim olunur iti kadndaym. Sdid Paa; Londra'da sefaret-i fevkaladesi iin memuriyet-i acizanem arz ve istizan eylediini hatratnn bir kesine yazmakla beraber, bir ka sahife sonra Sir Der-mond Volf ile 'Mzakere iin murahhas seimi bahsinde o vakit hariciye nazr rahmetli Asm Paa lisanndan <Kmil Paann diplomasi malumatnda vukufu behri-yesi sebk etmedi Onun t-takdirinde ie g'lk grlr.> cmlesini sarfettirmiterdir ki, mnas olduka net bir tevecch olduu grlr, diyerek geelim szyle noktalyor." KmI Paa'nin grld gibi; Said Paa'nn nl hatra-tn'da kendisine dokundurma hissettii hususda bir beyanda bulunduunu ve Kmil Paa'nn verdii cevapla, Said Paay ve onun tarzn ortaya koymaya alrken, smail Paa'yda tarz- daresinden ve israfndan dolay kabahatli bulduunu karmak ifadesini dikkatle okuyunca anlamak kbi! dolay-syla Msr ile olan garabeti, Osmanl anlayndan ayrlmasn temine vesile olmad ortada. Ermeniler Ve Meselesi eni meselesi dendiinde; akla ilk gelen, asrlardr a lu topraklarnda birlik ve beraberlik iinde nesiller yetiren birbirlerinin inan ve geleneklerine sayg duyan n-arn varldr. Ancak u 1293/1877 Osmanl/Rus sava havetinde imzalanan Ayatefanos antlamas oluncaya karar Mezkr savan antlamasnda bir Ermeni meselesi ih-las olunmutur ve bunun mucidi Ruslar olup, vatansz Ermeni ahalisine phesiz ki Osmanl devletiyle aralarnda var olan meden insaniyet balarn kopartp, birbirleri hakknda kt emeller besleyip, var olan huzuru yok etmek ve bunlarn safdillerini kendi gaye ve hedefi istikametinde istihdam etmek, bylece kacak dmanln bir din sava eklinde tefsir edip, ark'a doru bir mnada slm ve topraklan rerine Dou avrupann verimsiz alanlarndan kalkp yer all ve yer st madenlerine ve nimetlerine egemen olmada maa olarak kullanmakt. Buna start veren madde yleydi ve greceksiniz ki, bir kere bile Ermeni kelimesi gememektedir maddede fakat bu maddedirki satr aralarnda nihan olan mnalarla dourmutur Ermeni meselesini: Madde: "Osmanl devleti Girid Adas halk tarafndan der-miyan olunan istekleri nemle gz nnde tutmakla beraber 1868 yl dhili tznn uygulanmasn

taah- hat eder u mukauelenmede kendileri iin zel bir idare ekli tyin 0 anmayan Arnavutluk ve Trhala ile Rumeli'nin sair yerleri mahalli ihtiyalar karla- yacak muvafk bir t-acaktr. yeleri yerli ahaliden olmak zere tekil acak zel komisyonlar her vilayette yeni tzn tefer-n mzakere ederek sonucunu baball'ye arzedeeekler-manl devleti dahi bu tz uygulamaya o az etmelnden Rusya devleti ile bir kere istiare edecektir." te bu madde Ayastefanos antlamasnda bu haldeyken, Berlin konferansnda ki her ne kadar bu konferans bizim iin hayli-ene ie yaram ve Ayastefanos'un derin yaralarn sarmi-sada, bu madde orada 61. madde adyla genelletirilmi ve Rusya'nn elde ettii imtiyaz btn dvel-i muazzamayada tannmtr. Bylece bat lemi, ark dnyasna top yekn saldrya geecekken bu kurnazca muahedenin tertibiyle arkn i bnyesindeki dindarlarnn, kendilerine 5. kol olarak veya gizli tabii mttefik klm oluyorlard. Osmanl devletini ykabilmeyi salamak iin Ortadou'da sz sahibi olmak iin bunlar vazgeilmesi imknsz reydi. Her ne kadar getiimiz 1293/1877 Osmanl-Rus savanda bizim kaybmz Rusya karsnda zayf kalmamzdan deil, gen paalarn birbirini ekememesinin getirdii ynetim aksakln pek kimse itiraf etmez ama dmanlarmz bunu anlamakta gecikmemi sevk- idarede tenakuzlar grebilmitir. Bizde de bu savan ilk tahlilini yapan kii mmtaz yzba Mehmed Hulusi Efendi 1909'da Harbiye'de "Harp Trihi Dersleri" muallimi olarak ders verdiinde bu sava hakknda bilgilendirmeyi yapabilmek iin birok kitap okumu, askeri raporlar tetkik etmi "Niin Malup Olduk" adl bir eser kaleme al mtr. Biz, bu eseri Osmanlcadan sadeletirerek Akit Gazetemizde tefrika hlinde nerettik. Henz kitaplatra-madk esas sylemek istediimiz bizde, 93 harbinin tahlilinin, savatan 29 sene sonra yaplmasdr halbuki btn dnya lkeleri bu sava zerinde o kadar ok neriyat yapmtr ki buna saysz demek kabildir. lkemizde; Ermeniler, 1860 ylnda, dernekler kurmaya girimiler ve yirmi yl iinde bu sayy nce kltr dernekleri olarak lanse edip rahata oalttlar. Daha sonra da tedricen silahlandrmaya baladlar. Bylece kan dkc komitelerini peydana getirdiler. Mesel bunlardan 1860'da Kilikya'y yceltmek amacyla Haynsever Cemiyeti, peinden de Fedakrlar cemiyeti faaliyete geirildi. 1882 senesine kadar, Van ve civarnda Ararat-h, merkezleri Mu'da bulunan Mektepseverler, arkl, Kilikya cemiyetleri kurdular ve de 1872'de yine Van'da "ttihat ve Halas Cemiyeti" yni birleme ve kurtulma cemiyeti 1880 ylna gelindiinde Erzurum'da Silahllar cemiyeti, Milliyetperver Kadnlar cemiyeti, Ermenistan'a Doru Cemiyeti ve Kafkasya'da Gen Ermenistan cemiyeti kurulmutur. Van'da da Kara Ha cemiyeti tekil edildi. stanbul'a gelince, burada "Erme ni Vatanperver ttihad" isminde bir cemiyet kuruldu Bu son kurulan cemiyet, Ermenileri hukukuna sahip klmak, gereken yerlerde isyanlarn kmasn temin etmek, genleri silahlandrmak hususunda grev

almt. stanbul'da da adna Ermeni Vatanperver ttihad isminde bir cemiyet tekil olundu. Yine; 1881'de Erzurum'da kurulmu olan ur-y l Cemiyeti, ok gemeden Mdafi Vatandalar Cemiyeti olmutur. 1890'da da stanbul'da ant ile daha sonra da Kurban adl ihitlli eteler tekil edilmitir. Hnak ve Tanak komitelerini daha ziyade, Kafkasya Ermenileri kurmulardr. Bu komitelerin kurucular, Osmanl hududlar haricindeki Erme-nilerdi. Bu hususda ngilizlerin Trabzon konsolosu 1895 trihinde ngiltere'nin Osmanl nezdinde ki b. elisi Sir Filip Ku-n ye gnderdii raporun bir blmnde unlar kaydeder: liderleri hareketi trkiye dndan idare ediyorlard. suretle kendileri tamamiyle emniyet inde olduklar halde, Trkiye'deki rkdalarna hayat tahamml edilmez hale 9etiriyorlard. Maksatlar, slmlar hristiyanlara kar tahrik etmek, katliamlar kartarak memleketi dehet iinde brakmakt: Btn dnyaca bilinmelidirki bu tekilt anarik bir karakter tamaktadr. iddet yoluyla karklklar kartma k ue Ermenistan'n yalnz slahatn deil, istikllimde temine almaktadrlar " Bu raporu dorulayan u misl mhimdir: 1887 senesinde Kafkasya Rus Ermenilerinden Avedis Nazarbeg ile sonradan izdiva yapt Maro adl kadnla ve Kafkasyal Ermeni talebelerin birlikte svire'de Kari Marks'n prensiplerinin esas tutulduu Hinak (an Sesi) komitesinden yl sonra 1890'da, Kafkas Ermeni'lerince de Tasnak veya Tanaksut-yun ihtill komitesi tekil edildi. Bunlarn da amalan Trkiye Ermenistamn tesis iin siyasi ve iktisadi hrriyet elde etmek riskine girmekti. Bu komitenin pek vahice verilmi bir talimat vard. O da; <Trk', Krd' her yerde her eit erait altnda vur. Mrtecileri yni eski hlin devamn isteyenleri, sznden ve yemini yapp da bundan dnenleri, Ermeni aleyhtar hafiyeleri ve Ermenistan dvasna hayinlik yapanlar ldr ve bylece intikam al!> Bu talimat alan Ermeniler, Anadolu topraklarnda 1894'de pek byk bir isyan atei yaktlar ve bunun ad Sason syan'! oldu. Mu ile Bitlis arasnda bir ile olan Sason bnyesinde 12 bin Ermeni barndryordu. Burada yaamakta olan 15 bin kii kadar mslmanlarn ounluunu Krtler tekil ediyorlard ki buras yo! yetersizlii hasebiyle askeri yardma biraz ge kavuur arazi idi. Sason Dalarnn sarp kayalklar kolay kolay geit vermiyordu. Burada atei yaklan isyan, yle profesyonelce tezghlanmtaki, yerli Ermenilerin byle bir eyi ne akl edebilmeleri nede tatbikleri kabildi. Hele Trk klna girmek suretiyle kendi dinda ve soydalarn katletmeleri ne yerli Ermenilerin cretine nede tannacaklar endiesiyle yapmayacaklar ilerdendi. Amma cidden Trk klna giren Ermeniler, bu ii yaptlar fakat bunlar blnin insan olmayp dardan getirilmi adam katlinde ofeSyonellemi ihtilalci gruh olduu ilk akla gelendir. Burada kan arbede de, yzlerce mslman ehadet erbetinin iicisi olurken, 5 bin ermeni de fikren ifal olmalarnn acsn lmleriyle tattlar. Gn mzn Abdullah caian adl blcba'nn gn gelipde TBMM'ye gireceini ileri sren safdillerin bulunduu dnemimizde, bunu ileri srenlere saf dil demesine diyoruzda, bakn bu Sason olaynn ba tertip-ii olarak

grlen Hamparsum Boyacyan adl Ermeni buradaki tahkikat ve icraattan yakasn syrd. Bu Hampar-sum'un 1908 merutiyet meclisinde Harput milletvekili olarak ttihad Terkki Parti mebusluunda bulunmas tpatp calan'nkine benzemiyorsa da, yine de Allah korusun, saf diller dediklerimizin bu tehisleriyle naklettiimiz olayia, yni Hamparsum Boyacyan ile iliki kurmalar da mid olunabilir! Ermeniler; Sason olaynn peinde bir ay geti gemedi Dyarbekir'de de ayaklanmaya teebbs ettiler. Ancak burada da 2 bine yakn insanlarn kaybettiler. Btn bu hareketlerin Osmanl devletinin elinden kurtulmak meselesi olmad pek barizdir. Yaplmak istenen d devletler buralarda meydana gelen vak'alardan mtevellid, Osmanl hkmeti ne bask yapmak suretiyle i ilerine mdehale yoluyla dev-let-i liyenin kn temi ne gayret edip, yabanc devletlerin, ajan apndaki adamlarndan aldklar szlere grede Byk Ermenistan kurmak haylini diri tutmakt. Bu husus-da, Ermeni Diasporas denilerek nm salm baka lkelerde yaamakta olan Ermenilerin kurduklar bu organizasyon merkezi bilhassa ecnebi basklar teminde ve bu isyanlar destekleyecek maddi imknn toplama ve datm vazifesin! yapyorlard. O sralarda da stanbul'da bilhassa Kurtulu semtinde o zamanki ad Tatavla'da oturan Ermeni aznlk toplanm bir takm protestolar ile asayii ihlle alyorlard. Sahilhane-sinden km bulunan Sadrazam Ahmed Vefik Paa'nn faytonuna ulaan haberle vaziyetten haberdar olduunda, hemen arabann babf istikametinden yolunu deitirmi bu gnk Pangalt kavana gelen Vefik Paa, tecemmu etmi Ermeni kopillerini grnce hemen faytonunun kapsn am, o gn romatizmalarnn rutubetli hava mnasebetiyle arlara sebeb olmasndan, bastonuyla yola ktndan topluluun ki says alti-yediyz kiiden az deil zerlerine yrm o gruhu tek bana datmtr. Devrin gazeteleri Ahmed Vefik Paann saa sola doru koarak yapt salveti tatl bir uslb ile haber yapmlardr. 30/Eyll/1895'de Patrik zmirliyan'in sinsi sinsi hazrlad saylar bir ka yz bulan Ermeni kopili ellerinde ve bellerinde silahlaryla babl'ye kp sadaret binas nnde protesto hareketi yapacaklarken, Sadrazam Said Paa bunlarn zerine asker sevk ettii iin vahim bir hl zuhur etmi oldu. Yldz'da sadraZamn icraatna vukufiyet kesbeden Sultan 2. Abdlhamid Hn derhal askeri birlii geri ektirdi. Bunlarn ouna sivil elbise giydirip, Tahtakale ve Yemi skelesi hamallar krtleri de hamalbalar vastasyla bu silahl Ermeni kopillerinin zerine sevk ettii bir ka tane ms-lman'n ehadeti karsnda bin kiiye yakn Ermeni eek cennetini boylad. Kadrga da gn mukavemet eden Ermeniler sonunda pes etmeye mecbur oldular. Onbir ay sonra Ermeniler bir daha hareketlendiler ve 26/Austos/1896'da Osmanl Bankas merkezini bastlar. Ancak, Abdlhamid Hn'n mehur Tekilt- Mahsusas vaziyetten haberdar olduundan banka civarnda tertibat alm ve saldry bir ka bomba patlatarak balayan Ermenileri

ksa zamanda etkisiz H"le qetirmeye muvaffak olmulard. Bu hareketide hazrnn patrik zmirliyan olmas calibi dikkattir. Demek ki onbir evvel Kadrga semti olayn tezghlayan zmirliyan'a devlet herhangi bir yaptrm tatbik etmemi! Acaba, zmirliyan hem olaylar tertipliyor hem de devlete haber veren bir ajan-myd? Sultan 2. Mahmud'un, Rum Patrii Grigoryas astn qoz nne alrsak, zmirliyan'a bir ey yaplmam olmas yoruma tbidir. Ho Sultan Hamid cana kymay sevmediinden belki asmamak normalse de hi bir ekilde cezaya muhatap etmemesini yorumlamak kolay deildir. Ha yukardaki Kadrga semti olaynda, kyamcilar zerine askeri birlik gnderen Said Paa' nn grevinden azledildijni de hatrlatalm. nk; asker ile bastrlan vak'ann avrupada estirecei rzgr pek deiik olacandan padiah bu ii ahaliye havale ederek ki gurup halk arasnda kan arbede neticesi messif olaylar meydana getirmitir bahanesini ileri srmek imknn meydana getirmitir. ok zaman gememitiki bir Ermeni, sadrazam Halil Rfat Paa'ya tabanca ile bir suikast teebbsnde bulunmu, menfur emenline nail olamam ve Paa isabet almamtr. Btn bu tedbirler ve milis tarz mukabele Erme-nieri ve onlarn idareci takmn rktt. 21/Tem-muz/1905'deki Yldz Camiinde patlattklar bomba hadisesi-ne kadar ortalktan toz olmay tercih ettiler. Bir Gaaz'nn Beyanat Bizim trih kitaplarmzda genellikle savalar olu sebebi, kimlerin bu savada bulunduu, neticesi ve mtareke ile sulh masasndan bahsedilir. Biz bu almamzda savalarn perde arkasn ve safahatn nakleden ve bilhassa bahse konu savada dm savada sahib-i selahiyet olarak bulunanlarn varsa hatrat ve husule getirdikleri risaleleri ltinize ederek burada sahifemizi sslemeye ve yeni nesle ulatrmaya kendimi vazifeli addetmi bulunmaktaym. Bu seferki risalemiz 1313/897'de Osmanl-Yunan savan en selahiyetli kalemden kan yaznn bandaki simle nerolunmu yni "BR GAAZ'NN BEYANATI1' adyla Os-manhca ve matbu olarak basldnda hayli beenilmi olan risaleden naklediyorum. Bu risalede bahse konu sava arlatan zt; Gaazi Alasonya Ordusu kumandan Miran dan Ga-azi brahim Edhem Paa Hazretleridir. Bilindii gibi Sultan 2. Abdlhamid; nce amucas Sultan Abdlaziz'in tahtdan alaa edilip, akabinde ehid edilmesi ve taht- Osmaniye 5. Mehmed Murad'n karlmas ve de bu padiahn da, doksan gn sonra uuru muhtel oldu yni dimanda meydana gelen bozukluk hilafet ve padiahlk ykn omuzlayacak takati tayamayaca anlaldndan onu da devrin devlet reclu tahtdan fetva ile iskat edip, Trklerin padiahln, slamlarn halifeliini 1842 doumlu ve hayli olgunlam bir Abdlmecid evld olan 2. Abdlha-mid'e biat etmek suretiyle vermi oldular. Midhatlar, R-d'ler, Hseyin Avniler, Kayserili

Ahmed Paalar, Sleyman Hsn Paalar hatta Mahmud Nedimler devletin atabeyleri gibi ileri ynetmee kalktlar. Bu ynetiteki hatalar ve merutiyet hususundaki kararszlklar kendi aralarnda ihti-dmelerini getirdi. Bu srada Ruslarn scak denizlere e hlyas, Osmanl i yapsndaki hzla bozulma hasebiy-! e de Avrupa devletlerinin adn "ark Meselesi" olarak kovduklar smrlesi gereken topraklarn muhafz cihan H leti Osmanly trih sahnesinden izale etmek maksadyla drt ba mmur bir plnla yrttkleri saldirgan siyasetleri havli ypranmamza sebeb veren mehur rm 1293 / mild 1877 Osmanl-Rus Harbinin zuhuru vukubuldu. Hal dnyasnn ve hill leminin bu sava sonrasnda artk hi bir ey eskisi gibi deildi! Koskoca Osmanl Devleti, baehrinin yazlk bir mahallesi olan Yeilky'e kadar gelmi bulunan ezeli ve ebedi dman moskofun elinden bir sulh-nme almaya almaktayd. Bu Ayastefanos Antlamasn yapan hriciye nzn Mehmed Esad Safvet Paa ve mntehir Sadullah Paann gzyalarn aktarak ekilmi olan resimlerini, zenaatkr padiah kendi elleriyle yapt abanoz aa-cmdan bir ereveye koymu ve daima alma masasnda o hazinlii sergileyen fotorafiye atfu nazar etmeden hi bir gnn geirmemitir. Bu konferansn pek ar artlar hvi olarak imza olunmasndan sonra yeni padiah, babl'de toplanm selahiyeti, kendine baktip olarak intihab etdii Kk Said Mehmed Paann yardmlaryla, sefine-i devleti kaptan kknden tam bir selahiyyetle, vukufla, itidalle idare etmee koyuldu. te bu ahval iinde aYk ve Garb cephelerinde gsterdikten byk yararlklara ramen mahvu perian olan ordumuzun, yepyeni bir anlay iinde yeniden nevnema bulmas 'in byk mesi, para ve gayrete nem verdi. Mesel; harbiye talebelerinin son snf rencilerinin o hafta baarda bi-r|nci olan talebeyle yemek yeme usln ihdas etmek sure-> padiahla ve huzuru hmayuna kmaa nem veren talebeye, hem bu ans veriyor hem de kendisine balanmasna frsat tanrken te yandanda bu istisnay elde etmek arzusu duyanlar arasnda tatl bir rekabet meydana getirip, derslerinde daha da muvaffakiyet kazanmalarn tevik etmi oluyordu. rd Kvamn Buluyor! 1877'den sonra lke her bakmdan bir kalknmaya doru yelken aarken, gerekten pek ou yelkenliden mteekkil Sultan Abdlaziz merhumun tezyin ve tehiz eyledii dnyann ikinci byklkteki donanmas saylan Osmanl Donanmas, buharl gemiler dnemine girmi bulunan denizcilik leminde artk bir matah sayil-madindan kendi lemine braklmt. Yni sadece gemiler ve denizcilik faaliyetlerimiz hayii ksrlamt. Geri kalan her hususda terakki etmekteydik. Bu terakkileri yapabilmek iin lzm gelen sulh dnemini Sultan 2. Abdlhaid'in takip ettii byk devletlerle denge politkas srdrme, avrupann iri devletlerini

vermi olduu ihaleler sayesinde, birbirine kar mteyak kz duruma getiriyor, hatta perde arkasnda atmalarn salayacak tezgahlar kuruyordu. Nitekim 1877 ile 1897 seneleri arasnda geen yirmi yl dikkatli ileyen bir devlet idaresinde azmsan-myacak bir sre olduu ortaya kan eserlerle kendini gstermeye balamt. Btn teknolojik ve tbb ihtiyalar askeri mektepler nazrl disiplinasyonu iinde kabiliyetli zabitler yetitirmeye muvaffak olduu gibi, dnyann ister istemez iine girecei ulusuluk anlaynda bizim insanmznda yer almas, fikri hareketlerde bat dnyas ile kurulan diyalogun, slmi anlayda da, kelm-i kadimi asrn idrkine uygun okuma ve anlama srecini balatt denebilir. Hlasa edecek olursak; Abdlhamid Hn'n idaresindeki . konu yirmi yl sonunda her hususda kalknma gzle ken yinede en fazla kalknan orduyu hmayun olmutur. a nn icab avrupa zabitleri tlim tarzlar, mnevverleme aayretleri, okul disiplini iinde ve ecnebi bir ka dille okuyup yazacak kadar tehizatl olmak, haberleme vastalarn hayli nelitirmek bu yirmi yln iine sdrld. 1877 savanda ordunun bir cenahndan dier cenahna yollanan br emrin hemen arkasndan meydana gelen kk bir tahavvl yni deiiklii bildirmek iin hemen ikinci bir vazifeli gndermek icab ediyordu idi ki, bazen bu ikinci gnderilen bir ka saat-den tutunda, bir ka gne kadar gecikme ile emri ulatraca yere varmaktaydki, yaplmas istenen ikinci emirken, tatbike konan birinci emir devam etmekte bylece baarszln kaps kendi ellerimizle alm, baar kaps ise kapatlm oluyordu. unu ilve etmek gerektirir ki, Sultan Abdl-hamid'in, risalemizin kahraman Gaazi Ethem Paa Hazretlerinin kumandasnda yaplan "1897 Osmanl-Yunan Muharebesi" adl savada filim ekecek ekibi dahi vazifelendirdii bilgilerinize sunulur. Biz; 1989 senesinde mstear admz Hasrczde imzasyla kaleme aldmz "2. ABDLHAMD HN ve OSMANL - YUNAN MUHAREBES" adl almay belgesel bir roman hlinde imdi maziye karm bulunan Beyazsaray Kitaplar arsnda 26 nomeroda kin FERAT Yaynlarndan nerettiimizde bu zaferin 92. Yl dnmn idrak etmitik. Biz bu kitabn hemen ilk sahifesine u kanaatimizi dere etmitik: 1897 harbi Abdl hamid Hn'n kendi iradesi ile at ve kazand tek muharebedir" te btn bu malumatdan son-Konuan Gaazi Kumandan mirandan brahim Ethem a Hazretlerinin u ksa biyografisinden sonra sz bu Gaazi'ye brakalm: brahim Etham Paa; 1844 senesinde stanbul'da dnya'ya geldi. 1293/1877 Osmanl Rus savanda Plevne'ye ulatrd, mhimmat ve erzak destei sayesinde savunmann uzamasn temin etmesi byk takdirlere mazhar olmutur. Yine bu savalar serisinde yer alan Dubnik muharebesinde ar yaralar almakla beraber hayatta kalmas nasip oldu. Gaazi unvan buradan intiar etmektedir. Savan nihayetinde paala irtika eden yni paala ykseltilen brahim Ethem Paa, 1895'de mir yni mareal rtbesine terfii ettirildi. ok terbiyeli ve nzik bir zat olmakla beraber meslek-i celilei askeriyyede byk malumatl kumandanlar arasnda kabullenilmitir. Yveran- ekremdendir yni padiahn fahri yaverlik

rtbesi tevcih ettii herkese malumdur. Btn dnya 1897 Osmanl-Yunan muharebesinin ayn zamanda "Dmeke Meydan Muharebesi" olarak yd eder. Meydan muharebesi kazanm kumandanlara Gaazi rtbesi vermek bizim eski bir geleneimizdir. Ethem Paa 2. merutiyet sonrasnda htt Sultan Hamid'in tahtdan, indirilmesinden sonra Gaazi Ahmed Muhtar Paa kabinesi, ki bu kabine iin de ayrca tane eski sadrazam bulunmas hasebiyle Byk Kabine adn almtr ki, Mirandan brahim Ethem Paa bu kabineye Harbiye Mazn sfatyla alnmtr. Kabinenin dmesinden sonra paa, siyasetin dnda kalmay tercih etmitir. Rahatszlanan brahim Ethem Paa Msr'a gitmi ve orada son nefesini vermitir. Cenazesi o dnemde dahi istanbul'a getirilerek Eyb Sultan'da ebedi makberesine tevdi olunmutur. Vefatnda Ethem Paa h. tarih olarak 67 yanda olup, m. trih olarak 65 yanda idi. Mevl rahmet eylesin. Amin.. Gaazi Ethem Paa Anlatyor Bir Gaazi'nin ifadesi: umm hudud-u yunaniyye kuman-A m mirn- izamdan Devletl ibrahim Edhem Paa Haz-ptlerinin ifadey-i beyan aaya alnmtr. Son muharebenin k sebebi ve safahat yni Osmani-Yunan savann vukubulmasnn sebebi ve blmleri: r. 1313/m. 1897 Osmanl-Yunan savann knn bir mddetten beri mslman ve hiristiyan ahali arasnda Girit adasnda kan karklklarn sebeb olduunu herkes bilmektedir. Ancak asl sebeb ise mezkr ada'ya, Yunanistan'dan bir pln ve program dahilinde g eden Rumlar: i yerletikten sonra, geli sebebleri olan huzuru bozma hareketlerine giritikleri ve Yunan krallnn bu giriimleri gizlice desteklediinin pek net bir ekilde kendini gstermeye balam olmasdr. Getiimiz; 1312/1896 senesi balangcna kadar devam eden karklklarn teskin edilip sona erdirilmesi iin hkmet-i seniyyei Osmaniyye eitli tedbirler ald. Bu tedbirler iinde avrupann byk devletlerinin tavassut ve ricas da gz nne alnarak Girid adasna bir hiristiyan vali tyini dahi devlet-i liyye tarafndan uygun grlp, lzm gelen tyin yerine getirilmitir. Vali tyini sonrasnda yine tavsiyelere uygun olarak vede Yatkn davranan babl bir takm idari ve hususi ilerde slahat yapma gayretine de girimitir. Ancak bu niyeti tamayan hiristiyan mahfiller ve bu asayisizlii salamak niyetiyle irid adasna yerleen anarist gmenler, Osmanl devletimin bu hayra dnk almalarndan hide memnun kalmamlar, stelik slahat almalarn kendi karanlk emellerine ^ani olacak bir harekt olarak vasflandrmlardr. Bu bakndan Ada'nn asayiinin bozulmasnn temini iin var g-er'yle almalarn hzlandrmaya baladlar. Nihayet; Yunan hkmeti bu karkl gya durdurmak iin Ada'ya asker gndermee balad. Bu hareketin sebebi hakikisi Girid Adasna el uzatmak ve bu ii sabr ve sebatla srdrp, Ada'y megalo ideal konsepti iinde Yunanistann olmasn temin etmek ten baka bir ey deildi..

Yunan'llarn Faaliyetleri Girid Adasn Megalo Idea telakkisi iinde Yunan sanca altna alma iini becermek iin d baka ii daha da baka maksatlar tayan faaliyetlere koyuldular. lk i olarakda; Avrupa devletlerinin bilhassa byk addedilenlerine ylmak zere Yunan Donanmasnn, Akdeniz'de bir manevra icra edeceini bildirdiler. Bununda maksad- hakikisi bahse konu denizde manevra yapld ve bu manevra yapan donanmann kuyruuna gizlice takacaklar Girid'e mteveccih on sava gemisi ile general Vaso komutasnda 2300 asker karmay planlamlard. Bu manevra, yaplacak teblii Girid zerinde operasyonu bir nev'i maskelemekti. Nitekim bu menhus pln yrle kondu ve karma yi baardlar. karmann akabinde de Girid Adasnda asayise hi vakit gemeden ihll olmaya balad. Girid Adasnda bu faaliyetleri srdren Yunan emelleri baka bir blge de yni Preveze liman ehrinden Sarakurya'ya kadar olan hattn karsna 13 harp gemisi marifetiyle 27 bin piyade askeri, yz svari yannda 40 top ihra etdi. Mcve'den Selanik krfezindeki Hatpkapsna kadar bata, Kalabaka, Trhala, Trnova, Nezeros, Rap ani istikametlerinde de 56 bin piyade askeri 700 svari ile 84 top gndermekle beraber tekil ettirdii alaylar sayesinde kollar hlinde hudud boyuna yayldlar. Yunan kraliyet hkmetinin beynelmilel ve milletler aras hukuk anlayna mugayir olan bu harekt- askeriyyesi, Av-rupann ileri gelen devletlerinin telalanmasna sebeb olduy-ksa zamanda bu tela gsterenlerin genilemesi muhtar sava nlemek maksadna dnk olmakla beraber tem rafn tercihe dnk bir tedbiri almaktan imina da Yunan tardm" .... , d'ler Her avrupa devleti birer ikier gemi gndermek ve 6 yi 'le civarn abluka almak istikametinde hareket etdiler. var ki bundan artan Yunan tehdidi kendini iyice gsterge balad. Zulmler bir ka misli art gsterdi. Ada ve OsmanlYunan hudud boyunda grlmeye balayan vahice Yunan saldrlar, Osmanl hkmetini olaylar dikkatle takipten, tedbir alma kararna getirdi. Bilhassa bu taktikde Avrupa byk devletlerinin eilimi mercek altna alndndan Yunan ordusunun daha tehditkr ve Osmanlya hak verdirici klar yaptnn anlatlmas istikametinde kararlar alnrken, hudud bo- yunu takviye iin askerin says ykseltilirken, ayrca Yanya ile Alasonya kolordusu ihll olunan hudud boylarna kaydrld. 25 bin piyade, 300 svari ve 50 top sevk yaplrken, Alansonya istikametinde de 88 bin piyade, 27 bin svari yannda 252 adet topun gnderildii gzlendi. Yunan'n Etniki Eterya denmekle tannm fesad cemiyetinin ba serserilerinden Govsiyos adl bir Yunninin yapt ac.sk ar zerine Kalabaka'da ilerinde Yunann emekli olmu subaylar da dhil olduu halde saylar 3500 kiiyi bu'an gnll toplanm'oldu. Govsiyos toplanm bulunan bu gnll birliklerini toplam papaslarnda bulunduu uslne uygun yin ve dualarlc. birlikte yemin

ettirmiti. Bahse konu gnlller guruba taksim olunmu bylece l ete teekkl ettirilmiti. 27/mart/1313-1897'de saat dokuz srala-nnda askeri kyafetlerinden syrlm olarak yni babozls e|biseleri zerlerinde olduu halde 1500 kii ve beraberlerin-adetde top olmak zere Kprboz ile Miova arasndaki nVa taraflarndan hududumuzu amlard. Hemen 2 gn sonra 29/mart/1313-1897'de cuma gn yine askeri kyafetlerini tamamak suretiyle sanki babozuk harektym gibi gsterebilmek iin tercih olunduu pekla anlalyordu ki bebin kii Dkat mevkiine hcum etmi ve yine o gn 2 alay ve be tabur Rapani taraflarndan gelip Kuzuky civarna, yine piyade ve svari mtereken yeknu 9 bin kiiyi bulan dier bir kuvvet de, Narda kprsyle, Ga-ramince cihetlerine ayr kola taksim olmak suretiyle pek edid saldn balattlar. Osmanl askeri bu iddetli taarruza kar nce savunmaya geti. Peinden, savunmay hcuma geme kertesine tadktan sonra ve uygulad bu taarruz esnasnda 2170 Yunanl harp sahasnda cansz yatarlarken 34 kiide Osmanl askerinin eline beraberle-rinde 5 adet topla esir dtler. Ayrca 22 adet at'n binicisi, artk Osmanl askeri olacakt. nk bu atlarda, harp ganimeti olarak or-du-yu ahanenin eline gemiti. Yine 29/mart gecesi saat 21 yni 9 sularnda iinde 700 asker bulunan orta byklkte 2 gemi Preveze liman nlerine geldi. Hmil olduu askerleri tam karaya kartmak zereyken, istihkmlardan alan ate ve gsterilen mukavemet zerine iki gemiden biri iindekilerle beraber sulara gmlrken olan biteni gren dier geminin kumandan selameti firar yoluna dmekde buldu. Yunanllar bu tarz iza hareketlerini daha sk yapmaya balarken, bizim tarafta da ban kemie dayandn grenler bu hlin daha da devam edeceine kanaat getirdiklerinden, 5/nisanda balatlan Yunan harekt 5 cihetten zerimize gelmee baladnda Osmanl kabinesi de Yunanllara iln-i harbe karar ald. Alasonya Ve Civar Muharebeleri Alasonya Ordu-yu hmayununun 1. frka kumandan sa-adetl Hayri Paa Hz. lerinin toplanma ve tanzim yeri Dominik mevkii olup, Raveni geidiyle, Beydeirmeninden Varda-kosa'ya kadar olan hudud civarndan saldrya alan Yunanllar ile yaplan ok kanl bir sava sonunda dman tarafnda yksek rtbeli subay, kalan nefer olmak hasebiyle bir hayli kiinin sava alannda biruh kalmas gerekletirilmitir. Ayrca dmann 2 topu da ele geirilmitir. Bu mnasebetle havalide bulunan dman ya ldrlm ya da terk etmeye mecbur braklmtr. 2. frka komutan saadetl Neet Paa Hz. lerinin merkezi skombe mevkii olup, Semertepe'den Lisvaki tepesine kadar olan ksmn hududunun muhafazas ad geen paamzn muhafzlna emanet olunmutu. Bu frkaya bal Cei Pasa livas 1313/1897 nisan aynn 5. gecesinde Prnar istihkmlarna Papalivadya

tepesi ile buraya ait istihkmlar zapt etdi. Abdlezel Paa Hz. leri livas da Semertepe ve Gavan Ovas ile Trnova'ya hkim, Ayaheyl ve Lisvaki ciheti istikametinde bulunan dmanlarn karsnda pek edit savalar yapmak suretiyle bunlarn harekt hattn al- lak bullak etmiti. 7/nisan/1313-1897 trihinde Abdlezel Paa ehadet erbetini n etmitir. ehid-i mbeir Abdlezel Paa daha nce sol kolundan yaraland iin, srarlara ramen atndan inmemi, ikinci defa isabet alm bu seferde sa kolundan yaralanmtr. Buna ramen, atnn stnde savaa de-varn etmekte srarl davranm nc isabet bu sefer gsne olduundan ehadete vesile olmutur. Askerlere olan vasiyeti; Lisvaki tepesini zaptetmee almak ve zaptettik-ten sonra orada kazlacak bir mezara gmlmesiydi. Lisvaki TePesi 1 l/nisan/13131897'de zapt olunabildi. Efendim biz burada sadeletirmeye altmz risaledeki Abdlezel Paann ehadetiyle alkal bilgiye itiraz babnda olmamakla beraber, bir aklama getirmek ve de daha geni ve sonucu kesin olarak verilmi defnedil- me olay da dhil olan bir baka kaynan aktardklarn hemen bu satrlarn iine koymay vazife addettik. Bu kaynak bahse 1313/1897 Osmanli-Yunan muharebesinin cephesinde bizzat stemen rtbesiyle arpm bulunan ve mkemmel bir kalem erbab olan eserlerinin bir ou Muallim Gcyener yaymlar arasnda nerolunmu bulunan Ziya kir merhumun bildirmi olduu Abdlezel Paann ehadeti blmn "Abdihamid Han ve Osmanl-Yunan Muharebesi" adyla 1989'da Ferat Yaynlar arasnda mste-ar admz Hasrczde ismiyle neretmi bulunduumuz kitabmzdan alntlamak suretiyle okurlarmza daha doru olduunu sandmz bilgiyi ve ehid-i mbeccel Abdlezel Paann merkadinin ve ahadetinin btn safahatyla bilinmesine arac olmaktan bakaca hi bir kaygmz yoktur. u halde bahsettiimiz almann 54. sahifesinde yer alan "Abdlezel Paa'nn ehadeti" balkl blm aktaralm efendim: "Milo-na geidi zapt edilmiti. Fakat Yunan ordusu bu geidi istirdat (kurtarma) iin hareketlere balamt. lk nce Meneke Tepe zerine saldrp oray kurtarmas gerekiyordu. nk Meneke Tepe 18. alaymzn elindeydi. Bu alay cann diine takarak tepeyi ele geirmi, imdi harikalar gstererek savunma yapyordu. Meneke Tepenin yannda hkim bir tepe olan Pirnar Tepe yunanllarn elinde idi. Yunanllar bu tepenin tand avantajlardan ok istifade ediyorlard. Edhem Paa erkn harplerini toplam, durumu mzakere etmi, Prnar Tepenin behemahal ele geirilmesini karar altna almt. Prnar Tepeye hcum edecek tabur seilmiti. Bu tabur nebolu Taburu adiyla anlan bir taburdu. Bartn Taburu da takviye olarak bu tabura yaptrlmt. ok kanl bir mcadele sonunda anl sancamz Prnar Tepeye mbarek bir el tarafndan dikilmiti. Bu mbarek elin sahibi; 74 yanda olmasna ramen liva kumandanl grevini deruhde eden Hafz Abdlezel Paa idi. Tepenin ele geiriliinde bir manga kumandan gibi uzun klcyla dmanla gs gse

arpm, gbeine kadar uzanan stbeyaz sakal dman kanlaryla slanmt. Prnar Tepeden tard edilen dman; top ateini kaybettikleri tepenin zerine teksif etmiler ve cehennemi bir ate yamuruna tutuyorlard. Abdlezel Paa kahraman askerlerini bu ate cehenneminden korumak iin kendi elleriyle biraz evvel ele geirdii ve mkemmel saylacak siperlere yerletirmiti. nebolu ve Bartn taburlar kumandanlarn da siperlere sokmutu. Kendisi ise siperlerin zerine km, boynundaki drbn gzlerine gtrp, her bir ciheti tarassuta balamt. Uzun boylu narin yapl ihtiyar delikanl, ftursuz olarak tarassutuna devam ediyordu. Rzgr esmekte, paann sakal uzunluu yznden Hz. Ali (K. V)nin Zlfikr adl klc gibi ikiye ayrlm mbarek enesinin iki tarafnda uuuyordu. te yandan dman ateinin kesafeti artmt. Yerden ta, toprak kaldryor ve baka yerlere savuruyordu. Tepenin zeri adeta bir kevgire dnmt. Siperden baz zabitler frlamlar ve "paatbaba ok ihtiyatszlk ediyorsunuz. Allah (c.c) sizi bamzdan eksik etmesin hi deilse s'pere inseniz" diye adet yalvaryorlard. Abdlezel Paa "evlatlarm ben ilk katldm savatan bu gne kadar hibir zaman sipere girmedim. Ben takdiri lahiye inanm bir insanm. nsan lmden ne kadar kaarsa kasn bir gn lr. Ben yetmi drt yandaym, askerliin en yksek rtbesi olan ehidlik, benim kavuacam en byk mkafat olacaktr" Diyordu. Dman atei son haddini bulmu artk siperdekiler balarn kaldramaz hle gelmilerdi. Paa; heybetle dimdik ayakta, drbn gzlerinde tara-stuna devam ediyor adet siperdekileri koruyordu. Birdenbire sarsld, elindeki drbn bir ka metre teye frlad. Paann her iki eli iftitah tekbiri ahrcasma kulaklarnn hizasna gitti. Evet; paa nihayet vurulmutu. Bir ka nefer onu almak iin siperden frlamak istedilerse de paa yine onlar korurcasna siperin iine mehmediklerinin kucana dverdi. Bir gru kurunu alttan gelmi, enesinin altndan girerek damana saplanmt. Akan kanlar, yllarn Gaazisini ehidler zmresine katarken, stbeyaz sakal kendi kanyla al sancan rengine boyanyordu. Bu fec, feci olduu kadar muhteem manzaraya hid olanlar alamaya balamlard. Durumu uzaktan takip etmekte olan tabur komutanlarndan biri, souk kanlln kaybetmemi "askerler sz e-hidlere alanmayacan bilmezmisiniz? Sizin artk yapacanz, bu muhterem ve muhteem komu tanmzn intikamn almaktr. Sng tak.. leri!" komutasn vermiti. Yerden gelen mermilere, stten den bombalara aldrmayan anl askerimiz, snglerini takp bir sel gibi dmann zerine adeta utular, onlar bulunduklar yerde kesin bir malubiyete duar ettiler. Bylece Papa Livadya mevkiide, ehid Abdlezel Paann askerinin zaferi ile elimize gemi oldu.. Abdlezel Paa bu savan ilk ehid paas oluyordu.. Abdlezel Paann na dt siperden alnm eller zerinde tanarak Alasonya'ya getirilmi zerindeki elbisesiyle, boynunda asl rovelveriyle ar Cmiinin avlusunda hazrlanan kabre defne dilmitir..." te Abdlezel Paann ehadeti hakkndaki izahmz burada tamam olmu oldu.

stedikki dnyada bir ey kalmasn nihn. Milona Muharebesi Bu muharebeler 5/nisan/1897'de cuma akam balad. Bu savan Memduh Paann 3. Frkasndan 6. ve 4. Haydar paa frkalarndan 5 tabur asker, dmanla sng sngye aelmi ve Yunanllara 2400 kiilik telefat verdirmitir. Bu telefatn artmasndan korkan Yunanllar selmeti bozgun halinde de olsa firarda bulmulardr. Bylece Meneke Tepeleri ve Milona Geidinin byk bir ksm askerimizin eline gemitir. 8/nisan/1897'de Krova Ky zapt edilip, onbir kii esir alnp bir haylice sava malzemesi elde edilmitir. Mirliva saadetl Nim Paann taht- kumandasnda olan 8 tabur piyade ve 6 tabur seyyar batarya, Milona Derbendinden Teselya topraklar saylan Karadere kaynana kadar ilerleyip, Karacaviran Kyn ele geirmitir. Merkezi Dkat mevkii oian Hakk Paann 5, frkas Gre-bene ve Dkat'a bal Miveh taraflarnda Mila'dan Vardako-e'ye kadar hudud zerinde bulunan merkezleri muhafaza ederek o blgede dman byk zayiat ve telefat vermeye duar eyledii gibi 9/nisan/1897'de Nim Paa idaresi altndaki svari kolordusuyla, Yunanllarn 3 svari bataryas ve 12 tabur piyade erinin ka yolunu kesmek suretiyle, Kuzu-ky frkas arasnda sktrp, tazyik in Milona'dan Dere!i Meras istikametine inip merkezi Kuzuky olan Hamdi Paann 6. frkas ile beraber bulunduklar yerlerden savunma yaparak Bayraktar taraflarnda Kodoman ve Klfeti Tepelerinden pskrttler. Haldun Paa frkas; Yeniehir ovasna doru ilerledi. Ham-di Paa frkas Neziros ve Piatmona cihetlerinden vukubulan iddetli hcumlar def ettii gibi dman hududdan ricate rnecbur klp, 1 1/nisanl 897'de Neziros. Rapani ve havalisiyle, Bababoaz'n zapt etdikten sonra, Yeniehir Ovasnda Memduh ve Hakk Paalarn askeriyle birleti. Yanya Civarndaki Muharebeler Rm nisan'n altnc, milad nisann ise 19. gn Yunanllar sava hattnn her boyutunda yapm olduklar iddetli hcumlar sonucunda, Loros ve civarnda bulunan Osmanl 2. frkas tarafndan yaplan mukavemet sonunda Narda Kprs istikametinde bir zabit vede bir hayli asker kaybeden safdrgan Yunan kuvvetleri ricata mecbur kalmlard. Bu savalarn neticesinde Yunanllarn elinde bulunan istihkmlar tamamen kurtarlmtr. Yedi tanesi Aya-Mavro ynnden, geri kalan da Narda Krfezinden gelip, Preveze zerine bombardman atlar yapan 13 tane Yunan zrhlsna, Hami-diye ve Yenikale istihkmlarndan atlan 15 cm.lik toplarn dneleri, Makedonya isimli vapu a isabet etrni 20/nisan 1897'de batmaktan kurtulamamtr. Nisan aynn r. 14. m. 27. gnne rastyan pazartesi'ye kadar ara sra olmak zere Preveze stne ate edildiysede izn-i lhiyle Preveze ve civarna bir zarar vermeye muvaffak

olamamlardr. Bepnar ve havalisinde de iddetli savalarn olduu grlyordu. Vakit ilerledike bu sava daha da etinfeti. Yunanllar bu kapmada da 300 kiiden fazla telefat verdiler. 219 yarallar vard. 62 kiiyi esir brakmak suretiyle iinde bulunduklar kaleyi terkle kamay tercih etdiler. 30/nisan'da Kervansaray civarnda toplanan 2 alaydan meydan getirilmi piyadeler ve bir efzun taburu yni eteklikli geleneksel Yunan askeri Osmanl askeri ile tututuklar mcadeleye dayanamayarak toplarndan biri-ni derenin iine atarak Gomcadis istikametinde perian bir halde firara koyuldular. Yine ayn gn Loros'un yeni caddesinde bulunan paahan'nn arkasnda karlalan Yunanllarn bir taburuyla ve ellerindeki para toplaryla ricata mecbur edildikleri grld. r.21/nisan/m. 4/mays 1897'de askerlerimiz Loros kasabasn igal ve Narda karsndaki Faik Paa srtlarna hkim Glperi Tepesini ele geirmilerdir. gn sonra da Kamari-na ile Zalanikor Manastrnda saklanan ekiyalar tarumar edilip ilerinden drt kii esir alnmtr. 1897/14 maysnda Garaminca Kynn st tarafndaki boaz ve srtlardan ve Faik Paa Tepesinin Garaminca cihetinden ve Kokunarya eteklerinden dman Gariboh Tepesiyle Kokanaryo zerine iddetli top ve tfek atei teksif etmisede Osmanl askeri yapt mukabele sonunda Garamince ayrlarnda dman 33' zabit olmak kaydyla binden fazla l vermeye icbar etmi ve Papas Kprsne gelen dmanda, firara mecbur edilmitir. Eski Preveze, Nikolopulos cihetlerine saldran dman, Osmanl askerinin atei karsnda mukavemete takat getiremeyerek binecekleri vapura srklemek suretiyle gtrdkleri yarallarndan baka 200 kiiyi akn lleri sava alannda yatmaktayd. Preveze karsnda Yunda Tepesinde dmann yerletirmi olduu olduu byk bir top ile Hazarkale, Saraytepe ve Kla taraflar topa tutulmsa da, yaplan iddetli mukabele sonunda dman burada da perian edilmitir. te Yanya civarnda cereyan eden muharebeler bunlardan ibaret olup, Yunanllar karlatklar her birliimiz karsnda makhur ve malup olarak harp meydann askeri mize brakarak kamaktan baka re bulamamtr. Teselya Topraklarnn Fethi 1313'de Trnova ve Yeniehir'in zabt 12/nisan Trnova, 13/nisan'da Yeniehir'in ele geirilmesi gerekleti. Ne varki buralar terkeden dman kamadan nce hapishanelerdeki mahkumlar serbest brakmlar ve bunlar bir ok yama yaptklar gibi askerimize ate amaktanda imtina etmemilerdir. Fakat bu atlara nem verilmemi kasabaya girilme ii geri braklmamtr. Bylece Yeniehir'in ele geirilmesiyle 6 adet kale topu, 4 adet cebel topu ile 11 adet onbuuk cm.lik top ele geirilmi ayrcada bir hayli cephane ve erzak elde edilmitir. 1. Frka kumandan Hayri Paa hz.leri Trhala zerine yryp Kotreh Tepesi altndaki Byk Zarak Kyn zaptetmi ertesi gn de saat 9 civarnda Yeniehir'den

gelen Memduh Paa ve onun 3. firkasya beraber Trhala'y feth ve Osmanl sancan Trhala Kalesine diktiler. Bu merasimin akabinde Padiah ve Halife Sultan 2. Abdlhamid hn'in mrnn uzun olmasna ve hkmdarlnn hayrl ve uzun zaman devam etmesi istikametinde dualar etdiler. Arkasndan da, avrupa usl 21 pare top atyla hl ve durum iln edilmi oldu. Bu srada gelen istihbari bilgiler Trhala kasabas ve civar kylerine 20 bin adetten fazla silah ve cephane datlm olduunu hatrlatt. Bunun zerine ahaliden 24 saat iinde bunlarn teslimini yapmas istendi. Devleti- mizin hududlarn-dan tard edilen yni uzaklatrlan ve tenkil edilen dnda Yunanllardan Prens Kostantin'in komutasnda olarak 30 bin kii 6 adet topla birlikte atalca'ya ve Miralay Smolenski kumandasnda olarak 18 bin kiiyle ve 24 top, Velestin'e ekilmek suretiyle 2. hatt orada tesis edip, savunmaya hazrlanyordu. atalca Muharebeleri Ve Zapt Yeniehirden Neet Paann 2. ve Hamdi Paann 6. frkalar bat ynnden atalca'ya doru ilerleyerek, su vari frkas ile Trhala'dan gelen Hayri ve Memduh Paa frkalar a-talca'ya doru yrye devamla 5 bin piyade 1 alay svari ve de 2 batarya topudan ibaret Osmanl birlikleri sabahleyin istikafa yni kefe kp is-tihbarat edecekken byk bir Yunan kuvvetiyle karlar. Artk msademe kanlmaz olur. arpma iki saat kadar devam eder ve nihayetinde Yunanllar ricatten baka bir re bulamazlar. Bu arada Trhala baka bir sa hasnda kk bir Osmanl birlii ile Yunan asken arasnda meydana gelen atma yine askerimizin zafere var masyla nihayetlenmitir. Nisan aynn 23. gn Karademirci ky civarndaki tepelere yerleen ve toplarmda buraya konulandran Yunanllar, Osmanl askerinin kahramanca ve gzn budaktan saknmaz bir davra- nla saldrmas karsnda yle bir tarumar oldular ki harp trihinin ender kaydettii manzaradand.. Demirci Ky bylece elimize geerken nisan aynn 24. gn atalca'nn kuzey taraflarna bakan ve ovaya hkim Tekke Tepeleri ele geirildi. Yunan prensi Kos-tantin o gn birliklerinin Driskoli civarnda stmze saldr-ma-sn emretmi ve mukabil Osmanl saldrs Yunan mukavemetinin yetersizliini ortaya koyuyordu. nk yi-ne firar yoluna dmler ve bundan dolay da Driskoli, Tatar Ky, Vasili kyleri tekrar Osmanlya avdet etmi oluyorlard. Yunanllar; atalca kalesine yni Akropoli'ye gvenip yaknlarda bulunan yksek noktalara yerlemi ve iddetle mdafaa ile mukavemete geerek ecnebi gnlllierin meydana getirdii bir alay, ayrca 400 efzun askeri (geleneksel eteklik-Ii Yunan askeri)nden mrekkep birlik epeyi saldrda bulunmular ve bunda hayli srara almlarsa da, 200 kadar telefat vermelerinden ayrca 15 bin kiilik Osmanl kuvveti karsnda midlerini kaybeden bu askerler yerine Prens Kostantin oldu ve gndz harp alann karanla terk ederken, insann aybn gece rter anlay iinde ricat emrini grltszce verdi ve karanlla

beraber Dmeke yolunda kamaya baladlar. Bu ricat mnhezim bir halde vukubuldu. nk ne duyurmular ne gstermekteydiler! Bu hl onlarn yznn kara knn bir forafyd. Osmanl askeri atalca civarnda 80 kadar ky Osmanlnn hr ve dil idaresine geirmi olmann bahtiyarl iinde kaan dmann arkasndan, svarisini kovalamaya gndermiti. Bu arada padiahn tebriki bu gaalip askere ulam ve onlar memnun klmt. " ler imdadiyla yazdm bilbedahe feth olundu / Avn Hak' ile feth olundu atalca " 1313 Hafz Hocazde Mcteba Velestin Golos 1313/r.nisan'n 15. m.nisan'n 28. sal gn Velestin havalisinde kefe km olan Osmanl Svari alayndan ikisi, bir seyyar batarya, Yunanllarn bir tabur ve bir bataryadan ibaret olan kuvvetlerine rast gelmiti. Aralarnda kan atma atalca taraflarndan Osmanl birliklerinden gelen takviye sayesinde avantajl duruma gememize sebeb olmutu ki Yunanllarda Golos'dan gelen bir yardmc kuvvetle kendilerini takviye etmilersede, Ayval ovasnda cereyan eden byk kapma neticesinde vede pek kanl geen arpma sonunda, Yunan taraf pek fazla l ve yaral brakrken, meclis yesi Msy skoplii yaralananlar arasnda olduu halde firara koyuldular. Bu arada Hakk Paa frkas 10 tabur piyade, 2 tabur batarya da toplaryla, Yeniehir'den hareketle Velestin zerine yryerek 30/nisan gn saat 22.30'da Ve-estin'e bir saat mesafede dman ile savaa tutumu, gnein batmasndan sonra harbe son verilmi ertesi gn sabahn erken saatlerinde yine savaa giriilmi pek iddetli kanl bir mcadele devam ederken 2 bin mevcudlu Hasan Paa mfrezesininde oraya gelmesi zerine takviye alm bulunan Osmanl birlikleri, 8bin kiilik miralay Ismoken frkasn, 3 istihkm vede 4 adet avc siperi ele eirirken Yunanllar bir daha perian olmuken bu arada Rizomilo Kalesini ele geirme ilemi tamamlanm oldu. Yunanllar atalcaya, Golos tren hattna hkim iki geidin giriindeki Velestin Kasabasn mdafaa edebilmeyi salamak iin byk ormanla, 800 ayak yksek uurumla bir tepeden ve civarnda bulunan, dalarn tepelerinin ardnda bulunan ukurlarda sipere girmi olup gzel bir hatt- mdafaa tekil ederken, Nim Paay da; iyice zorlua duar etmilerse de, r.l8/m.lmays'da cuma gn Osmanl askeri tarafndan atlan toplar Veles-tin Kasabasyla, etrafndaki istihkmlar tahrip ve byk ormanda bulunan Yunanllar kamaaya mecbur etdi ler.. Hakikaten Yunanllar tarafndan yadrlan glleler dehet vericiysede, adeta dolu danesi gibi yadrlan binlerce tfenk kurunlan altnda yadrlan glleler glgesinde hayret verici bir s'rat ile yrye geen Os manh kahramanlar, bahse konu uurumlu tepeye ve sarp dalara trmana trmana kp dman perian ettikten sonra Yunan elinde bulunan btn istihkmlar

ve mhim mevkileri geirmeyi baardlar. Oralar dan firara mecbur edilen Yunan askeri, yardmc kuvvetlerle takviye olunarak gc artm olduundan bir daha saat drt raddelerinde Osmanl askerinin zerine iddetli hcumlar yapmaya balamt. Onlar Osmanl ricat hattn kesmeye urarlarken ve bu uradan bir baar elde edemezken, Nim Paa kvetleri bunlarn zerine yle bir savlet ettiki ricat yolu Yunanllara lzm geldi. Osmanl svarileri bunlarn peine derken, topumuzda bunlarn peinden yapt atlarla hayli telefat verdirmekteydi..Nisan aynn 24.gn olan perembe gn Yunanllar Osmanl askeriyle bir daha kapt. Cesaret ve atiklik unsuru iddetli mukavemetin ban ektiinden ve Osmanl askerinin byle olmasndan dolay dman hcumlar karsnda bunald ve nihayet meydn-i harbi zaferin g-lmsedii Osmanl askerine terkten baka re bulamad. Bu kuvvet disiplinsiz ve babo bir halde kendiliinden ikiye blnm olarak bir ksm Golos istikametinde savuurken dier gurubun ise Ermiye istikametinde canlarn kurtarmak gayesiyle firar yoluna dttn gryoruz ki grdmz bir ey daha varki o da, can kaygsna dm Yunanlnn silah ve cephanesini yerlere brakarak gitmesi idi ki, bu askerliin yz karas saylan bir davrantr.. Tabii bu arada Ce-nb- Mlknenin ikramyla Velestin'i zapt etmek Osmanl askerine nasip oldu. Beyit: "Gher szle Nuri trihin yaz /Velestin zapt oldu Barekllah" ve yine bir beyit: "Mcevher gelin ile vakanvisan trihin yazsun Velestin de alnd dest-i dmandan mbarek bd" 1314 Dvavekili Selanikli Nuri Golos'n Fethi Velestin'den muzmahil bir halde Golos'a firar eden Yunanllar, Golos'da asla savunma yapamayacaklarn b yk bir kalp aklyla idrak ederek Osmanl askeri oralara erimeden, uurlu ayaklarn bunlarn bulunduu yere basmadan firar etme iini kararlatrdklar gibi stelik hapishanelerde bulunan haerat yni mahkmlar halas etmilerdi. Hapishaneden kan bu kaatil, kutela herifler ev ve dkknlar yamaya balamlard. Bu vaziyeti gren rnevcud konsoloslar burada yaptklar bir toplantda ki bunda Fransa, ngiltere konsoloslanda bulunuyordu aldklar karar serserilerin yaymasndan ehri korumak iin bir temsilci heyet kurdular. Bu heyet 26/Nisan'da saat sabahn onbuuunda Mir Edhem Paay ziyaretle ehri bir an evvel igal etmeleri zerine ricada bulundular. Emekli erkn harp albay Enver Bey ile on taburu bulan Osmanl askeri Golos zerine hareket ettirilmi bulunduundan konsoloslara mnasib bir lisanla cevaplar verilmi ve geri gnderilmilerdi. Yukarda belirttiimiz gibi Golos'tan mid kesmi Yunanllar, mevcud toplarn ve sakladklar erzaklarda tren vagonlarna doldurarak bir gn evvelden kam olduklarndan dolay o gn

saat sralarnda Osmanl askeri hi bir vukuat olmadan Golos'u igal ve zapta muvaffak oldu. Kasabaya yalnz bir tabur Osmanl askeri girip geri kalanlar da surlaftn haricinde bulunan Maora tepelerine yerlemitir.. Eeyit: "Alnca mjdei teshiri yazdm gherin trihi Golos ehri dilras mbarek bd slama" Hafz Bah 1314 Dmeke Zaferi atalca muharebesirde kamay namusuna yediren vede bylece esir dmekten kurtulan Prens Kostantin; Otris adyla mehur Cebe!-! ahika'ya can atarak Dmeke'ye erien imdad kuvvetleriyle beraber 25 bini aan sayda askerle Dmeke ve civar bulunan tepelere yerleip geidleri tutmu ve bu suretle mdafaaya fevkalde msaid nc bir hatt kurmaya muvaffak olmulard. Ne varki atalca'dan beri dve dve Dmeke nlerine gelen Osmanl askeri, mays aynn 1. gn Yu-nanhlarn iki cenahna birden ayn anda hcuma getiler. Daha sonra Prens Kostantin'in banda bulunduu ordu idare merkezi stne iddetli hcumlar yapldn grnce Osmanl kuvvetlerinin zerine yamur gibi top gllesi ve mermi yadrtmt. Bu sayede mukavemeti bir^z uzamsada, bu ate gcnden ylmayan Osman'a askeri bomba demeyip, mermi demeyip hedefinin stne byk bir kararllkla gitmeye azimkar olduunu sergileyince Yunan tarafnda tereddtler yine grlmeye balad. Neet Pa?: frkas artk Yunan ordu merkezi stne bitirici hcuma kalktnda trih 5/Mays pazartesi'yi gsteriyordu. te ok gemedi ki anl sancamz Dmeke kalesi zerinde naz!) nazl dalgalanmaktayken, Yunanllar 1600 l 2 top, 10,5'luk ve 7,5'luk 3 kta balyemez topu ve bu toplara ait mhimmat, saysz tfenk ile 3 bin sandk cephaneyi ve de kaledeki btn erzak depolarn iindekilerle beraber yakarak perian bir halde yine firar yoluna dmlerdi. Beyit: "Ol demde ki aksey'ei avzei Allah u Ekber eflke Allah Allah! Zabt olundu yed-i yunan'dan Dmeke" 1314 mlazimsni Hsn Ermiye'nin Fethi Birbirini takip eden fetih ve istilalarn eitli yerlerden gayri muntazam ekilde Ermiye'ye iltica eden Yunan'in firari askerleri ve Smolski livas, oralarda mstahkem mevkilerde toplanmlar ve Dmeke ile balant kurmaya almlarsa-da, Hakk Paann 5. frkas Yunanllarn bu emellerine nihayet verecek tedbirleri mhirne bir tedbirler dizisiyle, Dmeke ve Ermiye gibi pek mhim mevkilerin orta yerinden mevcut kuvvetleri ile hareket ederek fevkalade bir iddetle Ermiye'ye ve hatt harekt zerinde mevkii mstahkemlere; yni yry yolu zerindeki siperlere hcumlar yapmak suretiyle Yunan askerinin

bu kesif ve cesurne hcumlar karsnda yine kamaa balayacandan emin olarak neticeyi beklemee balad grld. Nitekim ok gemeden Yunanllar Ermiye'yide Osmanl askerine brakarak firar yoluna dtler.. Kara yoluyla firara teebbs edenlerin cesur Osmanl askerinin takibinden ve penei kahrndan yni bitirici sillesinden nasiplerini aldlar. Yunan 7. alaynn btn mevcudundan ancak 120 kii sa kalmtr. Bundan byle gayri muntazam ekilde kama yolunu tercih etmi, kimi denize atlp, kimisi sandallara can atarak Yunan gemilerine km ve bir ksm dahi nereye kaacan arp, Zeytun (Lmiya) kasabasnn Termopil Geidine doru firar etmilerdir. Ermiye 5/mays/1314-1897'de*Dmeke zaferi sonrasnda, Osmanl askerleri tarafndan ele geirildi.Beyit: "hamd olsun her harpde yzmz ak / Bu gnde Ermiye oldu bak!" 1314 Hfz Mtareke ln vns inayet-i hazerat br ile cmle muvaffakiyyat- se-niyyeden olarak asakiri muzafferei ahanenin kazan-m olduklar fetihlerin zerine binlerce l ve yaral, esir ve sre vererek mukavemetden aciz kalan Yunan kralnn byk devletlere iltica etmesini gerektiren ve vukubulan iltimas ve ricalardan ni artlarn tyini iin, sulh iin geici mtareke imzalanmas icb etmi ancak sulhun, Osmanl menafiine ve hukuka bal olarak ve hlen ve istikbalen yni o gnlerde ve de gelecek gnlerde asayiin temini ve sulhun devamnn salanaca ekilde artlara balanmas, iki tarafn ordular arasnda ayn anda dmanl terk etmeye ihtimam olunmas artlaryla, Osmanl ordularnn harb harektn geici olarak durdurulmas, halifei ruy-i zemin ve padiah devlet-i Osmaniye Sultan 2. Abdlhamid hn hazretleri tarafndan 1313/r.mayisnn 6. gn mtareke imzas karar alnd. Beyit: "Syledim bir evkle trihi oldu bu yi Ftih-i buldan rumi kamran Abdlhamid" Hocazde Hafz Micteba 1314 Muhterem okurlarm! te bir Gaazi'nin Beyan adl almamz harf devriminden bu tarafa ilk defa ltinize ederek eski yaz okuyamayanlara bu beyanlar duyurma ansn, bu trih almamzla bulduk. Bylece ktphane raflarnda unutulup gidecek bir risale daha okunabilme imknna kavutu ve trih kitabmzda yer alm oldu. Esefle ifade etmek isterim ki; bu risale elime getiinde yapraklar hi almamt yni hi kimse benim elime geen nshay okumamt. Ne yazk deilmi? Kitabn basmndan bu yana doksan yl gemi ve byk bir zaferin kumandan beyan ediyor ve bu kitab edinenler bana gelene kadar okumuyorlar aziz okurlarm. Bu ilim ve irfan alemindeki bulunduumuz yeri gsteren bir karinedir efendim.. Bir ehidin Trihe- Hayat

Aziz ve muhterem okurlarm; bu defa karnza yine ktphanelerin izbe kelerinde kalm, ebad- mnasebetiyle kimsenin pek bakmad bir risale ile sahifelerimizi sslyo-ruz. ocuklarmzn; daltonlar, silahrler, himenler, Robin hudlar gibi gayri islmi insanlarn hayatn nakleden serilerden holanarak seyrettikleri, okuduklar ve etkilendikleri bir vakadr. te bunlarn verecei zararlardan ocuklarmz nlememe gibi bir yanla dmeyelim fakat bunlarn yerine ocuklara trihimizin iftiharla dolu kah ramanlkl.ann, insaniyetini sz ve filmler olarak milletimizin mazisi iie badaan, hayalden ziyade hakikat klnmlarla onlara yaklarsak, umarm ki onlarda zaman iinde tercihlerinin iine, gemiimizin kahranmanlarnda alacak ve bir-aya gayri mslim dnyas zerinde gezinirken kendi ecdadndan haberdar bir insan olarak yetiebilmesi in bizierin trihimizin bizi bekleyen bakir kahramanlar hazinesine dalmalyz dncesindeyim. Ve bu anlay iinde Feyzullah Paazade Mustafa Fzl Bey ki, Yeniky postane ve Telgraf mdrdr ve onun kaleminden yaymlanm ehid bir paamz olan Feyzullah Paann hayat hikyesidir. Cumhuriyetin ilnndan evvel Osman'ca baslm bir risaledir ve ilk defa tarafmzdan ltinize edilmi oluyor. Mustafa Fazl Bey; bu hatrata bir mukaddime yni giri ile balam: yle ki: Mukaddime Oniki yanda Krm muharebesinde (1854) pederinin refakatinde bulunarak Gazilik rvann ve dier mbareze meydanlarnda bir ok yararlklar gsterek Rusya mes'ele-sinde vatann muhafazas iin rtbe-i ehadeti ihraz eden, Mirliva peder-i azizim Feyzullah Paann nmnn ydna, hatrlanmasna vesile olur halisane dncesiyle bu niz hatrat, byk ve anl ordumuzun fedakr ve mcahid-i hrriyet (hrriyet mcahidi) kahra-man kumandan ve zabitlerine, fedai bir asker kardelerinin yadigr olarak acizane ithafa cesaret ediyorum. mahdumu(olu) Boazii Yeniky Posta ve Telgraf Mdr BSMLLAHRRAHMANRRAHM nnallah etera minel'm'minyne enfsehm ve emvale-hm bienn'e lehmlcen ete ykalilne fiy sebiylHlahi feyak-tlne ve yuktelne "aden aleybi hakkan fiyttevrati vel'in-ciyl velkur'ani vemen evfa biahdih minallhi festebir bi-bey kmlleziy bayatm bini ve zlike hvelfevzl azy-m (Tevbe suresi 111) BSMLLAHRRAHMANRRAHM Ve l tekl limen yukte fiy sebilillahi emvatn bel ah-yan ve lkin iteurune (Surei Bakara 154) Dini Vatan Ve Milleti Urunda fnay Vucd Eden Gayet ec Bir ehidin Mhtasar-I Trihe-Hayatdr 1270/1853 senesinde Krm savanda spartann erafndan Hac Ate adyla

nm Salm dilver, sipahi askerine serdar yni kumandan tyin olunarak, Giridli Mehmed Paann kafilesini muharebeye sevk etdii srada 12 yanda bulunan mahdumu (olu) Feyzullah, babasnn yanndan bir dakika bile uzakladrlamam, Sivas topol'da, Silistre'ye bir' saat mesafede Aydemir Ky'nn st tarafnda meydana gelen bir muharebede sipahilerin serdar bulunan pederi, Hac Ate'in rtb^i ehadeti ihraz eylemesini mteakip Rus Kazaklarnn kancal mzraklarndan Avn-i Hakla kurtularak ordu kararghna ilticaya muvaffak olmutu. Bosna'daki bir bahadrn her zaman iin vatan urunda cann vermekten ekinmeyeceini defaatle gzleriyle grm bulunan Serasker merhum Rza Paa; vatanperver Feyzullah' cephe safnda parlayan nr-u zadegan istidad- ftriyyesinin parlakln kefederek o gnden sonra Bursa'ya tahsile gndermi Bursa rdiye ve idadisini bitirip, 1276/1859'da mektebi harbi-yei ahaneye girmitir. Feyzullah girmi olduu bu mekteb-de, ehidzde ve Gazi nam ile hret bulmutur. 1280/1863'de gz arlar mnasebetiyle buradan mazim rtbesiyle kmtr. Eer gz arlar olmasayd erkn- harb yni kurmay subay olarak mezun olmas muhakkak idi. Piyade temenliiyle orduya katlm ve lityakat- askeriy-yesi ve besaleti sayesinde ok ksa zaman iinde mirlivala ykselmitir. Bu baary Osmanl ordusunda daha bir ok kiide gsterbilme frsat bulmutur. nk Osmanl ordusunda liyakat her eyden nce gznne alman bir lyd. Feyzullah Paa Mirat-i Mekteb-i Harbiye adl eserin 344. sa-hifesinde ad ok takdir edici bir lisanla yd edilen spartah Gazi Feyzullah Efendi mektebden subaylkla kt zaman, merhum Nafiz Paa maiyetinde bulunarak Kanun Zabitliini ihdas etmi ve 12/haziran/1283/1866 senesinde terfi etmek suretiyle Girid'e gitmitir ki ( Kandiye'de Feyzi lhiyye adyla ina eyledii kaleler hl mevcud ve ortadadr) isyanclar takibe bu ie tahsis olunmu taburlarla vazifelendii srada ekiya ban ele geirme muvaffakiyetine eriince hkmet-den hem terfii hemde hediye ile taltif edilmiti. etebann derdest edilmesiyle Girid karklklarna imdilik nihayet verilmi olmasnn arkasndan 1286/1869 nisannda Vali Halid Paa ve drt tabur Osmanl askeri ile Trab-lusgarb'e azimet ederek, orada da devam eden pek ateli karklklarn teskini iinde grlen fevkalde hizmetleri tekrar stanbul'un takdirlerine ve bir rtbe daha mkafaten terfi-ine 12/aralk/1286/1870'e rastlayan ramazan- erif bayram gecesi stanbul'dan hareket eden birka taburla birlikte Yemen'e varmak zere yola km ve orada da bir ok ve pek kanl savalara itirak etmitir. Muhtelif mevkiilerde ve harp esnasnda cephane ve suyun azl hasebiylede bir ka defa mahv olmak tehlikelerinden kurtarlarak (Yemen Trihine Bir Nazar) Mir Gazi Ahmed Muhtar Paa hazretlerinin maiyetlerinde Yemen'in btn zorluklarna gs gererek 10/ni-san/1287/1870'de Ryde adl kaleyi fethettii gibi bu kabilenin mfsid reisinin kuyudunu silmee muvaffak olmu bir arslan idi. 1289/1872'de takdire ayan olarak beinci orduya bal 3. nizamiye alayna kaymakam (yarbay) nasbedildiinden, Yemen'den dnm bahse konu beinci

ordunun dahilinde bulunan Trablusam mevkii kumandan bulunduu srada Lazkiye civarnda Drzilerle, ahalinin meydana getirdii kavga ve arpmay baarl tedbirle ortadan kaldrmay baarmtr. Kaymakam Feyzullah Efendi evinde hi bir vakit rahat oturup yatmaa alamamtr. Bir cengver davran iinde olduundan, Bosna-Hersek ve Rus vak'alanmn kmasyla beraber derhal bu savaa alnmasn defaatie istirham etmitir. Orduda zten stn hizmet vasflan ile sk sk mkfata nail olduunu bildiinden 2/haziran/1292/1875 senesinde bu cepheye bakan ordunun 1. nizamiye alayna miralay tayin olunarak 14/temmuz/1292/l 875'de Srbistan'a gnderilmitir. 9/austos/1292/l 875'de Aieksina'a hareket etmitir. Burada austos ay iinde vukubulan savalar esnasnda sa koluna glle paras isabet ettiinden Kumandan mir Ahmed Eyyb Paa merhum, tedavisi iin Dersaadet'e dnmesini tavsiye etmesine ramen (beni millet ancak bu gn iin besledi ve benden bu gn iin hizmet bekliyor) yolunda son derece mert ve vatanperverce cevaplarla oradan ayrlmaa yanamad. Ayakst tedavi ve kolu boynunda asl olarak savalara itirak etmitir. 17/terin-i evvel/1292 yni; 17/ekim/1875'de pazar gn Kzltepe'nin fethini grmesi myesser olmutur. Albay Feyzullah - Paa lyor 20/kasm/1292/1875'4e, Aleksina'dan hareketle Ni (Sofya) ve Rusuk istikametinde umnu'ya gelebilmi ve savalarda gsterdii yksek cesaret, delicesine hizmetlerine mkafat olarak Mir Ahmed Eyyb Raa, tarafndan gaye! takdir edici bir telgrafla padiah Sultan Hamid'e yaplan arz zerine ve bu hususda istirham deerlendiren Sultan Hamid 26/ocak/1292/1876'da Feyzullah Albay'n uhdesine mirlivalik verilmi ve Tuna cihetine vazifelendirilerek Ferik Aziz Paa refakatine tyin olunmutur. O srada Hezargrad ynnde dman askerinin grld haber alnnca lzm gelen keif yaplmak zere pek az miktarda piyade ve bir.blkde svari ve de yarm batarya top ve topuyu yanna alarak bahse konu yne doru yrye geilmitir. Ama hemen kuvvetli bir dman ordusunun ilerledii grlmtr. ehadet Ve hanet Bu kuvvetli dman karsnda hemen muharebeye girmektense, askeri bir ifde olan kademe nizamnda ricat etmeli ve siper saylacak bir arazide mevzilenerek, oradan umum karargha durumu bildiren haberci gnderelim. Oradan gelecek imdad kuvvetiyle birletikten sonra savaa tutu-ulmasm bunun uygun bir tedbir olacan Aziz Paaya ifade eden Mirliva Feyzullah Paa, bu kumandann hiddetlenip kendisine yle cevap vermesine muhatap oldu: "...Sen korkuyor isen geri dnebilirsin!" Bu cevb hakketmediini bilmenin takdiri iinde olan Gazi Feyzullah Paa'da cevaben: "Deil benim gibi oniki yanda gz muharebe meydanlarnda alm; mektebden kar kmaz bir saat bile

rahat oturub scak orba imeyerek her an mrn muharebelerde geirmi; bir ehid evld, hatta nz ve nimetle bym bir asker bile hi bir zaman muharebeden geri dnmek arn irtikb etmez" dedikten sonra ancak bir ok eksikler olduu halde byle bir keif in karlan kstl bir kuvvetin, kalabalk hayli tehizatli ve mkemmel talimli bir dmanla savaa tutumas, sava kaidelerine pek muhalif olduu gibi herhalde felket dolu bir neticeye varacan ifade ederek savalmcmasn kabullendirmee almsa , bir trl ik-nya muvaffak olamamtr. Sonunda verilen mar ileri! Kumandasiyla saldrya geil-mise de daha ilk ate salvosunda Ferik (korgeneral) Aziz paa isabet alarak ehid oldu. Pederim Feyzullah Paa (bu dnlerde svari korgenerali olan Hakk Paa hazretleri) ki o zamanlar binba rtbesindeydi ve bir ka zabit yaralanm, dier subaylar ve erler tamam denilecek kadar ehadet erbetini n etdiler. Aziz Paann ikazlar dinlemeyen ve stelik ikaz yapanlar cebanetle yni korkaklkla itham sonunda verdii hcum emri hem kendini, hemde emrindeki askerimizi, zabitimizi lmn kucana atmaya sebeb olmutu. kinci ate salvosundan sonra dmann hcuma getii grld,, ok sratli adet bir imek hzyla toplarn yanna gelen Feyzullah Paa, kolundan ve bacandan yaralanm ve yere dmt. Dt yerde klnan eline alm nefsini mdafaya baar ile urat srada birde karnndan yara almt. Eskiden beri kendisini askere sevdirmeyi, Hakka sevdirmek gibi sayan Feyzullah Paa bu sevgi hlesi uyandrm olmann karln grmeye balamt. Bir ka fedai asker arkadalar Feyzullah Paay srtladklar gibi Cenab- Hakk'm hfz- emn ile sava alanndan uzaklatrmakla kalmamlar, frkann kararghna da ulatrmlard. (O sralarda Varna cihetlerinde Msr Askerine kumanda eden zt Msrl Reid Paa idi zannediyorum) pederimin duar olduu vaziyete pek ok zlm ve bu hle dren Aziz Paann tedbirsizliine de teessf ederek Feyzullah Paaya byk bir ltufkrlk gstererek, ihtimam iinde, sarsmadan Varna' ya kadar gtrlmesini orada gemiye konarak gnderilmesi hakkndaki gsterdii kolaylklar salamas ailemizin her an duyaca krana sebeb olmutur. Feyzullah Paa ile o hengmede binba olan imdinin svari korgenerali olan Gazi Hakk Paa ve iki binba daha yarali olarak bylece stanbul'a avdetlerinde, pederim padiah Sultan Abdlhamid Hn'n iradei seniyyesiyle Haydarpaa Hastanesinde tedavi altna alnmtr. Bu hastanenin doktorlarndan Dr. Volkovi tedavisine memur edilmiti. Bu doktor Volkovi 1289/1872'de kaymakam (yarbay) olup, Beyrut hastanesi batabibliinde bulunmutu. Rusya sava esnasnda Haydarpaa hastanesinde operatr sfatyla bulunuyordu. Pederim her nekadar yerinden yaral idiysede Silistre muharebesinde ehid den babasnn intikamn henz alamam olmann verdii teessrle: "..Doktor rica ederim u benim yaralarmn bir an evvel aresine bak ki sava bitmezden evvel oraya gidip unlara biraz daha sopa ataym!" Diyordu. Bu sz asla doktorun houna gitmemi olmal ki, bir hafta sonra koluda kesilmek zere,

ayann kesilmesine karar verdi. Ameliyat neticesinde vefat ederse mesuliyeti kendisine aid olmak zere (Feyzullah Paaya) bu hususda bir de senet vererek, Saray- hmayunu da te'min ederek, ameliyat yapt. Ne kadar teessf edilse azdr ki byle ar bir ameliyat yapan doktorun yni doktor Volkovi'in o geceyi hastanede geirmesi iktiza ederken o Beyolundaki evinde istirahate ekilirken hastanede baka eyler oluyordu. Doktor Vulkovi aya kestii yeri kasden gzelce balamadndan kan kayb haddinden fazla olmu ve ameliyatn bu noksanl, Feyzullah Paann shh durumunu takibe vazifeli heyet tarafndan da itiraf olunmutu. Byle mhim ve mesuliyeti zerine alnm bir ameliyat gecesi doktorun hastanede bulunmayarak evinde olmas, dier vazifeli salklarn kan dindirememeleri yznden hayli kan zyiine yni bir ok kann akp gitmesine engel olunamamas ehid-i mafurun, pek ok zayf dd o zamanda: "Alamaynz! Ben zten aziz vatanm ve sevgili milletim urunda vcudu iki dirhem kurundan esirgememesine gece-gndz Ce-nab- Hakk'a dua etdiim ailemizin her bir ferdinin bildii ve malumu olduu hususattandr. Sizi mukaddes vatanmn aquu efkatine (yni mfik kucana) mlet-i necibe-i Osmniyemizin sonsuz efkatine ve asker kardelerimin muavenet-i merdanelerine (yni merde yapacaklar yardmlara) terk ederek asla gzm arkada kalmayaca gibi, Girid, Yemen ve ark (Dou) trihlerinde de nmm yazlaca gibi vatan fedaisi olan bir asker iinde bundan byk bir eref ve iftihar olamaz." Dediine Cenb-i Hakk' ahid-i dildir. Bu bakmdan delicesine, byk bir cesaretle din ve devlet, vatan ve millet urunda vcudunun yok olmasna gnll komakla kahramanca vasflar zerinde toplayan Gazi Feyzullah Paa bu dadaai hayat terk eyledi. Gencecik varlndan daha ok istifade edilebilecek bir zamanda r.!294/m.l878 senesinde otuzyedi yanda olduu halde ruh-u azizi cennet baelerine udu. Dedem Hac Ate ve Pederim Gazi Feyzullah Paa mafuru Cenb- Rbbi Mennnn gufran iinde garik-i rahmetle yattka bilcmle asker kardeleriyle bu millet-i necibey-i Osmaniyeye mr tavil (uzun mr) ve her bir iinde tevfik- ihsan buyursun. Amin. "Gazi Feyzullah Paann kabri Haydarpaa'da byk kabristanda Viran Sebil civarndadr. Hvelbak kinci ordunun fedaisi vatan kurban hazret paa ki emiri kazay mbrem idi fark adaya Aduvu tire rz olsa acibmi rusiye Cmle ki ok yzler aartmt girb meydn- gavgaya Olup mecruh-u harb ire nihayet kestiler pyin Ayakdan dd emasir idin ok kat'a etdi paye Nasl Hakk' destgir etmez na ah- ehidm

Hatime Doktor Volkovi'de ihanetinin meydana macan anlaynca hemen terk-i hizmet ederek Bulgaristana firar eyledi. Vulkovi'in banda limon byklnde bir ur vard. Fes giydiinde pek belli olmuyordu. Her ne suretle elde ettiyse Dersaadet kapikethdal ile geldii vakit bana apkann gzelce yerlemesi iin bahse konu uru karttrm artk kasket giymi olarak, diplomasi yoluyla yapmad hezeyanlar, evirmedii frldaklar kalmam; nce nimetiyle perver-de olduu ve sayesinde miralay rtbesine kadar irtika (yni ykselme) ettii bu miflet-i necibe-i Osmaniyemizin bana bir bely muazzam kesilmi idi. Bundan takriben on sene nce bir gn klbe giderken Be"-yolu caddesinde gndzn mintarafillah (Allahn emriyle) bir Bulgar tarafndan karnna saplanan ba kendi eli ile kartmaa alrken ld gazetelerde okunmu idi. Bylece bu mfsidin varlndan Cenb- Mevlmz bu aziz vatan ve muazzez devlet-i Osmaniyemizi kurtarrken, ehid ve Gazi pederim Feyzullah Paann intikamn ald ve de bylece adalet-i ilhi yerini buldu. Kan kaybndan gitmek naslm o da grm oldu. Cenb- Zlcell Hazretleri dima AZZ ZCI NTKAMDIR. Balkanlar'da Bir Bomba! Makedonya! Ylmaz ztuna Bey,deerli eserinde Makedonya bir milliyetler mozaiki idi, der. Yan nfusu mslmanlar tekil ederken dier yan sayyda gayrimslimlerden mteekkil topluluk meydana getirmekteydi. Makedonya, yzbin kilometre kareye varan verimli arazide yaayanlarn umumi nfusu drt milyon kiiyi bulmakla beraber, bunlarn bir milyonunu tekil eden Bulgarlar ve Makedonlan, Yunanllar onlar" da Srplar takip ederken bir miktarda lah'da denilen Romenler bu topraklarda slm korumas, Osmanl idaresi altnda fehir fahur bir hayat srdrmekteydiler. Taki 21/Eyll/1902'de balayan Makedonya Bulgaria-rnn ihtilli zorda olsa askeri birliklerimiz tarafndan bastrlrken, hareketin de kolay gemediini hatrlatalm. Huzurun bozulmamas iin kyama katlma- yan Bulgarlar da zorlamakta gerekirse fecii suretde ldryorlard. Gen bir mlazm olarak Makedonya dalarnda askerliini yapm bulunan Gnen'in deerli evld mer Seyfettin buralarda mahede ettii tedhi hareketlerinden esinlenerek mehur Bomba adl hikyesini kaleme almtr. Sultan Abdlhamid Hn; Hristiyan leminin Osmanl devleti ve onun gelecei hakkndaki samimi plnlarn bildiinden yzlerine mltefit davransada hi bir zaman itimat et-rnez, her eyin tedbirini almaya alrd. Nitekim; Makedonya meselesi kendini gsterirken, padiahda, tedbirlerini almaya balam derhal <Vilyat- Selse umm Mfetti!ii> nmyla vilayetin genel mfettii mnasna gelen bir ma-kam ihdas etmiti. Bu makam da ileride sadrazamda

olacak olan Hseyin. Hilmi Paa'y getirmiti. Selanik, Manastr ve Kosova.Valileri, bu ztn verecei talimatlarla idareyi srdreceklerdi. Hseyin Hilmi Paann hakknda gnmze kadar yazlm mstakil bir kitap olmadn tesbit etmi bulunuyorum. Bunun ne mnas olabilir? Sorusu akla gelirse ilknce ne demek lazmsa onu syleyelim; can dostu olmam. Kltr cemiyetlerinde, matbuat leminde kendine arkadalar edinmemi, klasik bir devlet memuru etrafna fazla almam devlet adam olduundan medhini yapacak bir vris brakamad mnalar istinbat edilebilir. Abdlhamid Hn'n Mfetti-i Ummi yapt H.Hilmi Paa hakknda baknz; ttihad Terakki cemiyetinin muhaliflerinden olup, Msr'a kaan sadaret ifre kalemi hulefasindan Selahaddin bey; "Bildiklerim" . adyla 1918 ylnda Kahire'de tab et trdii kitabnda ne demektedir: "Kmil Paa kabinesinde dahiliye nazr olarak bulunan Hseyin Hilmi Paa ise, ne sebebten.se bu hin serserileri (ittihatlar) serfr (batac etmek) ve nkyaddan (onlara uymakdan) kendini bir trl alamam ue mevkii sade-rete ibad udi'ne inzimam eden hrs- ch ile gzlerine m tarl olup, hal istikbl-i devlet ue milleti feramu (unutmak) ederek bu hazele ile mean kabinenin sktuna var kuvvet-i bazu ya verb altndan vatan ve milletimizin bu hli felket ve inksme maruz kalmasna,marnileyhin (Hseyin Hilmi Paa) bu vech hareketi sebebi yegnedir." Demektedir. Selahaddin Bey koskoca Yldz saraynn kitabetinde ifre kalemi memurininden olduundan ve asrn en kymetli hkmdarn bilgilendiren, imlsyla gnmz insannn mell mell bakaca yukardaki satrlar karalamtr. Biz; trnak iindeki ifadesinde Salahaddin bey'in ne demek istediini okurlarmza sadeletirerek vermeye gayret edelim. "Kmil Paann kurmu olduu hkmette iileri bakan olarak vazife alm bulunan Hseyin Hilmi Paa ne sebebten-se ittihatlar bana ta yapm, onlarn her sylediine uymak gereini hissetmi, kendisini sadaret makamna yni babakan yapmaya dir yaplan gizli vaad, hrsn arttrm ve gz baka ey grmez olmutur. Kabinenin yklmasn temin edecek gayretlere giritiini tabiat ile bunun sonucunda ne milletin hlini, ne geleceini dnmemi ve sonunda urad mz felket ve blnmenin msebbibi Hseyin Hilmi Paann, bu tarzdaki davranlar tek sebebdir." demek istemi oluyor Hseyin Hilmi Paa'nn, Midilli Mutasarrfl ile srgnde bulunan Nmk Keml Bey'in yannda pek gen yada bulunduu edebiyat ve grlerinden ok istifade ettii ayca Nmk Keml Bey'e byk muhabbeti bilinmektedir. Hseyin Hilmi mfettilik grevine atandndan krkdrt gn sonrada makam- sadarete de Avlonyal Mehmed Ferid Paa getirilmiti. Ferid Paa babl'de tekil edilen Rumeli Vilayetleri slahat komisyonu riyasetinde bulunmaktayd bu sebeble Rumeli'de olan bitene hayli vukufiyeti vard. Make-donya'daki kyam bir mddet sonra alnan tedbirlerle sona erir gibi oldu. 2/Austos/1903'de Bulgarlar, yeniden ihtill kvlcmn fle diler ve zellikle Manastr civarnda te'siri ve kan deryasna evirdikleri sokaklarda kendi dinda ve soydalarn

ldrmekten ekinmiyorlar bu da bizim gen subaylarmza yeni dnce ufuklar ayor, dnce dnyasn baka bir pencereden mtalaa eden bu gen zabitler, itikadi-yatlannn szgecinden bu fikir ve davranlar geirmediklerinden, savatklar, ldrp, yaralamak veya tevkif etmek zorunda kald dmanlarnn fikriyatna hayran oimak gibi bir amaza dp, bizim buralarda ne iimiz var diye yanl, yanl olduu kadar da zararl bir dncenin zebunu olup, rklk tuzana dmeye baladlar. Bulgarlarn, bamszlk elde etme mcadelelerini, kendi ellerinden kmak demek olduunu, orada Bulgarlarn miktarndan ok daha fazla mslman ve dier rklara mensup insanlar olduunu hesaba katmyarak Makedonya'dan olumsuz etkilendiler, Hi dnmediler ki, Makedonya Rus, ngiliz, Fransz, Almanya daha dorusu hal dnyasnn kendilerine oyuncak ettikleri bir topluluktur. O hengamede Almanya bizim tarafmza yakn davranyordu. Hlbuki o donem zabitlerinden biri olan Binba Mehmed efik Bey ise, kafa patlatyor Osmanl devleti zerinde hristiyan dnyasnn pln ve programlan karsnda bizim ne yapmamz gerektiini bulmaya alyordu. Bu hususda da devlet-i liyenin devamnn nasl kabil olabileceine dir zmler retmeye koyulurken, bizim Makedonya topraklarndaki gen zabitlerimiz fikri bir asimilasyona uruyor idi. Bu o kadar mhim bir hadise olarak Sultan Hamid mekteplerinin mezunu subaylarnn fikri eliniyordu, nk tahsil esnasnda verilen rnekler daha ziyade avrupa trihine ait oluyor, nezaket, nezafet, feragat, ecaat ile ilgili hususlar, bilhassa ecnebi muallim ler ve rk dncelere sahip hoca'lar tarafndan zabitlerimiz, asakir-i islm ifade ve anlayndan uzak yetiiyorlard. Bir bakma Fravun, hasm Musa (A.S)' nasl saraynda yeti tiriyorken, Abdlhamid Hn'da kendisini alaaa edecekleri ku style besliyordu, icabnda Hatay'da 35 ay maa gnderemedii jandarma birliini idare-i maslahat ediniz beyanyla oyalayarak. imdi bu almamza yukarda bahsettiimiz gibi bir risaleyi Os-manlcadan latinize edip, tetkikinize sunuyor ve diyorumki, Makedonlar hakl grenmi yoksa binba Mehmed efik Bey'mi daha isabetli bakyor, buna emin olmak iin Beka-i Osmaniye adl risaleyi buraya alyorum: Beka- Osmaniyye Mtalaas Binba Mehmed efik Efendinin risalesinde Anadolu ktasnn (topraklarnn) Bahr-i Siyah (Karadeniz) cihetinden, Rusya'nn Bahr-i Siyah donanmas tefevvukunu (stnln) muhafaza etdike vaziyet-i elmesi aikrdr. imal-i ark (kuzey dou) istikamet-i berriyesinden (karayolu) dahi Rusya'nn py-i taarruzuna (saldrgan admlarna) kar mstesna bir haileye (engele) hiz deildir. Anadolu ve Suriye ktalarnn bahr-i sefid (Akdeniz) sahili dahi hasmn fik-i kuv-vay- bahriyyesi ianesiyle (dmann kuvvetli deniz kuvveti yardmyla) harekt- taarruziyyesine (saldr hamlesine) m-said bir haldedir. Velhasl vaziyet-i corafiyei Osmaniyye, mstesna bir vaziyet- mfide-i sevku'lceyiyyeyi hiz (Osmanl devletinin buradaki durumu pek ayr ve faydas

ok bir idareye sahip) olmadndan, Osmanl devletinin bu noktai nazardan tabii bir istinatgah yni dayana dahi yok demektir. Hele dima- devlet ve memleket olan payitaht (stanbul) geri Avrupa-yi Osmani ve Asya-i Osmaniye' nin ve iki byk denizin mahalli telafiyesinde (arasnda) bulunmak mnasebetiyle ehemmiyet-i siyasiyye ve askeriyyesi ve fevaid-i ltahsas (faydal olmayan topra) gayri mnkirsede (inkr edilemezsede) berr'en ve bahren (kara ve deniz) kavi (kuvvetli) bir hasmn taarruz-u cddiyesine mukavemet etse bile rnevken ha!-i muhasarada kalmaa salih (uygun bir zemin ve zamandadr. yle bir harp zamannda dima- devlet demek olan payitaht, vatann akasam- siresine icra-y hkm ve nfuz edemeyecek, beden-i vatan sektei dimaa uram bir mall vcuda benzeyecekdir. Hele esliha (silahlar) ve cephane fabrika ve depolarnn u ekl-i vaziyete mlik olan istanbul'da bulunuu yle bir zaman iin ne derece bis-i felket olaca mstan-i beyandr. Bir hkmet (devlet) dima ahval-i fevkaldeyi nazar- dikkate almaldr. Mrur (gecen) zaman ile ahval-i akvam (kavimlerin durumu) ve me-malik-i tebeddulat- siyasiyye (lkedeki siyasi deiiklik) ve iktisadiyye'ye uradka, dvel-i mtemeddinenin (medeni devletlerin) tedabir-i siyasiyye ve harbiyesi dahi tahavvle (deiime) uramak mecburiyetindedir. Hi olmazsa Karadeniz ciheti taht- emniyet-i bahriyyede bulunmadka netice olarak maalesef denilir ki; muhtasaran beyan olunduu zere, h- kmet-i Osmaniye yni Osmanl devleti ne millet ve ne de vaziyet-: corafiye itibaryla emin bir istinadgha mlik deildir. -.... Osmanl Devleti Avrupa Devletleri Arasnda Denge Kurarak Siyasi Varln Salayabilirini? Memlik-i Osrnaniyye son asrda avrupa byk devletlerinin rekabet sahas ve tecavz hedefi olmutur. Bu yzden Osmanl devleti ad byk devlet diye geenler arasnda bir denge kurmak suretiyle hukukunu ve varln srdrebilmesi zor ve hlen uzak saylr. Avrupann byk devletlerinin zamanmzda antlama ve ittifaklara ball, denilebilirki arkda ki niyeti siyasi ve iktisadi menfaat rekabetine dayal vede matuftur. u yaanan hl ile nasi mmkn olur ki ark'da rekabet ve hrslarla dolu ecnebi siyasete henz bal olmaktan kurtulamam bizim gibi bir devlet, bir memleket-i heyet-i mttefika ve mutelife-i dveliyeden yni bunlardan birisine dayanarak ve iltihak etmek istidadn yapabilecek olsun. ngilizlerin; Msr'da ve Arab Yarmadasnda ark, garp ve cenup yni dousunda, batsnda ve gneyinde takip etdii istilac siyaseti, Franszlarn Cezayir, Tunus htt Trablusgarb ve Suriye'deki mevkilere dir siyasi niyetleri, talyanlarn ise; Osmanl'nn Afrika sahillerinde olan gz Trablusgarb ile garbdaki Arnavutluk civarndaki istilaya dnk siyasi faaliyetleri buna inzimamen Rusya'nn, Osmanl devleti hakkndaki deimez ve kadm dncesi olan imha planlaryla olan hlyalar, saydmz avrupann drt iri lkesinin, Osmanl vatann blmee dnk ihtiraslar yakn zamanda bunlara yaklamak

deil hasm olarak saymak durumuna getirmitir. Almanya Ve Avusturya Devletlerine Gelince

'

Bu iki devletin yapt beyanlar avrupann byk devletlerine kar olan vaziyeti siyasiyye ve iktisadiyyeleri bu iki devleti Osmanl Devletine yaknlamaya itmitir. Ezcmle; bu iki devlet Almanya ve Avusturya gerek limdi gerekse stikbalde karsndaki devletler olarak grdklerini, Osmanl devletide aynen karsnda grdnden bunlarn yaknlamalar uygun olup, siyasi sahada kuvvet kudretlerini isbat- vcud etmeleri, Avusturya ve Almanya'nnda siyasi menfaatlerine uygun gelecei tabiidir.. Ancak bunlarla yaplmas tasavvur olunan antlama tabii grlyorsa da, Osmanl devletinin muhta olduu kuvvet ve kudret-i askeriyyesini ve ida-rei dahiliyei intizamiyesini dzeltememesi ve avrupann drt byk devletinin bunu nlemesi, te tarafdan ecnebi devletlerin siyasi arzularnn ihtiraslsna maruz kalmas, Almanya ve Avusturya devletlerine ittifak teklifi yaplmasna hkmetin msaid bir zemin zaman iinde olmadn getiriyor. Eer zetlersek deniliyor ki; Osmanl Devletinin bu gibi ittifaka t-lib olmas demek, Almanya ve Avusturya'nn himayesini istemek mnasna gelir. Bunun byle anlalaca tabii ve muhakkak bulunduundan, u hl ihtiraslaryla dmanmz olan devletlerin hakkmzda iddetlerini oaltmaktan baka bir ie yaramaz. Bu bakmdan hkmet byle bir ie teebbs etmeyecei gibi Almanya ve Avusturya'nn dahi velev byk bir menfaat mukabilinde olsun byk devletlerin stnlne kar aka hmilik yni koruyucu ekline-varaca bu gibi ittifak kabul etmez. Zira bizim iin, kendilerini tehlikeye sokmaktan baka bir netice veremez. Grlen vaziyete gre osmanl devleti devletlerin ittifakna dahil olmak suretiyle de hukuk ve hayat- siyasiyesini muhafazaya mkn gremiyor. Osmanl; Hayat Ve stiklliyetini Nasl Teminat Altna Almal? Aadaki beyanlarmzda sebeblerini arzettiimiz ve tevessl etmemiz gereken tedbirleri syleyelim: 1) Cezire't l Arabin yni Arabyarmadasnn Osmanl Devletine dolaysyla mslman kavimlerin selmeti ne dayanak olacak salam bir ekle tanmas. 2) Hanedan- l Osman'n erkeklerinin erefli ve saad-tn muteber hanmlaryla evlenerek sllei Cenab Nebevl'ye akrabalk tesisi yaplmas. 3) stanbul Osmanl baehri olarak kalmakla beraber, hilafet payitaht nmyla savan idaresi ve islm siyasetin noktai nazarndan lzm gelen vasflar hiz bir mevkiin ikinci bir bakent olarak seilmesi. Bu maddelerin izahn aaya alalm: Esbb-I Mcibeler

1) Arapyarm Adas Osmanl devleti iin istinadgh olarak seilebilecek bir unsur olmakla beraber corafi vaziyeti dahi mstesna bir vaziyeti pek makbul bir idareye hizdir. Yanmada on il onbe milyon ayn rkdan mslman insana sahibdir. Bu millet zek, cengver ve cevval ve de mstaid bir milletdir. Bu nfus askerlik menba olarak kuvvetli bir as-keriyye tekil eder. Ktlk getirmesi muhtemel baka bir kavim ile kark deildirler. Yarmada insann fidesiz ve belki Osmanl devletine ve milleti islmiye'ye bugn muzr bir unsur hlinde tutan sebeb evvel idrk seviyeleri ikinci olarak sosyal durumlardr. Bu taraflarnn slah hlinde o necib millet hakikaten islm leminin medar- istinad olacak bir hl-i heybet-i kymete vasl olur. Arap Yarmadasnn corafi mevkii trihi bakmdan da msbet olup kara yolu, taarruz hareketi yaplmasna uygun olmayan bir l ile evrili olduu gibi cihet-i sireside denize ve sahillere uzakl, su ve havas ecnebilerin tasallutuna msaid deildir. Trih bize isbat ederki, Yarmaday hibir cihangir devlet istil edememitir ve ayak atanlar ise Ceziret l Arab'da bannamamlardr. Yine trih isbat eder ki Arablar erefi islmla irad olunduktan sonra Arab Yarmadasnn Roma ve ran gibi iki muazzam cihangir devleti perian ederek, in hududundan, Fransa* hududuna kadar cihangir bir devlet kurmulardr. Her zaman iin bu yaradldan beri tadklar istidat ispat etmilerdir. Bilenlerce takdir edilecei zere mstesna bir harb vasfna sahip olduu gibi krk senedenberi pek mhim bir vaziyet hkimiyeyi de kazanmtr. Arab yarmadas Svey Kanalnn alndan beri avrupann mstemleke ve iktisadi yolu olduu aikr bulunan Svey, Kzl Deniz, Babulmendep deniz yoluna uzaklna hkim bir vaziyet-i mhimme-i mmtzade bulunmaktadr. te bu yarmadann Osmanl devletine istinadgh olarak seilmesine uygun ve matlub hle getirilmesi yolundaki arzunun ve temininin hikmeti budur. Byle grnte kuvvetli bir kurulu salanrsa yalnz deviet-i Osmaniye'nin deil btn islm dnyasnn hayat ve selmet-i mstakbelesi teminat altna alnabilir. Mcadelesi Bilindii gibi Sultan Abdlhamid-i sni hazretleri Sultan Abdlaziz hn'n hl'ini ki mahlu padiah amcas oluyordu ve de mekk lmne hid olmu ve bundan ay sonrada aabeyi 5. Murad'n rahatszl mnasebetiyle tahttan infislini yaamt. Aabeyinin yerine getirildii Osmanl tahtna kud ettiinde uymas gereken artlardan biri kanun-i esasiyi tesis, merutiyet sistemine geie olanca yardmyla itab etmekti. Ancak merutiyetin iln ve onun arkasndan meclisin gayri milli ve gayri mslim mebuslarn dolduruu yznden hasm- biamanmz Ruslarla ok kanl geen ve mthi bir insan ve toprak kaybna sebeb olacak savadan malup ktk. Bu fecii bozgunun yaralarn sarmak dirayetli bir el, lkenin her tarafnda olan bitenden haberdar olabilen merkezi bir idarenin yapaca idir kanaatna varan

Sultan Hamid, milletine yaymlad bir beyanatla ne iitirseniz, ne duyarsanz, devlete yni bana bildirirseniz halledemeyeceimiz hi bir konu kalmaz mealinde ki bu almla millet ve padiah arasndaki ihdas olunan suni kprleri kaldrm, mslmanlar li felerine her ktlk tasavvuratan haber vermektelerdi. Gayri mslimler ise uradklar hakszlklar bu ak davet karsnda korumasnda olduklar padiaha bildirmekten ve tedbirlerin alnmasndan, uygulamalarn yaplmasndan epeymemnundutar. Ne var ki zaman iinde bir takm jurnallere verilen bahiler emelleri karanlk kiilerin bu messeseyi istismar etme yoluna gitmeye baladlar. Gelen jurnaller gibi bym, padiahn bunlar deerlendirmesi vaktinin ok byk bir ksmn almaya balamt. Bu gn siyasi partiler naslki iktidara geldiklerinde bir hayli yksek derecede memur ve hizmetliyi saa sola savurup, yerlerine kendine yakn olanlar grevlendiriyorsa, bu kadar vsi olmamak artyla o dnemlerde de bavurulan bir yoldu. Buna inzimamen o devirde partilerin yerine misl olarak sylenenler yle idi: Said Paalar, Mehmed Kmil Paahlar, yok Ferid Paahlar diye guruplamaiar olduu gibi, saray iinde padiaha yakn grev sahipleri dardaki bu paalardan kime sempati duyuyorlarsa, veya bunlarn her hangi bir iini yerine getirir ise, ona yaknlk besler, adet onun adam olarak padiah nez-dinde yaplacak bir hizmette gnl veya menfaat ba olan ricali devlete yardmc olurdu. Bunun tabii mefhumu muhalifi dier bir ricalin ilerini engelemek, srndrmek, bir takm hafi bilgileri bal olduu guruba yeti tirmek olmaktayd. Zaman iinde Mithat Paa ve onun izinde giden cntrkle-r'n, Nmk Keml'in, Ziya Paalarn, inasi'lerin mezlerini tutan merutiyet taraftarlanda saraydan bal olduklar misyona ne kadar menfaat temin ederlerse inandklar dvalar-na kendilerini hizmet etmi addederlerdi. Veliahd-ehzade her zaman padiahlarn alternatifi olarak telkki olunduundan o seviyede de, Sultan Murad'c, Veliahd Read efendici, OSMANLI TARH Abdlhamidci'likler alp yrmd. te bu kadar kark bir lke idaresinde en nemli unsurun kim ne yapyor? Sorusunu btnyle olmasa bile bir haylisini zebilen jurnal messesesini aabilen bir messese mevcudmu? Gnmzde istihbarat iin ayrlan zaman, mekn ve para bounam ki yinede krsal alanda oban'n verecei malumata geni apta ihtiya var. Pimanlk kanunlaryla rgtlerin iinden haber alma metodlarn kullanmamak olabilirimi? te gnmzde hissetiimiz btn ihtiyalar 2. Abdlhamid dneminde kendisini daha da hissetirmekteydi. Yine yukarda beyan ettiimiz gibi, her gzel hareket bir kmaz sokaa tayan bulabilmitir. Bu kmaz sokaa gidii dnemi yaam bir merhum yazarn, Ziya kir bey'in "Elli Yl nce Bizi dare Edenler" adl eserinden alntlarla ve zetlemelerle sayfalarmz sslemeyi dndk.

Deli Fuad Paa Bu zt; Msr'da 1835'de dnya'ya gelmitir. Vefat 1931 senesinde stanbul'da vukubul mutur. Babas mir Hasan Paadr. Fuad Paa ilk tahsilini Msr'da, orta tahsilini stanbul'da tamamladktan sonra Kahirede bulunan Osmanl harb okuluna yazld. Buray bitirdikten sonra Msr Ordusunda vazife ald ve burada albay rtbesine kadar irtika etti. Bilahire stanbul'a gelip ra-i Askeriyye'ye tyin edildi. 1869'da yni 34 yandayken, mirliva oldu. 1872 senesinde Arnavutlukta vede Kerkkte kan isyanlarn bastrlmasnda byk emei getiini gryoruz. Balkanlarda Srp ve Karada bakaldrmalarna sava alnca Karada zerine yryenlerin bandayd. 1876/1877-1293 harbinde Tuna ordusunda korgeneral rtbesiyle istihdam olundu. 2.Tmen kumandan olarak Trnova/slimye arasnda, Elena ad verilmi mevkide Rusr balarnda nl kumandanlar uvalof olduu halde, byk bir bozguna uratt. Bu zaferde gsterdii yksek cesaretin karl olan Deli'lik lkab, adna eklenirkende, tbiiki kadibine kadar hakkettii Elena meydan muharebesi kahra-manlda birlikte anlrken Sultan Hamid'in gnderdii mirlik rtbesi de ilve olununca kartviziti meydana getiren isim ve sfatlar birletiinde unlar okunmaktayd: "Elena Kahraman erke Mir Deli Fuad Paa" Btn bunlara bir de yver-i ekremlik inzimam olununca, boy ve bos bakmndan iki metre ve muntazam bir vcud, heybetli bir ba ve gen yata krlam sakal ile nrani bir yz, herkese vekar-la fakat mtebessimane bakan gzleri, dostlarn iini str, dmanlarnn kann iliini dondurucu tesir yapard. Bu koca erke, hem ok zengin, hem de eli pek ak sehavet denen hususun kendisinde bir baka yak oluyordu. Paa; atalca* cja hatlar dman at takdirde ehri yni stanbul'u savunma noktasnda neler yaplabileceini istiare eden ve bu istiarelerin gerei >e leri tahkime bizzat nezaret eden padiahn zarif bnyesi yannda ondan yedi ya byk Fuad Paa dev yaps le manzaraya bir mehabet Kazandryordu. Ahali padiah ve Fuad Paa'ya maaallah ekmekteydi. Fuad Paa' nin dier baz vasflan yeri geldike anlatlacandan onu Istanbulun savunma hazrlk- larn yaptklar kavak noktalarnda padiahla birlikte brakalm. Zten alnan tedbirlerin kullanlmasna lzum kalmad, moskof atalca'y amayp, bir kk gurupla Ayastefanos, yni imdiki Yeilkye geldi. Orada sulh mzakereleri cereyan etti. Bu sulhun neticesinde perianlmz tescil edildi. Gelelim Menfaati Guruba Padiahn etrafnda yer alan menfaatiler gruhu, padiahn deer verdii cidden deerli insanlarn gzden dmesini sadece duayla istemek deil, eitli tezghlar kurarak gerekletirmeye gayret gsterirdi. Padiah bunlarnda kendisine lzm olduu inanc iinde, yni gnmzdeki derin devlet malzemeleri gibi addettiinden onlanda kymetli deerli elemanlar olarak nitelemekle beraber bu ilerin irkin ile: olduunu tabki; takdirden acizdi. Fakat iet her zaman lazm gelir deyip, bunlar da memnun etme yolunu ak

tutard. Deli Fuad Paa ise bu tip adamlarn hi birini sevmez, onlardan ekinmez mtalaalarna deer vermeyen bir ztd. Kalb kalbe kardr derler ya, o hesab! Bu gruh da, Deli M-ir'den hi holanmazlar, ne yapp yaparlar bir takm jurnaller tertipleyip, Mir Paann aleyhinde padiaha ulatrrlar, bunlara inanmayan padiah "Dokunmayn benim Deli Mi-rim'e"dedikten sonra jurnal sahibine harlk verirdi. Sonra da bu jurnali alr da Fuad Paa'ya gsterirdi. Bu tip adamlar hi eksilmez, 1877'ile 1901'e kadar Fuad Paa hakknda bir ok jurnalin tertiplenmesine ramen: "yel kayadan ne alr misli, melunlar, padiahla miri arasnda mnaferete muvaffak olamadlar. Bir ara menfaatiler gruhu oalm, vehham padiahn bu zaafn arttracak jurnallerla ortalkta dolap'beenmedikleri kimseleri perian etmeye balamlard. Bunlardan Reid Paa, zzet Holo (Arab), Fehim Paa, Ali mil Pasa idiler ki, aralarnda anlatklar bir tezghla sadr- esbak Mehmed Said Paa ile Deli Mir Fuad Paa gya antam-lar padiah tahttan indireceklermi babnda bir jurnal ihzar ederler. Bunlarn arasnda; bahafiye olan Fehim Pasa cok Karaktersiz, insafsz, ahlksz, cani ruhlu bir kimseydi. Nice ocaklar sndrm, ne hnumanlarn yerinde yeller estirmi bir zlimdi. Ayrca haddini bilmez saygsz bir kimseydi. Bir ele en tehlikeli ve kendisini her iden syran u ekilde tarif ettii bir tesbiti vard: "Efendimizin hayatn korumak benim vazifem. Duyduum, grdm her eyi zt ahanelerine ulatrmak vazifelerimin banda gelir. Ne varki btn bunlar ispata mecbur deilim. Benim duyduumu akladmda ya evet ben byle yapacam diyen olabirmi? u halde inkr edenlere ben karmam" eklinde bir izah getirmekteydi. Veliahd (Sultan) Read efendinin oullarndan Ziyaeddin ve mer Hilmi efendiler, binmi olduklar fayton arabayla gezmee kmlar, bir hayli dolamlar ve dn yolu olarak da Nianta zerinden konaklarna avdet etmek ze.e Fehirn Paann evinin nn den geerlerken, Fehimde hangi mlevves ii yapmaya gidecekse konandan kmak ze-reymi, gelenleri grdnde bunlarn veliahd Read efendinin ocuklar olduunu hi kaale almadan hatta tam aksine onlara stnlk taslayacak tarzda nlerine km ve buras bana aid buradan geemezsiniz ikaznda bulunur. Efendiler bu saygszla gcenseler de, arabacya dn emrini verirler. Grld gibi veliahd'n yetimi genlerine bunu yapan biri, devlet memurlarna, ahaliye, meayihe kimbilir neler yapar? Acaba; bu hlin yni cihet- askeriyyeden olan paalar ile sivil grevlerden paa rtbesine gelenlerin arasndaki bu elerin anlamazlk, sivil gruhun merdne davranmamasn-danm? Yoksa askerlerin disiplinlerinin farkl olmasndanm-dr? Bunun cevabn apayr bir soruturmada bulmak kbidir. Mesel Arab zzet Paa (Holo), bu hususda bir hayli skntlar ya am, bol keseden verilmi sivil paalardandr. Fuad Pa-a'dan, 93 savann dier bir efsane ismi Gazi Osman Paa'dan bir hayli azar ve hakaret grmesine ramen ve de askeri ahslara irade-i seniyye ancak asker- erkn- harpler

tarafndan tebli edilir denmesine ramen zzet Paa, byle bir teblii yapmaktan pek zevk alyordu anlalan. Htt Gazi Osman Paa; OsmanhYunan 1897 savanda it kasrnda toplanan askeri istiare heyetine yine bir irade-i seniyye teb-. li etmeye kalkan zzet Paa'nn kafasna iskemleyi atver-mit. Can bir hayli yanan Holo, padiaha ii gtrmeme akllln gstermiti. imdi Fuad paaya di bileyenlerden biri olan Reid Paa pek apkn biri idi. Ancak yakkl ve ok zengin, dnyada en iyi kl kullanan silahrlerden biri olan Fuad Paa' nn karsnda hep yenik dyordu. Reid Paann gz diktii bayanlar, son anda tercih lerini Fuad Paa'da yapmalarnn meydana getirdii bir kskanmam idi Ali mil Paaya gelince bu adam gsterie pek dkn olmasna ramen Deli Mir' in katlm olduu toplantlarda bin mumluk ampuln yannda bir mum gibi kalyordu ve onun yannda caka satamyordu. erke Mehmed Pa-a'ya gelince ayn kavimden olmalarna ramen ona kzmasnn sebebi, kskanmas, ondan ylm olmaktan kaynaklanyordu. Fehim Paa ise; Deli Mir Fuad Paa'nn Feneryo-lu'ndaki muhteem konann parldyan klar, her gece bitmez tkenmez davetliler, en mkemmel hanende ve sazendelerin katld muazzam musiki lemlerinin bu tertibisi Fuad Paa padiah'dan daha mreffeh ve aaal bir hayat yayordu vede bunun suyuda ahsi servetinden geliyordu. Msr'daki iftliklerinin gelirleri paaya hakikaten madd bakmdan krallar gibi hayat srme imkn bahediyordu. imdi Fehim byle bir kimseyi nasl kskanmasn di? Kendinde kudretin temsilcilii vehmeden birinin byle bir farka tahamml kolaymyd? Btn bunlara karlk halkn her iki tarafdan ad geenlere yaklamna bir atfu nazar edelim: Ahali bu dman kardeleri grdnde ya bir tarafa saklanyor, ya da onlarn bulunduu tarafa bakmamay tercih etmekteydi. Buna karlk Deli Mir Fuad Paa herhangi bir yerden getimi, tanyanlar koar ve selm vermeye bakarlar, tanmayanlar ise grmek iin koarlard. O ise, bir baba tavryla selmlar datarak, gler yz vede glen gzleriyle insanlarn yreklerine sevgi salarak varln hatrlatrd. Fehim Paa'y bir gn Cuma Selamlnda kenara eken Mir Fuad Paa, yaptklarn yeter, artk hakkmda hergn urnal veriyorsun fena yaparm diye tehdit etti. Bu tehdit, Fehim'de tesirini gsterdi. Bir mddet geri ekildi. Fuad Paann karsnda aleyhde olup, tuzak kurmaya alan iki kii meydanda kalmt. Bunlarn biri askeri savc Reid Paa ile skdar muhafz Ali mil Paa idi. Ali mil Paa kurnazca davranp, skdar civarnda ki kacak her hangi vakaya muntazrd. Savc Reid Paa ise yanna ald baz sivil me murlar ile Fuad Paa'nn kk civarna yanayor Mir'in sabrn taracak davranlar gsteriyordu. Reid Paa'nn korkak ve dlek bir kii olduunu bilen Fuad Paada nasl oluyor, kime gveniyorda benim konan zeri-ne bu kadar debiliyor diye kafa patlatmaya balamt ki, bir akamst scanda Reid Paa bir paytona binmi olduu halde ve arkasndaki faytonda da sivil memur

geerlerken, her zamanki gibi Fuad Paa konan kapisndadr. Ve de gemekte olan faytonun iinde, bir keye ekilmi Reid Paa, ceketinin btn dmeleri ak ekilde ve Fuad Paay grmemezlikten gelmesi disiplin dkn mirin tepeini attrmaya yetti. Paytonu durdurup Paay kke artt. Reid Paay kkte Koca mir bir gzel dvd. Arkasndan sordu: Artk dorusunu sylersen sana baka bir ey yapmayacam, serbest brakacam. Seni, beni takip etmek iin kim vazifelendirdi? Cevab yleydi: Zt- devletlinize ok byk hrmetim vardr. Arab zzet Paa bunu istedi. Ali mil Paa ve Fehim Paann sizi takibe aldn iittim. Bunlar sylerken; daha sonralar! babili basknnda ldrlen Harbiye Nzn Nzm Paada hayretle Fuad Paann yannda geen olaylara hid oluyordu. Peki Arap zzet ne talimat verdi? Sorusuna cevap olarak, Fuad Paa; siz kadky ve skdar'da gizli bir cemiyyet ku-ruyormusunuz. Mensubiyetinizle erefyb olan bir ok zabiti Selimiye Klasna yerletiriyormusunuz! Birliklerin bana size bal subaylar yerletirdikten sonra karacanz ihtill neticesinde de saltanatda deiiklie gidecekmisiniz. Oullarnz beyefendiler ise, avrupa'da yaayan cn Trklerle haberleme iinde olduu gibi konanzda musiki toplantlar altnda yaptnz tertibat, dorudan gizli mzakerelermi! Reid Paa, szlerini tamamladnda gerek Nzm Paa gerekse Mir Fuad Paa bu iftiralarn arl ve atlan irkeften utanmaktan kendilerini alamadlar. k dar demek zorunda kaldklar Reid Paa ceketini eline alp, binbir temenna akarak kendini dar atmak zereyken, Fuad Paa haykrd: -Nereye byle ceketini giysene. uaklarn nne bu klkla utanmadan nasl kacaksn? Nzm Paa; Reid Paann kmasndan sonra bir hayli tella: "Aman Paam. ler fenalayor. Acaba kim tarafndan bir ifaat vukubuldu? Sorusunu sordu. Fuad Paa da bilmiyordu, ancak btn dmanlarnn ittihat ettiini hissediyor ve kar tedbirler almas icb ettiinide dnmee balad. Burada Nzm Paann kulland ifaat kelimesinin Kaynamzn yazar Ziya kir merhumun kalemini rastgeie sallamasndan ise, bir m-na ifade etmez fakat, Paann azndan kmsa, baz hususatn asl varm mnasn aramak, beyhude bir gayret saylmaz. Dorusunu Allah (c.c) bilir. Fuad Paa'nn Feneryolunda'ki devlethanesinden kendisini zor kurtaran mddeiumumi Reid Paann yedii sopa kendisine bir rtbe daha kazandrm, mirlivalkdan feriklie irtika ettirildii gibi cebine de beyz lira ihsn- ahane konmas bir taltif olarak dnlse yanl olmaz. Reid Paa bu ihsana nasl nail olmutu ki, bunun zerinde durmak icb eder. Reid Paa Feneryolundan ktktan sonra doru m-beyn-i hmyna yni saraya komu, perian hlini zzet Holo Paaya arzetmiti. Bu creti ileyen Fuad Paa' dan bir hayli rken Arab zzet Holo; hemen huzur-u padiahiye kt gibi, bire bin katarak, olmam varsayarak, bir senaryo arzetmi ve padiahn ltfnu, Reid Paa lehine olacak ekilde celbedeb'lmiti. Bunlar ertesi gn haber alan Deli mir; fesinin bastrd gibi (fes bastrmak

baa takp kmak) saraya gidip, Sultan Hamid'in huzuruna kp*, sadece att daya deil her eyi sayp dkt. Arkasndan ilve etti: "evketmeb askerlikte rtbeler, nianlar ya kanunen hak kazananlara veyahut da vatana fevkalde hizmetler yapanlara verilir. Siz ise; benden dayak yiyen bir ahs ferik yapyorsunuz... Sizin arzunuza mdehale kimsenin hakk ve haddi deildir. Rtbei askeriye byle verilirse benim mirliimin bir kymeti kalmamtr. Askerlikten istifa ediyorum, sdece bir bendeniz olarak kalmak istiyorum.. Bana itimadnz yoksa Msr'a gideyim. Oradaki lerim karma kark bir durumda, bari onlar bir nizma sokaym. Acizane hizmetime ne zaman ihtiyacnz olursa fermannza koarak gelirim!.. Sultan Hamid; Fuad Paann sylediklerini sonuna kadar hi kesmeden ve skunetle dinledikten sonra, mtebessim-ne "Sen, bir bilirsin.. Ben bin bilirim paa... Hikmeti hkmet denen bir ey vardr. Ben u kede oturuyorum amma, inenin deliinden de Hin distan' seyrediyorum. Delilii brak. Bizi birbirimizden ancak lm ayrr. Ben seni dn, bu gn tanmyorum istedikleri kadar jurnal versinler, bak ben ehemmiyet veriyormu- yum? Hadi git kkne Rahat rahat otur. una buna da uyma.." Fuad Paa padiahn huzurundan ktktan sonra soluunu zzet Paa'nn odasnda ald. Oda da hafiyelerden erkez Mehmed Paa, Celleddin Paa vard. Odaya bir kasrga gibi giren Fuad Paa'y gren zzet Paa sandalyesinde donup kald. erkez Mehmed Paa sessiz sadsz odadan dar kt. Mir Paa; Holo'ya: "Mel'un herif nedir senin bu yaptklarn?" Masann zerinde duran divit takmn kapt gibi, Arab zzet'in kafasna frlatt, can yakmas bir yana tepeden ayaa mrekkebe bulanmakda cabas oldu ve: "dvdm herifi bana inat ferik yaptryorsun ha! Demek ki dayam uurlu geliyor. Dur seni de tepeleyeyim belki sen de sadnazam olursun!" Diye barrken zzet Paann stne yrmeye devam ediyordu. Ahmed Celleddin Paa; Fuad Paa'nn sevdii kimselerden olduundan teskin iin araya girdi. zzet Paa bu arada odadan kap, yandaki kk kapdan hemen padiahn huzuruna kt. Ve: "Baknz efendimiz; Fuad Paa, Kulunuz beni ne hle koydu!" Dedikten sonra huzurda alamaya balad... Anlatlanlar dinleyen padiah, zzet Paaya: "Sen huzura byle kmaya utanmyormusun? Oh olsun yaptnz ii yznze gznze bulatrmaynz bir daha.." Dedikten sonra: -k dar" emrini verir. zzet Paann odasnda bir koltua oturan Deli Fuad Paa gr ve beyaz sakal drt ke olarak kesilmi olmasyla hayli mehabetli gsterie sahibken, imdi diken diken olan sakalnn haliyle yzne bakan korkudan titretir durumdayd. Yakt sigaradan bir tanede Ahmed Celleddin Paaya ikramdan sonra; "Paa bu herif imdi huzura km ve azna geleni uydurmutur. Bak bakalm padiahn bana bir iradeleri varm?" ricasnda bulundu. Celleddin Paa onbe dakika sonra geldii huzurdan Fuad Paaya unlar sylemekteydi: "Efendimiz selm buyuruyorlar. Deli'me syle, zzet'i huzurdan kovdum. Msterih olsun. Artk evine gitsin, rahat etsin" diye ferman buyurdular.

Ertesi gn Cuma selmlnda Fuad Paa mutad yerini ald btn heybetiyle selmla gelen padiah hrmetle selmlad. Sultan Hamid'de Deli'sini hafif bir glmseme ile selmlad. Acaba bu hl Fuad Paann dmanlarnn kendisi hakkndaki menfi dncelerini ortadan kaldrmaya yeterli-miydi? Bakacaz! Kaynamz olan merhum Ziya kir bey, fevkalde Ab-dlhamid sever bir zt olmad halde, O'nun yaad hayatn zorluunu ok iyi idrak etmi bir kimsenin objektif bakndan hi uzaklamam, bence gzel bir vasf olan, bir hu-susda memnuniyetsizlii ifde ederken, failin temayz eden hususatn ifde etme adalet severlii, Ziya kir Bey'de de Mevcud ki, u beyanat yapmaktan kendini alamamakta: nk Yldz Saraynn siyaseti unu iktiza ederdi. Bu sarayda padiahn ne gayzine nede iltifatna hibir gven olmadn bilirdi. Sultan Hamid'in zaaf derecesinde bir merhameti vard. Baz hadiseler ve ahslar mstesna olmak zere bu adam kimseye kar byk bir kin tayamazd. Ayn zamanda mebzulen (bol) iltifatlarna garkettii bir adama kar da tam manasyla muhabbet ve tevecch besledii iddia olunamazd." te bu tahlilde isabet Deli Mir iinde geerli idi. nk; Sultan Hamid, dima hsn- zn fakat dem-i itimad meselesine nem vermi bir hanedann evldyd. Kim olursa olsun bu kaideden hri kalamazd. Malumu vehile padiah; eyh ve ayn zamanda kendi eyhi olan Zafir Efendi'yi dahi takip ettirmekte, bir muafiyet tanmamtr. Zafir Efendi hakknda gelen jurnlleride okurdu. Deli Fuad Paa gibi, kudretli bir ahsiyetin ans da enok eyh efendi kadar olabilirdi! Nitekim de yle olmutur. nk menfaat gurubu, bu ztn dostluunun Abdlhamid hn nezdinde derin olduunu bildiinden, kopartmay menfaatlerine uygun grdklerinde fitne dokumaya devama azami gayret sarfna giritiler. Padiah'n; huzurundan def ettii zzet Paa, yzszlnn ve intikamchn sevk ile padiahn yanna kacak releri bir yandan aratrrken, te taraftanda Fehim Paa'y odasna davet etmi, Fuad Paa'ya kurulacak tuzaklar ve tezghlar kararlatrma konumalarna girimilerdi. CJzun bir mkleme sonunda drt maddelik bir pln tesbit ettiler a) Maksad- asli padiaha hizmetten baka bir ey deildir. b) Fuad Paa,Fehim Paa tarafndan iddetle takip edilecek. Jurnaller padiaha verilecek ve bunlarn muhteviyat hakknda, zzet Paa da haberdar edilecek. c) zzet Paa da; Fehim Paa'ya baz jurnal mevzular verecek. Fehim Paa'da bunlar aynen hnkra takdim edecek. d) zzet Paa bu ie itiraki mnasebetiyle Fehim Paa'ya peinen bin lira verdii gibi, her ay beyz lira demeyi zerine aldn kabul ediyordu, (bin lira bugnn parasyla; 130 milyar TL. eder) te padiahn en yaknlar ve alma arkadalar olan kimselerin husule getirdikleri bu antlama evvel padiahn aleyhindedir nk kadim, gl ve samimi bir dosttan ayrlmasn temine matuf irkin ve mslmanla yakmaz bir husustu. zzet Paa antlamann son maddesindeki bin liralk pein demeyi yapmak iin yazhanesinin gzn at. Bir zarf kard. Banknotlar zarfn iinde

olmakla beraber bir de jurnal tasla iliikti. Huzura Davet Sultan Hamid'in hususiyetlerinden biride kendisine lzm olan adamlarla bir haftadan fazla dargn duramamas idi. te Arab zzet'ide hemen haftasnda yanna celbetmiti. O ieri girerken bir hizmetli de, padiaha bir jurnal getirmiti. Padiah abucak jurnali okudu ve tella; "Bak neler oluyorda senin haberin yok galiba Fuad Paa ile bartn. Artk ondan hi bahsetmiyorsun." Dedi. Fuad Paann ad anlnca tyleri rpermi gibi ya parak, Allah gstermesin Efendimiz. Hayatm feda ederim de yle bir hin ile yz yze gelmem. Sanki kulunuz; onun nelerle megul olduunu bilmiyormuyum. Ancak Fuad Paa hakknda huzurunuzda bir tek kelime syiiye-mem. Aramzda gecen mesele yznden ifadelerim mutlaka garezkrlma verilecektir. Bu adam yznden sizden azar iitmisem de, yinede sizin selmetiniz bakmndan Fuad Paa ile megul olmaktan vazgemedim. rde buyrulursa u son gnlerde onun yaptklarna dir malumatm arzedeyim dedikten sonra padiahn elinde ki jurnale benzer beyanlar birbir sralad. Padiah 2. ktibinin sylediklerini dikkatle dinledikten sonra elindeki jurnali Arab zzet'e uzatarak; "Al bak bu adam da senin sylediklerine yakn beyanlarda bulunuyor. Demek ki adamn dedii doru. imdi bu adam buldur ve bir gzel sorguya ek. Ancak bu sorguyu, ben de iitmek isterim" dedi. kinci ktib. zzet Paay hi bir ey bu kadar sevindiremez-d. nk eldeki jurnali skdarl Hald Efendi adnda birine bizzat kendisi dikte ettirmiti. Huzurda bulunduu esnada da verdirerek anlatt ile verilen jurnal arasndaki benzerlik padiahn vehmini ziyadesiyle arttrm bulunuyordu. Derhal nezdine artt Halid Efendiyede kendisini sorguya ekeceini ancak bu sorguyu padiahnda dinleyeceini syleyeceklerine dik-kat et. Benimle nceden tank olduuna dir tek kelime azndan kmasn. Bu sorgudan baarl ikarsan artk senin bana devlet kuu kondu demektir tenbihlerini yapt. . . . Sorgu Balyor izzet Paa; Halid Efendiyi Kk mabeyne getirip, padiahn irade-i ahanesini beklemeye balyorlar. Az sonra tertibat tamamlanr ve sorgu balar: -Siz Halid Efendi mahrem baz maruzatta bulunmusunuz. Efendimiz; bu malumata ne suretle eritiinizi renmek istiyorlar. Halid Efendi: -Efendim; bendeniz, skdar'da ikamet eden Baytar Miralay Ressam Halil Bey vastas le bir ok defalar Fuad Paa'nin kkne gittim. Her gidiimde orada birok zevata rastladm. Bunlarn kim olduunu sormamakla beraber, konuulanlardan kan netice, Fuad Paa'nn stanbul'da bir ih-tiial yapp, Efendimizi saltanattan skat etmektir. zzet Paa: -Oraya ne maksadla gittinizdi? Halid Efendi: -Fuad Paa'ya bir dire mdr lazmm, ben bu ie girmek

istemitim ancak Efendimiz aleyhindeki cereyan beni bundan sarf- nazar etmee sevk etti. zzet Paa: -Halil Bey'e bunlardan bahsettinizmi? -Hayr. Sadece Fuad Paa ok sinirli bir adam onun maiyetinde alamam dedim. -Bu jurnali veri maksadnz nedir? -Sadece Efendimize hizmet iindir. -Peki bu vazifeye girip bir hayli ey renerek haber verseydiniz daha iyi hizmet etmi olmazmydnz? -Bunu dnemedim. Fakat emir buyurulursa efendimizin uruna her fedakrl yapmaya hazrm. Sanki son cevap mkalemenin bittiinin iareti olmutu. zzet Paa birdenbire ellerini gsnn stnde kavuturdu ve bir ihtiram duruu ald. Halid Efendide hemen yerlere kapanp titremeye balad. nk padiah paravanann arkasndan km yanlarna gelmiti: -Sylediklerini duydum. Memnun oldum. Sadakat mk-fatsz kalmaz. Bu gnden sonra Fehim Paann emrinde alacaksn. Talimat ondan alacaksn. unu da al, araba paras yaparsn. Halid efendi padiahdan ald yz lirann byk sevincini yaarken, zzet paann etekleri zevkten zil alyordu... te melun tezgh kurulmu tkr tkr ilemeye balamt. Fuad Paann maiyetine yerletirilen Halid Efendi yamur gibi haber yadryordu zann verilecek ekilde zzet ve Fehim Pa-a'lar habire jurnaller dzenliyorlard. zzet Paa padiahn huzurunda bir baka mesele hakknda izahat verirken Fuad Paa meselesine kayan mevzuun, padiah tedirgin etmi olduunu hisseden zzet Paa, byk bir cretle: -Efendimiz; gryorum ki bu mesele sizi ok rahatsz ediyor. Ferman buyurun. Ben onun vcudunu kolayca ortadan kaldrabilirim. Sultan Hamid byle bir teklif karsnda titremekten kendini alamad. nk o, mahkemeler tarafndan verilmi idam hkmlerini infazdan imtina eden merhameti bol bir insand. Fuad Paa'ya byle bir i yaplmasna msaade edermiydi? Nitekim: -Sakn ha! Zinhar byle bir teebbsde bulunulmasn.. Hemen benim tarafmdan yaptrldna hkmederler. Olmaz. Bir daha byle bir lakrd olmasn. O, Deli'nin kulana gider de bamza i karr. Kalkar avrupaya savuur veya ecnebi sefaretlere mracaat eder. Bizi mkl mevkide brakr. eklindeki beyanlaryla mmanaat eder. Korkun Pln Padiahn ademi muvafakatna ramen zzet Paa, Fuad Paann bertaraf edilmesinden eninde sonunda memnunluk duyacana hkmettiinden, fikrini orta Fehim Paaya da ad. Fehim Paa gzn bryen hrsdan kopamadndan bu zor ve cret istiyen ie evet dedi ve menhus plnlarn kuvveden fiile karmann hesaplarn tamamladlar. Pln iki merhaleden ibaretti. Lodosun kuvvetli olduu bir havann akamnda

Kalam koyundaki iskeleye bir istimbot gnderilecek ayn zamanda da Fuad Paaya acele saraya gelmesi hususunda bir telgraf ekilecekti. Paa istimbota binecek gelirken gya dalgalar istimbotu Kzkulesne srkleyecek, kayalar paralayacak Paa da orada boulacakt. ayet bu kabil olmazsa, o zaman bir fedai bulunacak Fuad Paa arabasnda vurdurulacak. 1317/1901 senesinin sonbaharnda gnlerden birinde iddetli bir lodos kendini gstermiti. Moda, Kadky ve skdar sahillerindeki yallar boyunca dalgalar ykseliyor, kpkl sular bahelere doluyordu. Tersne-i mirenin kk bir istimbotu da dalgalarn uultusundan baka bir ses du-yulmuyan gecenin zifiri karanlnda, bata ka Kalam koyuna doru yol almaya alrken, Fuad Paa'da henz gelmi bir telgraf Feneryolun'daki kknde okumaktayd: "Feneryolunda mukim, yver-i ekrem razreti ehriyariden mirn-i izamdan, devletl: ' Fuad Paa Hazretlerine Kalam iskelesinde emri devletlilerine amade bulunacak olan istimbotla derhal saray hmayuna terifle mhim bir meselenin mzkeresine itirak buyurmanz erefsdr buyrulan irade-i seniyye iktizasndan olduunu arz ederim efendim. Ktib-i snii hazreti ehryri kurenadan izzet Fuad Paann bu telgrafdan phelenmesine gerek yokdu. nk Msr'da olsun, Bulgaristan ahvalinde olsun meydana gelen zuhurat her an beklenen hususattand. Derhal kyafet-i askeriyyesini giyerek Kalam iskelesine geldi, istombot gelmi kendisini muntazr idi. Bir hissikablelvukuu, Mire: "ben, skdar'a faytonla gideceim, gelin beni oradan aln" emrini verdirdi. Kaptan bahriye yzba Nuri Efendi istemiye istemiye zeri-ne ald tehlikeli ve menhus iden kurtulmu' olmann rahatln yaad. Hemen istimbotu altrp, bata ka Beikta'a geldi. Oradan bindii bir araba sayesinde a-bucak Yldz Sarayna kapa atar, durumu Fuad Paa aleyhtar kafadarlara nakletti. Bunlarn etekleri tututu. Fakat areden uzak kalmadlar. Yzba'ya; hemen skdar skelesine gidiniz Fuad Paa'y bekleyiniz ve iini de daha sonra dn yolunda bitirirsiniz, emrini verdiler. stimbot skdar iskelesine yanatnda Fuad Paa'nnda iskeleye doru geldii grld. stimbot'a binen Paa'nn Beikta'a gemesi g olmad. Oradan da mabeyne geldi. Mir Deli Fuad Paa sarayda bekleme odasna alnd. Bir ka dakika gemiti, ki binbir temennah ile zzet Holo, hi bir ey olmam gibi Fuad Paa'nn yanna girdi ve: -Ho geldiniz Paa hazretleri. Rahatsz oldunuz ne re! Bu akam Hicaz demiryollar hakknda nemli bir toplant akte-dilecekti fakat zt- ahane iddetli bir ba arsndan dolay harem-i hmayuna getiler. Yola kmamanz hususunda telgraf ekilmiti amma size ulatramadlar demekki. Vah! Vah! nafile yere yoruldunuz. eklindeki szlerle Fuad Paa'ya izahatta bulundu. Szlerin bitimini mteakip, Fuad Paa: "Byle havada gelmek-git-mek kolaym? nce toplant yaplr sonra padiaha arz edilirdi" eklinde szler etti. zzet Paa ise: "malum-u lileriniz-dir, Efendimiz mzakerelerin dima huzurunda yaplmasn ister." Beyan ile

karlk verdi. Fuad Paa bindii arabayla Beikta skelesine indi. stim-bot'a binai skeleden ayrlan stimbot, skdar istikametine yol almaya baladnda Paa, alt kamaraya inmi, fesini bandan karm ve sedire uzanmt. Bu halden Nuri efendi uykuya yatan Paadan dolay rahatlamt. Artk; me'm vazifeyi yerine getirecek kolaylk, yakalanmt. Fakat bahriye zabiti pek fena aldanyordu. nk; Fuad Paa son bir ka saat de olan anormal likier hakknda o mthi zeksn altrmaya balamt. stimbot, lodos'un pek tesir ya pamadi alanda seyr etmekteyken kaptan yavaa dmeni emsi Paa Camii istikametine dorultmu az sonra da, lodosun iri dalgalan tekneyi tesiri altna almaya balad iin sarsntlar, geen zamann uzamas, Paann dikkatini ekti. Sessizce kamaradan kt, parmaklklara tutuna tutuna kkn yanna gelmi ve ektii rovd-verini yzbann brne dayam ve "ben sana skdar'a gitmek iin emir vermitim ne tarafa gidiyorsun?" dediinde brndeki silahn delecekmi gibi iddetli dokunuu yzba da, mthi bir korku husule getirmiti ve glkle: -stimbot dmeni kabullenmiyor. Onun iin sular bu tarafa indiriyor! Dediinde, Paa: -imdi skdar'a dn yoksa beynini patlatrm. Tehdidiyle skdar'a yanalmasn temin etti. skeleye knca, Nuri Kaptan'a: "stimbot burada kalsn. Yarn erkenden mabeyne gideceim. Sen de benimle geliyorsun." dedi. Nuri Kaptan; ban kaldrp yzne bakt mir'in yz kpkrmz, dima drt kse kestirdii geni sakal rzgrdan uuuyor, bu yzdeki mehabet ve sald korku rzgr, yzbann denize dm gibi ter aktmasna vesile oluyordu. Paalar bile ayann altna alp pataklayan bu yaman silahora "ben gelemem" diyebilirmiydi? Nihayet Fuad Paa nde klcn srye srye yrrken, yzba korku iinde mirin arkasnda yrmekteydi. Bir kira arabasna yneldiler ve ona binmek zere hazrlanrlarken, iskelenin kesinde karanlklarn ierisinde eli tabancal bir adam iki kiilik kafilenin arabaya\binmesini gzetliyordu ki Fuad Paa ve Nuri Kaptan arabaya biner binmez mehul adam da, erke eyerli atna srad. Bu arada fayton skdar'n eri br yollarnda sarsla sarsla gidiyor, Paa yolu tarassutuna alm dikkatli, Nuri Yzba iinde olduu durumu derin derin dnyordu. Atna atlayp arabay tkipde olan mehul adam ise, Kadky tulumbaclar reisi erkez Agh Bey'di, Kurbaal Dereye geldikleri srada Fuad -Paa faytonun arka ve kk penceresinden geriye baktnda Agh'n kendilerini takip ettiini grd. Derhal tabancasn kartp, faytonun sa taraf penceresini yava yava indirdi. Agh ise yavaa bu tarafa yaklamakda idi. Paa, vcudunu biraz geri ekerek saldrgann yanamasna frsat tand. Aniden tabancasn yanaan Agh Bey'e dorultup: "Dur. Kmldama! Gebertirim.." diye yksek sesle bard. Agh Bey bo bulunmu, bir ey yapamam ancak ate etmesi muhtemel Paa'dan kurtulmak iin atnn boynuna yatabildi ve atn mahmuzlad gibi yel gibi udu gitti. Bu hengmede faytonun atlar rkp aha

kalktlar be on metre gittikten sonra da arampola yatverdi fayton.. Fuad Paa ve Yzba Nuri efendi ile faytonun srcs ve onun yannda oturmakta olan Paann aalarndan erkez kir aa hafife yaralandlar. kir aa, kaan svariyi takip etmek maksadyla, bir mddet peinden kotuysa da, tozuna bile eriemedi. Hemen kazazedelerin yanna dnd. Paann kolu incinmi, Yzba ise dizlerinden ikyeti idi. Ci bir olup arabay kaldrmaya alrlarken teebbsn tamamlamak zere kaan svari geri dnmekteydi. Bir hayli yaklam dikkatle Paann glgesini aratrmaktayd. Faytonun atlarndan biri kokuyu alm olacak ki bir kinedi ve bylece attan pek iyi anlayan Deli Mir ve kir aa hemen teyakkuza getiler. Derhal bir tectib yaptlar. Agh Bey, Paaya yaklamay baarm tam tetii ekecekken kir aa kollarnn arkasndan kaz kanadn vurarak tesirsiz hle getirdi. Arabacnn yardmyla elleri arkasna baland. Silahn da aldlar. Fuad Paa; Agh bey'ide, yzba Nuri efendiyi de Kadky'deki askeri karakola getirip teslim etti ve ertesi gn doruca saraya giderek bandan geenleri yazl olarak Sultan Abdlhamid'e bildirdi. Padiahn cevab abuk yetiti. Pek mteessirdi. Pek dolgun bir mkafat ihsannda da bulunmutu. te yandan yazl mracaatnda Fuad Paa kendisine yaplan teebbsatn gazeteler yoluyla efkr- mmeye duyurulmasn da, taleb eylemiti. Padiah bu hususda hayr dememekle birlikte sadece 3. gn, yzba Nuri Efendinin Sivas'a, erkez Agh'n Kastamonu'ya srgn haberinin ya-ymlanmasyla iktifa olunmutu. Esbab- mucibe ise; "Hilaf-1 nza-"i l' harekta cesaret etmi olmalaryd" Bu hli protesto iin ilk Cuma selmlna gitmedi. Padiah Deli Mir'i her za manki yerinde grmeyince derhal evhama kapld ve kendisine hemen ertesi cumaertesi gn u telgraf ekildi: Feneryolunda mukim Yaveri Ekremi Hazreti ehriyri M-irn zamdan Fuad Paa Hazretlerine "Bu akam saray- hmayuna terifleri iradei seniyyei hazreti Padiah iktizasndan olduunu arzeylerim efendim. Serktibi Hazreti ehiryri Tahsin Deli Mir Fuad Paa bu davete icabet etmedii gibi bir de cevab olara u arzay yollad: "Zt Akdes Hazret-i Padiahiye evketmebim; drt gn evvel, Ahmed Celleddin Paa kullarn ile takdim ettiim arzamn meali tam anlalmam olacak ki bakitabeti celileden aldm tez kerenin adresi, yine eskisi gibi Yaveri ekrem Mir Fuad Paa diye yazlmtr. Gazetelerde Arap zzet melunu ile Fehim habs'inin cezalandrldklarn greceimi zannederken kendilerinin alet ittihaz ettikleri ve phesiz beceriksizliklerin den dolayt tecziye etmek istedikleri istimbot kaptan, Nuri Efendi le erkez Agh'in nefyolundukanni okudum ki bu havadis de tahkikatmda aldanmadm is-pata kfidir. Baktip Sreyya Paa merhumun,

saraydan konana avdetinden sonra zehirlenmi olarak vefat etmi olduunu bildiim halde, iradenize itaaten yine gelirdim. Fakat rahatszlm buna mni tekil etmektedir. Bu sebebdende kusurumun affn niyaz eylerim, evketmeb Efendimiz. Fuad Suitan 2. Abdlhamid hn; Fuad Paann bu zr dileyen telgrafn yeterli grp, skunetle karlad ve balan tama-men koparmay, gerginliin vard safha yznden doru bulmuyordu. Fuad Paann stanbul Cihetine Geii Fuad Paa; hakknda yaplan eitli jurnal ve tezvirlerin dier bir kaynann o dnemler de bir hayli tenha yerlerden oian Feneryolu semtinin umumun gznden uzak olmasnn dolaysyla hakknda sylenebileceklere msaid olduu istikametinde bir kanaat hasl etti kendisinde. Maiyeti ile ev ahalisinin kalabalkl da mutlak surette byk bir kk veya konaklarn tercihinde bulunmu ve aranacak ikametghn vasflarn belirleyip tarif etmiti. ok gemeden de ehzde-bas nzibat Karakolu yannda istee matlub bir konak bulunmutu. Hemen bu konak kiraland. Ne varki bu konak sabkalyd daha nce avrupaya firar eden Damad Mahmud Celleddin Paaya aiddi. Fuad Paa byle bir kona tutmann getirecei mahzuru hi amma hi aklna bile getirmedi. htill Jurnali Fuad Paa'nn hanesi eyalarnn, sratle yeni kiralanan konaa nakli ile beraber, Sultan Abdlhamid han'n eline de, bilinen tertibilerin tanzim ettikleri jurnal verilmiti. in-de melen unlar yazlyd: ".Bir hayli zamandan beri saltanat seniyyeleri aleyhinde tertibat ve tekiltta bulunan Mir Fuad Paa kullan, ahiren btn ihzaratn ikml ederek, fiiliyat sahasna gemek iin stanbul canibine naklihne etmeye balamtr. Marinileyhin (Fuad Paann) Avrupa'da bulunan erbab- fesat ile itiraki olduu, firari Damad Mah-mud Paann konanda oturmas ile de sabittir. Hazrlanan ihtillin, takarrb etmekte (yaklamakta) olan Ramazan- erif de Hrkay- Saaded alay gn icra edilecei mevsu-kan istihbar klnmtr. Eyalarn naklinde gsterilen srat-de bu cihet-i teyid etmektedir. Beray malumat maruzdur ferman.." Sultan Abdlhamid hn'a sadece bu jurnalin verilmesiyle iktifa olunmam bir hayli de ifahi olarak dil dkmlerdir. Bu beyin ykama ameliyesinden sonrada padiah; Ahmed Celleddin Paa'y nezdine artp: "Fuad Paa seni sever, hatrn krmaz. Git unu ikna et. Benim hakkmda yanl fikir besliyor. Ben hi bir zaman onun fenaln istemem. Kendisini cidden sever ve takdir ederim. O, zzet Paa ile Fehim'den pheleniyor. Halbuki benim kendisine olan tevecchme binaen bunlar da,

Paa'ya kar bir harekette bulunmaya cesaret edemezler. Ben, meseleyi bizzat tahkik ettim. stimbot kaptan le tulumbac Agh'm uydurmasndan ibaret olduunu anladm. Onun iin ikisini de srgne yolladm. Sonra Sreyya Paann sarayda zehirlendiini yazyor. Dorusu bunu kendisinden ummazdim. Benim evim de byle bir ey yapmaya kimse cesaret edemez: Sreyya Paa, eceli mevduyla vefat etmitir. unun bunun szne inanarak bana darlmak, sonra da benim bir dmanmn konan kiralayarak orada oturmak ona yakrm? Ben sa olduka onu kira kelerinde oturtmam.. Bir iki gn sabretsin. Kkten inmesin. Bende mnasip bir konak bulur, ona ihsan ederim.. Greyim seni Ahmed. Bunlar gzelce kendisine anlat.." Diyerek Ahmed Celleddin Paa'y Deli M-ir'ine gnderdi. Padiah Fad Paa'ya Konak Hediye Ediyor Ahmed Celleddin Paa; Padiahn sylediklerini bir bir Fuad Paaya deyiverdi. Ancak Deli Mir; senin ne namuslu ve mert adam olduunu bilirim. Zten yazdklarm senin eiinle vermi olmam sana olan itimadmn icbatdir. Padiaha syle hibir fikre kaplmasn bir mddet stanbul'da oturacam. Hrriyetime mlik bir adamm ocuk da deilim, bu fikrimden de dneceimi hi mid etmesin mealinde szlerle cevaplad. Serhafiye Celleddin Paa padiaha sylenenleri anlatt. Padiahdan ise biraz azar iitti. Sonunda; padiahn emriyle u tezkereyi, Deli Mir Fuad Paa'ya, bir adam ile elden gnderdi: Yaver-i Ekrem Hazreti ehriyri Mirn zamdan Fuad Paa Hazretlerine Devletl Efendim Hazretleri; vatana byk hizmetler etmi olan ve kesir- ayal bulunan zt- devletlileri gibi emektar bir mirin stanbul cihetinde kira evlerin de ikamet etmesini evketmeab efendimiz katiyyen muvafk grmediklerinden, bu sebeble Yldz'da kin mabeynci Faik bey'in pederi Ltfi Aa'nn cesim konan hazine-i hassa hesabna satn alarak zt- devletlerine ihsan buyurduklarn ve bugnden itibaren mezkr konaa maaile nkil buyrulmasm, bairadei seniye teblie memur olduumu arzeylerim olbap-ta.. Ahmed Celleddin Ancak; Fuad Paa bu yazy getiren yaveri bekletti, teklifleri kabul etmediine dir bir cevabi yazy eline tututurup,Celleddin Paa'ya gnderdi. Sultan Hamid bu cevabi yazdan haberdar olduktan sonra Deli Mir'inden de midini kesti. Artk ondan gelmesi muhtemel zararlara tertibat alma lzumunu dahi hissetti. Bunlarn ilki Zaptiye Nzn Sleyman efik Paa ve Merkez Kumandan Sadeddin Paay saraya getirtip, herhangi bir ihtill teebbsn nleme babnda her an hazr olmalarn istedi. Hafiyelerin pln ise bambaka bir ekil alm, Beyolu sefahat yerlerinin kabadaylar sandalyelerini eh zdeba Cami avlusuna atmlar, o blgeye yakn olan Fuad Paa'nn konan gzler olmulard. te yandan mahut Halit Efendi kapa atm olduu Fuad Paa

hanesinden bilgiler yadryor, usta tezvirciler bu haberleri messir birer jurnal hline getiriyorlard. O sralarda da Fuad Paann on gn kadar ortalkta arz endam etmedii grld. Bu gaybubetin herkesi heyecana srkledii grld. Ortalkta dolaan beyanatlar Paa'nn hasta olmasyd. Acaba.. Gerekten Fuad Paa hastayd ancak korkulacak bir ciddiyet tamamaktayd. Buna karlk Fuad Paa'nn illarn aldrd eczane sahibi Hamdi bey, konan kapsn alm ve Paann ilalarn getirdiini ancak baz tariflerde bulunacandan, Paa ile grmesi gerektiini ifade etti. Bunun zerine Paann yanna gtrlen eczac Hamdi bey, illar verdikten sonra: "Paam bunlar bizzat getiriimin sebebi mahrem bir bilgiyi size ulatrmak iindir. Dn akamst kapal bir araba ile efendi gelip, ilalarnzn bizim eczanede yaplp yaplmadn sordu. Zt-i devletlilerinin doktorunun kim olduu soruldu. Bunu ne hakla sorduklarn istifsar ettiimde cevap alamadm. phelendim. Plkay tesbit ettim. Beikta diresine bal 201 nomerolu arabayd. Bildirmeyi bir vzifei mhimme addettim Paam." diyerek szlerini tamamlad. Fad Paa Harekta Geiyor Rahatszln bir hayli gizli tutan paa, sarayn bundan haberdar olmasn olaan karlarken, acaba ieriden bir kaak varm diye de dnmeye balad. Harem taraf sk bir disiplinde, selamlkta alan yirmi kii kadar insan vard fakat bunlarda sadk kimselerdi. Paa;sadik adamlarndan Avnul-lah Bey'i Beikta'a gnderip bahse konu arabay bulup, iine binip kendisine getirmekle vazifelendirdi. saat sonra Avnullah bey bindii arabayla konaa geldi. Rumeli gmeni arabac brahim Aa korkuyla girdii kapdan be lira bahiin verdii srurla sevinle kmaktayd. Amma Paa'ya verdii bilgi arabasna binenlerin Beikta Karakolundan olduunu dnte birinin karakolda kaldn, ikisini Yldz sarayna kardn syleyivermiti. Fuad Paa; Avnullah beyi karsna oturtup Sultan Abdl-hamid'e yenip yutulmas pek zor mektup dikte etti. Mektup padiaha gnderildi. Sultan Abdlhamid okuduktan sonra ate pskrmeye balad. Derhal zzet ve Fehim Paalar yanna celbederek, mehur eczahane tahkikatn kimin yaptn sordu. Korkularndan sessiz duran paalara "byle budalaca ilerle beni rezil ediyorsunuz, defolun" diyerek huzurundan kovalad. Kitaplar Bomba Oluyor Fuad Paa 1317/rumi/1901'miladi ylnda ocak aynn 27. gn Babli'de mcellt Nasrullah Efendi'den ciltlenmi kitaplarn aldrmak iin Osman ile Torna adl hizmetlilerini gndermiti. Kitaplar paketlettirip, yola kanlar kestirme olur diye ehzdeba Camii avlusundan geip konaa gitmei tercih ettiler. Ancak; Fehim Paa'nn adamlarna ne olursa olsun, Fuad Paa'nn adamlaryla patrd karn emrini verdiini bilemedikle rinden adet belnn

stne gitmi oldular. Drt sivil hafiye kitaplar tayan Osman ve Toma'y evirip aramaya kalktlar. Kitaplar almak istiyorlar. Osman ve Toma direniyorlard. Hafiye says ksa zamanda 14 kiiyi bulmutu. Kitaplar tayanlar bu kadar ki siyle nasl ba etsinlerdi? Ellerinden kitaplarn alndn gren Osman, karakola koturan adamn peinden yetiti ve kitaplar istirdat etmek istedi. Scak kavga da bylece balam oldu.. Fuad Paa'nn konandaki hademe, Ali Osman' kurtarmak iin kotu hafiyelerin her birine vurduu yumruk saf d olmalarna sebeb oluyordu. Neticede hafiyeler tabancalarn, Fuad Paahlar baklarn ekerek birbirlerine girdiler ve ortalkda kan glne donuverdi. Gn ramazan gn, caddeler kalabalk, ortalk karm ahali kan diye barmaktayd. Dkknlar kapanyor. ehrin bir ok semtinde ihtill km diye bir vaveyladr gidiyordu. Padiaha Tekmil! Fehim Paa derhal padiahn huzuruna komu bir ihtill teebbsn nlediini vnerek anlatmaya balamt. Gya paket edilmi bombalan tayorlarm. Tevkif etmeye kalkanlar Fuad Paa camdan grm ve hademelerine haber vererek memurin-i zabtann zerine hcum ettirmi. memur ar surette yaralanm ve ahali ile ihtilalcilerin arasnda ekilen sed le birlemeleri nlenmitir. Dediinde, Sultan Hamid sorusunu patlatt: - Pekla buna cret edenlerin hepsi yakalandm? Bu soru Fehim'in szlerinin insicamn bozdu, artk teklemeye balamt ki, zzet Paa huzura girdi ve Fehim Paay gstererek: - u koca aslan olmasayd kimbilir neler olacakt! dedikten sonra elindeki kd masann stne brakt.. Sultan Abdlhamid; ihtill ithamna inanamyordu. zzet Paa'nn brakt kd ap okudu. Fuad Paann ektii telgraft. Okuduktan sonra paalara dnp, Fuad Paa sizin gibi sylemiyor amma deyip, ilve etti: "Anlald bu ii bizzat ben tetkik edeceim diyerek huzurdan kmalarna msaade verdi. Padiah; Fuad Paann telgrafnda yer alan u ifadeye bir hayli zihin yormaya balad: "Fehim mel'unu sizden yz bul-masa bunlara cesaret edemez" satrlarn, telgrafhanede eken, Yldz telgrafhanesinde bunu alan ve oradaki memurlar bu ifadeye muttali olduklarna gre bunlarn ahaliye okuduklarn ifas nasl nlenecekti? Sakall Mehmed Paay yanna getirtti. Sakall erkez Mehmed Paa'ya: "ehzadebanda kyametler kopmu! Haberiniz yokmu? Bana hi bir haber ulatrmadnz?" Dediinde, erkez Mehmed Paa her ne kadar Fehim ve zzet kumpanyasnda yer almaktaysa, da, yinede fendine bir ayrcalk, onlarada stn gelme gayretini bir kenara brakm olamayacandan daha dikkatli davranmaktayd ve o yzden padiaha cevab: "bilmezmiyim efendimiz. Ancak iyice tahkikat edip, yle malumat arzetmeyi dndm" dedi.

Padiah bu szler altnda; erkez Mehmed'in, zzet ve Fehim Paalarn sylediklerine itirak etmedii mnasnn saklandn hemen anlad ve talimatn verdi: imdi doru ehzadebana git, pek kimseye grnmeden Fuad Paa'y or benim zntlerimi kendisine bildir. Ne yap yap buraya gelip bana meseleyi anlatmasn temin et. Ayrca bu olay hakknda ahalinin de neler dndn,dnmekte olan dedikodular anlada, ahaliye gre hangi taraf hakl bunu da tesbit et. Tenbihlerinde bulundu. Evvel ahalinin nabzn tutan erkez Mehmed Paa bu hu-susda hazrlad raporu saraya yolladktan sonra akamst ehzadebanda bulunan Fuad Paa konana padiahn emriyle istifsar hatr, yni halhatr sormaya geldiini belirterek girdi ve selmla alnd. O srada Heyet-i Tahkikiye Reisi.-Acem Mehmed Ali bey, olayn tahkikat ile meguld. Fuad Paa; bu tahkikata zerinde rbdambr olduu halde nezaret etmekteydi. Hakikatin tamamen ortaya kmas iin Fehim Paann adamlarnn elinden alnan silahlar, yaral adam Osman'dan ameliyatla kartlan mermiyi Mehmed Ali bey'e vermiti. Fuad Paa erkez Mehmed Paaya sevgi beslememekle beraber, padiah adna geldiinden fazla bekletmiyerek selamlkta bekledii salona girdi. Misafir hemen Paa nn elini pt ve gemi olsun dileklerini sundu. Bu arada da vukubulan olaya temasa muvaffak oldu. Fuad Paa btn hususiyetiyle vakay nakletti. Bunun zerine Sakall Mehmed Paa; vah vah ne yalanlar uydurdular efendimize, yok uaklarn elinde sekiz bomba yakalanm, bir ok asker yaralanm, ve de bir ihtill balangc imi de Fehim Paa'nn mdehalesiyle bastrlabilmi eklinde anlatlm. Paa hazretleri siz, saraya gelip, Efendimize bizzat anlatsaniz hem pek memnun olacaklardr hem de, bu ie cesaret edenleri bir hayli hrpalayacakdr. Arkasndanda; Fuad Paa'y bir pheye drmemek iin tabii ne zaman isterseniz hem de shhatiniz afiyet kesbettiinde gerekletirirsiniz szlerini ilve etmeyi ihmal etmedi. Bylece de Deli Fuad Paa'da uyanmas muhtemel endieyi bertaraf eyledi. Bu szler zerine Fuad Paa son darbeyi Mehmed Paann u szlerinde yedi: "..Efendimiz zten zt devletlinizin rahatszlna vakflar ve buna pek ok zlyor-lar" dediinde Fuad Paa u halde bekleyiniz ben giyineyim ve beraberce gidelim dediinde, kurnaz erkez Mehmed Paa: "Aman Paam nasl olur? Dmanlarnz bu duruma ne mna verirler? Siz zt- ahaneye malumat vermek istiyorsanz, ben gideyim siz sonra terif buyurursunuz. eklinde mukabele grnce itimad bir hayli ziyadeleti. Heyet- Tahkikiye Kuruluyor erkez Mehmed Paa saraya dner dnmez padiahn huzuruna kt ve ahali hakkndaki raporunun aklamasn yapt. Fuad Paa aleyhinde kimseden bir ses kmamaktayd. Bunun; mna-i mnifi, br tarafn vki tutumu, ahali nazarnda menfurdu. Padiah iki arada bir derede kalmt. Nihayet bir heyet tekil ettirip, vaziyeti tetkik ettirmeyi uygun buldu.

Heyeti; Hassa mdr Rauf, Beikta muhafz Hasan (ye-di-sekiz Hasan Paa), merkez kumandan Sadeddin, Zaptiye nzn efik, 2.frka kumandan evket, levazm reisi Ahmed Afif, Zlfl smail, mabeynci Ragp Paalarn ahslarnda tekil eyledi. Saraya gelip, Fuad Paann gzne arpmayacak bir yerde emrini beklemelerini syledi. Hakikaten Deli Mir saraya geldiinde pek iyi karland. Ancak; zzet Holo'nun odasna alnnca can pek skld itiraza meylettiyse de, imdi yeni bir mesele karmann doru olmadn dnerek sarf- nazar ettiyse de ok gemedi, zzet Paa odaya girdi ve Fuad Paaya biraz kendinden emin bir tavr iinde "Siz, padiaha yazm olduunuz telgraf usulne uygun kapal ifre ile deilde ak olarak keide ettiiniz iin sorguya maruzsunuz" eklinde konuunca, Fuad Paann iradesi elinden gidiverdi ve at azn: "Efendimiz beni sorgulama iin senden baka adam bulamadm? Ben onun huzuruna kp hakikati anlatmaya geldim. Benim karma sen kyorsun, kendisine bylece arzet diye zzet Paa'y kendi odasndan dehledi! zzet Paa; padiaha durumu arzettiinde Sultan Hamid; hem ona kzd hem iinde bulunduu hle esef etti ve arkasndan "paalar toplansn, balarnda Rauf Paa olduu ha! de Fuad Paa isticvab olunsun" emrini verdi. Paalar toplandlar. Fuad Paaya sorulacak sorulan tesbit ettiler. Sonra da topluca kalkp, zzet Paann odasnda oturan Deli Fuad Paann yanna gittiler. Paalar kafilesinin odaya girdiklerini gren Fuad Paa biraz skl dysada, aralarnda Rauf Paann var olduunu gelince biraz rahatlad. stelik heyetin reislii Rauf Paa nezdinde idi. Rauf Paa; "baz messif hadiseler olmu. Zt ahane pek zgn bunun hakikatim ortaya karmakla grevlendirdi. Eer mahzuru yoksa bir iki soru sormamza msaade etseniz,dediinde Fuad Paa zten bende bu maksadla hurdaym ve hakikat tezahr etsin. Cevab ile mukabele etti. Rauf Paa ilk sorusunu irad eyledi: Kimsiniz? -Sultan Hamid'e, Gazi unvann kazandran ve trihde Ele-na kahraman unvanyla yd edilen Fuad.. Bu cevap karsnda heyet yeleri ksa ksa ksryorlar ve Fuad Paann szlerini bomaya alyorlard. Rauf Paa 2. suali biraz sklarak sordu: -ahs hmayuna kar isyan ettiiniz ve saltanat seniyeyi haleldar edecek bir takm ef'ale itisar eylediiniz haber veri-Jiyor. Bu bb'da izahat itas mtlubi l'dir. Ne buyruluyor efendim? Fuad Paann cevab: - Onu syleyenler halt etmiler!. Bunlarn hepsi hezeyandr. Bana bu sualleri soracanza vaktile yazp da efendimize takdim ettiim arizeleri, bir de en son ektiim telgraf okuyunuz. Acaba efendimiz bunlar unuttumu? Teessf ederim ki benim gibi sadk bir askerini bir takm ite kpee feda ediyor. Dedikten sonra; Fehim ve zzet Paalar hakknda, sylemediini brakmad. Rauf Paa sabrszlkla sorgunun bitmesini bekliyordu. Ald padiah talimat byleydi. Rauf Paa yine de Fuad Paaya teselli verme lzumunu kendine dostluun grevi olarak kabul ediyordu.

- Fuad Paa hi merak buyurmaynz zt ahanenin her hususta adaleti tervi buyurduk lan malumu devletinizdir. Etrafndaki paalara da bakp yle deilmi efendim! Diyerek kalktlar. Heyet it kkne geldiinde zzet Paa tarafndan karland. Sorgu neticelerini yazan evrak alp bir gz att. Memnun olarak padiaha giderek evraklar takdim etti. am'a Srgn Sultan Abdlhamid kt adamlarnn tedbir ve hillelerine yenilmiti. Demekki ahs: iin korkutucu bulduu Fuad Pa-a'y harcamay uygun grmt. Halbuki bu karar ile yedi sene sonra bana gelecek merutiyeti iln mecburiyeti ve 3l/mart vakasnda da Deli Mir yannda olsayd acaba sonu byle olurmuydu? Diye tarihi bir yoku kmaya balasak, trihin seyrini deitiremesek de yeni ufuklar bulmak kabildi. Heyhat; ki fenalar iyilere galib gelmiler. Mertler, kalle ve yalanclara malup olmulardr. Fuad Paa da; devlet iindeki entrikalar yznden yedi sene srecek olan srgnn yaamaya balyordu. Ve Geridekiler Mesele; Deli Mir Fuad Paa'nn stanbuldan ihrac ile bitmemi, daha sonra aadaki zevattan tekil olunan jurnal listeleri dzenlendi. Bunlar birbir gz altna alnyor, sorgu sual yaplyor, bunlarn miktar sivil ve asker olarak drtyz kiiyi bulmutu. lerinden bazlar bulduklar relerle kurtuluyor fakat yakn dostlar, konana devam edenler, Fuad Paa adamlar arasna giren skdarl Halit Efendinin verdii listeler pek mhim i gryor, o listede bulunanlar kendilerini kurtaramyordu. Casus; vazifesini yerine getiriyor idi. Bu ite zerinde en ok durulanlar Fuad Paa'nn ktibi Avnullah bey, konan uaklar, sofraclar, kilerci, a, arabac, seyis, ayvaz, hatta oullarnn kkken lala'l m yapm ihtiyar bir Rum olan Dimitri Efendi de tevkif edilmiti. Ve cinayet Mahkemesine verilmek zere Zaptiye nzrlndaki tevkifhaneye tklmlard. Bu mevkuflar arasnda konan kadrosu dnda Reji mfettilerinden Adil, Fuad ve Cemi! beyler ile Erenkyl Mehmed Pehlivan da bulunuyordu. Adil ve Cemil Beyler, harikulade gzel seslere mlik olduklarndan Pa-a'nn tertib ettii musiki lemlerinin kymetli hanendeleri olduu gibi bunu ahali de bilirdi. Fuad bey ise ud icrasnda bir staz idi. Fuad Paa ile alakalan bu meziyetlerine binaendi. Ancak; Mehmed Pehlivan'n Paa'ya yaknl asla olmayp, apknlk deryasnda kayklar birbirine arptndan hasm olduklar sylense yeriydi fakat jurnalcilerin bilecei hallerdendir, bu adamn da, Fuad Paa'l diye taht- tevkife alnmas. Byk ve kk rtbede subaylar Tan Gazetesinin yazd "Fuad Paa onikibin kiiyi silahlandrmak suretiyle yapmak istedii ihtill meydana karld" haber yznden gece gndz isticvab ediliyor ve de uzak ordularn birliklerine atanyorlard. Beri yandan Serasker Rza Paa'ya Fuad Paa'y1 gyaben mahkeme etmek iin bir divn-i

harb kurmas istenmiti. Rza Paa bu ie pek zlyor, iin asln bildiinden ordunun en kymetli mirinin byle hince bir ihanetle kurban olmasn hazmedemiyordu. Zira dorusu ne padiah ne de hafiyelerin di geiremedii tek adam vard ki o da Deli Fuad Paa idi. O da, gittikten sonra ortalk gemi azya alanlarn cirit atma meydan olacakt! Serasker Rza Paa salam kiilerden oluan adil davranacak ve Fuad Paa aleyhtarl yapmayacak kiilerden bir di-vn-i harp yeleri listesi hazrlad. Ne are ki Fehim ve zzet Paalar bu listedeki zevatn adlarn rendiklerinden onlar iin uurduklar jurnallerle bu heyet-i akim braktlar ve aadaki kiilerden mrekkep bir divan- harp tertib olundu: Reis: Hassa Miri Rauf Paa Az: Mr Ethem " : " " mer Rd - " : " " kir . " : Ferik Ahmed Afif " : " Ahmed Mddeiumumi (savc): Ferik Reit (Fuad Paann dvd kii) Bu heyet-i hakime Fuad Paaya ve adamlarna kydlar btn bildikleri hile ve desiselere yol verdiler ancak Tophane sanayi alaylar kumandan, top ve tfek fabrikalar umum mdr Cezayirli Ahmed Paa'nn u szleri indi ilhide ve uzayda hla yanklanmaktadr benzer hakszlklarn yapld davalarda da! Paann szleri unlard: "..Bu silahlar istimal edilmitir (kullanlmtr) Fakat bu mesele, namuslularla namussuzlarn mcade leidir. Namuslu adamlarn arkasna hafiyeler konursa, ite byle messif hadiseler olur" Karar; Fuad Paa'nn mebbeden krek cezas ile mahkumiyetine tad btn nianlarnn sklmesine rtbesinin de kaldrlmasna eklinde kt. Bu karar alndnda, Fuad Paa'nn kk ocuu ve refikas am'a gnderilmi bir harem aas ve Dimitri adl bir baka uak da yanna gnderilmiti. Bu tertibde Paa'y kalmakta srar ettii askeri kladan karmak iin yaplmt. Klann tam karsnda yaplm iki katl kk bahe iinde olup, st Paaya alt kat da, Paa'nn muhafzlarna tahsis olunmutu. Bu srada Ruslarn am konsolosu Fuad Paa'y stanbul b.eliliinden ald emir zerine ziyarete gelmiti. Taleb'e cevap olarak: "Bu nezkete teekkr ederim. Fakat kendilerini kabul etmekte mazurum. nk; beni haksz yere madur eden Sultan Hamid ile* alakam kestim ve her nekadar kendimi onun tbiyetinden iskat ettimsede, hilfet makamna olan manevi rabtam bakidir. O sfatla, kendilerini gcendirmek istemem." Diyerek din ve devletin usanmaz bir hadimi olduunu, moskofa kemli nezaketle gstermitir. Netice: Bir idarenin kendi hkmn srdrmesi iin seecei yollar pek oktur. Bunun devletin gc ile alakas vardr. Amma hangi hl olursa olsun, adaletten ayrlmay gerektirmez. Bunu hi deilse gnaha giriyorum kaygs iinde gerekletirenler belki Cenab Hakk'n; "Rahmetim gazabm ad" nazm- celili ile muamele grrler midini tamak ta hakl olabilirler! Fakat baka re yoktu

bahanesi, herkes iin, zlimlerin akbeti kt olacaktr ve onlarn hi bir hafifletme tlebide olamaz" hitab bir hakikat abidesi olarak durmaktadr. Byk bir devletin byk byk memurlarnn biri-birinin ayan kaydrma almakannn birebir yaanmn yukardaki satrlarda okuyanlar, yalan ve iftiraya bavuranla-rn ba tac edildii sistemlerin balarna gelecek felketi beklemee balamas isteselerde istemeselerde yapmas gereken tek idir. Avlonyal Mehmed Ferid Paa Sultan 2. Abdlhamid dneminde Ferid Paa'nn uzun sren sadareti pek mhimdir ve her istikrar dneminin mthi bir anariye gebe olduunu dikkatli tetkik sahipleri tesbite muvaffak olurlar. Nitekim ahali arasnda, frtnadan evvelki sknet darb meselini hatrlamamz yeterlidir bu iddiamz dorulamaya. Miladi 20. asrda Osmanl devletinin iki numaralar dier bir deyile 20. asrdaki.sadrazamlarnin birincisi olan Halil Rfat Paay,ikincisi olan Kk Mehrned Said Pa-a'dan sonra, sray nc iki numara olan Avlonyal Meh-med Paa'nn biyografisine temas edelim diyoruz. Merhum sadnazamdan evvel ansiklopedilerden derlediimiz kadar ile sevgili okurlarmza biyografik bilgileri verdikten sonra alt seneye varan sadaretinden kesitler ve tesbitler yapalm. Bu zt hakknda ki, mahdumlar Celaleddin (Velora) Paa'nn anlatmndan, usta edip ve hatrat yazar Samih Nafiz Tansu'nun kaleminden km eserden szdklerimizi duyurmay vazife addettik. Niantanda merhum sadnazam Ferid Paa'nn torunlaryla birlikte yetien sevgili bym, stanbul Beyefendisi, Galib Yazaroiu Aabeyimin de kapsn almay ihmal etmedim. Mehmed Zeki Pakaln Beyefendinin "Son Sadnazamlar" adl kymetli almasnda, Said Paa ile alakal blmde yle bir anekdot yer almakta: "Avlonyal Ferid Paa Konya Valisiyken, stanbul'a celbedilir. Said Paa makam- sadarettedir. Babli'de bir oda gsterilen Ferid Paa, gnmzn merkez valileri gibi gnlerini bu oda da geirmekte akam olduunda konana dnmektedir. nne en kk bir gnderilmedii gibi herhangi bir mtalaas da sorulmamaktadr. Bu menkubiyete benzeyen hayat tarz Paa'y zmekle adet alatmaktadr Konya Vilyetindeki burann meselelerini zmekte gsterebildii faal gnleri aramaktadr. Gnlerden bir gn Ferid Paa, Kbrsl Kamil Paa ile sohbet ederken durumundan ac ac ikyette bulunmutur. Kmil Pa-a'ya gre alamakdan da kendini alamamta: Kmil Paa se o srada uray Devlet (bu gnk dantay ue yargtay iinde bulunduran dev let messesesi) reislii grevini srdrmektedir. Kmil Paa bu yrek szlatan ikayetden pek etkilenmi ve derhal padiah nezdinde efaate teebbse karar vermitir. Mutad vaktin dnda bir gn Kamil Paa mabeyne gelip, kartvizitini mabeynciye vermitir. Kartvizit padiah katna gtrlm ve baktip Tahsin Paa, Kamil Paa'ya: 'efendimiz, ne iin ziyaret vki oldu dediinde ne ar-zedeyim diye sorduunda ne arzedeyim' istizahnda (soru-sunda) bulunur.

Kamil Paa'da; Ferid Paa'nn anlatt yukarda naklettiimiz ahvali dile getirip efendimize durumu anlatp bir vazife verilmesinde tavassut edeceini arzetmesini beyan ettiin-de,Tahsin Paa: 'Aman Paa hz.leri ne yapyorsunuz? Hem mutad vaktin dnda ziyaretine geldiiniz gibi bu talebiniz efendimizce yanl anlalabilir. Aynca Ferid Paa'y himaye ve vikaye ediyorsunuz mnasna, alnrsa skntlarnz olabilir!' Hatrlatmasnda bulunur. Kmil Paa; bu ikazdan sonra biraz dndnde yaptnn aslnda yanl olmadn ancak padiahn olmadk incelikleri de gz nne aldn bildiinden ziyaretden uaz gemek ister! Fakat; kartuizii padiaha sunulduundan uazgemekde kabil olamayacandan bulduu bir bahaneye sardr. Bahane; ngiliz elisinin kendisini ziyarete geldiini bu hususda padiah bilgilendirmeye dnk olduunu beyan eder. Tahsin Paa da byle ar-zeder. Kmil Paa bu ikazdan memnundur. nk hayli vehimli olan padiah bu kayrmadan binbir mna karabilirdi! te yandan byle bir iltimasn doru olmadn syleyen baktip Tahsin Paa'nn sz ve davran Ferid Paa'ca duyulduunda, baktip hakkn da bir ibirara vesile olduunu ileri srenler olabilir. nk saray'ca muteber olan zevatn padiah koruma adna, babl mensuplarna, ricl-i deulete kar bazen hain ve krc davrandklar, baz zevata yakn durup, kimilerine de burudet sergiledik lerini hatratlardan renmek mmkn. te Ferid Paa'nn, Tahsin Paa' ya 'Kara Tahsin' diye gyabndaki hitab, umulur ki Kmil Paa'nn iltimasn nlemi olmasndandr!" * ., Mehmed Ferid Paa'nn Biyografisi Avlonyali Mehmed Ferid Paa 1852 ylnda Yanya'da dn-ya'ya gelmitir. Pek olgun dnemi olan ve altmiki yalarnda San-Remo'da hayata veda etmitir. Babas Mustafa Nuri Paa Avlonya mutasarrfdr. Bilindii gibi mutasarrflk, Kay-makamikdan byk, vlilikden dn bir makamdr. Ferid Paa'nn validesi Yanya'l mehur Tepedelenli Ali Paa sllesine mensupdur. Ferid Paa; tahsil hayatna Yanya'da balam olup, orta retimde diyebileceimiz liseyi Rumlarn ynettii bir mektepte okumutur. Ayrca zel dersler almak suretiyle bilgi ve becerisini arttrmtr. Devlet-i liye okur-yazar insana pek deer vermektedir. Bunun net bir mislinin Ferid Paa'nn daha 15 yanda iken intisab ettii Girid Adasnn Resmo Belediye meclisinde ktip olarak vazife almasnda belli olmaktadr. Trih 1870'i gsterdiinde 18 yandaki Mehmed Fe-rid'i yine Girid'in Kandiye sanca kitabet kaleminde grevde grmekteyiz. Girid Valisi Rauf Paa kabiliyetini grd gen Ferd'i maiyetine alm bulunmaktadr. Bu arada Mustafa Nuri Paa Mostar'a tyin edil diinden mahdumu Mehmed Ferid'i de yeni vazifesinin bulnduu Mostar'a beraberinde gtrr. Gen Mehmed Ferid, Gaka Sanca yazileri mdr oldu. Trihler 1875 olup, ya 23 olmutur. 1877 de kaymakam olmutur. Ya 25 dir. Grev yeri ise

Tiber'dir. 1293 rmi tarihin karl olan 1877de kan mehur Osmanh-Rus sava,lkemizin Rumeli topraklarn yakp kavururken asker ve sivil ortak grevlere daima Ferid Paa getirilir olmutur. Bosna ve Hersek Tmenlerinin baktiplii de ona emanet olunuyordu. zel statl Bulgaristan Prensliini bir nevi gzetleme vazifesi olan komiser muavinlii Ferid Paa'nn uhdesinde olduu halde karmzda grlyor. Oradan Diyarbekir Adliye mfettiilii peinden de Konya Valiliinin Mehmed Ferid Paa'nn dirayetli idaresine tevdi olunduunu grmekteyiz. Trihler 1893' gsterdiinde ise; Rumeli slah Komisyon Reislii uhdesine tevcih olunuyor. 1903 ylnda makam- sadaretden infisa! eden Kk Mehmed Said Paa'nn yerine ma kam sadarete nail olduu grld. 2.merutiyetin iln olan, 23/temmuz/1908 ncesinde istifa ettiinde yapt hizmet-i sadaret, aralksz ve 6 yla yakn bir zaman srmt. Bu Abdihamid dneminin aralksz en uzun sren sadaretidir dense yeridir. Ferid Paa; sadaretinden sonrada, Tevfik Paa kabinesinde dahiliye nazrl grevinde bulundu. 1912 senesinde ise ayan reisi oldu. Bir ara Msr'a gitdi. stanbul'a dnmesi ittihatlarn iine gelmedi. Dolaysyla stanbul'da kalmasna adet izin vermediler. Avrupa'ya geen Ferid Paa, 1914 senesinde SanRemo'da-vefat etdi. urada hemen istidraten belirtiyim ki; bilindii gibi Rumeli ftuhatmz daima Anadolu'dan islm hayata pek nem veren aileleri ve hanedanlar, "Evld- Fatihan" olarak muhaceretle vazifelendirme hayli rol oynamtr. Bu evld fatihan mnai mnifi mnasebetiyle vakay ve sistemi pek gzel aksettiren bir ifadedirki, bu mnayla yaplan ecdadmzn o gzel ilerine bu gzel terkibi bulup yaktrma erefi, merhum if Yahya Keml Beyatl' ya aiddir. Bylece ir bu gzel isim babal ile Osmanl devletinin medeniyyet ve edebiy yat ve sanayii alanndaki 3. Ahmed ve Nevehirli Damad brahim Paa dneminin o gzel atlmlarn grmezden gelip de Lle Devri diye adlandrmasmdaki hakszl yukardaki "Evld- Fatihan" tbiri ile az ok, tamire muvaffak olmutur. te bu evld fatihan taifesinin Rumeli topraklarnda ki, islmi temsildeki gzellik oram, gayri mslimlerin fev fev yni dalgalar halinde islmla merref olmalaryla orantldr. , Biyografisini sunmaya altmzi206. Osmanl sadnaza-m Avlonyal Mehmed Ferid Paa merhumun sllesi de, Konya civarndan nakle altmz vazife ile Balkanlara gm misyon sahibi ailelerden biridir. Drt asr aan bir zaman diliminde blgede hayat srmek, izdivalarn eitli akvama mensuplarla yaplmas, anlaylara ve tarza evrenin etkisi, nice te'sirler husule getirdiyse de Islmiyetin ycelii ve yegnelii dini rabtay kopmadan srebilmeyi salamasn kranla karlamak lzmdr. Mehmed Ferid Biyorafisi! imdi Mehmed Ferid Paa'nn Sultan 2. Abdlhamid hn'n huzuruna ilk kn anlatm olduu olu Mahmud Celaleddn Paa'nn kaleminden nakle gemeden

ksa bir bilgi verelim. Sene 1903'dr. Ferid Paa Konya valiliinden ba-bliye celbediimitir. Yukarda naklettiimiz gibi babli'de bir oda da bo bo oturtulmaktadr. Nihayet huzura davet vu-kubulur: "Padiah oturduu koltukda, bana yle hitap etmiti. Buyurun Ferid Bey olum! Konya'daki almalarnz memnuniyetle rendim. Daha evvel onalt sene ura-y Devlet de almsnz. Bu zor dnemde size vezaret veriyorum. ok gemeyecek sadareti teklif edeceim. Ne dersiniz?" Karmda; orta boylu, siyah sakall fakat gzleri prl pnl parlayan zek bakl padiah oturuyordu. Admlarm atarak yaklatm. Kendilerini etekledim. Ellerini uzattlar. Heyecan iin de ptm. Karlarnda yer gsterdiler. Otur diye buyurdular. Oturdum. Padiah dnceliydi. Ben: -evketmeb efendimiz, hakkmda izhar buyurduunuz tevecche kalbden teekkr ederim. En sadk bir bendeniz bulunduuma phe etmeyiniz. Hangi vazife-de almam isterseniz ve emrederseniz orada bendenizi greceiniz muhakkaktr. Padiah: -Allah raz olsun, sizin iin ok iyi eyler duydum Ferid Bey! Fakat bundan sonra sizfe Ferid Paa diyecekler. Avlon-yah olmanz, Arnavut bulunmanz hakknzda duyduum iyi eyleri izale edemez. Saltanatmz ve devletimiz, Arnavut tebaasndan ok iyilikler grmtr. Diyen Ferid Paa daha sonrasn yle zetliyor olu Mah-nnud Celaleddin Paa'ya: "lk konumamz ksa oldu. Konya'ya avdet etdim. Be ay sonra beni paa unvan ile Rumeli slahat komisyonu bakanlna tyin buyurdular. Orada 40 gn altm. Daha sonra Said Paa'nn sadaretden infisali zerine makam- sadarete tyin olundum." Mehmed Ferid Paa kendilerinden on ya byk olan padiaha bu babaa konumada hayran olmaktan kendini alamamtr. Avlonyali M. Ferid Paa; 2. Abdlhamid'in 20.asr daki 3. sadnazam olmutur. Devletin bu iki numaral adam eslf gibi, padiah ile tezat tekil etmeyen bir metoda eilim gsteren mizatayd. 51 yanda olup, 15 yandan beri devlet idaresinde ktiplik ile baalayan alma 'hayat bir ok kademede hizmet vere vere kendisini piirmi ve uyum inde almann mesi arkadann asla dman olmamak htt biribirilerini sevineninde baarda tay ykseltici mahiyet aldnn uurundayd. Sultan 2. Abdlhamid ise; tyin eyledii bu sadnazam hakknda bilhassa yal Akif Paa'dan ald bilgiler sayesinde midvar olmaktayd. Bunda da yanlmad. nk; 6 sene ye yaklaan bu mterek almada, sadnazamn padiah bizatihi sevmesinin bundan dolay da alnacak tedbir ve kararlara pein hkmle bakmayp aklselim dahilinde, mzakere metodunu semenin rol bir hayliydi. Sadnazam; devletin her kademesinde dirsek rtt iin idareye hkim, ke balarn tutmu zevat bilip tanyan biri olarak ve devletin yksek grevlerinde bulunmada olgunluk yana giri saylan 50 yan hemen hemen gemi olmas, yakkl ve hareketli yapya sahip olmas sadarete geme treninin yapld babl'ye bir heyet ile gitme adeti icra olunurken he yetin

iinde mevzun vcudu, gr ve siyah sakal, vakur duruu, ahali-i msliminin nazar- dikkatini ekmi ve kendi aralarnda, ne kadar yakkl sadrazam szlerinin dolamas vu kubulmutu. Ferid Paa'nn sadarete gelmesinin en byk amillerinden biri de; balkanlarda ki yabanc parmann husule getirdii karklklarn yava yava bir kurtulu sava mahiyetine dn,aznlklarn bitmez tkenmez taleplerinin karlanmasnda devletin hkmrnisini zedelemeden, sknete tamak iin faydas mmkn faktrler arasnda balkan insan olmasnn ve Arnavut rklarnn tutudurduu kavmiyyet teini ayn zamanda iyi bir mslman olan Ferid Paa'nn, bu ynnden de istifade etmek dnceside dourmutu. Ferid Paa; Padiah Anlamaya alt Eer sevgili okurlarm hafzalarn Sultan 2. Abdlhamid hn taht- Osmaniye karan dnem zerinde ve beraber alt dnemin devlet idaresindeki ricalin genellikle yal ve farkl anlaylar, padiah zerinde te'sir kurma dalavereleriyie uramalarna dir deerlendirmelerde bulunurlarsa isabet ederler. Mehur serasker Mir Namk Paa merhumun, ki pek vatansever, dindar ve de cesur bir zat bilinir. Bu zat dahi; clus gn fikrini soran devlet adamlarndan birine: "bakmaynz bu mahcup haline! Pek yaknda aslan kesilir ve oumuzu paralar!" dedii pek mehurdur. Padiahn; alt sadrazamlar arasnda kendinden yaa hem de on ya kadar kk olan sadrazam Ferid Paa birincisini tekil eder. Bu ya meselesi sadnazamn padiah zerinde, bir tesir-i nfuz vcuda getirme istemine yol amayan hususatdan olmutur. Sadnazam Paa evvel padiahn, dvel-i muazzama lkelerine bakn ve gtd siyasi ve zel anlayn renme yolunu semetir. nk takip etdii kadaryla Sultan Hamid'in 1293/1877 sava da dahil her mtalaas doru gr aksettiriyordu. Sadnazam bu tesbit, padiah sadece devletin ba deil, her eyi pek mkemmel takip ve takdir etmekde baarl bulduu iin tam manasyla bilmee ve renmeye adet mecbur klmt. Ferid Paa'ygre; Abdlhamid hn'n vasf- mmeyyizi yani en sekin taraf ki bunu Ferid Paa ifade ediyor "Efendimiz zek, baklar ok te' sirli, muhatabna yer gsterir ve nezaket ile muamele ederdi. Sylenenleri dikkat ile dinlerdi. Odasndaki ezlonga uzanr, yemeini l.kadinefendisi piirirdi. Ancak onun eliyle piirilmi yemekleri yerdi. Ziyafetlerde, ok vehimli olduu iin azna ald lokmay iner ve yer gibi yapar fakat ok az alrd. Etrafndakilere dilerinden ok zd-rap ektiini syler fakat bir di doktoruna da tedavi iin emniyet edemezdi. nsan tanmakda ve hadiseleri nceden grmekte byk isabeti vard." erif Hseyin Hakkndaki Tesbiti Sadrazam M.Ferid Paa; ura-y Devletde aza olan Hai-mi sllesinden erif

Hseyin'in, padiahn hi iltifatna nail olmad mahede eder. Zten; bu hususda sknt sini erif Hseyin, sadrazama hissettirmitir. Ferid Paa diyor ki: "Efendimiz; erif Hseyin iltifat-i ahanenize mazhar olamamaktan ok mteessirdir. Onu sevindirmeniz mmkn olamazm?" dediinde padiah kalarn atar ve "O, bana ve hanedana kar haindir! Bizleri sevmez. Bu gn sakindir fakat yarn ne yapaca bilinmez! Ancak Allah bilir" diye hla kulaklarmdan gitmeyen sesini hi unutmam demektedir Ferid Paa... Sevgili okurlarm; Sultan Abdlhamid CennetmekrTm 1905'lerde syledii bu szlerin 1917'de btn irkinliiyle kendini gsterdii, trihin birazck meraklsnn dahi bildii ahvaldendir. erif Hseyin hi bir sebebin hakl klamayaca bir ihanetin faili olmutu yukarda ifade ettiimiz trihte.. Ferid Paa'nn ark dnyasndan gsterdii bu misalden sonra, dnya siyasasnn byk ustas ve tanzimcisi, ngiltere hakknda, padiahn dncelerini alp siyasetini tanzimde nazar- itibara almas icab ettiinin uuru iinde olduundan elde ettii malumat, trihe u szlerle hediye ediyor: "Padiah sze ngilizler, btn mslmanlann hmisi roln takndklar ve ellerindeki topraklarda bir ok mslman bulunduu iin, Osmanl hanedann ve halifeleri sevmezler. Bize kar, takndklar tavrlarnda kendi menfaatlerinden baka bir eyi dnmezler. Medeni insan dost ve dman ayr tutmamal, kisine de ayn muameleyi yapmal. Zira dmanlarna aka husumet gstermek akl kr deildir. Dostlara da, fazla gvenmek ahmaklktan ileri gitmez. Biz daima ngiltere'nin dostu grneceiz fakat onun hislerini vede siyasetini bileceiz!.." Dedikten sonra Almanlar hak-kndada "Bunlar asker millet. Bunlardan bize fayda gelir" dermi. Padiah, sadrazam Ferid Paaya! Ferid Paa padiahn bu grlerinde samimi olduunu bildiriyor. Almanlar; ngilizler Rus menfaatlerini Osmanl zerinden devirmelerini kstlama manivelas olarak grdn ifade ediyor. Ferid Paa; Rusya ile mnasebetleri sual ettiinde padiahn azndan u malumat alyordu: "Rusya byk bir komumuzdur! Onunla pek byke geni hududlanmz vardr. Topraklarmzn kuzey ynnde olanlarnn emniyet iinde olabilmesi Rusya devleti ile aramzda dmanlk edip etmemekle alakaldr. Ruslar tahrik edip aleyhimize kararlar almaya mecbur eylemeye ne lzum vardr? Beni sokmayan ylan bin yaasn sz padiahn ok syledii tekerlemelerden olup, betahsis Rusya'ya dir konumalarda beyan ederlerdi." Dedikten sonra, sadrazam paa u enterasan bilgiyi de naklediyor: "ar'lar Karadeniz sahilinde sayfiye ehri olan Livadya'ya yaz aylarnda geldiinde, Sultan Hamid derhal bir hey'et gnderir ve hududlarmza ho geldiniz anlamnda telakki olunacak hediyeler yollard. ar'da bu nzik davran karsnda mukabeleten krkler, ayakablar ve atlar hediye ederdi. Btn bunlar yaparken padiah; Avusturya ve Almanya'dan getirt dii byk apl toplar Rus hududumuz-daki mhim mevkilere yerletirilmesini emrederdi. Yzne bakan devlet adamlarna da stersen sulh-u salah, hazr ol cenge! Derdi.." Padiah; Avusturya-Macarstan imparatorluu iin sadr-azamna unlar syler, Fransa ile alakal gr beyandan sonra, Fransa ile ok uzun zamana dayanan

bir dostluun kltrmz de byk tesiri olduunun idraki iinde, kltr lemimizin Fransz kltr edebiyat ve san'atnn hemen yan-banda olmas gerekir. Avusturya-Macaristan'a gelince bunlarn emelleri bilhassa balkanlarda Rusya'nn tam zddnadr. Ziya Paa'nn u be yiti bu iki orta pek gzel ifade eder. "Mestanelerin biribirine arz hulsu / ingnelerin pheli imnna benzer" Fakat bunlar grnte birlikte hareket etmek zorundaysalar da istikbalde biribirileriy- ie kar karya harb edeceklerdir. Beyannda bulunan padiahn bu szlerinin, sadrazam gerekletiini gremeden vefat etdi amma szlerin sahibi hz.Abdlhamid hn, kendi sylediklerinin yerine geldiini grm idi. Bomba Vak'as _ Sultan Abdlhaniid Hn'a Yldz Camiinde Cuma Selaml merasimine ktnda, ermenilerin ve siyonist yahudile-rin ortak organizasyonuyla, bir arabann iine yerletirilen patlayclar infilak ettiinde yetmi-seksen kii kadar ehid oldu. Padiah; eyhlislm Mehmed Cemleddin Efend'nin her zamankinden bir iki dakika daha fazla lafa tutmas, patlamann te'sir sahas dnda kalmasn salad. Bu bir lutf ilahiydi. Padiah kendini hemen toparlad. Lzm gelen emirleri verip, ortal sknete kavuturdu. Sonra da landonuna binip dizginleri eline alp, deh diyerek arabasyla bir bana Yldz Saraynn yolunu tuttuunda b tn ecnebi sefirler bu soukkanllk, bu celadet karsnda kendilerini tutamayp "Hurra Sultan" Diye barmaktan nefislerini mene-demediler. Bizim hin irde, "Bir lahza-i teahhur attn ey anl avc yazk ki vuramadn.." dizesini husule ge tirmiti.. Sultan Hamid merhum, faili buldurttu. Ad Jors olan suluyu sorguya ekti bilahire mahkemeye verdi sank Joris arkadalaryla birlikte yargland ida ma mahkum oldu. Sultan; onu affedip, eline de para verip, avrupaya gnderdi ve Osmanl devleti lehine casusluk yaptrd! 21/Temmuz/ 1905'de vukubulan bu olay da, Ermeniler'in 1894 olaylar sonrasnda onbir sene sonra yeniden tedhi faaliyetlerine giritikleri iln olarak kabul edilse yeridir. Ermenilerin Dou Anadolu'da byk ermenistan hayallerini engelleyen kii olarak grlen Sultan Hamid, bunlarn devirmesi gereken bir padiah olarak yaarken, siyasi mahfiller ve hal dnyas bu devrilmeyi duysalar Sultan Ftih'in vefatn-da aldklar sevin anlarn yine almaktan itinab etmezlerdi. Ayrca Sultan Hamid, pek tedbirkr olmas hususunda bu olay-a herkesin haklym ifadesini kazand. Sir Henry Wood; bomba olayn u ekilde naklediyor: <Ben padiahtan pek uzak deildim. Tam bu srada ancak bir namludan kabilecek bir grlt duyuldu. Bastm zemin beni adet havaya kaldrmak gibi titredi. Padiahn soukkanllna hayran kaldm. Birden Yldz Cmiinin iinden elleri yzleri kan iinde kouup dar kanlar grdm. Padiaha el bombas atldn sanmtm. Ancak, padiahn gzlerini diktii yeri takip edip cami avlusuna baktm zaman hayretten irkildim. Avlu top top ateiyle silinip sprlm bir muharebe meydanna benziyordu; l atla, her tarafa sram tahtalar,

parampara olmu arabalar, can sz yatan zavall srcler. Br iki metre n sol tarafmda yksek rtbeli bir Trk subaynn emir avuu arapnel isa-betiyle haytn kaybeden subaynn zerini rtmeye alyordu. Patlama sesi duyulur duyulmaz bir suvri takm, yaln kl, patlamann olduu yere at srmeye balad. Ancak Abdlhamid'in eliyle geri ekilmelerini emrettiini gren takm subay birliini geri ekti. Az sonra padiahn ayakta ve salam olduunu herkes farkett\> eklinde Bay ztuna'nn Byk Trihi adl eserinin 7. cildinin 191. sahifesinden aynen aldk. Sir Wood bilindii gibi, bir ngiliz deniz subay olup, Sultan Aziz zamannda padiaha denizcilik hususunda mavir olmu Abdlhamid dneminde de bu grevi devam etmi krk yla yakn Osmanl nezdinde kalmtr. Bu su-ikast'ta orda olmas iin iinde ngiliz parma olmad intiban vermektedir. Yoksa byle krk yla yakn ngiltere'ye bizim iimizde bulunarak hizmet veren bir amirali ngiliz istihbaratnn feda edecei akla gelmiyor, taki onun da ipi ekil-memise.. 5.Murad'n Vefat raan Sarayna nakledildikten sonra, bir daha hi dar kmayan mah padiah, 5. Mehmed Murad, yirmisekiz sene suren menkubiyetini 29/Austos/1904'de sona erdir di hayatn noktalam son nefesini vermiti. Yenicmi Trbesinde defnolunmutur. B tn padiahlara yaplan muamelenin, tehiz ve merasimlerinin ayns yerine getirildi. Eski padiahn tek olu Selahaddin Efendi ve ocuklar Sultan Hamid'e mracaatle ra- andan ayrlp baka bir yerde imrar-, hayat talebinde bulundular. Sultan Hamid'de bunu mku! karlad. Ferid Paa'nn Sisam syann Bastrmas 1905 senesinde Sisam Adas ekseriyet bakmndan Rumlar ile meskundu. Buradaki mutasarrfn Rum olduunu herhalde sylemee lzum yoktur. Devlet szltya meydan ver memekle ileri gtrme politikas gttnden,unsurun idarecilerini kullanmay tercih eder halde idi. Cebeli Lbnan'da da byle hareket edilmiti. Bu mutasarrf halkn ayaklanmasnn destekisi idi. Birlikte megalo idealar aynen bu gnk gibi ENOSS idi. Yunanistan'a katlmak sevdas ada halkn adamakll sarmt.Bir sabah devlet direleri Yunan bayra ile sslenmi ahali elenmeye koyulmutu. Vaziyetin Babli'ye akset mesi zerine, sadnazam Avlonyal Mehmed Fe-rid Paa saray'a giderek bilgileri padiaha dosdoru, hi bir eyi saklamadan arzetdi. Padiah: - Tedbirleriniz Paa? diye sorduunda sadrazamdan ald cevab u olmutu: -Efendimiz; u srada anakkale'de bulunan donanmay- hmayununuza emir buyuracaksnz, hepsi kalkp Sisam Adasna gidecekler ve tehdidatda bulunacaklar. Asiler yola, gelmezse ada bombardmana tbi tutulacaktr. Dediinde, padiah tereddtle karlar:

-Ruslar bu ie karrsa iler sarpa sarar! Bizi durdurup haksz karrsa vaziyetimiz zorlar sadnazam paa! Bu ide yalnz hareket zararldr! Ferd Paa da: -Devletl padiahm! Size erefim ve namusum zerine sz veririm ki; geliecek her eit me'suliyeti hayatm bahasna olsa zerime alyorum. Bu hususda yemin etmeyi de vazifem iinde gryorum. rade buyurunuzda u baldr plaklara hadlerini bildirelim! Bu szler Abdlhamid hn'n yreine su serpti. Karsnda kararl ve ne yaptn bilen ve de panie kaplmayan biri vard. Sordu: -Dncenizi nasl kuvveden fiile karacaksnz? Sadrazam: -Donanmamz imdi pek kuvvetlenmitir. Yeni gelen, Mecidiye, Mesudiye ve Hamidiye zrhllar ve torpidolarmz bu tehdid ve gereini yerine getirmeye muktedir bulunmaktadr. Msaadenizle donanmay-i ahane, Sisam'da grnd an, ada isyanclarnn yreine korku dolar. Durulmazlarsa adaya kar harekete gemeleri emri kendilerine verilecektir. Sadrazam Mehmed Ferid Paa kendinden emin tavrlarla padiaha verdii temi natn akabinde plnmda nakledince Abdlhamid hn: "naallah dndn gibi olur!" dedikten sonra, istenen iradeyi verdi. Amiral Halil Paa'nn kumandasnda Hamidiye gemimizin nl svarisi, ttihat ve Terakki cemiyetinin daha sonrann bahriye nzn, Cumhuriyet dneminin bavekillerinden, Hseyin Rauf (Orbay) Bey'in de katld donanma denize alm ve Sisam nlerine gelmi, btn mehabetiyle aday abluka altna almt. Funda demir emri verilmiti. Azgn ve kstah palikarya, byk devletlerin hima yesine gvenmi olacak ki crmlerine bakmadan ate ama kstahln da gstermilerdi. Azim Ve Zafer Ada Rumlarnn yapt tahminlerin tesinde bir davran deildi. Sadrazam iin bu hl srpriz olmayp, plnn sonuna kadar gtrmeye de mil olmutu. Rumlarn ateini Osmanl'larn nasl karlayacan merak eden siyasi mahafiller, ada mdafiilerinin top salvolarna kar Osmanl donanmas Amirali Halil Paa'mn, sadaret makamna sorupda ald cevap zerine, at ate siyasi mahafillerin kann dondurdu! Boazdaki adamn sadrazam, dehet dolu bir emir gndermiti. Hedef ada'nn her tarafdr. Gemilerinizin toplar, teslim bayra grnceye kadar mermilerini yadrsnlar, demekteydi. Halil Paa gemideki toplarn namlularndan ate ettirmiyor adet lm sayordu. Bir ka saat iinde Sisam Adas adet bir cehenneme dnmt. Neye uradn aran elikanl haydutlar ve onlarn hempalar sivil ahalide, birbirine karm halde, dalara, vadilere, maaralara,mahzen-lere snmaya kouyorlar, ancak ok kii telef oluyordu. Limanda ki kayklara binerek kamaya alan isyanclar, bir yandan ne yapacan aran ahali, en akllca olan yaptlar. Teslim bayran ektiler. Ada'nn Rumlara aid her evinde yatak araflar teslim bayra olarak kullanlr olmutu. Yaplmas gereken ilem bu operasyonun dnya devletlerine

memleketin i ii olduunun anlatlmasyd. Tabii ki; kabui ettirilmesi de nemliydi! Sadrazam ve hkmetin btn mensuplar bu hususda ayn noktada mterek olduundan byk devletlerin ses karmamasn temine muvaffak oldular. Avlonyal Ferid Paa pek aktif davranarak, bilhassa balkanlardaki devletimizin valilerine gnderdii emirlerle Yunan konsoloslarnn her hareketinin ciddiyetle takip edilmesi ve en bada Selanik Valisi Rauf Paa olduu halde btn valilere devlet-i li yye aleyhinde konuan konsolos da dahil olmak zere btn hariciyecilerini hudud hricine karma yetkisini vermiti. Hakikaten, bu talimat geldii esnada Serez vilyetimizde bulunan Yunan konsolosu, Osmanl devleti aleyhine konuurken crm- mehud hlinde yakalanm ve apar topar hudud dna karlmt. Alnan bu kesin ve yerinde tedbirler her tarafta te'sirini gstermiti. Her yerde bir sessizlik hkim olmutu. Sisam Adas olay gelecek nesillere de bir rnekti. Avlonyal Ferid Paa ve hkmeti, padiah ile ibirlii, kaderdalk yapmak suretiyle haarat sindirip, baary yakaladlar. Akabe Olay Tarih 1322/1906 senesini gsterirken Msr Hdivi Abbas Hilmi Paa ile mehur Gazi Ahmed Muhtar Paa'nn olu Gazi Mahmud Muhtar Paa elele vermiler ngilizle ri tedirgin edecek mesele karmay kararlatrmlar, bunun iinde asl astar olmayan bir problem ortaya karmlard. Gya Msr ile Osmanl Devleti arasnda bir hudud ihtilaf meselesi varm! Akabe'den, elAri'e kadar uzanan ve Sina yarmadasn iki ye blen bir hat'dan bahsederler. Aslnda byle bir hat hi bir zaman izilmi deildi. Eer byle bir hat hakikat olup itibar edilen bir ey olsayd, Osmanl devleti bu hat'da dayanarak Svey Kanalna kadar sokulma yetkisi tayabilirdi. phesizki ngilizlerde buna rza gstermezlerdi. 1881'de Arabi Paa'nn milliyetilik ad altnda rklk gderek gerekletirdii isyan sonrasnda, Msr resmen ngiltere'nin himayesine girmiti. Arabi Paa dindann dizinin dibinden, dmannn ayann altna uzanma hainliini irtikb etmekten ftur getirmemiti. Svey Kanal Msrn can damarn tekil etmekteydi. Bu hattn devam Hindistan'a kadar uzandndan, nemi pek ok artm oluyordu! O nisbette de Osmanl-ngiltere mnasebetlerinin gerilmesine sebeb tekil etmekteydi. Sadrazam Ferid Paa bu ii tahkiki vazife addetdi. Bahriyye ve Harbiye nezaretlerinde bu meseleye dir btn evraklar babii'ye getirterek bizzat megul oldu. Malumat sahibi olmalar muhtemel zevat yanlarna celbedip, mavir olarak istihdam etdi. Netice de, byle bir hattn, mevcud olmad gibi kimsenin de byle bir iddiada bulunmad belirlenmiti. Ferid Paa ise, bu iddiay dikkatle incelemekteyken, Msr Hdivi Abbas Hilmi Paa ve Mahmud Muhtar Paalar da, ngilizler aleyhinde padiah'i iknaa etmeye almaktalardi ngilizlere hakl olarak daima menfi dnceler tayan Sultan Hamid, sadrazamnn tutumuna bu safhada kzmaya balad. Ne var ki; ngilizler fitili atelemiler, amirallerinden Lord Fier komutasndaki gemilerini

Midilli Adas nlerinde son emri almak zere demir attrmt. Avrupa devletlerinin geneli byle davranrlar. Nerede ihtilaf vu-kubulmusa oraya donanmalarn yollarlar. Mzakere hususunda bask unsuru olarak kullanrlar! tcab edersede bombardman ederler! Cezayir; Franszlarn bu tarz mdehalesine maruz kalmtr. Daha sonralar da, Trablusgarb'de talyanlar da ayn taktie ba vurmulardr. Hemen ilve edelimki donanmay- hmayun, ngiliz ve Franszlannkine faik ekilde olsa idi, bu mhim bir bask unsuru saylan gemileri startejik blgelere yanatrp,lkemiz zerindeki istihbar ve dezonmormayyonlar, destabilizasyonlar deneyen devletlere bu adetlerinden vaz gemeleri ihtar olunurdu. Ne yazk ki etraf denzilerle evrili bir lke olmamza ramen, sngmzler boazlara kilit vurmu bir milletken donanmasn 16.asr hri kullanamamzn sebebini insanmzn genellikle evinin erkei olmasndaki istee ba-lamakda pek hatal olmaz. Ferid Paa'nn Bld re! ngiliz donanmasnn Midilli nlerinde demir atm olmas hassas padiah hayli tedirgin etmiti. Alman hayran. Hdiv ve Mahmud Muhtar Paalar, sonunda ngilizlerle, Devlet-i liyyenin ban derde sokmutu. Ferid Paa bir gnde defa istifasn sunmutu, Cennetmekn'da her seferinde ret cevab vermiti. Salim bir kafann, istifaret ekimesinden karaca sonu, bana kalrsa padiah'in, Ferid Paa'ya ii sen halletmelisin tli-matn im yoluyla belirttii hkmn karmak mmkndr. Ferid Paa verdii istifann da birbiri peine ret eklinde sonu vermesi bizim acizane yukarda serdettiimiz im'nin anlalm olmas ile olacak derhal ngiltere'nin stanbul'daki b.elisi Sir Nikolas O'conor'a bir arabulucu gnderip randevu talep etmek oldu. Aslnda hi yoktan koca sadnazam, b.eliden randevu almak mecburiyetinde braklmt. Yoksa esas olan grmek iin babi-l'ye davet teamllere uygundu. Yaplan grmede b.eli ve sadrazam byle bir olay olmam gibi telakki olunmasn kararlatrdlar. Her iki taraf bu tedbire muvafk davrana dir centilmenlik sz verdiler. Beri yandan ngiliz entelijans servisi ii ok iyi anlad! Hdiv Abbas Hilmi Paa ve Mahmud Muhtar Paalar kendilerine kar salamak ve ngiltereden Msr iin genie yetki ve maddi menfaatler teminine alyorlar, hi dnmedende Osmanl devletinin tehlikeye dmesine zemin hazrlam oluyorlard. Entelejans servisin anladn sanki Abdlhamid hn anlamamimyd? yle olmasayd Ferid Paa deil istifaname gn dermek, saray'a arlr mhr- hmayun elinden alnr idi. Avlonyal Ferid Paann sadaret dnemi; ttihad- Terakki cemiyeti hafi'yesinin vni ittihad terkki gizli cemiyetinin almalarnn gerek askeri gerekse mlk alan da inkiaf kaydetmesi nlenemez bir devir olmutur. Padiah kendi fikirlerine imale etmek istiyen guruplar biribirilerine olmadk yalana mstenid atf ve de jurnallere ba vuruyorlard. ttihad terakki cemiyeti, masonlarn

kucana oturmu onlarn localarndan gelen taktik ve talimatlarla hedeflere kilitlenmiti. Bu hedeflerin ilkini merutiyeti meri'yete koymak tekil ediyor idi. 30 yl akndr dar bir kadro ile lkeyi idare eden Padiahn, elini kolunu merutiyetle balamak daha sonra da kendilerine daha uyumlu grdkleri veliahd Read efendi'yi taht'a kararak uursz emellerine ulamay kuruyor lardi. artlarn Yardm 1871'de Msr'da husule gelen Arab Paa isyan adl rk harekt, yava yava balkanlarda da, Srplar, Bulgarlar, Karadallar, Arnavutlar gibi unsurlarda da grlmeye balad. Osmanl devleti kavim ve milliyetilik zerine te'sis olunmadndan bahse konu gnlere kadar bu hususda benzer skn-Ulara uramamt. ttihatlarda hkim olan Trk politik anlay ve Turan avazeleri istenileni getirmedi amma moza-ikde rk ve milliyeti cereyanlarn btn iddetiyle vcud bulmasna kt rnek tekil etdi. Btn bu oluumlar, Avrupa ve Rus menfaatleri finanse ederken Yahudilerin Filistinde devlet kurmas na zemin hazrland zihinden uzak tutulmamaldr. 1812'lerde bamszlk imkn elde etmi Yunanistan, daha 1897'de yedii sopay unutmu, tevess etme, yni Osmanl topraklar istikametine ynelik genileme hareketini eitli hile ve yollarla temine almaktayd. Bu hallere zami-meten Abdlhamid hn'n am bulunduu mekteblerden mezun olan gen subaylar, bilhassa Makedonya eteleri ve etecileriyle, Bulgar istiklliyet eteleriyle dalarda ve ormanlarda arprken ektik leri eziyete bakmayp, msl-man milletimiz zerindeki menhus gayelerine hi kafa patlatmadan, htt katlolunan ahaliyi ve de ehid den silah arkadalarn unutarak bunlarn lehine hakllk pay aramaya, onlara sayg ve sevgi besleme ahmaklk ve hainliine d-merdi. Bunlar byle, avlayan neydi? Cevap verelim: poziti-vist anlayn determinizme dnmesi! Balad an resuller devreden karlr. Islmn temel direi snnet-i seniyye ihmal htt yok saylabilir ki, artk lszlk hkim oluyor demektir ki,bunun da mnas, beln hazrlanyor ve sen bunu kapmak iin hzla kouyorsun hakikatidir. Bu gn bile insanlar ve mslmanlarn bir blm "Hubbui vatan minel imn" hadisi'nin zerinde, sahihmi? Deilmi? mnakaasn yapmyorlarmi? te o gn eksik olan ecnebi ve bilhassa Alman ekolnn zabit hocalarnn dayad mektep mfredat daha ilk mezunlarnda tehlike anlarn duyurmusa da, duyacak kulak bulunamamtr! Evet! Hrriyet, Msavat, uhuvvet sahte sloganlar, oltann ucuna taklan solucan olmutu. Yine asker mekteplerde dhil olmak zere ttihad, mason gibi muzr cemiyet mensuplarnn bu okullardaki muallimleri anlaylarn zerk etmi olduklar millet evldn fikren ifal etme ihanetini sergilemilerdi. Asayii teminle vazifeli Osmanl birlikleri anlayn yukarda izaha altmz istikametde gelimi olmas mnasebe-tiyie zerine aldklar ii baaramadlar htt daha sonra da, bizatihi ttihatlarn asker kanadn tekil eden nice gen

z-bitde kendileri asayii bozanlar olarak grlmeye baland. [Nitekim; Yzba Resneli Niyazi Bey le Enver, Eyb Sabri gibilerinin hem de yannda askerlerinin bir ksmda olduu halde daa kp oradan, Osmanl Saray telgrafanesine itaat yerine, tehdit ltimatomlar gndermedilermi? Bu organize hareket masonlarn arzu ve hedefi istikametinde inkiaf ederken, artk devreye ecnebi devletler sefirlerinin lkelerinden Osmanl merutiyeti yeniden uygulamaya balasn babnda-ki talimatlar yamaya balad. Avlonyal Ferid Paa'nn Arnavut olmas, padiahnda bu mensubiyeti gz nne almas ve kendisine alt yla yakn makam sadaretde hizmet vermesini Arnavut ileri gelenleri nin takdir etmeleri ile devlete ballk hisleriyle meb olurlarken, ttihatlarla birlik olanlar ise kral ve bayra ayr olan bir Arnavutluk gayesi gtmekteydi. ttihatlarn Tabancalar Balkanlarn mhim ehirlerinden; Selanik, Manastr, Serez, Filibe ve Yanya gibi yerlerde asayi maalesef maslub olmutu. 8/temmuz/1908'de Arnavut emsi Paa; gen bir temen olan Atf (Kaml-amir suikasd davasnda idam olundu) efendi tarafndan postaneden karken atlan be el atla ldrld. Bu suikastnda faili yakalanmad gibi korunma ve gizlenme imkn da bulabilmiti. in bir baka yn ise; emsi Paa'nn ld rlmesinden iki gn nce yni 6/temmuz/1908 gn alayl bir zabit olan Resneli Niyazi Bey emrindeki blk ile Resne'yi basm, doruca gitdii posta-neden: "krksekiz sa at iinde merutiyet iln olunmaz ise padiah kendini tehlikede bilsin!" eklinde telgraf ekmiti. Az sonra Niyazi Beyin bu harektna katlan baka bir subay daha kt. Bu zat bilahire hanedana damad olacak olan ve Abdlhamid'in vasiyeti olan, beni Sultan Fatih'in trbesinin bir kenarna defnedin, arzusunun yerine getirilmesini engelleyen kii Enver Bey'dir. Olayn Bamteli 2.Abdlhamid hn hz.lerine pek bal olan ve mertlii ile tannm Arnavut emsi Paann son hizmeti; Rumeli ordusunda bulunan, gen subaylarn, ttihad Terakki Gizli cemiyetine zalklarn, efendisine telgrafla bildirdii u szler olmutu: "Zt- ahanelerine imdi hareketimi arz ediyorum. Asileri hayyen(diri) veya meyyiten (l) olarak huzurunuza gnderileceini temin ederim!" Ne re ki padiahna hizmeti dstr edinmi koskoca bir Paa, ecel erbetini evldm diye belki ka defa hitab ettii gen mlazmn att kurunlarla imidi. "Takdi r'l azziyl aliym!" Yakub Kenan Mecefzde 1967'de yaymlad hatratnda, Bu ems Paa'nn yakn akrabas smail Mahir Paa'nn bir geceyans hile ile evden karlm ve Divanyolu caddesinde ldrldn yazar. htimlki, emsi Paa'nn katillerine ulamasn nlemek maksad na nihayet vermek iin bu cinayet

gerekletirilmitir. Gerek padiah gerekse sadnazam bir ortak noktaya gtren yorum u olmutu. Mademaki emsi Paa gpe gndz ilek bir caddede ve yaverlerinin ve muhafzlarnn ortasnda ve gzleri nnde ehid ediliyor. Failde bu ii yaptktan sonra sa ve salim olarak buradan nasl srra kadem basyor? Bu sorunun cevabn her ikiside mtalaa ettiklerinde ayn sonuca varacak kadar zekya mliktiler! Nitekim sadr-azam olsun, padiah olsun iin artk kontrolden ktnn uuruna varmlard. Disiplin maslub olmu yni or tadan kalkmt. Ve de en mhimi yaplan icraat himaye grmekteydi!. ok gemeden padiah ve halifesine bal kimselerden olan baz blgenin sakinleri, gnderdikleri bilgiler de, sulunun ciddi bir aramaya tbi tutulmadn, takibatn ise asla ciddiye alnmadn bildirmilerdi. Ferid Paa'nn ark dnyasndan gsterdii bu misalden sonra, dnya siyasasnn byk ustas ve dzenleyicisi ngiltere hakknda, padiahn dncelerini alp siyasetini tanzimde nazar itibara almas icab ettiinin uuru iinde oldj-undan elde ettii malumat, trihe u szlerle hediye ediyor: "Padiah sze ingilizler, btn mslmanlarn hmisi roln takndklar ve ellerindeki topraklarda bir ok mslman bulunduu iin, Osmanl hanedann ve halifeleri sevmezler. Bize kar takndklar tavrlarnda kendi menfaatlerinden baka bir eyi dnmezler. Medeni insan dost ve dman ayr tutmamal, ikisine de ayn muameleyi yapmal. Zira dmanlarna aka husumet gstermek akl kn deildir. Dostlara da, fazla gvenmek ahmaklktan ileri gitmez. Biz daima ngiltere'nin dostu grneceiz fakat onun hislerini ve de siyasetini bileceiz!.." Dedikten sonra Almanlar hakknda da: "Bunlar asker mijlet. Bunlardan bize fayda gelir" dermi. Padiah, sadrazam Ferid Paa ya! Ferid Paa padiahn bu grlerinde samimi olduunu bildiriyor. Almanlar; ngilizler Rus menfaatlerini Osmanl zerinden devirmelerini kstlama manivelas olarak grdn ifade ediyor. Ferid Paa; Rusya ile mnasebetleri sual ettiinde padiahn azndan u malumat alyordu: "Rusya byk bir komumuzdur! Onunla pek byke geni hududlanmz vardr. Topraklarmzn kuzey ynnde olanlarnn emniyet iinde olabilmesi Rusya devleti ile aramzda dmanlk edip, etmemekle alakaldr. Ruslar, tahrik edip aleyhimize kararlar almaya mecbur eylemeye ne lzum vardr? Beni sokmayan ylan bin yaasn sz padiahn ok syledii tekerlemelerden olup, betahsis Rusya'ya dir konumalarda beyan ederlerdi." Dedikten sonra sadrazam paa u enterasan bilgiyi de naklediyor: "ar'Iar Karadeniz sahilinde sayfiye ehri olan Livadya'ya yaz aylarnda geldiinde, Sultan Hamid'de derhal bir heyet gnderir ve hudud-lanmza ho geldiniz anlamnda telakki olunacak hediyeler yollard. ar'da bu nzik davran karsnda mukabeleten krkler, ayakablar ve atlar hediye ederdi. Btn bunlar yaparken padiah; Avusturya ve Almanya'dan getirtdii byk apl toplar Rus hududumuzdaki mhim mevkilere yerletirilmesini emrederdi. Yzne bakan devlet adamlarna da stersen sulh-u salah, hazr ol cenge! Derdi.."

Padiah; Avusturya-Macaristan imparatorluu iin sadr-azamna unlar syler, Fransa ile alakal gr beyandan sonra, Fransa ile ok uzun zamana dayanan bir dost uun kltrmzde byk tesiri olduunun idraki iinde, kltr lemimizin Fransz kltr edebiyat ve san'atnn hemen yan-bainda olmas gerekir. Avusturya Macaristan'a gelince bunlarn emelleri bilhassa balkanlarda Rusya'nn tam zddnadr. Ziya Paa'nn u beyit bu iki orta pek gzel ifade eder: "Mestanelerin biribirine arz- hulsu/ingnelerin pheli imnna benzer" Fakat bunlar grnte birlikte hareket etmek zorundaysalar da istikbalde biribirileriyle kar karya harb edeceklerdir. Beyannda bulunan padiahn bu szlerinin, sadrazam gerekletiini gremeden vefat etdi amma szlerin sahibi hz.Abdlhamid hn, kendi sylediklerinin yerine geldiini grm idi. Potemkin Zrhls Va'kas Tarihler 1903' gsterirken Karadeniz de bulunan Rus Donanmasnn Amiral gemisi olan Potemkin zrhlsnda sosyalist eilim tayanlar bir isyan balatmt. Kz! bayraklar ekerek, bulunduu limandan ayrlm ve Karadeniz de kendi basma dolamaktayd. Padiah bu olaya da hemen muttali olmu, sadnazamn saraya celbettirmiti. Huzura gelen Av-lonyal Ferid Paa'ya: "Paa hemen Kavaklara gidiniz. Karadeniz (stanbul) Boaznn tahkimatn bizzat kontrolden geiriniz. Olabilir ki bu asi gemi bizim limanlarmza snmak ister. Rusya ile aramz aacak bir hadiseye meydan verebilir. Ben; ar'la kar bu harekt iyi grmyorum. Bu bir balangidr. Bu arln sonunu bu harektn devam getirecektir. Emrini vermiti. Ben (sadrazam) artk hergn Kavaklara gider gelir olduumdan, Rusya elisi bir grmemizde: "Sadrazam Paa, sizin telnz anlayamyorum! syan eden gemi bizim zrhlmz, isyanc asker bizim askerimiz,size ne oluyor?" Sorusu nu ynelttiinde de, ben: asker de sizin gemide sizin amma padiahmz bu harekt yalnz sizin iin deil, dnya iinde beenmiyor cevabn vermitim. Demekte.. Avlonyah M.Ferid Paa'nn sadaretde bulunduu yllar bu makamda yaplan deiikliin 2. defa en uzun zamana yayld dnemdir. Devlet idresinin eitli kademelerinde sakal artp, dirsek rtm bulunan Ferid Paa, ba taraflarda belirttiimiz gibi padiahnn mizacn kendince anlam ve devletin zirvesinde karlkl anlaya dayanan, bilhassa ileriyi daima hesaba katan tedbirlere dayal siyaset tarzna nem vermi, padiahla mnasebetlerini ideal seviyede srdrmtr. Bu hakikati aaya alacamz satrlarda pek net olarak grmek mmkn.31/mart vak'asndan sonra ve Selanik'teki Alatini kkndeki srgn gnlerinin arkasndan Dersaadet'e avdet edip, Beylerbeyi saraynda menkubiyetinin geri kalan zamann geiren 2.Abdlhamid hn, "Ah! Ferid Paa hakkn varm! Bana her hususu hatrlattn. Bense hi birini dinlemedim. Ferid

Paa benim sadk adammdr" dedii yaknlar tarafndan a ok defa dile getirilmitir. Ferid Paa; padiahn hemen yaknnda bulunanlarn kendisini bir ember iine aldklarn tesbit ettiinden, Abdlhamid hn'a hatrlatmalar yapmay vazife bilmitir. Padiahn hemen yukarda Ah! ile balayan beyanlar bundan neet etmektedir. Sultan Hamid kendine Saray'da akll, zek ve iibilir adam istihdam etmek istemekle beraber bu saydmz vasflarn zerinde bir vasfa ihtiya duyar ve bunu tercih ederdi ki bu vasf mmeyyiz sadakat idi. Sadakat kadar nemli vasf dnyada ok rastlanr hususattan deildir. Abdlhamid hn; bu vasf kendine 6 yla yakn 2. adam olarak hizmet veren Ferid Paa'ya izafe etmi oluyordu, sadk adamm demekle! ttihad ( Terkkimin nkif Ittihad Terakki Partisinin ilk kuruluu ayn zamanda lkemizde siyasi parti olarak ilk kurulan parti olmas hasebiyle 1890'da Harbiye ve Tbbye-i askeriye talebeleri tarafndan kurulmutur. Bu cemiyetin varl bir haber sonunda 1897'de, tekilt- mahsusaya ulatndan, yaplan operasyonla tekiltn baz mensuplar ele geerken, kimileri de P ris'e kapa attlar. Burada cemiyet faaliyetlerini devam ettirdi. Sultan Abdlhamid hn'in serhafiyesi Ahmed Celleddin Paa, km olduu avrupa yolculuunda, yine padiah talimatyla buralarda anti Abdihamid'i tutumlaryla faaliyette bulunanlar temin ettii dertleme ve bulunduklar hle tehis koyma seanslaryla bir ounu iknya muvaffak olduu grld. Bunlara padiahn tekeffl ettii grevlerin vaadi ikna hususunda ok ie yarad. Tabiiki bu vaad ve tekliflere kapal kalanlarda oldu. Bunlarn banda Ahmed Rza Bey geldi. Bu zta bal kalan bir ka kii de Pris'de balattklar rejim muhalefetiyle ttihad Terakki cemiyetinin ortadan kalkmasn nledikleri gibi adet yeniden bir douu saladlar dense yeridir. Bu Ahmed Rza Bey'in babas da, 1876 merutiyet meclisinin ayanndan, yni senatrlerinden idi. Bunlar olup biterken Asaf rumuzlu iirleriyle tannm gzel gazeller yazan Mahmud Celleddin Paa, 2. Mahmud dnemi kapdan- deryalarndan Dmad Mir Halil Rfat Paann mahdumuydu. Hanedan yelii mnasebetiyle ok gen yada vezir olmu ve nazrlk dahi yapmt. Ki bu paa 1890'da hanm Seniye Sultanhanmdan bile habersiz olarak oullar Selahaddin ve Ltfullah Bey'leri de yanma alarak, Belika'nn Brksel ehrine firar etti. Burada JnTrk anlayn devam ettirdi. Kendisi ldkten sonra adem merkeziyet ve ahs teebbs nazariyesi sahibi olarak bu misyonu, gelecein mehur Prens Sabahaddin Bey'i olarak tannacak olan olu devam ettirdi. % 2. Abdlhamid Hn'n Yldz Saraynda ifre ktipliinde bulunan Mehmec! Selahaddin Bey'in, "Bildiklerim" adl eserinden, ttihatlarn adiaha muhalefet edeceiz diye na! beynelmilel bir tekiltn mihverine girdiklerini ortaya koyduu malumata bir atf-u nazar eyleyelim:

Siyonist Toplantsndan Esinlenme Harb-i ummiden bir iki sene nce svire'nin "Bal?" ehrinde Msy Volkon'un bakanlnda teekkl edip, toplanan siyonist kongresinde ittihatlarla alakal olmak hasebiyle ok nemli olan al nutkunda yer alan baz maddelerini tercme ederek sayfamz sslyoruz ki, bizim bat klp maceramz daha 1890'larda bir rota izip yrrken, hangi niyet ve dncelerin peine takldmz aadaki ifadeler gzlerimize ve izanmza gr ite, beynelmilelcilik ve kresellemeyi hangi zihniyetin uzun zaman nce tezghn kurulduunu renelim dedirtecek ifaat. Siyonistlerin Kongresinden Aili Konumasndan Pasajlar Rusya'da ki museviler hakknda reva grlen mezalim ve haksz zlumlar gnden gne daha tahamml edilmez raddeye gelmektedir. Romanya hkmeti lkesindeki musevi-lerin slah ve ahvali hakknda baz ankm- muahedata ramen kendi arazisindeki musevileri btn hukuk-u siyasiye ve medeniyelerinden mahrum brakr. Baka lkelerin bazlarn da musevilere kar, doru saylmaz batl fikirler gsteriliyor. Gn geliyor, en ehemmiyetsiz bir hadise mnasebetiyle musevilere kar hakiki bir nefret gsterildii gzleniyor. Yegne midimiz Trkiye'dedir.() Bir gn olup da ahvalimizde bir iyileme eseri grlrse bunun Trkiye saye-_ sinde(!) olacana phe yoktur. Senelerin inkilbat- siyasesiyesi zerine dier lkelerdeki gibi din kardelerimiz teki ,. Kavimlerin hiz olduklar hukk-u menafiin aynna mazhar olmulardr. Musevilere Trkiye de verilmi hukuk eitliinin ciddiyetinden emin olmak lzm gelir. Zten tedenberi museviler hakkn da iyi niyetli davranmlardr. Her yerde bize nazar- istihkar ile bakld ve hak kmzda eitli ve haksz zlumlar reva grld halde, gemide Trkiye span ya'-dan tard olunan museviler iin snacak bir yer olmutu. Museviler; o zaman Trkiye'nin misafirperverliine nasl g-venmilerse imdi de yle gveniyorlar. Vaka Trkiye de si-yonizm aleyhinde bir cereyan- efkr peyda olmutur. Tek tk kiilerden bazlarnn cahil bedhahl neticesinden olan bu hareket ve cereyan uzun mddet sremez. Zira bu cereyan bir takm muhakemt btla, doru olmayan istihbarattan domutur. Bizim en ok teessf ve teessrmze mucib olan ey; bizim gibi musevi olan baz kiilerin, efkr- ummiyeyi bizim aleyhimize evirmeye yardm etmeleridir. Bu gibiler bu hareketleriyle btn musevilerin refah ve saadetini duar- tehlike ettiklerini hi dnmyorlar. Mamafih bir gn gelecek ki hakikat meydana kacak ve o zaman "siyonizm" hareketinin gerek museviler ve gerek Osmanl devleti iin byk bir ni'met(!) olduu anlalacakdir. Osmanl memleketleri iktisat nokta-i nazarndan asrlarca ihmal edilmitir. Trkiye bu gn her zamandan fazla dardan gelecek ve faydal bir unsur(!) tekil edecek muhacirlere muhtadr. Trkiye iin, melcesiz museviler kadar sadk(!) fai deli muhacirler bulunamaz. Trkiye'nin anayasas

bizim emniyet-i ahsiyemiz() iin bir zaman- kefalettir. Osmanl devletinin topraklarnn tamamlayc blmnden olan Filistin topraklarnda snacak bir yer tedriki-ne(!) hedeflenmi dnce gerei kendi mukad deratmz Trkiye'ninkine rapt etmi bulunuyoruz. Gya (Filistin topran) devlet-i Osmaniye'nin cisminden koparmaa ve mstakil bir musevi devleti kurmaya altmz iddia edenler bunu ya kara bir cehalet(!) veya byk bir h-yanet(!) sikasyla sylyorlar. Gya btn mesi ve teebbsatimz(!) mstakil bir musevi hkmetinin tekiline dnk ve masruf(!) bulunduu hakkndaki masallara halk inandrmak iin doktor Heril (gazeteci Dr.Teodor Herzl) tarafndan kaleme alnan "Hkmet-i Museviye" nmndaki eser ne srlyor. Bahse konu eserde bast- temhid edilen nazariyat ve mtalaat bizim hatt- hareketimize esas olmak zere gsteriliyor. Halbuki bu muhakeme-i akliye(!) yukardaki iddialarn btl olduunun en sarih delilidir. Herel; "Hkmet-i Museviye" unvanl eserini yazd zaman siyonizmin henz ne olduunu bilmiyordu.(!) Dr. Herel, meselesini dnyann lalettayin bir kesinde bir hkmet-i museviye vcuda getirmek suretiyle, hl etmek fikrindeydi. Mamaafih; Herel, Siyonistler ile mnasebete giri-dikten ve hareketimizin mahiyetini() lykyla anladktan sonra mstakil bir hkmet (sevgili okurlarm burada biz metne bal kalma gayreti iinde hkmet yazyoruz. Aslnda sizlerin bunu devlet olarak m-talaa etmesini hatrlatmaya c'ret ediyorum.M.H)-i museviye tekili meselesini bir daha aza almad.(!) Programmzda emellerimizi, midleri-mizi, maksadmz ksa ca izah eyledik. Siyonizm, arz- Filistinde museviler iin hukuk-u umumi-yenin taht- temininde olacak bir melceyi tedarikine matuf bir hareketdir. Dikkat edilsin, bir hkmet-i museviyeden deil, ancak ecdadmzn vatannda bir melce teekklnden^) bahs ediyoruz. yle bir melce ki, orada musevi sfatyla yaayabileceimiz hibir mu amele-i itisafkraneye maruz kalmakszn evsaf ve hasail-i milliyemizi muhafaza edebileceiz. Biz, yeni ve hr Trkiyede(!) emniyet-i ahsiye ve milliye-mizin merutasnda() gryoruz. Mamaafih; bizim, hkmet-i Osmaniye'den taleb etmeye mecbur olduumuz bir eyi varsa o da musevilerin bil kayd art tbiyyet-i Osrnani'yeYe d hil olmalarna imkn braklmas ve kendilerinin, bil mnia(!) musevi milletinin adb ve detine gre yaayabilmeleridir. Bizim gaye-i malimiz(!) mmur ve kudretli bir devlet-i Osmaniye iinde mreffeh bir milleti museviye hlinde demg-zar olmaktr. Siyonist kongresi reisi msy Volkon'un bu nutku ok dikkatle mtalaa olunursa, Siyonistlerin kimler olduu ve siyo-nistlik ne demek ve ne maksad iin te'sis ve teekl ettii tezahr eder. Msy Volkon'un nutkunda: <yegne midimiz Trkiye sayesinde olacana phe yokdur.> demekte. u cmlelerle demek istiyor ki; Trkiye hkmeti bizim olmamzdr. Plnmz mucibin ce onu alt-st ettikmi bizde bir iyileme eseri grlyor, yni arzu ettiiniz yahudi hkmeti olur, bu da ancak Trkiye sayesinde olacaktr demek ttihad Terakki cemiyeti hkmeti sayesinde demektir. Msy Vol-kon

diyorki: <Trkiye'de musevilere tannan hakk hukukun, ciddiyetinden emin olmak lzm gelir> Bu tabiidir. Memleketimiz zten kendi ellerinde olduundan, istedikleri gibi hukuklarn tanzim ve temin ettiler. Yine msy Volkon diyorlar ki; oiyonizm hareketinin gerek museviler gerekse devlet-i Osmaniye iin byk bir ni-met olduu anlalacakdr> te bu cmle en ziyade nazar- dikkati ekmesi gerekendir. Zira msy Volkon, biz yahudiler yni Siyonistler Almanya' yi elde ettik. Trkiye'yi ele onunla ittifak ettirdik ve Almanya'y harb- umm iin hazrlamaktayz. Bir harb-i umm zuhurunda Trkiye'ye vaad ettiimiz ve onunla ahalisi-ni ifal ettirdiiniz (Turan) yaplrsa, Trkler iin bir nimet olur bize de vaad edilen Arz- Filistin verilir. Yahudilerde bu nimetten mstefid olur. tikadnda olduundan bu cmleyi dermiyan ediyoruz. Bununlada dediimiz gibi Almanya hkmeti ile ittihad terakki cemiyeti siyonistie-rin emellerine ve emirlerine amade birer let olduu anlalyor. Bir de kongre reisi msy Volkon'un: <yeni ve hr Trki-yede, emniyet~i ahsiyyemizin ve milliyemizin kefil ve kefaletini Trkiyenin messesat-i merutisinde gryoruz> demekte. Zira on senedir Trkiye hkmeti demek Siyonistler demektir. Buna hide phe miz yok. Meruti messese tbiriylede ittihad terakki cemiyetini im eden msy Volkon'a biz de sual edelim ki; yeni ve hr dedii on senelik cemiyet-i ittihadiyeyi ve Siyonist hkmeti olmadan evvel, acaba eski Trkiye, yahudiler hakknda mezalim ittisafatnda bulundu mu? Yoksa inklabdan beri kendilerinin terbiye ettiklerinden olan reisler mtegallibesinin cemiyeti ittihad terakkinin, yapt cinayetler ve zlumlardan yzbinde birini yaptitni? Eski Trkiye; ittihad terakkinin, hristiyanlar hakknda reva grd davranlardan birini yapmak veya mbed ve mez-heb-i diniyeleriyle musevilerinkine tariz ve mdehale ettim i? Yalnz; eski Trkiyenin kabahati, Siyonistlere bende olmad ve "Arz- Filistinli onlara vermei vaad eylemedii deilmi-dir? Bu meseleye uzun uzadya temas ve tetkyke u eser m-said olmadndan sz uzatmadan, vakit israfna lzum grmyorum. Sayfalarmza aldmz nutkun baz blmlerinin tercmesini ve bu hususdaki beyan olunan gr stanbul'da yaymlanan "Beyan-l Hak" ceridesinin, Trabzon'daki "kbl" gazetesinden nakille yazd makale ve beyan- mtalaas, okuyucularmzn dnce dnyasnda aydnlanmaa kifayet eder. Sureti "Trabzonda yaymlanmakta olan kbal Gazetesinden ktibastr" Evet. Bu yeni dman bundan yirmi asr evvel, Osmanl imparatorluunun Arz- Filistin Nmiyla yd olunan bir ktai kymetdrandan (topraklarndan) hicrete mecbur olmu branilerin ahfad olan bu gnk musevilerin mfrit dnce sahiplerinden, Siyonistler adn tayan kitledir. Fikirlerini yaymalar siyonizm

ad ile yaplmaktadr. Bu yeni yahudilerde, ecdadnn Ben-i srail topraklarnda ganude-i trab- demi olan hatrat-i mziyesini ihya etmek ve araziy-i mukaddese de, yeni bir devlet-i mtemeddine-i srailyeyi tekil ve te'sis etmek ve nihayet btn btn dnyadaki musevi-leri, arz- mev'udun kzgn llerinde, mnbit vdile rinde "Hz.Musa"nn mabud-u zami ile olan mlakat ve "Evamiri Aere"nin alnd mahal olan fyuzatl semnn kubbei aaadan altnda, dier kavimlerin kahredici penesinden, kurtararak berhayat- istikll ile vyedar bir mr, huzur ve skn ile yaatmak ve bu aml-i azmle bu gn yayorlar. Dnyann drt bir yanna salm, mevcudiyet-i siyasiyye-sini kaybetmi bir millet-i kadime iin bu emel tabii haldendir. Fakat; vatann her kesini ne ekilde olursa olsun, istilc kuvvetlere kar mdafaa etmek de tabiatyla mkul ve merudur. Binaenaleyh; Siyonistlerin btn bu emel urundaki te-ebbsatn, adm adm tkib etmek ve ona gre memleke-temizde engel olucu tedbirler alalm. Hkmetimizin, daha dorusu milletimizin en mhim vzifei vatanpervernesidir. Bu gnk dmann memleketimizi fethetmek hususundaki amal ve hareketini imni bir nazarla tetkyk edersek hi phe yokki garib bir fikr-i istilnn karsnda bulunuruz. ..Sahai arzda nevnema bulan insan neslinin vakit vakit aileler ve kabileler, devletler kurma hususundaki geirdii ekil ne maziye nede gnmze asla benzerlii olmadn grrz. ounlukla harp ve darp ile gasb, yama ve tagallple kurulmu olan devletlerin, velhasl mahsul- tahakkm ve zlm olan devletlerin tekml menkbeleri mnasebetleri olamayacan grrz. te bu gn k devleti melhuzenin gelecekdeki varl da 20. asrn, bed-i harikuladesi gibi yeni bir bedia-i medeniyet, yeni bir numnei galibiyet olarak, bu asr'n ve belki de gelecek asrlarn bir vaka-i nemsizi telakki edilecek bir tarzda hayat bulmak istiyor. Devlet ve milletimizin kudret-i ictimaiyyesi ve siyasiyyesin-den temenni edelim ki vatanmzn bu kymetli uzvu imdi ve gelecekte, zerinde byle bir h dise-i harikulade ile imtiyaz alamasm. Arz-i Filistin ile civarnda, Suriye topraklarnda, Beriyetam'd ve nihayet Irak- Arab'da, btn o havali-i kadime-i srailiye de geni arazi satlmas, musev muhacirleri iskn etmek ve bu yolla mbarek yerde, gelecekte istikllini elde edecek, braniler kavi bir mevcudiyeti canlandrp, zaman zaman ihtill teebbsleri ve de isyanlar ile muhtariyete veya mmtaziyete nail olarak velhasl dev-let-i Osmaniyeyi maddi ve mnevi ynden zayf drerek, onun enkaz zerinde yeni bir uzviyet-i siyasiye kurmak suretiyle vrisi ebedisi olmak siyaseti Siyonistlerin esas l esas, hareketleridir. Bununla beraber maksada varmak iin takip olunan dier yollar vardr; ki onlar da Siyonist lerce "Musevi Prensi" yd edilen, Rusyal Oiken adl yahudinin"Program" unvanyla yaymlad eserinden reniyoruz. Oiken, bunlar drt noktada topluyor: 1) Arz- Filistin de servet ve marifet cihetiyle galip gelmek. 2) Yahudilerin btn kuvvetini ve sermayesini tanzim edip ykseltmek 3) Musevilerde milliyet hissini oaltp,yaymak.

4) Maksad temin iin diplomas yoluyla mesi sarfetmek. Birinci yoldaki baar arazi satn almakdan ibarettir. 1839 senesine rastlayan 1255 hicri senesinde iln edilen tanzimat "Hatt- Hmayunu" ile memleketimiz de hukuk-u medeniye ve syasiyye esaslar konarak; msavat ve hrriyet ikilisi, reym (cenin) hlinde meydana knca bundan cesaret bulan yahudiler, iki bin sene evvel terk ettikleri Ku-ds- erif Sanca havalisine hicrete balamlar ve bu ana kadar yzbin nfusa bali olmulardr. Bunlarn ancak onbini Osmanl tbiyetinde olanlardr. Roild gibi nl yahu-di zenginin yardmlar sayesinde, yz bin dnm kadar arazi satn almlardr. Osmanl imparatorluu gibi geni arazisin de, yzmilyon nfusu bile besleyebilen fakir ve medeniyete ihtiyac olan bir devletin muhacir kabul, memleketin imn nokta-i nazarndan caiz htt yan- makbulse de, vatann bir parasna yerleip de, servet biriktirip kudret sahibi olduktan sonra imtiyaz sahibi olma siyasetini gdp, ica-bndada kyam edecek her hangi bir ferdi, kitle hlindeki muhacirleri hudud-u hkimiyetten bir adm ileri geirme-mekde daha ok elzem ve nemli bir vazifedir. Bu gn Rusya gibi Siyonizm tehlikesine mruz kalan bir devlet, yahudi-'erin esasen pek chil ve gafil olan moskof kyllerine kar sahip olduklar stn sosyal hayatlarn kendi milletinin saadeti iin bir felket sayarak, onlar cidden uzaklatrdn dnrsek, bizim Siyonistlerin ncs olarak telakki edilen musevi muhacirlerin kabul ile kendilerinin arazi almalarna raz gelmememiz icb ederken aksini yapmamz byk hatalardan saylr. Rusya'dan musevilerin uzaklatrlmas yeni bir hadise olmad gibi bizde istimalin siyasetide yeni iletilmi deildir. Komumuzdaki bu teyakkuz ve iddete mukabil bizde ktl affedici merhamet ve gaflet ne kadar zcdr. Mma-afih gemite bu merhamet ve gaflet son zamanlarda "mal-i ahsiye" endiesine mnkalip olduuna ve bunun daha ziyade felkete sebeb olacana phe yoktur. Htt gizli ellerin bu temaylat-i milliyetperveranelerine inzimam eden ihtiraslar devam ederse ksa zamanda Osmanllarn bana bir Siyonizm gailesi kacandan bihakkn endie edilmelidir. Beyan l Hakk Ceridesinin Mtalaas Suretidir Siyonistlik hakkndaki u ifadeler evvel ve hir Beyan ! Hakk'n takyb etdii esaslar iyice andryor. Allah korusun siyonistliin Filistin topraklarn girmesi ttihat siyasi cemiyetin yardmcs olan farmasonlukla girdiini bir ok delil aklyor ki memleketimizde Siyonizm tehlikesi bizi nasl dndryorsa, farmasonluk da o tehlikenin aasnda deildir. Htt doru olduuna gre Filistin topraklarnda toplanan Siyonistlerin farmasonluk uslne uygun bir mahkemenin bulunduu ve bu mahkemenin hkmlerine cmlesi-ninde boyun edii syleniyor ki, bu da btn hukuk kidelerinin zerinde bir harekettir. Siyonistlik ile Farmasonluu inkr edenlerin kula nlasn. (Beyan l Hakk-26/k.evveI/1327)

Masonluk Ve Farmasonluk Cemiyeti slamc bir yayn politikas olan Beyan l Hakk gazetesinin yukardaki grleri hakikati pek gzel ortaya sermektedir. Siyonizm le farmasonluun ayr ayr hususlar olmayp birbirinin mtemmimi olduundan bu hususda uzun uzun mnakaa kaps amayb bir ka szle iktifa edeceim. Farmasonluk ile siyonistlik ve bunlar gibi cemiyetlerin kurulmas birer gizli maksadlarnn gereklemesi iindir. En eski ve insanlar aldatc cemiyetlerin banda farmasonluk geiir. Farmasonluk (mason) duvar yapcs mnasna gelir. te farmason kardelerin, kurup teekkl ettirdikleri farmason localarnn maksadlar gya biribirilerine yardm etmek ve insanla hizmet vermek iinmi. Mukaddes kitaplarn drdnden hi biri birbibirinize yardm etmeyeceksiniz, demiyor. nsanlar karde deildir demiyor. Demek oluyor ki lhi emir ve irde kinatta mevcudinsanlarn karde ve biri-birlerine yardmla mkellefdirler diyerek ayrca vazifelendirmi oluyor. Bu bakmdan drt kitabdan birine balanm olan insanolunun bu mason localarma girmesine lzum yoktur. Madem ki Cenb- Hakk hz.ler: bizlere biribirmize yardm emr ettiine gre insanlara yardmc olmak Allann emrine uymak vzifemizdir. Ne var ki insanolu Cenab- Allah'n bu emrine uymak yerine, unun bunun yazm olduu programa uygun olarak hareket ediyor. Bu tehisi dikkatle yorumlamak gerekir. Bu cemiyetin insanlara yardm iin kurulmu olmayp, gizli ve zel bir maksada dayanarak kurulduu grlr. Bu yzden de insanlar bir eyin ne olduunu iyice renmeden d grntsne aldanmamak iin tetkiklerini gzelce yapmal, byle yapmadan ne bir cemiyete nede bir frkaya katlmamaldr. Hakikat bizim iin mehul se de, rendiimiz kadar ile farmasonluu icad edenlerde dnyay kandrp, btn dinleri ortadan kaldrarak dnya'y ele geirmek varmak istedik leri maksada ulamak, menfaat temin etmek istiyenlerdir ki daha sonra ortaya kan cemiyetlerde onlardan hayat bulmu ve dnyay bu gnk hle getirmilerdir. Masonluk; elde ettiimiz bilgilere gre her lkedeki terbiye ve seviyei sosyalite-sine gre belirlenir. Bizimkilerin bir istibdad zemini zerinde faaliyet gsterdiklerine bakarsak, merutiyeti elde ettikleri gne kadar yapm olduklar faaliyetlerin iinde yer alan cinayetler de maksada ulamak iin vak'i olduundan, makbul ve memduh kabul edilse bile inklabn peinden medeni bir ekil almaa onlar mecbur ederdi. Halbuki bildiimiz bu reislerin, her fazilete bir sr gnahlar ileyerek mukabeleyi adet edindiklerinden, farmasonluun kabul ettii esaslara dahi ayn lubalilikle hanet etmekden kendilerini alamamlardr. u ileri srdm grlerin esasa pek uygun ve mutabk olduu fikrini muhafaza ediyorum. Bu grmdeki srarn takdirini msbet ve menfi olarak telakkiyi okurlarma brakyorum. Masonluk ve siyonistlikden dolay ittihad terakki cem-j yetinin ksa zaman zarfnda yapt ktlkler ve cinayetler dahi, bu srarla ileri srdm

grlerin isabetine yeterli delil tekil eder. Siyonistlere bende olanT bizde ki ittihat kardeler, gya insaniyete muavenet ve yardm edecek olan bu cemiyetlerle, koruyucular olan Almanya imparatorundan aldklar emirler zerine lkemizde yapmadklar ktlk ve cinayet kalmam ve dorusu kendilerinden olanlara, mensub olduklar mason cemiyeti program zere muavenet ve yardm etmilerdir." Grlyorki; ttahad Terakki gizli cemiyetinin inkif, gizlilik kaidesine, yeminle ie sarlmaya, beynelmilel ihanet kuruluu mason ve siyonist talimatlara uygun olarak kurulmas ve yine bu talimatlar muvacehesinde hareketlerle baar(!) gsterdiini leri sren Mehmed Selahaddin Bey, bize syleyecek bir ey brakmayacak tarzda meseleyi sergilemi bulunuyor. ttihad Terakki cemiyetinin iindeki eki meler ayrca kadmden beri birbirlerine rzay- ilhiyeye nem vererek tartan insanlar, hased ve kskanlk girdab iine derek, birbirlerinin kuyusunu kazmaktan, karalamaktan itinab etmemilerdir. Nitekim; Mehmed Selahaddin Bey bizlere unlar ulatryor: "Ahmet Rza Bey; onseneden beri kendine rakip grd yksek ahsiyet sahiplerini, eitli mfteryatia (iftira) karalamakmakdan geri durmam olduu gibi kendiside lkeye hi bir fayda salamaya muvaffak olamamt. Ahmed Rza Bey'in uruna feda edilen hamiyyet sahibi vatansever insanlarn iinde pek kymetli zevatn banda gelen Mizanc Murad Beyefendinin, kadr ve kymeti takdir olunup, cemiyetin bakanlnda tutulsa idi ,plke ve devlet byk istifadeler te'min eder ve cemiyet de de, kiiler aklna gelen fenalklar icra edemezdi. Ne reki; merhum Murad beyefendi gibi ilim ve irfan sahibi olan hrriyyet seven: "Bilinmez arifin asrnda asla kadr-i asan Muhikk hkle sencidedir nakd hner dim" Mazmununca hl hayatlarnda takdir olunamayip ebediy-yen kaybndan sonra aramla gelmi olduundan tedenberi yetersiz ellerde kalan kullarn ileri lykiyle yrtle memi memleket felketden felkete derek bu gnk hle gelmitir." Demek suretiyle ittihatlar hakknda onara yakn kimselerle bir arada bulunmu bilgilere nail olarak trihe aklama borcunu demi bir zat oluyor bylece Abdlhamid hn'n ifre ktibi Mehmed Selahaddn Bey merhum. Bahse konu ettii Mizanc Murad Bey'in bahse konu gizli cemiyetin, gizli reisi olarak veya aa ktktan sonra legal bakan olarak yksek meziyetlere sahibliini ileri srerek bu cemiyetin byle milletimizi can ve mal kaygsna drecek oyunlara, milletimizin trih sahnesinden yok olmasna sebeb olacak ahvale msaade eylemezdi demek suretiyle bu zat hakknda aadaki satrlarda u bilgileri naklediyor: "Murad beyefendi zamanmzda ei ve benzeri az grlm, yazar ve ediplerden biriydi. Mizanc Murad Bey; senelerce umum trih retmenliinde bulunduu mekteb-i mlkiye de yetitirdii talebenin dorulayaca gibi gayet hamiyyetli, vatansever ndir bulunan kimselerdendir. Siyasetde; "staz- Millet" lkabna hakkyla vs olmutu. Bu zat son derece ahlkl, nzik ve merhametli bir ahsiyetti. Vasflarm saymak; Murad Bey'in ne kadar muhterem olduunu ortaya koymak

bakmndan isabetlidir. Mizanc Mehmed Murad Bey'in kymetli eserlerinin bazlar unlardr: <Taharri-i stikbl (Gelecei Aramak), Muhtasar ve Mufassal Trih-i Umm, Nesl-i Cedid, Mcahe-de-i Milliye, Trih-i Ebu'i Faruk, Hrriyet Vadisinde Bir Pen-ei Istibdad> vesairedir. Heiede <Tatl Emeller ve Ac Hakikatlere eseri cidden nmn methettirecek eserdendir." Murad Bey hakknda z bir biigi sunan Mehmed Selahad-din Bey, Ahmed Rza Bey hakknda da bir miktar malumat aktarmakla bizlere ikisi arasnda bir mukayese imkn sunuyor: "Merhum Murad Beyefendi gibi muktedir zevatn ve va-tanperverann hayatlarn ifna eden ve ehid edilmelerine se-beb olan Ahmet Rza Beyefendi .hakkndada bir miktar malumat vermei mnasip sayarm.Ahmet Rza Bey, Osmanl yazarlarndan ve cemi yetinde ilk azalarndan Dr. erafeddin Mamumi Beyefendinin "Hakikat- Hl" adl eserinde yazl olduu gibi, ngiliz Ali Bey denmekle tannm bir zatn oludur. Ahmet Rza Bey'in tahsil derecesine gelince annesi Neme (Avusturya)li bir kadn olup, onun terbiyesi altnda bym ve annesinden terbiye-i Osmaniye alamad gibi, vatanna vede milletine kar bir muhabbet ball hisset meye yarayacak dersler alamamtr. Avrupa mekteplerinde de yedi-sekiz sene kadar bulunmutur. Pris'de ziraat ilimleri tahsil eden Ahmet Rza bey, bir mddet Bursa idadisi ve ziraat mektebi retmenlii ve mdrl grevinde bulunmutu. Merutiyet ve hrriyet sever kimselerden olan A.Rza Bey Bursa'da kald dnemde orada yaymlanmakta olan edeb dergilerden "Fevaid" ve "Nilfer" adl olanlara gerek nesir gerekse nazm olmak zere makale ve manzumeler yazp ne rine teebbse geerdi. Resm ve dini bayramlarda Sultan 2. Abdlhamid hn'n medhini yapan manzumeler yazard. Ancak yazd bu manzumelerden menfaat temin edemeyen A.Rza Bey, Paris'e geip oralardan buraya yaz yazma hususuna karar verir. ok ksa zaman sonunda Bursa'y terGederek, Paris'e savuur. Tabii Paris'e gidiini ilmini ve tahsilini arttrmak bahanesini ileri srermi. Halbuki "Hakikat-i Hl" risalesinden aynen naklini uygun grdmz aadaki beyanatta: <Pris'de yaad mddete, ne tahsili yapt-9" herkese mehul ve ilm ziraat renmi bulunduu kenelerinin syledi i bir eydir. Kendisi hi bir ilmin hi bir ubesinin ve fnununun vkf deildir. Ayrca malumatfuruluk derecesinde genel malumatdan da mahrumdur. Riyaziye ve ulm-u tabiyyenin de kayikine deil, balangcna dir bir sohbet alsa, ok byk bir cehalet sergiler. Osmanl topraklarnn tarihi ve corafi durumu hakkn da, ilerin yaplmas hususu hi aklndan gememitir. Trkeyi herkes kadar yazar ve okur. Almancay biraz anlar. Pederlerinin lakabnn lisan olan ingilizceden bir tek kelime bile bilmez. Franszcasi da, ikameti kadar ok deildir. Yazlarn bakasnn tashihinden geirmeden baskya vermez. Pris'de A.Rza bey'in zerinde kalan, pozitivizm felsefesidir. mrn atalet ve tenbellik iinde geirenler gibi zavall Ahmet Rza Bey'de bilemedi ki anlamad pozitivist salonlarnda sakal uzatm beyhude mr geirmitir. Bilemedii, anlamad diyorum; nk felsefe, zbdei ulm (ilmin zeti) ve hlasai fnn (fenni zet) demek olup, ilimde ve fenlerde bilgi sahibi olanlarn megul ve

istifade edecei hikmet dersleridir. Yoksa balangcn bilemeyecek kadar ilm sermayesi olmayan zrtlkle, felsefe anlalmaz. Bir muarn-ma, kark bir dstur, iinden klmaz bir bataktr. Rza Beyefendi tahsil derecelerini ve iktidarn gstermi olduundan daha fazla bir ey sylemee lzum yoktur. ttihat ve terakki cemiyetinin medeni ulemasndan olan Ahmet Rza Efendi bu derece cahil olduunu meclis-i mebusan bakanl ve azal esnasnda da isbat etti. Ahmet Rza Bey'de var olan bir meziyet, kibir ve gurur ile kin vede garazdr. Yukarda izah edildii gibi stanbul'da hrriyet taraftarlar tarafndan kurulan ittihat ve terakki cemiyeti balan-gda zulmlere son vermek, Osmanl kavmi necibinin muhta ve mstahak olduu hrriyet ve adaleti taleb ve devlet ile ahali arasnda kesintilere maruz kalan muhabbet ve rabtay yenilemek vede kuvvetlendirmeye almakt. Vatanperverane, hamiyyetkrane olmak zere millet ilerini birleerek ve gayretle yerine getirmeye davet idi. O zaman bu niyetlerle kurulan cemiyete, namuslu kimselerin ve iktidar sahiplerinin bir ou katld gibi ahsndan ve nefsinden baka bir dncesi olmayan, devlet ve milletine kar muhabbet hisleri beslemeyen baz habis hinler, vatanseverlik ve maskesi altnda bu cemiyete tabiatyla girmilerdi. te erbab- vicdan ve haysiyyetliler yanna kendilerini katarak ve bylece muvaffak olan bu hin habisler leme kendilerini vatanperver gstermeye balamlardr. te bu Ahmet Rza Beyde kendini bu kisvede gsterenler arasnda ittihat ve terakki cemiyetine girenlerden biridir. Gen mnte-sipler, bu gurur abidesi Ahmet Rza Beyi ykseK makamlara kardlar. Ancak bir mddet sonra da ne mal olduunu anladlar. Fakat bu seferde dmanlarn sevindirmemek iin uzun mddet Rza Bey'in kt davranlarn rtmek gayretinden geri durmadlar. Ahmet Rza Beyefendi hare-ket-i akliye ve cahiliyesiyle, her geen gn ktlklerini ziyadeletirmi, iddetlendirmi, avrupadaki cemiyetin bals ferdlere reva grd hakaretler ve evirdii dolaplar ve mefsedet kalmamt. Cemiyetin yelerinin tamamn g-cendirmiti. Merhum Murad Bey, bu adamn deitirilmesini salamak zere vazifeli klnmt. Ancak; btn almalar vede gayretler boa giderek* A.Rza Beyde bir salh grlmemiti. Bunun zerine cemiyet Ahmet Rza Beyin son yapt kabahat ve cinayeti ortaya koymu ve cemiyetle alakasn kesebilmidi. Cemiyetten uzaklatrlp, ihra edilin Ahmet Rza Bey, st dkm kediye dnerek cemiyetin kararn ne protesto edebilmek nede masumluunu ispat etmek iin dava amaya cesaret bulabildi. nk kendisi de kabahatinin farknda idi. Bunlar; bu noktaya geldikten sonra artk ne Ahmet Rza Bey ne de arkadalar fke zerinde oynayacak baka oyunlar kalmadndan ses etmekten mahrum kalmay seip, bundan sonra olsun, felkete srkledikleri memleketin stnden ellerini ekmeleri icb eder. ttihat ve terakki cemiyetinin kuruluu esnasnda, Ahmet Rza gibi kimseler ile on seneden beri bu cemiyete katlan haydut etesi azalarn andrr kimseler bu cemiyette barnmaya imkn bulamasalard belki bugn bahsekonu cemiyetten hi kimsenin ikyeti olmazd. in garib taraf u-rasidr, ki Ahmet Rza Beyde, bu kadar cahil ve ahmak olmasna ramen on seneden bu

tarafa iktidarn iinde, hayatiyetini devam ettirmitir. Buna akl sr erdirmek gse de dorusu bu ahsn talihi demek kabildir.> 1890'da ttihad Terakkiye vcud veren erafeddin Mamumi byle bir mukayese ile kanaatini trihe aksettiriyor. Avlonyal Ferid Paa Sadareti Ve Mertiyet Yukarda Avlonyal Mehmed Ferid Paann sadarete getirilmesinin ardndan uzun sre bilme ans yakaland istikrar hususunda. lke bir ok atlmlara, bir ok tesislerin yaplmasn temine muvaffak oldu. Demiryollar ise haylice mesafe alm oldu. Ne varki; beynelmilel yahudi pln merkezi, 1897'deki Ba-zel ehrinde yapt mehur siyoniztler kongresinden sonra krre-i arz'da bir destabilizasyon gidiat balatt. Her eyi birbirine kartrtyor, byk devletler arasnda meseleler ihdas ediyor, petrol yataklarn ve boazlan elinde tutan Osmanl devleti, muhtemel bir genel savada yklmas gerececek hedefler arasnda yer alyordu. Bu arada 1897 Bazel Siyon kongresini toplam olan ve burada kararlatrdklar 24 maddelik protokolleriyle yz yllk bir pln tezekkr ettirip, bunu tatbike koyarken, kapsn almalar gereken ilk lke devleti liye olduunun uurunda olarak Emanuel Kara-so adl talyan ve Osmanl tebaal, Selanikli meclisi mebusanmzn yelerinden bu yahudi, Teodor Herz'ii Sultan Ha-mid'in huzuruna kartarak, grtrd. Osmanl devletinin borlarn tekeffl eden Herzl, Sultan'dan Filistin'de iskn edilmeleri iin yahudlere toprak satlmas ve yer tahsis edilmesini istedi. Sultan Hamid bunun kabil olmayacan ifade etti. Bylecede, beynelmilel yahudi hareketi des~ tabilizas-yon, yni mevcud yapya ve nizama anari, isyan, soygun, yry, miting, velhasl insanlar eitli kamplara blecek ne varsa ve biribirlerine dman edecek hangi vastalar varsa harekete geirmek suretiyle lkeye ve idareye zaaf getirmek bylece de ykl veya yaamak arasnda muhayyer brakma pln balatld. Makedonya meselesiyle ilgili blmde, gen zabitlerimizin buradaki yerli hristiyan ahalinin mcadelesine hakllk pay bulmaya koyulmu olduunu belirtmitik, tte balkanlarn yine kaynamaa balad grld. padiah-vjJahd ve vefa Ferid Paa'nn sadareti esnasnda husule gelen istikrar sayesinde ve padiahn dikkatli ve ferasetli bir ekilde olan biteni gzlemesi, milletler aras meselelerde dengeye ok dikkat etmesi devam ederken, yahudi hareketinin yn deitirdiini gryor, fikri/fiayat am olduu mekteplerde, ecne-''erden gelmi retmenlerle bir nev'i bat kltrnn mnevverlerimizi sardn gryordu. Fakat; bu arada Yahudi Filozof Durkhaymin rk- grleri de, ancak mslmanlar kardetir, diyen dinimiz insanlar arasnda reva bulmaya balad. Bu da yahudilerin yeni bir manevrasndan ne'et etmiti. Osmanl devleti, iinde otuza yakn rk'n bulunduu bir halitayd. Kimisi buna mozaik diyor, kimileri de, ebru diyorsa da, adil Osmanl idaresi asrlardr bu rklar ve dier din

mensuplarn ina niyetin muhta olduu efkatiyle bir arada yaatmaya muvaffak olmuken, rk nazariyenin etraf sarmaya balamas, balkanlarda, Kafkas'ya'da Ceziret'l Arab'da bu gre meyyaliyet tehlike anlarn almaa balamt. Gnlerden bir gn Melingin idaresinde Yldz Saraynn bahe dzenlemesini yaparken, bir bahvan yama da tarhlar tanzim etmektedir. Acele iinde olacak gen bir zabit, az nce bahvan yamann tanzim ettii tarha basarak geer. ivesinden Arnavut olduu anlalan yamak, az nce dzelttii tarh geen zabitin arkasndan sylenir: <Bre aptal Trk> eklinde. O srada kkn balkonundan bu sz iiten Sultan Hamid yamaa yle seslenir: <iini yaptn ahisda bir Trk'tr. Utan sylediin sz gnahtir> mealinde ikazda bulunur. Onun iin hi kimse rkla tevessl etmemesi lzm geldii gibi bakalarna da baka rklarada hakareteamiz beyanda bulunmamal. Bunu temin edecek husus din-i isl-mn emir ve Peygamber! Zin'n tavsiyelerini yerine getirmekle olur bir de hangi rkdan olursak olalm, Trk milletini slama bin yldr kl ve kalkan olduunu gz nne alarak bu milletede vefa gsterilmeli diye dnyorum. Sultan Ha-mid'in pek nem vermi bulunduu sadakat ve vefa meziy-yetine sahip Osman isimli bir mabeyncisi vard. ili ilesinin Osmanbey semtinin ad bu zattan gelmektedir yine bu semtin !a ve rnal her stanbullunun malumudur. te bu adn bu semte nasl verilminin hikyesini nakledelim: "Sultan Hamid'in bir bamabeyncisi vardr ki iri yar, doru szl ve biraz da kaba sabadr. Avrupa saraylarnda bu ileri yapacak kiileri narin, nzik ve gzel syleyenlerden seerler. Hakan hz.leri de, evvel sadakati tercih eder. Dier durumlara fazla nem vermezlerdi. Sultan Hamid, her hafta daha sonra, halife ve padiah olacak veliahd olan kardei Mehmed Read Efendi ile yemek yerlerdi. Babaa yemek yenip, kahveler iildikten sonra nazik padiah sarayn i-merdivenlerine kadar Read Efendiyi saray'm uurlama nezaketini gsterirdi. te bunlardan bir tanesinde veliahd uurlayan padiah, biraderinin gidiini dalgn nazarlarla seyretmekteyken yukarda bahsettiimiz bamabeynci aadan yukar merdivenleri kmaktadr. Mabeynci; veliahdn aa inmekde olduunu grnce hemen merdivenin sana doru ekilir. Ellerini gbeinin nnde kavuturup byk bir edeble veli ahdi selmlar. Read Efendi hatr sorduunda, mabeynci: 'gece gndz salnza dua etmekle megulz' cevabn verir. Ne re ki bu szleri merdiven banda duran padiah duymu ve ok kzp geriye direyi mahsusa-sina ekilirler. Bamabeynci merdivenleri kp padiahn odasna girip arz'da bulunaca srada padiahn ask suratyla karlat gibi ate saan gzlerle yzne bakarak unlar sylemesine maruz kalr: 'Ben sarayda dmanm olduunu biliyordum. Fakat seni bunlarn arasnda saymazdm. Yazk git gzm seni germesin' Der. Bamabeynci akn ve tek kelime dahi syleyemez. Bir hkrk ve durmadan akmaya balayan gzyalar! Saray'dan kt gibi evine gider ve odasna kapanr. Kimseyle grmeyip alamaya devam eder. Bir ay sonra durumu renen Sultan Hamid haber gnderip vazifeye devam etmesini emreder. Bamabeynci veri- len emre derhal uyar ve ie balar. ok gememitir ki,

Read Efendi yine mutad yemee gelmitir ve yemek sonras hanesine dnmek zere mahut merdivenleri inmee balamtr. Padiah ise; her zaman olduu gibi merdivenin bana kadar gelmi ve ba-mabeyncinin yine merdivenleri trmanmakta olduunu grm, hafife kendini geri eken padiah olacaklar seyre hazrlanr. Bamabeynci merdivenin ortasnda akbet veli-ahd ile karlar. Fakat; bu sefer alelade biri yanndan geiyormu gibi ne selm ne sabah yanndan yryp geer. Veliahd; bu kabala aar kalr. Padiahn yanna gelen mabeynciye Sultan Hamid; aferin bak imdi oldu. Bir kiiye bir efendi yeter diyerek memnuniyetini belirtir. Bylece sadakatin ve vefann, kendince nemini ortaya koyar. Bir mddet sonra Pangalti ile ili arasnda bulunan geni bir araziyi mabeynciye hediye eder. Geni arazinin bir kesine ko nan yaptran bamabeynci daha sonralar buralardan arazi paralar satar. Yerleim merkezi hline gelen semte Osmanbey ad verilir ki bu Os-manbey, Abdlhamid hn'm mabeyncisi olan Osman Bey'-den bakas deildir." stanbul'umuzun pek nemli i merkezlerinin bulunduu mutena bir yer olan Osmanbey; Cennetmekn Abdlhamid hn'n sadakatini mkafatlandrd Osman Bey'in adn tamaktadr. Sultan Abdlmecid'in, Tevikiye semtini meskn mahal klmak iin yapt tevikata, olu Abdlhamid'de bu mkafatlandrma vastasyla itirak etmitir. Bizim bu vefa meselesine temasmz asrlarca devlet-i liyenin koruyuculuu altnda imran mreyleyen gayri mslimler ve farkl rklara mensup mslmanlar Rus, ngiliz, Fransz velhasl d dman etkisinde kalarak ayrlk dnceye derek nice <gajleler aarak insanmz mahv eden olaylara sebeb olmaya engel sadakatla, vefa iladr demektir. Zekiye Sultan Hanmn faat Bu almalarmzda istifade ettiimiz kaynaklardan olan "Madalyon'un Tersi" adl eserin, 43. sh.de Sadnazam Meh-med Ferid Paa'nn olu Celleddin Paa, Paris'de Sultan Hamid'in kz Zekiye Sultanhammdan bizzat dinlediini yle naklediyor: "Manastr'da patlayan tabancann ortaya koyduu feci-atn gecesinde babam, babanz Ferid Paa'y saray'a davet edip, halvet var diyerek olan biteni anlatmasn istemitir. Biz kafes arkasndan konuulanlar dinliyorduk. Babamn (Sultan Hamid'in), Ferid Paa'ya ne varsa syle, saklama dinlemeye hazrm demesinden sonra, Ferid Paa 1903 yln takiben Rumeli'de etelerin kurulmu olduunu Bulgaristan ve Makedonya zerinde almalar yaptklarn, eitli adlar altnda kurulmu gizli cemiyetlerin azalarnn drtte n kk rtbeli subaylarn tekil ettiini, vaziyetin vahim olduunu nakilden sonra gzlerinden akan yalar silen pe deriniz (sadnazam Ferid Paa), Padiahm! maiyetinizde askerin sevmedii kimseler vardr. Onlar feda ediniz! Nice byk kimseler etrafndakiler yznden felakete maruz kalmlardr. Bu lkenin trihimde son

sz daima asker sylemitir." Diye nakleden Zekiye Sultan muhavereyi nakle yle devam ediyor: "Padiah sert bir sesle; Paa doru sylyorsun! Amma hi isim vermiyorsun! Askerin istemedii kimlerdir? Sadnazam ise: Efendimiz! Rvet, irtikb, iltimas o kadar oalmtr ki size hangi ismi vereyim? Asker deyince bir ka paa, bir ka miralayla ifade olunamaz. Ordunun hepsi mhimdir. Kkleri dikkate alnz. Onlarn isimleri yoktur! Fakat cisimleri vardr. Onlar sessiz ihtilldirler." (/temmuz/1908 gecesi konuulanlar bundan ibaret deildi herhalde! Biz mevzuumuza dahil olan alp sunduk. 9/tem-muz/1908 sabah Mehmed Ferd Paa istifasn sunmutu. Padiah da nzik bir teekkr mektubuyla istifay kabul ettiini bildiriyordu. Bylece 14/ocak/l 903'de balayan, 22/temmuz/1908'de son bulan ve 5 yl, 6 ay, 8 gn sren ve ksa saylmaz br zaman dilimini kapsayan sadaret dnemi son bulmu oluyordu. Yukarda Ferid Paa'nn istifas ile verdiimiz tarih elbette dorudur. Anca o dnemde de, bugn olduu gibi bavekillerin istifasn sunduktan sonra kabuln bildirilmesiyle birlikte yeni kabine tekil olunana kadar vazifeye devam ricas bildirildiinden, Ferid Paa'nn son sadaret gn Kk Mehmed Said Paa'nn 7. sadaretinin ilk gnne denk gelir. Merutyet-I San (2.Mertiyet) Merutiyetin kaldrlmasndan ziyde tatile sokulmasnn ne byk isabet olduu, ttihatlarn lkede estirdii anari rzgr sadece sivil kesimde deil, askerlerde de hem de mektepli ve alayl diye ikiye mnkasm olmak artyla vcud bulmutu. Az yukarda yazdmz gibi, Arnavut emsi Pa-a'y gndz ortasnda postane knda ehid edenin Atf adl bir mlazm olduunu hatrlatalm. Resneli Niyazi'nin daa kmasn mteakip, Enver ve Eyp Sabri Beyler de ayn metodu takip ederlerken bu arada ittihat subaylar ile olmayanlar arasnda mcadele o kadar gelimitiki, ok daha sonra babl basknnda vurulacak olan Mustafa Necip, Enver Bey'in (daha sonra Paa) enitesi binba Nzm Beyi katletmekle vazifelendirilir ve bana gelecekleri ummakta olan Nzm Bey deil sokaa kmak taburuna bile gitmemektedir. Bu vaziyet karsnda da Enver Bey'e enitesini vurulabilecei alana getirmek vazifesi verilir. Enver Bey'de yeenlerini, kzkardeini hi dnmeden bu grevi kabullenir. Evinde kald enitesini bir evrak imzalatma bahanesiyle Mustafa Necib'in rovelverini ekip vurabilecei bir cam kenarna getirir. Ancak atlan mermi durumu fark eden Nzm Beyin kendini bir kenara atmak suretiyle ayaklarndan yaralanmakla ucuz kurtulduunu gryoruz. Bunlar olurken ehid emsi Paann yerine Manastr'a gnderilen Osman Fevzi Paa bu greve geldiinde iki bin kiilik asker sivil kark bir ittihat ete tarafndan esir edilip, daa kaldrld. Posta -hanelere ardarda telgraflar veriliyor, bunlarda merutiyetin iln isteniyordu. Kk subaylar hareketlenmi ve gerek bir ihtill ba gstermiti. Yukarda yer alan Zekiye Sultanha-nmn Avlonyal

Celleddin Paa' ya anlatt, Sultan Ha-mid'in dikkatle dinledii sadrazamn dedikleri kmaktayd. Mfettiin hmli Varm? Hseyin Hilmi Paa; Rumeli genel mfettilii uhdesindey-ken vazifesinde bir kusur grlmemekle beraber ttihad Terkki cemiyetinin, masonlarn auunda nevnema bulmasnda, engelleyici rol oynadna dir bir aba gsterdii ileri srlemez. Orhan Kololu Bey; Abdlhamid'in baehirde masonlarn tepesine yle siyasi tarzda bindiini beyan eder-ki, cidden fevkalde bir tesbittir ve de Abdlhamid'e alnabilecek tedbi rin byle olabilecei herkesin takdir edecei hususattandr. Cennetmekn masonlarn iinde ve dnda ald tedbirler sayesinde nefes allarn Yldz Saraynda duymaktayd. On-'ann yapaca almalar devaml iane yapmaya dnk ilere ynlendiriyordu. Siyasete dnk ilere kalktklarnda balarna aaca gaileyi eitli sebeb ve yollarla aba altndan soba gstererek hatrlatyordu. Bir ok zevat vede bunlardan mason olmalarna ne lzum nede inan bakmndan gerek duyacak kimselerin masonlua girdiini gryoruz. Bunlarn banda da Sultan Hamid'in dnr olan, Plevne kahraman Mir Gazi Osman Paa, dini btn bir m'min olmasna ramen girdii mason dernei sandalyesinde, padiahn eli-kula olarak bulunma ile grevliydi. Kymetli aratrc ve Osmanldan yana olduunu hi bir zaman syle-meyen Prof. Orhan Kololu, tarafsz grntdeki hviyetiyle doru bir tesbit olarak ileri srmtr. Orhan Kololu hoca bu tesbitinin hemen arkasndan da ilve eder: stanbul'da padiah hazretleri, masonlar bir hayr dernei mesabesinde tutmay baarrken tarada vede bil hassa baikan vilyetlerinde haylicede, elviye-i selsede masonlar cirit atyor, jn-trk anlayna yatak ve dayanak olmak suretiyle me'um plnlarn adm adm tatbik zmnnda yol almaya balamlard. Hkm olarak sylemek gerekirki, bir hukukinas olan Hseyin Hilmi Paa, Selanik, Manastr, Yanya velhasl btn Rumeli yakasnda itthad cemiyeti hafi'yesinin yapt tekilatlanma, sabotaj, suikastlarna engel olabilecek vasf tan noksan olduunu sylemek yanl olmaz. in dier bir fecaati ise; Bulgar komitecileriyle, Makedonya meselesi mnasebeti ile Yunan palikaryalar ile yaptklar atmalarn sonunda ehid den savunmac silah arkadalarn fazla dnmez, kendilerini uratran hasmlarn, kendi ellerinden koparmaya altklar topraklar, drtyz u kadar senedir bizimdi, diye dnmeyip, benim burada ne iim var"? Psikozuna girmi olmalar, slm fetih anlayndaki, insan ve adalet, medeniyet ile inan hrriyeti getirme emellerini, artk kendi uurunda bile tamayan kksz ve ruhu desteksiz kalm bir muharip haline gelmelerinden kaynaklanm ti. Bu ampiriki, pozitivist anlay, 1880 sonras maarif sistemimizin ve askeri mekteplerimizin, Prusya disiplini ad altnda, masonlarn kucana dm ve de bir hayli yerli ve yabanc retim yelerinin tedris ettii derslerin dayand farkl anlayn rn olarak grmek o dnemin ye-tidirdiklerine iftira

saylmaz. ok kltrl, ir ruhiu, d grne nem veren, mevki ve makama haris, dini ibadetlere souk entellekteller, kendilerini arkn mnevverleri deil, garbn ark'a memur ettii medeniyet elileri gibi grmeye balamlard. Bilindii gibi Hseyin Hilmi Paann genel mfetti unvanyla balkanlardaki vazifesi merutiyetin ilanyla son bulmak iktiza ederdi. Ne varki o hay huy iinde ay daha devam etti. Daha sonra 1908'de 36 bin kr maala dahiliye nznda oldu. lkenin kart blgenin umum mfettii, sonunda isteklerinde muvaffak olan blgeye hkim bulunan ittihat asker ve sivili, phesizki alt yla yakn srdrd mfettilik unvan ile asayi dahil, her eyi tam yetki ile teftie selahiyeti ve ayrca da buna muktedir tecrbe ve askeri gce sahib olduu halde, paalarn postane kaplarnda vurulup ldrld, katil gen mlazmn elini kolunu saliyarak kap gitmesi ve ismi bilindii halde ele geirilememesi, muhalif gcn derece ahvalini belirttii gibi en selahiyetii sivilin klna halel gelmemesi stne stlk, bahse konu cemiyetin zerinde glgesi olduu kabinede, dahiliye vekletine getirilmesi, esnay- grevde ztn, ne i yansn ne kebb kabilin den grev yaptna iaret ederde, ne var ki sonunda milletimiz bu bziede yand gitti ki oldu. Dnya mslmanlarnn boynu bkl kald. Reval Mlakat adyla bilinen bir toplant yaplm ve bu toplantya Rus ar'i 2.Nikola le ngiltere kral 7.Edward, Reval deniz kasabasnda bulumulard. Konutuklar husus n-giliz-Rus birliktelii ve Almanya kartl idi. Ancak Almanya'y rktmemek iinde konuulanlarn Makedonya meselesi olduu, gerek Rusya gerekse ngiltere mesulleri tarafndan efkr ummiyeye lanse edildi. ttihatlar lanse edilen Makedonya meselesini gryoruz yalan haberine mal bulmu marib gibi sarldlar ve Osmanl paylalmakta bunu merutiyet kurtarr velveleleriyle ortalkta haylice grlt koparttlar. T.Yl maz ztuna Bey, kymetli eseri Byk Trkiye Tarihinin 7. cildinin 216. sahifesinde aynen unlar syleyerek, ttihatlarn yaygaralarnn i yzn ortaya seriyor: "..ttiahtlar ngiltere ile Rusya'nn Trkiye'yi paylamaya karar verdiklerini,rejimin devrilmesinden baka hi bir eyin bu paylamay nleyemeyeceini yaymya baladlar. Byle bir ey bir defa mantkn imknszd. Bata Almanya olmak zere dier byk devletlerin kesin muvafakati alnmaksznngiltere ve Rusya, Trkiye'ye kar hibir paylama teebbsne geemezlerdi, ikiye ayrlan Avrupada da byk devletlerin ittifak edebilmeleri tamamen imknszd. Ancak Trkiye'de ortam, bu basit siyasi meseleleri bile kav-uyabilmekten uzak olduu iin, Reual'de Trkiye'nin paylalma karar alnd hl bz yeni yaynlarda gemektedir. Halbuki, Reval mlakatnn zabtlar artk yaynlanmtr ve bu zabtlarda,Trkiye'nin paylalmas zerinde bir tek kelime yoktur." Grlyorki; deerli okuyucularmz ttihatlar bir aslsz stihbaratn, zellikle yuu salanan bilgileriyle hareket etmiler ve Reval'i kendi ihtilllerine basamak yapmlardr. Ayn kadro daha sonra babl basknn yaparlarken, sadrazam Kmil Paa'y Edirne'yi dmana veriyor, o karan imzalamaktan men iin hareketi yaptk diyorlar. Fakat ne he-yet-i vkel byle bir eyi konumu,

nede Kmil Paa byle bir kd imzalama d sonradan ortaya km, ancak iin baka bir tasavvuru oiduu vki ise de, bunu bahsi geldiinde aklarz. Ancak, ztuna Bey'in Reval'de Trkiye paylalmas yoktu demesi de pek fazla iyimserlik, nk her belge, bir baka hakikatin setr edicisidir diye baklmas trih ilminin bilhassa diplomatik vak'alarda daha da fazla gerekmektedir diye dnyorum. ttihatlarn, Osmanly bitiren nlenemez ykselii, masonlarn aunda gerekletiinden, st seviyedeki mason olup ayn zamanda ttihatlarn ileri gelenlerinden bir kann mesel Emanuel Karaso, Talat Bey (Paa), Manyaszde Refik Bey gibilerin iin hakaykmadan haberleri vardr belki de byle bir aklamay bu vesile ile yaptrmak ayaklanmaya sebeb tekil ettirmek, Talat Bey gibi cidden serdengeti ve komitac bir ahsn akledip yaptrmakta tereddt etmeyecei ilerdendir. Cebinde bomba tayp, daha sonra bavekil olmu bir politikac yoktur taki askerler hri. Btn bunlarn sonunda Sultan 2.Abdlhamid, Avlonyal Ferid Paann halvetde anlattklarndan sonra tatile soktuu meclis-i mebusan, milletin meruti idareye alabilecek kvama geldii bahanesini kullanarak, yeniden mer'yete koy-maa karar verdiini aklad bylecede, mason-siyonist-itti-hat geninin plnlad kanl bir ihtillle padiah devirme zevkini kursaklarnda brakmay baard. stifa eden Avlon-yal Ferid Paa da yeri ni Kk Said Paa'ya teslim etti. Ayn zamanda 1897 savandan beri Seraskerlik makamnda bulunan Mehmed Rza Paa vazifeden alnd yerine Erkn- Harbiye-i Ummiye Reisi Mir mer Rd Paa getirildi. Rumi/10/Temmuz/1324-miId 23/Temmuz/1908'de merutiyet ln edilmitir. Sultan Hamid'de bu ln yapmakla karsndakilerin btn kozlarn elinden imdilik almaya muvaffak olmu, millet ve Orduy-u Hmayun mensuplarnn bir avu blm hri, padiahm ok yaa diye barmaktaydlar. Yldz Saray nlerine gelip tezahrat yapp mrnn uzun olmasna dua ediyorlard. Bu arada otuz yl akn sren dnemin hakl-haksz srgne gidenleri, hapislerde olanlar bir aff- ummiye nail ediliyorlar bu sebeble de, bu gibi insanlarn evld iylleri de padiahn bu ltfna teekkr ediyordular. Dikkat edilmesi gereken bir husus ise gazetelerde yer alan yazlar umumiyetle, gizli tekilat ittihatlarn bu oluun banisi, Enver ve Niyazi Beylerin bu iin mnc'i olduu kafalara aklmaa gayret ediliyordu. Tabiiki karakter bakmndan maluliyeti olanlar duru ve davranlarnda deiiklik meydana getiriyorlar, kimisi devr-i istibdadn menhus kimseleri olmalarna ramen saf deitiriyorlar yalanlarla efkr-1 umumiyeyi bulandn yorlard. ln- merutiyetten bir mddet evvel Bursa'ya srlm olan Fehim Paa'aha li tarafndan lin edilmiti. Adlan hafiye'ye kanlar byk skntlara uruyorlar-d. imdi biz, merutiyetin ilnndan sonra "Babli'nin yz" adyla kaleme alnm bir risaleyi ilk defa Osmanlca'dan latinize edip, bir miktarda sadeletirerek sahifemizi ssle-yelim diyoruz. O gnlerin scakl iinde yazlanlar renmi olalm.

Babli'nin Yz! "Kalmasn dnyada hi bir ey rifhan" diyen ir bence mehul olmakla beraber, syledii beyitten yola ktmzda bunun trih ilmi asndan pek doru bir tesbit olduunu kaydetmekle bu almay bilgisayarmda tulamaya balamay tercih etdim. stanbul 'un fethinden sonra dnya devletlerinin gerek bykleri, gerekse ikinci ligdekileri vede bunlarn birlikte zerlerine.;zlm ile gidilen bilhassa ada devletiklerinin yalvaran baklar bu ehirde dnya nizamn salamay kendine inand din ve kitabn yklemi olduunun draki iindeki Osmanl Devleti ynetimi gn geldiindebnb!-l'den ida re olunmaa balamtr. Bu satrlarda karnza getiimiz almaya bal olmayan ve devrin kendine has hli hasebiyle, kendi zaviyelerinden grlerini r. 1324/m.l908 tarihinde balktaki adla Artin Asaduryan matbaasnda tb olunmu yazar mehul mtercimi T. S rmuzlaryla verilmi bir kitab sadeletirmek ve buradaki yazanlar sizlere aktardktan sonra bu hususda kendi kanaatlerimi almay tamamladktan sonra ayn eserin tenkyd ve tahlil ady la sizlere okutmaya alacam. Bunu da dikkatle tetkik ederseniz bilhassa Sultan cennetmekn Abdlhamid-i Sn dnemi hakknda bir mlahazaya daha sahip olmu olursunuz.. Sevgili okurlarm; biz eskilerin, cennetmekn demek suretiyle safmz belirttiimiz Sultan Abdlhamid hn devrini ve idaresini mmkn mertebe his cephesinden nakle alim-izdr. Byle yaptmz esnada da insanmzn kimi ksm bu devir hakknda azn aar amaz "devr-i istibdad"da diye sze balamas zaman zaman dikkatimi ekerdi. Bunlarn arasnda nice edip, devlet adam ve asker rtbelerin evci blas olan mirlie gelmi ve yksek karakter sahibi ve destans bir mr srm erke Deli Fuad Paa'nnda olduunu derhtir ettiimde, hemen aklma 1878 savann pka Kahraman adn alm bulunan, Sultan Aziz zamannda asker mektepler nazryken bu padiahn tahtdan indirilmesinde rol oynam Sleyman Hsn Paa dverdi. O Sleyman Hsn Paa ki Osmanl bat cephesi kumandanlna tayin edilmi gen Mehmed Ali Paa'y dinlemi olup arsna uymu olayd, dnya trihi daha o gn bambaka bir yola girebilirdi.. Bu itaatsizlii onu kerameti kendinden menkul pka Kahramanlna tad amma sava sonrasnda muhakeme ve bir daha stanbul'u grememe cezasna arptrld. Fetihten sonra andarl Hli! Paay cellta veren Sultan Ftih hz. lerini dnrseniz, Abdlhamid hn'n Sleyman Hsn Paay katlettirmemesinde yatan merhamet duygusu ve lm emri verecek gll tamamaktan kaynakland dnlebilir. Gryoruz ki; istibdadn sktrd iki mir ki bu emri dinlememezlik vukubulduktan sonra Sleyman Hsn Paann, Mehmed Ali Paann yerine bakumandan tyin edilmi . olduunu hemen buraya sktralm. Buna karlk erke Deli Fuad Paada ayn savan gerek bir kahraman olup Elena meydan muharebesinin besalet sahibi ulv bir kahramandr. Devr-i istibdad denilen

dnem bu ayr taraf insann ayn cezaya mstahak grmtr. Btn bunlar geenlerde sevgili dostum Mustafa zdamar beyefendiyle grr iken, onun pek gzel bir tbiri oldu aynen benimsediimden sizlere de duyuraym: "Bazen tarihiler ve tarihle megul olanlar meylettikleri taraf lehine, bok rtcl yapyorlar" demek suretiyle iin bam teline bast. te biz bu kitap sizlere sunduktan sonra hemen st satrdaki tesbite uygun tarzda, tenkyd ve tahlile geeceiz. Babli'nin Yz stanbul'un en gzel tepelerinden birinde padiah sarayndan iki adm mesafede bulunan geni ve hantal bina'ya yeniliki padiah addolunan 2. Mahmud dneminden beri babl denile gelmitir. Bu harabzde kervansaray, hem stanbul Boazna, hem Halic'e hem de Marmara ve adalara bakar. Vezaret de denilen, vkellk yni bakanlar kurulu devlet ilerini grmek ve kararlatrmak iin eskiden toplandklar yere Dvan tbir olunurdu. Buradaki lerin en mhimmini mesel bul ana gelen ehzadelerin salarnn tra edilmee balanlmas veya balanlmamas, balanacaksa ilkbaharda m yoksa sonbaharda m baalanlmasnn daha uygun olaca gibi eyler Dvan'n ruznamesini tekil ederdi! Aslnda bu gibi meselelelerde son sz herhalde Mneccim-ba'na dyordu! eyrek asrdanberi yni 75 senedir babl terkibi Dvan kelimesinin yerine kullanlr oldu. Bu elimsiz, ibtidai ve uygun durmayan grnl binada imdi sadnazamlk, i ileri bakanl, uray Devlet yni imdiki Dantay vede Dileri bakanl bulunmaktadr. Daha eskiden Harbiye ve Bahriye bakanlklar hri olmak zere, btn direlerin st mercileri burada toplanmt. Ayrca sadnazamlann klk ikametghlanda bu bina dahilinde idi. Yenierilerin muhtemel saldrlarna kar savunmaya yardmc olacak bir de i kalesi vard. Alemdar Mustafa Paa; 3. Selim'e hizmet ve onu indirilmi olduu tahta yeniden oturtmak iin stanbul'a 9e'ebilmek iin kt yoldan var biraz ge olduunda 3. selim ehid edilmiti. Alemdar'a dende gen ehzade Mahmud'u padiah yapmaya gayret gstermesi oldu. Padiah 4. Mustafa'y bara bara kafesine gnderir- ken padiah olan Sultan Mahmud'dan sadaret mhrn de alm oluyordu. Alemdar Mustafa Paa, bahsettiimiz bu binaya aile efradyla birlikte yerlemiti. Ancak ay sonra Koca Alemdar Paa, bu byk vatansever yenieriler tarafndan bir ramazan akam ikametghnda muhasaraya alnmt. Bin kiiyi aan muhasaracilara gn kahramanca kar koyan sadr-azam, yardm yetimediini grdnde gzden karldn anlad ve hi esef etmeden ailesini ve servetini i kalede muhafaza altna al-dktan sonra yenierileri pskrtmek iin baryt mahzenlerini atee vererek binbeyz kiiye varan yenieri ve yamaclar havaya uururken, kendine hanmna ve hareminin hadm aasna kymay gze ald. Bu patlama bu facia ile babl'yi bir enkaz

ynna dndrd. Bu gnk bina nsbeten yenidir. Babli'nin kaps; padiahn sarayna bir ka metre mesafedeki bb- hmayunun bir benzeridir yni her iki kap birbirine benzemektedir. (Glha-ne Parkna bakan Salkmst tarafndaki kap kastediliyor olmal M.H) Bb- Hmayun; Jstinyen Saraynn yerine yaplmtr. imdi; gemi padiahlarn ailelerine ve hizmetinde bulunmulara bir melce, bir yaama yeri olarak tahsis edilmitir. (Tabii bahse konu yerin imdi mze olarak kullandmz Topkap Saray olduunu sylemek zait olur deilmi efendim? M.H) Bablye gelince buras btn mfsitliklerin yapld menzilei mefsedet yni entrika merkezini sknt meydann andran bir yerdir. Sultan '.Mehmed'in; stanbul'u feth etdi gn sar- beeriyyeye yni insanln eserine gsterdii hissiyat mehurdur. Merhum ve mafur sultan imdi yatt yerden ban kaldrp fethine mazhar olup pek sevdii bu ehrin geldii hli grse: "sar- beeriyye nasl fenayab olur ise, devletlerde ylece karin-i fena olurmu!" hakikatini aresiz sylemee mecbur kalrd. Bbl! Ne Sihirbaz Terkib! Mehmed Emin Al Paann vefatna kadar hkmet,bu byleyici fsnkr babl'de idi. Daha nceleri padiahlar uzun mddet icray hkmet etmilerdir. Htt bunlardan bazlar zaman zaman bir musahibinin veya haremaasmn telkinleriyle istibdad ve bask hissiyatna malup olur bunlarn telkinleriyle sadrazam astrr veyahud vezirlerden birini kestirirdi. Ancak bu hrslar birini bulduunda sknet bulur yine zevk- sefalarna ekilirlerdi. Byle olduunda da bab-l yeniden nfuz ve kuvvetini, gcn istimale yni kullanmaya balard. Bylece de lkenin ruhu ve kuvveti olmas tekrar kendini gsterirdi. Bunun sonu 1870 senesinde gelmitir. O dneme kadar padiahlar dolaysyla saray, ilere ve muamelta pek ndir mdehalede bulunurdu. Asla hkmet ekline temas etmez, ancak kiilerin deimesine dirdi bu mdehaleler. Mlk idare, silahl kuvvetler, ecnebi devletlerle mzakere ve siyasetin idaresi babl'nin ilerindendi. Btn darelerin reisleri, dorudan doruya sadrazamn emrine tbi id. Velhasl sadrazam demek her ey demek idi. ln- harb edildiinde sadrazam; kumandan olarak, ordunun banda sefere kar, hemen hemen btn bakanlar sava alanna gtrrd. Dersaadet'de bir kaimmakam braklrd. Bu karnmakamn en az akll, en te'sirsiz kiiler arasndan seil-meside ayr bir bahisdir. Ancak bunlar arasnda o zamana kadar kendini saklam, ak gizli her eye boyun emi kiilerde olduu grlmtr. Bunlar kaimmakamlk gibi bir yere kendilerini sakla ya-bilmeleri yznden getirildiklerinde maskelerini syrm, hem vekili olduu sadnazam htt padiah dahi tahtndan etmeyi bilmilerdir. Buna hemen bir misl vermek gerekirse akla ilk gelen Kse Musa Paa olur.

Bilindii gibi 3. Selim'in hl'ine ve katline sebeb olmu ve yaplan nice asker yeniliklerin nne geen kimsedir. Babli'nin Saray'a Teslimi! Yukardan beri saydklarmzdan hareketle biz burada Na-polyon Bonapart'm ark Meselesi'ni hercmer yni allak bulak eden fecayiiden bahsedecek de deiliz. Bundanda maksad- hakikimiz sadrazamlarin eskiden umu miyyetle gerek sulh dneminde gerek se sava zamanndaki ileri tamamen istiklliyet iinde yrtmekte olduunu ifade etmektir. Bir zamanlar sadnazamlann bir lakab da Lala olmas idi ki, bu ismi, bunlarn padiah nezdinde bir nasihati, bir mavir hatta bir mrid payesinde kabullenildiklerini gsterir. Babli'nin nfuz yni te'siri ve iktidar bakmndan hibir sekte verilmemesi, Sultan Abdlaziz Hn'n devrinin sona ermesine kadar kabil olmutur. AT Paa'nn irtihalinden sonra ikbal mevkii, hayrl kabiliyetlerden mahrum olarak domu bulunan Mahmud Nedim Paa'ya intikal etdi. Bu Paa da, bu ulvi mazhariyet iin lzm gelen ne tecrbe, ne zek bilhassada maharet ve mnevver hl bulunmamaktayd. Sadrazamlk makamnda, Mahmua Nedim Paa, bu makama lzm gelen hasletlerden voksunluu ile belki en zengin misl olarak gsterilebilir. Mahmud Nedim Paa'nn en mhim cinayeti, nce devleti iflasa srklemesi, ondan sonra ki cinayeti de, Abdlaziz Hn' sanki l Paann oyunca olmu hline sevketmi olmasdr. Bu zehrini de umu miyyetle siz hkmdarsnz nasl isterseniz yle olur kabilinden szler sylemek suretiyle, aklnca hkmdar gibi davranmasn temin edecekti. Bylece bu padiah, babl' nin bir serseri yata olduuna, btn vkel, vzera, ve mirn'n kendisinin kulu klesi meml-ku olduuna inanmas istikametinde ynlendirmitir ki bu da apayr bir cinayeti tekil eder dense yeridir. Mahmud Nedim Paa yine padiaha devletin gelirinin kendisine aid olduunu telkin etme hususunda bir yola koyulmu, mslim, gayri mslim btn teb'nn yaratl sebebi, padiahn hislerine ve arzularna hizmet etmekle ve kendisine kulluk yapmakla mkellef olduklarn sk sk ileri srerek habaset enberini daraltp durmutur. Bu mfsid davrann olaylarla takviye edebilmek iin, devletin btn mekanizmasn ve devlet adamlarn iradei seniyyenin esiri hline getirmek onlar oyuncak gibi saa sola atamak suretiyle lkenin felketine zemin hazrlamtr. Onbe ay sren sadareti esnasnda kabine arkadalarn yedi defa azlettirmitir. Hele; o dnemde hi bir vali gitdii yerde, bir ay tamamlayamamtr. Yanya Vilyetine onbe gnde be tane ayr zt vali olarak tyin etmitir. Henz^hayatda bulunan (1324/1908) Rauf Paa; bir hafta zarfnda Biga Valiliine, Selanik Valiliine oradan Yanya Valiliine ve de oradan Bahriye Nazrlna tayin olunup, peinden azledilerek sonunda Manastr'a 3. Or-du ya tyin edilmitir. Rauf Paa daha bir yere indiinde ba-vullar amayp, baka bir yere tyin olduu haberini alrd. fer valiler, mirler yni ordu

kumandanlarda ayn talihin zebunu olmulardr. Ayrca Mahmud Nedim Paa, kk memurlara da satamaktan kendini menedemezdi Bunun sebebi, otuz milyonu bulmu Osmanl nfusunun her birinin padiahn kuklas olduunu ispat etmeye kalkm olmasnda aramak lzmdr. Bu eytan ve ocuk oyuncana benzer davran Sultan Aziz farkettiinde ok gecikmi, tacn, tahtn htt haya tn kaybetmesine ramak kalmt. Bu farkna var padiahn ac sonunu nlemeye yeterli olamad.. Mahmud Nedim Paann haddinden fazla kabiliyetsizlii; 30/mays/1876 buhrann getirmi ve bylece b-tn vatan iin, millet iin ve de dnen btn insanlar iin mstebid bir idarenin kurulmasna sebeb tekil etmitir. O sralarda; Midhat Paa, babl'nin glendirilmesi iin mesai sarfet-mekteydi ne var ki bu hayrl teebbs karsnda ortaya kan engeller pes dedirtmesini bilmitir. Bylece mteebbis de inkisar- hayale u-ramaktan nasibine deni almtr. stibdad Ve Tagallp Malum olduu zere; istibdad ve tagallp politikas evvelemirde hkmete dmandr Btn kuvvetleri ve meruiy-yetin yni kanuniliin gcn drmek ister. Byle yapt takdirde ferman ferma yni dediim dedik, aldm ddk diyebilir! evket- glendirmek, kudreti muhafaza edebilmek iin istibdad'a, elastiki vicdanl, en kan dkc ileri yapmaya hazr vastalar, a ve haris her trl cinayetleri yapmaya hazr gnlller lzmdr Babli'yi bsbtn ortadan kaldirmakda ne caiz ne de kabil idi.. Tam tersine grntde yaayan bir messese hviyeti vermek, avrupann nazar- dikkatini, kuvvei kanuniyye ve idari kuvveti babl'de gstermek lzu muna hkm olunmutu. yle bir babl'nin varlna hkmolunuyordu ki, pa-ravanlk etsin, ortaya kacak kusurlar ona yklensin! Eblehe olduu kadar da cniyane olan bu hatt harekt takip etmek iin istibdadn bu son zulmn, kuruluundan beri evvelemirde tand bilhassa tanmad kimseleride mihenge vurmu, namuslu kabul edilen her ferdi, kalburdan geirdikten sonra hl yola gelmek istidadn gsteremiyenlerden icab edenleri srgn ederek yurd dna kovmak, icb edenleri mahv ve ifna yni perian edip yok etmek gerekletirilmi, ilenen sularda ortaklklar esasnda muhakkak olan kimseler st makamlara geirilmilerdir. Ancak insanln tabiat ne kadar derin bir zillet ukuruna derse dsn, zaman zaman faziletli davranlara dnmeye eilim gsterir. nsann; fenala kar isyan emareleri gstermesi nndandr! Nitekim seimleri ne kadar ustaca ve iyice tetkik edildikten sonra yaplsa bile,mtegallibe idaresi seicileri, kendilerinden mutlak olarak bekledii mutlak itaate sokamam, seiciler de zulm ve istibdada kar mukavemet ve atmak deilse de, defalarca tereddt ve ekingenlik gsterdiklerine ahid olunmutur. Hlasa ederek beyan edelim ki; Said Paa 3. defa sadaret mevkiinde bulunduktan sonraya girdii yolun vahametinin sknt ve tehlikesini gznne alarak, veya uzun mddet tazyik altnda kalmaktan dolay boulan vicdannn

son bir teyakkuz ve intibah neticesi olarak bir aralk terk-i vazife ile ingiltere sefaretine ilticaya lzum hissetmiti. Daha evvel Berlin konferans andlamasnn yaplmasndan sekiz sene sonra, 1301/18- 85 senesi 6/eyllnde Ru-rneliark meselesinin zuhurunda, Yldz saraynda bir zel meclis toplanm ve otuzalt saat mzakereden sonra, Said haada ortaya oy birliiyle kararlatrlm bir mazbata koymaa muvaffak olmutu. Bu mahut mazbata bir zarfa konup, zarf mhrlenirken, mektep sralarn yeni terk etmi nevzuhur ktip Reid Bey, arz- endam etmi ve seraskere bir pusula uzattktan sonra mazbatay alp, sratle bir gz attktan sonra pek byke hayret iinde kalm ve yaznn bede drdn sildik-ten sonra yerine drt-be satr yaz yazm ve sadrazama dnp: "Paa! Efkr ahane u merkezdedir! Zten serasker paaninda. ayn fikirde olduuna phe yok! Bu mealde bir mazbata kaleme alnsn." demek suretiyle bir heyuly- mezalim, fec bir kbus gibi odadan kp gitmitir. Hazirun bu muammal elemin hl resini bulmak zere serasker'e dnmler; o kzarm, sol eliyle sakaln tutmu, sa eliyle burnunu kam, sonunda sahte bir sesle: "Ordunun sefere girmek zere hazr bulunmadn meselenin savamadan dzeltilmesine relerin aranmas" gereini bildirmi ve Said Paa ancak: "Fakat bu balkanlarn suret-i katiyyede kayb demektir. Hem daha imdi bizimle birlikte ayn rey beyan dahilinde bulundunuz! Bir ka dakika iinde byle bir deiiklii meydana getiren kuvvet nasl bir eydir? Diyebilmi ve merak ettirici sahne neticesinde kabine dm ve Said Paa sk bir tarassuda yni gzetlenmeye alnmtr. Said Paa; eskidenberi her ekil ve renge girmi ve de elastikiyeti ile tannmtr. Htt Midhat Paann mahkemesi mnasebetiyle adndan sk sk bahsedilen kimselerdendir. Fakat sonunda Said Paa kimbilir servet sahibi olduundan m, yoksa muvakkat bir vicdan szlamasyla m nedir? Midhat Paa meselesinde biraz hassas davranmsa da, bahire yoluna devam etmekte bir beis grmemitir. Son otuz sene zarfnda Said Paa'dan baka on kadar sadrazam gelmi ve bunlardan bir ksm hayatlarn fecii surette tamamlamlardr. Said Paadan sonra sadaret Kbrsl Mehmed Kmil Paaya verilmitir. Paa bu sadaretini be sene devam ettirmitir. Kmil Paa bu vazifede be sene kalrken, gizli hafiye tekilatna hayli kolaylklar gstermitir. Bahafiyelik grevini ise gayriresrm olarak kendisi uhdesine almtr. Kmil Paa her tr iini blmekde de darb misal ol-mutur(!) Hal byleyken Kmil Paa da dnyaln, evld ve ahfadnn yni ocuklarnn, onlarn ocuklarnn da azn hazrladktan sonra ahali frkasna katlmtr veya Ahrar ad ile anlan partiden addolunmutur. Bu halkl, Sultan 2. Abdlhamid'e bir slahat lyihas sunmasna kadar varmtr. Bu layihann belkemiini saray adamlarnn devlet ilerine mdehale etmemelerini ngrmesi tekil ediyordu. Hakikaten mabeynciler yni sarayn memurlar sivil olsun asker olsunlar hkmet ve devlet adamlaryla rekabete girimi omuz omuza yol alyorlard.

Messesei milliye, babl erkanndan birine bir mnasebetle sekiz yzbin frank (takriben bu gnk paramzla 160 milyar.M.H) hediye verdiine gre mabeyn erkannn ayn mnasebetle neler neler ald duyulmu idi. Fakat; "eglonuvar" niann tad Almanya'nn bilhassa ngiltere'nin mdehale ve himayeleri olmasayd slahat hakkndaki layihas yznden imdiye kadar Kmil Paann da bir srgn* yerinde hayatn tamamlayaca kesindi. Babli'nin Sadr'lar Sevgili okurlarm yazmzn balnda yer alan "sadr'lar kelimesi sadrazam efendileri sembolize ediyor. Siz deerli okurlarmza ulatrmaya altmz "Babli'nin Yz" adl szde tercme risaleden sadeletirmeye devam ediyoruz ve gnmzde yaadmz cumhuriyet dneminin devlet adamlarnn ve hkmet brokrat ve teknokratlarnn zaman zaman basn kanalyla efkr umumiyyeye akseden hl ve davranlar gibi, Osmanl itima hayat da, bu minval vakalara hid olmutur. Hemen unu lve edelim ki dn de, bu gn de cemiyet hayatnda eitli gr ve anlaylar kendine yakn olana destek, uzak hatta dman olana ise adamakll tenkyd oklarn frlattn hi ama hi aklmzdan karmamalyz. X gr iin pek makbul ve mergub olan birisi Y' gr in son derece tatsz, ahlaksz, karaktersiz olarak vasflandrlr. zerinde altmz risale yazar bizce mehul kii, umumiyyetle bu genellemi kaideden ayr olarak yazm deil risalesini... Diyor ki: Almanya imparatoru Kayzer Wilhelm tarafndan Mehmed Kmil Paa defalarce himaye olunmutur. Kbrsl Mehmed Kmil Paa'dan sonra sadaret gen bir zabit olan Cevat Paaya tevcih edilmitir. Vatan sevgisiyle dolu bir ahs olan Cevat Paa 43 yanda hayata veda ederken o gne kadar hi bir hastalk ekmedii hatrlanmaldr. Bu ztn peinden hemen aklmza Halil Rfat Paa gelmektedir. Bu zat; elli u kadar yl bir ok vilyetlerde bulunmu olduundan vcuda ve fikren bitmi bir kimseydi. Adet bir enkaz andryordu. Kendisinden bir fikri terakki ve asla slahata dnk bir teebbs beklenemezdi. Nitekim o da b"vle bir ey gstermedi. O kadar aalanmt ki, olunun lum olan sebebden dolay ldrlmesinden sonra da sad-razaml iki sene daha srd. Hele son otuz. sene iinde babl'nin nemini, sadr-azamlarn eref ve itibarn kesinlikle dren bir zaman dilimi olarak kendini gstermitir. Yldz Ormanlarnda kurulma frsat bulan bir ete, vekillere ve hkmete aid btn imti-vaz ve selahiyetleri kendi ellerine almak suretiyle adet gasb etmilerdir. Babli; varlna sahte bir grnt verilmi bir messese sfatna drlmtr. Bu unutturulmu messesede iitilen kavgalar biraz anlatmaya alalm. Eer resim yapma uslmde dier bir tbirle tasvir san'atm gsterirken bir kusurum olursa, paletimi fram krp istifaya razym! Avlonyal Ferid Paa boyu ortadan uzunca, vcud azalar bir birine uygun halde olup, ya elliyi az biraz a m ve Ar-navud.. Zamannda 2. Mahmud'u hayli

zp bana gaileler am bulunan mehur Fransz diplomat ve ir Lmartin ile gren bir kiiymi Yanyal Ali Paa ailesindendir. Ferid Paa uzun zaman pek kk hizmetlerde kalm, sonunda stinaf mahkemesi azalna daha sonrada uray Devlete getirilmi. Oradan da gzel idare etdii sylenen Konya Valiliine getirilmi idi. Rumca ve Franszca bilir bir kimsedir. Son mazhariyeti yni makam sadarete getirilmeden nce bir elilikle taltif edilmeyi temjn iin hayli kapy andrmi-tir. Beyolu'nun hatr sahibi kimselerinin kaplarn alar, btn sefarethanelerin zel gnlerini bilir ve sefirelerin isim gnlerini tebih eker gibi bir nefesde okur ve onlar tebrik etmek ve sevgilerini kazanmaya vesile olacak hi bir iin,hi bir frsatn kamasna imkn brakmazd. Fransz sefarethanesinde Frankfurt muahedesini tenkyd, Alman elisiyle Fransa politikasnn entrikalarndan ikyet eder, ngilizlerin yannda Ruslar ekitirir, Ruslarla bir olup ngilizleri gln ve deli olarak tavsif ederdi. Avlonyali Ferid Paann hariciye siyasetini gstermek zere yazlanlar kk fakat doru bir ldr. Bu Paa'nn dahili siyasetine gelince; uzun zamandan beri kendini me'sud addetmektedir. Kabiliyeti, rikkati ve yardmlaryla ve her eye uygun davran sonunda bir sadrazam olarak uyanmas kabil oldu. Byk itahna Niantan'da bir konak aylk maa olarak, 40 bin frank (gnmz paras olarak hesaplarsak sekiz mil yar, yzyirmi milyonu bulmaktadr.M.H) Para meselesinde Ferid Paa'nn drstln muhafaza edip edemediini sylemek mhim bir meseledir. Ferid ve zzet Paalar bu ztlarn her ikisi de en yksek iktidar mevkiine gelinceye kadar birbirini srmaya, paralamaya hazrken, iki dev dman gibiyken birden bire, bu hli brakarak, birlik iin de olma lzumunu hissettiler. Bu sadece ve birbirlerine kar deil,dardan gelecek tehlikelere de birlikte gs germek eklinde yaplan bir antlama olduu sylenmitir. Netice de bu gn her ikisi de, birka milyonluk servetin sahibidirler. Sk sk da, bu servetin menbnn padiahn ihsan olduunu sylemekten geride durmazlar. Ferid Paann vasf- mmeyyizi ve en nde gelen taraf, Tan Gazetesini alenen okuma-sidir. Paa; Ruvo gazetesinin son saysn dima yannda bulundurur. nceden kararl olmad takdirde, Bank- Osrnn ile i yapmakdan nefret eder. Hasbihalleri esnasnda sylediklerine baklrsa kendisinin sosyalist olduundan Amele cemiyetine dahil olmak zere Fransz domadna pek teessf eder. Kymet mahrumu olmayan bu adam; bir ok vasfyla byk bir adam olabilirdi!... Mevcud dare bu ztn elinde yorulmu ve Paa'nn dile-didi ekle girmiti. stibdad idarelerinde grler net olup, Osmanl istibdad idaresinin net gr udur: "Ya tezelll ve istihkar ile kolay servet veyahud eref ve i'tibar ile fakr u zaruret!" Osmanl devlet adamlar emri semekte hemen hemen tereddt etmemilerdir Sralama Devam Ediyor

Ferid Paa'dan sonra Hariciye nzn Ahmed Tevfik Paa'dan bahsedebiliriz. Tevfik Paa, ahsen ok temiz ve saf olmas hasebiyle tam bir Trk nmunesidir. Yzndeki beyazlk, baklarndaki berraklk ve netlik, yz hatlarnn pek dzgn olmas salna salna yrynde mevcud o.-an ahenk ve duruu ile muvazenesi me'sud gnlere, sakin gecelerden baka bir eye ehemmiyet vermez olduunu gsterir. Osmanl-Rus Savann baladnda Petersburg'da maslahatgzarken oradan Atina'ya, Atina'dan Berlin eliliine nakl etmi, tam bir ie yarar kii olduu kefedilerek, mmtaz bir mevkii olan hariciye'ye nasbedilmiti. Bu makama geliinde Berlin hatralarnn rol olduu asla unutulamaz. Tevfik Paa vazifesini parlak surette ifa etmiyorsa da dierlerinden de aa kalmyordu. Tevfik Paa; bir terazinin kefelerinden birini tekil eden mstear Naum Paa ile Divn- hmayun batercman Da-vud efendinin tekil etmi olduu dier kefeye, ok vazifesi gren bir teraziyi tamamlar. Naum Paa; Katolik olup, Suriye lidir. Bu zatn meziyetide Osmanl devletinin yapm olduu btn antlamalar bada 1. Fransuva ile akdedilmi olan ahidnameden tutun da, daha geen sene neticeye balanm olan gmrk vergisi antlamasna kadar yaplm btn antlamalar tamamen ve harfi harfine ezbere bilmi olmasdr. Tevfik Paann Skmas Eer Tevfik Paa bir meselede skt takdirde, hemen dmeye basar. Karsnda hemencik Naum Paa peyda olur. Naum Paa hi bir ey sormadan, herhangi bir ey dinlemeden bahismevzuu olann ne olduunu renmee lzum grmeden, farz ve tahayyl etdi mesele hakknda on eitli yerde ne gemi, on eit trihi misl sayar ve bunlar antlamalara tatbik etmee balar. ok defasnda halledilecek meselenin, ne saylan misllerle nede dayanlan muahedenamelerle hi bir suretde alakas olmad grlr. Fakat Naum Paann ii antlamalara dayanarak bahsi yrtmektir. Bu sebeble netice ne karsa ksn Naum Paay en-terese etmez. Yanl ve kabili tatbik olmayan tarzda yrtt bahisleri fark eden olsada oimasada, sonunda iin msveddesinin kendi elinden geeceini dnr ve bununla teselli olmaa muvaffak olur. Davud Efendiye gelince, bu zat hakikaten iyi bir adamdr. Yahud fena adam deildir. Ciddi, mlahazal yni dnceli, fevkalade sr saklayabilen, pek namuslu yorulmak bilmez ok gayretli bir kiilie sahiptir. Her ynyle mstakim yni dosdoru bir kiidir Kendisini ziyaret ettiinizde odasnn en gzel koltuunu size ikram etmeye hazr bulursunuz! Sel gibi akp giden tebessmleri insan rahatlatr. Fakat kendisinden bir lutf beklemekten ekininiz. Htt ve hatta sigaranz yakmak iin bir kibritlik lutf dahi ummaktan uzak olunuz. Hi bir husus da nnze gelecek gayet mukni yni, ikna edici ve bir ok meru sebebe dayanan engel ifade etmekten, makul mazeretler ymakdan, (b+h = L) tarznda kat'iyveti riyaziye ile talebinizi yerine getirmesinin elinde

olmad-, isbat etmekten asla ve asla aciz kalmamtr ve kalmaz. Babli'nin siyas trihini herkesden iyi bilir, Davud Efendi ile [Saum Paa bir hususda, ayn reyde bulutuklar takdirde, Tevfik Paaya den yalnz tasdik etmek ve imzay basmaktr. Jn Trkler Jn-Trkler yaklak krk sene evvel varlklarn sergilemitir. Yni 1868M yllar ki; Sultan Abdlaziz devridir ve bu padiahn Avrupa seyahati ncesinde Jn-Trkler olay pek hafi yni gizlilik iinde nevnema bulmaa balamtr. Bunlarn ilkleri Paris'de bir merkez tekil etmiler ve bu eilimin yni JnTrkler anlaynn yksek nesli bunlar addedilmilerdir. Bu insanlar eskidenberi stanbul'da Aksaray semtinde kk bir evde toplanarak mavere ederlerdi. Evin adn Dr'lmsamere adyla telaffuz ederlerdi. Bu topluluun edebi sanatlarla ilgisi hayli olup balarnda da hem edebi hem de siyas olan bu cemiyeti edb-i zam Namk Kemal Bey etrafna toplamt. Jntrklerin Dokuzlar Namk Kemal ve arkadalarnn topland evin mdavimlerinin isimleri unlardan ibaretti: Namk Kemal Bey'le Ziya (Paa) Bey bada olmak zere, Harabeler mtercimi Ayetul-lah Bey, Meyo'nun Ehl-i Salip Trihinin mtercimi Pertev Efendi, Arif Bey, mehur gazeteci matbua-i mceddidinden yni matbaaclk ve gazetecilie byk yenilikler ve terakki-ler tam bir insan, Ebuz Ziya Tevfik Bey, mehur Ahmed d Efendi, Ekrem Bey ve de Memduh Beyefendilerden ibaretti. Sonunda istibdad idaresi bu deerli kiilerin bir ounu srgnlerde perian eyledi. Yalnz Ekrem Bey ile Ahmed Midhat Efendi dolgun maala stanbul'da kalmann yolunu bulabildiler. Memduh Beyefendiye gelince; bu gn Dahiliye Nezareti gibi en mutena ve mhim memuriyetde oturmaktadr. Sar Memduh Paa lakabyla da anlan, bu zat da ok kltrl biri olup, Paris'de Sen nehrinin ltif bir sahilinde ortala cevher saan biri olsayd mutlaka eski zadegandan birinin dknln, kendi dizleri stnde terbiye olduuna hkmettirecek ekilde, usl- telbisi yni ayplan kapatc, muaerete ve lm- musahe-beye, kendisine en lakayd olanlar bile hsn- kabul fennine uygun vukufiyetle karlar. Bizde buraya mhimler listesi adyla bir liste tanzim eden mehur ir Yahya Keml (Be-yatl) merhumun beyann koyarak sahifemizi ssleyelim: 1- Murad Bey (Mizanc) 2- Ahmed Rza Bey 3- Prens Sabahaddin Bey 4- Mahmud Celaleddin Paa 5- Hoca Kadri 6- Smipaazde Sezayi

7- Hseyin Siyret 8- Keml Midhat, 9- Hseyin Tosun, . \ , 10- Ali Haydar Midhat 11- Salih Ceml (Kaanun- Esasiyi karan) 12 -Bekir Fahri 13- Ali Keml 14- Sleyman Nazif 15- Rahmi 16- rksuiu Ahmed 17- Midhat kr (Bleda) 18- Halil Muvaffak 19- Nzm Verdni 20- smail Keml (Fraeri) 21- Fazl 22- Halil Ganem 23- Ahmed Saib 24- Mehmed Ali Paa 25- Kaptan Rza (Hak gazetesinin sahibi) 26- Nihad Read (Dr.Belger) 27- Ahmed Celaleddin Paa 28- erafeddin Mamum 29- Bahaeddin kir 30- Hsrev Sami 31 -Ke'nan 32- mer Naci 33-Ressam Glib 34-Mhtedi Yaar 35-Yrekler acs Sabri 36-Dr.Rfat 37-Refik Nevzad 38-Halil 39-Kardei Murad 40-Halil Mentee 41- Konsolos efik 42- erkes Keml 43-Abdlhalim Hikmet 44- Glibta 45- Doktor Re'fet beylerdir. Yahya Keml bey'n bu listesi bizim grdmz kadaryla siyasette aksiyon ve fikir sahiplerini tesbit ve bunlarn tahliline hazrlk olmaldr. Nitekim listede yer alan zevatn adn duymadklarmzda buna adet hidlik ediyor. Memduh Paa; orta boylu, karn az kk yni hafif gbekli, vcudu salam ve

gsterilidir. Ya altmisekizi bulmasna ramen elan gzlerinden deha kvlcmlar salyor. Fakat bu deha, bir dh-i hayr mdr? er-m'dir? Bu pek ayr bir meseledir! Hi bir Osmanlnn, Memduh Paa ile ne kalemle nede szle arpabilmesi kabil deildir! Zerafeti pek seven, nktedan olup, anlatm son derece fasih olan en basit sohbetinde bile hezelliyat yni ciddi olmayan ifadeler kullanmaz. Pek ok hikyeleri vardr. Sfera yni sefirler dnyasnn hanmlar hakknda yazdklar ancak avrupada emsaline rastlanacak gzelliktedir. Zaman zaman iir syler, evdeinin hayretlerini, meftuniyetlerini, hasmlarnn hrmetlerini ftihane bir ekilde kabul ederler. Sivas Valisi olarak grev yapt zaman; pek menfaatna dkn iler yapt anlatlr. Haklarnda buraca da bu yolda bir ayia bulunmaktadr. Esas grevi hlihazr olarak, sadr-azamlan kontrol altnda bulundurmaktr. Ne var ki; bu mevkii doldurmaya kfi gelememilerdir. Yirmi seneye yakn bir zamandan beri meyveli yolu takip ediyorlar. Memduh Paa her eyi bilir, her eyi tanr ve duyar. Geen bir glge, uan bir sinek, dnen bir tekerlek, susan bir seda, onun fezadan dahi haberdar olmasndaki esrar gsterir! Baklar parlak, te'sir edicidir. Her eyi bilmesi ve tefsir etmesi ve de tasnifiyle akamlan Yldiz' uurur! Fakat hislerine malup olduunda bu keiflerden, aki giderici kartrclardan gerek gr olarak gerekse merebi olarak tamamen buna kardr. Bulunduu mevkiye falan ve filn vazife ile mkellef olarak oturtulmu, bunlar yerine getiriyor. Memduh Paa iin 1. rtbe 1. dereceden Lejyon Dnor nian yazld syleniyor. Ormanlar ve Maadin nzn Selim Melhame bu trn 2. rtbesini tadktan sonra, Memduh Paa iin 1. rtbesi de azdr. Vazifesinin bir ksm gizli olmakla beraber Memduh Paa, bunu yerine getirmekle bozuk ahlk sahibi kimse ile arasndaki fark azaltyor ve bylece Memduh Paay biraz gagaladktan sonra bir baka recle geelim.. Babli'nin ihmli asla caiz olmayan mhim ehrelerinden birisi de, ura-y Devlet Reisi Byk Said Paa, 80 yanda olmasna ramen bir delikanl grnndeydi. Mtebessim, saf ve tamamen ak-pak olmu sakallaryla, biraz neeli olduunda hayli sevimlilik kazanrd. Vatan'n kp, yklp gitmesine bir tedavi resi retebilmekten ciz idi. Ayyuka kan rezaletler nnde sessiz kalm bir hid sfatyla hi olmazsa iyi yaamaya eilimli evldlarn, yetitirmee azmetmiti. Bu evlatlarndan by 26 yanda ferik, yni korgeneral rtbesini hiz olmu bulunan Stokholm'da elidir. K-in Kahire'de yazn Paris'de ve Trovil'de vaktini geirir. Kk evld ise 22 yanda olup liva rtbesindedir yni tugeneraldir ve ayrca yaverdir... Istibdad idaresi; l Paa'nin hayatnn yegne eseri bulunan ura-y Devlet bu adam tarafndan, yni Said Paa tararndan aalk bir mcadele alanna evirilmitir. Halbuki l ^aa. Said Paa'nn hazakatine tamamen itimat etmiti. Said Paann yemesi imesi, yatmas, kalkmas ve uyanmas iie aksrmas, smkrmesi bu mstebid idaresinden nceden alnm msaadeye bal bulunuyordu. Said Paa; Berlin Eliliinden hriciye ne-zaretine gemi olup,

hikye merakls olduundan, elilikteki tercmanlar, Figaro'dan, aryorden ne bulurlarsa toplayp getirir ve hediye ederlerdi. Said Paa vefat etdiinde de uray Devlet Hasan Fehmi Paa' ya tevcih olunmutur. Tepinen Nazr imdi kalem elimde, fakat kulaklarm mthi ve sar edici uultularn saldrgan olduu mthi tarakkalar ile adet patlamak zere.. Orman ve Maadin (Orman ve Maden) ziraat direleri ve porselen fabrikas nzn, sanayii sergileri kurucusu, mliye mstear- hussisi vede Osmanl Siyas leri Mdr Selim Melhame Paa azn am, gzn yummu tepinmekte, baryor ve tel iinde: "Ne? Diyor btn arkadalarm tasvir edi yorsunuz da bir benrni unutuluyorum? Benim onlardan farkm ne? Hakkm isterim! sterim!" Esasnda Paann hakk var. Paay unutmak, kurmak istediimiz u kolleksiyon yapsn eksik brakmak yerine geer. Fakaat! Msaade Paam!.. Bir kere hatralar hafzama toplayayim. Bir de ricam; netice-i tetkikim aleyhinize karsa, bana bir kusur isnad etmeyiniz. Bir kere boyunuz bir metro yzseksen santimetrodur. Teninizin rengi safrani olup, hznl br hindi'yi andrr. Vechiniz yni yznz geceleri beyzi(oval) olup, bir gn evvel verilen jurnallerden bir ey karamamsanz sabah olduunda yznz uzunlar! Alnnz bask, burnunuz kk, gzleriniz prltlarla ldyor! Sesiniz ksk, kollarnz sarkk, bacaklarnz ie doru bkk dorusu ise paytak halde! Konumanz daima fikrinizin aksinden ibaret ve dudaklarnz sahte bir tebessmle aralk, mutlaka yalan olan szleriniz zaman ve mekn ile uygun hikyelerle ssldr. u aralk bir hayli fazia olan servetiniz, Hmid' dir. te Paa; varlnzn tasviri bundan ibaret olup, bir noksanm varsa kusuru yine size aiddir. Herhangi bir fark ancak sizin son mlakatmzdan beri deimi olmanzdan trdr. Saray'n bir ok mensubunun olduu gibi zt- mbarekeni-zide. Suriye Gnei, yetitirmi olmakdan elemlidir. Avrupa-nn; Osmanl lkesindeki hiristiyanlannda devlet hizmetinde bulundurulmalarn gzlemesi ile temiz vcudunuz sayesinde saf saf rastla nlmaya balanmtr. Tfllnz yni kklnz Beyrut Cizvit mektebi sralar st veya altnda gedi. stanbul'a gelip Mekteb-i Sultaniye yni Galatasaray Lisesine mubas srlk yni talebe gzetleyicisi olarak yerlediiniz zaman henz 22 yandaydnz! Bir aralk da, Rumelark hududu tahdit heyetine refakat etdiniz. Orada vazifeniz ne idi? Mehul! Bence malum bir ey! Avdetinizde o aralk yeni alm bulunan Duyn-u Umumiyye merkezi idaresine tercman sfatiyle yerletirilecek ans sbat- hner ile yakalam oldunuz, ite bu memuriyette serpilip aldnz kudret eli; size bir sahay gstere-fek eitli meziyetleri gzleyip, hararetle aldnz feyzlerle baarnz genilettiniz. Yldz Sarayna her akam maruzatnz zarf zarf deil, etek, etek, kucak kucak sundunuz. Duyun-u Umumiyye Meclis-i daresi, vazifelerine dahil olan, olmayan, olacak olan

olmayacak olan her eyin dakikas dakikasna, hatta daha evvel sarayca malum olduunu grp, nihayet ztliyyeniz kefedip, kuyruunuzdan tutturup kap dar attlar buraya kadar olan hayat safhanzda gelecee yani at'ye intikal edecek pek mhim ve parlak hususlar yoktur. Hududsuz saydaki arkadalarnzn hayat tarzlarndan baka bir ey deildir. Fakat bir ka senedir siz bydnz! Adet vkel payesine ykseldiniz, lkenin ticaretine, siyasetine, mliyesine htt her eyine burnunuzu sokar oldunuz. Vekiller meclisinin kararlarndan hi biri nce sizin reyiniz alnmadan yerine getirilmez oldu. u durumunuz avru-palyla alakadar bulunduundan hakiki durumunuz, hafifliiniz avrupaliarca da bilinmek gerekir. Orman ve Maadin Nezaretine tyin tarihinizden beri zt- ahaneye her sene gzel idareniz sayesinde gelir arttrc bir lyihann takdimini itiyad ettiniz. Ortaya maden hakkn da, lkenin en zengin madenlerini sizin paynza ok dmesini salayacak bir kanun atdnz. Hrsn tatmin iin denizlere yakn btn maden menbalann da, elinizle sattnz. Dnyann en zengin ocaklarn, iinize gelen en baya serserilere, tirakiniz olarak ml eylediniz. mtiyazlar en aa bedellerlede dier serserilere intikal etdi. Borasit, kurun, Manganez, kmr, antimon gibi btn silsilei maden, sizin o bin marifetli ellerinizde deiik ekiller alp, Msr tahvilatna, Almanya ve ingiltere eshamna, Svey Kanal hisse senetlerine vesairlere tebeddl ediyor! Bu ne sihir! Smrl Transval madenlerinin hl-i galeyanna kar devlet-i liye Maden Nzn olmak sfatyla lakayd kalamazdnz, kalmadnz! Bank- Osmaniyi hesabnza paket paket kd almaya mecbur ederek bir ok tasfiyelerde piyasa farklarn] muhafaza etdiniz. Vakta ki bu kdlar dt.. O zaman bankaya dilinizi karp gstermekle iktifa etdiniz. Banka hayatta oldu-unu ve size kar kmak durumuna getiinde Borsa ilerine bakmaktan mahke-me meneder iradesi karttnz. Sizin bu hle raz olmamanz ecnebi sefirlerden oka sayg grmenize engel tekil etmemi. Sefirlerin sizi paylaamamala-nna fasla verdirmemi, sizi her akam, her gece ziyafetlerine, msamerelerine, Balolarna dierlerini bo vererek, davet etmekten alkoymamitr faatta Kor tham! Sfernn yni elilerin her biri sizi kendine ml etmi sanr. Her biride ayr ayr aldanr ve nice gsterdiiniz msavi-likten yaralanr ve mutazam olurlar, ingiltere, sizin entrikalarnzla ba edebilmek iin bir filo sevk etmek mecburiyetinde kald. Fransa ise; gmrk tarifeleri hakkndaki tezviratnzla ba etmek iin fevkalade mesai sarfetmee mecbur kald. Mevcud sadnazamn trnaklarnz bir derece kestiini rivayet ediyorlar. Fakat rivayet baka,

inandrmak yine baka! Nice Suriye Arablar, Yanya Arnavutlarna galebe ederler. nnzn belirlenemeyecek kadar sisli olduu grlyor. Son zamanlarda anlalmaz bir takm tehlikelerin kokusunu alm olacaksnz ki byk apta bir sefirlik yakalamak iin gayret gsterip, mesai sarfettiinizi duyuyoruz ancak hemen haber vereyim ki, ne Paris nede Londra sefaretlerine kabul edilmeyeceinizi reniniz. Peyda etmi bulunduunuz yaknlklar sayesinde Roma'ya htt Berlin'e gidebilirsiniz! Yalnz Fransa ve ngiltere'yi unutunuz. Aslnda unutmam olmanz gerekir ki Fransa kardeinizi sefaret mstearlna kabul etmedi. n-gtereye gelince; Sir Vansen Kayar cenahlar sizin Man Denizinden gemenize msaade etmeyecek buda malumunuz dahilindedir! Daha nce 3. Viktor Emanuel'e hanedan- l Osman niann gtrmek zere Roma'ya gitdiniz. Bu vesileyle gsterdiiniz ahval ve etvar yni durum ve davrannz size o kadar istekli olduunuz mevkii Roma'da hazrlyor. lk adm atm bulunuyorsunuz. Gerisini Kardinal Merari de Loval temin eder. Bu sayede bir derece kudsiyyet, muazzeziyet yni az bulunur eyler elde edersiniz! Dnn bir kere: Paa; saltanat- seniyyenin Ro-ma Sefiri, sen Melhame Paa! Aman Yarabbi! Ne gzel bir kartdvizit olur! Tarafsz Kalem! Bizim kalemimiz son derece bitarafdr. Kimsenin ne lehinde ne de aleyhinde deildir. Baz sahneleri tasvir ediyor, neticede alakas olanlar kusurlu ykyorlarsa, fotorafn kabahati ne? Vkel-y Osmaniye haftada iki defa, pazar ve aranba gnleri meclis toplants yapar. Hizmeti sfliyelerine yni mhim olmayan ilerine dilsizler bakar. Salon asker muhafzlarn korumas altndadr. Vkelnn endie duymadan, mesuliyetinden ekinmeden nelerden bahsedebildikleri ve mzakeresi ile neye karar vermeye selahiyetli olduklar tedenberi birok kimseleri dndrmek, birok zihinlere durgunluk vermek istidadnda bulunmutur. Filvaka Almanya elisi; hkmetin gz yummasndan htt cniyane tevikinden bezerek, stanbul'u bir Fehim Paann tahamml edilmez ve kokumu varlndan, hempalarnn yapt haydutluklardan temize kavuturmak iin sa-ray'a mracaat ediyor, Badad Demiryolu'nun uzamas mzakeresini saray ile yrtyor. Mhimmat- Harbiye al veri hususunu Yldz'la kararlatryor. Fransa elisi; hk- metin Fransz teba'ya mevcud veya mevcudu farz olan dinin eda edilmesini mabeyne (saraya) yazyor. Odasndan Fransz gazeteciler iin istedii nianlar Saray'a inha ediyor.. ngiltere elcisi; hkmetin Makedonya ve gmrk vergisi hakkndaki arlerini Cuma selmlndan sonra en st mevkide beyan ederken, Amerika sefiri protestan mektebi hakknda yazd ltimatomu hkmete, babl'ye deil yukarya yni Saray'a yolluyor. Byk olsun kk olsun btn devletlerin elilikleri bu yolu tutturmular. Hkmetin mihveri, babl'den Yldz'a yni 2. Abdlhamid'in sarayna nakletmi olmas alakadar olan ecnebi devletler iin pek elverili bir yol! nk

Yldz; tehir eder, tereddt eder, krmak, karmak teebbsnde bulunur, fakat sonunda azam hadd-i hasarla! Teslimiyet gsterir. Vkel-y askeriyye hakknda hi bir kelime kullanmamak, bunlarn (asker lern) vekar ve azametlerine yni arballklarna ve byklklerine sz etmek hata demek olur. Bu bakmdan projktr yle veya byle, bunlarnda yni askerlerin de zerine tutmamz lzmdr. Vkel-y askeriye seraskeri yni kumandan Rza, Tophane miri Zeki, Bahriye nzn Rami Paalardr zerlerine pr-jktr tutacamz.. Rza Paa; vcuden gzel,i ri yar iman bir zattr. Yz mdevver yni yuvarlak, gzleri siyah, kirpikleri anik, rengi esmer, sakal ve byk sk ve krantadr. Kabil olsa da dnya'da bir seyahat etmesi lzm gelse pasaportuna erh konmas icb eder. Ahlaken emsalsiz derecede latif-dir. Altmbe yanda olduu sylenmektedir. Nzik, iltifat eden, sahih gayri sahih yni yanl veya doru ifrat derecede zhd ve takva sever kimsedir. Bir Trk iin kabil olduu derecede tertip ve intizam sever. ktidar mevkiine gelmeden nce Yldz Saray civarnda ahab bir konakta yaamaktayd- O zamandan beri iktisad edebildii paralarla bir ok mlk satn ald. Asma baheleri vesaire perilere yarar, esatiri grntde yle bir saray yaptrd ki; mef ruat Paris'den getirilmitir. Daimi masraf iin Bahekap'daki yirmi bin lira ky-metindeki maazalarla birlikte, doumhane olarak balanan kasr- muazzam budur.. Dikkat li bir bak bu saray'in iinde her ne kadar initaf etse yni saklasa her kesinde iki misli olan zarafetden, nezahetden, altundan, billurdan, nurdan, kdan baka bir ey gremez. nk her noktasndan bir gsteri fkryor, her kede bir nr dnyas byk bir ha- metie mahede olunur. Sarayca mtevatr olduuna gre bu kasr mdebdeb yni gsterili konak ve iindeki mobilyalar ile ikimilyon frank (bugnk paramzla 400 milyar m.h) tutar. Bu para ne kadar mnsz eydir ki Paa, bir ka ay nce hastalanp yataktan kamazken, htt Paris borsas bir tarafn tahvilatla baslmak korkusundan yle iddetli bir kokuyla sarslmt ki, senetler hzla de balamt. Hava deiimi iin Trablusgarb'e Jl Vern'in denizaltndaki seyahatini ve deniz hakkndaki nazariyatn kontrol etmek iin yola karlmak lzm gelenlerin tyin emrini Rza Paann irfannn takdirine bal olduu bildiriliyor. Dilini gzel bilir, Fransizcaya da, Almancaya da vukufu olup, yalnz bana renmitir. Servetinin derecesini tahkik edemem. Tophane Miri Zeki Paa Bu paa; Tophane Miridir yni kumandandr. Zeki kelimesi zek'dan gelirki. Saf, hlis, salih hl sahibi demektir. Zeki Paa daha 1875'de henz otuz yalarndayken, devlet-i liye hizmetinde bulunan bir ecnebi zabit, Zeki Paa'dan bahsederken, devlet-iliyyenin istidad ve intibah- tealisi varsa. Zeki'nin eliyle

muvaffakiyyet-i nsibedar olabilir!" Demitir. O zamandan beri memleket daha ziyade kt duruma dm, zulmler oalm, feryatlar her tarafdan duyulur olmutur. Zeki Paa da, daha ok bankalar istila etmek yo-uvla bir yenilik ve deiiklie yol amak istemitir. Tophane mirlik diresi Beikta'a giden balca yol zerindedir. Zeki paa'nn en nemli vazifesi bu iryan- kebirden yni kan damar gibi yoldan kimlerin getiini gzetlemek ve grdklerini padiaha ulatr-maktr. Asker Mektepler nazrl da bu ztn zerindedir. Dolaysyla mstebid hkmete, sadakat zere olan bu zat, programlar zerinde oynanmasna lzum grlen oyunlarda bu paann elinin ykseklii ve ycelii grlr. Hasan Rami Paa Hasan Rami Paa Osmanl siyaset leminde henz yeni yeni grnen bir kiidir. Osmanl ufkunda dolaan fikri yaps iinde, Rami Paa en byk denizcilerden biri olup, ngiliz donanmasna bile komuta edecek iktidara sahiptir. Bir hayli zamandr lkenin en nde gelen bahriye zabitlerinden biri olmasna ramen yakn zamana kadar komuta mevkiine getirilmemesi, paann kendisi iin bir eref meselesi olarak yorumlamas yeridir. Devlet-i liyye-Yunan Savanda (1897 Osmanl-Yunan Sava nm dieri Dmeke Meydan muharebesi ve zafer, dnyaya parmak srtacak bir Osmanl zaferi olduunu fakirin bu hususda baslm bir kitab olduunu iftiharla hatrladm. M.H) byk zorluklar iinde Hali'den ika-nlan harp gemilerine kumandanlk Rami Paaya tevcih edilmitir. Paa gemileri hemen Marmara denizinin aklarna ekmitir. Kimsenin kimseden vede hibir eyden doru bir haber ahnamyan memleketde, Rami Paann o devrin bahriye nazrna hi bir itimad bulunmadndan, gemilere ufak bir tlim yaptrmak istemi ve 2. snf krovzrlerden Mecidiye ise at yapt topu ile fena halde olmak zere, yine kendisini yaralamtr Bunun zerine Rami Paa donanmay alp Gelibolu nlerine ekmi ve hi kimse Hasan Rami Paa'ya bir ey sora-mamtr. Rami Paa'nn oradan sklp karlmasna da teebbs edilememitir. Bu da, Osmanl trihini bir zillet-i aibeden kurtarmak, hizmeti olmutur. Hasan Rami Paadan evvel Bahriye nezareti adliye memurlarndan gelen birine ve-rifmisede, amele ve askerler bu zt karmlar Rami Paa, bu greve kerhen ve kayd ihtiyatla getirilmitir. (Bahse konu savada Hasan Hsn Paa 3/aralk/1882'de geldii Bahriye nazrlnda onbeinci senesini aralksz srdrd gibi, yedi yl daha bu savatan sonra bahriye nazrlnda muammer olmutur. Bozcaadal Hasan Hsn Paann ilk bahriye nezaretinin sonuland l/aralk/1882 trihinde Bahriye nazrlna getirilen Mehmed Ratb Paa da, bu makamda en ksa mddet kalan Bahriye nzndr ki, yukarda yazarn bahsettii adliyeci, bu olsa gerekdir. Ancak bu dnemin bahsettii Yunan harbiyle arasnda yine onbe sene vardr. Anlalan odur ki yazar btn olumsuzluklar bir araya getirip, devirleri uymasa da bir olumsuzluk sansasyonu meydana getirerek devrin insann

aldatmaa alyor hkmn karmamz yanl olmaz. Bizim bu tip risaleleri nere gayretimiz bu kk grlen neriyatlarla, mnevverlerimizin ifal edildii ve elan gnmzde de, buna mracaat eden zihniyete'kananlar az deildir olmasndandr.M.H) Halbuki lkenin ok byk ounluunun gaflet uykusunda olduu u srada bir iki kiinin ne yapabilecei sual edilse yeridir. Franszca risalenin yazl 17/ocak/1908-Tercme trihi 29/kasm/1908 Bylece bu risaleyi itinize etmi bulunuyoz. imdi bu risale zerine mtalaamzi takdimle okurumu-n efkrnda meydana gelmi tereddtleri varsa gidermeye gayret gstereceim, efendim. Babli'nin Yz Risalesini Tenkidimiz Bizden nceki kuak rahmetli filozof Ceml (Hatipolu); merhum Hilmi Oflaz, Kaymakamlktan emekli Melih Yulu beyefendi merhum, 2. merutiyetin 2.Abdlhamid tarafndan meri'yete sokulmasndan sonra, devlet-i liyye ve hanedan taraftan devlet ricali aleyhinde yazlm satrlarla dolu kitaplara fazla nem vermeyin! Bunlar; bir blm yazarn kendini kaptrd bat dnce ve yaay tarzna imrenmesinin getirdii hezeyanlar, bir baka blm yazarnda veya anekdot sahibinin, yeni anlay ve ttihad Terakki cemiyetinin savurmas muhtemel devlet imknlarndan yal bir kuyruk yakalamak iste yenlerin yazdklardr. Buna da, 1877/1878 Osmanh-Rus sava fecayiinden sonra, Sultan Hamid'in te'sis etmi olduu lkeyi tek elden idare etmek, devlet adamlarn nezaret eden, yni yaplanlarn neticesini kendisine bildirme tarzna dayal idaresinde meru veya gayri meru, doru veya yalan, essah veya iftira mnasebetiyle bana gelen bir felketin getirdii, elem ve zdrabn tevlid etdii ve bu ektiklerini, bir maddi refah temini hususunda kendine sermaye edinmek istiyenlerin, trihi ve cemiyeti ifsad eden yazlardr. Derlerdi. Her eyden evvel bahse konu risalenin tercme eser olduu kapanda yazl olmasna ramen, fil-i yazarn,yni yazann ad bulunmamaktadr. Mtercimi ise iki ba harfle belirtilmi: T.N! Gel k iin iinden! Adet imzasz ihbai mektubu! Hem de merutiyetin yeniden mer'iyete konmasnn ardndan yaymlanm. Sansr kalkt diye de bayram elan devam eden gnden sonra yaymlanm, fakat bu sefer de fsik zihniyet sahipleri kendileri sansr uygulamlar. Hlbuki, eskimez yaz okumasn bilenler kitaplarn kapanda maarif vekletinin msaadeleriyle tab olunmutur ifadesinin yer aldn hatrlayacaklardr. Bylece kitabn yaymlanmasnn maksad, baz zevat merutiyet nighbanlma yni, yeni usl desteklemek iin gzlemcilik vazifesini kendilerinden menkul bir anlayla, grev addedenlere baz 'eski dnem insann, hedef gstermek gayretinden ileri geldiini ifade edebiliriz. Babli'nin Yz adl risalede ad geen eski sadnazam-lardan Mahmud Nedim Paa, Said Paa, Cevat Paa ve Meh-med Kmil Paalarn ve de eserde, daha ziyade hariciye nazrl unvanyla ele alnm bulunan son sadnazam

Ahmed Tevfik Paa hakknda bile tahlile girimei lzumlu bulmadk. Bu zatlarn defaatle gelmi olduklar bu yksek makam ad san belirsiz, niyeti hlisanesi tesbit olunamayan ve tam buhran dnemlerinin yol artan kr kandili vazifesini ifa iin, kaleme alnm byle varakpreler her zaman olmutur ve olmaya da devam edecektir. Ancak merutiyet lnnn 2.sinden sonra dahi lkemiz, dnya byk devletlerinin danp, grlerini kaale ald bir lkeydi. En ekbir siyaseti dahi, "Boazdaki Adam; bu husus da acaba ne dnyor" diye tahminlerde bulunmakta ve dikkatle Sultan Hamid'in, sz ve davrann takibe, kendini mecbur hissederdi. lkeyi bat dnyasnn frtnalarndan devaml menfi ekilde sallanan bir sefine olmaktan karmay kendisine gaye edinmi bulunan halife/hakan takip etdii ok ynl ve hipeaktif siyasetle megul bir siyaset dahisi olduundan dnyaarlerine itibar etdii bir siyaset stdyd. Osmanl Devleti trih sahnesindeki yksek mevkiini 1683'den, i922'ye kadar mdafaaya gayret gstermi, bunu yapar-kende her bir kar topra uruna can vermi, ba alm, yi-a\t].:" Kaybetmi nm almtr. Dnya asker liderleri arasndada mhim ve parlak bir sima olarak kabul edilen nl Napolyon Bonapart; "Trkler l-drlebilir fakat asla malup edilemezler!" dediinde de takvim yapraklan 1800'den sonray gstermekteydi. te bahse konu risalede yukarda bir blmnn adnn getii sadnazam efendilerin babalar milletimizin bir neslini tekil etmekteydi ve Napolyon bu ku san kahramanca direniini bizzat mahede etdiinden, Cezzar Ahmet Paa'nn nnde ald kk'daki ktekten; avrupaya, Paris'e kendini dar atm ve oradan da, lk srgn yeri olan Elbe adasn boyla-mt. Byle deerli bir neslin ocuklar olan yukarda adlan geen sadnazamlar hususunda mezkr risalede, ileri srlen iddialarn zerinde kalem yrtmeyi abes gryorum. Her eyden nce, bu zevat-i kiram siyasi hayatlarndan menkub olduktan sonra, yazdklar hatratlarla sbjektif sulamalara dir cevap vermi bulunanlarda vardr. Biz bunlarn artk maziye ve oradan da rz maherlik ilerden olduu kanaatndayz. Ancak unu da itiraf gerekir ki; bir cihan devleti dn-ya'ya ferman verdii 1453'den 1622'ye kadar btn dnyann arzularna muhalefetsiz rza gsterdii bir devletti. Ancak o kadar adil ve ahali denen kuruma pek byk sayg beslemekteydi ki bu bakmdan yzaltm yl mtecaviz tek bana hkmran olma, dnya trihinin bir daha kolay kolay yaayamayaca zaman dilimidir! Baknz; 1990'Iarda inhill eden Sovyetler Birlii Komonist idaresi bir kutup, ABD' bir baka kutup grnts verdikleri yllarda birlikte ancak 1946 ile 1990 arasnda bapehlivanlk yapabildiler. Bunun mecmu krkdrt sene yapar ki kimse iin tadn veya tuzunu anlayamad. Gnmzde yni 1990 ile aradan geen onbir yl dier bir deyimle 2001 seneleri arasn da ABD'de sevilmek yle dursun, ahalisinin kkeni olan devletlerin bile, hasmln stne ekmee balad. Gnmzde ise henz btn ecramyla ortaya kmam asrn insanca en ar hasan saylan, Hiroima ve Nagazaki'yi

hatrlataca ileri srlen bir kyma km bylece de mttefikleri dahi ilerinden bu dengesiz kl patronun karlaaca zorluklan tesbite almaa balamlar ve kendisini bu sona getirecek, arkalama yi yapmaktan da geri durmamaktadrlar. Ezcmle sylediimiz; gnmzn her alanda vard teknolojik terakki dnemimizin olaylar ile mzidekileri mukayeseye kalkma imkn brakmamsa da, son kertede dima esas olan insan ve insaniyyet olunca, devirlerin mukayesesi fazla ddial olmamak artyla denenmelidir. Mnsif bir liderin, yni insaf sahibi ve insanlk dman olmayan bir diktatrn, demokrat ruhlu olduklarn syleyip de milletlerini temsil eden yneticilerinin ksm- zaminin siyonizmin aldatc hmanist idaresinden ok daha iyi olduunu sylemeden geemeyeceim. Tabiiki netice itibaryla ortada 622 sene temadi edip nihayetinde trih sahnesinde yerini Trkiye Cumhuriyetine brakm veya brakmak zorunda kalm Osmanl devletinin izmihlalinde suun by devletin en st mevkiini temsil edenlere karlmas kadar isabetli bir baka gr leri srlemez! Amma unu a unutmamak icb ederki; byk ve Kk hatalar bir araya geldiinde bilanonun zarar hanesinde karlalan netice trihin derinliklerine doru yol almaya balandn gstermitir. Bunu grenler eit eit tedavi usulleri uygulamlar ve geici baarlarda bulabilmilerdir. Nevehirli Damad brahim Paa ile Damad Mehmed Ragp Pasa sava aramayan bir Osmanl devleti ve savasz geen yllan, deerlendirecek bir organizasyona gitmek istikametinde, yol alrlarken, Damadlann, brahim olan Patrona Halil isyannn mazlum ve maduru olarak hem de hayatn kaybetti. Ragp olan ise her admna bir altn koyarm, Rusya'ya sava aalm diyen padiah dizginlemeyi bilmekle beraber, bu rind ve tedbirli vezir ecei-i mevuduyla dnya hayatndan ekilirken, iki sulh dnemi haylice slahata vesile olmusa da, Rusya'nn Ortodoks ve hristiyan hmisi olarak balkanlarda ve Osmanl lkesi dahilinde yaamakta olanlar bahane edilerek sk sk teklif ve saldrlarla rahatsz edilmeye balam ve haylice skntl dnemlere den Osmanl devleti, Mahmud Nedim Paann komu ile iyi geinme yni dostu yaknda arama mantna eilimi, hristiyan ve rk slav ruhu tayan moskof, Mahmud Nedim Paaya bu deneyimi yap-trtmm veya sadrazama durmadan ihanet ederek,ahalinin bu zta "Nedimof" lakabn vermesinin se bebini tekil etmitir. Risalede yer alan sadnazamlar arasnda Mahmud Nedim Paann hakknda yaplan sulamalar, bizim savunma mecburiyetinde olduumuz hususdan deildir. nk; Paa bu dostluu kurmak isterken gemi yllar, bu milletin can dman moskof mezalimini aklna getirmedii gibi, balkanlardaki rkdafarn ve Ortodokslarn ancak Rusya tarafndan dfije edileceinide hesaba almamtr. Byle bir hesabdan haberi olduunu syleme durumunda da deiliz. nk; Sultan Abdlaziz dneminin bu sadnazam, efendisine bal bir kii olmakla beraber, iktidar anlay, padiah karsnda zaaf halindeki tu tumu zten

mutlakyetin, eyhlislm nnde bir para frenlenebildii ortamda, padiahn yetkilerinin la-ysellii mnasna gelecek ifade, tahrirat ve de yaklamlarla, avrupallamann makullemesini salamaya alan Sultan Aziz'i hakikaten risalede yazl olduu gibi bir afitab- cihan mertebesine tevik etmitir. Bunun sonunda padiah hayatn kaybederken Mahmud Nedim Paa ise sadaretden olal bir hayli olmutu. Bu bakmdan risalede ad geen Mahmud Nedim Paa, l Paay harem kyafeti ile karlayamayan ve bir defasnda deneyipde, durumu gren l Paann hizmetlilere, kzm sana sylyorum! Gelinim sen anla misali: "Efendimiz istirahat halindeyken niin rahatsz edip, beni huzura alrsnz diye km ve girdii huzurdan geri geri ekilip, sarayn bahesindeki gll gezmee balamas padiahn redingotlarn giyip huzura armasn inta etmitir ki, bu bir stlk ve astlk deil sadece ciddiyet diye anlmaldr. Trihi Bir Tesbit Yukarda ileri srdmz mlahazalar tasdik makamna deilse de, iaret etmek babnda, yine dahiliye eski nazrlarndan Ahmed Reid Bey (Rey) Canl Tarihler adl eserinde: "zzet Abid Holo Paann mntesiblerindenken, ttihad Terkki cemiyetine de hulul eden Hseyin Hilmi Paa, bu yeni intisabnn sayesinde Kmil Paann riyasetinde ki kabinede dahiliye nezretine sokuldu.." demektedir. Hemen ilve edelim ki; zzet Holo Paa mabeynde 2. ktib olup, Sultan Abdlhamid'in devrilmesine sebeb olan kt idarenin en ileri gelen malum ahslarndan bir tanesidir. Ancak devlet idaresinin padiahn ellerinde olduu ok uzun dnem etrafndaki kiiler hizmetlerini hasbetenlillah ve millet ve devlet-i din iin if etmiyorlar, mevki ve makam, para, servet kazanma vesilesi olarak telkki etmekteydiler. Arab zzet'de denen, bu sivil paa, bu vasfda adamlarn banda geldii gibi, devletin valisi, kaymakam, mutasarrf padiaha arzlarn sarayn ki tabeti araclyla yaptklarndan, ya birinci ktip Tahsin Paaya yahut da 2. ktip zzet Paa ya huls ekmekle kar karya kalyorlard. Hseyin Hilmi Paa'y bu mnasebetle Ahmed Reid bey'n sulad tarzda sulamak, ne derece isabetli olur onuda biraz d nmek gerekir diye noktalamak istiyorum. Mertyetten-31 Mart Harektna Sultan Abdlhamid Hn'n merutiyeti yeniden mer'iyete sokmas kendisini devirmek steyen gayri milli glerin, onlarn eriki olan ittihatlarn hesaplarn allak bullak etmiti. Millet; hanedan- l Osman'a ballnn bir nianesi olarak her yerde padiah lehine alklar ve padiahm ok yaa avazeleriyle kendini gstermesi, meclisin teekkl almalar Sultan Hamid'in iktidardan uzaklamasnn teminini 8 ay, 20 gn sonraya tehire sebeb olmaktayd. Ancak hemen ilve edelimki; ttihatlarda dhil olmak zere, hilafetin ve

saltanatn devamndan muazzep olan bir tek siyasetiyi bu|mak kabil deildi. Ne varki ilk merutiyetin keyfini Osmanl milleti 1293/1877 sava yznden sremezken, 2.merutiyetin keyfini de, 2 ay, 13 gn sonra Avusturya'nn, Bulgaristan'n ve Girid Adas meclisinin yni 5/Ekim/1908 trihinde Bulgaristan Prenslii Osmanl camiasndan ayrldn, Avustur ya, Bosna-Hersek'i ilhak ederken, Girid Adas meclisi de, 6/Ekim/1908'de Yunanistan'a iltihak edeceini kararlatrmas bu seferki merutiyetinde keyfinin karlmasn nleyici bir sebeb tekil etti. Bulgaristan bizden ayrlk manifestosunu yaymlamakla beraber ve bunu fiiliyata koymasna ramen, bize nfus olarak 4 milyon, 338 bin kiilik bir eksilme getirdi bu ayrlk. Arazi bakmndan ise yzbin kilometre kareye yakn bir araziyi de elden karm oluyorduk. Bosna-Hersek'le ilgili kayplarmz, insan says olarakda, 1.935.000 (lmilyondokuzyzotuzbebin) arazice, 51bin kilometre kare idi. Girid'e gelince, 8379 kilometre kare arazi 344.000 nfusu kaybediyorken nemli bir deniz ss elimizden gitmi oluyordu. Buray hukuken kaybetmemizde 1913 senesine kadar srd. Bilhassa milletimizin Bosna-Hersek'i ilhak etme meselesinden dolay Avusturya iin epeyi protestolar, yryler tertipledii grld. Avusturya mensucat fabrikalarnda yaplan ve lkeye ithal olunan fes iin bir boykotaj dzenlendi. Bu boykotaj sayesinde de, Eyb'de bir Fes'hane alm oldu. Beyolu cihetinde bulunan Avusturya B.eliliinin nne giderek protestolarn duyurmak isteyen ahalinin nne kan ve merutiyet dol- aysyla Beyolu Komiseri tyin edilmi o!an Filozof Rza Tevfik (Blkba) Bey, heybetli vcuduyla buradan gemek iin benim vcudumu inemeniz lzm eklinde ava-z- blend ile seslenmi, yumruklarn bir boksrn gardm almas ekline getirmesi aka gibi grnm, daha sonra Filizof'un ciddi duruu da ahaliyi bir hrmete doru istikametlendirmi, ahali dalmay tercih etmitir. Btn bunlar olurken, 17/Aralk/1908'de Meclis-i mebu-san'in kdi yapld. Bu meclis iin yaplan seimler ilk seimler olup, hayli acemilikler ve hilelerle yapld. Askeri ve mlk idarenin ksm- azaminin ttihad Terakki zihniyetine meyletmesi, tabiatyla bu etenin zorbalmda benimsemelerine yol am bulunduundan, ahali zerinde messir oluyorlard. Bylece iki dereceli yaplan seimlerin tercih meselesinde bilhassa aznlklar ve de Rumlar zerinde Atinadak Yunan hkmeti, Fener Patrikhanesi Rum mebus namzetlerine yardmc'oluyor, siyasetlerini ynlendiriyordu. ttihatlar karsndada Prens Sabahaddin Bey'in balarnda olduu Ahrar Frkas vard. Gazetecilerin her seime messir olduu teden beri bilinen hususattan olduu bu seim de de kendini gsteriverdi. stanbul'da mnteir aznlk gazeteleri lke iinde nfuslarn katbekat yksek iian etmkte, bylece fazla sayda mebus karmay elde etmeye alyorlard. lke iinde ttihatlarn merutiyeti teminden sonra unsurlarn birlemesi, yni ttihad Anasr politikasn medh senaya ve tatbike balamadan evvel zihinlerde bu anlay mntesibi olduklar beynelmilel mason tekiltlarnn kucaklarnda

yaatmann verdii diyeti taleb ederek bunlar ikna-aya muvaffak olduu bu me'um fikriyat, Osmanl devletinin ana yapsn tekil eden mslmanln vijdan hrriyeti iinde teemmlne, ittihad- anasr politikasn tartmaya balayan mnevverler, islm anlay yerine rki anlayn ne geirdiklerinde memleket de*apa oturmu oldu. Bundan da en ok aznlklar ve devletlemeyi, mstakil olmay hedefleyen rklarn mensuplar istifade etmi oldu. ileride greceimiz gibi bu unsurlarn birletirilmesi politikas, mslman olup bamszlk peinde olan rk topluluklarn ayrcha balamasn getirirken,gayrimslimler arasnda mevcud olan ihtilaflarn ortadan kalkmasna yol atndan balkanlardada Srp, Karada, Bulgaristan ve Yunanistan ile Romanya ittifaknn doduunu greceiz. Meclis-i mebusan seimden sonra 275 mebus ile teekkl etmi oldu. Bunlarn 140 tanesi Trk, 60 tanesi Arab, 25'i Arnavut, Krtler ise 2 mebus karmlard. Arab mebuslarn iinde bir tek hristiyan mebus varken, Arnavutlarn iinde bir ka kii de hristiyan idi. Hristiyanlar iinde cemaatlere gre dalmlar yle idi: 23 Rum, 12 Ermeni, 5 Yahudi, 4 Bulgar, 3 Srp, 1 Ulah olup, tamam 48 kiiyi bulmutu. Okurlarmzn birazck tebessmlerini temin iin, unu da anlatalm. Arnavutlukta pek adl ehrin mebuslarndan birisi krsde gnlerden bir gn yle konuma yapar: <Efendiler, gidiyoruz geliyoruz, Merutiyet Efendi'den konuuyoruz. Fakat kendilerini bir trl gremiyoruz. Artk ltfedip ortaya ksin-da cemlini grelim. CJzun boylumu, yoksa ksa, imanmi veya zayfm, esmermi, yoksa sarnn? eklindeki konumas belki bir espri olabilirmi? Fakat ahslarn merutiyet hakknda malumatlar olarak deerlendirilirse ne acip bir eyle kar karya olduumuz rahata anlalr.. Tebessmden ziyde, dncelere gark ettik galiba.. Meclis-i mebusann al gn olan 17/Arahk/1908 gn padiah,yannda olu Burhaneddin Efendi olduu halde ve refakatinde de sadnazam Kmil Paa olduu halde Ayasofya meydanndaki mebusan binasna geldi. Altun saltanat arabasyla gelen hnkr ahali byk bir sevgi gsterileriyle karlamaktayd. Padiah, hazrlatt konumasn hvi yazy Ma-\ beyn Baktibi Cevdet Bey'e verdi. Cevdet Bey nutk- hmayunu okuduunda Sultan Hamid'in iaret ettii husus pek mhimdi. eitli milliyetlerden gelen mebuslarn ayrlk bir tutum gdeceklerini fade ettii grlyordu satrlar arasnda. Padia-hn, iaret ettii dier ve nemli bir husus, 31 sene evvel devletin idarecileriyle yaplan mzakere sonunda meclisin seddedilmesi hususu karara balanm ve ona riayet edilmitir, dedikten sonra da, imdiki ala da, devlet adamlarnn kar ktn fakat kendisinin meclisi amakta kararl olduuna iaret etmesi mhimdi. 31/Mart Hadisesi 23/Temmuz/1908>den aylar gemesine ramen ttihatlar, lkenin kaderini tam olarak ellerine geirmeye muvaffak olamamlar. Kabinelere daha kendilerinden

tam manasyla olan birini henz sadnazam yapamamlard. lk merut kabineye, adliye nzn olarak hayli yksek dereceli bir mason olan Manyasizde Refik Bey'i sokmaya muvaffak olmularsa da, bu nzr'da lm hastalna yakalanm olmas hasebiyle koltuuna oturma ans bulamamt. Posta mdrlnden gelen ve gz pek, kabaday ve mert birisi olan Talat Bey dahiliye nazrlna gelebilmise de, ahali bu ittihatlarn beyni bls olan bu adam pek se-vememiti. Eski rical,ittihatlara farkl yaklamlardayd. Abdlhamid'in gedikli sadnazam Kk Mehmed Said Paa, bunlara scak bakarken, Hseyin Hilmi Paa biraz daha net; yaklam sergiliyordu bunlara, fakat Kmil Paa dmanlkla tavsif edilebilecek bir h!et-i ruhiye iindeydi. Buna mukabil,Ittihatlann ou, merutiyeti biz elde ettik, fakat hla Sultan Hamid'in vezirleri memleketi idare ediyorlar, Biz bize ait programlan nasl ve ne zaman tatbike balayacaz eklinde parti iinde, evlerde, kurulan her sohbet platformlarnda bunlar konumaya baladlar. Bu arada matbuat sansr idaresinden kurtulmu, herkes insaf bir kenara brakarak iindeki biriktirdikleri cifeleri kimin iin olursa olsun ortala samaya baladlar. Tabii bunlar siyasetin yenileri olan ahalimizde eitli hislerin meydana gelmesine vesile olduu gibi ittihatlarn askeri kanadnn siyasetten anndnlamamas olaylarn szle bir sonuca balanmas gerekirken, beden gc ve mermilere braklmasna se-beb olmaya balad grld. Gnmz insanlarnn 1977 ile 1980 yllan arasnda ahid olduu anariyi gznn nne getirebilirse, bu dnemde yni ittihatlarn, bada smail Mahir Paa olmak zere, Hasan Fehmi ve Ahmed Samim Bey adl gazetecileri ldrmekten ekinmediler. ok yllar sonra bu suikastlarn, ttihatlarn silahrlerinden biri olan Yakup Cemil Bey tarafndan kurunland tesbit olunduu yazlp izildi. Bu Yakup Cemil Bey, ok mert birisi olup,a yni zamanda pek nianc bir nsand. Ermeni Tehcir hareketi esnasnda Ermenilere kar sert tutumlar gsterenleri, sarkntlk yapan muhafzlar cezalandrrnasmdaki iddeti, bir ibret olmas hasebiyle hayli caydrcyd. Hemen bu arada yukarlarda da hatratndan bir alnt yaptmz, Yakub Kenan Necefzde 1967'de yaymlad: "Sultan 2. Abdlhamid ve ttihad Terakki" adl kitabnda 50. sahifede, <NasI Geldiler?> arabalnda unlar syler: <Niya>zi ile Enver ve mehur Bulgar ete reisi Sandanski ' 31/Mart da Takta<da pek ok Trk subay ve askerlerini ldrp ve cesetlerini kefensiz ve namazsz imdiki Hilton oteli civarndaki Surp Agop Ermeni mezarlna st ste gmdler ve ittihatlar bu hakiki ehidlerle birlikte nahak yere astklar insanlarn kanl ve boulmu, donmu cesetleri zerine tahtlarn kurdular> demektedir. Daha sonra emsi Paa ve Enver Bey'in enitesi Selanik merkez kumandan Nzm Bey'in yaralanmasndaki ittihatlar anlattktan sonra yle devam ediyor: <nc lm ve kurun Manastr polis mfettii Sami Bey'e, drdnc cinayete kurban gitme piyangosu Topu Alay mam Mustafa Efendi'ye isabet ediyor> dedikten sonrada, ttihatlarn reisleri stanbul'a geldikten sonra nice insanlar Bayezid ve Sultanahmed meydanlarnda pe

ekiyorlar demektedir. Yakub Kenan Necezde'nin nakli olan hassas ir Ali Hadi Okan Bey'in karmakta olduu Yeni Cephe adl haftalk gazetesinin 23/7/1951 tarihlisinde nerettii iirinden u msra ile Sultan Hamid'in dokuz defa sad-razam yapt Said Paa hakkndaki beyti sayfamza alarak ziynetlendirelim: "Padiah ltfiyle konmuken mrvvet, devlete Mnki'i inam olup kydn veliyi nimete" demek suretiyle apur elebi (Said Paa) hakknda trihi hkmn ir yreiyle veriyor. Merutiyetin iln peinden gerek heyet-i askeriyede gerekse, mlkiyede yaplan tensik almalar, hayli madur ve mzul meydana getirmi, htt sadaret binas karsnda bulunan bir kraathaneye, Mazlin Kraathanesi ad verilmiti. Burada grevlerinden alnm bulunan mutasarrf, kaymakam, ktibler, kad'lar bulmak kabildi. Burada yeni bir greve atanabilmek iin toplayorlard. Ote yandan da Kbrs kkenli biri olan Dervi Vahdeti isimli zat, bu gn bile hakknda yazlm makale ve aratrmalara baklrsa tam bir hkm verilemeyenler arasnda bulunmaktadr. Ancak; yazdklarn Volkan adl gazetesiyle okuyan dindar insanlar, memnun kalyor ve yanllklardan haberdar olurken, dine mbalaat zaif olanlar ise, yazlanlar milletin mukaddesatn istismar ediyorlar demek suretiyle, bu gn yaadklarmzn tpksn yayorlard. Yalnz Vahdeti, ttihad- Muhammed adl bir cemiyet kurupda manev bakanlna ki Cihan Serveri (s.a.v) Efendimizi setiriyordu. te bu haber pa- diah Sultan Harnid'e ulatnda, padiahn <Bir bu ek-sikt> dedii kuvvetli rivayettendir. Baknz ztuna Bey, Byk Trkiye Trihi adl deerli eserinde nasl bir yorumla 31/Mart Vak'asna, Dervi Vahdeti'nin Volkan gazetesi olmak zere Sultan Hamid devrinde mevcud bulunmayan tam mrteci bir ksm basn, halkn mukaddes hislerini tahrik etmitir, dedikten sonra u satrlar dyor: "Buna ramen Rumi takvimle 31/ Mart/V aka'as'denen 13/fisan/1909 irtica hareketi, milletten oe halkdan gelmemitir. Trk milleti, trihin hi bir devresinde irticadan yana olmamtr. Htt Mart ihtillinin bana az ve ok ehemmiyetli bir tek kii bile gememitir. Hareketin en byk lideri Hamdi avutur. Asiler kendilerine subaylar ve devlet adamlar arasndan bir lider bulamamlardr. 31/Mart olay, tam manasyla aydnla kmaktan uzak kalmtr. Bata eyhlislm Cemaleddin Efendi olmak zere, devrin bir ksm ricali, bu olay Suttan Hamid'i devirmek ve iktidar tam manasyla ele geirmek iin ttihat ve Terakkinin hazrladn ileri srmlerdir. Dayandktan delil isyan karan Avc Taburlarnn bir ka hafta nce Selanik'ten stanbul'a getirilmi olmasdr. Gerekten padiahn ahsna ok bal 1.Orduya gvenemeyen bu ordunun subaylarna nfuz edemiyen ve merkezi Selanik'de bulunan 3.Orduya dayanan ttihatlar, irtica olaylarn kartan taburlar<nlghban- hrriyet>, <muhafz- merutiy-yet gibi aaal ve demagoji kokan isimlerle stanbul'a sev-ketmllerdi. 1.Ordunun bana getirdikleri gen Mir Mah-mud Muhtar Paa, ttihatlar tutuyordu. Sonradan

ttihad ve Terakkinin en azl muhaliflerinden olan bu zat, Gaazi Ahmed Muhtar Paann oludur.." diyen ztuna bu eserini tab ettirdiinde trihler 1978 yln bulmu, nice hatratlar, nice hatralar, aratrmalar yaymlanm tertibin hedefinin yarm kalan Sultan Hamid'in tahtdan indirilmesini ikml etmek olduu bykten ke herkes tarafndan kabul edilmitir. ztuna Bey'de bu maksad- hakikiyi phesiz bilir ne varki bu cmlelerle geirmeyi lzumlu bulmutur. Hele hele, tti hatlarn vurucu bir silahoru olan Mustafa Turan'n itiraflar yaynlandnda bu hususun artk gizli taraf kalmamt. rtica kelimesini burada islmla zdeletiren masonlar ve onlarn bu hesaplarna dikkat etmeyenler bu ihtilli irtica diye vasflandrmakla mason plnlarna yardmc olmu c!u-yorlar. Mesel padiah ok seven Avc Taburlarna yaplanlar, onlarn abdest almalarn bile nlemeye sular kesmek suretiyle tahrike dnk hareketler, mehur mer Naci'nin din adam klna girerek Takla'da yapt konumalar, askeri ftr apka giymeye mecbur edecekleri hakknda yapt konuma ir tica olmuyor, ftr apka giydirilecekleri sylenenlerin buna itirazlar irtica oluyor. Bu bakmdan dnemin en iyi tarihileri arasnda yer alan ztuna Bey, burada her ne kadar Sultan Hamid Hn' vikaye ediyorsa da, sessizce irtica adn simi bir itirazn zerine ktleme al olarak atmaktan imtina etmiyor. imdi Merutiyetin 2.defa meriyete girmesinden sonraki safahatn baz mhim blmlerini Sadaret telgrafhanesi ifre ktibi Mehmed Selahaddin Bey merhumun Bildiklerim adl eserinden takibe alalm: Mertiyetin Birinci Kabinesi-lk Sadrazam Ve eyhlislm Yukarda ksaca ifade ettiimiz gibi sadrazam Said Pa-a'nn istifas zerine anayasann ilgili maddesince taraf es-raf- cenb- padiahden merutiyetin ilk hkmetini kurmak zere vazifelendirdii gerek sadaret, gerekse hariciye gerekse de dahiliye ilerindeki byk birikimi ve dehas mnasebetiyle Kmil Paann getirilmi olmasna inzimamende eyhlislamlk, onsekiz yl aralksz bu vazifede erefle hizmet etmi bulunan Muhammed Cemaleddin Efendiye veril-midi. Yine evvelce olduu gibi alay-j vla ile babl' ye gelinmi dualar okunmu, bylece de merutiyetin ilk kabinesi merut hkmlere uygun olarak kurulmu oluyordu. Kmil Paa gibi d dnyada olsun, iilerimizde olsun ehliyeti herkese kabul gren bu ihtiyar ztn te'siri kabinede msbet mnada ilerin yrmesine yol ad. Ayrca merutiyetin getirmi olduu ecnebi devletler mtebessim, ilikiler kurabilme ansn denemeye kalktklarnda mfik ve ak grl bir idareyle muhatab oldular. Osmanl devleti, mlknde bayndrlk ilerinde bir hayli yaplacak i olduunu grm bulunmalarndan dolay ve bu ileri yapmak halelerini alabilmek iin avrupa para kasalarnn idarecileri stanbul'u cemm-i gafir halinde ve sk sk ziyaretlere baladlar. Btn bu olumluluklar gren ttihad ve Terakki cemiyetinin reisleri,

menfaatperest kiilerin servet ve sermayenin kasalarn ap devlete her trl yardm davet eden hlin, hkmetin hiz-i itimad ve emniyet olmasndan domayp, merutiyetin ilnnn temin eyledii bir hl olduu ve kendileri dahi hkmet-i idareyi ele alsalar, hem ahslarnn hem rnernjeketin istifade edecei zann btl, kt dncelerini bulandrm olmal ki inklabn balang dneminde, cemiyete dhil olan bir takm kt niyetli kiiler, mehur ekiyala-r baslarna toplayarak kabinenin disiplinpervernesine taban tabana zd, dini daba ve islmiyyeye ve de kanuni mevzuata tamamen muhalif olan gasp, yama gibi hallere cesaretle eski vekiller ve devlet memurlar ile milletin zenginlerinin hanelerine hcum etmek, bazlarn eitli zulm ve ikence ile sokaklarda srklemek ve de mevcud nakit paralarn zorla alma ve gasp eyleyerek memleketi anari ortamna oturttular. Trl trl bahanelerle de yardm almaa ve bunlar toplayp kendi keselerini dol durmaya baladlar. Bylece de hkmeti mkl bir duruma sokmulardr. Kmil Paa Hz.leri sadaret makamnda bir hayli yorulmutu. nk bir tarafdan saydklarmzn irtikb ettii gnahlarn nn almak, bir tarafdan da devlet memuriyetine dahil olmayacaklarn beyan eden, cemiyet-i ittihadiye reisleri ve zalarnn, mstearlk ve valilik gibi vazifelere yerletirilmesi iin hkmete baskya ve bunlarn kanun vasflara hiz olmayan chil ve deersiz baz kiilerini de ayan meclisine sokmak gibi biimsiz mracaatlarna son vermek ve asayi ve de disiplini memleket mihverinde devam ettirmek resini temine pek gayret gstermitir. ttihatlarn eitli sularna ve memuriyet talebi ile bab-l'yi sktrma teebbslerini iyice tedkyk edersek, Kmil Paa Hz.lerinin sadaret makamnda bulunmas, birlii gerektiren gizli cemiyetlerin hastalna uygun gelmediinden, KtiliPaa hakknda da, var olan i ve d lemdeki itimad izle ettirerek Kmil Paann infial ve ibirarn celbedip makamn terke mecbur klma resinin aranmasyd. Bahse konu cemiyet bu hususda emir vermi olup, hl bundan baka bir ey deildi. Selmet-i vatan ve milletin saadetinden baka bir dnce tamayan ve hibir kimseye kar kin ve dmanlk tamayan siyaset tedbirlerinin bu pr'i, Kbrsl Mehmed Kmil Paa ilk nceleri, ittihadlarnda ayn his ve fikri tadklarn zannederek, merutiyetin gzcs ve koruyucusu demek olan merutiyet-i nigehbn zannetmesi, bu vasflardanda pek uzaklam olan cemiyet azalan yznden, lkenin grecei zarar ve tehlikeleri kovalamak iin gereken nasihatleri yaparak, dzelmelerinin resini aramaya teebbs etmise de, bahse konu haaratn, reva olmayan muamele ve mstebid tarzdaki hareketlerinden vazgeilemeyeceini, ahsi ve nefsi dncelerinden baka dnyada bir dnceleri olmayan, memleket ve millete kar en ufak bir hrmet hissi ve muhabbeti tamayan ve her trl faziletden mahrum ve eitli cinayetler ile fenalklar yapmaya hazjr ve eilim tayan sadece vatan ve millete deil, insaniyet lemi iin varlklar bir bel ve tehlike olan ve de vatanperverlik rts altnda ve kisvesi tahtnda ahsi menfaatlerini elde etmeye alan bu rezil ve

hinlerin vatan ve millet ile katiyyen bir alkalar olmadn anlam bulunuyorlard. Muazzez vatanmz bu gibi haydutlarn eline terk etmek asrlardan beri bu hli kemekede yuvarlanan devletin ve lkenin sratlenen blnme ve izmihlalinin sebebi olacan dnerek bunlarn baka bir gzellikle ayklanp slahlar resini denemi buyurduklarndan, haberdar olan ttihad-larn Reis takm bu haberden fevkalde rkmlerdi. stanbul'da bulunan Osmanl askeri ile lzm gelen tehdid-leri yapp bunlar yerine getiremeyeceklerini anladklar iin ellerinde silahl bir kuvvet bulundurmay dnerek, bir bahane ile Rumeli de bulunan "Nigehbn- Hrriyet" dedikleri Avc Taburlarn Selnik'den getirtip, bu tavrlarla saray ve babl 'yi tazyik ve tehdid kstahlna da c'ret edip, Kmil paa kabinesinin drlmesi resini aramakdan geri durmadlar. lerinde en tannm olan ve cemiyet-i ittihadi'yeyi kuran reislerden ve kabinede adliye nazrl grevinde olan ve cemiyetin takip ettii tarz tasvip etmeyen Manyasizde Refik Beyefendiyi bile tehdide kalktlar. Refik Bey'in nce kalbini yordular az sonra da adamn lmne sebeb oldulard! Kmil Paa kabinesinde, dahiliye nzrlyla grevli Hseyin Hilmi Paa, bu hain serserilere boyun eiyor ve onlara uymakdan kendisini bir trl almamaktayd. Bunlarn; kendisini (H.Hilmi Paay m.h) makam sadarete getireceklerini vaad edenlere, makama kavumak hrs ile gzleri adet kr olmutu. Gelecei, milleti ve devleti feramu (unutmu) ederek, bu hezele ile birleerek kabinenin dmesi iin btn kuvvetini, bazuya verip altndan vatan ve milletimizin bu hl-i felketi ve blnmeye maruz kalmasna H.Hilmi Paann byle davran sebeb olmutur. Bu sebeb, yegnedir desek yeridir. Byle taarruz, tazyik ve tehdid ile mdehaleye uramadan bir an gemeyen Kami! Paa kabinesi, tabiatyla mmid olunan icraat yapamad. slahat ise; tamamiyle tatbike koymaya meydan bulamamsa da, anari hlinde olan lke asayii temine ve seimleri yaptrmakla mebuslar meclisinin almasna korkmadan alm idi. H.23/zilkade/l 326-R. 4/arahkl324-M.17/aralk/1908 de mebusan meclisinin almasna muvaffak olmutur. ngiltere devlet-i muazzamas, dersaadet byk eliliine tyin buyurulup merutiyetin balarnda ehrimize gelen Sir Levatr cenahlar hakknda stanbul ahalisinin, ittihad ve terakkinin bir ka zas mstesna olduu halde, bahse konu cemiyet dier azalaryla beraber gsterdikleri eserler hsn- kabul, hrmet ve fevkalde muhabbetden ve ngiltere deviet-i muazzamasyla, devlet-i liye' nin eski dostluk ve muhabbetleri olan baz avru-pa dvel-i muazzamasnin, kabine hakknda perverde eyledikleri eser-i muhallesat yni biribi-riyie iyi geinmeleri dostluklar ark'daki siyas menfaatlerine menfi tesirler etmesinden tela dmlerdi. ttihad ve Terakki cemiyetinin yegne koruyucusu; Almanya imparatoru 2.Wilhelm ile ttihatlar arasnda, nemli ro! oynayan gizli cemiyetin, zellikle memurlar gndererek hkmetin behemahal skt etmesini salanmasna bakl-

mas, bunu temin iin hibir fedakrlktan kanlmamas iin talimat verilmi ve bu emrin tatbikatnada gz kulak olmak iin ayrca kontrol memurlar tyin edilmidi. stanbul'daki Doye bankn ve Ana-dolu imendifer idresinin kasalarn ttihad ve Terakki cemiyetine aarak, Trklerin ha kiki dostu ve eskiden beri byle olan ngiltere devleti fhmesi-ninde, te'sir ve politikas nn Osmanl lkesinde tutunmama-sna gayret edilmesine ramen Anadolu imendiferleri direktr Msy Heknin vazifelendirildikten sonra, stanbul'daki Alman sefaretinede Berlin'den verilen emirde, sefaretin cemiyetle dima temasda bulunarak menafi-i siyasiye ve ikti-sadiyelerine klliyen mnafi olan byle bir halde cemiyetin kurucular ve reislerinin men edilmesi iin takyidat- basiret-' kranede bulunulmas emir ve iaret edilmidir. Gerek Almanya devleti gerek bahse konu cemiyetler bu uurda yzbinlerce liralar sarf etmekden ekinmeyerek; ttihad ve terakki'nin, o dinsiz ve imansz -be kiiden ibaret olan reis ve kurucularnn mhim olanlarn daha nceden hazr etmi bulunduklar pln mucibince hareket ettirmeye muvaffak olmulard. Malum ve mhud bu ileri gelen ahslar; meclis-i mebusan azalarna verdikleri talimatlar istikametinde Kmil Paa kabi nesine, kanun- hakkn: <Kanun-u Essi ahkm- mnifesini ayaklar altnda brakarak> yni; anayasann gzel hkmlerinin ezilmesine aldrmayarak, bu kanunlara uygun harekt nlediler. Kmil Paa'nn; gn sonra verecei izahat da beklemeden, Paa'nnda meclis de bulunmad gn, hkmet hakknda itimad oylamas yaptrdlar ve bylece Kmil Paann istifasn saladlar. Padiaha da, bada olmak zere, herkesin tazyikler yapmaa balad grld. Israrlar sonucunda Kmil Paa kabinesi drld, fakat Kanuni Ess yi getirenler() onu ilk nce kendileri yaraladlar. ttihad cemiyetinin reislerinin aff kabil olmaz hareketleri yznden devlet ve lkemiz blnme felketine doru ilk adm atmak zorunda brakld. Kmil Paa'ya Suikast Dzenlenmesi Kmil Paa kabinesine gven oyu verilmeyen gn sadrazam Hz.leri meclis'e gelmi olsalard, meclisin kaplarnda ve koridorlarnda htt Ayasofya Meydanfnn eitli yerlerine yerletirilmi ittihad ve terakki cemiyetinin ekya ve fedaileri tarafndan katledilecekdi. Bu cinayet plnnn ba tertipi-leri Almanlarn stanbul byk elisi Baron Mareal D Biybertayn ve Almanyal Mir Gol Paa'nn gizli tertibatna uyan ittihatlar idi. * Hseyin Hilmi Paann lk Sadareti Kmil Paa Hz.lerinin; meclisde anayasaya aykr bir tarzda, kabinesiyle beraber skt etmesinin arkasndan makam sadaret, daha nceleri ittihatlar tarafndan vaad etmi bulunduklar Hseyin Hilmi Paa Hz.lerine verilmesini temin etmilerdi. H.Hilmi Paa bu vaadin yerine getirilmesinin karln, ittihadlann ileri gelenlerini kabineye vekil (bakan) alarak dedi. Bylece ittihad ve terakki

devletin kalbi olan bab-l de de, bir merkez daha kurmu oldular. Mlabei Sbyan; yni ocuk elencesi de denen bu kabinenin oynadklar feci oyunlarn iki tanesini, okurlarmza nakletsek, anlatmak istediklerimiz derhal anlalr. 1 Bunlarn birincisini 31/mart hadisesinin hazrlanmas ve tatbike konulmas tekil eder, kincisini ise, Sultan 2. Abdl-hamid hn'n gayri meru ve gayri kanun ekilde tahttan indirilmesidir. Bu iki mhim olay hakknda; bilgilen olmayanlar, ikaz ve dikkatlerini ekmek iin bir miktar izahda bulunalm. ki Olayn Hikyesi! Kt bir let olarak, her hususda istihdam edilip kullanlmak zere Selnik'den getirildii beyan edilen Avc taburlarnn 31/mart hadisesinin meydana getirdii vede Sultan Ab-dlhamid hn hz.lerinin, tahtan indirilmesi iin oynad rol; fesad cemiyeti ittihatlarnn minettar olduklar hldendir. lk anlatacam olan bahsi bu tekil edecektir. nk; bu taburlarn kumandanlar; Selnik'li dnmelerden (Avdeti), Remzi Bey gibi muhtexem(!) kardelerin reislerinden ve subaylar da o kardelerin, Rumeli ve stanbul 'un sokak aralarnda ve ana caddelerinde ldrlp ehid edilen hakiki vatanseverlerimizin katilleri oian ittihad ve terakki cemiyetinin n yapm fedaileriydi. Byle kumandan ve subaylardan meydana gelen bir heyeti muhteremenin(!) sevk- idaresinde, bulunan taburlarn, erleri de ayn his ve fikre tbi olduu, gibi askerin tamamnn pek byk bir ksm da, Rumeli ahalisinden Rum ve Bulgar ekiya eteleri mensublar olduundan, cinayet ve ekyalkta da pek ustaydlar. Ne derece itimada lyk ve emniyetine inanlrl belirsiz bu taburlarn yapacaklar hizmet, dier taburlarn subay ve erlerinin yapamayacaklar ilerden olduu, ittihadlarca malumdu. 31/mart hadisesini, orduyu hmayun iinde vazifeyi bunlara yklemek, stanbul da bulunan dier askerlerin dncelerini tahrike ve kafalarn kartrmaa baladar. ttihatlar bu ve baka yollarla ahalinin saf takmn tevik ve ifale muvaffak olduundan, 31/Mart isyann kartmaa muvaffak oldular. Avc taburlarnn subaylar, 31/ Mart gn er elbiseleriyle sokaklar dolaarak isyan ve kyam eden asa-kir-i ahane ile ahaliyi tahrik edip daha sonra vak'ann inkif zerine bir hayli rol oynadlar. Zten tertib iinde olduundan Selnik'den yola kan Hareket Ordusuna katlmak zere atalca ve Hadmky istikametlerine firara balamlard. Birinci ve ikinci firka-i hmayunlarn da bulunan taburlar, mektebli ve ittihad subaylar bile mukaddes vazifelerini terk edip firar yolu ile Hareket^Ordusunu karlamaa atal-ca'ya gittiler. Balarnda kumandan ve subay kalmayan taburlarn askerleri, tabiatyla arkadalarna iltihak eylediklerinden olay bir hayli byd. Bylece de olmas icb etmeyen vak'alarn, meydana geldii grld. Bu fetrete ve isyana yni emir ve kumandasiz kalma durucuna yedi sekiz ay sren cemiyetin akl ve hikmete uygun dmeyecek faaliyetini gren, bundan meydana gelecek vahameti anlamaya balayan baz kiiler iltihak etmi kadro

hricine karlan eski subaylar dahi kendilerine kumanda etmek iin isyan etmi askerler tarafndan evlerinden zorla getirildiinden, iler ittihatlarn aleyhine dnmee balamt. Hseyin Hilmi Paa kabinesi oynam olduu bu oyunun kendi aleyhlerine dnm olmalar yznden korkuya dp herbiri birer tarafa kamaya balamlard. Nefislerini kurtarabilmek iin Sadnazam H.Hilmi Paa ve kabinesi istifalarn verir vermez, adet sr oldular. Bu sebebdende memleket hkmetsiz kald gibi isyan iinde kalmakda ya and. Sultan Abdlhamid derhal Ahmed Tevfik Paay makam sadarete getirdi. Ahmed Tevfik Paann Sadareti Sadaret makamna 2.Abdlhamid hn hz.Ieri tarafndan getirilen A.Tevfik Paa, kabineyi lkenin tannm kiilerinden meydana getirdi. Karkln; uyandrlan midfer sayesinde giderilebileceini dndnden olacak, hemen tedbirleri almaya balad. Kabinede Harbiye Nezaretini zerine alm bulunan byk Mirlerden Gazi Edhem Paa hz.leri-nin gayret ve himmetiyle isyan hlinde bulunan askerlerle, ahaliyi ikna eyledi. Arkasndan genel af ilnnn getirdii midleri arttran hususlar, isyann nnn alnmasn salad. Fakat btn bunlar olurken; Hareket Ordusu adi altnda, Selnk'den yola kan ittihatlarn ordusu, stanbul'a duhul edivermidi. ehre hi bir mukavemete maruz kalmadan giren bu, isyanclar taifesi hline gelmi ordu, byk bir ekya etesinin yapabilecei terr ifa edeceklerden farkszd... Rumeli de; merutiyet ilnndan sonra teslim olmu, ne kadar Bulgar ile Rum ve Arnavud eteleri varsa, bunlarn tamam bu hareket ordusunda mevcutdu. Selnik'in Dnme Yahudileri ve buna benzer haaratda, bu orduya katlm olduundan, bu gibi haydutlar ile teekkl etmi olan ittihatlar etesi stanbul'a girdiklerinde karlarna kan mslman kyafetinde olan herkese saldrp katletmee baladlar. Her taraf yamalamaa koyuldular. Klalarna ekilerek vazifelerini ifya alan askerlerimizin klalarn abluka altna alarak, dman ordusunu top salvosuna tutar gibi bombardmana gediler. Bu hengmede otuz bin askerimizi topraa drp byk bir cinayetin mrtekibi oldular. Ceza Alacaklarna Ceza Veren Oldular! Bu yaplan phesiz ki bir "alessultan- huru di" buna cret eden Mahmud evket ve Ferik Hseyin Hsn Paalarn kumandasndaki ekyalar gruhu, komutanlarndan en kk neferine kadar askeri ceza kanunlarnn uygun maddelerine binaen, idama gtrlmeleri icb ederdi ve bu kokumu cemiyete ubudiyet ve huls akmak iin bahse konu canileri alklyan elleri de icab eden cezalara arptrmak gerekirken alr ki; bu haydutlarn yol asyla halife- ryi zemin ve padiah- islmiyan olan Sultan 2. Abdlhamid han hz.lerini tahtdan indirmeleri mmetin bykleri ve milletin vekilleri ve hkmet ile ayan

(senatrler) iin, lelebed atl-nak da hakl olunacak durumlardandr. istanbul'a girdikten sonra yaptklarn bir miktar yukarda-da anlatmaa altmz bu ekavet topluluu stelik is-yanclkdan kp hem itham eden, hem de cezalandran yarg makamna getiler. nk kurmu olduklar rf idare ve buna bal 1 ve 2 numaral divan- harb-i rf adl asker mahkemeler, eski vkel-y ve askerleri, devlet memurlarn ve sarayn erknn, ittihatlarn menfaatlenmelerini nlemeyi, hizmet-i millet ka-bul edenleri ve bunlarn (ttihat etenin) hareketine kar hareket yapmay tasavvur ed enleri, bir ok muharrir ve iktidar sahibi kimseleri, Sultan Mahmud'u sni'nin sonunu getirdii yenierilerin, "tut-kap" uslne uygun olarak, rastladklar yerlerde yakalayarak Harbiye Nez-reti'nin bahesinin Sleymaniye Cm kapsna yakn yerindeki Bekiraa Blne hapsetmekteydiler. (Tabii bu gnk stanbul niversitesinin olduu yeri tarif ettiimizi biliyorsunuz. M.H) Yakalanp da, hapse konan kiilerin gn begn saylar oaldndan hapishanenin st katndaki itfaiye tekilt dhil, bir ka asker kouu boaltlarak re arandiysada neticede zulme urayan kimselerin says durmadan arttndan daha sonralar Dire-i Askeriyye- mur-u Nezret-i binas karsndaki, ifte Saraylar bile hapishane olarak kullanlmaa baland. Yaplan btn bu ilerin maduru olan kiiler byk eziyyetler ve alkla mcadele edip dayanmaa altlar. Ancak .yaplanlar akla hayale gelmez cinstendi ve milletimizin insanna reva grld. ttihatlarn cemiyetinin o rezil kurucu ve reisleri ve de merutiyetin kurucusu ve kahraman addedilen Enver ve Niyazi'ler ile onlarn cnilikde, bir hayli ileri olan fedaileri, tarafndan tutuklularn ve hkml mazlumlarn bazlar, gndz veya gece ve belli olmaz zaman diliminde bu ahlaksz canilerin bulunduklar harbiye nazrl binasnn odalarna getirtilir 'eitli hakaretlere maruz braklarak bu esere almaya utandmz szlerle izzet-i nefisleri rencide deil, adet ayaklar altna alnmaktayd. eref- Adalet Ve ki ahsiyat Bu sakim anlayn, kendi dnce ve yollarndaki engel, sa duyuyu ortadan kaldrmak iin, her gizli ve ak darbelerin tadn, bir daha ortaya koyduunu gryoruz. Bunu yapacaklar vastalarn banda da adaleti ileri srerler, fakat adalet yerine talimat almaya amade hkimleri tercih ederler. Ve de; bu aradklarn bulduklarn trih dima nmze koymaktadr. Buradan hareketle bu rezil ittihadlarn kurmu olduklar yukarda ad geen divn harblerin birincisini tekil eden heyette yal bal, namuslu ve erkn askeriyyeden hakkyla haberdar, vicdan sahibi kimseler, zamanl zamansz sorguya alnanlarn durumlarndan haberdar olduklarnda ve adalet ilkesi anlayna aykr bulduklarndan byle gayrihukuk davranlara cesaret edenlere, yaptklar hinane davran yznden yle ar azarlamalarda bulundular ki ve tekrarnda da, pek ar ekilde kanunu tatbik edeceklerini bildirerek, ynlendirilmelerine kalkacaklara cesaret vermediler. Bir de; Topu Hasan Rza Paa divan- harb de denilen 2.divan- harb heyeti

hkimesi vardki, itthad ve terakki heyetinin yirmi-yirmibe yandaki azalarndan olan gen subaylardan meydana gelmiti. te bu heyet-i hkime, dier heyet gibi yapmak urada dursun, kendilerini cemiyetlerine beendirmek gayesiyle her trl hakszla geid vermekten baka, gayrikanunilie saparak bir iki sene hapis cezas verilebilecekken veya hi de ceza almamas gereken mazlumlara idam cezas vermekten, yzlerce insan Ayasofya ve Ba-yezid meydanlarnda, aslarak hayatlarna son vermek kara-rn almaktan ekinmediler. Bylece kendi vicdanlarn yakp ahiretlerini berbat ederlerken cemiyetlerine yaranmak onlara tatmin verdi mi? Cemiyete kar byle gayrimeru yolla hizmet veren 2. harb-i rf divan reisi ve heyeti yaptklar gayri kanunilik yznden Osmanl hukuk tarihini de kirlettiler 31 Mart Yamas 31/Mart/1325-14/Nisan/1909'da, meydana gelen mehur vak'a, Osmanl devletine bir miktar sayg ve sevgi duyan, maziye cesaretle sahiplenen insanlarn yreklerinde izdra bi hissettii gnlerden bir gn yd ettirir. Trihin en siyas padiahn tahtdan indirenlerin milletimizin kol ve kanadn krmaktan baka hem islm lemini hernde btn cihan pusulas bozulmumu bir geminin dalgal denizlerde seyr-i sefain etmesine benzettiler. Btn bunlar 1909 senesinden beri yazlp izildi. Lehde ve aleyhtekiler kalemlerini oynattlar. Biz 93 sene sonra trih almamzn sayfalarna tayarak, hatratlardan ve makalelerden gelen bilgiyi belki de ilk defa Osmanl trihi iine sokmu oluyoruz. Bylece eer talebe evladlarmz ders kitaplarndan ayrca yardmc kitap okuma alkanl kazand takdirde olanlara daha ok vkf olabilecek insan says ziya-deleecektir. imdi; 1 7/Nisan/1919 senesinde bir mnada menfur 3l/Mart olaynn lO.senei devriyesinde KDAM Gazetesinde aaya alntladmz yaz neredilmitir: "Hareket ordusu; Sultan Abdlhamid'i, tahtdan indirdikten sonra yapt Yldz Yamasnda, 5'erlik 500 bin Osmanl banknotu, 25 bin adet beibiryerde Osmanl altunu almtr. Yama hakknda resmi rapor, 17/Nisan/1919 tarihli kdam Gazetesinde nere dilmitir. Buna gre Mahmut evket Paa, eitli pantantif ta yzk, bir altun manfal, Hsn Paa, murassa ttn tabakas, bir gerdanlk, Hareket ordusu erknn- harp reisi Mirliva Ali Paa mteaddit kpe ve yzkler, Hasan zzet Paa, hallar, seccadeler, kravat ineleri, murassa ta, Enver ve Ceml Beyler (sonra paa) damad smail Hakk (Okday), en kymetdar eyalar, mobilya, vazolar, muhtelif prlantalar ve ok miktarda zmrt ve klliyat. Ahmet Rza Bey (Ayan Reisi) kymettar yemek takmlar, murassa saat, zikymet eitli eyalar. smail Hakk Bey (Bursa Valiliin-deyken vefat eden) 2 bin altunlira kymetinde bir zmrt yzk. Emniyet eski mdr Hicaz eski valisi Galip Paa muhtelif cins kadn murassa ss malzemeleri. smail Hakk Bey'in biraderi Cafer Tayyar (Eilmez paa) ve Mehdi Beyler inci kpeler, prlanta yzk, kymetli rovelverler (tabancalar) Elmasl ve incili gerdanlk.

Yakup Cemil mhim miktarda tahvilat. Karasi mebusu Hseyin Kadri Bey zmrt kol-yeli murassa bir haner. erke Keml Bey mteaadit ve kymetli klliyat (kadn eyas) Hseyin Cahid Bey murassa hokka takm, iki adet murassa saat. Cavit Bey ve Karaso Efendi mhim ve muhtelif miktarda kymetli elmas. Bolu eski mebusu Habib Bey; muhtelih cins tahvil. Vehib Paa ok miktarda hisse senetleri kymetli ve murassa kravat ineleri. Hareket ordusunun fedaileri de pek ok kymetli eyay yama eylemilerdir. Bir rivayete gre Abdlhamid Hn'n Selanik'e gnderilirken antas elinden alnmtr. Bu antadaki mcevherleri^ kymeti 900 bin altundur. (1919'daki kymetle 125 milyon lira etmektedir) Bu antay o trihlerde Hrriyet Ordusu kumandan Hseyin Hsn Paa ile olu eski Talca kumandan Ali Rza Paann, Abdlhamid Hn'n elinden zorla aldklar kaydedilmektedir. 16/nsan/1919 tarihli kdam Gazetesinde bu anta mevzuunda dikkate deer bir yaz vardr. (Sonradan bu anta eski ehremini Tevfik bey ile stanbul reji mdr Hasan zzet beyler ile Ayan reisi Ahmet Rza bey, Ceml ve Hafz Hakk Paalardan mteekkil Yldz tahliye heyeti tarafndan Hareket Ordusuna teslim edildii sylenmektedir. Bu mcevher ve nakit parann Hareket ordusu erkn arasnda taksim edildiinin tevatren sylendii bir gerektir. Not: Bildbilan elmas kolleksiyonlar Midhat kr'nn hanm vastasyla Paris'de bir Ermeni kuyumcuya satlmtr. 2. Abdlhamid'in Hal' Mazlum milletimizin insanlarn eitli skntlar, amazlar iinde hapishanelerde ve daraa'lannda zulme maruz brakarak masonlarn talimatlarn yerine getirmeye alan ttihatlar etesi; bir tarafdan da slamlarn halifesi lkenin padiah Sultan 2. Abdlhamid'i tahtdan indirip yerine geirecekleri yal ve hasta Sultan Mehmed Read'n elinden devlet ynetimini, kendi arzularna kullanma plnna son rtular yapyorlard. Hareket Ordusunun Ayastefenos'da yni Yeilky'deki sahrada kurmu olduklar karar ghlarna yakn olan, Yat klbnde eski sadrazamlardan ve ayan reisi, Mehmed Said Paa riyasetinde topladklar iki meclisin yelerinden alnan karar muvacehesinde Hareket ordusunun stanbul'a girme msaadesi verildi. Bylece bu orduya bal birliklerin, ehre girmesine msaade eden Meclis-i mebusan, tam tersine: "bu birlikler emir ve ko-muta dahilinde teekkl etmi birlikier deildir. siler gruhudur" diye bir karar alsa idi o zaman trihin aknda kim bilir ne deiiklikler olurdu amma, trih ilmi byle bir soru sormaya pek birey demiyor amma verdiiniz cevaplan ise kabul etmiyor. nk olan olmutur. Olan deitirmek kabil deildir anlay, realiste anlay kabul edilmitir. T ki yeni tevali edecek vak'alarda bu tecrbeler gz nne alnp hareket edilirse ki trih ilminin maksad- esasnda bu madde olup pek nemlidir, o zaman ne l'dr. Bu dnceler nda mebusan; kendilerine ahaliyi temsil etme hakk veren

padiah, Yat Klbnde Osmanly oniki sene iinde batracaklara, teslim etmi oldular. Ve balarnda da, defalarca Padiah Abdlhamid hn'a, defaatle sadrazamlk yapan Mehmed Said Paa olduu halde bu mnevi cinayeti ilediler. Yldz Saray'nn sadk bekileri Arabla, Arnavut ve Anadolu taburlar birer bahane ile deitirildi. Yerlerine konanlarn Hareket Ordusunun taburlar olduunu ifade edelim. Bu ide halledildiinde; artk Sultan Abdlhamid'den korkacak bir ey kalmamt. Mebuslarn Meclisde knas! Netice itibaryla Yat Klbde alnan karar gayri resm surette alnm idi. in resm olan Mecls-i Mebusanda gndemli toplant ile yapland. Bunu salamak iin ttihadarn hazir-layp, Mahmud evket Paann ekdii, Yldz Saraynn her eit haberlemeden mahrum edildiine dir telgraf zerine ayan ve mebuslar meclisde topladlar. Meclise davet olunan Fetva Emni semahatl Nuri Efendi hz.lerinin, Antalya mebusu Elmairi Hamdi (Yazr)*Efendi'nin karalam olduu fetva msveddesindeki ifadeleri er'i erife aykr dtnden tasdik olunmad. Bu vaziyet karsnda; Hseyin Hilmi Paann sadareti mnasebetiyle eyhlislmhkdan istifa etmi bulunan Cemaied-din Efendinin yerine meihata getirilmi bulunan Rumeli Kazaskeri Ziyaeddin Efendi grd tazyik karsnda, kerhen yukarda bahse konu ettiimiz msveddeyi bir fetva hline getirip, mzay basd. Bylece de er'an fetva tamamlanm oluyordu. Hl edilmeye lzm gelen evrak tamamlanyordu. Sultan Abdlhamid hz.leri 7/rebiIahir/1327sene-i hicriyye-14/nisan 1325 senei rumi-27/nisan/l909'da sal gn taht-dan indirilirken ayn gnde veliahd Mehmed Read Efendi saltanat- padiah ve makam hilfete gemi oluyordu. Mahl hakan ailesinden baz ferdlerle Selanik ehrine, mecburi ikamete sevk olunuyordu. Fetva'ya hanet Eden ttihatlar Bir gre gre gayrimeru olan fetva ile Sultan Hamid'in hli kararn aldran cemiyet, her hl- krda diyanet-i isl-miyyeyi bir let makamnda kulland halde, padiah Sultan Hamid hakknda verilen bu kararn "eriat- garra-yi Muhammediyye" diye uygulatrken, te yandan eldeki anayasann 11.maddesinde "devlet-i Osmaniyye'nin din islimdir." eklinde yazlyken dine uygun eriata bal bir kararn tebliini yaparken, o dinin sliklerinden olmayan ahs, bu teblide istihdam etmek tabii ki gayri kanuni hallerdendir. nk Yldz Sarayna tebligat yapmaya gnderilenler arasnda bulunan siyonist cemiyetinin, Osmanlnn yklmasn teminle grevlendirilen ve Selnik'de bir mddet kalm, herkesin ne mal olduunu bildii Selanik mebusu ve ttihatlarn akl hocas Emanuel Karaso'nun heyetle vazifelendirilmesi fetvaya ihanettir.

ittihatlar; kendilerinin hazrlayp gerekletirdikleri 31/mart vakasn 2. Abdlhamid ve onun yakn adamlarna isnad ettiler. Halbuki bizzat 2. Abdlhamid'in sadarete getirdii A.Tevfik (Okday) Paa'nn gayretleri vatanseverlii ve ibilirlii sayesinde kontrol altna alnp,teskin olunmutu. Eder Abdlhamid ve yaknlar bu elm vak'ann tertipileri olsalard, herhalde bu vak'a bittii gibi deil, baka ekilde neticelenir, padiah da taht' dan indirecek bir meclis-i me-busan dahi ortada kalmayabilirdi! Sultan Hamid'in Seinik'e gnderilmesinin peinden hareket ordusunun ittihatlar, tam bir kr sadakatle ball neticesinde saklandklar deliklerden frlayan me'um cemiyetin azalar ve sabk kabinenin yeleri yeniden hkmeti kurmak sevdasna dtler. Merutiyetin ilk padiah ve halifesi iln ettikleri Sultan Read' derhal merutiyet anlaynn aksi istikametinde ynlendirmeye gayrete girdiler. Tevfik Paann, Sultan Read'n huzuruna kp, kabine yeleriyle birlikte istifasn sunmas ve yeni padiahn Tevfik Paa'y grevinde ipka etmesi ittihadlar bir hayli kzdran olaylardan biridir. Nihayet dayanamayan Sultan Read"n; "Ben merutiyet kanunlarna uygun hareket ediyorum. Sizler buna uymayacaktinizda o zaman bizim bilderin ne gnh vardda mahl eylediniz" demi olduu pek yaygndr. Ne varki, komitaclar gruhu padiaha tebelle oldular fazla bir zaman gemeden Hseyin Hilmi Paay yeniden sadarete getirecek olan kararn birinci merhalesi olan Ahmed Tevfik Paann ve kabinesinin azlini emreden irade-i seniyye-yi elde ettiler. Bylece 2. merhalede H.Hilmi Paa kabinesi kurulduunda, Mlabei Sbyan yni oluk ocuk kabinesi denebilecek hkmet kuruldu. Caniler Kabinesi! Hseyin Hilmi paann bu ikinci sadareti yukarda konulan ara balkla yd olunsa yeridir. nk; bu kabineye mmkn mertebe ittihadlarn, doldurulduklar gz nne alnr ve tatbikata bakldnda grlecek olan manzara byle isimlendirilmesinde isabetlidir. Bu kabine evvel Yldz Saray yamasn gerekletirenleri temize kard. Daha da sonra yine Yldz Saray baskn srasnda meydana gelen olaylarn nihayetinde mazlumlarn hakkn ortada brakt. Yine bir ok kiinin nahak yere katline ve idamna seyirci kald. Sultan Abdlhamid'i, bankalardaki nakit para ve senetlerini balamaya icbar eden muameleye en azndan gz yummas, bir gasp hkmeti olduunuda ortaya koyar. Nihayet sokaklarda hertrl cinayetin, ittihatlar tarafndan ilenmilerine msaadekr tutumlar, verilen nm almaya hak kazandrmtr. Caniler Kabinesi adn verdiimiz ttihad ve Terakki cemiyetinin; babl ube-i merkeziyesi, eref Efendi sokandaki ittihatlarn genel merkezi heyeti idare reisleri ilede birleerek, Yldz Saray hmayunun dan aldklar mcevherat ve dier kymete haiz mallan, trihin yazmaktan yznn kzaraca bir suretde, saray hmayunda bulunan hizmetkr ve kalfalardan, cebren ve ikence yaparak

gasp ettikleri elmas gibi pek deerli eyay gya pederlerinden mirasm gibi aralarnda paylatktan sonra, ahalinin gzn boyamak kasdyla bir ka para mcevheri Avrupaya gnderip bunlarn deeri olan yzksr bin liray bulan kk bir miktar, Donanma Cemiyetine yardma verdiklerini ve bir mikdar mcevher ve de paray hazineyi hmayuna ve mzehaneye verdiklerini utanmadan iln etme yoluna gittiler. eklinde izahat veren Salahaddin Bey yine unlar sylemektedir: "..Bir leti er makamnda ve her bir hususda istihdam olunmak zere Selnik'den getirilen ve her cihetten ayan itimat olan Avc Taburlarnn if edecekleri hizmeti dier taburlar, zabtan ve efradnn icra edemeyecekleri cemiyete malum olduundan, 31/mart hadisesinin ihdas vazifesini bunlara tahmil le stanbul'daki askerlerin efkrn! tahrik ve tahdie balad ve vesaiti ire ile de sebkmazan ehaliyi tevik ve ifal ve ordu ile beraber ihitll kanlmas; temin edilmitir. Vaka-i faciay ihzar eden Avc Taburlar zabtan, yevm-i hadisede (olay gn) nefer elbisesiyle, sokaklar dolaarak isyan eden, asker le ehaliyi tahrikden ve vaka'nn tevess (genilemesi) etmesi yolunda bir ok rol oynadktan sonra zaten mretteb olduu vech ile Selnik'den hareket eden ordusuna iltihak zere atalca ve Hadmky cihetlerine firar etmilerdir. Cemiyet ve kabine oynad bu oyununun kendi aleyhine dnmesinden havf ederek her biri bir tarafa firara baladklarndan tahlis-i nefs sevdasna den Hseyin Hilmi Paa ve kabinesi dahi istifasn verip firar etmi olduundan, memleket hkmetsiz ve hli isyanda kalmtr. "Selahaddin Bey'den sonra ise bakn onsekiz sene eyhlislmlk grevi yapan Cemaleddin Efendi'de hatrat'n-da: "31/mart/hadisesinde nayak olan Avc Taburlar, iln-i merutiyet-i mteakip Selnik'den Istanbula getirilmi ve Kmil Paa tarafndan geldikleri yere iadeleri teebb snde bulunulmusa da, cemiyet kabul etmemiti. Merutiyetin muhafazas iin getirilmi taburlar, yaptklar umulmaz davranla ittihatlarn var olan tesirlerine dahada g katm olduklar dikkat ekicidir." Demektedir. Mevlanzde Rfat Bey'in faat Pnar yaynlar arasnda nerolunmu ve Berire lgenci hanmefendinin hazrlam olduu Mevlnzadenin 31/Mart/Bir htillin Hikyesi adl eserinde ebedi muhalif, Mevlnzde Rfat Bey; Hseyin Hilmi Paann olayn kopmas ile birlikte, ipi ucundan kardn hatrlatrcasna istifasn ve ardndan ihtifa eylediini bu gnk tbirle saklanmak mecburiyetinde kaldn ifade etmektedir. Bizde bu mtalaadan istifade etmeyi uygun grdk. nce Mevlanzde'nin son deerlendirmesinden bahseden kitabn satrlarna aynen yer verelim: "..Olaylarn gidiat, halkn tedirginliini ve orataya kmakta olan anar siyi ve durumun ktye gitmekte olduunu Babakan Hseyin Hilmi Paa'dan nce gren deerli ilim adamlar, acilen ileri gelenlerden Haydar Efendi bada olduu halde zel bir toplant yaparak, elle tutulmak derecesine varan tehlikenin ortadan

kaldrlmasna veya hafifletilmesine ilikin gr ve tartmalarda bulunsunlar; toplantnn neticelerini ve kararlar da; Muallim Fatin Efendi ve bir ka deerli kiiyle beraber hkmetin banda ve fakat byk bir gaflet ierisinde bulunan Hseyin Hilmi Paa'ya bildirerek alnmas gereken tedbirleri btn ayrntlaryla sunup, uyarlarn dile getirsinler de bylece merutiyetin byk Babakan da ilmiye heyeti mensuplanna-istibdadn ileri gelenlerinin an'larn-dan olan-byk bir kibirle, asker arasnda ktlklerin, kkrtmalarn asla yerleemeyeceini, bu konuda Harbiye Nzn Rza Paann kendisine teminat verdiini sylesin. Hseyin Hilmi Paa o sra Babakanlktan baka Dileri bakanlmda yrtyordu. (Mevlanzde zhule dm olacak H.Hilmi Paa sadarete inzimamen dahiliye vekletd.M.H) lkede yalnz kendini iten anlar zannediyordu. Nihayet ne oldu? htill balar balamaz makamna gelmedi ve hi bir nlem almad. Merutiyetilere ve hrriyet severlere de gidemedi. Dorudan doruya istibdada, Abdlhamid'e kotu, snd. Saray- da,hayat derdine dd. Orada istifa edip,sakland yere geti." imdi trihin; bu gn iinde yaadmz, zaviyesinden bakarsak, gnmzde yaanan darbeler ve muhtralar dneminin baka bir versiyonunun o dnemde de yaand noktasna varmak kabil olur. Ancak; Mevlanzde'nin deerlendirmesinin ncesindeki, blmlerinden olan ittihatlarn stanbul merkezinin mensuplarnn gizlenmesi hakknda ki beyanlarna da bir atfu nazar edelim: "..Mahmud Muhtar Paa'nn grevini terk edip gizlenmesi, yalnz isyanc askerlerin marmasna hizmet etmedi. Hkmeti idare eden heyet-i vkely da aknlklar iinde brakt. Evet hkmetin tek dayana olan Harbiye Nezaretindeki askeri kuvvetinde isyana katlmas haberi aknla yol amt. Mahmud Muhtar Paa'nn ka haberi akllarn zvanadan karmt. syanc askerler-se zafer kazanmcasna tavrlar alp ve silahlarnn kurunla-ryla isteklerde bulunmaya kalkr oldular." Dedikten sonra yle devam etmekte: "Vatana kar hamiyet ve efkat besleyen akl sahibi kiiler derin endielere kapldlar. Vatan dmanlarnn yok edilmesi iin Osmanllarn hayat bahasna sahip olunan mavzerleri vatana evrilmi grnce yava yava mitsizlie kaplmaya baladlar." Muhterem okurlarm; Gazi Mahmud Muhtar Paa pek mehur Katrcolu Gazi Ahmed Muhtar Paa'nn oludur. ok cesur ve tarikat- nakibendiye'ye mntesib Erenky'deki Kelmi Dergh eyhi Esad efendiye mntesib bir zat olduu gibi sava alanlarnn eli kll yaman bir suvarisidir vede,1897 Osmanl-Yunan harbinde bir huru harekt sayesinde daha yzba iken Gazilik unvanna eriebilmi ndir rastlanr bir askerdi. O dahi hem de kendi milletinin evld olan askerinin iddetinden havf edip kayorsa, isyan edenlerin hedefi hline gelmi kiilerin banda yer almas muhtemel sadrazamn saklanmay tercihini anormal karlayarnyorum. Zten bu hususda Mevlanzde Rfat bey yine de kitabnn 48. sahifesinde, Hassa kumandan Mahmud Muhtar Paa, Harbiye Nzn Rza Paa'dan ald ve bu hususda Hseyin Hilmi Paa ile mutabk kald tedbir kararlarn ifa iin isyana

katlmam askerle, isyanclarn birlemesini nleyecek tedbirlere teebbs hususunda, "Osmanl askerinin dini duygularn ve u andaki ruh hlini d nmeden, kararn yalnz vazife denilen zayf balar zerine bina etti. Derhal Harbiye Nezretinin (imdiki stanbul niversitesi bahesi) kaplarn kapattrd. Askerleri toplayp kendine has ceidetli bir ifadeyle, grev bana davet etti. Vazifenin kutsall hakkndaki szlerinin askerleri gerekten etkilediini kanaat getirip, Harbiye Nezreti meydanna toplad ve mitralyzler yerletirerek asilerin hcumunu beklemiye balad. Mahmud Muhtar Paann bu kanaati memleketin ruhuna uymayan bir saflkt." Demi bulunmakla tedbiri doru bulmadn hatrlatyordu. Nitekim Ayasofya nlerinden yola kan isyanclar yolda isiz gsz ve mrettep baz kafilelerle karlap, birbirleriyle kaynatlar ve Harbiye Nezareti binas olan, imdiki stanbul niversitesi istikametinde yola revan oldular. Yrdler. Bayezid'e geldiler. Gelenler, nazrln baesinde kendilerini alesta bekleyen askere meru hkmete kar bir ayaklanma olmad, br ka dinsizin terbiye edilmesi olduunu sylediler ve asilerden bir ka hoca klna girmi zevat bahenin parmaklklarndan geerek bahede bekleyenlerin arasna daldlar. Birbirleriyle az aza kulak kulaa verip konutular, halle- tiler. Bilahire bahedeki askerin firara baladklar grld. Bu arada Mevlanzde ad geen eserinde sahife 58.de u beyanlar ile nmze bir manzara seriyor: "syanc askerler o kadar cokuya kaplmlard ki en acizleri bile, idam etmek iin ittihat ve terkki yesi aryorlard.(..) Ortada dolaan sylentilere gre, Hseyin Cahid (Yaln) Bey eliliklerden birine, Cavit Bey (Dnme) ili'de bir Fransz'n evine, dierleri de Prens Aziz'in yatna bazlarda memleket dna sv-mlard. Ahmed Rza Bey ise babl'i'de skm kalmt. Asi askerler onu kuatm, dar kmasn bekliyorlard." eklinde bir dil kullanan yazar Mevlanzde, yle bir hkm ileri srmekten kendini alamyordu. Hkmet demek ttihat ve Terakki merkeziydi, onlar savuup katktan sonra kendini bavekil zanneden Hseyin Hilmi Paa inisiyatif sahibi olmadn anlam ve saklanacak melce olarak Sultan Abdlhamid'in evini bulmutur. Demek suretiyle Sadrazam Pa-a'y, mzmin bir ittihat muhalifi olarak yerin dibine sokmaktan geri kalmamtr. 31/Mart le Alkal Mhim Bir faat! Son Sadrazamlar adl kymetli eseriyle byk bir hizmetin sahibi olan bnl Emin Mahmud Keml nal bey merhum, ad geen eserinin 1709. sahifesinde: "Tevfik Paa'nn bana nakl ettii pek mhim bir maddeyi burada zikretmek, trihe mhim bir hizmettir. Padiah; ordu'nun gelmi olmas ile durumunun vahamet kesbettiini anladnda Tevfik Paa'ya madem beni istemiyorlar, saltanat biraderime fera ederim. Devleti o idre et-sin. Fakat; bir komisyon mu? Meclis mi? Ne derseniz deyiniz kurulup, bu vak'a (31/mart vakas)'da dahlim olup olmad meydana

karlmaldr. Dediinde, Tevfik Paa, doruca ayan reisi Said Paa'ya gidip, padiahn dediklerini anlatr. Said Paa: bir meclis kurulur mahkeme edilir, dahli tesbit olunduunda- kanuun-i esaside-padi-ah mukaddes vede gayri mes'uldr. Nasl cezaya tbi tutulur? Eer susuz olduu takdirde! Bizim hl ve mevkimiz ne olur? Bu cevap zerine Tevfik Paa; ben, size padiahn dediklerini aktardm. Ne yapacaksa ayan ve mebusan meclisi yapacaktr cevabn vermitir." Yukarda yaplan ifaat yakn trihin ilk defa duyduu ifaattan olmamakla beraber, yeni nesiller yetitirmekte olan milletimiz gemiimizde olanlar gerek yd etmek gerekse, de yeni neslin tahlil edebilmeleri iin nem tayan bu tip faatlar gnn konusu hline getirme vazifesini mazide yaananlardan ders alnmasn hatrlatanlara adet bir vazife olarak addetme anlay hkimdir ve bu anlay nesiller boyu devam etmelidir. Bahse konu ifaatn son satr ne kadar sr dolu! Bu kadar mes'uliyetten kaan bir devlet adamnn, dokuz defa sadarete getirilmesi ne byk gaflettir. O, bizim hl ve mevkimiz ne olur diyen az, acaba hangi hakikatleri saklayan kt bir mahzenin kaps oldu? Sultan 2.Abdlhamid Hl Ediliyor Abdlhamid Cennetmekn'n hl edilmesine girmeden evvel, bu ztn karlat muhalefete bir nebze olsun dokunmadan, geersek almamzda belki nice eksikler bulurken bu hususu atlarsak telafi edilmez bir eksii biz gz gre gre yapm oluruz. Bu mnasebetle; 2/Mays/1992 senesinde lim Kltr ve Sanat Vakf Trih Enstits tarafndan tertiblenmi 2. Abdlhamid ve Dnemi adl, Sempozyum Bildirileri'ni kitaplatrm bulunan Seha Neriyat'n bu deerli kitabnn her biri deerli teblileri sunan muhterem ilim ve bilim adamlarnn aralarnda yer alan, bahsimize uygun teblii ile Sayn Erol zbilgen Beyefendinin, beyanlarndan alntlarla sahifemizi ssleyelim. "Osmanl Padiahlar. Ftih Sultan Mehmed, Yavuz Sultan Selim, Kaanuni Sultan Sleyman, Avc Sultan Mehmed, Sultan Mahmud- Adl gibi, eitli unvan ve lakablanyla tannrlar. Gen Osman, Deli brahim, Sarho Selim gibi bazlarnn hlleri, bir ksmnn belirgin zellikleri de tevatr biiminde halk arasnda yaylm unutulmamtr. Drdnc Murad kuvvetlidir, kahhardr, nc Selim duyguludur, hassastr, Sultan Abdlaziz gldr, pehlivandr, babayanidir. Beinci Murad mecnundur, masondur." eklinde beyanda bulunduktan sonra zbilgen unlar ifade etmektedir 2.Abdlhamid Hn hakknda: "Bu balamda Sultan 2. Abdlhamid'in resmi unvan <elGazi>dir. <Zeki ve hassas, tez anlayl, mu-tad muamelesi ok nazik, tehdidini hakkyle yerine getirmee kadir, lzumunda iddet gstermeyi veya hiddetini teskin etmeyi biiir> zellikle muhalifleri tarafndan retilen lakabla-r ve hreti ise, Osmanl hanedan iinde en geni spektru-mu hizdir; slamc, kzl sultan, evhaml, cani, kadn dkn, rz ve namus dman, hasis <pinti> Ama en nemli zellii herhalde Sultan Abdlhamid'in Osmanl padiahlar iinde <hatta kalntlar gnmze kadar devam eden> en gl muhalefetin muhatab, hedefi ve

simgesi olmasdr. Muhalefete szlklerle verilen anlamlar yle guruplanabilir: I-soyut anlam: Uygunsuzluk, aykrlk, ztlama, kartlk. 2-Somut anlam: irkin ve fena bir eye kar tepkime. 3-Meczi anlam: Sevimezlik, dmanlk, nefret etme. " Diye balk altnda toplayp bunlarn incelenmesine geen sayn konumac, Dnce ortam adyla at bir bahsin hemen ilk cmlesinde mhim bir tesbite parmak basar; ''Tanzimat ilke olarak Osmanl devletinin klasik dnem diyebileceimiz 19. yzyl ncesindeki ynetimiyle, hukuk yapsyla, bilimiyle, diliyle, edebiyatyla, mimarisiyle, giyimiyle kuamyla eitimiyle, zeokleriyle ksaca kltryle zttar, ona tepki gsterir, sevimez. Yni; <Tanzimat Deuleti> kendi asl ile muhalefet halindedir. Her nekadar tanzimat-dneminin slahat ferman ile kapand kabul edilirse de, gen gnllere, gen zihinlere yerletirdii bat'ya doru tek ynde alan bu ictihad kaps hi mi hi kapanmamtr" Dedikten sonra Tanzimata gnl veren ilk aydnlar adjyla da nitelenen bu nesil, eski ile yeni arasnda bir kpr, bir retmen olarak vazife almak durumunda kalmlar ve bilgi bakmndan ve grg mnasebetiyle hayli kstl olduklarndan bir sentezde yapmaya muvaffak olamamlar, sadece gzleriyle grdklerini tarif etmilerdir. Bu saydmz kiilerin yetidirdikleri Avrupa aleminin bize gre sehhar hlini daha uzun sre ve daha da pratik alanda kullanabilecek hususlara dikkat etmiler hatta Pris'de bir Osmanl okulu almasn salamlardr. Asetilen gazndan elde olunan kla Cahmp Elize'nin geceleri gndz gibi aydnlanm olmasn grmler, Avrupa ehirlerindeki devlet trenleri, faingler, toplu elenceler, tiyatro ve eitli sanat gsterilerini benimseyen bu kuak lkeye tad mahedeleriyle toplumun yabanclamasn salarken, bir mcadeleyi de balatm oluyordu. Konumac, bunlar bat dnyasndan setiklerini szgeden geirerek Mnif Paa, Ahmed Midhat Efendi ile Ahmed Rasim ve Heyin Rahmi Beyler gibilerinin edebiyat sosyolojisi olarak nakletmelerini ifade eder. Ben, bu yaplan edebiyat sosyolojisi aktarmn kanlmaz bulduumdan, bu zevatn almalarnda okuma hususunda corafyamzda ne kadar zayf olduumuzu hatrlarsak, okumaya tevik bakmndan da faydal olduunu ileri sryorum.1850 ile 1877 seneleri arasndaki Osmanl devletinin Rusya, Karada, Romanya, Srbistan ve Bulgaristan'a kar yapt savalar, Mehmed Ali Paann Msr meseleleri, Cebe I-i Lbnan velhasl savasz gn gememesi ekonominin kmesini salam, buna bal olarak da bu birikim Abdlha-mid dnemi iin her nevi skntnn kaynan tekil etmitir. Btn bunlarn basksnn kalkmasn islm dayanmasnda bulan Sultan Hamid panislamizmi devreye soktu. Balkanlarda alp yryen rk ve milliyeti dnce tarz her blgede isyan bayra aarken padiahn, mslmanlann birliine ve hamiyyetine sarlmasn pek tabii grmek lzm. nk insana ldnde sorulacak olan kimin kulu, kimin mmeti olduu eklinde tezahr edeceinden toplanacak noktai merkezin panislmist anlay olduu gn gibi aikrdr. Bunu salayan messese hilafet de yz u kadar senedir eldeyken bu tercihin muhalefet edilecek taraf yoktur. Bizim Sul-

tan Hamid dnemini yazmaya baladmzdaki bu padiahn kurduu ilim ve bilim yuvalarn kl trel ortam bal altnda takdim eden konumacnn beyanlarndan, muhaliflerin isimlerine geerek bu bahsi tamamlayalm. "inasi, Namk Keml, Midhat Paa, Sleyman Hsn Paa, Ahmed Rza, Mahmud Celleddin Paa, Prens Sabahaddin, Mizanc Mu-i'ad, yerli masonlar, ermeni eteciler oe Teufik Fikret, Ali Su-3-Oi, Jn Trkler, Blent Ecevit'i de, u hince satrlar hasebiyle bu padiahn muhalifleri arasnda grmek kabil. Ecevit'in u ifadesini konumacnn tebliinden almadan geemiyoruz: ".Devleti adalatrarak yaatabilecek ve halk ezilmekten kurtarabilecek tek devlet adam olan Midhat Paa' yi yarglamak zere Franszlarn elinden atabilmek uruna Tunus'u Franszlara armaan eden de.., Trk ekonomisini ve mliyesini yabanc denetime testim eden de, byk bir donanmay Hali'de rtp, bamszl tehlikeye dren de.." Sultan Abdlhamid'dir" Demektedir, Bay Ecevit,13/ Ekim/ 1985'de Nokta dergisinin 40. saysna 20. sahifede yazm olduu "Gericilik Osmanlclktan Kaynaklanyor" balkl yazsnn muhtevasnda. Bir de konumac Erol Bey'i bizlerin, Mehmed Akif Ersoy, Bediizzaman, skilipli Atf Hoca, Abdnnafi Efendiler gibi zevatn muhalefetini sz konusu etmiyor, bu taraf da pek enteresan. 31/Mart Vak'asnn tenkilinden sonra, Mahmud evket Paa Meclisin toplant yapt Yeilky'e gelerek mebusan ileri gelenleriyle Abdlhamid'i taht'dan indirmemelerini tavsiye ettiini bildiriyor merhum Reat Ekrem Kou, buna karlk meclis bilhassa ayann azalan teskin olmuyor ll hl edilecek diyenler ekseriyeti tekil ediyordu. 27/Nisan /1909'da Ayasofya meydanndaki mebusan binasnda toplanan mterek meclisin yesi olan yan'dan Gazi Ahmed Muhtar Paa bir konuma yapt ve unlar beyan etti: "6u gn Cenab- Hakk' meclls-i milliye bir mhim vazife tevdi etmitir. Millet tel iin-de bu vazifenin ifsn bekiiyor,heplmiz kalbimizde kararn vermiizdir. Sz uzatmaa hacet yok, sizlere yalnz iki ey teklif edeceim. Ve kabuln rica edeceim. Devletimizde bazen itlaf dahi vukubulmutur. Kan lekesi milletin n ve necbetine yakmtyacatndan bu hususdan ekinil-mesini iddetle iltizam ediyorum. kincisi bu gibi ahvalde fetvaya mracaat olunmak adet olmutur Bu gnde bir fetva alnmasn tavsiye ve teklif ederim. Dedi ve alklarla kabul olundu." eklinde Abdurrahman eref Efendi'den nakleden Merhum Kou, kendiliinden u szleri ilve ediyor: "Gazi Ahmed Muhtar Paann Abdlhamid'in adn azna alamay ayan dikattir, byk adamn devrilirken dahi heybeti vardr, koca mareal onun tahtdan indirilmesini konuurken adn sylemeye edebi insaniyet ve erefi askeriyesine uygun grmemitir. Kan dklmemesinden bahsetmitir, demek mebuslar arasnda 2.Sul- tan Abdlhamid'in 76 yana ramen idamn dnebilecek adamlar vardr ve onlarn o heyecanl gnde duruma hkim olmasndan korkutmutur." Diyen Read Ekrem Kou Abdurrahman eref Bey'in anlattklarna geiyor: ".Fetva emini Hac Nuri Efendi meclise arld. Celse tatil edildi. Fakat kimse dar kmad. Ayan ve mebusan reisleri ile

kabine erkn (Tevfik Paa kabinesi) ve mebuslardan fkh lminde bilgi sahibi bir ka kii mebusan reisi Ahmed Rza Bey'in odasnda kk fakat mhim bir encmen hlinde topland, mebuslarn hazrlad fetva msveddesini Hac Nuri Efendi beendi: <Tahtdan indirmede meymenet yoktur, teklif edin nefsini azletsin!> Dedi. Ktip, msveddenin sonunu <hl olunmak veya istifa teklif edilmek klarndan erbab- hail akid hangisini tercih ederse icrast eklinde tashih etti. Fetva tebyiz edilip eyhlislm Ziyaeddin Efendi tarafndan imza edildi. mzada kullanlan kalemi htra olarak Afymed Rza Bey ald. Meclise girdik. Ben de stifa taraftar idim, trihimizde tahttan indirme-ler daima uursuz olmutu, meclisde ayandan ve mebusan-dan bir ka kiiye fikrimi adm, kabul ettiler, fakat ekseriyet <Hal! Ht!> diye barmaya balad. Mebuslar tahtdan inde eklini kabul etmekle hkimiyet-i milliyenin kuvvetini gstermek istemilerdi. Reis Said Paa fetvann kabuln meclisin reyine arzederken ayaa kalkt, fetva ittifakla ayakta kabul edildi" eklinde bana nakletti diyor Abdurrahman eref Bey iin, merhum Read Ekrem Kou. Bizde hemen ilve edelim ki, reylerin verilmesi ayaa kalklmak suretiyle izhar edildiinden arada bir boluk gren Sultan Hamid'in dokuz defa sadarete getirdii Said Paa, rey vermekle ayaa kalkanlar kendisinin hemen yannda durmakta olan ve h-iml baklaryla topluluu szen ttihatlar etesinin reisi Talat Bey'e dnerek: <Talat Bey ,u boluada bir atf-u nazar eylesenizde karan ittifak ile alalm> demek suretiyle, bu yaman komitecinin yldrmlar saan baklar o tarafa evrildiinde biz de yava yava ayaa kalktk diyor Abdurrahman eref Bey. Bilindii gibi Abdurrahman eref Bey, devr-i Osman'de eitli nazrlklarda bulunduu gibi Osmanl devletinin son Vakanvis'idir, yni son resm tarihisidir, Byk millet meclisinde vefatna kadar da stanbul Mebusu olarak grev yapabilen ndir kimselerdendir. Bu meclisin hemen peinden yapt i, Sultan Hamid'e hal'ini tebli edecek heyeti semek olmutur. Bylece seilen heyete koymu olduu, Selanik mebusu sfatyla Emanuel Karaso'yu, Teodor Herzl yznden padiahdan iittii azarn intikamn, onu tahttan uzaklatrmakla alakal karar tebli heyetine koymakla alma frsatn vermi olmasdr. Ermeni Aram'da, habis ur olup heyet'de bulunmas bir hakaret idi Padiaha. Hele Dra mebusu Arnavut Esat Toptan'nin kabal: millet seni azletti eklindeki ifadesiyle ne kadar byk terbiyesizlik yapt. Halbuki o zat, Toptani'yi bir jandarma neferliinden paala irtika ettirmi, Arnavut kavmine olan muhabbetiyle, saraynn duvarlarn bu kavimden meydana getirilmi tfekilere emanet etmiti. Toptan; bu hayasz ifadesiyle, Arnavutlarn yz karas olmutur, padiahn bu kavime gsterdii . iltifat karsnda. Bylece de, Osmanl Devletinin otuzyl'dr yakalamaya alp, sonunda muvaffak olduu g-enme, yava yava dnya'da sz sahibi olma huu sundaki son hamlesi d dmann, teki Dnme, Mason, Irk ve Hristiyan amaline hizmet taraftarlaryla birletiler, hinler ile kaynatlar si min klc olan devlet-i liye'yi de uuruma ittiler. Mahmud evket Paa'nn hl esnasnda, padiaha, hayatnz ordunun eref ve namusunun teminat altndadr

ifadesinin sylenmesinde, phesizki padiahn hayatn emniyet altna almakdan kaynakland bilinen husustandr. Sei-nik'e gnderilmi olmas da, baz macereperestlerin, Sultan- Mahl Abdlhamid hn'n hayatna kasdlarn nlemeye matuf olduu ileri srlmesine, pek bir ey demek kabil deildir. nk; Mahmud evket Paa ngiltere'de bulunmu ve seramik zerine incelemeler yapt bunun neticesindede Yl-dz'daki seramik fabrikasna mdr olarak tyin olunmu ve rtbesi de, tmgenerallikteydi. Hareket Ordusu, Selnik'den yola ktnda da balarnda Hseyin Hsn Paa idi. Tabiatyla Hsn Paa, rtbece Mahmud evket Paadan bir de rece altta olup, padiaha 3.Ordu kumandanlna da atanan Mahmud evket Paa, iine koyuldu. Ordu kumandan sfatyla hareket ordusunun yanna gidip, kendisine bal olan Hseyin Hsn Paay komutas altna ald. Bu hareketi du-rudrmak iin yapt yoklamalar bir netice vermeyince, yaplacak iin artk, Sultan Hamid'in hayatnn izlesini nlemek olduuna dir almalar yapmakt. Htt; Ahmed Rza Bey'in yaymlanm hat- ratnda, M.evket Paa'nn, Yeilky'e geldikten sonra Yat klp yanndaki tesislerde de Ah-fned Rza Bey ile Ayan reisi Said Paay ziyaretle, mealen unlar syledii yazldr. Efendim; biz bu askeri padiahn hayat tehlike altndadr. Sizi onu korumak iin gtryoruz diye diye yola koyduk. Sakn ola ki, benden ifreli bir ekilde haber almadan yle, hl'di falan gibi kararlar almaynz. Bu asker byle bir eyi duyduunda, ba edilmez hle gelir. Diye tenbihde bulunduunu, daha sonra da, Yldz Saraynn enternesinin ikmalini tamamladnda syledii gibi ifreli haberi gndermitir. Demektedir. Sultan Abdlhamid Hn, kendisinin biraderi 5.Mehmed Murad Efendi'ye nasl senelerce raan'da bakmsa kendisinin'de orada muhafaza edilmesini istemesi sistemin yeni sahiplerince, uygun grlmemitir. Selnik'e Aiaatini kkne gnderiimitir. 23/Ekim/1912'de Selnik'in dmesinden bir hafta nce stanbul'a dnene kadar bu kkte kalm ve muhafz Ali Fethi (Okyar-eski bavekil ve meclis reislerinden) Bey'e bu kkn kendisine satn alnmasn istemiti. Kendisine stanbul'a dnlecei sylendiinde Balkan Savandan sz edilmi ve o da habersiz olduu bu savan nasl husule geldiini sorunca vaziyeti anlatmlar ve mehur olan u tedbiri sylemitir. <NasI olur balkan hkmetlerini birbirleriyle ittifak eder hale getirdiniz. Birini bulup Bulgar kliesini, baka birini bulupda Yunanllarn kliesini yaktirsaydnz, onlar dnya da ittifak edemezdi> demek suretiyle dersini vermiti. stanbul'a dnmeye itiraz eden Sultan Hamid, bana bir rovelver verin burada kalp savunma yapalm demek suretiylede celdet ve hamiyetini gstermiti. Sultan Hamid ve Aiaatini kk sakinleri Beylerbeyi sarayna yerletiklerinin haftasnda Osmanl devletinin bat'ya alan penceresi saylan Selanik, Yunan igaline mruz kalyordu. Mahl Hakan, Selnik'de toplam olarak 3 sene, 6 ay, 3 gn sren bir dnemi geirmiti. Beylerbeyi Sarayna pek rzas yoktu. Ya ilerlemi bu saray'n deniz kenarnda ve rutubetli olmas romatizmalarnn

arlamasna sebeb olacan dnmt. Gn geldi, kendisini devirenler 1.cihan harbi esnasnda ziyaret ettiler, ak! sordular. Fakat, yaplacak bir ey kalmamt. Yalnz bir defasnda Sultan Read'a stanbul elden kabilir bu yzden baehri Anadolu'ya tayalm veya geici olarak nakledelim dedikleri bilinmektedir. Bu husus Ab-dlhamid'e de, ifade edilmi, Sultan Hamid'de: asla byle bir ey yaplamaz. Biradere syleyin yerinden kmldamasn, eer yle bir ey yaparsa hanedan- li Osman'a Konya ovasnda koyun obanl kalr dedii pek mehurdur ve Sultan Read'da bu hususda eski padiahdan gelen ifadeye sarlm, teklifleri red etmitir. Htt, Sultan Vahideddin Hn'n dahi stanbul'u terk etmeyip, Anadolu'da iin bana gemektense o ii yapabilecek birine devredip, burada iki tarafl almak suretiyle de, yeri muhafaza dncesi, Sultan Hamid'in bu itihadndan geliyor denmesi, yanl bir ey olmaz. Sultan Hamid'in Aiaatini kknden stanbul iin refakatine gelenlerin nazrlardan Germiyanolu Dmad Arif Hikmet ve yine Vezir Dmad avdarolu Mehmed erif Paa olduunu ifade eden ztuna Bey; "Byk Trkiye Trihi" adl deerli almasnda, 7. cild, sahife 268'de aynen yle diyor: "Sultan Hamid'in, muhafzlarnn yannda, ikiside bilgin ve deerli eserler sahibi dmadlaryla konumas mehurdur. Gazete okumas yasak olduu iin kulaktan kulaa ald bilgi dnda siyas durumu etrafl ekilde bilmeyen Sabk Hakan drt balkan devletinin ittifakna ve bu ittifakn haber alnmamasna hayret etmitir. Makedonya'da klieler meselesinin ortadan kaldrldn renince, balkan ittifakn bununla zah etmi fakat ittifakn renilmemesi karsnda elilerin, ateelerin ne i yaptklarn sormutur. Allah bu hllere sebeb olanlar Kahhr ismiyle kahretsin, devleti hatrdlar! Dedikten sonra teessr iinde gemiye binmitir" eklinde konutuunu naklediyor. Abdlhamid Hn'n ahsiyeti 1842 senesinde dnya'ya gelen Sultan 2.Abdlhamid hn, 10/ubat/1918'de vefat etmitir. Yetmialt yllk bir mrn otuz yl Osmanl slm Devletini (OD) ynetmekle geirdi. 1909'da ittihatlarn taht'dan indirdii Abdlhamid hn Beylerbeyi Saraynda gzlerini dnya'ya kaparken, D yce devlet de gnein bat hzyla yarrcasna ittihatete tarafndan, batrlmann son kertesine getirilmiti. Sultan Abdlmecid Hn'n Tir Mjgn kadnefendi'den gelmi oludur. Bu kadnefendi, erkeslerin ipah kabilesinden olup, olu Hamid Efendi'yi pek kk yada ksz brakrak, dr-u bek'ya intikal eyledi. Harem'de bymeye alan hassas ocuk bir gn padiah babas Abdlmecidin yanna geldiinde, kvrk kirpiklerinde tomurcuk gibi gz yalar inci dizisi gibi sralanm olduunu gren Sultan Abdlmecid, yavrusunu hemen kaftanna dolayp, doruca ha-rem'e gemi, kendisine bir ocuk verememi bulunan Perest Kadnefendi'nin yanna varmt. Prest Kadnefendide bir erke hanmefendisi olup, merhume Tirmjgn Ka-dnefendinin mensup olduu kabile olan

ipsahlardand. Sultan Mecid, byk bir nezketle vede pek edibne bir hitbla: "Hanmefendi Hazretleri, bildiiniz gibi u gzleri domur domur yala dolu yavru, benim merhum hanmm ue szin de akrabanzdan Tirmjgn hanmefendinin yadigardr. Kendisinin yetimesini ve terbiyesini, sizin ehil ellerinize tevdi etmekten bahtiyarlk duyacam ltfen ona mfik bir valide olmanz ve benim de, kocalk hakkm iin bu fedakrl beklediimi itiraftan kendimi alamyorum" Demek suretiyle iknaya muvaffak olmu zevcine bir yavru veremeyen Perest Valide Abdlhamid Hn'n mesuliyetini seve seve deruhde etmitir. ok sonralar bir sohbet esnasnda vey validelerden sz aldnda, Padiah; benim Perestvlide, vey annemdir, fakat kendi z annem sa olsayd o da ancak onun kadar bana bakard. Demek suretiylede hem bu valideye olan minnetini, ifadeye frsat bulmu, hem de hatrinas bir insan olduunu sergilemitir. Trih lminin devlet idaresinde ehemmiyetine mdrik olarak kk yatan beri pek nem vermi ve daha nceki bahislerde de temas ettiimiz gibi, Osmanl saray, trihin sadece vakanvislik eklinde deil her olayn, davrann arka plnnn bilinip, lzm gelenlere retildii bir ilim dalyd. Bu hakikatin idrkinde olan gen ehzade bu ilme apayr bir alaka gsterdiinden, rendikleri hasebiyle olaylarn alaca istikameti kestirebiime hassasna sahip olmutu. Mesel amucas olan Sultan Abdlaziz'e kzan kardelerinin, hi birisine uymaz, amucasn korumak ve ona yaplan eitli tariz ve niyetleri bildirmekle, ayn zamanda hilafeti ve devleti korumu oluyordu. Sultan Hamid'le ilgili almamzn hemen bana koyduumuz kurduu messeseler lkenin ycelip gelimesini temine matuf olduu izahdan varestedir, bu sebeble gelimeleri pek iyi takip ettii de bylece kabul edilmelidir. Dnya'da iml edilen 2.otomobil'in kendisine hediye edildii pek bilinen ve de artc bir vak'adr. Ancak, bu otomobili altrtp nnden geirtmi ve sonra da, bu her taraf mteharrik bir let, bunlar altka haylice anr. O paralarn tamiri bizim lkemizde yaplamazsa darya ok paramz gider. Bizim ne kadar ok vali, kaymakam, paalar, kumandanlarmz var, bunlarn her birine birer otomobil versek devlet byk skntya der. Onun iin bu arabann paralarnn yapm, tamirlerini yapabilecek zenaat-kr yetiinceye kadar koyun garajda dursun demek suretiyle lks ve atafata yolu tkarken, milletin altunlarn dar peke ekmemenin resini bulmutur. Bu onun tutumluunu, smrye kapal bir zihniyetin sahibi olduunu gsterir. Sultan Abdlhamid Hn, babas Sultan Mecid'in davran gibi nzik ve herkesi ayakta karlar hlini bir miras olarak kendine dstr edinmitir. Namaz meselesinde ok hassas olup, bu ite temaruz eden baz ehzadelerini sizinle konumam, benim namaz klmayan evldm olamaz demek suretiyle, babalk otoritesini pek nzik fakat kafi bir ifadeyle hatrlatmtr. Musik hususunda babas kadar deilse de hayli bilgi sahibi olup, Hac Arif Bey merhumu bir mddet hapsettirmitir. Yapt bir beste ile kendisini affettirmeyi

bilen Hac Arif Bey'e babas kadar pek mltefit davranmamtr. Hac Arif Bey'de Sultan Mecid'e gsterdii saygy gstermemi, htt padiah ocukken kucanda ok tadn bir defasnda da kucandayken kk suyunu kardn uluorta anlatmas, edebe mugayir grlmtr. Tiyatro zerine ok nem vermi, Yldz Sarayna yaptrd tiyatroda saray mensuplar ve hanedan yelerine tiyatro zevki alad grlmt. Ancak, bat musiksi iin daha houna gittii sylenir. Dedektif romanlarn okur, bilhassa, erlok Holms'un yazar Cbnan Doyle'e tenkitler ve tavsiyelerde bulunmu, te yandan dnyann mhim bir aratrcs olan ve Kuduz Mikrobunu bulan Lui Pastr'e aratrmalarna katk iin ceb-i hmayunundan yni kendi parasndan bir ka defa klliyetli miktarda para yardm yapt gibi bunu pek nezaketli mektuplarla olaan-latrmaya almtr. Sultan Hamid ehzadeleinde, namaz ile olan nsiyeti kendisini dima murakabede tutma ansn salamtn Zahir ilimlerle beraber, sosyal ilimlere olan eilimi, zenaatkrlarn nemini kavrayan bir insan olduundan, Avrupa seyahatine Sultan Abdlaziz'in refakatinde gittiinde, dierleri kabukla megul olurken, Hamid Efendi, cemiyetin ihtiyac olan meselelere dir pek dikkat kesilmitir. Sultan Hamid ok merhametli bir insan olmas hasebiyle, otuz u kadar yl sonunda tasdik ettii idam karar says bei amamaktadr. Padiah iin evhaml olmamak kabil deildi. Btn dnya'nin gz zerinde olup, kimi mrne bereket dilerken, kimileride .bir an nce lp gitse diye dua ederdi. 2.Abdlhamid Hn, azeli Tarikatna mensup olup, eyhi Muhammed Zafir Efendinin irtihali zerine, eyhliin kendisine getiini, Zafir Efendi'nin oluna yazm olduu mektuptan istinbat etmek kabildir. Deli Mir Fuad Paa mahdumu Bnb.Asaf Tugay'n "bret" adl Abdlhamid'e verilen jurnaller adl kitapda padiahn, eyhini dahi takip ettirdii geer, padiaha takibi yapan hafiyelerin raporuyla sabittir. Yavuz Sultan Selim Trbedar, geim skntsndan yana biraz dertli bir hle duar olmu ve bir gn bu hlinden ikyet babnda Trbede padiahn sandukasna bir aplak vurarak, sende de bir ey yok der. Ertesi gn leden sonra Saray'dan gelen bir yaverin, trbedara ihsan- ahane getirir. Bu arada da yaver trbedara bir daha merhumun sandukasna aplak vurma diye,tenbihini yapar. nk Yavuz Selim, Sultan Hamid'in gece ryasna girer ve trbedarn yaptn ikyet eder. Bunun zerine Abdlhamid hn, hem adamn skntsn gidermek hem de ikyetin gereini yerine getirmi olmas mhimdi Birde meczuplar ile alakal bir vak'ay anlatalm: Kuuba- Sami Bey.isimli bir zat, padiahn yanna girer ve Bayezid civarnda meczuplarn sebeb olduu baz vak'alar anlatr. Bunun zerine; bu mecazibin, bunlar yapmamasn nasl temin ederiz diye dnyorlar sonunda bunlarn zerinde hayli sz sahibi bir zat olan Ftih Trbedar Ami Efendiye gitmeye karar verirler dolaysyla, faytona binerler, Ami Efendinin yanna gelirler Sultan hilafet almetlerinden baz eyleri Ami Efendinin nne frlatr ve buyrun siz idare ediniz diyerek, sze

giritiinde, Ami Efendi, alar ve Efendimiz benim yapacam bir ey yok. Beni dinlemiyorlar, diyerek zr diler ve gene de kendilerinin emrin de olduunu beyan eder. Elimden geleni yapmaya alacam demek suretiyle takdiri ilhiyi imam ettii grlr. Bu byk padiahn yce ahsiyetine dir aada baz kanaatler ve bizzat kendilerinin anlatt, hatratlarda yer alan pek trih kitaplarna aklyla girmemi malumatlar vermeyi uygun bulduk. arkn Gerei Ve Abdlhamid Hn Sistem Yayncln neretmi olduu "2. Abdlhamid'in Yneticilik Srlar" adl eserde sayn yazar Adnan Nur Baykal Beyefendi; nsz blmnde iki mhim cmleyi dercetmeyi ihmal etmemi. lk cmle ad resm senariste km sayn Turgut zakman'a aid. Demekteki: "2. Abdlhamid ya hi kusuru yokmu gibi vlp gklere karlmakda, ya da hi olumlu hizmeti olma m gibi btnyle yerilip batrlmaktadr.." Dier cmle ise; bir Macar Yahudisi olan Trkolog Vambery'den: "Benim arkllarn dncelerini okumaktaki tecrbem, 2. Abdlhamid gereini, tahlil etmeye yeterli deildir." Bu; iki cmlenin her biri yalnz bana toplu bir mna aksettirmiyorsa da, birlikteliinde byk bir ifadeye ve tesbite gtrmesi kanlmazdr. O da; bavurulacak olan yol, bahse konu padiahn kendini anlatmas esas alnmal! Bu da kaynaklara baldr ve kaynaklar ne derece inanlr salamlktadr? Bu sorunun cevab, konumuz iin kolay verilmez cinstendir... Sayn smet Bozda Beyefendinin hazrlad ve Kervan yaynlarnca hayli basks yaplan Hatrat'n, stanbul'un 23 merkezindeki Serda Datm Tekilat olarak, merhum Salih Doan Pala, merhum brahim uysal, Nazif Keskin ve ben Metin Hasrc, organize ettiimiz seyyar kitap sat tezghlarmzda tarafmzca dahi satlan binleri at idi. Aka.binde Dergh Yaynlar; "Sultan Abdlhamit Siyasi Hatratm" ad ile Ali Vehbi Bey adl bir zat tarafndan Franszca yazlm alma, tercme edilmi. Ancak bu kitaba sunu yazan yayn evi mtercimin adn belirtmediinden, ortalkda dolaan rivayetler muhteliftir. Biz yine de Ali Vehbi Bey'in olduu sylenen eserden istifade ederek baz hususlar da, Abdlhamid hn' tanmaya alalm. Diyorki Koca Padiah: Said Paa; grevi kabul ettiini hatratnda beyan ediyor. Yine bu sadaretinden dmesine badi olan vakalar paann hatratndan zetlemeye girielim: "Padiah; lkede kendisi hakknda kt niyet beslendiini, stanbul'da bir ihtilf havasnn husul bulmakta olduunu, btn bunlar iin Mah-mud Nedim Paa ile oturup, iddet tedbirleri almamz hususunda kat'i bir lisanla emirleri oldu. Mahmud Nedim Pa-a'nn bu hususlarda almalar bir ka seneyi bulmu hazrlklard. Fakat ben makam- sadaretin ortak kabul etmeyeceini, benim memleket menfaatlerine dir grlerim ile Mahmud Paannkiler arasnda derin muhaliflik bulunduundan istifa yoluna gjtdim. Fakat istifam kabul grmedi. Aradan 57 gn gemiti ki bir gece saraya arldm. Gittiimde huzuru hmayuna dahil olduumda, pek sert bir muamele ve bir ok azar ile

karlandm." diyen Sa-id Paa hatratnda yle devam etmekte: Zt- ahane oturmama msaade etmedi. Kendileri de ayakta dolaarak bir eyrek saat kadar gnl krc, izzet-i nefis yaralayaci ifadelerde bulundular. Azarlarnn sonuna doru bir gn evvel-Saray'da gz altna alnan Mir Deli Fuad Paa'ya isnat edilen bir crm hakknda Man mud Nedim Paa ve Ahmed Cevdet Paa'nnda bulunduu huzurda ve Cevdet Paa'nn kalemiyle tutulmu bir istintakname elime padiah tarafndan verildi. Ben bunu okumaya balaynca zt- ahane seri adamlarla bana yaklaarak aramzda bir admlk mesafe kalmt ki baklar, azar dolu ve ok abuk cevap vermemi emrediyordu. Varakada yazlanlar ise; padiahn taht'dan indirilmesi iin, Dastanllardan meydana gelen cemiyet kurulduunu ileri sren ihbarlara aid bir tahkikat idi. Cemiyetin bu ideki aidi, zt ahanelerinin kendi muhafazasna tahsis etdii ve bir nev'i hususi askeri imtiyaz verdii daistanh'iardan meydana gelen asker gurubu olup, bu askerin ba sarayn inde Dastanl Mehmed Paa imi. Fuad Paa ve sair baz kimseler cemiyette, ben de gya cemiyet reisi irniim! Seri bir bakla yaptm okuma bana bu kadar bilgi verdi. Zt- ahane devama imkn brakmayp istintakiyeyi elimden ekip ald ve: 'Bana ne diyeceksin? Sualini tevcih ettiler. Cevap verme imkn kstl idi. Konuturmuyordu. Ancak; asl fasl olmayan eylerdir mnasna gelecek beyanlarla meramm arzedebildim. Fakat; O azar dolu szler devam etmekteyken, zt- ahane mhrm ver dedi. te o zaman mkil mevkiide kaldm. nk mhr hmayun zerimde deildi. Hatemi liyi antamda tardm mabeyne arldmda huzura girereken antay adammda brakmtr. Efendimizden mabeyne gidip antay alma msaade etmesini istediler. ok daha kzdlar ve pantolonun cebinden mein bir muhafaza iin- deki kk rovelveri karp bama tuttular. Emanet-i hmayununuzu veririm. Ben de olan emanet-i ilahiyeyi de ondan sonra alrsnz dedim. Bunun zerine rovelveri bamdan ekip byk salonun kapsndan karak antasn getirsinler! Emrini verdiler. Yanma geldi ve rovelveri bama tutarak, mh rm kmazsa buradan ln kar' diye azar dolu szlere devam etdiler. anta geldi, ald mhim teslim edildi. Artk kzgnlk baka taraflara yneldi. Kendisinin hl veya imhas hakkndaki szde karan ciddi ve sahici addediyor. Akabinde Sultan Murat gya tahta kmaya hazr, htt saraynda ihtiyaten bir takm krtler saklanm itikadnda bulunuyordu. Eer bu hal tahakkuk ederse evvelbevvel beni paralatacan szlerini ekledikten sonra nme dp, harem ile kendi dairesi arasnda bir odaya beni gtrd. Hapsedip, kapy kilitleyip gitdi. Diyor hatratnda Mehmed Said paa. Kymetli biyografi stad bn'l Emin Mahmud Kemal nal merhum bize yle sesleniyor; "Paamn (Said Paa) 7.defaki sadaretinde kitabet hizmetiyle yannda bulunduumdan gece ve gndz, hatta yatakta iken, mhr- hmayunun al-tun zincirle boynunda asl olduunu grdm. Mhr yannda bulundurmamasndan dolay daha nce azara uray iine oturmu ki, o gnden sonra koynunda tamak vazgeilmez adeti olmu.

Filibe Vak'as! Tarihler; 1302/1885'i gsterirken d tahrikler yardmyla Filibe'ye getirilen bir kayz Bulgar, buradaki hkmet konan basm ve valiyi hapsetmilerdi. Ertesi gn Cuma Namazndan sonra vekiller heyeti mabeyn (saray)'de topland. Bu arada Bulgaristan Prensi Batemberg, gnderdii beyanatnda, ark Rumeli'nin artk Osmanl ynetiminde olmayacan, kendisinin idaresinde bulunacan bildiriyordu. Bunun zerine yaplan toplantda derhal asker gnderilerek buna mni olunmasn, bu meselede anlamal devletlere bilgi verilmesini reyimle birlikte belirttim ve heyeti vkel bu teklifi kabul etti. Ancak bu ekli, padiah efendimiz kabul etmedi. Zilhiccenin/14.gn olan 25/eyll/1885 Cuma gn babl'ye giderken, Karaky civarnda bana yetien yaver tarafndan mabeyne gtrldm. Hemen huzura karldm. Bir saat kadar sren konuma ve azardan sonra dar kma msaadesi verildi. Daha sonra da beklemem emredildi. Akam saatine kadar orada bekledim. Serasker Gazi Osman Paa bulunduum odaya gelip, yemek iin odasna davet eyledi. O srada da dveti padiah vukubuldu. Gittim, iki saat bekledikten sonra yalnz olarak huzura alndm. nce mhr istendi verdim. Mahbusiyetim vukua geldi. Bir odaya konuldum. Her an arlrm diye saat bekledim. Sorunda azarlamalarn zc te'siri uyumama sebeb tekil etdi. Dalmm. Benim; Filibe'ye asker gnderme teklifim gya zt- ahaneyi tahtdan indirmeye donkm! Ertesi gn saraydan kmama msaade olunduunda eve geldim. Kmil Paa'nn sadarete, baz vkelann da deitirildii grld. Ben bir oldu bttiye kar karken, bama saray'da azarlanmakdan tutunda hapsedilmelere kadar neler gelmiyordu" demekte Said Paa. Hakikaten Berlin antlamas hkmlerine gre bir vilyetimiz olan ark Rumeli yni Dou Rumeli'nin Bulgarlarca ilhak edilmesi, kar kalm diyen sadrazam gtrd doruda! Br de padiahn gz ve sz ve hatratndan olanlar gzleyelim: Hatirt- Sultan Abdlhamid-i Sni isimli eserde koca sultan yle diyor: "ark Rumeli meselesinde benim (Sultan Hamid) zaaf gsterdiimi pek iddia etdiler. Zaaf gstermek mevcud kuvvetden istifade etmemek demektir. Hangi kuvvet mevcud idi ki, Dou Rumeli'de hakkmz koruma hususunda kullanlmad? Bunu dnen ve syleyen bir insaf sahibini bu gne kadar iitmedim. Bulgar Prensi Batenburg, Filibe'ye mstevli olduktan sonra durumdan hkmetimiz haberdar olabildi. O da Rus sefirine gelen bir telgrafnameden, telgraf nzn zzet Efen-di'nin beni haberdar etmesiyle mmkn olabilmidi. Said Paa sadrazam idi. Tahtdan indikten sonra okuduum baz beyanat ve yazlarnda Said Paa'nn; vakalar kendi lehine tahrif etmi olduunu hayret ve teessfle grdm. Said Paa; Bulgarlarn tecavz edeceklerini daha evvel haber alamamt. Olay stanbul'a aksettikten sonra bir hayli tered-dtn akabinde ura-y devlet reisi Akif Paa'nn beyanat onu ikna etmiti. O dnemde Filibeye

asker evkinde hem mkilt hem de tehlike vard. 93 savanda tarumar olan ordu henz toparlanamamt. Hazine tamtakrd. Baz vil-yetlerdeki jandarmalar yirmi-otuz aydr maa alamyorlard. Byle bir haldeyken srf namdan ibaret olan hakk' hkimiyetin adna neticesi mehul ve karanlk bir harbe girimeyi tehlikeli grdm." Diyen hz.padiahn hatratndan u paragraf alarak okurlarmn bilgilerine arz edeyim: "Gavriyel Paa diye bir Bulgar'n Rumel ark valiliinden kovulmu olmasndan dolay gzm kizararak ie giriseydim, 1328/1910'daki felketi, o zaman yni ordusuz, parasz, pulsuz, hazrlksz bulunduumuz bir devirde kendi elimle hazrlam ve davet etmi olurdum. Hazm gsterip ihtiyatl davranp, 1328/1910'da yaanacaklar, 1301/1885 eyllnde yaardk!" Demekte. Said Paa ayn zamanda apur elebi lakabyla ve biraz da kmsenerek anlmaktayd halbuki byle kltc bir lakabn bir Osmanl sadnazamna verilmesi bizce doru olmayan hususattandr. Said Paa; infisal ettii bu yukarda baz anekdotlar verdiimiz 4. sadaretinden 1895 ylnda infisal ettikten sonra bu makama yeniden avdet ettiinde tam tamna 5 sene, 11 ay, 9 gn gibi bir zaman dilimi gemitir. Bununda almamzn ba taraflarnda sz konusu ettiimiz 1897 OsmanlYunan harbinin muzaffer kabinesinin reisi Halil Rfat Paa'ya, Sultan 2. Abdlhamid hnn "yaadnz mddete sadnazammsnz" szn vermesinden ve bu ahdini yerine getirmesinden kaynaklanmtr. Mehmed Said Paa; 09/11/1901 tarihinde geldii makam- sadaretden 1 yl, 1 ay, 26 gn sonra 14/01/1903'de infisal ettiinde 6. sadaretini yaamt. Aadaki satrlar padiahn yni Sultan 2.Abdhamid Hn'n ahsiyetinin iinde mtalaa edilmesi gereken beyanlardr. Kaptlasyon lgasna Teebbs "Kbns'da kapitlasyonlar kaldrmak istediimiz iin, Avrupa matbuat da Atina gazetelerine uyarak kyameti koparyor. Sanki biz bakalarnn hakkn yiyiyorrnuuz gibi bir hal yaratyorlar. Halbuki bitaraf bir kimse, ecnebilere verilen bu kapitlasyonlarla, bizim hakkmzn inendiini ve adaletsizliin bize kar yapldn gayet iyi grebilir. Rumlarn elde etmi olduklar imtiyazlar muhafaza edebilmek iin, yeri g birbirine katmalar tabidir. nk Rum kapitlasyonlar ykldnda PanHelenik propogandas yapamayacaklar aktr. naallah, bu imtiyazlar ykmak hak ve kuvvetini Allah bize ksmet eder." Hayatm Muhafaza Tedbiri "Hayatm, bana sadk olanlarn uyanklna borluyum. Bamdan geenler, asab en kuvvetli insan dahi sarsmaya kfidir. Btn bu tecrbelerden sonra ihtiyat l olmama, amamak lzm. Bir ok insanlarn bu sinirli hlimden faydalanmaa altklarn, hafiyelerin, jurnalcilerin alak namussuz insanlar

olduklarn, dini mizinde, mzevirleri tel'in ettiini gayet iyi biliyorum. Fakat geni bir haber alma tekilt kurmam olsaydm, etrafm saran tehlikelere kar kendimi korumam kabil olamazd. Hill le Ha Arasndaki Mcadele "..Avrupa halkn aleyhimize dnmee sevk eden sofu papazlardr. Hal seferleri zamannda hristiyan gruhun memleketimizde yaptklar mezalimi unuttur- mak, rt-bas edebilmek iin, her trl iftiray mubah grmlerdir. (.).Kuds'de ki mukaddes topraklar iin her iki tarafnda kan dkmesinin nne geilebilirdi. Nitekim hristiyan haclarn Kuds' ziyaret etmelerine her zaman msaade etme-dikmi?.(.) Etraf mslmanlarla evrili olan bu ehri neden hristiyanlara terk edelim?(.) steyen istediini sylesin, fakat mukaddes topraklarn sahibi olmak hakk her zaman bizim olmutur ve yle kalacaktr. Mektep Ve lahiyat Ben tahta ktmdanberi, ilk mekteplerin says on misline kmtr (20bin mektep). Bu adet maalesef hla azdr ve haka kfi gelmemektedir. Liselerimizin seviyesi gayet yksektir. Mkemmel olduklar herkes tarafndan kabul edilir. Ancak daha fazla lise kurmamak bunlarn yerine mhendis, mimar gibi fen adamlar yetitiren messeselere talebe hazrlyacak rtiyeler amak daha yerinde olur. Memleketimizde kfi derecede asker ve memur vardr, ulemamzn ifrat derecede muhafazakr olmasndan dolayi-da, yksek mekteplerimizi modern hle getirmek ok gtr. Kahire'deki El Ezher ilahiyat fakltesinin, talebelerimizi ekmesinin yegne sebebide zamann icablarna uymann elzem olduunu anlam ol- malarndandr. stanbul Drl-funn'unu Kahire'dekinin dnunda (alanda) kalmya mahkmdur. Edebiyat-San'at Ve Kltr Biz Osmanllar eski ve byk bir medeniyetin sahibi olduumuzu unutmamalyz ve Avrupa medeniyeti ile gzmz kamamamaldir. Mimari eserlerimiz, iki binden fazla ir yetitirmi olmamz da bunu ispat eder. Bunlardan Fazl,Lmi, Baki gibi irlerimizin eserlerinde fevkalade bir gzellik ve tam mkemmeliyet vardr. Daha sonra Galib, Pertev, Keml, Abdlhak Hmid gibi irlerimizi sayabiliriz.(.) Hereke'deki hal fabrikamzda ve dier endstri sanatlarmzda yabanclar taklit etmekten 'kanmalyz. Sa'nat ve edebiyatmz kendi topramza ait mevzular, kendi milletimize has esaslar zerinde ina etmeliyiz.(.) Genlerimizde memur, asker veya ulemadan olmay tasarlyorlar; neden hi bir Osmanl, byk bir tccar, mahir bir zenaatkr veya bir fen adam olmay dnmyor? Ben de marangozluk san'at ile megul

olduumdan halka iyi bir numune saylrm.(.) Bir gn; erefime bestelemi olduklar mar aldm. Bu bir gn iin epey fazladr. Muhtelif milletlerden olan ve ahsma eserlerini ithaf eden bestekrlarn says, imdiye kadar ikibini bulmutur. Bu insanlar nasl mkafatlandr-mal? stanbul'a gelip huzuruma kabilmeyi temin eden sanatkrlarn her birine neden hediye vermeye mecbur olaym? stelik arbal musiklerini sevmiyorum. aldklar paralarn ok g olduuna phe yok; fakat ben zihnimi yoran musikyi deil, dinlendirici musikyi tercih ediyorum. Klsik musikyi tercih edecek kadar musikiinas deilim. Musikye byk istidad olanlardan biri, olum Burha- ned-din'dir." (agk:sh. 190/193/202/209/210 Hatrat- Abdlhamidi Sn) Sultan 2. Abdlhmid 21/Eyll/1842'de domu, vefat ise 10/ubat/1918'de Beylerbeyi Saraynda kalb rahatszl ve cierin ihtikandan mtevellid vukubulmutur. stanbul'un igaline grmek bahtszlna uramamtr. Dedesi Sultan 2. Mahmud'un Trbesinde amucas Sultan Abdlaziz Hn'n yanna defnedilmitir. Tahta getii trihden indirildii trihe kadar otuz seneyi ikmle ok az bir zaman kalmt. Aaya hanmlar vede ocuklarn kaydederek peindende sad-razam ve eyhlislmlarn belirtecek listeyi kaydedelim. 2.Abdlhamid Hn'n Hanmlar Ve ocuklar lk izdivacn Nzikeda hanmefendi ile yapan Sultan Hamid kendisinden 8 ya kk bu hanmla evlendiinde 2. ve-liahd idi. 1850 doumlu Nzikeda hanm, esmer, siyah sal siyah gzl uzunca boylu bir hanm olup, ulviye sultanhanm dnyaya getirdi. Bu trihin 1868 senesi olduu grlyor. 1895 senesinde Yldz saraynda vefat bulan Nzike da hanmefendi Yenicami'de 5. Murad Trbesine defnolunmutur. Fevkalade gzel pi-yano ald kaydn koymadan edemiyoruz. kinci hanim olarak Sfi-Nz Nur efzn ismi tayan zevcesi 1851'de dnya'ya gelmi ve izdivacndan ocuk olmamtr. Clzun boylu narin yapl sansn olan bu hanm, 1915'de lm ve bu hanmn kendi istei zerine Abdlhamid hn boam ve mr boyu elli altun maa tahsis etmitir. Bu hanm daha sonra Safvet Bey adl Sultan Hamid'in esvabba-s olan zat ile izdiva yapmtr. Padiah hanmlarnn boandktan sonra ba zlarnn evlendiini buna engel olunmadn hatrlatmak iin bilhassa bu maddeyi kaleme aldk. 3. Hanmefendi ise, Bedr-i Felek hanmefendi olup, 1851'de domu 6/2/1930'da vefat etmitir. Sultan Hamid bu izdivacn 15/11/1868'de Dolmabahe saraynda evlenmi bu srada 2. veliahd idi. Bu izdivacdan ilk olu dnya'ya gelen padiahn, Selim Efendi ve Zekiye Sultann bu hanmndan doduunu kaydetmi olalm. Bu hanmefendi, hanedan yelerinin yurd dna gnderildii dnemde yal olmas hasebiyle tercih kendisine braklm o da gitmemeyi tercih etmitir. Sultan Hamid'in 4. kadnefendisi Bidr Kadnefendi olup, 1858'de domu ve

einden 41gn nce 1/1/1918'de dar- beka eylemitir. Yahya Efendi derghnda ehzade Kemaled-din Efendi Trbesine defnolunmutur. Vefat Erenky'de vukubulmutur. zn boylu, yeil gzl gzel bir hanm olup, Abdlkadir Efendi ile Nime sultanhanm dnyaya getirmitir. Padiah'n 5. zevcesi Tiflis doumlu Dilpesend kadinefendidin Bu hanmefendi 36 ya iinde 1901'de vefat etmi ve Naile Sultanhanmn annesidir. zn boylu ve kumral olduu bindirilmektedir. 6. Zevce ise; Mezde Mestan hanm olup, 1869 doumludur. Burhaneddin Efendiyi dnya'ya getiren bu hanmefendi uzun boylu kara gzl, siyah sal bir hanmefendi imi. Apandisitinin patlamasndan meydana gelen peritonitten vefat 21/1/1909'da vukubulmutur. Yahya Efendi derghna defnolunmutur. 7. zevce ise, Emsal-i Nur ise 1866 doumlu olup, uzun bir mr srp, 84 yanda 1950'de Niantanda vefat etmitir. diye Sultan'n annesidir. Yahya Efendi derghnda defnolunmutur. 8. izdiva Aye Dest-i Zer Mfika "Kayhn" hanmefendi ile olmu Hopa 1867 doumlu 16/7/1961'de 94 yan iindeyken irtihal-i dr- beka eylemitir. Aye Sultanhanmn annesidir. Mfika kadn, 2. Abdlhamid hn' hi brakmam adet tek eiymi gibi oldu hl vak'asndan sonra. Padiahn dier hanmlar ocuklaryla oturma kkn semiler idi. Dier bir ismi Aye Pertevniyal olup dier adn padiah taktndan trihe Mfika olarak gemitir. Bu hanmefendi, Ruslarla yaptmz 1877'deki savada ehid den Abaza bey'i Gazi ehid Ar Mahmud Bey'in Emine hanmdan doma kzdr demektedir. T.Ylmaz ztuna Bey, Hanedanlar adl kitabnn 309. sahifesinde. Vefatnda Yahya Efendi derghna defnoiunmutur. 9. Evliliini Sz-Kr Kadnefendi ile yapan 2. Abdlhamid Hn, bu hanmndan Refia Sultanhanmn dnya'ya gelmesiyle bir kz evlad sahibi daha olmu oldu. 1873'de stinye'de doan Szkr hanmefendi, padiahla evlendiinde trihler 1890 yln gstermekteydi. 1945 ylnda vefatnda Beyrut'da olduundan, am'da Osmanl hanedanna ayrlm bulunan Sultan Selim Cmiinin haziresinde defnolundu. 10. zdivacn yapan padiah Peyveste hanmefendiyle bu izdivacndan doan Abdurrahim Efendinin babas olmak na-sib olmutu. Peyveste kadnefendi, 1944'de 2. dnya harbi esnasnda Pris'de vefat ettiinde ya 71 olmutu. Bobigni islm mezarlna defnolundu. Doumu 1873 senesinde olmutu. 11. zdivacn ise Fatma Pesend hanmefendi ile yapan Sultan 2. Abdlhamid'in Hadice sultanhanm adl kz bu evlilikten olmutur. 1876 doumlu bu hanmefendi, evlendiinde takvimler 1896'y gsteriyordu. Vefat 1925'de vukubuldu ve Karacaahmed Kabristannda kendi trbesine defnolundu. 12. zdiva; Abaza kavminden Behice Maan hanmefendiyle yaplmtr. 1882'de doan bu hanmefendi ikiz olarak Nureddin Bedreddin adlan verilen iki evld dnyaya getirmitir. 1969'da vefat vukubuldu. Makberi hakknda bir bilgi elde edilemedi. Yaayan torunlarnn olduu bizce malumdur.

13. zdiva ise; 1887 Bartn doumlu, Saliha Naciye hanmefendi ile vukubulmu bu hanm Abid Efendi ile Smiye Sultanhanm dnyaya getirmitir. Naciye Kadn Efedi de padiahla birlikte Selnik'e giden kadnefendisidir. 1923'de Erenky'de vefat vukuubulmutur, 2. Mahmud trbesine yni zevci'nin yatt trbeye defnoiunmutur. 14. Evliliini Drdane Hanmefendi ile yapan padiah 2. Abdlhamid hn, 1867 doumlu bu hanmndan ayrlm ve esvabcbas smet Bey'in olu Trik Beyle evlendirdi. 1955'de 88 yanda olduu halde vefat etmitir. Kabri hakknda kayt bulamadk. 15. zdiva ise stanbul 1890 tevelltt Clibos hanmefendi ile yaplm olandr. Bu hanmn boayan padiah Sultan Hamid, Emin Paa ile evlendirmitir. 1955'de sa olan bu hanm hakknda baka bilgi bulunmamaktadr. 16. ve son izdiva Nazliyr Hanmefendi isimli hakknda bilinen boad ve evlendirildiidir. Yeni izdivacnda bir kz olmutur. 1876'da Sultan Hamid'in gzdesi olduunu, ztuna Bey kaydediyor. Sultan 2. Abdlhamid Hn'n kzlarna gelince; bunlarn, saysnn on tane olduunu syleyebiliriz. Bu on kzdan alt tanesi padiah hazretlerinden nce vefat ettiler. Bylece, alt tane kz evldn ve bir de, erkek ocuunu topraa vermi bir baba olarak gryoruz Sultan Hamid'i, herhalde bu vefatlar insan hayli elemnak ve muzdarib eyler sanrm. Bu bakmdan tahtn kaybetmek mnasna da gelse Saray' ku-atan kuvvetlere, Hareket ordusunu daha Selanik'ten yola kar kmaz onlar Hassa Ordusu vastasyla durmay teklif edenlere evet demeyip, ben mslmanlar biribirine krdrmam demek suretiyle merhamet hususundaki yceliini seriliyor. Tfekiba Thir Paa'nn yalvarmalar karlnda verdii emir yledir: Ben m'minlerin birbiriyle dvmesine rza gsteremem, imdi git, Saray'n Orhaniye tarafndaki kapsn atr ve ne kadar muhafz ve de silahor varsa gnder demek suretiyle dncesini tatbike koyar. Harekttan sonrada Tahir Paa, mahkemede verdii cevaplarla nl mert bir insan olduunu gstermi Heyet-i hkimeye braksayd, sizleri Selnik'e kadar kovalardm demitir. Neyse biz imdi Sultanhanimlann ksa kimliklerini vermeye gayret edelim: 1-CIlviye Sultahanm; Dolmabahe saraynda 1868'de dodu ve 5/10/1875'de kibritle oynarken nedimesi ocuk bir criye ile birlikte yanarak vefat ettiler. Yenicmi trbesine defnolundu. 2-Zekiye Sultanhanm; 21/1/1872 Dolmabahe saraynda doup, 1950'de Fransa'da 78 yanda vefat etti. lk izdivacn Gazi Osman Paa'nn olu Ali Nureddin Paa ile Yldz Saraynda 20/4/1889'da evlendi. Zekiye Sultan saraynda toplam 200 kiilik bir hizmet kadrosuyla yaarken, Fransa'nn Pau kasabasnda kk bir otelin tek odasna sndlar yurd dna karldklarnda. Otel sahibi bir Ermeni olup, Gazi Osman Paa'nn olu olduu iin, Ali Nureddin Paa'dan vefatlarna kadar cret almad. Zekiye Sultanhanm vefatnda yaad Pau'da defneolundu.

3-Fatma Nime Sultanhanm 5/8/1876'da babasnn l.ve-liahdl esnasnda dnya'ya geldi. Tirana'da 1945'de 69 yanda olduu halde vefat etti. Oraya defnolundu. Bizim ocukluumuzda yzdmz Ortakydeki Lido Havuzunun bulunduu yer Nime Sul tannanmn saray imi. 1938'de Arnavutluk'da Tirana'ya yerlemitir. Msr Hidiv'i Abbas Hilmi Paa Nime Sultanhanmla izdiva etmek istediysede, Sultan Hamid, talibin dedesi smail Paa'dan nefret ettiinden teklifi red etti. Htt kendi cariyelerinden birini Hdivle evlendirdi ve ona bir Hnedan- I-i Osman nian verdi, Msr tarafndan ynetilen Taoz Adasn alp Selanik vilyetine balad. Bu Sultanhanm, Dmad Mehmed Kemaieddin Paa oldu ki bu Paa Gazi Osman Paann 2.olu idi. 6 sene sren izdivalar noktaland. Dmad Paa rtbe ve nianlar alnmak suretiyle Bursaya srgne gnde rildi, Nime Sultan 2. Evliliini kodralzde Mahmud Celleddin Paa ile yapt. 4-Nile Sultanhanm 1884'n birinci gnnde dodu. 25/10/1957'de Erenky'de vefat etti. zdivacn Germiya-nolu Arif Hikmet Paa ile Kurueme Saraynda 27/2/1905'de yapt. Bu dmad Paa, hayatn 1942'de Bey-rut'da tamamladnda 69 yann iindeydi. 5-Seniyye Sultan (1884'de doup, ayn sene vefat etdi. 6-Seniha Sultanda 1885'de doup, ayn sene vefat eyledi. 7-diye Sultanhanm ise, 1886!da Yldz Saraynda domu vede en yal padiah kz olarak 91 yan iinde olduu halde yaad Cihangir'de 20/11/1977'de vefat etmitir. Amerika'da dhil, bir ok lkeyi dolamtr. Kendisiyle evlenmek istiyen, Said Paa'nn mahdumunu, hl vak'asnda, babasna nice kallelikler yapm olan mstakbel kaimpeder yznden bu teklifi red etti. Enver Paann talebine ise, babasn tahttan indirenlerin arasnda ve mhim biri olduundan onu da red etti. Enver Bey'de, Sultan Read'a yapt baskyla Naciye Sultanhanmla izdiva talebini iletti. Bu hanm ehzade Abdrrahim Efendi ile nianlyd ve bu ehzade Sultan Hamid'in oluydu. Bu nian bozularak, izdivac gerekletirdiler. diye Sultanhanm; lk izdivacn Fahir Beyefendi ile 1910'da yaparak, 12 seneye yakn birliktelik srdrmlerdir. Fahir Bey, 1922'de Nianta saraynda vefat ettiinde evlilik son bulmu oluyordu. diye Sultan 2. evliliini de, 1885'de domu Read Hlis Bey ile yapmtr. Bu evlilik 1931'de gereklemitir. Read Hlis Bey'in 1944'de-ki vefatyla son bulmutur. adiye Sultanhanm vefatnda 2.Mahmud trbesine defnolunmu bylece de babas Abdlhamd'in yaknnda son uykusunu uyuma ansn bulmutur. 8~Hamide Aye Sultanhanm 1887'de; Yldz Saraynda dnya'ya gelmitir. Vefat ise Austos/l960'da Beikta Serencebey'de Gazi Osman Paa konanda vukuubulmutur. 73 yan srdrmekteydi vefat esnasnda. Kabri Yahya Efendi derghndadr. Hanedan ile birlikte seyahat mecburiyeti balyan bu Sultanhanm'n trihe byk hizmetini unutmayalm ve "Babam Sultan Abdlhamid" adl eseri bunu salamtr. Mehmed evket Eygi bu eseri basmtr. Aye Sultan 2 defa evlenmi ilkini 1873 Beyrut doumlu Ahmed Nmi Bey'le 1911 'de Sultan Read'in huzurunda Dolmabah-e saraynda kylan nikhla gereklemitir.

1921'de talak vukuubulrnu, 1926-1928 arasnda kendisini Abdlhamd'in damad ve torunlarnn babas olarak seim propogandasnda takdim etmi padiaha olan sevgi bu zat Suriye devlet bakanl seimlerini kazanmaya tamtr. Aye sultanhanm 2. izdivacn 1877'doumlu stanbullu Mehmed Ali Beyefendiyle, 3/ 4/1921'de Yldz Saraynda yapmtr. Bu zat son padiahn yveriiini yapmtr. Bu padiahlar, geriden ne doru, Sultan Vahideddin, Sultan Read ve 2.Abdlhamd'dir. Aye sultanhanmn her iki evliliinden de ocuklar olmutur. 9-Refia Sultanhanm ise; Yldz saraynda 1891'de domutur. 47 yanda olduu halde 1938'de Beyrut'da vefat etmitir. Piyano alar, resim yapar bir sultanhanm olup, kabri Suriye'de am'da Sultan Selim Cmiindedir. zdivacn, 1885 doumlu Ali Fuad Beyefendi ile 1911'de eyhlislm Musa Kzm Efendi tarafndan kylan nikh sonrasnda yapmtr. Damad Beyin babas mehur Ahmed Eyyb Paa'dr. 10-Hadice Sultanhanm, bu dnyadan 7 ay km ald. 1897'nin 7. aynda doup, 1898'in 2. Aynda irtihal eyledi. Yahya Efendi derghna defnedilen Sultanhanmn Kupala-zndan vefat vukubulmutur. Sultan Abdlhamid Hn- Sni ili Etfal Hastanesini bu kznn ruhu iin yaptrd. 11-Aliyye Sultanhanm; 1900 ylna doru bir ka gnlkken vefat eyledi. 12-Cemile Sultan da aynen oldu. 13-Smiye Sultanhanimda, 1 sene, 9 gn berhayat oldu ve zatrrie alp gtrd. Sultan 2.Abdlhamd'in Oullarna gelince bunlarn says sekizdir. Bunlarn ilkini Mehmed Selim Efendi 11/1/1870'de Dolmabahe saraynda dnyaya gelmesiyle tekil eder. 5/ 5/1937'de Cnye Saraynda Beyrut'ta mr defterini tketir. Kabri am'da bulunan Sul tan Selim Cmiindedir. Babasnn amucas Sultan Aziz 1200 tonluk muhribe bu ehzadenin adn verdi. TBMM'de yaplan halife seiminde bir rey de Selim Efendiye kt. ngilizler; petrol yata olan Musul'u vermemek iin kartt isyan, Franszlarn pek kanl bir ekilde bastrdn gryoruz. eyh Said'in 1925'deki isyan zerine okutulan hutbede Selim Efendinin adna okutulurken, bu zatn olanlarla hi bir alaRas yoktu. Selim Efendi 4 izdiva yapm, bunlar Deryl, Nilfer, Pervn Drri Yekta ve Glnz hanmefendilerdir. Bu hanmlarndan Emine Nemika sultanhanm adl bir kz, yanda vefat eden ad Mehmed olarak verilenden sonra, Mehmed Abdlkerim ve Harun Efendiler dnya'ya gelmitir. 2. Oul Mehmed Abdlkdir Efendi, 16/1/1878'de Dol-mabahe saraynda domu ve 1944'n 1. ayn da Sofya'da vefat etmitir. Bat Musik ilminde mhim bir kimse olan Aranda Paa, ehzadeye bu ilminden hayli bilgi aktarmtr. Bu ehzade, kemn'n bir baka versiyonu olan Viola, Keman, Piyano da pek usta bir icra gcne sahipti. Hanedan yurt d edildiinde nce Macaristan'a giden Abdlkdir Efendi sonunda Sofya'da ikamete karar vermitir. 2.Harb esnasnda Sofya'da bulu nan Bal Efendi'nin trbesini yeniden ina ettirdi. O srada Bulgaristan' havadan bombardmana tbi tutanlarn hava

hcumundan korunmak iin, girdii bir snaktan geirdii, kalb krizi sonunda, hayat terk etmi olarak karld. Abdlkadr Efendi'nin alt izdiva yaptn,bunlarn ilkinin, Misli Melek, ki boamtr. 2.sini Shandan Hanm tekil etmisede bunu da boamtr. 3.Mihriban hanim olup, 4.Hadice Mcide, 5.si, Fatma Meziyet hanmdr. 6.izdivacnn bir Macar olup, bu izdivac Halife Abdlmecid tanmad. 3.Oul ise Ahmed Nuri Efendi olup, 1878'de Yldz saraynda domutur. Miralaylk rtbesine ykselerek askerlie heves ettii bilinir. Ayrca ressamdr. Fransa'da Nice ehrinde 1944'de vefat etti am'da bulunan Sultan Selim Camiine defnedildi. ocuksuzdu. Sultan Abdlhamid'in 4.erkek ocuu Mehmed Burhaned-din Efendi, 1885'de Yldz Saraynda dodu ve 15/6/1949'da New-York'da vefat eyledi. Cenaze stanbul'a getirildi ve devlet grevlileri kabul etmeyince Suriye'ye am'daki Sultanse-lim Camiine defnedildi. Burhaneddin Efendi, 1913'de Osmanldan ayrlm olan Arnavud devleti krallna gemesi teklifine iet cevab verdi. Daha sonra da, yni 1936'da frak'da sz sahibi olan Osmanl dnemi paalarndan Cafer Asker Paa- Burhaneddin Efendiyi Irak Tahtna davet etti. ngilizler, prestiji hi sarslmam bulunan 2.Abdlhamid'in bu sevgili olunun krallna engel oldular, ayn senenin sonuna doru Cafer Asker Paa'da bir suikastle katledildi. 5.erkek evld olan Abdrrahim Efendi 1894'de Yldz'da dodu. 1/1/1952'de Pris'de vefat etti. Pris'de mslman mezarlnda defnolundu. 2.WiIhelm'in Hassa alaynda topu stemen olarak bulunarak, askerlie olan yaknln isbat ederken, 1.cihan harbinde topu alay komutanlarmzdan biri olarak vazife ald. Bu srada Albay rtbesinde idi. Enver Paa, tmen komutanl teklif ettiyse de, erken bularak kabul etmedi. Osmanl devletinin bir ok konferanslarda tem silciliklerini baaryla yapt. Abdrrahim Efendi'nin trr.M komutanlk teklifini kabul etmemesinde, Enver Paa'nn ehzadenin nianls Naciye Sultan'dan, Sultan Read kanalyla nian bozdurup bu sultanhanmi tezvi etmesinden kaynaklanmas tabiidir. ztuna Bey, deerli eseri Hanedanlar'da Abdrrahim Efendi'yi, M.Keml Paa, Enver Paay sevmedii iin pek tutard, demektedir. 6.oul olarak Mevlmz; Sultan 2.Abdlhamid Hn'a, Ahmed Nureddin Efendiyi ltfeyledi. 1901'de doan bu ehzade, 1944'de Pris'de dr-u beka eyledi. Bu ehirde mslman mezarlna defnolundu vefatna zatlcenb rahatszl vesile oldu. ocuksuzdu. 7.oulu padiahn iki ya civarnda olan Mehmed Bedred-din Efendi idi. Menenjit hastal vefata vesile oldu. Yahya Efendi trbesine defnolundu ve trih 1903 senesinin, ekim aynn 13.gn idi. Sultan Abdlhamid Hn'n son ve 8. ocuuysa Mehmed A'bid Efendi, 1905'de Yldz Saraynda domutu. 8/Ara-lk/1973'de Beyrut'da hayat mcadelesini ikml eyledi. ok mkemmel bir tahsilin sahibiydi. Galatasaray lisesi, Harbiye mezunu, orbon'dan hukuk fakltesinden 1936'da mezun oldu. Yine Ekol Nasyonalden, Fars dili ve Edebiyat mezunu,eri son len padiah olu

bu zattr. Japonlar; A'bid Efendi'yj Trkistan imparatoru namzeti olarak davet ettiler. Japonlar Sultan Hamid'le iyi mnasebetlerinin neticesi olarak yaptklar teklife Efendi'den red cevab aldlar. Daha sonra da, Ar-navutluk'da bulunduu srada Musollini ve Hriciye nzn Kont Ciano, Efendiyle grtklerinde Roma'ya davet ettiler ancak Trkiye zerinde bir hesaplar olabileceini hisseden A'bid Efendi daveti red etti. Arnavutluk Kral Ahmed Zo-go'nun yeeni 1908 doumlu Prenses Seniyye hanmefendi ile Aralk 1936'da Mat ehrinde evlendiler. 'bid Efendi ocuksuz olarak hayatn ikml etmitir 2.Abdlhamid Hn'n Sadrazam Ve eyhlislmlar Sultan 2.Abdlhamid Hn taht-i Osmaniye kuud ettiinde, makam- sadaret de, Mtercim Mehmed Rd Paa bulunmaktayd. Tbiiki bir, komitaclar etesi de, bu idareye ortak idiler. Tahta oturan yeni padiah sadnazam grevinde ibka eylediyse de, 19/Aralk/1876'da azledip, yerine Midhat Pa-a'yi getirdi. Bylece de, etenin iinden setii halef ile selefin arasnda bir soukluk temine muvaffak oldu, Midhat Paa. 1 ay 17 gn kald makamdan eve gitmee vakit bulamadan zzeddin Vapuruyla yola ktnda takvim yapra, 5/ubat/1877'yi gsteriyordu. brahim Paa'ya mhr veren padiah bu kiiyle 11 ay, 4 gn alp, 1 1/Ocak/l 878'de onu da gnderip, yerine Ahmed Hamdi Paa'y getirdi ve 24 n sonra yni 4/ubat/l878'de Ahmed Vefik Paay sadarete aetirdi ve 2 ay, 9 gn sonra onu da deitirmeye kendini mecbur hissetti. Mehmed Sadk Paa, 1 ay, 10 gn sren sadaretini 28/Mays /1878'de tamamlam oldu. Bu sefer tahta Ciktndaki sadrazama dnd ve Mtercim Mehmed Rd paann eline mhr verdiinde 3. ve son sadaretine getirmi oluyordu. Mtercim Paa bu ii, 7 gn yapabildi ve yekn olarak 2 sene, 23 gn sren sadrazamlk hayatn noktalam oldu. Sadareti bu defa 4/Haziran/l878'de Mehmed Es-'ad Safvet Paaya verdi. Bu zat'da tam 6 ay sonra mhr teslim ettiinde trih, 4/Arahk/1878'i gsteriyordu. Tunuslu Hayreddin Paa makam- sadarete getirildi vede, 7 ay. 26 gn sonra Ahmed Arifi Paa 29/Temmuz/1879'da ba yapt. Dayanma gc 2 ay, 20 gnn sonunda tamamland. 18/Ekim/1879'da maratoncu bir sadrazam ilk geli olarak vazifeye balad. Bu zat, dokuzda defa bu makama gelip gitmitir. Bu da Erzurumlu Kk Mehmed Said Paa olup, lkab da pur elebi'dir. Bu ztn ilk sadaretinin 7 ay, 20 gn srdn gryoruz. Cennzde Mehmed Kadri Paa, 9/Haziran/1880'de balad grevi 3 ay, 3 gn sonra 12/Eyll/1880'de brakt. Sadaret yine Said Paa'ya tevcih olundu. Bu sefer 1 sene, 7 ay, 20 gn srd Said Paa 2/Ma-ys/1882'de is tirahate ekilirken, Germiynolu Abdurrah-man Nureddin Paaya tevcih olundu.. 2 ay; 11 gn sren sadareti sonunda halef yine Mehmed Said Paa oldu. Bu seferde 4 ay, 20 gn sonra iki gn srecek sadarete Ahmed Vefik Paa getirildi. 3/Aralk/1882'de Said Paa mhre yine sahip oldu. Bu seferde sadareti ksa olmad 25/Eyll/1885'e kadar srd ve 2 sene, 1 ay, 23 gn srm oldu. Bu seferinde Kbrsl Mehmed Kmil Paa 5 sene, 11 ay, 19 gn srecek ve

4/Eyll/1891'de nihayetlenecek ada- retine balad. Bunun yerine Kabaaalzde Ahmed Cevad Paa, bu sadareti teslim alp, 3 sene, 9 ay, 4 gn srdrmeye muvaffak oldu. Efendim, bu Cevat Paa daha harbiye talebesiyken, stanbul'da Aksaray'da devam ettii Tekke'nin eyhinin yanna yine bir gn gittiinde bir esmer vatandan eyh'e bir rya anlatmakta olduunu grr. Edeben biraz uzaklar, beyan edilenleri duymasn dncesiyle. Az sonra eyh Efendi, Cevat Paa'ya dner iki mecidiyen varm diye sorar. Var cevabn alnca ver bana der ve sonra esmer vatandaa dner, bu ryan bu zabit mektebi talebesine satarmsn diye sorduunda tabii diyen ingene eyhin verdii iki mecidiye'yi ald gibi eyvailah eker. eyh Efendi yine Cevat Paaya tevecch eder derki, koskoca sadaret makamn bu adama brakamazdk! Der. Bylece Cevat Paa bu sadaretini daha talebeyken iki mecidiyeye satn aldmda hatrlar bu arada vede eyhinin kerametine bir defa daha meftun olur. Bu zt da, srgne gnderir Sultan Abdlhamid Hn. Halikarnas Balks diye anlan Cevat kir Kabaaali, bu ztn yeeni olup kendi babasn ldrdnden mahkum olmutur. Cevat Paann sadaretinden sonra sadaret mhr yine Said Paa'y3 3 ay, 24 gn kalmak zere avdet eder. 2/Ekim/1895'de Kmil Paa 2. sadaretine getirilirse de, bu sefer vazi reyi 1 ay, 6 gn srdrebilir, 7/Kasm/1895'de Halil Rfat Paa'ya verir. Bu zatn dnemi, 1313/1897'deki Osmanl/Yunan Savanda muazzam bir zafer kazanan ordumuzun sayesinde talanr. Bundan ok sevinen padiah, sadnazamna ve seraskerine lnceye kadar grevlerinizde kalacaksnz demek suretiyle memnuniyetini belirtmi ve Halil Rfat Paay vazifesinde lnceye kadar muhafaza etmitir. Serasker Mehmed Rza Paaya gelince onu da grevinde ipka etmekle beraber merutiyetin yeniden meriyete konmas zerine Serasker Paa ekilmek mecburiyetinde kalmtr. Vefat zerine boalan makama 9/Kasm/1901'de Said Paa, 6. sadaretine oturuyordu. 1 sene, 1 ay, 26 gn sren grevi 14/Ocak/1903'de Avlonyal Mehmed Ferd Paa'ya devretti. Bu zat da, 5 sene, 6 ay, 8 gn sren sadaretinden sonra 22/Temmuz/1908'de 14 gn srecek bir sadaret iin mhr Mehmed Said Paa'ya devretmek mecburiyetinde kald. Said Paann bu 7. sadaretiydi ve 5/Austos/1908'de mhr alan ve greve gelen Kbrsl Kmil Paa oldu. 14/ubat/1909'da 6 ay, 10 gn sonra vazifeden ayrld. Yerine 3.Ordu havalisi umm mfettilii yapm bulunan Hseyin Hilmi Paa getirildi ve 14/Ni-san/1909'da ise 31/Mart Vakalar knca bu sadrazam padiaha snmaktan baka bir ey yapamad. Sadareti 1 ay, 28 gn srm oluyordu. Bu sefer vazife hariciye eski nazrlarndan Ahmed Tevfik (Okday) Paaya verildi. Bylece padiah son sadrazam tyinini Tevfik Paann bu sadaretiyle tamamlam oluyordu. Sultan 2. Abdlhamid, otuz seneyi, 18 ayr ahsiyetle, 7 defa bir kiiyi, 3 defa bir kiiyi, 2 defa 3 kiiyi, 1 defada 11 kiiyi getirmek suretiyle tamamlamtr. Dier bir deyimle, mhr hmayun, 27 defa gidip gelmitir. eyhlislmlara gelince: Suttan Abdharnid Hn Cennet-mekn makam- sadarete geldiinde 155. Osmanl eyhlislm Hac Kara Halil Efendiyi

makam- meihatde bulmutu. 18/Nisan/1878'e kadar bmzat grevinde ipka eyledi. Aslnda Amucas Sultan Aziz aleyhine, sada solda: "ben bunun hl'ine araf kadar fetva veririm" dediini unutmas imknszd. Yerine getirdii Ahmed Muhtar Efendi 1 sene, 9 ay, 5 gn sren toplam iki meihatinin, 7 ay, 16 gn olann bu seferinde tamamlad. nceki meihati Sultan Aziz'e idi. 4/Aral'k/1878'de makama ryanizde Ahmed Es'ad Efendi getirildi ve 10 sene, 1 ay, 14 gn sren dnemi tamamlad ve mrde bylece ikml oldu. Yerine 17/Ocak/1889'da Bodrumlu Hac mer Ltf Efendi 2 sene 7 ay, 18 gn sren ve 4/Eyl]/1891'de biten vazifeye gelmi oldu. Osmanl eyh-lislmalnhn 159.su olan Mehmed Cemleddin Efendi bu ztn yerine geldi ve 14/ubat/1909'a kadar, 17 sene, 5 ay, 10 gn sren eyhlislamlk grevinde bulundu. Abdlhamd Hn'n son eyhlislm 14/ubat/1909'da mnasip grlen Dastanl Mehmed Ziyaeddin Efendi'dir, hl fetvasn bu zta verdirmilerdir ittihatlar. Bylece de, Sultan Hamid Cennet-mekn, otuz ylda alt ahsiyetle makam- meihati yrtmtr. Netice Dnyann zerine gzn dikmi olduu Osmanl devleti, Dr.Byk Mehmed Fuad Paa'nin dillendirdii gibi, iki asrdr, dmanlar dardan, biz ienden ykamadmz devlet tabii ki dnyann en kuvvetli devletidir ifadesine, Sultan Abdlha-mid'de hak vermi bir an evvel lkenin muasr medeniyet seviyesinin stne kmasna pek ehemmiyet vermitir. Mektepleri kurmu, saylarn oaltm, denge politikasyla uzun yllar savasz bir dnem salam, diplomasi dnyasnda Osmanl devletini hesaba alnr bir onura tamtr. Biz bu eserde, vefatn trih safahat iinde Sultan Read dneminde vukuubulmasi hasebiyle o blmde yazacaz.

SULTAN V. MEHMED RED HAN Babas: Sultan Abdlmecid Han Annesi: Glceml Kadn Doum Tarihi: 1844 Vefat Tarihi: 1918 Saltanat Md.: 1909-1918 Trbesi: stanbul Eyup'dedir. Sultan 5. Mehmed Red; Osmanl devletinin 35. padiah olup, Sultan 26. Osmanl halifesidir. Sultan Abdlmecid'in, Glceml Kadmefendisinden 2/Kasm /1844'de stanbul'da dnya'ya geldi. Vefat ise 3/Temmuz/1918'de yine stanbul'da vukuubuldu. Eybsultanda, Halic'in sularyla pen sahildeki trbesine gmld. Mevlev tarikatna intisab olup, zarif bir insand. Pek kzd zaman sin harfini kefe vurduu yaygn rivayettendir. eyhi Abdlhaim elebi Efendi tarafndan kl kuandrld, Osmanl tahtna ktnda. Pek olgun ya olan 65'in iindeydi, Kl kuatan Mevlev eyhi Abdl-halim elebi (1863-1925) derghlarn kapatlmas gerekletiinde, 4/EylI/1925'de Tepebanda bu hareketi intihar etmek suretiyle protesto etti. Bu yalarda insanlar elde ettikleri tecrbeler nda fevr olmazlar olaylara serin kanl ve dikkatli bakmay elde ettii ve buna gre kararlar verebilecei bir mr dnemidir, bahse konu yallk, bu eyh Efendinin hadisesi, ayr bir aratrma konusu yaplmal, intihar gibi ahireti berbat edebilecek elm bir harekete bavurmak kolay gerekleecek ilerden deildir. Sultan Read; Orta boylu mavi gzl, beyazlam sakallan ve dolgun yanaklaryla ton ton bir grne sahipti der merhum pederim. Biz o zaman talebeydik, Cuma selamlna bizleri gtrdklerinden sk sk Sultan Read' grrdk, derdi. Sultan Abdlhamid'i de be-alt defa grdn hep dnceli bir profil verdiini, hafif ne mail halde yrrd demekteydi. Ancak; Sultan Read'in ok merhametli bir insan olup, fakir fukaraya, eytam ermile yni dul ve yetimlere yardm etmeyi, en byk grevi addederdi. Ltfi Simavi Bey, ok zeki olduunu ve bu zeksn saklama tedbirliliini de bilirdi demekte. Hatratnda Ltfi Simav' Bey, yle bir vak'a anlatr: Sultan Read bir Bursa seyahati esnasnda gece oradaki ikametghda sabahladktan sonra kendisini yanna arr. Bir tepsi zerinde para keseleri, keselerin yannda bulunan listede de hangi kese hangi paaya diye hazrlanm liste vardr. Ltfi Simv Bey; Efendimiz, bunlar ne olacak diye sorduunda bunlar sahiplerine odalarna gidip, hem hayrl sabahlar dileyecek hem de ikram edeceksiniz dediinde, Simv Bey; aman Efendimiz, bu zevatla birlikte stanbul'dan birlikte yola ktk. Ayn vastalarla buraya kadar geldik, ayn at altnda uykumuzu uyuduk, sabah olunca da bu hediyeler niye? Bursa'nn fakir fukarasna, acezelerine hediye ve ikramda bulunsanz daha iyi deilmi? Diye fikri beyan da bulunduunda: Sultan Read, zeksnn byk eserini yle sergiler:

-Hay Allah senden raz olsun; iyi ki hatrlattn. Hemen u keseleri de onlarn merkez-i darelerine ulatrn, refakati-mizdeki zevat hakknda sorduuna gelince ben bunlara byle vesilelerle ara sra ikramda bulunmazsam, onlar bana padiahlk yaptrmaz! Cevabn verir. Bu cmlede sakl olan hakikat aziz ve muhterem okurlar, her ne kadar iktidar yalnz srdrlrse de, o iktidarn grnmez ortaklar vardr ki, bu harem-i hmayundan tutunda, g sahibi herkesin muhabbetini zerinde toplamazsaniz muktedir olamazsnz. Bu bakmdan Sultan Read pek talihsizdir. Yeri geldiinde bu talihsizliini hatrlatrz. imdi; Sultan 2.Abdlhamid Hn gibi bir aaal padiahn yerine gemek onun mazide braktklarnn, yaptklarnn arl altnda ezildii bir vak'adr. Sultan Hamid, her eyi hazrlar ve uygular bu srada da aksaklk olmamas iin e vazlyed ederdi Sultan Read ise sadece bir tasdik makam hlinde taht-i Osman'de oturmaktayd. Biz Abdlhamid Hn'n peinden bir genel deerlendirme ile sahifemizi sslemek istiyoruz. Bu de erlendirmenin 1913'de yni 1.Cihan savandan nce, fakat Balkan harbinin iinde neredilmi ve o dnem idadilerinde yni lise seviyesindeki mekteblerde trih derslerinde okutulan kitabn yazan Afi Sabri Bey'in olduunu sylerken, bu ztn deerlendirmelerine itirazmz olursa onu da hemen altna ilve ederiz. Yaznn baln biz bir ara balk hline getirdik. 5. Fasln Tekmilesi Osmanl devletinin gerek asker gerekse mlk tekiltnn ne kadar esasl bir ekilde tesis olunduunu, ancak, 1000/1591'den sonra da bu kuruluun nasl bozulmaya yz tuttuunu trih ak iinde grm bulunuyoruz. Vaktiyle maddiyat ve maneviyat itibaryla dereke dereke bizim idaremizde bulunan garib kavimler yeni bir an alyla ki bu stanbul'un Osmanllar tarafndan fethi, engizisyon mezaliminin tahamml olunamayacak seviyelere ykselmesi ki, hemen unu syleyelim, stanbul'un mslmanlarn eline gemesi bu ehirden talya'ya giden pek ok ilim ve bilim adam avrupada kurduklar mektepler, meydana getirdikleri ekollerle bat insann uyandrmlar ve bat aydnlanmas arka en yakn olan stanbul'dan gidenler tarafndan gerekletirilmitir. te yandan engizisyonun avrupadaki varl nasl bir ey sk sk tekrarlanrsa bir kar refleks dourur bu misle uygun olarak Avrupada tatbik olunan bu klie ve papaslann insanlar yakmalar, hrstiyan dini mensuplar dndakilere yaptklar ikenceler ahalide bir akslamel husule getirmi ve silahlarna sarlan ahali zerlerinde tatbik edilen zulmleri kaldrmaya ve tatbikilerini de haylice cezalandrd. Taassubun yok edildii yerde elbette gelimenin ve cemiyetin terakki edecei tabii neticedendir.. Protestanln kmas ahalinin zerinde bir intibah meydana getirdi. Bu intibah sonunda da 1600'l yllardan sonra da bizi fersah fersah gelip, getiler. Hele hele ordularmzn uzun zamandan beri sava alanlarnda ve hudutlarmz

da asar- celadetlerini gsterememeleri, ikide birde ihtill kararak emniyet ve gveni ve de huzuru selb eylemesi yni askya almas, lke iinde karklklarn gnden gne artmas, iktisadiyatmzn yava yava ecnebilerin ellerine gemeye yz tutmas, baz dnce sahiplerinin bir takm slahat'hareketlerini yapmamz gerektiini hatrlatmalar kendilerini tehlikeye atmalarna sebep olmu bu dnceler iyi bir ekilde telakki edilmemiti 1. Mahmud ve 3. Ahmed zamannda biraz tatbik ans bulmusa da, gerek hariciyeye ait iler, gerekse de, taassup sahipleri deiikliklerin menfaatlerine verecei zararlar nlemek hususunda ald tedbirlerle her eyi akim braktrmaya muvaffak olmulardr. 3. Selim btn yeniliklere ak bir padiah olmas hasebiyle tahta ktnda hemen, ia .girierek.lzm- gelen slahata balamt. Avrupallar tarznda asker klalar, istihkmlar mekteblerin inaasn temin etmiti. Nizam- Cedid adl talimli asker ihdas etmiti. Btn bunlar yaphrken, hemen nmze Msr meselesi km, peinden Mora olay husule gelmi, Rusya ve Avusturya saldrganlklar biribirini tkib etmi, bitmek tkenmez avrupa entrikalar yznden az miktarda yenilikler tatbike konabilmitir. Bilindii gibi, bu gnde, milletimiz ayaa kalkmak iin yapt her hamlede, yine menfaatilerin teki- lat kuvvetlerinin bu hamlelerimizi nlediklerinin ahidi oluyoruz. Bir milli gr ortaya kt ve ar sanayi hamlesi dedi, milli harb sanayii kurulmasn taleb etti ve projeleri ortaya koydu. Her kye, atlye, her ehire fabrika, yer alt ve yer st zenginliklerimizle alakal blgelere o mevzuda sanayii ve pazarlama tesisleri kurma plnlan teklif edilerek, muasr medeniyet seviyesinin stne kabilmenin, istihdam, retim, pazarlama ve kendi istikblini kendi imknlaryla temin etme devrini balatmak isteyenler, ambalajc makarnac ve gazozcu montajclarla ile ithalatlar birletiler, nce milleti sa-sol diye ikiye blp yllarca birbirleriyle dtrdler. Daha sonra da bir darbe ile lkenin geri kalmasn saladlar. Grld gibi, 1913'de 1790 sonralarna atfu nazar eden Ali Sabri bey merhum, bizim bu gn yaadklarmzn daha deiik fakat gaye ayn aziz milletimizi dnya klasmannda alt seviyelerde bulundurmay salamak olduuna iaret ediyor. Sonunda 1241/1826 senesinde 2. Mahmud hazretlerinin himmetiyle <trife gelmeyecek kadar bozulmu olan> yenieri oca ilga edilerek yerine de Nizm Cedit askeri ikame olunduu gibi bir ok yeniliklerin tatbikine de imkn bulunabildi. 1249/1835'de memurlarn tanzimi yaplrken, 1250/1836'da da Divn- Hmayun yerini vkelalik meclisine yni bu gnk tbirler bakanlar kuruluna brakmtr. Sultan Abdlmecid'in tahta geip de icraata balamas, Glha-ne hattnn okunmasnn akabinde devletin grnts av-rupal bir devlet portresine brnd. leri tanzim iinde r'a ile hemen peinden de bir meclis-i vla-y ahkm- adliye kurulmu daha sonra da yni. 1270/J853 de Meclis-i Al- Tanzimat daha sonra adliye nezaretine ve 1284/1867'de Sr'a-y Devlete dnmtr. Bu kurulan sistemin messeseleri, devletin bir ok kanun ve nizam ile yeniden yaplanmasn salarken, sadaret kethdah makam, mr-u Mlkiye Nezareti adn alm ki gnmzde buna ileri

bakanl denmektedir. Orduya gelince; 1241/1826'da kaldrlm bulunan yenieri ocana e deerde Askir-i Mansure-i Muhammedye unvan verilmi daha sonra da, Hassa ve Mansure ismiyle iki ksma ayrlmtr. 1249/1835'de Redif tekilt tanzim olunmu, 1259/1845'de Osmanl askerlik sistemi Rumeli, Anadolu, Arabistan, orduyu hmayunlar kurulurken, merkezde ise Hassa ordusu tesis ediliyordu. 1250/1836'da Mekteb-i Harbiye alm, 1253/1837'de kurulan Dar'l Asker r'a, asker ilerin btnnn grld yer olurken, 1264/ 1847'de de askere alnma usl kur'a sistemine ulatrlmtr. Daha sonra ordularmzla ilgili say yedi rakamna ibla edilmitir. (Daha sonra r,1326/m.l910'da Gol Paa'nn teklifiyle bu usl kaldrlm, drt byk mfettilie dntrlmtr. 14 kolordu ile bir ka adette mstakil frka meydana getirilmi, tabur, alay ve frka tekilatlar nn da deitirilmesine gidilmitir.) te yeni tanzim sonunda 1270/1854 Krm savanda g ve kuvvetini btn avrupallara kabul ettirmitir. Ruslara maddi ve manev alanda stnln isbat etmilerdir. Bunun arkasndan bahriye zerinde operasyonlar yaplm ve Abdlaziz Hn zamannda denizcilerimiz, dnyann 2. byk donanmasna sahip olarak denizlerde dolama ans bulmulardr. Ne var ki, krk sene sonunda donanma meflu hle gelmi, ancak 2.Merutiyetten sonra yeniden tanzime balanmtr. r.l255/m.l839'dan sonra maarif, maliye gibi ilerde hayli baarlar elde edilmitir. 1241/1826'dan beri mliye ilerinde baz tashihatlar yaplmsa da, 1253/1837'de eski usl tamamen terk edilerek simdik mliye uslne (1910'lar) geilmitir. Tam ayarda para basm yapld. Tan-zimat-i Hayriye'den sonra stanbul'da mekteb-i tbbye-i as-keriyye, bir dar'lfnn ald, 1273/1857'de kurulan maarif nezareti lkenin bir ok yerine rdiye, yni orta mektebi kurmaya girimilerdir. 1275/1859'da mekteb-i sultan, 1294/1878'de mekteb-i mlkiye, 1297/1881mekteb-i hukuk, 1300/1884'de dehendese-i mlkiyenin almas tahakkuk ettirlmitir. Ayrca bir hayli matbaa almasna giriilmi ve de bir hayliside baarl olmu yaptklar basmlarla, ilim ve fen'de ahalinin aydnlanmasna yardm etmitir. Sultan Abdlmecid'in dneminde yaplan yollar ve kprleri Abdlaziz dnemindeki buna ilve olunan teebbslerin arasnda demiryolu ayr bir yer tutarken, 2.Abdlhamid hn devrinde de gelitirilen demiryollar ve de fabrika kurmaya eilmeleri pek makbuldr. zetlersek; Osmanl devleti, Sultan Mahmud-u sni dneminden Abdlmecid hn ve Sultan Abdlaziz ve de Sultan 2. Abdlhamid devirleriyle terkkiye, ileri hamleyede byk zaman ve para ayrmlardr, bunda da haylice yol almlardr. Bunun sayesinde de 1272/1856'da Avrupa'da Pris'de yaplan milletler aras kongrede Osmanl devletinin avrupa d-vel-i liye-i ailesine yni avrupann byk devletleri arasnda bulunduu yeniden tasdik ve kabul olundu. 2.Abdlhamid Hn'n tahta knn hemen ardndan ilnn yapt idarey-i merutiyet ve kaanun esas, avrupann devletimizin an ve ikbalini tasdike faydal oldu. (Bu gnde avrupa topluluuna girmek iin yaplanlar bir trl

avrupallarca makbul bulunmuyor!) Ne re ki, kaanun- esasinin ilnndan hemen sonra kan Rus sava devletin bir ok arazi ve insann kayberek bu savatan kmasna sebep oldu. lkenin mli durumu son derece sarsld. Sultan Hamid, afim alan hafiyelerle lkede, dnce ve ileri gidie engel 6 anialar ihdas etti. 1324/1908'e kadar srdrd bu sistemle ne tehlikeli durumlar ne fec vak'alar geirdii sizlerin de malumu olduundan bunlara girmeye lzum grmyo-um. Bundan sonraki terakkimizin merutiyetin neslinden bekliyorum. Demektedir. Bylece de bir ok ittihat ve terakki etesinin taraftar szde yazarlar gibi hareket etmeyip, 2.Abdlhamid hakknda ahsiyatlk yapmayp kendisine hakarete yeltenmeyen ndir tarihi ve yazarlardandr. Ali Sabri Bey. Sultan 5 .Mehmed Read'n Dnemi Sultan Abdlhamid'i 31/Mart/1909 vak'as bahane edilerek tahtdan indirtmeyi baaran Osmanl ve slm dmanlar ttihatlarn eline dnce tereddi yni gerileme, izmihlal nazariyede hemen hemen tamamlanmt. imdi yaplacak i bunu fiiliyata dkmekti. Zten merutiyette olsun, 31 /mart Vak'asn teskin ve tenkilde olsun, Makedonya'nn azl ve gayri mslim etecileriyle kol kola stanbul'a giren ttihat komitaclar yapacaklar n adet haber veriyorlard. Bulgar komitacs Sandanski ile Takla'da msiman askere kurun skan sz de, msiman komitac arasnda ne fark gzetilebilir? Bunlarn yardmna dima komu bulunan Rumeli eski mfetti-i ummisi Hseyin Hilmi Paa 31/ Mart hdisesi yznden Sultan 2.Abdlhamd!in sinesine iltica etmi ve sadareti terk etmiti. Sultan Read'i tahta oturduu esnada Ahmed Tevfik Paa makam sadaretde bu lunmakla birlikte, ttihatlar kendi aralarnda yaptklar sz mbarezesin-de merutiyeti iln edeli nerdeyse senesi yaklat, hla biz ittihatlardan kurulu bir kabineyi i bana getiremedik dncesine ene yoruyorlard. Tevfik Paa ise son derece tarafsz ve bat leminde hatr ve sz geer bir zat olduundan onunla almak istemeyen ittihat ekibin yine Hseyin Hilmi Paay Tevfik Paa'ya tercih ettikleri grld. Suitan Read'n tahta clusundan gn sonra Tevfik Paa selef oldu, Hseyin Hilmi Paa halef oldu. Bu kabineye Talat Bey'dahilye nzn olarak girdi. Bir deyimle ittihatlarn bu nazrn kabineye girmesiyle tamamnn kabineye girdiini bir saysak yanl bir sylemi olmayz. Nitekim; Talat Bey, kabine toplantlarnda olsun, cemiyetin merkezinde alnan kararlan hkmet katnda alnm karar gibi uygulama becerisini gsteriyor ve sadrazam bunaltyordu. Perembenin gelii arambadan bellidir hesab bunun byle olaca belliydi nk H.Hilmi Paa, kabinesine Sultan Hamid'in eski sadnazarnlanndan Avlonyal Ferid Paay almt ki, ittihatlar bu zat zorla istifaya evkettiler. Talat Bey'i kabineye o zatn yerine dhil ettiler. Hilmi Paa, ttihatlara yakn davranlar sergilese de onlarn emrinde olacak bir tabiatda da deil idi. Nitekim; Talat Bey'in tavrlar sad-nazamn istifasn hzlandrd.

Hseyin Hilmi Paann yerine Roma B.elimiz brahim Hakk Paa getirildi. imdi biz Sultan 2. Abdlhamid Hn'n ifre ktibi olan Mehmed Selahaddin Bey merhumun "Bildiklerim" adyla nerettii hatratndan aadaki balkla yazl blm alntlayalm ve bylece de, mhim bir fonksiyon icra eden grevinde eski ifre ktibi neler sylyor ve trihin arka pln nelere gebe grelim: 5. Mehmed Read Ve Clusu Sultan 5. Mehmed Read unvan ile Osmanl tahtna kan ve ayn zamanda halifeyi ryi zemin olan zat, ok merhametli melek gibi bir insand. Ancak baz ahslar sal gn tahta kn sairununri uursuzluu gibi bir samala yorarak kt tahminlerde bolundular. Maalesef gerekleenler o kadar zc oldu ki neredeyse bu btl gre itirak, konuulur oldu. Sal gnnn uursuzluunu muharrir-i aci-zide kabul ettiimden arkadalarma sal gn uursuzluunun Sultan Read'n peini brakmayacan ifade etmitim der Mehmed Selahaddin Bey. Sultan Abdlhamid'in vehminden otuz yl ekdikleri elem ve azab unutturacak bir ok azab vicdaniye karsnda, asl ve nesilleri bilinmeyen bir ok ittihat zorbaya maalesef kt bir let olarak esir dmt. Bu cahil, rezil kurucu ve reislerin tasallutundan ne kendisini ne de milleti kurtarabilmidir. 5.Mehmed Read hn'n devri saltanat maalesef Osmanl slm devletinin en hazin ve en ac hadiselerin yaand devir olarak anmak vede bu devrin talihsizlikle adlandrlmasn nlemek kimsenin haddi deil. nk, essahdan yledir. Bu madur ve mazlum bedbaht padiah Sultan Read hleri, ksa zaman iinde mdhi vakalara ve fec hdiselere bazen ahid bazende let olma ansszlyla kar karya gelmitir. Bu hllere katlanmasnda en byk dayanak, iyi bir inanan olmasdr. Nitekim; ameliyata yatarken yapt dua: "Yarabb! benim vcdum, bu milletin faydasna ise hayrlsyla iyileeyim. Hayrszsa bu masadan sa kalkmaym" eklinde olduu bir ok kiiden duyduumuz ifadedendir. Nitekim vefat vukubulduunda vatan ve milletin iine yuvar land duruma en ok zlenlerin banda olduu ok kii tarafndan teslim edilir. Sultan Hamid'in Selnike gnderilmesinin peinden hareket ordusunun ittihatlar, tam bir kr sadakatle ball neticesinde saklandklar deliklerden frlayan me'um cemiyetin azalar vede sabk kabinenin yeleri, yeniden hkmeti kurmak sevdasna dtler. Merutiyetin ilk padiah ve halifesi iln ettikleri Sultan Read' derhal merutiyet anlaynn aksi istikametinde ynlendirmeye gayrete girdiler. Tevfik Paann, Sultan Read'in huzuruna kp, kabine yeleriyle birlikte istifasn sunmas ve yeni padiahn Tevfik Paa'y grevinde ipka etmesi ittihadlar bir hayli kzdran olaylardan vur Nihayet dayanamayan Sultan Read'n: "Ben meruriyet kanunlarna uygun hareket ediyorum. Sizler buna uy-avacaktnizda o zaman bizim bilderin ne gnh vard

da ahl eylediniz" demi olduu pek yaygndr. Ne varki, komitaclar gruhu padiaha tebelle oldular fazla bir zaman cmeden Hseyin Hilmi Paay yeniden sadarete getirecek olan kararn birinci merhalesi olan Ahmed Tevfik Paann ve kabinesinin azlini emreden iradei seniyyeyi elde ettiler. Bylece ikinci merhalede H.Hilmi Paa kabinesi kurulduunda Mlabei Sbyan yni oluk ocuk kabinesi denebilecek hkmet kuruldu." Diyor Mehmed Selahaddin Bey Cni'ler Kabinesi! Hseyin Hilmi Paann bu ikinci sadareti yukarda konulan ara balkta yd olunsa yeridir. nk; bu kabineye mmkn mertebe ittihadlann doldurulduklar gz nne alnr ve tatbikata bakldnda grlecek olan manzara byle isimlendi-rilmesinde isabetlidir. Bu kabine evvel Yldz saray yamasn gerekletirenleri temize kard. Daha da sonra yine Yldz Saray baskn srasnda meydana gelen olaylarn nihayetinde mazlumlarn hakkn ortada brakt. Yine bir ok kiinin nahak yere katline ve idamna seyirci kald. Sultan Abdlha-mid'i, bankalardaki nakit para ve senetlerini, balamaya icbar eden muameleye en azndan gz yummas, bir gasp hkmeti olduunu ortaya kqyar. Nihayet sokaklarda hertr-l cinayetin, ittihatlar tarafndan ilenmilerine msaadekar tutumlar, verilen nm almaya hak kazandrmtr. Caniler Kabinesi adn verdiimiz ttihad ve Terakki cemiyetinin babl ubei merkeziyesi. eref Efendi sokandaki ittihatlarn genel merkezi heyeti idare reisleriyle birleerek, Yldz Saray hmayunundan aldklar mcevherat ve dier kymete haiz mallar, trihin yazmaktan yznn kzaraca bir suretde, saray hmayunda bulunan hizmetkr ve kalfalardan, cebren ve ikence yaparak gasp ettikleri elmas gibi pek deerli eyay gya pederlerinden mirasm gibi aralarnda paylatktan sonra, ahalinin gzn boyamak kasdyla bir ka para mcevheri Avrupaya gnderip bunlarn deeri olan yzksr binliray bulan kk bir miktar, Donanma Cemiyetine yardma verdiklerini ve bir mikdar mcevher ve de paray haziney-i hmayuna ve mzehaneye verdiklerini utanmadan iln etme yoluna gittiler. Mehmed Selahaddin Bey, bu gnk Libya'nn o dnemdeki ad olan Trablusgarb ile alakal ok mhim bir ifaatta bulunuyor: Aaya alyoruz: Trablgsgarb in Bir faat! H.Hilmi Paa kabinesi byle yamalar yapmak ve cinayetleri, soygunlar rtme ile megulken, koruyucular makamnda bulunan, Almanya imparatoru 2.WilheIm ile hkmetin, velinimetleri olan tttihad ve Terakki cemiyeti merkezinden gelen emirlerin zerine Trablusgarb pazarl iin Roma elimiz olan ibrahim Hakk Paa'ya yardm etmek ve resm sfat tadndan, giremeyecekleri yerlere girib kmak ve gremeyecei adamlar grp konumak iin itimat olunur, kr yapmay bilen bezirganlarn byklerinden

lzm geldiinden bu gibi vaziyetlerden anlayan ve iki tarafn itimadn kazanm tccarlar gnderilmi ve bilhassa Karaso Efendi(!)nin bu hususdaki gayret ve vatanpervernesi() ile iyoluna girmi olduuna ve makam- sadarete getirilmesi bu meseleyi sona erdirebilmesi in, Hakk Paann sadareti kararlatrlmt. Buna bal olarak da, H.Hilmi Paa'nn kabinesinin devrilebilmesini temin iin parlamenter hayatn gereklerinden biri olan bir soru ve arkasndan tleb olunan itimad oyunu, hkmetin kazanamad sonucunu getirince i bitti. H.Hilmi Paa kabinesi yuvarland gitdi. Bu ifaat tbiiki byk bir ithamdr. Ancak daha sonra talyanlarn gnderdii iln- harp ltimatomunu ge amas gibi gariplikler, atein olmad yerde duman kmayaca hususunu artnyor! brahim Hakk Paa'nn Me'm Sadareti Sadrazamlk sras Roma sabk sefiri fehametl brahim Hakk Paa hz.lerine getirtildi. stanbul'a geldiinde Sirkeci tren istasyonunda ittihadlann ileri gelenlerince karland. Byk bir muhabbet ve sevgi seli grlyordu bu istikbl treninde! Bu karlama es nasnda,dneminin "adl- ihsan" olacan sylemekten kendini alamayan Hakk Paa ertesi gn, geleneksel sadaret alaynda da sevgi seliyle karland. Oturaca sadaret san dalyesine doru admlarn atarken bu sandalyede, adl- ihsan bol bir ztn oturaca mahal olmaktan kendini bahtiyar addeden ahali, bir yalann mahkmu olacan ne bilebilebilird Adl- ihsan politikacs paamzda, Hseyin Hilmi Paa kabinesinde bulunan baz zevat- muhteremi grevlerinde brakma yoluna giderken, eski kabineden bazlarn da onlardan daha muhterem(l) ahslarla deitirmi bylece, bir kabine vcda getire rek Trablusgarb ve Bingazi'yi talyanlara ihsan edebilmek iin hazrlklara balad. Sevgili okuyucularm; okumakta olduunuz yukardaki arabahkla birlikde verilmi satrlar st rtl bir vak'aya, att neterle ortaya kacak ufunetin, hangi hakikata varacann hesabn yapmmdr? Sorusu aklmza geliyor. Yinede bir mddei olmakdan sarf nazar edip etmemei dnmekten kendimi alamyorum. bnl Emin Mahmud Keml nal merhumda pek kymetli eseri olan "Son Sadrazamlar" da sadeletirmeye altmz satrlarn sahibi Selahaddin beyefendiyi, aadaki beyan mnasebetiyle eserine aldktan sonra demektedir ki, bu iddialarnz ispatta vazife size dmektedir, cevabyla geitirmektedir. Biz ise, bizim gibi bir yabanc dil dahi bilemeyen szde aratrmaclarn beceremeyecekleri ilerden, olduundan, bir akademisyenin bu iddiadan yola kmak suretiyle mevzuun derinliine tahkikiyle, ortaya karmas trih ve millete kar yaplmas gereken asl ve ilm bir vazifedir, dedikten sonra hatratn muharriri, Sultan Abdlhamid dneminin telgrafhane ifre kitabeti hulefasndan, Selahaddin bey'in ifadesini noktasna virglne dokunmadan alntlyorum: "Adl- ihsan kabinesi, bu vecihle teekkl ederek ie balam isede Hakk Paa

hazretlerinin dersadet'e vrdunda Sirkeci istasyonunda binlerce halk tarafndan icra edilen merasim-i istikbli'yede ird eyledii nutkunda bahsetdii <adl ihsan>dan memleketimiz mstefid olamam ve paay marileyhin, adi ve ihsann, geldii imendfer alarak Roma'ya kadar geri gtrm olmal ki bu ihsanlarna talyanlar nail olmudur." Memleketimizin hissesine bu kabinenin kuruluunun ilk gnnden, sktu anna kadar geen vakit, Babli yangn, Havran syan, Yemen syan, stanbul'da kolera salgn, Ma-lisr isyan, Vezneciler byk yangn, Girid meselesi, talyanlarn bize sava ilnlar vede Trablusgarb ve Bingazi'nin, elden kmas gibi, milletimizin ok zlmesine sebeb olacaklar, drd. Hakk Paa'nn memlekete ayak bast andan itibaren harici ve i dn-yamzda, hibir skunet emsi qrlmemi memlik-i Osmaniyyeyi bir uursuzluun bulutu kaplamtr. Ne ekilde sadarete geldiini yukarda ar-caltmz Hakk Paa, kabinesinde Harbiye Mazn olup ptih nvanna(!) layk olan ttihad ve Terakki ordusu kumandan, besalet(yiit!)i unvan, Mahmud evket Paa'ya evvelemirde Trablusgarb kta'snn tahliyesini tavsiye eylediinden, bu kumandan da erkn- harbiye- ummiye di resi (bu dire inklab sonrasnda ittihad ve terakki reis ve azas elinde kalm ve ad geen direnin memurlar ordularmzn bu hle gelmesine ve ittihadlarn arzularna hizmetle ve yardmlarna itap <(komu> etmilerdir.) Derhal Trablusgarb ve Bingazi'nin tahliyesi iin lzm gelen tedbirlerin icrasna almlardr. Trablus le Alakal Tedbirler Ve Sonu ler yle bir seyir takip etmitir: Trablusun tahliye edil-mesini kabullenmeyip, itiraza geecek muhtemel kiilerin, bulunduklar yerlerden alnmalar icb ederdi ki bunlarn banda Trablusgarb Vali ve Kumandan gelmekteydi ki bunlarn Dersaadet'e arlp azilleri yaplm ve yerlerine de kimse tyin olunmadndan mhim olan bu iki mevkii bo brakmlard. Yemen'de kan karklklar sebeb gsterilerek, Trablusgarb ve Bingazi'deki birlikler o tarafa sevk olundular. Bylece ok geni olan Trablusgarb ve Bingazi toprak mesahas iki- bin civarndaki askerimizin kontrolne brakld ki yaplacak hatalardan deildir. stne ty de yle diktiler: savan kanlmaz icabatndan olan top, tfenk vede cephane birer bahane ile geriye aldrld. En nemli yanllarndan biri de, Sultan Hamid-i sn dneminde, onbe-yirmibin kiiye varan silahl kuvvet bulundurmaya nem verilirken stne stlk, bu kuvvetlere yardmc olmak zere tanzim olunmu Kulolu ocaklarn da datmak garabetini gsterdiler. Trablusgarp kuvvetlerimiz arasnda yer alan 37. ve 38. Svari alaylarndan birini de aldlar. Geride braktklar svari alaynn asker says zikre deer bir rakam olmakdan karlmt. Kulolu yerel asker topluluunun silahlandrlmasnn kuruluu esnasnda gnderilen krk-elli bini aan martini ve nayder tfenklerini de yeni sisteme uydurmak iin, Derii-ye'ye getirttiler ve yerine de silh

gndermediler! Trablusgarb'n ve dier yerlerindeki tamire muhta olan istihkmlarn onarmak ve toplarn da tamamlamak in dahi gayret gstermeyip bilhassa ihmal ettiler! nklabn herhen balarnda Trablusgarb ahalisinin gereklemesini arzu ve.taleb ettikleri asker alma muamelesini bile yapmadlan Bunu yapmamakla 15-20bin kiilik askeri kaybetmi oldular. Velhasl; nizami kuvvetlerden ve her eit savunma mekanizmasndan tecrid edilmi, bu geni topraklar, dmann (talyanlarn) tasallut ve hcumuna mruz bir hle getirilmi bulunduundan, talyanlarn itah dolu ihtirasna rm olmaa mah km edildi. Sadrazam brahim Hakk Paa ve kabinesi; Osmanl devletinin Afrika ktasnda mlik olduu yegne topraklar olan Trablusgarbla, Bingaz'yi, bu davranlarla her trl savunma imknndan aciz; askersiz, topsuz, tfenksiz, vlisiz, kumandansz, zahiresiz ve parasz brakarak daha nceden artlan kararlatrlm hususlar yerine getirerek, zerine deni yerine getirmitir. Bittabi bundan haberdar olan italya hkmeti, ordusu nu ve donanmasn hazrlam htt hibir ey yokmu gibi Babli 'ye mltefit ve dosta ne grntler vermekteydi. Basn dnyamzda baz kalemler, yazlarnda Trablusgarb'n savunmasnda grdkleri ihmali, dmann itiham kabartr anlayn ileri srm hkmetin bu zafiyeti ortadan kaldrmas, makaleler vastasyla tavsiyeler olunmusa da babl tarafndan malum olan bu harektdan dolay, bir tedbire mracaat olunmamtr. Hakk Paa ve kabinesi; serinkanllkla, cereyan eden vaziyeti seyrediyor gazetelerin yazdklarna ise hi ehemmiyet vermiyorlard. Hakk Paa kabinesi; rehavet ve sersemliinde devamda olsun, hazrlklarn tamamlam bulunan ve askerini gemilere bindiren, donanmasn da Akdeniz'de dolatrmaya balatan talya devleti, stanbul'daki bykelilerine aniden 23/eyll/1911 tarihiyle babl'ye verdirdii bir yazl teskerede: "u srada Trablusgarb'da talyanlar aleyhinde tahrikat mevcud" olduu iddiasn ne srerek: "Oraya mhimmat ve asker dolu vapurlarn sevk, galeyan taassuba mu-cb olaca ve bu da, oradaki talyan tebaasn tehlikeye dreceinden, byle eylerden sarf- nazar edilmesini" anlatarak ie baladn im ediyor. Bundan alt gn sonra da, verdii ltimatomla "Trablusgarb'n Trkiye tarafndan se-nelerdenber imr edilemediinden ve talya'nn oraya nfuz ve hululne kar kldndan" bahisle "talya hkmetince medeniyetin vazifeli klp mranseverlii ifa etmek zere bahse konu topraklarn, derhal Osmanl askerlerinin tahliyesi ve yirmidrt saat zarfnda kat'i cevap verilmesi lzumu" bildirilmesi zerine, grn de babl de bir tel sergilenerek Hakk Paa; o gece meclis-i vkely gece yarlarna kadar saray- hmayunda toplatm: "gayet mlayimne ve zillet iinde" daha dorusu "her istediinize amadeyiz, syleyin pazarla girielim" tarznda bir nota hazrlayarak vermilerse de, bu notann tebli mddeti olan yirmidrt saat son bulmadan birka saat evvel talyan eliliince verilen 29/eyll/1911 tarihli nota ile talya hkmeti devlet-i liyei Osmaniye, iln- harp eyledi.

Ne Zelil Emir! talyanlarn, Trablusgarb'm tahliyesiyle kendisine teslimini 24 saat ierisinde cevap verilmesi lzumuna dir verdii notaya karlk babl'den, Trablusgarb'a ekilen telgrafnme ile: "ayed; talyanlar tecavz ederse, dmana bir bahane verilmemi olmak zere mukabele edilmiyerek ehrin muvakkaten tahliyesi" emrolunmutu. Garibdir ki; o srada Hakk Paa ve kabinesinin bu husus-da gsterdii rahat davran ve yavalk, memlekete ihanet ve hiyanetten deildir. Belki daha nce Roma'da bulunan ve talya'nn politik durumlarna vukufu olan sadrazamn, naml diplomatlardan bulunduu iin bu mhim meseleyi de "poker oyunu masasnda" gayet muslihane ve mlayimne, bir re-i hl ve tesvye'ye balayacaklardr. talya'nn Trablus-garb ve Bingazi'ye kard askerini, geldii gibi geri dndrmee muvaffak olur. Bu bakmdan tela decek husus yokdur. eklindeki bo szlerle megul olan, cemiyet-i ittiha-diyenin ve Hakk Paa'nn bendegn ve meddahlar olduu bile maalesef grlmd. Kabine ve ittihad ve Terakki cemiyeti bu meseleyi benzerleri gibi geitirmek istemise de, gnden gne artan heyecan ve galeyann nnn kolay kolay alnamayaca his-solununca, arlatanhklaryla gzleri boyamaa kyam etmi olan cemiyeti ittihadiye: "talyanlar ebedi dmanmzdr" balkl yazlar gazetelerine koydurarak, kahraman ve fedailerini birer birer Trablusgarb topraklarna gndermee balamt. Bylece kasalarn doldurmak resini aramlard. Buna bal olarak, millete kar koruyucu ve sadakat dolu hislerini tehir ederek gerek cemiyetlerinin gerekse kendilerinin hislen ne kadar birbirine bal olduunu gstereceklerdi ve un devamn salamak Hakk Paay feda etmekten geiyordu Bunun resini de tatildeki meclisi bir ay nce aarak kabineyi drerek buldular. Artk galeyan ve heyecanlara bir son vermek ve efkr- umumiye nin kendileri aleyhine dnmemesi iin de, heyecanlarn teskinine almaa, cemiyet karar verdi. Meclis-i mebusan, zamanndan bir ay evvel amann sebebi aada kendisini gsterecekdir. Meclisin bir ay evvel almas esnasnda ttihad ve Terakki frkas Hakk Paa kabinesi hakknda aleyhde bulunan bir sr mebuslar da olduunu sergiledi ve kabineyi skta getiren reylerde, ttihad larn da bir hayli oyu bulunuyordu. Bylece de meclisde kopan grltler arasnda Hakk Paa kabinesi yuvarlanrken adi ihsanda skta erdi. Yuvarlanp giden; Hakk Paa kabinesinin yerini alacak hkmet ve onu tekil edecek sadrazamn millete tannan, siyasi ilere vukufu olan ztn vasflarndan millet e midvar olunacak ve de bir mddet daha oyalanmak suretiyle, zaman kazanlmas dnldnden, "Bukalemun" gibi renkden renge giren cebanet ve melaneti, sahtekrl ve eytaneti sayesinde grnmeyen, Sultan 2. Abdlhamid hn'n dneminde de sekiz defa sadarete gelmi bulunan eski sadrazamlardan, Said Paa hz.lerine verilmesi kararlatrlmt. Bu teklifi gler yzle karlayan Said

Paa dokuzuncu sadaretine oturmutur. Makam- sadarete yerleen Said Paa, Trablusgarb mebuslarnn vermi olduu takrirde, talyanlarn ele geirdii Trabiusgarb ve Bingazi'nin kaybnda ihmalleri ve ihanetleri grlen vkelann, mahkemeye sevk tleb edilirken yeni sadrazam bu kabinenin bir ok ismini, htt takrirde ad geen baz zevat dahi kabinesine yerletirmiti bile! Said Paa kurmu olduu byle bir kabineyle mebusann huzurunda arz-i endam ettiin de itimat oyunun redde dnecei alametleride grld. eitli oturumlar yapld. Bu oturumlar hayli heyecanl gedi. Nihayet Said Paa meclis-den hafi yni gizli celse talebini ileri srd. Gizli celse kabul grp alnca, Said Paa burada kabinenin bycek blm ksa zaman zarfnda deitirilecekdir, izahatyla aleyhinde gsterilen cereyana ve heyecana son vermeye muvaffak oldu. Said Paa ve onunla alan eriki, malum cemiyet, bu meselede dahi rol yapmakdan geri kalmayp, yalnz- kabine azasnn deimesi vaadi yla kabineye itimat edilemeyeceini bildiklerinden her meselede olduu gibi bunda da muhalifleri Kmil Paa dahi beraber olduu halde, yeni bir frka yapyorlar ve bu Trablusgarb meselesini ileri srerek lkede ta-rafdarlarnn saysn arttryorlar. Eer siz; bu kabineye itimad etmez ve kabine kurulamaz-sa memleket de bir isyan kmas kt olur. Bunun nn almak ve hkmeti muhalifler elinde grmemek iin bu kabineye itimat ediniz tarznda bir takm amur sratarak mebuslar Said Paa kabinesine oy vermee ikna ettiler. Ne var-ki; benim istiklliyetim var diye bbrlenen Said Paa, ounluk partisi denilen, ttihad ve Terakki partisinin karsnda, kendi kendine bana kimse mdehale edemez! derken bu partinin ve zalarnn istediini yerine getirdikten baka Talat'larla, Cavid'lerle, Mahmud evketlerin elinde kt bir let olmakdan gayri hi bir istiklliyet gsterememiti. Padiah Sultan Read mdhi bir sabr iinde lke zerinde olanlar seyrediyor. Enver Bey'in yarbaylktan bir hamlede Paalk rtbesine ermesini memnun oldum, mahzuz o-dum szleriyle geitiriyor. lkede kendisinden habersiz hi kimsenin albay rtbesinden st bir rtbeyi veremeyeceini bildii halde, Enver Paa'ya Dmad, seni kim Paala irtika ettirdi? Bu rtbeyi benden baka kimse veremez bu nasl oldu? eklinde bile bir soru tefhim edememesi iin rengini belli ediyordu. Ad belli olmayan bir ir Sultan Read'in acziyeti-ni su iiriyle ortaya koyduunu gryoruz: "haberim yokdu olup bitmi olan,ilerden Mesneviler okuyordum, oturup ezberden Bir de bakdm ki haber geldi bizim Enver'den Savlet etmidi anakkalay'a bahr- berden Ehl-i slm'n ik hasm- kavs birden" Otuz ki Ay Nasl Geti

27/Nisan/1909'da Osmanl tahtna oturan Sultan Read, tam bir tonton olup, ilerleyen yann gerei vak'alar geriden ve dur bakal ne olacak anlayyla takip etmekteydi. Dnemin de, u olaylar biribirini takip etti: Arnavutluk, Havran ve Yemende kyam olmu buna i isyanlar denmitir. Onlarla uralrken, yukarda tarz ve ekline uzun uzun temasa imkan bulduumuz, Trablusgarb ve Bingazi hadisesi tevali- eyledi. Bunlarn akabinde de Balkan savalarnn zuhuru grld. Osmanl'y bitirme noktasna gelen cihan harbi skn ettiinde de, Sultan Read tahtnda oturuyordu. Bu arada da 19/Ocak/1911'de, Sultan Aziz'in yaptrd raan saray, Ahmed Rza Bey'in arszlmla bir emrivaki ile me busan meclisi olarak tahsis olunmu yukarda belirtilen trihde yand. Bu imdiki raan oteli dediimiz yerde idi ve de BJK (Beikta Jimnastik Klb) byk bir ksmn, eref Stad olarak krk seneden fazla kullanmtr. raan'n yanmasndan evvel 4/Ocak/191 l'de de byk bbl yangn dahiliye nezaretini, ura-y devleti sadaret direlerini kl edip geti. Sultan Abdlhamid Hn dneminde devlet adamlarnn ve ahalinin verdii jurnaller, herkesin foyas meydana kyor diyen Enver Paann emriyle tekil edilen Yldz evrak tasnif komisyonundan alnp yaklmas gerekletirildi. Arnavutluun bir blmnde rk ve mstakil bir Arnavutluk devleti kurmak isteyenlerin kardklar huzursuzluk isyana dnt. Silahlarn isteyen hkmete silah teslim edilemez diyenlerde bu bakaldrya itirak ettiler. Mahmud evket Paa bu ii ted'ibe memur edildiinde emrine verilen kuvvetin sekseniki taburdan meydana geldii grld Koso-va, kodra ve Yanya pek skntl ve huzursuz bir zaman dilimi geirdi. 5/Haziran/ 1911'de Sultan Read'da islamlarn halifesi sfatn da zerinde tadn belirten bir Rumeli seyahatiyle kyama son vermeye muvaffak oldu. Mehed'de toplananlarla birlik de kld bir Cuma Namaz ortal stliman olmaya yetiverdi. Bilindii gibi Mehed, Hdavendigr 1. Murad'n ehid edildii ve iorganlarnn defnolunduu yerdir. Arnavutlar, isyan bayra aanlar onlar deilmi gibi padiah grmek iin birbirlerini iniyorlard. Byle hilafete bal Arnavut kavminin kstrlmesi, Balkanlardaki tabii mttefikimizi kaybetme mnasna gelirdi ki, Sultan Read; Mahmud evket Paa'nn 82 taburla temin edemedii asayii br namaz ile halletmiti. Padiahn bu seyahati hafta srm, 26 haziranda stanbul'a avdet edilmiti. Selnik'e de urayan Sultan Read'n mahl Hakan yni Sultan Abdlhamid Hn ziyaret ettiini bilemiyoruz, fakat kuvvetle muhtemeldirki yanna hatrn istifsar iin birilerini gndermitir. Osmanl-talya Harbi Avrupa devletlerinin smrgeci olanlar arasna en ge itirak eden iki hkmetten biri Almanlar'sada, dieri de talya olduu trihen sabittir. Trablusgarb, 1 milyon 100 bin ki-lometro kare araziye sahipti. Nfus ise; 900 bin kiiyi tekil eden Arablard. Bingazi ise, 700 bin kilometrekare olup, nfus

says 330 bin civarndayd. Bu Trablusgarb ehrinden bin kilometro mesafede olan Murzuk'da Senus tarikatnn btn mslman Afrika'da szleri ahali indinde pek makbul saylrd. Trablusgarb valilii yapmakta olan Mir brahim Paa ayn zamanda askerinde kumandan idi. Ne varki; Abdlhamid Hn'n dnemi idarecilerini tasfiyeye balayan, ittihatlar, bu paay azletmiler ve yerine de bir tyin yapmamlar, buras hem kumandansz hem de vlisiz kalmt. Trih; 23/Eyll/191 l'de, sadrazam brahim Hakk Pasa, lkemizdeki Jandarma kuvvetlerini yeniden tanzim iin vazifeli Robilan Paann davetinde bulunmaktayd. Bu davet esnasnda bri oynamakta bulunan sadrazama bir zarf getirilir. Paa; brie devam eder. Madam Robilan; sadrazam ikaz eder ve bunun zerine sadrazam zarf atndan bir nota olduunu grr. Notaya verilen ifadede 24 saat iinde cevap verilmesidir. Fakat sadrazam zarf atnda zaman dolmutu. Bu bakmdan nota'ya cevap verilmediinden talya 29/Ey-ll/1911 'de bize harp iln etmitir. brahim Hakk Paa'nn; bama gelen bu hl merutiyetten nce olsayd, hi bir g, kellemi omuzlarmdan drlmeyi nleye- mezdi dedii rivayeti pek kuvvetlidir. Bylece Sultan Read dneminin ittihatlarn bizim sadrazammz diyecebilecekleri brahim Hakk Paa kabinesi bu vak'a mnasebetiyle yuvarlanp gitmeye balad ve bunun yerine tecrbesi, baarlarndan ok ok fazla bir eski sadrazam yni Sultan Hamid dnemi sadnazam zerinde ittifak edildi. Mehmed Said Paa'nn Sadareti htiyar ve uzun yllar siyasi hayatta bulunan Said Paa bu dokuzuncu sadaretine yukarda izah ettiimiz zorluklarla balad. timat oyu iin imdiki tabirle hkmet programn okumak zere meclis-i mebusan nne geldi. Bilahire lzm gelen itimad taleb etti. Programnda zetle unlar ifade etmekteydi: Heyet-i vkelya den zor vazifelerden hepiniz haberdarsnz. Vatana ballk esas bulunduundan hkmet olmaktan kanmamak lzm geldii bilinmektedir. Heyeti mebusna timad buyrulmasi istendi ve mebusan bu talebe evet diyerek gven oyu vermi oldu. Mebusan meclisinin bu gven oyu vermesinde esas se-beb, gerek Said Paann gerekse ittihatlarn, amansz, muhalifi olan Kbrsl Mehmed Kmil Paann eline devlet gemisi gemesin olduunu, erbab bilmekteydi. Kabine meclisden alman gven oyu ile asliyyet kazannca babl de sadrazamn odasnn, sadaret kaleminin klar sabahn erken saatlerine kadar yanmaya balamt. Yal bavekilde; herkes uykudayken mesiye de-vam etmekteydi de; kimileri buna, dostlar al verite grsn, demekteydi. Halbuki bu ge vakitlere kadar sren mesai cemiyetin reislerinin mavere ad altnda arzu ve isteklerini tarta tarta tecrbeli bilinen sadrazama yutturma ve fiiliyata koymaya ikna seanslar dense, isabetli ifadelerdendir.

talyanlarn Trablsgarb Ve Bingazi'yi lhak Kabine daha ongunluk olmamken; talya hkmeti Trab-lusaarb ve Bingazi'nin kesin olarak ve tamamen talya kraliyet topraklan sayldn 23/ekim/1327/1911 tarihli kraliyet emirnmesiyle bildirmiti. Bu beyanname karsnda talya'nn bahse konu yerleri kendi eline almasna da kzan hkmet aka mdafaa ve muhafaza edemedii topraklar zerinde talyanlara buray, gya yr etmemek gayesiyle mcadele meydanna atlarak bir gizli gerilla savan balatt. Bir ok kiiyi bu kapal savada kulland. Bu arada da milletin hazinesini, milyonlarca altununu istedikleri gibi sarfedi-yorlard. Yine binler ce blge evld ve Osmanl yiidini bu masraflar rahata yapabilmek iin, ehadet erbeti imelerine sebeb olmaktaydlar. Bize Trablus'un lzumu yoktur, diyen haarata bizde; imdi sual ederiz: "Acaba ne iin bu kadar evld-i vatann kann ve milletin milyonlarca lirasn harcadlar? tilaf Ve Hrriyet Frkas'nn Kuruluu ttihad ve Terakki cemiyeti reislerinin Trabiusgarb meselesinde ve daha sonra beliren dier hususlarda evirmi olduklar fesat dolablarndan haberdar olan muhalif mebuslardan ve bizatihi ittihadclann kurucu ve reislerinden olan bazlar vicdan ve namuslarnn kabul etmedii byle bir irkinlii, daha sonra kmas muhtemel pek kt vak'alann nne bir engel, bir set olarak dikilmek lzm geldii idraki iinde birletiler ve yine eski ttihatlardan Miralay Sadk beyefendi bakanlnda "tilf ve Hrriyet Frkas"n kurdular. Bylece de; cemiyet kelimesi denince artk sadece ittihad ve terakki cemiyetinin gelmeyecei, tilaflarn cemiyeti denilebilecei vasat da salanm oldu. Bu itilaf kelimenin lgat mnasn verelim: Anlamak. Grmek, uyumak. Muvafakat. Cem olmak, birikmektir. Bir de ltin hurufatnda farkna pek dikkatli yazldnda mnasnn baka olduu fark edilmesi muhtemel 'tilaf kelimesi vardr, ki bu kelimenin mnas ise: yem yeme olup, Osmanlca harfler ile yazl; elif, ayn, te, lmelif ve fe harfleriyledir. Cemiyetler nceleri birinci mnaya uygun olarak faaliyet serdederler sonuna doruda ikinci mnaya doru krek ekmeye balarlar. tlflar'in ok gemeden kinci mnaya gelen kelime yazlna, uygun hle geldiklerini de hatrlatalm ve ttihatlar bu memleketin kt kaderinde yalnz brakmadlar diyerek bu erh koymakdan kendimizi men edemedik. Tabii ki; byle bir frka teekkl Ittihadlarn tahn karp rahatn bozdu. Yeni frka, birletirici unsurlar daha bir harekete geirme dncesini ortaya koy duunda muhalefetin yol gsterici vasfndan bir numune gstermi olmas da iyi karlanarak iktidara alternatif oldu. Bilhassa bunlarn, mebuslar meclisinde yer alm "Ahali" ve "Mutedil Hrryet-perveran" frkalanyla, Arnavud, Rum, Bulgar mebuslarn da bir araya toparlamas, yetmi kiiye yaklaan bir muhalefet oluturmay baarmasna sebeb oldu.

Tabii ki byle muhalif bir rzgr estirmee muvvafak olan frkaya, lkenin bir ok yerinden tebrikler yaarken, her yerde ubeler alma ve bunlar yapmay zerine alacak heyetlerin selahiyet talebleri sel gibi akmaya balad. Bunun dier bir mnas her halde ttihad- Terakki cemiyetinin icraattaki blcl idi.! ttihadlar, byle bir gce sahip ve her an bu gcn lke apnda inkiaf ettiini haber aldklarndan, ortal kana boyayarak, cinayetlerle, tehdit ve ihtilaflar ile kaldramayacan bilecek kadar da akll idiler. Bu akllarn ise, sadrazam Mehmed Said Paann banda olduu; hkmeti meclisin kapanmas istikametinde iknaa muvaffak olmakda kullandlar. Bylece iktidar partisi ve hkmetin, mebusani kapatma talebini beraberce yrtmee altklar grld. Kabine bu mebusan kapama yoluna gitmede bir sebeb bulmak cb ettiini dnd ve de bulmakda gecikmedi. Kares mebusu Abdlaziz Mecdi (Tolun) efendinin bakanlnda kendini gsteren "Hizb-i CedcT'in yni Yeni frkann on maddesinden biri olan: "meclisi fesh hakknn padiaha verilmesi ve tevzn-u kuvvaiye riayet(den klik kuvvetine) riayet olunmas" meselesini meydana koydu. ttihadjlann, hkmetin getirdii bu reye, gnlden sarld grld. Bylece 35. maddenin tadili talebiyle ve iin aciliyeti ileri srlerek, mebusana icab eden layihay verdiler ve encmene havale ettirdiler. Bu encmenin reisi Mentee mebusu ve Hakk Paa kabinesinin dahiliye nzn olan Halil (Mente) bey idi. Mazbata yazanda evvelce serbest bir anayasaya tarafdarn olan Ba-dad mebusu Babanzde smail Hakk bey idi. Said Paa kabinesi; bu maddenin deitirilmesiyle padiahn hukukunun geniletilmesini, bylece hkmet ile mebusan arasnda kuvvet dengesinin temini iin taieb etmidi. Bunu zlerek ifade edelim ki hi bir hakk hkmranisini ifa edemeyen Sultan Read'n hakkn, iade bakmndan deilde, maddeyi istedikleri zaman lehlerine kullanmak iin ilerine geldiinde, padiaha meclisi kapattrmak imkn vermek iin teebbs ediyorlar ve ellerine aldklar aletle kt emellere hizmet edeceklerdi. Bahse konu 35. maddenin birden bire meydan da gndem belirlemesi ve de meclisin kapanmasn hatra getirebildiinden, tilaf ve Hrriyet frkasyla, muhalif mebuslar dnmeye mecbur kld. Encmenden mebusan meclisine gelinceye kadar geecek zamanda doldurmak ve muhalifleri oyalamak iin ittihadlar grmeler yapma teklifinde bulundular. Bamsz mebuslarn arabulucuuyla her iki frka yni itti-hadlar ve itilaflar mzakereye giridiler. Muhaliflerin taleb anlamak istedikleri maddelerden ncelikli olanlar unlard; Kabinenin ekseriyet ve muhalif frka mensublarndan kurulmas (bugn k koalisyon anlay), yahud tarafsz ahslarca tekili, rfi idarenin kaldrlmas, memurlarn partilere dhil olmamalar, 35.madde deiikliinin tehir olunmas, Kmil Paann sadarete getirilmesi gibi hususlardr. Bu mzakerelerin dediimiz gibi vakit kazanmak ve oyalama iin dzenleyen ttihadlar tabiiki anlamaya yanamayacaklard ve iler srncemeye kalmt. Bir de tilaflarn Kmil Paay ileri srmeleri baka baka hesaplara yarar hle

gelmidi. Bu arada da, 35.madde encmenden meclise gelmiti. Meclisin grme alanna inen 35. madde sayesinde ttihatlar anlamay samimi olarak hibir zaman arzu etmedikleri itilaflarn yzne kar isteklerinin meclisin feshi olduunu sylemi olmalar grld. Hl bylece ttihatlarn muhalifi mebuslarn, meclisin madde ile alakal grme oturumlarna katlmama karar alp tatbik etmelerine kadar gitti. Bu tatbikat meclisde nsidad- mzakere yni mzakerelerin tkanmasn salad. Deil kanun deiiklii iin lzm olan de bir ekseriyet, ekseriyet-i adiye dahi meydana gelmediinden kabine ile mebuslar arasnda ihtilaf kmtr. nk hkmet meclisi altran gdr ve bahse konu teklif de hkmet tasars olarak mecls mzakereleri safhasna indiinden arkasnda itimat oyu olan hkmet arzusunu yerine getirebilmeliydi! Fakat bu kuvvetde grlmyordu. Yoksa ttihatlarda meclisi bir baka ekilde mi kapatmak istemekteydiler!? Bu srada meclisi mebusanda muhalif ve muvafk mebuslar yle iddetli ihtilaflara dmlerdi ki artk birbirlerini hakaretlerle tahrik etmektelerdi. lkenin Trablusgarb gibi nemli bir yresinin kayb ve nice elem verici gaileleri varken hari ve dhilde dadaal ilerin tepemizden duman kard bir dnemde ellerinden hkmeti brakmayarak, kt idareleri sebebiyle daha byk tehlikelere doru lkeyi srkleme ve byk meseleler karmak, mebusan fesh etmeye kalkmak, kanunlar canlarnn istedii gibi tatbik etmeye kalkmalar asla doru olamazd. Zten ahs menfaatlerinden baka bir arzu ve dnce tamayan ttihad Terakki cemiyeti reis ve mensuplarndan baka ne beklenebilirdi? Meclisin ilk drdnc devresinin toplannn sonuna bir ka ay kalmd. Muhalifleri ile gzelce anlaarak yle nzik bir zamanda kavga karmakdan kanmak, hkmeti daha gl ve muktedir ellere terk etmek iyi niyet tayanlar indinde de vlmee deer olduu halde, millet ve memleketi sevdiini ilndan geri kalmyan ttihad Terakki cemiyeti neden bunlar dnerek lkenin selmetini gzetmedi? Herneyse; Said Paa hz.leri Anayasann deitirilmi 35. maddesine gre <ihtilaf> saylamayan kanunda yazl mzakere ve tevlii ihtilaf yok idi insidad- mzakereyi ihtilaf addedib istifasn verdi. imdi baka bir bakanlar kurulu tekil olunup meclise gelmesi devam etmek de olan bu zc ahvalin sonunun temini hususunda herkes de bir md uyanmt. Anayasann 35. Maddesinin; "yeni gelen bakanlar kurulunun, eski bakanlar kurulunun fikir ve talebinde, srar ederse ve meclis-i mebusan bunu kabul etmezse o vaziyette meclis-i mebusann ayan meclisinin uygun grmesiyle padiah tarafndan fesh" olunaca gsterildiine gre Said Paa kabinesinin yerine gelecek heyet-i vkel, eski hkmet olmas dnlemezdi aksi halde Anayasann icb ettirdii, heyet-i vkely deitirmenin ne faidesi kalrd. Yukarda anlatmaya altmz kanun gayet net olarak meydandayken, ne olursa olsun, meclis-i mebusani.kapatmay kafalarna yerletirmi ttihad Terakki cemiyeti, istifa etmi bulunan Said Paay yine kabinenin kuruluuna

vaziyet etmesini saladlar. Said Paann Onuncu Sadareti Paann bu son sadaretinden abuk dmemek ve bir zamanlar kendisinin bir vergi borcundan dolay ittihadlann hakaret hedefi olduunu hatrlaypda bunlara bir oyun oynamak, derse de itthadlar da beraber drmek azminde olduuna phe edilemeyen Said Paa hz.leri, yeni bakanlar kuruluyla meclisde program okumak ve gven oyu istemek usln, belki muhalifler galebe alarda ben ihtiyarn gen kabinesini drrlerse, oynayacam oyun yarm kalr dncesiyle sarf- nazar etti. Otuzbeinci madde diye meclise gitdi. Meclisde de bahse konu mzkereye konmu idi. Allah iin syleyelim.Vicdanen itiraf edelim. "Takvim-i Vekayi" adl resm gazetenin sa- . trlarnda meclisi mebusan mzakeresini okuyalm: "Muhalif mebuslarn millet krssnde meclisin u zamanda feshinin mnasebet olamayacana, 35. Madde mucibince meclisin feshi teebbs, kanuna ve kavaid-i merutiyete tevfik edilmediine" dir yaplan ifadeleri ve beyanatlar pek kuv-Vetli delillere dayanmaktayd. Anayasa Madde: 35 Grld gibi bir hayli zamandr yazmzda 35. madde diye bir ibare deiiklii ne kadar zaman ve yer almaktadr. Demek, ki gnmzde de, iktidar ve muhalefet anlaylar pek ayr istikametlerde yol ald takdirde zaman hangi seneyi kapsarsa kapsasn netice ayn gzerghda seyretmektedir. te 1911, ite misal olarak 2000 ylnda da anayasa anlamazlklar! Neyse; biz gnmz brakp, maziye avdet edelim. Evet 35. maddenin mzakereleride gnlerce srdkten sonra neticede Said Paa kabinesinin maddenin deiiklii hakknda verdikleri teklif, 125 rey'e kar 105 rey ile ret olunduundan ve de iki ounluk temin edilemediinden madde aynen kald. ttihatlar meclisin bu red karar zerine, ayan meclisine verdirdikleri mebusann fesih karar ile maksatlarn temin ettiler. 5/ocak/ 1912 tarihli hatt hmayun ile meclisi Sultan Read'a dattrdlar. Bylece milletin grnn bir ahadetnamesi olan kanun- essyi ineyerek, her eit tedbire bavurup mecbur kaldklar halde bu affedilemez hatalarn kapatmak ve mazur grlmelerini temin iin kime rastlasalar; "eer meclis fesh olmasayd hkmet muhaliflere geecekdi. Halbuki karmzda, kav ve muntazam, ahvli itimat verir bir muhalif frka yok. O sebeble hkmeti u nzik dnemde muhaliflere brakmamak iin bu davran zarureten yaptk" demektelerdi. Muhalifler dedikleri ise, kendilerinin cemiyetlerini birlikte kurduklar, eski azalar ve arkadalarndan bakalar deildi. Bunlar memleketin hl ve istikblini fena grp, ayrlm OSMANLI TARH mnevver kimselerdi. Bunlarla uyuub bir ikisini kabineye

alarak anlama yapsalard. O zaman fesih gibi mthi bir hle sebebiyet verilmemi olurdu. Kanundan ayrlamaz ve kanunu, ahs menfaatlerini temin iin, ayaklar altna alamazlard. Said Paa bunlarla kanundan ikayeti hatalara dt. Ayan meclisini de gizli mzakereden sonra feshetme talebini kabule sevk etti ki, bu yn hakiykaten tetkike deer. Said Paa kabinesi; 35. madde mzakeresine bylece son vererek, mebusan meclisini dattktan sonra oluk ocuk eline kalan memleket idaresini birok vak'a bekler olmutu. Bellar Yamur Gibi Yayor Said Paa ve kabinesi 35. madde ile aylarca urarken devletin bir baka ileri iin iin tutumakta,ara sra ksa alevler ile kendini hatirlatmaktaysa da, 35. madde kabineyi, meclisi ve sadrazamn btn hayatn tekil etmekteydi. te gnlerden bir gn bu bellarn tei snmez bir alev hlinde deil amma, iinden klmaz bir bel yuma gibi kendini gsteriverdi. Bunlarn en banda Mehmed Emin l Paa gibi bir zta dahi uykular uyutmayan Girid meselesi yeniden bagsterdi, Malisr isyan, bir baka zc mesele ve haberdi, Yemen vak'as, ben de burdayim deyiverdi. ran ile didiirken, Trab-lusgarb harbi ile urarken, ttihatlarn sebeb olduklar hizibilik, frka meseleleri, yeni seim ileri arasnda bunalm kalmt. Alman imparatoru 2. Wilhelm dostumuzun(!) himmet ve hamiyyetperveraneleri(!) eserlerinden olan Trablusgarb savalar yetmezmi gibi birde, Makedonya da Malisrler meselesinin stne, Bulgar komitelerini tevikle imendifer l'tren) ollarnda, karakol ve klalar civarnda bombalar patlad- Bu defa da Bulgar komitelerinin (ttihat beylerin merutiyetin ilk gnlerindeki kardeleri) cinayete dnk davranlarn dini mbedlere de ulatrdlar. Bombalardan biri, tip'de cami erif altna kondu. Patladnda birok msl-man ehid oldu ve bir hayli de yaralanmaya ahid olundu. Bu vaziyetden galeyana gelen Arnavutlarn, hristiyanlar-dan be kiiyi ldrmelerine ikiyz kii kadarmda yaralamalarna sebeb olundu. Malisr ve Bulgar komitelerinin meselelerinin stne gelen, Arnavut harpleri meselesiyle zten karm olan Rumeli, Hakk Paa kabinesinin fahi hatas neticesi olarak Arnavutlardan silah toplamak, gya slahat yapmak vesilesiyle Arnavudlar tehdid ve muhalif mebuslarn gz nne alan ttihat ve Terakki cemiyeti, Amavudluk'da rfi idare iln ederek binlerce masumu, idam, hapis, ikencelerle katletmek, srgn, hakaret gibi ve bilhassa ellerinden silahlarn alma hakareti, bu kavmin ok, ama ok gcne gitdi. Btn bu yaplanlar Arnavut ahalinin ttihat cemiyetinden intikam almas sevdasna dmesine sebeb oldu. Hkmet Malisrler ve Bulgar eteciler karsn da aciz kalyordu. Arnavutlarn; hkmetin bu acizliini grp, istifadeye kalkmamasn takdir kolay deildir! Malisrlere verilen msaadeyi ve bulgarlara kar gsterilen aczi gren ve bilen, Arnavutlar kyama hazrlam ve balkan ittifakiyiede yava

yava uyanmaa balamdr. Balkan ttifak Ittihad ve Terakki cemiyetinin emriyle Arnavutlarn Mahmut evket Paa tarafndan silahlar toplatlarak, kuvvetli bir savunma gcnn ortadan kalkmas ve talyanlarn Trablus-garb'a hcumu sebebiyle, Akdeniz yolunan kuvvet gndermemize kapal olmas ve bir kuvve-i mhimme-i asker-ye'nin Anadolu sahilini talyanlarn hcumundan muhafaza ile megul bulunmas gibi sebeblerden istifde eden Bulgar ve Srp hkmetleri Ma kedonya'y aralarnda blmek zere Said Paa kabinesi, iktidar mevkiinde bulunduu zaman ittifak imzalam ve Yunan' da bu ittifaka davet eylemilerdir. Fakat; Yunan bavekili msy Venizelos, Bulgar ve Srp hkmetlerinin itimada ayan olmadna binaen, devlet-i liye-i Osmaniye ile ittifak etmeyi Yunanistan menfaatine uygun bulduun dan Atina'dak maslahatgzarmz araclyla Bulgar ve Srp hkmetleri arasnda akd-i ittifak olunduunu babl'ye haber ederek ortak menfaat gereince bu ittifakn yaplmas icb ettiini hatrlatp, gerekirse bunu konumak iin stanbul'a gelebileceini bil dirmitir. Ancak; boykotlanyla Yunanllar aleyhine husumet iln eden ttihatlarn bu yaklam iyi karlamayacan dnen Said Paa byle bir mracaata cevap bile vermek lzumunu duymamtr. Bylece ufukda grlen Rumeli yamasndan hissedar olmaktan mahrum kalrm, korkusu tayan Yunan hkmeti, blmden istifde etmek iin yan- itimad bulmad Srp ve Bulgarlar ile ittifaka girmeyi de ihmal etmedi. Aslnda birbirlerinden emn- olmayan bu devletler, daha . sonra birbirlerine girdiler. Fakat; Said Paa mdebbir, muktedir bir bavekil olsayd, balkan ittifaknn gereklemesini nlemek iin Yunanllarla ilgili maslahatgzarn teklifini, kuv-vejen fiile karmas gerekirdi. cabnda vcudunu ittihatlarn anlayszlna kurban edecek cesaret ve fedakrl gstermeliydi! Ama nerdee! Eer bu antlama yaplabilseydi, Edirne'yi Bulgarlar ele geiremezlerdi. Nitekim aralarnda kaptklarnda biz; Edirne'yi tereyadan kl eker gibi istirdat ediverdik. Arnavutluk Meselesi te byle balayan balkan ittifak, Rumeli vilyetlerinin gelecekde karlaaca durum vahamet arzettiinden, bundan korkan Arnavutlar, ittihatlar bata olduu takdirde topraklarnn ecnebi devletlerin eline decei tahmininde bulundular. Bu anlaylarn hkmete anlatmak ve baz msaadelere kavumak ve topraklarn pek kt skntlara dmekten kurtarmak iin toplanma haklarn kullanmaa baladlar. Bu toplanma eylemleri, Osmanl hkmetinden istedikleri msaade talebine hzvermiti. Ne varki ittihatlar bu tarz talebleri bir isyan teebbs olarak addetiinden ve Rumeli halkna gveni olmayan

ittihatlar, Kandiyeli ferik smail Fazl Paa idaresinde asker sevk etmeyi mnasib grdler. Byle az bir ku\vetle Rumelide asker harekt yapmaa grevlendirilen Paa'y hlihazr mevcuddaki Rumeli ordusunun ilve edilmesini salad, smail Paa kuvvetini bylece ikiye katlad. Emrindeki kuvveti bir hayli ziyadeletiren smail Paa harekta baladnda, asakir-i ahane; necib bir kavim olan Arnavutlara taleblerindeki hakllk mnasebetiyle, silah kullanmamay tercih ettiler. Bylece ittihatlar askere szn geirememi oldu. ttihatlarn emrindeki kabine; askeri bu i de kullanama yacaklarn anlaynca, tella ve korkuyla irkildiler. Plnladklar cinayetleri yapmaya itirak etmeyen asker stelik Arnavutlarn hakl tleblerinden dolay onlardan yana tavr koyduunda ortaya kan durum baka bir mahiyet gsteriyordu. Asker ne yapacak? Dncesi azlarn bak amayacak dereceye getirmiti. Kandiyeli smail Fzl Paa; Harbiye nazrl koltuunda oturan Mahmud evket Paa ya gnderdii bir telgrafda: komutasndaki seksen tabur askerin btn Arnavutlarn tarafna iltihak etmelerinden dolay bu harekt-i askeriyeyi gerekletirmek imkn kalmamtr. Bu ii baka bir hususla dzenlemek lzumunu hatrlatyordu. Mahmud evket Paa; bu telgraf alr almaz, evvelki gibi olmayp bu defaki hatasnn cezasnn kendisi in pahalya ml olacandan epeyi korktu. Hemen bu telgraf yanna alarak bab l'ye gidip, sadnazam Said Paa ile grp telgraf okudu. Bunun zerine toplanan bakanlar kurulu vak'ay enine boyuna inceledikten sonra sz Mahmud evket Paaya verildiinde, Paa: asker g ile bir ey yaplamayacan syledikten sonra istifasnn kabuln isteyip, toplanty terk etti gitti. stifa edip oradan firar eden zat, Sefnik'den balayp, istifa ettii an kadar sren komutanlk neesinden adet sarho olan vede bu ocuklar hkmeti ve cemiyetinden bir trl ayrfamayan paa, ilerin bu noktaya geleceini idrak etseydi, bu kk beylerin arzularna ba emekden azade kalr byle ar bir yk altna girmezdi. Bylece de meclisin nnde istifa edip firar etme durumuna dmezdi. Diktatrle kalkan Mahmud evket Paa,onu bunu idam veya srgne yollamak, tevkif ettirmek, ikencelere gz yummak yerine bu selahiyeti, gcn kk beylere kullansa idi, hi phe olunmasn ki, ne memleket bu hle gelir ne de onlar padiaha ve halka oyunlar yapabilirlerdi. Bunun byle olmas gayrikabil deildi. nk; subaylarn ouda Mahmud evket Paa ile ayn dnce ve anlaya sahipti. Askerlerini milletin kann dkmek ve ortal yamaya brakacana, bu haarat temizlemede kullanabilirdi. Eer byle vatanperverne bir hizmete kalksayd Mahmud evket Paa, Osmanl trihinin pek byk kiileri arasnda mmtaz bir yerin sahibi olurdu. Ayrca lkeyi blnme ve kmek gibi felketlerden muhafaza etmi olurdu. Grme nimetinden neredeyse mahrum denilecek kadar gelecei gremeyen, aciz ve fikir bakmndan ksr olan Mahmud evket Paa,yukarda sylediimiz hle teebbs edip gerekeni yapmay hatrna bile getiremediinden, memleket

harabeye dnerek, bir felket girdabna dmtr. Mahmud evket Paa'nn istifas, Said Paa kabinesinde byk bir zafiyet domasna sebeb olmutur. Ne yapacan aran tecrbeli sadnazam, kabineye alabilecei bir harbiye nzn bulamama durumu ile baaba kalmtr. Dolaysyla harbiye nazrl tyini gerekleememitir. Beri tarafdan Arnavutlukdan ttihatlarn birinci inklab esnasnda yaptklar ve rettikleri zere yam bulunan telgraflar ve bir baka tarafta eitli meselelerle ykl siyas durumlar zerinde aresiz kalan kabine yeleri de kamaya hazrlanrlarken, meclisi tekil eden mebuslar arasnda kabineye itimatszlk grlmeye baland. Bu durumu hisseden ve'harbiye nazrnn istifasndan sonra sekiz-ongn geince bir harbiye nzn tyin etmeyen, Said Paa bir beyanname hazrlyarak mebusan meclisi huzurunda birden bire kabinesiyle grnd. Beyannamesini okurken; dhili asayi lzm gelen merkez de isede d dnyada byk devletlerle aramzda geen ilerin siyas blm yolun da gitmemekte hususuna dokunmadan geemedi. Ayn hitabetin bir yerinde ise; balkan devletleriyle, bizim hkmetin takip ettikleri grlerin sayesinde dostane hava devam ettiini, endieye sebeb olacak husus bulunmad m sylemeye de nem verdi. Bu konumasn bitirdiindede gven oyu istedi. Meclis toplantsna katlm bulunan ve kanmaya hazr bulunan mebuslar derhal kabineye itimat reylerini veriverler. Hemen ertesi gn babl de yaplan toplant ok uzun saatler devam etti ve burada alman karar zerine, aynen harbiye nzn Mahmud evket Paa' nn yapt gibi istifalarn verip bir keye firarda ttifak ettiler ve derhal savutular. Talat'larn, Cavid'lerin, Mahmud evket'lerin ve emsalinin tek tek firarlarndan sonra ortada kalan Said Paa'ya saraya istifasn gnderip, evine gitmekten baka yapacak bir ey kalmad. Said Paa hz.leri yukarda anlatld gibi vergi borcundan dolay urad hakarete mukabele olarak ttihad ve Terakki cemiyetine kar istedii oyunu tamamen oynaya-mamisa da, bir miktar zaman iin de olsa iktidardan drmee muvaffak ola-bilmitir. Said Paa'y, yakndan tanyanlar kabul edip, teslim ederler ki Paa, gayet inat ve kindar ve de intikam almakdan holanr bir karaktere sahip olduundan ahs ile alakal i olduundan intikamn almaktan kendini rnenedememitir. Zten sadareti de kabul etmesi grd hakaretin acsn! karmaya ve bir de yine bana muhtaciyetleri oldular diyebilmek iindi. Said Paa yaradl itibaryla zeki bir kimse olup, makam iktidarn istedii gibi kullanan bir ahsiyetti. Zeksn ve bunu kullanma gcn de, ahs ilerinden ziyde memleket ilerinde sarf etmek yolunu tutsayd, lkemiz bundan ok ok krl kard. Said Paa dorusunu syleyelim lkemizin son zamanlarda yetitirdii siyaset insanlar arasnda ndir kymetteki ehasdandir. Btn bunlara ramen Said Paa son derece korkak, sebatkr olmayan, merhameti pek kt kimselerden idi. Hereyi kendi almak ister bunu kimse ile paylamak istemez bir anlaya sahipti. Teebbs ettii iler zerinde basiret

zere hareketle beraber, baarszlk hlinde kabahati kendinden hemen atabilecek tedbirleri almakda pek mahirdi. Bu sebeb den balam olduu ilerin ou bu davran iinde olmasndan pek netice vermezdi. Said Paa krk yan atktan sonra fransizcaya bir iki sene iindede vukufiyeti elde etmitir. Bylece bakasnn on-be senede zor toplayaca mnevi bir sermayeye sahip olduu grlmtr. Avrupa siyaset usl medenisinin zorluklarna vakf olmay baard. Maarif sever bir insan ola-ak tannmtr. 2.Sultan Abdlhamid hn devrinde maarif sahasnda ortaya koyduu almalar takdire ayan hizmetlerdendir. Ayrca aile ballna pek nem vermesi baz hatalara dmesine sebeb olmutur. Velhasl Said Paa'nn hayrlar ktlklerini karlar. Diyenler yalan sylememi olur. Sadaret Tevcihine Yaplan Tesirler istifa ederek makam sadareti boaltan ve kabinesini ykarak bu ii beceren Said Paa'nn yerine, Arnavutlarn da ta-lebleri zerine Kmil Paa hz.lerinin bakanlnda kurulacak bir kabine tekili beklenirken, gemi kabineden firar yoluyla giden zevatn arkadalarndan olan, padiahn saraynn baktibi Halid Ziya (aklgil) bey, yine padiahn serkurenas (bu gnk tbirle protokol genel mdr) Ltfi (Simv) bey ve saray grevli erinden Tevfik beyefendiler, bahse konu ittihat cemiyetin verdikleri emirler nda, sadaretin, Kmil Paa'ya verilmemesi hususunda, kesif faaliyete giridiler. Arnavutlar avutabilmek ve Kmil Paa hz.lerinin sadrazamln nlemek gayesiyle kabine kurma hususunda arzularm duyuran ittihatlar, Kmil Paa'nnda iinde bulunduu ve Gazi Ahmed Muhtar Paa hz.lerinin riyasetinde olmak zere kabine tekil teklifleri ve yine, Arnavutlarn farmason olduu iddiasyla kabinede grmek istemediklerini belirttikleri eyhlislm Musa Kzm Efendinin yerine Sultan Hamid'e aralksz onsekiz yl eyhl islmlk yapan Muhammed Cema-leddin Efendi hz.lerinin tyini taleb ve srar etmeleri mnasebetiyle Gazi Ahmed Muhtar Paann bakanlndaki kabine teekkl ettirilmi ve buna Byk Kabine ad verilmitir. Gazi Ahmet Muhtar Paann Sadareti Sadrazamla nasbi yaplan fahametl, devletl Gazi Ahmed Muhtar Paa, uray Devlet riyasetini kabul eden esbak ibahetl, devletli Kbrsl Mehmed Kmil Paa hz.leriyle birlikte dier vkely seip tamamlam ve iradei seniyyeye tasdike arz etmi ve arzuy-u ahane tasdik babnda vukubul-duundan ie girimiti. Hkmet ilerinin son derece tavsayp eitli vak'a ve dadaa iinde bulunulduu iin yeni meseleler karmamak iin Arnavutlarn taleb etmi olduklar alt maddelik arzuyu, dikkat nazara alarak bu kalabalk ve sadk topluluu karsna almama yolunu seti. Ayrca bu taleblerin hi biri Osmanl devleti aleyhine hi bir husus tamyordu. Zaten uygun olan da Arnavutlarn bu alt maddelik talebin 4'n yazmak

suretiyle de okurlarmz bildirmektir. 1- Meclis-i Mebusan'n fesh edilmesi 2- Yeni seimlerin kanuna uygun olarak serbest ekilde yaplmas 3- Hkmet emriyle daha nce ellerinden alnm silahlarn iadesi 4- Kmil Paa hz.lerinin sadarete getirilmesi ve benzeri hususlardan ibarettir. Gazi Ahmed Muhtar Paa; meclisi mebusann fesih iine hemen teebbs etti. Arkasndan Arnavutlara; vermi olduu bu teminata istinaden, hemen bir nasihat heyetini gndermei plnlad. Byk mirlerden brahim Paa riyasetinde bir nasihat heyetini hem Arnavutlara hem de, bunlara iltihak etmi askerlerimize gnderdi. te yandan bitmez tkenmez skntlar hlle ve yeni vcud bulan hadiseler ile megul olan hkmet, eitli relere bavurmaa urarken, hem hkmetken istifa verip kaan ttihat kurucu ve reislerinin, yine kabineyi kendi istikametlerine evirmek yolunda, her eit almaya girdii gzlemlendi. Hedefleri yeniden hkmet olmakt. ttihatlar; heyet-i ayann uygun grdklerini verdikleri oyla belli ettikleri mebusann feshine karar vermelerini ve bu kararn padiah tarafndan tasdik edilip okunmas lzm geldii gn mebuslarn dncelerinde bir anari temini iin meclise gitrnekden men etme yolunda gayret sarfettiler. Memleketin ihtilf ile sarslmasna yarayacak hareketlere girimekten kendilerini alamadlar. Bunlardan; ttihad Terakki cemiyetinin kurucularndan vede ileri gelenlerinden Selanik mebuslarndan, iktisat ilmi llemesinden ve bahse konu cemiyetin batc saylan avdeti (Dnme) Cavid bey krsye ikd ve kabinenin bu hareketini merutiyet darbesi olarak isimlendirdii grld. Ayrca; nice hezeyanlar savurdu durdu. Btn bu konumalarn amac ahaliyi sokaa dkp yeni bir mesele karmaa dnkt. Cavid'in gerek anayasaya aykr, gerekse padiahn irde-i seniyyesine mugayir olan davran ne re hibir ceza almadan kendisine kr olarak kald. Meclis de byle bir hlin meydana gelmesi esnasnda, cemiyetin fedileriyle dier serseri takm tarafndan meclis iinde, veya darya taacak bir olay karmaya cesaret etmelerini, bunlarn mteebbislerini bada Cavid bey olduu halde meclisde bulunan polis kuvveti, yetmezse Harbiye Neza retinden sevk olunacak asker sayesinde* bunlarn tevkifi iin gereken emri vermekte Gazi Ahmed Muhtar Paa tereddde dt ve kararll glgelendi. Eer memleketin selmete ermek zaviyesinden olaya baklm olsa idi, bunlarn, bu serserilerin bada Cavid bey olmak zere hakkettikleri muameleye tbi tutulmalar yerine getirilseydi, Gazi Ahmed Muhtar Paa kabinesi lkenin btn ilerini tam manasyla hl yoluna koyabilirdi. Ne varki; sadr-azam paann yukarda temas ettiimiz tereddt dolu ve yaplmas gerekeni yapmakta acz iinde kalmas hkmetin otoritesini sfrlad. Bylece de; milletin kurtulma imkn bulduu srada, serseriler haaratlklarna devama frsat buldular. Gazi Paann Yanl Neydi?

Gzel vasflarn bir ounun kendisinde toplanan kumandanlar arasnda da apayr bir yeri olan Katircolu Gazi Ahmed Muhtar Paa bu nemli frsat idrak etmimi? Etmemi-miydi? Bu hususda gstermi bulunduu aczi, iki hle yorumlayarak cevap vermek durumundayz. Birincisi: ttihad ve Terakki ve Hrriyet ve tilf frkalarnn ikisini birden idare etmek. kincisi: de ve d da hkmetin maruz kald pek nemli meseleler esnasnda yeni bir vak'a husule gelmesine sebebiyet vermemektir. Pein pein syleyelim ki bu iki hususu biz, hata iinde hata olarak gryoruz. Bu iki hususu muhakeme ettiimizde bu tesbitlere dir u gre sahibi olduumuzu duyurmak isteriz. Gazi Ahmed Muhtar Paa hz.leri ne ittihat ne de itilaf-dr. Zten frkalara istinad etmek suretiyle makam sadarete de gelmi deildir. nk Arnavutluk ahalisinin, kendisini bitaraf bilmi olmasndan dolay teklif etmi olmas, bu arzuyu umm mnasebetiyle, sadarete gelme olaynn neticelenmi olduu grlr. Mademki bir frkaya istinad etmeden kabine kurulmutur o halde meclisde arkasnda rey kuvveti yok demekdir. Mebusan da, her iki partiyi de, krmama yolunu seerek, icbmdada birinden dierine dayanarak mevkilerini muhafaza etmek byle sknts pek ok ve byk olan bir dnemin ilerinden olmadndan bu sadareti kabul etmekde bu muhterem zt iin dnle cek hllerden olmad ortadadr. Bu bakmdan bahse konu Cavid bey ve hempalarn o gn tevkif edip, hapse attrp, devlet ve memleketi bugn ve gelecekteki felketlerden kurtarmak, en byk hizmetlerinin yannda bir baka ekilde parlayacak hizmet olarak tarihdeki yerini alacakt. ttihadlarn varlklarndan dolay kt grlen btn ac vakalarn, felketlerin ortadan kalkmas bunlarn izalesi ile gerekleecekdi. Ondan sonra bu kabineyi meclis de, programn plnlad ekilde tatbike koyar lke ii meseleler ortadan kalkaca iinde hkmet d meselelerdeki przleri hlletme relerini daha rahat ortamda arayabilirdi. Merutiyetin ilnndan sonra nemli mesele olarak kendini gsteren vak'alar hi phe edilmesin ki, i ve d olaylarda dahil olmak zere bizatihi ttihat ve terakki cemiyetinin kasden ve bir maksada dayal olarak ihdas ettii hatrdan karlmasn. Almanya mparatoruna Hulus Mu? Yukarda cesaretle ileri srdmz husususatn gerekletirilmesinde ittihatlar, veli nimetleri olan Almanya imparatoru ile gizli cemiyetin -deerli okurlarmz. Ancak bir hususu belirtmeyi okuma esnasnda tereddde mahal brakmamak iin art olarak unu grdk. Baz yazarlar bu tesbiti gizli cemiyet tesbitini, masonlar olarak net bir ekilde ortaya koyma yoluna gitmemi ki, sebebi tamamen kendilerine ait hususattandr. Bu bakmdan gizli cemiyet ibaresini deerli okurlarmz masonlar ekliyle deerlendirirlerse umarm hata etmi olmazlar.- ark dnyamz hakknda ki kararlarn bir zorlua maruz kalmadan tatbike koymada yardmc olun emirini aldklar iin yerine

getirmektedirler. Bunu temin etmek iin de, lkemizin birok yerinde nice vak'alar, yangnlar, viraneler icd ettiler. Bunlar yaparken ahaliyi kendi derdinin dermann arar hle getirdiklerinden, devletin iinde eitli yollarla te'sir sahibi olan imknlaryla arzu ettikleri ve kendilerine emrolunanlan yerine getirecek kararlar almakta maalesef baarl oldular ve memleketi de bu gnk vartaya getirdiler. Kabine; ttihatlarn sebebiyet verdii balkan hkmetlerinin birlikte hcumuna, Avrupa byk devletlerinin, Berlin antlamas gereince, Rumeli topraklarnda, slahatn yaplmasn ileri sren ultimatomuyla kar karya kald. Avrupann byk devletleri Rumeli topraklarndaki slahat taleb et- tikleri srada, Almanya ve Avusturya devletleri, bunlarn, Jn Trklerin koruyucular olduunu da hatrdan karmamak lzm olduu bilinmeli, ki bu iki devlet de balkan ittifakn yaptranlarn arasnda yer ald gibi, silah ve ihtiya bakmndan bunlara ok yardm etmiti. talya ve Ruslar bu yardmlar msama ha ile karladlar. Sonunda Almanya ve Avusturya Osmanl zerine saldrn emrini balkanlarn sonradan kma devletlerine saldlar. Gazi Ahmed Muhtar Paa Rumeli slahatna cidden nem vererek bu meselenin, sava sebebi olma kozunu ortadan kaldrmak iin uygun bir siyaset arayna giridi. Bylece harbin nn almaa byk gayretler sarfetti. Ancak bu anlay daha ne kadar srebilirdi ki? Karadallar Osmanl hu-dudlarn inemee balam, balkan ittifaknn dier lkeleri, Yunan, Bulgar ve Srbistan ise kk rahatszlklar verme dnemini amt. Oteyandan ttihat ve Terakki cemiyetinin szde vatanperver ve muhterem zevat, iktidarn iplerini ele geirmek iin yeni hesaplar yapm bir sonuca ulamlar ve tatbike koyulmulard. Darlfnun yni niversite talebelerini balarnda baz mebuslar olduu halde ellerinde eitli flamalar, sloganlar yazl yaftalar (pankartlar) olduu halde sokaklarda dolatrp tezahrat yaptrmaya ve bundan doacak karklk sayesinde umduklarn bulmann hayali iinde babl'ye geldiler. Harp isteriz diye baran topluluk, hemen arkasndan tekbirler getiriyor ve yine harp isteriz avazeleriyle ortal velveleye veriyorlard. Sadrazam grmek bahanesiyle bu serseriler kap ve camlan krma hareketlerini, gstermeye balad. Bu vaziyeti tesbit eden heyet-i vkel, yni bakanlar kurulu aralarn da bir ittifak hasl olduundan, tedbir almaya karar verdi. Gazi Sadrazamn kna almas Tedbir olarak dnlen, babl de bulunan zabta ve askeri ktaya ilveten yeterli sayda kuvveti babl de kmas muhtemel vakalara kar, hazr tutmak icabnda gereken mdehaleyi temin etmekdi. Bu srada babl nnden toplanm vede bir ok eyin kendisinden beklenmesi olaan bulunan kalabalk grlt ve patrdy durmadan ziyadeleti-rirken, sava alanlarnn bu korkusuz kumandan, toplanan kalabala teskin etmek ile kendini mnevi bakmdan borlu addetmi olacakki yanna ayn zamanda da olu olan, Mahmud Muhtar

Paa'y alarak binek tann nne geldi ve kalabala hitaba balad. zetlersek, Paa: devlete lzm gelen hassasiyetin gsterildiini, olaylarn inkifn adm adm takip etmekte olduklarn bildirdi. Nevar ki bu szler topluluu teskine yarayacana baz iten ie homurdanmalar ve bunun arkasndan ykselmee balayan protesto mahiyetindeki sloganlar hareketlenmee yol amt, ki Harbiye nezaretinden hkmete taleb olunan askeri birlik balarnda tabur komutanlar binba Hsn bey olduu halde babl ile ahali grnts verilmeye alan serseri gruhunun arasnda girdi ve mevz ald. in profesyonelleri gelen askeri ktay tekbirlerle karlayp da: "Kardeler! Elhamdlillah biz de mslmanz. Hkmet Rumeli'yi satyor. Onun iin geldik. Biz Rumeli'yi vermeyeceiz." diye askeri kendilerine celbe gayret sarfettilersede, Hsn binba, vatansever ve asker disipline bal bir ahsiyet olduundan yaplan tahriklere kaplmad. Bylece bu serseriler tantanasnn bir cinayete doru gidiini durdurmaya muvaffak oldular. Balkan Savanda Nmayiiler Arasndaki Mebuslar Ve Reisler! Bu kyama katlan mebuslar arasnda daha sonra sadrazam bile olacak Talat, Hayr (daha sonra eyhlislm), mer Naci, Edirne ve zmir mebuslar Faik, Abdullah vesair mebuslar yer almt. Bir ok kaymakam, binba, yzba ve temen rtbesinde askeri kiiler, hep birlikde Tanin, Tasvir-i Efkr, Tercman- Hakikat gazeteleri yaz ileri vazifesinde alanlara siz de, niversite talebesinden misiniz? diyorsanz bunlar haya etmezlermi? Neticede bir tarafdan bunlarn bu terbiyesizce davran$!ar ve rezaletleri i de srerken, d cephemizde Balkan devletlerinin yapmaya balad tecavz davranlarna re aramaya bakan kabine, Karada'n saldrs ve hududu amas karsnda evld- vatan silah altna almaya balayp peyderpey Rumeli'ye evke balad. Kabine Rumeli topraklar zerindeki slahat hareketlerini yapmaya gayret sarfnda iken balkan devletlerinin pln ve program dahilindeki her eit saldrsna uramayada balad. Hl byle bir noktaya vsl olduunda Gazi Ahmed Muhtar Paa ve kabinesi mukabeleye karar vererek dman zerine askeri gnderdi. Osmanl askerinin bilinen ecaat ve zaferlere susaml-da gz nne alndnda balkan savann baaryla tamamlanmas gayet tabii bir olayd. Ne reki vatanmz bir ka kuruluk menfaati iin ve bu ahsi istifadesi karlnda itti-had Terakki cemiyetinin mfsid gayesine hizmet ede-cei-ne dir karanlk odalarda yemin eden ve orduy-u hmayunda bir hayli bulunan erkn ve komutandan dorusu bu kadar devlet ve memlekete hiyanet ve ihanet edecekleri ve savan Osmanl devleti aleyhinde sona erecei mid ve zan edilemezdi. Kemli teessf ve teessrle syleyelimki; orduyu hmayundaki ittihat subaylar, savan balangcndan tutunda, sonuna kadar vatanmzn bir ok

yerinin dman eline gemesine hizmet ve gayret ettiler. te o subaylar ittihatlar tarafndan ordu iinde propaganda yapmak ve Osmanl askerini savadan soutup, Rumeliyi dman eline brakmaa muvaffak olmak iin ulema ve sleha-i islmiyye kyafetinde ittihatlarn gnderdii bir takm hezele ve Selanik'in dnme yahudileri askerlerin arasna girerek, hkmet memleketi satdi! Niin sava ediyorsunuz? Szleriyle askeri firara tevik ettiler. Maalesef bir ok subayda bu szlerin tesirinde kalarak askerin firarn tevike itirak ettiler. Htt dahiliye eski nzn, cemiyet-i muhtereme(!)nin birinci miri mutlak vede dier mensup olduu cemiyet-i ha~ fi'yenin (yni masonlarn) lkemizdeki stad- zami olan Talat bey, gnll sfatyla rtbesiz asker olarak orduya katlmt. Byle yapmasnn yegne sebebi de ordudaki subay ve komutanlarn ttihad terakki gayesinden ayrlmamalarn temin ve de tam tersine, ittihadlara dman olan subaylara kendi varln hissettirme suretiyle, sindirmeyi temin etmekti. Talat (paa)'nn yapt gibi Enver'ler, Cemaller, Fethi'ler ve bunlarn arkadalar, harb mnasebetiyle siyasi bir harekette bulunmay karlarna mugayir gren kimseler namus-u askeriyyeleri zerine sz verip bu szlerini yeminle te'yid ederek Bakumandan vekili ve Harbiye Nazr Nzm Paa'y kandrp orduya iltihak ettiler. Bunlarda Talat gibi ayn his ve fikre tbi idiler. Bir tarafdan bunlarn ifal ve tevikleri, bir ta-rafdan da, hoca kyafetindeki yahudilerin hince anlaylar znden ordumuz bozulmaa balad. Gazi Ahmed Muhtar Pasa bu vaziyet ile iice bir mddet daha sadarete devam etmekle birlikte rahatszlanmaya balanan vcudu greve devam etmesine msaade etmemee balad. Bu durumu dnen Paa ekilmeyi gereken i olarak tes-frit etti ve salk sebeblerini ileri srerek istifa etti. Bylece Arnavutlarn zerinde nemle durup ittifak ettikleri Kbrsl Kmil Paa kabinesi kurulmasnn vakti saati gelmi oldu. Bu Gazi Paa'nn kabinesinin, bir adnn byk kabine adn almasnn sebebini izah etmekte ihmal gsteremeyiz, o devrin bir tarafnn karanlkta kalmasna yol aar dncesiyle; fakir-i pr taksir elinizdeki esere bz bilgi krntlarn vermek icb ettiinin uuru iinde cesaret etmitir. Efendim bu kabinede Avlonyal Ferid Paa; Dahiliye, Kbrsl Kmil Paa; urayi Devlet, Hseyin Hilmi Paa da, vazife aldndan byk kabine dendii gibi, sadnazamin olu Gazi Mahmud Muhtar Paa da Bahriye nzn koltuunu doldurduundan kinaye, Baba/Oul Kabinesi dendii de vaki-dir. Ayrca bu kabineyi bu kadar hretli kimseler ile kurmu olmasndan dolay, Gazi Ahmed Muhtar Paa'ya yneltilen bu hret dolu kabi neyle nasl i greceksiniz? Dendiinde kuvvetli rivayettendir ki merak etmeyin ben haklarndan gelirim dedii ileri srlr. Ali Fethi Okyar bey, " Devirde Bir Adam" adl hatratnda Gazi Ahmed Muhtar Paa'nn sadarete getirilmesi ayan reisliinden ayrlmasn gerektirmi ve Said Paa boalan ayan riyasetine getirildiinde seim blgesi olan Edirne'ye gitmek zere olan Talat bey'e sordum diyor: "Nedir bu? Senelerdir dama ta

gibi eskiler makamlar paylayorlar gr-myormusunuz? dediimde, Talat bey'in cevab ise; 'kabahat bizim. Hem iktidarda saylyor, meclis de ekseriyete sahib bulunuyoruz, hem de kaderimizi bu mazi yadigrlarna emanet ediyoruz. Bir brahim Hakk Paa bulduk. O da nasl geldi gitti biliyorsun' dedi diyor, Ali Fethi bey" Fethi bey byk bir ak yreklilikle unu itiraf etmekte: "Bu cevap, felsefe ve kadrosunu hazrlamadan iktidara gelmi olmann belki mazereti, fakat elbette ifs deil idi." demekteydi. Bizim burada yaadmz gnler iinde bavekillik yapm siyasi parti liderleri ve bamsz zevatn bu makam boalttktan sonra her hangi bir kabinede vazife alma hususundaki yavatan allar daha 1912'lerde krlm, kabinede sadrazamla beraber eski sadrazam daha vazife almakla gnmze, bunun mmkn olduunu seksensekiz sene nce gstermiler. Bu da siyasi hayatmzn ve parlamenter sistem bizim iin asla 1946 ile balatlmamaldr diye dncemi belirtirken, Balkan Harbi hakknda u bilgileri vermeye alaym: Balkan devletleri arasnda ittifaklar meydana geldiini ve ittihad- anasr politikasnn tatbiki, bu devletler arasndaki ihtilaflar buz dolabna kaldrdklarn beraberce osmanl zerine saldrya karar verdiklerini belirtmitik. Bunu salayan 3/7/19 10'da sdar olunan Klieler ve mektepler kanunu olduunu da bu arada hatrlatalm. Osmanl ordusunda siyasetin askerin iine girmesi bu srada o derece ziyadelerniti ki, bu sebeble farkl siyasi frkalara eilimli subaylar biribirlerinin hayatna kasdedecek halet- ruhiyeye gelmilerdi. Cevdet Bey ve Oullan adl mhim bir belgesel romanda Trk bir mlazmn, Arnavut binbaya selm vermediini baka bir mlazm arkadana anlattn okumak kabildir. Yni bu mahzurlu husus o kadar yaylmki romanlarda geecek kadar mhim bir sosyolojik vak'a hline gelmitir. Hatta; bir baka misl verelim ki o yllarda daha binba rtbesinde olan M.Keml Paa, orduya siyaset girmesin eklinde bir uyanda bulunduu st makamlar tarafndan idam talebiyle mahkemeye verildii Behi Bey adl bir mektep arkadana yazd mektupda yer alr. te siyasi frka hasebiyle o hle gelmi olan bu ordunun durumundan habersiz Avrupa devletleri, Osmanl/ Balkan devletleri arasnda kacak sa-vadaki snr deiikliklerini kabul etmeyeceklerini aralarnda yaptklar mavere esnasnda kararlatrmlar ve taraflara tebli etmilerdi. Bunlar Osmanl ordusunun bir ka gn iinde dmanlarn paralayacak gce sahip gryorlard. Hatalar birbirini takip ediyor, Osmanl genel kurmay, balkanlarn bu ittifak ediini sknetli gnlerin balangc kabul edip, 120 tabur askerin terhis edilmesi vuku buldu. Babli ise Srbistan'n Avrupa lkelerinden alm bulunduu hayli saydaki ar toplarn, Selanik limanna karlmasn ve demiryolu ile Belgrad'a evkine izin vermesi pek byk bir ihtiyatszlk idi. Avusturya ile Macaristan bu toplarn ileir-de kendilerine lm kusabileceini hesaplayp, topraklarndan geirmemeleri ortadayken, bizimkilerin buna izin vermeleri nasl geni bir gizli tekiltn rtl eylemi olduunu tedai ettiriyor. Hemen ilve edelimki Bay Oztuna, Ermeni Gabriel Nora-dongyan o sralarda

hari- ciye nezaretine bakmakda ve 120 tabur askerin terhisine, Ruslarn verdii balkanlarda sava olmaz teminatna istinademsebeb olduunu hatrlatr ki doru bir dncedir, ztuna bey'in bu fikri. Bizim darlfnun talebesi harp harp! Diye nmayi yaparken, 8/ Ekm/1912'de Karada bize sava iln ederken, 12 gn iinde karmzda Bulgaristan, Yunanistan ve Srbistan' da gr-verdik. 5 kolordudan mteekkil ark Ordusu'na Klemen Abdullah Paa 1 .ferik yni orgeneral rtbesiyle komuta etmekteydi. Edirne mevkii mstahkemindeki bamsz kuvvetler de, kr Paa'nn ernrindeydi. Yunanllara kar kuvvetler Selnik'de bir kolordu ile Yanya'daki Esat ve Vehip Paa komutasndaki birlikler bulunuyordu. Karadallara kar da hazrlanan kuvvetlerimiz kodra Kalesinde toparlanmt. Srbistan kuvvetlerine kar Makedonya savunmas daha sonralar sadrazam olacak olan Ali Rza Paa'ya tevcih edilmiti. Mehur sadnazamlardan l Paa damad olan Nzm Paa bu savaalann adet bakumandan olmakla beraber askeri yetenei bu ii baarmaya msaid deildi. Nitekim, ttihat ve Hlaskran diye farkl anlaya sahip zabitler biri-birlerinin yardmna deil, dierinin rezil olmasna gayret sarfnda idiler. Nzm Paa ilk i olarak birliklerimizi Bulgarlarn zerine hcuma geirtti. Fakat taarruza geen biz olmakla beraber, hezimetde bizde grlmeye baland. Bulgarlar gn iinde Edirne ile Krklareli arasnda bulunan Sloiu ile Pmarhisar savalarn lehlerine inkiaf ettirirken 5 gn sonraki Lleburgaz savamda kazannca, bizim birlikleri akn ve mnhezim bir halde tfeini dahi atarak katn gryoruz, bylece Krklareli'nin Bulgarlarn eline dmesi gibi atalca zerine engelsiz bir Bulgar ileri harekt balad. Drt gn sren 15/Kasm ile 19/Kasim arasndaki atalca istihkmlarna yaplmaya balanan Bulgar hcumu bu istihkmlar karsnda krlmaya mahkm oldu. Bylece, 34 yl sonra atalca istihkmlarmz yine yz akmz oldu ve bana kalrsa atalca stanbul'un bat kaps muhafz olarak anlsa sezadr. te yandan Srbistan kuvvetleri, Ekim eymn- 20.gn bizim bat ordumuzu Kosova sahrasnda yenerken, 1389'da Hda vendigr'n zaferinin intikamn alm gibi se-vinmektelerdi. Halbuki 2.Murad'da 1448'de 2.Kosova zaferiyle bunlar bir daha zelil etmiken, bir krk dkk galibiyetle bunun acsn kardk sanmak gvur mantndan baka bir sey deildi. Daha br cihettende Serfie'yi ele geirmi bulunan Yunanllar 2/Ekim'in ertesinde imal yni kuzey taraflarnda harekete grld. Manastr, skb, tip, Vistria, Bulgar, Srbiya ve Yunan birlikleri bir hafta iinde bu yerleim alanlarna bir kara bel gibi ktler. 6/Kasm/1912'de Preveze'yi alan Yunan veliahd komutasndaki Kostantin, sanki 1897'nin intikamn alyorduki pek gaddarane emirler sdar ediyordu. Selanik zerine yrrken, buray mdafaa ile vazifelendirilmi jandarma Paas Tahsin Paa emrindeki gl birliklere ramen, Osmanl'nn avrupaya alan penceresi addedilen Selanik ehrini tek mermi atmadan btn silah, tehizat ve askeriyle beraber teslim etmek cebnetini sergiledi. Yako-va, Le, Debre, Dra liman ve Ohr Kasm ay sonuna kadar btn kuzey Arnavutluk dman eline

geti. Mdafaaya gayret gsteren kale vard bunlar, Edirne kalesi, Yanya Kalesi ve de kodra Kaleleri idi. atalca nlerinde Bulgarlarn tevkif edildiini yukarda belirtmitik. Bu arada ngiliz hariciye vekili Sir Edwar Grey ynetiminde konfe- rans toplanm sulh mzakerelerine giriildiinde takvimler 16/Ara-lk/1912'yi gsteriyordu. Ege adalarnn tamamnn Yunanllara geii bu savada vukubulmutur. Bunlar, Bozcaada, Limni, Nikarya, Midilli ve Sa^z adalar idi. Kasm ay bitmeden yenimeye muvaffak olamayan Osmanl ile Yunan donanmasnn bu hli, adalarn Yunan eline gemesiyle aslnda neticeyi belirtiyor gibi geliyor bana. Ylmaz ztuna Bey, Londra konfe- ransn yle kritik ediyor deerli almasnda: "Londra konferans, iki tarafn sulh artlan arasnda hibir yaknlk olmamas dolaysyla 6/ocak/1913'de dald. 3/ ubat da Bulgar mtarekesi bitti. atalca ve Edirne muharebeleri yeniden balad. Trkler, konferansta Trkiye'ye tbi, bir Hristiyan Makedonya Prensliiyle, Mslman Arnavutluun prenslerinden baka bir tavize yanamamlard. Arnavutluk Prensi Osmanl ehzadelerinden biri olacakt. Girid hri Ege Adalar ve Trakya'nn tamam Trkiye'de kalacakt. Bu gnknden daha geni bir Arnavutluk tasavvur ediliyordu. Trk tekliflerinin esas buydu. Bu tekliflerde geree dayanmyordu. Ancak byk devletlerin savan banda hi bir toprak deiikliini tanmayacaklar maddesine istinad ediyordu. Fakat, savan cereyan hi umulmryan bir ekil ve suret-de Trklerin aleyhine dnnce byk devletler balkanli'Ian himaye etmek kaydyla ileri srdkleri bu statkoyu bir daha azlarna bile almadlar. Merutiyetiler; ittihat olsun muhalifleri olsun, avrupa tarafndan aldatila aldatila piecekler fakat kvamlarn bulmya vakit kalmadan da imparatorluk dalacaktr." Demektedir. Edirne Bulgar muhasaras altnda yaplan yanl bir mtareke yznden alktan kvranyor, ehirde otlar, aa kabuklar htt fareler bile yenmi idi. ehrin gda yardm alamamas ileri berbat ediyordu, yoksa istihkmlar dayankl silah stoku ise hayli yeterliydi. Bu ar artlara 5 ay 5 gn mukavemet eden kr Paa komutasndaki muhasirin sonunda 26/Mart/1913'de teslim oldu. Bulgar Kral Ferdinand, bu dirayetli paa'ya klcn iade etmek suretiyle askeri ahsiyetine hrmetini ifa ettiydi, istanbul muhafz olan mehur Ceml Paa, kr Paa istanbul'a avdet ettiinde onu mahfuzen ahaliye gstermeyip, hkmet aleyhinde bir gsteri olacak endiesiyle gece yars evine gtrd. Bu kr Paann asker arasnda rtbesiz asker elbisesiyle bulunan Talat Bey'i tehdit ettiinin bu harekette roi olduuda hesaba alnmaldr. kr Paa, seni divan- harbe veririm diye Talat Bey'i asker arasnda bozgunculuk yapmakla itham etmiti. Edirne'nin Bulgarin eline geii sonrasnda o dnya harikas Selimiye Camii, ne hakaretlere mruz kalm, merhum pederim Edirne sanayii mektebinin gen bir stajyer retmeni olarak, Bulgarlarn okula girmesinde sngsyle yaralanm, okul mdr Ressam Hasan Rza bey'i kollarndan balamlarken, bu hassas,

hassas olduu kadar da gl kuvvetli zat, ipleri kopararak, her vurduu Osmanl tokadnn birinde bir Bulgar' ldrmeye muvvafak olmu, yere drt tane Bulgar kopilini sermi ancak Bulgarlarn insafsz sngleme-leri altnda ehadet erbetini itiini pederim anlatt zaman o da alar dinleyenlerde alard. Balkan kkenli olup da bu zulmlerle hatras olmayan hi bir muhacir aile yoktur. Valide tarafmda Yanya'da Yunan taarruzlarna ecaatle mukavemet eden ahali iinde yer alm, sahibi olduklar mehur "Kaka iftlii" iindeki kurduklar tertibatla kahraman asker Esat (Blkat) Paa ile kardei Vehip (Kai) Paann kuvvetlerini haftalarca brekler ile beslemeye almlardr. Bir kolorduya hergn brek yetitirmek esasl organizasyona tbi olduu bir vakadr. Yanya'nin dmesinden, validemin babas Httatzde Nuri Efendi, Cuma ezann minareye tevcih edilen ve Yanya Rumlarnn attklar mermilerin verdii skntyla kamayan mezzinlerin yerine minareye kp, gzel sesiyle ezan okumu ancak mermilerin bann bir kar zerinden, sandan, solundan gemesinden mtevellid ezandan sonra komaya girmi ve 40. gn ecel erbetini imitir. Dua ederim ki, Httatzde Nuri Efendi ehidier zmresine iltihak etmi olsun. Bylece 1. Balkan sava bu ac kayplarla kapanmt. Kmil Paann 4. Sadareti Gazi Paa'dan boalan makam sadaret Kbrsl Mehmed Kmil Paaya 4.defa tevdi olunurken, makam- meihatda da yni eyhlislmlk, Muhammed Cemaleddin Efendi'nin zerinde devam iradesi kt. Kmil Paa kabinesini kurarken sava halindeki bir ordunun bakumandan vekillii grevini deruhde eden vede Harbiye Nazn sfatn tayan zt deitirmeyi, makul ve uygun grmediinden kabinede ipka etme tercihini kulland. Tabiiki harp srasnda kurulmu bir kabinenin selefi kabinelere baklrsa artlan pek ar bir vaziyette idi. nk bu kabine, harbi devam ettirme ile zaferi elde etmek iin alrken, ordunun iinde bozguncu ve mnafk ittihat hinlerden birliklerimizin temizlenmesini gerekletirmesi gibi ar ve zor bir vazifeyle kar karya idi. Cenab Hakk'a istinad ederek vazifeleri yapmaya koturan Sadrazam Kbrsl Mehmed Kmil Paa gerek asker cenanda gerekse mlk tarafda baz deiiklikler yapma yoluna gitti. ttihatlarn mensubu ve dmen suyunda giden vali ve yksek memurlar deitirmeyi gerekletirdi. Mlk sahada direkt olarak yapt deiikliklere benzer deiiklikler iin cihet-i askeriyede yaplmas gerekenler Harbiye Nazrna yazl emirler hlinde gnderildi. Ne re ki bu hususda sadrazamn istediklerini yapacak bir gayret grlemedi. Askerin iine savan balad ilk andan itibaren girmi bulunan serseriler ve hezeleler, askerimizin kuvve-i mneviyesini ve mefkuresini sndrm bulunduu iin ricatla kark firarlar balamt. Yaplmakda olan telkinler ricat ve firar eden arkla, garb yni dou ordusu ile bat ordusu askerlerinin byle kalar yetmezmi gibi yollarda ve her getikleri mahallerde, ittihat haydutlar tarafndan bu askerlere: "Kmil Paa, memleketi satd. Top ve t-fenklerinizi

brakn dman geliyor" diyerek son derece h-ina ne vede iren telkinlerde bulunuyorlard. te bu hin ve ayn zamanda canilerin tevik leri yznden binlerce top, yzbinlerce tfenk yollara atlmt. Milletin diinden ve trnandan arttrm olduu paralarla satn alnma yoluyla tedarik edilen toplar, tfenkler, cephaneler, glleler hep braklm veya atlmtr. Zten ordumuz silah noksanl ekmekteyken eldekilerin byle bir tarzda kayb olmas ne acdr. Bat cephesi ordumuzun, topu obs taburundan biri, Ko-manova'ya gnderilmi ve oraya vardndan haberdar olan kolordu erkn harbiyesi reislerinden Faik bey, ki bu erkn harbiye kaymakam Faik bey, ittihatlarn batac saydklarndan olup, skdar mutasarrflnda, bulunduu zaman donanmaya yaplan yardmlar ihtilas, yni zimmete geirmesi ve hanmlara verdii konferanslarla mehurdur. Dmann; Komanova'ya girmekde olduundan bu tabura hemen skp'e dnmesi emrini verdi. Bu emir zerine taburda Clskb'e gitdi. skp'de dmana kar bir mermi atmadan onsekiz aded son sistem yeni byk apl topunu skp istasyonun da brakarak firar eylediler, skp civarnda bunlardan baka yollarda terk edilmi drtyze yakn topu Srpllar ganimet olarak elde ettiler. Gerek ark gerekse garb ordularmzda bu ve buna benzer binlerce yaplm gnahlar mevcuddur. Bunlarn hakknda bilgi vermek ciltlerce kitap yazmay icb ettirir. Yaanan durumu idrak eden, gzleriyle gren ark ve garb ordularmzn kumandanlar, ittihatlarn ilimlerinin(!) himmetinden istifadeye karar aldlar. Askerin firarnn nnnn alnamayacan, bylece de savan kazanlmas gibi bir ihtimalin mev-cud olmadn, cemiyetin siyaset adna ne yapp yapp savaa son verilmesini temine almasn harbiye nezaretine telgraflar ekerek bildirmek mecburiyetinde kaldlar. Ordularmzn bu esnada dahi ricat hlindeki firarlar devam ede gelmekteydi. Bu firarlarn en byk zarar, Edirne, kodra, Yanya Kalelerinin dardan savunulmas ihtimli kalmadndan dman askerinin muhasara ve saldrsna ak hle geldii grld. Nzm Paa bu vaziyet karsnda ark ve garb ordular komutanlarnn kendisine gnderdikleri telgrafa kar kacak veya ilve edilecek bir ey olmadn anladndan, o da, savan nihayetlendirilmesi hususunda ittihatlarn siyaset ustalna(!) muhta hle dmt. stanbul'un yakn mahallerinde bulunan kolordu kuman-danlanyla, vazifede bulunan veya mzul olan mirlerle, asker kumandanlarla babl de bir toplant yaplmas karar alan Nzm Paa toplant gerekletiinde karsnda yzyirmi kiiden ziyade bir mmtaz gurup grd. Mirler arasnda; Deli Fuad Paa, brahim Paa, Abdullah Paa, zzet Paa gibi zevat- askeriyyenn ileri gelenleri yannda Mahmud evket Paa da vard. Ayrca erkn harbiyei umumiye diresi mdr, harbiye nazrl diresi reisleri, kumandan Paalar ve erkn harp heyetleri de hazr bulunuyordu. Bu olaanst; meclis toplantsna muvaffak olunduunda bakanlar kurulununda itirak ettii grld. Ordunun bu hle gelmesindeki sebebler Mahmud evket

Paadan sual olundu. Topu Mirlivalarndan Ferid Paann Suali Topu mirlivalarndan olup, kudret ve dirayet sahibi, btn akranlar arasnda mmtaz bir yeri olan, Selanik vii vekillii dnemindeki hengmede ittihat ve terakki cemiyetine mensup kumandan ve subaylarn bulunduklar yerin selmetini temin iin oradan vcudlarnin kaldrlmas talebine dir harbiye nzn Nzm Paa hz.lerine ekmi bulunduu telgrafda, vatansever hislerinin gerei olarak Ferid Paa hz.leri; cokun bir hamiyyet ile "Paa hz.leri sizden her ne sual ediyorsak, hepsine bilmiyorum diyorsunuz. Halbuki bu yksek meclisin suallerine cevap verecek olan ancak sizsiniz. Zira buuk, drt senedir ordu sizin ellerinizde idi. Niin bilmiyorsunuz? Ordumuzu maateessf grdnz u hle getiren kumandan ve harbiye nzn siz deilmisiniz? Dman atalca'ya kadar geldi dayand. stanbul'umuzu mdafaya mahsus olan milyonlarca liralar sarfedilerek meydana getirilen atalca ve Hadmky istikametindeki toplan kartan, istihkmlar yktran payitaht bugn mdafaasz brakan, devletin bu gnk hl-i felketine araclk eden hep sensin" beyann ettikten ve cevap beklediini belirttikten sonra, dier paalar da, Ferid Paann bu zehir zenberek sorusunu tekrarlarcasna Mahmud evket Paaya sert davrandklarndan ve davrandan rken Mahmud evket Paa yine bir firar etme yoluna sapp, kaverdi. Ferid Paa'nn, bu sorusunun ardndan bir mddet, daha doru bir deyimle Kmil Paa kabinesinin dmesinden sonra Diyanbekir'e srlmesini gerektirdiini hatrlatalm. Saatlerce sren ve hararetli konumalara sebeb olan toplantnn karar, savan devam edemeyeceini, bu sebebden kabinenin siyasi yolla bir re bulmas karan alnmtr. Garp ordumuz dahi Selanik'in (hrriyetsever beylerimizin, hrriyet kbesi! Daha dorusu Osmanl devletinin felket se-beblerini hazrlyan yni, ittihad terakki cemiyetini dourmakla tannm ehir) ttihad ve Terakki subay ve ordusu eliyle Yunan'a teslim edilmesinden dolay insanlarnn yars esir dm dier yans da, skp'lerden, kodra'lardan, Manastrlardan, Yanya'Iardan ricat ederek Adriyatik sahiline Avlonya ve Ayasaranda'lara kadar inmi ve harb edecek vaziyetten kmt. Seltin-i zam- Osmaniyenin ve ecdad- milletin kan bahasna senelerce uraarak elde edilen, yzlerce sene Osmanl idaresinde bulunan Rumeli vilayetleri bir iki ay iinde ittihatlarn szde vatanperverne(!)si yznden bylece dman eline geti, gitti. Bir taraftan ordularmzn ricat ve bozgunu ve bir tarafdan da atalca hatt- mda-fasnda tanzim olunmu toplarn ancak bir ka gn atlabilecek glleleri kald, binaenaleyh Osmanl baehirinin byk tehlike karsnda olduu Harbiye Nzn Nzm Paa tarafndan meclis-i vkelda, yni bakanlar kurulunda beyan olunmas zerine vaktiyle Erzurum tarafna gnderilmek zere Trabzon'a yolland haber verilen gllelerin hemen getirtilmesi ve Krupp fabrikas

mamullerinden olan bahse konu toplar iin yeterli sayda glle satn alnmas, abucak gnderilmesi hususunda Almanya'da bulunan asker vazifelimizin uyarlmas ve bunlar yetiinceye kadar bir mtareke yaplmasyla dmann megul edilmesi art grlmtr. O srada iki tarafn ordularnda da hkmn srdren mthi kolera salgn sebebiyle Bulgarlarn da mtarekeye eilim tamalar bakomutanlar general Savofa duyurulmu, onun da evet demesiyle harbiye Nzn Nzm Paa ile Ziraat Nzn Mustafa Reid Paa hz.leri mtareke mzakeresine memur edildiler. atalcada mtareke imzaland. ttihad ve Terakki cemiyeti hinanesi; Osmanl askerlerini firara tevik ettirmeseydi, merutiyetin ilk gnlerinden savan kaca na kadar sandalye kavgasyla vakit geirmeyip de, imzalad borlar yerine sarfetseydi, ordularmz bu hle gelmez, cephane ve gllesiz kalmazd. Maazallah dman mtareke teklifimize evet demeseydi, kalar ve salgn hastalk ile perian olan ordu, stanbul'u dmanlara inetecek vede bu hl devletin an ve erefini ebediyyen lekelemi olacakd. te; ittihad ve terakki cemiyetinin hince telkinleri ve tavsiyeleri sonunda bu duruma gelen ve bitaraf ve naml kumandan ve subaylarn ehid veren sonunda ittihadi subaylarn elinde kalan ve bu ittihat cemiyetin yahudi ve dinsizleri, hoca kyafetine giren propagandaclarn ak ve net yalanlarna inanan bu ordu'dan artk beklenecek bir ey olmadn anlayan sadrazam Kmil Paa hz.leri, sulh yoluna adm arama almalarna balad. Kmil Paa bir tarafdan sulh temini iin eitli faaliyetlere giriirken; bu durumu kendi hesaplarna uygun bulmayan ttihatlarn yapmaya baladklar her trl hazrlkla kabineyi drmeyi ve idareyi ellerine almak teebbsnde bulunacaklar haberini ald. Youn ilerinin stne, bu tertipleri nleme faaliyetini de eklemek mecburiyetinde kald. Halbuki o srada ittihatlarn cretkr ve cani reisleri, hrriyet ve itilf partisinin kim olduklar pek bilinen ittihad azasndan olup, Harbiye ve Adliye Nezareti ile Dahiliye nazrlklarna tyin olunmamalarndan dolay Kmil Paa'ya muber olarak kabineyi devirmek azminde olduklarn, haber alp, eski dostlar olan bu gibi adamlarn azna bir parmak bal srerek bu iin birlikte gerekletirilmesine almak iin anlamaya muvaffak olmulardr. Bunlar hkmeti ele geirmek resiyie urarken, Kmil Paa hz.leri de, balkan savann avrupa devletlerine, harb-i umumye dnebilir ekliyle takdim etmeye alyor ve bir konferans toplamaya urayordu. M.Kmil Paa'nn umumiyetle, ngilizler ile aras iyi olduundan, nitekim ngiliz hariciye nzn Edvard Gre nin bakanlnda bir nev konferans toplatma da baar salad. Londra'da yaplan konferansa murahhas olarak Ziraat nzn Mustafa Reid Paa gnderildi. Avrupanin byk devletleri Karadeniz sahilindeki Midye noktasndan, Dedeaac'n Kalei Sultaniye yni, anakkale ynndeki Enez noktasna bir hat ekerek dnda kalan tarafn Edirne vilayetide dhil olmak zere Anadolu

sahilindeki cezire yni adalarnn bir mikdarnn kendilerine verilmesini bablye kesin bir tarzla teklif ettiler. Sadrazam bunlara kar icb eden tedbirleri almakla megul bulunuyordu. Sulhun temini iin babl'ye verilen nota ile bu notaya cevap olarak kaleme alnan msvedde notaya dir biraz bilgi verelim. nk; bu nota hakknda ttihatlar tarafndan yaylmaya allan irkefin hakikat olmadn ortaya koyarak ret edelim. Avrupann byk devletlerinin, mterek notas Edirne istihkmlarnn kmee mahkm olduunu grm bulunduklarndan, devlet-i liyenin daha fazla zarar grmemesini arzu ettiklerinden Edirne ehrinin balkan ittifak devletlerine terkini ittifakla, adalarn tesbit edilecek kadarmda kendilerine terkini pek ciddi surette isteyip, bunu yapmamz tavsiye ediyorlard. Bu vaziyet karsnda bakanlar kurulunda uzun uzadya mzakerelere ba vuruldu sonucunda, sulha tarafdar olmaktan baka re kalmad grld. Devletin menfaatlerini gzetmek artyla sulhun yaplmas iin cevab bir notann kaleme alnmasnda ittifak hasl oldu. Edirne in Sarayda Toplant Ve Bir hanet! Me varki; Edirne ehrimizin devletin mazisinde ve geleceindeki nemli yan, burann dman eline terkinin getirecei skntlar bir yana, bu ehrin Osmanl devletinin ikinci payitaht olmas, trihi eser ve seltin camilerin muhteemlii burann verilmesine milleti ikna etmenin gln gz nne alan Kmil Paa, devletin byk memurlar, eski vezirler, komutanlar, bakanlar kurulu vede ayan meclisinin itirak edecei ve padiah huzurunda yaplmasn salayacak bir toplant tertip eyledi. Yalnz Mahmud evket Paa bu toplanty mesul bir heyet yerine konacak diye telakki etmi olduundan katliama yacan makam sadarete yazl ifadeyle bildirmiti. Padiah, veliahd Yusuf zzeddin Efendi ve Abdlmecid Efendi katld gibi son padiah Vahideddin ehzade sfatyla yan odada bulundular ve mesele hakknda verilen izahat dinlediler. Bu toplantda bamza gelen sava felketi ile ordunun ahvali hakknda icb eden malumat anlatlmtr. Bu anlatlanlardan sonra hazirun, sulh yoluna gidilmesini isabetli bulmutur. Edirne savunmamz fevkalade bir cesaretle ve bilgi dahilinde gerekletiren kr Paa hz.leri tarafndan, Harbiye Nazrl ifresiyle ekilen bir telgrafnmenin, kabineyi sulha sevketmee mecbur klmak iin en gzide ittihatlardan bir zat tarafndan tahrif edilmesi gibi bir cinayet yapld grlmtr. Edirne mdafii kr Paa tarafndan, bu telgrafn tahrif hareketi te'yid olunmutur. Bahse konu telgrafda erzakn azlndan dolay kalenin ancak knun- sni yni ocak ay sonlarna kadar dayanabileceinin yazl olmas ve bu mddetin de yaklamas, kabineyi mkil bir mevkii de brakmtr. nk, Edirne istihkmlarnda yaplan savunma, telgrafda yazlan son gn tahminini, bir ka ay daha geerek yaplabilmitir. Bu da yukardaki mhim ihanet iddiasn dorular mahiyette grlmelidir. ste bu hainlii yapan kimseyi

veya kimseleri bulup ortaya karmak va tanseverlerin boynuna bordur. Bu tahrifden maksadlan Kmil Paa kabinesine bylece ar artlara balanm bir sulhu mzalattrmak daha sonra da, kabine ve Kmil Paann aleyhine giriecekleri ypratc propaganda ile mlleti hkmete kar bir isyana sevk etmek kabineyi devirmek ve rahata alp rpacak ortam temin edip, bunuda kendi hkmetileri ile yapmak arzusundan olduu idi. Ne hazin! Eer Edirne kumandannn ekmi olduu telgraf tahrif edilmemi olsayd, Londra'dan gelen sulh artlar hemen kabul edilmeyecek, Edirne savunmasnn tkenecei en son ana kadar teklifleri deitirtmeye allacakt. Bir hayli uzayan savunma bu ans hkmete getirmesi pek tabii idi. Zten ingiltere hariciye nazr Edvard Gore'nin daha nce den Edirne'nin bitaraf bir ehir addedilmesi, gmrk gibi ilerden muaf tutularak stat-Iendirilmesi teklifi de vard. Buna karlk olarak Kmil Paa mlkiyeti hukuk-u ahane de kalmak artyla bu hususa evet diyebileceini belirten cevabda yollamt. Yukarda denildii gibi, avrupa devletleri tarafndan verilen kafi nota zerine bakanlar kurulunda yaplan mzakereler esnasnda Allah'n takdiri byleymi ki balkan devletlerinin kazandklar galibiyet, byk devletlerin ie mde-hale ederek Londra'da yaptrabildikleri konferans da alnan son kararlarna gre; Rumeli'nin bizim tarafmzdan kurtarl-rnasna imkn kalmadndan ancak Edirne vilyetinin ounluk nfusunun islm olmas, ayrca daha nceleri devlete payitaht olma dnemi yaam olmas, islmi bir ok eserin bulunmas yznden Bulgarlara terketmek, hakk'a ve adalete en ufak uygunluu olmad iin Kont Edvard Gore'nin hatrlatmasna istinaden Edirne'nin idare ekli byk devletlerle ittifak edip kararlatrlarak, mslman bir prensin taht- idaresinde olmak zere, svire gibi, mstakil bir hkmet-i bitaraf hline konulmas, Adalarn ise, Asya ktasna ballndan dolay ve Anadolu sahillerine yaknl yznden Yunanllara terk edilmesi kaakln ve Anadolu sahilinde oturmakda olan Rumlarn tahrikleriyle dima ordaki blgede kavga kmas eksilmeyeceinden, burasnn dveli muazza-mann nazar dikkat ve himayesine verilmesi Adalarn idaresinin bu devletlerin adil reylerine verilmesi hakknda cevabi bir nota tanzim edilmesine karar verilmitir. Bu notaya aadaki madde ilve olunmu idi. Mttefik balkan devletlerine verilecek araziyi Osmanyenin hududunun dvel-i muazzama tarafndan tyini. Dvei- muazzama tarafndan vaad olunan yardmlarn maddi olsun mnevi olsun, verilmesine gayret gsterilmelidir. Meydana gelecek zayiatn tavizin den hayrl msaadelerin yerine getirilmesiyle Osmanl devletinin iktisadla ilgili muamelelerine btn devletler iin geerli olan*isul yapmasnda serbest braklmas. Bu yolda kaleme alnan franszca nota msveddesinin tercmesi 23/ocak/1913-l/knun-u sni/1327 senesinin Perembe gnne rastlar. Babl de toplanan bakanlar kurulunda okunup tetkik olunmaktayken zikrettiimiz Ittihad ve Terakki cemiyeti bey-leriyle, Hrriyet ve tilaf frkasnn grnde muhalifi, haddi- zatnda da ittihatlar gibi olan beyleri kabineyi

drmek iin ve bakanlklar aralarnda blmek iin vede ahs istifadeleri iin, devlet ve lkeyi mahvu perian eylemei cumartesi gn beraberce ifaya karar vermilerse de, muhalif sfat tayan itilaf kardelerine bakanlklardan bazsn kaptrmalar bile iine gelmiyen ittihatlar, karar verdikleri gn beklemeye lzum grmiyerek perembe gn eli bayraklarla dolu hempalaryla beraber Babli'ye hcum etmilerdi. te bununla da eski, yeni arkadalar olan itilafn hrete haris beylerini aldatarak orta lkda brakmlardr. Bu minval zere ittihatlar bir ihtill kvlcm gibi hinane bir su rette vahice babl'ye hcum ettiler. Toplant hlindeki bakanlar kurulunda bulunanlarda dahil ldrmee teebbs ettiler. Bb-I l Baskn Kbrsl Mehmed Kmil Paann en hcil olduu vaka iki tanedir. Bunun ilkini; Yzba erke Hasan Bey'in, Serasker Hseyin Avni Paann konan basp, onu ldrd gece, odalardan birine sndnda, kapya yklenen Hasan Bey'e syledii beyan olunan, "Hasan bey olum sen her ne kadar beni seversen de imdi kapy amamn doru olmadn sanyorum. nk bir hayli sinirlisin istemeden bize de zarar verebilirsin" szleriyle kendilerini kurtarmaya alma anndaki yakardr ki, ancak insan byle muhataral bir duruma dtnde bizim mtalaamz yapabilirini? Kendi adma ben byle bir teminat vermeye pek cesaret gremiyorum. Biz, mevki ve makam sahiplerinin gcne olan itimadmz onlarn korkmaz, armaz, ha yanilmaz gibi yanl dncelere kaplmamz gibi hlimiz oiuyorki galiba bunu biraz dnp, herkesin cesur olabildii gibi ekindii hususlar, korktuu anlar olabilmelidir, htt korktuunu ifade etmeyi bir cesaret olarak nitelendirmek kabildir. nk; mahcubiyetini gze almas bir erdem diye dnyorum. Neyse Kmil Paa'nn bu hcil hli tartmaya ak gibi geliyor bana gelelim ikincisine: kincisi ise; ttihad- Terakki cemiyetinin Babli'ye yapt cretkr ve kanl geen baskndr. Kmil Paa bu baskn esnasnda makam- sadarette Balkan bozgununu memleketin hafif atlatmasn temin gayretlerini gsterirken yaamt. Bu vakay zetle anlatmadan evvel, Pnar Yaynlarndan nerolan ve tarafmzdan sadeletirilerek okurlarmza sunulmu Mevlnzade Rifat Bey'in "Trkiye Inkilbinn Yz" adl eserinin 61. sahifesinde Babli'yi tasvir eden satrlanyla sayfamz ssleyelim: "Babli baskn elem doludur. Cinayetlerle sonulanm bir haydutluktur. Alemdar Mustafa Paann cephanelelii ateliyerek berhava ettii gndenberi Babli iinde kan dklmemiti. Cinayet ilenmemiti. Osmanl devletinin en temiz, en yksek resmi makam hviyetine girmiti. Byk devletler; Osmanl hkmetinin toplant sarayndan ziyade Babli'ye nem vermi, kararlarn geerii saymtr. Babli demek hkmetin merkezi demekti. Babli'nin iinde bulunan devlet adamlar ve memurlar

devletin en muktedir ve nzik insanlar id. Babli terbiyesi, deta nezket ve ince terbiyenin ulat en yksek bur idi. ttihad- Terakki; bu yksek makamn bile nezahatini ihll edip iinde sadrazamlk diresinde cinayet ilemekten ekinmemiti." Babli Baskn Tasviri Mevlnzde Rfat bey, ad geen kitabnda Bbli basknn yle tasvir ediyor: ".Babli baskn ad ile trihimize geen facia Nzm Paa ve yaverlerinin katli, devletin (Osmanl devletinin) byk devletler gzndeki haysiyetini azaltm ttihat ve Teraki cemiyetiyle hkmetinin bir haydut etesi olduunu gstermiti. Bbli baskn ttihad Terkkinin ileri gelenleri tarafndan nceden dnlp, hazrlanm yerine getirilmesi iin uygun bir frsat beklenmiti. ttihatlarn muhaliflerinin bazlar evvelden haber alm, dahiliye nzn Re-id Bey'i ve Harbiye nzn Nzm Paa'y ikaz etmi, buna kar tedbir almalarn tavsiye etmilerse de, muhaliflerin leri gelenlerindeyse ittihatlarn byle byk bir cinayete teebbs edemeyecekleri kanaati glib geldiinden, gelen haberlere ehemmiyet verilmemi, kar tedbir alnmamt. Kaza gelince byle olur. Tedbir durur, akl ve basiret kr olur. Levh-i ezelde yazlan hkm neyse o, baa gelir. Fertlerde olsun,cemaatlerde olsun bazen yle gzel anlar olur, bazen de byle felketler grlr ki; olu sebebi anlalamaz. Bilinmez bir lemden gelen bir sr olarak kalp, ne yapalm kader, talihimiz byleymi denir, geilir! Htt ediplerimizin aadaki msralar bu inanc takviye etmitir. "Talihi yr olann yr sarar yarasn Talihi yr olmayann felek.....anasn Bibaht olann bana bir katresi dmez Baran yerine drr gher yasa semdan" Halk arasnda: "Talihi iyi olan denize dse kula ile uskumru tutar" Yine: "Kiinin ii tersine dnnce devenin stnde ylan sokar" darb- meselleride bu anlay kuvvetlendirip yaylmasna sebeb olmutur." Diyen Mevlnzde yle devam etmektedir: "..klim itibaryla stanbul, Ocak aynda souk olur. Kar, yamur eksik olmaz.23/Ocak/19 13 trihinde meydana gelen Bbli baskn bahar andrr, ltif ve gneli bir gne rastla-mt. Gkyz berrak, bulutsuz, gne parlak toprak rutubeti ve ya emmi, halk neelen-dirmiti. Geli ve gidie zahmet verecek yamurdan, amurdan eser grlmyordu. Dikkatle yrmeyi gerektiren buz tutma olay dahi yoktu. Herkes de, leventler gibi yry, bir rahatlk grlyordu. ttihatlar bu msaid havadan hayli istifade etmilerdi. Almakta olduklar tertibat kolayca tanzim ediyorlard. 23/Ocak'n bu bahar andrr gnn de saat bir buua doru, doru bir arab atna binmi, yanna iki svari zabiti alm olduu halde erkn-i harp kaymakamlarndan Ceml (paa) bey, bbli'nin arka yollarn dolayor alnan tertibat tefti ve tanzim ediyordu. Kapahfnndan ray-i devletle bbli

arasndaki yolu takip, Salkmst'ten, Ebu's Suud Efendi Caddesini geerek, Meserret oteli nnden bbli caddesini ap, (imdiki, Ankara caddesi) Yeni Postane arkas yoldan, (imdiki Air efendi caddesi) polis mdrl kapsna kp ran sefarethanesi yanndan bbli'nin giri kaps nne (imdiki valilik girii) gelmiti. Getii bu yollarda baz ahslara rastlyor ve bunlara ze! talimatlar veriyordu. Bbli'nin nnde o zamanlar bir kahvehane vard-ki; adna "Mazuliyn kahvesi" denirdi. Ceml ve arkadalar ite bu kahvenin nnde atlarna mola vermilerdi. Tam bu anda Talt, elleri paltonun cebinde olduu halde orada grlmt. Ceml le aralarnda konuma yerine baz iaretler teati edilmiti. Ceml bylece yaplacak iin emrini Talt'tan almt. Ceml o anda ceketinin yan cebine ince bir kaytanla bal olan ufak bir ddk karp azna gtrerek, defa ttrmt. Ddkten kan ses zerine, mazuliyn kahvesinden o-kuz-on kadar softa kyafetli adam kp, ellerinde bulunan birer sra takl, yet-i kerime yazl krmz ve yeil iki bayra aarak, gr bir sesle tehlil ve tekbir getirerek bbli'nin binek tana gelip merdiveni igal etmilerdi. Mteakiben arka sokaklardan beer-onar kiilik kafileler gelip bunlara kat-lverdi. Talt bile eline iki bomba alm olduu halde cmle kapsnn nne gelip bir nbeti gibi durmutu. Ayn silahla silahlanm olan Kara Keml ile bir ka arkada gelip, Talt'n emrine girmiti. Bu tertibat alndktan sonra Ceml, yine Talt'n bir iareti zerine atn trsa kaldrp, ran sefareti karsnda bulunan muhafzlk diresine gelip, attan inmi ve doru yukar karak stanbul muhafz sar Memduh Pa-a'y maiyeti yardmyla nezaret altna alarak muhafzlk makamna oturmu, muhafzlk vazifelerini hi bir hadise meydana gelmeden yapmaya balamt. Ayn tarz ve uslle ayn saat ve dakikada Azmi bey dhi polis mdrlne el koymutu. Polis mdr Cafer lhami bey'i gz altna al-drmit. stanbul'da bulunan btn gazetelerin kapsna birer jandarma konup, giri-k yasaklanmt. Babli ile padiah saray -ve Harbiye nezreti ve dier makamlar arasnda haberlemeye yarayan telgraf ve telefon hatlar da kestirilmiti." Son Darbe ' Mevlnzde'yi zetlersek, bu arada iki otomobil bbli'nin binek tana yanamt. Yeri gelmiken bu binek tann- ne olduunu sylemek icb eder: Efendim; o dnemlerde en iyi ulam vastas atlar ve faytonlardr. te bir ok evin nnde bile stne kolaylkla klan kimi merdivenli talar bulunurdu. Ata binmek, faytonun basamana daha kolay kabilmek iin zel yaplm blme ve taa, binek ta denilmitir. Hatta eski sadnazamlardan ve ediblerden Ahmed Vefik Pa-a'ya: "O, binek ta byklnde bir elmastr. Ne tralan-maya gelir nede, binek ta olur" denmitir. Neyse: Gelen otomobillerin birincisinin iinden kan Enver (Paa) bey, Nuri bey ve Halil beyleri, o softa kyafetli adamlar askerce selmlamlard. Nuri bey; Enver bey'in kardei, Halil bey ise Enver bey'den yaa kk olmakla beraber onun amcas idi. Demek ki ne kadar

komitac olunursa olunsun yine de kan balln tercih etmek bu olayda kendini gsteriyor. kinci otomobilden ise; Yzba Mustafa Necib ile daha kk rtbeli 4 subay daha km ve Enver bey'in komutasnda sadrazam diresine yrdler. Sadaret diresinden ok az bir mddet sonra, on-onbe el silah sesleri duyulur. Talt, saatine bakp not defterine bir eyler yazar. Her halde bu, silahlarn patlad n tesbit iindir. zerinde Durulacak Soru! Sadaret makam; salonundaki grltlere bakarak odasndan kan; Harbiye nzn Nzm Paa; karlat Enver'i grnce: "Enver bu rezalet nedir? Bana; askerce verdiin sz burnuydu? Demekk daha nce Harbiye nazr iie Enver bey konumu ve bir eylerde mutabk kalnm ki, verilen bir sz hatrlatlyor Nzm Paa tarafndan. Fakat, Nzm Paann bu sorusuna cevap, Enver beyden deil, Yzba Mustafa Necib'den gelmiti: "Paam; mukaddes cemiyetimize kar senin ihanetin tahakkuk ettiinden idamna karar verilmitir. nfaz vazifesi bize dt. Sana askerce ihtar ediyorum. Bir vasiyetin varsa ya syle ya yaz!" Nzm Paa rtbece kendisinden ok dn olan Mustafa Necib'in szlerine kar silah ile cevap vermek istediyse de, erken davranan Mustafa Necib, Paa'y tek kurunla vurup, ldrd. Yalnz bu konu da, rivayetler muhtelif olup, paay vurann Yakup Cemil olduu sylenir ve tek kurunla adam ldrme ustalnn ona mahsus olduunu sylerler. te yandan Nzm Paann yaveri ise Mustafa Necibi vurmu, o da l mt. Bylece; diri bir katil hesap vereceine, katli; lm birine yklemek daha evl grnm olabilir! Mustafa Necib'i vuran yaver ise Kbrsl Mustafa Paann olu svari yzba Tevfik beydir. Karlkl silh endahtndan sonra Enver bey; orada bulunan herkese silah olanlar derhal bize teslim etsin dediinde kimsenin sesi soluu kmam, nihayet i yine eyhlislm Ce-maleddin efendiye dmt. te cevab: "Evldm Enver; bizim gibi adamlarda silahn ne ii olabilir? Silah ancak sizin gibi kahramanlara yarar. Rica ederim bir emriniz mi var? Enver bey ise; muvafakata dir imza ettiiniz cevabi notay veriniz! Kmil Paann stifas Enver bey; Noradongyan efendinin azndan byle bir mu-vafakatnme olmadn renince u na kadar gzel giden talihin duvara tosladn hissetti. Darbe yapmlar sebebi de, vatan satanlara engel olmak ve gsterecekleri muvafakat vesikasyla hareketlerini meruiyete balayacaklard. Fakat ne byle bir kt paras nede iktidarda olanlarn byle sakim bir niyetleri vard. Enver bey; sadrazama: "Allah taksiratn affetsin. Haydi abuk istifan yaz. Dedi. Kmil Paa elleri titreye titreye istifasn yazd, imzalad. Enver bey; padiaha hitaben yazlm bir yazy ftur getirmeden okudu. Beenmi olacak ki, cebine koyup karken, gzne polis mfettii Samuel (zisel) iliti.

Cumhuriyet dneminin polis tekiltnn yeniden tanziminde bu kiinin rol pek ok olmutur. Enver bey; ad geene, burada bulunanla- nn dar kmasna ve her hangi bir kd parasnn dahi imhasna msaade etmeyeceksin emrini verdi. Samuel ise; "Emir efendimizindir! Eliyle Kmil Paay gsterip, bu ihtiyara dahi ayn muamelemi? Sorusunu yneltti. Yenisi tyin olunana kadar sadrazam saylmas gereken zta bu reva mdr? Belki de ondan olacak Enver bey mezkr soruyu cevaplamadan yryp gitti. Htt belki de Yahudi'nin gizli hakaretini anlamt. Bir Baka Ynyle Babali Baskn Balarnda byk reisleri Talat, ba kaatil Enver, ei bulunmaz hatibleri mer Naci ol duu halde ve dier fedai canilerle birlikte bablye saldran rezil kaatiller, her zaman olduu gibi tekbir sesleriyle byk salona girip, Sadnazam Pa-a'nnda bulunduu yere saldrya getiklerinde orada bulunan sadaret yaverlerinden Yzba Nafiz ve Harbiye Nzn yaveri Tevfik beylerle, baz sivil polisler bunlarn gerekletirecei kanl olaylara engel olmak istediklerinden, silah ekenler Yaver Tevfik bey'le bir sivil polisi ehid ettiler. Yaver Nafiz bey silah kullanmaya mecbur olmutur. Nafiz bey'in silahndan kan mermilerden biri Enver'in yanndaki canilerden biri olan, Mustafa Necib'e isabet etmi ve lmne kfi gelmitir. ttihat katillerin dier bir blm Nafiz bey'in zerine silahlarn dorultmular ve yaralamlardr. Bunlardan bir ka tanesi yaral Nafiz bey'in yanna km, ellerindeki kamalarla yaraly delik deik ederek ehid etmiler dir. Bylece gerek Tevfik bey gerekse Nafiz bey vazifelerini gayet merdane ve vazife uuru iinde ifa etmiler ve ehadet erbetini ierlerken adlarn ilelebed yd edecek trih sayfalarna yazdrmlardr. ehadeti mnasebetiyle hanmn ve iki kk yavrusunu necb milletimize tevdi ederek vazifesi urunda feci bir surette ehid olmu olan Nafiz bey otuz-krk milyon arasnda g yetiir kymetdar bir kimse idi. Cenb- Hakk bu ehid evld- vatan, garik-i rahmet eyleye O srada Sadrazam Kmil Paa baz padiah irade-i seniy-yesi teblii iin babl ye gelmi bulunan Ali Fuad (Trkgel-di) beyefendi ile sadarete aid odalardan birinde olduklarndan, bakanlar kurulunun topland salonda bulunmuyorlard. Darda kopan grlt bakanlar kurulu toplantsnda bulunan bakumandan vekili ve Harbiye Nzn Nzm Paa hz.lerinin kulana gittiinden darya km, bu hlin nlenmesini temin iin, gereken vastaya sahip olmakszn baz gazetelerin verdii resimde grlecei gibi kk salonda Enver tarafndan atlan rovelver kurunuyla ehiden vefat etmitir. Rahme tullahialeyh rahmeten vsiaten Harbiye Nzn Nzm Paann ehid edilmesinden sonra bir takm subaylarla sivil kyafetli baz kimseler, sadaret diresine gelerek, Sadnazam Kmil Paa hz.lerinin bulunduklar odaya girip, ilerinden biri, Sadnazam Paann

anlattklarna gre; cesur biri yanlarna gelerek darda heyecan ok fazla olduundan hemen istifalarn yazmalarn isteme cesaret ve kstahlnda bulunmutur. Bunlarn bu kalkmalar; efal-i cinaiye'den maksadlar ahzsar deil srf hkmet idaresini ele almak olduunu anlayan Kmil Paa istifanamesinin yazlmasnda tevakkuf ve tereddd gstermi olsalard, belki sadaretin kn yerine getirmek iin kendilerine de bir suikasd edecekleri mlahazasn gz nne alarak "Cihet-i askeriyeden vki olan teklif istifaya mecbur olduundan sadaret hizmetinden afvna msadei seniyyenin ayan buyrulmasn" natik, huzur-u ahaneye yazm olduklar istifanameyi vermilerdir. Enver Paa istifanameyi aldktan sonra babl de bulunan eyhlislm Cemaledin efendi hz.lerinin binmesine mahsus otomobile rakiben (binerek) doruca mabeyni hmayuna azimet ve avdet eylemitir." Bundan bir saat sonra babl ye gelen serkurena hz. ehri-yriden Hurid beyefendi, padiahn vak'adan dolay byk keder duyduunu beyanla, vaziyetin dzeleceine kadar ba-bl'nin hkmetsiz braklmamasn ferman buyurduunu tebli etmitir. Vaziyet bir neticeye ulaana kadar, Kmil Paa makamnda durmaktan ekinmemitir. Bu srada Kmil Paa'nn bulunduu odaya girip kanlarn arasnda Talat ve Enver Paalar dahi bulunmaktayd. mer Naci Bey'in Ayb! ttihatlarn reislerinden ve en nde gelen hatiplerinden bulunan mer Naci'yi Kmil Paa'nn yanna yaklaarak: "Efendim naallah! Siz bu makamda devlete daha ok hizmet edersiniz! Biz size muhtacz! Cmlemiz emriniz altnda bulunuyoruz!" szlerini dillendirerek adet teselli gsterisi yapyordu. Bu szler karlnda Kmil Paa da: "Bana lzumu yok. Ben devletin taliini tecrbe etdim bu kfidir!" ce-vabyla mukabele ederek bandan def etmeyi bilmitir. ok gemeden Enver Paa da, Sadnazam Kmil Paa'nn yanna gelerek, kendisinin tlimde olduunu dn srasnda olay duyduunu ifade etmekten utanmyarak yapt cinayetin getirecei mesuliyetten yakay kurtarmaya bakmtr. Ancak bu yatann uvala sacak mzraklardan olmad her-kesin teslim ettii bir hakikattir. Bunlarn saatlerce devam eden bu hlinden sonra dier odalarda bulunan zti sm-ii meihatpenah ile dier vkeli meham, Kmil Paann yanna gelmilerdir. Bir ka saat sonra sadaret makamna tyin ettirmeye muvaffak olduklar Mahmud evket Paa hz.lei, yeni eyhlislmla bablye geldiinden ihtillci beylerin kap nndeki arkadalarna iittirmek iin her zamankinin aksine olarak merdiven banda hatt-i hmayunu okuttuktan sonra arz odasna gelerek mevcud kaatillerin tebriklerini kabul ile tertibat-i lzmiyeye balamtr. Odann bir tanesinde Kmil Paa ve baz kabine arkadalar ile oturmakta iken dier bir oda da yeni sadrazam da yannda bulunanlarla gecenin lerleyen saatine kadar bulunmulardr. Mahmud evket Paa gecenin yansndan sonra bir aralk baka bir oda da Kmil

Paa ile ayrca grm ve hli hazr durumdan bahsetmiti. Mahmud evket Paa: "Biz buraya kendi isteimizle gelmedik! Bizi getirdiler" demesi zerine Kmil Paa da: "Evet! Bizi dahi yle getirmilerdi. Geliiniz bize benzedi. Dikkat edinizki gidiiniz benzemesin!!" demitir. Bu siyaset pir Kmil Paa hz.leri o gece alafranga saat den sonra evine avdet etmeye muvaffak olabilmitir. Ancak bu yal zat, o gn ve gecenin arl altnda bir hayli m yataa serilmek mecburiyetinde kalmtr. Kendisini konanda ziyaret etmek isteyen dveli muazzama lkelerinin elilerini, rahatszln verdii engel yznden kabul edememitir. Onbe gn kadar sren bu rahatszlk neticesinde Kmil Paa'ya doktorlar mutlak olarak istirahat ve tebdil hava tavsiyesinde bulunduklarndan Paa da Msr'a istirahat etmek zere gitmilerdir. ttihatlar; Kmil Paa hz.lerinin bundan evvelki kabi nesini gayri meru bir ekilde drerek devleti ve memleketi felkete ve paralanmaya doru ilk adm atmken bu defa gayet feci ve kan dkerek drmeleri devletimiz ve milletimiz iin artk kurtulu resinin, selmete kmann mmkn kalmad istikametini sergilemiti. Vicdan ve hamiyyet sahibi kimseleri derin dncelere salmtr. Bu cemiyetin memleket meseleleri ile bir alakas olmayp, cemiyetin, reislerinin ve ahs menfaatlerinin dnda bir ey dnmediklerinden bunlardan midli olmak abes ile meguliyettir. Ya keml hududlarn am bulunan Kmil Paann ekmek ve ikramlanyla nimetlendii milletine ve ahalisine son bir hizmet daha yapabilmek iin devletin yaad an ve gelecek gnler iin uramas muhtemel felketlerin nne kuvvetli bir engel koyabilmek iin giritii, byk teebbs, ani bir davranla drld hl yzn den akim kalm, dolaysyla bu sadaretindede arzusu diresinde harekete muvaffak olamamtr. Eskiden beri mtegallibe ve ekya elinden kendini kurtaramayan devlet ve millet, mukadderatn yine benzerlerine vermi bulunduundan lkemiz bu gnk hle gelmitir. Kmil Paa hz.leride hi phe yok ki bu ekiya ve haydutlarn son drt-be sene iinde memleketde oynad oyunlara artk bir son vermek azminde bulunduklarn u ksa sren sadaretlerinde ortaya koyup isbat buyurmulardr. Mateessf esbab- mania perdesiyle bu defada da bu cemiyet ekyasndan memleketi temizlenmeye muvaffak olamamtr. nk Kmil Paa gelecek de derecekleri ukuru okdan grm ve bu cemiyetin izalesi iin her ne yapmak lazmsa yapp devlet ve memleketi kurtarmakdan geri ve durmadklar gibi kendilerine msaid ve yardmc olan, kabinesi erknnn fikrinide bu yne imle etmeye balamt. Kmil Paann bu son kabinesinde vazife alan zevat, lkemizin yksek derecede takdire deer kiilerden mteekkil olmasna ramen baary maalesef yakalayamamlardr. Bu kabinede vazife alanlar hi bir frkaya mensub deillersede, lke badan baa ittihatlarn hizmetine amade idiler. Memurlarn ou cemiyetin karanlk odas muhafzndan bulunduklar cihetle verilen emirlerin harfi harfine yerine getirmek kabil olamadndan Kmil Paa matlblarnn husulnde endie buyuruyorlard. Nitekim endieler hakikat oldu.

Nazrlardan bazlar muhalif sfatnda etraflarn saran ittihatlarn teviklerine kanm, bazs da nklabn ilk d'nem-lerinden beri ittihatlar tarafndan devlet memurlarnn ve milletin kulaklarna yerletirilen propagandalardan birisi oian (Kanuni hareket edelim. Bizde onlar gibi bir yanllklara dmiyelim) szleriyle hareket etmek arzusunu izhar buyurarak hata etmilerdi. Vkelnn yni bakanlarn, bu hatasna harbiye nzn Nzm Paa hz.terinin, temiz ve saf olan kalb-leri orduya, Talat'lar, Enver'ler. Cemal'Ier, Fethiler ve emsallerinin girilerini nleyemediinden tabiatyla hkmet idaresi itihadlar elinde kalmt. Tabii neticenin vahameti o zaman grlmt. lere, Sad-razam Paa ve eyhlislm Efendi hz.leri yalnz kalmlar ne re bulurlarsa, bulsunlar bilinen kiiler ortaya kp, baary engellemilerdir. Kanuna uygun hareket edelim arzusunu ileri srenler arasnda deerli zevata aflarna snarak sormak isteriz ki imdiye kadar memleketde ittihatlarn asdklar ve srdkleri, aldklar, yapdiklar her ide kanunu kendilerine let ettiklerini grmyorlarmiyd? Bu gn ittihat zorbalarna da sorulsa cevaplan yaptklar her fiilin kanun diresinde olduunu ispata kalkrlar. Zten imdiye kadar dnyada yaplan fenalklarn hepsi ellerinde bir let olan kanun ile yaplmtr. Bu byle olduktan sonra artk kanuni hareket edelim demee hacet yok zten verilen emirler gayri meru ve gayri kanuni deil idi. Biraz da yukarda dediimiz gibi milletin istikbali devleti nazar teemmle alan Kmil Paa hz.[erinin, devlet-i Osmaniye iin ne derece lzumlu olduunu, bu dostluun devletimiz ve memleketimize mahz- hayat olduuna pek ana bildiklerinden tedenberi ngiltere siyaseti aliye ve politikasn tasvib ve takip ederler daima mesnedi sadarete, geldikleri zaman bahse konu politikay tercih ediyordu. Bir bakma devlet-i liyye- Osmaniye asrlardan beri ngiltere devlet-i muazzamasnn sayesinde bir ok olayda mlkiyettinin tamamiyyetini muhafazaya muvaffak olmutur. Buna itiraz olanlar trih bilgisinde epeyi eksiklik tayanlardr. Yoksa trihe in olan, trihi vakalar tetkik edenler bilirlerki, her ne zaman devlet-i liyye-i Osmaniye, Avusturya ve Almanya devletlerinin entrikalaryla felket ve musibete mruz kalm ve Rusya hkmetinin taarruz ve tasallutuna urayarak en byk tehlike ve zorlua dtnde ingilizlerin kaps alnm ve yardmlar ile, dlen felketten vede ktlklerden kurtulabilinmitir. Devletin son zamanlarda yetitirdii en byk siyasi ahsiyetlerden olan Reid Paalar, l Paalar ve Fuad Paalar lkeyi kurtard felaketlerden bir ounda ngilterenin youn yardmlarn yanlarna almann faydas kesindir. Aaya alacamz ifaat trih kitab Sayfalarnda belki de ilk defa yer alacak bir pasajdr. Mehmed Selahaddin Bey Bildiklerim adl eserinde unlar sylyor: Osmanl-ngiltere Mutasavver ttifak Selefi olan sadrazamlarn yukarda saylanlarnn gttkleri ngiliz politikasna

yaknlklarn devletin menfaati asndan srdrmek ananesini devam ettirmeyi idrak eden Kbrsl Mehmed Kmil Paa, lkenin iine dm olduu ve daha nereye kadar yuvarlanaca mehul halden, halas olmas, buhranlarla dolu bu ar dnemi atlatabilmek iin kadm ngiliz dostluu politikasn harekta geirerek bir ittifak gerekletirme yoluna gidivermeyi dnm vakit geirmeden bavurmudu. Bu iin gizli yrtldn de, hemen burda kaydettikten sonra Tevfik Paa, Londra b.elimiz olarak tecrbeli sadrazam gibi kendileri de eski sadrazamlardan bulunmann verdii tecrbe iinde geleneksel Osmanl-ngiliz dostluunu tam bir ittifakla pekitirip, yardm elde etme yolunda gizli gizli admlar atmaktaydlar. Kmil Paa, ngiltere hariciye nzryla ittifak artlarn konuup tesbit iin Ahmed Tevfik Paaya vazife verdii gibi, olu bahriye nzn Said Paay defaatle Londra'ya qn-aemntir. Bu almalar neticesinde o dnemde ngiliz hariciye nzn kont Eduvard Gre cenaplaryla yine Kralienin d siyasetinin byklerinden olan Sir Nikolson ile bizim Ahmed evfk ve Said Paalar arasndaki mzakereler sonunda bir antlama metninde uzlalm ve tecavz ve savunma ant-'amas prensiplerinde tamamen mutabk kalnm idi. te u antlama tasla elinde olduu halde stanbul'a gelerek abineye bu antlama hakknda bilgi vermek iin hazrlanrken, sadnazamdan gelen teklif zerine hariciye nazrln uhdesine alma teklifini de kabul etmi ve Londra'dan yola kmt. Ne varki Tevfik Paa daha yoldayken babli baskn vukubulmu bylece her ey karmakark olmutu. Bu hareketin gereklemesiyle ittihatlar bbli'de ledikleri cinayetlere bu antlamay kuvveden fiile karma hususundaki faydah almalar ldrdklerinden, grnen cinayetlerine, grlmez ve byk bir cinayet daha eklemi oldular. Eer bu hareket vukubulmam olsa idi yni babli baskn yaplmam ve Kmil Paa bir mddet daha makam- sadarette kalabilmi olsayd, antlamada gerekleecek ve bu gnk pek fec hle dmeyecektik. Bu erir haydutlarn, ahsi menfaatleri urunda yapm olduklar cinayetleri saymayp srf iki defa darbe vurduklar Kmil Paa kabinesine kar iledikleri cinayet, milletin menfaatine yaplm olduundan namus kelimesini sk sk azlarna almay kendilerine pelesenk edenler, bu kelimenin muhafz olduklarn isbat iin birer birer intihar edip yok olasca vcudlarn itlaf etmelidirler. Osmanl devleti, yni biricik devletimizin, bu antlamadan ne derece menfaat temin edeceini izaha hacet yoktur. te siyaset adamlarmzn piridense yeri olan, Kmil Paa- btn rahatn gzard etmi gece gndz lkemizin istikbalini temine almd. uza grmek hassasna bir hayli sahip olan Paa hz.leri, devletimizin ve memleketimizin bu gnk felkete urayacan nice seneler evvel grmd. Sultan Read'a Kmil Paann Layihas Yedi sene evvel Msr'da tebdil havada bulunduu esnada Sultan 5. Mehmed

Read hz. lerine aaya aynen aldmz layihasn sadakat ve vatanseverliinin icab olarak takdim buyurmulardr. Cenb- Rabbi Mennan; veli-inimet biimtinan efendimiz hz.lerinin mr ve ikbal, evket-i ve icll-i ahanelerini mz-dad buyursun. u iinde bulunduumuz zc hlin te'siri tahtnda olanlarn cidden muzdarib ve kan alamamas ka-bilmidir? Yine iinde bulunduumuz gerek siyasiyeti, gerekse mlki idareyi bilmeyen ttihat ve Terakki cemiye tinin tahakkmne ve te'sirine girmi hkmetin talebesi olduu kt grlerin, getirdii sakatlk ve zorluklarn tahlili ve ted-kiki yapldka devletimizin blnmee maruz bir hle geldii grlr. Hilfet-i seniyyenin tehlikede olduunu hemen hissetmek kabil din zamannda dier devletler yalnz kendi kuvvetlerine istinad ile hukuk ve menfaatlerini temin edemeyeceklerini idrak ederek, menfatlerinde ortakla msaid ve taraftar olan dier devletlerle ittifak yaparlard. Bu suretle devletler aras dengelerini bulur ve mevkilerini kuvvetlendirirlerdi. te buradan baktmzda devlet-i liyyenin bunda muvaffak olamamas, yalnz kalmas, dier devletlerin ve milletlerin ihtiras ve taarruzlarna urama vadisinde kalmasna sebeb olmutur. Dnya'nin ark tarafnda, ticari menfaati ve iktisadi ilikileri olan devletlerin iinde siyasi anlaylarna en ziyade iti-rnat edebileceimiz devlet ya ngiltere yada Fransa'dr. Gemi devirde ngilterenin yardmcmz olmas hususunda, onrm yardmna nail olmamz bahsinde onlarla ittifak yapabilmenin icb ettiini, Hakan- sabka (2.Abdlhamid) kabul ettirmeye altm, nerolmu cizane hatratmda grebileceiniz gibi, babl'deki kaydlarda mevcuddur. Ne areki; Sultan Hamid hz.leri, Rusya malubiyetinin te'siri ve bunun korkusu altnda nefsin selmette olmasn, Rusya'nn ittifaknda arama yolundayd. Ruslar ise eitli vastalara ba vurarak, padiah hz.lerinin dostluunu kendilerine ekebilmek iin mesai ve gayret sarfederlerken de, onlarn (Rusya) tek rakibi olan ngiltereyi, pad ahn gznde byk dmandr, eklinde gstermeye bakyordu. Sultan Abdlhamid han'a verdiim maruzatla; fikrindeki sebat deitirmek kabil olmamt. Bu sebebden Osmanl devleti devletler aras dengelerde yalnz kald ve baz devletlerin ihtiraslarna maruz kalacak alanda kald. Rusya ve Avusturya politikas arasnda, Rumeli topraklar elden gitmek derecesine gelmiken Allah (c.c)'n inyetiyle, inklab- mesud (merutiyet iln)'un gereklemesiyle kanunu esasinin iln zerine vilyetimiz Rusya ve Avusturyann zararl teebbsnden kurtulduysa da, fakat genel dncelerinde yeralan Bulgaristan'n istikllini iln edebilmesi ve Bosna-Hersek'in Avusturya'ya gittii grlmtr. Erbabnn bildii gibi, kurulmu bulunan merutiyet hkmetinin ald karar ve takip ettikleri salim tutum, dahilde ve hari de her tarafa emniyet ve gven vermesiyle devlet idaresi nizam iinde yrmee balamtr. Derhal lkemizin tabii servetini ortaklk alanlarna koymakla, mara ve ilerlemeye hizmet ile, yardm maksadyla avrupann btn sermayedarlarnn kasalarn am

olduklarn gren ittihat ve terakki cemiyetinin menfaatperestleri ibu servet kapsnn almasn davet eden mevcud hkmetin emniyete haiz olmamasndan bahisle tabii bir ey olduu bakmndan kendileri dahi idarey-i hkmeti ele alm olsalard hem kendileri hemde memleketin istifade edecei zannyla uygun bir vesile bularak infisali aciznemi (hkmetimi drmek) vukua getirmilerdi. Kendi mensublarndan meydana gelmi bir hkmet kurarak idareyi ele almlard. dareyi ellerine kimlerin geirdiini gren sermayedarlar derhal geri ekilip, yatrmdan vazgemeleri nafa ve dier teebbslerin durmasna varmtr. Bunun da arkasndan gelen byk olaylarda dklen kanlarn izahna her halde gerek yoktur. Elhasl Jntrk adyla kurulmas salanm cemiyetin hkmeti, merutiyet kaidesi iinde hkm srmediinden mecburen rfi idare yni sk ynetim iln etmitir. Bylece mstebid bir idarenin gerek merkezde gerekse di er vilyetlerde ilerden anlayan memurlar aa alnp, yerlerine cemiyete mensup kiiler istihdam olunmulardr. leri yapmak demek cemiyetin emirlerini yerine getirme eklinde anlayan bu adamlar yaptklar grevlerde ahaliyi adet delirttiler. Arnavutluk, Arabistan ve Yemen de meydana gelen isyanlarda ve bunlara bal ihtilallerde gerek asakir-i ahaneden gerekse de ahaliden bo yere akan kanlar sel olup gitmitir. Bundan kan neticede cemiyet hakkn da umumi bir nefret dalgas davet etmekden baka bir ey olmamtr. Daha sonralar cemiyet tarafndan dnyaya meydan okurcasna gsterilen tavr ve davranlar, dost devletlere znt vermi ve bu hle kar da komu devletlere lzm gelen tedbirlere girimemitir. Bu srada talya devleti sefaretinin birinci notasnda yazl olduu zere, devlet-i liyyeye deil, cemiyetin aleyhinde olarak iln-i harb ile Trablusgarb ve Bingazi'yi zapt ve istilaya kyam etmitir. Andtamalara frsat tanmak iin yaplan bu taarruza kar, ngiltere, Fransa, ve Rusya devletlerinin tarafsz kalmalar ok manidardr. Eer bu ders-i ibret de yeterlilik grmezsek, baka tecavzlere ahid olmaya ha-zsrlanlmahdr. Bu hlin sonu Allah.korusun zerimizde yaplacak paylamdr. u anda Girid ile Rumeli topraklan paylama maruz kalmak zeredir. Bu hususdaki hissiyat cizne-min dayand malumat yazl olarak takdim edemem. Cemiyetin adamlar vaziyetin hakiykatine vukuflan olsa hem devletin hemde kendi nefislerinin selmeti iin, devlet ilerine, hkmetin tedbirlerinden el ekip, hayr ileriyle megul olmalar icb eder. Aksi takdirde Sultan Abdlhamid hn zamannda, istibdad ortadan kaldrmak iin meydana gelen vaka-i hayriyye misli orduyu hmayunun itirakiyle yaknda olmas tabii olan ihtill, imdiki istibdad dahi mahvedecei phesizdir. Avrupa efkr- umumiyesi talya'nn haksz tecavznden dolay aleyhindeyse de, hkmetlerin alaca karar deitirmee yeterli gelmez. Almanya; kendi mttefikleri olan talya ve Avusturyann menfaatine yardmc olmaktan ayrlamaz. ngiltere devletinin, iinde bulunduu tarafsz halden kp,

devlet-i liyyenin hukukunu muhafaza edebilmesi sebebini bizim kk grmememiz lzmdr. ngiltere ile antlama yolunu bulmak iin u srada buralarda iyi bir zemin hazrlanmsa da bunu tamamlayc yola girmek hususunda ortada engel olarak grlen ha fi cemiyetin kaldrlmasyla, meru bir hkmet tesisine yardmc olunmasna baldr. rfi darenin kaldrlmasyla meclis-i mebusann, hkmet heyetine tarafdar veya kar fikirli frkalarn, gerek kanun konmasnda gerekse hkmetin icraatn murakabede hi bir tarafn te'siri altnda kalmyarak, maddelerin mzakeresinde ve rey kullanmada serbest ve hr olmalarndan ba'rettir. ngilizler ile aramzda yaplacak anlamay Fransa ve Rusyann uygun karlayacan artlar pek ak gstermektedir. Eer miyetin ileri gelen ustalar bu izahata kani olmazlarsa, Kendileriyle bir araya gelinip fikir teatisinde bulunmak mmkndr. Grelim: lk yaplacak i, memleket dahilinde ahalinin cemiyet aleyhindeki belirmi olan genel nefretin yok edilmesi kabilmidir? kinci i ise: Cemiyetten ikyeti olan devlet ve milletlerin iyi niyetlerini cemiyetin lehine evirmek mmkn mdr? Eer bu cevab msbet olacaksa cemiyetin dnd reler nedir? Osmanl devletini paralamann balangc olarak talyanlarn bize ad savan nn almak ve kan dklmesini men ederek Trablusgarb ve Bingazi'yi uram olduu istiladan kur tarrnak iin hangi kuvvete istinad olunmaktadr? Hangi kla olursa olsun, bu elden kan vilayetlerin kurtarlmas midi zayftr. Buralarda elden giderse Girid Meselesi zten milletler aras meselelerden saylmas yznden bu dah aleyhimizde nihayetlenecein den balkan devletlerinin hrsn tahrik edeceinden, alacak bir ok sknt dolu hadiselere yalnz orduyu hmayun ile nasl mukabele edilebilinecektir? Byle pek zor durumlar uzun mddet uraarak atlatabilmek, milyonlarca liralarn sarfna ihtiya gsterdiin den nereden bulup, hangi artlar ile borlanma yapabileceiz? Allah korusun bu kt gidi buralara kadar varr ve Rumeli topraklar elden giderse, zira cemiyet (ittihatlar) tarafndan Msr'da Hizb el Vatan 'yi tahrik etmesinden dolay Msr Hidivlik idaresi de rnnfail ve ngiltere de ayn halden ikyete balamtr. Byle bir blclk ve paralanma hlinde Msrllarda, Devlet-i liyenin Msr' himayeye ve koruncaa iktidar kalmad itikadyla, Hidiv'in, saltanat seniy yelerinize olan sadakatma ramen, Bulgaristan gibi Msr'n istikllini iln ve ngilterenin Msr ve Sudan da olan hukuk ve menfaatini temin iin aralarnda antlama imzalamaya kalkacak olduklar takdirde bunlar cemiyet nasl engelleyebilecek? Bu vaziyet karsnda Yemen'in devletimizle olan irtibatn kaldrmas phesiz gerekleeceinden, Hicaz ile Hilfet-i seniyyenin hal ve mevkii ne ekil alacak? Rusya imdiden Boazlar meselesini ortaya koymu Anadolu topraklarnda bizimle ne trl oynayacak? Btn bu saydklarmz dnmek ve bunlar zerinde yrtlecek mtalaann ehemmiyeti byktr. Cemiyet bu maruzatn ileri srdkleri hakknda, genel tasvibi salayacak cevablan her ne ise ifade etmelidirler. nk bunda esas maksadmz kan dklmesine sebeb olacak ahvalin ortadan kaldrlmas olup, vaha metin hazrlamakda olduu ihtillin ilk saldrsna

cemiyetin ileri gelenleride hedef olacaklardr. Tarafdarlarnn dahi; tkibden geri kalmayacaklar, gidiattan anlalr hle gelmi bulunmaktadr. Vatann ve cemiyetin yle feci bir ahvale gididen korunmas iin, ttihat cemiyetin hkmeti, icraatnn mesuliyetini kendi zerinde tayarak helak olmaya maruz kalmaktan ise hkmet ilerine cahilane mdehalarden feragat etneleri ve bunu cmleye iln etmelidirler. Bundan byle de hkmetin himyesi altnda hayr ileriyle megul olmalar cemiyet yesi olmalar bakmndan matluptur. Meclisi mebusan azasndan ve cemiyet mensuplarndan ve kar fikirlerden meydana gelmi bir komisyonda bar mzakereleri ve buradan kan karar, huzuru l-1 cenb- ehriyrilerine arz olunmaldr. Emaretlerimizde grnene bakarsak, paralanmaya maruz olan vatann sel metiyle beraber, hilfeti seniyyelerinin dahi olacaklardan korunmas en nemli ilerden olduundan bunun taht temine alnmas hususuna irde ve ferman buyrulmas babnda.7/knunevvel/1327-191 1 Sadr- esbak Kullar Kmil Senelerce nce yazlan u ariza gelecekte vatann uraya-ca felketi herkese duyurduu halde bunu gz nne almayp, tedkike tenezzl edilmedii gibi ittihatlar tarafndan bir takm iftiralarla birlikte Kmil Paa hz.leri aleyhinde hcuma geildi. Paann bu uyarlar, Tnin Gazetesinde "Mezardan Bir Ses" bal altnda aynen yaynlanm, Paann siyasetinin kokmu, kendisinin siyaset meydanndan kalkm ve lm olduunu utanmadan iln etmilerdi. ttihatlarn, cinayet ykl hareketlerinden dolay, Kmil Paa merutiyetteki ilk sadaretinde, kabineye br ok faydal icraata dnk maddeleri tatbika koymaa vakit bulamad gibi bu defaki sadaretinde de yine ayn sebeblerden ngiltere ittifak ve slaha muhta ilere teebbs akim kalmtr. Devlet ve milletimizin talii kaderindenmidir ki, biz de yetien, siyasette kymetli zevatn imdiye kadar her neye teebbs ettilerse de, mutlaka karlarna bir engel veya bir rakip kmak ta ve o zat, yapmay plnlad mhim ileri gerekletirme ans bulamadan, mevkiini terke mecbur kalr. Bu cmleden olarak; Byk Reid Paa, l ve Fuad Paalarnda devletin slahat ve tanzimi hakkndaki gayret ve almalarn tam manasyla tatbike koyamadklar trihde grlmektedir. Kmil Paa; Sultan 2.Abdlhamid zamanndaki iki sadaretindeki dnemde dahi devletteki iyiletirmelere dnk dncelerinin, br ok maddesini tatbik mevkiine koyamamtr. Bilhassa Anadolu, Rumeli vilayetleri ve ermeni meselesinin dzeltil-mesi, hkmetin idar ve ml ilerinin tanzim ve slah ve bunlara benzer dier hususat yaplmas artken hep tehire ve rededilmeye mruz kalmtr. Hatta ikinci sadaretlerinde Kmil Paa; Anadolu ve Rumeli slaha-hyla, Ermeni meselesinin hiline vede meclisi mebusann almasyla, devlet ve milletimizin refah ve saadetine hizmet edecek hkmet icraatna dir, yazl dzenleme yaparak, Sultan Abdlhamid'e, arz ve takdim eylemitir. Ne varki geni izahl lyiha, menfuren ve menkuben (nefretle gzden dme) sadaretten azl olunmutur. Ayrca -derhal stanbul'u terk etmek zere binip tyin olunduu Halep Valiliine gitmesi iin hazrlanan vapura gitmesi irdesi karlmt. Devlethanesi padiahn yaver, yksek

memurlar ve hafiyeler tarafndan kontrol ve gzetlemeye alnmt. Htratn'da yazl olduu gibi Kmil Paa, tyin buyurul-duklar Halep vilayetine gitmekten vazgeip, tekadin taleb eden bir maruzat padiahn katna gndermesi zerine gzetleme hususu terk edilip, basklara balanm, Paann hanesine gidip gelmek isteyenler, sefirler de dahil olarak zorluklara maruz kalmlardr. Byle durumlarla karlaan ve stanbul'da kalamayacan anlayan Kmil Paa, pek sevdii zmir'e giderek orada ikamet etmeyi seti. Bu durumu padiaha arz etmeleri saray tarafndan sknty giderici hava olarak grlm ve Kmil Paaya Aydn valilii uhdesine verilmistir. Arkasndan; zmir Krovzrne binerek gitmesi emri iradesi gnderilmitir. Kmil Paa bu emri telakki etmi ve on-bir sene valilik vazifesi zerinde kalmak zere zmir'e gitmitir. Mruz kald bu sert tutum ve zc tatbikatlara ramen memlekete, millete kar sevgisinde en ufak bir tereddt ve azalma olmamtr. Kmil Paa zmir'deki, bu vazifesinde vilayetle ilgili slah ve yenilikleri tatbike koyarken, Sultan Hamid hz.lerine, yine de projeler ve lyihalar gndermekteki geri durmamtr. zmir'de bulunduu bu on bir senelik zaman diliminde, Kmil Paa, slahat talebleriyle dolu layihalar gndermesi zerine -drt defa sadarete davet olunmusa da, derhal stanbul'da Almanlarn byk elisi Baron Mareal cenaplarnn, kendi imparatorunun emriyle, emis olduu fesad dolu tuzaklar, Kmil Paa'nn sadarete gelmesini nlemitir. Kmil Paa ngiliz Sefaretine Snyor! Onbir sene zmir valiliinde bulunduktan sonra yine Almanya imparator ve sefiri ile o sralarda sadaret makamnda bulunan, Avlonyal Ferid Paa hz.leri, rakibi sayd Kmil Paa'y bu vilyetten azletmeye muvaffak olduklar gibi iki defa srgn demek olan Rodos'da ikamet etmesi hususunda irade-i seniyye elde edebilmidi. Bunun zerine zmir' den muhafzlarn gzetiminde Rodos'a gidebilmesi iin, zmir frkas kumandan Ferik Tevfik Paa ile ekya takipisi Mirliva Kara Said Paa'nn vazifelendirilmelerini rendiinde, Kmil Paa ngilterenin zmir Konsolosluuna giderek, konsolos; Mister Hanri Alfred Kombrbac cenaplarna da bir hafta kadar misafir olduundan, Osmanl ve ngiliz devletleri hriciye nezaretleri arasnda cereyan eden haberlemeler neticesinde, Kmil Paa hz.leri, her trl saldrdan masun ve azade kalmak ve muhterem aile efrad hak-knda da, ayn muameleyi grmek zere stanbul da, ikametlerine karar verildiinden Dersaadete avdet etmi ve padiah tarafndan hazrlatlm Nianta'ndaki konakda ikamet etmeye balamdir. Kmil Paa merutiyet inklabnn balangcna kadar bir seneye yakn burada ailece*ikamet etmilerdir. Kbrsl Meh-med Kmil Paa, tanzimatn rkn de denilen Mustafa Reid, Al ve Fuad Paalar gibi milletimizin byk siyasi dehlarndan olmasna ramen, kymetini takdir edilmesinde bir hayli ge kalnd inkr gtrmez. Kmil Paa hz.leri yukardan beri nakle altmz dnce ve teebbslerin sa-nb olarak, lkemize ok gzel, faydal iler

salayacak antlama'ar yapmay sonulandrmak zereyken kabinesinin byle gaddarane cinayetler sergilenerek skt ettirilmesi zerine, bir mddet iin Msr'a gitmiti. Bilahire Dersaadet'e dnm ancak, ttihat ve Terakki cemiyeti lkenin zerinde tesis etmi olduu diktatrce idare altnda, bu usta siyaset adamna yle bir saldrd ki, Paa stanbul'da ancak -drt gn kalabildi. Yeniden Msr'a gitdi. Orada bir miktar kaldktan sonra dnya'ya geldii yer olan Kbrs'a gidip, uzletghna ekilmitir. Kmil Paa sevdii vatanmza daha fazla hizmet verememi olmann zdrablar, ilerleyen yann vcudu zerinde oalan tahribatianyla, gnden gne artan rahatszlklar akabinde, bir sekte-i kalbin son darbesini yiyerek dnya dadaasn tamamlam ve beka lemine intikal etmitir. Kbrs'n Lefkoe ehrinde bulunan Arab Hasan Camii erifinin haziresinde defnolunmutur. Merhum Mehmed Kmil Paa'nn Said Paa le olan mnasebetlerinde hep ihtilafa dtkleri gzlenmitir. Bu siyasi tercih uslnn neticesidir ve insann tabiatyla meydana gelen hususlardr. Aaya buna aid malumattan ziyade Kmil Paa'nn, Said Paa tarafndan yaplan ve hatratnda yer alan hususa dir bir ksm cevabn greceksiniz. Aydn Valilii esnasnda, ngiliz konsolosluuna dehalet eden Kmil Paa'nn, yerine gnderilen veklete memur zt, padiahn gnderdii ifreli talimat zebilme hususunda dt mklden, areyi ilticaya giden Kmil Paann yannda gtrd ifre anahtanyla zmek ansn bulmutu. Gelen talimata ekledii son derece saygl ifadelerle yazp gnderdii pusula, Kmil Paann eline ulamt. Kmil Paa yerine gelen ztn bu davranndan pek memnun kalmt. Daha sonralar da bu zata her zaman mfik davranmtr. nk insana kolay zamanlarda yardmc olmak her kii ii idi, amma zor zamanda muavenet er kii iidir der atalarmz. Kmil Paa bu kadirbilirlii unutmad. Kbrsl Mehmed Kmil Paa; gnmzn meselesi gibi saylmakta olan Midhat Paa ve arkadalarnn cinayet mahkemesi davas ve sonulan elan bir kesin hkme kavuturula-bilmi deildir efkr- ummiye nezdinde. Bu bakmdan Said Paa'nn hatratnda kendisine yaplan dokundurmalara cevap verme yoluna gittii gibi, bunda da ok hassas davranmay ihmal etmemitir. Kmil Paa diyorki: "..Hatratn 31. sahifesinde balayp, 32, sahlfenin bir ksmn igal eden: <mtercim Rd Paa mazul ise de hayat da idi, Midhat Paa Suriye, Hamd Paa Aydn, Sadk Paa Cezayir ve Bahr-i sefid, Ahmed Vefik Paa Hdavendigar (Bursa) vliliklerin-de, Edhem Paa Viyana sefaretin de, Mahmud Nedim Paa dahiliye nezaretinde, Arifi Paa ura-y Devlet riyasetinde ve Safvet Paa da direler mfettiliinde bulunuyorlard. Tu-nus'lu Hayredin Paa mazulsa da habire huzur-u hmayuna layihalar gndermekteydi. Bu on zt, sadaretten infisal etmi kimselerdi. Bunlardan bazlar, imtiyazlarn, bazlar da, rahatlarn, kimileri de haysiyeti izafiye ve fidei ztiyel erini sadarete dnmelerinde aradklar ve benim bu memuriyetimden nahonud olduumu

bilmedikleri bilakis ona haris olduuma ve varlmn, kendi ikballerine mni bulunduunu dndklerinden yaptm icraata itiraz etmeden duramazlard. Tervici iltimaslar ve kolaylk- lar, ahsi menfaatlere kendimi kapal tuttuumdan, saray'm iinden de dndan da bir takm kimseler aleyhimde idiler. Mehmed Kmil Paa; Said Paa'nn bu ifadesine unlar sylemekten kendini alamamtr; "Bu makaleden bir hkm karmaya kalkan baz kimselerin (grlyor ki Said Paa, bu gnde mntakil, sz dinlenir, dierlerinin iinden istisna biridir derler. Devlet adamnn yetimesi milletin isteidir. Gemiteki byklerimiz, belki btn havas ve avam kendilerine rakip ve hilafgir addedecek kadar vehime malup imiler. u halde Said Paa hz.lerinin on rakibinin ehemmi olan Midhat Paa'y hi deilse hayat-i siyasiyeden btn btn uzakladrmak iin mahkeme-i mlumeden azck istifade eylemi olmasn htt Midhat Paa'nm hasm- can olup, hatratn 7. sahifesinin ehadetiyle Said Paa hz.lerinin-de dostu olmamas lzm gelen Mahmud Nedim Paann dahiliye nezaretine getirilmesine rza gsterilmesinin bu mak-sadla alakadar saylmasna mahal varmdir? Midhat Paa'nm pek dedikodulu irtihah Said Paa'nm sadaretine tesadf ve hatratnda evinin ve aile ii dedikodu lar tafsilatla anlatlrken, Midhat Paa hakknda 154. sahifede<301 senesi receb aynn 14. Gn(l 1/Mays/1884) mabeyn bakitabetinden hususi bir tezkere alnd. Mealinde Midhat Paann irtihali (lm) ayi olduundan tahkikat yaplmas lzumu beyan ediliyordu. Midhat Paa'nm 25/nisan/1300/1883 tarihinde vefat ettiine dir Hicaz vilyetinden dahiliye nezaretine gelen telgraf dahiliye nezaretinden batezkere gnderildiinden arzolundu> Fkras ile iktifa olunmas tuhaf deilmidir? Demee kadar ileri vardklar duyulmusa da bu gibi yiat bir tarafa brakp, srf tarihe hizmet iin Said Paa hz.lerinin ortaya koyduklari muammay ltfen kendileri hl ile cennetme-kn Sultan Abdlaziz hn'n vefat hakknda o vakit ki vukuf ve itikadlarnn aklanmas mnasib olaca dncesini tekrar ederim." Msr Meselesi Kbrsl Mehmed Kmil Paa'mn Msr ile olan balantsn qz nne aldmzda, Osmanl-Msr mnasebetlerinde paann davran Osmanllk asndan nasl bir fikir hasl eder? Bu sorunun cevabn aramak iin Msr meselesi levhas altnda belirttii satrlara bir atfu nazar eyleyelim: "..1298/1881 senesi evval balarnda kt bahs olunan mezkr mesele benim hatratmda beyan klnd gibi Tevfik Paanin hidiviige nasbndan nce pederi smail Paann vazifesi esnasnda kt idaresi ve israflar neticesi olarak, ngiltere ve Fransa devletlerinin Msrn mli ilerine mdahaleye tasaddileri kendini gstermeye balad. Osmanl devletinin bals olan ve ekseriya ak'alann icbatna gre karar almas yerine muhalif tedbirlere gitmesi, bunda devam ve srar eden Hdiv, git gide, durumun vahametini arttrmaya balamt. Said Paa hz.lerinin trl ekillere tahvil ederek kayt ue tezkr ederek hikaye

ettii Msriye'yi mzakere iin ngiltere devleti tarafndan fevkalede sefaretle stanbul'a gnderilen, Dermond Volf'un hmil bulunduu nme ile nutkunun tercmeleri srasnda <evkaf nazr Kamil paa mlakat iin yanma geldi. Mtercim Davud efendi evrak bana verirken gr-dyd. Mtercimin ifadesinden, neye dir olduu malum olduundan mtalaasn arzu etti. Vkeldan gizli bir ey olmadndan kendisine verildi. Kdlar akam arza verildi. > fkrasn koymakla ne demek istediklerini anlamak zorsa da, memur nezaretin ilerinden dolay mzakereler in Said "aa'nn yanna gitmi olmamn pheden uzak olmam ge-teken bir srada, mtercim tarafndan takdimin de iindeki-bah.se mahal olmayan evrakn okunmasn arzu etmek gibi bir teklifsizlik gstermekleime hl ve terbiyemin msaid olmayaca beni az ok tanyanlarca takdir ve teslim olunur itikadndaym. Sald Paa; Londra'da sefaret-i fevkaladesi iin memuriyet-i cizanem arz ve istizan eylediini hatratnn bir kesine yazmakla beraber, bir ka sahife sonra Sir Der-mond Volf ile mzakere iin murahhas seimi bahsinde o vakit hariciye, nzn rahmetli Asm Paa lisanndan <Kmil paann diplomasi malumatnda vukuf-u behri-yesi sebk etmedi. Onun tyini takdirinde ie glk grlr> cmlesini sarfettir-milerdir ki, mnas olduka net bir tevecch olduu grlr, diyerek geelim szyle noktalyor." Kmil Paa'nn cevaplarndan sonra yeni sadrazamn safahatna geelim. Mahmut evket Paann Sadareti Kbrsl Mehmed Kmil Paann kabinesinin Enver, Ceml ve Talat ncl ile babl baskn diye anlan kanl vak'a-da skt ettirilmesinden sonra, makam- sadarete fahametl ve devletl Mahmud evket Paa hz.leri getirtildi! Yeni sadr-azam kabinesini ertesi gn kurdu. Kmil Paa kabinesinin drl tarzna hi atf-u nazar etmeyen ve Kk Said Paa adyla anlan, eski Sadnazamlardan Mehmed Said Paann rakibi addettii Kmil Paann drlmesinin sevincinden etekleri zil ala ala, Mahmud Paay tebrik etmek iin babl'ye komaktan kendini alamamt. Ne hazn! Takvimler 23/Ocak/ 1913 yln gsteriyordu. Yeni sadrazam M. evket Paa belkide bu destein teekkr olarak Said Paaya, ura-y Devlet riyasetini stlenmesini rica ettiinde, Kk Said Paa'da maalmemnuniyye kabul ederek gerekten, kk olduunu ispat etmitir! Yeni sadrazam ve kabinesi yeleri, eski kabine vekilleri tarafn- Han, ittifak etmi devletlerin notasna, Edirne'nin mttefiklere terk edilmesi isteine de evet diyerek sulh yoluna gidelim itikadnda olduklar halde, bakanlar kurulunun evraknda nota-henz cevap verilmedii ve notann ierdiklerine bakarak sulh yoluna girmekten baka devlet-i Osmaniye iin selmet yolu kalmadn anlam olmalydlar ki, Edirne ehrini Meri nehrinden, ikiye blerek istihkmlarr dahi bulunan bir ksmn Bulgarlara terk ettiler. Dier blm de, Osmanl devletin de kalmas tvizleriyle, iinde kapitlasyonlarn lavyla

beraber ecnebi postahanelerini kaldrmak gibi baz artlar ile sulh yapmaya eilim gstereceklerini devletlere yolladklar cevaplara koydular. Bunlarn vermi olduu cevaba, Bulgar hkmeti, ihtillci bir heyet olarak grd kiilerle sulh mzakeresine oturmaya tenezzl etmeyeceini kararlatrd gibi yeniden savaa balanmas hususunda bulgar ordusu bakumandan general Savofe emir vererek muharebeye balamtr. Bulgarlarca balatlan bu ikinci muharebeye or-du-yu hmayun mukabele etmeye mecbur kalmtr. Balkan Savann kincisi Takvimler 29/Haziran/1913'de, M.evket Paa suikastnn, 18. gnnde olduumuzu gsterirken 2.Balkan harbinin kt grld. Ne reki sava balam, ancak bundan bir fayda grlmemitir. Binlerce Osmanl askeri ehid olmutur. Enver Paa'nn mecnnne hareketleriyle, Bolayr ve arky blgesinde bir ok vatan evld denize dktrlm-tr. Eski kabine tarafndan, Edirne, kodra ve Yanya kalelerinde ki, toplar ve silahlar ile vesairenin, devlete teslimi talebi, kaldktan baka ad geen kalelerde muhasara altnda ki Askerlerimizin binlercesi ehid ve telef olup gitmitir. Kalelerimiz, topuyla, tfeiyle, askerimizle dman eline drlmtr. Salgn hastalklarn sava yznden yaygnlamasnn getirdii telefat da bakadr. Bu arada da, Asar- Tevfik zrhls ile bir ka gemimizin batt grld. Bu savan bir ka milyon Osmanl liras masraf adna ilaveten Edirne, kodra, Yanya kalelerinde bulunup, dman eline kalan milyonlarca liraya varan silah ve de cephane masrafn da ilve etmemiz lzm gelir. Kmil Paa kabinesince ve o kabine vkelasnca hazrlanm ve Osmanl devletinin n ve erefine uygun olduuna hi phe brakmayan ekilde bir sulhun imzalanmas almalarndaki kabineyi devirerek hkmeti ele alan bu cani ihtillciler sonunda tabiatyla baar elde edemeyerek evvelce verdikleri nota ile terk etmeye hazrlandklar Edirne'nin yars yerine, tamamn vermek suretiyle, Enez ve Midye hatt- hududunu kabul eylemilerdir. Kmil Paa kabinesini ihanet ve hiyanet ile sulayan bu yeni dipiomatlar(!) kendi yapm olduklar sulh antlamasyla ihanet ve hiyaneti kendileri ilemi oldular. Bunu sadece osmanl milleti deil beeriyet lemi de bu alakl seyretmi bulunmaktadr. Bu adamlarn yapm olduklar davran ve kardklar mhim meseleler byk masraflara yol amakta, bundan dolayda memlekette fakirlik, yokluk alp yrm idi. alan memurlar ve istihdam edilenlerin ok byk bir ksmnn, eytam ve eramil denilen yetim ve dullarn maalar denemiyordu. Bunun getirecei sknty kaldrmak iin, bor aranmasna giriilirken, devlet mallarn deerinden pek dk fiyatlarla satmaktan korkmadlar. Yine bor temini iin, hi bir kanuna uymayan, kaideye bal olmayan imtiyazlarda verdiler. ve d dnyada emniyet olunur imajmz ortadan kaldrdklarndan bor da bulamamaktayd. Beri yandanda memleketimizde yaayan eitli millet ve dinlere mensup insan topluluklarna,

balarnn resine bakmalar iin araya girmelerine sebeb oldular. eitli kavimlere mensup bu insanlar eitli eitli dncelere daldlar. Yeni sadrazam dolaysyla kabinesi, ordu kumandanlarndan en deerli ve namuslulardan olanlar, Kmil Paa dneminde tyin edilmi bulunan memurlar kh deitiriyor, kh azlederek htt bazlarn da stanbul'dan srgne gnderme icrai faaliyetindeydiler. Bu sralarda da bir takm yolsuzluklar yaplmaya baland. Bulgar-Srp Karkarya Btn bunlar biz de olup, biterken balkan ittifak devletlerinden Srp ve Bulgarlar arasnda Makedonya ve Alban-ya(Arnavutluk)'nn taksimi meselesinden zuhur eden anlamazlk, bu iki devletik'in birbiriyle kapmasna vard. Bu kapmadan balkan devletleri ittifaknn, dier bir rkn olan Yunanllar frsat ganimet bilerek Kavala ve Drama ile baz ehirlerle, kasabalar zapt etti, Romanya'da bunlarn gerisinde kalmyarak Dobruca'y zapt eyledi. Bu biribirine den balkan devletlerinin ortaya koyduu zaaf, devlet-i li'yenin bu durumdan istifade ederek kaptrm olduu ehir ve topraklarn geri alabilmesi mmkn yerleri geri alma mesaisine balamas tabii olduundan ordu-yu hmayun derhal -Edirne zerine yrye geerek dmandan temizledi. Yeniden Osmanl vilyeti olarak hayata c^nm oldu. Yaanan bu hl hangi hkmet bada olursa olsun tabii takdire deersede o kadar abartlacak bir husus olmad da grlmektedir. Ne varki ttihatlar, bu normal harekt yle bir arlatanca kullanmaya baladlar ki, bunun la ahalinin gzn boyamaci kalktlar. Peinden de bundan nice postlar rettiler. Halbuki; balkan harbinin kmasndan ksa bir mddet evvel Trablusgarb Bingazi ve oniki adalar talyanlara kaptran bu cemiyet, balkan savanda da kodra, Selanik, Kosova, Manastr, Yanya vilayetleriyle "Girid bizim canmz feda olsun kanmz" nameli nakaratlarla yzbinlerce ahaliyi kandrp, sokak sokak dolatrdn unutmu olmal ki, Girid vilayetini de mttefik devletlerin istilsna terk eyledi. Ancak Edirne'yi aldk demeleri zulmlerinin ve hkmetlerinin devamna yarad. Tuhaftr ki bu ittihatlar inklab meydanna atldklar gnden beri bu aziz vatan'n mhim bir blmn dmana terk edip vermi olduu halde, genei zihniyeti kendine rm etme maharet-i harikuladesine aldan-mayan hi bir millet evld yok gibidir. ttihatlarn bu arlatanlk ve propoganda baars, hok kabazn grltc ve arlatanlna benzemesi, hususunu kimse aklna getiremedi. Bununla beraber gerek ittihat ve terakkinin gerekse yaymlayann fikirlerini yaymaya al- an Tanin (merhum yazar: Tanin, kelimesinin manasn vermi, sinek vzlts veya kaz avazesi olduunu belirtmi.M.H) paavrasndan kan grlt ve yaygaralara kaplacak ve Tanin'in milli iri, ismi kimseye benzemez Gkalp beyin, bu gazetenin 26/temmuz/ I330-8/austos/1914 tarihli 2021 nomerolu nshasnda: .. "Dmann lkesi viran olacak !

Trkiye byyp Turan olacak !" Tarznda badanbaa hezeyan benzeri "kzl destan"nna aldanacak artk memleketimizde safdil bir ferd dnlemez. te bu yaygarac arlatanlar on seneyi akn zamandan beri lkemiz turan olacak ve devlet byyecek ve evc-i lya kacak gibi safsata dolu hezeyanlarla ahaliyi ifal ederek, devlet-: liyye-i Osmaniye'yi bu gnk hl-i felket ve izmihlale drmlerdir. Memleketin yarsn vermek ve Edirneyi almak fthatna() mazhar olan Mahmud evket Paa kabinesinin fethetme ne'esiyle vatanmzda etmedii mez-lirn kalmam olduundan bunalm olan hamiyyetperver ve vatanperveran, M.evket Paa ile kabinesi yelerinden bazlarnn, ittihat cemiyetinin kaatiller komitesi azalarnn varlklarndan devlet ve memleketi kurtarmak ve merhum Nzm paa'nn intikamn almak iin gizli bir cemiyet meydana getirdikleri iitilmidi. itilenlere gre bu cemiyete hamiyyet erbab ve vicdan sahibinden ok kii katlmt. zel tertible karar aldklar vcudlan ortadan kaldrlmas gerekenleri becermeye teebbs etmilerse de, her ide olduu gibi bunda da acele veya yanllk yznden bir takm hatalara dlm ve kendilerini erbab- hamiyyet ve vicdan gstererek cemiyete dhil olan ittihad ve terakkinin gizli fedailerinin evirdikleri tezvir ve yalan dolab, bu maksadn tamamen yaplmasna engel olmutur. ttihatlarn bazlarn ortadan kaldrmak iin kurulmu bu cemiyete giren ittihatlar bir taraf-dan gizli cemiyetin srlarn, ttihat ve Terakki reisleriyle, o srada stanbul Muhafz olan Suriye Kasab Ceml Paaya ihbar eylemek, te taraftan da bahse konu cemiyetle beraber hareket etmek gibi ihanet ve alakl sergilemekten kanmamlardr. Bir ksm gen vatanseverin, idamna vede binlerce ahalinin stanbul'dan srgn edilmelerine sebebiyet vermilerdir. Gizli cemiyetin verdii karar icb, bir gn iinde Mahmud evket Paa ve dierlerinir\ ldrlmesi tasarlanmken yalnz M.evket Paann ldrlmesine tahsisi yaplan fedailer vazifelerini ifa etmilerdir. Dierlerinin bir tarafa savuup gitmesi, bazlarnn da hkmet tarafndan ya kalanm olmas iin tamamnn gereklemesi nlenmitir diye hayli konuuldu. Mahmud evket Paann ldrlmesine vazifelendirilen kii, M.evket Paann otomobilinde ve yannda sadaret yaveri bahriye yzbalarndan brahim ve Harbiye Nezareti yaverlerinden svari yzbas Eref beyler bulunduu halde Beya-zd taraflarnda kar latklarndan, Topal Tevfik ile arkadalar tarafndan, atelenen tabancann kurunlar sadrazam Mahmud evket Paa hz.Ieri ve yaveri brahim bey maktul dmler ve failleri de firara muvaffak olmulardr. Mahmud evket Paann hayatnn byle bir sonula tamamlanmas tabii ki mteessif bir hadise olmakla beraber, M.evket Paa inklab hareketlerinin bandanberi ttihat ve Terakki cemiyeti etesinin kan dkc, insafsz icraatlarnda onlarn arzu ve emellerine uygun davranlarn sahibi olduundan, bir bakma bu akbeti kendisi hazrlamtr dense pek yanl olmaz. (Rahimellahu aleyh rahmeten vasiaten) Kurunlardan birine hedef olan yaver brahim bey, vazifesi esnasnda ve urunda ehid olmu vatansever bir gen idi.

Yaradl itibaryla nzik, halim selim bir kimseydi. Kader, nzik vazifesi srasnda ehadeti, istikblde memleket iin bir ok hizmeti yapabilecek deerde bulunmasndan dolay mhim bii kayp saylp cidden teessre mucibtir. (Mevl arik-i rahmet eylesin) Maktullerin naalar emsali az grlm bir alay ile kaldn larak ili'de Hr"riyet-i Ebediye Tepesinde ttihatlar tarafndan yaptrlm kabirlerine defnolundular. Mahmud evket Paann 1 l/Haziran/1913'de lmyle sonulanan bu'vakada ittihatlarn memnuniyetini mucib olmu, Paanm ebediyen kaybndan sonra kendilerince byk tandklar ve ekinecekleri kimse kalmadndan hkmet sahnesinde memleketi kan dkc ve delicesine bir anlayla makbul olmayacak ekilde idareye balamlardr. Bir suikast neticesinde ldrlm bulunan Mahmud evket Paa'dan boalan makam sadarete ittihat ve Terakki cemiyetine para ve bedence hizmet etmi olan ve bunlarn bir ara umumi ktipliini yapm Msrl ileri gelen zevattan Arnavut asll Hlim Paa merhumun oullarndan olan Prens Said Halim Paa hz.lerini tyin ettirdiler. Prens Said Halim Paann Sadareti Makam- sadarete getirilmi bulunan fahametl devletl Prens Said Halim Paa, cemiyet tarafndan nazrlklar tensib olunanlardan teekkl eden; kabinesiyle vazifeye balamt. Yaptklar ilk i M.evket Paay ldrten gizli cemiyetin mensubini yakalatp hapse atmak olmutur. Yalnz bununla kalmayan sadnazam Paa, bu gizli cemiyetden hi bir suretle haberdar olmayan htt bahse konu cemiyetin varlndan ve nmndan haberi olmayan, yalnzca ttihatlara muhalif olan; bir takm hamiyetli vatanperver kim selen yakalatp hapse attrmti. Yakalananlar eitli eziyetlere ikencelere mruz kalp daha sonra Sinob Kalesiyle Anadolu'nun baz ehirlerine srgn edilmilerdir. Bunlar arasnda Amasya mebusu Mirliva smail Hakk Paa hz.Ieri gibi milletin medar iftihar olan kiiler bile vard. Srgne giden ve hapsolunan kiilerin says bebin kiiye yaklamaktayd. Bu alm olan dehet devrini muhalefete mthi bir darbe vurma olarak kabullenmilerdi. Bu cemiyetin azalarndan diye bir ok kiiyi, olayn failleri ile birlikte rfi idare mahkemesine vermilerdi. Bu mahkemeye verilen kiiler arasnda vatanperverlerden saylan hz. ehriyri atufetl Damad Salih Paa, erkn- harbye miralaylarndan Fuad ve Keml beyefendiler ile birlikte bir ok vatansever memur ve subay bulunuyordu. ttihatlarn mthi tesirinde kald grlen bu, Divn- Harbi rfi benzerleri gibi sorgusuz sualsiz veya batan savma br tahkikatla bir ounu idama ve mebbed hapse mahkum etti. dam cezas alanlarn infaz Bayezid Meydannda aslmak suretiyle gerekletirildi. Dier cezallar kk ve Sinob kalesine gnderilirken bazlar da vilyetle rin hapishanelerine gnderildi. Bayezid Meydannda aslmak suretiyle hayatna son verilenlerden Damad Salih Paa ve Miralay Fuad bey, Polis mdrl siyasi ksm mdr Muhib bey,

Yzba erke Kzm bey, bahriye yzbalarndan evki bey, Kastamonu frka kumandan Ferik Rza Paann olu mlazm Mehmed Ali bey, erke Hakk bey ve kardei erke Ziya bey, Topal Tevfik ile isimlerini hatrlayamadm daha sekiz-on kadar lkemizin gelecekte varlklarndan istifade edebilecei kyrroetli genlerimiz vard. dama mahkum olupda kamaa muvaffak olmularn bazlarnn adlan unlardr. Piyade kaymakam erke Zeki bey, Nazmi Paazade Abdurrahman bey, Hikmet ve Nazmi beylerdir. Aslarak ehid edilen ve rfi idare mahkemesi tarafndan idama mahkum olunan hanedann damadlarndan Salih Paa'nn, esasnda ne bu cezay alacak bir taksirat ne de aslmasn gerektiren bir faaliyeti bulunmaktayd. Mahkemeden kan bu karara mmanaat etme yoluna giden iz. padiahn tasdik etmesini beklemeden infaz gerekletiren bu hs/dutlar etesi, padiah tehdid ederek hkm tasdike muv. ffak olmulard. Bu rivayet pek kuvvetli olarak azdan az anlmaktadr. Eski sadrazam-lan- mzdan Tunuslu Hayrecdin Paa'nn olu olan Damad Salih Paann varl, milletimiz asndan, ttihatlarn tamamndan daha mhim bir kymet idi. Ahali bu infazdan dolay rok zgn olup, adeta yreinde tamir edilmez bir yara alehid edilen Damad Salih Paa'nn bu akibetinde eli olan ttihat ve Terakki cemiyet ve hkmeti tarafndan yaplan bu hince hareket ve cinayetten dolay fevkalade mteessir bulunan, merhum Paann hanm Mnire Sultan hz.lerine haddimiz olmasada taziyet arzederim ki, Sultan hanm hz.lerinin bu hususda dahli olan herkese yapt beduay buraya aakle-delim. "bu canileri, bunlarn reislerini, cemiyet ve hkmetini en yakn zamanda adalet-i hiyye ile mahkm ve cezaya uradklarn kadir-i mutlak hz. lerinden tazarru ve niyaz eylerim" rnelindeydi. Prens Said Halim Paa kabinesi bu ve bu gibi bir ;ok cinayet irtikb ve icraasndan sonra, devlet ve vatanmz iin ahirette dhi "nutuiamayacak ve dnya trihinde lanetlere urayaca byk bir cinayeti daha ilemidir ki hem kendilerini hem de devlet ve memleketi mahv-u perian etmitir. Bir cinayet de; 1914 senesinin temmuz aynn 27. gn balayan avrupa harbine Almanya, Avusturya ve Bulgarya devletleri ile ortaklap, tirak etmesidir. Yukarda ad geen devletlerin karsnda olan devletlerin adlar da yleydi: ngiltere, Fransa, Rusya ve talya yni Avrupann drt byk devleti ile beraber, Amerika Cemahiresi mttefikas yni ABD.leri, Japonya devleti i\e Belika, Romanya, Srp, Karada, Yunan, Portekiz devletleri, in, Siyam devletleri, Kba, Panama, Bolivya, Guetamala San Maren, Honduras, Nikaragua, Brezilya, San Salvador devletleridir. Bir tarafda drt, dier tarafda yirmidrt eer toplarsak yir-msekiz devlet eder. Bunlarn biribirlerine kar mnasebetleriir Kesip iln harpde bulunmalarnn meydana getirdii bu avrupa sava insanlk trihinin daha emsalini grmedii bir sa-vadir. Bylece, grlmemi bir harbin kmasnn yegne sebebi Almanya ve Avusturya'dr. Bu savan k hakknda bir miktar malumat verelim ki okurlarmz aydnlansn: "1870-1871 senelerinde

Almanya ve Fransa arasnda meydana gelen sava Almanlarn lehine neticelenmi ve Almanya imparatorluunun hayat bulmasna sebeb olmudu. Bu sa-van Almanya devletine verdii galibiyet ne'esi milyarlarca liraya varan harp tazminat almalar, bunlarn hayli marmasna yol amt. Bu-hal kabna smaz hle geldiklerini gstermektedir. Bylece te'siri ve gsterii genilemi olan Almanya imparatorluu o trihden beri Avrupa harb ummsinin kt 1914 ylna kadar ara l'ksz krkdrt yl ordu ve -donanmasnn tanzimine ve slahna byk gayret sarfetmitir Almanya imparatorluu bu himmet ve gayreti ordu ve donanmasna gsterdi inden dolay dnyann her tarafnda uyandrd te'siie, siyasi ve politik kuvvetini glendirmitir Ordu ve donanmasnn mkemmel bir halde olmas, nfusunun aitm-yetmi milyondan bulmas, her sene bir milyon nfus art kaydetmesi, Almanlar byyen ve glenen bir byk devlet hline getirdi. Almanya'nn Gcne Bir Bak Son sistem silahlar ile donanmsnz. On rrilyon kiilik bir ordu ve yzlerce harp geminiz var. Bunlara sahip olan Almanya devleti iin, bymek ve genilemek ve de hretini arttrmak gereken hlin icabatndandu: lkesini dier devletlerin rekabet ve taarruzlarndan koruyabilmek iin kendisine yakn olan devletlerden ortak aramak siyasi bakmdan artt. Bunu da komusu olan, Avusturya-Macaristan ve talya ile yapmak istedi ve yapt da. Bylece Avrupa zerin bir ittifak mselles yni l ittifak gereklemi oldu. Avrupa devletleri karlarnda yaplm olduunu grdkleri "rl ittifaka bigne kalacak deillerdi ya! Bunun zerine herkes kendine yakn bir ortak arama yoluna gittiler. ngiltere ve Fransa bu arada biribirleriyle antlama imzalamay becerdiler Avrupa devletleri bir tarafda l ittifak yni itifak- mselles, dier tarafda da itilaf- msenna yni ikili itilafla kendilerini muhafazaya kfi gelmediinden darda kalan Rusya ile de antlama yolu aranmaya baland. Bu yolu bulup, itilafn e ykselten ngiltere Fransa vede Rusya geni itilaf gc olutururken karsnda da l ittifak yer almt. Almanya'nn, az zamanda att admlar sayesinde byle inkiaf etmesi ve bymesi, servet ve tesiri byk baz cemi yet-lerin, Almanya ilerindeki ubelerini oa vardrm, deta merkez hline getirmilerdi. Bu cemiyetler tleblerinin yerine gelmesi iin Almanlar let olarak setiklerinden bu lkeyi hile ve fesadn merkezi hline getirdiler. Bir tarafdan Almanlarn hrs ve hret peinde olmalar dier tarafdan bu cemiyetlerin ifsadat ve kkrtma s savaa giriilmesi neticesini verdi." Almanlarn byk orta olan Avusturya-Macaristan hkmetinde dahi rollerini beceren bu cemiyetler yava yava talya'ya da te'sir etmiler ve orada da fesada balamlardr. Zten yirmi-otuz sene evvel hkan- mahl Abdlha-mid hz.lerinin ngilitere, Fransa ve Rusya'ya kar teredddl davranmas neticesinde yalnz kalan devleti liyye, kendisini mstemleke hline koyma niyeti tayan Almanya'nn devlet siyaset politikasnn tkibisi oldu. Almanlar elde ettikleri

mtyazlar sayesinde demiryolu inaatn ve baz imr ilerini yapmaya baladlar. taraftanda demiryollar inaat yrmekteyken, ci-e askeriyede yeni dzenlemeler ve tensikatlar yaptrrken,kendi lkesinden marealler ve asker erknharpler, mavir komutanlar gndererek tesiri altna ekmeye gayret gsteriyordu. Ancak Abdlhamid Hn dneminde Osmanl siyasetini etkileyecek bir tesir sahas kuramamt. Amma ttihatlar sormayn! Bylece; kendine pek yaklatrd Osmanl devletini tamamen mttefiki yapabilmek iin Almanlar, bu ittifaka devleti lyye'yi sokmann resini bir inklab yaptrp, bundan istifadeyi salamak iin icb eden her eyi yaptlar. Bylece de inklab oldu. Merutiyetin ihyasndan sonra 2. Abdlhamid'in en byk korkusu Almanlar ile ittifak etmekdi. Ne varki; Abdlhamid'i devirip, lke idaresini ele alan zevat ki Avrupallar bunlara " Jntrk" demekteydi ite bunlar, ttihat cemiyeti tekil ediyorlard. Almanlar; Osmanl devletini ittifakna dahil ettikten sonra genileme anlaynn husul bulmas iin Badad demiryolu inaatn hayli hzlandrmtr. Badad yolunun tamamlanmasnn, Hindistan yolunun tehdid edilmesi mnasna geleceini takdir eden Almanya Osmanl ordusunu Anadolu tarafnda toplu ve gl olarak bulunmasn temine alm, bylece de ordumuzu kendi menfaati istikametinde kullanmaa almtr. O sralarda vefat eden ittihat cemiyetin ileri gelenlerinden Maarif eski nzn Emrullah Efendinin rtihalini yazarken, Emrullah efendinin gayet vatanperver olduunu duyurabilmek kasdyla gya kymetli maarifi, son nefesine kadar ngiltere'nin ge-milerimizi vermemesinden dolay pek mteesir olmu bulunduundan "zrhllarmz, gemilerimiz, donanmamz ve millet" diye diye ah- vh iinde terk-i hayat ettiini kaleme almlardr." Cemiyetin bu tavr ve davrann bilmeyenler, Emrullah efendiyi tanmayanlar bu yalanlara, inanrlar ve aldanrlar. Zira Emrullah Efendi merhum, yann ilerlemesinden mi? Yoksa filozofne dninden mi? Bazen evinin kapsn bulamayp, komusunun kapsn alarak ieriye girdii ve bazen de vapur yolculu-" jnda yannda oturan ztn ceplerini kendicebi zann ile elini okup, mendillerini kulland ve yenecek bir ey bulursa onu da yediini stanbul gazetelerinin yazd hatnmizdadr. Byle evinin kapsn bulamayan, yanndaki ahsn ceplerini kendi cebi zanneyleyen bir kirnse de kuvve-i mfekkireden eser kalmad meydanda iken, bunun devlet ve memleketi ve de donanmay dnmee muktedir olup olamayacann tahmin ve takdirini ilim erbabna ve okurlarn takdirine brakrm. Devletimiz harbe itirakden nce ngiltere ve Fransa ile mttefikleri sefirleri vastasyla babl nezdinde devletlerinden aldklar emir gereince harbe itirak etmememiz iin baz teebsat da ve taahhtlerde bulundularsa da bu gayretleri boa gitti. ttihat ve Terakki cemiyeti ve Prens Said Halim Paa kabinesi tabiatyla bu teklifleri kabul edemezdi. nk; yukarda izah ettiimiz cemiyet ile Almanya arasndaki hafi yni gizli maddeli antlamalar te'sirini srdrd-

nden dier sefirlerin gayretlerini tabiiki, pek kaale alamazd. ahs menfaatlerini, devlet ve milletin menfaatine tercih eden ittihat cemiyetinin ileri gelenlerinin indinde devletin perianlnn, knn hi bir deer ve ehemmiyeti yoktur. Bunun byle olduunu tekrara lzum yoktur. Yalnz devlet, devletin menfaati, memleketin selmetine yaramas kesin ngiltere hkmeti tarafndan yaplan tekliflere dir bu devletin 1914 senesinde yaymlam olduu "Beyaz Kitab" dan ahn-m' iki mhim vesika- trihiyeyi dercederek sayfamz ss-leyelim: Beyaz Kitabdan Vesika-1 ngiltere hariciye nazn Kont Edvard Gre hz.leri tarafndan dersaadette ngiltere sefiri Sir Levis Malet cenaplarna gnderilen 18/austos/1914 tarihli telgrafnamenin suretidir. Osmanl sefiri Tevfik Paa, Trkiye hakkndaki niyetimiz-, den mteli (telaa dmek) olduunu syledi. Bu bab da bizden havf (korkma) eylememesini ona anlattm. Esnay- harb de hakikaten Trkiye bitarafln muhafaza eder (Goben) ve (Breslav) Alman gemilerini azl ve def eylemek suretiyle veya temamiyle birer Osmanl gemisi hline ifra ve ingiliz sefain-i ticariyesine seyri seferlerinde icraas mutad olan suhuleti ibraz eylerse ark- karibe (yakn arka) taalluk edecek erait-i sulhiye meyannda onunda temamiyet-i mlkiyesi te'min olunacaktr. Veska-2 Kont Eduuardo -Gre hz.leri tarafndan Dersaadet ngiltere sefiri cenaplarna gelen 23/austos/1914 tarihli telgrafnamenin suretidir. Eer hkmet-i Osmaniye( Goben) ve (Breslav) zrhllarnda bulunan Alman zabtan ve gemicilerini derhal vatanlarna iade eder ve sefain-i ticariyenin bil mzayaka Kala-i Sultaniyeden gemelerine msaade eyleyeceine dir tahriren sz verir ve harb esnasnda bitarafln eraitini tama-miyle muhafaza eylerse ahvali hazraya mlayim bir idarei adliyenin hitm vaaznda "tilf- mselles" devletleri irritiya-zat- ecnebiyenin lavna muvafakat ederler. Buna zamime olmak zere dahi mezkr devletler Trkiye'nin istiklline ve tamamiyet-i mlkiyesine ihtiram eyleye-i tahriren taahhd ve harbin hitamnda vaz edilecek it-i sulhiyeden hi birisinin mezkur istikll ve te-taltk enlemeyeceini derude eylerler. nailiz devletinin; u iki resmi vesikasndan baka yazl veya szl olarak, stanbul sefiri araclyla vermi olduu teminatla, Osmanl devletinin iine girmekle hi bir fayda nrmeyecei umum harbe itirak etmemesi ve bitaraf kald-q takdirde, ingilizler ve mttefikleri tarafndan korunup, hukuk ve siyasetlerinde hrriyetlerine sayg gsterilecei hem beyaz kitabda hem de Fransa ve ngiltere'de yaymlanan gazete ile resmi vesikalardan anlalabilir.

Prens Said Halim Paa kabinesi, ngiliz devletinin yukarda sylediimiz teklifin! kabulle, bitarafln iln ederek, harbe katlmak cinayet-i fe-ciini ilemeseydi, hi phe edilemezki Osmanl devleti bu harb esnasnda Avrupann muhta olduu hububat ve dier ihtiyalarn temin etseydi, milyonlarca liranm Osmanl lkesine girmesine ve devletin ecnebilere verdii imtiyazlardan kurtulmasna, hududun muhafaza olunmas gibi imknlar kazanarak gl, zengin bir devlet olarak yaamas mmkn olurdu. ngiliz ve Fransz devletleri ile dost geirmemiz gele-cekde devletimizi ihya ederdi. Lkin yukarda da hatrlattmz gibi bu hareketi ne bu kabine, ne ttihad Terakki cemiyeti yapard. Zten be-alt senedenberi bu harb-i ummi ye hazrlanan ttihat hkmetler, yegne koruyucular olan Alman imparatoru Wilhelm'in Badad demiryollarnn tamam-'anmasn beklediini ve hattn ikmlinden sonra, harp edeceini ve bizim de,o harbe itirak eyleyeceimizi o zamandan beri sylyorlard. Devletimizin bu harbe itirak ve-Va itirak etmemek konusuna gelince; buna dir, bir iki sz sylemek isterim: Baz kimseler Osmanl devleti bu harbe itirak etmeseydi, Ruslarn eskiden beri tasarladklar istilaya uramaktan kurtulamazlard. Demekteler. Bir blm ahalide, savaa girmekte zaruret vardr diyerek bir hayli sebeb ileri srerler. Amma bunlarn her biri bo lafdir. Zira Alman tarafnda harbe itirak ttihatlarn varlnn devam iin esas eraittendi. nk bu kararlar pek evvelden alnmt. ttihat ve Terakki cemiyetinin temsilcisi durumuna getirilmi olan hkmet savaa girmenin meydana koyaca zarar ve fide-yi dnecek tercih durumunda olmadndan, Alman aleyhtar bir tutuma girmekten oktan uzaklamt. Mslmanlarn koruyucusu olduunu beyanetmek ten kanmayan Alman imparatoru Wilhelm, ttihatlarn velinimeti olduundan ittihatlarnda bu efendilerine kullua devamdaki sadakatleri, Almanya'y brakamayacaklarnn gstergesiydi. Bunun iinde ne tarafsz kalabilirler ne de ngiltere ve mttefiklerine katlabilirler di. Bunlardan birini yapabileceklerini iddia etmek, meydan da olan gnein yokluunu inkr gibiydi. ttihad terakkinin bu me'n ileri gelenleri, lke idaresini ele aldklar ilk gndenberi devletin mahvolmas balam di. Devleti slah edebilirsek biz edebiliriz. slah edemezsek bizim elimizde mahvolsun diyerek ie elattklan, bunlarn her ahvalini bilenlerce malumdur. Bunlarn lke ve insaniyet diye dncelerinde hassalar bulunmayb, kendi menfaat ve hrslarn tatmin etme ile her eit zulmu yaparak hkmet etmek fikriyatnda olduklarndan kaygusuzca emellerini srdrdler. Eer zerre kadar devlet ve memlekete hrmet ve muhabbetleri olmu olsayd, on seneden beri kasten arttrp iddeti mezalim mertebesine kartmaa, rvetle kark alakalar kurmaktan ekinirlerdi. Bu sebebler gz nne alndnda milletimizin iyi bir eyler ummasda abestir. te Prens Said Halim Paa kabinesinin millete ad yara! yi qibi deildir. nk devletimiz iin yaplacak en ha-. savaa sokmamak ve de tan bir tarafszl devam et bilmekti. Halbuki byle byk bir savaa hangi tarafdan I rsa olsun katlmak mhim bir su olup, adet cinayettir.

Osmanl devletinin 212. sadrazam olan Prens Mehrned Said Halim Paa, l/ramazan/ 1280-20/ubat/1863 ylnda Kavalal Mehmed Ali Paazadelerden Prens Halim Paa'nn oq!u olarak Kahire'de dnya'ya gelmitir. Baba tarafndan arab olmad Kavalalz delerden olmas mnasebetiyle pek aktr. Kendi durumu itibaryla zel muallimlerden zel dersler alarak pek gzel yetitirildi. Arabann yannda Farsa, ngilizce ve Franszca rendi. Akabinde svire'ye gnderilmi ve orda be sene sren niversite tahsilini ikmal etmitir. Dn ise doruca payitaht-i l Osman olan stanbul'a gelmekle neticelendi. 1305/1888'de 25 yandayken, Sultan 2. Abdlhamid han tarafndan mirmirn rt besiyle taltif olunurken, ikinci rtbeden mecid nian ile taltif olundu. Aradan sekiz gn getikten sonra ur~y devlet zalna tyin olundu. 1306/1889 da 2. ve 1309/1892de de 1. rtbe Osman, 1317/1899'da murassa Mecid nian ve hemen 1318/1900'da Rumeli beylerbeylii payesi tevcih olundu. ok mnevver ve ecnebi lisanlara hayli vukufiyeti olduu gibi avrupada tahsil yapmann salad dost evresi dnya neriyatna alaka gstermesi ve de sosyal mevkii mna se-etiyle faal olmasndan dolay tezvirat ve iftiralar hafiyelerce uzenlenmi, bunlarn sonunda Prens kendisine uygulanan takp ve izahlardan sklm idi. nce Msr'a giden Prens Sa-nalim oradan da avrupaya geti. Merutiyetin elde edil-esne alanlara gerek para bakmndan gerekse fikriyat yardmc oldu. Demek ki; hafiyelerin zararl evraklar ve neriyatlar ile bir talkm silahlarn bulunduuna dir bulgular sfra sfr hallerden deilmi. nk; bu ilere iddia edilen mertebede deilse de, hi bulamayan kimse iza olundum diye kalkp, avrupaya gidip mevkii ve rtbesi mnasebetiyle jn Trklerle birlikte bulunmas makul deil. Beylerbeyi unvann hiz bir prensin ve de ya henz otuzye-. di civarndayken nnde alm hizmet mevkilerini ineyip gemez. Demek ki o taraklarda bezi varm ki Abdlha-mid'in hafiyeleri kendisini tesbit etmiler. Ancak firarn andran gidii ele gemeyi nlemi! Ne varki jn Trkler ve ttihatlar Said Halim'in yapt muaveneti unutmam olacak-larki, dnya'nn en nemli makamlarndan biri olan Osmanl sadrazamln takdimle dorusu kadirbilir davran gsterdiler mi diye dnmek kabildir. Nitekim yeni dnem olarak anlan 2. Merutiyetin iln Prensi, Msr zerinden stanbul'a getirmeye yetti. Hseyin Hilmi Paann devlet grevlerindeki tensikat almas esnasnda Said Halim'i kadro darl yznden ur-y devlet bnyesi dna braktlar. Deerli muktesebatman lkenin mstefit olmas iin o srada yaplan belediye reislikleri seiminde Yeniky Belediyesi bakanl grevine getirildi. 1326/1908'de ayan meclisine tyin olundu. Okurlarmza ayan olmann lkede 1960 ile 1980 arasnda car olan senatonun yesi olmaya benzediini hatrlatalm. Ancak ayanlar padiahn ve sadrazamn mterek olarak belirlediini hatrlatalm. Yukarda bahsettiimiz senato azah ahalinin reyle-riyle belirlenirdi. Gizli Ve Harici Grev

Trablusgarb savalar esnasnda sadarette bulunan Said Pasa, grnde hava deiimi, hakikatde ise talyanlar ile sulh mzakerelerine zenin hazrlamak htt sulhu yapabilmek iin Prens Said Halim bey'i Lozan'a gndermiti. Ne varki mzakereler hayli uzad buhl kullanlan bahaneye mu-aayir hl aldndan gizli murahhas Prens Said Halim dnmek mecburiyetinde kald. Said Paa 1330/aban-1912/temmuzunda sadaretten ekildiinden Prens Said Ha-iim'de daha nce kendi uhdesine ayan azah vazifesine inzi-mamen verilmi adliye nezaretindeki bakanlndan ekildi. Akabinde ttihad- Terakki cemiyetinin imdiki genel sekreterlik makamnn mua dili olan ktib-i umumlie seildi. Mahmud evket Paa kabinesinde 1 5/safer/1 33 1-25/ocak/1913'de yeniden ura-y devlet bakanlna getirildi. Hemen g sonra da hriciye nazrl kendisine teslim edildi. Fecii bir suikasta maruz kalarak terk-i hayat eyleyen sadrazamn ye. ine sadaret kaymakaml greviyle birlikte sivil paalk olan rtbei vezaret Sultan Mehmed Read Hz.leri tarafndan tevcihatda bulunuldu. Sadaret kaimmakanalna tayini bildiren hatt hmyn suretini aaya alyoruz: Hatt Hmayunun Sureti Veziri Meali Semirfm Mehmed Said Paa Sadnzam ve harbiye nzn Mahmud evket Paann bu kerre vuku' ehadeti nezdimizde teessr ve teessf mucib lrnu ve sadaret kaymakaml rtbei samiyei vezaretle uhdenize tevcih klnm olduundan vkelay hazramz ile Uttifak umur ve mesalihi devletin hsn tedvir ve temiyyetine sarf- mezidi itina olunmas hasafet ve hamiyyetiniz-den muntazardr. Cenab- Hak, tevfikat samedaniyesine mazhar buyursun. Amin. 6/receb/1331-29/mays/1329-12/haziran/1913 Mehmed R?ad Devlet Grevi Aksatlamaz Hatrat ile son devir Osmanl devlet idaresine ve idareciler zmresinin ahvline dir bilgilerle cemiyetimizi -haberdar eden ve rahmetler dilemenin boynumuza bor olduu padiah baktiblerinden Ali Fuad Trkgeldi merhum; "Grp ittiklerim" adl mhim eserinde, sadrazamn ldrlmesinden hemen sonra eyhlislm. E'ad Efendi ile Adliye nzn brahim Bey, huzur-u padiahye karak olayn meydana geli tarznn gz nne alnd takdirde makam- sadaretin Dr an dahi bo kalmamas gerektiini hatrlatmlar ve mevcud vekiller heyetinin bu hususa itirak etmekte olduunu gsteren mazbatay da takdim etmiler, mazbatada yer ald gibi vezaretiuzma'nn Prens Said Halim Paa'ya tevcihi hususunu arzetmiferdi. Fakat Sultan Mehmed Read han; boalan makama Viyana'da bulunan Hseyin Hilmi Paa'y getirmek arzusunu gderken karsna gelen mazbatadan nce grevi kaimmakamlkla geitirmek dncesini tayordu. Mazbata ise padiahn bu arzusuna aykr gelmediinden

Said Halim Paa'y vekaleten greve atamt. Padiah; Said Haiim Paaya itenlikle Hseyin Hilmi Paay sadarete asaleten tyin edeceini ifade eylemi ve hriciye nezaretinide yrtmesini aadaret vekili zat olan Prens'den rica etmiti. Byk nezaket gsteren Prens Said Halim Paa huzurdan knda gittii babl'de hatt okuttu. lk frsatta da bamabeynciye H.Hilmi Paa ile birlikte almaya taraftar olmadn ifade etmitir. Sultan Read, bu bilgiyi kendisine ulatran bama-beyncinin ifadesinden iin deien rengini sezmee baladndan derhal kk bir gurub olan, istiare heyetiyle grm ve 2. mabeyinci Tevfik Bey'e imdi babf'ye git, Said Halim Paay gr. Yarn makama asaleti verileceinden saraya gelmeye davet et. Emrini verdi diyor melen" Hakikaten Said Halim Paa saraya gelir ve makam- sadarete asaleten tyini gerekleti ve hatt hmayunu tanzim edilip babl'ye gnderildi, bahse konu hatt hmayunda arz odasirda merasimi mutade ile mstear Adil Bey tarafndan okundu. Hatt Hmayunun Sureti Vziri Meal* Semirim Mehmed Said Paa Mesnedi sadaret bu kerre asaleten uhdei revviyyetinize tefviz klnm ve meihati islmiyyede dahi Mehmed Es'ad Efendi ipka edilmi olmas ile heyet-i vkelnn bittekil tasdikimize arzn irade eylerim. Nuhbei amalimiz, milletimizin selamet ve seadetinden ibaret olduundan Rabimiz Te-al ve tekaddes hazretleri bu maksad te'min edecek hide-mata cmlemizi mveffak buyursun min bihurmeti seyyidilmrselin. 7/receb/1331-30/mays/1329-13/haziran/1913 Mehmed Read Said Halim Paa kurmu olduu kabinesinde hariciye nazrlmda uhdesinde bulundurdu. te eslaf olan sadrazam Mahmud evket Paann iinde ttihatlarnda parma olduu ileri srlen suikasd bahse konu ttihatlarn bu cinayeti siyasi rakiplerini ve ahsiyetlerinden kendince tehlikeli grd zevat tasfiye etmede kullanma metoduna bavurmutu. Bu metod yeni sadrazamm skntsn arttran bir yolun balangc oldu. nk; Said Halim Paann ne yetime tarz nede siyaseti telekkiyat bu metoda uyacak kepazelie msaade etmeyecek kadar yksek kalitedeydi. Cinayetlerle dorudan alakas olanlarn yannda bir takm mazluminde deiik cezalar alrken, Tunuslu Hayreddin Paann olu ve hanedan- l Osman damad mirliva Salih Paa da idam urgannn altna politik yaklamlar yznden atlverdi. Padiah; ailenin damadn ipten alamad, nk baka bir damad Enver Paa bu ie karlmamas gerektiini ifade ederken yal padiah bu szlerden, kendine bile tehditler yneldii anlamn kard. Mahmud evket Paann katli ile alakal grlen aadaki isimler divan-i harbi rf tarafndan yakalanm olanlarn yzlerine kar cezalan tefhim ederken ele geiremediklerini ise gyaben cezalara duar ettiler. Prens Sabahattin Bey'de,

methaldar olduundan firar tercih edenlerin arasnda yer ald. dam edilenler: Tunusluzde Salih Paa, polis eski mdrlerinden Muhb, Miralay Fuad, Yzba Kzm, Bahriyye Temenliinden kovulma evki, Temen Mehmed Ali, erke Ziya ve kardei Hakk, Topal Tevfik, Gelenbevi lisesi Sermu-bassr Abdullah Safa, otomobil makinisti Cevat't. Bir ok kii de bu fecii suikasda kartklar iddiasyla Sinob'a srlrken kimileri mebbet ve uzun dnemli krek cezasna mahkum edilmilerdi. Balkan sava ile beraber yama giden avrupa Osmanl-sndaki topraklarmzn yannda en byk zntmzn ikinci baehirimiz oian Edirne'nin Bulgar eline dm olmasyd. Cenab- Mevl kfirin birbirleriyle olan mnasebetleri yle bir buzu adavet sokmuki, ok gemeden biribirlerine dtler. Srplar ile Yunanllar, Makedonya'ya sahip ol-ak iin Bulgarlara sava amay yelediler. te yandan Romanya askeri gleri de ie dahil olunca Bulgar zerinde vodunlaan dman taarruzlar, Osmanl topraklarnda bulunan askerini ekerek, kendisine saldranlara kar koymak mecburiyetini hissetti. Bu bakmdan Edirne'yi boaltan Bul-qarlar ekilirken, Londra'da bize zorla irvzallat inlan sulhn-meyi, Said Halim Paa kabinesi ineme cesaretini gstererek orduya Edirne'nin istirdadn yni kurtarlmasn emretti. Enver Paa ve arkadalar derhal bu emri uyguladlar. Byle yapmak suretiyle de millet gznde i'tibarlar hayli yceld;. ttihatlarn bu yapt ahalinin gznde byd ve kurtarlan yeri daha nce kaybetmi olmann hesab sorulmaz oldu. Ruslar ise Osmanl kuvvetlerinin bu oldu bittisi zerinde fazla durmyarak sessiz kald. 29/eyll/1913 de Bulgar murahhaslar stanbul'a gelip sulh iin mzakere masasna boyunlar eik olarak oturdular. Meri Nehrinin hudud olarak muhafazas Edirne ise biz de kalma artl belgeye imza atmak mecburiyetinde kaldlar. Byle bir muvaffakiyet milletin ve memleketin ihtiyalarnn banda gelmekteydi. Bu baar milletimizin kuvvei m-neviyyesini takviye ederken, kabine riyasetinde bulunan Prens Mehmed Said Halim Paa'ya murassa bir imtiyaz nian Sultan Read tarafndan .gsne takld. Bu vaka Yunanllar ve Srplar ile sulh gereklemesine yarad. Btn bunlar lkede ilerin iyiye gideceine dir emareler gsterirken cihan harbinin kopmasna sebeb olacak mehur hadise vukua geliverdi. Meydi o hadise? Princip adl Srp milletinden br 9encn tabancasndan kan mermilerin sadece Avusturya-Veliahdnn ve gzel karsnn hayatna son vermedi, bir ka ta ve tahtn yeryznden ekilmesine sebeb olan trihi sreci balatt. Avrupa devletleri biribirlerine girmeye balad anda ufukta cihan harbine giden kavak grnmt. lkenin banda Sultan Abdlhamid elan padiah olarak bulunsayd, yapaca i belliydi. O; bu sava beklemekteydi. Hi karmyacak iin sonunu devletlerin biribirini ypratmasn bekleyecekti. Heyhat! Onu ttihatlar seneler evvel Selanik ehrine Yahudi Alatini kkne srgne yollamlard. Bu bakmdan ortaln byle kart anda acemi politikaclar, ihanet erbab baz zevat dnya efkr umumiyesine biz kapitilasyonlar tanmayacaz bunlar ilga ediyoruz diye kma yoluna koyuldular. Bylece gndeme Osmanl'y da getirdiler.

Avrupann gerek byk devletleri, gerekse daha az gl devletleri arasnda genel veya kstl olarak kapitilas-yon sahibi devlet yok gibi idi. Dolaysyla herbirinin menfaatine balta vuran byle aslnda faydal ancak zaman erkence yaplm mracaat devleti gndeme getirdi. ngilizlerin bu mracaata kadar hatta bundan sonrada Osmanlnn bitarafln arzu ettiini grmek kabildir. 9/eyll/1914 tarihli mracaata en ok itiraz olann Almanya ve onun stanbul elisi Valgenhaym olmas pek enteresandr. Almanya Tarafnda Savaa Giri lkemizin bu savaa ekilme sebeblerinden dieri de petrol istimali meselesidir. ark Meselesinin nemli unsurlarndan birini enerji meselesi tekil etmektedir. Bu enerjinin en mhimini petrol tekil etmektedir. Bunlarda Osmanl hakimiyetinin var olduu ancak yaklak bir asrdr idarede zafiyet iinde olduu topraklarda idi. Balkan savann, Trablusgarb savunmasnn ykledii rnli sknt'ar lkemizin boazn yice skt. Said Halim Paa hkmeti mliyeye para bulmak iin Mehmed Cavid bey'i (Dnme Cavid) bir Avrupa turuna gnderir. Yaplan temasla Franszlarn mid verdii grld. Ancak bu mid kapsnda mzakereler hayli uzad. te tam bu srada nasl olduysa Goben ve Breslav adl iki Alman sava gemisi kamakta olduu mttefik donanmasnn nnden anakkale Boazna duhl ederek kurtuldu. Siya-net sever milletimiz bu dehalete scak kucan at amasna fakat meselede problem olmaya balad. ngiliz ve Fransz ve dahi mttefikleri gemilerin kendilerine teslimini istediler. Tabii ki byle ey olamazd. Nitekim olmadda.. reyi sz konusu gemileri satn aldmz iln etmek olarak grebildik. Dnya efkr umumiyesine, alm iln ettiimizde Fransa, kapsnn nnde Osmanl adna bor para taleb etmekte olan Cavit bey bakanlndaki heyete bor veremeyeceklerini tebli ettiler. Bylece heyetimizin eli bo dnd grld. Biz; Mevlanzde Rfat bey'in "Trk nklabnn Yz" adl eserini sadeletirip Pnar yaynlarndan neir hayatna kazandrmtk. Bu zatn; tasvir sanatnn en gzel rneklerinden saylsa yeri olan izahn buraya alnthyarak sahifemizi sslemek ve en gl izahlardan biri olduuna inanarak takdim ediyorum efendim: Evvel sadrazam Said Halim Paann ingiltere'nin Osmanl nezdindeki b.elisi Sir Malet ile yapt grmenin tasvirinden bir blm sunalm: "Sadrazam Said Halim Paay Yeniky'deki yalsnda ziyaret eden Sir Malet'in grycrumki Byk Britanya hkmetiyle ve mttefiklerine kar dmanca bir tavr irine girmeye baladnz. Benim ahsi grm udur ki; buna ok uzldm ingiltere devlet-i fahimanesi, Osmanl devletini "na tehlikesinden kurtarmt. Yine zannediyorum ki; bu zamanda Osmanl hkmetinin menfaati Byk Britanya'y gcendirmemektedir." Bu soruya sadrazamn cevabnn u blm pek nem arzetmektedir: ".emin olunuz ki hkmetimiz Byk Britanya Hkmeti fahimesinin dostudur. Daima da dost kalmak emelindedir. Ancak

bugn mttefikleriniz arasnda bulunan Rusya'ya kar ihtiyatl olmak iin baz tedbirler almaya mecburuz. Osmanl Hkmeti -resm bir dille arzediyorumbarseverlikten ayrlmak istememektedir." Sir Malet; sz .kale boazndan ieri dalp snan ve Osmanl devletinin para verip satn aldn beyan etmek mecburiyetinde kald gemilere getirir ve: "..Almanya'nn stanbul limanna gnderdii iki harp gemisi hakknda yapm olduumuz resm taleb ve ricamzn henz yerine getirilmemi olmasn hayretler iinde karlyorum." Dediinde sadrazam Said Halim Paa: "Bunda da bir yanl deerlendirme var! Burada Almanlarn harp gemileri yoktur. Osmanl Hkmetinin, Almanya'dan satn alm olduu gemiler vardr." lkemizin iinde bulunduu zor durum, Prens sadrazama; ne yapalm pein olarak parasn dediimiz diretnotlan vermediinizden Almanlardan bu iki gemiyi almak mecburiyetinde kaldk gibi bir kinayeye bavuramadmz dnmenizi hatrlatrm sevgili okurlarm. Sir Malet cevab: "(Tebessmle) Htt bedelini pein verdii gemiler! ..Deil mi? Son Altes, ngiltere Devleti ve ortaklar bu yoldaki manevralara iltifat etmezler.." Diplomaside bu ekil de ifade olunan beyanlarn dz yazdaki mnas, siz de'para nerde daha Fransa maliyesi kasasnn nnde dn avu amtnz. Alman'lara bu iki c,emi iin paray nereden buldunuz. Bize yutturamazsnz demek oluyordu. Sir Malet'in sadrazam Said Halim Paa'ya: "...htiyatl bulununuz. Almanlarn bu iki teknesine gvenmeyiniz." Sadra-zam'n cevab ise: ".Size namusumla temin ederimki, ben bu makamda bulunduka Devlet-i liye tarafszlkdan ayrlmayacaktr." Enver- Walkenhaim Dans Grld gibi sadrazam Said Halim Paa doru yolu silahl, muntazr ve tarafsz kalmakda grmekte hele ngiltere ile aray hi amama siyasetini tercih etmektedir. Bu politikann gerileme dneminden beri takip olunan yola uygunluu ileri srtrse hatal bir iddia olmaz. Mevlanzde Rfat bey, bahse konu "Trk nklabnn yz" adl eserinde 20 sahifede unlar sylyor, biz de zetleyelim: "Maliye nazr Cavid; hazinenin paraya olan acil ihtiyacn ileri srerek, Alman elisinin arzularn iyi karlamak, Almanya hesabna hemen harbe girmek iin, ittifak senedinin abukluk salamaya byk gayret sarfetti. Dhiliye nazr Talat, Harbiye nazr Enver dahi buna tarafdar oldular. Bahriye nazn Ceml, dncelerin alaca renge bakarak fikrini ortaya koymamt..." Sadrazamn yukarda sylediimiz durumu devam etmekte,silahl fakat tarafsz kalma dncesini tayordu. Ceml Paa, Cavit ile beraber Fransa'dan eli bo dnmenin bozgunluu iinde Enver'in Alman eli ile konumaya tevik ve tahrik etmekteydi. Sonunda Wankenhayim ile Enver Paa mlakat tensib olundu. Wankenhayim hayli uzun ve ikna edici bir konuma yapt. Bu konumann baz yerlerinde tehdit, baz

yerlerinde antaj ve de sahtekrane ifadeler yyer tikini gsteriyordu. Biz burada bir iki cmleye iaret edec^P: "Son ekselans, Balkan Harbinden malup olarak km ve harp vastalarnz tkenmi, kuvvetsiz ve parasz kaldnz halde sizi biz ittifakmza almak istiyoruz. Karadeniz'de bulunan Rus filosunu bir anda yok etmeye kadir son sistem iki tane harp gemimizi, ngiliz ve Franszlarn donanmas arasndan geirerek emrinize, en usta denizcilerimizle birlikte teslim ediyoruz. htiyacnz lsn de para ve harp levazm vereceimiz gibi...(.) Anlamyorum son ekselans! daha ne istiyor ve ne bekliyorsunuz?(..) Binaenaleyh tereddt halindeki arkadalar aydnlatma Isnz,ikna etmelisiniz" Demekteydi. Pnar yaynlar arasnda nerolunmu ve tarafmzdan hazrlanm bulunan Mevlanzde Rfat bey'in "Trk nklabnn Yz" adl eserde sivil-asker arasndaki ztlamaya rnek gsterilebilecek u tasviri dikkatle ve ibretle okumanz salk veririm. Mesele u; Osmanl mliyesinin tesviye etmesi gereken acil olarak iki milyon altna ihtiyac vardr. Yukarda Almanya Sefiri ile Enver Paa arasndaki mlakattan savaa girme karlnda para vaadini nakletmitik. Bu antlamay ittifak temin eden senetlerin teati merasimi sonrasnda para verilmesi icab ederken. Kestirme yoldan gitmeyi seven askerler Cavid bey'in yarn lzm dedii paray Walkenha-m'den hemen alabilmek iin Osmanl Ordusunda mavir olan Liyman Von Sanders Paa'dan tavassut etmesini Bahriye Nzn Cemal Paa telefonda rica eder. Yaplacak i tavassutun neticesini beklemekti. Beklediler.. Yarm saat sonra Liyman Paadan menfi cevap gelmi ve antlamann teati merasimi yaplmadan demenin kabil olmadn eli mutavasst Liyman Paaya ifade etmi. te Sad Halim Paa burada: - Ben size sylemedim rni? (Demek ki daha evvel antlama teatisi yaplmadan para alnamayacan, usln bu ol-hatrlatm olmal.) Enver Paa: (yapmack bir asabiyetle) Byle eymi olur? Sz demek, imza demektir. Merasim apla dursun. Madem yarn Cavid'in paraya ihtiyac vardr. imdi verilmelidir!. Said Halim Paa: - Enver Paa, sizi bugn ok sinirli grmekteyim. Enver: Ben sinir filan bilmem mademki bu paraya ihtiya var, antlamann kabulne de karar verilmitir, u halde istediimiz paray sefir hemen vermelidir! Said Halim Paa: -Herey usle baldr. Hkmet ilerinde usle riayet arttr. Eli bu paray vermek istese bile imdi veremez. Enver Paa: - Paa; bize hkmetilik dersimi vereceksin? Biz inklaplar bu kadar ince merasimden holanmayz. Mademki para lzmdr. Hemen verilmelidir. Durunuz bir de ben telefon edeyim. Said Halim Paa: - Kime? Enver Paa: - Allah Allah! Kime olacak? Sefir Walkenhaime.. Said Halim Paa: -Rica ederim ok ayp olur! Hassaten imdi Liyman Paa telefon etti. Red cevab ald. ahsi erefinizi dnnz!.. Enver Paa:

Rica ederim Paa, dnerek konuunuz, artk ok oluyorsunuz! * Biz kafalar akl dnbelei olanlardan holanmayz!. Diyerek yerinden kalkp telefon ahizesini eline almt. Enver Pa-Allo Allo! Alman elisinin telefon numarasn veriniz. -Kimsiniz? - OO! Zt- lileri mi asaletmeab, ben dostunuz Harbiye Nzn Enver Enver Paa; Alman bykelisi ile yapt telefon konumasnda ertesi gn "Doye Orient Bank"dan onmilyon alnabileceinin mjdesini verdi. Sevgili okurlarmz grld gibi, Harbiye Nazn sadrazama dmbelek mi demedi, ok oluyorsun mu demedi, kt gecenin sabahndan umulurmu hayr, byle mahalle kahvesi klkl hkmetin icraatnda bulunurmu hayr! Tuzak Kuruluyor Enver Paa; Mevlnzde'nin yazdna gre ttihad ve Terakkinin ruhu olan Talat bey'i tebrik eder. nk Almanlarla bir mddet evvel mutabakata vardklar ittifak hususunu Meclisi mebusanda grmek mecburiyetinde kalsalard, i hem bozulur hemde maksad- hakiki darszard. Talat bey'in mebusan bir mddet daha kapal tutma tedbiri verdii sonu bakmndan bu tebriki yerinde bulmamak kabil deildi. Millet ve memleket mi dediniz? Aman efendim t'in hlyalarnn yannda bir deerimi olur? Yine Mevlanzde burada u ifadeyle zerinde teemml etmemiz gereken bir hususu aklmza dryor. Demekte ki: "Said Halim Paa; oynanan bu komedyann bir tertib eseri olduunu bilmediinden hayretler iine dmt. Bir taraftan ngiliz elisi Sir Malet'e tarafsz kalacaklarna dir verdii namus szn tutamamaktan ok mteessirdi. Bir de urad hakarete ramen bir trl istifa yolunu tutamami" Bu ifadeden anlalan kabinede bir tesand ve ibirlii oldqu gibi) sadnazamda olduu zannedilen nihai karar Ener Talat ve Ceml triomvirasnda temerkz etmi, sadrzam ise, kabineye tam manasyla hakim olup olmadnn idrakinde olmadan tarafszlk bahsinde ngiltere elisine hem de namus sz vermek gibi bir ihtiyatszlk yapyordu. Enver bey; Alman b.elisinin kendisine prestij kazandran jestine teekkr etmek zere ziyarete gitmi ve b.eliden kendisini pohpohlyan u szler karsnda adet mest olmutu: ".Zahmet buyurmusunuz. Zt- devletlerine kar emniyet ve itimadmz tabiidir. Hametli mparatorumuzun emniyet ve itimadn kazanm olan General Enver'e stanbul sefiri iti-matda tereddd edermi? ttifak meselesini matlubumuz Uz-re hl ederek, dostunuzu meslekdalar arasnda mahcup olmaktan kurtarm bulunmanzdan dolay asl teekkr vazifesi bana der. Teekkr ederim General Hazretleri!" Enver Paa: - Cidden ok nzik, ok ltufkrsnz. Walkenhaim:

- Zannederim gemilerle deniz manevrasna balayacaksnz! Enver Paa: - Evet, Bahriye Nzn yarn yaplacan syledi. Walken-haim: - Bu manevralar Marmara'dan Karadeniz'e tayacanz duydum yle mi? Oh ne gzel dnmsnz! Her halde hkmetinizin emrine verilen Alman bahriyesinin cesaret, taharet ve kudretlerini grm, gemilerin sava kymetlerini anlam olacaksnz. Enver Paa: (Hayretle) Asaletmeab, Karadeniz'de manevra yaplaca-9'ndan haberdar deilim. Zannedersem ki byle bir hareket erhal fj^a'nin muhalefetine urar, bir mesele kmasna ebeb.eli: - (eytani bir glle) Son ekselans, bundan sonra Rusya'nn htt ngiltere ve Fransa'nn muhalefetinin ne kymeti olabilir. Almanya ile Osmanl Devleti arasnda ittifak yaplmtr, bu gnden itibaren dost ve dmanlar mterektir. Almanya, Rusya ile harp halinde olduundan Osmanl hkmeti dahi Rusya ile harp halinde demektir. Bunun iin Osmanl filosu, Marmara'daki manevralar n gazete ile iln etmi bulunduundan, bu manevralar tamamladktan sonra (glerek) yeni satn ald Alman gemilerinin sava kudretlerini ordusuna dahil ettii kumanda heyeti ve_mrettebatnn iktidar ve ustalklarn denemek iin Karadeniz'e tarrsa buna kimin ne diyecei olabilir?. Enver: - Arzunuzu tam kavrayamadm. Walkenhaim: Mesele basittir!. Osmanl filosu, Marmara havzasndaki manevray kfi grmemi Karadeniz'de de manevraya devam etmi olur. Yolda Rus filosuna rastgelinir ve filonun taarruzuna uram olunur. Osmanl filosu tarafszl bozmamak iin savunma vaziyeti alarak, Odesa istihkmlarndan zerine ate alm, iki ate arasnda kalm olur. Osmanl filosu da kendisini savunmak gayretiyle Odesa istihkmlarn tah-rib ve iskat, Rus filosunu da ksmen batrmak, ksmende firara mecbur brakarak stanbul'a dnm olur. Osmanl hkmeti de bu beklemedii hadise zerine Rusya'ya hakl olarak protesto eker. Enver Paa: - (Hayretle) Ne gze! pln!.. Harp iln iin baka sebeb aramaya hacet kalmaz!.. Walkenhaim: - Bu vaka olmayacak hadiselerden deildir! Gryorsunuz sevgili okuyucular, Alman b.elisi, mthi kurmaymza sava nasl kartlr retisinde bulunuyor. Bizimki de mteekkir! Si Evet; Amiral oson komutasndaki Alman gemiler toplar-Karadenizde Odesa zerinde toplarn endaht ettirdiklerin-, seren direinde Osmanl Sanca vard amma mrettebat de kaptan Osmanl'nn ban kendi lkeleri Almanya iin yakmaktan ekinmemilerdi. Bu haberler stanbul'a ulatnda ahali, ttihat ve Terakkinin propagandas ile Ruslarn Yavuz ve Midilli'ye saldrdklarn bu gemilerin ve mrettebatn Ruslara lyk olduklar cevab vermek suretiyle Odesa istihkmlarn yerle bir ettiini Rus donanmasnn hayli gemisini de Karadeniz'in dibine yollamtr

haberleri ustalkla yaymas, Boazdan giri yapan gemilerimizin stanbul halk tarafndan Yaasn Yavuz! Yaasn Midilli! Kahrolsun Ruslar! Nidalaryla karlanrken, lkenin mahvoluunun startn vermi oluyorlard. Birinci Cihan Harbi Alman genel kurmay,yapm olduu plnlarla sava zerindeki tasavvuru, Fransa zerine Bellika zerinden yryecek tanzim ettii muhasara sonunda 45. gnde burasnn ini bitirip, 15 gn iinde Rusya zerine yrmekte. Bu arada Ruslar, Alman endiesinden dolay lkelerinde seferberlik iln etmiler buna karlk garaibden olan bir husus gereklemi, Almanya, ar'lk hkmetine gnderdii bir nota'da bu seferberlik ilnn durdurmasnn gerektiini ihtar etmitir. Hangi lke korku duyduu hareketi gerekletirecek olan bir organizasyon devletine peki diyebilir? Tabii ar'n hkmeti de bu acaip nota'y ret etti. Alman-lar ise 2/Austos/1914'de Lksenburg'a girmilerdi. /Austos/ Belika'nn hesab grlen gn oluyordu. Bun-ordular ikiye taksim olunmu ve 18/Ausderken. serlman ordular ikiy ordusunu avrupann batsna tahsis ederken, sekiz ordusunun istikametini Ruslar zerine gre tertipledi. Gcnn, 2.147.000 kiiyle meydana geldii ve 83 tmeni kardn gryoruz. Franszlar ise; Alman ordularnn sol cenahn kuatmay ve bu arada AIsasLoren'i almay plnna dhil etmi, tamam 2.150.000 kiiden mteekkil 5 adet Fransz ordusu 68'tmen hlinde savaa hazrlanrken, ngilizlerin General French komutasnda 134.000 kiilik as-keri birlikleri Mabeug civarnda yerleerek Franszlara muavenet ediyorlard. Franszlarn bakumandan general Joffre Almanlar zerine taarruzundan mitvardi. Ancak Alman ilerleyiini durdurmak kabil olmadndan Joffre Paris'e ekilip kfi gelmiyen be ordusunun yanna 6.bir ordunun tanzimine gemiti. Marne Sava 6. Orduyu tekil etmeye muvaffak olan Joffre,Grand Morin rma yaknlarna sokulmu Alman ordusunun zerine ki bu Almanlarn 1.ordusu idi stlerine atld. Bu savan dnya savann kk grlen fakat byk bir dnemeci olduu btn asker mtehassslarca itiraf etmektedirler. Franszlarn bu saldrlarndan Almanlarn iine girdii durumu tetkikle grevlendirilen Yarbay Hentz, sadece hcuma mruz kalan 1.orduyu deil, orada yakn yerde saf tutmu 2. Alman ordusunu birlikte ekilme emriyle geri ald. Bylece; pek meydan sava deilde, bir ekilme harektn pek de gevek ekilde takibe alan Franszlarn bbrlenmeye olan eilimleri bu tarz bir takibi, meydan muharebesi kazanm kerevetine karmalar ayr bir bahisdir ve burada Yarbay Hentz'in verdii emirin isabeti mtehassslarn tartmas icb eder diye dnyorum.

Cihan savalarnda Yahudi gizli tekilatlarnn sakl plnia-min byle krdml olaylarda iin ynn deitirdii pek ok grlmtr. Almanlarn bu ekilme hareketleri 9/14 eyll gnleri arasnda vukubulurken, lse rma ile Verdun arasnda bir hatt kurmaya muvaffak olan Almanlar karsnda, Fransziar'da takibi brakmakla birlikte, onlarda tyin ettikleri hat ile 1914 senesi sonuna kadar Almanlar Man Denizine ulamaya engel tekil ettiler: in Osmanl Devletini alakadar eden taraf bu srada Mar-ne savanda kendini gsteriyordu. Marne malubiyeti Alman efsanesini ykmt. Deniz devletleriyle dima mttefik olmas gereken devletimiz, Almanya ile mttefik olma ve ondan yana savaa katlmas hde yaplmamas gereken bir icraat olarak kendini gsterir, fakat kaderin n alnamyor. Osmanl devleti bu savaa girdiini ortaya koyunca, ngilizler de Msr ile Sudan vede Kibri s lkesine ilhak ederek, bizim buradaki hkimiyetimizin sona erdiini iln etti. Daha sonrada, Lozan'da biz bu yerlerle alakamz kalmadn kabul ve imza eyledik. Bu mevzuda, Mehmed Selahaddin Bey; "Bildiklerim" adl kitabnda bu iten bakn nasl feryat ediyor: "Yine harbin ilk dneminde en mhim ve byklerinden olan dolaysiyla ey-let-i mmtaze denilen Msr ktasyla, Anadolu ve Svey Kanalnn kilidi saylacak kadar mhim olan Kbrs Adas dahi bu yol kesici akilerin kurban olarak ngilizlerce ilhak ediidi. Akdeniz'deki adalarmz, Trablusgarp ve Bingazinin, yine bunlarn dneminde elimizden k kaale alnrsa bu denizdeki hkimiyetimiz deil, varlmz dahi nisyana gmld. e {^nat haydut etesinin dnya haritasndaki yerlerimizin sebeb olan bu savaa girileri olmutur, dendiinde bir cevap gelememesi icb eder! Bununla da bu bellar grm nesiller, on ylda memleketi yok edenleri bir daha iktidar mevkiine getirmemelidirler." Demektedir. smet nn'nn Tahlili Trih; milletlerin hafzasdr. Baz hafzalarda bulunan bilgiler, o milletin trihinde yer alamazsa, o ynyle milletin hafzasnn bir blm, btn teekklatyla var olduunu iddia edemez. Tarihi Oztuna Bey'in kymetli eseri "Byk Trkiye Trihi"nin 7. cildinde 288. Sahifede yer alan ve o zatnda Trk Trih Kurumunun (TTK) yaynlarndan olan Belleten adl srekli derginin 149. saysndan ve 2. ile 10. Sayfalan arasnda yer alan ve Ocak/1974'de neredilmi nshadan alnm bu nemli bulduumuz tahlili melen sayfalarmza alyoruz: "smet Paa; bu savaa girmemizin hi bir mecburiyeti gerektirmediini sylemekle savaa giriliten 60 sene sonra onun gibi iyi bir kurmayn, o savada bizatihi arpm olmas ve Yldrm Ordularnn muntazam ekiliinin gerek sahibini dikkatle okumak gerekir diye dnyorum. smet Paa ezcmle unlar dile getiri yor: 1.Cihan harbine biz ittihat ve terakki hkmeti zamannda girmitik. Bizim savaa girdiimiz zaman Almanlar iin sava kaybolmu kabul

edilmeliydi. Moltke'den sonra Almanlarn byk erkn- harplerinden Scihlifen de en byklerdendir. Savan plnlarn o zat yapmtr. Plnlarnda demitirki; bu sava olacaktr. Kazanmak iin vaktiyle hazrlk yapmak ve onlardan nce harekta gemeliyiz." Dediini hatrlatan smet Paa yle devam etmektedir: "Alman askeri literatrnde bir tbir vardr. Erkn harb reisleri, kumandanlar daima bir siyasi fikir teklif edecekleri zaman o mukaddemeyi (giri) yaparlar. Biz askeriz, devletin siyasette ne karar vereceini bilmeyiz. Selahiyetimizde yoktur. Fakat, eer bir harbe girmek ihtimali varsa siyasi mzakerenin neticesi bir harbi douracaksa o harpte muzaffer olmak iin bir takm hesaplara riayet etmemiz lzmdr. Vaktiyle u kadar zamanda bize haber vereceksiniz harbe giriyoruz diye..v.s Schlieffen'e at-folunan szn bir maddesi u: eer sava olacaksa biz harpte taarruz edeceiz. Kuvvetimizin ounu byk ksmn garb'a kar, Franszlara kar toplayacaz. Rusya'ya * kar mmkn olduu kadar az kuvvet brakacaz. Hareket edebilirler, toprak kaybedebiliriz, fakat 1.mesele, batda byk bir stnlkle harbi bir an evvel kazanmak lzmdr. Belika'ya girmekten bahseder. Oradan gidecekler, istihkmlar evirecekler. Byk tahkimat var Fransa snrnda onlar evirerek Fransa'ya hcum edecekler, bunu syledikten sonra adam unu da syler plnnda: Bir an evve! Fransa'nn iini bitirmek lzmdr garb'de. Byk kuvvet ile Fransa'ya taarruz ederiz ve Fransa'y amana dremezsek harp.d edip sulh talebine icbar edemezsek, durmaa mecbur olursak derhal sulh yapmak lzmdr, artlar ar olabilir. Fakat harp ne kadar uzarsa ar diye tahmin olunan artlar daha arlar. Harbin uzamasnda hi bir fayda yoktur. Bu plna gre Almanlar, Fransa'ya taarruz etmilerdir ve Fransa Almanlar durdurmaya muvaffak olmutur. Skp atamadlar, Verdun'da vs.'de dayandlar. Harp uzar srklenir bir mahiyet ald. Niin byle oldu? Hesabn ok iyi yapmlar kendi aralarnda. Mesel btn kuvvetler Fransa'ya doru yrsn deniyor. Rus cephesi ihmal olunacak. Harp kt zaman Rus cephesini ihmal etmek ve bir Rus istilasn geri almak, mparatorun ve Alman hkmetinin tahamml edecei bir ey deildi. Oradan pln sulandrld. Hem Rusya'ya mukavemet edelim hem tekini tahrib edelim Neyse Alman meselesini tahlil edecek deiliz. Rusya'ya kar mukavemet tam tedafi bir vaziyet alacakken Rus cephesinde muzaffer oldular, Fransz cephesini kaybettiler. Harb alt ayda bitecek derken 1918'e kadar drt sene srd ve haikaten artlar ar oldu. imdi Trkiye'ye geliyorum. Almanya ile bir avrupa harbi olacak, Rus tehlikesi bizim iin byk tehlikedir. Onun iin Almanya ile beraber bulunan ttihat ve Terakkinin, hkmeti zamannda da, 2.Abdlhamid zamannda da Almanya ile zel bir mnasebet vard. Demekki 1914'de seferberlik iln etmitik. Fakat harbe girmemitik. Harbe giriimiz, bilirsinzki, Yavuz (Go-ben) zrhlsnn Karadenize kp Rus ehirlerini bombardman etmesiyle emrivaki olarak bamza gelmitir Onun B^ edebiyatta sylenmesi det olmutur. Biz 1.cihan harbe o harbi kaybolunduu grndkten sonra girmiizdir. ttihat ve Terakki'nin ar mesuliyeti bilhassa bu noktadandr.

imdi bunun neticesi; avrupada ve memleketde her cephede muharebe ettik biz. Ondan evvel talya ile muharebe ettik. Bilhassa Balkan harbini geirdik. Balkan harbi bir felket olarak geti. Balkan harbinde imparatorluk ordusu tamamiylen bir knt gsterdi." smet Paa u szlerle devam ediyor: "imdi Enver Paa pek gen yada harbiye nzn oldu. Balca iki derdi vard o zamanki ordunun. Birincisi yetime tibaryla zayft bu sebeb-ten dolay, ikincisi siyasete karmt. Ordu yapmt ihtilli. Gen rtbede, herhangi bir rtbede siyaset yaptktan sonra o siyasetin ordu subaynn hayat ve ideali zerinde baka bir te'siri vardr. Kendi mesleinde temayz etmek, iyilik yapmak, ufuklarn amak iin aranan artlar bakadr. Siyasetde bilhassa akl vermek ve devirmek tecrbesini yapan subaylar iin birinci derecede sz sahibi olmak usl bakadr. Siyasi meslek ok daha kolay gelir ve bir defa onunla zehirlendikten sonra o ordunun ordu vazifesini harp vazifesini yapmas gleir. Yalnz siyaset ksmnda memleket cihan harbine kaybolmu bir halde girmitir. Alman imparatoru gene siyaset adamlarnn telkkisine gre, ok kuvvetli taarruz edeceim, ite ok kuvvet topladm, daha kuvvetim var, Rusya'nn hakkndan ayn zamanda gelebilirim diye dnmtr ve bu tarzda hayalle hata etmilerdir. Bu sralarda ben (smet Paa), seferberlik iln edilmiti ki tedavi iin Yemen'den gelmitim. Avrupa da idim. Dolayordum, seferberlik ilnn duydum, hemen stanbul'a geldim. Fakat harbe girilmemiti. Harb yoktu ve benim lk kanaatim, harb, cihan harbidir. Bizde ne suretle, ne vakit, nasl balar, bilmeyiz. Fakat bir an evvel orduyu tekil edip, tlim terbiyesini yapmak lzmdr.Hi bir zaman ben kendim harbe gireceimize ihtimal vermemitim. Bu vaziyetten sonra stanbul'da bulunan Atatrk, ordu mfettii olarak tekrar Anadolu'ya gnderildi. stanbul hkmeti niin gndermiti Atatrk'. yle izah olunabilir bu: stanbul'da iyi niyet sahibi eski vezirler, bun lann iinde dman vastas olmas yle dursun, olmasnn tasavvur edilmesi bile mmkn olmayacak temiz insanlar vard. Fakat kendilerine itimatlar yoktu ve yaplacak bir ey de gremezler. Atatrk ile dier gn grm iyi niyetli devlet adamlar arasndaki fark udur: Onlar, bunun resi nedir, bunun resi uslu oturmaktr ne derlerse raz olmaktr. Vaziyeti daha arlatrmayalm. Geen harbten sonra ar ithamlar altna girmiizdir. Bu ithamlarn yakksz, esassz olduunu isbat etmee alalm, iyi niyetle alalm diye dnrler. Atatrk'n grne gre vaziyeti objektif olarak mtla edelim. Hissiyat meselesi deildir bu. Kendimi ne kadar beendirmee alsam benim memleketimi paralayp stismar etmek frsatn bulmu olan siyaset adamlarna insaf vereOSMANLI TARH mem ben. O bir eyden anlar, imkn var ise istismar edecektir. Hkmdarn bu siyaset cereyanlarnda balca taraf olmas ve uysal davranmak; kendimizi beendirmek suretiyle bir ey koparabileceimizi, bir ey kurtarabileceimizi zannetmesi, felketin balca sebebi olmutur. Atatrk'de mid mphem olarak var. Bu iin sonu nereye varacak? Bu iin sonunun nereye varacan sonra dnrz. Cumhuriyet v.s bunlarn hi biri mevz bahis deil. Evvel bir mukavemet imkn bulalm. Bu ekilde 3.Ordu mfettii olarak

Erzurum'a kadar gitti..." Diyen nn sz kurtulu savana getirmek suretiyle, l.cihan harbine giriimizin kaybedildii kesin bir savaa girdiimizi aka sylememekteyse de, ttihatlarn yanl yaptn ifadeden de kanmamaktadr. 1.Cihan Savanda Ermenilerin Manciplecileri Dnya'da topraksz kalm kavimlerin arasnda ikiden biri olan Ermeniler; arlk Rusyasnn trih sahnesinden yok olmas sonrasnda, Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birlii Boleviklik propogandasndan mtehalli olarak, bir peyk devlet kurma ansn yakalamlardr. Ancak bu yeni devletin toprak mesahas 29 bin kilometrekare olmak hasebiyle, Bolevik lkelerin en k olarak teekkl etmi oldu. kiden dier bir ise; Yahudiler olup, onlarda 1948 de devlet oldu. Ermenileri; srasyla ar Deli Petro'dan beri kendi amallerine kullanan emperyalist devletlerin, ki banda Rusya, ngiltere ve Fransa gelmitir. Sonunda bu emperyalist devletler kendilerine aid menfaatleri devirdilermi maniple ettikleri Ermenileri satverdiklerini bilmek iin derin bir tarih bilgisine ihtiya yoktur. Bu ifademizin doruluunu bizatihi Ermeni diasporas, yni Erivan'n bakent olduu Ermenistan dnda yaayan oka kalabalk ve dar da Ermenistan'n ekonomik artlarnn pek fevkinde hayat sren ve bu minik devletiklerine yardmlaryla, dnya siyaset arenasnda hretin merdivenlerini trmandrp, hayallerinde yaattklar Byk Ermenistan hlyasn kuvveden fiile karabilmek iin nice sakm yollar aramakta olduklarn gsteriyor. Bunlar Trkiye'ye Dmandr! Yukardaki bala ilveten Ermenilerin, slama dmanln belirtmek gerekir. Zten Trk dendiinde, btn hristi-yan lemi mslmanh aklna getirir. nk; Mslmanlk ve Trklk,et ve trnak gibidir biribirinden ayrlamaz. Dolaysyla dmanlikdada bu hususda hem Trk' hem de msl-man hedef alr ve almtr. Ermeniler'in aziz milletimize taarruzlarn, bu taarruzlarn meydana getirdii kanl ve fec olaylar,-zaten hakkmzda pein hkm sahibi ehl-i salibe duyuramadmz kimse iddia edemez. nk; garb dnyas, ark dnyasn seyyahlar, arkiyatlar ve oryantalistleri vastasyla olaylar kemliyle bildikleri halde, inanlar ve lkelerinin menfaatleri istikametinde ahalisine nakl ve tasvir eylemilerdir. Dolaysyla avrupa efkr umumiyesi, htt Amerika ktasnda yaayanlar geree muttali olamamlardr. Nizamettin Nazif Tepedelenliofu mehur "Komitaclar" adl mufassal eserinde, Topal Tevfik Bey'e ki, Mahmut evket Paann katlinde fiili meesir rol oynayan bir kimsedir ve mezkr hadiseden dolay idam sehpasnda bu adam dnyadan ayrlrken unlar syledi, syledikleri de kt der. Topai Tevfik; ttihatlara memleketi batryorsunuz! Diye barmt. Evet.. Memleketi

hatrdlar. Bir de; hepinizin sonu benimkine benzeyecek! Diye avaz avaz haykrmt.. Diye nkilde bulunur. ttihatlar; koskoca Osmanl devletinin hkmeti olduunu unuttular veya ne olduklarn bilemediler ve eer Ruslar ile sava kt takdirde, Ermenilerin tarafsz kalmasn temin iin Tanaksutyun komitesi ile antlama imzaladlar. Bu haydut etesi, eteden de bir fark olmayan ttihatlardan ald destur ile 1914 senesinde, temmuz aynda Erzurum'da yaptklar 8. kongresinde katlanlara kabul ve tasdik ettirmilerdi. Ama Tanak-sutyun komitesi mensubu Ermeniler Rus kuvvetlerine bilfiil nclk ediverdiler. Ermeni cibilliyetine uzak olmayan kalle ve dneklik sergilendiini gren ttihatlar, haliyle yaplan antlamay tanmaz oldular. Yukarda Topal Tevfik bey'e ait szler, bir bir kt diyor N.Nazif Tepedelenliolu; Talt Paa (eski sadrazam), M.Said Halim Paa (eski sadrazam), Ceml Paa, ler komite sinden Dr.Bahaddin kir, Polis mdr Azmi bey, hin ve kalle Ermeni komitaclarnn yaptklar silahl saldrlarda hayatlarn kaybettiler. Ermeniler; Talt Paa'y ehid eden So~ omon Tayleryan'in cinayet davasnda szde Byk Ermenistan davas gtmee altlar. Militanlarn kurtarmaya muvaffak oldularsa da, davalarn Berlin'deki mahkemenin uyankl sayesinde ispata muvaffak olamadklar gibi, dnya efkr umumiyyesi huzurunda sahte belegelerle tarihi tahrif etmeye alrlarken crm- mehut oldular. Mgrd Yankyan adl seksen yandaki vahi katilin balatt intikam sava ile nice deerli eli ve diplomatmzn ve aile efradnn hayatna kydlar. Maalesef dnya bunlar grmezlikten geldi. Biz bu gn ortaya koyduumuzda, onlar her lkenin yapmasnn isabet olduu tehciri bir su yapmz gibi nmze koymaktan haya etmediler. nderholm Ne Diyor? Elektronik postama sayn M.Arif Demirer adl bir beyefendi, benim ok yararlandm ve sizleri de mstefid klarsam faydal olacana inandm ve aada hlasa etmeye alacam malumat ltfetmiler. Trihi bir vak'a olduundan eserimize alyoruz. Arif Bey soruyor; "3/austos/1914-27/mayis/1915 trihinde dou ve gneydou da cereyen eden, vak'alar inceleyen sveli tarihi, Jonas Linderholmu okudunuzmu?" Nerde! Adn yeni duydum. Linderholm; 27 sahifelik bir makale yazm. Bu zat Douanadolu ve Azerbaycan'da 1.dnya sava esnasnda Asrler ve Sryani ler" mevzuunda. Linderholm; sveli ve bir lisede trih retmenlii yapmaktaym. Diyormu ki: "olaylardan bu tarafa geen yl says oaldka, l saysnda hayli ilveler yaplmaktadr. Aadaki olaylar dengeli olarak vermek amacyla yazm bulunuyorum. Mesel: bir sryani protestan olan Sleyman Bostani, 1912'de ksa bir sre Osmanl devletinin hariciye vekilliini

yapyor. 1914'de kabineye Ticaret Bakan olarak giriyor. Bu kabinenin sadnazam daha sonra ermeniler tarafndan Roma'da ehid edilecek olan M.Said Halim Paadr. Bu Sleyman Bustani ancak" 12/kasm/1914 de jntrkle-rin savaa girme karar almas zerine bu karar protesto iin bakanlktan ekilir. Linderholm Stokholme 40 km. mesafede bulunan Soder-tal de yetmisekizbin nfusu olan bir ehir ve bu ehirde yabanc says otuzbindir. Bunun onbebini Sryani olup Midyad kkenlidirler. Linderholm baka bir malumat u szlerle bize aksettiriyor: "Rus birlikleri ve Ruslar tarafndan eitime tbi tutulan ermeni gnll gleri, 1914 sonbaharnda (Diruzhna) Albak ilesine girdi. Ruslarn byk saldrs Erzurum vilyetinin kuzeyinde gerekleti. Enver Paa trihler 27/aralk/ 1914' gsterirken Sankam'daki Rus mevzlerine hcuma geti. Malub oldu." ve yine unlar sylemek-te Lindelholm adl tarih retmeni: "24/ nisan/1915 de stanbul'da hkmet 2354 Ermeni ileri gelenini tevkif etdi. Tanaklar ve dier Ermeniler fiilen Rus ordusuna yardm etmeye balaynca, hkmet Tanaklarla yapm olduu antlamay bozmaktan baka resi yoktu." Yukarda nakleylediimiz ittihatlar ile tanaksutyun arasndaki antlamay ve ademi muvaffakiyeti de bylece doruluyor Lindelholm'un beyan ettikleri! Devam edelim Lindel-holm'e; "25/mays/1915 de hkmet; Erzurum, Van ve Bitlis'de-ki Ermenileri, Haleb, ehrizur ve Musul'a sevketmeye karar verdi. nk; bat'dan dou'ya asker gnderemeyen devlet buralar Rus, ermeni ve onlarla beraber isyan eden Sryanilere brakmt." Lindelholm, unlar syleyerek bat adna namuslu olmay hatrlatyor: "ittihatlarn elindeki hkmet, dou blgesindeki askerin azl ve otorite boluu karsnda stanbul'daki erme-nilere dokunmamakla birlikte, isyan blgesi ve Osmanl hu-dudlar civarnda yaayanlara tehcir,yni lkenin baka bir blgesinde iskn karar alyor ve de bu blgelere nkile bavuruyor. Ancak bu hl srgn olarak telakki edilmemelidir." Demekte Lindelholm. Ve yine devam etmekte: "2/ocak/ile 24/mays/1915 tarihleri arasnda drtbin kadar Asur'nin, misyoner merkezlerinde eitli hastalklardan ldkleri hesaplanyor. Bu rakkama Rusya'ya kaarken yolda len bin kiiyi daha eklemek mmkn" Jonas Lindelholm tetkik ettii baka bir kaynaa bizi gtryor: "The Macmillan Dictionary'de yer alan bilgiye gre ermeni olmayan yzyirmibin sivil 1914 yl kasm ve aralk aynda Ermeni eteler tarafndan ldrld." (Baka bir deyimle tehcir kararndan nce ermeni eteler yzyirmibin Trk ve Krd ldrm oluyorlar. Bylece hkmetin tehcir kararn almas bu hadise mnasebetiyle, her devletin yapmas gereken tedbire tevessl olarak telakki olunmal.m.h) 1.Cihan Harbi Hakknda Malumat Bu savan dnya'da ok byk siyasi deiiklikler getirmesinin grld gibi, her alanda, aratrma ve gelitirmeler dnyann bir ok keif ve kolaylklara ok

abuk ulamasn sala di dersek hide yalan sylemi olmayz. Fakat av-rupa ve asya topraklarnda meydana gelen fikri deiim, mslmanlar arasnda rk yaklamlar ve hilafet otoritesinin sarslmas, sava esnasnda ttihatlarn, Sultan Read'a yaptklar bask zerine cihad- mukaddes ilnn yaymlamasn ve mmetin bu cihad iln ve fetvasna lakayt kalmas bu yce messeseninde ypranmasn salad ki manen byk bir kayptr. 1.Cihan savandaki grlen sava aletleri modernizasyonu,daha sonra husule gelecek savan mthi-ligini iaret etmesine ramen insanlar bundan mtenebbih olmam, 1.savatan sonra ikinciyide karmlar ve bunun msebbi olanlar en ok ikyeti bulunanlar arasnda yer almlardr. nsan kayplar l.harble mukayese edilemeyecek kadar yksek olduu gibi, maddi ve kltrelkayplar bilhassa insan haysi yeti haylice zedelenmitir. Birinci Cihan Harbi, neticesi itibaryla, Almanya-Avusturya imparatorluklarn, Rus arln ve nihayet l- Osman devletini trih sahnesinden aaya yuvar lama vazifesini grmtr. slm lemi devlet-i ahanenin skt bulmasyla imamesi kopuk tebih daneleri gibi dalm ve hilafetin ipi, ittihatlarn fonksiyonunu ifa edemeyeceini bile bile sdar eyledikleri cihad fetvasn, yaralamak suretiyle ekilmitir. Osmanl mnevverleri ve yeni rejimin entelleri hilafet Trke yk olmutu gibi yaveler yumurtlamaktan imtina etmemilerdir. Milletimiz halk arasnda ifade edilen biz yedi cephede d-tk szleri dorudur. Hakikatte 1916'dan sonra hudutlarmz dnda , lkemiz topraklar zerinde drt cephede arptk. Fakat; anakkale savalar dnya harp trihinin kaydettii en mthi bir savunma harbidir. Bunu dost da, dman da yerinde ifadelerle kabul ve beyan etmektedirler. lerinde siyonizmin temsilcisi olarak, sembolik bir kta ile katlan yahudilerin bile yer ald dman ngiliz smrgelerinden getirilmi mslman askerler ile de takviye edilmiti. Cephede saldrd, dmannn Delail-i Hayrat okuduunu duyan dman ordusunun mslman askerleri kahrolmaktaydlar. Bulut iinde atlaryla birlikte bilinmezlere gark olan dman ordusunun Norfolk taburu ad verdikleri askerlerden hi bir iz kalmamas, sahib-i hakikat Allah (c.c)'n Osmanl slm ordusuna bir yardm olarak telakki edilmesi hi de yanl olmaz. Osmanl'nn 34. Padiah 2. Abdlhamid Hn'n kurmu olduu mekteplerden mezun olmu btn zabitlerimiz, anakkale savalarnda vazifeler almlar ve byk baarlara imza atmlardr. Dman bu savalarn sonunda mnhezim olarak boazdan ekilip gitmitir. Bu muhteem olay en ince teferruatna kadar, iki eser terennm etmektedir ki, bunun ilkini anakkale savalar esnasnda Avrupa'da olmasna ramen, savan iindeymicesine "anakkale ehidlerine" diye kaleme alp, nl "Safahaf'nda nereden Mehmed Akif Bey'dir ki ikincisi de, "anakkale Maheri" adn verdii ve onbe yl gznru dkp, milyonlarca belge ve yazy okuyup, sava alann, avucunun iinden daha iyi tanmay baarm ikinci bir Mehmed, Dr.Mehmed Niyazi zdemir Beyefendinin deerli

eserinden okumanz salk vermeyi bir hiz-rnet'i diniye ve vataniye olarak telakki ediyorum. Osmanl ordusunun savat cephelerin Kafkas Cephesi, Irak Cephesi, Sina/Filistin Cephesi Bunlardan kafkas cephesi, plnlanan vaziyete gre, ortaklarnn ykn hafifletmek iin, yni Almanya, Avustrya, Bulgarya ve talya'nn skntlarn azaltmak iin Romanya ve Bulgaristan zerinden veyahutda Karadenizden karma yaparak, Kafkasya'da ar ordusuna, Svey kanalnda da majestelerinin ngiltere ordusuna taarruz etmesiydi. Ayrca stanbul boaz da buna dahil idi. 900 bin kiilik 4 adet Osmanl ordusunun 1. Ve 2. Ordular boazlar blgesinde, 3.Ordu Kafkas cephesinde, 4.Ordu Filistin ve Suriye'de, ayrca da ran ve Afganistan srklemek suretiyle de, Hindistan'a akn yapmak iin Basra'da Irak blge komutanl kurulu vermiti. 3.Osmanl ordusunun Sarkam/Erzurum istikametinde 3.ordumuzun 190 bin kiilik mevcuduyla 6/9kasm gnleri 1914'de Kprky sava vukubuldu. Peinden Sarkam'da 22/Aralk/1914'de Ruslara taarruz ederken balarnda Enver Paa bulunuyordu. 112 bin kiilik bu ordu bilhassa souktan mtevellid donma yznden 60 bin kaybla perian oldu. Bu askerin ksm- azam kyafeti milliyeleriyle bu iklimde kullanlan Arabistan askeri olmas bu hava artlarnn insan olmadndan bu kullanm daha sonra rk grlere sahip olanlar bir kast olmak zere vasflandirmlardr ve bilhassa arkiyatlar Arablar zerinde bu vak'ay Osmanl aleyhine yorumlama yolunu semilerdir. Osmanl dmanln krklemilerdir. leride, 4.Ordu Kumandan Bahriye eski nzn Ceml Paa'nn Suriye'deki grevleri esnasnda bu rk yaklamn dorulanmasna uygun davranlarla hret bulduu unutulmamaldr. rak Cephesinde 1914'de Basra krfesi petrol sahasn eie geirmek isteyen ngilizlerle kark Hint tmeni aamal bir hareketle 15/Ekim'de Bahreyn, 23/Ekim'de Fav'a asker karan istilac gler, 23/Kasm'da Basra'y kendilerine ram ettiler. Yerli Araplarn %90'nn tekil ettii 38.tmen neferlerinin ou firar tercih ettiinden ciddi bir kar koyma gsteremedik. Bylece ngilizler Ahvaz' ele geirdiler. Sina/Filistin cephesi veya Kanal harekt da dediimiz bu cephe iin nce Osmanl genel ka rarghnda, Almanya'nn stanbul b.elisi Baron Valkenhaim, Alman amirali Suon'un-da katld toplantda Msr zerine bir hareket uygun bulundu. Bunun maksad milletler aras bir irketin idare ettii Svey Kanalna sahip olmakt. Bizim 4.Ordu bu ie tahsis olundu. Harektn trihi 1914/Austosunda karar altna alnd. Karara gre harekt, Kanal tam ortasndan gemek olacak ve en uygun zaman dilimi Aralk ile Ocak ay olduundan ittifak hasl oldu. Btn hazrlklar 20 bin mevcud iin yapld. Su dahil btn ihtiyalar gznne alnmt. Suriye'nin savunmasna ise 45 bin kiilik bir kuvvet ayrlmt. 14/15/Ocak/1915'de yrye baland. Yarbay rtbesinde-ki Ali Fuad (Cebesoy) bu yry harektn idare ediyordu. As kuvvetler alt gece yrmek suretiyle kanaln elli kilometre dousundaki Harba'ya geldiler. 27/Ocak'da ise Mmtaz Bey ve emrindeki birliklerimiz

Kantara'ya geldiler ve ngliz-lerle sava balad. ngilizlerin uaklar bu arada devreye girdi ve bombardmana balad gibi messir oluyordu. Arab askerlerinin bir ksm firara bavurdular. Bu srada 4.Ordu kumandan Ceml Paa'da blgeye gelmi harbi yakndan takibe balamt. 3/ubat/1915'e gelindiinde Ceml Paa ekilrie emrini verdi balay saatini karanlk basnca diye tyin eyledi. ekili o kadar sessiz yaplmtk!, nglizler, 4/ubat sabah karsnda Osmanl askerini gremeyince aknlktan gzlerine inanamadlar. 2.Kafkas cephe cephe harekt ise Tifs hastalnn Erzurum'da zuhuru ve orduyu sarmas htt Hafz smail Hakk Paa'nn dahi bu salgn sonunda lm vukuubuldu. Bu arada da Nisan aynda Ermenilerin sabotaj ve silahsz ahaliye saldrlar balad. Bu yaygn Ermeni davranlar, bir tehciri gerektirdi ve bunlarn Suriye ve Kuzey Irak'a yerlemelerine gayret edildi. Ruslar Van ve Malazgirt zerinden yrrlerken, Ermeniler bu birlikler iinde bir kasap gibi yer alyorlar, yaptklar soykrm ve gsterdikleri vahet mttefiki olduklar Moskof'u bile ileden kard. 22/Temmuz/1915'de balayan Osmanl kuvvetlerinin mukabil taarruzu bunlara byk kayplar verdirdiinde Karakse'nin Kuzeyine srldler. Van ve Malazgirt bu arada istirdat olundu yni kurtarld. Irak cephesinde 12/nisan/1915'de Sleyman Asker Bey ki bu zat, tekilt- mahsusann nemi byk kimselerinden-di. Basra'y istirdat iin yerli asker ve airetlerin verdii muharipleri toparlayp uaybiye'de ngilizlerle dvt, iyi bir eitimden gememi derleme birlik dal verdi. Bunun zerine Kut'lamare'ye ekilindi. Buray da ele geiren General Tovsehend oradan Badat' almak itahyla scak dnemi geirdikten sonra Eyll nihayetinde Dicle vadisi civarnda Selmanpak'a ve Frat vadisinde de Nasrye'ye sokuldu. Burada yeniden tanzim edilen 45.Osmanl tmeni, Semanpak'a yetiti pek kanl bir savatan sonra 26/Kasm/1915?de ngilizler ekilmek zorunda kald. 8/Aralk/1915'de General Tovhesend Osmanl birliklerinin muhasarasna maruz kald. Buradaki kuatma be ay gibi uzun bir zaman srd ve Tovshend 23/Nisan/1916'da 13 bin savas ve kendi dahil be generalle birlikte teslim oldular. ngilizlere yardm iin grevlendirilen Rus birlikleri ki svari tmeniydi bunlar, ran'n iinden geip, Badat'n kuzeydousundan Hanikin mevkiine geldii renildi. Buraya sevk olunan 13.Kolordumuz, nne katt Ruslar ran'n Hame-dan blgesine kadar pskrtt. Daha sonra Kazvin'de ngilizleri iyice ezme plnlar yaplrken, gcn 95 bin kiiye ykselten ngilizler tabiiki 17 bin mevcudlu Osmanl birlikleriyle ezilemezdi. Nitekim Felahiye brakld peinden de 11/Mart/l917'de bahse konu ngiliz birlikleri Badat' igal ettiler. Sina/Filistin cephesinde 2.Kanal harekt hazrlklar balamken, Mekke erifi Hseyin isyan etmiti. Bu adam Ab-dlhamid dima dersaadetde tutmu blgesine gndermez ve de hi itimat etmezdi. Avlonyal Ferd Paa, 2.Abdlha-mid'den erif Hseyin'e hi iltifat edil- mediin dile getirdiinde padiah yeteri kadar alakalandn syliyerek mevzu-yu kesmiti ttihatlar ise

batac yapp onu Hicaz'a gndermilerdi. Hseyin'in bu isyanlarn teskinle 4.ordunun baz birlikleri vazifelendirilmiti. Hicaz Kralln iln eden Hseyin tabiiki bunu ngilizlerin himayesine gvendiinden yapmaktayd. Bu arada Seyid dris'de Asir'de ayakland, Yemen ise mm Yahya'ya bah kald. Bu arada da 7.kolordu lojistik bakmdan destek grememekte, Anavatan'dan uzak ve yardm gremez durumda kalmt. Buna ramen 7,kol-ordu btn zor artlara ramen Medine-i Mnevvereyi, Asr'in Kuzey blmn ve Yemen'i savan sonuna kadar kontrolunda bulundurmaya muvaffak oldu. Teslim ancak 23/Ocak/1919'da yaplan Mondros mtarekesi sonunda oldu. Hemen belirte-limki, 1917/ubat aynda Hicaz seferi komutanlna M.Keml Paa'nn atanmak zere geldiini gryoruz. Paa, vaziyete bakp, burann savunulmaya deil, bolatlmaya ihtiyac olduunu ileri srd grld. Enver Paa tarafndan da kabul edilen bu fikir, mnevi bakmdan uygun olmadndan tatbik edilmedi. Fahreddin Paa'nn ki Cihan Serverinin huzurunda, "Seni brakamam Ya Resulellah" feryad buna yeterde artar bile. Ancak Mustafa Keml Paa'da bu greve tyin olunmad 1.Dnya savann sonunda 1908'de iln edilen merutiyetten sonra Osmanl devleti byk bir alkantya girdi. Sultan Hamid'i tahtdan uzaklatrdklar, 27/Nisan/1909'dan sonra bu alkantlar bir felkete dnt. ki balkan harbi eski payitaht Edirne'nin dman eline geii, yaplan Bulgar mezalimi, sonunda cihan harbi geldi att. Enver Paa'nn uygulad ordu ii tensikat ve tekadlie dir icraatlar yapmak suretiyle genlemi bir zabtan kadrosu kurdu bununla girilen cihan sava, Ruslar ve Yunanllar hri elli yldr savamam dolaysyla ypranmam avrupa devletleriyle yaplmaktayd. Bizim 12 bin kilometre uzunluu olan hudut boyumuzda, Rus, ngiliz, talyan, Bulgar ve Yunanllarn dorudan doruya, dier dman devletlerin de dolayl saldrlarna hedef olmaktaydk. Bu ok geni alann haylice fazla blm ne tren nede modern yollara mlik olmayp, br ok yerinde nakliye deve ve eeklerle yapl yordu. klim ise hayli deiik, lkenin bir tarafnda scaklar hkm srerken, dier tarafnda asker melbusat yetersizliinden ve havann soukluundan donarak ehadet erbetini iiyordu. Aznlk ve rk ayrlklar 19.asrdan sonra daha te'sirli olarak yaamak mecburiyetinde kalan Osmanllar, bamszlk arzularn yeerten bu tuzaa dmler* Krtlerde dhil bamszlk derdine dmler bunda baarnn Osmanl ordularnn malubiyetine bal olduunu temenniye kadar gidenler olmutu. Htt ngilizlerin, destei ile Molla Mahmud Barzenci, Sleymaniye'de bir Krt devleti husule getirmiti. Arnavutlar'da bunlardan geri kalmamt. Ermeniler ve Rum Pontus devleti almalar yaplmakta idi. Osmanl ordusu yedi dvele sekiz cephede verdii mcadeleyle dnya sava trihinde bir ilke imza atmtr. Bunlar Kafkasya, ran, Irak, Sina, Suriye. anakkale ve ayn gnlerde Galiya ve Romanya'da olmasdr. imdi "bu sava le alakal olarak aadaki bilgi ve dokmanlar tetkikinize sunuyoruz. Bu beyann Sultan Hamid'n ifre ktibi olan Mehmed Selahaddin

Bey'in mtalasi olduunu da zikretmi olalm. Almanlar Galip Gelselerdi Almanya ile ortak olarak girdiimiz savada maazallah bunlar galip gelseydi, lke bunlarn esiri durumuna dp, hududlarmza bir zarar gelmeyecek olsa bile vatann evladndan bir haylisinin kaybolduu gerekleecekti. Ayrca da milyonlarca lira borca gireceimiz kesindi. Bizim grmz ise, ngiltere devletinden bizim istikll~i tmmemizi ve mlkmzn btnln temin edecek vesikay istihsal edip, savada bitaraf kalmay tercihdi. Ancak ok mecbur kalndnda ise ngiltere ve mttefikleri yannda harbe itirak etmek doru olurdu. Bu dnceye kasten hi yanamayan ittihatlar bu yzden de asla yakalarn bu fec me'suliyetten syramazlar. Turan sevdasnn ham mey vesiyle milleti ifal eden bu caniler bl, "Dimyata pirince giderken evdeki bulgurdan olduk" darb- meseli gerei vatanmzn ksm--zamn kayp ettirmilerdir. Bylece de muazzam ve muhteem Osmanl Devletinin para para olmasna sebebiyet vermilerdir. Biz; lkemizde ok konuulan Arab ihaneti zerine, yukarda gemi blmlerde temas etmiizdir. imdi, Ceml Paann bu hususdaki davranlarn ortaya koymaya alan ve bunu efkr- ummiyeye tamim eden erif Hseyin'in bu tamimini hvi beyannamede yukarda ad geen ztn "Bildiklerim" adl eserinden Osmanlicadan sadeletirilerek ve l-tinize edilerek alnmtr. Hicaz Meselesi - erif Hseyin Mekke-i Mkerreme erifi devletl, siyadetl erif Hseyin Paa hz.Ieri ittihat reis erinin bilinen zulmlerinden bizar olan Hicaz ahalisini kurtarmak iin kyam edip, btn slm lemine hitaben aada tercmesini vereceimiz iki araba kta ile Hicaz'n istikllini iln edip kendini Hicaz Meliki unvan altnda tanttktan sonra bu ittihat ve terakki cemiyeti yznden devlet-i Osmaniye'den ayrlmtr. "Mekke-i Mkererrie Emir devletl siyadetl erif Hseyin Paa hazretleri Tarafndan Nerolunan Arabca birinci beyannamenin suret-i tercmesidir" Bismillahirrahmanirrahim hvan mslimiyne umum beyannamemizdir: ''Rabbena iftah beynena oe beyn kavmina bilhak ve ente hayr elftl-hin" Trihe vakf olanlarca malumdur ki; istm camiasnn tev-hid ve takuiyesi maksadyla islami emir ve hkmlerden olarak deolet-i liye-i Osmaniyeye ilk nce tbi olmay kabul edenler Mekke-i Mfcerreme emirleridir.

Selatini al Osman padiahlarnn (Kitabullah) ve (srtnet-i Resulellah) icra ue tenfiz ahkm hususundaki temes-skleri ve bu hususda ifna-i vcud etmeleri (kendilerini helak edercesine gayretleri) dolaysyla gemideki emirler tabi olmaa devam ettiler. Htt 1327/1909 senesinde bizzat arablaraan tekil olunmu bir kuvvetle arab zerine hareket ederek devlet-l liyenin eref ve haysiyetini muhafaza iin ibahenin muhasara etmesinden kurtarmaya altm. Ertesi sene ayn maksadla oullarmn birisinin kumandas altnda olarak o hareketi yapan* ve herkese bilinen ue grlen yce yoldan ayrlmadm. ttihad ve terakki cemiyetinin zuhuru ile ummu devlete el koymas ve kt idaresi sebebiyle ide ve d da, karklklarn kna yine herkesin bildii gibi birok savaa sebeb olduundan devletin byklk ve erefini haleldar etmi hele u son savaa lzum yokken girmesi de devleti topraa grmekten baka bir ey olmayp, izaha dahi lzum yoktur. Bu yaplanlarn ne gibi de-n bir maksadla yapldn izaha, hisslyat- hsenemiz mni olduu gibi umum ehl-i islmn, islm devleti hakknda ftur getirip yeis ve kedere dm olduunu grmek isteme-diimizdendir. Beka memalik de kalan mslman ahali ve garyi ms-limlerin bir ksmn asmak su etiyle idam dier ksmn vatanlarndan nefyedip, Osmanl ile alakal rabtay kaldrp herkesi canndan ve malndan mahrum brakmlardr. Arazi-i mukaddese ahalisinin bu son sava sebebiyle; iinde bulunduklar sknt o dereceyi bulmutur ki; mutavast hl (orta halli) olan bir insan evinin kap ve pencerelerini btn eyasn sattktan sonra taam tahtalarn (yemek sofralarn) dahi satmaa mecbur olmulardr. ttihatlar bu kadarn da yeterli grmiyerek saltanat- se-niyei Osmaniye ile btn mslmanlar arasnda rabta sebebinin yegnesi olan "Kitabullah" ve "Snnet-i Seniyye"y ihlle tasaddi (teebbs) edip stanbul'da sadnazam ve eyhlislm ve ulema ve vezirler ile ayan gzleri nnde intiar eden "ctihad Gazete"si Siyer-i Nebev'yeyi en' tbirlerle tahkirden ekinmedii gibi itirazlara uramadndan cret alarak Nuss-u Kur'n yeyi kaldrmaktan ekinmemi "el-zikr misi haz Ula nasibiyn" yeti kerimesini istihfaf (alay) ederek tesavi-i miras (mirasda eitlii) tervi eylemitir. Bunlara zamlmeten islmn be rknnden byk bir rknn ykmaya kalkmlardr ki: gya Rus ordusu karsnda harb eden askere benzetilmek zere Mekkei Mkerre-me de ve Medine-i Mnevvere de ve am da bulunan islm askerinin Ramazanda oru tutmamalar lzumunu delillerle bu babdaki "femenkne minkm mariyzan ev la sefer" yet-l celilei sahhasn tahrifden ve buna benzer bir ok esa-sat- islmiyeyi ykmak ve mnkerat semekden ekinmemilerdir. evketli Sultan- muazzam hz.lerinin btn hukukunu gasb ile mabeyni hmayunlarna (sarayna) bir baktip ve bir bamabeynci semekden menettikleri gibi ammei mslimiynin ilerine bakmak hakkndan mahrumiyetle hiafetten skat etmilerdir ki btn mslmanlar bu en'i yelten uzakdrlar. Bu seran, gayri meru iler karsnda hsn- teuilleriyle cahillikleri tahmin

olunamaz. lem islm ine tefrika ue ihtilaf tohumlar eklemek maksadyla yaplyordu. Osmanl devletinin ilerinin idaresi Enver Paa, Ceml Paa ve Talat bey (Paa)'in ellerine getii srr meydana ktnda her ey artk onlarn tasvibine bal olduu grlmtr. stediklerini yaparlar, dilediklerini ilerlerdi. Buna en basit delil, Mekke er' mahkemesi kad'sna gelen bir emir de, kad huzurunda ehadetleri isimleri hakimde yazlmayan tezklyenmelerin kabul edilmemesini istemekte-dirki: Sure-i Bakarada apak "tezkiyei beyn el mslimiyn" keen lemyekn saylmtr. Bunlar bir tarafa arablarn fazl ve islm byklerinden: "Emir mer el Cezain, Emir Arif el ihabi, efik bin el Meyyed, kr bin el Asl, Abdlvahhab ve Tevfik bin el Bisat, Abdlhamid el Zhrav, Abdlgni el Ars" gibi zevat bir anda asarak idam etmeleri en kat kalbe sahip olein kimselerce bite yaplmas zor grlen bu ii yapmada bir nev'i zr bulsak bile her trl cinayetden ari ve beri olan umum aile efradnn kadn ve erkeinden en kk ocuklarna varncaya kadar; vatanlarndan, srgne gnderilmek sureyle musibetleri stne daha byk bir musibet ilve olunmasna ne mna verilir? Aile reislerinin her ne ile olursa olsun idam edilmeleri cezas tahribine kfiyken ikinci defa cezalandrlmalarnda mna bulunmad pek aikrdr "ve l tezirue ezret ve zer ahra" yeti celtesi kafi bir delildir. Hadi bu ikinci cinayetide bir mazeret-i siyasiyeye atfedelim. Reislerini kaybeden ailelerin mal ve mlknden yaplan msadereye ne demek icb eder? Bu efl ve harektta tahamml etsek bile mehur rn-cahid "Emr Abdlkadir elCezair"nin kabrine yaplan hakaret ve pislemeler ne mna bulunabilir? ttihatlarn ef'al ve harektndan bazlarn zikrederek nsanlk dnyas ve btn ehl-i imn bu hususdaki hkm versinler Bunlarn islmiyet hakkndaki itikadnn ne mertebede olduunu anlamak iin de Mekke ehlinin istikll talebimle ayakland srada askerlerinin Kale-i Ecyad'dan, ms-lmanlann kblesi ve kbe-i muvahhidin olan Beytullaha attklar toplardan kan ki mermiden birisini Hacerlesved'in bir buuk arn (90 cm) stne dieriyse buuk arn (ikibuuk metre) uzana tesadf ettirmilerdir. SetreA erife (Kabe rts) ate aldndan btn halk, Kbe-i Muazza-mann kapsn aarak ve stne karak yangn sndrmee mecbur olmulardr. Bununla iktifa etmeyip devaml Makam- brahim ue Mes-cid-i erifi hedeflemekten ekinmemiler ve gnde -drt kiinin katline sebeb olduklarndan gnlerce btn halk mescide yanaamamtardr. Mescid ve Kbenin hrmet ue tazimine mukabil, istihfaf ve izdirae (hakir grme) ile mukabele eden bu makule adamlarn neye mstahak olduklarn ark ve Garb mslmanlarmn hkmne brakrz. Evet! Bu izdim (hakaret) ue istihfaf (alay etmenin) hkmn islm lemine brakyoruz. Lkin d'n-i is lamn ve komitemizin kiyni (merkez)'ni ittihatlarn elencesi olarak brakamayz. Cenab- Hakk kuvvetimize intibah ue yakaza (uyanklk) ihsan buyurup, kendi mesaisiyle istiklalini temin edip,

musallat olan ittihad- memurin e kuuvasndan memleketi tathir (temizleme) ettikten sonra hi bir kuuoei hriciyenin te'sirine istinad etmiyerek, istikll-i tamme ue mutlak Ue mstakil olmulardr. ttihad ue terakki mtegallibelerinin evri ile feryadlar iinde kalan memalikden ayrlarak nusrat-t din-i islm ue ile kelimetullah hedefi dahilinde ileri doru harekete balamtr. eri'at-i islmiyeye mlayim ve muvafk hertrt fen ve ilmi almaya medeniyet yolunda ilerlemeye azmcezm eylemitir. mmid ue rica ederizki btn lemi islm kardelerimiz eday vcib iin vki olan u hareketimizi teeyyd- uhuvvetle takviyyet buyurarak bize mariket ederler ue vcib grdmz bu hlin edasna yardm ederler. Ellerimizi Cenab- Rabbel lya kaldrarak teufik ve hlda-yetiyle btn islmlar iin hayrl olmamz "Rasul mlik el-ehhab" hrmetine istirham ederiz, (oe hoe hasbina oe ni-am elnasr) Emir ve erif Mekkei Mkereme Hseyin bin Ali fi:25/aban/1334-(28/haziran/1916) erif Hseyin'in 2. Beyannamesi BSMLLAHRRAHMANRRAHM fane tevlea ehedva ba na muslemun" Birinci beyannamemizde izah edilen sebeblere binaen kyam eden Hicazllarn amal ve efkrmzda bazdarca tered-dd hasl etmesi ihtimalini def iinefazt ilm ue bilhassa mslmana kar bu ikinci beyannameyi dahi nere ve ilna lzum grerek daha vazh daha sarih daha karib elahd me-vad ve delail iradyla maksadmz tamamen terih ediyoruz. yleki ehl-i slmm bilcmle aklls ve gerek Osmanl te-basmm ashab basireti ve gerek umumi aktar- lemin er-bab- fetaneti devlet-i Osmaniyenin; harb-i umumi dvele dhil olduuna esbab tiyeden dolay raz deillerdir. Birincisi" dhili sebeblerdir. O da devlet-i Osmaniyenin Trablusgarb ve Balkan savalarndan pek yaknda ktklarndan askeri kuvvet ve mli hasarn ok olmas, merkezi istinad olan millet bir hayli zayflamtr. Esasen Osmanl milletinin ferdleri askerlikden memleketlerine dndkte ehli ayal iin almaa balar balamaz alelacele tekrar hizmet-i askeriyeye istenilmesi bu millet iin daimi bir felket ola gelmitir. Bilhassa harb-i umum hazra, dier harblere kyas edilemez korkun bir ey olduundan zayf bir millet zerine tahmil edilen masarif byle korkun bir harbe millet-i Osma-niyeyi sevketmek akl kr deil idi. te devlet- Osmaniyenin bu harbe giriine akll mslmanlann raz olmamalarnn bir mhim sebebi bu idi. kinci sebeb hrici olup, ittihat hkmetin savaan iki saf halindeki devletlerden semi olduu tarafa aitdir. Devlet-i Osmaniye bir devlet-i islmiye olup dnya haritasnda igal ettii yer, geni ve sahilleri ok olduu iin eskidenberi "Ai- Osman seltin-i azam"m meslekleri icb tabasnn byk ksm mslm-an ve denizlerde hkim olan devletlere meyi! etmesi siyasetine daha uygundu. Hkmet-i ittihadiye ise bu eski siyaseti terk ile ahalisine nisbetle memleketi dar olan ve bu yzden hayal ve taam geni olan tarafla beraber harbe girince basiret sahibi msl-maniar beklemekde olan kt neticeyi grerek ittihatlarn bu

hareketini uursuz grdler. Hatta harp hakkndaki fikrim telgrafla sorulunca, tarafmdan ber vehi meruh muktezas yaplmtrki cevaben ekiten telgrafda devlete kar tadm hulusu niyet ve sadaka-tma ve nmus-u islmn korunmas fikrime bir delildir te bizim vaktiyle dediimiz gibi korktuklarmz zuhura balamtr. Bugn devleti liyei Osmaniyenin Avrupadaki surlar takriben stanbul surlardr. Rus ordularnn talii Sivas oe Musul vilyetlerinde ahali-i Osmaniyeyi inemeye balamtr. ngilizler dahi; Badat ve Basra vilayetlerinin bir ksmn igal ettii gibi Badiyet elAri'de binlerce Osmanl esirini nnde srp gtryor. phe yoktur ki; bu ahvali dnmek, devam etmekde olan harbin neticesini kestirmeye alanlar zihinlerini yormakszn u neticeye vsl olurlarki bizim iin iki kdan birisini semekliimiz zaruridir. Ya harita-i lemden silinip mahvolmak yahud bu mahvo-ludan kurtulmak resini bulmak. Bu babda teemml ve lzm gelen cevab verme hususunu btn leme terk ederiz ve deriz ki mehalik (tehlike) memliki (lkeyi) kuatmadan nce yaptmz kyam uygun ve kyammzn meru ve u-cib olduu her ynden iddia olunabilir." erif Hseyin'in bu iki beyannamesinde var olan baz hakikatler onun ihanetini ortadan kaldrmaz,zten son nefesini verdii Kbns'da lm deindeyken bu ihanetini muterif olduu yni itiraf edip, Mevl'mza iltica ettii hatratlarda da yer almaktadr. imdi de, erif Hseyin'in beyannamelerinin hemen altna aadaki bir redif binbasnn kaleme alp, risale hlinde yaymland, "Beka- Osmaniye" adl dnce mahsul risalesini, Osmanlca'dan ltinize edip, tetkikinize arz ediyoruz hemence de unu ilve edelimki, Beka- Osmaniye terkibinin mnasnn Osmanl devletinin devam, yni yaamasna re arama fikir jimnastii olarak bakmanz hatrlatrm. erif Hseyin, yanl ie ihanetle mukabele ederken, bir redif zabitimiz nasl gelecei salam zemine oturtma yollarn aratryor, dikkatle okuyalm. Beka- Osmanjyye Mtalaas Binba Mehmed efik Efendinin rislesindeAnadolu ktasnn (topraklarnn) Bahr-i Siyah (Karadeniz) cihetinden, Rusya'nn Bahr-i Siyah donanmas tefevvukunu (stnln) muhafaza etdike vaziyet-i elmesi aikrdr. imal-i ark (kuzey dou) istikamet-i berriyesinden (karayolu) dahi Rusya'nn py-i taarruzuna (saldrgan admlarna) kar mstesna bir haileye (engele) hiz deildir. Anadolu ve Suriye ktalarnn bahr-i sefid (Akdeniz) sahili dahi hasmn fik-i kuv-vay- bahriyyesi ianesiyle (dmann kuvvetli deniz kuvveti yardmyla) harekt- taarruziyyesine (saldn hamlesine) m-said bir haldedir. Velhasl vaziyet-i corafiyei Osmaniyye, mstesna bir vaziyet-i mfide-i sevku'lceyiyyeyi hiz (Osmanl devletinin buradaki durumu pek ayr ve faydas

ok bir idareye sahip) olmadndan, Osmanl devletinin bu noktai nazardan tabii bir istinatgah yni dayana dahi yok demektir. Hele dima- devlet ve memleket olan payitaht (stanbul) geri Avrupay-i Osmani ve Asya-i Osmaniye'nin ve ki byk denizin mahalli telafiyesinde (arasnda) bulunmak mnasebetiyle ehemmiyet-i siyasiyye ve askeriyyesi ve fevaid-i ltahsas (faydal olmayan topra) gayri mnkirsede (inkr edilemezsede) berren ve bahren (kara ve deniz) kavi (kuvvetli) bir hasmn taarruz-u ciddiyesine mukavemet etse bile rnevken hl-i muhasarada kalmaa salih (uygun) bir zemin ve zamandadr. yle bir harp zamannda dima- devlet demek olan payitaht, vatann akasam- siresine cra-y hkm ve nfuz edemeyecek, beden-i vatan sekte-i dimaa uram bir mall vcuda benzeyecekdir. Hele esliha (silahlar) ve cephane fabrika ve depolarnn u ekl-i vaziyete mlik olan stanbul'da bulunuu yle bir zaman iin ne derece bis-i felket olaca mstan-i beyandr. Bir hkmet (devlet) dima ahval-i fevkaldeyi nazar- dikkate almaldr. Mrur (geen) zaman ile ahval-i akvam (kavimlerin durumu) ve memalik-i tebeddulat- siyasiyye (lkede ki siyasi deiiklik) ve iktisadiyye'ye uradka, d-vel-i mtemeddinenin (medeni devletlerin) tedabir-i siyasiyye ve harbiyesi dahi tahavvle (deiime) uramak mecburiyetindedir. Hi olmazsa Karadeniz ciheti, taht- emniyet-i bahriyyede bulunmadka netice olarak maalesef denilir ki; Muhtasaran beyan olunduu zere, hkmet-i Osmaniye yni Osmanl devleti ne millet ve ne de vaziyet-i corafiye itibaryla emn bir istinadgha mlik deildir. Osmanl Devleti Avrupa Devletleri Arasnda Denge Kurarak Siyasi Varln Salayabilirmi. Memlik-i Osmaniyye son asrda avrupa byk devletlerinin rekabet sahas ve tecavz hedefi olmutur. Bu yzden Osmanl devleti ad byk devlet diye geenler arasnda bir denge kurmak suretiyle hukukunu ve varln srdrebilmesi zor ve hlen uzak saylr. Avrupann byk devletlerinin zamanmzda antlama ve ittifaklara ball, denilebilir ki ark'daki. niyeti siyasi ve iktisadi menfaat rekabetine dayal vede matuftur. u yaanan hl ile nasl mmkn olur ki ark'da rekabet ve hrslarla dolu ecnebi siyasete henz bal olmaktan kurtulamam bizim gibi bir devlet, bir memleket-i heyet-i mtte-fika ve mutelife-i dveliyeden yni bunlardan birisine dayanarak ve iltihak etmek istidadn yapabilecek olsun. ngilizlerin; Msr'da ve Arab Yarmadasnda ark, garp ve cenup yni dousunda, batsnda ve gneyinde takip etdii istilac siyaseti, Franszlarn Cezayir, Tunus htt Trablusgarb ve Suriye'deki mevkilere dir siyasi niyetleri, talyanlarn ise; Osmanl'nn Afrika sahillerinde olan gz Trablusgarb ile garbdaki Arnavutluk civarndaki istilaya dnk siyasi faaliyetleri buna inzimamen Rusyann, Osmanl devleti hakkndaki deimez ve kadm dncesi olan imha plnlar ile olan hlyalar, saydmz avrupann drt iri lkesinin,

Osmanl vatann blmee dnk ihtiraslar yakn zamanda bunlara yaklamak deil hasm olarak saymak durumuna getirmitir. Almanya Ve Avusturya Devletlerine Gelince Bu iki devletin yapt beyanlar avrupann byk devletlerine kar olan vaziyeti siyasiyye ve iktisadiyyeleri bu iki devleti Osmanl Devletine yaknlamaya itmitir. Ezcmle; bu iki devlet Almanya ve Avusturya, gerek imdi, gerekse istikbalde karsndaki devletler olarak grdklerini, Osmanl devleti de aynen karsnda grdnden bunlarn yaknlamalar uygun olup, siyasi sahada kuvvet kudretlerini isbat- vcud etmeleri, Avus- turya ve Almanya'ninda siyasi menfaatlerine uygun gelecei tabiidir. Ancak bunlarla yaplmas tasavvur olunan antlama tabii grlyorsa da, Osmanl devletinin muhta olduu kuvvet ve kudret-i askeriyyesini ve idarei dahiiiyei intizamiyesini dzeltememesi ve avruparun drt byk devletinin bunu nlemesi, te tarafdan ecnebi devletlerin siyasi arzularnn ihtiraslsna maruz kalmas, Almanya ve Avusturya devletlerine ittifak teklifi yaplmasna hkmetin msaid bir zemin zaman iinde olmadn getiriyor. Eer zetlersek deniliyor ki; Osmanl Devletinin bu gibi ittifaka tlib olmas demek, Almanya ve Avusturya'nn himayesini istemek mnasna gelir. Bunun byle anlalaca tabii ve muhakkak bulunduundan, u hl ihtiraslaryla dmanmz olan devletlerin hakkmzda iddetlerini oaltmaktan baka bir ie yaramaz. Bu bakmdan hkmet byle bir ie teebbs etmeyecei gibi Almanya ve Avusturya'nn dahi velev byk bir menfaat mukabilinde olsun byk devletlerin stnlne kar aka hmilik yni koruyucu ekli ne varaca bu gibi ittifak kabul etmez. Zira bizim iin, kendilerini tehlikeye sokmaktan baka bir netice veremez. Grlen vaziyete gre Osmanl devleti devletlerin ittifakna dahil olmak suretiyle de hukuk ve hayat- siyasiyesini muhafazaya imkn gre miyor. Osmanl; Hayat Ve stiklliyetini Nasl Teminat Altna Almal? Aadaki beyanlarmzda sebeblerini arzettiimiz ve tevessl etmemiz gereken tedbirleri syleyelim: 1) Cezire't l Arabn yni Arabyarmadasmin Osmanl Devletine dolaysyla mslman kavimlerin selmeti ne dayanak olacak salam bir ekle tanmas 2) Hanedan- l Osman'n erkeklerinin erefli ve saadtn muteber hanmlanyla evlenerek sllei Cenab Nebev'ye akrabalk tesisi yaplmas. 3) stanbul Osmanl baehri olarak kalmakla beraber, hilafet payitaht nmyla savan idaresi ve islm siyasetin noktai nazarndan lzm gelen vasflar hiz bir mevkiin ikinci bir bakent olarak seilmesi. Bu maddelerin izahn aaya alalm:

Esbb-I Mcbeler 1) Arapyarm Adas Osmanl devleti iin istinadgh olarak seilebilecek bir unsur olmakla beraber corafi vaziyeti dahi mstesna bir vaziyeti pek makbul bir dareye hizdir. Yanmada on il onbe milyon ayn rkdan mslman insana sahibdir. Bu millet zek, cengver ve cevval ve de mstaid bir milletdir. Bu nfus askerlik menba olarak kuvvetli bir as-keriyye tekil eder. Ktlk getirmesi muhtemel baka bir kavim ile kark deildirler. Yanmada insann fidesiz ve belki Osmanl devletine ve milleti islmiye'ye bugn muzr bir unsur hlinde tutan sebeb evvel idrk seviyeleri ikinci olarak sosyal durumlardr. Bu taraflarnn slah hlinde o necib millet hakikaten islm leminin medar- istinad olacak bir hl-i heybet-i kymete vasl olur. Arap Yarmadasnn corafi mevkii trihi bakmdan da msbet olup kara yolu, taarruz hareketi yaplmasna uygun olmayan bir l ile evrili olduu gibi cihet-i sireside denize ve sahillere uzakl, su ve havas ecnebilerin tasallutuna msaid deildir. Trih bize isbat ederki, Yarmaday hibir cihangir devlet istil edememitir ve ayak atanlar ise Ceziret l Arab'da barnamamardr. Yine trih isbat eder ki Arablar erefi islmla irad olunduktan sonra Arab Yarmadasnn Roma ve ran gibi iki muazzam cihangir devleti perian ederek, in hududundan, Fransa hududuna kadar cihangir bir devlet kurmulardr. Her zaman iin bu yaradldan beri tadiklar istidat ispat etmilerdir. Bilenlerce takdir edilecei zere mstesna bir harb vasfna sahip olduu gibi krk senedenberi pek mhim bir vaziyet hkimiyeyi de kazanmtr. Arab yarmadas Svey Kanalnn alndan beri avrupann mstemleke ve iktisadi yolu olduu aikr bulunan Svey, Kzl Deniz, Babulmendep deniz yoluna uzaklna hkim bir vaziyet-i mhimme-i mmtzade bulunmaktadr. te bu yarmadann Osmanl devletine istinadgh olarak seiimesine uygun ve matlub hle getirilmesi yolundaki arzunun ve temininin hikmeti budur. Byle grnte kuvvetli bir kurulu salanrsa yalnz devlet-i Osmaniye'nin deil btn islm dnyasnn hayat ve selmet-i mstakbelesi teminat altna alnabilir. Yukardaki satrlarda beyan olunan Esbb-i Mucibe ara balyla 1. sebebi yazmtk. 2.ye gelince; Sadat ailesinin hanmlaryla izdiva yaplmasndan maksat: Osmanl hnedan'nn, kuds bir hanedan olan Nebzian Efendimizin hanedanyla akrabalk tesis ederek, istikbalde Halife olacak Osmanl padiahlar, anne tarafndan bu slei thire-i Nebev'yeye, baba tarafndan da hnedan- Osmaniye'ye intisaplarn temine dnktr Bundan da maksat, Arap Yarmadasnn insanlar olan Arap kardelerimiz arasnda hilfet-i Arbiye gibi gerek kendileri iin gerek btn lem-i slm iin pek byk bir felketi ve izmihlali inta edecek bir mesele-i mhlikenin (tehlikeli meselelerin) zuhuruna meydan vermemek ve millet-i slmiy-ye'nin pek mhim birer rkn, pek mhim bir muhteremi muazzam- biraderi olan Arap ile Trk'n birlemeyi kuvvetlendirmek, uhuvveti (kardelii) ve bu suretle btn lem- slm'n

yaad zillet ve'hli hazrdaki esaretten kurtulmay temin iindir. 3.ye gelince; stanbul' dan baka ikinci bir payitahtn kurulmasndan maksat budurki: Yukarda Osmanl lkesinin vaziyet-i corafyas hakknda beyan ve izah olunduu zere Dersaadet, Avrupa kavimlerinin deniz ve kara yoluyla zerinde kuvvet toplayabileceini grdmz ve Osmanl hududunda son zamanlarda meydana gelen deiiklikler sava noktai nazarndan baehir olarak seilmesine uygun bir mevkii saylamaz. Bununla beraber zerinde tad vasflaryla rnlkiyevi meziyetleri, baz ehemmiyyetli siyasi dncelerden dolay da baehir olarak kullanmaktan vazgeilemez. stanbul; gerek kara gerekse deniz gc bakmndan stn olan bir dmann dima tehdidine maruzdur. stanbul; dman bir devletin ordu ve donanmas iin hemen hedef alnmas ve buna msait bir mevkidedir. slm siyaseti asndan da stanbul, gerek hilfet merkezi gerekse Saltanat merkezi olmaya uygun bir yer deildir. Savan olaca gz nne alnrsa, stanbul'un devletin beyni olarak bulundurulmas bu devletin faaliyetine mahsus 2. bir payitah tn tesisi (mnasip bir zamanda) lzmdr. Kurulacak bu 2. baehrin yeri en nce her bir ihtimle kar sava tehlikesine maruz kalmayacak bir blge iinde bulunmal. 2.olarakda, dayanlacak yerin seilmesi dnlen ve temenni edilen, Ceziret'l Arap'n siyas ve idri rabtasnn Makam- Hilfet-i zmya takviye teminine yni slm siyaseti bakm dan uygun, tesir-i kuvvetli korumal bir yerde bulunmal. Vakti Kaybetmeye Gelmez Aleyhimizdeki umumi Siyasete Bir Bak: Avrupa devletlerinin Osmanl Devletine gerek fikri gerekse tecavz edici olmasnn kk meseleleri sarf- nazar edersek esas itibaryla sebebe dayandn grrz. a) Bir slm Devleti olmamz ve Makam- Hilfet-i temsi! etmemizdir. b) Osmanl aklllnn imrenilecek derecede meziyetlere fevkalde sahip olmas c) Osmanl Devletinin zayf dmesi tiraf etmek icp eder ki yukarda sylediimiz sebep bizde mevcut olduka ve buna bir re bulamadka tehlikeden kurtulamayz. Bu reyi bat' da aramak yni Osmanl' nn siyasi hayatnn devamn temin etmek iin Avrupallardan muavenet yni yardm beklemek, onlardan insaf ve merhamet beklemek, tpk mtecavizler arasnda bir mid aramak gibi yalnz kalm bir duhteri dlfirib'e yni bir gen kza, her biri teca-vzkrane el uzatmak isteyen ihtiras sahiplerinden, daha dorusu gler yzl dmanlardan birini brakp dierinden istimdd etmee benzer. Vakit kaybetmeye gelmez. u hli prmellimiz bile bizim iin bir frsatdr. Bu frsat karmayalm. Arkamzda metruk ve metrukiyetinden deta bize mazr kalm, yni eki kalm fakat mhim bir dayanamz olabilecek g var. Bunu ha-yatmz kurtaracak bir ekle sokmaya gayret edelim. Yoksa bu firsatda elden

giderse piman olmak fayda vermez. Nmusu milliyesi olan, bunu nazar-1 dikkate almaldr. Netice-ten deriz ki; Arap Yarmadas dayanamz olacak ekil de kazanlmaldr. Ceziretlarab Dayanak Olarak Nasl Kazanlr? Yukarda sorduumuz soruyu cevaplamak u tedbirleri ileri srmekle kabildir. a) Siyaset-i slmiye propogandasnn yaplmas ve bunu temin iinde ilmi ve siyasi ilerle uraacak bir cemiyet tekil edilmelidir. b) Arap yarmadasnda yaamakta olan insanlarn sosyai ve itimai durumlar gz nne alnmak suretiyle onlar rahatlatc, memnun edici bir idarenin temini c) Hilfet ve baehir meselesinin yukarda anlattmz gibi dzenlenmesinin gereine tevess! edilmesi. Bu maddeden ibaret siyasi tedbirler ve idar reler iin herhalde izahata lzum yoktur. Bunlarn kapsad mna erbabnca apak anlalr. Itthad-I slam Hakknda Dncelerin Mtalaas slm hilfet makamnn sahibi olmak demek, slm milletini koruma vazifesiyle mkellef olmak demektir. Aslnda insanlarn mhim bir ksmn tekil eden mslman kavimleri esaretden kurtarmak, beer hukukdan nimetlendirmek medeniyet ve insaniyet asndan erefli ve pek byk bir hiz-metdir. Osmanl devletinde merutiyetin ilnndan sonra bir fikir ykselmesi oldu. Bu da ittihad- slm fikridir. Bunu tak-dis ve uygun bulmamak bir hissizlik, bir mevcudiyetsizliktir. Kahramanlk dmanlara galip gelmekledir. Madem ki biz Osmanllar; sfm koruyanlar nmna sahibiz bunun icb ettirdii vazifeyi zor da olsa yerine getirmeyi namus borcu bilmeliyiz. Ancak bununda yolu vardr. Yolunca yordamnca hareket edemezsek, mslman milletleri htt kendimizi daha fazla skntlara, zararlara duar ederiz. Malumdur ki;mahkm bir milletin hukuk-u hki miyetini kurtarabilmek iin: a) O milletin hukukuna sahip kmas hususunda uyand-rlmas lzmdr. b) htill letlerinin tedarik edilmesi lzmdr. (Kansz ihtill olmaz. htillsiz hkimiyet alnmaz.) c) Dayanlacak grnen bir kuvvete sahib olmak lzmdr. Rusya, in, ran topraklarnda yerlemi olan Trkler'de bir uyanmaklk alametini hamdolsun gstermee baaldlar. Bunun oalp yaylmasna imdiden alma ve gayret gstermeliyiz. Sz konusu kavimlerin kurtulmas iin dayanacaklar kuvvet ve devlet Osmanl Devletinden bakas olamaz. Osmanl devletinin bu vazifeyi yapabilmesi yukardan beri saymaya altmz dnce ve fikirleri Arap yarmadas insanlarn kazanmakla olabilir. zetlersek; gerek Osmanl Devletinin siyasi hayatta var olabilmesi, gerekse ttihad- slm fikrinin nazariyeden, tatbikata geebilmesi iin Araplar istifade edilecek bir hle getirelim. Yoksa istikbalimiz karanlktr. Ey muhterem

okuyucu; feryadm ve istirhamm udur ki, hissene den dini ve milli vazifeyi ifaeyleki, kendini ve ahfadn yni gelecek nesilleri ve de kardelerini esaretden kurtarasn. Bu feryad mhim-semezsen ahfadn se ni mahkm ve trih-i lemde seni, bednam edecektir. Binba Mehmed efik Ezine Redif Tabr Kumandan Muhterem okurlarm; bu risale 1 .dnya harbinden nce yazlp yaynlanm olmas gereken bir dnce mahsuldr. Din ve vatan ve de millet kavramlarn pek gzel hallihamur etmi, ad geen kumandann ve o kumandann byle bir risaleyi ftursuzca yazp yaymlamasnn nemi ayrca hrri-yet-i fikr ve cesaret-i medeniyye asndan da gpta olunacak bir hususdur. Bylece kenarda kede kalm bir Osmanlca risaleyi ltinize edip meraklsnn bilgisine Osmanl Trihi iinde sunmann bahtiyarl iindeyim. u nakle altmz iki beyanname bize hatrlatmaktadr-ki; eriat mutahharai islmiyeden gzel adetlerden olan ve arablarn ayn zamanda ananatndan olanlara dahi asla bir balk ve sayg gstermeyen ittihat mtegallibenin bilinen davranlar yznden erif Hseyin kyam ederek istikllini iln etmitir. Yine harbin ilk dneminde en mhim ve byklerinden olan dolaysyla eylet-i mmtaze denilen Msr ktasyla, Anadolu ve Svey Kanalnn kilidi saylacak kadarmhim olan Kbrs Adas dahi bu yol kesici akilerin kurban olarak ngilizlerce ilhak edildi. Akdenizdeki adalarmz, Trablusgarp ve Bingazinin yine bunlarn dneminde eiimizden k kaaie alnrsa bu denizdeki hkimiyetimiz deil, varlmz dahi nis-yana gmld. Ve ttihat haydut etesinin dnya haritasndaki yerlerimizin yok olmasna sebeb olan bu savaa girileri olmutur, dendiinde bir cevap gelememesi icb eder! BuOSMANLI TARH nurada bu bellar grm nesiller on ylda memleketi yok edenleri bir daha iktidar mevkiine getirmemelidirler.Osmanl devletinin savaa girmesinin msebbiblerinden Prens Said Halim Paa kabinesi, bu savan neticesini harb ilnnn hemen akabinde fark etmeye balad. Uzun zaman sren mnakaa ve karlkl itirazn sonunda Said Halim Paa mnferid olmak zere sulh kapsn aratrmaya teebbs etti. Fakat ittihatlarn o bilinen takm buna da yanamadlar. Kaplarn deil almak, almamayacann dahi ihsas zerine Prens sadrazam istifa etmek yoluna bavurdu. Fakat bu istifa pek ge ve g geldiinden lkeye bir fayda temin etmedi. Prens hz.lerinin aflanna maruren; bu hususda birka sz beyan etmek isterim Vazifelerinde hrriyet iinde hareket edemeyeceklerini pek la bildikleri halde, niin sadareti kabul buyurdular? Kendileri Msr'n en byk prenslerinden Halim merhumun mahdumlar ve elan, Msr'da mevcud prenslerin byklerinden olduklar halde neden bu asl ve nesilleri gayri malum ittihat haydutlarla mesai yapmaya tenezzl buyurdular? Yoksa tabiyyet ve ubudiyyet-i

kadimeleri; bals olduklar devlet- liye-i Osmaniyeye hizmet etmek mi istediler? Bize kalrsa; hi phe yokki eskiden beri var olan ballklar dolaysyla Osmanl devletine hizmet arzusu bu ar ykn altna girmelerine sebeb olmutur. Mamafih Said Halim Paa, durum ve zaman gz nnde bulundurmam ol-maliki ittihatlarla beraber olduka ve makam sadarete onlarn destei le ktka serbest hareket edebilecei dncesine saplanm olabilir ki esas yanl buradadr. Hatta ttihatlann elinde bir oyuncak olabileceini dahi hesaplamamtr. stidrat: "Yazar merhum Mehmed Selataddin Bey, her ne-kadar savaa girilme haberini ertesi sabah alan sadrazam, durumuna drlm olan Said Halim Paa'ya saygl davranyorsada, Enver Paa ile bir mkalemesinde,bahse konu paann, Msr'n ngilizlerin elinde olduundan, dolaysyla oradaki arazilerinizin endiesini tamaktasnz yollu ineli fadesiyle karlam olmasna ramen grevinden ekilme gayreti gstermise de, ekilmee muvaffak olamadn her halde hatrlayama- m biz, daha nce yapm olduumuz Meulnzde Rfat bey'in Trk nklabnn Yz adl eserindeki sadeletirmemizde metnin iinde bulmutuk. Bu esere, pek ndir bir hitap olan Enver bey'in bu tr nezaketsiz ve mesnedsiz beyann ayplyor ve buraya dercetmeyide bylece lzumlu grdk. M.H" Evet; Prens Said Halim Paa bunlardan daha nceleri ayrlm olsalar idi, deerli ahsiyetleri, Osmanl devletinin talihsizliinin ifadesi olan bu karanlk sayfalarda yer almayacaklar, kymetli fikirleri daha bir sayg ile mtalaa olunacakt. ttihatlar bata kaldklar on sene iinde getirmi olduklar sadnazamlara verdikleri emirler dnda bir icraat yaptrmamlar kendilerinden olmasna ramen gz atrma-mlardi. Neredeki onlarla olmayan Said Halim Paa'ya bu hususda icraat serbestisi vermi olabilirlerdi? te bunlar Said Halim Paa hz.erinin sadrazam olmadan grmesi icab ederdi. Said Halim Paa, altes unvanl, bir hayli zengin ve son derece mnevver bir zt iken, bu tulumbac takmnn benzeri ittihatlarla mnasebetleri hi bir mnya smamaktadr. Anlaldna gre Said Halim Paa mnferid sulh yapma aramas mnasebetiyle, Paa ve de ittihatlar arasndaki anlamazlk sadrazamn ekilmi bulunmasndan sonra makam-i sadaret tamamen cemiyetin eline kalmtr. Said Halim Paa'nn mnferid sulh yapma ansn arama gayretleri yznden, sadaret ile kabine ve dolaysyla ittihatlar kumpanyasnn arasnda zuhur eden ihtilaf dier zevat tarafndan duyulmu bulunduundan yine gelecek sadnazam cemiyetin haricinde bir kii olduu takdirde,o sadnazamda lkenin iinde bulunduu ahvali idrak ile, mnferid sulhun araycs olur ve byle bir hl ise, ttihat gruhunun koruyucusu olan Almanya mparatoru Wilhelm'in zlmesine sebeb tekil edeceinden, bu gcenikliin vukuu bulmamas iin cemiyetin z deyii olan, Talat Bey sadareti bizzat uhdesine almaya karar verdi.

Talat Paann Sadareti Talat Bey; makam sadarete geldiinde terifatta karktlar kmasn nlemek babndan olmak zere Paalk unvan da padiah tarafndan ihsan buyrularak artk Talat Paa olarak anlmaya hak kazand. ttihat ekbirlerin arasndan kurduu bir kabineyle ie giriti. Bunlarn oluu esnasnda ben Msr'da bulunuyordum. Bir arkadala birlikte oturmaktaydk-ki, Talat Paa'nn sadarete tyin olduunu haber veren telgraf geldi. Yan basmdaki arkadam pek ak bir ekilde ben cize hitaben aadaki beyiti terennm eyledi demekte "Bildiklerim" adl eserin yazar, Sultan Hamid'in eski ifre ktibi. Beyit "Sen yakmaz dersin amma kel baa imir tarak Sadrazam oldu Talat cilve-i takdire bak" Ertesi gn yine o arkadamla beraber olduumuz srada Talat Paa kabinesini tekil eden erknn isimlerinin yazl olduu telgraf okuduumuzda Enver Paamnda Harbiye nzn olduunu anladktan sonra da yukar ki beyt'in sonunu syledi: "Talat olmu sadr azam alta alm Enveri ttihadn sayesinde mlkn alt st her yeri" Hakiykaten u ztn dedii gibi Talat Paa kabinesi byk bir sr'atle memleketi alt st etmitir. Talat Paa ve arkadalar lkenin byk siyasiyetilerinden(!) ve Almanya'nn sadakatli bendegnindan olduklarndan gstermi ve gsterecekleri hizmet bakmndan daha nceki kabinelerin her birinden stndler. Talat Paa kabinesine ne nm verilmek lzm gelir? nk kabinesine bilfiil katiller ve canileri alarak icraata dahil eylemiti. Kendileri canilerin reislerinden saydklarndan byle kiilerle dolu kabineye hkmet kabinesi demeye insann dili varmyor. Bunun iin haydutlar etesi ba saylan Talat Paa, muhtelit canilerin birlemesiyle teekkl eden bir kabine kurmu olduundan "Katiller ve Caniler kabine-i muhtelite-si" denilebilir. Bu kabine savan ortalarnda gelmi ve az zamanda pek byk iler(l) grmtr. dam edilemeyen ve kuruna dizilemeyen ne kadar vatanperver ile muhalifleri varsa, hepsini temizlemi akla ve fikre gelemeyecek derecede zulmler ve cinayetler eylemidir. slm ve gayri mslim bir ok mazlum seyyar bir airet hline konulmu, Trabzon-dan, Kastamonu'dan, Sivas'dan karlanlar Osmanl lkesinin en uzak mahallerine Halep, Havran ve Kerkk lleri gibi yerlere yaya olarak sevk ve hicret ettirilmi ve yollarda a-lkdan ve susuzlukdan yolculuun verdii zahmetlerden dolay yzbinlerce kadn ve erkek ve oluk ocuk terk-i hayat etmi ve bir takm mazlumda bu cani kabinenin emriyle yollarda kati ve telef olunmutur. Rivayetlere baklrsa ldrlen ve itlaf edilenler arasnda islm byklerinden, zengin hristiyanlardan ve vazifeli ruha-niyeden binlerce zatda byle gaddarane katlolunmutur. Ahalisini ve tebasm bu ekilde kati ve ifna eden bu hkmetin cinayetler irtikp etmesi selmet-i memleket ve millet iin olmayp, eitli unsurlarn arasna ektii aykrlk tohumlarn ve muhalefeti arttrmak ve

iddetlendirmek suretiylede milletin gelecekte ulaaca rahatn askya aldrp, hicretden istifade ederek mazlum ve madurlarn nakit, eya ve emlkini ete ferdleri le fedai canilerine gasb ve yama ettirip, cemiyetin kasasn doldurmak ve farmason ve Siyonist cemaatlerinin emir ve fasid arzularn ve de Almanya imparatoru Wilhelmin hinane 'radelerini hakkyla yerine getirmilerdir. Bu caniler bununla da kalmayp lkemizi bir hercmerc iinde braktktan sonra islm lemine de taarruz ve tecavzde bulunmulardr. Bir tarafdan Almanya imparatorunun; fikirlerine soktuu Turan ham hayali iin cemiyet reislerinden, htblerinden ve fedailerinden yzlercesini ran'a, Buhara'ya Afganistan'a, Trkistana dier islmi beldelere gndermi buralarda yerlemi islmlar ile hristiyanlar biribinleri aleyhine drerek oralarda, isyanlar ve kyamlar karmlar ve Afrika topraklarndaki mslman ahaliyi islamlk maskesi altnda kendilerini gstererek bunlar da yakn civardaki hkmetler aleyhine kyam ettirmilerdir. Talat Paa'nn idaresinde bulunan ttihat ve terakki ve farmason vesair cemiyet-i hafiye mensup ve ittihat hkmetin adamlarnn olmas mmkn olmadn pek iyi bildiklerine phe edilemeyen bu gibi hayaller ile uramalar ve devletin milyonlarca liralarn sarfettirmeleri neden neet ediyordu? Yukarda denildii gibi u dnemde yaplmas, siyaseten kabil olmayan Turan devletinin Almanya mparatoru Wil-helm'in ve ittihatlarn hatr iin meydana gelmesi m m knm idi? Bunun gayri mmkn olduunu bizden pekla daha iyi bilen Talat Paa kabinesi ve ittihad terakki cemiyeti neden bu ham hayal ile bire milleti ifal etti? Biz de bu suallerin tetkyk ve tahkiykini erbab zek ve irfan ile vaka-nvislere havale eder ve hsan Adl beyefendinin Turan hakknda ittihada kar syledikleri aadaki drtl alntlayarak iktifa eyleriz. Kta "Bir milleti vadi'i harabiye srerken Altun daa ykselmeli derdik srr- vebalim! Drt yl vatann hkini kanlarla yourdun Turan ne ki? Havran ne ki ey seyf-i mezlim! Afrika llerinde ve sahile hayli uzak mesafede bulunan meayih-i kirm- arabdan eyh Ahmed el Suns hz.lerini din ve imndan uzak olarak gnderdikleri herkese bilinen avaneleriyle ittifaklarna davet ve islm dnyasna hizmete ardlar. Hi phe yok ki Suns hz.leri, bu sahtekr dinsiz ve hayasz ekyann brnd kisveye aldan mlar ve msimanlann hlifesi olan ve padiah islmiyan adna hareket etmekten e kinmeyen bu hezelenin iflatna kaplmtr. Nasl olur ki, Ahmed el Suns hz.leri, eriat ve din lleri dahilinde halifei mslimin olan padiahmz efendimize kalben bal bulunduklarndan, bu davet ve kyama ret cevabi verebilirlerdi. Ancak bulunduklar durum bu ekilde bir ret yolunu semee mni olmu olacandan islm lemi adna kyama mecbur oldular. Bilindii gibi kyama koyuldular ve balatldlar. Malum olan ittihat zevat pekla bilirlerdiki bu hareket ve kyam, devlet ve memleketimiz iin bir semere ve fide saiamayp, yalnz islm ahali ve arabiardan binlerce insann

ehid olmasn sebeb olacak bu da Almanya politikasna uygun olacakt. Nitekim de yle oldu. Bunlarn ifal ettii eyh Suns hz.leri ballarndan bulunan airetlerden nice insanlar ehadet erbetini ierlerken devlet ve millete yarayacak bir sonu ortaya kmad. Bu kabine, eyh Suns yi gemi olanlardan ok daha fazla aldatarak, Almanya mparatoruna bir cemile olmak zere ehzade Osman Fuad Efendiyi yannda bir takm subay ve sivil ahslarla beraber Msr zerinden eyh Suns hz.ferinin yanna gndermekten de geri durmad. talyanlara kar, bu eyh Efendiyi harekete geiren ttihatlar,aynca Afrika'nn ortasnda Sudan topraklarnn hemen bitii inde bulunan bir buuk, iki milyon nfusa sahip ve mstakil bir islam devleti olan Darfur Sultanlnda da, eyh Suns hz.lerine oynadklar oyunu sergileyerek Darfur Sultan Ali Dinar' yi kandrp onu da ngilizlere kar kyam ettirdiler. Darfur Sultan Ali Dinar; bu ittihat etesinin ifali sonunda ngilizlere kar harekete geti. ngilizler Msr zerinden Dinar'n zerine sevkettikleri stn kuvvetle onu hem malup ettiler hem de Dinar, ehadet erbetini idi, lkesi ise, ngilizlerin eline gedi. Afrika'nn ortasnda sulh ve skunet iinde yaayan bu islm devleti yegane mslman devletti, uymu olduklar ittihat etenin tavsiyeleri, bunlarn dnya haritandan silinmelerinin sebebi hakikisi oldu. Sultan Hamid Ve Read'n Vefatlar Biz bu almay yaparken, mmkn mertebe o dnemi yaayan insanlarn, hatrat ve ee, dosta nakledipde sonradan su yzne km ve ehl-i dilin tasdikledii bilgilere daha ok ehemmiyet verdik. Bu bakmdan; Ltfi Simv Bey, ki Osmanl hriciye nezaretinde eyrek asr vazife grp, eitli makamlarda hizmet vermi, uzun yllar ehbenderlik etmi bir kimse olarak, saray adabna avrupa lkelerinin ainas olarak uygun bir mabeyn-ci olarak da eski hariciye nazrlarndan ve sadrazamlardan Ahmed Tevfik Paa tarafndan yaplan vki teklifi zerine Sultan Read'in bamabeyncisi olmutur. Bu ztn Osmanlca Sultan Read'n Saraynda Grdklerim" adl hatrat tr eserinden bu vefatlar ve baz safahat aktarmaya alalm. Diyorki; Ltfi Simv: "Ftraten zeki olan Sultan Mehmed Read han mkemmel bir tahsil grmemiti. Arapay bir hayli okumu ve Mevlevi trikinde yol almakta olduundan Fars'aya pek nem vermiti. Bu esnada ok gzel bir ekilde konutuu da grlmtr. Trih'lede megul olup, Osmanl trihini ve bilhassa ecdadnn menkbelerini iyi bilirdi, sene ay devam eden Bamabeynciliim esnasnda padiahn iirle megul olduunu grmedim. Bu, anakkale'ye dir hnkrn yazd ileri srlen manzumeyi her kim inad etmise bana gre padiaha hizmet etmemitir. Osmanl padiahlar vak'a yapar, vakanvisler trihlerini yazarlard. stanbul'a gelen ecnebi hkmdarlarn byk askerlerinin ilk ziyaret ettikleri anakkale, ki kahramanne mdafas harbi ummde yegne medar iftiharmzdr. Hnkr oraya hi gtrmeden, Trk askerinin o mareke-i azamette ibraz ettii hamaset hakknda kendisine iir isnat

etmek doru bir hareket deildir." Bylece bir iddia ortaya atm oluyor, bamabeynci Ltfi Simv Bey biz de, bu iddia ile sayfamzda bir deerlendirme yerine tarihilere ve aratrmaclara bu mevzuyu haber veriyoruz. Ltfi Simv Bey Bamabeyncilik gnlerini anlatrken,hatratnn 88.sahifesinde padiahn fart- nezaketi yni Sultan Read'n yksek nezaketi hakknda bir ifadedir bu. Diyorki: ".Terbiye-i mcesseme itlakna seza olan Sultan Mehmed Hn'n fart- nezketi vard. O derecedeydi ki, vkel ve baz zatlar ile mkalemesinde, arz ederim, istirham ederim gibi hkmdar istimali yni kullanlmas caiz olmayan tbirat kullanrd buna dir mingayri haddin haddim olmayarak maruzatta bulunarak nezaket-i hmayunun suistinal eidlebil-mesi ihtimalinden bahsettim. Birgn padiah bir zatn fikSLTAN 5. MEHMEU dan- terbiyesinden terbiyesinin asndan ikyet ettiinden, ifadei ahanelerine itirazen arz ediyordum bu hle Efendimiz sebebiyet verdiniz baz adamlarmzn iltifat ve nezaketi ahanelerini takdir edemeyeceklerini defaatle ar-zetmitim dedim. (Bizim de burda aklmza bir vak'a geldi yeri gelmiken ilve edelim. Efendim, Zlfl smail Paa Hazretleri, Sultan Abdlmecid'in cariyelerinden domu bir paadr. Ancak hangi sebebe istinadense Saray'dan dar karlm ve her halde iddet mddetine de riayet olunmam olmal ki, criye yeni izdiva yapt zata hmile olarak gitmitir. Bu anlalr anlalmaz, hanedan bu meseleyle megul olmu fakat hanedan mensubu olarak tesbit etmemitir. Onun yetimesi ile alakal olarak btn yaplmas gerekenler yerine getirilmi. Paalk makamna ykseltilmitir. te bu zt ile bir gn mkaleme esnasnda Sultan Read, Zlfl smail Paa'ya buyur ederken, "Birader yle otur!" demek nezaketini sergilemitir. Tabii asil bir zt olan paa da bunu hi bir zaman istismar etmemi, Hanedan- Osmaniya'nn en ufak bir leke phesinden mutazarrr olmamas iin kaderine rza gstermitir.. Bu vesileyle biz de bu vak'ay kayda geirmi olduk.) Bunlar ifade ettikten sonra Ltfi Simv Bey'in ifadelerine avdet edelim: "Sultan Read'in nezketinin daha ocukluunda bir mmeyyiz vasf olduu ocukluunda, pederleri Sultan Abdlmecid ile zmir'e giderken padiah rahatsz etmemek iin kendis arlncaya kadar, scaktan fevkalde muzdarip olduu kamarasndan kmadn hikye buyurdu. Tenezzhlerden avdet ederken evlerimize yaklatmz srada baktip ile aciz'in arabasna dima bir yaver gnderip, ihtiyar- zahmet edip, saray'a kadar gitmekten ise doruca hanelerimize avdet etmekliimizi emrederdi.. Biz de arz- teekkrle maiyet-i hmayununda gitmek erefinden mahrum edilmemekliimizi istirham ederdik. Arkadalardan bazlar halsiz ve rahatsz olduu zaman bilvasta defaatle hatr sormaya nem verirdi. phesiz emri hmayunlar zerine mhadim-i ahane iki defa beray- iya det iin evime geldiler. Taam ederkende latif ve iltifat- mahsus olarak, meyvesinden veyahut tatlsndan acize gndermeyi unutmazd. Hnkr dima redingot giyer, birisini kabul edecei zaman dmelerini iliklerdi. Padiah hi bir vakit ceketle gremedim.

Htt; seyahatlerde de redingot giydiinden, biz de ayn elbiseyi tercih ederdik. Fikrimce buras biraz mbalaal ve hususuyla gayriamaliydi. Padiahl esnasnda, uy'u bulduu gibi iret etmezdi. Kendisine pek muhabbe-ti olan byk biraderi 5. Mehmed Murad'm veliahtl, zamannda nezdine gittik e padiaha zorla konyak iirdiini hikye ederdi." Sultan Read'n ok kuvvetli hafzas olduunu da haber veriyor Ltfi Simv Bey: "Hatratnn 89.sahifesinde; Hnkr eyhuhiyetine ve duar olduu mesane illetine ramen birok seyahatler yapt gibi, Cuma namazn da muhtelif camilerde ed ederdi. Saray'da kald gn-ler vakti msaid olduka klk bahesine giderek her cinsini iyi bildii ve pek de sevdii gvercinlerle elenirdi. dama mahkum olanlarn tasdikini baka kalemle yazard. Padiahn hafza kuvveti pek mkemmel idi. Mkaleme esansnda vu-kuat- mziyeyi en kk teferruatyla nakl eylerdi. Bir gn mefruat idaresi depolarnda ve paslar iinde bulunup temizlenen gayet gzel bir altun kafesi takdim ettikten sonra biraz muayeneden edip bu kafesi ammi-i mkerremleri Sultan Ab dlaziz zamannda, huzuru hmayuna kabul edilirken iinde, iki ndir ku olduu halde somaki odann iinde sferann ve baz ecnebilerin suret-i mahsusada kabul edildikleri daire koridorunda grdn beyan etti. Hazinei hassaca icra ettiimiz tahkikattan ifadat- ahanenin mahz hakikat olduu tebeyyn etti. Bu kafes ii, indelzt krkbe senelik vak'a idi." Ltfi Simv Bey, hatratnn 91. sahifesin de, padiahn ekindii eyler balyla unlar yazdn gryoruz. "Hnkr zel diresine kalorifer yaplmasna muarz id. Gzlerine zarar verecei korkusuyla bunu istememekteydi. Ayrca elektrik ndan da ekinirdi gazeteleri ve ktablar gzlksz okurdu. Odasnda yalnz olduu zamanlarda yar karanlk denecek derecede hafif bir kla iktifa ederdi. Gnedende muzdarip oldundan bahede gneli havalarda emsiyeyi bana tutard." Ltfi Simv Bey, hatratnn 91. sahifesinde, Trablusgarb'm zayiinden kim me'sl, balyla bir not dm, buna bir gz atalm: "Tevecch ve itimad- hmayun eseri olmak zere maruzatm dima nazar itibare alr ve suret-i hususiyede kabul edecei sefirlere ne yolda idare-i lisan edeceini tenezzlen sorard. Birinci defa huzurlarna kabul ettikleri zevat ile hin-i mlakatta, emirleri mucibince dima hazr bulunurdum. Sadaret mazullar, beray- arz tebrik bayramn 2.gn (yni bayram tebriki iin) mabeyni hmayuna gelmeyi adet etmillerd. talya muharebesi esnasnda bayramn 2.gn sabahleyin nezd- ahaneye giderek o gn arz-i vcud edeceklerini tahmin etti-im H.Hilmi ve Hakk Paa'lar haknda evamiri ahanelerini istifsar ettim. Huzur-u hmayunda bulunan Veli-ahd Vahidedin Efendi Trablusgarbn zayiine sebebiyet veren Hakk Paa'y evketmeab efendimizin tabiiki kabul buyur-muyacaklarn ifade etmesi zerine, ben de, cevaben Hakk Paa bignah olup, zaafmzn bamza bu felketi getirdiini, fikri kasranemce bu iki sadaret mazulunun ayn muamele grmeleri iktiza edeceini arzettim. Padiah; maruzatm kemali skunetle istima buyurduktan sonra, paalar gelince haber veriniz. kisini beraber kabul edeceim deyip, bu acize hak verdi." Ltfi Simv Bey'in hatratnn 118. Sa-hfesinde:

"Abdlhamid'i Sn-i'nin rtihali" balyla unlar okuyoruz: "10/ubat/1334 Hakan' mahl, ecel-imevuduy-la vefat ettiinden makam- saltanat ve hilafeti ihraz etmi bir hkmdar hakknda, ifs lzm gelen merasim-i ihtira-miye ile byk pederi Sultan Mahmud Hn-i sni'nin trbesine defnolundu. Kendisi; tehalik ve tehdid ile yerini ald, devr-i inklab adl eserinde hikaye ettiim eserimde, biraderi Sultan Murad'n cenazesine kar byk hrmetsizlik gstermi ve bu hareketi infial-i umumiye mcib olmutur." Demektedir. Hemencede, Abdlhamid Hn'un arkasndan da, mstebitlikleri diye bir blm am bylece Simvlerin, Abdlhamid Hn'a kar byk ve farkl bir baklar ve bu baklarn menfi olduunu bu ifadelerden anlamak kabildir. Bamabeynci Ltfi Simv Bey Sultan 5.Mehmed Read'n r-tihalini, hatratnn 132. sahifesinde yle naklediyor: "1334/Temmuz/1918'de beray-i tedavi gren Bavye-ra'da vki Steklin kasabasnda bulunuyordum, letafetli havas, menba sular vede hamamlar ile hret bulan bu gzel mahal, Karlsbat ve Mahlabat kaplcalarn pek andrr. kamet ettiim Viktorya Otelinin direktr 3/Temmuz gn orada nerolunan bir gazeteyi vererek, padiahnzn vefat ettiine dair bir telgrafname var, manzurunuz oldumu dedi. Bir cmleden ibaret olan telgrafnameyi kemli teessrle okudum. Son ziyaretimde zat- ahaneyi biraz yorgun buldumsa da, ehresinde katiyyen ar hastalk alameti yoktu. Harbi Umm gibi buhranl bir zamanda hemen hergn bin eit havadis yayldndan bunu da o zmreye dhil ettim. Ertesi sab^h Berlin gazeteleri bu kara haberi te'yid ettiler. Hatta gazetelerde 4/Temmuzda icra olunan cenaze merasiminde, Mehmed Sadis ad altnda tahta kuud eden, yeni padiah Vahideddin'inde isbat- vcud ettiini bildiriyordu. Sultan 5.Mehmed Read'n vefatndan te'sirat- samimiye-mi, halifenin insanlk kaidelerine muvafk olan bu cenazede isbat- vcud edii, bizlerin zntsn tdil etti. Bir padiahn; selefinin cenazesinde bulunmamas kadar, irkin bir hl tasavvur edemem. Avrupa hkmdarlar arasnda pek ndir olan bu hl biz de vukuat- diyedendir." Gryorsunuz sevgili okurlarm; Ltfi Simv Bey, bu hu-susda ince ince Vahideddin'e hislerini belli ederken, aslnda Sultan Abdlhamid'e atmadan edemiyor. Muhterem okurlarm; Ltfi Simvi Bey; hatratnn 135. sahifesinde, orduya ve donanmay hmayuna demek suretiyle bir beyanname yaynladn bildiriyor, yleki: "Emir'l m'minin olan hakan ve bakumandanmz, kardeim Sultan Mehmed-i Hmis'in hepimizi alatan ziyaiyle, emir ve kumandanz ele alyorum. Senelerden beri bin mklat iinde Osmanl ve slam trihine hanedanm iin anl sahifelere ilve eden siz arslanlar yurdunun kahraman yavrularna memnuniyet-i ahanemi beyan eder, ve bu uurda Hakk'n rahmetine kavuarak, er meydanlarnda can vermi olan heday- keml-i hrmetle anarm. Din ve vatanmzn selmeti iin imdiye dek pek kanl bir suretde kahraman mttefiklerimizle omuz omuza devam ettiimiz muvaffakiyet dolu harb seneleri her halde azalmakdadr. Fakat; henz bitmemitir. te bu gne kadar olduu gibi Cenab- Hakkn, hakl dvamzda dima bizimle beraber

olacanda zerrece phe etmiyerek, ayn savlet-i Haydrane ile dmanla savamada devam ediniz. Her yerde kemli ehametle tadnz sancam size dima zafer ve muvaffakiyet yolu gstersin, inayet-i Bari ve imdad ru-haniyet-i peygamberi siz kahraman askerlerimin muin ve zahiri olsun. Mehmed Vahiddedin Sultan 2.Abdlhamid Hn'da, Sultan 5. Mehmed Read'da bu cihan savann feci badiresinin nihayetini grmeden dnyadan el ve eteklerini ektiler. Bu ok ar yk, kendini bu makama hazrlamadn, nk srann kendisine gelmeyeceini bir sohbetinde ifade eden en kk kardeleri Mehmed Vahideddin'e brakm oldular. Sultan Read Eyb Sul-tan'da Halic'in sahilindeki ebedi istiratgh olan trbeye defnedildi. O semtin o yce sahabi Halid bin Zeyd'in ruhaniye-tiyle, huzurda oluu merhum padiahn tercih etmesinde mutlaka hissemenddir. Sultan Read'n Hanmlar Ve ocuklar Osmanl tahtna 5. Mehmed unvanyla oturan Sultan 5. Mehmed Read, 2/Kasim/1844' de eski raan saraynda Glceml Hanmdan dnyaya gelmitir. 4/temmuz/1918'de Kadir gecesinde ikindi namaz vaktinde vefat vukubulmu-tur. 9 sene, 2 ay, 7 gn sren dnemi, Osmanl padiahlarnn hi bu kadar pasif olduu grlmemi olarak gemiti. mrn be izdivala geirmitir. lk kadnefendisi Gen-ce'de 1855'de domu bulunan Kmres bakadmefendidir. 1872'de Ortaky'deki sarayda izdiva eylemilerdir. Bu hanmn Sultan Read'dan sonra 2 sene, 9 ay, 27 gn yaadn biliyoruz. 30/Nisan/1921'de Kmres hanmn vefat vuku-bulduunda, istanbul'umuz dman izmeleri altnda yaral bir ceyln gibi inlemekteydi. Kocasnn Eyb Sultan'daki trbesine defnolunmutur. Bu izdivacn meyveleri olarak, ki t-ne erkek evladlar dnyaya gelmitir. Vefatnda 65 yan, bir ay gemiti. Sultan Read'n 2. kadnefendisi ise, Kars ehrinde tevel-ld eden Drr-i Adn, yni cennet incisi mnasna gelen ady]a bilinen hanmdr. Padiahn kendisinden nce dr-i bekaya intikal eylemitir. Vlideba kknde 1909/Ekim/17'de vefat: vukubulmutur. Vefatnda 49 yandan 6 ay kalmt. zdivac esnasnda 16 yandayd. ehzade Necmeddin Efendinin annesidir. Ftih'te Glt kadnefendi trbesindedir. Sultan Read'n 3.kadnefendisi Adapazan'nda 15/Ekim/I869'da doan Mihrengiz kadmefendi'dir. 12/Ara-Ik/1938'de 69 yanda olduu halde skenderiyye'de hane-dan- Osmaniyenin umumiyetle yerletii yer olan Attarin Camii caddesindeki mevkye yerleti. Vefatnda burada bulunan mer Paa trbesine defnolundu. ztuna Bey, bu hanm ocuksuz gsterirken, aatay CJluay Bey, Hilmi Efendi adl ehzadenin annesi olarak gsterir. Nazperver kadnefendi padiahn 4.hanmefendidir. 1870'de istanbul'da dnya'ya gelmi 1930'da vefat etmitir. Pek cemiyetkr bir insan olup, 1.cihan harbinde stihlk-i milli cemiyetini kurmu olduu gibi hastanelere byk yardmlarda

bulunmutur ve Trk tiyatrosuna hmilik etmitir. Doduu gn len kznn ad Refia sultanhanm idi. Hayatnn son iki senesini stanbul Vniky'de yaad. Padiah 5. Mehmed Read'n son evlilii de Dilfirib kadnefendi ile olmu 1890'da doan hanmefendi, 1953'de 63 yanda olduu halde yaad Erenky'de kanser hastalnn sonunda vefat etmitir. Daha sonra 1925'de baytar olan bir subay ile izdiva yapd ve bu evliliinden bir olu olmutur. Sultan Read'n kz ocuklarna gelince Refi'a Sultanha-nm'dan baka kz olmam olduu grlyor. aatay Uu-ay bu kz'dan sz etmemekte, ztuna Bey bu hanimsul-tan'dan bahsetmekle beraber 1888'de doduu gn vefat etti demektedir. Sultan Read'n erkek ocuklar ise, tane olup, 1873'Ortaky Saraynda doan Mehmed Ziyaeddin Efendi, 1938'de Msr'da skenderiye'de Ebu Kr caddesindeki ikametghnda ld. Hanedan'n 1924'de yurd dna karlmas zerine ecnebi bir gemi ile s tanbul'a turist olarak gelmi ancak vapurun gvertesinden doduu ehri seyredebil-mitir. Her ne kadar transit turist olarak karaya kmsada, zabta derdest edip, gemiye geriye gtrmtr. Ziyaddin Efendi pek mkemmel bir kanun virtiz olduunu ztuna Bey kaydederken, Tanburi Cemil Bey'in plklarna kanun ic-rasiyla itirak ettiinide ilve eder ztuna Bey. Mehmed Ziyaeddin Efendi, be izdiva yapm ve hayli ocuk ve torunlar olmutur. Sultan Read'n 3.olu tbir-i dierle enkk olu ise, 2/Mart/1886'da Ortaky sarayn da dnya'ya gelen mer Hilmi Efendidir. 2/Kasm/1935'de skenderiye'de vefat etmi olup, mer Tosun Paa trbesine defnolunmusa da, buralar Ceml Abdlnasr dnemi iinde istimlak edilmitir. 5.Mehmed Read Hn'n 2. ve ortanca olu Mahmud Nec-meddin Efendidir. 23/Haziran/1878'de Kurueme Saraynda domutur. Mzisyen olup, 35 ya iindeyken kalp rahatszlndan vefat eyledi. ocuu olmamtr. Sultan Read'n Sadrazam Ve eyhlislmlar Sultan Read, Osmanl tahtna kuud ettiinde sadaret makamnda Ahmed Tevfik Paa bulunuyordu. Bu sadaret Tevfik Paa'nn ilk sadaretiydi. Bundan sonra daha defa sadarete geldi ve pek hazindir, sonuncusu, Osmanl'nn son sadareti olmu ve devlet-i li ye trihin anlan arasna intikal etmitir. Tevfik Paa Hseyin Hilmi Paa'ya devretti 5/ 5/1909'da. Bu vazifede Hseyin Hilmi Paa 8 ay, 8 gn kalabilmi 12/Ocak/I910'da yerini brahim Hakk Paa'ya devrederken, 1 sene, 8 ay, 19 gn grevde kald. Bu arada da, Trab-lusgarp elden kt. 30/Eyll/191 l'de Kk Mehmed Said Paa sadarete getirildi ve bu grevi 31/Ocak/191 l'e kadar 3 ay, 1 gn srdrebdi. Ancak ayn sadrazam mhr 6 ay, 22 gn daha nezdinde tutarak, bylece son sadareti, 22/tem-muz/1912'ye kadar srerek dokuz defa gelmi olduu sadrazamln noktalam oldu. Said Paa'dan sonra Byk Kabine denen hkmet Gazi Ahmed Muhtar Paa riyasetinde teekkl etti. Paa drt tane eski

sadrazamin bulunduu kabineyle ancak 3 ay, 8 gn srdrebdi bu hkmeti. 29/Ekim/1912'de makam- sadaret Kbrsl Mehmed Kmil Paa'ya tevcih olundu ve bu sadaretin, 2 ay, 25 gn sonra mthi bir basknla tamamlandnda 23/Ocak/1913 Kmil Paa'nn son ve 4.sadaretini tamamlam oluyordu ve sadaret Harbiye eski nzn Mahmud evket Paa'ya tevcih olunmutu. 4 ay, 19 gn sonra bir suikasd sonucu Mahmud evket Paa pek cretkrane ekilde katledildi. Sadaretde, 1 l/Haziran/1913'de Prens Mehmed Said Halim Paa'ya tevcih olundu. Said Halim Paa bu makamda 3 sene, 7 ay, 23 gn sonra sadareti braktnda Osmanl devleti iin sonuna yaklayordu. Mehmed Talat Paa 4/2/1917'de greve geldi. 14/Ekim/1918'e kadar sadareti muhafaza etti. Ancak padiah 4/Temmuz/1918'de vefat ettiinden Sultan Read'n son, Sultan Vahideddin ilk sadnazam olmutu. Bylece 9 sene, 2 ay, 9, gn sren dnemi dokuz kii ile geirmitir. eyhlislmlarnn sralamasna gelince o hususda yle bir cetvel kmakta: Sultan Mehmed Read Hz.leri, Osmanl tahtna oturduunda makam- meihatde Osmanl'nn 160.eyhlisinm olarak, Dastanl Mehmed Ziyaeddin grev bandayd. Bu zt Sultan Abdlhamid hakkndaki doruluu vki olmayan fetvay vermi olduunu da belirtmeden geemiyoruz. Bu eyhlislm fetvasndan dokuz gn sonra makamdan iskat olunmutur ve yerine, 8 ay, 8 gn kalaca meihate, Pirizde Mehmed Shib Efendi getirildiinde 5/5/1909'ken, ayrl, 12/Ocak/1910'da vukubulmutu. Ondan boalan makama elebizde Hsni Efendi vazifede 6 ay, 1 gn kalm ayrlnda takvim 12/7/1910'u gstermekteydi. Musa Kzm Efendi bu greve geldi ve 1 sene, 5 ay, 20 gn kald onun yerine 31/12/191 l'de Abdurrahman Nesib Efendi getirildi. 6 ay, 22 gn sonra; 22/7/1912'de, Mehmed Cemaled-din Efendi getirildi. 6 ay, 3 gn srd m ei ha ti. 24/1/1913'de 166.eyhlislm Mehmed Esad Efendi eyhlislm oldu. 16/Mart/1914' de 1 sene, 1 ay, 23 gn sren grevden sonra yerine rgbl Mustafa Hayri Efendi makama geldi ve 2 sene, 1 ay, 23 gn srnce 8/Mays/1916'da ayrlp, yerine Tortumlu Musa Kzm Efendi ile devam edildi. 14/Ekim/1918'de ayrlrken, 2 sene, 5 ay, 7 gn sren bir hizmet verdi. te merhum padiah Sultan Read, bu meihat esnasnda hayatnn sonu gelmi bylece de, son eyhlislm Musa Kzm Efendi olmutur. Neticeten syleyebilirizki Sultan Read on yla yakn dneminde sekiz zat ile bu mei-hati yrtm oldu. Bu padiahmzn dnemini anlatmaya altmz satrlar, dnya durduka anlacak olan, anakkale kahramanlarna, ehidlerine ve gazilerine byk islm milletine hediye etmi olduklar zafere minnetlerimizi bildirmek suretiyle tamamlamay vazife bildik.

SULTAN 6.MEHMED VAHDEDDN Babas: Sultan Abdbnecid Han Annesi: Glist Hann Doum Tarihi: 1861 Vefat Tarihi: 1936 Saltanat Md.: 1918-1922 Trbesi: am'da, Yavuz Sultan Selim Camii Avlusundadr. 2/ubat/1861'de stanbul'da Dolmabahe Saraynda, Sultan Abdlmecid Hn'n Glsti Kadnefendiyle yapt izdi-vadan dnya'ya gelen Mehmed Vahideddin Efendi, Abdlmecid Hn'n en kk oluydu. Aabeylerinden Mehmed Murad, Abdlhamid ve Mehmed Red Han'larn peinden 4. oul olarak Osmanl devleti tahtna oturduunda 36. padiah ve mslmanlarn 100. halifesi olmak erefini ihraz ediyordu. Tahta ktnda pek ak olarak kendisinin bu mevkie hazrlanmadn, kendisine srann geleceini ummadn ifade etmitir. Bu pek cesur ve samimi bir aklama olarak kabul edilmeli-dir. Tahta kt trih olan, 4/Temmuz/1918'de 57 yan, 5 ay, 2 gn gemiti. Saltanat'n kaldrl trihi olan l/Kasm/1922'den, sevdii vatanndan rtl basklar hasebiyle ayrl arasnda geen 18 gn yalnz halife sfatyla olmutur. Vefat ise, talya'da San-Remo'da kalb rahatszlndan vukuu bulmutur. Byk bir yoksulluk iinde hayatn tamamlamt. Na alacakllardan karlmt. Suriye Devlet Reisi buna sahip kt 16/ Ma-ys/1926'da vefat eden 6. Mehmed Vahideddin Hn, am'da bulunan Sultan Selim Camiindeki makbereye defnolundu. Sandukas zerine konulan prin levhada: "Trklerin Hka-an ve slamlarn halifesi Cennetmekn Sultn Mehmed Va-hideddn-i Sdis b.Sultan Mecd Hn, Hazretleri. 1926" ibaresi yer almaktadr. Son selmlk merasimine 3/Ka-sm/1922'de kmtr. Emekli kaymakamlardan Melih Yulu Beyefendiden dinlediimiz gibi, Bayezid'de Sahaflar arisnda mrn sahaflk yaparak geirmi bulunan Nizam am-ca'nin yaad ve mahdumu evki Bey tarafndan nakledilen bir hatra, stanbul eski valilerinden Ali Haydar Yulu Bey'in mahdumu kaymakamlktan emekli Melih Yulu Bey'in birbirlerini dorulayan bilgilendirmeleri yledir: Bu-nuda eski babakanlardan Mehmed emseddin Gnaltay Merhum, zaman zaman Bayezd Camiine Cuma namazna aeldiinde namazdan sonra koltuunun altnda bir muntazam pakette eski ve kymetli bir eser olduu halde, Nizam Amca'nn sahaf dkknna gelir biraz istirahat eder ve yanndaki kitab ortaya kor zerinde bir miktar konutuktan sonra makul bir fiyata Nizam Amca'ya kitab verir imi. Yine byle gelilerinden birinde, sz nasl olduysa Sultan Vahided-din'den alm ve merhum babakan unlar anlatm: ".Sultan Vahideddin Sultanahmed Camiinde selmla km ve burada ilk snnet eda olun dugunda camide bulunan cemaatin iinde muhtelif saflar arasnda yer alm bulunanlar bu gn hutbeyi Sultan okuyup, namaz kldrsn eklinde nidalar ykseltmiler. Padiah; bu

durumu sessizce karlam ancak talebleri yerine getirmemi.Her zamanki gibi selamlk treni icra olunmu. Namazdan kldnda da Vahideddin Hn, arabasn doru Topkap Sarayna ektirmi ve oradaki btn her eyi listeletmi ve bu listeyide nsha hlinde tanzim ettirmi birini kendinde alkoymu. Birini Topkap saray me'sulne vermi dierini de ehrema-netine gndermi. Bylece Saray'daki mallar adet bir listeyle tesbit ve teslim etmek suretiyle hakknda ileri srlmesi muhtemel iftiralarn nn kesecek tedbiri ittihaz etmi. te bu Cuma namaznn son Cuma selml olduu iieri srlmtrki galib ihtimalde budur. Sultan Vahideddin, Hilfet-i Seniyyenin Osmanl emanetine geiinden o mahut Cuma namazna kadar hi bir yerde cemaat padiahdan imamet ve hutbe talebinde, hemde Cami iinde hotbehot isteme yoluna gitmemitir. Bu durumda padiah bir tertibin iinde olduunun ve durumun vahamet kesbettiinin uur ve anlayyla ok sevdii vatanndan ayrlmann plnlarn ve bu hususda da kendisine gizli veya aikre terk-i vatan tavsiyesinde bulunanlar biraz daha fazla kaale ald nokta-i nazarna gelmitir. Nitekim, TBMM'side l/Kasm/1922'de padiahn kaldrlmasn kararlatrm olduundan, 3/Kasm'da yaplan Cuma selaml meclisin bu kararn padiahn kabul etmemesi eklinde mtalaa etmekde kabildir. Bu durumun, kararn teblii nin yetitirilememesinden kaynakland da dnlebilir. ztuna Bey'e gre Sultan Vahideddin Hn, son Cuma namazna 10/Kasm/1922'de sadece halife sfatyla katld mnasna gelen bir bilgi veriyor ki, meclis kararna gre tabi-iki yle, fakat Vahideddin Hn'a gre ylemi? Bu istihfamdr! Cevab rz- mahere kalmtr. Bu anekdotlardan ve nakillerden sonra 16/Kasm' 17'ye balayan perenbe gecesi Vahideddin Hn Yldz Saraynda kk sarayda kald. O gece yarsndan sonra Dolmabahe Saraynn rhtmna geldi, binmi olduu bir istimbotla ngilizlere ait Malaya Zrhlsna geti. O Cuma gn selamlk merasimi yapmak kabil olmad. Malaya zrhlsyla Malta Adasna giden padiah burada bir ka gn kaldktan sonra Hicaz'dan ald davet zerine erif Hseyin'in nezdine gitti. Aklnda hac yapmakda bulunuyordu. Tif'de erif Hseyin ile yapt sohbetlerde ok zeki birisi olan Sultan Vahideddin bu eski tandnn, eriflerden olmas hasebiyiede, kendisinden hilfeti almak dncesini tadm hissetti ve en ksa zamanda buradan ayrlmay karar altna ald. Dnd hac farizasn da aklndan karp, bir emri va-kye maruz kalmamak iin hzla hareket edip, talya'ya son gnn geirdii skenderiye'den atlayverdi. Genova'yla, San-Remo'da hkmdar muamelesi ile karland. talya h-kmetide resm trenle Sultan Vahideddin'i istikbal etmi idi. Bay ztuna; Hanedanlar ad ile bilinen ve ok de erli eserinde 340. sahifede u ibareyle milletimizin %95'nin malumat olmayan bir bil giyi sunmaktadr. Biz de buradan alntlayalm: "Trk gazetelerinde neri yasaklanan San Remo deklarasyonunda, saltanat hukukunun mahfuz olduunu, saltanatn ilga edilemeyeceini, TBAOT'nin anayasa tdilini anayasaya gre padiah tasdikine sunmakla

miikelelf olduunu belirtir. Saltanat'la hilafetin ayrlmasn reddeder." Diyen ztuna Bey, kaynak olarak da, u ifadeyle bizleri bilgilendirmekte: "Metni RMM, Oriento Moderno gibi dergilerde ve zamann Avrupa gazetelerinde vardr. (kr.Jean-Louis-Bacque-Grammont, Sur le Pelerinage et Quelques Proclamationsde Mehmed 6 enExil,Turcia, 14,Paris 1982,226-47) Bu mtalaalardan sonra merhum Sultan Read'n yerine geen bu padiahn dnemini anlatmaya geelim. Ancak; Do.Dr.Mehmed Trenek tarafndan hazrlanm ve "KTA-BEV" neriyat tarafndan baslp, fikir dnyamzn istifadesine sunulmu olan "Trk Romannda gal stanbuiu" adl eserin kapann hemen arkasnda yer alan u ifadeyi buraya almadan geemeyeceim: "Mtareke dnemi Trk trihinin en karanlk safhalarndan biridir. Drt yla yakn bir sreci varlik-yokluk mcadelesi iinde geirmenin sknts ve bunalmlar yannda, kabul edilmesi ok g bir yenilginin faturasn Trk insanna dettirme gayreti, vatansever her Trk'e ikencelerin en byn tattrmtr. nsanmzn o gnlerde ektii skntlar, gsterdii kahramanlklar, ibirlikilerin yapt ihanetleri, en ayrntl bir ekilde ele alan metinler, romanlardr. Bu alma romanlarn dnyasndan mtareke dnemine k tutmay hedeflemekte, bu gnn okuyucusuna yaananlar hakknda yeni deerlendirmeler yapma imkn sunmaktadr." eklindeki ifade ile bu ilim adam Doentimizin ifadesine itirak etmekde ilmin gerei olup, tasvirin olaylar hafzada bulundurma etkisini anlayan bir nesle kavutuumuzun ve bu neslin kendisini retim alannda gsterdiinin bir ifa desidir bu satrlar. Merhum Muzaffer Gkman Hoca'yine merhum Ahmet Refik Altnay Hoca'nn Trihi Sevdiren Adam adyla yazd eserde bunu haber vermesini takip eden bir ifade olarak buluyorum Do.Dr. Mehmed Trenek Bey'in ifadesini. imdi bu eserin vcud bulmasndaki saik, bir lkenin payitahtnn igali ve orada yaayan payitaht insannn ve messeselerinin beyz ksur yl sren hr, mreffeh ve dnya'ya hkim yaps karlat bu sosyolojik vak'a sonunda nasl geti, nasl tahamml olundu ve nice alt edilip, bamszla, hrriyete avdet edildi? Bunun cevabn stanbul igali zerine yazlm 28 roman zerinde yaplan incelemeler yoluyla perde arkas olaylar, isimsiz kahramanlar, nice hin bilinenlerin fedakra-ne rollerine devamlar bu romanlarda arka pln denen hususlar hatrlatlm, duyurulmu ve bir akclk iinde yetien nesillere renme imkn sunuluyor. Bylece de, Milli Mcadelemiz millete yaplan bir kavgann en teferruatl fakat her biri bir deer olan anlatmda byk iler gren dinleyeni bu milletin fedakrlarna minneti olduunu hatrlatan bir hazinedir bu romanlar. Yeni nesiller bunlar okuduklarnda umulurki, hi bir ideoloji onlar saptrmayacak, din-i islm itikat ve ibadeti iinde, vatan sevgisinin, mmet-i millet anlayyla, adalet ve insafa ball hasebiyle dnyamzn hasretle bekledii tiryak, yni kurtarc ilc mahlkat- beeriye'ye sunabilmenin bahtiyarln izn-i ilhi ile yaayacaktr.

Cihan Savann Sonu Ve Mtareke Sekiz cephede dmanla bouan anl askerimiz, hi bir yerde kafi ve kesin bir malubu olmad halde 1914'de balayp, 1918'de nihayetlenen bu melhame-i kbrada ortaklarnn pes etmesi zerine yalnz kaldndan mnferid sulha raz oldu. Bu savaa sokan ttihat ve Terakki cemiyetinin ihanete e hatas drt milyona yakn askerimizi bu badireye sokarken, bunlarn altyzbine yakn ehidler zmresine iltihak ederken, bir milyon askerimizde eitli sakatlklarla harp mll oldular. Byle bir zayiatn byle bir sakat ve hasta saysnn cemiyet plnnda husule getirecei en mhim vak'a, hayat mcadelesinde yardmn mutlaka erimesi gereken byk bir kitle ile kar karya gelinmesidir. Bu kadar ok ehidin yansnn evli olduu ve bunlarn bir ka ocuunun bulunduunu nazar itibare alrsak, karmza iki milyona yaklaan e ve ocuk says karki, bunlarn ihmali bir cemiyetin, bir milletin mahvolmasna yeterde artar bile. 8/Ekim/1918'de istifa ecten Talat Paa dolaysyla ttihatlar kabinesi ekilmi, yeni padiah Ahmed Tev-fk Paa'y makam- sadarete getirdiysede, bu sadnazam kabinesine ittihat almama kararndayd. Bunu da uygulamaya kararlyd. Buna karlk da ttihat ve Terakki politikasnn amansz muhalifleri kabinede yer almaktan tevakki etmilerdi bu yzden Tevfik Paa kabine tekile muvaffak olamad. Ayandan Mir Ahmed zzet Paa'ya makam- sadaret teslim edildi. Paa,iinde bol bol ittihatnn bulunduu bir kabine tekile muvaffak olur. Dahiliye nazrlna Ali Fethi (Okyar) ve Bahriye nazrlna da Mondros imzacs Hseyin Rauf (Orbay) Bey'ler getirilir. Ahmed zzet Paann Sadareti Makam- sadarete gelen A. zzet Paa hz.leri kabinesini ok ksa zamanda ve ilerinde eski rollerini oynamaa hazrlanan cemiyetin baz kiilerininde yer ald surette tekil eyledi. Bu durum da, bu haydutlar cemiyetinin sada solda saklanm bulunmay becerenlerin te'sir ve telkininden kur-tulunmadin gstermektedir. Bunun da hikmeti urasyd ki; bu kabinenin kurulmas esnasnda Talat, Enver, Ceml ve dierleri henz lkeden kamamlar saklandklar mahallerden kendilerinin kamasn kolaylatracak kabine tekiline vastal.olarak te'sir etmilerdi. Tatet Paa ve kabinesinin istifas; Bulgaristan'n mtareke yapmak istemesinden, Avusturya-Macaristan'nda i karklklara duar olmas, Almanya ile stanbul arasndaki tren ulamnn durdurulmas hasebiyle, Osmanl devleti de mtareke talebinde bulunmaktan baka are kalmamasndan domutu. Zira Talat Paa ve kabinesi erkn hayatlarn ve midlerini vede cemiyetlerinin bekasn temin edebilmeyi beslemi olsaydlar mtarekeyi oktan imzalamaya hazr olurlard. Bu midi tamamalarnn eskiden beri ya biz mahvoluruz veya mtareke ve

sulh yapmayz dorultusundaki propogandalardr. Bu propogandaya zt hem de taban tabana zt olan mtarekeyi imza etmek hareket-i merdanelerine(l) pek de uygun dmeyeceinden bu gnde hkmeti ellerinde tutmay mnasip grdklerinden istifa yolunu seerek, iin iinden kmay tatbik etmilerdir. Halbuki zzet Paa kabinesi ittihatlarnda yer ald bir kabine olduundan byle gz boyaiay-clma lzum yoktu. Eer bunlar merdlik olsun diye yaplyorsa karagz gibi perde arkasnda oynamaa ne lzum vard. Ya mtarekeyi kabul etmezler veyahud Cavit bey, Rauf bey ve zzet Paa vesaire kabine erkn gibi cemiyetin ileri gelenlerinden mrekkeb bir kabineye de bu ii yaptramazlard. Kendi szlerinin erleri olduklarn isbat iin muharebeye devam ederlerdi. Acaba neden byle yapmadlar da, hempalarna mtareke imza ettirdiler? Bu sualimin cevabn tabii devletler tarafndan yaymlanacak beyaz, san, krmz, mavi kitaplar gsterir ve belirtir. te bu suretle perde altnda oyun oynayan bu haydutlar Ahmed zzet Paa kabinesine mttefik devletler tarafndan teklif olunan eraiti kabul ettiklerinden, drt sene devam eden bu byk savadan lkemizi mthi bir zarar ve manen tkenecek derecede hurdaya kardlar. Dorusunu sylemek lzm gelirse on seneden beri padiahlk oyunu oynayan bu arsz ve yaramaz ocuklardan da daha fazla ne beklenebilirdi? zzet Paa kabinesi gnderdii murahhaslarla mttefik devletleri tarafndan mtarekenin imzalanmasna vazifelendirilen ngiltere donanmas kumandan Amiral Galtrop cenaplarnn yazp dzenledii mtareke ahkmn hemen ayn denilecek ekilde kabul ve 31/ekim/1918 tarihine rastlayan Perembe gn imza ettirdi. Mtareke artlarnda anakkale ve Karadeniz (stanbul) boazndaki mayn vetorpillerden temizlenmesi, kalelere asker karlmas yazl olduundan; bunun gerei mttefik devletler karaya asker karp, kaleleri igale ve torpillerin toplattrlmasna girierek, anakkale boazn giri ka uygun bir hle koymaa balar balamaz yukarda sylendii gibi stanbulda baz mahallede Goben zrhlsnda misafire-ten bulunan Talat Paa, hempalar ile birlikte stinye koyunda bulunan ad geen Goben zrhlsnda toplanp ngiliz filosunun stanbul limanna girmesinden nce bir Alman gemisiyle Karadeniz yoluyla Rusya ve Almanya'ya firara ayak atmtr. Mehmed Selhaddin Bey, Bildiklerim adl kymetli ifaatlarla dolu eserinde Talat Paa in bu firar zerine unlar ifade ediyor: "stanbul'dan firara muvaffak olan eski sadrazam Talat Paay pek eski tanyanlardan biri olarak hakknda bir ka hususa temas etmek isterim. Talat; bundan yirmi-yir-mibe sene nce kendisini tanyanlarca kabul edildii gibi, muhabbet beslenecek bir ahs, ho sohbet ve ok nkte-dan, misafirsever bilhassa hukuk tanr, arkadala layik kiilerin banda gelirdi. Kuvvetli bir tahsil grm olmamasna ramen ok zeki bir gend. Sultan Abdlhamid'in, hl felketi gnlerinde franszca renmee alm ve bu lisan pek gzel konuur olmu idi. Cesaret sahibi ve mteebbis olduundan idar ilerdeki baars vard. Talat; kibir ve azametden uzak, arkadalar

hakkndaki muamelesi oka ahbab ve dost kazanmasna vesile olmutu. Merutiyetin ilnndan nce ok nzik davranlar gsterirdi. Ne varki cemiyete girdikten sonra pek fazla deiti. Eer, eski halini bu cemiyetlerde sahibi selahiyet olduunda devam ettirebileydi btn akranlarndan hakikaten temiz ve ilerlemeye lyik bir gen olurdu. Ne reki girmi olduu cemiyet herkesin ahlk ve dncesini zehirledii gibi Talat'n da ahlak ve davranlarn bozmu adet kendisini bir cani hline getir mistir. Gzlerini hret hrs brdgnden o sevdiimiz ve beendiimiz Talat, bambaka bir hle gelmitir. Pek yazkdr ki; bu cemiyetlere katlan kimseler baka trl hllere dalp, insaniyet ve hukuku hatrlayamayp, insanlktan uzaklayorlard. te Talat gibi ne yaptn bilmez hle geliyordu. ttihad cemiyetinin dier reislerinin kama utancn uygulamalarn normal saymay kabullensek bile Talat'n firar akla hi gelmezdi. Biz; Talat' sznde du-rur zannederdik nk Talat'n devleti ya cemiyet kurtaracak veya memleket cemiyetin elinde mahv olacak dediini bilenlerden olduumdan, on senedenberi felketten felkete srkledikleri devleti byle kertip yuvarladklar batakdan kurtarmak veya bsbtn batrmak klarndan birini seerek, hi bir tarafa savumadan bu gzel iddiasn leme gstermeliydi. ttiha ve Terakki cemiyetiyle dier cemiyetlerin Osmanl lkesinin reis-i ekberi ve eazmndan olan Talat by le firar ediverince dorusu bizleri de hayret ve aknlk iinde brakyor. Biz; Talat'da medeni cesaret gryorduk. Byle davran gsterenlerin firara kalkacan hi aklmza getiremezdik. Talat'n bu umulmadk ka, hem kendisini nemde elde tuttuu ve tutturduu cemiyetleri ldrm ve Osmanl lkesinde bundan sonra bunlar iin bir sosyal hayat brakmamtr. Talat ve hempalarnn kalar millet ve memleket iin teekkre deer olsa gerektir. Eer bunlarn ve dayandklar kuvvetlerin lkemizde nm ve nianlan kalsa idi hi phe edilemez ki imidiye kadar iledikleri gnahlarn binkat fazlasn irtikb ederler. Millet-i mazlumeyi akl ve fikre gelmiyen felkete sevk eylerlerdi. Talat ahs itibariyle sevebildiim bir kiiyse de, devlet ve millete yapt ktlkler ynnden ayn- nefretim olmutur. Gerek bu kaaklardan gerek bu gnde lkede yaamaya devam eden cemiyet yeleri ve ileri gelenleri eski rollerini yapmaa devam etmek istemeleri yakn da cezalarn bulacan grmek millete nasib olacakdir. "Mar- srma dide'ye mevl gne gstermesin" Mehur darb meselince haydutlar cemiyeti reisleri ve yeleri gibisini Cenb- Mevl bir daha memleketimizde icraat yapmaya ve te'sirlerini gstermeye frsat vermesin. Bu mazlum milletede olanlardan ders almay nsib buyursun. Bunlarn kendilerini bir daha aldatp, kullanmalarna asla msaade etmemek zere kararl olmaldrlar." demektedir. Cihan savann son devrelerinde galeyana balayan efkr ummiye Taiat ve arkadalarnn bu ekilde firarlarnn vu-kubulmas zerine nefretleri artm ve gazetelerin rivayetine bakarsak Zt- Hazreti Hilfetpenahi'de zzet Paa'ya kabinede ittihat grmek istemiyoruz beyan buyurduklarn, stanbul'daki

ittihat artklar ne yapacaklarn arm ve tereddt iinde byk bir tel iinde debelenir hle dmlerdir. Bu vaziyet karsnda devlet ileri sekteye uramaya balad. zzet Paa kabinesi ahalideki dncenin galeyane gelmesiyle birden bire hedef hlini ald. Bir kyam ve isyan ile ykilmaktansa is'tifa yolu ile bu iin iinden kmay nefis ve menfaatlerine uygun olur diye karar alp ekilmeyi tercih eylemilerdir. Ahmed zzet Paa ok deerli bir devlet adam, fenne ok eilimli fevkalde bir asker olup, iktidar sahibi kimseler arasnda mmtaz bir mevkide bulunmaktayd. Bu zattan milletin daha ok baarlar bekledii herkesin teslim ettii hakikattendir. Sadareti ise 14/Ekim/1918'de balam ve sade ce 28 gn srmtr. Burdan da anlalan olabilir ki, ttihatlarn kapa dar atabilmeleri iin tekil ettirilmi bir kabinedir. Hemen ilve edelimki, Sultan Vahideddin zzet Paaya sadareti teklif ettiinde Paa, 24 saat izin istemitir. Sebebi ise, devrin mehur tccarlarndan olan enitesine ald teklifi bildirmek, eer ilerini tasfiye ederse sadareti kabul edeceini, ilerini tasfiyeyi kabullenmedii takdirde de grevi red ettiini bildirmek karar aldn sylediinde, enite bey, byle drst bir kaimbiradere sahip olmann bahtiyarl iinde gn iinde tasfiyeyi gerekletireceini vaad etmesi zerine Ahmed zzet Paa grevi kabul ettiini padiaha ertesi gn bildirmitir. Bu vak'ayada bakarsak, pek de geici bir kabine kurmak zere i ba yaptna inanmak gleiyor. Devlet ve memlekete faydal hizmetlerle devlet gzndeki nmn trih sayfalarnda kayda muvaffak olmas her zaman takdire ayandr. Ancak zzet Paa nasl oluyorda bu ekya ve haydut etesi reisleriyle bir araya gelip nasl .olup da, bir zaman ittihat hkmetin bahriye nazr olduunu harp esnasnda da, Rus hududu kumandanlnda bulunmu ve Anadolu vilayetlerinde ittihat ve terakki cemiyeti tarafndan yaplan zlm ve cinayetlere msamaha ile bakmtr. Maalesef Ahmed zzet Paa bu adamlarn her trl emirlerine uymu dnce ve gayelerine hizmet etmitir. 3u canilerle bilittihad hareket etmek hele u son savada bunlarn arzusu zere hizmet vermek adet ittihadlarn byk cinayetlerine itirak demekti. Ahmed zzet Paa bu ittihatlara boyun emekle ve dediklerini yapmakla hareket tarz hi bir mnaya yoramadrnz hllerdendir. Paa'nn bunlarla hibir iliki srdrmeyip lkeyi bunlarn haydutluklarndan kurtaracan: md ediyorduk. Halbuki ortaya koyduu icraat ve bu da srf ittihatlarn korunmasna imkn salamak iin kabine kurmu olduu zann uyand. Tabii bu apayr bir acaiblikdi. Nihayetinde Ahmed zzet Paa kabinesi istifaen inhilal edince, makam- sadarete de Londra sefirimiz Ahmed Tevfik Pasa (Okday) hz.leri tyin buyrulmutur ki,takvimler o gn ll/Kasm/1918'i gstermekte olup, 13/Ocak/1919'a kadar, 2'ay,2'gn sren bir sadaret dnemi gereklemitir. Yeni bir kabine ile Tevfik Paa 13/Ocak'dan 4/Mart/1919'da Damad Mehmed Ferid Paa'ya brakmak zere 1 ay, 22 gn daha makam- sadaretde kalmtr.

Ahmed Tevfik Paann Sadareti Ahmed zzet Paa hz.lerinin istifas vukubulduunda, sada-zamlk fahametl, devletl, Ahmed Tevfik Paa hz.lerine tevcih buyurulmu ve Paa yeni kabineyi tesbit edip, tyinleri padiahn tasdikine arz olunmutur. Hemen de vazifeye balanmtr. ttihatlarn ba ne zaman siksa hemen sadarete Tevfik Paann tyinleri artk allr hllerden oldu. Bu bakmdan ttihatlar da, Paann bu sadaretinden dolay memnun olduklarn saklamaz oldular. Zaten bunlarda yalnz sadrazam hz.ierinden deilde, kabinede mateessf ounluu tekil eden ittihat vekillerden yardm bekleyip mstefid olmak isterlerdi. Mamafih bu defa midlerinin pek bouna gideceini yardm beklemeleri yle dursun grevdeki ittihatlarn mevkii memuriyetlerini muhafazaya anslar olmadn, ekilme mecburiyetinde kalacaklarn umduk. Zira bundan byle Zt- evketmeab Cenb- padiah! ile teba-i sadka-i ahaneleri olan millet-i masume, lkede ittihat ve terakki nam altnda bir cemiyet grmek istemedikleri gibi o cemiyete mensup olanlarda devlet hizmetinde bulundurmak istemiyorlard. Buna ak bir deli! olmak zerede derizki; cemiyetin ve reislerinin zlumlarna nihayet verilmesi iin Osmanl topraklarnda bulunan teb-i sadka-i ahane ile bu zlumlarna tahamml edemiyerek, terk-i diyar eden ve lke iinde bulunan vatanperveran- millet, hz. padiahiye mracaattan hli kalmyorlar. Buna bal olarak da Msr'da bulunan hakiki vatanperverler tarafndan bir ok imza ile de 8/ara-hk/1918'de aadaki sureti yazl arza-i telgrafiye Fransiz-caya tercme edilip takdim klnmtr. Telgrafnme Suretidir Cenb- Hakk' mr ve evket-i ahanelerini mzdad buyursun. On senedenberi ittihad ve terakki cemiyetinin dahii ve harici takib etdii siyaset-i sakime, memleketi bu gnk hl-i felkete vardrm ve bu mddet zarfnda hakiki vatan-perveran tarafndan slah- idare nmna ibzal olunan mesi maalesef muvaffakiyet-i bah olamamtr. Taht-i l baht- Osmaniye clus-u hmynlar memleketimiz iin fathaisaadet olduunda phemiz olmadndan ittihad cemiyetinin hatimei mr makamnda, telkki olunmu ve bianenaleyh mevadd atiyenin hkipay ahanelerine arzna c'ret edilmitir. Evvel: ntihab muvafik- merutiyet olmayan meclis-i mebusann feshi ve memalik-i mtemeddine de olduu ve-cihle kanun diresinde serbest intihabat icras. Saniyen: Heyet-i yan'a evsf- kanuniye'yi hiz olmayarak cemiyet tarafndan taayyin ettirilen azalarn ihrac. Slisen: Yeni teekkl eden Tevfik Paa kabinesinde, ittihada mensup rical bulundurulmamas. Rbian: ttihat ve terekki cemiyeti tarfandan on sene-denberi ceraim-i siyasiye ile mahkum edilenlerin bil istisna ve bilkayd art afvi.

Hmisen: Cemiyet- i ittihadiyenin; ceraim-i siyasiyyeye tatbik edememesinden n arazen ceraim-i adiye ile mahkm ettii ehasn ide-i mahkemeleri. Sdisen: Milleti billzum harb-i ummye sevk eden kabine ile on seneden beri gelen ve birok ceraim irtikab eden ve cemiyetin ef al-i cinaiyesine msaade ve itirak eyleyen ittihad kabinelerinin ve her hususda icray nfuz ile kabineleri ellerinde bulunduran resay ittihadiyenin hemen hep-siyle taht-i muhakemeye alnmalar. Sbia: Memlik-i ehanelefinde mevcud ittihat kulbleri-nin sed- bendleri ve imdiye kadar asayii ihllden ba bir ie yaramayan bu cemiyetin mesleinde ki anari fikri ve ruhunun imhas neye mtevafk ise onun icrasiyla memleket ve millete rahat yz gsterilmesi. Saadet-i millet ve selmet-i memleket nmna mevadd- mruzamn biran evvel, mevkii tatbike vaz'i hususuna msa-ade-i seniyyelerinin ayan buyrulmas, bbmda ve kat'bei ahvalde emir ve ferman padiahmz efendimizindir. "Yukardaki telgrafn iinde bulunan beyanlardan anlalaca gibi milletin hissiyat bsbtn deimi, memleketi anari, istibdad, haydutluk ve asayiin bozukluunun ta vana vurmasnn msebbib ve tevikisi olan ittihatlar ve onlarn reislerini bu zlumlann bir daha yaanmamas iin bir dakika bile grmee tahammlleri olmadn ve olmayacan ortaya koymaktadr. Farmasonluk, siyonistlik gibi halk aldatc ve uyutucu cemiyetlerden doup hayat bulan ittihad ve terakki cemiyeti on seneden beri gsterdii ahs ihtiraslar ve ad cinayetler ile devlet ve milleti bu gnk hle getirmi olduundan, bunu anlamayan hi bir millet evld kalmamtr. Bundan byle milletimiz, bu cemiyet ve benzeri cemiyetler gibi olanlarndan nefret edecek ve kendi milleti terbiyesinin gerei ve ica-batndan olacak davran ve yaay nazara dikkate alacak hi bir anari ve zlm ileyecek cemiyet ve de organizasyonlara frsat tanmyarak, cihanda parlak mazisinden ald gzellii, gelecekte de yaamaya ve yaatmaya elbette devam edecektir. Btn bu sylediklerimiz, kuruluundan henz be - on gn gemi bulunan Tevfik Paa kabinesinin icraatnn neticesi olarak ortaya serip, isbat etmektedir. Eer Tevfik Paa, kabine mensuplar iinde yer alm bir ka tane ittihaty nzirlkdan uzaklatrrsa, icraat dahada gzel yryecektir. nk; bir mnada hkmette olmak ayakta kalmaya hizmet etmekde, bu ete cemiyetinin reisleri, bu destei ellerinin altnda bulamadklarn da, siyasete veda edecekler bylece de, ne izleri nede nianlan kalacaktr. Bundan byle, bu mazlum ve masum ahaliyi ayaklar altna alp, onu tabanca ve eitli silahlar ile sindirecek, devleti onun bunun keyfine bilhassa Almanya mparatoru Wilhe!m'e bir cemile olsun diye onun arzuyu heveslerine hayat bahetmek iin milleti savaa evke cesaret edecek g bulamayacaklardr. imdiye kadar bu Almanlardan millet adna aldklar borlan, yine Almanlardan aldklar silahlara demiler ve bu al veriden kendilerine milyonlarca liralk contalar karp, milleti a, susuz ve plak brakan ne bir zihniyet nede cemiyet kurulmas asla mmkn olmayacaktr.

Sadrazam Ahmed Tevfik Paa hz.leri tam olduu btn mkemmel sfatlan ile yukarda saydklarmz ortadan kaldracak icraat yapabilecek evsafda olduu gibi bir daha, byle tekilt ve cemiyetlerin nn kapayacak kanunlar bulabilecekdir. Buna bal olarak, Tevfik Paa gerek sefir olarak gerekse bundan nceki sadaretlerinde gsterdikleri alma disiplini ve adalete nem veren tarz, beklenenleri yerine getirecei intbamzi hayli glendirmektedir. Velhasl Tevfik Paa'dan pek ok muvaffakiyet gsterecek mmidini tayoruz. Yapaca ilk in ise ittihatlarn .melanetinden lkeyi kurtarmas, asayi-i milletin}vekarna uygun hle getirmesi hususudur." Diyen 2.Abdlhamid'in ifre ktibi Meh-med Selhaddin Efendi, Bildiklerim adl eserindeki bu satrlarla o gnn efkr-1 ummiyesinin beklentisini ne kadar gzel ve akc bir ifadeyle ulatryor, deilmi muhterem okuyucularm. Sultan 5.Mehmed Read hn hz.lerinin; dr- bekaya intikali zerine Osmanl tahtna oturup, ayn zamanda hilafet-i islmiyyeyi temsile hak kazanan, 6. Mehmed Vahideddin han- adl hazretleri, sadrazam Tevfik Paa hz.lerinin baarmasn istediimiz hususlar iaret ederek, kendisine yardmc olacan beyan edip yksek selahiyetini takviye edeceini syleyerek isabet dolu ifade de bulunmutur. Diyen Mehmed Selhaddin Efendiye katlmamamz mmknm? nk Sultan Vahideddin; millet ve memleketimizin duar olmu bulunduu esef verici durumdan kurtaracak tedbirleri bulmaya gayret sarfedip, baarabilecek kimse olarak grlmektedir. Varl; milletimizin ykselmesini temin iin, refah ve saadetini salamada gayret gsterecei phesiz olduu gibi bu yolda gayret iin bir hediye-i ilhi olduu gzlenmektedir. nk padiahmz efendimiz hz.lerini gren gzler, kendisinde harikulade zek prltlarn mahede etmektedir. Ayrca da, pek cesur bir kimse olup, fevkalde silah kullanma maharetinede sahiptir. Derin dncelere dalan, bunlar tahlil edip, pek gzel ifade edecek yksek kabiliyete sahiptir. Ve de; keke milletin talihi olayd da, taht- l Osmaniye'ye, ok daha nce oturmu olsayd. Bylece memleket ve millet bu gn iinde bulunduu durumu ok byk ihtimalle yaamaya bilirdi, Szn ksas halife-i mslmiyn ve padiah olan Sultan Vahideddin hn, u sknt ve kahredici buhranlar dneminde, bir takm yenilikler ihdas ederek, areler aramaya koyulduu grlmektedir. Ki; Cenb- Mevl yr ve yardmcs olsun. Diyen Mehmed Selhaddin Efendi,o devrin yaayan insan olarak u temennisini de u szlerle satrlarna dkm: Yukarda; evsaf- celilelerini serde altmz Sultan Vahi-deddin'in yaps ve olaylara baknda rol oynayacak haleti ruhiyesi, cennetmekn biraderi Sultan Read gibi ttihatlarn oyunca olmayacak grnt ve kanaati pek net ortaya koymaktadr. Bu yzdende bu haydutlar etesinin, artk do-lablarn memleket sathnda kolay kolay dndremeyecekle-ri pek tabiidir. Btn bu akla kar zten hkmet arkn ellerinde bulundur ma ansn elde edemeyecek olan ittihatlar, dnya defterinden silinip gideceklerdir ve bylecede farmason ve siyonizmin menfaatlerine hizmet etmek iin kurulmu olan bu cemiyetin; kendi

ahs menfaatlerine el uza-tamayacaklar gibi, hizmetine girdiklerinin ihtiyacat olar lkeyi; zaif drme plnalarn da tatbike koyamayacaklardr. Memleketi harebeye evirmi bu adamlara milletin himi hi ihtiyac yoktur. Millet-i necibenin artk bu gibi gzel szlerle kandrlmasna imkn yoktur, nk millet butr bo szlere kulak vermemek kararn verip, uygulamaktadr. Hrriyet vede, merutiyeti muhafaza, padiahn emanetindedir o da, bu koruma grevini titizlikle yerine getirmeye kararldr. Bunun byle olacana; Japonlarn Mikado'suna benzer ekilde merutiyeti seven bir kii olarak, hepimizi midlendirmekte-dir. nk bizim raz geleceimiz hususda yle farmason ve Siyonistlerin arkasna snp da, merutiyet grnts altnda, zulm ve istibdad grmemektir." Demek suretiyle me-rutiyet'in meveret olmas ve istiarenin geniliini hatrlatp, milletin benimsediini ifade etmesi, Abdlhamid Hn'n cidden sevenle ri arasnda bu hkm deklare eden pek kimseye rastlamadmz belirtirken, bu ifadeyi mhimsemek durumunda olduumuzu hatrlatmak isterim. 4/Mart/1919'da Ahmed Tevfik Paa'nin yerine Osmanl devletinin 215.sadrazam olarak, Mediha Sultanhanimn 2. zevci, Sultan Vahideddin'in enitesi olan Dmad Mehmed Ferid Bey getirildi ve Paalk nvanda birlikte verildi. Bu ztn sadaretinin tamam be defa olmutur. lk biribirinin peisra olmak zere 2/Ekim/1919'a kadar temadi ettii grlmtr. Bu trihde M. Keml Paa'nnda tavsiyesine uygun olarak Ali Rza Paa 216. sadrazam olarak mhr hmayuna sahip olmu ve 5 ay, 7 gn sonra infisal etmitir. Buda 8/Mart/1920 trihini bulmutur. Bu zatdan sonra da, Salih Hulusi (Kezrak) Paa makam- sadarete gelmi bu zt'da aynen Ahmed zzet Paa gibi 28 gn vazifede kalabilmitir. Sh Paa infisal ettiinde trihler 5/Nisan/1920'yi gsteriyor Dmad- ehriyri Mehmed Ferid Paa sadaretinin 2. merhalesine ayak basyordu. Bu sefer ise birbiri pei-sra iki kabine kurdu. Bu kabinelerinin mr tkendiinde takvimler, 21/Ekim/1920 trihini gstermekteydi. Ferid Paa'nn be sadaretinin mddet-i mr, 1 sene, ] ay, 15 gn olmutu. Sultan Vahideddin'in tahta geiinden sonra geen gnler, lkemizin trihte Timur'un Anadolu'yu istilsnda ve Hazreti Yldnm'in Ankara ubuk Ovasnda 1402'de urad malubiyetten sonra yaadklarn trihimizde yalnz brakmamtr. Sulh kapsn aralamak, Mondros mtarekesini imzalamak, Dman kuvvetlerinin igalleri mtareke ahkmna riayet etmeden srdrmek, meclis-i mebusan basmak, lkemizde yayaayan dini ayr aznlklarn milletin asl sahiplerine hakaret ve hayatlarna kast etmeye yardm eylemek gibi tahamml zor zaman dilimi olarak gemitir. imdi aaya alacamz Damad Paa'nn servenini, nemli bir arka pln kayna olan Sultan 2. Abdlhamid'in ifre ktibi olan Mehmed Selahaddin Bey'in Bildiklerim adl kitabndan Osmanl-cadan sadeletirerek naklediyoruz: Damad Mehmed Ferid Paa

Osmanl sadnazamlar arasnda her nne gelenin hin dedii biri var ki, mukadderatn zerine yklemi olduu pek ar yk, her kulun tayaca siklette deildir. Osmanl slm devletini izmihlal noktasna kendi elleriyle ekip getiren ttihat ve Terakki.cemiyetinin, TaPt Paada dahil, hi birisine bir vasf-i mmeyyiz olarak, "HAN" damgas vurulmamtr. Htt Osmanl donanmasn tutup da kendisi balarnda olduu halde Msr'n as valisi Kavalal Mehmed Ali Paaya teslim eden Amiral Hin Ahmed Paa bile milletimizce hatrlanmamaktadr. Damad Mehmed Ferid Paa ise akla geldiinde derhal hin vasf, isminden ayrlmaz bir para olarak peine eklenmektedir. Tabii ki igale uram bir devletin ve milletinin idarecileri cidden ok zor grev ifa edebilirler. Mstevli dmann eit eit talepleri, me'suliyet sahibi idareciler tarafndan yerine getirilmesi veya red edilmesi kolay ilerden olmayp, rsle eki arasnda yaamak gibidir. Hele bu igal; mslman bir milletin dman, gayri mslim olan milletlerin ittifak etmeleri hlin de gerekletiyse, savan getirdii fevkalade artlara bir de dini hasmln getirdii adavet gz nne alnrsa, cidden karmza kan va'kalar tahamml fersa, mukavemeti gayri kabil artlar sergiler ki, bu ii yaadmz u yllarda ya dedelerini dinlemi olanlar, yahud igallere dir hatrat ve resm raporlarn doru yazlmlarn okumu olanlar bilebilir. Bir de 1974 senesinde Ordumuzun yapt indirme ve karma hareketi olan "Kbrs Bar Harekt" ncesi Kbrs Adasnda yaayan soydalarmz ve Yunanistan ve Bulgaristan devletleri aznl olarak o lkenin imdiki topraklar olan ve dedeleri'nin zamannda Osmanl Devleti olan topraklarnda yaayanlar bilebilirler. stanbul'un igalini mteakip geen zaman dilimi, tahta km zatta da, o ztn sadare te tyin etmi bulunduu sad-razamlarda da her an zehir ien kii haleti ruhiyesi meydana getirmitir. Son padiah ve sadnazamlar arasnda yer alan, Mehmed Ferid Paa hakknda menfi propoganda hla devam etmekte ve misl olarak, Necip Fazl merhum' un kaleme ald "Vatan Dostu Sultan Vahideddin" adl eser yznden hayatnn son gnlerinde stelik eker hastalndan mtevellid gzlerinin ninda ufl etmesi sonrasnda hapise girecekdi ki, merhum Ayhan Songar Hoca'nn gayret ve nfuzlu dostlar, Necip Fazl merhumun ilerlemi ya ve maluliyeti vede Allah'n byle bir zulme rza gstermemesi tecellisi, merhuma son dneminde bir hapisane maceras daha yaamamas neticesini getirdi. Damad Ferid Paa iin, henz durun bakalm bu sylediiniz adam hin deildir! Diyebilecek tek kii bile tasavvur edemiyordum. Bunun sebebide her eyden evvel yazar ve hatrat sahipleri arasnda, ie insaf ve hogr iinde bakabilecek, Sadnazam Paa'nin antipatik davranlar, kiiliinde byk tahavvlat gsteren mukallitlii, Anadolu'ya gnderilmesine mzahir olduu Mustafa Keml bada olmak zere btn milli mcadele nsanlarna, ceberut bir anlay iinde muamele gsterdiine dir, gerek vesikalar gerekse devrinin devlet adamlarnn ehadetleri kendisi hakknda hsni ahadet edebilecek

kimsede cesaret ve takat brakmamtr. Btn bunlarn tahliline vede Osmanl devletinin bu 215. sadrazamna dir biyografiye gemeden nce hem son Padiah Hz.Vahideddin'in hem de padiah burda brakp kendisinden nce yurddna kan, Damad Ferid Paa aleyhinde olmayan ve stelik lehine saylsa seza olan bir hatray, sevgili dostum, deerli insan, tasavvuf deryasndan devirdii gzel eserlerle de gnl mimarlarn, Dersaadet derghlarn kitaplatiran ve tasavvuf deryasnda kendisi de kulalar atan sevgili Mustafa zdamar kardeimin: "GNL CERRAHI NREDDN CERRAH VE CERRAHLER" adl eserinin 232. Sahifesinden alntlamay, trihin zerime ykledii bir grev saydm satrlarla yazm sslemenin bahtiyarl iindeyim. Buyrun okuyun sevgili okurlarm vede bu erkek sesinse bir Osmanl aile mensubu olduunu da grelim efendim: "..Osmanl hanedan ve zelliklede, Sultan Vahideddin ile ilgili resm ve gayri resm yalanlarn kendilerimde ok derinden yaraladam ifade eden mer Fethi Sami Bey; Sultan Vahi-deddin'in kesinlikle vatan hini olmadn, stanbul'dan kamadn kesinlikle cann kurtarma abasna girmediini stanbul'dan ayrlnn, nceden belirlenen vatan igalden temizleme operasyonu senaryosunun bir paras olduunu, bu son derece mahrem senaryonun, ok az kii tarafndan bilindiini, zelliklede M. Keml' in bildiini ve zaten bu senaryonun ona tatbik ettirildiini ve Sultan Vahded-din'in son ana kadar, mrnn sonuna dein, grev verdii bu kiilerin bu mahrem geree sadkate dnebilmelerini beklediini syledikten sonra unlar anlatt: -Sultan Vahdeddin, mrnn sonuna kadar yardm etdi Anadolu'da kendi iradesiyle balatd harekta!.. Htt yleki lmnden iki ay ncesine kadar bile btn olup bitenlere ramen hl mitvard. M.Keml'in gerei yanstan bir aklama yapmasn bekliyordu. 1940 ylnda babamla birlikde, Londra'da H.Park Otelinin lobisinde ay iiyoruz. Trkiye'nin Londra b.elisi Tevfik Rd Ara girdi ieriye. O girer girmez babam ayaa kalkarak, beye-fendi!.. Siz!.. M.Keml Paada, smet Paada, hepiniz bilirsiniz ki Sultan Vahideddin vatan hini deildir! stanbul'dan da kamamtr! Vatan kurtarmak iin iki trl oyun oynamak mecburiyetinde kaldn bildiiniz halde, ne diye adama vatan hini diyorsunuz? Babam byle parlaynca, Tevfik Rd Ara: Ha efendim, smme ha! Dedi: Ne Sultan Vahdeddin, ne Ferid Paa vatan hini deillerdir! Biz onu biliyoruz efendim! Ama bunu millete sylersek, biz gidelim siz gelin durumu doar!..." dedi eklinde konuan mer Fethi Sami Bey anlatmaya yle devam ediyor: "..Bu gnk Baltalimam Hastanesi, Damad Ferid Pa-a'nn sarayyd. Baltalimam Saraynn Boyacky tarafnda bir selamlk kk vard. Benim byk annem krk-bebin altna yaptrmt oray. imdi niversite alm oray. Onun yan tarafnda tahtadan bir kpr vard. Oraya Lz takalar gelir, bizim Baltalimam Saraynn bahesinde bahvan kulbeleri vard. Silahlarmz igal kuvvetleri tarafndan toplanmt o zamanlar. Maslak'daki ngiliz kararghnda duruyordu bu silahlar. Gz kara M-cahid Mslmanlar, o silahlan oradan ya

para pul bir eyler vererek alrlar ya alarlar getirirler, Ferid Paa'nn Baltalimam Saraynn bahesindeki o bahvan kulbelerine saklarlar, sonra da geceleri Lz takalanyla karya tayarak Anadolu'ya gnderirlerdi. Ferid Paa'nn sadrazaml- srasnda oluyordu bunlar. Adamn adn hine karanlara gnderiliyordu bu silahlar. Ferid Paa vatan hini deildi. Sonuna kadar elinden geleni yapt. ift ynl bir oyun oynamak mecburiyetinde kalyorlard o gnlerde, zira, igalciler, srekli olarak, M.Keml'in Anadolu'daki gizli grevini bildiklerini, onun oralarda stanbul hkmetinden koparak, bana buyruk hareket ediyormu gibi gzkmesinin stanbul tarafndan organize edildiini, onun yakalanp istanbul'a getirileme-yiininde yine istanbul hkmetinin bir taktii olduunu ifade ederek bask yapyorlard. O ift ynl oyunda o-ook zorlandlar Sultan Vahdeddin de, Ferid Paa da. M. Keml' i Anadoluya gnderdikten sonra, onu geri armalar, yakalanp getirilmesi iin emir ferman karmalar gibi eylerin hepsi bu ift ynl oyunun bir parasyd. " Neticeye gelince yine sevgili dostum zdamar'n u satrlarnda bulmak mmkn: "Sonra , her ey yan yatt, amura batt ama... Hakikat yle bir cevahir ki, hangi amura derse dsn, bir gn bir elde ykannca, tekrar parl parl parldamaa balar!." Peki iyi bu hakikati Cerrahi derghnda gelip anlatan Osmanl beyefendisi kimdir, dense, cevabmz Sultan 2. Abdlhamid'in torunlarndan olan mer Fethi Sami Bey efendi idi demek olur. Damad Mehmed Ferid Paa'nn Ksa Biyografisi Damad Mehmed Ferid Paa; ura-y Devlet azasndan Seyyid Hasan Efendinin olu olup, 1270/1853 ylnda stanbul'da dnyaya gelmitir. Anca hemen belirtelim ki pe derlerinin adnn banda yer alan seyyid kelimesinin, bizim anladmz mnada Peygamberimiz Efendimizin (s.a.v) ahfad olan seyyidlerle bir alakas olmadn merhum bnl Emin Bey deerli eserinin 2029. sh.de bize u malumat ltfetmi; "Taymis gazetesinde vefatndan bahs edilirken mensubu olduu ailenin esas itibaryla sluven ve Karada kylerinden Poasi Karyesinden olduu ve bu ailenin m. 17. asrda bir dereceye kadar hizi ehemmiyet olduu ve o srada islmi-yeti kabul eyledii beyan edilmektedir. Karada kyllerinden bir hristiyan ailenin mslim olmas mmkn ise de: "Karada kyls nesranidir/Mslim olsa yine olmaz seyyid" beyitiyle asl hristiyan olan ailenin evld ve ahfadnn seyyid olmasna bittabi imkn yoktur." Demek suretiyle bir hakikatin ortaya kmasna vesile oluyor merhum yazar Hasan zzet Efendi; Kapdan- deryalardan Mahmud Paa'nn kethdas imdiki tbir ile sekreteri Hac Ahmed Efendinin oludur ve umulur ki seyyidlik lakab bu haclk mnasebetiyle olmaldr. Hasan zzet Efendi'nin uray- Devlet reisi ve eski sadrazamlardan olan Arif Paa tarafndan siciline yazlan mtalaasnda msbet beyanlar yazdrmtr. Bu Hasan zzet Efendi, SdF nin Glistan'n

Trkeye tercme etmitir. Ferid Bey; genlik ylarnda hariciye mesleine intisab etmitir. Paris, Berlin,Petersburg ve Londra sefaretlerinde.ktib-i sni unvanyla bulundu. Daha sonrada, Londra elilik baktibliinden, Bombay baehbenderliine gnderilmek istenmisede kabul etmediinden yollamak kabil olmad. Sultan Abdlrnecid'in kzlarndan Mediha Sultan'n einin vefat zerine Sultan Abdlhamid gnderdii haber ile, kendisine bir zev beenmesini, evlenmesi lzm geldiini hatr-latd. Bu hatrlatmaya Mediha Sultan acsnn elan devam et-diini, bir mddet gemesi ricasnda bulunduunda, padiah bu cevaba saygl davrand. Bir mddet daha getiinde ihtarn tekrarlatan padiah bu seferinde kendilerinin beendii biri varsa iaret etmesini bu arzularnn yerine getirilecei-ninde teminatn vermi oluyordu nede olsa anneler ayrysa da babalan ayn zt olan iki kardedi Mediha Sultan ve 2. Abdlhamid hn. Fakat bir baka husus vard ki o da, daha sonralar Osmanl tahtna oturacak olan ehzade Mehmed Vahideddin ile Mediha Sultan, anneleri ve babalar bir kardetiler. Rivayet olunur ki, Necip Paa'nn arkadalarndan olan Mehmed Ferid Bey'i, Necip Paann cenazesinde grdnde beenen Mediha Sultan, bu beyle evlenmee msaid bakacan bildiren haberi, padiaha ulatrm. Padiah da o srada makam- sadaretde bulunan Kbrsl Mehmed Kmil Paa'ya verdii emirde ii ayarlamasn emretmi. Kmil Paa uzun aratrmalardan sonra iki namzet bulduunu, bunlarn birinin Sreyya Paann olu ekib Bey, dieriyse Hasan zzet Efendinin mahdumu Londra elilii baktibliinden mazul Mehmed Ferid Bey olduunu, stanbul'a getirtildiinde hem yakkllna ahid olunduu hem de terbiyesini pek gzel bulduunu bildirmiti. ekib Bey'i ise, biraz terbiye bakmndan naks bulduu ifadesini de, yazsna koymaktan ekinmemiti. Halbuki; ABD'de elilii srasnda ekib Bey'e bada reisicumhur Rouzvel.t olduu halde btn siyasi mahfiller hayran kalmlard. Eer Kmil Paa bu ii byle yaptysa bunun sebebi Mediha Sultan'n tercihinin Mehmed Ferid Bey'de olduunu bilmesinden doabilir. Kmil Paa padiaha yazm bulunduu tezkirede rtbei saniye mlik Ferid Bey'in bir rtbe ykseltilmesini ve ura-y Devlet azahina tyininide tavsiye etmekteydi.Trih olarak 1 7/r.ahir/1303-24/ocak/1886 gsterilmiti. Gelsin bir beyit bakalm Damad'n yakkllna ithafen; "Hiisn tab' kmile hayran olur ehl-i hayl ern lem grmemidir byle bir sahb cemal" Ferid Bey'in otuz yandan byk krk yandan kk olmas hususuda Mediha Sultann yannda gz nne alndn gsterir.1861 doumlu Sultan Vahdeddin'den byk olan Mediha Sultanhanm ile arada -be ya fark normal addetmek gerekir. Sultan Hamid; sadrazamnn tavsiyelerini yerine getirdi ve izdiva gerekleti. Mehmed Ferid Bey, 24/r.evvel/I306-29/kasm/1888 de vezaret ile taltif olundu. Bu terfi Balta-Iimannda Mediha Sultan'n yalsnda, hayatn ferah fahur

yaamakta olan Mehmed Ferid Paa da bir acaib te'sir husule getirdi. Birdenbire kendilerinde mthi bir siyasi iktidar hissinin uyand grld ve Abdlhamid gibi bir padiaha, karsn gnderen Damad Paa, Londra B.elilii grevini istemesi iin ricada bulundurdu. Tahmin edeceimiz gibi padiahn cevab, Mediha Sultan' akn, Damad Paa'y ise bedbin etdi Padiahn cevab yleydi: "Hemire! Oras mektep deildir! Pek mhim bir se-faretdir. mr-u siyasiyyeye vukufu olanlar tyin olunur." demek suretiyle mracaat ve hemiresinin efaatini retederken, enite bey ise bu cevab ret mnasebetiyle hayli gcendi bir daha padiaha bayramlamaya gitmedi. Damad Ferid Paa'nn bu boykotu, taa merutiyetin yeniden iln oian 1908'e kadar srd. Bir ok yln mnzevi olarak yalsnda geirdi. Merutiyetin iln, onu ayan azalna getiren bir fayda salad desek doruyu sylemi oluruz. Damad Mehmed Ferid Paa; lkede hkm ferma olann ttihad ve Terakki Cemiyeti olduunu grmesi, bu cemiyetin reislerine yaranabilmek gayesiyle ve bunlarn muavenetiyle byk bir makam yakalama arzusu bu etenin metdhine almaya balamasn getirdi. Bu hususda Ltf Simav Bey; merutiyet bayramnn ilk sene-i devriyesinde, 10/temmuz/1325-1909'da ttihat Cemiyetinin adna tertiplenmi yemekli toplantda Ferid Paadan yle bahsediyor: "Damad Ferid Paa bu ziyafetde gemi dnem siyasetine ve merutiyeti yeni den kurmak hususunda ttihat ve Terakki frkasnn yapt fevkalde hizmetine dir, uzun bir nutuk kraat etdii gibi merutiyetin ilnndan sonra, yni 2. Abdlhamid taht- saltanatda iken Pera Palas otelinde bah-se konu cemiyet ileri gelenlerinin erefine verdii bir ziyafetde daha evvel hazrlam olduu nutku okuyarak, ittihat ve terakkiyi gklere karmt." Lkin yapt bu medihleri benimsemeyen, bunlara iltifat etmeyen ttihatlar daha sonra paann ktlemelerine ve dmanlklarna mruz kaldlar fakat bu arada da paann kuma ortaya km oluyordu. Damad Ferid Paa; Balkan harbinden sonra Bulgar, Yunan, Srp ve Karada'n murah-haslarnnda katlaca ve Londra'da toplanmas karar altna alnm konferansa, 3. murahhas olarak seilmekle beraber hemen ertesi gn Bah riye Nazr vekili Salih Paa bu murahhaslk ile grevlendirildi. Kmil Paa'ya, Ali Fuad (Trk-geldi) mabeyn baktibi olarak meydana gelen deiiklii sorduunda,Kmil Paa'dan u cevab alm: "Ferid Paa kanun-i esas hkmne gre hi bir sebeb ve bahane ile memliki ahaneden yer terki caiz olamayacandan ben gidersem arazi terkine hi bir ekilde evet diyemem! Demi olmasndan bu artnda kabil-i icra olamayacana binaen, onun vazifelendirilmesinden sarf-i nazar olundu." Tabiiki diplomasi mesleinden byle bir anlayn yeri olmad aktr. Diplomat geinen byle vezir derecesinde bir ztn deil ilk mektep talebesinin bile ileri sremeyecei bir samalk olduundan, bu ztn sadece siyasi anlay noksanlndan deil, aklnn olup olmad sz konusu olur. Bu ahvle benzer hlini Ahmed zzet Paa dnemin de de okuduumuzu hatrlarsak muhterem

okurlarm Mehmed Ferid Paann davran bozukluu iinde olduunu daha iyi anla-nzlLtfi Simv Bey: ".Sultan Read'm Saraynda Grdklerim" adl eserinde u ifadeyi koymaktan kendini men edememi! "Devletin mlkiyyet-i tammesi zerine mtarekeyi imzalatmaya muvaffak olamazsam, hemen bir harp gemisine binip doruca Londra'ya gidip ngiltere Kral ile mlakat yapp ve ben senin babann kadim dostu idim. Arzularmn kabuln senden beklerim demek suretiyle teklifimizi kabul ettiririm." dncesini ileri srmesi artcdr. nk; ngiltere de Kral, bir nevi tasdik memurudur. ktidar tam me'suliyetle hkmetdedir. Mevcud kraln babasnn, dostu olduunu sylemek suretiyle mtareke imzalatacan akldan geirmek o beynin, akl ile arasnda bir kayi (aklk) olduunu akla getirir. Ahmed zzet Paa'da kendisine, Damad Ferid Paa'ya deli demesinin doru olmadn syleyenlere verdii cevap da; seneler evvel, Kmil Paa'nn bu zta deli dediini hatrladm da, ondan syledim! Demi olduu anlatlr. Eski sadrazam-ardan, Mareal Ahmed zzet Paa anlatm olduu u anek-dotlada, Damad Paa'nn bir izgiden dier izgiye geliinin izahn yapacak anlatm,ortaya koyar. Mareal diyor ki: "Mehmed Ferid Paa ayan meclisinde arkadamz idi. Efendimiz kabine tekilini bana tevcih ettiinde heyet-i vkely tamamlayabilmek iin eitli temaslar yapmaktaydm. Bu arada Ferid Paa' ya da efendim, bir ne-zaretide siz alsanz diye nezaket iinde beyanda bulundum. Cevab; "Aman efendim! Ben i'de bulunmadm, bir koca nezareti nasl idare ederim" demek suretiyle temaruz etdi. Bunun zerine uray- Devlet riyasetini alnz oras nezaretler gibi deildir dediini syleyen zzet Paaya, Damad Paa u cevab verir: "uray- Dev leti hi idare edemem nk orada riyaset edecek zat, devletin kavanin ve nizamatma vksf olmaldr, ben vkf deilim, reca ederim srar buyurmaynz" cevab zerine zzet Paa, ben srar etmiyorum, arzu edersiniz diye teklif etdim demek suretiyle anekdotu tamamlar. Ahmed Tevfikpaazde smail Hakk Okday Bey'in "Sultan Vahideddin Mtareke Gayyasnda" adl eserde 48. Sa~ rifede, meknuz kalm bir bombalama vakasn bizlere naklediyor: "zzet Paa kabinesinin 4. gn 18/ekim/1918'de Cuma gn saat 11.30'da yedi uakl bir Ingliz filosu tarafndan stanbul'un hayat ve hrriyetini tehdid eden hava akn yaplm, ayn gn leden sonra bu akn bir daha gerekletirilmitir. Bu saldrlarda elli kii yaralanm ve nice evler ve dkknlar harab olurken drd bayan olmak zere be kii ehid olmutur. nk bu tayyareler uu yapmakla kalmam ehrin meskn semtlerinden olan Mahmud Paa civarna bombardman yapmlardr. Bu bombardmanlar ise stanbul'da yaamakta olan ngiliz ve Amerikan kolonisi Dede Robert Kolej mdr ngiliz donanma kumandann u ifade ile takbih etmilerdir: 'stanbul zerine yaplan ve hibir asker oe insani sebebe dayanmayan hava aknlarna hemen son veriniz'. Btn mr yirmibe gn gemiyen zzet Paa kabinesi, bu ksack iktidar devrinde, akaa dayanm bir tabanca namlusu altnda gibi kabul ettirilen Mondros mtarekesinin olanca

mesuliyetini omuzlarna yklenmi ve ittihat paalarn ka fiili de talihsiz sadrazamn gnah defterine yazlmt." Demekte. Bylece bizim biyograflarn bahsetmedii vakay bir baka hatrat ile renmek ue nakle muvaffak olduk. Ahmed zzet Paann bu oak'ada yapaca ne olabilirdiki? te yandan Mareal Frane Despere'in bir cihangir azame-tiyle stanbul'a giride beyaz atyla bir Ftih edas taknmasn kltan keskin kalemiyle gurur cierinin enkanl damarna batrd kendine gel msekkini ile milletimizin ulvi hislerine tercman olan Sleyman Nazif Bey siyah ereve iine alnarak nerolunmu "Kara Gn" adl dehetengiz makale-siyle en arkl insan olarak bu kstah garply terbiyeye davet ediindeki cesaret ve inan kuvveti devrin sadrazamntn nleyecei bir msademe olamazd. O bakmdan son szmzn satrlar arasnda okurumuza daha ne hadiseler olduuna, istanbul'un mtareke hayatnn tam olarak kaleme alnmadn ve asil insanlar uradklar zulmn acsn ve haysiyet krcln sineye ekerek rzi maherde hesaplamak zere ketum olmay ve tas tara toplayp ahirete g tercih ettiler. Despere'ye yazlan makaleyi eitli menfi ifadeler ekleyerek tercme eden iimizde yzyllardr barnm tatlsu frenkler o azamet budalasn yle hle getirdiler ki, herif 'yok edin bunu!' diye barmaktan kendini alamad. Nianta'ndaki fakiranesinde aranarak yakalanmasna allan eski li, byk edip, mdhi ir Sleyman Nazif Bey, kuyruu titrek olarak saklanma yerine kibre kar kibir sadakadr hadis-i nebevisine uygun hl ile giyinip kuanp, Fransz askerinin nne gidip de buyrun aradnz adam benim! Deme ecaati devrin sadnazamnm biyografisiyle alakal olmamakla beraber, byle bir yiit ile hemsr olmak baka bir gzelliktir ve bizde bu gzellik bitinsin istedik. smail Hakk Okday merhum; Ahmed Tevfik Paann olu olup, Sultan Vahideddin'in kz Ulviye Sultan hanmefendi ile izdiva yapm damad idi. Daha sonra milli mcadeleye katlmak zere Anadolu'ya geen smail Hakk Bey bu teebbsn hanmna haber vermeden gerekletirmi olmann cezasn Ulviye Sultan ebediyyen kaybetmekte dedi. nk Sultan Hanm Anadolu'ya geeceini bana syleyecek kadar itimat etmeyen bir kii ile hayatm srdremem dncesini kafasnda tezekkr ettirmi ve nikhlanrken alm olduklar boama hakkn kullanm ve Ulviye Suttan Hanmefendi, smail Hakk Beyi boamtr. Daha sonralar smail Hakk Bey; Blend Ecevit'in validesi Nazl hanm'n teyzesi Ferhunde hanm ile izdiva yapmtr. Ferhunde hanm daha sonralar grt Ulviye Sultan' pek sevmitir. Pek ksa olarak zetlemeye altmz smail Hakk (Okday) Bey'in pederinin de son sadrazam Ahmed Tevfik Paa olduunu bir daha hatrlattktan sonra gazetecilik taraf da olan bu Osmanl yarbaynn yine Damad Ferid Paa'nn yaverlii grevinde bulunduunu da ifade ettikten sonra bize yukarda bahsi geen eserden u ifadeyi zetlemeye alaym: "Babli; milli mcadeleyi srdren Ankara ve dolaysyla balarnda bulunan M.Kemal Paa ile Saray'n yni Sultan Vahideddin arasnda alamaz bir sansr koymu ve padiaha gelen her eit habere el koyduundan Padiah ue Pa~ a

arasnda bir yaknlama vede haberleme kabil olmuyordu . Sultan Abdlhamid'in 1903'de am'a srp de btn rtbelerini ue nianlarn aldran divan harb kararna pek nem uermiyerek mirliini srdrmesini engellememek yolunu setii Deli Mir erke Fuad Paa bu Saray ile Ankara arasnda kurulmu barikat paralayacak Suttan Vahideddin ile M. Keml Paann haberlemesini salayacak vazifeyi talep eden Ankara'ya hayr dememiti. Hemen de saraya gelerek Sultan Vahided din ile grme talebinde bulunmu ue hemen huzura kabul edilmiti. Yz yan amakta olan Fuad Paa o mdhi heybeti gsnn tamamn kaplayan aslan yelesi gibi yayd bembeyaz sakal ile bir mehabet heykeli gibi fakat son derece hrmetkar tavr ue sesle: 'Efendimiz, velinimetim ehid babasym. Dier iki olumun son harpte aldklar yaralar daha kapanmad. cab ederse onlarda ben de feda olaym. Anadoluda mcadeleye girimi kumandanlar tanmam ancak s;;,e sunmak istedikleri emaneti ulatrmay bir ibadet ue sadakat olarak telakki ettim' dedikten sonra koynundan kard Heyet-i Temsiliye adna M. Kemal imzal mektubu takdim etmiti. Bu mektup da Damad Ferid'in infisal ettirilmesi taleb ediliyordu. Padiah bu ue dier isteklere scak bakt. Damad Ferid Paa 3. sadaretinden byle ekilmek mecburiyetinde kald. Deli Fuad Paa bu mektubu vererek kurulmu sansr duarn yk-vermiti. Sultan Vahideddin'in Deli Fuad Paaya syledii szle sayfamz ssleyip sona erdirelim: "Benim menfaatim,milletimin menafiine merbuttur. Mlletsiz padiah olmaz. Milletimin saadeti ve refahn isterim. Kanuni esasi ve merutiyete riayet edeceime yemin etdim. Etmemi olsaydm bile, merutiyete muhalefet etmemek iin verdiim sz kafidir. Meclis-i Milli intihabn (seimini) ok arzu ediyorum. Milli ordunun hulsu tamm olduuna kaniim." Sevgili okurlar bakanlk olsun,uray-i Devlet riyasetini zerine almaktan imtina eden mtevazi(!) ahsiyetden sadareti daha sonra hemde be defa stlenmesi izgi krklm? Yoksa mtareke teminini salayan Ahmed zzet Paann sadareti sonrasnda daha zor dnem aslnda daha kolay bir d-nemmiydi ki Mehmed Ferd Paa bu sadarete hemde, be defa itahla kotu? Yoksa; cidden igale uram bir devletin ynetiminde hem milli kalkmay destekleyecek hemde igalci devletleri suhuletle idare edebilecek bir Kardinal Ril-v kabiliyeti vehmetdiinden daha da zor olan sadnazamli tereddtsz kabul etdi? Aslnda btn bu sorular, cevabini artk rz- maher de bulacaktr. stanbul'da Harbiye semtinde bilindii, gibi Cemal Reid Rey'in ad verilmi tiyatro binas bulunmaktadr. Bu sanat ztn pederi, dahiliye eski nazrlarndan Ahmed Reid (Rey)Beyefendi u beyanla: ",.6. Mehmed kendisine ayan- emniyet ancak iki kii bulabilmi, bunlarn birincisi enitesi Ferid Paa (ikincisi dnr A.Tevfik Paa) bu zat.." demek suretiyle dnemi,shriyyeti yni yakn akrabalarnn yardmyla amay plnladn fakat isabet edemediini ifadan kanmayarak bildirmi olmaktadr.

Hrriyet Ve tilaf Cemiyeti ktidarm? Hatt Hmayun Sureti Veziri meali semirim Ferid Paa; Tevfik Paann vukuu istifasna ve sizin derkr olan ehliyyet ve dirayetinize binaen mesnedi sadaret uhdei kifayetinize ve meihat islamiyye dahi darl-hikmetil islamiyye zasndan Mustafa Sabri Efendi uhdesine tevcih klnmtr. Kanuni Esasinin 27. maddesi mucibince tekil edeceiniz heyet-i cedidei vkel nm tasdikimize arzn irade eylerim.Ahvalin ehemmiyeti fevkaldesi devletimizin temin-i selmeti iin o nisbetde gayret ve faaliyetin ibram icb ettirmekte olduundan rfekanzla bilittihad bu uurda bezli mehud etmeniz matlubi-i kat-i ahanemdir. Minellahu'ttevfik. l/c.ahir/1337-4/mart/1919 Mehmed Vahideddin Arz olunan kabine: "Hariciye Nazrl: Sadnazam Mehmed Ferid Paa uhdesinde Harbiye " " : Tyini kararlam zatn gelmesine kadar vekleten Auni Paa Bahriye " " : Mir kir Paa uray- Devlet R. : Seyyid Abdlkadir Efendi Dahiliye Nazrl : Konya Valisi Cemal Bey Adliye " " : Aydn eski mebusa Sdk Bey Maliye " ": Divan-t Muhasebat reisi Tevfik Bey Nafa " ": Auni Paa Tic.-Zir " li:EdhemBey Maarif " ": Ali Keml Bey Evkaf " " : Vasf Efendi PTT " " : Mehmed Ali Bey padiah tarafndan tasdik olunup Mehmed Ferid Paann ilk kabinesi iba yapm oldu . Yukarda da bahse konu ettiimiz Ahmed Reid(Rey) Bey, Mehmed Ferid Paa'nn sadarete gelmesi hususunda unlar sylediini, bnl Emin Bey deerli eserine dercetmi bizde geri kalmayalm ve bir mna ifade eden beyan sahifemize koyalm: "Nazar ahanede enitesinin, mevkii iktidara gelmesi bir tarafdan ngilterenin yardmn temin (Ahmed Reid Bey bu hususda, Ferid Paa sadarete getiinde ngilizlerin kendisine her ynden mzahir olunaca vaad olunmu imi demekte.) ve te tarafdan da padiah hla rkten ittihat ve terakki cemiyetinin melhuz olan mazarratn izale ve nihayet veliahdn teebbslerini de akim brakacak bir emr-i hayrd. Ne re ki Damad Paa, bir donkiot, hem de hsniniyyet-den, gayr-i endiane hissiyatdan da klliyen mahrum bir donkiot." Bu sadaretin kabinesinde Hrriyet ve tilaf Partisinin hayli iinde azasnn bulunduu kabine olduunu sylemek zaid olarsa da, bu kabinenin ve dayand bu siyasi parti mutlaka ttihatlara bir musibet yadrmaya alaca pek beklenen bir eydi. Bu cemiyetden ve ittihat kabinede yer alm, savaa giride me'sutiyetdar kiilerin bir haylisi tevkif olundu. ttihatlarn dmanlnda zirveye trmanan gazeteler ve yazarlar yle yazlar dktrdler ki hkmet bu huusda tevkiflere devam etdi. Aslnda Tevfik Paann sadareti esnasn-dada bir ka kii ieri alnmt. Bunlarn adliye nazrl binasnda tekil olunan divan- harbi rf'de durumalar balad.

zmir'in gali Bildiriliyor! l/aban/1337- 2/mays/1919 da Ferid Paann Nianta-'ndaki konanda daha dorusu Hariciye nezareti kknde; Amiral Veb tarafndan ulatrlan nota da, Paris konferans kararna atfen zmir'in igal edilecei bildirildi. te yandan da Amiral Gadrop Aydn valiliine tebli ettii nota da Paris konferansnn kararlarna bal olarak mtarekenin yni Mondros'da yaplann 7. maddesine dayanarak zmir istihkmlarnn igali bildirilmiti. leden sonra gelen bilgi ise igali Yunan askeri tarafndan yaplma snn itilaf devletlerince kararlatrldn ifade ediyordu. Bu notalara ve teblilere kar sadnazam Damad Mehmed Ferid Paa, Osmanl devletinin zmir zerindeki hukukunu bildiren cevabi bir muhtray itilaf devletleri m messillerine verdikten sonra kabinenin istifasn padiaha sundu. Padiah kabinenin sti fasn kabul etmekle beraber sadareti yeniden Damad Ferid Paa'ya tevcih etdi. imdi istifasn tetkik ettiimizde Ferid Paa be yllk kt bir darenin neticesi olarak tavsif ettii ve tamamen hakl olduu iddiasnda igal ile ilgili notay aldktan sonra yapaca bu iin hukuki tarafn ileri srerek yaplan hakszl protesto etmekten ibarettir. Paa o ii de ya parak sadaret mhrn de sahibine iade etmitir. Yoksa datlm ordularn toplayp da zmir'in yardmna koacak hli her halde yoktu. Cumhuriyetin ilnndan beri; yetitirilmeye alan nesillere hin padiah, vatan satt, hin sadrazam Damad Ferid, resm beyanlaryla yetien bilmem ka kuak insan, o dnem de kendilerine verilmi notalara sadrazamn layik olduu cevab verip vermediini nasl bilsin?! Bunlar; o dnemin insan yazamayaca gibi imli ekilde nakle dahi cesaret edemezdi. O dnemin siyaset lemi, gnmzn takip vastalarnn sadece gazetelerine sahiptiki bunun tiraj ve tesiri sadece mnevverler arasnda grlr ki onlar da yle bir sknet denizine dalmlard ki azlarn asalar nefesleri kesilirdi! Ferid Paa yeniden yni 2.defa makam sadarete geldiinde kabinesini u zevatla tazeledi: Ferid Paann ilk kabinesinin 4/3/1919 da batayan mr, 16/5/1919'da 2 ay, 12 gn srdkten sonra tamamlanmt . Hariciye Nezareti Harbiyye Meclisi vkelaya Bahriyye Nezareti uray Devlet reis. Dahiliye Nezareti Maliye Nafia Tic. ve Ziraat " Maarif Evkaf hmayun Damad Ferid Paann uhdesinde Nafa eski nzn evket Turgut Paa Harbiyye eski nzn kir Paa bkaen Avni Paa

Vekleten Edhem Bey Maarif eski nazr Ali Kemal Bey Evkaf " " Vasfi Efendi bkaen Tevfik Bey Vekleten Turgut evket Paa bkaen Edhem Bey eski nazr Said Bey Darlhikmetl slmiye eski reisi Hamdi Efendi 18/aban/1337- 19/mays/1919 sadnazam Damad Ferid Grld gibi damad Ferid Hkmetinin 2.ni tekil eden heyet M.Keml Paa'nn Samsun'a kt gn, padiahdan listeye mucibince icras tasdiki gelmesiyle ayn gnde vazife balamt kabine iinde. Zten hep biliyoruz ki, 9. Ordu birlikleri umum mfettilii vazifesi M. Keml Paaya 1. Feri Paa kabinesi tarafndan tezekkr edilip verilmiti. Fakat yine biliyoruz ki; Sultan Vahideddin hn bu iin emir sahibi olandr. zmir'in; Yunanllar tarafndan igali, stanbul'un baehir olarak byk bir mavere meclisi toplamas gerektiini idrak etmesi padiahn davetiyle 25/aban/1337-26/mays/1919'da Yldz Saraynda mevcud ve mzul btn eski vkel, sefirler, ayan yeleri, siyasi ve ilmi cemiyetlerin temsilcileri bu davet de ispat- vcud eylediler. Padiah yanlarnda veliahd hz.leri ile dier ehzadeler olduu halde, salona geldi. Ksa sren bir a konumas yapt ve riyaseti sadrazama brakarak gitdi. eitli kimseler baa gelen felketi eitli ifadelerle belirttiler. Ferid Paa kabinesinin enzor vazifesi malup devletin taksiratn glib devletler nezdin de savunabilmesi idi. Buna ne kadar muvaffak olunabilirdi? Bu sorunun cevab okturda beeneni ne kadar olur bilinmez! Mesel; Paris'de toplanm bulunan sulh konferansna Osmanl hkmetinin murahhasnn; kabul edilmeyecei ayi olmusa da ve bu haylice can skmsada 2/ramazan/13372/haziran/1919'da stanbul'daki Fransz mmessili ilk defa olarak Babli'ye gelerek Ferid Paa ile grp Osmanl devletinin murahhaslarn gnderebilmesi iin Fransz zrhllarndan birini tahsis edeceini ifade etmiti. Nitekim iki gn sonra eski sadnazamlardan Ahmed Tevfik Paa murahhas olarak tyin olundu, ura-y devlet reisi Rza Tevfik (Blkba) ve maliye nzn Tevfik Beyler murahhas danman sfatyla heyete dahil edildiler. Kendilerine; ktiplerde tahsis olundu ve hakikaten Franszlarn tahsis ettii Demokrasi adl zrhl ile Tevfik Paa hari dier leri Tulon limanna mteveccihen yola ktlar. Ahmed Tevfik Paa ise Ingilizierin Sayres adl bir zrhlsyla maiyetinde, hariciye nazrl idare mdr evki ve kendi olu binba Ali Nuri Beyler bulunduu halde yola ktnda ramazan'n 15. gn idi. Hah unu da ilve ederek Franszlarn zrhlsnda Damad Ferid Paa'nnda gitdiini belirtmi olalm. Ferid Paa ile Tevfik Paann ayn konferansda bulunmas zamann siyasilerine tuhaf gelmi olacak, ki bunlardan Ltfi Simavi Bey, sormadan edememi durumu Tevfik Paaya verilen cevab buraya alalm efendim: "Mevkii sallanan;

Ferid Paa'ya bir dirsek lzmd. Zt- ahane ok srar edip iinde yaadmz fevkalde hl mnasebetiyle Fransa kabinesine de dardan Jl Feri'nin memur edildiini ilve etdi. Hnkra Jl Feri'den bahs eden Ferid Paa, bu recli hkmetin yni devlet adamnn bir ok sene evvel ldn tabii bilmiyor. Konferansa gitmek meselesine gelince, Ferid Paann gze arpacak derecede uymaa alt Fransz poli tikasma kar bir sklet bulmak icb eyledi. Siyatikden rahatsz olduum iin sadrazamla gidemedim. Dorusunu sizden saklayacak deilim,gitmekde istemedim. Konferans meselesi iin Ferid Paa, iki gn ara ile evime geldi. Israrlarda, ibramlarda bulundu. Murahhas heyetinin tekiline bir itirazm varsa yeni badan sei-lebileceini, gazetelerde ad geenlerin de gayri resmi olduunu esas listenin yksek tasdike iktiran etmediini ifade etdi. Durumu mabeyn baktipliinden vaziyeti tahkik ettirdiimde gazetelerin yazd zevatn sadrazam tarafndan 24 saat nce iktirana sunulduunu rendim. Bunun zerine evk'yi Ferid Paaya gn-derip durumu sordurdum. Her ne kadar irade km ise de, daha grmediini cevaben bildirdi. Halbuki arz eden kendisiydi! Murahhas heyetinin halihazr ekli ilk kan iradenin iddetli itirazlar zerine keenlemyekn hkmnde tutulmas yni yok saylmas eklindedir. te bu adam; aktan aa yaptn yalanlar, padiah kandrm, gya Fransa'da ve ngiltere de bir ok diplomat ve devlet adam tanrm! Hepsi yalan. Greceksiniz Ferid Paa Paris'de apacak ve stanbul'a avdete mecbur olacaktr. Sadaret de de kalacan da sanmyorum. in bu tarafn zt- ahaneye arz ile ihtiyaten bir kabineyi imdiden hazrlamasn tavsiye etdim. Bunun neden istidlal ettiimi sual buyuran padiaha, meclis-i vkeldaki mehadatmdan cevab verdim" Tecrbeli sadrazam Tevfik Paa'nn dediklerinin doruluunu hadiselerde ispatlam oluyor. yle ki Ferid Paa; Tevfik Paann dedii gibi konferansda bir varlk gsteremedii gibi, Klemanso'dan da ald ters bir cevab iyice can skt. stanbul'a avdet etdi. Evine kapand kendine yaplan hcumlara maruz kaldnda istifa yolunu seti. Fakat btn baarsizlk sebebi, kabinesi imi gibi yeni kabine hazrlamaya almasyd, Tuhaftr padiah Damad Paaya sadareti 3. defa tevcih ettiinde yeni kabine kurma almas da tamamlanmak zereydi. Bu vaziyeti belki padiah enite paa ile birlikte tanzim ediyordu. nk devlet gemisinin dmeni meruti idare iinde tek elde toplanamazd. Bu bakmdan iktidar bir ve iki numaralarn anlam olarak gtrmeye almalar bir takm kolaylk getirdii gibi baz tahminleri de yanltabilir. Burada da byle olduunu ne iddia nede ret mmkndr. Baknz; Mustafa Keml Paa'y bulduran Sultan Vahided-dindir. ki defa en az sarayda dizdize grmlerdir. Bu grmeden kan ifadeler bir bilgisayar sahifesini tutmaz amma bundan koskoca bir milli mcadele kabilmitir. Sultan'n temasndan sonra m evvelmi? Mhim deil Damad Ferid Paa, M.Kemi Paa'yla grp yemek yedii de bilinen husustandr. Eski padiahlar tepeleyecekleri ayan veya paalar stanbul'a davet ederlerken

yeni makamlar htt sadarete dahi davet ettiklerini bir hat ile bildirirlerdi. Geldiinde de kimini itlaf ettirir kimini de aksi istikametteki serhat boylarnda va-zifelendirirlerd. Damad Ferid Hkmeti ise Sar Paay nce idama mahkum etdiini bildirip payitahta dnmesini istemek suretiyle, biz aryoruz amma sakn sen gelme iaretini vermi olmuyor mu? Bir dnelim efendim. Evet enite paa'nn bu kabinesi de, 1 ay, 11 gn sren mryle 30/6/1919 da hitama ermiti. Neyse biz enite paann 3.kabinesinin isim listesini yazalm: Hariciye Nazrlna : Taraf-1 acizanemden demlide olunmutur uray- Devlet riyaset vekletine: eyhlislm Mustafa Sabri Meclis-i Vkel memuriyeti: eski sadrazam Ahmcd Tevfik Paa " " " : " " zzet Paa " " " : bkaen Ali Rza Paa Divar-i harbi rf reisi Nzm Paa Ayandan Salih Paa vekleten Ali Rza Paa Abuk Ahmed Paa Defteri Hakan Emmi Adil Bey uray- Devlet azasndan Mustafa Efendi bkaen Tevfik Bey Said " Hamdi Efendi Bir zatn tayinine kadar Abuk Ahmed Paa vekaleten Harbiye Nazrlna Bahriyye Nafa Dahiliye a Adliye Maliye i. Maarif tEvkaf Tic. ve Ziraat Bu ztn ilk kabinesinin kurulmasndan, 2. ve 3. istifasnn toplam mddeti 6 ay, 29 gn srmtr. Ahmed Tevfik Pa-a'nin Meclis-i vkel memuriyetine getirilmeyi kabul etmesi Sultan Vahideddin'in srarlarndan kaynaklanmtr. Bilahire istifas vaki olmusa da bu seferde ayn zamanda dnr olan padiah eski sadnazamn bu istifasn ret eylemekten kanmamtr. nk bu kabinenin iinde Damad Ferid ile anlaabilen iki kii vard. Birisi eyhlislm Tokatl Mustafa Sabri Efendi ki, Mevlnzade'ye gre gz sadaretde olup, hem sadnazam hem de eyhlislml deruhde etmek bylece slm dnyasnn da bir Kardinal Riive karacan iba ti hayallemektedir! Dier iyi geinebilen kii de Dahiliye nazr Adil Bey'dir. Hele bir ara Dahiliye Nzn Adil Bey ile

Harbiye Nzn Nzm Paa arasnda hak ve selahiyet meselesinden dolay kan irkin kavga, kabinenin yrmeyecei kanaatini herkese ihsas ettirmiti. Bu vaziyet karsnda sadnazam km bulunan ekimelerden bktn, ya pek fevkalde selahiyet verilmesini yahut da istifasnn kabuln ileri sren bir tleb sundu. Bu arada ttihatlara kar bylece galebe alacan belirtmekten geri kalmad. Ancak aradan geen 15 gn kadar sren zaman diliminde Saray'dan haber kmaynca istifasn sundu. Bu sadaretde balang trihi olan 2/temmuz/ 1 9 1 9 dan, 2/10/1919'a kadar sadece 3 ay devam edebilmiti. Damad Ferid Paa; bu ittihatlar malubiyete uratmay plnlarken, hi aklndan geirdi mi acaba, bunlar bir ka vilyetin idare heyetlerini tekil eden ve de payitaht'da bakan-!k yapm bir ka kii ile merkezi umum tekilatndan mteekkil zevatdan ibarettir diye! Sanmyorum! nk lkenin dman eline dt, ecnebi kuvvetlerin Osmanl mnevverlerinin bir blmn tekil eden meclis-i mebusan ylerini, eski sadnazam ve vkelay ve de bir ok kumandan, Valileri ve yksek memurlar l tavuk tar gibi Malta'ya srgne gtrp adet bir rehin almna giden eteler gibi hareket eden dvel-i muazzamann bu ilemlerine ahali mthi bir ekilde di bilerken, sadrazam paann hasta aklna uymayan padiah, Ferid Paa'nm 3. sadaretinin sonunda istifasn kabul etmek suretiyle pek akklca davranrken 2/10/1919 ile 8/3/1920 trihleri arasnda geen 5 ay, 7 gnlk Ali Rza Paa'nn sadrazaml ile 216. sadrazam i bana getirmek suretiyle Damad Paa'nn, lke iinde nereye varaca belli olmayan olaylarn kmasna sebeb olabilecek icraatlarna dur deme basiretini gsterebilmiti. Yoksa gnmz de, yni 2001 de dahi, ittihatlar en byk vatanperver bilen insan says bir haylidir! Ya o zaman kimbilir ne kadar ounluktayd. Yine Mevlnzade'ye gre Sultan Va-hideddin ve Damad Ferid Paa'nn elinden fevkalade selahiyet kd alm bulunan M. Keml Paa,balatm olduu hlaskaran harektnda ittihatlarn hi bir ekilde katklar yoktur eklindeki te'minat, ittihatlarn halk tarafndan isteyip stenmedii mnasndan ziyde, Paa'nn ittihatlara olan dmanlna ters davranma zaman olmadn idrak etmesinden kaynaklanm olabilir! Anadolu Kaynyor! Hkmetin iki bakannn irkin bir ekilde biribirine girileri kabinenin hzla skutuna doru giderken, Ermenilerin; byk ermenistan hlyalarnn tahakkukunu, Yunan'n zmir'i igal etmesini hcum borusu sanmas ve bu hususda faaliyete geeceinin hissedilip, daha dorusu istihbar edilmesi daha 1. dnya savann ilk yllarnda dnldn Zaman Gazetesinin kurucusu olan; zmit mebusu eski maarif nazrlanndan, kr Bey ki bu zat mretteb zmir suikasdi davas hasebiyle idam olunmutur. nfaz esnasnda ipi kopmu ve yeni bir ip getirip infaz gerekletirilmiti ve bu zat melen yle anlatmak tadr: "Biz; ittihat merkezi umumiyyesi olarak bir toplantda daha savaa yeni

girdiimiz bir dnemde harbin kaybedilmesi hlinde vatann paralanacan dnm, Yunan megalo ideasnn ve ermeni hlyalarnn gerekletirilme zaman geldi dncesi hkim olur da vatanmza mstevli olurlarsa, geride kalanlarn bu hle msaade etmemek ve o fecii hle dmeyi, nleme tedbirlerini almay stmze vazife bilmitik. Bunun zerine iki ekilde tertibat aldk. Bunun birincisi gizli depolara cephane, silah ve dier harp levazmlar toplayp yerletirdik. ttihatlarn nc takm saylan subaylara bunlarla lgili, harita ve bilgileri verdik. Nitekim hangi depoda ne olduu iyice bilindii iin milli mcadele esnasnda bu depolara yaplan basknlarn baar ile sonulanmas bu ok evvelden yaplm hazrlklarn ve tekilatlanma neticesindendir" Demektedir, ikinci tedbirleri ise yaplmas muhtemel olan milli mcadeleye, elbirlii yapacak asker-sivil ibirlii temini iin tanma imknlarna salayacak kilit adamlar te min idi bunu da yaptk demeleridir. Hakikaten; milli mcadelenin balarnda Anadolu Mdafai Hukuk ve Rumeli Mdafai Hukuk cemiyetleri, kuvay- milli-yenin ve TBMM'nin tekilini salayabilen ana unsurdur. Sad-razam Ahmed Tevfik Paa bu tekilatn kurulmasna yardmc olupda tevik etmekden imtina etmezken maddi yardm olarak pek czi saylan bir para yardmnda bulunmu bilahire Damad Ferid Paa sadnazam olduun da, derhal bahse konu cemiyete fevkalade yeterli maddi yardmda bulunmakla,Tevfik Paa'y tanzir etmi onu sollayp gemitir. Her ne kadar zmir'in igali Damad Paann sadaretine denk geldiyse de, M.Keml Paann gnderilebilmesi debu ztn sadaret dneminde vukubulmutur. Damad Ferid Paann mttefiklerin sktrmasna binaen aldklar tedbirler tabi-iki milletin ve bilhassa Sivas Kongresini toplama durumunda olan M. Kemal Paa ve arkadalarn hayli tedirgin ediyordu. Misal olarak; Erzurum'da Kzm Karabekir Paa stanbul'dan gelen sadaret emri zere M. Keml Paa'y tutuklatarak derdest stanbul'a gnderseydi, kim ne yapabilir idi? Karabe-kir'in emrinizdeyim! Paam demesi tipik bir itaati gsterirken, M.Keml Paann, padiaha sadrazamm ikyet etmesini hvi telgraflar gndermesi, bu telgraflarn padiahn katna ulamamas Dahiliye nzn Adil Bey'in marifeti olup, daha sonra da bir erke asili olan Bekir Sami Bey'in, harekt- milliye mensubu ve eski valilerden olarak, yine erke olan Mir Deli Fuad Paa ki 1877 Osmanl-Rus Savann unutulmaz kumandanlarndan mehur Elena Sava kahramandr, bu zta gnderilen mektup bu ayan azas vastasyla Sultan Vahideddin'e ulatrlmt. Bu mektubun arkasndan padiah enite paann istifasn kabul etmidi. Zten aaya alacamz ve bnl Emin Bey'in deerli eserinde yer alan Ltfi Simav Bey'e aid ifade bizim yukardaki ifademizi te'yid etmektedir. "Kuvay- milliyeden grd tazyik zerine padiah, Ferid Paay fedaya mecbur oldu. AH Rza Paa sadnazam iln edildi. Garibeden olarak Ferid Paa, yeni kabinede hariciyye nzn olarak kalmaya alm ve zevcesi Mediha Sultan da bu hususda padiah nezdnde srar ve istirham da bulunmutur. Grnen sebebi lkeye hizmetse de hakikatde ha riciye nazrlarna mahsus olan Nianta'ndaki

konan paann ve hanmnn houna gitmi olduundan ayrlmak istememesinden kaynaklanm. Ancak istek kabul edilmeyerek, Ferid Paann istifas hakikiyete kavumu bunun zerine millet bu uzaklatrma mnasebetiyle rahat bir nefes alm, M. Keml Paa ise bir tebrik telgraf ekmitir padiaha.." Damad Paa'nn Sadarete Avdeti Sevgili okurlarmz; Enite Paann tamam be defa olan sadaretinin ilk ncs birinci dnemini tekil eder. kinci dnemi ise iki defa sadarete getirilmekle heyet-i mecmuu 5'e bali olur Damad Mehmed Ferid Paa sadaretlerinin. te bu ilk dnemi diyeceimiz sadaretinin 3.de vukubulan sadaretinin bitmesinden sonra Sultan Vahideddin, siyasi nabz iyi tutmu gerek Anadolu gerekse stanbul'un Osmanl siyaset reclnn tavsiyelerini gz nne alarak enitesine mhr vermeyip, Ali Rza Paay makam sadarete getirmiti. Bildiiniz gibi elinizdeki bu alma sadaretden ziyade bu makam hasbel kader ve hasbel zaman doldurmu bulunan zevatn biyografik anlatmn kapsamaktadr. Bu bakmdan; Ferid Paann biyografisini tamamladktan sonra ah-mamzin Ali Rza Paa blmnde bu zat ve dnemini nakle alacaz. Efendim; Damad Ferid Paa'nm, Salih Paann istifa sath mailine girdii esnada ad yeniden siyaset mahfillerinde alkalanmaya balamt. Bu hususda bnl Emin Bey'in deerli eserinin 2051 sh.de yer alan ve Bursal eyh Zik merhumun inad ettii beyitde grlecei gibi merhaba dendi yeniden Damad Ferid Paa'ya.. "Merhaba ey semti irfann bidi ebteri Hrs cah erbabnn ahs feridi bed teri" Ancak bu beyitteki mna hi de makbul olmayb, bnl Emin Bey ; yle der: "..hitabna mstahak olan byle bir demden, devlet ve millete hizmet bekleyenler de -her kim olursa olsun- irfan ve izanda onunla hemhal olduklarn ispat ederler." Demek suretiyle padiah da sulamaktan kendini alamaz, amma iieri satrlarda greceiniz gibi iin deiik ynlerini ifade eden vakalar da asla ketmetmeyen bir yaklam sergiler merhum.. imdi biz; enite paay 4. sadaretine getiren hatt hmayunla sahifemizi ssleyelim: "Veziri meali semirim Ferid Paa Selefiniz Salih Paann vukuu istifas cihetiyle mesnedi sadaret, derkr olan ehliyyet ve reviyyetinize binaen uhdenize tevcih klnm ve meihat-i islmiyye dahi Drrzde Abdullah Bey uhdesine ihale edilmitir.Kanun-u esasinin 27. Maddesi mucibince tekil eylediiniz heyeti cedide vkel tasdikimize iktiran etmidir. Mtarekenin akdinden beri yava yava noktai salaha te-karrb eden vazi yeti siyasiyyemizi milliyet nm altnda ika edilen itiaat vahim bir hle getirmi ve buna kar imdiye kadar alnmasna allan tedabiri muslihane fidesiz kalmtr. Ahiren tebarz eden vekaiye gre bu hli isyann devam

meazallahute la, daha vahim ahvale masdar olabileceinden itiaaat vakann malm olan mrettib ve mevvikleri haklarnda ahkm kanuniyyenin icras ve fakat mufel olarak (aldanarak) bu kyama iltihak ve itirak etmi olanlar hakknda afv- umm iln ve btn memliki ahanemizde asayi ve intizamn iade ve teyidi tedabirinin kemli srat ve katiyyetle ittihaz ve ikmali ve bilumum te-bai sadkamzn bu suretle de makam hilafet ve saltanata muhakkak olan merbutiyyeti tegayyr- npezirnin teyidi ve bu cmle ile beraber dveli muazzama-i mutelife ile gayet samimi revabt itminankrane tesisine ve menaffi devlet ve milletin hak ve adalet esasna istinaden mdafaasna ihtimam olunarak eraiti sulhiyyenin kesbi itidal etmesine ve sulhun bir an evvel akdine sarf- makdiret edilmesi ve o zamana kadar her trl tedabiri maliyye ve iktisadiyye ye tevessl edilerek mzayaka-i mmenin mehma imkn tehvini katiyyen matlubumuzdur. Cenab- Hakk tev-fikat- lhiyyesine mazhar buyursun. 15/recepl 338-15/nisan/1920 Mehmed Vahideddin Damad Mehmed Ferid Paa'nn 4. kabinesi: Hariciye nezareti Taraf bendegnemden deruhde olunmudur. Harbiye Nezareti Vekleten Mehmed Said Paa 5. kolordu eski komutan Bahriye Nezareti Asaleten Dahiliye " " " dahiliye eski nzn Reid Bey uray- Devlet Vekleten " Adliyye Nezareti Ali Rdi Efendi temyiz dileke dairesi reisi Maarif " " hariciye mstear Fahreddin bey Nafia " " Dr. CemiI(Topuzlu)Paa Tc. ve Ziraat " Hseyin Remzi Paa Mliye " " Bahriyye muhasebecisi Read Bey nce vekleten sonra asaleten Evkaf " " Osman Rfat Paa Harbiye nazrln da sadnazam paann zerine almas hususu 30/receb/1338 20/nisan/1920?de padiah iradesi kt . Hseyin Kzm Bey Ve Padiah Salih Paann istifas ayias kt zaman, enite paann sk sk saraya daveti Ferid Paa'nn sadarete avdeti eklinde yorumlar hzlandnda mehur Hseyin Kzm Bey, mabeyn baktiplii odasna geldiini ve Ali Fuad(Trkgeldi) Bey'e: "Eer Ferid Paa, ngilizlerden kavi bir sz almsa zat- ahane, kendisini sadarete getirsin, biz de elbirliiyle alrz. Fakat byle bir sz almam ise, kendisinin sadareti memlekete pek fena tesir hsl edeceinden bunu yapmasn" ifadesinde bulunduunu padiaha arz eden baktib Ali Fuad Bey, padiahdan sz alm bulunduunu iaret eder mnada "evet" dediini nakleder. "Asl yokdur evet'in almad zira bir sz/ Aldatp padiah geldi makama damad

Cehdl udvan ile cjitdi o gidi husr-ne/Kendini, padiehi, devleti etdi berbad" beyiti; Damad Paa'nn bir yalanla, padiah kandrp her eyi mahvettiini bildirirken aadaki anekdot da da padiahn sinirlerinin nasl bozulduunu ortaya seren bir olay nakledelim: "Hseyin Kzm Bey; padiahn huzuruna kipda Ferid Paann sadarete getirilmesi memleketin ve saltanatn felkete deceinin habercisidir mealindeki beyan Vahideddin hn pek hiddetlendirir ve: "Ben istersem rum patriini de ermeni patriini de hahambayi da sadarete getiririm" demesi zerine Hseyin Kzm Bey'de: "Getirirsiniz amma faydas ol-maz" cevabyla mnakaaya girecek gibi olmusa da, Sultan Vahideddin: "Ben yle karar verdim" demek suretiyle de yzn asarak istiskalde bulunmutur. Padiahn gsterdii bu miza sertlii mttefik kuvvetlerin inkiaf etmekte olan Kuvay- Milliye harektnn karsnda stanbul hkmetini milleti blecek tedbirler almas hususunda adet icbar etmesi durumunun, buna dir talepieri karlama hususunda istemeyerek de olsa harekete gemi olmak sinirlerini bozuyordu insann. Padiah da, sadrazam da nihayet bir insan olduu gibi ona asia vatan hini olmayp, kaderin zerlerine ykledii vazifeyi yerine getiriyorlard. 21/recep/1338 - 21/4/1920 de uzun zamandan beri dedikodusu yaplan bir fetva karlaca konuuluyordu ki ite mezkr fetva kt hem de iki tane harekt- milliye ve ona vcud verenler hedef alnmt. Bu hususda niz kanaatimizi izhar etmeden kabine yesi olan Reid Bey'le, Ltfi Simav Bey'in yazdfkiaryla sayfamz ssleyelim,gerekirse bizimde bu husustaki mtalaamz serdetmeye cesaret ederiz. Reid Bey yle demekte melen: "Umumi harbde cihat fetvas alndnda vede, bundan bir ey kmadndan ders alnmam olmal ki vaktiyle kendisinin umumi mfettilie, eline verilen geni seahiyeti hiz fermanla, Anadolu'ya gnderdii Mustafa Keml Paay fetva ile zaptetmei kurarak aka milli harekt aleyhinde sipari etmi olduu fetvay eyhlislm meclis de Ferid Paa'ya tevdi etd. tedenberi anlatla gre verildii darb mesel hkmne gelmi olan fetvann bilhassa harbi umum esnasndaki tantanal iflasndan sonra silah gibi kullanlmas, kullanann akli muhakemesini gstermekten baka bir eye dayanamazsa da Anadolu tarafndan kt yorumlanarak aramz da olmasn istediimiz dostluu menfi olarak ekillendirir endiesiyle kullanmasna itiraz etdik. Damad Ferid bu mesele zerinde ngilizlerin srarl olduklarn ve bu srar karsnda fetva ilnn hariciye nzn sfatyla kabul ve taahhd ettiini, binaenaleyh meclis tarafndan reddi, dveli mtelifenin kabineye gsterdii emniyeti zedeleyeceini ileri srd. Fetvann ecnebi srar deil, garaz ve hamakat eseri olduu malum olmakla beraber bunun devletlerce duyulmamas, htt duyulmam olmas mmkn deil idi. Binaenaleyh vekiler heyetince reddedilmesi gizli bir maksad im ederek mttefiklerin kabine hakkndaki emniyetini halel dr edebilirdi. Bu emniyetin askya alnmas ise aradmz vatan hizmetinin ifasna engel tekil edeceinden daha ileriye gidemedik." imdi de Ltfi Simav Bey'e bakalm, bu ztn da Hrriyet Gazetesi kurucusu Sedat Simav'nin amucas olduunu da, hafzanzn bir kenarnda muhafazay

unutmaynz! yle: ".Ferid Paa Anadolu'daki harekt- vatanperveraneyi dveli mtelifeye kar bir silah gibi istimal edeceine, kuvay milliye ittihatlar tarafndan silah landnlmi ekiya eklinde gstermee gayret ve ted'ib olunmalar iin, fetvalar kartarak frkalar htt eteler kurdu. Zeki zannettiimiz Va-hideddin de mateessf enitesinin elinde bir ktlk leti oldu. Ferid Paa; kendisine baemeyenleri ittihatlkla tham ve her tarafda ittihad oca kef etmek hastalna uradndan lyuad (saysz) hatalarda bulundu" demektedir. Gryorsunuz Reid Bey kabinenin bir yesi olmasna ramen ve Sultan Read'a harcattrlan hilafet otoritesinin sebebi bu halife padiahn, Enver'in istemi olduu mukaddes cihad fetvasn sdar olmutu. nk bahse konu fetva yle bir zaman diliminde ortaya salmtki 1870'de Arabi Paa milliyetilik harektyla ortaya km, arablk anlay Msr hdivlii ile Osmanl mnasebetlerine bilhassa ngilizlerin daha ok karmas sonucunu dourmu ve 1.cihan harbi ncesi ve iinde eitli entelleji-yans almalar, Arablann iine bamszlk ulus devlet anlayn drm, Hicaz taraflarnda ise erif Hseyin Hicaz krall hlyasyla yatp kalkmaktayken, Osmanl halifesinin, ben Almanlarla, Avusturyallarla ve Bulgarlarla ortam, ngiliz, Fransz ve bir sr devletle sava ediyorum, bu savaa btn mslmanlar katlmalsnz ars st satrda bahs et-diimiz hlyalarla tutuan insanlarn kaale alacaklar bir armdr? Byle bir cihad fetvasn veren eyhlislm da messeseyi harcyanlar haricinde saylmamaldr! Yalnz unu eyhlislm iin sylemeden gemeyelim. Efendim; Mfti yni eyhlislmn eriata dir soruya cevab vermesi vazifesidir. Bunu neye soruyorsun demek ve bu hu-susda tenkide mecburiyeti yoktur. slam hukuk kaidesine uygun olarak cevab vermeye mkellef olduu iin sorulandan ziyade sorana mesuliyet dtn de anlatm olalm. Bu arada Ferid Paa "Kuvay- nzibatiye" ismiyle bir askeri birlik teekkl ettirdi. Ahali arasnda bu askerin kuvay- mil-liye'ye kar kullanlaca ayias da dolayordu. Jandarmaya benzerlii mnasebetiyle Kuvve-i nzibatiye nam altnda ihdas etdiimiz askeri, sadrazamn kurulu nedeninden kararak bir takm aykr maksadlara alet etmek istedii anlalm ve artk bu askerin dahilde ve haride kurulmasnn bir faydas kalmam olduundan tamamen fesh edilmesi iradesi alnarak fesih ii gerekletirildi. Hakikaten baz zevat, gemi dnemin bu hususu pek amann tarafdar olmadn bilebildiklerinden kk ifaatlarla geirme yoluna gitmilerdir. Mesel; Kuvay- nzibatiye kumandanlna tyin olunan Sleyman efik Paa'nm zmit limannda bir geminin iinde, komutanln srdrmek suretiyle hi bir sefer ve takibe kmad anlatlmtr. Beri yandan gzelce tehiz olunan bu askerlerin ok byk bir ksm milli mcadeleye katlmak zere esvabyla ve silahyla getiini bunu bir ok hatrat da okumak mmkn ve baz eski zabitler bu kuruluun maksadda Ankara'ya asker ve silah yardm yapabilmenin olduunu zannettiklerini fade edenlerle konumuuzdur. Bu arada muvazaadan

haberdar olma-yamlarda kuvay- milSiyeye dmanca davranm olabilir! bnl Emin Bey merhum yle zarif bir olay naklediyor Kuvay-i nzibatiye hakknda: "Halk asker nm tayan bu ademlere halife ordusu adn takmt. O hengme de bir gn tarikat- Hlidiye meayihi kirammdan, Kk Hseyin Efendi merhumun nezdinde bulunurken orada bulunanlardan biri mteessifane bir tavrla: 'bu asker, kuvay- milliye ile muharebe edecek mi? Sualini sormas zerine Efendi, yle eymi olur? Mslim mslim le muharebe etmez" cevab- savabini vermidi." Demekte. Yine bu kabinenin isabetsiz ilerinden biri gibi grnende seimlerde drst davranl mamas ve gayri mslim unsurlarn itirak etmemesi meclis zerinde meruluk tartmas karabilirdi. 21/recep/1338-21/nisan/1920'de Miralay Mustafa FSatik Paa stanbul muhafz sfatyla, yannda polis genel mdr olduu halde meclis-i mebusana giderek mebuslar datm ve kaplar kapatmtr. Hseyin Kazm Bey'n Anlamad! Efendim meclis-i mebusan'n zt ahane tarafndan ve hkmet eliyle kapatlmas olayna bir btn olarak bakmaya gayret edersek, bu nazariyemizden hayli deiik varyasyonlar ikaraiiriz. 23/nisan/1920 de TBMM nin kadn-dan evvel, M.Keml Paa ile Rauf Orbay'n konumalarn hatrlarsak yolumuzu izmemiz kolaylar! M. Keml Paa; Rauf Bey'e, (melen) unu demektedir: "..Kardeim Rauf bu sylediin pek tehlikeli itir. Sana ok ihtiyacmz var! Buna raz olamam!" Rauf Bey:-Paam! Mebusan meclisinin seddedilmesini temin etmek arttr. Yoksa mebuslar Ankara'ya getirtmek hayli gleir. Ankara'nn yegne mercii meclis olduu byle kabul ettirilir. Ben, btn tahrikat yapacam gerektiinde hayatm istihkar edeceim. Meclis-i mebusan'n kapanmas, vatansever bu insanlarn Ankara'ya komalar tabii olacaktr! M. Keml Paa: -Allah mu'inin olsun! Evet! Ankara'y burada terk edelim ve Rauf Bey'in stanbul'a gelip, syledii gibi meclis-i mebusan da, yukarda aksettirdiimiz gibi eitli ataklanyla messir konumalaryla her eit vatan sever dnceleri dile getirmek suretiyle temiza meclisi harekete hazr hle getirirken, gerek igal kuvvetlerini, meclisi kapattrma talebini ileri srme izgisine ekerken, hkmeti, ecnebi baskya maruz kalmaya da itmi oluyordu. Fakat bu u-ur da, Rauf Bey kendini Malta Srgnleri arasnda buluyordu. nk igal kuvvetleride Rauf Bey'i meclisi mebusandan arkada, Kara Vsf Bey iie birlikte tutuklamak suretiyle meclisten alp giderlerken, meclis-i mebusamn ats altnda artk bir mebusu bile vikaye hakk kalmad grldnden meclisi mebusan'n ksm- zami Ankara yolunun tutulmas fikriyatna demir atmaya balyordu. Bu srada aaya alacamz iradei seniyye suretinde grlecei gibi mebusan'n eddi Rauf

Bey'in dncesinin isabetini ortaya koyarken, radei seniyyenin mtalaasndan sonra Hseyin Kzm Bey' in ii neden anlamadn ifadeye gayret edeceiz. Irade-I Sesyye Mehmed Vahideddin Esbab- zaruriyei siyasiyyeden ni meclis-i mebusan'n feshi iktiza etmesine ve kanun-i esasimizin 7. maddesinin fkrai mahsusas mucininceledeliktiza hey'et-i mebusan'n feshi, hukuk- ahanemiz cmlesinden bulunmasna binaen,meclis-i mezkrun ber mucibi kanun, 4 ay zarfnda yeniden bilintihab itima et-mek zere bu gnden itibaren ber mucibi kanun feshini irade eyledim. 21/receb/1338 - 1 l/nisan/] 920 imdi sevgili okurlarm grld gibi padiah bu iradei seniyye ile mebusandan mebuslarn eski eya kaplr gibi alnp gtrlmesini yaymlad iradei seniyyede, esbab zaru-riyye-i siyasiyye olarak vasflandrmak suretiyle milletin bildiini, devletin zaafn mestur tutmaya gayret etmekle berabermebusan'n kapatlmasn ngrmesi Rauf Bey'in mantk tahminlerine uygun olmaya varacak neticeyi hazrlamtr. Pek kuvvetle muh temeldir ki, son derece gizli tutulmu bulunan muhaberat yni stanbu-Ankara haberlemesi padiah bu tedbire evke Ve mebusan Ankara'ya azimete ikna edecek yol ek linde* telakki edilmi olabilir. Eer, ok dolatrdn muvazaa yapmlar m demek istiyorsun derseniz, pozitif hukuk icabatndan olarak ben byle bir ey sylemedim, siz sylyorsunuz cevabn vermekle iktifa ederim. imdi de Ali Fuad (Trkgeldi bu zat cumhuriyet devri hariciyecilerimizden Mehmed Cevat Akaln'n pederidir.) Bey unlar ifade ederek bize yorum frsat vermi bulunuyor: ".Ferid Paa kabinesinin teekkln mteakip bir gn yine Kzm Bey odama gelerek meclis-i mebusan'n feshi rivayetleri devam etmekte olduu, halbuki meclis kendi kendisini tatil eylemesiyle hlen o yzden hibir fenalk gelmesi melhuz olmadn ayet meclisin feshi cihetine gidilecek olursa mebuslar, birer birer Anadolu'ya geerek orada akdi itima eyleyeceklerini ve bunun neticesi vahim olacan beyan ile bu bb'da zt ahanenin ikaz edilmesini syledi. Ben de keyfiyyeti, olduu gibi arzettimse de fidesi olmad ve meclis~i mebusanda Ferid Paa'nn himmeti ile bir iki gn sonra fesh edildi. Bilahire Kzm Bey, Tevfik Paann son sadaretinde kabineye alnmas ve mebuslarn da Anadolu'da yapt itima ve TBMM'ni tekil eylemeleri zerine Hseyin Kzm Bey, huzurda' vaktiyle bunu Ali Fuad Bey kulunuz vastasyla arz etmitim. Efendimize sylemedimi?' demesiyle hnkr: 'evet syledi' Cevab vermitir." Hseyin Kzm Bey (tam ad Hseyin Kzm Kadri Bey olup, eyh Muhsin Fn mstear addr 1870 ile 1934 arasnda yaamtr. Kymetli devlet adamlarndandir. Pederleri nl Trabzon Valisi Kadri Beyefendidir.) Padiahn maksd- hakikisinin mebuslarnn Ankara'ya izamn te'min olduunu anlamamas bana kalrsa burada sonulanmal. nk; Ali Fuad Bey'in arzn kabullendiine ve bu tedbire riayet etmemesi esas

maksad aikr eder ancak umulur ki, Ahmed zzet Paa ve arkadalar ile yaptklar Ankara-stan-bul buiumasndaki Ankara murahhaslarnn tavr kendilerini pek zm olmal ki bu, apak olan padiahn yardmn, aklna getirememi! Bir Suikast Teebbs Ferid Paa'ya, dahiliye eski nzn Ali Keml Bey'e adliye mstear Said Molla'ya gizli br tekilt tarafndan suikast teebbsnde bulunduklar buna bal olarak 1. rfi dare mahkemesince yarglananlardan Dramal Rza Bey, sabk bahriyye yzbalardan Halil ibrahim Efendi ile skdar Belediye diresi Doanclar mevkii memuru Mehmed Ali Bey ve maliye nezareti muhassasat 1. mmeyyizi Tevfik Skt Bey bahse konu mahkeme karan ile idama mahkm oldular ve irade-i seniyye km bulunduundan 24/Rama-zan/133812/haziran/1920'de Bayezid Meydannda aslarak idam olunmulardr. Srre- Hmayun Mes'elesi San-Remo konferansnda alnan kara gereince Osmanl murahhaslarnn 10/mays/19- 20'trihinde, Paris'de bulunmalar babl'ye bildirilmi olduundan, mzakerelere tirak etmek zere ayan1 reisi eski sadrazamlardan Ahmed Tevfik Paa, dahiliye nzn ve nfia nzn Reid Bey'le Fahreddin Bey'e inzimamen, Opr. Dr. Cemil (Topuzlu) Paa tyin edilmilerdi. Bu hey'et 30/nisan/1920'de trenle yola kt. Ancak l/haziran/1920 trihinde padiah imzal bir karaname ile giden heyete ilveten sadrazam Damad Ferid Paa Tulon limanna gidecek olan "Gl Ceml" vapuru ile oradan da Paris'e gitmesi iln ediliyordu. Bu arada da Cemil Paa ile stanbul'a dnp sonra yine Paris'e giden dhiliye nzn Reid Bey, karsnda sadnazam grdnde ve terif sebebini istizah ettiinde,aralarnda cereyan eden konumay yle nakleder: -Sulhnmeye konmasnn pek elzem ve gayetde mhim olan vede gizlilii bulunan bir maddenin verilecek cevaba id-hali iin geldim! Cevabna kar Reid Bey: -ifre telgraf ile emretseydiniz. Dediinde, Sadnazam Paa: -Aman efendim, yle mhim ve mahrem bir ey, telgrafla yazlrm hi? -Bir kurye ile gnderilseydi ya! -Ona da emniyyet edemedim. Kendim gelmeyi tercih etdim . Reid Bey; bu nemli srrn ne olduunu tetkike alm ve surre-i hmyn gnderme hakknn muhafazasn temine matufmu! Demek suretiyle bu istei kmser bir tavr sergiledii gibi bnl Emin Bey merhum da nasl olmusa o da surre-i hmyn meselesinin haiife'nin vehesi mnasebetiyle mhim olduunu pek tahattur etmemitir. Evet byle bir madde mzakeresinin ileri srlmesi isabetli grlp grlmeyecei mnakaas tabiidir, htt sadnazam paann bu kadar masraf, ki Reid Bey bunun 70 bin lira olduunu sylerki bir

lira o dnemde bir read altndr ki, varn siz hesap ediniz. (2002'de cri paramzla 9 trilyon yapt grlr.) nasl bir masrafa olmu bu teebbs! Ancak devletin hkm-ranisinin lsn belli edecek bir kstas olarak grlmesi de dnlmeliydi Suree-i hmayun meselesinin ve de hilafetin fonksinyonu slm lemine elbetteki Osmanl'nn bu hline bigne kald takdirde, mkellefiyet ve meyyideyi getirecei gzetilmesi elzemdir. ry-I Saltanat Toplants tilaf devletleri tarafndan tebli olunan muahede, yklmz hzlandran ve bir hayli tahkiri satrlarnda tayan ifadelerdir. Bunun kabul veya reddi hususunda yukardaki bal hvi olan; bir toplant tertip etdi padiah. 22/temmuz/1920'de Yldz Saraynda yaplan bu itimaya, Abdiaziz hn'n olu veliahd Abdlmecid Efendide itirak etdi. Trihi bir toplant saylan bu toplantya katlanlarn adlarn yazarak, bir hizmeti yerine getirmi olalm! Toplantya Katlan Zevat-I Kiram Tabii Hz. Padiah Sultan Vahideddin olmak zere veliahd Abdlmecid Efendi, ayan reisi Ahmed Tevfik Paa, eski sad-razamlardan Ahmed zzet, Ali Rza ve Salih Hulusi Paa'lar, Mustafa Sabri Efendi, Mir Deli Fuad, mer Rd ve Osman Paa'larla, Abdurrahman eref Efendi, Rfat Bey, Topu Ferik'i Rza Paa, Aristidi Efendi, 1.Ferik Sleyman, Hadi, zzet Fuad Paa'lar, Seyyid Abdlkadir Efendi (Kara Vasf Bey'in pederi), Tevfik, Rza Tevfik, Adil, Mavroyni, Abd-hakhamid Bey'ler le Mustafa, Vasfi, Hamdi, Mustafa Asm, Zeynelabidin, Azaryan, Buhur, Aram ve Dilber Efendiler ile Mir Zeki, Kzm, Nuri Paa'lar, Fetva emini Ali Rza, Kazasker Mehmed Nuri, er'iyye tetkik reisi Tevfik Efendiler ile Erkn Harbiyye Reisi Ferik Hamdi, Mustafa Nuri, 1 .Ferik Zeki, mtekaid Feriklerden Muhsin, Ali Refik, Galib, Fuad vede Topkap Saray muhafzlar Rza ve kir Paalar katlmlard. Toplant sonunda durum rey'e konuldu. Btn hazi-run, Topu Feriki Rza Paa hri antlamann imzasn, hepsi ayaa kalkmak suretiyle kabullenmi oldular. Rza Paa; padiahn bir de kendisine hitabna ramen tavrn deitirmedi. Bunlar olurken; Yunanllarn Edirne ve civarn, Cafer Tayyar (Eilmez) Bey'in birliklerini, malup etmek suretiyle Edirne gibi Bursa'dan sonra devleti liyye'ye baehir olmu bu gzide ehirin dman eline dmesi apayr bir hzne sebeb oldu. Bu srada da, Damad Paa'nn kabinesi bir defa daha infi-sal etdi. Bunun sebebini kabineyi tekil eden rical arasnda gr birlii bulunmamas olduu gibi, dahiliye nzn Reid (Rey) Bey'in, ayn zamanda murahhas sfatyla Paris'de bulunduu srada kabinenin alm bulunduu murahhasn selahiyetlerini kstlama tedbirlerine bavurmalar hasebiyle ihtilaf inkiaf etdi. Ferid Paa da bu kabineyi revizyona tbi tutmak gayesiyle istifaya karar verdi ve derhal bu kararn kuvveden fiile kard. Yaplan istifa mracaat padiaha

makul karlandndan,sadaret 5. defa yine enite paa'ya tevcih olundu. 14/zilkade/1338-31/temmuz/1920 tarihli hatt- hmayun icab olarak, Damad Ferid Paa, eyhlislm Mustafa Sabri Efendinin ibka edilmeleriyle teekkl eden kabineyi tasdik eyledi. Kabinede yer alan vekiller u ztlard: Hariciye ve Harbiye Nazrl Bahriy uray devlet reisliine Rauf Pasa Dahiliye Ad Uy ye Nafi a Tic. ve Ziraat Maarif Evkaf hmyn Nazrlai sadnazam paann uhdesinde Hamdi Paa Rza Tevfik bey gelene kadar Reid Mmtaz Paa gelene kadar ziraat nazn Cemal Bey eski nazr Rd Efendi Mstear vekalet edecektir sadaret mstear Cemal Bey Hadi Paa Ferik Hilmi Paa On gn sonra 24/ziIkade/1338-10/austos/1920 tarihinde devletin idam karan hkmnde saylsa seza olan antlama, Paris'de Sevr adl sanayii meesesesi binasnda Osmanl murahhaslar Ferik Hadi Paa, Rza Tevfik ve Read Halis Bey'ler tarafndan imza edildi. Durumu haber veren Hadi Paann ektii telgraf melen yle idi: "italya ile hs! olan itilafdan dolay evvelce imzadan imtina eden Yunanistan, bu kerre imza koymaya muvafakat etmi olduundan sulh antlamas bu gn saat drd'de imza edildi. 10/austos/1920" 5. Kabinenin Anadolu Harekatna Tavr Sultan Vahideddin ve Damad Paann Anadolu'ya sevk et-dikleri kumandanlar ve bada M.Kemal Paa olduu halde, mcadeleyi iln etmi ortal derleyip toplamaya baladiar-d. Bu durumu igal kuvvetleri her gn hkmet nezdinde protesto ediyor ve beyanlarnda durduracaksariz durdurun yoksa bir btn Anadoluyu igal edeceiz diye tehdide tbi tutuyorlard. Hkmet ise milli mcadele hazrlklarnn tamama ermediini bildii iin, dman oyalamada idari yollar denemeye koymak suretiyle megul ediyordu. Kt zerinde kalmasn arzu etdii tehditleride, Ankara'ya yneltmek, suretiyle bir Makyevelizm sergiliyordu. Hkmetin vekillik grevi almlarn ou, Ankara'nn nasihat yoluyla ikna edilmesi teklifini ileri srerken Ticaret [Nzn Ceml Bey ile eyhlislm M.

Sabri Efendi, Ankara'nn iddetle cezalandrlmalarn isterken, padiah ve sadnaza-mn ahsen var olduuna inandmz Milli mcadeleye muavenet dncelerine ve gayretlerine adet kuvvet kazandryordu. bnl Emin Bey; o engin beyit hazinesinden gerek Mustafa Sabri EfendFye gerekse Ceml Bey'e pek uygun den bir drtl dip notuna ilitirivermi. "Hangi kuvvetle edersin te'dib Sabri'ya uyma hayale bir an Ey Cemal , sen de dn bir kerre Lfla te'dibe olur mu imkn" arifane ifadeyle ne gzel bir uyan yapm! Zten kabine yelerinin ksm zami nasihat yolunu tercih ettiinden bu ikili hayli dn kaim ve istifay semek durumunda kalmlardr. Tabii ki talepleri kabul olunmu ve makam- meihata bamnnecim Osman Kmil Efendinin olu Mehmed Nuri Medeni Efendi getirilirken bu zt da lkenin iinde bulunduu hazin durumu aksettiren bir kyafeti tercih etdi ki, btn meihat sahipleri ferve-i beyza yerine siyah bini giymek suretiyle babl'ye geldi. Padiahn hatt- hmayununu getiren baktip, Rfat Bey sadn-azamla arz odasna girdiler. Ferid Paa hatt- okumak zere amedi'ye verdi o zat da,mektupuya allmn dnda verdi. Trih ise; 12/muharrem/1339-26/Eyll/l 9 20'yi gstermekteydi. Aradan 23 gn getiinde yni 4/safer/1339-19/ekim/1920 trihinde Damad Ferid Paa 5. sadaretinden istifa ettii haberi geldi. Pek Mhim Daha sonra duyuldu ki; igal devletleri, ba temsilcileri veya nm- dier komiserleri huzuru hmayun da padiah-dan milli harekt yapanlarla anlamalarn istemiler. Ancak; bu antlamann engeli olarak, Damad Ferid Paa'yi grdklerini beyan eden ecnebiler bylece st kapal olarak grevden uzaklatrlmasn istemi oldular. Ancak; i Damad Ferid Paa'nn saln bahane etmek suretiyle istifasn sunma yoluna gidilerek balanmtr. Bylece de padiah ve makam- sadaretin Anadolu harektn korumu olduklar ortaya kmtr. nk uzun zamandanberi M. Keml ve arkadalarnn idamlarn taleb eden igalci devletler, hkmet-i seniyyenin kd zerinde verdii iddet dolu emirlerin fiiliyata dkldnde ayn iddetde uygulanmadn gryorlard. Bu vaziyet karsnda hkmetin ve sadrazamm pasif grnt altnda milli mcadeleyi yapanlarla deil mcadele etmek eitli yardmlar salad istin-bat olunabilir ki nitekim; Ferd Paa'nn isitfasmdan 4 gn sonra sadarete getirilen Ahmed Tevfik Paa 23/ekim/1920'den, kafi zafer gn olan 9/ Eyll/1922'ye kadar Ankara ile itilaf devletleri Yunanllar ne srmek suretiyle, kendileri yeni kurulacak Trk devletinin Yunan yenmesini bekleme yoluna gittiler. Bir ka gn sonrada Damad Ferid Paa, Avrupa'ya Karlsbaad'a gitmi ve orada hayli ikamet etmitir.

Damad Ferid Ve Arkadalarnn Akbeti stanbul'dan vki davet zerine Avrupadan avdet eden Ferid Paa'nn geldii gn M.Kemal ve arkadalarnn, Yunan zmir'den, denize dktnn ertesine rastlamt. Yeilky sahillerinden binmi olduu bir ingiliz atanasyia Mediha Sultan'n Baltaliman'ndaki yalsna geldi. Fakat burada ikamet etmeyi herhalde intelejans servisin uyarsylada olacak hayat bakmndan tehlikeli bulduundan 29/muhar-rem/1341-22/eyll/1922 trihinde Avrupa'ya gidip Nis ehrine yerleti. Enite Paa'nn kabinesinde yer alanlardan dahiliye eski nzn Adii Bey v.s ecnebi lkelere yollandlar. dam fetvalaryla tannan Drrzde Abdullah Efendi de Rodos'a gitmeyi tercih etdi. Ferid Paa 24/safer/l 342-6/ Ekim/1923'de Nis'de vefat etdi. Hanm, Mediha Sultan ise, 16/Receb/1346~9/ocak/1923'de vefat etdi. Damad Ferid Paa ile alakal bu almamzn sonuna geldik. Biz bir mtalaa ile intiha yni son demek isterken, ark vilyetleri hakkndaki Ermeni emellerini kar propoganda ile tehir etmek ve burada mdafaay tekilatlandracak kabiliyetde bir kurulu tasavvur olunup, bunun da Vilyat- arkiye Mdafay- Hukuk Cemiyeti adyla tesisi iin almalara geilmiti. Sadrazam Ahmed Tevfik Paada bu cemiyetin teekkl ve yaygnlamasna yardm vazife addederken ellibin lira civarnda bir ianede de bulundu. 3/Mart/1919'da istifa etdiinden yerine Damad Ferid Paa gelmiti. te bu zt hariciye nazrln da uhdesine aldndan cemiyet yeleri aralarndan bir heyet tekil ettiler. Yeni sadnazam ziyaret ettiler ve Tevfik Paann maddi ve manev yardmlarn dile getirdiler. Ferid Paa; buna ok sevindiini ifadeden sonra kendilerine yardmda bulunduu gibi vaziyeti padiaha anlatmay da vaad etdi. Mtalaamz ksa ve nettir. lkemiz henz sr kutularnn rahata alaca bir iklime kavumu deildir. Resm trihin, hin bildirdii kiiyi anca o damgay vuranlar silebilir. Bizim gibilere kenarndan, kesinden mnsif yaklamlarla, hakk iaret etmekten teye gitmemiz, "viran olasca hanede evld iyl var" dedirtecek ahvle mruz kalmaya sebeb olur! Ali Rza Paa Devlet-i liyyenin 216. sadrazam olan Ali Rza Paa,nizamiyeden mtekaid jandarma binba Thir Efendi'nin oludur. Binba Thir Bey'in pederide brail muhacirlerindendir. Tccar Ahmed Aa diye nm yapmtr. Ali Rza Paa; stanbul'da Sultan Selim semtindeki evlerinde dnyaya gelmitir. Bu srada trihler 1276/1860 senesini gstermektedir. lk tahsil sonrasnda, girmi olduu asker liseyi bitirip, Harbi-ye'ye duhul ettiindede 1880 ylna gelinmiti. 1886'da snf birincisi olarak erkn harp yzba olarak kurmay okulundan mezun olmu ve Harbiye'de yni ok ksa zaman nce mezun olduu okula retmen olarak devam etme gzelliini yaamtr. O devrin okul mezunlarnn baar grafii devaml ykselen hl arzettiinde hemen mesuliyetli makamlara

konulduklar grlmtr. Umulur ki bu padiah 2. Abdlhamid hn'n lzum grd bir yaplanmadr. nk padiah verdii btn talimatlarn yerine getirilmesini salayacak otoritenin sahibiydi. Kendi ad mekteplerin mezunlarnn hemen ibilir olanlarnn mhim yerlerde istihdamlar demek ki, ona ayr bir zevk vermekteydi. Nitekim hangi retmen yetidirdii talebeyle iftihar etmez? Az bir mddet sonra yni 21/mays/1887'de bilgi ve becerileri terakki ettirmek gayesiyle Almanya'ya gnderildiini gryoruz. 12/temmuz/1888'de de, Kolaalna terfi ettiki 1889/Ocak aynda da binbala irtika etti. Ayn yln aralk aynda da kaymakam yni yarbay oldu. ubat/1891 'de imdi genel kurmay dediimiz tbirin o dnem karl olan er-kn- harbiyye kararghna 4. ube mdr olarak atand. Bu arada da Afemda'nda yaplacak karakolhane'nin yer ve eklini tyin etmekle grevlendirilir. 12/eyll/1895'de miralay oldu. Bu rtbenin ardndan harbiyye'de yapt retmenlik vazifesinden ayrld ve Havran'da meydana gelen syan bastrmak zere Haziran/1896'da oraya giderken okurlarmz bahse konu Havran'n, Balkesir Havran olmayp, Cebeli Drz denilen Suriye'de olduunu herhalde tahmin ederler. Ali Rza Paa 1313/1897 Osmanl-Yunan muharebesinde ordu umumi karargh erkn harbiye askeri harekt ube mdr olarak vazife almt. 10/eylI/1897'de byk devletlerin murahhaslarnn katld sulh ncesi temaslar yrtt gibi hudut tashihinde hayli emek sarf etdi bu kazanlan savan sonuna kadar karargh merkezindeki hizmeti devam etdi. 1898 senesi Ali Rza Paa'nm mirlivala yni tugenerallii beraberinde getirmiti. Ayn zamanda da erkn harbiyye diresi 1. ube mdrl uhdesine tevcih olunmutu. Askeri tarih uzmanlarndan Halil Sedes Paa, bu zt yni Ali Rza Paa hakknda, bnl Emin Bey'in malumat talebi karsnda unlar beyan eder: "Mektepten mezun olarak Ali Rza Paann maiyetine verildiimden kendisini ykinen tandm. Mektebe muallim olduu srada gsterdii ciddiyet ve intizam zerine verilen 1. ube m dd vazifesinde de aynen gsterir zamann her ann almakla geirirdi. Hamidiye alaylarnn disiplin ve talimlerin dir ube tarafndan yaplan bir nizamnamenin kabul ve tatbik edilmesine dir teklifi ve bu hususdaki mracaat Dmeke Kahraman Mir Edhem Paa tarafndan Erkn- Harbiyye umum reis vekili sfatyla iddetle ret edildi. Bu ret Rza Paann alma temposunu, artk ileri oluruna brakma metoduna s-iuk etmesine sebeb tekil etdi." Bu arada biz, bu Hamidiye alaylar hakknda bir iki sz beyan etmek suretiyle, cidden kymetli bir asker olan Gazi Edhem Paa hz.Ieri, muzaffer bir kumandan olmann verdii gurur ile deil, Ali Rza Paa'nn teklif etdii tlim ve disiplin tanzimi teklifini bu kurt alaylarnn tesis maksadn ve onlara tatbik edilecek hususat bizzat padiahn yrttn idrkinden gelmektedir. Abdlhamid hn; yapt istihbaratlar neticesinde krd bl gesinde ngilizlerin ve Ruslarn, Ermeni meselesi ihdas etmek ve bu husustaki tevikat ve de takviyelerini akim

brakabilmek iin halife sfatylada zerlerinde manev otori tesi bulunduu krd kardelerimizin, airet hafinde sren hayatiyetlerinin getirdii bir avantaj din ve devlet menfaatine olarak, onlara Ermenilerin yapaca ve de eteler olarak sergilemee baladklar tedhi faaliyetlerini, bu airetler ve dini btn, rk mlaha zalarla hareket etmeyen zevata eitli rtbeler ihsan ederek nleme resine balamt. Verilen bu rtbe ve teekkl ettirilen alaylar haylide i grdler. Bunlar altklar hal-den karan yeni bir metod iine sokmann asker bakmdan nekadar doru olursa olsun, itimai ve psikolojik bakmdan zaman ve zemin asla msaid deildi. Edhem Paada bu hususu gz ard etmediinden reelpolitik olarak bize kalrsa doru olan yapmtr! Hele hele, mezkur trihde aylarca jandarma maalarn tedahlde brakmakta olan devletin yni maalar deyemeyen lkenin, bu teklifin akslameli hasebiyle baz skntlara giriftar olmas hi de iyi netice vermezdi. Evet biz ret vakasndan bir asr sonra da olsa, bu hususda bir mtalaa vermenin bahtiyarl iinde 216. s'adrazammzin hayat hikyesini okurlarmza ve trihin sayfalarna emanete devam edelim. 19/eyll/1901'de Ferik yni Korgeneral olan Ali Rza Paa; 5. nizamiye Cskp frkas (tlskp Tmeni de denebilir) kumandanlna peinden, Manastr Valilii 15/ni-san/1903'de bu grevlere zmimeten Manastr kumandanlda verildi. te bu sralarda mezkr yerde bulunan Rus konsolosu aadaki izahda nakledeceimiz gibi ldrlnce Ali Rza Paaya stanbul'a hi uratlmadan Trablusgarp mecburi ikamet mahalli oluverdi idi. Bahse konu Rus konsolosun ldrlmesini yukarda ad geen Halil Sedes Paa, yine bnl Emin Beyefendiye yle naklediyor ve bizde alntlyoruz: "1903'de Manastr'da bulunan Rus konsolosu her-gn ehrin iinde ve dnda binmi olduu atnn zerinde gezintiler yapyordu. Bu gezintiler gurur ve kibir iinde geer ve adet bir sergzet arayan insan grnts verirdi. Nihayet korkulan, gnn birinde gerekleti. Tabii bu davrannda siyas bir fenomen aradda ileri srlse yeridir. Buna muvaffak oldu olmasna da, ne are ki hayatna ml olduundan meyvesini tadamad. Konsolos atnn zerinde olduu halde asker karakollardan birinin nnden geerken nbeti kendisini selamlamam, konsolos bu riayetsizlie pek kzm hayli sylendikten sonra hzn alamam olacak ki krbac ile de bir tane nbet mahallindeki onba Halim'e bir tane vurmu. Halim onba bu darbe zerine silahn dorultmu ve tetie aslm. Herif yerde ve bu dnya ile rabtas kesilmi. Tabii konsolos nbet mahallindeki nbetiye taarruz etmek suretiyle kendisine sklan kurunu oktan hakkedip, akbeti bulur amma siyaset'de bu arada devreye girer." Hadise Rusya'nn o zamanki baehri Petersburg'da duyulduunda, ar'n hasta addettii Osmanl Devleti politik merkezi babl zerine basklar balam. eitli tarziyeler verilmesine binaen Ruslarn bask yapmak iin bu bahaneye son vermek istemedii grlm. Ve nbet mahallinde urad saldrya tabiatyla mukavemet etme cesaret ve vazife icabatn gsteren Halim onba ve yanna bir ey sormak zere gelmi bulunan bir er arkada olayn grg ahidi

olmasna ramen mahkeme edilmi ve idam kararna maruz braklmtr. Hangi palavracnn bilhassa biz islamclara yutturmu olduu, Sultan Abdlhamid, bir tek idam kararn onaylamtr, haremde vazifeli olan bir hadm'n dier bir hadm ldrmesinin neticesinde verilen idam hkmn tasdik etmesidir ileri srdkleri pekla bilinmektedir. O zaman bu Halim onba ile grg ahidi hakknda verilen idam hkm tatbik edildiinde Osmanl tahtnda. Sultan cennetmekn Abdlhamid oturmuyormuydu? Demek ki kimsenin idam edilmedii sav bir fantazinin hi kurcalanmadan kabuldr ki bu tarihilerin ayb saylr. Neticeten, siyasete uygun dsn diye bu iki askerimizin ehid olarak kabul edilmesi gerekir diye dnyorum. Zaten merhum ve kymetli biografi stad bnl Emin Bey'de o kiymetdar eserinde u mtalaa ile bize ileri srdmz hususiyetde yol gstermi oluyorlar bakn ne diyor merhum std! ".mezkr konsolos her taraf envai mehalik ve mesaib ile muhat olan -bir devleti zifenin deil- eski tbirle- bir devleti kaviyy ekimenin vazifei askeriyesini ifa eden bir onbay darb ve tahkir etseydi onbann ve zavall arkadann deil, konsolosun ba ezilir, can cehenneme gnderilirdi..." Bu hadiseyi Ali Rza Paa tertib etdi iddias ecnebi memurlarnda katldu uzun bir tahkikat neticesinde dorulanmaynca iftira sbut bulmadysa da, Ali Rza Paa iki seneye yakn olarak Trablusgarb'da ikamet mecburiyetinde kald. Tabii ki bu arada bir hayli zabit, zaptiye memura srgnler tatbik edildi. 1905 senesinde Yemen'e asilerin isyanlarn bastrmak zere kumandan olarak nasb olundu. Burada 1. feriklik yni orgenerallik rtbesi verilirken Ali Rza Paa Ahmed zzet Paa iie beraber burada meydana gelen olaylar bastrmaa koyulmakla beraber askerin tliminin eksik ustalnn yetersiz olduunu tesbit etmi olmas bir eitim gerektirdii kanaatina vardrd. Ne varki stanbul'dan gelen emirler asilerin zerine gitmesi eklinde olduundan Akebe yolu zerinden Hudeyde'ye gitdiler ve Menahe kalesine girdiler. Bu arada paaya mirlie ykseltildii haberi ulat. Trih bu srada 3/mart/1905'i gstermekteydi. Ali Rza Paa ii yapacak olan verilen rtbenin deil eitimli asker olduunu bir defa daha hatrlatma vazifesini yerine, getirmesini bir civanmertlik olarak kabullenmek gerekir. Nitekim; San'a ehrine girilip muhasarann kaldrlmasna mu-vaf olunduysa da gerek asker yardm gerekse yeterli erzak ikmli baarlamadndan San'a yine isyanclarn eline braklarak terk edildi. Daha sonra gerek kuvvet-i imdadiye gerekse erzak takviyesi hazr hle getirildiinde yine San'a zerine gelindi ve istirdad olundu yni asilerin elinden geri alnd. 1 l/haziran/1905'de Ha-midiye tren hatt denen demiryolunun yapmn iletme nezareti uhdesine verildiinden Hayfa'ya geldi ve burada vazife grmekteyken merutiyetin yeniden meriyete konmas zerine 31/temmuz/1908'de 2. ordu mirliine dier bir tbirle kumandanlna getirilmi oldu. Ali Rza Paa stanbul'a geldii srada stanbul'a gelip Harbiyye nzn nasb olunan Arnavut Recep Paa grevinin 2.gnnde vefat etdi. 14/austos/1908'de Harbiyye nazrl Ali Rza Paaya tevcih olundu. Ayn senenin kasm aynn 29. gn padiah yaveri olduu gibi ayan azahna da irtika

ettirildi. Ancak Kbrsl Men-med Kmil Paa sadareti dnemin de grevinden azledilirken yaplan muamele bizde merutiyet byle olur elebi dedirten tarz uyguland. Bu mesele daha sonra Kmil Paann sadaretden ekilmesine kadar vard. bnl Emin Bey bu hususda unlar ifade etmek suretiyle gerek Sultan Abdlhamid'in gerekse Kmil Paa'nn, Ali Rza Paa zerindeki noktai nazarlarn gzler nne sermek mnasebetiyle pek hayrl ifadelerde bulunmu oldu. Diyorki merhum mellif: ".Kmil Paa; harbiyye ve bahriyye nazrlar Ali Rza ve Arif Hikmet Paalarn tebdili hakknda arzda bulunmas zerine padiah, 'Arif Hikmet Paann istifa ettiini, bu bakmdan istifasnn kabulne bir ey demlemeyecei, Ali Rza Paa ise, memuriyete balangcndan imdiye kadar her hususda asar ehliyyet ve sadakat ibraz eylemi ve uhdesine tefviz olunan her vazife-i askeriyyeyi icrada hibir kusuru grlmemi olduu halde, imdi bu ekilde azli hakka uygun ve adalete uymaz hlden olduunu' baktip Ali Cevad Bey vastasyla sadrazama tebli ettirmise de, Kmil Paa, srar etmesi zerine 1 l/ubat/1909'da azil iin irade-i seniyye kt." Bu hl mutlakiyete uygun merutiyete muhalif bir yoldur. Ancak Ali Rza Paann azli hususundaki istei izahname-sinde Kmil Paa u szlerle ifade etmekte ki bu gn yni; 2001 ylnda dahi sadrazamm iaret ettii hususlar varit olup, st komuta konseyi de zaman zaman bu hususda aresiz kaldn itiraf etmesede gzler olanlardan durumu tesbite muvaffak olabiliyor. imdi Kmil Paa'nn zahnme sine sa-deletirerek bir gz atalm: ".Subaylarn siyaset ile uramamalar ve bu hususdan feragat etmeleri kanunla ve lke iin faydas asndan elzemken, Ali Rza Paa, hlim selim bir zt olmakla beraber bu hususdaki emri ve tenbihleri yerine getirilmemektedir. ttihat cemiyetine mensup subaylarn konserlerde, mitinglerde siyasi nutuklar atarak, konserlerde ve tiyatrolarda resmi geid halinde ve silahl olarak grlmeleri, emre muhalefeti gstermekti ve bunu tatbike uygun bulduumuzdan Nzm Paa Hz.Ierinin tyini isten-mdi. Selmet-i vatan ve millet iin tek re bu olduu halde lke zerinde te'sirini devama alan ittihatlar, vekil arkadalarm istifaya mecbur etmekle beraber meclis-i me-busani dahi emri altna alarak susmam hazrlamaktadrlar..." Her iki ifadeyede bakldnda padiah; Ali Rza Paa'dan memnuniyetini ifade ederken Kmil Paa, harbiye nzrnn-da, subaylar disiplin iinde tutamadn beyan buyuruyor. Sevgili okurumuz bize kalrsa burada dikkat edilecek husus padiahn olsun, sadrazam'n olsun politik anlay farkll rol oynamaktadr. Harbiye nzn phesizki emri verdi mi o emrin tutulduunu grmek ister! Verdii emir, sadnazamn syledii gibi fazla cid diye alnmyorsa emrin muhalifi guruplar veya mhim kiiler bulunduunu dnmek lzmdr. Bu gurub veya kiileri tesbit iin tahkikat ve istihbarat gere-kirki, zten cemiyete mensub zabitan szn sarf eden sad-razam bylece emrin dinlenmemesi bbndaki merkezi tesbit etmi oluyor. Greve getirecei Nzm Paa'nn bu disiplini salarkende ii nereye

vardracan iyice anlamak istersek, bahse konu paann ehadetiyie sonula nan Babli Basknn beklememiz gerekecek. Halbuki Abdlhamid; Ali Rza Paaya ait sicil dosyasna vkf bulunduundan, onun gibi sadk bir kimsenin harbiye nazrln srdrmesi maksada daha muvaffk idi. Bu yzden bizim hkm kafimiz Ali Rza Paa azledilmek suretiyle adet ittihatlarn safna itilmitir. Bu hata, sadnazamn padiahn grne aykr tutum taknarak icraata ba vurmasndan kaynaklanmtr. Nitekim Kmil Paa kabinesi sonrasnda kurulacak olan Hseyin Hilmi Paa hkmeti, 14/ubat/1909'da kurulan hkmetde de Ali Rza Paa yine Harbiyye nazrlnda istihdam olundu. Hseyin Hilmi Paann ittihatlardan uzak olmadn sylemek hide hakszlk olmaz. Ayrca Halil Sedes Paa; Ali Rza Paann merutiyyet iln sonrasnda byk gayretler gsterek disiplini ikame etmee altn gzlerimle grmmdr demekle birlikte o srada vukubulan isyann elebalar ordu mensubu olduundan dolay Ali Rza Paa kabine arkadalarna nazaran me'suliyet bakmndan daha fazla sorumludur demek suretiyle ortaya vaziyetin hkimi olamam bulunduunu da koymu oluyor. Zten Ali Rza Paa, 31 /mart hadiseleri zerine istifaen makam brakmt. 12/kasm/1918'de Tevfik Paa kabinesinde Bahriyye nezaretine getirildi. Bu kabine istifa etti ve yeni kurulannda da Bahriyye nazrln muhafaza etdi. 20/mays/1919'da Ferid Paa tarafndan kurulan hkmette, meclis-i vkelya memur oldu. Bu vazifenin kabine toplantlarna katlan mnasna geldiini veya baka bir tbirle sandalyasz nazr denebi-lirmi? Bilemiyorum. Ferid Paa; ilk sadnazamlk blm olan nc kabinesiyle; infisal ettiinde sadaret Ahmed Tevfik Paaya teklif olunmusada bu zat ben sona kalmalym diye pek mulak bir sz ifade etmi buna bal olarak, Sultan Vahideddin mhr Ali Rza Paaya vermitir. Sadaret alay tertibine lzum grlmeyerek, babliye otomobille gelindi. Ali Fuad Bey padiahn baktibi niformasn giyinmi olarak hatt- hmayunu getirdi. Sadnazam ve eyhlislm resmi elbise ile byk sofada karlandlar. Arz odasna gidildi ve orada hatt- hmayunu sadaret mstear Rfat Bey okudu ve resm tebrik treni ifa olundu. Hatt-I Hmayun Sureti Veziri Meali Semirim Ali Rza Paa Ferid Paa kabinesinin vukui istifasna ve sizin derkr olan ehliyyet ve kifayeti nize binaen mesnedi sadaret rtbe-i samiyei vezaret ve mri ile uhdenize tevcih ve meihat islamiyye dahi Hayderizde ibrahim Efendi uhdesine tefviz olunmu ve kanun-i esasinin 27.maddesi ahkmna tevfikan tekil eylediiniz heyet-i cedide-i vkel, tarafmzdan tasdik klnmtr. Bir mddetden beri efkr ahali de hasl olup suitefehhm sebebiyle tezayd etmekte bulunan asar tefrika ve i-kakin izalesiyle beynel ehal ahengi vifak ve vahdetin temini ve dahili memalikde skn ve intizamn takririle eraiti kanuniyye diresinde intihabatn bir an evvel icra ve heyet-i mebusann itimaa davet olunmas matlub kati'mizdir. Hemance Cenab kadiri mutlak, selmeti mlk ve millete

hadim olacak teebbsat hayri yyenizde muvaffak buyursun amin bihurmeti seyyidilmrselin. 6/muharrem/1338 - 2/ekim/1919 Mehmed Vahideddin Bakanlar kurulu u zevatdan teekkl etmiti: Hariciye Nezareti Harbiyye Bahriyye uray Devlet riyasetine Dahiliye Nezaretine Adliyye Maliyye Nafia Reid Paa 2.Ordu eski mfettii ferik Cemal Paa Ayandan ferik Salih Paa Abdurrahman eref Efendi Mehmed erif Paa Ayandan Mustafa Bey " Tevfik Bey 1 .ferik Abuk Ahmed Paa 187 Tic ve Ziraat " 1 .ferik Hadi Paa Mearif " Sadi Bey Evkaf hmayun " vekaleten Said Bey Bu kabine hereyden evvel Kuvay Milliye ile anlaabilme-yi nemle benimsedi. Bu nu temin iinde temas arand ve temin edilen temas sonunda Bahriyye nzn Ferik Salih Paa Amasya'ya giderek belli hususlarda anlama yolunu arad. Bu arada ise, vilayetler mesabesinde yaplan seimlerin ga-libleri mebuslarda stanbul'a geldiler. Mabeyn baktibi Ali Fuad (Trkgeldi) Bey unlar naklediyor: "padiah meclisin almasn ve mebuslarn eitli partilere mensup ve de muteber kimselerden olmasn arzu ederken stanbul'da yaplan seimlerde ttihat ve Terakki partisinin kalntlar seimi nde bitirdiler. Padiah; ttihatlar ii yine ele alp iktidaram ge-lecek zehabna kaplmad deil. Htt al gecikterecek eilimler sergilemeye balad. Fakat sadnazam Ali Rza Paa, saraya gelip padiah-dan meclisin almas babnda gn tyin edilmesini istedi. Bir ka gn sonra hl cevap alamayan sadnazam bu meselede tehirli davran sebebi Damad Ferid Paa'nn sadarete getirilmesi ise bu hususda fikr-i hmayun ifade olunduu takdirde derhal ekile ceini bulduu bir mnasebetle ifade etdi. Padiah bu sz, nnde durduu masann stne eliyle hayali bir doru izgi izerek'benim byle bir niyetim olsayd dosdoru stne yrrm ve kimseden de ekinmem' demek suretiyle ertesi gn yanna gelmesi tenbihi ile sadnazam Ali Rza Paa'y gnderdi. Sabahleyin Ali Rza Paa geldi. Fakat padiah da batabibini gndererek birisiyle greceini bu bakmdan ikindi vakti kabul edebileceini beyan ettirdi. Ali Rza Paa, yle sinirlendiki adet yerinden frlad. Hemen koluna yaptm ve gitmeyeceksiniz, diye eke eke az nce kalkt sandalyeye

oturttum. Eer siz giderseniz istifa edeceksiniz. Yerinize, Ferid Paa gelecek, skinleen bir ok husus yeniden dalgalanmaya balayacak diyerek batabib bey'e gidiniz padiah grmeye ikna ediniz dedim. Az sonra haber geldi ve padiah sadnazam paa yemeini yesin kendileriyle greceim demek suretiyle, huzura gelmesini bildirdi. Sadrazama mebusanin almas iin gereken talimat verdi fakat bu arada da drt-be gn hastalk bahanesi ile saraydan kmad gibi meclise de gitmedi." Bylece de 19/rebilahir/1338-12/ocak/1920'de mebu-san 4.devrenin ilk itiman yapm oldu. Padiah'n meclisi a konumasn Ali Rza Paa, Dhiliye nzn erif Paa'ya okutdu ve bu arada meclisde bulunan mebus saysnn 72 kiiden ibaret olduunu da bildirmi olalm. Bu arada da biz Ali Fuad (Trkgeldi) merhumun Ali Rza Paa'nn koluna yapmasn ve istifa niyetini sezip, nleme gayretini bir igzarlk deil, hizmet-i vataniye olarak grmeliyiz demek istediimi hemen burada belirtmeden geemem. Felh-I Vatan Gurubu Bu esnada mebusan da teekkl etmi bulunan Felh- Vatan gurubu hkmet de, deiiklii ngren bir teklif verdiler. Bu teklif; mebusan reisi Reat Hikmet Bey tarafndan sadrazama duyurulurken, bu srada Fransz'larn muhafaza etmekle grevli olduu Akba cephaneliini Kuvay- Milliye'ye bal bir gurup, baskn yapmak suretiyle bir gzel karp Anadoluya gndermeye muvaffak olduklar ve bunda, Harbiyye Nzn Mersinli Ceml Paann, Erkn harbiye-i umumiye reisi Cevad (obanl) Paa'nn yardmc olduklarn ileri sren devletin komiserleri, ad geenlerin azledilmelerini istediler. Buna inzimamen, yukarda Felh- Vatan gurubunun talebi iktizasnca, Hariciye nzn Reid Paa, Adliy-ye nzn ayandan Mustafa Bey istifa etdiklerinden kabineye Kzm, Hazm ve Safa Beyler dahil olurken harbiyye nazrlna da Mustafa Fevzi (akmak) Paa getirilmi oldu ertesi gn okunan hkmet program iki muhalif, bir mstenkif oya kar 104 reyle tasvip grd. Bu arada henz bir ka gn gemiti ki galip devletler, yerine getirilmesinin kabil olmayacak istekler ileri srdnden vede Ankara ile hkmet arasnda gerginlik husule geldiinden 1/Cemaziyela-hir/133821/ubat/1920 tarihinde sadnazam Ali Rza Paa, kabinenin istifasn sundu. Tabiiki yeni kabinenin kurulaca 8/mart/1920'ye kadar grevi srdrdler. Sadaret 5 ay, 7 gn devam etmi oldu. Ali Rza Paa 27/evval/1340-24/haziran/1922'de tedavi maksadyla Avrupada Almanya topraklarndaki kaplcalara gitdi. Ali Rza Paa 13/R.evvel/l341 -5/kasm/1922'de TBMM'de hilafet ve saltanat hakknda kararlatrlm keyfiyete riayeten yklm bulunan son Osmanl hkmeti olarak bablide yaptklar toplant sonrasnda istifa eden hkmet zas iinde yer alan Paa, l/receb/1351-31/ekim/1932'de, Erenky'de bulunan evinde vefat etdi. Kabri, Ierenky mezarlndadr. Ferid Paann sadareti umulurken ve padiahnda maksad buyken, ortada

cevelan eden soukluk, mhr hmayunu Ahmed Tevfik Paaya teklife yol at. Fakat Tevfik Paa kabul etmediinden istifa eden hkmetin, Bahriyye nzn Ferik Hulusi Salih (Kezrak) Paa'ya teklif olundu. Bu zat da teklifi kabul ettiinden; kabinesini kurma almalarna koyuldu. Ali Rza Paa'nn ve Ceml Paa'nn Ankara, dolaysyla M. Keml Paa ile mnasebetlerine dir baz vesikalar sunan ve tarafmzca Osmanlcadan sadeletiriien, Pnar Yaynlannca neredilmi bulunan ve yazarnn mehur muhaliflerden Mevlnzde Rfat Bey'in eserine atf yapmadan gemeyi, bu almay belki naks kabul etmek gereksede bu atf yaplmazsa haylice naks saylacandan dolay alnty yapmay vazife addettik. Yukarda ad geen Akba cephaneliinin basknla ele geirilip milletimizin istifadesine aktarlmas olayn Mevlnzde Rfat Bey, "Trk nklabnn yz" adl eserinin 347 .sh.de yle deerlendiriyor: "Cemal Paa; anakkale Akba mevkiinde bulunan ve Mondros mtarekesi icabatmdan olarak itilaf devletlerinin ve bilhassa ngiliz ve Franszlarn kontrol ve muhafazas altn alnan silah deposunda mevcud btn silah ve mhimmatn says yle idi: 8 bin Rus tfei, 40 Rus mitralyz, 20 bin sandk cephane. Ordu kadrosuna dahil subay ve erlerin depoya hcumu hakknda Cemal Paa gizli emir vermiti. Bu gizli emirler igal kuvvetlerince renilmiti. Bu hadisede bir miktar ingiliz ve Fransz askeri ldrlm bulunduundan stanbul'da bulunan igal kuvvetleri temsilcileri babli'ye ortak bir nota vermilerdir. Bu ortak nota'da Harbiye nzn Ceml Paa ve erkn- harbiyye reisi Cevad (obanl) Paann azilleri istenmiti. Sebeb olarak da aadaki hususlar gsterilmiti: 1- zel surette seilmi subaylarn Kuvay- Milliye erkn-i harbiyyesine gnderilmesi 2- 14. kolordudan ayrlan erlerin Kuvay- Milliyeye gnderilmesi 3- Top kamalar ve eitli alet ve silahlarn karlmas 4- Zonguldak'tan stanbul'a gelen taburun iadesinin geciktirilmesi 5- Afyonkarahisar'dan Alaehire Alay nakledilmesi olup 48 saat iinde grevden alnmalar talep olunuyordu. Cemal Paa aslnda mebusanda Burdur mebusu olarak da yer ald iin hemen talebe uymak suretiyle Ali Rza Paa kabinesini mklden kurtarmt. Yine ayn esere gre, M.Kemal Paa vermi olduu bir emirle zmit krfezi civarnda igaller yapm bulunan ngiliz askerleri zerine, Adapazarnda bulunan etelere saldrma emri yollamt. Fevkalade ustalkla icra olunan gece taarruzu baaryla neticelenerek, ngilizler hayli zayiata maruz kalmlard. Mondros mtarekesi sonrasnda galip devletler askerlerine yaplan ilk taarruz bu zmit taarruzu olmutur. Al Rza Paa'nn Ahvali zn askerlik hayatnda bir ok yararlklar gsteren Ali Rza Paa, zerine ald her vazifede byk ciddiyet ve feda-krane gayret sergilemeyi bir ahlki hl

olarak benimsemitir. Hatrla kimsenin iini yapmam, ii yaplmas gerekenin sevmedii kimse olmas o iin deil yaplmamasna en ufak bir gecikmeye uramasna dahi msaade etmemitir. Rusya'nn 2.rtbeden Prusya tac, Avusturyann demirtac, ran'n Hurid yeil hamailli 1. rtbe nian, Siyam'n kron 1. rtbe nian ecnebi devlet nianlarna sahibken, kendi devletinin Murassa iftihar, 1. rtbe Osman, Mecid altun ve gm imtiyaz, altun liyakat, altun Hicaz madalyalar, mlik olduu nian ve madalyalard. Ali Rza Paa mekteb-i askeriyye'yi birincilikle bitirdii gibi mr boyunca fenni harb ve ilm-i askeriyye gelimelerinden hi gafil olmamtr. Mmkn mertebe kumandas altnda bulundurduu birlikleri bu fenlerden istifadeye gayret gstermistir. Ali Rza Paa; Harbiyye nzn iken 31/mart hadisesi vukubulmutu ve baz uursuz vakalar kendi talihsizlii yerine, eametine yni uursuz geldiine yoranlara adet itirak eder bir anlaya kaplmt. Bu yzden mmkn mertebe meydan muharebelerinde bulunmak istemezdi diyor, Halil Sedes Paa.. Tevfik Paa; Sultan Vahdeddin'in yle dediini nakleder: "..Ben bu devlet de iki adem grdm biri Tevfik Paa dieri Ali Rza Paa dedii halde onu (Ali Rza Paay) sadarete getirecei srada bu hlleci bir kabine olacak. Tevfik Paa son fieimizdir.." bnl Emin Bey merhum, burada hlleci tbirini bize kalrsa menfi ynyle tahlile tbi tutmu. Yoksa hlle esasnda sadk kimselere yaptrlmas gereken ve hlleyi yaptranlara bir takm irkinlikler ykleten hl olduunu kaale almam grlyor. Nitekim Ali Rza Paa urad taz-yikat karsnda ekilmeyi bilmek suretiyle ayn zamanda bir vasf mmeyyizi olduunu da gstermitir. Ali Rza Paa ile ilgili satirlamz bn! Emin Mahmud Keml nal merhum'un u deerli mtalaasyla tamamlayalm: ".Ali Rza Paa merhum, drst, afif, halim selim, namuslu ve terbiyeli bir zt idi. Makam- sadaretde daha sonra sadaret vekletinde bulunduu gnlerde vazifemiz icab temasmz olurdu. Babl usl ve adabna ve nezaketine muhalif bir hareketini grmedim. Sadaret vekili iken bir gn hakkmn verilmesine himmet etmesini rica etdiimde iinde bulunan hl zere, mmkn olmadn biraz sert dille sylemesine, canm sklp daha sert bir hl ve szle mdafaa yolunu setim. Bakalarndan iitmedii szler syledim. Cevab: Kemal Bey evldm hakkn var. Birka gn sabret et. cabna bakarm, merak etme" Dedi. Salih Hulusi (Kezrak) Paa Osmanl sadrazamlarnn 217. ahsiyeti olmakla beraber, son sadnazam olmayan Salih Hulusi Paa, bahriye koramirallerinden stanbul liman reisi Dilver Paann oludur. Rum 1280/1864 ylnda stanbul'un Tophane semtinde dn-ya'ya geldi. Aslen Kafkasya'nn apsih kabilesinin Kezrak neslinden gelmektedir. Dilaver Paa Tunus Valisi Ahmed Paa tarafndan terbiye ve tahsil ettirildi. Araba ve Trkeyi Tunus'da renen kk Dilver talya'ya bahriyye

ilmini renmeye gnderildi. Orada tahsilini tamamlayan Dilaver Bey Tunus'a avdet edip denizcilik mesleine elde ettii ilimlerle emek ver meye balad. 1854 Osmanh-Rusya arasnda ve ngiliz ile Fransa'nn bize mttefik olduu Krm Savanda Tunus Donanmasyla, stanbul'a gelen Dilaver Bey savata byk baarlar sergiledi. Kaptan-i Derya Damad Mehmed Ali Paa kendisine Osmanl donanmas emrine girmesinin teklifinde bulununca intisab gerekleti. Dilaver Paa h.13 15/m.l909 ylnda vefat etdii trihe kadar devlete gzel hizmetlerde bulundu vede iki numaraya ykselecek bir evlt olarak Salih Hulusi Paa'y brakm oldu. Dilaver Paa Rodos mutasarrf iken, mehur edib ve gazeteci Ahmed Midhat efendi srgn olarak bahse konu yerde bulunuyordu. Salih Hulusi bu zatdan ders alrken devam ettii Rdiye mektebinden diploma almay becerdi. 1294/1878 senesinde Kulelinin ilk blmne girdi ve drt yl sren tahsilden sonra 1298/1882'de Harbiye mektebine girdi. 1301/1885 senesinin 8/ temmuz'unda snfnn birincisi ve temen rtbesi ile kurmay snfna ayrld. 1302/1886/10 hazirannda stemenlie terfi etdi. 1304/1888'in/10 Hazirann da yine snfnn birincisi olarak kurmay yzba olarak mezun oldu. Ayn sene kolaal rtbesine terfi ederken, genel kurmayn 3. ubesine alnarak eitli grev lerde istihdam olundu. 1307/189l'de askeri limlerin yeni bulularn renmek ve mesleini ilerletmek gayesiyle Almanya'ya gnderildi. Burada yapt tahsil vede tetkiklerin buuk yl olduunu da sylemeden gemeyelim. 27/eyl!/1310/1894 trihi Hulusi Paann binbala terfi yl oldu. Bu srada Goi Paann nerisi ile bir erkn harb heyetine reis seilerek Bulgaristan ve Srbistan hudud tetkiki iin mezkr blgeye gnderildi ve yine Gol Paa'nnda teklifiyle kurmay okulunda mehur savalarn tenkid ve tahlili derslerinin muallimliine tyin olundu. 1313/1897 Osmanh-Yunan savanda Yanya cephesinde yer alan kurmay heyetinin iinde yer ald. Durumu sarslan askere kumanda etmekten kanmad. Sava sonrasn da, Narda'da toplanan mtareke mzakerelerine askeri murahhas olarak katld. Yunanllarn eski hududlanna ekilmesinde hayli etkili oldu. Daha nce hudud tashihleri hususundaki komisyonlarda bulunmas tecrbi bakmdan, hayli maharet kazandrdndan burada Yunanllarn evirmek istedikleri dolaba frsat brakmad grld. Savatan sonra yarbay karl olan Kaymakamlk rtbesine ykseltildi. Bu sralarda pederi Diiaver Paa rtihal ettiinden, Kaymakam Hulusi Bey vazifeden istifa etti ve pederinin ilerini de tanzime almaya balad. ok gemeden askerlik vazifesine avdetle albayla ykseldii grld ve de erke Mir Deli Fuad Pa-a'nn kz ile izdiva etdi. Elen kahraman Fuad Paa'ya damad olmak elbetde bir mmtaziyyet olmakla beraber, bu mert ve Deli mir'in devlete ve padiaha oian muhabbetini ekemeyen Fehim, zzet ve Ali mil Paa gibi zevatn dmanlklarna hedef olmak mnasna geldiini de hemen burada hatrlatalm. Nihayet 1318/1903'de, Deli Fuad Paa am'a srgne gnderilirken ve btn rtbe ve nianlarndan mahrum edilmi olarak uzaklatrlp, damad da es geilmedi Salih Hulusi

Paa'da Diyarbekir yolunu tutdu. Burada da malum ahslar tarafndan tertip edilen jurnallerle defa padiahn hatrna drlen Salih Paa, 3.jurnalin dall budakl olmas yznden Svas'da taht- mahkeme altna ekilmek zere tevkifl olarak yola karld. eitli zorluklar iinde mevkuf veya serbest olduunu pek anlayamadmz tarzda iki sene Sivas'da tutuldu. 2. Merutiyetin iln zerine dava skt ettiinden olacak Salih Hulusi Paa'y stanbul'da gryoruz.. Derhal genel kurmay 2. bakanl uhdesine tevcih edildi. Tabii bu aralarda rakipleri hakknda eitli dzmece jurnaller hazrlyarak onlarn eitli zulmata maruz kalmalarna sebeb olanlar yni zzet Holo ve Fehim, Kabasakal Mehmed Paalar, Ali mil gibilerinin defteri drldnden mazlumlar Dersaadet'e ve grevlerine dnebilmilerdi. Bir Hatra Nzm Paann grevden ekilmesi mnasebetiyle korgenerallie nasb olunan Salih Hulusi Paa 2.Ordu kumandanlna tyin edildi. 3l/mart hadisesi ktnda 3.Ordu kumandan; Mahmud evket Paa ile haberlemek suretiyle eitli snflardan tekil olunan askeri birlikleri evket Turgut Paann komutasnda stanbul'a gnderdiler. Mahmud evket Paa ile Lleburgaz istasyonunda bindii trende buluan Hulusi Paa Ayastefenos(Yeilky)a kadar konua konua geldi ve ayn trenle Edirne'ye dnerken M.evket Paa herhalde yat kibde yaplacak Hakan' tahtdan indirmenin gayriresm toplantsna katlmak zere burada trenden indi. Salih Paa'nn Edirne dn, gerek Adana'da husule gelen karklklar teskin iin gnderilecek askeri birliin gnderilmesi ve Edirne'nin iinde bulunduu olaanst ahval mnasebetiyle 17 bin askerin cretleri verilerek memleketlerine gnderilmesi esnasnda grev banda olmas gerekiyordu bahanesini ileri srerler. 15/nisan/1909'da Mir Edhem Paann boaltm olduu Harbiyye nazrlna, Salih Hulusi Paa tyin oldu. Daha sonra kurulan H.Hilmi Paa kabinesinde de grevinde ibka olundu. O sralarda orduda rtbe ve makamlar iin yaplan yeni tanzimde korgenerallik rtbesini bulunduu makama baklmadan tugenerallie tenzil edildi. 31/mays/1910'da Hakk Paa kabinesinde Bahriye nazrlna getirildi. Ayn yln l/ekim'inde kendi isteiyle bahriye nezaretinden ekildi. Daha sonra da Gazi Ahmed Muhtar Paann mehur Byk Kabinesinde ve Paann srar zerine 6/austos/1912'de nafa nazrln stlendi. Ancak bu nezareti kabinenin 16/ekim/1912'de dmesi mnasebetiyle bitmi oldu. Gazi A. Muhtar Paa kabinesinin arkasndan teekkl eden Kbrsl Mehmed Kmil Paa kabinesinde bahriyye nazrl vekletine getirildi. Bu srada Balkan sava bar mzakereleri mnasebetiyle ziraat ve ticaret nzn Reid Paa bakanlnda Berlin b.elimiz Osman Nizami Paa ile birlikde Salih Hulusi Paa askeri murahhas olarak Londra' ya gnderildiler. Paa bu mzakerelerde Balkanllarn Midye-Enez hattnda srar biz de Edirne'nin terkine asla rzamzn olmad hususu iki ay bunda musir olunduundan antlama kabil olmad eklinde

anlatmtr bu murahhaslk gnn.. Btn bunlar Londra'da olurken, istanbul'da babl'nin Kmil Paa ve hkmetini Edirne'yi dmana veriyorlar ithamyla yapt kanl baskn mevcud hkmeti mnkariz eyledi. Mahmud evket Paa sadaretinde kurulan hkmet Londra konferansnn heyetini sadece reis Reid Paa konferans mahallinde kalmak artyla, geriye ardndan Salih Paa stanbul'a avdet etdi. Paa 1. harbin nihayet bulmasna kadar sadece ayan meclisinde bulunan yeliinin gerektirdii ilerle megul oldu. Bu srada harbin son aynda Fuad Paann kerimesi eleri hanm efendiyi duar olduu hastaln tedavisi maksadyla svire'nin Davos ehrindeki sanatoryumlara gtrdn gryoruz. Fakat bu gayretler ilhi takdire ne yapabilirdi ki Paa'nn hanm terk-i hayat eyledi. Bu srada stanbul'da kurulan Tevfik Paa hkmetinde Salih Hulusi Paaya nafa nezareti tahsis olunduysa da, galip devletlerin, malup olmu lkeler insanlarnn, hi bir yerde kmldamalarna frsat vermeyecek bir tarz ortaya koyduklarndan Paann lkeye dnmesi kabil olamryarak iba yapmas mmkn olmad. Bu hususda bnl Emin Bey; Paann tercemei hlinde u satrlar yazdn naklediyor: "Bu me'um mtarekeden sonra malup hkmet mensuplarna galip hkmetler tarafndan hi bir hak tannmam, haric-de kalanlarn memleketlerine avdetlerine msaade yle dursun telgraf veya mektup ile haberlemelerine bile msaade edilmemitir. Vatan da neler olduuna dir sekiz ay kadar haber alamamimdr." Damad Ferid Kabinesine Girii Paris'e sulh mzakereleri iin pek kalabalk bir heyet ile gelmi bulunan sadnazam ve ayn zamanda hariciye nazrln uhdesinde bulunduran, Damad Ferid Paa bir ingiliz ve Fransz yarbaynn refakatiyle Lozan'a ve svire'de bulunan ehzade ve sultanlar alp stanbul'a gtreceini ifade eden ve bir gazetede yaynlanan demecini okuyan Salih Paa hemen Lozan'a koup sadnazamla grd. Pek riayetkar davranan sadnazam paa stanbul'a dnmde kabinede baz deiiklikler yapmak istiyorum. Size de bir nezaret vermek istiyorum. Bylece siz de buray suhuletle terkedebilirsiniz dediinde Paa, bu teklifi kabul etdi. Daha sonraki yirmi gn Paa'y svireden kurtaran zaman dilimi olmutur. Bylece de 21/temmuz/1919'da bahriye nzn olarak svireden kendini kurtaran sandalyeye erimi oldu. Bu durumu ben ahsen Damad Ferid Paann hasenatna yormak istiyorum. Feriklikten yni korgenerallikten, tugenerallie tenzil edilen rtbesi o gnlerde yine korgenerallik rtbesine irtika olundu. Bu mddet 20 sene kadar srmt. Ali Riza Paa kabinesi esnasnda Salih Hulusi Paa ayn nazrl muhafaza etmiti. Salih Hulusi Paa demekte ki: "..kabinenin teekklnden sonra toplanan meclis-i vkelda, Ferid Paa'nn zamannda Anadoludaki kuvay-i milliye ile stanbul'un bsbtn kesilen mnasebetleri, lke menfaatine uygun olarak dzeltilmeli idi. Bu dzeltme ilemi iin karar alnm, kuruldan birilerinin

M.Keml Paann yanna grmek zere hemen Ali Rza Paa'nn gitmesi tensib olundu. Randevu Amasya'da bulumak idi. Bunu temin iin Samsun yoluyla oradan Amasya'ya gedi. Bulutular ve gece sren mzakereler oldu. Rauf Bey ile Bekir Sami Bey ve M.Keml Paa ve de Ali Rza Paa, her noktada anlatklarn belirten bir protokol imzaladlar. Bu protokol iki nsha hlinde tanzim edildi. M.Keml Paann nutkunda bu ibareler mevcuddur. Yine Samsun yoluyla stanbula avdet olun du." Ancak bu arada da, Ali Rza Paann devri sadareti miadn doldurdu ki istifas Padiah Vahideddin'in nne kondu. stifa kabul oiunup hemen teklif Ahmed Tevfik Paaya yapld. Fakat ihtiyar devlet adam red etti. Bunun zerine Baktip Ali Fuad Bey vki tavsiyesi sorusuna ya istifay red edin veya Ahmed Tevfik Paaya srar edip sadareti kabul ettirin o da olmazsa Salih Hulusi Paa'ya mhr hmayun tevcih olunsun, eklinde cevap verdiinde ve bu cevaplarda Padiah, Damad Ferid Paa'nn adnn telaffuz edilmediini grdnde imdi mesele ortaya kt herkes gibi sizde Ferid Paa'y istemiyor- sunuz Baktip Bey, sz ile enitenin sadaretinin gnlnde yattn aa karm oluyordu. Bunun hikyesini Ali Fuad (Trkgeldi) Bey yle anlatyor: "..Salih Paa sadaret iin arldn anlaynca alamaa balayarak asla kabul etmeyeceini ifade etdi. Ben de; vaziyetin pek vahim olduunu eer kabul etmedikleri takdirde vazifenin Damad Ferid Paa'ya verileceini o zamanda kacak ktlkleri ortaya serdim. Huzura kt, orada da bir hayli tereddt etmise de Tevfik Paa'da huzurda olduundan her halde emniyet gelmi olacak ki kabul ettiinde Padiah beni artt ve hatt hmayunu hazrlatma emrini verdi. 8/mart/1920'de mhr hmayun elinde olduu halde babl'ye gelerek kendisi ve eyhlislm Hayderizde brahim Efendi ile birlikte hatt hmayunu getirmemi beklediler. Arz odasnda Rfat Bey tarafndan okunan hatt- hmayundan sonra tebrik merasimine geildi." Kabine aadaki listede buluna zevatdan teekkl etmiti: Bahriyye Nezareti Sadnazam uhdesinde Hariciy " " Safa Bey Dahiliye " " Hazm bey Harbiye " " M.Fevzi (akmak)Paa Maarif " " uray- devlet reis vekillii zamimeten Abdurrahman eref Bey Adliyye " " Cell Bey Evkaf " " eski eyhlislamlardan Hulusi Efendi Nafia " " ; Maliye nezareti vekillii inzimamiyle Tevfik Bey Tic ve Zi " " Defteri Hakan Emin Ziya Bey Bu kabineye gn sonra; uray- devlet reisliine adliye eski nazrlarndan Cemil Molla mliye nezaretine bakanlk mstear Faik Nzhet Bey, kabine atanmasnn altnc gnnde Bahriyye nezaretine askeri mektepler eski mfettii

Ferik Es'ad Paa getirildi ve Sadrazam uhdesine alm bulunduu nezareti brakma feragati gsterdi. te; stanbul'un 16/mart/1920'de kanl bir basknla igali, bu sadaret srasnda vukubuldu galin yaplaca hakknda bilgilendirme, Fransa sefareti batercmannca saraya, ngilizlerin ayn vazifedeki adam ise babl'ye teblide bulundu. Salih Hulusi Paa kabinesi 28 gn sren bir rya deilse de, bir kbus gibi geirilen gnle sadaretini tamamlad ve istifasn sundu. Bu kabine mttefiklerin istei olan Kuvay- Milliye'yi takbih etmek teklifini ve diktesini, kabul etmemek suretiyle vicdanen kendini, trih huzurunda beraat ettirmeye muvaffak olmutur. Tabii ki, bu kabinenin istifas mttefik igalcilerin isteklerinden vaz geecekleri mnasna gelmeyeceinden Damad Ferid Paa kabinesinin zerine kald. Anadolu'daki kuvay- milliyeyi ktlemek, nlerine kuvvet karma teebbslerini yapar grnmek hatta Nemrud Mustafa Divn-i Harbi adl bir mahkeme kurduran Damad Ferid Paa eer kabinesi dmeseydi Salih Paay bu divnda yarglatacakt, Salfh Hulusi Paa daha sonra 21/ekim/1920'de kurulan Tevfik Paa kabinesinde Bahriye nazrlna getirildi. 2/aralk/1920'de dahiliye nzn Ahmed zzet Paann riyasetinde kurulan ve vekiller heyeti meclisince alnan karar icabnca harekt- milliye ileri gelenleriyle temaslarda bulunmak zere giden heyetde yer almaktayd. Bu antlama teebbs ay kadar zaman almakla beraber nemli bir netice getirmedi. Htt stanbul'dan giden heyet, Ahmed zzet Paa blmnde anlattmz gibi heyet mensuplarnn arna giden muamelata da maruz kalmalarna, bir daha grev almamalar babnda istekler yaplp bunlarn sznn verildiini ispat eder senetler hazrlanmas heyetin izzet-i nefsini zedelemi idi. Byk Millet Meclisinde saltanat ve hilafet hakknda alnan karar mucibince, 4/kasm/1920'de btn vekillerle birlikte istifa edenlerin arasndayd Salih Hulusi Kezrak Paa .. Salih Hulusi Paa 17/ramazan/1358 - 20/ekim/1939'da vefat eyledi. Kabri olan Eyyb Sultana nakli, mir olmas mnase-betiylede ve eski bir sadrazam olarak ciheti askeriyye tarafndan Gmsy mezarlna Mehmetiin elleri zerinde gitdi. Kabir tanda, ltin harfleriyle: "Amiral Dilaver oiu Sadnazam Mareal Salih Hulusi Kezrak medfeni. Elfatiha 25/10/1939Salih Paa. Hakknda Mlahaza Salih Paa; gerek lke iinde gerek avrupada pek kuvvetli tahsil grm hayli mnevver bir insand. Pek yksek bir ahlka sahib olup ciddi, mert ve metanet sahibi bir kim eydi. Uzun boylu, kaln sesli, esmer biraz ar davranan kimse olup bu arln kibrine yorsalarda asla yle deildi. Edeb bakmndan ndir kimselerden idi. Mehur mahkeme meselesi, fazilet sahibi olduuna ve adalete taraftar olduunu pek bariz ekilde or taya koyar. Bu mahkeme meselesini de izah

edelim: Sultan Abdlhamid'in 31/MART/ vak'asi mnasebetiyle medhaldar olduunu ifade etmekte olan ve rfi idare mahkemesinde yarglanmasn isteyen Hareket Ordusu kumandanl teskeresi ile divan- harb rf nin mazbatas meclisde okununca ne yaplaca hususunda kimse azn aamam devrin sadnazam Hseyin Hilmi Paa; harbiyye nzn Salih Hulusi Paaya dnp de; ne buyurursunuz? Dediinde, o mert adam: byk bir metanetle ve yksek bir sda ile asla caiz olmaz cevabn vererek fazilet erbab olduunu bir defa daha isbat etdi. Bylece btn he'yet-i mahkemenin, muhakeme edelim kararn ret etdi. Halbuki Hulusi Paa en evvel kaimpederleri Deli Mir Fuad Paaya mensubiyetinden ve hakknda verilen jurnaller yznden merhum Hakan'n dneminde hayli skntlar ve eziyetlere maruz kalm-t. Btn o ektiklerini hatrlayp da oyunu kt yolda istimal etmedi. Zten Sultan Abdlhamid; Tevfik Paaya bir muhakeme kurulmasn ve 3l/mart vak' as ile alakal olmadnn tesbiL edilmesinin gerektiini sylediinde, Paa bu ii Said Pa-a'ya nakletmek suretiyle haberdar etmise de, apur elebi lakabl Said Paa, mahkeme edilip de medhali ortaya karsa gayri mesul olduundan cezalandrlmas gayri kabildir. Amma susuzluu ispat olunursa bizim halimiz nice olur demekten kendini alamam. Sultan Hamid'in eli olmadin ttihat ve Terakkinin ruhu olan Talat Paa dahi defalarca dile getirmitir. bnl Emin Bey merhum yle sylemekte: "Gztepe'deki evine bazen giderdim. Ziyaretimden pek memnun olurdu. Hakkettiimin pek zerinde hrmet gste-rirdi. ektii ileleri, srgn olduu gnleri uzun uzadya anlatrd. Son zamanlarnda bir hizmeti kadn ile adet fakirane bir hayat yaadna ahid oldum, pek zldm. Ziyaretlerimden birnde sokak kapsn kendi at. Bir eyler iirmek art, iirmemek ayib olduundan ve hizmetisi bir yere gitmi olduundan bir ie maden suyu getirip imemi rica etdi bu hai-den byk zntye kapldm." Bir gn unu ifade etdi: "Ben mahrumiyetden kederlenmem. Herhli ho grrm eskiden yleydi imdi byle demem, bin lira ilede geinirim yz lira ilede geinirim." Paa eski kanuna gre mtekaid olduundan maa ancak stemen maana denk geliyordu. Bu yzden stemen kadar maa aldn ahbablarma anlatmak iin beni tebrik edin mlazm- evvel oldum dermi. "Salih Hulusi Paa, askerlike yetimemiti. Sivil malumat, kudret-i askeriyyesinden hayli fazlayd. ark'da bir manevra esnasnda kumandan, manevraya dir zabitlere uzun tenkidde bulunurken, Salih Paa skt etmi. Bir zabit ise, kumandann tenkidlerinden daha ziyade Salih Paa'nn sktundan istifade etdik demi." Bu anekdotu da Ali Fuad Paa'nn ifadesinden naklettik. Dmad Mehmed Ferid Paa'nn sadaretinin 2. blmndeki ilk, dier bir deyimle 4. sadaretinin ilk gnnde Meclis-i Mebusan ingilizlerce basldnda aada adlarn okuyacanz asker ve sivil ehas nce Bekir Aa blne daha sonra da, Malta Adasna srgn edilirler. Bunlarn bir ksm Ermeni tehciri

ve Ermeni kalkmalarnda onlarn isyann bastrmaya alan mlk ve asker erknda mahkeme edilmek zere bu srgnlerin arasnda mtalaa edilerek mahut Barklays klasna nakledildiler. Trihimizin ancak hatratlar vastasyla haberder olabildii bu mthi gnleri ve vak'ay aaya almay almamzn vazgeilmez bir fenomeni olarak grdk ve sahifelermzi ssledik. Malta Srgnleri Malta Adas 1.Cihan muharebesinin .apayr bir cephesidir. nglzler'in bu aday bir srgn yeri, bir ceza evi gibi kullanmas yeni bir bulu deildir. Franszlarn nl Napolyon Bo-napart'i iki srgn yaam^ bunlarn ikisinde de adalar meskeni olmutu. Birinci srgnnde Elbe Adasndan firar baarp da, iktidara yeniden gemeyi bilen Napolyon, Rusya bozgunundan sonra gnderildii Saint Helen adasndaki ihtilt-tan men edildii 2. srgnnde ksa zamanda hayata veda etti. Bu da gstermektedir ki adalarn srgn yeri olarak seimi olaandr. ngilizlerin; harp sahasnn orta alanndaki bir ada'y yni Malta Adasn tercihleri, her halde burdaki menfalarn hayatlarn bir nevi rehin olarak kullanma taktii olduu nazar dikkatten kamamaldr. Deerli okurlarmz; "Cihan harbinin galibdir bu yolda malub" szn tam manasyla hakketmi bulunan Osmanl ordusu bu savaa, mttefiklerinin, kazanma hususunda hi bir mid tamadklar esnada, dhil olmutur. Kyametin kendi balarnda kopacann habersizlii veya umursamazl iinde dalnan bu heng menin Malta srgnlerimiz kafilesinde bir nomerolu ahsiyet Ali hsan Sa-bis Paa olmutur. Adn verdiimiz paann neden bir nome-ro olduunun sebebini arz edelim: Ali hsan Sabis Paa; ngilizlerin en nemli kumandanlarndan ve bu gnk srail devletinin tekilinde en mhim rol sahibi olan kiilerin banda gelen, general Allenbi'yi en fazla uratran kumandan olma-si, yahudi muavenetisi ingilizin kininin hedefine girme sine yetmiti... Kuds zor da olsa mttefiklerin eline gemi ve bizim ortaklarmz olan Alman ve Avusturyallar dahi bir hristiyan olarak sevince gark olmulard. Malup ordumuzun kumandan meyus ve bitap olarak, Haydarpaa tren istasyonunda, kompartmandan indiinde karsnda igal kuvvetlerinin intellejans servisi elemanlar destekli bir mangay buldu.. Yan-nda yaverleri ve hizmet erleri olmasna ramen, onlara herhangi bir zarar gelmesin diye teslim oldu. nk hasm- biman Allenbi; igal kuvvetleri stanbul kararghna gnderdii bir mesajla, mezkr paann apayr bir muameleye tbi tutulmasn rica etmiti... Hakikaten daha sonra ahid olunmutur ki gerek tevkifi srasnda gerekse kapatld yerde kendisine olsun, vefakr emirberine olsun hi kimseye yaplmam insanlk d davranlar sergilendi. Ancak Sabis Paa; dima yaplanlar protesto etti. lk andan son kat gne kadar boyun emedi. Onlarn yaptklarn dima yazl ve szl beyanlaryla en e-did ekilde cevaplad. Kendilerine yaplan muameleyi olaan bulan baz zevatta, memnuniyetlerini belirtir mahiyette beyanlarda bulunurken, Ali hsan Paa'ya ise pretostocu laka-

bn takmak fezahatinde bulundular. Umulur ki, paaya reva grlen zel muameleden bihaberdiler! Malta Srgnleri adl eserin sahibi hariciyecilerimizden Bill Niyazi imir bey'in kitabnn 343. sahifesindeki u satrlara yer vererek Ali hsan Sabis Paa'ya dir naklettiklerimize son verelim: ".Protestolar hi bir sonu vermedi. Londra Konferansndan sonra bir ksm srgnler serbest braklrken o (Sabis paa) yine Malta'da brakld. Yarglanacaklarn banda yer alacakt. Penelerine dm. Irak cephesinde ngilizleri ok u-ratrmt, ne var ki ngilizlerin mahkeme etme hesaplar suya dmt. nk; Paa onbe arkada ile srgnler adas Malta'dan kamay baarmt. Malta Adasndan Firar Bill N.imir bey bir tesbit olarak u ifadeyi kaleme almaktan kendini menedememitir: "..ttihat ve Terkki gurubunun btn danklna ramen ka organizasyonunda gsterdii baarnn bykl gn gibi aikardr." Hakikaten Ali hsan Paa da, hatratnda kamak iin kafa patlatrken ittihat eski nazrlardan Kara Keml'in komiteci ruhu ve kafas imdadmza yetiti" cmlesiyle yer almtr. Malta Adasnn srgn adas olmas insanlarn bu ada da babo dolamalar anlamna gelmemelidir. Burada; Vardala Barklas klas ad verilen 15. yzyl mimarisi, iki katl, iki blok hlinde uzunluu altm metre, eni yirmibe metreyi bulan hapishane olarak kullanlan bir bina vard. Her ne kadar hapishane olmakla beraber, kla denmesi daha bir tercih edilmiti. ngilizlerce muteber kimseler, bu yapnn iinde yer alan, mstakil odalarda gz altnda bulunduruyorlard. Son dnemlerinde renkli ve tutarsz davranlaryla beyanlarna artk pek nem verilmeyen Ceml Kutay'm, Malta srgnleri arasnda bulunan tekilt- mahsusann kuru cusu Kuubai Eref Bey (Sencer) hakkndaki, bilgilendirmesinden bizim inandmz bir blm satrlarmza melen derci vazife bildik: "Kuuba Eref Bey yanndaki krk arkadayla olduu halde Suud kuvvetlerinin yirmibebin (25.000) kiilik gurubu ile karlar. Amansz bir savaa tutuurlar. Muhterem okurlar yanl okumuyorsunuz, Eref Bey'le arkadalar, erif Hseyin'in olu Suud'un askerleriyle lm kalm savana girer ve Eref Bey ok ar yaralanr peinden de esir der. Kas-r'un Nil klasnda tedavi edilir. Hayati tehlikeyi atlattktan sonra ngilizler tarafndan Maltc srgnleri arasna ithal edilmek iin smailiye vapuruna bindirilip, ngiliz sava gemilerinin korumas altnda, Vardale Barklas klasna gtrlp bir odaya konur. 1. Cihan harbinin nl Alman denizaltis olan Emden'in svarisi, Von Ml-ler'de oradadr. Zten; burada sadece siyasi ve askeri ahsiyetler bulunmayp, tannm ihtillciler, fikir sahibi ve milli liderler gibi nice kimseler bulunmaktayd. stanbul'da toplanan, Mecfis-i Mebusan kapattrmak emeliye, Ankara'dan gelen arzusunda baary yakalayp, meclisin baslmasn temin eden Rauf bey (Orbay)

ve mehur Kara Vasf bey'de Malta'ya getirilmiler arasndayd. Rauf bey'in bu provakas-yonu TBMM'nin teekkl etmesinde en byk mil olmu bulunmaktadr. nk; igal kuvvetlerinin bulunduu bir ehirde meclisin fonksiyonunun ne kadar hr olabileceini tartan akl sahibi vatanseverler eitli yollarla Ankara'ya ulaarak hizmete kotular. Osmanl tebas olarak Malta srgnleri adn alan ilk zevata gemeden u tesbiti okurlarma duyurmay vazife addediyorum. Aziz milletimizin dnya yznde hasbetenlillah dostu yoktur. Dostu ancak inanlar, piyadeyse tfei, topuysa topu, muhabereciyse cihaz ve ilnihaye kullanaca aralar, gereler ve silahlandr. Baknz daha 1. cihan savama katlmamz. talyanlar bir gemide yaptklar arama esnasnda 2. Merutiyetin ilnna sebeb olan daa kma hadisesinin failleri Enver ve Niyazi bey ikilisine katlan ncs olan mehur Ohrili Eyb Sabri bey'i, Eczac Kzm bey'i, tccardan Hac Tevfik bey'i yakalayp ngilizlere teslim ederler. Savaa katlmadan sava esirlerimiz Vardala Barkias klasna konurlar. Yeri gelmiken de Malta srgnn yaam bulunan zevatn bilebildiimiz kadaryla adlarn sahifelerimize kaydederek tarih sayfalarndaki yerlerini elinizdeki eserde de alm olsunlar: Ali hsan Paa (Sabis), Hli) Mentee (meclis-i mebusan 2.reisi), Rahmi bey (zmir valisi), Ali Fethi (Okyar eski bavekillerden), Zeki ve Memduh beyler (eski valiler), dahiliye eski nazrlarndan Hac Adil bey, maarif eski nazrlarndan kr bey, ttihatlara eyhlislmlk yapm olan rgbl Hayri Efendi efendi, yine dahiliye eski nazrlarndan smail Canbulat, iae nzn Kara Keml, yine eski valilerden Muammer bey ve Reid Paa ile Mustafa Abdlhalik (Renda-TBMM reisliini en fazla srdren zat), Enver Paa'nn babas srre alay reisi Ahmed paa^ Mmtaz bey, Lzistan mebusu Sdi, Hammal Ferid, Hseyin Cahid (Yaln), Ziya Gkalp, Sleyman Nazif ve de 1.cihan harbine giren kabinenin sadrazam Sid Halim Paa da Malta srgnleri arasndayd. Toplu firarn hikyesine gelirce kaynamz yine Ali hsan Sabis paa oluyor. Paa diyor ki; ."..Ka Basri bey planlamtr. Rfki bey adl bir zatta yardmc olmutur. Ankara hkmetinin Roma mmessili Cami (Baykut) bey ile Cenevre'de bulunan maliyeci Cvid bey durumdan haberdar idi. Bu ie bebinikiyz ingiliz liras (bu gnk paramzla 1 7/mays/2000 tarihi itibaryla: drtmilyarsekizyzellialtmiiyonikiyzellibinlira-4.856.250.000) harcanmtr. talyanlarnda bu kaa yardmc olduklar beyan edilmektedir. Bu ka harektnda; Rauf ve Vasf beylerin yer almamas dnya trihinde byk bir nem arzeder. Bu zevat "KAMAYACAIZ" diye ngilizlere sz verdiklerinden, szlerini yerine getirmenin erefini tamlardr. Fakat bu seferde, ingilizler bu ikiliye sknt verme yolunu denemeye balamlardr. Ancak bunlarn braklaca kesindi nk ngilizler kendilerini balayc beyanlar yapmlard. ngilizler; Malta'dan ku umaz derken, nce iki kiinin dan; sonra yni

6/eyll/1921 gn aada isimlerini koyaca mz onalt kii ki; Ali hsan Sabis Paa, Sabit bey, Nevzat bey Bedreddin bey, Mcit, Muammer, Gani,Ahmet, Memduh, Faik, kr ve Fevzi beylerle Mahmud Kmil Paa, Kara Kem bey, Tahsin bey vede Necmi beylerdi. Tunus'dan ykledi srlar, Malta'nn merkezi noktasndan biraz uzandaki limana boaltmak zere gelen Trickleti adl gemiye o gn kamptan izinli kan zevat bahse konu gemiye kyafet deitirme suretiyle beer kiilik gurublar hlinde girerler ve kendilerine zel yaplm saklanma mahallerine girerler ve bu ilem alt saat iinde tamamlanr. Gemi Kara Keml bey'inde gelmesiyle birlikte hareket eder. Ertesi gn talya'nn Mesina liman yaknlarnda bir yere yanar ve firariler gemiden sahile karlar. Roma'ya gelinir ve burada Cami Baykut bey'in hazrladklar pasaportlarla talya'dan karlar ou Almanya'ya giderlerken Ali hsan Sabis Paa, milli mcadeleye katlmak arzu-u itiyakyla istikameti Ankara zerine rotalandrr. Biz burada bir hususu belirtmek isterizki, Malta Srgnleri arasnda yer alan Mustafa Abdlhalik (Renda) Beyefendi de masonlarn arasnda 33 derece unvanla yer ald listelerde grlr. Ancak masonlarn bu dereceye gelmi olanlar "kinatn ulu mimar insandr" felsefe-i sapikesine tutulmu kimselerdir. Byle bir felsefenin meclbu olan kii elbette inkr- uluhiyete dalm olduundan namaz ve niyaz ile aralan olmaz. Buna karlk Validem tarafndan akraba-i taallukatdan bulunan merhum Abdlhalik Bey'in 1947'de namazn kldn bizzat grmmdr. te bu zat da Malta'dan firar edecek kiiler arasndayken, son gece ryasnda ki Cihan Server Efendimizi grmekle ereflenir ve o sevgililer sevgilisinin emirleri mucibince Malta Adasnda kalp durumalara kp, Ermeni katliamndan beraat etmek iin mahkemede isbat-i vcud etme istikametine ynelir. Byle 33 dereceli bir mason'un bu fevkaledikleri yaamas gayr- kabil olmas icb ettiinden bu zat hakkndaki masonluk iddiasnn, masonlarn mehur ve messir kimseleri aralarnda gstermek taktiine karlk, buna mukabil de, bu menhus zihniyet ve tekiltn hedefinden syrlmay tercih edenlerin pasif kalmas sebebiyle bir aklama yapmam olmas dikkate deerdir. Mesel; eski eyhlislmlardan Tortumlu Musa Kzm Efendi mason localar iinde konferans verdiini ifade etmekle beraber, masonluun bir felsefe olduunu bu felsefeyi benimseyenlerin msimanhkla ilgisi bulunamayacan ifade edip, hl byleyken, benim gibi bu hli idrk eden bir kimsenin mason olmas kabilmidir sorusunu sorduktan sonra, mason olmadn beyan etmi olduunu hatriyahm ve Abdlhalik Bey gibilerin haklarnda atfedilen masonluk iddiasn eski eyhlislm gibi bir beyanname ile red ve haklarnda dva ikame edebilirdi. Bu bir ihmal veya tenezzlsz-ik de olabilin Dorusunu da Allah (c.c) bilir deyip, bu notu trih sahifesine dm oluyoruz. Dnyann bilhassa o dnemde en iyi haber alma tekilt olan entilejans servis kaytlarnda bu firar nasl yer almaktadr. ngiliz belgeleri zerinde yaplacak bir aratrmann getirecei netice bizim bildiimiz hususata ne renkli bilgiler ilve

edecektir ki bunu bir Allah bilir, birde erbab bilir. Mustafa Keml Paann ok geni bir selahiyete Anadolu nizamatn tesis grevi ad altnda l keyi dman boyunduruundan kurtarmak iin padiaha gnderildii artk herkesin kabul ettii hakikattendir. Bu minval zere M. Keml Paann daha Samsun'un Havza kasabasndayken hakl olarak zmir igalini protesto eden beyanlar ve davran, stanbul ile 9. ordu ktaat mfettii arasnda ortaya kmasn gerektiren vesileydi. Sultan Vahideddin'in; ttihatlara olan tutumu herkesin malumudur. Mustafa Keml Paa konutuu her yerde ve herkese bu alma iinde ittihatlarn bulunmadn temine almas kendisinin padiahla ayn zaviyeden baktn gsterme hususunda hayli e yaryordu. Mustafa Keml Paaya verilen selhiyetnme imdiye kadar kimseye verilmemi derecede geni ve tesire sahibdi. ntelejans servis Malta'ya gnderdii osmanl mnnevver ve bz devlet ricalinin ksm-i zaminin ittihad olmasndan elde edecei kendine mahsus kn, ingiliz arivlerindeki olmas muhtemel hakikate vukuf kesbetmeden kestirebilmemiz kabil grlmemektedir. Ancak Malta srgnleri arasnda yer alan Ahmed Agayef veya Aaolu Ahmed bey diye bilinen zat, tabiiki ittihadia-rn" iinde yer almt. stanbul'da sava sulusu damgas ile igal kuvvetlerince tevkif olunmu, bir mddet sonra nce Mondros'a daha sonrada Malta klasna tklmtr. Bu fikirlerini savunmada mahir adam u dilekesiyle ingiliz igal kuvvetlerine daha dorusu Amiral Galtroba mracaatla unlar ifade eder: "Ekselans! Haftalardan beri ile dolduran ve bu ilenin sonunu gremeyen bir tutuklunun bu dilekesini sonuna kadar okumanz adalet ve insanlk adna rica ederim" Aaolu Ahmet beyin bu mracaatyla ngilizler ile ltuf deil hak arayan bir ferdin atmas ortaya kar. ngilizlerin ikiyzlln ortaya sermeye alan Aao-lu'na bunlar cevap verme yerine hakknda dosya tanzimine giderler ve cemaziyelevvelini ortaya karmaa balarlar. Malta srgnleri iinde dosyas en kaln adam olmutur. Bir ok Azerbaycanlya parmak srtan milliyetilii Trk ordusunun ekilmesinden sonra lkesine ngiliz desteini salamaya alanlarn enbanda gelen kii olduu grlr. Yni ingiliz himayesini Azerbaycan zerine ekme gayreti iinde olan Aaolu Ahmet ngilizlerin Ruslarla mnasebetini baltaladn anlamam olmalki, taraftan olduu gurubun yksek komiserliini, kendisini tevkif ettirmesini anlayamyor. ngilizlerin kendisini Almanlara satlm olmakla sulamasn, Ermeni olaylarnda yer aldnn iddialarn rtmeye urar fakat Malta'yi boylamasn engelleyemez. ngiliz entelejiyan-s; kendilerinin ikiyzl olduunu ispata alan Aaolu iin u raporu tanzim ettiler: "Musevi kkenli bir tatardr. Gen yanda Ohrana rgtnde kkrtc ajand. 1904 Ermeni olaylarna kart. Panislamist propogandacl yznden Rus hkmetince suland, Trkiye'ye gitti. slmla hizmetleri dolaysyla ihti-ilde-merutiyette osmanl vatanda oldu. Alman yanls ve" Siyonist "Jn Trk"de gazetecilik yapt. ttihad ve terakkinin nemli yeleri arasna girdi. Sava iinde Almanlarca beslendi ve mttefikler aleyhine sert makaleler yazd. Kafkasya'da bolevik almalar iin.

Aleyhinde kesin su yapt. 29/mart/1919!da iki Trk Kafkasya'dan 25 milyon ruble getirdi. Yars onun iindi, yars da bolevik almalar iin. Aleyhinde kesin su delili yok. Ama pek kt bir tiptir." Byle bir raporun ne kadar doru ne kadar iftiradr bunu da dnmek gerekir. Fakat ebedi muhalif Mevlnzade Rfat bey "Trk nklabnn yz" adl almasnda bu raporu kendisine istinad edinerek Aaolu'na hayli yklenmitir. Netice-ten ngilizler kendilerine engel olacak g olarak yine de ittihatlar grmler demek pek yanl saylmaz. Bu yzden onlar temizlemi Malta adasna tkm fakat bunlarn bu takmyla ba edememitir. Bir eyhlislam Malta srgnleri arasnda ittihatlarn kabinesinde eyhlislm olarak bulunmu kymetli fakihlerden rgbl Hayri efendi'de sava kabinesinin eyhlislm olmasndan ve bilhassa "Cihad Fetvasn" vermi bulunduu iin srgnler arasnda en ac muameleye tbi tutulanlarn arasnda yer almaktadr. Evet; verdii fetva her ne kadar sava srasnda Osmanl devletine bir fayda getirmemise de, gerek avrupa topraklarnda yaayan mslmanlarda, gerekse de dnyann dier blgelerinde ve de en fazla ngiliz smrgelerinde savatan sonra meydana gelen isyan, kalkma, bamszlk taleplerinin kknde bu fetvann bulunacan ngilizler anlamlar ve imza sahibine eziyetlere duar edilmesi, bir intikam ameliyesi olarak dnlebilir. nk tabiblerin Hayri efendi ar hastadr. ngiltere'ye naklini rapor etmelerine ramen gizli"servisler ve ngiliz hriciyesi raporlar geersiz klacak brokrasi hareketleriyle Cihad ateleyicisini lme doru itti. Tutunduklar en salam dal se; Hayri efendi'nin Malta'da hapsedilmesi hususunun Trk hkmetinin istemi ve devam etmesi taraftar olduuna tutunmalar idi. Buna karlk Malta valiliinden Londra'ya yazlan bir teskerede, "her an lebilir. Kanmca, Malta da tutsak lmesi hi arzu edir ey deildir. stanbul'a geri gnderilmesi yada avrupaya yollanmas iin yetki rica ediyorum. Yaz arkadan gnderilecektir. Malta valisi Plumer cidden efen-dinin hastalna endieyle yaklayordu. Buna karlk ngiliz dileri acmaszln srdrmekle beraber, Osmanl topraklan zerinde igal bambaka bir vaziyet ile karkarya gelmekteydi. Damad Ferid Paa hkmeti iktidara bir daha dnemeyecek ekilde derek siyasi hayattan menkup olmu, buna karlk Anadolu'da ve Trakya blgesindeki direnme gc, TBMM'nin organizesiyle istik-lliyetini tahsile kararl bir tutum sergiliyordu. Milletler aras savalarda olsun, i savalarda olsun her iki tarafn elinde bulundurduu esir ve rehine guruplar birer tehdit vastas saylr. Malta mahpuslar bir rehineden baka bir ey deildiler. Halbuki balayan direniin inkiaf rehine silahn adet hi mesabesine indirdi. ngilizlerin Londra cenah tam ayila-mamakla beraber igal topraklarnda vazifeli olanlar ilerin etinletiini, -beyz rehine tehdidinin, gibi gelien irade birliini durdurmaya yetmeyeceine idrak ettiler. 1920 senesi kasmnda Amiral d

Robeck, eyhlislmn hastalndan dem vurarak, Lord Kurzon'a sizce stanbul'a gnderilmesinde bir mahzur yoksa msaade edilmesi ye tutulur mealindeki mesajyla Hayri Efendiye iyilik yapm oldu. Kur-zon'un bu mesaja cani sklmsa da, Robeck'e verdii cevap ".sizce mahzuru yoksa bizimde bir itirazmz olmaz" melin-deydi. Bylece Kurzon siyaset adam olarak, amirale hayr dememeyi uygun grmt. ngilizler valizini hazrlamasn sylediklerinde eski eyhlislmn nne bir senet uzattlar. Senet basitti, artk siyasetle uramayacana dir bir taahhtname idi. Fakat beklenmedik bir mmanaatla karlatlar. nk bu hasta ve yal adam, hrriyetin hukukuna m-likiyet olduunu bilmenin uuru iinde yaplan teklifi red edip, "Ben; ancak hrriyetimin zorla elimden alndn imzamla onaylarm" diye ahsiyetinin gcn sergiledi. lkeye dndkten sonra da, imzalamad taahhd ise kendi arzusuyla uygulad. Politikaya karmad. Bir yl sonra da vefat etti. Eski Hariciye Nazrnn Maita'dan; "Ermeni Meselesine" temas Malta srgnleri hakknda bir deerlendirme yaptimzda Halil Mentee'nin bu gn bile kymeti hiz olduu mahede olunur. 16/ mart/1920 gn tarihli mektubunda Mente yle sesleniyordu: ".Ermeniler Balkan uluslarn taklit ettiler, ama corafyalarnn farklln gznnde tutmadlar. Tanr, 30 milyondan fazla Trk'n ve Krdn arasna 2-3 milyon Ermeni yerletirmiti. Ancak Kafkasya'nn bir kesinde ounluktayd- lar. u halde, tabiata kar bir savaa girimilerdi. Ykc yntemlerle aznln ounlua hkmetmesine kalktlar. Ve beceriksizliklerinin acsn ektiler. Sonra, Balkan halklarnn Ruslarla yaknl vard; Ermenilere kar ise, Rusya amansz bir dmand. Rusya, Dou Ana-doluyu topraklarna katmak istiyordu. Bunu 1915'de mttefiklerine de kabul ettirmiti. Ermeniler bunu da kavrayama-dlar. Bugn Ermeniler, ounlukta olduklar Kafkasya ke-siyle yetinmezler ve byk devletlerde onlarn byklk hastalklarn tevik ederlerse ilk yanlglar daha da ktleecek ve Ermenilerin gelecei de tehlikeye girecektir. Byk devletler, isterler ise blgenin eitli halklarn badatrabilecek, yarm yzyldr sregelen boumalar yattrabilecek -_ zm yolu bulabilirler. Corafi duruma dayanan ilkelere gre Ermeni sorunu byle zlebilir." Hali! Mente'in bu mektubu Sevr hazrlklarnn yaplmakta olduu dneme rastgeldiinden belki de Ermenileri kullanabilme hususunda ngilizlerin iine yaram olabilir, fakat hakikaten yaadmz u ikibin tarihinde Ermenilerin, sabk hariciyecinin dedii gibi Karaba'da ka senedir esaret hayat srdrdklerini gz nne alrsak tahminlerinin yaklak olarak tutmu olduunu grrz. ttihat izgisimi? Ankara Grevimi? Bill N.imir beyefendi "Malta Srgnleri" adl kymetli eserinde ara balktaki bu soruyu ortaya atyor sonra da aynen yle cevaplyor: "..Acaba M.Keml Paa kendisine gizli bir grev mi vermiti? Bunun iinmi durmadan ngiliz

devlet adamlarn mektup yamuruna tutuyor ve sanki grev banda bir nzrm gibi hareket ediyordu? Bu konularda herhangi bir belgeye rastlayamadk. Grlen udur ki; eski hriciye nzn, byk bir ciddiyetle grev yapmaya alyor, ngilte-renin Trkiye politikasn yumuatmak iin gerekten aba harcyordu. Bu ii inanarak itenlikle yapyordu. Unutmamak gerekir ki, son mektuplarn yazd gnler, Trkiye'nin en karanlk bir dnemine rastlyordu. Bakent stanbul igal edilmiti. Trkiye'ye kar deta yeni bir sava almt. Anadolu'daki yeni Trk hkmeti henz kurulu gnlerindeydi. Trkiye Byk Millet Meclisi yeni alacakt."(..) Bylece Lord Kurzon'u yanl politikasndan caydrmaya u szlerle: "..Ekselans, ykc politikanzla, bu yiit ve sadk Trk ebediyyen kaybedeceksiniz... nancm odur ki bir modus vivendi yaplabilire alyordu! Srgnden sonra ve cumhuriyet ilnndan sonra ta 4. devreye kadar politikaya karmayan Halil Mente zmir mebusu oldu ve ld 72 yana kadar mebus olarak yaad. Tabki Malta srgn ve hapislii insanlarn karakter ve seciyelerindeki oynakl sergileyen bir mihnek ta vazifesi grm olmas mmkndr zira insanlar gerek bedenen gerekse ruhen gerekse de moral olarak farkl yaradllardadr. Bu bakmdan Malta srgnleri adl eserde yaplan tahlilleri nemsiyoruz ve sayfalarmza almakta hibir aykrlk grmyoruz Grevde Riayet Fatura Ediliyor zmir valisi Rahmi bey bahse konu vazifesi esnasnda yabanclara ve bilhassa ngilizlere ve de Fransz tebhlara pek mltefit davranm hatta sava esnasnda ngiltere bu valimizi teekkr ile anp bir beyanname gndermekten kendini alamamt. te yandanda stanbul Merkez kumandan Albay Ahmed Cevat bey'e gelince onun da, ecnebilere iyi davranmasyla birlikte Kutulmare'de esir alnan general Tow-sehnd stanbul'a getirildii zaman Ahmed Cevad lyk olan riayeti gstermi ve bundanda bahse konu ngiliz generali pek memnun kalm ve hakikaten Malta srgnleri arasnda yer alan Albay Ahmed Cevad bey, merkez komutanyken gsterdii yaknln faturasn yardm istiyen bir mektupla general Towsehnde bildirmi ve centilmen general bu ricaya bigne" kalmayp, yazd mektupla resmi makamlar nezdin-de. Ahmed Cevad bey'e maiyetindeki binba Morland' da hid gstererek kefaletlerini bildirmilerdi. Ne varki d ileri bu hatrlatmalara, "yardmlarnn maksatl olduu beyanyla" cevap verdii grlmtr. Neticeten Malta srgnl bir ok insann muzdarib olmasna, aile efradnn perianla dmesine sebeb olan elim bir dnemdir. Deerli hariciyecimiz ve gzel kalem sahibi Bill Niyazi imir kitabnn 357. sahifesinde Mal an'n Yongas ara bal altnda unlar yazm: "Malta srgnleri arasnda, Eczac Mehmed bey adnda zengin bir i adam vard. Dou illerinde byk apta mteahhitlik ile ticaret ilerinde para yapmt. Mtarake dneminin o kark gnlerinde de stanbul ile Kafkasya arasnda ticaret

yapyordu. En son; 2 nisan 1919 gn stanbul'daki ngiliz makamlarndan ald izin ktlaryla Amerika adl Rus bandral bir gemiye binip Batum'a gitmiti. Oraya varnca ngilizlerce yakalanm, bir sre Batum'da tutulduktan sonra stanbul'a getirilmiti. Bir ka ay anakkale'de tutuklu kaldktan sonra, 1920 ylnda Mal-ta'ya srlmt. Tutuklanmas Ermenilerin jurnalleri yznden olmutu. Kendisini 1915 ylnda Erzincan Ermenilerinin srlmesinden sorumlu gstermilerdi. Bu zengin iadam 17/nisan/1920 gn Malta'dan ngiliz Yksek Komiserliine bir dileke yollad. Ksaca unlar sordu: "16.000 ngiliz liras tutarnda kmrm vard. Ne oldu? Tutuklandm srada ngilizlerce elimden alnan antamda 500.000 ruble ile-, 300 Trk liras vard. Bu param ne oldu? O zaman bu Rus parasnn deeri 20.000 ingiliz liras tutuyordu. imdi deeri 300 ngiliz lirasna dmtr. Kaybettiim sermaye ne olacak?" Mehmed bey'in maddiyattan bahseden mektubu, num-ne-i imtisaldi. Bu dileke urad maddi zarar dile getiren tek dileke oldu. Dier dilekeler, hastalk, esaretin zorluu, lm, hrriyet gibi hususata dayanyordu. Fakat bu yle deil salam hesaplar neticesinde urad zararn bilanosunu ortaya koyuyor ve bunun netayicinin ne olacan soruyordu. ngilizleri hibir dileke bu kadar artmam, korkuya drmemiti. nk; her bir srgn byle bir hesap ileri srp tazminat talebinde bulunsalar ve bu talep de, srgnlerin lehine neticelendiinde ngiltere ekonomisi ne hle gelirdi? Amiral De Robek, dileke sahibinin sava esiri olduunu ne srp tazminat isteyemeyeceine etraf inandrmaya alrken kayglanmyor da deildi. Kara Gn Yazsnn Sahb-I Kalemi Fransz marealinin beyaz bir at stnde bir ftih edasyla stanbul'da dolamas, Badad'n son Osmanl valisi ve ir-edib Sleyman Nazif bey'in gayret-i diniyye ve vataniyesini satrlara dkp, igal altndaki stanbul matbuatnda yaymlatmas, efrad- milletin kalbine galeyan, dmana tepeden bakma gc alamaya vasta olmutu. Daha sonra saklanp, hemen verilmi idam emrinin uygulunabiimesini atlatabilmiti. Daha sonra Nazif bey'de Malta'ya srlenler arasnda olmaktan kendini kurtaramad. 29/ocak/1921'de Malta valisi lord Plumer'e pek uzun ve edebi taraf olan verdii dilekede grev yapt yerlerde hi bir ngiliz vatandana zorluk gstermek yle dursun, kolaylklar temin ettiini anlatyor. Badad Valilii grevini Harun Reid'in baehrinin valisi olduunu syleyerek, Osmanl valisi olduunu gizler bir mna karmak dncesinde olanlara, hemen syleyelim ki, Sleyman Nazif bey aaaal ve tumturakl cmleler kaleme alma merakn adet if bulmaz hasta gibi srdrmekte olmasndan baka mnlara ekmek bu yiit edib ve ire byk hakszlk olur. Dilekesinin son paragrafn, Bill Niyazi imir'in Malta Srgnleri adl kitabnn, 359. Sahifesinden alntlayalm: "..Burada yle bir durumdaym ki lm benim iin bir kurtulu olur. Burada l-

mek mutluluuna erersem, bu olay sizin hayatnzda gereksiz yere bir leke olarak kalacaktr. Bir gn gelecek ngiliz milleti, kendisi adna yaplan bu kabalktan, keyfilikten vicdan azab ekecektir.." Szleriyle ortaya koyduu tarz, yalvarma hududuna girmeme gayretini sergilemektedir. Londra Konferans Londra'da toplanmas mukarrer konferansa gerek stanbul, gerekse Ankara temsilcileri davet olunmulard. Tecrbeli siyasetiler Osmanl topraklarnda bu iki tarafn birbirine deceini tahmin etmekteydiler. Yalnz unuttuklar husus u idi. stanbul hkmetini temsil eden heyet, u zevattan mteekkil ve TBMM ordularnn, elde ettii baarya kranla dualar eden kimselerden olumutu. Nitekim; Ankara murahhaslarnn reisi durumunda olan Bekir Sami (Kunduh) harekete gemi stanbul murahhas heyeti ile gr metalebinde bulunmutu. stanbul murahhas heyet-i reisi sadrazam Ah-med Tevfik Paa, ngilizler nezdinde Reid Paa, italya'da sefir olarak grev yapan Osman Nizami Paa yardmc murahhaslard. Makam- sadarete kaimakam olarak stanbul'da Ali Rza Paa nfia nazrl uhdesinde kalmak zere getirilmiti. stanbul ve Ankara murahhaslar heyeti anlamt.Ahmed Tevfik Paa, salona nde girecek.Ankara temsilcileri arkalarndan gireceklerdi. lk konumay yapacak olan Loyd Cor-c'un, ilk sz Tevfik Paa'ya verecei kesindi. Ancak; Tevfik Paa, kendilerinin sz TBMM'ne brakmak gerektiine karar verdiklerini syleyecekdi. Nitekim ylede oldu saylr ancak u farklaki: Oturumun bir-iki gn ncesinde rahatszlanan ihtiyar sadrazam solmu bitmiti. Deil yrmek azn aacak halde deildi. Konferansn toplandnda, iki kii tarafndan koltuklanarak getirildi oturaca mahalle yerletirildi. Ayaklarn beline kadar battaniyelerle sardlar. Yerinde tir tir titremekte ve terlemekde idi. Loyd Corc ksa bir al konumasndan sonra umulduu gibi sz sadrazama verdi. Btn gcn toplayan Ahmed Tevfik Paa; bizim diyeceimiz Ankara'nn diyecek olduklardr deyip, susdu ve yerine oturdu. Ankara murahhaslar; reis Bekir Sami(Kunduh) bey, Hs-rev, Yunus Ndi, Hami ve Zeki beyler murahhas, Dr. Nihad Read Belger ile hukuk mavirlerinden Mnir bey katld. Tevfik Paann feragati zerine sz hakk, Anadolu adna Nihad Read beye dt. Nihad Read bey, meseleyi enine boyuna yarm saat iinde o kadar mkemmel bir Franszca ile tafsil ettiki, Franszca bilmeyen Loyd Corc hitabenin gzelliinden olacak gzlerini falta gibi ayordu. Szlerini bitirdiinde Fransz bamurahhas, msy Aristidi Biryan, Nihad Read beye: "Bu gn memleketinize byk ve tarihi bir hizmette bulundunuz. Sizi dinlerken heyetinize, memleketimizden bir Fransz mtehasss aldnz zannettim. Verdiiniz malumata teekkr ederim" Dedi.Loyd Corc'da ayn istikamette szler sarfett. Hayrettirki; Dr. Rza Nur; Nihad Read Belger'i, mehur hatratnda karalar durur! Tevfik Paa'nn Loyd Corc ile babaa yapt mlakatta, ngilizin Ankara

tarafna ikidebirde sergerdeler, eteciler demesi zerine pek gcenen Ahmed Tevfik Paa: "Ekselanslar benim vatanperver milletimin vatansever evfdlanna bu tarzda hitap etmenize asfa rzam yoktur. Konuacak bir eyimiz yoktur." salondan km olduunu, Loyd Corc'un bahe kapsna kada arkalarndan adet kotuunu olu smail Hakk (Okday) bey, Prof.Afet nan'n kz Ar nan'a verdii rportajda anlatyor. Londra Konferansnda Malta Srgnleri Mzakeresi Malta srgnleri hakknda Trk ve ngiliz delegeleri ilk defa bir masa etrafnda toplandlar. Ancak; masa banda stanbul adna Mustafa Reid paa, BMM hkmeti adna da Sekir Sami (Kunduk) bey oturuyordu. Lindsay, Ozborn ve Edmonds adl ingiliz hriciyesi yetkili memurlar karlkl oturuyordular. ngilizlerin; Anadolu'da esir olarak yaamakta olan 21 ingiliz karlnda Malta'daki Trk srgnlerden bir' ksmnn braklmas mzakeresi ald. Bekir Sami bey; Anadolu'daki 21 ngiliz karlnda Malta'daki 120 Trkn takasn ileri srdkten sonra bakaca bir selahiyetim yoktur demesi, bir mzakere tecrbesizliiydi. Nitekim; Bu oturumda bir neticeye varmak kabil olmad. Daha sonra Ankara Bekir Sami bey'e gnderdii talimatta srgnleri kurtarma almalarn barn sonrasna brakmay ngrdn bildirmiti. Yazk ki ngilizler nasl olduysa bu talimat renmiler vede kendilerine gre deerlendirmeye tbi tutmulard. Muhterem Bekir Sami bey ve heyet Ankara'dan gelen talimata ramen yeni bir mzakere ans yakalama iin srgnlerin hi olmazsa bir ksmna hrriyet salamak iin imkn aramaya balamlard. ngilizler bunu da hemen haber alp, bu ikilikten istifade etme yolunu denemeye karar kldlar. Drt gn sonra yni ll/mart/1921 gn taraflar topland. Bekir Sami bey aadaki isimlerin derhal serbest braklmasn talep etti: ".Ceml Paa-Cevat Paa-evket bey- Yakup evki Paa- Ali hsan Paa- smail Canbolat bey-Zekeriya Zihni bey- Ahmed Muammer bey- Sleyman Numan Paa- Memduh bey- brahim Pirzde -Ahmed Nesimi bey- Fahreddin PaaAbbas Hlim Paa- Said Hlim Paa-Mithad kr bey-Mahmud Kmil PaaHalil bey-Ali Mnf bey-Ahmet kr bey-Ahmet Aa-olu-Tahsin beyMustafa Abdlhalik bey-Ali Cenni bey- Sleyman Faik Paa-Sleyman Necmi bey-Ahmed Adil bey" Bu zevatn siyasi srgn olduklarn, herhangi bir sulan olmadn ifade eden Bekir Sami (Kunduk) bey'e Msy Rumbold tarafndan Ahmed Muammer bey, Tahsin bey ve Mustafa Abdlhalik (Renda)'nn muhakeme edilmesinin art olduunu ileri srp, ayrca ciheti askeriyeden drt kii Mal-ta'dan kacak fakat lkeye dnmemek art getirildi. Bu zevat, halas olur olmaz Anadolu'ya geip M.Keml Paa'ya iltihak edecekleri kafi olan kiiler olup isimleri yleydi: Ceml Paa, Cevat Paa, Albay Galatah evket bey ve Yakup evki Paa idi. Bunun antlamas Bekir Sami bey ile ngiliz hariciye yetkililerinden Robert Wansittar arasnda imza altna alnd.

General Harngton'n Dneklii Malta srgnleri ile alakal olarak Ankara temsilcisi Bekir Sami bey ve Vansittar arasnda varlan anlamann imzasndan sonra 23/mart/1921'de Yunan askeri birliklerinin Bursa ve Clak hattnda bir hayli kalabalk vede cesametli bir saldr harekt balamt. Kalle ngilizler bu saldrdan bata igal kuvvetleri komutan general Harrington olduu halde pek byk midlere kapldlar. Harington telgrafhaneye emir verdi: Londra'ya maruzdur. Hibir Trk srgn serbest braklmasn! Aslnda general ngiliz esirlerinin kurtarlmasn bu serbest birakda grmekte olduundan srgnlerin serbest braklmasnn taraftaryd. Ne var ki, alayili Yunan huru harekt bu tecrbeli askeri de mide sevk etmi, Sevr'i, Yunan zaferi ve tutsaklarn elde olmas sayesinde kabul ettirmek daha da mmkn hle getirir fikriyat yukardaki telgraf ekmeye tamt. Bu telgrafda Mustafa Keml Paann imzalanan anlamay kabul etmeyeceine dir olan tahminini de belirtmiti. Bir bakma imzalanan antlama Ankara'nn talimatn aan bir hariciyecinin tasarrufu idi. Ama te yandan da imzalanan antlamaya gre ngilizler Osmanl esirlerini brakacak ve ardndan Anadolu'daki ngiliz esirleri braklacakt. ki haf ta evvel nce imzalanan antlamada oyunbozanlk yapan ngilizlere kalle denmezde ne denebilirdi? kn-. ci nn zaferi gerekletiinde general Harington ve Sir Rumbold tela kaplp Londra'ya 40 srgnn hemen serbest braklmasn mir telgraf ekmilerdi. Mart'n son haftasnda srgnler iin baiyan yazmalar, 30/mayis/1921de bitirilecek ekilde devam ettirilmiti. Yni; maysn sonuncu gn tahliyeleri tamamlamak kararlatrlmt. 29/nisan/1921 de Malta'dan sadece drt kiinin karlmasna sra geldi. Bunlar masraflarn kendilerinin ekecei kimselerdi. brahim Saib bey, Said Halim ve Abbas Hilmi Paalarla, Hseyin Cahid Yaln bey'in yannda olan iki ocuu hanm ve teyzesi olduu halde talya'ya yola ktlar. Zten bunlarn iinde kurtulu harektna tirak edeceklerine dir bir emarede grlmemekteydi. Balarda verdiimiz tafsilata uygun olarak 16 kiinin Ada'dan ka gerekleti. Bunun zerine geride kalan srgnlerin sert muamelelere maruz kald bir ok hatratta yer almaktadr. Vardala Barklas kalesinden, Polverista klasna gtrlmeleri epeyice iti-kaka yol at. Ancak geride kalan zevatn st rtbe ve makamlarn sahibi olmalar kuvvet kullanmna gidilmesine msaade etmedi. Ahmed Emin Yalman hatratnda son vak'a iin iin u sonlamay yazm: "Tahkikattan sonra Alay komutan herketen ayr ayr zr diledi, kamp kumandamda bu harekete katld. Fakat arkadalar bununla yetinmediler. Kabahatlla-nn cezalandrlmasn istediler. Mesele bylece kapand." Ahmed Emin bey; Malta'da olan biteni, Ankara'ya duyurabilmek gayesiyle Pris'de Dr. Nhad Read Belger'e, Roma'da bulunan smail Canbolat bey'e birer mektup postalam! Malta Srgnleri listemiz tam bir grosa insan yni 144 kii, dier bir deyimle oniki dzine insan madur ve mazlum olarak Akdeniz'in bu adasnda vatan hasreti, yaknlarnn onlar merak etmesi ile dolu gnler

geirmilerdir. Bu zc olaylar bir glmseme ile bitirebilmek iin, Kanal harektnda Arabistan'da arpan askerlerimiz arasnda bulunan daha sonrada rfa mebusu olan, eyh Saffet Efendi'nin bir vak'asn anlataym: "Savan bir yerinde birliimizle teslim olmak mecburiyetinde kalmtk. Bizi bir kasabaya gtrdler. Kerpiten yaplm kk kk kulbelere soktular. ngilizlere esirdik amma muhafzlarmz onlara arka kan bir ksm araplard. Bizi havalandrmaya kardklar gnlerin birinde az temde millet-i arabdan fakat bizim ordumuzda bizden yana arpm ve bizimle birlikte esir dm asker muzdarib, araba feryd ediyor, Cenb- Hakk'dan istimdad ediyordu. Dayanamadm. Araba seslendim: Yava bar duyacak imdadmza koacak, bu namussuz ngilizler O'nu da yakalayacaklar, kurtarcsz kalrz. Yzme bakt ve sustu! Kimbilir benim iin ne dnd?" Ahmed Tevfik Paa, Darr.ad Ferid Paann infisalinden sonra Sultan 6,Mehmed Vahi deddin Hn'dan gelen hatt hmayun ile son sadaretine balad. Bu sadaretini 2 sene 14 gn srdrebildi. nk Osmanl Devletinin saltanat dnemine TBMM ald bir kararla son vermiti. Sultan Vahideddin Hn'n gnderdii Ahmed Tevfik Pa-a'ya gnderdii hatt- hmayunu, bnl Emin bey'in deerli eseri Son Sadrazamlardan alntlayarak sayfamz ssleyelim: Vezir- Me Semirim Tevfik Paa; Selefiniz Ferid Paa'nin ahvali shhiyesinden dolay vuku-bulan istifas kabul olunarak mesned-i sadaret, uhdei isti-halinize tefviz ve meihat- islmiyye dahi Nuri Efendi uhdesinde ibka edilmi ve kanun-u esasinin 27.maddesi hkmne tatbikan tekil eylediiniz heyet-i cedide-yi vkelnn, me'muriyetleri tasdikimize iktiran etmitir. Cenab- Kdir-i mutlak, mesai-i masrufeniz de tevfikat- celilei sbhaniyye-sini rehber ve mu'in buyursun. Amin. Bihrmet'f seyyidl mrseliyn. 8/Safer/1339- 2l/ekim/cuma/l337-1931 Mehmed Vahideddin Anadoluya Nasihat Heyet Daha nceleri Anadolu'daki istiklliyet mcadelesini yapanlarla temas temin babnda gnderilmi bulunan Yzba Neet bey avdet etmi ve Ankara ile temasn, mmkn olduunu beyan etmesi zerine meclisi vkel imdiki tbirle Bakanlar Kurulu, tezekkur ettii bir kararla dahiliye nzn zzet Paa bakanlnda, harbiyenzn Salih Paa, ziraat ve ticaret nzn Hseyin Kzm bey, Kandilli rasathane mdr Fatin (Gkmen) Hoca, Bern elimiz Cevad bey ve Babli hukuk maviri Mnir beyler, 20/rebil evvel 1339/3/Ara-hk/1920'de Ankara'ya gnderildi. Ancak antlamay temin mmkn ol-mad. zzet ve Salih Paalar kabineden mstafi oldular. Ancak birbuuk ay sonra heyet-i vkelya

yine dahil oldular. Ykl 7/terinisni/1338-7/kasm/1922 sadrazamlk diresi (bu gnk stanbul Valilik binas) Refet Paa'nn umumi karargh haline getiriliyor. Sadrazam dairesiz kald. Ayrca Takim-i Vekayii yaymlanmas sona erdirildi. Bylece Devlet-i Osma-ni'ye ve Babli mnhedim (yklm) ve yerine TBMM hkmeti kaim oldu. Sultan Vahidedin Hn'n vatan-i terk etme mecburiyetinden sonra TBMM'si saltanat lavettinden, padiah diye bir unsur mevcud olmadndan sadrazamlarn hatimesi olan Ahmed Tevfik Paa mhr- hmayunu yed'inde bir hatra, nesillerine yadigr olarak brakma durumunda kalmtr. 1344/recebinin 21. gecesi- 8/ekim/1936'da senei hicriye hesabiyle Ahmed Tevfik Paa 94 yanda olduu halde vefat etti. Cenaze namaz Tevikiye Camiinde eda olunup Yahya Efendi derghndaki nazireye defnolundu. Daha sonra da ocuklar Topkapdaki aile mezarlklarna naklettiler diye^bir rivayet vardr. Paa; "Kurun-u Vusta" yni ortaa adl tarihin mtercimidir. Eser baslmtr. Anlatlr ki: "M. Keml Paa; Tevfik Paay Dolmabahe sarayna davet etmi. Tevfik Paa: pek nazikne gnderdii cevabda: Sultan Vahideddin Han'dan sonra artk o saraya gitmemee karar aldn, kararlarna uymay kendine prensip olarak setiini bildirir. M.Keml Paa da bu vefay anlam olmal ki srar etmez. Ahmed Tevfik (Okday) Paa, 208. Osmanl sadrazamyd. stikll Savamz Byk milletimiz, bin yldanberi, islmiyetin ve insaniyetin hizmetinde, adalet, ahlk ve nmus-u din ve vatan iin, kendini bu gzel hasletleri ykmak, paralamak isteyen emperyalistler karsnda maddi ve manev bir mania olarak, varln dost ve dmana kabul ettirmee muvaffak olmu, yce bir millettir. Bu satrlar kaleme aldmz ve iinde bulunduumuz, 2002 yl Austos ay,milletimizi ve lkemizi yutmak, dnya haritasndan kazmak isteyen, hal zihniyetinin ve materyalist dnya anlayna sahip hkmetlerin elbirlii ederek zerimize ullananlar millet ve idarecilerinin vcud birlii ederek, dalgalar hlinde zerimize gelen vahet srsnn bu vahi saldrsn ok daha nceden tahmin ederek, Osmanl erkn- harplerinin tyin ve tensip ettii bir starete-jik pln dhilinde mutasavver mukabil harekta dir vazife taksimini, iddihar yni, silah, cep hane ve melbusat muhafaza edecek meknlar, bunlarn Anadolu zerindeki dalm yu karda sz konusu ettiimiz Osmanl erkn- harpleri tarafndan tanzim olunmu ve bir felket hlinde bunlarn devreye sokulmas hususunda maharetlerinden istifade olunacak asker ve mlk ve de sivil ehas tespit olunmu ve yine byk bir gizlilik dhilin-de bu zatlara ulalm, talimatlar verilmi, programlar ise kendilerine ulatrlmtr. Hemen yukardaki

global izahmz iinden, erkn- harplerimizin dima ileriye dnk, gelecek ahvale gre pln yapp, bunlar sk sk gzden geirmesi, mensubu olduumuz mu azzez islm din'inin ehl-i snnet velcemaat anlaynn drt mezhebinden biri olan Hanefi'yenn metoduna uygunluunu da burada zikretmezsek, ilm bir tesbiti atlam oluruz. ttihad Terakkinin byk milletimizi sokmu olduu 1. dnya savann daha ilk yl yaanrken yukarda bahse konu ettiimiz Osmanl erkn- harpleri ki bunun iine sivil devlet ricali ve enteiejansi-ya hareketlerini takip ve tesbitle grevli tekilt-! mahsusa mensuplar, yukarda ifadeye altmz bir felket hlinde ba vurulacak tedbirleri, tyin ve tesbit etme ilemini gerekletirirken aralarnda bulunan, Cumhuriyetin ilnnn akabinde, mretteb zmir Suikasd'i teebbs sanklarndan ve idama mahkum olunup, hakkndaki bu karar, 1925'de infaz olunan Maarif Vekili Kocaeli mebusu kr Bey ki, ayn zaman da ZAMAN Gazetesinin messisi, yni Zaman adn ilk olarak kullanan gazetenin kurucusudur. te bu zat, bahse konu erkn- harp planlarn yaptrtan ittihad Terakki kabinesi zas olarak Pnar Yaynlannca neredilmi ve ilk basks tarafmzdan hazrlanm daha sonra da 2. basks yaplm fakat hangi sikle olduu bilmediimiz, ismimizin konmad almadaki, eserin yazar Mevlanzde Rfat Bey, bu hususa iaret ederek, ttihad Terakkiye amansz muhalifliine ramen, onlarn bu hususda ki tedbirli davranlarn, Maarif nzn kr Bey'in konuyla alakal aklamalarn zikretmesi, yine Damat Ferid Paa'ya tad btn menfi hislere ramen, ti'de savunmay ynetecek mdafaa-i hukuk cemiyetlerinin teekklne ve yaygn tarzda lkemizin her tarafnda faaliyete geebilmesini salamak gayretine matuf olarak, maddi yardmlar sadece hazine-i hmayundan deil, bizzat kendi portfynden karp, azimsanrnayacak miktarda para yardmnda bulunduunu da ketmetmeyip yazm olmas, yan- takdir olduunu buradan belirtmeden gemei byk bir noksanlk addederim. Yukandanberi sylemeye altmz, devlet tecrbemizin kendini gsterdii, byk savan sonrasna kendisini hazrlam olmamz olduudur. Bunun byle olduunu pek ksa olarak belirtmee altk, imdi elimde, gnmzden 11 sene nce baslm, "Trk Kurtulu Sava nn Kuvay- Milliye Dnemi 30/Ekim 1918-23/Nisanl920 Olaylar ve ncler" adyla ve pek uzun isimle gerekletirilmi bir alma var. Bu kitap Sakarya vilyeti zel daresi tarafndan tab ettirilmi. Bir mnada devlet yayn saymakda kabildir. Bu almay yapan ve bunu kitap hline getirenlere ne kadar teekkr etsek azdr. nk bu kitapklar, trihin sahifelerine gz atacak aratrmac ve millet evldna gemilere; doru istikamette gittiklerini gsteren bir pusulann stlendii grev gibi trih okyanusunda yol gsteren bir klavuz vazifesini deruhde eder. te biz, bu z fakat vefa dolu almadan baz pasajlar aktarmak suretiyle sahifemizi sslemeye alacaz: "30/Ekim/1914'de, 1. cihan savana katlmak zorunda brakldk. 30/Ekim/1918!de Mondros Mtarekesini imzaladk. Galipler cihan da hamet ve kudretini hak ve adaletle kucaklatrm altyzondukuz ylla en uzun hayat sresine sahib Trk-tslm devletini trih

sahnesinden silmek kararnda idiler." Grld gibi bizim mevzuya giriteki ihtisaslarmz anlatan ifadelerimiz, Sakarya Vilayeti zel idaresinin bastrd eserde sh. 4'de, Trih Aynasnda balkl yazdan alntladmz stteki satrlarn birbiriyle tetabuk etmesi, yeni tbirle rtmesi, uur hususunda ayn pencereden baktmzn bir rneini gsterir. Bahse konu almadan alntya devam edelim: "Aslnda: 1. cihan sava hasta adam tehisini koyduklar Osmanlnn, zengin mirasnn.taksim kavgas idi. Trk milletinin, gerek anlam ile mstakil devlet devri kapanyordu. Ve aklmantk-askeiik ilmi-mevcud artlar, bu Kara Kaderi mhiyordu. Mizam ordusu silahlarn brakmt ve meru saylan hkmet; padiah ve halifesi ile bir kar koymann imkanszlnda birleiyordu." Burada bizim dikkat ekmek istediimiz husus, bu almay yapanlarn iin bu tarafnda trih ve hatratlarn bize duyurduu ve Dolmabahe saraynda yaplan, ilerinde Konyal mfessir Meh-med Vehbi Efendi'ninde aralarnda olduu bir top- lantda, talihsiz Padiah 6. Mehmed Vahideddin Hn'n, toplarnn namlularn sarayn stne tevcih etmi dman donanmasnn insan kann dondurucu tarzda rperten bu manzaray, eliyle iaret ederek sze giren padiah, lkemiz igal edilmitir. Bu durumdan halas olmak gerekir. Ahali srdr. Bu srye bir oban lzmdr. O oban benim. Herkes benim iaretime ve yapacaklarma dikkat ve riayet etsin dediin de, yukarda ad geen Hlasat'l Beyan mfessiri Konyal Mehmed Vehbi Efendi, cesaret olmasna cesaret, ancak bir de-mogoji eseri olan u cevabyla kendine n kazandrrken, aslnda bir doruyu glgelendirmek fezahatini iledi. nk padiahn sznde yatan gerek milletin idare olunmas gerektiine iarettir. Yoksa eref-i mahlukat olan insan mecaz dnda hangi akl, hayvanlarn tekil ettii sr, insan topluluklarna sr diye nitelemeyi gze alr. Bu ifadeye bal kalan son padiahn, bakenti igal edilmi bir devletin bakan olarak, etraf muhat yni evrilmi bulunan bir devlet reisinin, bulduu, bulabilecei'men fezlerden bir kurtulu m, yakalamak yoluna deceini anlamak kabildir, bu beyanndan. Bylece; Sultan Vahideddin hkmet ricali ile, galcilerle yni galib devletlerle, nasl ve kimleri vazifelendirerek mcadelenin yaplabileceinin yollarn ve vazifelendirecei kimlikleri tesbit iin istiarelere balad. Bu husus iin de hafzasn) bir yandan yoklamaya gayret gsterirken, te yandan da politik yaklam yannda, Anadolu topraklan stnde gerekletirilmesi plnlanan Byk Ermeni projesini gerekletirecek almalara, yaznn giriinde tesbit edilen pln istikametinde, muhayyer ve mutasavver pln meydana getirenlere teekkrlerini kendine vird-i zeban edinmiti. Cumhuriyet Yapacaklar! Mustafa Keml Paa mddet-i mrnde uaa binmemitir. Halbuki; "stikbl Gklerdedir" vecizesi, kendilerine aittir. Bu byk kefin mamulatina binmemesinin hikyesinide anlatmaya alalm., "Efendim; Mustafa Keml

Paa, eski sadrazamlardan Ali Rza Paa ile birlikte 1. Dnya sava esnasnda Almanya'dadrlar ve bir manevraya davetlidirler. Bu manevrada dnemin uaklar da vazife almlar, plnlanan vazifelerini manevra esnasnda gerekletirirler. Tabiiki bata davetli ecnebi ve yerli askeri zevat olduu halde hazr bulunanlar tarafndan alklarla taltifata nail olurlar. Bu gsterilerden sonra meydandaki hoperlorlardan arzu eden zabitlerin havada tenezzh (gezmek) iin az sonra havalanacak tayyarelere binebilecekleri hakknda anons duyulur. Cesur ve deneyci M.Keml Paa hemen bu davete icabet etmek zere, Ali Rza Paadan nezaket icab izin isteyip, binmek zere uaklara doru hareketlendiinde, Ali Rza Paa da gen paann koluna yapr ve <bilmediin ila ban, bilmediin a, karnn antr> darb- meselini syleyiverir. Bu ikaz zerine M.Keml Paa uaa binmekten sarf nazar eder. ok gemez ki, M.Keml Paann binmek iin gzne kestirdii uak takla ata, ata irtifa kaybetmee balar. Ve meydann biraz uzanda ki ormandan az sonra bir alev ve yn halinde duman ykselmeye balar. Az sonra bildirilir ki, uak arza hasebiyle dm ve iinden hi kimse sa kamamtr. te M.Keml Paann bir tayyare kazasnda hayatnn noktalanmasn eski sadrazamlardan Ali Rza Paa takdirilhi ile engellemi oluyor. Muteriz M.Keml Paa da, takdirin gerei olarak, Ali Rza Paa'dan gelen ikaza byk bir hrmetle, ittika etmesi de, asla phe edilmemelidir ki, takdir-i tecelliyedendir. te bu Ali Rza Paa, yine ttihad Terakki Partisinin son kabinesini tekil eden Talat Paa kabinesi istifa etmi ve bavekil Talat, Enver vede Cemal Paalar firar ettiinde, sadnazam atanm bulunan Mareal Ahmed zzet (Furga) Paa'y ziyaret ettiinde, M.Keml Paa hakknda konuurlarken, Bulvar Gazetesinin hazrlatt ve balarnda deerli bym Osman Akkuak aabeyimizin bulunduu kymetli yaz kadrosunun hazrlad ''Kurtulu Sava Ansiklopedisinin 1985'de yaymlanan 1. cildinin 205. sahifesinde u ifade yer alr: ".Ali Rza Paa bir gn Ahmed zzet Paay ziyarete gider. Sohbet esnasnda Mustafa Kemal Paa aleyhinde dedikodu yapar. Daha sonra ekler: <cumhuriyet yapacaklar,cumhuriyet!> diye barr. Ali Rza Paa Makedonya'da Osmanl imparatorluunun Bat Ordular bakumandanln yapmt. Koskoca Trk ordularn mahvettir-mi, kymetli Makedonya topraklarn dmanlara terk etmitir. imdi de devletin en mkl annda, padiahn gzne girmeyi baarm ve en yksek mertebeye ulamt. Ancak, cumhuriyetin yaplacan sylemesi takdir olunacak bir harekettir." eklinde bir ibare koymulardr. Bu ibare zerinde ve cumhuriyet kelimesi zerinde bir miktar durmak ge-reki yor. imdi; evvel merhum Ali Rza Paay Osmanl ordularn mahvettiren adam olarak nitelemek pek doru bir ifade saylmaz. Ancak Makedonya cephesinde bir baarszlk vardr ve bunun idraki iinde olan vede ok kymetli bir erknharp yni mthi bir kurmay subay olan Edirne istirdadnn da plnlarn yapan ancak fiili komutaya kendinde atfettii uursuzluk hasebiyle yanamayan bu dorultuda gelen teklifleri geri evirdii gibi yapt mkemmel sava plnlarnn tatbik alanna konaca gn cepheye gidipde bir

aksilie meydan verir vcudiyetim diye, neticeyi adrnda binbir heyecan iinde beklemek yolunu semi muhterem bir Osmanl Paasdr. Cumhuriyet kelimesi zerine gelince, Tanzimat fermanndan nceleri de Osmanl lkesinde mnevverler arasnda dorudan doruya olmasa bile cumhuriyet zerinde mta-lalar serdedildii muhakkaktr. Htt; 1789 Fransa ihtill hareketlerinin taht ve ta sahiplerini mahvetmek, idareyi ahalinin iradesine ve seeceklerine brakmak anlayn hkim klabilmek diye niteleyen ve 3.Selim'e verilmi lyihalar hatrlamak yeterlidir. Bunun yannda 2.Mahmud'un inklap hareketleri, cumhuriyet fideleini hazrlamak saylsa yendir. Daha fazla gerilerde kalmaya lzum yoktur ki, Monari idaresi bir nevi cumhuriyet kapsn tklayan harekettir. 1. Merutiyet'in iln, cumhuriyetin kapsna gelme vaktinin hayli yaklatn gsterir. Nitekim, am ordusu kumandan Arnavut Recep Paa'nn, aniden stanbul'a gelmesi ve padiah 2. Abdlhamid tarafndan derhal Harbiye Nazrlna irtika ettirilmesi srasnda, kimi hatratlardan reniyoruz ki, Sultan Hamid, Recep Paa acaba cumhuriyeti mi iln edecek kaygular ekmitir. Ne varki hikmet-i hd Recep Paa ertesi gn vefat etmi bylece de Sultan Hamid bu kaygulardan bir mddet olsun azade kalabilmitir. Ali Rza Paann,Ahmed zzet Paaya <curnhuriyet yapacaklar, cumhuriyet dye szlanmas, cumhuriyeti istememekten deil, nan- nimetiyle perverde olduklar devlet-i li-yenin kurmu olduu mekteplerde okumu yetimi, bir ok baarlara imza atm, mazisinin herkesi hayranlkla gbta ettirdii bu devletin sonu olarak grmesinden kaynaklandn tesbit etmek zor olmaz. Bu insanlar, vefal insanlar olduklar kadar cidden bir kahve nin krk yl hatr vardr sznn gerek mnasn tad devirlerin insanlar olmasdr vede ark toplumunun bilhassa mslmanlann messesesi hilafet-t ak-desiyenin Cumhuriyet erevesinde nerede yer alacan tesbit ve tyinin yaplmasndaki zmszl evvelce grm olmalarndan kaynaklanmaktadr. Nitekim cumhuriyetin ilnnn sonrasnda hilafetin ilgas karan alnr ve hilafetin ahs lara verilemeyecei, hilafetin selahiyetlerinin TBMM'nin, selahiyetleri iinde mndemi olacann iln ile bir gece de, hanedan yelerinin ve balarnda halife Abdlmecid Efendi olduu halde lke dna karlmalar, Ali Rza Paa gibi nicelerinin tahminlerini gerekletiren ilem icra edilmitir. Gnlerden bir gn, Sultan Vahdeddin Harbiye Nzn Grc kir Paa'y yanna ararak, bana paalarn listesini getir ve bu listedeki isimlerin baarlar ve baarszlklar da kaydedilmi olsun, nk onlarn iinden seeceim paa ile pek mhim iler yapacaz der. Bu emri telakki eden kir Paa nezarete avdet eder ve istenilen listeyi, sr'atle ikmale alrken mlahazat hanesine de gereken notlar dmekten de geri durmaz. kir Paa; Sultan Vahdeddin tarafndan kabul edilir ve hazrlam olduu listeyi hvi dosyay kendilerine takdim eder. Padiah derhal dosyay tetkike balar. Ne varki; padiah tetkikten ziyade, sanki bir ey aramaktadr. Hayli ykl malumat ile doldurulmu mlahazat haneleri sanki kaale alnmadan geilmektedir. Bir

mddet sonra da padiah ban kaldrr ve: "simlen okudum. Bunlarn iinde benim Almanya seyahatimde yaver o/a rak refakatimde bulunan Sar. Paann adn bulamadm" Dediinde, Harbiye Nzn Paa, kastedilen ismi derhatir eder ve tatl bir tebessmle, "Efendimiz; Siz, Mustafa Keml Paa Hz.lerini kastediyorsunuz sanrm! Fakat bu paann koltuunun altndan Fransa Ihtitl-i Kebirinin husuln anlatan kitap hi dmez. Mustafa Kemal Paa bu kitab ok okur. Mutasavver ii ona verdiinizde belki memleketin kurtulmas kabil olabilir, fakat sizin de, taht ve tacnz kalrm bilemem" Cevabn verdiinde, Sultann azndan u szler dklr: "Paa Paa! Memleketin akbeti pek ama pek mhimdir. Bizim tahtmzn, tacmzn millet encam karsnda ne nemi olabilir?" Dediini ok kiiden duymuuzdur. 27/nisan/1919 gn Harbiye Nzn -kir Paa'nn, Mustafa Keml Paay Nezarete davet le Trklerin, Rumlara yapt basky yerinde incelemek ve nlemek zere Karadeniz blgesine mfetti olarak gnderilmesinin kararlatrldn bildirdii grlr. te, bu son paragraftaki malumat, Prof.Utkan Kocatrk tarafnca hazrlanm ve TTK (Trk Trih Kurumu)'nca tab edilmi kitabn 33. sahifesin-den alnmtr. Ayn sahifede de, hemen ertesi gne yni, 30/nisan/1919 tarihinde, Mustafa Keml Paann, 9.Ordu Ktaat mfettiliine tyininin Sultan Vahdeddin tarafndan tasdik edildiini satrlara dken Kocatrk, ayn sahifede u ifadeye yer vermi: "Harbiye Neza retinin, sadarete yazs: Mustafa Kemal Paa tarafndan yaplacak tebligat emri altnda bulunacak olan vilayat mlk memurlarnn icra etmelerinin tamim edilmesi" pek ak olarak geni selahiyet ile Anadolu'ya gnderilmi olduunu ortaya koyar. Takvim yapraklan; 30/nsan/1919'u gsteripde, M.Keml Paann tyininin olduu gn; serhad ehrimiz Kars ise, ngilizler tarafndan sadan soldan toplanarak bir araya getirilmi Ermeni kopillerinin idaresine veriliyordu. Evet,kasap'a, kuzu teslim ediliyor idi. Demek ki ttihad Terakki cemiyetinin daha cihan savann banda grp re arad durum gelip atmt. Zten; Padiah Vahideddin hn'da yukarda yazdmz tayinle iin nemine iaret etmi oluyordu. Bu arada da heyet-i nasiha denen eitli vilyetlere gidip, gerek sknet gerekse, yaplacaklar ehline anlatan ehzade Abdrrahim Efendi riyasetindeki 16/nisan/1919'da balayan nasihatler hi phe yok ki bir tekilatlandrma harektdr. Ve bu seyahat aynen Osmanl devletinin kuruluunun akabinde Sultan Veled'in Anadolu Beyliklerini bir bir dolap, Osmanl iradesine rm olmalarn hatrlatma olayn andrdn sylersek yanl bir istin-bat yapm olmayz. 20/nisan/1919'da Bursa'da isbat- v-cud edilmi, oradan Balkesir'e geilmi ve 25/nisan da, Manisa'ya gelinmitir. Hemen ertesi gn Heyet-i Nsiha zmir'e duhl eylemi, Aydn ise, zmir'den gelinen vilayetimiz olmutur, trih 29/nisan/1919'u gstermektedir. Heyet-i Nsiha Aydn'dan Mula'ya geerek vazifesini srdrmtr ki 30/nisan gn olmutur buraya gelinmesi. Nihayet 18/ma-ys/1919'da heyet-i nasiha ve ehzade Abdrrahim Efendinin dn trihidir ve hemen ertesi gn Mustafa Keml Paa Samsun'a kacaktr.

Redd-I lhak Heyet- Milliyesinin Beyannamesi 14/mays/1919'da, milletimize zmir'de datlan ve duyurulan beyannameyi sa hifemize alarak, yazmz sslemi oluyoruz: "Ey bedbaht Trk! V/ilson Prensipleri unvan- insaniyet kranesi altnda senin Hakkn gasp ve namusun yrtlyor. Buralarda Rum'un ok olduu ve Trklerin, Yunan ilhakn memnuniyetle kabul edecekleri sylendi. Bunun neticesi olarak gzel memleketin Yunan'a uerildi. imdi sana soruyoruz: Rum senden daha m ok? Yunan hakimiyetini kabule taraftar msn? Artk kendini gster, Tekmil kardelerin Maatlk'tadr. Oraya yzbinleie toplan ue kahir ekseriyetini orada btn dnya'ya gster. Burada; zengin, fakir, lim,ca-hil yok. Fakat Yunan hakimiyetini istemeyen byk bir kitle olduunu iln ue isbat et. Bu, sana den en byk vazifedir. Geri kalma. Hsran ue nikbet fayda vermez. Binlerle, yzbinleie Maath'a ko ve heyet-i milliyenin emrine itaat et. "Derken; stikll harbi kahramanlarndan ve TBMM. Bakanlarndan M.Kzm zalp Paa hatratnda o geceyi yle tasvir etmektedir: ".Evimizin kapsna geien, memleket genleri heyecanl sesleriyle hay kryorlard. <uatann seven Yahudi maatlna (mezarl) gelsin> Evde bulunan btn kardelerimle beraber maatla gitmek zere ayrlrken, annemiz bizleri gitmeye tevik ediyordu. Kadn, erkek, byk, kk btn izmir halk bir nehir gibi sokaklardan akyor, alayarak, haykrarak gece karanln da maatla kouyordu. stila grecek bir ehrin matemi ile karan kor kun bir karanlk, ortala bsbtn dehet veriyordu" zmir'deki Yahudi mezarlnda yaplan mthi byklkteki protesto mitingini yd ediyor. Nitekim 15/mayis/1919'da zmir'imiz, Yunan'in kirli penelerinin irkin emellerine maruz kalma bahtszln, en mmkn zamanda krmaya azimli olduunu haykrd gecenin sabahnda igalle karlamtr. Bu srada yni 15/mays/191'9'da Red d- lhak Heyeti memleketin her tarafna ektii telgraf da, yie sesleniyordu: "-.gal balad. zmir ve ona bal yerler ayakta ve heyecandadr. Vatan ordusuna katlmaya, hazrlannz" galin balamasndan drt saat yirmi dakika sonra, Denizli Mfts Ahmed Hulusi Efendi, cihad iln ederek, bir mnada da Denizii'yi cihad'n merkezi sayd grlyordu. 15/mays Cuma gnde bunlar olurken, Sultan Vahdeddin, M.Keml Paay kabul ediyor ve babaa, dizdize yaknlkta bir mlakat yapyorlar ve umumca duyulan szerse, Paa! Paa, bu kitaba yaptnz btn iler yazlmtr. Bundan sonra daha byk iler yapp millete hizmetlerde bulunabilirsiniz, mealindeki szler olduu, bir ok hatrat'ta yer ald gibi, M.Keml Paa'nn beyanatlarnda da rastlanan, ifadelerdendir. Bu suretle 16/mays/1919 trihi; dnya gzyle Halife ve Padiah Sultan Vahdeddin ile seilmi olan Mustafa Keml Paa'nn son bir araya gelileri olur o gnk mlakat gnn son mlakat di ayn zamanda, nk M.Keml Paa sabahleyin, Osmanl Genelkurmay binas olan imdiki stanbul niversitesinde Mareal Mustafa Fevzi akmak ile Arapgir'in asil evld Cevad obanl Paalar ziyaret edip vedalam oradan babl'ye gelerek, hkmet yelerinin bazlarn

ve bu grevin verilmesinde messir olduu ifade olunan dahiliye nzn Mehmed Ali Bey'i ziyaret ettii grlm, son mlakat Hz. Padiahla olmutur. Yine ayn gn yni 16/mays/1919'da Osmanl ordular Genelkurmay Reisi Cevad Paa (obanl)'nn Harbiye nzn makamn da uhdesinde bulunduran sadnazam Damat Ferid Paann adna orduya yle bir teblii keide olunur: "Kt'atarmzn mevkilerini terk etmeyerek yerlerinde kalmalar ve bir olup bitti halinde silahlarndan tecrit gibi bir muameleye maruz kalmamalar iin, her kt'ann toplu, silah banda ve disiplinli bir halde bulundurulmas." gibi hususlar ihtiva eden emir millete ve onun barndan kan silahl kuvvetlerimizin, vatann istirdadnda bir btn halinde, hep birlikte, halifesinden, dadaki obanna, M.Keml Paasndan en basit bir er'e kadar herkes ayn neticeye ulamann sevdalsyd. Fakat rolleri, kimine tatl kimine eki, kiminede pek ac gelmesi bir takdirin tecellisiydi. Mustafa Keml Paa'nn karargh mensuplarnn adn trihe not dmek zere buraya kaydediyor ve hizmetleri olan bu zevat yd etmeyi vicdani bir bor sayyoruz. Bu husustaki kaynamz da, "On Yllk Harbin Kadrosu" adl eseri hazrlayan,Tank Kurmay Alb. smet Grgl Beyefendi olup, Harp Akademilerinde harp trihi retmenlii yapm, pek ihtiya bulunan bu kaynak eseri bu mtevazi satrlarda takdirle anmay vazife sayyorum. TTK'nun nerettii eserin 201.sahife sinden alntlyoruz: Mustafa Keml Paa ile Samsun'a kan Heyet Makam/Birlik ______ Rtbe Ad ve Soyad ________ 3.Kolordu Komutan Albay Refet(Tmg.Bele) 9.Ordu Mfettilii Kur.Bk. " " Kzm(Tmg.Dirik) 2."" Yarbay Mehmed Arif(Ayc)Albay l.b.Md. Binba Hiisrev Gerede " Top.K. " " Kemal(Korg.Doan) " " " Shh.Bk. Albay brahim Tali(ngren) c' " " yrd. Dr.binba Refik (Saydam)daha sonra bavekil " " Seryaveri Yzba Cevat Abbas(Grer) " '" "' Mlhak " " Mmtaz (Tm ay) Kur.Mlhak " " smail(Edc) Emir Subay " " Ali evket(ndersev) " " " Kh.K. " " Mustafa Vasf (Ssoy) Kur.Bk. ste. Hayati ae Sb.yaveri " " Abdullah ifre Ktibi " " Mlhak Mustafa Keml Paann Yaveri Albay Refet'in Yaveri Fik(Aybars) Memduh (Atasev) Temen Muzaffer (Kl) ste. HikmelfHak.Tmg. Gereki) Deerli yazar Kur.Albay smet Grgl Beyefendi, koymu olduu bir aklamayla u bilgiyi aktaryor: "Sabk Bahriye

nzn Hseyin Rauf (Orbay) ile ibrahim Sreyya, Yzb.Osman Nuri, Yedeksubay Recep Zhd ve Afganl subay Abdurrahman bu heyete, Amasya'da katldlar." Demektedir Bandrma gemisiyle Samsun'a 19/mays/1919'da kan bu heyetin iinde yer alan, Ayc Arif Bey, Recep Zhd mehur zmir suikasd mrettebi iinde grldklerinden stikll mahkemesi kararlaryla dam edildiler. Mustafa Kemal Paa bu mfettilik greviyle vazifelendirilirken, yle yksek selahiyet le tehiz edildi ki, Mevlnzde Rfat Bey, "Trk nklabnn yz" adl eserinde bu selahiyetnme iin melen unlar syler: "ok geni selahiyeti hiz olan M.Keml Paa sadece asker deil, sivil idare zerinde de yksek selahiyete hizdi." dedikten unlar ifde eder: "M.Keml Paann Anadolu'ya vazifeli olarak gnderildiinde, gizli olarak kendilerine verilen bu Hatt- Hmayun o zamanlar duyulmusa da, gerek sa ray evresinde, gerekse M.Keml Paa ue arkadalarnca bu mevzuda ok sk bir ketumiyet takip edilmi bu ayiann doru veya yalan aksettirdii bu gne kadar anlalmam ve htt. M.Keml Paann Cumhuriyet Halk Partisinde okuduu ue kitap hline getirilen uzun nutkunda bile bu hatt- hmayundan bahsedilmemitir." Demektedir. 9.Ordu Mfetti Selahiyetnmes 14/Mays/1919'da tasdik-i ahaneden kan ve 9.Ordu Ktaat Mfettii M.Keml Paa'ya verilen hatt-i hmayun yledir ki bir ad da selahiyetnme olarak telaffuz olunmaktadr. "Trk nklabnn yz" adl Pnar yaynlan arasnda kan ve Mev-lnzde Rfat Bey'in kaleme ald ve tarafmzdan sadeletirilen bu eserden alntlyoruz: <Hatt- Hmyn Sureti Yveran- ehriyrimden Erkn- Harbiye Mirlivas (Tugeneral) Mustafa Keml Paaya: Harb~i umminin mttefiklerin hesabna ziya (kayb) zerine tahassl (meydana) eden vaziyeti siyasiye (siyasi vaziyet) ecdd- izamn mlkn ue makam- hilafet ue saltanat mkl ve tehlikeli bir sahaya srklediinden hkmet-i seniyemin (yksek hkmetimin) karar vehiyle tayin olunduunuz mntkada asayii temin ve arzuy-u ahaneme mugayir ahvalin hdusunu (meydana gelmesini) men ile cmleten def-i Sal ile (defetmeye almak) bezl~ cehd ve gayret eder milletin masuniyeti ni te'yid (kuvvetlendirme) ve mlkmn ayade-i mtearizinden tahlisi (bu ii yapanlardan kurtarlmas) iin yekvcud olarak hareket edilmesini selm ahanemle asakir, memurin ve ahaliye tebliini irade ettim^ Demektedir. Bu belgeyi kitabnda nereden Mevlnzde, bu hatt- hmayun suretinin eline geiinide yle naklediyor ki sahife 215: <..Merhum Sultan Vahdeddin Hn Hazretleri bu hatt- hmynun bir suretiyle baz vesikalar vefatndan bir ka evvel, Halep'te ikamet eden Kadky Belediye Dairesi sabk mdr muhterem arkadam Azmi Bey'e San-Remo ehrinde, yaymlanmak zere gnderilmi olduunu bildiimden istedim ve yukarya aynen naklederek trihe bir hizmet

hediye etmi oldum^ ek- nde kayd etmitir. Bunu ifade eden Mevlnzde Rfat Bey u mtalaay ileri srerek yle bir mtalaada bulunuyor: <..M.Keml Paann Anadolu'ya vazifeli olarak gnderildiinde gizli olarak kendilerine uerilen bu Hatt- Hmayun o zamanlar duyulmusa da, gerek saray evresinde, gerekse M.Keml Paa ve arkadalarnca bu meuzuuda ok sk bir ketumiyet takip edilmi bu ayiann doru ve yalan aksettirdii bu gne kadar anlalmam ve hatta M.Keml Paann Cumhuriyet Halk Partisinde okuduu ue kitap hline getirilen uzun nutkunda bile bu hatt- hmayundan bahsedilmemitir.. > Demektedir. Tabii Mevlnzde'nin bu mtalaas Paa'nn, padiaha kendisine verilen selahiyeti saklam olmasn, ortaya koyma istifdaftr. imdi biz; 19/Mayis/19I9'da Samsun'a kan 9. Ordu Ktat mfettii M.Keml Paa 'nn ifadesi olan u sz ara balk yapalm ve vatanmzn nasl bir hl iinde olduunu zetlemeye gayret edelim. Durum Ve Manzara! Osmanl harbiye nezaretine 9. Ordu Komutanlnn 21/Ocak/1919'trih ve 2214 sayl yaznn zeti yledir: <Ermeniler Arpaay dousunda, Gmr blgesinde kyleri basarak slamlarn hayvan, erzak ve mallarn zorla almlar ue halkn ileri gelenlerinden hemen her gn 20-30 kiiyi Gmr 'ye gtrp ldrmlerdir. > Mustafa Keml Paa'nn Samsun'a knn be gn sonrasnda ise, yni 24/Mays/ 1919'da buradan, Osmanl Genel Kurmay Bakanlna gnderdii mesaj ise u ekildedir: <..silahl yz ermeninin makineli tfek ue bir ok bomba ile Kars'dan, Erzurum'un kuzeydou snr zerindeki Ko~ sor mevkiine geldikleri haber alnd. Erme nilerin siyasi amalarn fiilen elde etmek iin gvenlii bozulmu gstermek sureti ile Dou vilayetleri iine eteler geireceklerini ve mtareke trihinden beri ilk defa olarak mevsimin bu icraatlarn kolaylatracan pek muhtemel gryorum. Bu ihtimale kar 15. Kolorduca gerekti tedbirler alnmtr. Koordu-nun imdiki mevcudu ingilizlerce azaltlmak stenmektedir. Bu mevcudun muhafazas,tabii olarak mecburi olduktan baka, belki de duruma gre arttrlmasnn da, gerekecei arz olunur> Denmekte ve Osmanl Genel Kurmaynn yaynlamay mecbur sayd resm belgede ise, zetle u bilgiler yer almaktadr: "Son zamanlarda Ermenilere kar yeni zulmler yapld ve Kafkas Ermenilerinin, koruyucusuz braklrsa yok olaca Kaf- kasya'daki katliamlarn kaynann Osmanl snrlar iindeki gibi olduu yabanc matbuatta grlmektedir. Osmanl devleti iinde Trkler tarafndan dier aznlkla ra hibir zaman ayrcalk yaplmad resm bilgilerle tesbit edilmitir. Snrlarmz dndaki hareketlere de Osmanl devleti asla karmamtr. Ancak; snr yaknmz olan Kafkasya'da tam aksine mslmanlarn rk ayrm yaplmadan Ermeniler tarafndan katliama tabi tutulduklar her gn duyulan havadistendir. Bir rnek ola-rak Tem-muz/1919'da, Kafkas Ermenilerinin Kars ehri ve

civarndaki mslmanlara saldrlar vardr." Hakikaten rnei zetlemee ihtiya vardr. Osmanl Harbiye nezareti, 9/Hazi-ran/1919'trih ve 405/343307 sayl yaz zeti yledir. A- Ermenilerin snrmz Kafkasya'da kuvvet yd B- Dou vilayetlerine yerletirilen mslman muhacirleri geri atacaklar C- Ermenilerin, Sarkam'ta onbin kii tutan askeri birlik bulundurduu D- Antranik'in 30.000 askerle Van civarna hareket ettikleri E-ki ngiliz subaynn Mako komutan yanna gelerek Van'a geirecekleri Ermeniler iin yol istedikleri, bu isteklerinin kabul edilmemesi hlinde ngiliz subaylar komutasndaki Ermeni kuvvetlerinin Nahcivan ve civar kylerini ele geirdikleri tesbit edilmitir. Yine 12/Haziran/I919'trihli ve 2314 sayl Osmanl harbiye nezaretine gnderdii mesajda, M.Keml Paa unlar arzedyor: <Bir Ermeni tercmanla dr'dan Beyazt'a gelen bir ngiliz subay, Beyazt Mutasarrfna bu blgede bir Ermeni devletinin kurulacan, bir aya kadar 15 bin Ermeni gmeninin Ermeni askeri birliklerinin koruyuculuu altnda geleceini sylemitir. Mutasarrf byle bir emir almadn sylemitir. Bu blge hakknda yaptrdm resm ve zel tahkikata gre Dou Anadolu vilayetlerinden bir kar topran bile Ermenilere verilmesinin imknsz olduu, bir tek Ermeni askeri-nin snn geerse atele kar konaca, ancak uluslararas bir kararla hibir yerde ounluk olmamak artyla Ermeni gmenlerinden isteyenlerin memleket iinde barnabilecek kanaatinde olduumu arz ederim.> eklinde devleti bilgilendirdii grlr. Mustafa Kemal Paa, 21/Haziran/1919'da yine harbiye nazrlna u mesaj gndermekte: <5/haziranda ingiliz subay klnda Beyazt'a gelen ahsn Ermeni olduu, Erzurum ingiliz temsilciliince yaplan aratrmada ortaya kmtr^ demekte ve 4106 sayl mesajyla: <Karaurgan'da bulunan Ermeni mfrezesi, Sarkam'tan gelen yz hane islm muhacirlerinin, 90 inek, 6 at, 200 kilo yiyeceklerini ve mevcud paralarn alm ve bunlar bir ahra doldurmulardr. Kadnlar da aramlar zerlerinde bulduklar kymetli eyalar almlar ve bunlarn gzleri nnde paylamlardr. Yine Ermeniler Sarkam'ta muhacirlerin bulunduu yere attklar bir bombann endaht sonunda bir kadn ve erkein kollarnn kopmasna sebebiyet vermilerdir. te tarafdan, Ermeniler, Kars ile Oltu arasndaki msi-man kylerine baskn ve hususen Akakale ukurundaki kylerin mallarn yama edip, zulmler icra ettikleri renilmi ve Erzurum'daki ngiliz temsilciliine malumat aktarlmtr^ eklinde raporlar harbiye nazrlna yadran M.Kemal Paa, baka bir Ermeni basknn u ifadelerle beyan ediyor ilgili nezarete: <haziran 1919 ay sonunda Karakurt Kaymakam Moses'in, Karapnar'da Trklere sylediklerinden ve onun yanndaki Rum jandarma erinin szlerinden, Kazkkaya, Armutlu, ehithalit ile Hamaml, Beyol kyleri ahalisine Ermenilerce baskn yaplaca anlalmtr. > Malumatn arz eden Mfetti Paa,7/Temmuz/1919'daki bu mesajnda unlar aktarmakta: <Kars blgesindeki Ermenilerin mslmanlara zulm, Sarkam

civarnda genlerin yine bunlarca toplatlp, yok edildikleri, tekalif-i harbiye yni sava mkellefiyeti ile ahalinin hereyini aldklarn, ahalinin Allahuekber dalarna iltica etmek zorunda kaldn ve Zen-gezor ile Nahcvan ahalisine hakaretler yadrild ve 6 bin kiilik Ermeni birliinin, ingiliz subaylar komutasnda 24/Ma-ys/1919!da Nahcivan blgesinin igalini gerekletirdiklerini de raporlarnda belirtmitir. Raporlar Yamur Gibi Vazifesine balam bulunan M.Keml Paa, her tarafta tahkikat yaptryor vede vard netice Ermenilerin byk bir hrs ve kin iinde emperyalistlerin yalana dayanan vaadleri-ne aldanmlar, mslmanlara olmadk eziyetler yapyorlar ve bununla bu topraklarda yaayabileceklerinin hm hayalini kuruyorlard. Nitekim Osmanl Harbiye nezaretine raporlar yollarken mslmanlann bu badireden silah ele almak ve hakk olan fiili savun maya balamann zamannn geldiini dnmekteydi. Raporuna unlar yazmaktayd: <Son gnlerde Tiflis ve evresinde fevkalde olaylar vukubuluyor, Ermeniler, ran yolunu amaya gayret gsteriyorlar. Bizimle scak temastaki birlikler bu faaliyeti rtme vazifesi yklenmiler ciddi bize kar harektlerine tedbirler alm olarak beklemekteyiz.> Dedikten sonra Paa, raporuna unlar iive ediyordu: <1 l/Temmuz/1919'da Sulucam bucann Karaomak cihetinden yirmi kiilik bir Ermeni mfrezesi, snrmz geerek birbuuk saat sren bir saldr gerekletirmi ve iki gn sonra da, nce 60 kiilik, daha sonra da 15 kiilik bir gurupla snr geme almas yapmlardr. Temmuz aynn son gnlerinde civardaki genlerimizi toplamlar bir blmn ehid ederlerken, bir ksmn da hapse atmlardr. Ayrca sava ykmll altnda, at, araba ve hayvanlarn toplamak suretiyle btn ilerinin durmasna sebebiyet vermilerdir. Kars ve Sarkam blge halk Allahuekber Dalarna ekilmilerdir.> eklinde Osmanl Harbiye nazrln rapor yamuruna boan M.Keml Paa, baz deerli ehasa yni blgenin tannm kimselerine yaplan ve hayatlarna kymakla sona erdirdikleri suikastlardan da bahsetmeden geememitir. te bir misl olarak aadaki satrlar dikkatinize sunalm sevgili okuyuculanm:<Kazman'da 5/Temmuz/1919 gn kasabann ileri gelenlerinden Kad olu Mustafa, Efendizde Arslan Bey ve ei, Kars geici hkmetinde dhiliye temsilcisiyken, 13/Nisan/1919'da ngilizlerin Kars Parlamentosunu basarak Batum'a gtrdkleri amucas Ali Rza (Ataman) Bey'i aramaya giden Ahmed Efendi, Kazman ile Kars arasnda pusu kuran Ermeni karakol erleri tarafndan Koyunyurdu (Berne) ky yaknnda pek korkun bir ekilde ldrlmlerdir. Bunlarn cenazeleri sonradan Kazman'a getirilerek ahaliye gsterilmitir. Bu feci hl meskn mslmanlan dalara kamak mecburiyetinde brakmtr.

Katliamlar Devam Ediyor Erivan, Kars ve Kazman blgeleri insanlarnn Trk unsuru buralarda ilenen cinayetler zerine snrlarmz iine iltica etmilerdir. Bu Ermeni saldrlarnn muhatab kyllerimizin imdat feryad ile dolu mektuplar grdkleri zlmun derecesini gstermektedir. 12/Temmuz/1919'da, Kazman'dan Kars'a giden iki Trk ailesi Bykdere ve Aga develer arasnda Ermeniler tarafndan ldrlmtr. llerin gs ve ceplerine am bulunduklar ceplere, el, kulak ve burun doldurmulardr. Yine; Ermeniler Nahcivan ile err arasndaki 45 kye asker birliklerle saldrm ve demiryoluna yakn kyleri, zrhl vagonlardan ate altna alm ve insanmz Ara rmana dkmek suretiyle yok etme emri verdikleri aralarndaki yazmalardan anlalmtr.> Erzurum'daki ngiliz temsilcisi Ravlinson, Ermenilerin muntazam bir askeri yoktur, var olanlar da, apulculardan ibarettir. Kars blgesinde 40 bin kadar mslman toplamlar, bunlara bir fenalk yapmamalar iin Kars'taki ngiliz subaylarna kayglarm syledim ki ahali ngiliz askerinin ekilmesinden mkedderdir. talyanlar buraya ancak ay son ra gelebilirler, eklinde konutuu grlmtr. Bu vaziyette blgenin insannn gvenliini ya blgenin Trk ve msl-nian ahalisi zerine alacak yahut asakir-i ahane gelmek durumuyla salayabilecei pek akt. Fakat bu hlde ngilizlerin Kafkasya'y yeniden igal etmelerine sebeb tekil ederdi. 15. Kolordu komutanlnn Osmanl Harbiye nezaretine yollad 26/Temmuz/1919 gnl ve 1141 sayl mesajda ise unlar yazyordu: "Ermenilerin snrmzn dndaki msl-manlara kar her trl zalimane ve ackl hareketlerde bulunduklar ve bu hareketlerini snrmzn yaknlarna kadar genilettikleri, islm kylerini yakp ykma ve ahalisini yok etmek iin top kullandklar, top mermilerinin askerlerimizin iine kadar dt ve Ermeni keif kollarnn snrlarmza tecavz ettii, snr dndaki mslmanlan hudud boylarmza kadar getirip ya ldrmeye, yahutda bizim tarafa gemeye zorlayp, mal ve mlklerine el koyma cihetine gittikleri tesbit edilmitir. Ermeniler ayrca Sivas'a kadar uzanan blgenin kendilerine verildiini sylemek suretiyle kafalarn kartrmak istemektedirler. Btn bunlarn sonucunda merkezi Erzurum'da bulunan 15.Kolordu Kumandan Kzm Karabekir Paa, 30/Tem-muz/1919'gn ve 3277 sayl mesaj ile Osmanl Harbiye nezaretine u bilgilendirmeyi yapyordu: <Ermenilerin Kafkas-ya'daki mslman ahali ye her trl zlm ve facialar yapt, direnme grd yerlere eitli snflardan mteekkil kuvvetler gnderdii, bu amala Nahcivan ve irvan mntkalarna, Kazman ve Oltu blgesine kuvvetler getiridii renilmitir. slmlar imha politikas uygulanyor. Ermenilerin bu gnlerde Sarkam'a 500 kadar piyade ve svariyle drt top getirdikleri, Sarkam blgesinden teklf harbiye ile araba vesaire toplad ve hazrlklarn arttrd yaknda bir harekta geirelecei ihtimli anlalmaktadr. Ermeniler'in Sivas'a gidecekleri sylentisi vardir.>

Yukandanberi, stikll savamzn ark yni dou cephesinde emperyalist devletlerin Kafkasya zerinden Ermeni harektn tezgahlamalarn anlatyoruz ve bu arada da Ardahan'da, 35 bin Rum'un korunma isteine dir Selanik'ten Tan Gazetesine yazlan telgrafda ilgi ekicidir. Evvelce, size Kafkasya'da bir ok Rum kyleri halknn Samsun, Trabzon ve zmir blgesine gmek zere hareket ettikleri arz edilmiti. Bu iki haber birbiriyle ilgilidir. Ama, Ermeni ve Rumlar arasnda, kararlatrld sanlan anlamaya gre Kaf-kasya'daki Rumlarn, Yunanllarn amac olan Osmanl blgelerine glerini salamak ve Kafkasya blgesini Ermenilere brakmak olduu, hususunu da dikkat edilmesi gereken bir olay olarak hatrlatalm dedik. Yni; Ermeni-Rum rekabeti, Osmanl islam devleti karsnda askya alnm, yaral arslan birlikte dilemek ortakln trihe yazyorlard. Tanak etesi-Grc Yamas Van'daki 11.Tmen kumandan Yarbay Cvit (sonradan tm.gnl.Erdelhn) Bey23/Aralk/1919'da 15.Kolordu Kumandan Kzm Karabekir Paa'ya gnderdii rapor yledir: <..Van'dan gney istikametinde ekilen Ermeniler ile Nasturilerin, ngilizler tarafndan silahlandrlmak suretiyle tabur hlinde tanzim olunduklar ve lkemize taarruzlarnn beklendii bilgilendirmesi yaplmtr. Nitekim, bu bilgilendirme doru km vede, buralar Osmanl ordusunun bu blgeleri tekrar ele geirene kadar kesintisiz ve acmasz biimde devam etmitir. Bu mevzua balarken ortaya koyduumuz M-dafa-y Hukuk Cemiyetleri, Erzurum ve Trabzon'da da, vard bu cemiyetin kongrelerinde seslendirilen ortak ifade u idi: <Bir Ermeni saldrs hlinde son kiinin lmne kadar savamak ve Trk topluluundan ayrlmamak iin her fedakrla katlanmak..> idi. te yandan da Tanaksutyun tedhi cemiyetinin mensubu olan szde general Antranik emrinde ve Nazarbekof komutasndaki Ermeni birlikleri Erivan, ldr, Gmr, Kars, Gle, Ardahan, dr Kazman ve Sarkam blgesine yedi il se-kizbin kii olarak yerlemiler, ksa zamanda yirmibin kiilik bir kuvvete erieceklerini mid ederlerken, Ordumuz, 1914'deki hududumuza ekilince, Kars ve Ardahan blgesindeki Trkler kendi aralarnda ittifak etmiler muntazam bir milis gc olarak Ermenilere kar koymaya baladklarndan, yerleik ahali ile Ermeniler arasnda her gn arpmalar cereyan ediyordu. Gney Cephemize Bir Bak Dou cephesini ve buradaki igal hareketlerini yukardaki ifadelerde belirtmitik. M.Keml Paann 9.Ordu ktaat mfettilii vazifesiyle, 19/Mays/1919'da Samsun'a kmas sonrasnda o blge dahilindeki asker ve ermeni etelerinin igalci kuvvetlerin ibirli iyle yaptklarn, uyguladklar katliamlar buna karlk fevkalde durum tesbiti yapan raporlarn stanbul'a

Osmanl Erkn Harbiyesine gnderilmesini belirtmitik. imdi de cennet vatanmzn bir baka gzel kesi olan Gney blgesindeki igalci ve onlara bu vatann topraklarn inetmemeye alan Gney'deki insanmzn kahramanca, hayatn istihkar edercesine verdii mcadeleyi, szde meden avrupa devletlerinin en eski yaknlmz olanlarn banda gelen Fransz dmannn hareketlerini hatrlamaya ve hafzamzda bir kede dima yaatabilmemiz iin gen kuaklara bir bilgi buketi olarak kronolojik ve zetlenmi bir hlle sayfamz ssleyelim. Drtyol Baskn 1918 senesinin l/Aralk gn drtyz kiilik ermeniler-den meydana gelmi bayra Fransz taburu portakal baheleriyle nl Drtyol kasabasnda daha nceden iaretlenen mslman evlerine bir toplu baskn uygulad. Ahali bu baskna kar koymay bildi ve elleri bal teslim olmamak gerektiini adet haykrm oludu. Bu kar koyu sonrasnda blge halk mukavemet tekiltlarn tesise baladlar bylece Gney blgemizde ilk mukavemet harekt 19/Ara-lk/1918'de Drtyol'da balamtr diye not dmtr tarihiler. ounluunu ermenilerin tekil ettii 1500 Fransz askeri Mersin'e kp, Aralk 17'de Tarsus'a ve Adana'ya tecavzle igali gerekletirdiler. 27/Aralk Pozant'nn igale urad gn oldu. Franszlarn bir baka ermeni kopilleriyle doldurulmu birlikleri, 20/Aralk/1918'de igal etmi idi. Pozanti'daki devlet anbarlanndan 50 tonu yiyecek, 150 tonu arpa ve dier hububat olmak zere alarlarken, Yzba Mustafa adl bir zabitimizi de kendilerine engel olma vazifesini yerine getirirken ehid ettiler. Zten 9/Ocak'da da Albay Romy isimli bir Fransz Adana blgesine genel vali unvanyla hkmet konana yerletirildi. Hemen ilve edelim ki; bu blgedeki igal hareketleri M.Keml Paann malum olan byk vazifesine gnderilmesinden evvel cereyan etmekte ve efrad- millet, kendi inan ve tecrbesi iinde; kaymakam, mft, askerlik ubesi mensuplar ve blgenin aa ve beylerinin, nahiye mdrlerinin, muhtarlarn ve imamlarn vaaz u tevikiyle tekilatlanmaya balam bulunuyorlard. Btn bunlar olurken, daha nce Suriye'ye g etmi bulunan ermener, Fransz birliklerinin iinde yer alan hayli ermeninin yannda olduu halde blgeye avdet ettiler. Amanos dann dou ciheti idaresi, ngilizlerin Franszlara devretmesiyle baka bir ekil ald. Herhalde, bu eklin Fransz/Ermeni ibirlii olacan izaha gerek yoktur. 1919 ylnn ilk aynn iinde ngilizler, CJrfa ile Mara' ele geirirken buradaki ermenilerde hemen kendi glerini tahkim iin hareke te gemekten geri durmadlar. ngilizlerin 7/Mart/1919'da Kozan'a geldikleri grld. Adana blgesinin Franszlarn igalinde olmas hasebiyle ngilizler, 1919'un Ekim ay sonu, Kasm ay ba itibaryla kendi idareleri altnda bulunan Kilis, Antep, Mara ve rfa'yda Fransz idaresine devretti. Bu arada da M.Keml Paa Hlaskran vazifesi olan 9.ordu birlikleri mfettilii vazifesini Sultan

Vahdeddin'in mzaheretiyle alm blgeyi yakndan bilmesi ve gelen haberlerin ise umduu gibi kmas Mfetti Paa'nn blgeyi kontrol, artk o makamn verdii selahiyetle deil 4/EylI/1919'da Sivas'daki byk kongreden sonra seildii Heyet-i Temsiliye riyaseti selahiyetiyle gereklemi oluyordu. Fransz igal kuvvetleri, ermenileri av kpei gibi kullanyorlar ve asrlarca beraber oturup birlikte yaad insanlara imdi lm yadryorlard. Bahse konu igal blgesinde Fransz birlikleri iinde onbin ermeninin asker olarak yer alm bulunduunu gz nne alrsak karmza kan manzara ne byk bir ihanetin karsnda olduumuzu ortaya koyar sanrm. Ayrca blgede kalmaya devam eden ermeniferinde istisnalar hri, silahland grlmt. Saimbeyli, Doanbeyli ve ar blgesinde temerkz ettiler. Drtyol'daki mslman ahalinin mukavemeti,suya atlan bir ta gibi nasl ki tan dt yerin etrafa direler hlinde bir su akm meydana getirdii grlrse, ite bu mukavemet ta ayn te'siri gstermi 1919 yl sonunda stanbul'da Kilikyallar Cemiyetinin kurulduu haberini ald blge ahalisi. Bilindii gibi Kilikya, eittir Adana mnasna gelir. Kilis'de ise Mda-faa-y Hukuk Cemiyeti tekil olunurken, hukuk fakltesi talebesi olan Saim bey adl bir gen de Kozan'da mcadele- mifliyeyi salayacak cemiyeti te'sis eyledi. Ne var ki daha sonra Franszlar ile meydana gelen scak atmalarda eha-det erbetini iti gen Saim Bey. Mukavemetilere Zabit Milletimizin; stiklline olan dknl her haliyle kendini byle ortaya koymuken, Amasya tamimi, Erzurum ve Sivas kongrelerinin at r ve heyet-i temsiliye stanbul'u dnya siyaset mahfilleriyle babaa brakp, onlarn dmanlar oyalamasn temine brakrken, vatanseverlerin bu otoritenin idaresi altnda dmann taarruzlarn boa karacak daha sonra da onlar memleketin hrim-i ismetinden tard edecek tedbirleri almakla uratn btn dnya duymaa htt grmee balamt. te bu Heyet-i Temsiliyenin riyasetini temsil eden M.Keml Paa blgedeki hlin alaca durumu gz nne alarak tekil olunan babozuk kuvvetlerin bana nizami subaylarn gnderilmesinde pek mhim faydalar mlahaza ettiinden, o zamanlar topu binba olarak ordumuzun gzide bir zabiti Keml Bey(daha sonra Tm.general Kemal Doan)i, Kilikya Kuvva-y Milliye kumandan olarak gnderirken, Yzba Osman Nuri(general Osman Tufan)yi,Ceyhan Nehrinin ark cihetine, Yzba Ali Ratb' (Sinan Tekeliolu) Ceyhan Nehrinin garb cihetine, Yzba Salim (Kurtolu Yrk) ile stemen Asaf' (Kl Ali) beyleri Mara blgesine memur etti. Trakya Ve stanbul'un Durumu Trh 30/Ekim/1918'i gsteriyordu ki, Mondros mtarekesi imza olunmu, gerek gemi lerimizdeki gerekse mstahkem mevkilerdeki Alman zabitleri yerlerini

subaylarmza brakmak suretiyle ekilmilerdi. anakkale'yi muhafaza eden maynlar topland.6/Ka-sm/1918'de anakkale'ye ngilizlerden tekil olunmu bir heyet geldi. Tabyalar, yzde 10'unu bizim askerin tekil ettii birlie brakld. ngiliz inzibat subaylar bir ka gn sonra stanbul'a geldiler. Kasm aynn ilk on gnnde Boaz 61 adet sava gemisi geti. stanbul Boaz zerinde demirlediler ve bir ou toplarnn namlularn Saraylarmzn zerine tevcih etmi olduu znt ile mahede olunuyordu. galciler 6/Kasm'da Trakya snrmzdan ieri girmek suretiyle baz yerleri de igale tbi tutarak ilerlediler. Drtbin kiiden .meydana gelen bir Fransz kuvveti de Bakrky istasyon nlerine 18/Kasm'da geldiler. Be gn nce denizdeki filo'dan kan ngilizFransz karma birlii Beyolu yakasna yerletiferdi. 23/Kasm'da stanbul'da yaayan aznlklarn lgn tezahrat ve avazeleri arasnda Fransz generali Desprrey, Beyaz bir at zerinde Ftih Sultan Mehmed Hn'dan intikam alrcasna ehire giri yapt. ngiliz kumandan general Milne, ngiliz ordusu komutan olarak, yine Trakya ve Boazlar komutan olarak da Wilson adl general kararghlarn stanbul'da kurdular general Desprrey'n komutanlnn Selanik havalisini kapsadn ileri srerek stanbul iinde emirlerini tatbike frsat vermediler. Ancak; stanbul'da bir ok Rum'un bulup buluturup veya ngilizlerden temine muvaffak olduklar ngiliz niformalarn giymiler taknlklar yapp gzne kestirdiklerine kar lisanen ve messir fiillerde bulunmulardr. Donanmamzn boynu bkk ekilde zmit'de dmann gz altnda olmas, ayrca haysiyetimize vurulmu bir dar beydi ki veyl malubun hline.. Bu szmzn hemen peinden u vak'ay buraya nakil ile bu haftaki yazmz tamamlam olalm. "Meclis-i mebusan'da Divniye mebusu Fuad Bey, dmann mtareke ahkmna uygun davranmadn ileri srp baz tatbikatten ikyeti olduunda Hriciye nzn zat, verdii cevapda, <hkm galibindik szn kullandnda, Trabzon mebusu Hafz Meh-med Bey unlar sylemeden edemedi: <Mtarekenin tatbikinde bu kadar msamaha gsteren bir hkmet, yarn sulh masasnda haklarmz ne dereceye kadar mdafaa edebltr? Bir millet kendini mdafaa ederken bile namusu ile erefi ile lr!> Dedi Bu szlerin nemi zamanla anlalmtr. Zafer'e Doru Kouluyor Kilikya hududu,skenderun'un igali,halkn alaylar ve feryad, ngiliz basks, Erme niler'in Adana marifetleri, halk silahlanyor, savunma tekiltlan kuruluyor, Gney'deki Ermeni kuvvetleri, Mara'n ngilizler tarafndan igali, Ermeni askerlerinin vaheti, galde nbet deiimi, Mara, Grfa ve Antep ehirlerinin igalini Fransuzlara ciro, Kyam-i Millnin; St mam'n silahndan kan mermi ile blgede aksiyona gemesini, Trk Bayrann indirilmesi artyla dans yapacan bildiren llk' tatmin iin bayramzn kale'deki bur-dan indirildiini gren hemen kale'nin yanndaki evde ikamet

eden Mehmed Ali Bey'in yreinden damlayan kan, beyninden szlen dnceler vede kda dklen ifadeler, Alsancak balkl mektup CJlucmi'nin bir ka yerine bir ka kopya hlinde brakld, yazar tarafndan ve meali yle idi yazlann: "Ey asil Trk Milleti, milli varln ve dinin lyor. Dedelerinin kan mukabilinde fethetti in kale'nin burcundaki al sancak, Franszlar tarafndan indirilmitir. Acaba sen de bunun yerine koyacak bir ka Trk kan yokmudur? Soukkanllkla korkmadan alsancamz tekrar yerine koyalm ve gururla yerlerimize dnelim. Korkma seni buradaki bir ka Fransz kuvveti kramaz. Buna emin ol!" 5/Ka-sm/1918' de, balayan bir izgiden mcadele-i istikll'e kouldu Kilikya hududu ifadesiyle belirtip dier balklarla ileri zetleyip, sancak indirilmesine tahamml edemiyen bir evl d- vatann mmete feryadn cami merkezli duyurusunu belirtip, melen ifadeyi de okurumuza naklettik. stiklal in alan Cemiyetler Trakya ve Paaeli Mdafaa-i Hukuk- Osmaniye Cemiyeti; l/Arahk/1918'de Edirne'de hayat buldu. Esas ii, Trakya topraklarnda yayan aznlklarn tehlikeli faaliyetlerini nlemekti. ler, Osmanlnn kt bir akbete duar olmas hlinde hi olmazsa Trakya topraklarnda kk ve bamsz bir devlet kurmak idi. gn sonra da, yni 4/Arahk/ 1918'de, merkezi stanbul, ubeleri Erzurum ile Elaziz olmak zere kurulmasnda Said Paazade tannm ir ve edib valilerimizden Sleyman Nazif Bey'in destek ve teebbsyle tesis edilmiti. 10/Mart/1919'da da Erzurum ubesi Cevad Dursu-nolu tarafndan almt. Trabzon Muhafaza-i Hukuk- Milliye Cemiyeti 12/ubat/1919'da kurulmasyla Pontuslere bir korku salan tekilt olmutur. 1918 senesinin 14/Aralnda tesis olunmu olan zmir Mdafaa-i Hukuk- Osmaniye Cemiyeti Vali Nureddin Paa'nn yardmyla byk hizmet vermitir. zmir Reddi lhak Cemiyetinin ilk ad Mdafaai Vatan Heyeti iken igalden nce 14/Mays/1915'de bu ad almtr. Sivil ve asker idare ilerle ibirlii yaparak Kuva-y Milliye'yi destekledi. Bu cemiyetin bir paras olarak kurulan Hareket-i Milliye Cemiyetinin kurucular da, Cell Bayar(G-lip Hoca),Vasf nar, Mustafa Necati ve Hacim Muhiddin (arkl) adl kendileri herkese bilinen vatanperverlerdir. Mill Kongre tekilt Gz Hekimi Esad (Ik) Paa tarafndan stanbul'da kurulmutur. Bu kongre, Vahdet-i Millye, Mill Ahrr, Sulh ve Selmet gibi partilerle faklteleri, dernekleri, ocaklar, hayr kurumlarn iine alan altm kurumdan meydana gelmi olup, ilk defa Kuva-y Millye tbiri bu ortak hareketle kullanlmtr. Aznlklarda Gelince! Mavrimira Cemiyeti, Pontus Cemiyeti, Krt Teali Cemiyeti, Teli-i slm Cemiyeti, ngiliz Muhipleri Cemiyeti, Wilson Prensipleri Cemiyete, Trabzon ve Havalisi Adem-i Merkeziyet Cemiyeti hakknda da biraz bilgi verelim ve ondan

sonra mtareke sonrasnda ki ordunun durumuna eilelim. Mavrimira cemiyeti, 1814'de kurulmu bulunan Yunan emellerine hizmet ve bunlarn mcadelesini yrten Etnik-i Eterya cemiyetinin yarm brakt ileri tamamlamak vazifesini yklenmi ve Megalo idea denen Yunan hedefi, Bizans Devleti ihyasna faaliyet gayreti iinde olan eli kanl bir fesat cemiyetidir. Rumlarla ilgili hayr kurumlarnn, her birinin tepesine birer Yunan subay yerletirilmiti. stanbul'da krkbin Rum silahlandrlmt. Bu silahl adamlar Tatavla da denilen Kurtulu'da, Galata'da ve Fener civarnda bulunmaktaydlar. Bu cemiyet yeleri Ayasofya'ya altn an takmak, kimileride Hrisantos adl kan dkc haydutu hapisten karp, bilhassa polis katilliine soyunmu birini takviye eden bir cemiyet olup, Muharrem Bey isimli bir bakomiser bu eriri izale etmeyi baarmtr. Bu cemiyet ayrca Bizans'n ift bal kartal tayan bayran lkemizin semalarnda dalgalandrmak hisleriyle yanp tutumaktaydlar. Pontus cemiyetine gelince bu cemiyetin 1904'deki kurulu versiyonunu ileri srenlerin cemiyetlerinin Miladdan nce 3.yzylda kurulmu bulunan Pontus krallnn torunlar olduunu ileri sren Trabzon Rumlar tarafndan kurulmutur. Bunlar; 1.Cihan sava esnasnda yni 1914-1918 arasnda ve mtarekeden sonra mslman ahaliye eitli basknlarla hayatlarna fecii bir zulmle son vermekteydi ve bunlar Avrupa ve Yunanistan'dan byk yardmlar almaya balamlard,. Hayallerinde yaattklar Trabzon veya Samsun'dan birini devletlerine merkez yapabilmekti. Faaliyete getiklerinde bunlar durdurma yoluna resm birlikler ile gitmek, Mondros'un ihlli saylacandan, byle bir i'jhama mruz kalmamak iin ahali harekt, milis harekt sivil subaylarn organizasyonuna teslim edilmi ve bunlarn tesirlerinin 1922'ye kadar srd, Sakall Nureddin Paa, Yarbay Mustafa (orgeneral Mulal) Bey vede Giresunlu Topal Osman Aa, Trabzon'da da Yahya Khya bunlarn izlesinde byk hizmet vermilerdir. Krd Teali Cemiyeti ki Krd Ykselme Cemiyeti diye sa-deletirilebilir olan bu isimli cemiyet 1919/Maysnda tesis edilmitir. Elaziz, Bitlis gibi vilyetlerin de iinde bulunduu bir Krd devleti kurma hedefi tayordu. Ziya Gkalp olsun, Sleyman Nazif Beyler onlarn bu gayesine itiraz ve doruyu gstermeye almalar bu cemiyetin yayn organlarnda haylice ar yazlar ile saldrmlardr. slm Telii cemiyeti 1919 ubatnda tekil olunmu din-i bir devlet kurmak dncesi ni gaye edinmiken, hrriyet ve itilaf partisini de desteklemilerdi. Ancak etkileri olmamtr. ngiliz Muhipleri cemiyeti de, 1919 Austosunda stanbul'da kuruldu. Saltanat ve hilafet taraftar olanlarla burada olmakta menfaat grenler, kimi kumandanlar, Said Molla gibi dinle rabtas olan kimseler cemiyetin yeleri arasnda bulundular. Cemiyetin hedefinde Rahip Fru gibi adamlar vastasyla hilafet ve saltanatn araclyla ngilizlere ltisaka gtrmekti. Paralarn ngilizlerce verildii de ileri srlmektedir. Osmanl dhiliye nzn Ali Keml

Bey, Mehmed Ali Bey ve Said Molla cemiyetin nemli kiilerindendi ve padiah ile sadnazam Dmad Ferid Paann bu cemiyetin yesi olduu rivayeti vesikalandrlamamtr. Wilson Prensip cemiyetine gelince; 4/Ocak/1919'da tesisi kabil olmutur. Amerikan manda'lni isteyenlerce kurulduu grlr, Amerika medeni bir lkedir ve bunlara balandmzda ksa zamanda gleneceimizi dnenler arasnda gazeteci Ahmed Emin Yalman ve smail Hami Danimend'de bulunmaktadrlar. Mustafa Keml Paada buna kar km ve vatanseverleri iknaaya muvaffak olmutu. stanbul'da 1919 Aralk aynda kurulmu olup, ad Trabzon ve Adem-i merkeziyet cemiyeti Trabzonlu Rumlar, bu ehrin Ermenilere verilecei rivayetini duyduunda bu cemiyete taraftar olmulardr. Bunlardan Metropolid Lavrendius, bu Adem-i Merkeziyet'e yaknlam Pontusularn vazifeden ekil szn redetmi ben buraya padiahn emriyle geldim demek suretiyle vaziyetini aklamak meziyetini gstermitir. Mtareke Sonrasnda Ordumuz gal devletleri stanbul'a gelmeden evvel Osmanl genel kurmayn sktrmak suretiy e ordumuzun pek byk bir ksmn terhise tbi tutturmaya muvaffak olmutur. Elimiz de silah altunda dokuz adet kolordu ile yirmi adet tmenden mteekkil bir efrad bulunuyordu. Bunun tekiltlanmas yazmalar yaplrken, ngilizler bu ite kontrole nem veriyor bu sebeble de kurulu hayli aksyordu. Ankara hkmeti bu arada tekiltn tamamlayp varln hatrlatnca, bu yazmalar hkmsz hle dnmtr. Mtareke Hkmleri Gerei Teslimat Yaplan silah brakmas antlamas gereince Osmanl genel kurmay Bakan Kavakl Mustafa Fevzi Paa (mareal akmak) ile ngiliz Generali Milne Osmanl ordusunun 50 bin kiilik istihdamla kurulmasn anlarken, 48 bin tfek, 200 bin sngkolu, 295 tane top kamas teslim etmek zorunda kalrken, ellin kiiyi aan eratn terhisi yaplyor, bylece de, ordunun tamamnda 408778 tfek, 240 makineli tfek, 256 adet topa mlik olunacak tarznda bir snr konulmutu. Trih 1919/Mart ayn iaret ederken 337.615 er'in terhisini yapmz trenlerimizin yetersizlii, terhis edilen askerin memleketlerine kafileler hlinde yaya olarak sevk edilmiti ki, bu nasl bir eziyet, ne ackl bir haldi. Bu askerin iinde, topal, olak, yaralar yeni iyilemi nice gaziler olduu gibi zayf dm Mehmediklerde bulunuyordu. Yeni Tanzim Elde bulundurulmasna msaade edilen ve tanzim olunan kuvvetlerimizin

tanzimi aadaki ekilde tanzim olundu. 1.Kolordu; Merkezi: Edirne; 41. Ve 61 .Tmenler 25." " ; " " stanbul 1. Ve 10. " 14." " ; " " Tekirda 44. Ve 61. " 17." " ; " " zmir 56. Ve 57. " 20." " ; " " Ankara 23. Ve 24. " 12." " ; " " Konya 11. Ve 41. " 3." " ; " " Sivas 5.Kafkas Tmeni ve 15.Tmen 13." " ; " " Diyanbekir 2. Ve 5. Tmenler 15." " ; " " Erzurum 2. 9. 11. Ve 12. Tmenler Kadrodaki yirmi tmeni meydana getiren saydan,bir tmeni zmir'de Yunanllar datm, drt tmenimizde stanbul ve Trakya'da kaldnndan bylece yirmi tmen olan yekn gcmcn drtte birinden istifade edememekle kar karya idik. Karakol Cemiyeti Mtareke ile beraber, evld- vatan harekta gemi ve eitli tulumbac kulpleri, futbol takmlar, ehir kabadaylar, devlet grevlerinde gen ktipler, esnaf loncalar, nice deerli hoca efendiler dmandan halas olmak iin gerek cemaatlerini gerekse muhitlerindeki kraathaneleri dolaarak gnll temine gayret ederlerken, bunlardan stanbuPuIumu-zun bizimde vaz u nasihatlerinden mstefid olduumuz Alasonyah Hac Ceml Efendi (t) merhum Beikta semtindeki kahveleri dolar, ahbablk kurduu kiilerin kanaatlerini lp bier,akl yatanlar evine gtrr orada bir ka tanesine tahlif yni yemin ettirmek suretiyle Milli Mcadele sanca altna toplar ve kh silah karmada, kh baz zevat dman elinden karmak gibi mhim basknlarda istihdam ettiini bu satrlar yazlrken hayatta olan Hikmet t hanmefendi hazretlerinden, yaplan tahlifin yni and ime esnasnda, yemin edecekleri, Kur'an- Kerim ve tabanca zerine el koydurmak ve bunu yaptrrken de, gzlerin bal olduunu dinlemiizdir. Beri yandan; Felah (yni kurtulu mnasna) gurubunun silah karmak iin byk depolan basknla veya mslman smrge askerlerinin gz yummas mnasebetiyle soymas bunlar Anadolu'ya sevk etmesi unutulmayaca gibi mehur Kara Vsf Bey'in nl Karakol Cemiyetinin byk hizmetleri olmutur. Hele Felah gurubu reisi o sralarda binba olan ve ordudan Korgeneral olarak emekli olan Ekrem (Baydar) Bey, ki bu ztnda dnme olduu rivayeti vardr ve bunlarn hizmetleri hep takdirle yd olunur. M.M Gurubunun bakan Topkapih Mehmed Bey ki fkir-i pr taksir bu zt da Mah-mudpaa'da ki rfaniye arsnda Manastr handa yarm asr evvel grm elini pmtk. Yine bu ztn arkadalarndan Bican Bacolu, Muhasebeci hsan Bey ile Topu

stemen Burhan, deniz Yzba Hakk, nzibat blk komutan Seimi Tolunay Beyefendiler de hizmetleriyle temayz etmilerdir. Amasya Tamimi stikll mcadelemizin nemli bir merhalesini tekil eder Amasya Tamimi. Samsun'a mutasarrf sfatyla brakt Re-fet (Bele) Bey'i Amasya'ya geliinde az sonra yanna davet eder. Refet Bey gelmedii gibi, cevab da vermez. Bu arada mutasarrf olduu Samsun civarn teftie kan Albay Refet Bele, Amasya'ya gelmitir. Daha nceden msveddesi hazrlanm baz tahriratn yeni gelen arkadalarca imzalanmasn taleb eden M. Keml Paa,odasnda oturan Rauf (Orbay) Bey ile Refet (Bele) Beylere bu ktlar imzalamalarn sylediinde Rauf nce imtina eder, bilahire bunun trihi bir hatra olduunu hatrlatan M.Keml'in ricasn tekrarlamas zerine imzalar. Refet Bey, imza atmay kabule yanamaz Bunun zerine M.Keml Paa; yan oda da oturmakta olan Ali Fuad (Cebesoy) Paay yanna artr ona beyanda bulunur ve bunun zerine Ali Fuad Paa da kd imzalar. Bunun zerine Refet Bey msveddeyi eline alr ve kendinin anlayaca bir iaret koyar. Bu iareti msvedde de bulmak pek mkldr. Bu msveddenin en bariz taraf u satrlardr: "Artk; stanbul, Anadolu'ya hkim deil, tbi olma mecbur-tiyetindedir." Bu tamimin yaynlannda, 22/hazi-ran/1919'da Kzm Karabekir Paayla Mersinli Ceml Paa da telgraf mkinas tasdik etmilerdi. imdi bu tamimden sonray bir kronoloji hlinde sahifelerimize alacaz ve stikll harbimizin komuta kadrosunun mensuplarn ve vazife icra ettikleri birlikleri ve o dnemdeki rtbeleriyle kaydederek, dizimizi tamamlama yoluna gideceiz. 24/Haziran/1919; Padiah Vahdeddin Hn'a M.Keml Pa-a'dan telgraf, "..byle bir zihniyetin hi bir yerde kabul ue tatbik noktas bulmadn kranla arzeylerim" 27/Haziran/1919: Mustafa Keml Paa'nn Tokat'tan Sivas'a gelii ve Vali Reid Paa tarafndan karlan, bu Vali paa mehur tarihi ve devlet adam Ahmed Cevdet Paa'nn damaddr. Ayn gn ve trihde, Ali Fuad (Cebesoy) Paa'nn Ankara'da erkn- devletin askeri ve sivillerine yaymlad beyannameden: "cabnda mevk-i memuriyetimden ayrlarak bir ferd-i millet olarak mbarek vatan ue mukaddes milletim urunda almaa devam edeceimi alenen taahht ediyorum.." 3/Temmuz/1919: Mustafa Keml Paa'nn Rauf bey ile beraber Erzurum'a gelii halk ve asker tarafndan sevgi gsterileriyle karlan ve istanbul'da dahiliye nazr Ali Ke ml bey'in; valilere: "Ordu mfettileri ve ordu kumandanlar ttihat ve Terkkinin bakiyesidir. Seferberlik emri verilirse ahali bunu icra etmesin", Tarzndaki tamimine 15.Kolordu komutan Kzm Karabekir'in kar tamimi: "Dou'nun mdafaasndan ben me'sulm. Kanun bana bir tehlike annda seferberlik emri vermek selhiyetini vermitir. Her kim olursa olsun, seferberlik emrine uymazsa derhal divn-. harbe veririm " olmutur.

23/Temmuz/1919: Erzurum Kongresi alyor ve M.Keml Paa Reis intihab ediliyor. 27/Temmuz/1919: Kzm Karabekir Paa ile Albay Raw-linson'un Erzurum'daki mlakat ve Amiral Galdroph'dan Lord Kurzon'a: "u ihtimli gz nnde bulundurmalsnz. Hadiseler yle bir ekil alabilir ki, kk Asya'da bamsz, muhtemelen gayet fanatik ve avrupa aleyhtar bir hkmet kurulabilir. Byle bir hkmet stanbul'un yetkisini ve padiahn egemenliini ret edebilir" Demektedir. 4/Eyll/1919: Sivas Kongresinin al, M.Keml Paa'nn a konumas ve kongre reisi seilmesi. Sivas Kongresi'ne Bak Sivas kongresi 4/EyIi/1919'Perenbe gn saat: 15'de M.Keml Paa'nn bakanln da almaya balad. Kongreye itirak eden delege adeti krk kiidir. almalar sekiz gn srmtr. 11 /Eyll/1919 gn saat 11.30'da son bulmutur. Kongreye katlan ve adlan bilinen delegeler unlardan ibarettir: 1-Mustafa Keml Paa/2-smail Fzl Paa <Ali Fuad Ce-besoy'un babasi/3Hseyin Rauf Orbay/4-smail Hami Da~ nimend <stanbul delegesi> /5-Albay Kara Vsf Bey istanbul delegesi>/6-Dr.Hikmet Bey (Orhan Boran'n babas) /7Mehmed kr Bey <Afyonkarahisar delegesi> /8-Salih Stk Bey <Afyonkarahisar delegesi> /9-Bekir Sami Bey <To-kat delegesi> /10-Albay Refet Bey <Samsun delegesi> /ll-Bonakzde Sleyman Bey <Samsun delegesi> /12-Baa-aazdeYusuf Bey <Deniz delegesi> /13-Kkaazde Necip Ali Bey <Denizli delegesi> /14-Dalhanlzde Mehmed kr Bey <Denizli de legesi> /15-Hakk Behi Bey <Denizli delegesi> /16-Hoca Rif Efendi <Erzurum delegesi> 17-eyh Fevzi Efendi <Erzincan delegesi> /18Ahmed Nuri Efendi <Bursa delegesi> /19-Osman Nuri Bey <Bursa dele-gesi> /20-Siyahizde Halil brahim Efendi <Eskiehir delege-si> /2-Bayraktarzde Hseyin Bey <Eskiehir delege-si>/22-Hsrev Sami Bey <Eskiehir delegesi> /23-Mcit Bey <Alaehir delegesi> /24-Zeki Bey <Kastamonu delegesi> /25Mehmed Tevfik Bey <Kastamonu delegesi> /26-Abdur-rabman Dursun Bey <orum delegesi> /27-Delllzde Hac Osman Efendi <Nevehir delegesi> 28Halit Bey <Bor dele-gesi> /29-Mustafa Efendi <Nide delegesi> /30-Mazhar Mfit Bey <Hakkri delegesi> /31-brahim Sreyya Bey <Saruhan deiegesi>dir. Bu delegelerin ok byk bir ksm Sivas'a gelmiler ve aralarnda bir ok meselede ortak noktalar oluturmular ve Mustafa Keml Paann gelmesinden nce 25 delegenin Mandater idaresi hakknda bir muhtra hazrlam olduu varittir. Bu hususda M.Kemal Paa unlar sylemektedir: " gn ittihat olmadmz teyid iin yemin etmek lzumu ile yemin forml hazrlamakla, padiaha arza yazmakla ue kongreyi tebrik iin gnderilen telgraflara cevap yazmakla ve bilhassa kongre siyasetle uraacakm? ramayacak-m? Mnakaas ile geti inde bulunan mcadele ue faaliyet siyasetten baka bir

ey deil. Bunu mnakaa etmek yan- hayret deilmidir? Delegelerin mhim bir ksm ittihat idi. Buna ramen her biri ittihatlk yapmayacana yemin etti." M.Keml Paa daha sonra unlar ifade eder: "Erzurum Kongresinde alnan mdafaa karar, Ermenilere ue Rumlara kar alnm iken, Sivas kongresinde her trl igal ue mdehaieye kar mdafaa ve mukavemet etmek karar verilmitir..." Daha sonra mandaterlik hakknda stanbul delegesi smail Hami (Danimend) Bey tarafndan hazrlanp 25 delege tarafndan imzalanp manda muhtras ise mzakereye getirildi. stanbul delegeleri oradaki telkinlerin tesiri altnda idiler. stanbul'dan gelirken Braun adnda bir Amerikan gazetecisini de beraberlerinde getirmilerdi. Bu gazeteci Trkiye'ye 50 bin kiilik bir ii ordusu getirip Trkiye'yi imr ettireceini sylemi bulunuyordu. Manda teklifini mdafaa edenler arasnda Rauf, Refet, Bekir Sami ve Kara Vsf Beyler ile smail Fzl Paa da vard. Bu gre eilim sebebi olarak da; 500 milyon (gnmz parasyla 500 katrilyon) Osmanl liras borcu olan ve yllk geliri oniki milyon civarnda geliri olan, verimli bir topra bulunmayan bir lke yabanc destei olmadan yaayamaz, ikinci olarak parasz, ordu-suz ne yapabiliriz? Modern milletler hava da uuyorlar. Biz daha kan ile ekin tayoruz. Onlar zrhl yapyor, biz yelkenli bile yapamyoruz. zmir, Yunanistan'da kalsa dmanmz vapurla asker getirecei halde biz hangi imendifer yni trenle nakliyat gerekletireceiz? Diye ileri srmek suretiyle lkenin manda olmasna taraftar olduklarn beyan ediyorlard. M.Keml Paa, mandaclara Braun adl Amerikal gazeteci ile grtn bu adamn manda'lk teriminin ne olduunu dahi bilmediini, ayrca da Amerika'nn da rnanda-terlikten yana olmayacan ifade ettiini naklettikten sonra M.Keml Paa, manda taraftarlarn susturan yine mandacl savunan Rauf Bey'in olduunu nk, Amerikan kongresinden memleketimizi tetkik edecek ve hakikati ortaya serecek bir kurul davet olunmasn teklif olarak ileri srd ve bu teklif ittifakla kabul edildi. eklinde bilgi vermektedir. AB~ D'ye ekilen telgrafn lkenin o gnk durumunuda ortaya sermesi asndan ehemmiyeti mnasebetiy le buraya nakli uygun bulduk: "Amerika Birleik Devletleri Ayan meclisi reisliine, Rumeli ve Anadolu'nun btn msiman halkn temsil eden ve Osmanl imparatorluunun Anadolu ve Rumeli'deki btn vilyetlerinin temsilcilerinden mrekkep olan Sivas Milli kongresi, 4/Eyll/1919'da bir araya gelmitir Gayeleri unlardr: Memleket halknn ekseriyetinin arzularn yerine getirmek, btn aznlklar himaye altnda bulundurmak, btn vatandalarn can ve adalet yolundaki haklarn teminta balamak. Sivas Milli kongresi Osmanl imparatorluu halk iindeki ekseriye tinin arzularn ifade eden bir karar suretini 9/Eyll/1919 gn kabul etmitir. Bu kararn iinde bulundurduu prensipleri, Sivas Milli Kongresi, Birleik Amerika Devletleri Ayan meclisine u ricada bulunmay bu gn yine ittifakla kararlatrmtr. yelerinizden kurulu bir komiteyi Osmanl devletinin her kesine gndermenizi diliyoruz. Bu komite hususi menfaat ile alkalan olmayanlara ve millete has olan

ber rak grte, Osmanl imparatorluunda fiili surette hkm sren hal ve artlan gzden geirmelidir. Byle bir tetkik; Osmanl mparatorluuna ait nfusun ve arazinin mukadderat hakknda bir sulh antlamas gereince keyfi kararlar verilmesine meydan braklmazdan evvel yaplmaldr." mzalarn sahibi aadaki zevattr. Sivas kongresi adna: Reis: Mustafa Keml Paa-Reis Vekili: Hseyin Rauf Bey-2.Reisvekili: smail Fzl Paa-Ktipler: smail Hami ve Mehmed kr Meclisin Almas 16/Mart/1920'de stanbul kanl bir igalin altna girerken, Meclis-i Mebusan'da datldndan Osmanl devlet bakentinin artk millet mukadderatna vaz u elyed koyamayaca tabii olduundan Ankara'da bir millet meclisi teekkl ettirilmesi karargir oldu. Aslnda Hseyin Rauf Bey'in, meclis- mebusann kapanmasn temin iin tevkif olunmay da gze alarak, stanbul'a avdet edip, mebusan'da yapt tahrik edici konumalarylada bunu temine muvaffak olduu bylece de, mebuslarn Ankara'ya gitmesinde msbet ve mhim ro-lnde burada hatrlamadan gemeyelim. Mustafa Keml Paa, Rauf Bey' in bu plnn pek tehlikeli bulmu, stanbul'a avdetine engel olmaya alm bana gelmesine muhtemel hller arasnda hayatn bile kaybedeceini ifade etmitir. Nitekim de Rauf Bey, Meclis-i Mebusandan Kara Vasf Beyle birlikte igal kuvvetlerince alnm Malta'ya srgne gnderilmitir. Bu olaylarn akabinde; stanbul'da mcadelenin yaplamayacan anlayan mebuslarn ve Anadolu'nun livalarnda yaplan seimlerle de, bo sandalyeler temsilcilerine kavuturmulardr. Bundan sonra da, Millet meclisi stikll savamzn merkez ss olmutur. 23/Nisan/1920'de Cuma gn ve Cuma Namazndan sonra kad yaplan BMM'si bakann semi ve bu meclisin hkmeti de kurulmutur. Bu hkmet Milli Mcadeleyi sratle muntazam askeri birlikler teekkl etmek almalarna girimitir. Bu meclisin bakanlna M.Keml Paa, 110 rey alarak seilirken Hacbekta elebisi Cemaleddin Efendi 2.bakanvekilliine, Haydar Refik, Muhiddin Baha, Cevdet Atf, Rasim ve Eyyaz Beyler ktipliklere Emir Paa ile Sreyya Bey'c'e idare memurluklarna seildiler. Ancak ilk hkmet teki! olunana kadar bir yrtme kurulu seildi ki bu zevat, Albay smet (nn), Feyzi (akmak) Paa, Hamdullah Suphi, Hakk Behi, Adnan Beyler ve eyh Servet Efendi'den meydana gelen alt kii aada ki adlar yazl hkmet kurulana kadar yrtme kurulu adyla grev yaptlar: Babakan: Mustafa Kemal Pa-aeriyye vekletine: Mustafa Fehmi Efendi-ileri vekillisine: Cerni! BeyBayndtrlk vekletine: smail Fzl Paa-H-riciye vekaletine: Bekir Sami (Kunduh) Bey-Shhye Vekaletine: Dr.Adnan Advar-ktisat vekletine: Yusuf Keml Ten-girenk Bey-Genel Kurmay bakanlna: Albay smet Bey(nn)MilIi Mdafaa vekaletine: Fevzi(akmak)Paa-Mliye Vekaletine: Hakk Behi Bey-Marif vekleti: Rza Nur Beylerden mteekkil hkmet kuruldu.

stikll Sava Komutanlar Ve Subaylar Mustafa Keml Paa'nn Samsun k Dneminde Birlikler Ve Komutanlar BRLK VE MAKAM: 1.Kol.Ordu K.Edirne 49.Tm.K. Krklareli 6O.Tm.K. Kean 14.Kolordu Tekirda 55.Tm.K. Tekirda 61.Tm.K. Bandrma 61.Tm.K. Bandrma 17.Kolordu K. zmir 17.Kolordu K.Bursa 56.Tm.K.zmir 57.Tm. K. Aydn 25.Kolordu K.stanbul 25.Kolordu K.stanbul l.Tm.K. zmit l.Tm.K. zmit 10.Kafkas Tm K.st. 2.Ordu Mfettii 2.Ordu Mfettii 12.Kolordu K. Konya 12.Kolordu K. Konya RTBE ADI VE SOYADI Alb.Cafer Tayyar(Tmg.Eilmez) Alb.kr Nili(Korg.Gkberk) Alb.Muhittin(Tmg.Kurti) Tug.Yusuf zzet Paa(Met) Yarbay Alaaddin(Tmg.Koval) Alb.Muhittin(Tmg.Kurti) Alb.M.Kzm (Org.zalp) Tug.Aii Ndir Paa Alb.Bekir Sami(Alb.Gnsav) Alb.Hrrem Alb.efik(Alb.Aker) Alb.evket Tug.Aii Sat(Org.Akbaytugan) Yb.Mustafa Asm Alb.Rt(Gnl) Alb.Kemaiettin Sami(Korg.) Tmg.Ceml Paa(Mersinli) Korg.Esat Paa (Blkat) Alb.M.Selahaddin(Kip) Alb.Fahrettin(Org.Altay) 1 l.Tm.K Pozant 11.Tm.K. Nide 41.Tm.K. Karaman 4l.Tm.K. Karaman 20.Kolordu K.Ankara 23.Tm.K.Afyon 24.Tm.K. Ankara 24.Tm.K.Ereli 9. (3.)Ordu Mfettii 3.Kolordu K.Sivas 3.Kolordu K.Sivas 5.Kafkas Tm.K.Amasya

15.Tm.K. 15. Tm. K.Samsun 15.Kolordu K.Erzurum 3.Kafkas Tm.K.Tortum 9.Kafkas Tm.K.Erzurum 11.Kafkas Tm.K.Van 12.Tm. K.Horasan 13.Kolordu K. Diyarbekir 2.Tm.K.Silvan 2.Tm. K.Silvan 5.Tm.K. Mardin Yb.Mmtaz(Alb. Yb. Mehmed Arif(Ayc) Yb.Mehmed Hayri Yb.Nuri(Conker) Tug.Ali Fuad(Korg.Cebesoy) Yb.mer Ltfi(Argeo) Yb.Mahmud Nedim(Hendek) Yb.Atif Atedal Tug.Mustafa Keml(Atatrk) Alb.Refet(Tmg.Bele Alb.olak H.Selahattin(Kseolu) Yb.Cemil Cahit(Org.Toydemir) Yb.smail Hakk Yb.efik Avni(zdoru) Tug.Kzm Karabekir(Korg) Alb. Rt(Tmg) Yb.Hafit(Tmg.Karsalan) Yb Cvit(Tmg.Erdelhn) Yb. Osman Nuri(Tmg.Koptagel) Alb.Ahmed Cevdet Yb.Air(Tmg.Ath) Yb.Akif(Tmg.Erdemgil) Yb.Kenan(Korg.Dalbaar Dou Trakya Harekt Komutanlar 1-TRAKYA MLL KOMUTANI ALBAY CAFER TAYYAR(Tmg.EGLMEZ)/2-l.Kolordu K.Albay Muhittin (Tmg.KOrRT)/3l.Kor.Kur.Bk.Yb.Abdurrahman N-fiz(Org.GRMAN)/4l.KolorduHrk.b.Md.Bnb.Kadri (Alb. ALKO)/5-1 .Kor. Kurma yi Bnb.smail Hakk/6-49.Tm.K.Edirne Yb.kr Nili(Korg. GKBERK)/749. Tm. Kh. Sb.tgm. Fehmi (Korg.TRESEL)/8~

153.P.A.K.Bnb.all Etem (Alb.KA RABCIDAK)/9-154.P.ALK.Yb.Ahmed Hamdi(Alb)/10-155.P:Al.K.Yb.Ym-ni/11-60. Tm.K.Uzunkpr Yb.Cemil (UYBADIN)/12-6O.Tm.Krm.Bk.V. Yzb.AIi Rza/13-185.P.AI.K.Bnb.Ali Fik(Yb)/14-l 86.P:Al.K.Yb.Sreyya/15-187.P.Al.K.Yb.Saffet/ 16 60.Top.Al.K.Bnb.Ahmet Zeki/l7-55.Tm.K.Tekirda Yb.Alaaddin(Tmg.KOVAL) /18-55.Tm.K.V.Yb.Ym-n(ELMEZ)/l955.Tm.Kur.Bk.Yzb.Yusuf Ziya(Tmg. YAZGAN)/2055.Tm.KurmayYzb.Necmettin(SELEM)/21 -168.P.Al.K.Yb.Kuat (Gnl.Yazcolu)/22-l70.P.Al.K.Yb.F-ik/23170.P.Al.K.Yrd.Bnb.Muhittin(Yb.)/24-171 . P.Al.K.Yb.kir(ERZRML)/25-55.Top. Al.K.Bnb.kr/2655.Top.Al.K.Yzb.S mi(Korg.TOP)/27-K)rklareli HudutTb.K.Bnb. Fuat/28516.Hudut Tb.K.Yzb.Hasan Tahsin Edirne Uzunkpr ve psala'da Kurulan Gnll Mfrezele-ri:Ahrkprl Ahmed Bey Mfrezesi/Temen brahim Hakk rpanl komutasnda brahim Hakk Mfrezesi/Hseyin Bey Bl/Yolagedi brahim Mfrezesi/Binba Nidadi Komutasnda zunkprl Mfrezesi/Arnavut Ali komutasnda CJzunkprl Ali Bey Mfrezesi/Hafz Recep Efendi komutasnda Babaeski Milli Mfrezesi/Behet Hilmi komu tasnda Kuvve-i Seyyare Bat Trakya'da Kvay Milliye Kurucular BatiTrakya Kuvay Milliye K.Bnb. Filibeli R-t(Korg.AKIN)/Bat Trakya Kuvay Mil ye K.Yrd.Yzb.Fu-ad(BALKAN)Dr.Bnb.smail HakkEcz.Yzb.Nuri-P.Yzb.Salih Zeki-RYzb.evket-RYzb.Sedat-P.atm.HsnP.tm.Ab-dlgani-P.Tm.Fahri(zdi-lek)-P.Tm.Midhat Cemal(K-TAY)P.Tm.Hayri-P.Tm.Sabri Bat Trakya Hkmeti Kurucular Hkmet Bakan/ Petreli Tevfik Bey/ " 2." 7 Bekir Stk Bey Adalet Bakan " " " """ D leri Bakan Mahmud Nedim Bey ileri Bakan Hasan Tahsin Bey(ARGCN) Mliye " " Sabri Bey(TTEN) Evkaf " " Av.Mustafa Bey(DORL) Gnkur.Bk.P.Yzb. Fuad(BALKAN) " 2." "P.Tm. Fahri(ZDLEK) Bati Trakya Trk hkmeti ile alkal olarak,yukardaki listeye aid bir miktar bilgi vererek, bu haftaki yazmz tamamlayalm. Bu stikll Harbi komutan ve subaylar listesini seimlerden sonraki yazlarmzda inaalah tamamlarz. 15/Ekim/1919'da ad geen Trk hkmeti, blgede bulunan aznlklardan

Rumlar ve Bulgarlardan hkmete birer temsilci ile katldlar. Bu hkmeti, Yunan ve Bulgar hkmetlerinin tandn bildirmi olalm. Franszlarn bu hkmet kuruluuna yardmc olma gayretlerinin maksad-i hkikisi ileri de buray Fransa'nn mandateri olarak nfuzu na a-mak gayretine matuf olduunu ifade edelim. Fransa ile Yunanistan hkmetleri burada kyasya bir mcadeleye girdiler. Mays 1920'de referandum yapld. Yunanllarnda 75 bin Osmanl altunu harcama yaparak, satn ald baz Trk ileri gelenlerinin marifetiyle Bat Trakya,Yunanistan'a katlmasyla netice verdi. Bylece bu ynetimde 23/ Mays/1920'de trih sahnesinden ekilince bu referandumu ve oyunlara kar kan Bat Trakya Trkleri,Bat Trakya Milli Hkmetini kurdular bu trih 25/Mays/1920 olup bu hkmetleri Lozan'n mzasndan sonra 24/Temmuz/1923'de faaliyetine son verdi. Milli Mcadele esnasnda buradaki direnme ve faaliyetler, Yunanllarn alt tane tmenini burada megul ettiinden, Anadolu cihetindeki mcadelemize dolayl yardm etmi de oldular. Son Sadrazam Ahmed Tevfik Paa Ve Son Sadareti Ahmed Tevfik Paa Osmanl devleti sadrazamlarnn 208. deiikliini yaamtr ilk sadaretinde. Paa ilk sadaretine H.Hilmi Paa'dan boalan makama Sultan 2. Abdlhamid tarafndan nasbedilmitir. Ancak bu makamda sadece, 21 gn kalabilmitir. Bu sadaretinden sonra defa daha bu makama gelebilmi ve tamam drt kere olmak zere mevkii sadarette bulunmutur. Ayrca bir hususiyeti vardr ki, pek iyi olmayan bir sfat tr. O da; Osmanl devletinin son sadrazam olmas ansszldr. Trihe n veren bu yce milletin son padiah olmak nasl hzin ise tabiatyla, son sadrazarn ol-nnakda ondan aa bir hazinlik gstermez. Ahmed Tevfik Paa biografisi pek alaka ekici hususlara mlikdir. Sahib-i dikkat olanlar bunlar hemen fark edeceklerdir. Ahmed Tevfik Paa 12/safer/1261-18/ubat/1845'de skdar Tppta semtinde dnyaya gelmitir. Krm hanlar sllesinden olup, Tuna havalisi Osmanl svarileri generali smail Hakk Paa babasdr. Diyarbekir'li Hac aban efendinin kz Aye Glinas Bnu'nun, son sadrazamn validesi olduu Paa'nn tercmei hlinde yer almaktadr. Topkap sbyan mektebinde bir mddet okuduktan sonra babasnn Vidin'deki vazifesi mnasebetiyle Vidin Rdiye-sinde okudu. Ya ondrde geldiinde Davudpaa' da bulunan 2.svari alayna kayd oldu. Onsekiz yana geldiinde Harbiye Mektebinden gen bir svari mlazm- sni i olarak kt. bn'l Emin Mahmud Keml nal beyefendi "Son Sadrazamlar" adl pek kymetli eserin de 1705. sahifede: ".resmi tercemei hlinde arzi vcudiyesinden dolay silk-i aske-riyyeden isti'fa etmitir" yazyor diyor. stifasnn hakiki sebebi hakkndaki sualime olu Ali Nuri bey, gnderdii cevab-nmede svari kumandan mer evki ile Nasuhi Paa'larn emir zabitlii vazifesinde bulunduu esnada amcasnn oullan latife tarznda Safveti Paa'ya bayram tebriine giderken terfi etdin demelerine kzarak 1282/1865'de askerlikten isti'fa

etmitir." eklinde malumat veriyor. Hemen ayn sene cretsiz olarak babli tercme odasna almaya girdi. 1289/1872 cemaziyelahirde onbe lira maala Roma sefareti ktipliine 1292/zilkade-1875'de otuz lira maala (2002 trihi itibaryla 4.milyar 290milyon yapar) Atina sefareti baktipliine, 1293/aban1876/austosunda ayn maala Pe-tersburg sefareti bakitabetine, 1294/1877 tarihine kadar sefir Kabli Paann vekletine maslahatgzar tyin olundu. aban/1300-1882/hazirannda yz lira maala Atina'ya orta eli unvanyla gnderildi. 1 2/recep/1 302-28/ni-san/1885'de Paris'de kurulan Svey Kanal komisyonuna memur oldu. Berlin sefirlii ve rtbe-i vezret 1/rebilevvel/1307-26/ekim/1889'da verilirken bir ok madalya ve nianlar da kendisine takdim olunuyordu. 1 8/cernaziyeiev-veI/1313-7/kasm/1895'de 40 bin kr maala hriciye nzn oldu. Tevfik Paa'nn bu makama getiriliinin hikyesi yle: Ahmed Tevfik Paa; bir mddet iin stanbul'a izinli gelebilmek iin yazd bir dilekede mezuniyet istirhamnda bulunmutu. Ne var ki bu mracaata cevab alamamt. Daha sonra mabeynden ekilen bir telgrafla acilen gelmesi bildirilmiti ayrcada dorudan saray'a uramas iaret olunmutu. Gece yarsna yakn stanbul'a gelen Tevfik Paa iar zerine hibir yere uramadan doruca saraya gidip, Mabeyn Miri Gazi Osman Paann odasna duhul ederek, saraya arl sebebini sual ettiinde ald cevap: "Zannmca efendimiz; sizi bu sefer brakmayacaklar!" eklinde olmutu. O srada hkmet toplant halindeydi ve sadrazamn konana gittiini de bu arada duymutu. Tevfik Paa'ya o srada saray'da bir odaya yatak serildi. Yorgun Paa henz uzanmt ki, kaps tklatld ve kalkmas istendi. Kalkp da hazrlandnda, heyet-i vkel toplant salonuna gitmesi iaret olundu. eri girdiinde hriciye nazrlna getirildiini anlad. 9/ev-val/1314-14/mart/1897'de yaplan tensikatta maa 36 bin kurua indirildi. Bilhassa ikibin yln idrak ettiimiz u gnlerde aadaki satrlara yeniden hayatiyet verme arzuy-u emelyle Yunan muharebesinde mahede olunan mesil-i makbule-i sada-katkrane ve ikdamat- ber gzide-i inasanesine binaen Yunan Muharebe Madalyas 30/evval/1315-23/mart/1898de murassa imtiyaz ve 21/rebilahir/1317-30/austos/1899 da "Hidemat- sadkane ve mesil-i memduhai reviyyetkranesine binaen mu-rassa iftihar nian ve altun kl verildi. re~ ceb/131 7-kasm/l 899'da hriciye nazrlna zmimeten zerinde bulunan shhiye nezretinden dolay ayrca 10 bin kr maa tahsisine iradei seniyye kt. Zaferle ktmz Yunan Sava akabinde Tophane Kas-rn'da yaplan Yunanllar ile ba n mzkerelerine ay reislik edip, sonunda kat'i sulhu salamaya muvaffak oldu ve bundan dolay altun .liyakat madalyas alrken, Hicaz Demiryollar madalyasna da hmil oldu. Merutiyet ilnnda, deitirilen bakanlar arasnda, yerini muhafaza edebilen Ahmed Tevfik Paa olmutur. Hariciye nazrlnda devam etmesi ho grlmtr. Yine yaplan tensikatta bu sefer maa 25bin kurua indirildi. 20/zilkade/1326-15/aralik/1908'de ayan meclisine seildi. 1 2/muharrem/1 327-27/u-bat/1909'da Kmil Paa

hkmetinin sktu hriciye nazrlndan Ahmet Tevfik Paann da sktunu getirdi. Ancak kurulan Hseyin Hilmi Paa'nn kabinesinde hariciye nazrlna getirilen Rfat Paa, Londra sefirliini devr ve stanbul'a kadar gemesi geen zaman diliminde nezareti vekleten yrtmesi istenen A.Tevfik Paa yllarca o nezreti gzelce idare etti. 15/rebilevvel/1327-8/nisan/1909 trihinde Londra sefirliine tyini yaplan ^Khmed Tevfik Paa daha yola kmamt ki; 31/mart olay vukubuldu. Bu olayn zuhuru ile sadareti terk edip, Sultan 2.Abdlhamid'in sinesine snan Hseyin Hilmi Paa'dan boalan makama, 22/rebilevvel/1327-14/nisan/1909 sah gn 30 bin kr.maala getirilmiti. Bu hususda aadaki hatt- hmayn'un suretini nakle cesaret edelim: "Vezir-i meali semirim Tevfik Paa; Heyet-i vkelnn mt-tefikan isti'fasna mebni mesnedi sadaret derkr olan ehliyet ve sadakatinize binen uhdenize tevcih ve eyhlislm Ziya-ddin Efendi mesnedi meihatda ibka klnm olmakla dier vkelnn bilintihab memuriyetleri icra klnmak zere arz ve ahkm- celile-i er'i erife bir kat daha dikkat olunmas ve kaanun-i esasinin muhafazasa ile asayiin idmesi ve devlet-i yye ve memlik-i ahanemizin imran terakkyat~ ve kffe-i tebmzn refah ve saadeti esbabnn istikmli dezdi-mizde begayet mltezem olduundan ona gre sarf- mesi ve gayret edilmesi matlb-i kat'i ahanemizdir. Cenab Hakk' tevfikat- sbhaniyyesine mazhar buyursun. Abdlhamid" Halid Ziya (CJaklgl) "Saray ve tesinde" yeni sadrazam iin u satrlar kaleme almt: "..Hseyin Hilmi Paa ekilince, Abdlhamid sadarete Tevfik Paa'y getirmiti. Tevfik Paa; iffetiyle, namusuyla herkesin indinde pek muhterem saylrd. O, ne Hseyin Hilmi Paa gibi ttihad ve Terkki cemiyetiyle irtibat sahibi, nede Kmil Paa gibi cemiyyetin sarih bir muhalifi idi. O zaman iin, en mnasib sadnazam ancak Tevfik Paa olabilirdi." Saray'da ok uzun mddet ve nemli grevler ifa etmi bulunan Mi ve Siyah romannn yazar aklgil; Abdlhamid Hn'n bu tyinini, isabetli hkmyle tasrih etmi oluyor. Deerli okuyucu; Kk Mehmed Said Paa'nn ilkayla olarak 2. Abdlhamid, eyhlislm intihabna ilveten harbiye ve bahriye nazrlarn tyin etme hakkn yed-i kabzasna almak hususunda bir mddet srarl olduysa da bir ok muhalif sday celbetti. Baktib Ali Cevad bey tarafndan tebli edilen ve yazlmas gereken hususat hakknda, bunlar hvi yazlm bir hattn getirdii, sadaret teklifini kabul etmeyeceini bildiren OSMANL TARH Ahmed Tevfik Paa, padiahn bu istekten sarf nazar etmesini salam, idi. Padiah zten kendisine aid bir tercih olmayan mezkr tleb iin tyine uygun grd sadrazamiyla niin tartisnd?

Mhim Br faat! Son Sadrazamlar adl kymetli eseriyle byk bir hizmetin sahibi olan bn-l Emin Mahmud Keml nal bey merhum, ad geen eserinin 17O9.sahifesinde: "Tevfik Paa'nm bana nakl ettii pek mhim bir maddeyi burada zikretmek, trihe mhim bir hizmettir. Padiah; Ordu'nun gelmi olmas ile durumunun vahamet kesbettiini anladnda Tevfik Paa'ya madem beni istemiyorlar, saltanat biraderime fera ederim. Devleti o idare etsin. Fakat; bir komisyon mu? Meclis mi? Ne derseniz deyiniz kurulup, bu vak'a (3l/mart vakas)'da dahiim olup olmad meydana karlmaldr. Dediinde Tevfik Paa, doruca ayan reisi Sad Paaya gidip, padiahn dediklerini anlatr. Said Paa: bir meclis kurulur mahkeme edilir dahli tesbit olunduunda- kanuun-i esaside-padiah mukad des ve gayri mes'uldr. Nasl cezaya tbi tutulur? Eer susuz olduu takdirde! Bizim hl ve mevkiimiz ne olur? Bu cevap zerine Tevfik Paa; ben, size padiahn dediklerini aktardm. Ne yapacaksa ayan ve mebusan meclisi yapacaktr cevabn vermitir. Yukarda yaplan ifaat yakn trihin ilk defa duyduu ifaattan olmamakla beraber, yeni nesiller yetitirmekte olan milletimiz, gemiimizde olanlar gerek yd etmek, gerekse yeni neslin tahlil edebilmeleri iin nem tayan bu tip ifaatlar gni konusu hline getirme vazifesini mazide yaananlardan ders alnmasn hatrlatanlara adet bir vazife olarak addetme anlay hkimdir ve bu anlay nesiller boyu devam etmelidir. Bahse konu ifaatn son satn ne kadar sr dolu! Bu kadar mes'uyetten kaan bir devlet adamnn, dokuz defa sadarete getirilmesi ne byk gaflettir. O, bizim hl ve mevkiimiz ne olur diyen az, acaba hangi hakikatleri saklayan kt bir mahzenin kaps oldu? smail Hakk Okday, Ahmed Tevfik Paa'nn oludur ve "Yanya'dan Ankara'ya" adl kymetli eserinde Prens Bis-mark'a atf yapar ve Berlin bykelimiz olarakda pederi Ahmed Tevfik Paa'dan yle bahseder: "..Prens Bismark Alman birliini kuran, bavekil olarak btn Almanlarn gnlnde ayr bir yeri bulunan kiidir. Bu ztn 80. ya gn, btn ahali ve talebelerin cokusu ile kutlanma mertebesine geliverdiinde imparator 2.Wilhe!m'le sabk bavekil'in aras akt. Bu burudet, Berlin'de bulunan eliliklerde de gz nne alnm ve Bismark'n ya gn tebriini programlarna dahi almamlard. Buna karik Ahmed Tevfik Paa, vefa sahibi bir kii olarak Berlin Konferansnda, Osmanl devleti lehindeki msbet teebbsleri gznne alndnda bu ya gn ihmal edilmemeliydi! B.eli Tevfik Paa Sultan Abdl-hamid hna tasavvurunu ulatrdnda, taleb msbet karlanm, hem bir tebrikat hemde pirlantal imtiyaz niann Bismark'a ulatrmak vazifesini vermiti. Ahmed Tevfik Paa; sabk bavekil ve imparator arasndaki ksknl bildii iin, evvel Wlhelm'in sarayna gidip terifat Kont Olenburga padiahn stne tahmil ettii vazifeyi haber verdi ve imparatorun bu hususda bir diyecei olup olmayacan iskandil eyledi. mparator: bykeli kendi padiahnn

verdii vazifeyi ifa edecektir ve bu hakkdr, demitir. Tevfik Paa bu cevapdan sonra Bismark'n sarayna gitti ve padiahn emanetlerini takdim edip, tebrikt bildirdi. Bismark'n o gnk sofrasnda yalnz Osmanl bykelisi bulunmaktayd. Yine de kalabalk sofrada irad eyledii nutukda Prens Bismark unlar syledi: <doum gnmde hi bir hkmdar beni hatrlamad. Ancak ve ancak necib, asil efendi Trk milletinin Padiah 2.Abdlhamid hn b.elisi Ahmed Tevfik Paa ile gnderdikleri yksek imtiyaz nian ile beni hatrlayp taltif ettiler. Kadehimi bu byk Trk hkmdarnn shhatlerine ve cesur, asil Trk Milletinin saadetine kaldryorum!;-" dediini naklettikten sonra yle devam eder: "..Alman imparator Wilhelm, Sultan Hamid'in bu nzik davranndan ibret alm ve lkesinin bu kymetli ve yal siyaset pri ile barmay vazife addetmitir. Ksa sre sonra da barmlardr." diyerek gnmz hariciyecilerine nemli bir dersi hatrlatmtr. smail Hakk bey,ad geen eserinde; Tevfik Paann biyografisini yazanlarn hepsi siyasi kabiliyet ve iktidarn sayarken drst ve iffetini de belirtmekte sz birlii etmilerdir. Zaten Abdlhamid hn da, bu meziyetleri tayan Ahmed Tevfik Paaya itminan iinde grevler vermitir. Tevfik Paann Karakteri Dnya malna dkn olmad mahede olunan Tevfik Paann 1911de Londra b.elisiyken hariciye nezaretinin kiralam olduu konan krk odas ve iinde bir hayli eyann yanp kl olmas devlete kar hi bir talepte bulunmamas ile ortaya kar. Hariciye Nzn Asm bey, yangn esnasnda bu konakta ikamet etmekteydi. Yakn zamana kadar Taksim'den Dolmabahe'ye inen yolun sanda uzun yllar Park Otel ad altnda icraayi faaliyet gstermiti. Merhum Adnan Menderes bavekil olduu on yl boyunca stanbul'a geldiinde bu oteli tercih ederdi. Ahmed Tevfik Paa'nin ilk sadareti sadece 21 gn srmt. nk ttihatlar basklarn gstermek iin H.Hilmi Paay sadarete getirmek iin her trl dolaba bavurmulard. Sultan Read'n dnemindeki sadaretinin 2 ay; 2 gn srmesi ttihat kadroyla uyuamadni ortaya serer. Son iki sadaretinin ilki 1 ay 22 gn srerken ikinciside Osmanl devletinin son sadnazam olmasna sebeb olan sadareti 2 se-nGj 14 gn srmtr. Bu sadaretleri ise son padiah Sultan Vahideddin ile yaanmtr. Ahmed Tevfik Paann; son sadareti esnasnda lkenin en karanlk gnlerini yaadnda padiaha dima unlar ilkaa ettii herkese bilinen hakiykattir: "..Efendimizce yaplacak en doru hareket milli mcadeleyi baltalamak deil, bizzat Anadolu'ya geip milletin bu mukaddes mcadelesine katlmaktr." Bilindii gibi Ahmed Tevfik Paa; Sultan Vahideddin'in kz Ulviye Sultan, olu svari zabiti smail Hakk (Okday) beye padiah nezdinde tleb etmi ve bundan dolay dnr olmulard. smail Hakk bey; Anadolu'ya geiini ulviye

hanm-sultandan dahi gizlemi idi. Ulviye Sultan bu gidii kendisine ifade etmiyen zevcine krlm ve kendisini boamtr. Tevfik Paa, benim Ankara'ya gideceimi renmiki bana bu hu-susda bir tek kelime syleme lzumunu dahi duymamt. Ertesi gn, yola ktm ve gazeteler kam yazmlard. Babam sadrazam Ahmed Tevfik Paa sabahleyin saraya gittiinde Sultan Vahideddin, <babama, paa olunuz nerede?> eklinde soru yneltince, babam kendisinin sarayda bulunduunu sanyorum. Cevabn vermi. Padiah: bakn Anadolu'ya kam dediinde, ihtiyar sadnazam da: yle ise vazifesini yapmaa gitmi." Cevabn vermi. Cihan devleti Osmanl, slamlarn hmiliini yapabilme glnn en zor blmn 1. cihan savan takip eden gnlerde yaamtr. Mttefik dman gemilerinin byk apl toplarn Devlet-i liyyenin kalbgh olan Dolmabahe Saraynda oturan halife ve padiaha tevcih etmiken m'minlere kar ve de asrlardr sadk kalm reayaya bu elemli gnleri daha az zdrabla geirtmenin relerini aramaya alann bada sadrazam Paa olmak zere btn ricalin olduunu kaydedelim. Ahmed Tevfik Paann Gayretleri Sadrazam A.Tevfik Paa devletin itibarna pek ok nem verir, ancak itibar zedeleyecek davranlardan kanlmasn bir tedbir olarak kabul ederdi. Avusturya ve Rusya bada olmak zere Makedonya meselesi ve slahatna Avrupadaki devletlerin her birinden bir ses kmaktayd. Ancak Ruslar ve Avusturyallar adet bir mdahil oiarak meseleye karmak nezaketsizlii gsteriyordu. Son sadrazam A. Tevfik Paa bu skntlar yaanrken he-yet-i vkelda hriciye nzn koltuunu hakkyla doldurmaktayd. stanbul'daki Rus ve Avusturya elileri dier sefirleri drije etmi bir araya gelmiler, mtereken padiahn huzuruna kp kendisiyle mlakat tleb etmeye karar klmlard. Bu karar alan sefirler, bir heyet tekil ederek hriciye nazrnn kapsn aldlar. A. Tevfik Paa kendilerini skunet iinde kabul etti. Arzularn dinledikten sonra, yerinden bir milim kmldamadan, herhangi bir dnme pay istemeden ve derhal mteazzm bir tavr ve sda ile "..Bu talebiniz asla s'af olunamaz! u kadar yzyllk devletimizin hi bir annda ne byle bir taleb vukubulabilmi, ne de byle ey grlmtr. Asla kabul edilemez bu isteinizi benim gibi avrupa siyasas hakknda hepinize kaide ve teamlleri hatrlatabilecek bilgilere sahib bir pri fniye yaptrtmanz imknszdr. Ben byle bir yolun almasna vesile olamam." Diyerek ii kestirip atmtr. Heyet-i sfera; hriciye nazrnn bu kesin ve sert tavrn hi bir mavereye istinad etmeden sergilemesinden hem yanl kap aldklarn hemde yanl i yaptklarn anlam olmaldrlar ki, arzuy-u btlalarn kuvveden fiile karmak iin baka teebbslere bavurmadlar. Baktib Ali Cevad bey'in nakline gre: 31/mart vak'as srasnda sadaretten

ekilmi bulunan H.Hilmi Paann yerine Abdlhamid tarafndan sadarete getirilen Tevfik Paann yanna koan mehur Mizan Gazetesi sahibi Murad bey, byle muhataral gnde kendilerine hizmet sunmaya hazr olduklarn belirtmiti. Volkan Gazetesinin bile yelkenleri indirdii byle bir vakitde, Murad bey'in akl selime hizmeti takdire ayand. Tevfik Paa bundan memnunluunu pek aa vurmadan, "teekkr ederim" diyerek geitirmesi, Paann olgunluunun baka bir ekilde tezahrdr. Ziya Nur Aksun'un Osmanl Tarih adl kymetli eserinin 5. cildinde grdmz ve sayfamz sslemeyi uygun bulduumuz tesbitde paann siyasi cesaretini sergilemesi bakmndan pek kayda deerdir. Melen; 31/mart gn cereyan eden olaylar, bir ok kiiyi tedirgin ederken Meclisi mebusan reisi Ahmet Rza'y bilhassa pek fazla korkutmutu. Snd yerden meclise gelmeye cesaret bulamyordu. Adet kendi kendini meclis riyasetinden skat etmi halde idi. Bunun da balca sebebi fikir ve dnce hrriyeti altnda insanln vnecei tek din slm ve onun eitli kaideleri ve tatbikatlar iin sarf ettii hinane szlerin hesabnn byle gnde avam tarafndan sorulabilecei kaygs korkularnn birinci sebebini tekil ediyordu. Kim olursa olsun, milletin inanlar hakknda aalayc beyanlarda bulunmamalyd byle bir sapkln sahibi olsayd dahi. Gnn birinde millet bylelerini sktrr, turusunu karrd. Ahmed Rza bey densizliinden bu duruma dmt. Meclis-i mebusan, reis yokluunu hissetmesin dncesiyle Berat mebusu smail Keml (Fraeri) bey, riyaset grevini deruhde etmeye balamt. Mteebbis ve cesaret dolu bir ruhun sahibi olduunu grd smail Keml bey'e Tevfik Paa; bahse konu ahs hakkndaki aibelere hi aldrmayp, dahiliye nazrln teklif etmi olmas byk bir cret olarak tavsif olunmutur. Denmektedir. Ahmed Tevfik Paa; Sultan Abdlhamid Hn'n tahtdan indirilmesinden sonra yerine geen Sultan Read'n huzuruna kabine efradyla ktnda, grevde ipka olunmutur. Ali Fuad (Trkgeldi) beyefendi, Sadrazam yaverlerinden olan Ragb bey'in yazdklarna ve ifahen dinlediklerine istinaden Ahmed Tevfik Paa'dan yle bir nkilde bulunmaktadr: Ragp bey; makalelerinde hatralarn da kaydetmektedir. Bunlarn arasnda; Tevfik Paaya dir baz hatralar da yer almaktadr. Tevfik Paaya bir gn yer, mekn, ve zaman bildirilerek ittihatlar tarafndan suikast yaplaca haberi verilmi. Sadrazam yolu zerinde olan mevkiye cesaretle giderek biraz beklemi ve husul bulmaynca da: "Bu adamlar bana tabanca ekmeye utanmazlar m? u koskoca lkeyi perian bir halefe yere seren benmiyim? Hayr olum! Onlar tatl canlarn hkmet konaklarnn yardmyla yzde yz sigorta ettirmeden kestane fiei bile atamazlar. Hni nerede yle bir idealist vatan fedaisi" demi. Biraz sustuktan sonrada "Nazm Paann safl" szlerini irad buyurmulardr. Vatann paralanmasnn devam ettii mtareke senelerinde ise, derin zntler

iinde rpnm, bir gn Fransz sefaretinde hakaarete maruz kalm. karken perian bir halde merdivenlere kvermi ve yolda ben btn bu felketlerin bamza geleceini daha nce tahmin etmitim. Londra'dan avdet ettiimde, sadrazamlarna (ittihatlarn) "aman ne yapyorsunuz?" Dedim. Ne yapacaz paam yarn veya br-gn ordularmz Kahire'de Cuma Namaz klacaklar cevabn verdiler. Paa bu gibi zntler iinde "talihim olsayd Yahya Efendi derghna daha evvel giderdim." cmlesini syleyerek lmn dahi istemitir. Ahmed Tevfik Paa; son sadaretinde dnya siyasi mahafil-lerinde, ad pek duyulan ve Yunan emperyalizminin, enosis mugalatasnn mthi bir hatibi, Venizelist siyaset ekol sahibi olmu bulunan, Elefterios Venizelos'u, kendilerinin Atina'da Osmanl bykelisi sfatyla bulunduu dnemlerde, mahut palikaryay avucuna sktrd bir ka Osmanl lirasna tav ederek, devleti liye lehine istihbarat ilerinde kullandn ga zetelerde resmini grd an hatrlayvermiti. Geen uzun zamana ramen bu ihtiyarn hafzasnn gcnn cesametini gstermesi bakmndan pek bariz misl saylmas icb ettiini hatrlatmak istedik. Sayfamz okurlarmzn glmsemesine yaramas muhtemel hakiykaten vukubulmu u hadiseyi de naklederek ssleyelim: Ragb Beyefendi diyorlarki: "Son sadrazama acl mtareke gnlerinde maiyetinde hizmet vermekteydim. Memlekette durumun vahametinden herkes kan alamakta, sadrazam paa ise ban kayacak vakit bulamaz iken ziyaretilerin biri gidiyor biri gelmekteydi. te byle gnlerden birinde makam- sadaretin kapsna elli yalarnda gsteren bir kadncaz geldi. Kucanda ikibuuk- yalarnda gsteren bir ocuk olduu halde, bana hitabla: Toru-numdur bu yavru. Babas Midilli Kravzrnde ehid dd. Vakti geldi yavrucuun dili zlmedi. Sevabdir olum! Devletlim una bir nefes ediversin. O, padiah vekilidir. Nelere kadir deil ki!' Bunun zerine Ragb bey akn olmakla beraber, bir ehidin yavrusuna yardmc olmak skiyle hemen bir deniz binbas olan, bayavere gider ve ehid validesinin isteini anlatr. Bu hizmet kapsnda nice haller grm bulunan yaver binba: 'Kadn doru olan yapm. Eskiden beri devam eden adettendir. ocuklarn konumas geciktiinde sadr-azamlara gelirler. Mcerrebdir. Sadrazam da mhr- hmayunu yavrunun azna besmeleyle defa dokundurur. ocuk yllanm saka kuu gibi akr akr konumaya balar. Bu tr mracaatleri geri evirmeyin. Vaziyetin msaid olduu bir anda o cuu getir sadrazama karalm, O, ne yapacan bilir!' Cevabn verir. Ragb bey diyor ki: "Uygun olan an yakaladmda Ahmed Tevfik Paa'ya; efendim bir ocuk getirmiler dediimde, hemen getiriniz emrini verdiler. Bayaver nde, ocuun babaannesi arkada odaya girdik. Rahmetli Paa, kibarlkta bir nmune-i imtisal idi. Nur gibi yz, konutuunda mahcubiyetten kzarrd. Fakat bu ie alkn olmahki, hemen yelek cebinden mhr kard. Bes-mele-i erif ekerek, yavrunun azna defa dokundurdu. Maaallah diyerek ocuun yanaklarn okad. Bana da pek yava bir sesle vede kadnn

duymamasna itina gstererek: 'Sadaka Ktibinden be altun alp, kadncaza verin' Dedi. Kadn dualar ederek gitti." Diye anlatan Ragb beyefendi; o dnemde modalam materyalist anlayn sahibi kimselere ikaz olmak zere mezkr olayn arkasndan yle sesleniyor: "Baz kimseler byle ey olurmu? Diye itirazlanrlar. Byk devlet inan, istikbalimizi dahi emniyete alabilecek yegne midimizdir. Bir sr heragil (hergeleler) ve esafil-i (sefiller) nsdan mrekkep zppeler, u inana dudak bkp, yerebilirler. Onlar iin Ferid bey gibi: "Ol kadar eekdr ki, blasndaki tedidinin let-i timara benzer lyu'ad dendn var" demekten ve hidayete gelmelerini dilemekten baka re yoktur." demektedir. Vatanperverlik Dersi Ahmed Tevfik Paann byk olu, padiah damad, svari miralay ve gazeteci smail Hakk (Okday) bey, Ar nn (Prof. Afet nan'n kzidr)'a hayatnn son demlerinde verdii bir rportajda yle bir hakikati ifa etmitir. Efendim; smail Hakk bey, sadrazamlk yapm, 1.cihan harbinde hariciye nezaretinin dima mavereyi uygun grd bir ztn olu olduundan baz dost ve arkadalarnn, "Babanz bize br iltimas buyursa da, falanca lkede sefarette bir ktiplik vazifesi alsam" eklindeki istekleriyle karlarm. Bunlarn arasnda cumhuriyet dneminde, Mustafa Keml Paann gzdeleri arasnda yer alanlardan biri olan Ruen Eref(CJnay-dn), smail Hakk bey'e rastlad her toplantda bahsettiimiz iltimas ricasn bkmadan usanmadan tekrarlarm. Bu skc durumdan bkarak, talebi paa babasna aksettiren smail Hakk bey, babasndan u cevab alm: "genler ne biim dncelere sahipler! Ka cephede emsalleri canlarn sebil ederlerken, okumularn bu muhataral gnlerde asude bir ecnebi lkeye gidip orada rahat rahat vakit geirmeyi dneceklerine burnumuzun dibinde onyedi yandaki Sultani talebesinin dahi kotuu anakkale cephesi var. Neden oraya gidip, bu mukaddes mdafaaya itirak etmeyi akletmez ler" diye sylediklerini aynen Ruen Erefe nakletmi. Aradan seneler gemi Ruen Eref; ankaya kknde ktib-i umumilik vazi fesindeyken karlam olduu smail Hakk bey'e hem sitem, hem bbrlenme iinde: "pederiniz bize bir eliliin 2. veya 3. ktipliini emanet edemedi fakat biz devr-i Cum-huriyette deil ktiplik, byk elilikler yaptk imdide buradayz" mealinde konutuun da sadrazam-zde, Ruen Erefe: "Beyefendi! Yaptnz bykeliliklerde ve geldiiniz makamlarda paa babamn hissesi bykdr. nk; sizin iltimas arzunuzu kendilerine naklettiimde, ne cevap verdi ise aynen gelip size arzetmitim. Siz de bu nafiz szler hasebiylede olacak, pederimin tavsiyesini dinleyip anakkale savalarna itirak edip, Mustafa Keml Paa'ya m-lki olduunuz herkese msellemdir. Bu tavrnz pederimin tavsiyeleri istikametinde hareket etmi olmaa borlu olduunuzu hatrlamalsnz. Belki sizi bir ktiplie kayrsayd, savan akbetinden sonra

belki vatana bile dnmeyebilirdiniz eklinde pek gzel bir cevap verir. Grlen odurki; Ahmed Tevfik Paa vatanperverliin szle olmadn icabnda cann fedaya koarak bunu ispat gerek diye dnen zevattan olduu yukardan beri verdiimiz misllerle ayan olmaktadr. Ahmed Tevfik Paa, Damad Ferid Paann infisalinden sonra Sultan 6. Mehmed Vahideddin Hn'dan gelen hatt hmayun ile son sadaretine balad. Bu sadaretini 2 sene 14 gn srdrebildi. nk Osmanl Devletinin saltanat dnemine TBMM ald bir kararla son vermiti. Sultan Vahideddin Hn'n gnderdii hatt- hmayunu bnl Emin bey'in deerli eseri Son Sadrazarnlar'dan alntlayarak sayfamz ssleyelim: Vezir- Meali Semirim Tevfik Paa; Selefiniz Ferid Paa'nn ahvali shhiyesinden dolay vuku-bulan istifas kabul olunarak mesned-i sadaret uhdei istihali-nize tefviz ve meihat- islmiyye dahi Nuri Efendi uhdesinde ibka edilmi ve kanun-u esasinin 27. maddesi hkmne tat-bikan tekil eylediiniz heyet-i cedide-yi vkelnn me'muri-yetleri tasdikimize iktiran etmitir. Cenab- Kdir-i mutlak mesai-i masrufenizde tevfikat- ce-lilei sbhaniyyesini rehber ve mu'in buyursun. Amin. Bihr-met'l seyyidl mrseliyn. 8/Safer/1339- 21/ekim/cuma/1337-1921 Mehmed Vahideddin eyh Ata Efendi Ve zbek Tekkesi Yakn Tarihin Grmezden Gelinen Gerei: stiklal Har-bi'nin Mcahid Dervileri stikll Harbi'nin kazanlmasnda byk pay sahiplerinden biri de Tekkeler'dir. Tekkeler, milletimizin en felketli gnlerinde zorlu badireleri amada, esiz hizmetleriyle paratoner grevi yapmtr. Anadolu'nun slmlamas, Osmanl Devleti'nin kurulmas ve fetret dnemlerinin atlatlmasnda f ettii misyonu, stikll Harbinde de yerine getirmi; bamszln kazanlmas ve yeni devletin tesisinde muazzam bir rol stlenmitir. Anadolu Mslmanlarnn, yaralanan manev bnyesini iyiletirmek iin iltica ettii birinci snak yine Tekkeler olmu; daha da mhimi, kitlelerin ortak ama etrafnda kenetlenmesi ve tekrar ahlanmasnda zarur olan din heyecan ateleyici bir fonksiyon grmtr. Millet nezdindeki itibarn, ulv gayeye tevcih etmek iin kullanmtr. Mill kyamn cephe gerisindeki emsalsiz misyonundan tr, bu maneviyat ordusunun kahramanlklar tarih nemi hizdir. Yeni devlet ve rejimin temsil ettii zihniyete aykr derek lavedilmesi, Tekkelerin zaferdeki esiz katklarnn maalesef grmezden gelinmesine yol amtr. Mezkr mevzu, Mill Mcdelenin gerektii lde dikkat ekilmeyen farkl bir cihetini oluturmaktadr. Bilhassa da igal dnemi stanbul'undaki, zbek, Mevlev, Htunye ve dier tekkelerin faaliyetleri mhim bir mevkye sahiptir.

zbekler Tekkesi Ve eyh At zbekler Tekkesi denilince; btn himmetini Kurtulu Sava urunda sarfetmi mehul mchid eyh At Efendi olanca hametiyle boy gstermektedir. O dnemde, igal kuvvetlerinin stanbul'u sk kontrol altnda tuttuklar hesaba katlrsa; skdar srtlarndaki tekkesinde eyh At'nn ne denli bir kahramanlk ve fedkrlk sergiledii daha iyi takdir edilecektir. Halide Edip Advar'n da belirttii gibi; Kuvy Milliye'ye yardm edenlerin lme mahkm edileceinin ngilizce ve Trke byk klielerle stanbul sokaklarnda afie edildii dnlrse, kelleyi koltua alrcasna ed edilen destan feragatin boyutu daha mkemmel anlalacaktr. etin artlarn hkm ferma olduu bir zamanda eyh At'nn if ettii vazifeyi, o gnleri aktif olarak yaayan Rza Yalkn, u arpc tespitle vurguluyor: "Temsil ettii din ve manev kymetleri, vatann selmet ve istiklline vakfetmi olan kendisi gibi ulem ile elele vererek, en ateli genlerin gsteremedii cesareti izhar etmi, kap kap dolam, biroklarnn azlarnn almad o gnlerde ruhlara mit telkin etmi, banda sarnd yeil destan, zerindeki siyah cbbesiyle bizlere istinad olmutur." At Efendi, Anadolu Hareketi'ni desteklemek amal kurulan Karakol Cemiyeti ve Mim Mim Grubu gibi birok gizli tekilatla terik-i mesi yaparak; zellikle de Ankara'ya silh sevkyatnn salanmas ve yksek mevkideki nder kadronun karlmasna byk gizlilik iinde n ayak olmutur. Karakol Cemiyeti ile giritii ibirlii hakknda, bir dnem milletvekillii yapm olan Hasene lgaz u enteresan bilgiyi vermekte: "Karakol Cemiyeti, Tekkelerden ok faydalanmtr. Merdiven kyndeki Bekta Tekkesi, Sultan Tepe-si'ndeki zbek Tekkesi bunlardan ikisidir. Bu Tekkeler, Anadolu'ya giden ve gelenlere menzil vazfesi grr; merkezin parolasyla buraya giden herkes cap eden mahalle gnderilirdi. Anadolu'ya Silh Ve nsan Sevkyat Anadolu'nun cephane ihtiyac nemli lde Tekkeler kanalyla; dman karakollarndan nakledilen silh ve dier asker malzemelerle karlanmtr. Mill Mcdele komutanlarndan Miralay Mehmet Arif Bey'in hatratnda geen u rakamlar muazzam bir baarya imza atldnn ispatidir: "ngilizlerin kontrolleri altnda bulunan ambar ve depolardan geceleyin arlmak suretiyle muhtelif tarihlerde stanbul'dan 56.000 mekanizma, 320 makineli tfek, 1500 tfek, 1 batarya top, 2000 sandk cephane, 10.000 takm elbise, 100.000 gem, nal ve mh, 15.000 matara, 1.000 tona yakn malzeme ve muhtelif asker eya Anadolu'ya geirilmitir." Bundan dolay, igal kuvvetlerinin dikkatini ekip kuku uyandrmad iin, bata zbek Tekkesi olmak zere ou tekke adet bir silh deposu hline getirilmiti. eyh At, kendisine gnderilen silh ve cephanenin Tekkeye byk bir

sknetle ve skdar meydannda bulunan Nakki Karako-lu'ndaki talyan Jandarmay phelendirmeden tanmasn temin ediyordu. Mim Mim Grubunda alan R.Yalkn bu konuda u mhim malumat aktaryor: "Gndz evresine mit telkinleri yapan bu insanlar, gece silhlanrlar, Nakka Karakolu'ndan Tekkeye kadar yollar tutarlar, silh ve cephaneler Tekkeye tanr oradan Karakol Cemiyeti'nin fedaileri eliyle Byk amlca'nn arkasndan dolandrlarak Li-badiye'deki gz doktoru Esat Paa'nn iftliine aktarlmak zere Kskl mam Nuri Hoca'nn Libadiye'deki evinin yanndaki mezarln iinde saklanr, mnsip zamanlarda tomruk tayan arabalarn alt blmne yerletirilerek Alem Da-'nda gizli karargh kuran mill kuvvetlere iletilirdi." zn bir mddet, ngilizlerin akllarna bile getiremedikleri bu ustaca yolla Anadolu'ya silh ve cephane sevkiyt devam edecektir. Sultan Vahideddin'in ahsiyeti Sultan Vahideddin'in Hanmlar Ve ocuklar Sultan G.Mehmed Vahideddin hazretleri,evlilik hayatnda be izdiva yapmtr. Bunlardan 5. Ve sonuncu olan 1/Eyll/1921'de padiahken gereklemitir. Ondan evvelkiler aada sraladmz gibi gerekletii grlr. ilk hanm Emine Nzikeda kadnefendiye gereklemitir. 9/Ekim/1866'da Sohum'da doan bu hanmefendi, izdivac-da Mnire, ulviye ve Sabiha Sultanhanmlar dnyaya getirmitir. Evliliin yapld trih 8/Haziran/1885 yl olup Orta-ky Saraynda yaplrken, Vahdeddin Hn 5. srada veliahd idi. Bu hanmefendi, Padiahn vefatndan sonra 25 seneye yakn muammer oldu. 1944'de Kahire'de Maadi'de vefac ettiinde Nzikeda Kadnefendi 78 ya iindeydi. Kahire'de Abbasiye kabrisatnnda defnolundu. Bu hanmn Abaza kavminden olduu hakknda ztuna Bey bilgi vermektedir. Sultan Vahideddin'in 2.hanmefendisi ise,10/Tem-muz/1887'de Batum'da doan nirah kadnefendi hayat izgisini tamamladnda mekn Kahire olup, trih ise, 10/Ha-ziran/1930 idi ve bu mr 42 yl 11 ay 1 gn aarak srmt. zdivadan ocuu olmad. 8/Temmuz/1905'de engelky'deki sarayda yaplan evlilik, 17/Kask/1909'da talak yni boanma ile noktalandnda bu evlilik 4 sene, 4 ay, 10 gn srerken bu hanmefendinin Kahire'de terk-i hayat etmi olmasnn hanedann yurt dna karlmasyla alakal olmad akla geliyor. Haklarnda baka bir bilgi bulunmuyor. Bu hanm ise Grc'dr. Padiahn 3.Kadnefendisi diye Meveddet hanmefendi ise,12/Ekim/1893'de Adapazar'nda domu olup, 58 yatn-da olduu halde 1951'de engelky'deki Sarayda hayat izgisi nihayet bulmutur. 25/Nisan/1911'de yaplan bu evlilik esnasnda padiah henz 2.veliahd idi. Sultan Vahdeddin'in olu Erturul Efendi bu izdivacn mahsuldr. Hemen lve edelim ki, Sultan Vahideddin'in doan bu evldnn doum haberi ve konulan isim idri birimlere ulatrldnda vatann bir ilesinde kaymakam olarak vazifede bulunan mehur Heccav ir Eref Bey, doum ve ismi bildiren ifreyi rendiinde Erturul adn u ifadeyle karlar: <Eyvah en batan balyoruz yine!> demek suretiyle Osmanl devletinin yeniden

kurulua gemek durumuna geldiine iaret ettii dudaklarda bir tebessm meydana getiren bir hiciv olarak anla gelmitirki erke kavminden olan Mveddet Kadnefendi, vefatnda engelky Kabristannda topraa tevdi edilmitir. Nevre Kadnefendi'de, Adapazar'nda 4/Mays/1901'de domu olup, vefat trihinin bilinmedii ancak 1955'de hayatta olduuna dir ztuna Bey, malumat vermektedir. Bu hanmnda erke kavminden olduu bilinmekte eine bir ocuk verme ansn verme imkn eline gememitir. 20/Haziran/1918'de Dolmabahe Saraynda izdiva etmilerdir. Bir mddet zmit'de ikamet eden Nevre hanmefendi nirah hanmefendinin teyzesinin kz olup hayatnn son yllarnda Kalam'da tacir bir zatla evlendii bilinmektedir. Bununda medfeni hakknda bir malumat sahibi deiliz. Ancak yapt evlilik sonrasnda Bey'i ile birlikte Ankara'ya yerletiini haber verir, ztuna Bey. Nimet Nevzd hanmefendi; stanbul'da, 2/Mart/ 1902!de domu l/EylI/1921'de Sultan Vahideddin taht- Osma-ni'de dev gibi byk gailelerle bouurken, bu izdivac yapmt. Padiah'n vatandan ayrlma mecburiyetinden az-sonra kocasnn yanna SanRemo'ya gelmi vefat sonrasnda stanbul'a avdet etti. Beikta'da ikamete balad. 1950'de Kahire'ye gittii grld. Burada drt defa hac ettii bildiriliyor. Takvimler 1974' gsterirken Nimet Nevzad hanmefendi Anadoluhisar'ndaki yalsnda muammer idi. 26 yandayken, Kapdan Zeki Bey adl bir zatla izdiva yapt. Bu evliliinden bir oul ve bir kz dnya'ya geldi. 1885'de hayatta olup, hakknda baka bilgi bulunmuyor. Dier bir malumat da bu be hanmdan Nevzad hanmefendiye, Nevre hanmefendiye Kadnefendi unvan verilmeyip, ikbal olarak kaldklardr. Sultan 6.Mehmed Vahideddin Hn'n ocuklarna gelince bunlar kz ve bir erkek olmutur. Bu kzlardan lkine Mni-re ad verilmi ancak doduu yl daha kundakdan kmadan vefat vukubulmu anne ve babay kederdide etmitir. Vahideddin Hn'n 3.ocuu ve 3.kz olan Rukiye Sabiha Sultan Ortaky Saraynda l/Nisan/1894'de domu ve 26/Austos/l97l'de 77 yann iinde vefat etmitir. Rume-lihisar' kabristannda defnolunmutur. Bu Sultanhanm Emine Nzikeda bakadn efendinin dnya'ya getirdii kzdr. Fatma ulviye Sultalhanm da 1.kadnefendi Emine Nzi-ked hanmn dnyaya getirdii 2.evld ve kzdr. Doum trihi 12/Eyll/I892'olup, Ortaky Saraynda dnya'ya gelmi, adn ise merhum padiah 2.Abdlhamid Hn vermi merhum olan kk kznn adn takmt. Vefat ise, 25/Ocak/1967'de 74 yan 4 ay getii halde zmir'de vukuu bulmutur. Defin ii ise, stanbul'a engelky'e getirilerek burada gerekletirilmitir. Sultan Vahideddin'in 4. Ve tek erkek ocuu Mehmed Erturul Efendi, 2/Kasm/1912'de engelky Saraynda domutur.2/Temmuz/1944'de menenjit rahatszlndan 31 yan 8 ay getii halde Kahire'de vefat vukuubulmutur. Ab-basiye Kabristan kendisine medfen olmutur. Hayatn izdiva yapmadan tamamlamtr.

Sultan Vahideddin'in Sadrazamlar Ve eyhlislmlar Sultan Vahideddin Hn Osmanl tahtna aabeyi Sultan Read'n vefat zerine oturduunda makam-i sadaretde, Mehmed Talat Paa bulunmaktayd. Talat Paayla 3 ay, 10 gn alan padiah ilk deiiklii Mir Ahmed zzet (Fur~ ga) Paa'ya 14/10/1918'de mhr vermek suretiyle gerekletirdi. 214.sadrazam zzet Paa bu grevde 28 gn kald ve ttihatar'n ileri gelenleri bu dnme iinde lkeden firara muvaffak oldular. Bir mnada zzet Paa hkmeti ve bu hkmetin Dahiliye nzn Ali Fethi (Okyar) Bey'in bu ileri kolaylatrd beyanlar ortal kaplamtr. 11/11/1918'de 2 ay, 2 gn srecek olan Ahmed Tevfik Paa sadareti tensib olundu. 13/1/1919'da istifa ettiyse de yeni bir kabinenin sadnazam olarak 13/1/1919 itibaryla yine mhr paa da kald ve bu sefer de 1 ay, 22 gn sren bir sadaret dnemi daha yaand. Bylece de, 4/3/1919'a gelindi. te bu trih-de 5 defa sadarete getirilecek Damad Mehmed Ferid Paa sadaretlerinin ilki devreye girmi oldu. Bu trihden itibaren, 2/Ekim/1919'a kadar yekn adet kabineyi ye deiiklikleri ile kuran dmad paa, 2/Ekm/1919'da yerini Ali Rza Paa sadaretine terke mecbur oldu. 8/Mart/1920'de Ali Rza Paa sadareti hitama erdiinde bu hizmet, 5 ay, 7 gn srmt. Bunun sadaretini de, Hulusi Salih (Kezrak) Paa devralm an- cak bu zat da mhr hmayunu 28 gn tayabil-miti. Mhr hmayun bu ksa sadaretden sonra tekrar 215. srada sadnazam olan Dmad Mehmed Ferid Paa'ya avdet etti ki bu seferde paa, ik-i kabine kurdu. Bunun 5/Ni-san/1920'de baladn ve 21/Ekim/1920'de tamamlandnda 6 ay, 16 gn srm oldu. Bylece de, yerini Ahmed Tevfik Paa'ya terkederken, be defa elinde bulundurduu mhr hmayun yekn olarak 1 sene, 1 ay, 15 gn tutmutu. Ahmed Tevfik Paa da 2 sene, 14 gn srecek dnyann en zor grevine balam ve 4/Kasm/1922'de Osmanl Devletinin inhilliyle, mhr hmayunu ebediyyen saklamak zere elinde kalmt ve dnyann en erefli milletinin en mkemmel devleti trih sahnesinden ekilirken, deviet-i ebed mddet izgisi iinde Cumhuriyet Trkyes Osmanl klleri zerinden hayat buluyordu. Sultan Vahideddin dnemini, be kiiye on defa mhr hmayun teslim etmi ve bu sadaret deiiklikleriyle dnemini ikml etmi fakat kendisi vatancda olmak mecburiyetine maruz kalmtr. Sultan Vahideddin Hn'n eyhlislmlarna gelince, Padiah tahta ktnda makam- meihatde Musa Kzm Efendi bulunmaktayd. 14/Ekim/1918'de infisal eden Talat Paa kabinesiyle birlikte, grevini tamamlam oldu. Bylece padiahn kendisinin tyin etmedii eyhlislm olarak ilk eyhlislm sayabiliriz. Dastanl mer Hulusi Efendi meihata geldi bu geli Ahmed zzet Paa kabinesinye oldu ve bu kabinenin istifas nihayetinde o da makamndan infisal etti. Bylece Osmanl devletinin 169.eyhlislm olmutur. Bu sefer 11/Kasm/1918'de meihatn Hayderizde brahim Efendiye tevcih olunduunu gryoruz. Bu ztn meihati iki defa saylmakta daha sonra da 3. ve 4. meihatine gelmitir. Bu seferki 3 ay, 23 gn srmtr. 4/Mart/1919'da sona

ermitir. Yerine 171. eyhlislm olarak Tokad Mustafa Sabri Efendi 2/Ekim/1919 tarihine kadar meihat saylan tebeddlat grmtr. eyhlislmlar iinde yurt dna kan sadnaza-ma vekleti mnasebetiyle Hoca-Paa lakab alm bu zat iin Mevlan zade Rfat Bey, Franszlarn mehur Kardinal Ri-lve'si benzetmesi yapmaktadr ki, bunu bilmem amma, ok zeki olduu bir vakadr. Birgn meclis-i mebusanda tti-had Terakki'yi tenkid ederken, sadnazam Talat Paa, sen bu ithamlar iktidar olmak iin yapyorsun diye laf attnda, Sabr Efendi; u enfes cevab hemen yaptrmtr: <TaIat Paa iktidar olmann su olduunu sylerseniz, nce kendinize baknz ve crm mehud halinde olduunuzu grnz nk iktidardasnz!> ifadesi hazrcevap olmann bir baarsdr. Mustafa Sabri Efendi'nin yerine meihate getirilen Hayderizde brahim Efendi, 3. ve 4. meihatini tamamladnda trih, 5/Nisan/1920 idi. Ve mddeti 6 ay, 4 gn srp drt meihatinin mddeti 9 ay, 27 gn srmtr. Bu ztn yerine ayn aileden Hayderizde Abdullah Efendi 31/Tem-muz/1920'ye kadar meihati 3 ay, 26 gn srmek zere getirilmitir. Bunun peinden makam-i meihate yeniden Mustafa Sabri Efendi gelmi, bu seferinde 1 ay, 26 gn ifta makamnda kalabilmitir. Tm meihati 8 ay, 25 gn srebil-mitir. Osmanl devletinin son sadrazam nasl Ahmed Tevfik Paa ise, eyhlislm da, Meden Mehmed Nuri Efendi olmu 2 sene, 1 ay, 8 gn srmtr. Ancak bu da iki meihat olmutur, kabine tebeddlat bu durumlar salamtr. Mei-hatin son gn yine sadrazamin da son gn olan, 4/Kasm/1922 trihi olmutur. Bir Fkh Alimi Gzyle Taht- Osmaniye clus ettiinde Sultan .Mehmed Vahideddin hn,sadnazam Talat Paa ile nezaketen hkmetin istifasn verdii ve bunun zerine kendisini yine vazifede ib-ka edip yeni hkmet hususunda yapt konuma esnasnda sz, lkede nevnema bulan hilafet ve saltanat anlay zerine getirir ve Talat Paa'ya unlar beyan eder ki bu ilm mna ihtiva eden beyan buraya almak suretiyle mhim ve trihi bir vazifeyi yerine getiriyoruz. Bylece de, hatratlardan yola klarak hazrlanan trih almalarnn hususiyetinin stnln de ortaya koymu oluyoruz zannndayim. Padiah, Talat Paa'ya unlar sylyor: <.Hilafet ile saltanat muhtelif suret ve ekillerde tasavvur ve tasvir edenlere tesadf olunuyor. Benim ehzadeliimden beri ark ilimleri ve islm felsefesi ile meguliyetim vardr. Mutasavvifin-i kiramdan ve mtebahhirinden bir ok zevat ile ilm meclislerde bulunmuluum vardr. Size de tahassslerimi nakledeyim. Hilafet aslnda saltanat demektir. Hilafet; cra kuvveti ve te-riyye-i riyaset demektir. Hilafet ifadesinde saltanat da mndemi bulunmaktadr. Fakat, saltanatda hilafet olmayabilir. Nitekim her sultan hatife deildir. Peygamber Efendimiz (s.a.v) nbvvet yni peygamberlikle, saltanat mbarek ahsiyetlerinde toplamt. Mvekkili zinm yni vekletini hiz olduum, zt kuvve-i icraiyye riyasetini ve bakumandanl zerinde

tamaktayd. Reslllaha halef olan Hulefay- Ridiyn ise,ancak vekil mnasna gelen halife ad altnda ileri yrtrler ve saltanat ederlerdi. Her biri birer sultan'd. Risaletpenah Efendimiz son nebi olduundan, risa-let-i nebeviye hitma erdiinden ki bu cihet Kur'an- Keriym-de mesturdur sfat- nbvveti ukbya gtrmler ve yalnz saltanat- Muhammediye'ye halifelerine terk buyurmulardn Dima musahabei nbvvet ile merref olan sahabi-lerin hilafetleri umur-u diniyye ve siyasiyye zerineydi. Nerine memur deillerdi.Ceddim Yavuz, Msr'a ftihane girdii zaman Abbasilerin son halifesi, hilt- fhirei hilfeti g ve kuvvet sahibi olan Sultan Selim'e terk ve tevdi eyledi. Ondan sonra da hilafet ve saltanat art hline geldi. Bu ekil asrlardan beri devam ediyordu. l- Osman'a devredilmi olan hilfet, saltanat- Islm- Osmn ite adeta et ile deh gibi imtiza ederek ikisi bir birine lem olmutur. te bunun iindir ki bir anane-i kadime ve diniyye olarak Trk'n hakan'nn tem-i slam halife tanm ve hemen beyat ve tkib edegelmitir> dedikten sonra Sultan Vahideddin, Talat Pa-a'ya syledikleriyle saltanatn hilafete tetabukunu ortaya koyuyor ve bylece de, bir fkh bilgini olarak, bu meselenin tavazzuf ettiini ortaya koydu. Yukarda sayfalarmza aldmz; Sultan Vahideddin'in hilafet ve saltanat hususundaki Talat Paa'ya dncelerini nakleden ifadeleri koymu bulunuyoruz. Hemen ilve edelim ki, TBMM'de Burdur mebusu sfatyla bulunan ve ayn zamanda Cumhuriyet Trkiyesinin stikll Marnn gftesinin sahibi olarak tannan Mehmed Akif (Ersoy) merhum, H.28/c.evvel/1339R.8/ubat/1337-M.21/ubat/1921'de Sal gn, gizli oturumda, Hasan Fehmi Efendi'nin bakanlnda yapld esnada irad ettii konumasnda ileri srd husus Sultan Vahideddin'in iaret ettii meselelere tetabuku mnasebetiyle, Meclisin gizli oturum zabtlarndan alntlamay uygun ve isabetli bir seim olarak grdk. ".Mehmed Akif Bey (Burdur)-Efendiler, stanbul'la aramzdaki suitefehhmn kalkmas bu ikiliin bertaraf edilmesi iin mectis-i liniz karar verdi. stanbul'a bir telgraf yazlaakt ve bu da Meclis tarafndan yazlacakt ve son cevap olacakt. Hamdullah Suphi Bey (Antalya)-Beyefendi yazmlar,geldiler burada okudular. Mehmed Akif Bey (Burdur)-Sadi; arkn en hkim iri Sadi derki; <insan daima doruyu sylemelidir. Her syledii doru olmaldr. Fakat her doruyu her vakit sylememe-lidi:> Bendeniz o telgraf msveddesinde bu gn sylenilmesi muvafk olmayacak bir ok hakikatler grdm. cab eden yerlerde gayet edit bir lisanla ifade edilmi. Eer maksad. itilafn temini ise bu lisan tahfif (hafifletmek) edilmelidir. Daha itilafcuyne yazlmaldr. Biz metalibimizi bir lisn mutedil ile bir slbu leyyin ile ifade edersek ve onlar kabul etmezlerse i bitmi olur. Bendeniz bir ey karaladm. Msaade buyurursanz okuyaym. (Ankara ile stanbul arasnda cereyan eden muhaberattan stanbul'un henz gerek kendi vaziyetini, gerek Anadolu'nun vaziye tini layikiyle ihata edemedii kanaati hsl oluyor Milletin berat- idamndan baka bir ey olmayan

Sevr muahedenamesini stanbul'a kabul ettiren esbabn burada mevzubahs edilmesini mnasip grmyoruz. Ancak milletin istiklali o muah.edena-m.enin bir ka maddesinin tdil ve tebdiliyle temin olunamayp, bsbtn ortadan kalkmasna mtevakkf bulunmasna nazaran vaktiyle o muahedenameyi kabul edenlerin bugn konferansta lazm gelen vak- tesisi haiz olamayacaklar pek tabiidir Mtarekeden beri devam eden ve inayet-i Hakk' la hayat ve istikllimizin hlsna kadar devam muhakkak olan mcahedei milliye sayesinde bugn lehimize olarak bir vaziyet inkiaf etti. Bu msait vaziyetten istifadeye komak btn kuvvay devlet iin bir uecibei hayatiyye iken, stanbul'un hakayik-i ahvale gz yumarak ruhtan ziyade ekil ile megul olduu nazar teessfle grlyor. Zaman gemi uakayii tahlil ile megul olduu nazar teessfle grlyor. Zaman, gemi uakayii tahlil ile uraacak zaman deildir. Ecnebiler devletimizin btn varln payimal etmiler, en tabii hukukunu inemekten sklmamlardr. Bu tecavzlere dier taraflardan evvel maruz kalan ve el'an ecnebi tahakkm altnda bile bakaldramayan istanbul'un bu ahvali gz nnde tutarak ona gre bir vaziyet ittihaz etmesi zaruri iken maks bir stikamet almas cidden mucibi teessftr. stanbul nazarnda henz resmen asi telakki edilen Anadolu bugn istiklli iin, Makam- Hilafet ve Saltanatn tahlisi iin canla bala urayor, dmanlarn muhacematna gs geriyor, bu yolda kann dkyor. Dolaysyla bugn sz sahibi ancak kendisi olmak icab edeceini tiraf ve kabul etmek ve aradaki suitefehhm bertaraf ederek BMM'ne tefvizi umur eylemek kendisinin ve btn memleketin selmeti nmna stanbul iin en mtekaddim ve en mtehattim bir vazifedir Bugn nyet-i Hakk'la millet vahdetini temin etmi meru meclis ve Hkmetini tekil ile ordularn tanzim eylemi her trl mdehalat ecnebiyyeden azade olarak tenfiz-i ahkm ve kazada bulunmu iken btn bu eraitten tamamyla mahram bulunan stanbul'un hl ekal ve merasim ile uramas menafi millet ve maslahat mmetle kbit-i telif deildir. Bugn stanbul'un uhdei hakimiyetine den en mhim vazife derhal BMM:nin meruuiyetini tasdik ve konferansa mnhasran bu meclise aid olduunu iln etmektir. Bunun hilafnda hareket milletin hlsna set ekmek, tefrika ve inksama badi olmak, makam- hilafet ve saltanat (papalk) gibi kuvvay maddiyeden mahrum ve gayrimeru bir ekle sokarak ecnebilerin amaline bzie derekesine indirmek demektir. Buna ise eriat- Garray slmiyyenin msaadesi yoktur. Kald ki mslmanlk nazarnda pek byk bir mevkii dinisi olan Makam Muallay Hilafeti vaz' meruun-dan karmaya hi bir ferdin, htt o makam igal eden zt- ahanenin bile selahiyeti olamaz. radei ahane maslahat mmet zerine ibtina ederse muteber ve muta olur. Evet Zt ahanenin arzuyu zti ve emri hususileri bakadr. mmetin emini olmak haysiye tiyle deruhde buyurduklar emaneti hilfetten mtehassl ahsiyeti mneviyenin iradesi bakadr. Binaenaleyh bugn zt ahane btn mli hususiyelerinden tecerrt etmek ve o deruhte buyurduklar kbradan mtehassl ahsiyeti mneviye namna maslahat mmet muktezas vehile Iradat liye de bulunmak mecburiyeti eriyesindedirler. Maslahat

mmetin muktezas ise (icmal mmet) mahiyetinde olan ve bir kuvvei maddiyeye istinad eden B.M.Meclisi, evet ancak bu meclis izhar etmek mevkiinde bulunuyor. Malumdur ki din-i slmn kyam ve bekas iin zaruri olan tehizi cyu, eddi sugur, tenfizi ahkm ve kaza eraiti esasiyesni bilklliye iptal ile makam- mnay hilafeti mhmel bir hle koyan (sevr) muahedenamesini kabule, cevaz- seri yoktur. ayet stanbulu byle gayrimeru bir vaziyete sokan sebeb cebrik rah ise bu gn o sebebin zail olduu iddia olunamaz. Binaenaleyh ecnebilerin cebr ikrahiyle btn eraiti esasiye-i sedyesinden tecrit edilen Makam Hilafet ve Saltanat iin o eraiti temin eden B.M.M.ni derhal Makam- Celili Hilafetin kuvvei meyyidesi olarak tasdik ve bu meclisin icmai mmet mahiyetinde olar mu-karreratn kabul ile kendi vaz' meruunu iktisap etmek bir vazifei eriyye olduktan baka beynel mslimin byk bir mevkii ihtiram bulunan Hanedan- l Osman'n iletebed bu mevkii mmtaz muhafaza edebilmesi inde elzemdir Gerek Zt ahanenin gerek btn Cihan- islmn malumu olmaldr ki B.M.Meclisince bugn makam- hilfet ve saltanatn hlsn ve milletimizin istiklli tammn temin etmekten baka hibir gaye mutasavver deildir ve bunun byle olduunu her milletvekili ferden ferda ye- min ile te'yit etmitir. Onun in bugn stanbul'un mnsz vesveselerle nazar ecanipde milletin vahdetini kesrederek gayrimeru bir tavr taknmasna B.M.Meclisi son derece mtessiftir. Artk bu gayri meru vaziyete bir an evvel hatime vermek bu zavall bu fedakr milletin mukadderatn idare etmekte bulunan B:M:Meclisiyle tevhidi mesai etmek ayn gayenin husulne elbirliiyle almak dini ve vatan milli vazaifin akdemidir. Binaenaleyh gayemizin husulnden sonra aramzda halli pek kolay olan mesaili dahiliyeye ait bir takm noktai nazar ihtilaflarnn bugn katiyyen mevzubahs edilmemesini ve yalnz din milletin menafii aliyesi dnlerek derhal B.M.Meclisinin meruiyetinin kabul ve intihb ettii murahhaslarn tasdik edilmesini, bu suretle aradaki ikiliin kaldrlarak Kur'anm ve Snneti Resl'n emri vehile Devlet ve milletimizin ecanibe kar yekpare bir bnyan marsus hlinde tecelli ettirilmesini selmet-i din devlet nmna son defa olarak temenni ederiz. bu kararmz Tevfik Paa'ya aynen tebli olunmak zere Heyet-i Vekileye tevdi olundu." eklinde kaleme ald yazy okuyan Hz.Akif, hilafet ve saltanatn nemi ve BMAVnin merbutiyetini ifde ederken BMAVnin hilafetin arkasnda bir kuvvet olduunu belirtir ve bunu tasdik eder. Ancak 1924'de hilafetin kaldrlmas istek ve zan hak-ksnda ir'in yanldn gsterir. Ama biz burada, Sultan Vahideddin'in; Talat Paayla yapt konumada buna temas etmesi ve lafzlarnda mndemi olan, hilafeti ve Saltanat hakkndaki menfi dnce sahiplerinin beyanlarna atf yaparak konumasyla, Akif Bey'in stanbul'a meclise yazlm ve meclisde okunduu belirtilen msveddenin hilafet ilgasnn erge yaplaca dedikodularnn kulana erimesinden olduu gzden uzak tutulmaldr. Bylece hilafet hususunda ayn dnen iki mhim adamn biri cebre dayanamayarak vatancda olmu, dieri ise, endie tadndan dolay vatancda olup, vatana avdeti ancak lebilmek iin

olmutur. Biz bu konumay, sayfalarmza almakla dinin ve vatann byk iri Mehmed Akif (Ersoy) merhumun, TBMM'de hi konumam oturmu diyenlere szlerini geri almalar gerektiini ihtara lzum grmyoruz. Halife Abdlmecid Osmanl devletinin saltanat dnemi Sultan G.Mehmed Vahideddin Hn'n vatancd olmas hasebiyle son bulmutu. Hilafetin ibkas ise devam etmekteydi. Bu makam Hanedan- -t Osman'n ekber veliahd ve lkedeki en byk erkei olarak Veliahd Abdlmecid EfendPye TBMM kararyla yaplan bir seim sonunda tevcih olundu. Abdfmecid Efendi Dedesi, Sultan Abdlmecid Hn'n adn tamakta ve merhum ehid Sultan Abdlaziz Hn'n, Hayrandil Kadn Efen-di'den dnya'ya gelen oludur. Doumu, Dofmabahe Saraynda 29/Mays/1868'de stanbul'un fetih yldnmnn 415.sine tesadf etmitir. Padiahn ortanca oludur. Bilindii gibi, Sultan Aziz'in erkek evldndan ekberi Yusuf z-zeddin Efendi olup, en k ise Seyfeddin Efendidir. Sultan Abdlaziz ehid edildiinde Abdlmecid Efendi henz 7 yandayd. Bu demektirki, 1842 doumlu olan Sultan 2. Abdlhamid hn, 26 ya byk olduu Abdlmecid Efen-di'den doays ile amcazadesine babalk grevi yklenmitir. "Son Halife Abdlmecid" adl deerli biyografik eserin sahibi O.Gazi Airolu, Burak Yaynevince nerolunan eserinde 14.sahifedeki u ifadesi, bizim beyanmz desteklemektedir. "..Saltan Abdlhamid,Abdlmecid Efendiyi ok setlerdi. O'-nun teki kardelerinden daha serbeste davranmasna izin verirdi. ehzadenin, Abdlhamid Hn'n nezdinde ayr bir yeri vard. Trklerin Hakan ve slamlarn Halifesi, bayralar-da kendi ehzadelerine hediye olarak ne alnrsa Abdlmecid Efendi'yede aynlar verilirdi. Abdlmecid Efendi, devrin gereine uyup, Abdlhamid Han'n ehzadeleriyle Franszca rendi. retmeni; Fransz Sefaretinden Msy Guyut'tu. Msy Guyut; Balarbandaki kkte yatp kalkan Pazar gnleri izinli saylrd. ehzde'nin Farsa hocas: Nervet Hanmd. Safiye nvar hatralarnda Nervet Usta hakknda u bilgileri veriyor: Sultan Read, ir ve dindar idi (Ltfi Simavi Bey'i bu cmle yalanlyor. Safiye hanm Saray' pek iyi bilen bir insan olarak, Ltfi Simvi Bey'e nazaran daha inanlr bir kaynaktr bence bu bakmdan anakkale iin yazd iiri onun yazmad noktasnda beyanda bulunan Bamabeyn-ci'nin maksadn bilemezsek de, Safiye nvar merhumeyi bu nokta da tercih ediyorum.m.h) Bir vakit namazn brakt grlmemitir. Halifey-i Ry-i Zemin sfatn tayan bir insana yakacak ekilde dinine ball vard. Maiyetinde alanlarn hepsinin namaz klmalarn emrederdi(..) Saray'da Saltan Aziz zamanndan kalma tiervet Usta vard. Bilgili ve Farsa diline aina yal bir kadnd. Onu sk sk huzuruna arr ve kendisiyle konumaktan pek holanrd. Bu kad-nefendi, ayn zamanda, ehzade Mecid Efendinin de ders hocaln yapmt" Demektedir. Bylece 2.Abdlhamid Hn'dan sonra Abdlmecid Efendi'yi Sultan Read'nda

vikaye ettiini gryoruz. Sanatkr ruhlu bir zt olup, edib, ressam, mzisyenlere ok deer verir ve bu kiilerin sanat alanndaki baarlarndan hi de aa olmayan, kimi dallarda onlara faik olan becerileri vard. Fakat takdir etmesi hanedann bir miras gibi biribirlerine devrettikleri hl Mecid Efendi'de de pek gani olarak mevcuddu. Bu gn Aiyan mzesinde bulunan Tevfik Fikret'in mehur Sis iirinden ald ilhamla yapt tabloyu ire hediye etmitir. Abdlhakhamid'e Finten adl oyununun ehir tiyatrolarnda sahne almas mnasebetiyle kknde yapt bir d-vetdeyse iri azama ve davetlilere zerinde Finten yazan som altndan birer kravat inesi hediye etmitir. Yukarda ad geen eserin sahibi Airolu Bey, kitabn kapann arka tarafnda u ibare ile Abdlmecd Efendi'nin beyann koymak suretiyle bir ok insanmzn baz hakikatlere muttali olmasn temin hususunda hayli makbul bir ilem yaptn belirtirken, biz sahifemizi oradan aldmz alntyla sslemek istiyoruz: ".Dnnz, giderken bir zarf iinde ikibin sterlin ltfetmiler. Bununla koskoca bir saray halk hangi bir otele yerleir, hangi masraf karlayabilir Biz de, baka hkmdarlar gibi giderken oe gitmeden nce hazineden pek kymetli mcevherleri kaldrabilirdik, amma memlekete mal olmu eylere el srmeyi vicdanszlk addederim. Sonra arkamzdan neler iitmedik? Yok biz hinmiiz, biz Milli Mcadeleyle ilgilenmemiiz,' biz dmanla ibirlii etmiiz, btn bunlarn asl esas yok! Vahdeddin de maalesef etrafndakilere uydu. O'na baz eyler sylenebilir Bana gelince, Allah da bilir, Peygamberde yarn efaat edecektir. Olum mer Faruk'u Anadolu'ya gnderdim. Maksadm: stanbul'dan kap Anadolu'ya gelmek, slm mcahidlerinin bana gemek ve btn lem-i sim ayaa kaldrmakt. Ama ne yapaym ki, olumu nebolu'dan evirdiler Teklifimi red ettiler O zaman bize stanbul'da iin sonuna kadar oturmak dt. Milli zafere bir ocuk gibi sevindik. Mustafa Keml'i kucaklamak, htt kzm O'na vermek bile istedim, fakat kimse bunu anlamak istemedi. Mustafa Keml Paa'nn Rafet Paa'ya: Ben Enver Paa olmak istemem dediini sylediler,amma biz kendisini Enver Paa yapmak istememitik!" Hemen bahse konu kitabnda Airolu Beyefendi 165.sahifedeki u paragrafla Abdlmecd Hn'n yksek karakterini ortaya koyduunu gryoruz, yleki: "Sabk halifenin kz Drrehvar Sultan'n, dnya'nn en zengin ailelerinden, birisi olan Hind Mihracelerinden Haydarabad Nizm'inin olu ile evlenmesi de, kendisine Hindistana yerlemek ve hilafet makamn Cava ve Sumatra yni bugnk Endonezya'da yaayan yzmilyon mu.slo.man ilve olarak, Pakistan ve Hindistan'n muhtelif yerlerindekilerle beraber, ikiyz milyonu aan mslman kitlesinin yaad blgede ihya ve devam ettirmesi teklifinin tabii neticesi olarak karlanmt. Fakat Abdlmecd Efendi, Hindistan'a yerlemek, daha sonra da sonrada hilafeti orada tesis etmek yolundaki teklifleri red etti. Ne ngiltere'den ne Fransa'dan dorudan doruya veya vastal olarak gelen, daha sonra Msr Kral Birinci Fuad'n cazip tekliflerine msbet cevap vermeyerek, vaziyetini muhafaza etti." Yni maddi zorluklar iinde yaamay gze ap,

makam- muallay satla karmad. Sultan Vahideddin'de ayn davran iinde olduundan bu vasf- mmeyyiz hane-dan- Osmniyann ne kadar iftihar etse yeri olan bir davran biimidir. Abdlmecd Efendi'nin milli mcadeleye ne kadar destek verdii, daha sonralar general Ymni (resin) Paa o yllarda yaverlerden olduundan bu ilerin ahidinden olup, hatrlarnda aleyhte sz etmemektedir. DP'dneminde mebus da olan Paa, bakanlk grevinde bulunduunu da hatrlyor gibiyim. Sultan 6. Mehmed Vahideddin'in lkeden ayrlmasnn akabinde 18/Kasm/1922'de, TBMM'nin yapt itimada 148 milletvekili reylerini Abdlmecd Efendi'de toplad. Bylece Efendi saltanatsz olarak hilafeti omuzlarna alm oldu. Bu hli daha evvel tahmin eden sabk padiah Havideddin hn ve hanedan'n yelerinin bir ou bu tarz bir hilafeti uhdesine almamasn hatrlattlar. Fakat Efendi Hazretleri, grev alnmazsa kendi geleceklerinin daha abuk skntlar getireceini tahmin ettiinden bu me'suliyetin altna girmeyi vazifenin ktslii ve hanedan'n akbeti bakmndan kabul etmeyi tercih etti. Meclis, halifenin seildii itimada Mehmed Selim Efendi'ye rey, Abdrra-him Efendi'yede iki rey km bylece halife r-sen deil, namzetler eklinde seilmitirki, bu halifelik iin yaplan ilk tr seimdir hilafetin ihdasndan sonra. Mesela Takiyddin Taktaki adl bir zat'a da rey verilebeleceini ihsas etmek istemilerdir. Abdlmecid Efendi'nin hilafet mddeti, 1 sene, 3 ay, 15 gn srm ve 3/Mart/1924'de son bulmutur. Abdi-mecid Efendi'nin son Cuma selaml 29/ubat/1924'de yaplmtr. 6/Ekim/1923'de stanbul'a duhl eden Kuvay Mil-liye-miz, hilafetinde kaldrlabileceinin iaretlerini vermeye balamt. nk, halife'ye gsterili merasimlerden kanlmasn ifade eden mtalaalar duyuruluyordu. Refet Paa'nn Abdlmecid Efendi'ye Beyaz bir at hediye etmesi Ankara'y kzdrmt. Nihayet Lozan muahedesinin imzalanmasnn ardndan meclis 341 sayl kanunu karm ve bu kanunun 1.maddesi halife hl edilmitir. Hilafet, hkmet ve cumhuriyet mna ve mefhmlarnda esasen mndemi olduundan, makam- hilafet mlgaadr. 2.madde ise, Hnedan-i l Osman'n Trkiye'den ihracn mirdi. stanbul Valisi Ali Haydar (Yulu) Bey ve stanbul Pois Mdr Sadeddin Bey ve lzm gelen elemanlarla birlikte Dolmabahe Sarayna gitmiler ve Ali Haydar Bey merhum pek mkedder ve refiki Sadeddin Bey'de zgn bir hl iinde olduklari halde durumu zel bir oda da halifeye aktarmlard. Gayrresm olarak daha nce duruma muttali olan halife nce bir mukavemet ifadeleri beyan etmi ve yine Haydar Bey'in ricas zerine daha bir baka oda da grmeleri zerine Abdlmecid Efendi durumu kabullenmitir. Bu satrlarn yazan, Al Haydar Beyzade emekli kaymakamlardan Melih Yulu Bcvefendi ile gerek nair ve yazar mnasebeti gerekse de peder-evlad mnasebetleri Melih Beyefendinin irtihali dr beka eylemesine kadar devam etmitir. Bu mevzuyu biz sormaktan haya ederdik, o ise sorulmadan hi bir ey anlatmayan tarz srdrrd ki, bir gn mevzuyu okurken yanma gelmi ve u ifadeyi beyan eylemiti. Babamn en zld iki vak'a vard. lki, Bolu valisiyken, bir takm

silerin eline gemi ve onlarn hakaret dolu szlerine ve bir tokatna muhatap olmas, dieri de Halife Abdlmecid'e, terk-i vatan etme hususunda tebli ettii grevdi, demitir. Pek enteresandr ve hikmeti ilhidir ki, lkede herkesten ok kalma hakk olan bir hanedan yurt d olunurken, nice Dnmeler batac ediliyor, ahali ise bir takm i ekilerle sessiz muhalefetini yapyordu. te. Cuma Namazn, Sal gn klmay kabul eden topluluk vak'asni hatrlamak gerekir. Halife Srgnde 4/Mart/1924 sabah saat 5.30'u gsterdiinde iki ocuu ile doktoru, hanmlar ve ktibinin yannda bir ua ile otomobille getirildikleri atalca'da Simplon ekspresine konmular bindikleri zel vagon svire'ye vardnda halife burada bir deklarasyon yaymlayarak vaziyeti mslman dnyasna duyurdu, TC hkmetinin bu kararna itirazlarn haykrd. Hindistan mslmanlar en ok heyecan gsterenlerdi. Milli Mcadeleye Hind mslmanlannn gsterdii muavenet p-hesizki mslmanlar kardetir mealindeki ayet-i kerime icbyd. Halife m'minlerin emiri olduu iin Hind mslmanlar dman karsnda bizi desteklemilerdi. ngilizler, Hindistan smrgesi olduundan bunlarla mesele kmasn diye ngiiiz askeri yerine ii Yunan ordusuna ihale ettiler. Hind mslmanlannn kurduu Hindistan Hilafet Komitesi, Halife Ab-dfmecid'e yaad mddete dolgun bir tahsisat baladlar. Haydarabad Nizam bu tahsisat'n byk bir blmn demekteydi. Daha sonra da, Halife Abdlmecid ile Nizam dnr oldular, halife'nin kz Drrehvar Sultanhanm, Hayda-rabat Nizamnn oluyla izdiva ettiler. Halife Abdlmecid vefatna kadar Avrupa'da Paris'de yaamak mecburiyetinde kald. Vasiyeti vefat vukubulduunda, Dedesi Sultan Mah-mud Trbesine, babas Abdlaziz Hn'n yanna konmakt. 23/Austos/1944'de emr-i hakk vki olduunda saat akamn 9'unu yni 21 'i gstermekteydi. Drrehvar Sultanhanm, Nizam Prensinin hanm olmas hasebiyle ngiliz pasaportuna hmildi. Halifenin vasiyetini ifaya gayret eden bada kz Drrehvar Sultanhanm olduu halde hanedan yeleri ellerinden geleni geri komadlar. Gelmi olduu Trkiye'de Drrehvr Sultanhanm, ankaya'da smet Paa ve Mevhibe hanmla yemek yemekle beraber gsterilen nzik kabule ramen defin iine mezuniyet alamad. Paris Camiinde Abdlmecid Efendinin na ta bir odada beklemek mecburiyetinde kald. 1950 sonrasnda iktidar olan DP'nin tek bavekili Adnan Menderes defnetme iine scak bakmt. Mevzuata uygun olarak TBMM dileke komisyonuna bir dilek e yazmasn ve bir ay iinde bir itiraz zuhur etmedii takdirde, defin iinin gerekleebilecei bildirilen Drrehvr Sultanhanmda, byle bir dileke yazm ve komisyona vermitir. Hi kimse byle bir talebe birinin kp da itiraz edebileceini ummalar akla ziyand. Fakat sap sizden dercesine, DP listesinden Krehir mebusu olmu bulunan E. Amiral Rif'at nde bu itiraz yapnca defin ii im-

kanszlat. Drrehvr Sultanhanmn kuvvei mneviyyesi krldndan na alp Medine'ye gtrp orada Resulllaha komu kldlar. Fevkalde gzel bir ressam olan merhum halife, daha on-oniki yalarndayken kz Drrehvr Sultanhanmn, pek gzel bir folklorik kyafetiyle resmini yapm ve Dolmabahce Saraynda salonlarn birinde asl olarak kalm. Kimse de or-dan kaldrmam ve saray'n ziyarete almasndan sonra ziyaretilerin bu resimin gzellii dikkat ekmekte olup, re-simdekinin kim olduu sorulduunda zamanla cevap olarak atmasyon bir isimin sylendii grlm ve hayli zaman da bu byle devam edip, gitmi. Nice yllar sonra bir ngiliz turist kafilesinin mezkr saray ziyaretinde kafileden biri, resim hakknda rehberden bilgi istediinde rehber allm hikyeyi okumaya balam ki, ilerinden bir bayan, biraz dinledikten sonra dayanamam, pek asilne ve nefis bir Trke ile bu beyan nasl yaparsnz? Evet! Dorudur, Son Halife Hz.le-rinin yapt bir tablodur. Kk kerimeleri Drrehvr Su!-tanhanmdr o resimdeki mealinde szlere karlk, rehber kendi beyannda srar etmek temayl gsterince, hanmefendi daha otoriter bir ses ile,evet efendim o resimdeki kz Drrehvr Sultanhanmdr der demez, rehber'de ne biliyorsunuz? Cevab verince turist bayan da, biliyorum! nk o resimdeki Drrehvar benim dediinde herkes donmu kalm. Bu mthi darbenin aknln atlatan rehber doruca sarayn mdrnn yanna komu vak'ay haber vermi mdr bey'de hemen kafilenin yanna gelmi Drrehvr Sultanhanma mlki olup kendilerine yer gsterip ikramlarda bulunduktan sonra: Efendim niin byle habersiz, bir turist gibi geliyorsunuz? Haber versenizde sizin eviniz olan burada sizleri snnza lyk ekilde arlayalm demek suretiyle pek nzik bir davran sergilediini ve bu ifadenin Sultanhanmn gzlerini buulandrdn bana hanedana hizmet veren kymetli bir dostum nakletmiti. imdi son halife Abdlme-cid Efendinin, e ve ocuklaryla ilgili blm yazmaya geelim. Halife Abdlmecid'in Hanm Ve ocuklar Halife Abdlmecid Efendi drt izdiva yapmtr. Bunlardan ilkini ehsvar Bakadnefendi ile 22/Aralik/1896'da Ortaky saraynda 7.veliahd iken yapmtr. Halife'den bir sene sonra 1945'de, 64 yanda olduu halde Paris'de vefat vukubulmu buradaki Bobigny mslman kabristannda def-nolundu. stanbullu olan ehsvar Hanmefendi, 2/ Mays/188 l'de domutur. Halife Abdlmecid Efendinin biricik olu mer Faruk Efendi bu hanmndan tevelld etmitir. Evlilikleri Halife hz.erinin vefatyla mnakid olmu ve 47 sene, 7 ay, 28 gn srmtr. Hanmefendi, Trkiye'den karldklarnda 43 yann iindeydi. Abdlmecid Efendi'nin 2.kadnefendileri 2/Mart/1876'da Bandirma'da dnyaya gelmi bulunan Hayrnnisa Hanmefendiyle yapmlardr. Kocasna bir evlad verememitir. Vefat, Abdlmecid Efendi hayatta iken 3/Eyll/1936'da Fransa'da

Nice vukubulmutur. zdivalar 18/Haziran/1902'de Ortaky saraynda gereklemitir. 34 sene, 2 ay, 15 gn sren evlilik hanimefend'nin dr- bekaya irtihali mnasebetiyle son bul- mutur. Halife Abdlmecid Efendi'nin 3.zdivac Atiyye Mehisti simli Adapazar'nda tevelld etmi bulunan ki 27/Ocak/1892'de domu olan bu hanmefendi ile olmutur. Bu Atiyye Kadnefendi Drriehvr Sultanhanmn vlidesi-dir. Vefat 1964'de Londra'a vukubulmutur. Vefatnda 72 yandayd. Haydarabad Nizam'nn gelini olan kzyle mrnn byk bir ksmn geirmitir. 4.Kadnefendi ise Bihruz hanm olup, zmit'te 24/Mayis/1903'de dnya'ya gelmitir. 1955'de stanbul'da vefat etmitir. 21/Mart/1921'de amlca Veliahd Saraynda balayan evlilik hayatlar, 23 sene, 4 ay, 29 gn srm hafife hazretlerinin dr- bekaya irtihalleri mnasebetiyle nihayete ermitir. Halife Abdlmecid Efendinin ocuklarna gelince bunlar iki tane olup, Hatice Hayriye Aye Drr-i ehvr Sultanha-nm skdar cadiye Tepesindeki Kasr'da 24/ubat/1914'de domutur. Hanedan'n padiah ve halifelerinden dnya'ya gelen ocuklarn sonuncusudur. Haydarabad Nizamnn oluyla yapt izdiva hanedan yelerinin geimlerine bir kolaylk salad grlr. Halife Abdlmecid Efendi'nin bir olu bulunmakta ve ad da mer Faruk Efendi'dir. Ortaky Saray, 29/ubat/1898'de bu ehzadenin doduu yerdi. Osmanl ehzadesi olarak milli mcadelemiz iin pek mhim saylacak harekt gerekletirmitir bu da, Anadolu'ya ok zor artlarda vapur yolculuuyla nebolu'ya gelmesi ve Ankara'nn bu zt geri evirmesi, ilerleyen yllarda yazl trihler zerinde pek mhim deiiklikler getiren hatrat, mtalaa ve kabullenilere sebeb tekil edecektir. Kendi adma yaknlarm ve arkadalarm arasnda takriben iki yz kii zerinde bir soru anketi yaptm ve bu ehzadenin ne zorluklarla yapt vapur seyahatinden haberleri yok, iki kii bir eyler duymutum amma demekten teye geemediler. nebolu'dan geri evrildiini sylediimde aknlk byd, inanlmaz bulanlar kahir ekseriyeti tekil etti. Baz gizlilikler ve baz yasaklar meriyetten kalktnda bu hususdaki mtalaalar hrriyete kavuacaktr. O zaman da, haklan yenmi bir takm kahramanlar trih nnde itibariarna kavuacaklar, uradklar maduriyetin manev bakmdan giderilmenin memnuniyetini yaayacaklardr. Ervah lem bunu duymaz zannetmeyelim. Neyse; mer Faruk Efendi 26 yann 5. ayn srdrrken vatancd olundu. Vefat ettii 28/Mart/1969'a kadar vatan dnda yaamak mecburiyetinde kald. 1907'de kurulmu bulunan Fenerbahe Spor Klbnn drt dnem reisliini yklenen mer Faruk Efendi'ye 1925'de Arnavutluk Kral olma ans doduunda o srada babakan durumunda olan ve sonrada bu lkeye Kral olan Ahmed Zogo, ngiliz'lerin isteini bir bakma yerine getirmiti. Amma; bu Arnavutlar davrandan dolay nice ile ve meakkatli yllar yaadlar ki, bu mer Faruk seimini yapmamann bedeli olarak dnlmelidir. Bunun yerine; Ahmed Tevfik Paa'nn casus olarak kulland Ahmed Zogo'yu, byle asil ve devlet tecrbesi olan biri varken

kral olarak tercih etmeleri yanllar oldu. Evvel 30/Mart/1969'da Kahire'de defnedildi. Daha sonra 1977 nisan'nn nakli kabir mnasebetiyle Sultan Mahmud Trbesinde defnolundu. ehzade mer Faruk Efendi, ngilizce, Franszca, Almanca ve Araba bilmekteydi. Kltrl bir insand. Vefatnda 71 yan 28 gn amt. Osmanl Hanmlarnn Ev i Ve D Giyimi Sevgili zer enler bymn kerimeleri hanmefendi bir telefon grmemizde dediki, aman metin Amca, almanzdan haberdarm, istirhamm bizim Osmanl klsik trihlerinde kadn giysilerinden pek bahsedilmez. Ltfen bu kafileye siz de, itirak etmeyiniz. Demek suretiyle pek yerinde olduunu hissettiim bir ikazda bulundular. Fakat, almay editrme vermeyi vaad ettiim gn de gelip atmt. Bu bakmdan daarcm da bulunan bilgilerden bir demetle iktifa etsemde allmn dna kmay bu hanmefendi kzmn ikaz ile yapm olmann teekkrn etmeden geemeyeceim. Osmanl hanmlar tabiiki giyim ve kuam anlaynda, kendileri bizzat Kur'an- Kerim' den okumasalar bile ulemnn ve imam efendilerin kendilerine ulatrdklar bilgilerle tesettr yetlerine uygun giyim artlarn oluturmaya almlardr. Bu espri iinde husule gelen biimlerde zaman iinde, bilgiden ve gerektii ahkmdan bihaber olarak gele nekselleme vcuda geldii grlr. Mesel; annem byle giyiniyor, demek ki olmas ge reken bu! Deyip, onlar gibi giyim problemini halletme yoluna gitmilerdir. Giyim hususu dima bakalarndan beenmek suretiyle edindiinden bu kaidenin islm kadnlarnda da aynen cereyan ettiini sylemeden geemeyiz. Devlet-i ebed mddet anlay iinde Osmanl hanmefendileri ve en basit kadn giyimleri islm izgisinde hayat sren Devlet-i Seluk'ye hanmefendilerinin izgisini srdrmekden hi de imtina etmeyip, tatbik etmilerdir. Yine de, harp ve sulhlarn getirdii gze ho ve er'! erife mugayir olmayan d kyafetler tercih olunmu, i kyafetlerdeyse arkn kendine has gizlilii olan ev ve yatak hayat genel olarak meknuz ve hafi tercihi zerinde younlaldindan, bu hususda trih perspektifinde verilen bilgilerin ou, siradii hayat olanlarn olup, dlandklar toplumu kendi sfli yaaylarnn aynn yaamakta olduu intibana, sonraki nesilleri inandrma gayretine matuf olup, bilerek veya bilmeyerek islm dmanlarnn da ekmeine ya srmlerdir. Kltr bakanlnn bu mevzuda l/Eyll/2002'de yaymlad bir aratrmada u ifadeleri bulmak kabildir. Biz bu deerli makaleden bir takm aynen aktarmalar zaman zaman da zetlemek suretiyle sahifemizi ssleyelim: "Trk kadn giysinin en nemli zellii, yzyllar boyunca ayn geleneksel izgiyi korumas ve sokakta giysinin kuma dnda kiilerin maddi gcn yanstan veriler tamamasd: Kadnlarn 12. Ve 14. Yy'lardaki giysileriyle balklar konusunda bilgiler, ini, ta eserler ve minyatrlerdeki betimlemelerden (grntlerden) alnabilir, Seluklu kadnlarnn ev giysileri gmlek, alvar ve

entariden oluur. alvarlar bol paal, entariler uzun bol kollu yakasz e genellikle nden aktr. ou kez etek ular, ndeki yrtma veya ak olan n ksm geni biyelerle evrilmi, kollarn st blmne Arap giyim kltrnn bir esi olan tiraz denilen bantlar konulmutur. Seluklu kadnlar bol enta rilerine,bellerine taktklar kuak yada kemerlerle, dizkapa ile topuk arasnda bir uzunluk vermilerdir; giyimlerini eitli sslerle zenginletirirler. Bunlar diademler, kpeler, inciler, bilezikler, ve ayak bileklerindeki ha inallardr Byk Seluklu devri kadn giysileri konusunda bilgi veren kaynaklardan biri, ran'n nde gelen seramik merkezi olan Rey'de bulunan, 12. ve 13.Yy.Harda perdah tek niinde yaplm tabaktr. Bugn metropolitan Muesum of artta sergilenen bu tabak taki kadn'n uzun salar rgldr Banda inci sras oe alnn ortasna rastlayan yerinde yuvarlak tata dizisi sslenmi bir diadem vardr. Kulanda birbiri altndan sarkan halka ile zenginletirilmi kpe, zerinde nden ak bir entari bulunur Kadn figrn entarisi bou-nundan aaya doru v biiminde aktr; kollarnn st ksmnda erit vardr. 13.Yy.balarnda Konya'da hazrlanm Varka ve Glah adl ak romanndaki minyatrler, Anadolu Seluklular devrindeki giysiler asndan nemli bir kaynaktr. Kadn ve erkek giysileri arasndaki ilk gze arpan ayrm, kadnlarda grlen inci kolyeler ile incili veya alnn stnde tek tala talandrlm diademlerdir. Sevgililerin ikisi de, ayn boyda entariler giymilerdir. Glah'ta paalar geni alvar ve kk yzl ayakabtar vardr; entarisinin yakas V kesimlidir ve yakasndan inci dizilen grlr. Banda alnn st blmnde yapraa benzer bir ta dikkati eker Giah gerektiinde erkek gibi giyinip savaa gider. Kadn figrlerin gayet ak giysilerle betimlendii ve elencelerde kadnl erkekli guruplarn bir arada bulunduu halkn baz kervansaraylarda kadn okuyucular dinledikleri, seyrettikleri dnlrse, Seluk'tu kadnlarnn son derece zgr olduklar anlalr. (Bu figrlerin gsterdii motifler ve beraberlikler btn toplumu deil, o dnem ressam ve sanatlarnn ahsi grlerini ve tasvirlerini toplumun hayat tarz olarak kabullenmek ne derece doru bir harekettir, umumiyetle sanatkrlar toplumdan farkl bir dnce tarz iinde olduu hatta bu dncesinin tatbikat toplumla arasnda bir farkllk meydana getirmitir, bu gn bile bu hl rastlanan hallerden olduunu hatrlatmadan geemiyorum. Hele o alarda resim hakkndaki ihtilaf, minyatr sanatnn gelimesln de rol oynamtr. Bu bakmdan minyatre ynelenler aslnda resim yasandan buna gelmilerdir. Toplumun adet ve geleneklerini deitirmek bu ressamlarn fikri anlaynda bir anari meucud olduunu gz ard etmemek lzmdr,M,H) 13.Yy'ltn ortalarnda Musul'da resimlendirilmi "Kitab el Tiryak"n saray sahnesinde dnemin kadn, erkek figrleri br arada bulunur. Ayn yaptn U99'da yaplm, Paris Bibliotheque Mationel'deki baka bir kopyasnn sunu sayfasnda da kadn figrlerine rastlanr. Kompozisyonun ortasndaki ba tal kadnn salar rgldr ve iki rgnn ular geriye atlarak dmlenmitir. Kotlar eritle

ssl entarisi nden bele kadar aktr ue geni paralar alvar giymitir. Kulaklarnda inci halka kpeler, boynunda iki sra altn kolye dikkati eker. Sahnenin drt kesinde uuan meleklerin giyimi de ayndr; balarnda ta yerine n tal diadem-ler vardr." Denen almada Sultan Ftih Mehmed Hn dnemi iin saray sanat olan minyatrlerdeki tasvirleri yie nakietmekteler: ".13. Yy.dan itibaren Anadolu topraklarnda egemen olan Osmanllarda kadn, zellikle saray sanat olan minyatrlerde izlenir. Ftih Sultan Mehmed (14511481) dnemi minyatrlerinde kadnlar,eski Anadolu ve Orta Asya geleneklerini srdrecek ekilde ak giyimlidir. TSMK'R.989'da kaytl, 1460 civarnda Edirne'de minyatrle-nen Klliyat- Katibi, 15. Yy.Osmanl saray kesiminin yaam biimini ve dnemin giysilerini sunmas asndan nemli bir belge nitetiindendir. Yaptta yer alan Sultann meclisinde mzisyen kzlarn betimlendii minyatrlerde Suttan'm evresinde iki ve yiyecek sunan hizmetliler, resm grevli- ter, kadnl erkekli mzisyenler yer alr. Resmin giysi ynnden en ilgi ekici taraf kukusuz balklardr Baka evrelerde rastlanlmayan bu balk, erken Osmanl kadn bartme biimi hakknda olduu kadar, yaptn trihlenmesi konusunda ip ucu verir. Mzisyen kadnlardan biri cenk, dieri dieri tef alar; kenarda oturansa ellerini rparak tempo tutmaktadr.enk alan kadn;arkaya doru sarkan ba rtsnn zerine klahvri balk giymi, alnnn stne dilimli bir kabast balamtr. Tempo tutan hanmda da ayn tr batk vardr. Tef alan mzisyenin bal yoktur; ular omuzlarna deen beyaz rtsnn zerine ortas dilimli koyu renk ka-bast balamtr. Entarileri kk yakal, nden ak ve bele kadar dmelidir. Ftih Sultan Mehmed dneminde, Edirne nakka ha nesinde kopya edilmi 1455/1456'ya trihlenen "Dilsuz-nme" minyatrle/indeki kadnlarda da ayn tr balklara rastlanr. Fakat Yy.tn sonunda Sultan 2.Bayezid (1481-1512) dneminde hazrlanan minyatrlerde bu tr kadn balklarna rastlanmaz." stanbul'un feth olunmas; yerleik dzene gei, imparatorluun snrlarnn genilemesi ve iktisad artlarn hli, kadn-erkek dnyasnn ayrlmasna ve kadnlarn sokakda giyecekleri kyafete kurallar getirildii grlmtr. 16.Yy.da yazl ve resimli gerek yerli gerekse yabanc kaynaklara bakldnda sokakda giymek zere; ferace, yamak, ve her zaman olmamak artyla pee kullanld grlr. Ferace; nden ak bedeni ve kollar bol, etei yere kadar uzun, yaka kesimi zaman zaman deien biimde olup,16. Ve 17.asrlarda ise genellikle V yaka veyahutda boyunda oturmu yuvarlaklkta olup, n aklnn iki tarafnda yer alan dikey yrtma cepli olup sokak kyafetidir. Yamak bayanlarn, sokakta feraceyle kulland genellikle bir paras ba'dan ene'ye, dier paras da ene'den ba'a doru balanan iki blmden oluan, feracenin stnden sarktld gibi, yaka'nin iinde de olabilen, zenginlerin ve sarayllarn kolalamak suretiyle kulland beyaz bir rtdr. Bayanlar ile ilgili yabanc yazl kaynaklardan 16. asrn ilk eyreine ait bilgileri gen yata esir alnp 1501'de Osmanl Sarayna satlan Cenevizli Givaantonyo Menavino'nun kitabndan almaktayz. Bayezid-i Vel, Yavuz Sultan Selim dev-

rinde Saray'da i olan olarak bulunduunda ve aldran sava (1514) sonrasnda firar etmeye muvaffak olan ve lkesine dnebilen Menavino'nun onbe yl kapsayan bilgileri arasnda hanmlarn ince bezden barami ad verilen bir giysi ile ehre giderken de yzlerine at klndan yaplm bir pee taktklarn ifade edip, fakir ve kle kadnlarn da gzleri gzksn diye pee takmadklarn, dier kadnlarn bu konuda cimri olduunu yazar. Bir ok ecnebi eli ve ressamlar 1533'de stanbul'a gelip dolarlar ve bunlardan Flaman yni Hollandal bir ressam alt tane gravrle stanbul ve Balkan memleketlerini grntlemitir. Halayklarn bohalar tarken verilen grntlerinde yzlerinin ak olmasna karlk onlarn nnde yrmekte olan hr hanmlarn yzlerinde, pee mevcuddur. Bu ressamn gravrlerindeki ekiller, yukarda ad geen Mena-vio'nun yazdklaryla hem ahenktir. imdi de Sultan Ftih dnemi diyebileceimiz, 1451 iie 1481 seneleri arasndaki zaman diliminde yaplm minyatrlerde rastlanlan tasvirlerde kadnlarmzn kyafetleri eski Anadolu ile Orta Asya geleneklerini serglediiyle karlalr. Manuel Serrano Sanz'n 1905'de Madrid'de yaymlad ilk baskda ve daha sonraki basklarda Andreas Laguna adnda bir doktor tarafndan kaleme alnd anlalan "Viaje de Tru-quia" adl seyahatnmeyse kii tarafndan gerekletirilen bir sohbetten meydana gelmitir. Bunlardan biri olan Pedro, 1552 ylnn stanbuldaki kadn giyim tarz iin sohbet arka daian Juan ve Mata'ya unlar aktarr: "kadnlarn brndkleri araflarn renkleri ve kumalar deiebilir; kimi bu renk, kimi u renk, kimi ipekli uhadan, ama o kadar. Kadnlarn bartleri bir yana, erkekleri kadnlar hep bir eit giyinirler. Bizde olduu gibi boyuna giysi deitirmezler. Kadn veya koca, hangisi erken kalkarsa biribirlerinin el- biselerini giyerbilirler. Terziye elbise sipari ettiklerinde model meselesi diye bir zenti ortaya kmaz. Bunlar elbiseleri asla sslemezler. Yalnz en ste giydiklerine pek ince olan bir astar geirirler. Terzi l almaz elbisenin dikilecei kiiyi gren terzi buna bir elbise gsterir. Terziler hem usta hem de ucuzcudur. Elbise de diki ok olduka elbisenin kymetinin yksek kabul edildii bir vak'adr" Yine: 1554 ile 1562 yllar arasnda Avusturya elisi olarak stanbul'da defa b.elilik grevi ile bulunmu olan Flaman asll Busbek'in, memleketindeki bir dostuna yazd mektupda: "kadnlarn sokaa ktklarnda-ki grdm kapallklar benim onlar birer hayalet sanmama sebeb oldu demektedir. Yine, Busbek ile birlikte ayn dnemi yayan Ressam Melchior Lorics, Kanuni Sultan Sleyman devrinin Osmanl hayat tarzyla ilgili izimleri bulunmaktadr. Bu izimlerde bulunan drt Trk kzndaki figrlerin giysileri, uzun feraceleri, fes biimi hotozlar ve ular pskll ya da pskls. uzun, desenli yamaklaryla devrin hususiyetlerini tar. Ve de yine: 1596-1597 senelerinin ahidi olan Fynes Morysn seyahatnamesinde bayan giyiminden yle sz eder. "Kadnl ince bezden elbiseler giyerler, bilekleri, etekleri, pek ine iiyle ilidir. Bunun stne giydikleri, yine ine ii ssl,

uzun, kollar ve gsler dar mantolar, boyunlarn plak brakacak biimdedir. orap ve ayakablan, ounlukla ak renk, deriden, altn ve gmle, eer daha zengin ve nemli bir kiinin hanmlar iseler, m cevherlerle ssldr. Salarn allmam bir biimde rp, inci, altn iekler, mcevherler ve ipek ine oyalan ile sslerler." Diyen btn yabanclar gibi, Moryson da, Osmanllarda kadnlarn elbiseleri ile erkeklerinin elbiselerinin birbirine ok benzediini ifade ettii gibi, nereye giderse gitsin, hi bir Trk kadnnn evinin dnda ban amadn yazmaktan kendini alamamtr. Sultan 3. Murad'n olu 3. Mehmed'in trihde pek n yapm mehur elliiki gn elliiki gece sren 1582 senesinde Sultanahmed Meydannda icra edilen snnet dnn nakleden "Surnme-i Hmayun'un" minyatrlerini yapan nakkalarn banda olan Nakka Osman bu eserde 427 adet minyatr yapmlardr. Bu minyatrlerde, brahim Paa sarayndan dn temaa eden padiah ve ehzadesinin sol sayfada, saray ve elilik grev- lileri ile halkn sa sayfalarda gsterildii yazmada, eitli gsteriler yaparak geen esnaf ve dn temaa eden halk temsil eden figr gurubu iinde, tellaklar ve berberlerin geiinde grld gibi kadnlar da yer alr. Genellikle n srada yer alan kadnlarn, her renkten ferace giydikleri ve bazlarnn yzlerine pee rttkleri grlr. Daha nce minyatrlerde siyah peeli kadnlara pek rastlanmad hatrlanrsa bu modann Araplardan geldii ve yaygnlat dnlebilir. Osmanl lkesinde Gayrimslim Hanmlarn Giyimi Devlet-i liye'nin pek geni snrlar iinde mr sren ahalinin din ve inanlarnda hr brakld malumdur. Osmanl devlet yapsnda hkim olan merkez anlay retilenlerin retenleri zarardide etmeden son alc kesimini korumaya ehemmiyet vermitir. Bylece, fiyat ve kalitede normlar ihdas etmitir. Normali-zasyon dier deyime standartizasyon Sultan 2. Bayezid Vel tarafndan tatbik olunduunu da hatrlatmadan geemeyiz. Bu ller iinde hazr giyim olarak sata arzedilen kaftan ve benzeri giyimleri satn alnacak fiyatlara bir l getirirken, bu rnlerde eksik malzeme kullanmay cezay- nrstel-zim olduu ilnn yapmaktan itinap etmemitir. Mesel kaf-tan'n kolu standartlatnlm lden ksa olursa, astan eksik konursa etek ular, kol pervazlar dikilerek iml edilecek, yaptrlma yaplmayacaktr. Devlet idresinin sahib-i selhiyeti olan padiah ve dvn, gerek mslman gerekse reayann giyimini tanzime nem vermitir. Bu yaklamda gzetilen husus bu gn moda denen illetin insanlar ve bilhassa tife-i nisa zerinde tevlid ettii haksz ve kskanla kadar uzanan rekabetin toplumun faydas olmayan harcamalarla, zaruriye-i esasisi olan ihtiyalarnn temini hususunda maddi bakmdan yetersizlie yuvarlanmasna sebeb olduu havada kazanp, tavada yiyenlerin dnda herkesin kabullendii bir hakikattir. Bu hakikati gren mnsif ynetim, bu hle idare ettii insanlarn dmemesini

temin edebilmek resini sdar ettii ferman ve hkmlerle ynlendirmeye almlardr. Bu hkmler aaya alacamz baz misallerle daha iyi anlalabilir. Kltr bakanlnn; Gayrimslim Kadn Giysi'si adl internet sitesinde yer alan aratrma mahsl makalede, yle bir misl verilmekte: "21/Sefer 9761568/'16/'Austos trihnde Saray'dan stanbul Kadsna gnderilen bir hkmle, gayrimslim kadnlarn ipek peruazl ala uha kaftan, atlas ve kutnu kumandan kaftan, ala alvar, ala tlbend ve msl-manlarn giydii iedlk ve bamak cinsi ayakabtlardan giymeleri fiat arttrdndan yasaklanmtr?'/Sefer/976-1568/1 /Austosda da stanbul Kad sna gnderilen baka bir hkmde gayrimslimlerin giysilerinin cinsleri belirtilmitir. Gayrimslim kadnlarn ferace giymemeleri, eski kanunlarda belirtildii gibi Bursa kutnusundan fistan giymeleri, alvarlarnn sadece ak mavi olmas, ayaklarna da, bamak yerine kundura ve irvani giymeleri, msliman kadnlar gibi seraser yaka ve arakyye (balk) giymemeleri, giyerlerse de bunlarn atlas ve kutnu'dan olmas, Ermenilerin de Yahudiler gibi giyinmeleri fakat balarna alaca kuak sarnmalar, Ermeni kadnlarnn da ferace yerine fahir fistan ve terlik giymeleri, lerine siyah ve koyu gri Bursa konusu, mui alvar ve mein edik ve iruanl balk giymeleri istenmitir. 1577 trihinde saraydan stanbul Kadsna gnderilen hkmdeyse, gayrimslimlerin giysilerle ilgili kurallara uymadklarnn grld; tekrar uyarlmalar ve mslmanta-ra zg giysilerle gezmemelerinin hatrlatlmas istenmitir Nikolay adl bir seyyah, Pera yni Beyolu semtinin Rum kadnlar! son derece alayili ve gsterili kyafetlerle kendilerini topluma gstermekten geri kalmadklarn ileri srerken, yalnz gze! olmak ve gzel giyinmekle iktifa etmez, gerek klieye gerekse hamama giderken sslenirler ve taklarn, servetlerini stlerinde tarlard. ehirli ve tccarlarn madamlarnn fes rengi kadife, saten ve de am kumandan kenarlar dantel bantlarla evrili altun veya gm damask-lar yine kenarlar dantel ile evrili altn, gm dmeli; daha az zenginler tafta ve desenli Bursa ipeinden elbiseler giyerler. Gen kzlar ve yeni izdiva yapm olanlar balarna evresine be santim kadar kalnlkta inci ve deerli talarla ili ipek ve srmal bantlarla sarlm, fes rengi saten veya srmal desenli kumatan yuvarlak apkalar giyerler. Feraceleri mslman kadnlarnki gibi selvi yeili taftadandr. Yal kadnlarda ayn eyleri daha az ssl olarak tatbik ederler. Giysileri arka baldrlara kadar inen beyaz ketendendir. Dul kadnlarn ise feracelerini safran sars renkde yaptrdklar grlr. Yazar Mikolay, bu kumalarn Bedesten'de satld kaydn koymay ihmal etmemitir. Ayrca unu da ilve eder, zaman zaman - karlm giyim tahditlerine kar oiarak-da gayrimslimlerin Trk kadnlar gibi giyindikleri saray dnda da bu kumalarn alc bulduunu ilve etmeden geememi. Yine Nikolay'n ayrca ressam olmas hasebiyle de yapt bir gravrde, Beyoiu(Pera)lu Rum kznn elbisesi izgili brncekten yuvarlak yakal bir

gmlek ile derin kesimli dikdrtgen yakal desenli bir stlkten oluur. Fes biimli balk kadife kumatandr. Gerdanlk, kolye, bilezikler ve baln evresindeki erit, uyumlu bir btnlk oluturur Hanmlarn stten bacikl ayakablan vardr; entarisi nden ak olmadndan, iinde avar olup olmad hakknda bir fikir vermez. Peral Rum kadnn sokak giysisi tek dmeli, ksa yenli belden aas bol kesimli, cepli ferace, feracenin kollarndan ve n aklndan grnen entari, tek para halinde ba ve boynu rterek belden aaya ka- dar uzanan olduka byk ba rtsnden oluur. Bu byk sar renkli rtnn altnda hanmn ban ve boynunu saran beyaz bir rt dikkati eker. Seyyahlarnda belirttii gibi peesi yoktur. Yine ecnebi seyyahlardan Gerlah; Trk kadnlar gibi Ermeni matmazel ve madamaannm bol pantalon zerine etek giydiklerini, ama yzlerine siyah bezden pee yerine beyaz ve gzel desenli tl taktklarn belirtir. Dersvanham ise varlkl yahudi kadnlarnn has ipek am kumandan mamul elbiseler giydiini ve kiymetdar aitun taklar taktn ileri srer. Rum kadnlarnn btn servetlerini ipekli, srmal ve itina ile ilenmi kumalar iin harcadklar, giysilerinin dier gayrimslim kadnlardan daha gsterili olduu btn yabanc seyyahlarn dikkatini ekmektedir. Fresne Caneye; Rum kadnlarnn sokakda pee takmadklarn ve kendilerindeki gzellikleri sergilerken baklardan pek memnun kaldklarn gsterdiklerini beyan eder. Bu Rum kadnlar ok parlak far kullandklar gibi, Trk kadnlar da tabii olan srme'den baka bir ey kullanmazlard demekte. Rumlarn gen kzlar pek sokaa kmamakla beraber, pencereden de ayrlmadklarn ve seyredildiklerinin farkna vardklarnda yabani bir biimde odalarna katklarn yazar. Yine bu seyyah Rum, Yahudi, Macar, Venedik'Ii yni btn doulu kadnlarn bacaklarna kadar inen elbise giymeleri ekmitir. Bylece de; almamzn bir nebze de olsa, muazzam insanlk ailesi leminin muhterem yeleri hanmefendilerin kyafetlerinden, giyim tarzndan ve devletin zaman zaman gerek ekonomik sebebler, gerekse cemiyetin ahlk yapsn muhafazaya kadir olmas hasebiyle yaymlad hkmlerden bahsetmek suretiyle sayfalarmz sslemi bulunuyoruz. Makbul olmas temennimin dahilindedir. Airetten Devlete Giden izginin Padiah Ve Halifeleri Knyesi: Do.yeri ve Tr. Saltanat Dnemi miktar vi". ya Sleyman olu Erturul Bey 1191 Ahlat UBcyi:1231-128l-50 1281 90 Osman Gazi 1258 St 1.Orhan Gazi 1281 St ] .Sullan Murad(Hdavendigar) 1326 St Sultan 1 .Byezid( Yldrm) 1360 Bursa

Sullan l.MehmccKelebi Sullan 2.Murad Sullan 2.Mehmcd(Ftih) Sultan 2.Byezid(Vci) Sultan 1. Seli m( Yavuz) Sultan 2.Sleyman(Kanuni) Sultan 2.Selim Sultan 3,Murad Sullan 3.Mehmcd Sullan l.Ahmcd Bey: 1281-1324=43 1324 66 Padiah: 1324-1362-38 1362 81 ": 13621389-13 1389 63 " ": 1389-1402=13 1402 43 1382 Bursa " ": 1413-1421-07 1421 39 1404 Amasya " ": 1421-1451-29 1451 46 1432Edirnc " ": 14511481=30 1481 49 I450Dimetoka " ": 1481-1512-31 1481 6! 1470 Amasya " ": 1512-1520-08 1520 50 1495 Trabzon " ": 1520-1566-46 1566 71 1524 stanbul " ": 1566-1574=08 1574 50 1546 Manisa " ": 1574-1595-20 1595 48 1566 Manisa " ": 1595-1603-08 1603 37 1590 Manisa " ": 1603-1617=14 1617 27 Sullan l.Mustafa/1592Manisa/l617'dc3ay,4gn-1622/1623'dc I'scnc3'ayl639 47 Sultan 2.0sman(Gcn) Sultan 4.Murd Sultan 1.brahim Sultan 4.Mehmcd Sultan 3.Sleyman Sullan 2-Ahmed Sultan 2.Mustafa Sultan 3.Ahmed 1604 stanbul 1604 stanbul 1615 stanbul 3 642 stanbul 1642 stanbul 1643 stanbul 1664 Edime 1673Hacolupazar 1618-1622-04 1622 17 : 1623-1640^16 1640 28 : 1640-1648-08 1648 32 1648-1687-39 1693 51 1687-1691-03 1691 49 : 1691-1695=03 1695 52 1695-1703=08 1703 39 : 1703-1730=27 17 36 Sullan l.Mahmud Sultan 3.Osman Sultan 3.Mustafa Suitan .Abdlhamid Sultan 3.Seim(ehid) Sullan 4.Mustafa Sullan 2.Mahmud Sullan Abdlmecid Sultan l.Abdlaziz Sultan 5.Murd Sultan 2.Abdlhamid Sultan 5.MehmcdRcad Sultan .Meh.Vahidcddin Sadece Haille .sfatyla: Abdlmecid Efendi 1696 Edirne 1699 Edime 1717 Edime 1725 stanbul 1761 stanbul 1779 stanbul 1785 stanbul 1823 stanbul 1830 stanbul 1840 stanbul 1842 stanbul 1844 stanbul 1861 stanbul : 1730-1754-24 1754 58 1754- 1757=02 1757 58 1757-1774=17 1774 57 1774-1789-15 1789 64 1789-1807=18 1807 18 1807-1808=01 1808 29 1808-1839=31 1839 53 : 1839-1861=22 1861 38 1861-1876=15 1876 46 1876-1876=3'ay 1904 64 1876-1909=33 1918 75

: 1909-1918=09 1918 73 : 1918-1922=04 1926 65 1922-1924=0l.3'ay.l5*gn 1868 stanbul Padiahlarmzn says otuzalt olup,fetret devri dediimiz 1402 ile 1413 yllar arasndaki ehzadelerin birbirleriyle mcadelesi sonucunda meydana gelen karklklarda baa geenler olmu fakat bunlar sifat- padiahiye nail ve sahip olabilecek otoriteyi tesis edememilerdir. Bu bakmdan kimi tarihiler bunlar padiah saymak yoluna gittii gibi kimileri de byle grmemilerdir. Biz de ikinci kategoride yerimizi af-makla beraber, Bu ehzadelerin de, hkmran olur gibi grndkleri dnemi hi deilse trih ve srasna gre esas cedvel dnda gstermeyi doru bir davran addettik. Sultan l.Sleyman(Emir) 1375 Bursa " ": 1402-1410-08 1410 35 Sultan l.Ms elebi 1388 Ktahya " ": 1410-1413-03 1413 25 Taht'dan indirilenler ve menkubiyetde srdkleri mr; Yldrm Byezid: 00'sene,07'ay,06'gn / 2.Byezid(Ve!): 00'sene,01'ay,02'gn 2.Osman(Gen) : 00' " ,00, " ,01' " / 1 .Mustafa : 15'" ,04' " ,10' " 1.brahim : 00' " ,00, ", 10 " / 4.Mehmed : 04' " ,01' " ,28' " 2.Mustafa : 00' " ,04, % 08 " / 3.Ahmed : 05'(i ,09' " , 01' " 3.Selim : 01' " , 02, ", 00 " / 4.Mustafa : 00' " ,03, " , 19' " AbdlazizHn : 00' " , 00, ",05 " / 5.Murd :27'" , 11, " , 29' " 2.Abdlhamid : 08' " ,09, ",13 " / Vahdeddin : 03'" , 05, " , 28' " Abdlmecid Efendi de hilfetin lav ve yurt d edilmi ve yurdna kndan sonra 20 sene, 5 ay, 21 gn muammer olmutur.

Padiah Validelerinin simleri Osman Gazi anneshHayme Hatun-Orhan Gazi annesi: Ml Hatun-Murad- Evvel annesi: Nilfer Hatun-Yldnm Bayezid annesi: Gliek Hatun-elebi Mehmed annesi: Devlet Ha-tun-Murd- Sni annesi: Emine Hatun-2.Mehmed(Ftih)annesi: Huma Hatun-Bayezid-i Vel annesi: Mkrime Hatunl.Selim(Yavuz)annesi: Glbahar-l.Sleyman(Kanuni)annesi: Hafsa Hatun2.Selim annesi: Hrrem SuItan-3.Murd annesi: Nurbnu Sultan-3.Mehmed annesi: Safiye Sultan-l.Ahmed annesi: Handan Sultan-1.Mustafa annesi: Handan Sultan2.Osman (Gen) annesi: Mahfiruz Haseki Sultan-4.Murd annesi: Ksem Valide Sultan-1 .brahim annesi: Ksem Valide Sultan-4.Mehmed annesi: Hatice Turhan Sultan-2.Sleyman annesi: Saliha Dilaup Sultan-2.Ahmed annesi:

Hatice Muazzez SuItan-2.Mustafa annesi: Rabia Emetullah Gln Sultan3.Ahmed annesi: Emetullah Rabia Gln Sultan-l.Mahmud annesi: Saliha Valide Sultan-3.Osman annesi: ehsuvar Valide Sultan-3.Mustafa annesi: Mihrimah Valide-sultan-l.Abdlhamid annesi: Rbia ermi Vlidesultan-3.Selim (ehid) annesi: Mihriah Vlidesultan-4.Mustafa annesi: Aye Saniyeperver VlidesuItan-2.Mahmud annesi: Nakid! Vlidesultan- Abdlmecid annesi: Bezmilem Vlidesultan-Abdlaziz annesi: Pertevniyal Vlidesultan-5.Murd annesi: evkefza Vlidesultan-2.AbdIhamid annesi: Tirimjgn Ka-dnefendi-5.Mehmed Read annesi: Glceml Vlidesultan-.Mehmed Vahideddin annesi : Glst Vlidesultanlardr. 2. Abdlhamid Sonrasnda Donanmay Hmayun l/Eyll/1910'da Barbaros Hayreddin ve Turgut Reis isimlerini alm bulunan iki sava gemisinin Osmanl donanmasna teslim edildiini gryoruz. Bu gemileri donanma cemiyeti satn alm 25 milyon mark tutan demenin nasl yaplaca gndeme gelmitiki, bu parann denmesi donanma cemiyetinin ahaliden toplayaca paralara balyd. Fakat stanbul'da, bu iki geminin fiatnn haylice fazla olduunu ileri sren, mukabil bir gurup protestolarda bulundu. Bu gemiierin 1891'de ina edilmiti. 1902 ile 1904 trihinde kazanlar modernize edilmi, Ne varki kondensatr arzas, hznda kayblara sebeb olmutu. Bu bakmdan donanmamzda randman vermesi hayli aksamt. 1911'de ngilizlerle iki gemi iin pazarla giriildi ki bu gemilerin adlar Minas Gerais ile Rio de Janerio idi. Bu pa-zarhk ilk gemi iin tamamland. kincisi yni Rio de Janerio gemisi Elswick'de ina olunmaktayd. Fakat deme aksamas hasebiyle Armsotrong ile yaplan grmeler kesilmesi gerekti. Vikers firmas daha baarl olup, Sir Douglas Gamble iki ar kravozr iin plnlar hazrlarken, Ceml Paa araya girip, 5.Mehmed Read gemisi iin l,5(birbuuk)miiyon altun lira maliyetle Vikerse sipari verildi. 1912'de zuhur eden Balkan muharebesi hasebiyle faaliyet tatil olunmutu. 1913'e gelindiindeyse, adna 5. Mehmed Read denilen gemi ngilizlerce bize teslim olunmayarak, kraliyet donanmasna HMS Erin adyla hizmet vermeye balad. Osmanl devleti; gl bir donanmaya sahip olamad takdirde, Yunanllarn eline gemi bulunan adalarn istirdadna kabil olmadna akl kesmiti. Bu bakmdan eitli sava gemilerinin smarlanmasna nem atfediyordu. Evvel 5.500 tonluk iki hafif kravozr, 1000'er tonluk drt destroyer, iki tahtelbahr yni denizalt, bir de mayn deyeci gerektii rapor hlinde ortaya kondu. Almanlar donanmasnn baz gemilerinin satlk oldu unu im edince iki cereyan belirdi bir ksm bunlarn alnmasn ileri srerken, bir ksm da, yeni gemi almak gerektiini mdafaa ediyorlard. 1/Ara-lk/1913'de zmit antlamas gndeme gelirken; Armstronga Glck'de bir tersane kurmas bunada yaptrtlacak btn gemilerin burada ina ettirilecei garantisi verildi. Armstrong adl ngiliz irketi Tersane-i mireden de hisse almak suretiyle bir gven salad. Bylece

de,Tersane-i mire ile Glckte mutasavver yeni tersane <Doklar-Tersaneler ve naat- Bahriye irketi> adn ald. Btn bu olanlar cihan sava kmadan nce tasarlanmt. Rio de Janerio adl gemiye, <Sultan Osman- evvel> ad verilip, tashavvlata baland. Teslim trihi 3/Austos/1914 olarak plnlanmt. Ancak 2/Austos trihi, paras denmi bu gemimizi kraliyet donanmasnda HMS Agincourt ismini vermek suretiyle gasp etmi oldu. Balkan Savalarnda Donanmay-I Hmayunumuz 17/Aralk/1912 gn Londra sulh mzakereleri baladnda devfet-i liye Edirne, Ege Adalar ve Girid'i vermeyi red etti. Otuzalt gn sonra murahhaslarmz, yni 22/Ocak/1913'de Edirne'yi gzden kartmaya raz geldi. Ertesi gnde mehur babl baskn gereklemiti. 5/Mart/1913 gn elviyei selseden yni Rumeli'de mhim vilayetten biri olan Yanya, Yunan igaline boyun emiti. Ege Denizi Operasyonlar Buharl gemimiz Florida,Kuadasmdaki donanma komutanl Sisam Adasna oradaki askeri Personele almak zere yola karld. Bu operasyon neticesinde birliklerimizin tamam Ege'yi boaltarak meydan Yunana braklmt. Bu srada da, ellibe adet Yunan ticaret gemisi Marmara denizinde bir nevi tutsak idi ki, iyiniyeti sergilemek iin bunlarn serbest braklmas gerekletirildi. Gnlerde donanmamz savaa katlabilmek iin lzm gelen tehizat, cephane ve kmrden mahrum bulunuyordu. te yandan da kuvvei mneviye k-memi midvar olarak kendini hissettirmekteydi. Boalttmz Ege havzasndaki bir ok yer Yunanllarn ellerine geiyordu. mroz ve Bozcaada da Yunanllarn eline gemiti. Halbuki Balkan savann bidayetinde Ege denizinin avrupa kylarnda Selanik ile Preveze'de Osmanl donanma sleri bulunuyordu. Bununla birlikte Karada snr olan kodra denizinde de bir deniz mfremiz bulunmaktayd. Selnik'deki donanma garnizonu kumandanl ayn zamanda Feth-i Blend'inde komutan olan Binba Aziz Mahmud Beydi!. Bu geminin toplar sklm Selanik kalesine takviye olarak yerletirdiler. Fethi Blend adl gemi ise, bir barnak olarak kullanlma durumuna getirilmiti. Bu kumandann emrinde Srat, Tes- hi-lat, Katerin ve Selanik isimli rmorkrlerde bulunmaktayd. Selanik ise, mayn demeci donatlmt. Btn bu rmorkrler ise 37mm.lik apl toplarla toplarla silahlandrmt. Takvim yapraklar 31/Ekim/1912 trihini gsterirken 2 nomerolu Yunan torbidobctu, '-eftehois'den Selnik'e t ket etmitir. Gecenin on'unda Vardar le Karaburun jktrleri ve mayn tarlalarn syrarak geer. Gecenin onbirbuuunda Fethi Blende tane torpido atlr. Biri uzaktan geerek kmr skelesine isabet eder ve hayli zarar verir. Dier ki torpi! ise pruva direi ile baca arasna isabet kaydedince gemi alabora olur ve batar. Bu gark oluta yedi

kii e-hid olur. 2 nomerolu Yunan gemisi kamaya muvaffak olur. Ayn gn ve trihde Yunan'a snr olan Preveze'dek donanma ss dmann pek gl olmas hasebiyle teslimden baka re bulamamt. Antalya adl torpidobotumuz ve yanm bulunan Tokad ile 9 ve 10 numaral motorlu gambotlar teslim olunmadan nce, garnizon komutann binba Hsameddin'in emriyle bat-rlrsa da, Yunanllar iki torpidobotun batmmasm engelledi. kodra'da bulunan kuvvetlerimiz buharl olan Gre, eski bir boaz feribotu olan, gl buharls kodra ve Kiyonc-ya,1912'de aldmz motorbot olan Filiyo ve Kisnya, Mesudiye ve Asar Tevfik'in buharl fiiikalaryla ok sayda yelken-ii tekne ve satmz vardr. adet buharl gemi ve iki adet buharl ikampavya'dan ibaret kk bir filomuz vardr. 9/Kasm/1912'ye baktmzda iki adet Yunan gemisi krfeze girerek oradaki komplekslerimize ate aarlar. Bu arada baskna tedbir olarak, Srat, Selanik ve Tekilt adl gemilerimizi silahlardan tecrit ederek, Fransa siciline tebdil edilmi gryoruz ve bylece Fransa gemisine yaplm bu tecavz tabiatyla Fransz donanma komutanlnca iddetli bir ekilde Yunanllar nezdinde protesto olunur. Ayn gn ve trihde Ayvalk'dan Midilli Adasna gitmekte olan Trabzon adl ahap bir yk gemimiz Yunan, torpidobotlar tarafndan batrir. Kaptan ve makinist hayatlarn kaybederler. gn sonra da yine Yunanllar Selnik'de bulunan Kzl Ha emrindeki hastane gemisi olarak vazife alm bulunan Fuad adl yat tanmay red eden Yunanllar bu gemiyi zorla ele geirdiler. 27/Kasm/1912'de Selanik, Srat ve Tekilat isimli Franszlara tescillenen gemilerimiz bu lke bayra altnda limandan kt. Yunanllar Limni aklarnda gemileri durdurmaya teebbs ettilerse de, buna muvaffak olamadan gemilerimiz anakkale Boazna ulamay baardlar. Burada geminin de bayraklar Osmanl bayrana tahvil olundu. Anadolu donanma ss zmir, Yunan genel kurmay iin fazla ilgi eken bir yer deildi. Gemilerini dima izmir krfezinden uzak tuttular. Savasz bir dnem yaand. Zten bizim gemilerden Muin-i Zafer hareketsiz, kazanlar hasarl olan Yunus destroyeri, zzeddin yat, Timsah, buharl Aripel ve kiralk 8'nome-ral Golden Horn feribotunun savaa cak hlide yoktu. Karadeniz operasyonlar vakalarna baktmzda, Afrika ktasn bize kstlayan talya ile savamz donanmamzn karasularmzda bulundurulmas neticesini getirmiti. Beri yan-dan da Balkan lkeleri ile atma olaca intizar hasebiyle donanma ile nazrlk arasnda gidip gelen yazmalarn ard arkas kesilmemi ancak arzal gemilerin tamir iine de itap olunamamt. 1912 yaz mevsiminde baz gemilerimiz bilhassa Barbaros Hayreddin, Turgut Reis sava gemilerimiz, yine Hamidabad ve Demirhisar muhripleri yabanc donanmalarnn evsafnda olmamasna ramen hizmete hazr olduu m talaa ediliyordu. Sava gemilerimizde bir ok eksiklikler vard. Pompa borular rm, telefonlar i grmyordu. Su geirmez kapo-talar kapanmyordu. 2/Ekim/1912'de Nevehir adl gemimizi Trabzon'da hazr ederken, Zuhaf adl olan da stanbul boaz dnda volta vuruyordu. smini zikredeceimiz, u

gemiler demirli olarak beklemekteydiler: Turgut Reis, Barbaros Hayreddin, Hamidiye, Mecidiye ile Schichau ve Samsun snf destroyerlerden mteekkil filo, yine Mesudiye, Hamidabad, Ktahya gemilerimizde Tarabya nlerinde demirde idiler. 17/Ekim/1912'de Donanma kumandan Miralay Thir Bey; Barbaros Hayreddin, Turgut Reis, Muavenet-i Milliye ve Ta-oz gemileriyle ne Ada'ya git- mek zere denize aldlar. 29/Ekim/1912'de Mecidiye ve Yarhisar, 2472 grostonluk 1872 yapm nakliye gemisi olan Marmara'nn, Trabon'dan son kalan osmanl birliklerini getirdii Midye aklarnda demirlemi gryoruz. 30/Ekim/1912'de Mecidiye ve Yarhisar gemilerimiz Varna'ya yola kar. Barbaros Hayreddin ve Numne-i Hamiyet gemileri onlardan boalan blgeyi muhafazaya koarlar. l/Kasm/1912'de 4084 gros tonluk, 1872 yapm nakliye Bezm-i lem, 2500 asker ile 5062 gros tonluk 1890 yapm Akdeniz adl gemimiz iinde ikibin piyade askeri ve ve drtyz adet yk hayvan ile Varna'ya gelir. Ne varki, Bulgarlar, Midye'yi 2/Kasm/1912'de igal etmi ve 1901 yapm 4458 gros tonluk Reid Paa be taburu indirir. Barbaros Hayreddin ve humune-i Hamiyet Midye civarndaki karambolda kendi askerlerimizi vurnnayalm diye savaa itirak etmez. Bu arada 3/Kasm ile ayn 10.gn arasnda geen zaman diliminde birbiri peinde vrd eden Osmanl sava gemileri Bulgar birliklerini topa tutmak iin Midye'de is-bat- vcud ederler. Pek eski gemilerimizden olan clliye ve Necm-i evket korvetleri gayretlerini arttrp, bu hizmete sokulurlar. 19/Kasm/1912'de Berk-i Satvet, Hamidiye, Berkefan, Yarhisar, ve Mecidiye Varna aklarnda rasat vazifesi yapmak zere sular katetmeye baladlar. Bu vazifenin ifas esnasnda drt adet Bulgar torpidobotu bizim Hamidiye ve Berkefan'a saldrdlar. Halbuki bu gemilerimiz, blgede dolamakta bulunan Fransz ve Ruslara ait gemileri takiple vazifeliydiler. Hamidiye bu saldrda ald isabetle su kesiminin bir metre altnda vcuda gelen delik yznden 12 metre uzunluunda bir yrtkla karlar sancak tarafnda yatmaya sebeb olan sularn tahliyesi ve delik ve yrtn kapanmasna stn bir gayretle alan bahriyelilerin gece yarsna kadar sren onarm ve su tahliye ilemi sonunda Hamidiye'yi at menzili dna kartp, dengesinde yzdrmee muvaffak olmalar denizcilerimizin talihi ile gayretlerinin semeresi olduu dost ve dmann takdirine mazhar olmutur. te taraftan Berkefan ile Yarhisar Bulgar gemilerinin avlanmasn salarlar. Hamidiye gemisi ise, Hali'de tamir grmek zre, stanbul istikametine yola koyulur. 7/ubat ile ertesi gn olan 8/ubat/1913'de Podima zerine bir ihra harekt planlayan genel kurmayn, evvel Asar- Tevfik adl gemimizi harekete geirdiini gryoruz. Basra ve Taoz adl destroyerlerimiz hizmete hazrken, stanbul'a silah ve cephane ykl olarak seyirde olan Kzlrmak ve ona re fakat eden Bezm-i lem'Ie birlikte bu ihra harektna itirak etmek zere rotalarn Podima zerine evirirler. Fakat bombardman iin Podima'da ses vermek isteyen Asar- Tevfik, haritada gsterilmeyen bir kumsalda karaya oturur. Makinelerini kullanarak halasa almas daha fazla kuma oturmasna sebeb

olur. O dnemde haberlemede kullanlabilecek radyo sistemi olmadndan bir ka kiiyi karaya karp, stanbul ile temas kurmayla vazifelendirirler. Neticede haberleme temin edilir blgeye gelen Yunanllardan ganimet olarak aldmz Nikolas kuma oturmu ge-mimizdeki silah ve cephaneyi alr, Giresun, kmr ve yorgun mrettebat alr stanbul'a doru yola karlar. Kumsalda bo gvdesi ile kalan Asar- Tevfik, Bulgar topularnn hedefi olarak terk edilmi olur. 1913'n Nisan ve Mays aylarnda tek ticaret gemimiz Kzlrmak, Berkefan ile Taz'un refakatinde Romanya zerine ticar seferlerine devam eder. anakkale Boaz Operasyonlar ttihad Terakki gizli cemiyetinin yava yava kendini le-galize etmesi hasebiyle ve bu harektn dahilinde askeri kanadn da dhil olduu bilinmekte bunlarn muhalifleri olan subaylarda bulunmakia birlikte neticeye messir olabilecek say zabitler arasnda ttihatlar tarafndayd. Bu eilimden bahriye zabitlerinin de bulunduunu elbet kabul gerekir. ttihatlar sava cihetini gtmekteydiler. Bu bakmdan Tahir Bey, sava taraftan Ramiz Muman Bey'in yerine bakomutan olarak atand. eitli operasyon plnlar yapld .Yunanllarn Averof adl gemisi menzil dnda olduu her an, Yunan gemilerine baskn karar altna alnd. Ne varki gemilerin donanmndaki yetersizlik ve tamir glkleri planlarn kt zerinde kalmasna badi oldu. Mesel; anakkale aklarnda devriye grevi yapmakda bulunan Basra ve Taoz gemilerimize ve oradaki sularda demirde bekleme grevinde olan Yadigr- Millet ile Muavenet-i Milliye'ye Yunan gemilerine av olma vazifesi verilmiti. Yzba Rauf (Orbay) kumandasndaki bu operasyonlar gzel bir plnlama olmakla beraber teknik imknlarla att i- in iptalden baka re kalmad. 14/Aralk/1912'de Averof gemisinin mroz nlerinde ka-ra'ya oturduu haberi alnd. Bu tabiiki iyi bir haberdi ve bunun zerine Sultanhisar Bozcaada'ya harekete geirildi. Basra gemimizin Kumkale ve anakkale boaznn Anadolu kylarn devriye grevi ile emniyet iinde seyri kararlatrld. Bu devriye esnasnda bahse konu gemimiz, Supendom ile Lonchi adl gemilerinin ate salvosuna dt. anakkale nlerine snmaa doruldu. Mecidiye gemimiz bu takibi grdnde rotasn takipi Yunan gemilerinin zerine dorulttu. Supendom ile Lonchi'ye iki Yunan gemisi daha itirak etmiti bunlar Tilla ve Nafkratosa olup, buna ramen Mecidiye bunlara ate amaktan itinap etmedi. Btn bunlar olup biterken Yunanllarn, Doksa,Nagena ve Venos adl gemileri de bu deniz atmasna itirak ettiler. Durumu uzaktan mahede eden Numne-i Hamiyet adl gemimiz telsizle vaziyeti Nara-burnu'na rapor etti. nk; ecaat gemisi olan Mecidiye'nin telsizi almamaktayd. Velhasl anakkale operasyonlar esnasnda eitli deniz msademeleri vukubuldu. Averof, mroz'da oturmu olduu yerden halas olunca yine korkulu ryamz oldu. Nitekim bir ok gemimizin anakka le'ye snma yolunu

semesine se-beb oldu. 19/Aralk/I912'de Nilfer adl gemimiz, stanbul'dan, anakkale Maydos'a st rtbelerde zabitler ile Bahriye Nzn Ferik Hurid Paa'y getirmi burada, pek mhim bir istiare yapld. Dman eline geen baz adalar istirdat etmek iin beraberlik inde harekt tavsiye ederler. Donanma byle bir harekta lojistik destek veremeyeceini ifade ederken, dman tedirgin edecek her harekta taraftar olduunu beyan eder. Bu arada da bahse konu toplant da, donanmann yeniden tanzimi kararlatrld. Mecidiye, Berk-i Satvet 1, donanma kolunu tekil ederek, anakkale'den mroz(Gkeada)a hareket etti. 2. Donanma kolu ise boazlan muhafaza durumunu stlendi ve enerjik komutan Yzba Hseyin Rauf (Orbay) Bey, dmann anakkale zerine saldrlarna kar, dmanlara mukavemet greviyle tyini yapld. ki kol hline getiriien donanmann bu tanzimini Rauf Bey, Anadolu kylarna menfi tesir veren Yunan destroyerlerini sktrmaya bakacakt. 22/Aralk/1912'de Yunan denizalts (Tahteibahr) Mecidiye gemimize bir torpil atar ancak torpilin gemimizi skalad grlrki bu dnya trihinde ilk defa yaplan denizalt torpili saldrdr. mroz (Gkeada) Bombardman 10/Ocak/1913'de Albay Ramiz Bey, bakomutan sfatyla mroz adasnda slenen dman gemilerinin burdan ayrlmalarn temin babnda, ada'nn gemilerimizin hepsinin itirak edecei bir bombardman taarruzu yapmalarn emretti. Pln yleydi: Nmne-i Hayat adl gemimizin haricinde btn gemiler denize alacaklar, sava gemileri mroz'a saldracak ve Asar-i Tevfik, ntibah ve drt torbido-bot anakkale boaz aklarndaki sularda devriye vazifesi yapacaklard. Hastane gemisi Reid Paa anakkalede kalacak Tir-i Mjgn (Sultan 2.Abdlhamid'in validesinin ad) gemimizse, Kum-kale yaknlarnda saf tutacakt. Sancak gemimiz Barbaros Hayreddin liderliinde Turgut Reis, Mesudiye ve Asar-i Tevfik; Hellas burnunu atnda nlerinde Mecidiye ve Hamidi-ye'nin gittiini grdler. Ana filo 12,5 mil sratle ndeki gemileri takip etmekteydi. Krovozrler saat 8.33'de iki dman destroye ri grrler takibe balarlarsa da mesafe ikibin metreye dtnde Yunan gemileri dnp kaarlar. Gemilerimiz bunun zerine hzlarn kesip ana filonun gelmesine intizar eder. Bu arada da Tir-i Mjgn gemimiz, Asar- Tevfik Hen blgesinde bir dman gemisi olduu haberini alr. Ramiz Bey, derhal filoya geri dnmesini emreder. Krovzrler olsun, eskort destroyerleri toplanr ve anakkale'ye doru rota dzeltilir. Kefalo burnuna doru paralel bir rota da giden filomuz, Asar- Tevfik'den dou istikametinden tane dman gemisinin gelmekte olduu haberini alr. Gemilerimiz bu gemileri grnce ate aarlar, onlarda firar yoluna derler. Bu denizdeki operasyonlar Nisan/1913'n sonlarna kadar devam etti.

Marmara Deniz Operasyonlar 7/Kasm/l912'de Tekirda, Bulgar igaline mruz kald. Asar- Tevfik adl gemimiz kumsal bombaladysa da, dmana bir zarar veremedi. Turgut Reis ve Basra gemilerimizde gelip bir ka gn bombardman yapp geri ekildiler. Cephane sknts kendini gstermeye baladndan bombardman mddeti kstl tutuluyor bylece istenen netice elde edilemiyordu. Bu da lkenin kendi sava ihtiyalarn kendisinin bol bol karlamasnn gerektiini ortaya koyan husus olmaldr herhalde. thal silahla yaplacak bir savan akbeti her zaman bir mehuliyet arzeder. imdi Hamidiye kruvzrn-den bahsederek donanma ile ilgili blm de tamamlayalm. Osmanl Donanmasnn belkide dnyaca bilinen giriimlerinden biri Hamidiye Krvzr ve eski babakanlarmzdan bu kravzrn kumandan Yzba Hseyin Rauf (Or-bay'1881 -1964) Bey'in gerekletirdii pepee admdan oluan nl vur-ka harektdr. Hseyin Rauf Bey, ttihat ve Terakki harektna gen bir deniz yzbas olarak katld. 1908'den, 191 l'e kadar komuta ettii Peyk-i evket'in kaptan iken, Sultan Abdlha-mid'in tahtdan ekilme krizinde faal bir rol ald. talya savann patlak vermesiyle Peyk-i evket, Svey'de enterne edilince Hseyin Rauf Bey, Hamidiye'nin komutanln almak zere stanbul'a dnmek mecburiyetinde kald. Kendisini hep siyasete karm bir subay olarak grdklerinden Balkan savalar nihayetlendiinde Bahriye Nazrlna getirilmesi pek tabii idi. Bir ok siyasi grevleri subay olarak yklendi. Hele 30/Ekim/1918'de Mondros'ta imzalad mtarekede ba murahhas olmas zerine takl kalan bir trihi olaydr. Yunanllarn Averof zrhlsnn varl Osmanl donanmas iin mhim bir dert olmutu. O varken bizim gemilere Yunanllarn ancak kk gemilerini batrmak ans kalyordu. Rauf Bey Hamidiye ile bu ii istenilen duruma getirmek iin denize alyordu. 15/Ocak/1913'de ngilizlerin ticaret gemilerinden olan Alexsandra'y korumakta olan Makedonya gemisini gzne kestiren Rauf Bey, bu gemiyi batrmaya muvaffak olur. Artk hedefi Averof zrhls olmutur. Kaptan Londoriotis. Rauf Bey'in eline dmemek iin kendini tuzaklardan korumakdan baka bir ey yapamaz hle gelir. 16/Ocak/1913'de Girit zerine rota kran Rauf Bey, 18/Ocak'da Beyrut nlerinde demir atar. Burdan ald kumanya ve kmrle birlikte Msr zerine rota evirir. Ertesi gn Port-Said'e gelir. Msr laf itibaryla bizde ise de, ngilizlerin menfi tesiri burada kendini gsterir ve 150 ton kmr alabilir ve ancak kk kazanlarnn tamirini yaptrabilir. 21/Ocak/1913'de tarafsz sularda bir mddet kalan Hamidiye gemimiz Port-Said'den ayrlarak, Svey Kanalndan geer ve Kizldeniz'e alr. Burada bulunan btn Osmanl limanlarna urar ve kendilerine ulaacak emirleri beklemekte ve bu arada da yakt olarak kullanacaklar kmrleri de alrlard. 21/Ocak/1913'de Port-Said'den balayan ve

7/Ey-li/1913'e kadar sren seferin 7 ay, 17 gn srdn ve Dolmabahe nlerinde demirlediinde nice deniz basknlarn gerekletirmitir. 1.Dnya Sava Ve Donanmamz Eer biri kalkp, 1.cihan harbine giriimizin sebebi donanmadr dese bunu yalanlayacak gcmzn olmad grlr. nk bir plnm yoksa hasbel kadermi henz kesinlik kazanmam ve bundan sonra da, kesinlemesi pek kabil olmayan Goben ve Breslav adl gemilerin anakkale Boazna iltica etmeleri ve daha sonra da Almanlardan satn alnd muamelesi yaplarak bayramzn ekildii bu iki geminin, mrettebat ve svarisinin sadece Osmanl niformas giyerek ayn gemilerde vazife grmelerine bakarsak bu iltica ve satn alnmann pek tesadfe bal olmadn gz nne alma hususunda hayli gl iddialar mevcuddur. Devlet memurlarnn maan vermekten aciz hle gelmi bulunan Osmanl mliyesinin, gemi alacak bir durumu olmad pek aktr. Nitekim, Osmanl donanmasnn Karadeniz'de yapt bir tatbikat esnasnda Rus limanlarn bu iki geminin bombardman etmesi sava sebebi saylmt. Osmanl bakumandan vekili Enver Paa'nin katksz bir Aiman hayranl, bu lke kurmaylarnn grlerine meclup olmasna da yol amt. 1/Austos'u 2/Austos'a ba- layan gece Sadrazam Said Halim Paa'nn Yeilky'deki ikametghnda Rusya; Almanya,Avusturya ve Macaristan'a bir saldr yaparsa Osmanl devletide bu devletler yannda Ruslara kar savaa girecekti. Akabinde de, Almanya gerek gemilerimizin tamiri, gerekse Boaz tahkimatndaki toplarn gzden geirilmesi dahil bir teknisyenler gurubu gnderdi. Bunlarn mhendis ve teknisyen ile uzman says altyz kiiyi bulmakta kumandanlar da Amiral Von Cisedom idi. Bunlar ilk i OSMANLI TARH olarak, Barbaros Hayreddin, Mecidiye ve Peyk-i evket bir de Mesudiye zrhlmz stanbul'a gelmi olduklarndan derhal incelemeye alnd ve eksikleri tesbit olunup giderildi birde gzelce gemiler boyand. Cephane, kmr ve erzak ile yklenerek seyire hazr hle getirildi. Fakat; savan daha ilk dneminde yakt yni mazot ihtiyac iin Rusya ve Romanya'ya muhta haldeydik. Kmr istihsalimizde ihtiyacmz karla-makda zorluk ekmekteydi. Bylece de donanmamz fevkalde bir durumda olmayp da, byk gayretlere bal olarak deniz hareketlerini yerine getirmee almaktayd.

BLG BANKASI Bilgi Bankas 1:

Cengiz Temuin Dnyann en byk cihangirlerinden ve en zalim kan dkclerinden olup, Moollarn kabilesine mensuptur. Asl ismi Temujn'dir. k slm alemi iin byk bir felaket olan bu muzr ahs, 549 Hicri/1155 Miladi senesinde Moolistan'da dodu. lk nce kk bir kabilenin reisiyken dier kabilelerin bazsyla anlaarak, dierlerine kar harp ederek, in'deki dankln yardmyla, daha bir takm yerleri eline geirip hkmetinin tesir ve topraklarn geniletti. H.599/M.1203 tarihinde btn Moolistan ve Tataristan hanlar tarafndan "Hakan" unvan verilerek tannd. Karakurum'da tahta kmtr. Bylece btn Moolistan'n tand ve kabul ettii Hakan olarak bu kyl kavimlerden kalabalk bir asker topluluu, daha dorusu, yamaclar birlii kurarak, cihangirlie balamtr. nce bugn Dou Trkistan ismiyle bilinen Hat'ay, sonra in'in kuzey taraflarn ve Pekin ehrini daha sonra da, Korya memleketini zapt etmitir. Bylece kuvvet ve salaml bir kat daha artrdktan sonra H.616/M.1220 senesinde Muhammed Harzemah'a harb ilan ederek Maverannehr. Harzem, Horasan, Kardahar ve Melitan taraflarn yakp ykarak halk katledip, Buhara, Semerkand, Belh, Herat gibi byk kltr merkezi olan ehirleri yer ile yeksan ettii gibi, slam medeniyetinin eserlerinden olan, nice mkemmel yerleri bir daha gzelietiremeyecek hale getirdi. Kuzeybatya doru fetihlere karak, Kpak ve Kafkas beldelerini, Rusya'nn gney ksmn zapt ve askerinin bir ksm ile Rm; yani Anadolu'ya daiarak lkesini in denizinden, Karadeniz'e kadar geniletti. Hicri 621/M.1224 senesinde Karakurum'a ricat edip, H.624/M.1227 tarihinde lmtr. En lezzet ald ey gnahsz kimselerin, ocuk ve kadnlarn kann dkmekti. Askerleri srf elence olsun diye insan kan dkerlerdi. (emseddn Sami) Bilgi Bankas 2: Selukler Asl, safi ve halis Trk olarak tarih sahasnda karmza Selukler kar. Ad geen kavim, Trkistan ikliminde airetken ilk tannan reisi Bekak adl bir adamd. O zaman Bekak ve aireti yldza ve atee taparlard. Seluk, olunun addr. Asya kavimleri arasnda meydana gelen bir sava zerine, Seluk Bey'in rahat bozularak ikibin aile ile beraber ran taraflarna hicret ve H.349/M.951 senesinde slm' kabul eylemitir. Bu zat yz sene kadar yaam ve Arslan, Mikail, Musa isimli olu vard. Bu oul uzun bir zaman iinde ran taraflarn. Buhara civarn feth eylemilerdir. Fakat asl Selukiye Devletini kuran Mikail olu Turul Bey'dir. Turul Bey, Kirman ve ran'dan baka Kafkasya ve Anadolu'nun bir ksmn da zapt etmi. Trabzon taraflarnda Dou Roma (Bizans) imparatorluunun byk bir ordusunu tepelemitir. Vefat ettikten sonra, kurduu o koca devlet bir takm paralanmalara maruz kalmtr. Mehur olanlar ran, Rum ve Kirman Selukleridir. Erturul Gazi'ye Domani ve Ermani yaylaklaryla Sd Klan veren Alaeddin Keykubat Rum Devlet-i Selukyesinin onbeinci

hkmdar olan kiidir. Rm Seluklerinin baehri Konya ehriydi. Kl arslan isimli hkmdar Anadolu'nun byk bir ksmn zapt etmi ve Sultan Rum lakab ona verilmiti. slm ahalisini Kudus- erifdan karmak bahanesi ile Avrupa Hristiyanlarnn tekil ettikleri Ehli salip ordularn perian etmitir. Olu Mesud ile onun olu 2.Kl Arslan dahi ehli salip iie bir hayli uramtr. te bu devleti zedeleyen mcadeleden biri de bu ynyle civardaki Rum Tekfurlarla, Selukiye hesabna sava ederdi. Hatta Eskiehir'i ald. Erturul Gazi, H.680/M.1282 senesinde olarak, doksan yan am olarak, Sd'de vefat etmitir. Osman, Gndz ve Saruyat adlarndaki evld geriye kalmtr. Akakoca. TurgutAlp, Saltuk Alp, Samsa avu, Abdurrahman Gazi. Karamrsel isimli serdengemi kymetli kumandanlar vard. Rmi Selukiyelerinden gelen onbe hkmdar: Sleyman bin Kutalm Davud Kl Arsian Mesud ah Kl Arslan zzeddin Kl Arslan- (sni) 2. Gyaseddin Keyhsrev Rkneddin Sleyman-i (sni) 2. zzeddin Kl Arslan (slis) 3. zzeddin Keykavus Aiaaddin Keykubat Gyaseddin Keyhsrev (sni) 2. Rkneddin Slemani (slis) 3. Gyaseddin Keyhsrev (slis) 3. Gyaseddin Mesud (sni) 2. Aiaaddin Keykubad (sni) 2. Bilgi Bankas 3: Tu-Alem-Hill Tu-eski zamanlardan beri ark memleketlerinde yni dou lkelerinde, Trkistan da Trk devletleriyle, Hind ve in hkmetlerinde byk bir sancak zerine, boyal at kuyruu kllarndan dank saa benzeyen bir alamet, sembol konularak, askerin nnde gtrlr. Buna Halis denirdi. Daha sonralar bunun ekli deitirilip, bir srn ucuna taklp, dank bir ekilde aaya sarkan ve krmzya boyanan at kllarnn stne beyaz ve siyah kllarn rlmesinden meydana gelen bir ka bkm sa brakldktan sonra bunun st tarafnda yaldzm top eklinde bir yuvarlaa konmutur. Bu halislere daha sonra tu ad verilmitir. Sultan Seluk-i Alaaddin-i sn tarafndan, Osman Oazi'ye gnderilen tu da bunun bir berzeriydi. Bu tular daha sonra devletimizde byk rtbeler alm kimselere alamet-i farika olmak zere verilmitir. Mirlivalara veya sancak beylerine bir, mirmiranlara ve beylerbeylerine iki, vezirlere , sadrazama be tane verilir ve sava zamanlarnda padiahn huzurunda yedi tu bulunurdu. Sancak; Sultan Alaaddin-i sni tarafndan gnderilen sancak beyazd. lk zamanlarmzda padiahlarn nlerinde beyaz bayrak ekili olurdu. Sonra yeil, yeil bir zemin zerinde beyaz klabdan ile ilenmi hilalli veyahut krmz bir zemin ortasnda ve yeile boyanm bir ekil beyazsn iinde sar srma ile birbirisinin gerisinde yine hill bulunan iki eit sancak kullanlmtr. 1. Murad'n sanca yeile, Mehmed elebi'nin ise krmzya evirdii rivayeti vardr. Hill-Bir rivayete gre Seluklu devleti bayraklarnn srklar ucunda hill

eklinde bir lem bulunurdu. Hatta Seluklu Sultan'nn gnderdii sancakta da st tarafnda bir hill eklinde para varm. Bu sancak Osmanllarca istikll alameti olarak kabul olunduundan kendilerine mal etmilerdir. imdiki bayrakarmzdaki hilalin ortasndaki yldza gelince eski deildir. Sultan Abdlmecid zamannda, Tanzimat- Hayriye'den sonra kabul edilmitir. Osman Gazi nceleri hilaii kendi otann zerine ektirtmit. Bilgi Bankas 4: Osman Gzi'nin zdivac Adana ahalisinden ilim ve zhd ile mehur olan eyh Edebali isimli bir zat- erif bulunuyordu ki, o sralarda Eskiehir yaknlarnda itburnu kynde oturmaktayd. Osman Gazi bu eyh efendinin sohbetinden ok byk lezzet alm olduundan kendilerini sk sk ziyarette bulunurdu. eyh hazretlerinin Mal Hatun isimli bir kz vard. Bu hususta "Mufassal" ad ile nam salm tarih diyorki: "Osman Gazi, bir ka kere grm olduundan sevdi, peygamberin kavli zere zevcelie istedi. Hz. Edebali; Erturul-zde Osman Bey gibi bir emirolu emiri, kendisi gibi bir derviin dengi olamayacan gz nne alarak red etti. Hz. Osman Gazi bu vaziyete ok zlp, derdini Eskiehir Bey'ine at. Ancak bey, bu itiraftan ok memnun olarak Mal Hatun'a ak olmasn m? Hatta o da, Edebali'yi ziyaret edip kz istedi. Ne var ki o da, red cevab ile karlat. eyh efendi, red cevab verdikten sonra tburnu denen yerden ayrlmay, Bey'in ahlakna gvenemediinden dolay fiiliyata koydu. Erturul Gazinin emirlii yaknlarna nakl-i mekn eyledi. Hakikaten Eskiehir Bey'i hmndan irretliinden korkulacak kt yaradll bir kimseydi. Alm olduu red cevabn hazmedemedii gibi eyhin, Erturul Gazinin memleketine g etmesini kzn, Osman Gaziye verme eilimi eklinde tefsir edip, intikam alma sevdasna dt. Bir gn Osman Gz, dostlaryla nn hakiminin evinde misafir idi. Kardei Gndz Alp, yannda bulunuyordu. Eskiehir Beyi, nn hakimini azarlayarak sktrp frat-tan stifade iin civardaki Rum tekfurlarndan Harmankaya hakimi Kse Mihal ve bir miktar askerle silahlanm olarak eve gelmi Osman Gaziyi kendisine teslim etmesini isteyip, tazyik edip duruyordu. Hane sahibi ise, lrmde Osman Bey'i vermem rakibine teslim etmem, dedi. Osman Gz dardaki grltnn sebebini anlaynca, hemen klnan ekerek frlad. Heriflerle yle bir arp arpt ki, hepsini kard. aresiz kalan Kse Mihal kaamad. Osman Gazinin eline dt. Fakat bu savata onun gsterdii aslanla hayran oldu. O dakikadan itibaren Osman Gz Hz.lerine byk bir muhabbetle baland. Olay her yanda duyuldu. Fakat Mal Hatun'u ancak Osman Gzi'nin bir ryas alabildi. Rya udur: Osman Gazi; Edebaii'nin evinde imi, Ay, gz ile grlebilecek bir sratle bydke byyerek, eyhin kucandan kp, bedir halini aldktan sonra, Osman Gazinin auuna inmi. Sonra gazinin gbeinden ulu bir aa karak

dal budak salvermi. Yerleri, denizleri kaplam, Kafkas, Toros, Atlas. Hosma dalan hep bu aacn altnda himaye olunduklar gibi Dicle, Frat, Mil ve Tuna nehirleri bile onun sayesi lutfu ile akyormu. Yemyeil ovalar ve tarlalar, byk aalarla kapl ormanlar arasnda akan aylar, uzaktan uzaa ehirler, kasabalar, parlak kubbeler, kaleler, dikili talar ve saireleri zerinde hilaller grnyormu. Bu srada iddetli bir rzgar km, dklen yapraklar etraftaki memleketlerin her yerine gitmi. Sonra kara ve deniz arasnda altn bir halkaya ve iki san yakut ile iki de zmrd arasna konulmu bir elmas paras gibi parlak, Kostantiniye (stanbul)'ye doru gitmi. Ce-nb- Osman, bu yz parmana sokarken uyanm. Osman Gazi, bu ryay, eyhin mridlerinden Dervi Tur-gud'a anlatm. O da eyhe naklederek, mnasib bir sebebie Mal Hatun'a nail olmutur. Esasnda izdiva olay Erturul Gazi zamanndadr. Bu izdivadan ehzade Alaaddin Paa ile 2. Osmanl padiah Orhan Gazi domutur. (A. Rasimden) Bilgi Bankas 5: Bilecik vakas Mihal Bey'in Osman Gaziye gstermi olduu yaknlk, civardaki rum tekfurlarnn hased ve kskanln mucib oldu. Osman Gzi'yi Miha Bey'in sevgisinden ayramayacakiarn grnce hiyanet iin tevike baladlar. Mihal Bey ise, tamamen akisne onlar Osmanllarla iyi geinip, karlkl sadakata davet ediyordu. Bu arada Bilecik tekfuru, Yarhisar Tekfuru'nun kzyla evleneceinden Tekfurlar, mihal Bey'e: -Eer, Osman Bey'i bu dne davet edersen, ziyafet esnasnda hep birden hcum edip, iini bitiririz. Dediler. Mihal Bey'i bu teklifi kabul etmi zannederek onlar rahatlarken durumu, Osman Gazi'ye Mihal Bey gizlice ulatrmt. Bilecik Tekfurundan gelen davet zerine dne gidildi. Htt dn hediyesi olarak bir sr koyunda yollad. Yaylaya kacan syleyerek her zamanki gibi kymetli eyalarn kadnlar vastasyla bir gn evvel kaleye muhafaza iin braktrmak niyetinde olduunu bildirdi. Tekfur ise, sadece Osman Gzi'yi ldrmekle kalmayp malna da konma sevinci iindeydi. Osman Gazi, en kymetli eya olarak yeterli saydaki silah beygirlere ykledi. Krk kadar kahraman kadn kyafetinde verdii talimata uygun hareket etmelrini isteyerek gnderdi. Kendisi de, dnn yaplaca yer olan akrpmar'a (yolda en kuvvetli birliini pusuya brakarak) az bir adam ile gitti. Gece olup dn yerinde zevk ve safaya dalnd srada, Bilecik kalesinde bulunan kadn kyafetindekifer silahlan kardlar. Kaledekileri kesdiier. Bu vaziyeti gizlice Osman Gzi'ye bildirdiler. Osman Gazi grnrde hi renk vermiyordu. Dmanlarn kendi hakknda yapacaklar muameleyi bekliyordu. Tam dmanlarn hcum etme zaman geldiine kani olduklar srada adamlarna iareti akan Osman Gazi korkup kayorlarm gibi bir durum taknd. Dn halk bunlar yaka-lamak iin pelerine dtler. Evvelce hazrlam olduklar pusu yerini kendileri geince geri dndler.

Dman imdi iki ate arasnda kalmt. Pu-sudakiler bir taraftan, planl kaanlar br taraftan bir gze! tepelediler. Hatta dnn damad bile, bu hengmede hayatn kaybetti. Gelin kz Osmanllarn eline geti ve Nifer Hatun adn ald. Bu temiz hanmefendi Osman Gzi'nin olu Orhan Gzi'ye hanm oldu. Orhan Gazi bu srada oniki yanda olmasna ramen byk baarlar sergiledi. ehzade Orhan ile Nilfer Hatun'un evliliinden ehzade Sleyman ile Murad sonradan padiah oian, I. Murad dnya'ya gelmitir. Hazreti Nilfer, Bursa zerinden geen suyun zerine bir kpr yaptrdndan kprye, Nilfer kprs, daha sonralar ise bu suya Nilfer ay ad verilmitir. Bilgi Bankas 6: Osman GazPnin olu Orhan'a Verdii Nasihat Akbet gelir buduj herkese/Bad fena pr civane olsa Azm-i beka eyler-sem ben bu dem/Devlet ve ikbal ile ol muhterem nk senin gibi selef koymuum/Rihiet edersem bu cihandan ne gam Lik vasiyet ederim k kl/Gayr- nigme-i dnya'y feramu kl Dilerim ey sahib-i ikbal ve ch/tmeyesin cabanib-i zaiirne nigh Adi ile bu lemi abad kil/Resm- cihad ile beni ad kl Rah- cihad ire edb ictihad/Melleket-i rum'da kl adi-i vidad Eyle riayet ulemaya temam/Taki byle emr-i eriat nizam Her nerede iidirsen ehi-i ilim/Gster ana rabet ve ikbal hiiirn Asakir ve ma ile gurur eyleme/er'i erif ehlini dr eyleme er'a drr maye-i ah ve bes/er'e muhalif ie itme heves Matlubumuz din-i hda'dir bizim/Mesleimiz rah- hda'dir bizim Yoksa kuru mihnet-i gavga deil ah- cihan olmai dava deil Nusrat din ordu maksad bana/Maksadma kasid yaraur sana Aleme enamm lem ede gr/Memleket emrini temam ede gr ah ki ihsan ile biganedir/Saltanat ismi ana efsanedir Hfz- reayaya al rzu eb/Ta ki kariyn ola sana tf-u rab (Tac t Tevarih) Bilgi Bankas 7: Osman Gzi'nin Hususi Hli Hazreti padiah melek haslet bir kimse olup son derece kanaatkar cmert bir zatt. Gerek kendi malndan gerekse savalar neticesinde eline gecen mallan, serveti infak etmek, datmak en tabii davran idi. Her Allah'n gn ikindi vakti geldiinde Seluklu devletinin kendisine hediye etmi bulunduu mehterhaneyi aldrp, ahaliyi topladktan sonra, sofralar krdurur bizzat kendi yemek esnasnda hizmet ederdi. Tarihilerin nakline gre bir giydii hiiat ikinci defa giymeyip birine hediye edermi. Ancak bu durum zenginlikten olmayp, cmertliin icabatndan ileri geliyormu. Herhalde bu sebebe istinaden vefatndan sonra terekesinden altn ve mcevher adna hi bir ey kmadii gibi elbise olarakta bir ka kat geriye kalm. Yine tarihilerin bize ulatrdklarna gre, kendisinden sr koyun miras kalm olup, Mihallik yaknlarndaki iftliklerde bulunan koyunlar bu sr

koyunun neslinden olarak zamanmza kadar devam temitir. Bunlardan baka ssten mahrum sade bir kl, bir ka at vard. Osmangazi nin kyafeti ise , bana krmz ukudan yaplm horasan denilen bir balk ile zerine perianca diye tabir edilen ekilde sardklar sarktan, uzun ve geni uzun ve geni yenli hilaftand. Birde krmz uka yakal feraceleri varm. Vefatlarndan ncede Gml kmbet denilen manastn trbeye evirterek oraya defnolunmasn vasiyet buyurduklarndan, kendisinin imam olan Dursun Faki ile Orhan Gzi'nin imam olan Osman Yahi, ve dier ileri gelenler, na ykayarak, kefenleyip, Bursa'ya getirdiler. Seluklu Sultanlarnn gnderdii davul ile tebih yakn zamana kadar trbede bulunurken yand ve Kl ile Aksancak'in ise hazi-ne-i hmayunda olduu rivayeti vardr. (Mufassal) (A. Rasim) Bilgi Bankas 8: Yenieri Tekilat Evvelce bin kiiden olmak, sava esnasnda kendilerine gnde bir aka verilmek zere kurulan yaya askerinin, ahali zerinde yapm olduu cevr ve eziyet grld. Halbuki, hkmetin idare edecei alan bym, artk muntazam bir orduya ihtiya vard. Bu vaziyet karsnda da andarli Kara Halil, dzenli ve devaml olarak klada yaayan bir snf- askeriyi kurmay dnd. Osmanl uyruuna giren Rumlarn hukuk ve vazife bakm hasebiyle Mslmanlardan hi farklar olmayacandan askerlik hizmeti bunlarn zerine dahi debileceinin tamimi lazm gelecei gznne alnd. Bu dnce zerine senede bir defa Rumlardan bin tane delikanl askere alma kanunu karld. Bu kanunun adna devirme kanunu denildi. lk devirmelerden olan bin nefer Rum delikanlsndan Yenieri snf kuruldu. Her birine eski Yaya askeri gibi gnde bir dirhem maa denmesi, fakat bunlarn devaml olarak klalarnda oturmalar, gsterecekleri baarlara gre, mesleklerinde ilerlemeleri, ancak evlenmeyerek, sakat veyahut ihtiyar oluncaya kadar asker olarak kalmalar kabul edildi. "Rivayeti gre Orhan Gazi, yenieri snfn kurduktan sonra bunlardan bir ka tanesini yanna alarak, d sralarda Amasya taraflarnda zhd ve takva sahibi mehur Hac Bekta Veli'nin Suluca Karahyk denen blgedeki ikametgahna giderek, btn askerleri iin bu muhterem zattan dua talep eylemiti. eyh Hz.leri de elinin birini bu askerlerden birinin bana koyarak: -Bunlarn ismi Yenieri olsun, Cenab- Hakk' yzlerini ak, bazulann kuvvetli, kintann keskin, oklarn ldrc, kendilerini daima galib buyursun. Diye dua etmitir. Yenieriler, bu aziz ve kymettar kimseyi kendilerinin koruyucusu saymlar ve bu sebeble adn aldklar gibi aalarna "Aay Bektaiyan" demilerdir. Yenieri klahlar yaya askerlerinin klahlar gibiyken, Hz. Bektai Vel elini bana koymu olduu askerin tepesinde cbbesinin kolu arkaya sarkt iin, bu

vaziyte hrmeten ve iaret olmak zere klahlarn arkalarna dikdrtgen eklinde, eski tabirle mstatil olarak bir para kee klah ilave olunmutur. Bilgi Bankas 9: Silahlar Osmanl devletinin kuruluu esnasnda Avrupa'da tfenk, tabanca gibi ateli silahlar yeni icad edilmiti. ark taraflarnda kullanlmas bilinmedii gibi, Batllar da ok nadiren kullanabiliyorlard. Byle olduundan Osmanl devletinin askeri kurulularnn ilk zamanlarnda ve Yenierilerin nceleri, en nemli silahlan ok atmakt. Buna ek olarak da zerlerinde, bak, kl, haner gibi sava aletleri tarlard. Piyadeler ise; bu silahlan kullandklar gibi, mzrak, baita, topuz gibi silahlarla tehiz edilmilerdi. Okuiar ise, iine ok doldurulmu Tirke denilen okluu arkalarnda yay ise ellerinde tarlard. Piyadelerimiz ise, dokuzuncu hicri asrda dahi, sapan kullanmlardr, Svariler kllarn piyadeler gibi boyunlarna takar ve mei ounlukla yan taraflarna asarlard. Mzrak, lobut, grz veya topuzu ellerinde tayp, ciritin birka tanesini bir arada olarak bir torba iine koyup, eerin yan tarafna balarlard. Bunlar yay, ok, kalkan dahi kullanmlardr. (Ktyafet-i Askeriye) Bilgi Bankas 10: dari Tekilat ve Arazi Fetihler oalp, deviet bydke, idar tekilat da uygun ekle getirmek icab ediyordu. Osman Gazi; znik ehrini muhasara edip, Yeniehir'e dnnde eline geirmi bulunduu yerleri birer kaza veya sancak ekin-de ayrarak, setii kymetli arkadalarnn idaresine veriyordu. Hatta Karaca Hsar' Hz. Orhan'a, Eskiehir'i kardei Gndz Alp'e vererek, nn ile Yurthisar'a Aykut Alp'i, negl'de Doan Alp'i tayin etmiti. Daha sonra dorudan doruya sancak ve kazalara ayrld. Sancaklarda birer Mirliva, kazalar da birer kad bulunurdu. Arazi ise; timar ve Has ismi altnda ikiye ayrlrd. Mesela: Beyz ky olan bir sancan iki ky icabna gre ikier, erden doksan timara ayrlarak askerlere verilmi, be, yzden kalan dier kyler, has ad verilerek ehzadelere, vezirlere, beylerbeylerine, mirlivalara ve dier byklere bunlardan hisseler ayrlmt. Geri kalanlarda Hass-t Hmayun ismiyle devlet hazinesine braklmtr. Bu haslar, Umarlar iftlik demek deildi. nk her has ve timarn kapsad arazi unun bunun tarlalar olup, sahipleri bu tarlalar ekip bierler ve yalnz r ile alaym, sataym harcn has veya ti-marsahibine verirlerdi. Timar sahipleri arazileri olan timar dahilinde otururlard. Harp kt hemen silahlanp adamlar ile birlikte hangi mirliva hizmetine bal iseler o kumandann emrine girip savaa giderlerdi. Devletin geliri, cizye-i eriyeden, hristiyan Bey ve tekfurlarndan alnan maktu vergilerle Hass- Hmayun aarndan, gmrk ve tuzla'lar haslatndan ibaret

olup, savalarda alnan ganimetin bete biri (hamsei er'i) bunlara dahildi. Bu hamse-i er'i bu gelirlerin en byk ksm olurdu. Masraf gelirlere gre pek az olurdu. Fazla gelir olduunda cami medrese, kpr, han, hamam yaplrd. Bilgi Bankas 11: Lisan-i Tarihi Numuneler nce Ace bey ve Fazl bey, Kemer ad veren mahalle geldiler. Bir sal hazrlayp, ikisi bindiler. Gelibolu'dan yukar Cemlenik isimli kale civarna ktlar. Balar arasnda bir hristiyan bulup, hemen o gece Sieyman paaya adam getirdiler. Paa adam memnun ettiinden adam, klavuzluk yapmay stlendi. Yetmi seksen kii, bazlarna gre krk kii ve Sleyman paa Rumeli yakasna getiler. Dillerinde u beyitle: "Akdenizi gemiisiz bir iki salla/oldu bizim salmz taht- Sleyman bize Himmet-i Muradnla gayibdan ersa-lellah/Gzlerimizi amz ahsen-i -melillahi. Hatta mevlid yazan Sleyman elebi ki, Sleyman paann hem ada olup hem de merebleri birbirine uyan arasra bir araya gelip sohbet meclislerinde buluan kimselerdi. te bu zatn Rumeliye getiini iitince aadaki beyiti ina etmiti: "Velayet gsterp halka suya seccade salmsn Yakasn rumelinin dest-i takva ile almsn" Evvela dk kalesini aldlar. Halkn tamamn kltan geirdiler. Daha sonra eksemil kalesini fetih edip, iindekileri haraca baladlar. (Knhl Ahbar-Ali) Bilgi Bankas 12: Osmanllarn lk Gemicilii Osman Gazi zamannda, Marmara denizi zerinde ancak bir ka mil uzunluunda sahile sahipken, Mudanya krfezinin karsnda bulunan Kalolimni adasna Kara Ali isimli bir kumandanmz, yanndaki askerlerle kayklara atlayp, bir baskn vermi ve nemli ganimetler elde ederek geri gelmiti. Bu Kara Ali, Aykut Alp isimli kahramann oludur. Osman Gazi devrinde denizcilik vukuatmz olarak yine Mudanya sahiline yakn olan Kiyos adasna bir tek akn yaplmtr. Tarih diyor ki: Bu sefere o zaman deviet-i aliyenin Marmara denizindeki Anadolu sahilini muhafaza etmek iin emri, mehur denizcilerimizden Karamrsel isimli zatn babu olarak yer ald bir ince donanma tarafndan yaplmt. Hatta fetih edildikten sonra mrali yani Emir Ali adn alan, Kalo Limni adasna dahi Kara Ali kumandasnda sevk olunan mfreze, Karamrsel idaresinde bulunan ad geen donanma tarafndan gnderilmi olmas adeta kesindir, binaenaleyh, Osmanllarn ilk Kapdan- deryas Karamrseldi. Karamr-selden sonra ikinci bahriye hizmeti ehzade Sleyman Pa-a'da grlr. nk hazrlad sallar ile Rumeli'ye geip, Gelibolu zerinden Rumeli fethini salamtr.

Bilgi Bankas 13: Karamanoulfar-Ahiler Cumhuriyeti Seluklu devletinin yklmasndan sonra Konya'da kurulan devletin ad Karama-noullar devletiydi. Kurucusu Karaman isimli biri olup, ermeni dnmesi olan Nur Sofu isimli bir eyhdi. Nur Sofu; Amasya'da baba lyas isimli bir eyhin mridiydi. Baba lyas'n ldrlmesinden sonra Konya'ya gelerek mridlerinin saysn da arttrmt. Hatta Seluklu, devletinin, Alaeddin sani isimli padiah Nur Sofuya olan balln gstermek iin kzn Nur Sofunun olu Karaman'a vermiti. Nur Sofu olunun eleceini temin ettikten sonra, Selanik civarna ekilmi ve Rum imparatorluunun idaresinde bulunan bu limann muhafz ile dostane mnasebetler kurarak, sonradan yapt hiyle ile kaleyi de ele geirmitir. Ha! byle olunca kazanlan bu yerin muhafzl sultan Alaeddin-i sani tarafndan Sofu'nun olu Karamana verildi. Karaman az bir zaman sonra Ermenek'i zapt edip, Larende'yi kendi hkmet merkezi yapt. Bu hkmete Karaman hkmeti ad verildi. Seluklu devletinin yklmasnda Karamanolu Mahmud Bey'in ya, henz bulu ana erimiti. Bu yavru; Bedreddin unvanyla Ermenek'te hkmet kurmu vefatndan sonra Yahi ve Sleyman isimli iki olu geriye kalmt. Yahi Bey'in idaresinde hkmet ileri skun iinde gemiti. Ala-eddin hkmete knca Osmanllar ekemiyerek, fitne ve fesat dzenleyerek zerlerine harp amaa koyuldu. htiraslarla dolu Karamanolu'larn ksa terceme-i halleri bundan ibaretti. Karamanolu gaileleri H.871/M. 1466 ylna kadar Osmanl devletini megul etmitir. Sultan Fatih tarafndan o tarihte btn Karaman mlk, Osmanl devleti mlkne ilhak olunmutur. Ahiler: Seluklu devletinin son zamanlarnda meydana kan bir dervi gurubuydu. Aralarnda bir sr vard. Bunlar birbirlerine yardm btn ilerde birinci vazife sayarlard. Zaten Ahi demek kardeim demektir. lerinden bazlar Seluklularn yklmasndan istifade ederek, Ankara ve Sivas taraflarnda baz kk kk hkmetler kurmulardr. Bilgi Bankas 14: Ehl-i Salip Kuds- erifi Mslmanlarn elinden almak ve Mslmanlarn kuvvet ve genileme temin etmelerine engel olabilmek fikir ve maksadyla papalarn himayesinde olarak, Avrupa'daki hkmdarlar ve derebeylerinin emir ve komutas altnda toplanan takm takm Mslmanlarn topraklarna hcum etmi bulunan tutucu Hristiyanlara verilen isimdir, ehl-i salip. Bunlar elbiselerine krmz ha dikerlerdi. Osmanlnn istiklalini ilan etmesinden 209 sene evvel balam olup, sekiz defa sefer yapmlardr. Birinci ehl-i salip, Piyer isimli papazn ve Papa 2. Orhan'n tevikiyle oluarak kara yolu ile stanbul'a gelmiler, buradan Anadolu tarafna

geerek znik'e ve hatta Suriye'ye girerek CJrfa, Antakya, Kuds' zapt etmitir. Seluklu devletinden Kl Arslan, bunlara kar mukabelede bulunmusa da malub olmutu. M. 1099. kinci ehl-i salip yani hal seferlerinin ikincisi, Papa 3. Ojen'in tevikleriyle yine stanbul'dan ve oradan da am'a geerek buray kuatmmlarsa da, malup olup geriye dnmlerdir. M. 1149. nc hal seferi ise Papa 3. Koleman'n kuruculuu altnda toplanmtr. Bu toplanmada Fransa,ngiltere krallaryla, Almanya imparatoru bile vard. Akk'y muhasara etmilerse de, byk zayiata urayarak, Selahaddin- Eyyubi isimli bir islam kumandan, bunlar tam manasyla tarumar eylemitir. M.1192. Drdnc seferleri ise, Papa nnosan'n himayesinde olarak Folk isminde bir mutaasbn tevikiyle toplanmtr. Bu takm stanbul'a geldiinde burasn zapt etmiler ve imparatorluu Rumlardan almlardr. M. 1204. Beinci ehli salip Papa 3.Honerus'un himayesinde olarak meydana getirilmitir. M. 1221 ylnda Msr'da bozulmutur. 6. ise Papa Gregor'un koruyuculuu altnda olarak, Almanya mparatoru 2. Fredrik tarafndan idare olunmu, bu adam Kuds' savasz olarak ele geirmitir. M. 1242. yedinci ve sekizinci hal seferleri Fransa kral Lui tarafndan yaplmtr. Birincisinde yani 7. de Msr'da bulunan Dimyat'i zapt ederek, bilahire yenilmi, askeri veba salgnna yakalanm esir dmlerdi. ok ar bir fidye deyerek kurtulmay baard. kincisinde yani 8.de ise Tunus'a gidip orada ld. M.1270. Ehl-i salip savalar Avrupa ile islam dnyas arasndaki mnasebetleri oaltm ve Avrupallar sanayi ve medeniyet asndan islamlardan ibret almak yolunu am ve o zamandan beri ilerleme istikametinde yol almlardr Bilgi Bankas 15: Tura Rakza cumhuriyetiyle yaplan bir anlama ferman eklinde yazlmt Eliler bunda dorudan doruya padiah tarafndan imza gibi bir alamet bulunmasn istediler. Sultan Murad'n Hz.leride, hemen ellerini mrekkebe batrp, fermann st tarafna bast. te Osmanllarda ilk Tura, Sultan Murad'n penesinin izidir. Deniyor. Mverrihlere gre bizim bildiimiz turalarn orta yerindeki, dikey hat Sultan Murad'n orta parma, yine bizim bildiimiz turalarn sa tarafna uzanan ifte hat baparma ve sol tarafdaki mnhani hatlar veyahud turalarn iinde bulunan "Elmuzaffer daimen "deki mim"in ekilii sere parma tarafym. Fakat turann Osmanllardan hatta isiamdan pek zaman nce var olduu bilinmektedir. Bunun bir nevi arma olduu bile ileri srlmektedir. Turalarda padiahn ad ile pederinin ad ve birde "el-muzaffer daima" terkibi var olup, gazi ise elgazi kelimesi sa taraftaki bolua, yazlr. Bu bolua iek v.s konulduu gibi Padiahmzn turasnda "Mehmed Hami" Hz.lerinin turasnda olduu gibi bazende isim yazlr.

Bilgi Bankas 16: Lisan- Tarih-i Numunelerinden Sultan I.Murad hann zamannda Edirne ve Kosova mehur ve byk savalarnda alnnan neticelerden olarak Osmanl devleti Tuna sahillerine ve Srp hududuna kadar genilemi olup bundan sonra en faydal savalar Rumelinde meydana geleceinden, Edirne ehri Kmelinin baehri seildi. Anadoluda dahi Ankara ve Biga sancaklar savaarak, sparta sanca satn alnarak ve Germiyar topra denen Ktahya sancann bir miktar eyiz yoluyla Osmanl toprana dahil oldu. Tavaifl Mlk, yani paralanm beyliklerin ba olan Karamanoiu hkmeti dahi, Sultan Gazi Murad'n klcna malup olduundan Osmanl saltanatna yani devlet-i muazzama topluluuna girdi. Bilhassa Hdavendigar Gazi'nin Msr'a gnderdii eli vastasyla Msr'da bulunan Abbasi halifesinden gelen hkmet ilerini yrtmek iin gnderilen er'i izinname ve "Sultan- klimi Rm" unvan gelmesiyle padiah Sultan Murad nam ve devletine Devlet-i Osmaniye ve Mentemiyan dergah saltanatlarna Osmanl tabirleri atasz oldu. (Netayic l vuku-at) Bilgi Bankas 17: Sofya'nn Fethi Lala ahin paa Bosna havalisine aknlar yapmsa da, ehrin byk olmas ve nfus kalabal hasebiyle fethetmeyi baaramamt. nce Balaban bey ise, burann mutlak surette ele geirilmesi iin areler dnmekteydi. Bu tedbirler arasnda uzunca Sevindik adl Doanclar snfndan bir nefer, gya kam gibi yaparak Sofya beyi Yano kaban' kendine inandrd, ustal gz nne alnarak stelik kendisini de, Doancba tayin etmiti. Bylece elde edilen itimat zre H.787/M.1385 tarihinde Sefer ay ortalarnda Mart sonlarnda bir gn hava orta karardayken Sofya kumandan, bizim Uzunca Sevindik ile, birlikte ava ktlar. Kumandan bir avn peine derek, doancba ile Tatarpazar-c yoluna doru hayli ilerlemiti. Ancak akam bastrmt. Sofya'ya dn mmkn olmaynca, Osmanl hududuna yakn bir kye varp, Trklerden biraz yem ve kendimiz iin yiyecek alp geleyim diyerek, izin alm. Koca Sevindik, kye varnca, Deli Balaban ile Ahmed Gazi adl iki dilavere rast gelmi. Sofya Kumandannn urada yaknda olduunu sylemi, nasl yakalayacan da anlatm. Sevindik, kumandann yanna dnnce kumandana: -Trkler bizim burada olduumuzu anladlar deyip de kumandan korkarak: -Aman yle ise beni nasl kurtaracaksn? Deyince: -Seni baz elbiselere sarp, orman iine brakrm. Kendimde iki beygirle Sofya'ya gidip, oradan aldm askerlerle gelir seni kurtarrm. Demesiyle kumandan da bu gr onaylam. Do-ancba kumandan sarp, sarmalayp, ormanda saklam. Fakat doruca Osmanl kyne gelmi. Balaban ile Ahmed Gzi'yi al'P. efendisinin yanna gtrm. Orada, Trkler beni de tuttu diye bir

tela sergileyip, Balaban ve Ahmed'in kumandan yakalamasn temin etmi. Sofya ahalisi komutanlarnn 'Trklerin eline getiini renince mukavemete mecalleri kalmayp, teslim olma yolunu seti. (Mufassal) Bilgi Bankas 18: Edebiyat- Tarihiye Numunesi Sultan l.Murad, Osmanl devletinin 3.padiah isede, devlet dzenini tertib etmekte hepsinden nce gelse revadr. evik ve gzel atna ihtimam gstererek Rumeli sahralarn dolap parltlar saan cihad klcyla Avrupa'nn dou blgelerini islam ile aydnlatt. Sultan Murat'n hkmet ettii zamanda meydana gelen savan hepsinde zafer sancaklar ykselmi ve galibiyetle bu savalardan klmtr. Bu savalarn neticesinde slm hudutlar byk balkann tesine kadar varmtr. Vakta ki, Allah'n birlii itikadn, yaymak iin kl ekmi islam mcahidierinin cemiyet beraberliini birbirinden ayrmak dncesiyle ekanimi selase yani unsur eklinde birleen Srp, Bulgar ve Macar milleti teslis kaidesine bal olarak Kosova Sahrasna indi ve kar karya gelindi. Celadet-i te'sirde ei menendi bulunmaz kimselerden olan ehzade Bayezid, imek gibi sallad topuzunu ve grzn dman zerine savura savura aralarna dald ve zaferi bizim tarafa tad. Fakat, slmn kurtulu zaferinden yaral olarak km ve kinini sndrememi bir dman, kulland haneri ile milletin sevgili padiah Murad- Hdavendigar' ehidler zmresine katlan darbeyi vuran el oldu. Devletimizin kurucular, byle vcudlann ortaya koyarak milleti kalkndrrd. Memleketimizin belki-her avu topra bir ehidin kan karlnda bedel olarak elimizde kalmtr. Dman ise bu hiya-netle Osmanllar son derece zmekten baka eline ne geti. Murad ld. Yldrm padiah oldu. (Devr-i stila-Kemal) Bilgi Bankas 19: Kosova Sava Srp ordusunun gc yzbinkii olup Osmanl kuvvetleri ise krkbin civarndayd. Osmanl ordusunun, bugnn anlay iinde Genel Kurmay Bakan mesabesinde bulunan Evranos Bey adl ihtiyar delikanl idaresinde Yldrm Bayezid, Yakub elebi, Veziri Azam Ali Paa, Rumeli Beylerbeyi Timurta Paa, Anadolu Beylerbeyi Sarca Paa, Suba nebey, Evranoszade sa bey, Lala ahin paazade Yahi bey, Kara Mukbil ve Balaban beyler, fjrka kumandanlklarn] zerlerine almlard. Padiah Yenieri askeriyle merkezde, sanda Ali paa, solunda Timurta paa olduu halde, ordunun sa cenah kumandanl Yldrm Bayezid'de, sol cenah ise Yakup elebiye verilmi olup, Yenieri salan arasnda toplar tabya edilmiti. Ancak toplarn o zamanki yapl icab kullanmaktan byk bir istifade umulmadndan ndeki askerin yanna ikibin oku tertip olundu. ehzade Bayezid'in Bursa kadsna gnderdii zafemame-de yazld zere,

Osmanl svarilerinin ellerinde baltalar, klnkler ve dman askeri, bilhassa Macar suvasirinin de balarnda ve arkalarnda zrhlar ve miferler bulunmaktayd. Osmanllar bu zrhlar ve miferleri klnkler ve baltalarla dalp yrtyorlard. Bu sava akama kadar srd dman malup oldu. Ordusunun btn eyas ve arlklar Osmanlnn eline geti. Osmanl ordusunu bozucak olurlarsa, tutacaklar esirleri balamak iin getirdikleri kementlere, iplere, zincirlere kendileri baland. Bilgi Bankas 20: Hdavendigar'n Hususi Hali Rumeli fatihi Sleyman paa merhum, Mevlevi eyhlerinden birinin mridiydi. Bu sebeb-ten bana Mevlevi klah giyerdi. Rumeli'ye geite pek ok ganimet alnd srada paa, bandaki klah karp, taksimat onunla yapt. Klahn altun ile kaplatt. Hudavendigar Gzininde sikkesi byle idi. Murad Gazi sikke kenarndan biraz yukarya hafif bir sark sarar ve krmz zelcifli beyaz rubadan haz ettii iin ekseriya byle giyinirdi. Onun zamannda devletin ilk nizam tanzim olundu. Payitaht kadlarnn sava zamannda orduyla beraber bulunmalar faydal grld. Ancak devletin hududlar geniledike askeri de oalmt. H. 763/M. 1361 senesinde Rumeline geerken Bursa Kads Kara Halil Kazasker ve Sultan Bayezid, clusu akabinde doup henz ya bulu ana ermediinden Lalas ahin beyi Rumeli beylerbeyi tayin edip paalk verdi. andarl Kara Halil'ide H.775/M.1373 de vezir tayin etti. Onunda vefatnda olu Ali paay boalan yere tayin eyledi. Fakat Lala ahin'den sonra Timurta paa Rumeli beylerbeyi nasb olunarak arkasndan baz zevata vezaret verildi. Ali paaya, vezir-i azam, vezir-i evvel unvan verildi. Osmanl devletinin topraklar oaldka, timarlarda oald. Buna paralel olarak tmarl sipahilerde oald. Fakat bunlar; eyalet askeri idi. Merkezde Yenieriler gibi daima vazifede bulunma tarznda askeri dzenlemeye lzum grlm olduundan devirme ocuklarndan "Ebna-i sipahiyan" unvanyla bir blk tekil olunup, umarlarn hizmete elverili evlada verilmesi kanunlatrld. Muhasaralarda kullanabilmek zere bir ksm let ve edavatlar meydana getirilmitir. Bilgi Bankas 21: Kla-Mektebi Osmanllar Hristiyan tebann haklan hususunda nasl davranrlard? Ya hkmetlerini yerinde brakarak yani ipka ederek, vergiye balard. Yahud haraca keserlerdi. Haraca kesilenler, r ve gmrk vergileri verdikten baka, savata alnan esirler, Yenieri yetitirmeye kifayet etmezse Bunlardan devirme alrlard. Sultan Murad zamannda devirmelere "Acemi Olanlar" denilmitir. Bunlar Orhan Gazi zamannda olduu gibi hemen Yenieri ierisine verilmez ayrca talim ve terbiye edilirlerdi. Hatta Edirne'nin

zaptndan sonra, byk byk klalar yaptrlarak, buralara yerletirilmilerdir. Bu klalar o zamanlar iin askeri bir mektep saylrd. nk acemi olanlar oralarda; yedi sene istihdam olunarak, askerlik ilmi renirler ve bu meslein zorluklarna kar eitilirlerdi. Kendilerine bir askere lazm oian maharet, beceri, ahlak retilirdi. Vakti geldiinde ocaklara ktklarndan artk iyi bir asker olmu saylrlard. Yenierilerin, dnyann her tarafna yaylm nleri, namlar, zafer ve nusrata erileri bu mekteblerde verilen eitimlerin neticesinde mkemmel bir asker olarak yetimi olmalarndan dolayyd. Acemi olanlar, Yenieri, Sipahi, Silahdar ve "Blk- Erbaa" tabir olunan lufeciyan yemin ve Yesar (maal sa ve sol) Gureba-i Yemin ve Yesar (garib yiit sa ve sol blkleri), Azablar, (bekr askerler) blklerine kayd olunurlard. lufeciyan demek vazifeleri belli olan asker demektir. O zamann usulnce ikiye aynhp, bir ksm ordunun sa bir ksm ise sol tarafnda bulunurdu. Gureba ise, memleketleri baehre pek uzak olan garibler idi. Garibler; beyler snf olup, sipahi ve silahdarlar ise akn-clk, apulculuk, karakol hizmetlerinde ve dman karsnda piyadelerin muhafazasyla hcum ilerinde kullanlan svarilerdi. Bilgi Bankas 22: Kadlarn Yaklmas Emri Halkn, kadlardan grd cefa ve eziyetmi oalm? Her ne ise. ya ikayet veya byle bir niyet zerine Yldrm Bayezid Han, son derece hiddetlenmi ve hakknda kt zanlar bulunan seksen tane kad'nin bir eve tklarak atee verilmeleri emri kmtr. Vezir-i azam Ali paa ve dier erkan devlet, byle mthi bir karardan korkmular. nfaz nleme hususunu dnmler, kendileri syleyecek olsalar padiahn pheleneceini dndler. En sonunda padiahn nedimlerinden bir Habei-ye, kadlar bu idam cezasndan kurtarrsa, kendisine yirmi-bin ake vermeyi vaad ettiler. Habei maksad elde etmek iin, yol elbisesi giyerek huzura km. Padiah, yolculuun ne tarafa olduunu sormu: -stanbula gideceim. -Orada ne yapacaksn? -Yaklacak kadlarn yerine tayin olunmak zere seksen papaz getireceim. -Biz de kad olacak adam yokmu ki sen stanbuldan papaz getireceksin? -ulemadan bakasna kad'lk verilemezde onun iin... Bunun zerine Sultan Bayezid, ulema kati edildi szne meydan vermemek iin kadlar ateten azat edip, Ali paaya kadln bir nizama balanmasn tanzim edilmesini emreder. Bilgi Bankas 23: Nibolu Sava-Bir Hal Ordusuyla Sava Avrupa tarihlerinde ad geen savan, yazl yledir: Macar kral Sigis-mund, Bayezid Han'a Anadolu

dnnde bir elilik heyeti gnderdi. Bu heyet Osmanl padiahna, hangi hakla Bulga-ristan zabt ve tahrip ettiini, Sigismund'un renmek istediini sordu. Bayezid ise; bir tek harf dahi sylemeden eliik heyetine salonundaki oklarla dier silahlar gsterdi. Fakat ayn zamanda Tuna nehrinin kuzeyinden kendisinin aleyhine byk bir frtnann kopmak zere olduunu anlad. Mhim olan tedariklerini yapp, ayn zamanda stanbul zerindeki muhasaray devam ettirmek istediyse de kuzeyden gelmekte olan tehlikeli taarruza engel olmak iin stanbul muhasarasn kaldrd. Macaristan'dan batdaki lkelere doru atlan yardm feryatlar, bu defa duyuldu. Macaristanm Garan yani Estergon piskoposu Mikola Dokaniza'nn bakanlnda, Fransaya gnderilen bir Macar elilik heyeti, kral 6. arl tarafndan iyi karland. Fransadan Kont d Mareal Busiko, Dolarnar ve dierleri silahlandlar. Burgonya Dukasnn olu Korkusuz jan, bu hal ordusunun reisi olarak seildi. Babas ise; oluna mavir olmak zere, yanna Filip d Bar ile Amiral Jan j Vi-ye'deni ve bir ka daha muteber kimse ile takviye etti. Bunlarn yannda ayrca valyeler ve cretli asker vard. Piyade ve svari olarak, ononiki bin kii kadar vardlar. Almanyadan Kont Platinrober, Kont D Silli bir ok valye ve bunlardan baka, Belika, Flaman, Lksenburg, svire, ngiliz hallar ile birletiler. Venedikliler bir ok yardm ile birlikte gemiler gnderdiler. Rodos valyeleri donanmalarn gnderdiler. Polonyadan, lahdan, CJlah beyi Mirce ile yardmc asker geldi. Velhasl btn Avrupa ve bat dnyasnn hkmetleri arasndaki kavgalar bir tarafa braklarak, Macaristan ile Kostantiniye'yi kurtarmak iin anlamay becerdiler. Bunlarn tamam Macaristanm Budin, veya Bud'da birletiler. Sigismund Macar ve Ulah askerini burada toplad. Bilgi Bankas 24: Sultan Bayezid Yalnz Bana Sultan Bayezid, hareketini dmana sezdirmeyerek, Nibolu zerine gelmi ve alt saat uzakta durarak, dman hakknda bilgilenmek iin Evranos beyi bir miktar askerle gndermiti. Evranos bey, Nibolu etrafndaki ok kalabalk dman ordusunu grnce kendi varln hissettirmeden ihtiyatla hareket ederek, Bayezid'in yanna dnp dmann ok kalabalk ve kuvvetli bir grnt verdiini anlatt. Padiah ise, Nibolu kumandan Doan bey'in ne yapmakta olup, hal ve durumunu herkesten ok merak etmekteydi. Onun yanna gndermek istedii kimselerin bu kadar kalabalk bir dman hattnn iinden geip, vaziyeti renip haber getirme imkanszln grnce. Bu ii ancak kendisinin yapabilecei kararna vard. Ancak bu kararn divanda gndeme getirse erkan- devletin raz gelmeyecei apakt. Hi bir eyden gz ylmayan padiah, yldrm hzyla giden atna karanlk bir gecede atlad gibi dman hatlarna srd. Kimseye grnmeden veya grnse bile kimsenin iine bir phe drmeden

Nibolu kalesinin karsna kadar geldi. Koca padiah, gk grltsn andrr bir sesle: -Bre, Doan! Doan! Diyerek iki defa haykrd. Kale iinde padiahn sesini iiten Doan bey kulaklarna inanamayp at. Bu bir kulak nlamas deildi. Bizzat padiahn sesiydi. Kale dndan gelmiti. Padiah bu srada kale dndan tekrar seslendi. Doan bey, kalenin duvar zerine hemen kotu. Padiah ile yzyze bulunduklar halde konumaya baladlar. Bir iki haftadan beri dman gerek, Tuna nehrinden, gerek karadan kaleyi sarp tazyik etmekteydi. Padiahn imdada yetieceinden btn inancyla emin olan gaziler, savunma yapmaktan yz evirmedikleri gibi, kalenin salaml ve zahire a-sndanda bir sknts olmad eklinde bilgiyi Doan beyden haber alnca, padiah hazretleri gayet memnun olarak sa salim ordugaha dn yapt. Meer padiahn Doan bey ile konumasn dmann nc karakollar iiterek bir svarinin kale iinde bulunanlarla haberletii krallarna kadar bildirmiferse de tayin edilen adamlar o svariyi ele geirmek iin pek ok arama yapmlarsada ele geirememilerdir. (Mufassal) Bilgi Bankas 25: Sultan Bayezid'n Esirleri Hazreti padiah, Fransz esirlerden fidye olarak ikiyzbin florinialdktan sonra onlara bir ahin ve pars av gstermek arzusunda oldu. Bu avda, yedibin doanc ve altbin kpek yer ald. Kpeklerin elbiseleri canfesden, parslarn tasmalar mcevherlerle kapl idi. Padiah, Korkusuz Jan'a: -Aleyhime silah kullanmaman iin sana yemin teklif etmek istemem. Eer vatanna dnnde, yine benimle savamak istersen beni harp meydannda daima karnda bulursun. nk ben, sava ve fetih iin domu bir adamm. Demitir. (Tarih-i CImumi-Ernest Levis) Bilgi Bankas 26: stanbul'un Hali ehir iinde bir cami, mslman mahkemesi ve islam mahallesi kurmak, onbin duka altn vergi ola-rak vermek artyla yaplan antlamay kabul eden imparator, 2. Manuel deildi. Onun, yeeni 7. Jand. Manuel yine batdan bir imdad olmazsa imparatorluun mahv olduuna kani olarak, talyan Prensleri vastasyla, Pa-pa'ya Venedik, Fransa ve ngiltere krallarna yardm mektuplar gnderdi. Bu mektuplarda yalnz Fransa kral .arl, hsn kabul gsterdi. Nibolu savanda esir den, fidye diyerek kurtulabilen Mareal Buvesiko'yu binikiyz kii ile yollad. Bu heyetin iinde asilzade valyeler de vard. Buve-siko; anakkale boazndan geip stanbul'a vard. Kendini byk bir tezahratla alklayp kurtarc saydlar. mparatorluun bakomutan oldu. hatta zmit nlerine kadar yrd. Ancak bozguna

urad. Riva kalesini ele geirip orada bulunan ahaliyi katliam etti. Ne varki bunlar boa yaplm harekatlard. Emanue! batdan kuvvetli bir yardm bulmak maksadyla hkmeti 7. Jan'a brakp Avrupaya gitti. Venedik'e, talya'nn balca ehirlerine, Paris'e Londra'ya urad. Fransa'da iki sene kald. Fakat Bayezid Han stanbul'u sktrmakta idi. Emanuel'in istedii imdad ona, batdan gelmedi. Asyann ortalarndan geldi. Timurlenk, Osmanl lkesini inemek iin hazrlanyordu. Sultan Bayezid Ankara savanda esir dnce, imparator stanbul'daki camii ykt. Mslmanlar darya att. Bilgi Bankas 27: Lisan- Tarih Numunelerinden Yldrm Bayezid hann veziriazam bulunan Ali paa ki; yakn vakte kadar vezaretin gsterili temsilcisiydi. olanlar ve haremaalar kullanmak, ssl kaplar kullanmak yollarn am bulunduundan ve kaide olarak devletin, ykselmesi zamannda bunlara Yldrm Bayezid'i altrm, altn dkmeli ve altn tellerle dokunmu elbiseler giymeye ihtiama ve sse byk nem verilmesi saltanatnn son gnlerinde askerlik vazifesini azaltmt. (Netayic l Vukuat) Bilgi Bankas 28: Bayndr Devleti Bu hkmete Akkoyunlu hkmeti denir. Yedi-sekiz asr evvel Trkistan ran, Irak ve Anadolu taraflarna hicret ederek gelen Trkmen beylerindendir. Bunlarla beraber Karakoyunlu adyla bir airetin daha hicret etmi olduu, bunlarn Erzincan ve Sivas taraflarna gittikleri halde, Akkoyunlular, Diyanbekir taraflarnda hkmet kurmulard. lk reisleri Alaaddin Trkrnan isimli tannm Durali Bey'dir. Vefatinda olu Fahreddin Kutlu, ondan sonra bunun olu Ka-rabolk Osman, sonra Hamza ve Cihangir bin Ali hkmet etmi ve Cihangir'in zamannda Uzun Hasan kmtr. Bu slaleden Ahmed Mirza Yldrm Bayezid'e iltica eylemiti. Bu hkmet daha sonra ran ah smail Safevi tarafndan mahv edilmitir. Clzun Hasan vakalar Osmanl tarihinde nemli olaylardr. Bu vakalardan biraz sonra Timur, Anadolu'yu batan baa ineyip harabe haline getirip, merkezi idaresi olan Semer-kand'a ekildi. Bunun zerine; Tokat, Sivas, Amasya ile Karadeniz arasnda bulunan blge, Mehmed elebi'ye itaat etti. ehzadelerden sa elebi de, bu aralk ortaya karak, Bur-sa'da tahta clus etti. Grlyork, Sultan Bayezid'in olu ayr ayr blgelerde hkmet etmee balamlardr. Bilgi Bankas 29: Tarihi Edebiyatmzdan Numune Yldrm Bayezid, Timur'un cihangirlii btn

dnyada duyulmuken, dlen durumun neticesi zerinde tefekkr edersek, Timur'a kar yaplan hareketin neticesinden dolay Yldinm'n padiahlk dneminin an ve erefini lekelemi olarak sayamayz. Dnyada ve bilhassa baz dnemlerde nice haller meydana gelir de d grn itibariyle isteimizle oldu sanrz. Hakikatta ise, daha ktdr. Dnyada kim vardr ki, Osmanllar gibi bunca zaman yksek himmet ve kemal-i ecaatle dmanna mutlak galip olarak kahraman bir milletin reisliinde bulunup da istiklal bayra altnda asla klcnn az dnmemi muntazam bir orduyu hazr ve iyi grmekteyken, bir mte-gallibin (Mitur'un) hkmne uyabilsin? Timur'a; hangi hkmet arzusu ile itaat etti? Bir Osmanl padiah etsin. Bir airet beyi gibi g ve grnne marur olmasn? Bununla beraber, meydana gelen malubiyetten devlet, en byk bir galibiyetmi gibi, faidelerle zaferyab olmutur. Nitekim, kendilerinden azgnlk zuhur eden yerler bir defa perian hal iine drlrse bunun neticesi menfaatli olur. nk Bayezid zamannda zaferler oald gibi zulm oalp, idare usul olaann dna tamt. te hkmeti eski vazyetine, mutedil haline eviren bu malubiyettir. Bilgi Bankas 30: Ankara Muharebesi (Sava) Timur Ankara civarndaki ubuk ovasnda ordugahn kurmutu. Sa cenahnda olu Miran ah, son cenahndaysa dier olu ahruh, merkezde ok dzenli seksen alay askerle olu Mirza Mehmed Sultan ve Pir Mehmed bulunuyordu. Yine merkezde iki alay svari vard ki, bunlar da zrhlydlar. Ordunun n tarafnda otuz iki tane de fil bulunmaktayd. Askerinin mevcudu hakknda bir milyon sekizyz bindi deniliyorsa da, mbalaasz ikiyzbin kiiyi am olduu kesindir. Yldrm Bayezid'in yannda ise yzyirmi bin kadar askerle Srp kral Lazar olu Stefan yirmi-bin askerle sol, ehzade Sleyman Bey, beyleri Timur ordusunda bulunan Anadolu askeriyle birlikte bir hayli Tatar Trkmenleriyle sa cenahlarda, Sultan Bayezid ise onbin Yenieri ile merkezde, ehzade Mehmed elebi de ordunun geri tarafnda ihtiyat olarak bulunuyordu. Sava H.804/M.1402 senesi zilhiccenin 19. gn, Temmuz ayna rastlar. Timur taraf "surun surun" Osmanllar "Allah Allah" diyerek birbirlerine giritiler. Tatarlarn ilk hcumu Osmanllarn kar koymas ile def edildi. Bu savata Srp askerinin ve Yenierilerle Rumeli'den gelen gerek piyade gerekse svari askerinin tfenkli olduklar muhakkaktr. Tatar askeri nce Srplara saldrdklarndan gzelce bir ate yediler. Hatta Timur: Bu derviler arslan gibi dyorlarm! demitir. Fakat Osmanl askeri, sayca Timur'un askerine nazaran daha azlk olduu iin, ayrca Timur'a iltica etmi bulunan Anadolu beylerinin, Osmanl ordusunda bulunan eski askerlerini yanlarna gelmesi iin tevik ettiklrinde iltihaklar vaki olunca, bu taraf oalrken, Osmanl ordusu daha da eksilmiti. Scak ve susuzluk cana tak dedirtecek dereceye varmt. lk

nce byk ehzade Sleyman elebi veziri-azam Ali Paa ve Yenieri Aas Hasan Aa vs. Bursa'ya doru firara baladndan, Stefan bunlar evirmee urayormu gibi yapm ancak muvaffak olamamt. Onun ricat byle olmutu. htiyat kuvvetini elinde bulunduran Mehmed elebi askerini alarak Amasya yoluna dmt. Yldrm Bayezid ise, yannda yalnz Yenieri ve kapkulu askerinden baka hibir kuvvet kalmamt. Tarih diyor ki: "Sonunda akam yaklat. Artk mukavemete imkan kalmad zat- ahane tarafndan da grlmekteydi. Bindikleri at mahmuzla-yp ricata baladlar. Fakat Mahmud Han isimli bir Tatar komutan padiah kovalamaya balad. O esnada atnn aya sren padiah dt ve etrafn asker kuatt. Sultan Bayezid, Timurlenk'in huzuruna getirildiinde Timur tahtndan frlayp karlam ve kendi yanna oturtarak sohbete balamtr. Hatta Yldrm Bayezid'e: -Bu gnk galibiyet sizde olsayd benim bam tehlikede kalacana phe yoktu. Byle kanl bir intikam bizden asla beklemeyiniz. Biz affn, zaferin zekat olduu hkmne inanrz ve riayet ederiz. Cannza kastmz olmadktan baka, mlknzde de kasdmz yoktur. Birka gn misafir olunuzda mlknz yine size teslim eyleriz. Hi elem ekmeyiniz diyerek gayet kymetli hilatlar giydirip, fevkalade sayg gstermitir. Yldrm Bayezid'le beraber ehzade Musa elebi, Timurta Paa ve olu Ali Bey, Menet ve Firuz Bey gibi kumandanlarda esirler arasndayd. Yldrm Bayezid sekiz ay sren esaretten sonra Akehir'de vefat etmitir. Bilgi Bankas 31: Sadaret Devletimizde ilk sadrazam olan Orhangazi'nin byk aabeyi Alaaddin Paa, sonra Sleyman Paa'dir. Bu iki zat hanedana mensuptu. Halktan ilk sadrazam olan andarl Kara Halil Hayreddin Paa'dr. Bu zatn vefatnda olu Ali Paa yerine getirilmitir. Kanuni Sultan Sleyman zamanna kadar sadrazamlara veziri evvel denirdi. Vezir-i Sani, vezir-i salis, vezir-i rabi, hatta hami isimleriyle vezirler vard. Bunlar divan~ hmayunda kubbealtmda toplanp mzakere ettikleri iin kubbe vzeras olarak isimiendirird. Vezir-i azamlk fatih zamanna kadar andarl ailesine mnhasrd. Bundan sonra vezirlerin eski ve ehillerine verilmeye balanmtr. Sadrazamlar kendi konaklarnda vazifelerini grrlerdi. stanbul baehir olduktan sonra sadrazam konaklarna, paakona ve bab-i asfa ve en sonra bab-i l, pek ok sonralar da daire-i resmiye denmitir. lk zamanlar padiahlarn mhrleri yzk zerine kaznrd. Eski bir adet olarak padiah bu yz sadrazama verir, o da parmana takard. Sonralar altndan rme keseye konulmasyla cepte tarlard. Sadrazamlar askerlik ilerinin de merdiydiler. Harp yapmaya memur olduklarnda Serdar- Ekrem unvann alrlard, bir savaa gitmeden krk gn evvel padiah huzuruna karlard. stanbul'u terk etmeden evvel vezirlerden biri kaimmakam tayin olunurdu. Sava esnasnda sadrazam yannda bulunan vezirlerden birini serasker tayin eder,

kendisi ihtiyat blgesinde kalr, yannda bir harp meclisi bulunurdu. Balarna 30 santimden biraz uzun, alt taraf kare eklinde bir klah giyip zerine srma ilemeli erit balarlard ki bu alamete Kallavi denirdi. Arkasna st tabir olunur drt kollu ar srma ileme kapl samur krk ve beline padiah tarafndan ihsan edilmi ssl haner takarlard. Bilgi Bankas 32: Yldrm Bayezid'in Nutku Ankara Sava'na balanmadan evvel Yldrm Bayezid askerlerine bir hitapta bulundu. Bu nutku, tarihimize, lisanmza aidiyet tar. "Bunca zamandr devletimizin emektarlar cihad ve gaza yolunun denenmi olan hizmetli ve hizmetseverisiniz! Gsterdiiniz gayretler karlmda bir kemlik grmediniz. Eer baz ufak tefek bir ey olduysa bunlar dnyamza bal deildir. Bilcmle drt be atadan beri babalarmza ve hanedanmza da hizmet eden bahadrlar siz, nasibinize ve zaman saltanatmzda mal ve mlke boulmu, haketmi dilaverimsiz. Gzel adnza bu demde layk olan ne ise onu yle yapn. Nimete kfran etmekten ekinin, ekmek hakk eskisi gibi dman bir deneyerek mukabele edip vuruun. mit ounur ki, kendisinden yardm dilediiniz Allah'mz bize yardmc ola. nallah zafer ve nusrat bize nasip olur." (Tarih-i Ali elebi) Bilgi Bankas 33: elebi Musa ile Evranos Bey Evranos Bey, Sultan Murad Hdavendigar'in kendisine vermi olduu malikanesine ekilmi, ya ise 100' amt. Musa elebi, Edirne'de tahta getikten sonra bir gn Evranos Gazi'yi artt. Evranos Bey: -Ben ok ihtiyarladm. Gzlerim grmez oldu. Size nasl hizmet edebilirim? Beni. affetsinler, diye cevap verdi. Musa bu cevab alnca: -Bakalm m'm deil mi? Grelim, diyerek zorla huzuruna getirtti. Huzura girerken kendisini krler gibi ynettirdi. Musa'nn eteini bile krler gibi pt. Fakat bu hli kanaatin husulne yetmedi. Musa yemek getirilmesini emretti. Yemekte bir sahan pimi kurbaa getirdiler. Evranos Bey sahan grmemezlikten geldi. Musa elebi: -uradan buyrun, diyerek sahan nne srd. htiyar kellesini kurtarmak iin, kurbaalardan yemeye bald. Evranos Bey mikanesine dndkten sonra da herkesi inandrmak iin, tekrar yle bir muameleye maruz kalmamak iin gzlerini balarm. Bilgi Bankas 34: Yenieri Aas Gerek payitahtta gerekse tara da bulunan Yenieri askerinin

kumandan Yenieri Aas'yd. Bundan baka baehrin asayiini salamak da vazifeleri arasndayd. Bu yzden Aa, haftada iki kere gece veya gndz stanbul sokaklarn dolard, cezay haketmi olanlar arkasndan gelmekte olan falakaya ykp elindeki denekle derdi. Yangn ktnda Aa sadrazam ile birlikte yangn yerinde bulunurdu. Bana giydiine, Kalanat denen, krmz uhadan ovale yakn bir ekilde olup, st dilimler meydana getirecek ekilde dikilmi ve n tarafndan biraz yeri ak, dier taraflar ise atal ve iri olarak sarlm, sark ile rtlmtr. Arkasna st ismi verilen kolsuz bir krk giyerdi. Bu krkn bir kar kadar blm n taraftan grnr ve omuzlarn alt tarafianyla btn her tarafna bir miktar krk konurdu. Aann bir de krmz alvar olup ayaklarna sar mest ve pabu ve beline ssl bir haner takard. Gm takmla sslenmi ata biner, resmi gnlerde ve yol yrylerinde nnde ocaa mahsus tu, arkasndan da drt yedek at gider, her iki tarafnda atr isimli bir hademe (koruyucu) bulunup sanca* ile mehterhane takm da arkadan gelir, Cuma gnleri camie giderken nnde bir sebilci halka su datrd. Aann tahsisat, Kanuni Sultan Sleyman zamannda ayda 60 bin kurua varrd. (Tekilat ve Kyafet-i Askeriye) Bilgi Bankas 35: Karamanolu Mehmet Bey Bursa'y muhasara ederek etmedii zulm kalmam olan bu Mehmet Bey, babas Alaaddin'i, Sultan Bayezid hazretlerinin burada hapsetmi olmasnn intikamn almak zere, Sultan Bayezid Han'n kabrini atrarak kemiklerini yakmtr. Bir kabre, bir mevtaya gsterilecek riayetin tam tersini icra etmek, Timurlenk'te bile rastlananlardan deildir. Velhasl Sultan Mehmet elebi Hazretlerinin Bursa'ya gelmeyi geciktirmeyeceini Musa elebi'nin nann geliinden anlaynca, alelacele yapabilecei fenalklar yapm, bylece tas tara toplayp memleketine kamtr. Kumandanlarndan "Harmantanesi" isimli biri latife yollu sz sever bir zat, o alan byle hzl ka karsnda dayanamayp demi ki, "Osmanogullanndan bir l (Musa elebi'nin naa) seni bu kadar korkutup karrsa ya bunlarn bir dirisi gelecek olsa ne yapardn?" Mehmet Bey bu hakarete ok kzm ve zavall "Harman-tanesini" barta barta bomutur. (Mufassal-Hlasa) Bilgi Bankas 36: lk Eli Devleti Aliye tarafndan Avrupa'ya ilk defa eli gnderilmesi Sultan elebi Mehmet zamanndadr. Venedik tarihlerinin beyanna gre, al Bey isimli bir Osmanl kaptan 30 para gemi le Gelibolu'dan karak, Naksos, Andro, Yoros, Milos adalarn vurmaa gitmi. Bu srada Piyetro Lo-redano isminde bir Venedik kaptannn idaresinde bulunan 15 para Kalitayla kar karya gelmiti, iki kaptan birbirleriyle savamaya izinli deildiyseler de

Gelibolu'ya dnen Osmanl donanmasndan zehirli oklar atlm ve Kaptan Dano'da bunu harbin art kabul etmi. Meydana gelen savata Osmanllar malup olmular, gemiler dman eline gemitir. Halbuki Venedik Cumhuriyeti o sralarda Osmanl himayesine girmiti. Bu vaziyet karsnda Venedik'ten gelen eliler ile Edirne'de bir mukavele yaplm, bunun gerei olarak ki taraf esirleri dei toku etmi, Venedik eskiden olduu gibi yeniden vergi vermee raz olarak devleti aliyeyi hami 'olarak kabul ettiini bildirmitir. te bu antlamann metninin bir nshas Venedik'e gtrlm, bu nshay gtren zat ilk elimizdir. Bilgi Bankas 37: Zlkadiriye Devleti Mara taraflarnda H. 780/M.1378 ylndan, H.921/M.1515 senesine kadar hkmet olarak yaam, kk bir Trkmen devletidir. Zlkadir Zeyneddin Karaca isimli bir Trkmen aireti reisi tarafndan kurulmutur. H.780/M. 1378 senesinde Mara', biraz sonra Elbistan' alm, olu Halil Bey, Malatya, Harput ile Besni'yi ilave etmitir. Sultan elebi Mehmet, Zlkadire evladndan Suvla Bey'in kz ile evlenmitir. Sultan ikinci Murad da yine bunlardan Sleyman bey'e bir eli gndererek, be kzndan en gzeli olan Sitti htnu olu Fatih Sultan Mehmet'e almtr. Bu hkmet Yavuz Sultan Selim zamannda Osmanl topraklarna ihlak olunmutur. Zukadiriyelilerden 141 sene iinde 9 tane hkmdar gelip gemitir. Zeyneddin Karaca-Hali Bey-Zeyneddinoiu Suvla Bey-Halil Bey olu Nasraddin-Sleyman Bey-Arslan Bey-ahbudan (iki defa)-ahsuvar BeyAladdevle. Bilgi Bankas 38: Srre Alay Gnderilmesi Srre, kese demektir. Osmanl padiahlar iinde Haremeyn, yani Mekke ve Medine'ye memur olan erife ilk srre (kese) yollayan Sultan elebi Mehmet'tir. Ancak gnderilen srrenin miktar ve cinsi bilinmemektedir. Sultan ikinci Bayezid her sene yans Mekke, dier yans Medine ulemasna taksim olunmak zere 14 bin altun gndermeyi itiyad etmi. Yavuz Sultan Selim, Msr' fethettii zaman, Mekke erifi olan Seyid Berekt on yandaki olu Ebu Nmi'yi Msr'a gndermi ve Peygamberin emanetlerini Beytullahn anahtarlarn da beraberinde yollamt. Sultan Selim bu vaziyetten pek mahzuz olup sevindi, seyyid Nmi'ye fevkalade hrmet ve riayet gsterdi. Tarihler bu srada H.923/M.1517 yi gsteriyordu. Hicaz'n tamamnda ve Tihame'de Selim adna hutbeler irad olunuyordu. Padiah Arafat'ta kendi adna hutbe okunmasnn teekkrn ifa iin, Haremeyn yani Mekke ve Medine ahalisine iki-yzbin flori altn ile hububat yollad. Bunlarn datmn yapmak iinde iki tane dinine bal kad iie Emir Muslihiddin isimli bir zat vazifeli kld. Bundan baka her sene byle bir Sureei Hmayun gnderilmesini ferman etti. Bu Muslihiddin, Osmanllarn ilk Hicaz

valisi olmu demektir. Bundan evvel Msr'da bulunan erke Melikleri, "Sadakat-i Msnye" adyla Surre yollarlard. Hicaz ahalisi ise, Yavuz'un gnderdii surreden ok memnun olduundan, buna "Sadakat- Rmiye, adn verdiler. Bilgi Bankas 39: eyh Bedreddin ve Tarikat Brklce Mustafa ile Torlak Kemal'in Anadolu'da yaymak istedikleri yolun esas, hanmlar mstesna benim evim, senin evindir anlayna dayanr. Dier bir deimle evimden, evin gibi istifade edersin dsturu imi. Bunlar islam alimleri ile papazlarn koymu olduklar bidatleri kaldrmak ve iki dini bir din haline getirmek hilesiy-le ahmak ahaliyi kandrmaya almlardr. Hatta Brkce; yanna bin kadar adam toplamt. eyh Bedreddin, znik'te bu ilerden habersizmi gibi grnyor, ancak gelen gidenlerle gryor, ilim ve irfan iie onlar ynlendiriyordu. Brklce Mustafa, Anadolu'da Dede Sultan adn alm ve her ikisinin toplad adamlar bir rivayette on bin kiiye varmtr. Bir rivayete gre, eyh Bedreddin'in zerine giden ehzade Murad Hz.leri kendi adamlarnn bazlarn gya kayor-larm gibi eyhin tarafna yollam, bunlar da, Bedreddin'i aniden tutup, elini ayan balayp, Edirne'ye gndermiler. Orada da ulemadan kurulu bir meclis toplanm, eyhin davas grlm, btl olduu ortaya ktndan idamn kararlatrmlardr. Bunlarn slam ile Hrstiyanl birletirip, yeni bir din icadna varmak istediklerinden, ilerinden Hristiyanlardan, papazlardanda mridler vard. eyh efendi; asltan evvel abdest alm ve tevbe etmitir. Bir aralk Brklce Mustafa, Sakz adasna iki mrid yollam ve orada dnyadan el ekip oturan bir rahibi yeni tarikine katmt. Mehur tarihi Duka, bu rahip ile grm. Rahip, Duka'ya: Bu gelen adamlarn kumatan terlik giymelerine ramen deniz zerinde yrdklerine sylemi. Hatta kendini kandrd gibi tarihiyi de kandrmaya uram. Bilgi Bankas 40: Aknc Askeri Osmanllarn ilk askerlii Aknclk le balamtr. Bu asker; Osman Gazi zamannda mehur Kse Mihal tarafndan meydana getirilmitir. Bunlar lke yaknlarnda olan yerlere saldrrlard. Orhan Gazi zamannda Yenieri ve Sipahi kurulular gerekletiinde zel bir snf olmutur. Mihal bey slalesi bu zel birliin banda bulunurdu. Aknclar ikiyzelli sene kadar Osmanl ordusuna hizmet etmi, svarilerdir. Bunlar k mevsimi boyunca ya evlerinde yada meslek icab olan ilerinin banda bulunurlard., Yaz gelince toplanrlard. Seyisleryle, atlarna gayet gzel bakarlard. Bunlarn on tanesine bir onba, yz tanesine bir suba, bin neferine ise bir binba kumanda ederdi. Hcumlar akn demekti. Bir yere

hcum edecekleri zaman bir ka frkaya ayrlrlar, nce birinci frka girip rastlad kasaba ve ehirleri yakar, sonra bunlarn arkasndan teki frkalar gelip yamaya balarlard. Bu asker bir zamanlar civar lkelerde dehet salmt. Bunlardan ve dier eit askerimizden sonra- . far "Serdengeti" ve Dalkl" ismi ile iki snf daha cesur gayretli askerimiz ortaya kmtn Bilgi Bankas 41: Makedonya Balkan yarmadasnn gney ksmnn ortasnda bir blgedir. imdiki taksimatta, Selanik vilayetinin her tarafyla. Manastr vilayetinin Serfice ve Kosova vilayetinin Uskp sancaklarn ve Bulgaristan krallnn Kstendi! mutasarrfln iine alr. Burann genel olarak havas mutedii olup, her ne kadar alak ve bataklk taraflarnda scaklk ok isede ayrca, stma varsa da orta yksekliklerde vadiler ile bayrlarnda hava pek latif ve salamdr. Dalarnda souk oktur. Topra ise verimlidir. Buday, arpa, avdar, yulaf, msr vesaire gibi zahire yetiir, pamuk, ttn, haha ekilir. Dou taraflarnda ttn istihsali mehur ve kalitelidir. Nfusu ikimilyon kiiye yakndr. slam, Rum, Bulgar, Yahudi, Ulah gibi unsurlardan meydana gelmi topluluk vardr. Mehur byk skender, ok eski zamanlarda Makedonya kral id. Makedonya'nn imar olmaya fevkalade kabiliyeti vardr. imdiki halinde iinde, biri Dedeaa'dan Selanik'e, dieri Sela-nik'den Uskp'e, yine Selanik'den Manastra kadar tren hatt almaktadr. Yeni Osmanllar, slam, Hristiyan ve dier vatandalar arasnda uhuvvet, msavat kanununu vaz ettiklerinden yani ilan ettiklerinden ksa zaman iinde Makedonya pek byk baar ve ileri gidilere kavuacandan phe edilmemelidir. Bilgi Bankas 42: Kl Kuanma Taklid-i Seyf, kl kuanmak demektir. Osmanl padiahlar, tahta geileri esnasnda yaplan umumi biattan sonra kl kuanma eski ad ile Taklid-i seyf merasimi ve bunu yapacak alay tekil olunurdu. Sultan Murad padiah olduu haberini Amasya'da aldktan sonra, yanndaki adamlaryla Bursa'ya doru yola kt. Buraya yaklatnda Bayazid'in damad eyh"-i Mbarek Emir Buhar hazretleri; ahali ile beraber ehir dna kp, karlam ve Sultan Murad'a kendi elleriyle kl kuatmtr. Hatta Sultan Fatih Mehmed de; Akemseddin hazretleri eliyle kl kuanmtr. Yavuz Sultan Selimden sonra gelmi olan padiahlarn hepsi teberrken bu zatn klcn kuanrlar ve bu merasim stanbul'da Hz. Eyyb l Ensari trbesinde yaplrd. Bilgi Bankas 43:

Edebiyat- Tarihiye Numuneleri elebi Mehrned'in olu sultan 2. Murad; saltanat gnlerinde yardmda hkm eden ve kanaat ile hkmeden iki zt olgunluu kendinde toplama baars gstermitir. Sulh ve Cihad Kur'an hkm himayesi altnda, Yunanllarn merkezi olmakta bulunan Mora'da yaymay baard. Ei grlmez yardmlar sayesinde Bosna ve Arnavutluk beylerini cizye verir hale getirdi. Bundan sonra, yzn cihad yolu dmandan, kendi nefsine cihad etmeye evirdi. Bunun neticesinde baba ile olu birbirini yemeye gtren, kardei karde kann imee sevk eden taht'i hi bir nefsi azgnlk tesirine dmeden olu 2. Mehmede terk ederek, uzlet kuesine ekildi. (Devr-i istila Kemal) Bilgi Bankas 44: Osmanllarda mar usul Osmanllar meydana klarnn bandan itibaren medeni bir fikir takip etmilerdir. Her camiin yannda bir mektep, bir medrese ve fakirlere zel bir imaret yani a evi, yaptrdklar gibi ehirleme tercihleri mnasebetiyle yeni yeni kasabalar yaparlard. Ezcmle; bu gnk gn Edirne vilayeti iinde bulunan Ergene kasabasyla kprs hayret verecek tarzda bir imar stili gsterir. 2. Murad zamannda burasnn bataklk ve ormanlk olmakla ekiya yata halindeydi. Gelenin geenin soyguna maruz kaid anlald iin, bir kasaba kurulmasna karar verildi. Yaplan kpr bu gn bile Csr-i Ergene yani Ergene Kprs diye yd edilir. Yzyetmidrt kemerlidir. Hemen hemen tamam durmaktadr. Kurulacak bu kasaba iin, kprnn u tarafndan itibaren bir cami, bir hamam, bir imaret, bir kervansaray ve hizmetkarlarn barnmalar iin yeterli sayda evler ina etmilerdir. Bir kasabann kurulmasnda bunlardan mhim binalar akla gelebilirini? Osmanllara ykclk yklemek isteyenler, Ergene gibi nice kprlerin, kasabalarn kurulup, yaplmasn bilmediklerinden byle garazkar bir anlaytadr. Hazreti padiah bu imar lerinde yaplan ae-vinde ilk yemei bizzat kendisi datm camiin mumlarm ise bizzat kendi elleriyle yakmtr. Bilgi Bankas 45: Sultan Murad'in Halil Paaya fadesi Bunca zamandr Allahn kullar iin alp Islam fitneden uzak tutmak ve dmann kat' hayatn kl sesleri ile def edip, devlet uruna gayret ettik. Bir mddet iin hkmetten el ekip, inziva kesine ekilip, asude olmak hatrmzdan geer. "Ehl-i tecridin klah tac- istinasdr Saltanat dedikleri ancak cihan gavgasidr" Saltanat ve ihtiamn neticesi ne idiki bilindi ve nak- makam ve saltanat levhas hatrmzdan silindi. Fazilet ve Rahmana snalm. Zamana hkmet zere yd edelim, bu geici dnya devletinden el ekelim. Dnya hayatnda ahiret tarlasna dualar ekelim. Daima nefisle cihad edelim. yi ve gzel eyler isteyelim. vndm olum Mehmed Hn, millet ve mlkn

bana getirmek eklini mnasip grdm. Deyince: Halil Paa, men etmeye kadir olmaynca, hemen ferman ile ehzadeye: "Hemen emreyledi yazld name/Geherkiz oldu elfazile name" (Solakzade) Bilgi Bankas 46: Askeri Tekilat Osmanl ordusu esasen kapkulu ve Eyalet askeri adlaryla iki ksmdan ibarettir. Kapukulu (Hassa askeri) demekti. Maatan aka tayinat dahi alrlar ve baehirde klada otururlard. Sonralar, taralarda kaleler ve mhim mevkilerde de bulundurulmulardr. Kapukulu piyade ve svari ki ksma ayrlmt. Kapkulu piyadesi: Acemi olanlar, Cebeciler, topular, top arabaclar, humbaraclar, sakalar adyla yedi ocaktan meydana gelmiti. Cebeci oca: Piyadenin silah ve cephanesini tamir ve datmnn ve muhafaza ederdi. imdiki tabur tfenki ustalar makamnda idiler. Bunlarn kumandanlarna Cebecibai denirdi. Topu Oca: smindende anlalaca gibi top hizmetinde, hemde top namlular dkmek ve kundak imal ve ateleyici maddeler hazrlama hususlarnda kullanlrd. Amirlerine Topuba denirdi. Top dkmhanesi mdrne Dkcba denirdi. Arabacoca: Top arabalarn sevk ve harekete memur olanlard, Humbaracbailar: Havan ad verilen toplarla hum-bara atan askeri snft. Lamclar: Kale kuatmalarnda ve savunmalarnda yer altndan yollar kazarak lam yaparlard. Saka oca: Kapukulu ocaklarn meydana getiren ortalarn sularn temin ederlerdi. Kapukulu svarisi devaml olarak silah altnda bulunan svari birliiydi. Bunlarn baehirde klalar yoktu. Fakat at beslemek hususunda, kolaylk olmak ve yakn bulunup ilk emirde abucak toplanabilmek zere stanbul ile Edirne ve Bursa ehirleri arasnda ky ve kasabalarda otururlard. 1. Silahdar 2. Sipahi 3. Sa tilufeciler 4. Sol lufeciler 5. Sa gureba bl (gureba-i yemin) 6. Sol gureba bl (gureba- Yesar) isimleriyle alt blkten mrrekkepti. Bu blklerden batan ikisine ba denir. Dier ikisine orta, son ikiliye aa blkleri denirdi. Ba blklerden Silahdar blne Sanbayrak sipahi blne krmzbayrak, blk- erbaa yani drt blk diye tarihlerde yazl olan ise Alacabayrak ad olmutu.

Bilgi Bankas 47: Macarlar Eski tarihlerimizde Macarlar, Engrs adyla yazldr. Bunlarn asllarnn Trklerin asllar ile mnasebetleri vardr. Avrupada imdi bulunduklar yerlere Volga ve CJral nehirleri taraflarndan gelmilerdir. Esasen Asya kavimierin-dendir. nsanln Turan denilen zmresinin, Finova ubesindendirler. Rusyann kuzey taraflarnda bulunan Lapon'lar, Finlandiyallar ve eski Bulgarlarla lisan ve cinsiyete yaknlk ve benzerlikleri oktur. Macarlar ok eski zamanlarda Cln-gar veya Hungar ismiyle ral dalarnn gneyinde otururlard. Onlarda tpk Trkler gibi, Hzr denilen bir kavmin tasallu-tuyla vatanlarn terk ederek Avrupaya doru gelmiler ve Karpat dalarn geerek imdiki Macaristan sahrasna yerleip, orasn ikinci vatan olarak semilerdir. Macarlarda vaktiyle airet halinde yaamlardr. Avrupada yerletikten sonra Hristiyanl kabul ederek, ltin lisan zere okuyup yazmlard. Lisanlarnda islavca ve latinceden baka. Almanca ve uzun zaman Osmanl hkmranl altnda kaldklarndan, Trkeden de bir ok kelimeler almlardr. Hicri 840/M.1436 senesinde Vilakolunun kz prenses Mari'ya'y alarak evlenen dnne Edirne'ye gelmeyen ve Semendire muhafazasn olu Jorj'a brakarak Macar kralnn yanna kat. imdiki Padiah huzur-u hmayunda Drakuiay sorguya ekerek neticesinde Gelibolu'da hapsetme kararna vard. Tekrar Srbistan zerine yryerek, Osmanl inaatndan olarak Semendire zapt ve Belgrad muhasara ediidiysede netice elde olunamad. Bosna kral dedii vergiye zam yapt. Ra-kuza ve Venedik elileri gelip, tebrikler sundular. Bu srada Macar kral ve Almanya imparatoru Sigismund ld. Yerine Vladislas adnda onalt yanda bir gen kral oldu. Belgrad muhasarasndan sonra Mezid Bey kumandasnda olarak Macaristann Erdel dediimiz Transivanya eyaletine dalan ordumuz; Zeni mre yaknlarnda bir Macar ordusunu bozduktan sonra, Hermantad muhasaras iin durduki; mehur Jan Hnyad bu muhasaraya imdad iin gelerek Mezid beyi bozdu. Olu ile Mezid Beyi esir alp ldrd. Bunun zerine Macarlar ilerlediler. Sultan 2. Murad Kula ahin Macarlar; Amus namndaki hnlarnn maiyetinde olarak, imdiki Macaristana girmilerdir. Almus'un olu Arpad; Almanya imparatoru ile anlaarak Macaristanda kalm ve kendisine CJngaruya Dukas unvann verdirmitir. Hristiyanh bundan on asr evvel kabul eden stefan adl Dka'dr. Miladi 1000 tarihinde Papa, stefan'a Macar kral unvann verip, bir de ta hediye etmitir. Arpad slalesi miladi sene 1301 de yklm, Macarlar bundan sonra krallarn seerek tayin usuln kararlatrmlardr. Bunlardan Sigismund'u pek gzel tanrz. Miladi 1570 senesinde imdiki Avusturya imparatorunun mensup bulunduu Habsburg hanedann kral tanmtr. Ancak, 1848 de ihtilal yapmlard. Rusya'nn yardmyla, Avusturyallar galip geldiler. 1868 de imdiki imparator Avusturya ve Macaristan devletini kurup, Avusturya imparatorluu ve

Macaristan kralln meydana getirdi. 1848 ihtilalinde Macar kumandan ve asilzadelerinden pek ok kimse Osmanllara iltica etmiti. Merhum Serdar- Ekrem mer Paa, Mir Mehmed Ali paa, Mahmud paa, Mirliva Osman Paa, bunlar arasndayd. Zamanmzda da yeni Osmanllar ile Macarlar arasnda byk bir dostluk meydana gelmitir. Bir asldan ktmz iin, Macar kardelerimiz deyimi biz de dahi pek byk hisler uyandrr. imdiki Macarlar sanayide, ilimde, ileri gitmektedirler. Bu gn baehirleri olan Pete, Avrupann ortasnda inci gibi duran bir ehirdir, ticaret ve ziraat bakmndan gnden gne ileri gitmektedirler. Bilgi Bankas 48: Eyalet Askeri Eskidenberi Osmanl devleti eyalet ve sancaklara ayrlm bir idare tarzna sahipti. Eyalet, adeta vilayet demektir. Eyaletlerde vezirler, beyberbeyeri, mirmiran-lar, sancaklarda da, mirlivalar, beyler bulunurdu. Vezirlerden bakalarna mera (kumandan) denirdi. Osmanl devleti srf bir askeri hkmet olduundan vezirlerle, komutanlar hem devlet ilerini hem de askeri ileri yaparlard. Eski tabirlerden Dirlik, geinecek toprak demektir. Senede yzellibin akeden ok deerli olan tmarlara Has denir. Bunlar vezirler ile kumandanlara tevcih olunurdu. Has sahibi olan eyalet paalar ile sancak beyleri savalara gittiklerinde diriik'ieri kayzbin akeden ibaret ise, beher bebin aka in bir cebei, yani silahlan mkemmel ve kendisi savaa elverili bir svari gtrmeye mecburdu. Mesela: yzbin aka hass olan bir vezir, mutlaka altm cebeli gtrecekti. Eyalet askeri: Bir kolu piyade, serhad kulu ve toprakl isimli svari askerinden kurulmutu. Yerli kolu; eyalet paalar ile sancak beylerinin kumandas ve idaresi altndayd. Bu asker hizmete girdii zaman maa ve tayin alrd. Bunlar; Azab, Sekban, Tfenki, Acaral, lamc ve msellimler adlar ile anlan be snfa ayrlmtr. Azab snf; Srf beygirlerden kurulmutu. Sekbanlar: fevkalade ihtiya zamannda kendi arzularyla asker olan kyllerdi. Acarallar: Hudutlarda bulunan kaleler ve ehirlerdeki topulard. Bunlar cret verilerek istihdam olunduklarndan Acaral namn almlard. Msellimler: Ordu nclerinin de nnde gidip, yollar ve kprleri kef ve Tmr ederlerdi. Msellimler, ounlukla Rumeli tarafndan olup, ekseriya hristiyanlardan olurdu. Anadolu mseilimlerine Yrk ad verilir, Serhad Kolu: Hudud boylarnda dmann yapaca tecavzleri men etmek iin kurulmutur. Bir svari snfyd. Devamlydlar. Bunlarn deli (delil), gnll ve beli (helak edici) adlaryla ubeye ayrlmlard. Toprakl svari: Has Umar ve zeamet sahiblerinin sava zamannda kardklar cebel askeriydi ki sulh zamanlarnda devletin gsterdii topra ekerler ve bu rnn r ile geinirlerdi. Yirmibin akadan, yzbin akaya kadar kaytl ha-

slat olan dirlie zeamet veya altibin akadan yirmibin akaya kadar olan dirlie de, tmar denirdi. Bilgi Bankas 49: Tarih deyimleri Eski tarihlerimizde baz isimler, terkibler vardr ki; imdiki halde bo olduu iin birdenbire anlalamaz. Bu sebeple icab ettike birer ikier yazlacaktr. Engrs-Macar. Neme-Avusturya. Las-Srp. Erdel-Maca-ristanm imdiki Transilvanya blm. Boazkesen-Rumelihi-sar. Arnavudluk skenderiyesikodra. Ksovveh-Kosova. Lasoiu-Lazari. Gzelcehisar-Anadoluhisar. Vilakolu-Jorj Brankovi. Alacahisar-Karoevie. Yaiakabad-Yalova. Serf-Srb. Balyos-Venedik Sefiri. Krodes-Korent (nebaht). Jigo-onu-Sigismund (Macar Kral) Bilgi Bankas 50: Kise-Aka Eski zamanlarda keselerin iinde bulunan paralarn altn ve gmten bulunduu iin. miktarianda baka bakayd. Bu miktarlar hemen hemen her asrda deimitir. Yine eski zamanlarda akada kese ve flori altn ki. Fatih zamannda 40 akayd. Onda sra tabiri kullanlrd. Tarihlerin bize akladklarna gre, nceleri kise denildimi, otuzbin aka veyahut onbin altun anlalrd. Sultan Fatih ile 2. Bayezid zamannda keselerin gm otuz ve altunu onbirlikti. Daha sonralar Trablus. Tunus ve Cezayir darbhanelerinde baslm olan Sultan altunu keselerinin her biri. bin adedlik olduu gibi H. 944/M.I537 tarihlerinde yirmi bin. Hicri 070/M.1660 tarihinde krkbin ve 1 1 00 H./M. 1689 dan sonraki senelerde ellibin aka bir kese olarak itibar olunmutur. Son senelerde stanbul. Kesesi, Kese-i Rumi, Kese-i Divan, Kese-i Msri diye keselere isimler verilmitir. Keselerin miktar hal ve zamana gre ve nakitin revacna gre deimi ve en sonra beyz kuruta kalmtr. Yakn zamanlarda maliye hesaplarnda muamele afeiumum kese zerine yaplr, al veride de, kese kullanlrd. Be keseye, yz keseye aldm tabirleri ise on-on-be seneden beri iitilmez oldu. Hatta 2. Sultan Mehmed zamannda baslm olan madeni para kullanlmaa baladktan sonra, altlklar ile belikler, yzlkler, ellilikler saylp verilir, yirmilikler, onluklar ise saylmakta zorluk ekildii iin, yirmilikten bin, onluktan ikibin adedi bir keseye konulup, ylece beyz kuru zerinden alnp, verilirdi. Aka: Sultan Orhan Gazi zamannda kesilen ilk Osmanl sikkesi yani parasdr. O zamana kadar dirhem ismi ve usul kullanlrd. Bu isim ile usul kaldrld. Mool lisannda beyaz sikke manasnda olan aka kelimesi kabul edildi. Sultan Orhan zamannda kesilen akalar arasnda iki ak-alk ve Sultan Mehmed zamannda kesilenlerde de, on ak-aik sikkeler mevcuddur. Hatta 2.Murad

vezirlerinden Lala Yrg Paa; padiahn msaadesiyle Anadolu da aka kestirmitir ki, Lala Yrg akas diye anlrd. Beylerbeyi akas, kalp ake, kzl ake, krk ake adlan ile bir takm sahte ve maular (ayar bozuk) da meydana kmtr. H.1234/M.1818 tarihinden sonra aka kesilmemiti. (Tak-vim.-i Meskukat- Osman) Bilgi Bankas 51: Rvet Tarihlerimizde rivayet edilirki: Fatih, bir gece sabaha kar sadrazam Halil Paay yanna artr. Paa, bu vakitsiz davetten ok byk bir telaa kaplr. Hayatndan artk hi mitvar deildir. Yanna bir miktar altn alarak padiahn huzuruna kar. Sadrazamn telal gren padiah: -Lala emin ol, ne hazineni isterim, ne hayatna kastm vardr. Muradm yni isteim, yalnzca stanbulun fethine yardmc oimandsr. Bu yast grdnm? uykusuzluktan dne dne bu hale getirdim. Gece gndz hayal ettiim stanbul fethi, hasl olmadka rahat etmek ihtimalim yoktur. Paann vaadi zerine: -Rumlarn parasndan sakn, Emri tehdidini syler. Evrak-i Perian-Kemal. Bilgi Bankas 52: Srplar Srplar; bundan binikiyz, binyz sene evvel Ma-caristanda bulunan Karpat dalarnn te taraflarndan, imdi bulunduklar araziye hicret etmilerdi. Bunlar eitli kabilelerden meydana gelmilerdi. Hkmetleri yoktu. Hristiyanl kabul ettikten bir asr sonra yani H.1019/M. 1610 tarihinde stanbul imparatoru Vasil'in zamannda Bizans devletinin eyaleti haline geldi. Bunlara ilk defa istikbal kazandran stifan, krall ilan etmi, bunun- torunlarndan Istefan Dusan. Makedonya ile Arnavudluu, Teselya ile Yunanistamn kuzey tarafn zaptederek, byk bir hkmet kurmutu. Bu slale M. 1369 senesine gelince yklp, Dukain slalesi onun yerine geip, hakim oldu. Osmanllarla ilk defa savaan bu Du-kain'dir, Ad geen malup oldu ve ld. Kosova savanda, Sultan 2.Murad'a kar duran krallar arasnda bu slaleden Belinovi isimli bir kral vard. Bu da sava esnasnda malup olanlardan olup, sonradan lmtr. Srbistann tarihi bundan sonra Osmanl tarihi ile birlikte yrr. Bilgi Bankas 53: Fetihten Sonra Hz. Fatih btn vezir ve kumandanlar yannda olduu halde Erikapdan muzafferan girdii zaman, doruca Ayasofya'ya giderek, o byk mabedin latif mimarisine hayranlkla seyre bakm ve bu srada Yenierilerden biri kilisenin gzel talarndan birini skmeye uratn grnce, elindeki

topuzla herifin bana vurarak: "Ben size malca olan yamaya ruhsat vermitim. Mlk ise benimdir. "Diyerek tan sklmesini engellemitir. Bu srada ise namaz vakti girdiinden, Ezan- Muhammedi okunmasn emrederek, Ayasofya'da cemaatle namaz klmtr. Bu namazn ikindi namaz olduu sylenir. Padiah, Grandk veya byk amiral denilen ve imparatordan sonra Rum imparatorluunun en byk adam olan Luka'y huzuruna arp, iltifatlarda bulunmu, imparatorun nerede bulunduunu sorarken, huzura bir ka subay girerek darda iki Yenierinin imparatoru kendilerinin ldrdklerini sylediklerini haber vermitir. Fatih binlerce yllk eski bir devletin varln yerin dibine sokmasna ve son imparatorun lm olduuna gre bunun ban tehir etmek ve Osmanl topraklarndaki muarzlarna geldii noktay gstermek iin imparatorun cesedinin bulunmasn, kellenin getirilmesi emrini verdi. Cesede ksa zamanda varld. Kostantin, kendisinin hkmdar olduunu belirtme alameti olarak zerine ufak ufak altndan karakular mhl Erguvan renkli ayakkablar giymekteydi. Cesed huzuru padiahiye getirilince; ban Anadolu tehiri, vcudun ise hristiyan dini icabatna gre sayg ve ihtiramla derlenip defnini emretti. mparator Kostantin, Osmanl askerinin surlardan ieriye girdiklerini ve i iten getikten sonra uraya buraya ba vurarak: "Beni ldrecek bir hristiyan yokmu? Diye feryada balamt. Rivayete gre iki yenieri imparatoru tanmlar ve zerine kl rerek biri yz tarafnda dieri arkasndan iki byk yara amlardr. Kostantin bulunduu yere dp, hayatn kaybetmitir. (Mufassal) Bilgi Bankas 54: Patrik Tayini Rum tarih yazarlarnn rivayetine gre; stanbul'da camiye evrilen kiliselerin says krkikidir ve ounun isimlerini Rumlar bilmedii gibi eski eser uzmanlanda bilmemektedir. Fatih, stanbula giriinin nc gn Rum-ortodokslarn patrik semelerini emretmitir. Bu sebeple eski rum mparatorlar zamannda yaplmakta olan merasimlerin ayns tatbik olunmutur. Seilen patrik, padiah ahrndan gnderilen gayet gzel ve ssl eerler ve zeri beyazlarla rtl bir ata binmi olarak yannda ruhani heyet olduu halde saraya geldi. Fatih, taht zerinde oturduu vaziyette ve yannda saltanatn gereken memurlar bulunduu halde st incilerle ssl kendisi altndan yaplm bir asa verdi. Papazlarn hepsi bir azdan padiaha dualar okudular. Dua okunduktan sonra Fatih, ayaa kalkt. Patrikde ayak pt. Dua bir daha tekrar