Basn

Basn

KATILARIN ve DURGUN SIVILARIN BASINCI Yeryznde bulunan btn maddeler arlklarndan dolay bulunduklar zemin zerine kuvvet uygular. Uygulanan bu kuvvetler cisimler zerinde bir basn oluturur. Buna gre basn, kuvvetin bir etkisidir. Katlarn Basnc Birim yzeye dik olarak etki eden kuvvete basn denir.

Basn P, kuvvet F ve yzey alan da S ile gsterilirse, olur. Bu bantya gre, kuvvet sabit ise, basn yzey alan ile ters orantldr. Eit arlktaki tavuun bataklkta rdekten daha fazla batmasnn nedeni, tavuun ayaklarnn yzey alannn rdeinkine gre kk, dolaysyla basncnn rdeinkine gre byk olmasdr. rdein aya perdeli olduu iin yzey alan byk, basnc ise kktr. Sivri ulu ivinin ucundaki basn byk olduu iin kt ulu iviye gre daha kolay aklr. Bak kreldii zaman bilelenerek yzey alan kltlr ve basncn artmas salanr. Bu nedenle ayn kuvvetle daha kolay kesme ilemi salanm olur. Basn, birim yzeye etkiyen dik kuvvet idi. ekildeki cisim yatay ve dey duvarlar arasndadr. Cismin arl yatay duvara etki ettii iin yatay duvara basn uygular. Dey duvara arlndan dolay kuvvet uygulamad iin basn da uygulanmaz.

ekildeki cisim belirtilen yer-den dey olarak kesilirse, her bir parann basnc btn cismin basncna eit olur.

Katlar kendilerine uygulanan kuvveti ayn ynde ve ayn byklkte iletirler.Fakat basnc aynen iletmezler. ekildeki ivinin geni yzeyine Fkuvveti uygulandnda bu kuvvet sivri uca da aynen iletilir. Dolaysyla sivri ucun yzey alan kk olduundan basn daha byk olur.

S1>>S2 olduundan, P2>>P1 olur.

DURGUN SIVILARIN BASINCI Svlarn belli bir ekli yoktur. inde bulunduklar kabn eklini alrlar. Svlarn katlardan temel fark akkan olmalardr. Bundan dolay svlar bulunduklar kabn taban ve yan yzeylerine yani dokunduklar her noktaya basn uygularlar. Azna kadar su dolukutunun K ve L noktalarndan zde delik aldnda alttaki delikten daha hzl sv ak olup daha uzaktaki bir noktaya temas eder. Bunun nedeni L noktasndaki sv basncnn K noktasndakinden byk olmasdr. Buna gre sv basnc sv ykseklii ile doru orantldr.

ekilde h yksekliine kadar sv dolu olan kabn tabanna uygulanan sv basnc, P=h.psv =h.d.g bants ile hesaplanr.

Burada, h ykseklii, basncn uyguland noktann svnn ak yzeyine olan dik ykseklii, sv ise, svnn zarldr.

Bu bantya gre basn hem sv ykseklii, hem de svnn zarl ile doru orantldr. Sv basnc bu iki niceliin dnda kabn ekline ve biimine bal deildir. Sv ykseklii ve svnn zarl deimemek artyla sv hacmine de bal deildir. Sv basnc yzeye daima dik olarak etki eder. Kap yzeyinde alan bir delikten kan svnn yzeye dik olarak kmas da basncn yzeye dik uygulandn gsterir. ekildeki dzgn silindirik kaba ak hz sabit olan musluktan su akyor. Suyun ykseklii zamanla dzgn olarak artt iin kabn tabanndaki sv basnc da zamanla dzgn olarak artar.

ekildeki kaba ak hz sabit olan musluktan su akyor. Kap yukar doru darald iin kaptaki sv ykseklii zamanla daha hzl artmaktadr. Dolaysyla kabn tabanna etki eden sv basncnn art miktar artarak ekildeki gibi olur.

Yine ekildeki kaba ak hz sabit olan musluktan su akyor. Kap yukar doru geniledii iin kaptaki sv yksekliindeki art zamanla yavalayacaktr.

Dolaysyla kabn tabanndaki sv basncnn zamanla deiimi ekildeki gibi olur.

ekildeki kapta birbirine karmayan r1 ve r2 zarlkl svlar vardr. Kabn tabanndaki toplam sv basnc, svlarn ayr ayr basnlarnn toplamna eittir. Psv = h1 . r1 + h2 . r2 dir.

BASIN KUVVET Bir kapta bulunan sv, arlnn etkisi ile dokunduu btn yzeylere kuvvet uygular. Svnn kap yzeyinin tamamna uygulad kuvvete basn kuvveti denir.

ekildeki kabn taban alan S, svnn zarl r ve sv ykseklii h ise, svnn kap tabanna uygulad basn kuvveti F=h.p.S bants ile hesaplanr. ekildeki sv dolu kabn tabanna etkiyen sv basn kuvveti hesaplanrken h sv ykseklii alnr. Kabn yan yzeylerinden birine uygulanan basn kuvveti sorulduunda ise ortalama ykseklik yani yzeyin orta noktasna uyguland kabul edilir. alnr. Basn kuvvetinin

Silindirik ve prizma eklindeki kaplarda svlarn kap tabanna uygulad basn kuvveti svnn arlna eittir.

Dey kesiti ekil - I deki gibi verilen kesik koni biimindeki kabn tabanna etki eden sv basn kuvveti noktal izgiler arasnda kalan svnn arlna eittir. Geri kalan svnn arl yan yzeyler tarafndan dengelenir.

ekil II de ise yine tabana etki e-den sv basn kuvveti, noktal izgiler aras sv dolu olsayd o kadar svnn arlna eit olurdu. Buna gre, ekil I de basn kuvveti kaptaki mevcut svnn arlndan kk, ekil II de ise svnn arlndan byktr.

SIVILARIN BASINCI LETMES (Pascal Prensibi) ine sv ekilen bir enjektrn ucu kapatlp piston ileri doru itilmeye alldnda, itilemedii gzlenir. Yani svlarn basn altndaki hacim deiimleri nemsenmeyecek kadar azdr. Yani pratikte svlar basn altnda sktrlamaz. Pascal prensibi : Kapal bir kaptaki svnn herhangi bir noktasna uygulanan basn kabn ekli nasl olursa olsun, kabn i yzeylerinin her noktasna sv tarafndan ayn byklkte iletilir. Pascal prensibinden yararlanlarak, bileik kaplarn ve su cenderelerinin alma ilkeleri aklanabilir.

Bileik Kaplar ekilleri ve kesitleri farkl iki ya da daha fazla kabn tabanlarnn birletirilmesi ile elde edilen kaplara bileik kaplar denir. rnein U borusu bileik kaptr. Bileik kaplardaki svnn st dzeyi hep ayn seviyededir. rnein kabn K kesimine bir piston konulup sv aa doru itilirse dier iki koldaki sv eit miktar ykselir

U borusunda ayn cins sv varken ayn seviyedeki basnlar eit olur. ekildeki U borusunda zktleleri farkl svlar varken denge salanmtr. U borusunun alt ksmnda kalan svnn zktlesi daha byktr. Yani d1 > d2 dir.

Alttaki svnn en alt dzeyinden yatay izgi izildiinde (Y dzeyi) bu izgi zerindeki basnlar eittir. Basn eitliinden PM = PN h2 . d2 = h1 . d1 olur. Z dzeyi zerindeki P ve R noktalarndaki basnlar da eittir. Fakat X dzeyi zerindeki K ve L noktalarndaki sv basnlar eit deildir. Eer K ve L deki basnlar eit olsayd, d1 zktleli svnn en st noktas ile ayn

yatay hizadaki d2 zktleli sv iindeki basnlar da eit olmalyd. Bu mmkn olmad iin PK basnc ile PL basnc da eit olamaz, PK > PL olur. Su Cendereleri Tabanlar birletirilmi kesitleri farkl iki silindir ve pistonlardan oluur. Kk piston zerine bir kuvvet uygulanarak sv zerine basn uygulanr.

Pascal prensibine gre, bu basn sv tarafndan byk pistona aynen iletilir. letilen basn byk pistonun yzey alanndan dolay byk bir kuvvet oluturur. Kk pistona uygulanan basn byk pistona

uygulanan basn P2 ise, Pascal prensibine gre ayn dzeydeki pistonlarn her ikisine uygulanan basnlarn eitliinden,

Su cendereleri basit makineye benzerler. Kuvvetten kazan salar ama yoldan da kaybettirirler. Svlarn basnc iletme zelliinden yararlanlarak gnlk hayatta kullanlan pek ok ara yaplmtr. Ykama yalama sistemlerinde arabalarn kaldrlmalar, hidrolik frenler, emmebasma tulumbalar. Baz bitkilerin ve meyvelerin yan ve suyunu karmada kullanlr. AIK HAVA BASINCI Dnyann evresindeki hava tabakas eitli gazlarn karmndan meydana gelmitir. Bu gaz tabakasna atmosfer denir. Atmosferdeki gazlar da, kat ve svlar gibi arlndan dolay dokunduklar yzeylere basn uygular. Bu basnca ak hava basnc ya da atmosfer basnc denir. Ak hava basncnn deeri yeryzne yakn yerlerde en byktr. Ykseklere kldka, hava moleklleri azalaca iin ak hava basncnn deeri azalr. Torielli Deneyi Yaklak bir metre uzunluun da olan bir ucu kapal cam boru alnarak azna kadar cva dolduruluyor. Borunun ak ksm el ile kapatlp cva anana daldrldktan sonra el ekildiinde, cvann biraz anaa boalp sonra sabit kald grlyor. Bu durumda borudaki cva ykseklii 76 cm oluyor. Borunun az ak olduu halde cvann tamamnn anaa boalmamasnn nedeni, cva basncnn ak hava basnc tarafndan dengelenmesidir.

Ayn deney farkl genilikteki borularla yapldnda cva dzeyleri arasndaki farkn yine 76 cm olduu grlyor. Yani borudaki cva ykseklii borunun kesitine bal deildir. Torielli bu deneyi deniz seviyesinde ve 0 C scaklkta yapmtr. Ak hava basncnn lld aletlere barometre denir. ekildeki barometrede anaktaki cva zerine etki eden ak hava basnc, cva tarafndan itilerek, borudaki cva basncn dengeler. Buna gre, P0 = Pcva P0 = h . r = 76 . 13,6 P0 = 1033,6 g.f/cm2 dir. Bu sonuca gre ak hava, deniz dzeyinde 1 cm2 lik yzeye 1 kg-f den fazla yani yaklak 10 N deerinde kuvvet uygulamaktadr.

Ak Hava Basncnn Etkileri 1.

i su dolu bardan az hava kalmayacak ekilde katla kapatlp ekildeki gibi ters evrildiinde suyun dklmedii grlr.

Suyun dklmemesinin nedeni, suyun kada uygulad basncn, ak havann kada uygulad basnca eit ya da kk olmasdr. Akkanlarn Basnc Bir yerden baka bir yere uygun artlarda akabilen maddelere akkan maddeler denir. Svlar ve gazlar akkan maddelere rnektir. Akkanlar basn farkndan dolay akarlar ve akma yn basncn byk olduu yerden kk olduu yere dorudur. Akkanlarla ilgili aadaki yarglar geerlidir. 1. Akkanlar daima basncn byk olduu yerden kk olduu yne doru akar. Dalarda da sular daima aa doru akar. Binalarn zeminindeki strofor yardm ile basn fark oluturularak, su binann st katlarna kadar karlr. Odann kap ve penceresini aarak hava akm oluturulmas da basn farkndan dolaydr. 2. Akkanlarn kesit alan daraldka ak hz artar. ekildeki borunun dar kesitinde akan suyun v2 hz, geni kesitinden akan suyun hzndan byktr. (v2 > v1).

Veya akkann hznn artt yerde kesit alan daralr. rnein musluktan akan suyun aa doru hz artar ve kesiti daralarak incelir.

3. Akkann hznn artt yerde basnc azalr. ekildeki dzenekte pompa yardmyla borunun K ucuna hava flendiinde, borudan sv ykselerek pskrr. Svnn ykselmesinin nedeni, svnn ak yzeyine uygulanan ak hava basnc L ucuna iletilir, K ucunda ise akkanlarn (havann) hz artt iin basn fark oluur ve sv, basncnn byk olduu L ucundan, basncn kk olduu K ucuna doru hareket eder.

KAPALI KAPLARDAK GAZLARIN BASINCI Gazlarn basnc, gaz molekllerinin srekli kabn i eperlerine arpmalar sonucu olumaktadr. Kabn i yzeyindeki birim yzeye, birim zamanda arpma says ne kadar fazla ise, basn ta o kadar fazladr. Gaz molekllerinin kabn i yzeyindeki her noktaya arpma says eit

olduundan, her noktadaki gaz basnc da eit olur. Kapal kaptaki gazlarn basnc genel olarak nicelie baldr. 1. Scaklk ve hacim sabit ise gaz basnc molekl says ile doru orantldr. (P ~ N) 2. Scaklk ve molekl says sabit ise, kabn yani gazn hacmi ile ters orantldr. Hacim arttka basn azalr, hacim azaldka basn artar. 3. Hacim ve molekl says sabit ise, gazn basnc mutlak scaklkla doru orantldr. Scaklk arttka gaz molekllerinin hz artar ve kabn i yzeyinde birim alana arpma says artar. Bu da basncn artmasna neden olur. Bu nicelik ve basn arasndaki iliki P . V = k . N . T eklinde olur. P ; basn, V ; hacim, N ; molekl says, T ; mutlak scaklk, k ; sabit bir say Boyle Mariotte Kanunu Bir miktar gazn scakl sabit kalmak art ile basnc ile hacminin arpm sabittir. ekilde piston ileri itilerek gaz sktrldnda basn, hacim arpm deimez. P1 . V1 = P2 . V2 dir.

Manometreler Kapal kaptaki gazlarn basnlarn lmek iin kullanlan aletlere manometre denir. Manometrelerde borunun ucu kapal veya ak olabilir. ekildeki cam kapta bulunan gazn basnc kapal ulu manometrede h yksekliindeki cvann basncna eittir.

Pgaz = Pcva = h cm-Hg dir. Bunun anlam, gazn basnc h yksekliindeki cvann basncna eittir. Manometreler, barometrelerden faydalanlarak yaplmtr. Ak hava basncnn P0 ve cm-Hg birimi cinsinden olduu bir ortamda, ak ulu manometrede cva dzeyleri arasndaki fark ekildeki gibi h kadar ise, Pgaz > P0 dr. Pgaz = P0 + h dir. h deeri cm cinsinden ise gaz basnc cm-Hg cinsinden bulunur.

Ak ulu manometrede cva dzeyleri eit ise, gazn basnc ak hava basncna eittir. Pgaz = P0 dr. Yine ak ulu manometrede cva dzeyleri arasndaki fark ekildeki gibi h kadar ise, Pgaz < P0 dr. Pgaz = P0 h dir.

ocuk balonu gibi esnek kaplarda i basn daima d basnca eittir.D basn azalrsa i basn artar yani balon ier D basn artarsa i basnta artar yani balonun hacmi klr. Eer scaklk ve molekl says deimiyorsa ,balonun basncnn artmas hacminin klmesi ile salanr. rnein esnek bir balon ykselirken hacmi artar ve belli bir balonu su iinde aa doru indirirsek d artaca iin balonun hacmi klr ve i basn artar.