EGE NVERSTES EDEBYAT FAKLTES YAYINLARI

A R K EOLOJ DERGS
VIII (2006/2)

ISSN 1300 5685

EGE NVERSTES EDEBYAT FAKLTES YAYINLARI ARKEOLOJ DERGS VIII (2006/2)

2006 zmir/Trkiye ISSN 1300 5685

Sahibi: Ege niversitesi Edebiyat Fakltesi adna Dekan Prof. Dr. Kasm Eit Sorumlu Mdr: E.. Edebiyat Fakltesi Arkeoloji Blm adna Prof. Dr. Nuran ahin

ARKEOLOJ DERGS hakemlidir ve ylda iki kez baslmaktadr. TBTAK/ULAKBM kriterlerine uygun olarak yaynlanmaktadr. Published twice each year.

EGE NVERSTES EDEBYAT FAKLTESnin izni olmadan ARKEOLOJ DERGSnin hibir blm kopya edilemez. Alnt yaplmas durumunda referans gsterilmelidir. Yazlarn yasal sorumluluu yazarlara aittir. It is not allowed to copy any section of ARKEOLOJ DERGS without the permit of EGE NVERSTES EDEBYAT FAKLTES ARKEOLOJ DERGSne gnderilen makaleler aadaki web adresinde bu cildin son sayfalarnda belirtilen formatlara uygun olduu takdirde yaynlanacaktr. Articles should be written according formats mentioned in the fallowing web adress or on the last pages of this volume.

ARKEOLOJ DERGSnin yeni saylarnda yaynlanmas istenen makaleler iin yazma adresi: Correspondance addresses for sending articles to following volumes of ARKEOLOJ DERGS ARKEOLOJ DERGS Ege niversitesi Edebiyat Fakltesi Arkeoloji Blm Bornova 315110 ZMR-TURKEY

Dier letiim Adresleri Other Correspondance Addresses: Fax: 00.90.232.388 11 02 web: arkeolojidergisi.ege.edu.tr

Datm / Distribution Zero Prod. Ltd. Tel: +90.212.244 75 21 249 05 20 info@zerobooksonline.com http://www.zerobooksonline.com

ARKEOLOJ DERGS
EGE NVERSTES EDEBYAT FAKLTES YAYINLARI

YAYIN KURULU / EDITORIAL BOARD M. Nezih AYTALAR Mahmut Bilge BATRK Fulya DEDEOLU Aytekin ERDOAN

DANIMA KURULU / EDITORIAL ADVISORY BOARD Gven BAKIR Tomris BAKIR Hasan MALAY Altan LNGROLU Ege niversitesi Ersin DOER Ege niversitesi Nuran AHN Ege niversitesi

Serra DURUGNL Mersin niversitesi Turan EFE stanbul niversitesi Armaan ERKANAL Hacettepe niversitesi Cokun ZGNEL Ankara niversitesi Abdullah YAYLALI Adnan Menderes niversitesi

ISSN 1300 5685 ZMR 2006

ARKEOLOJ DERGS
Cilt/Volume VIII 2006/2

MAKALELER / ARTICLES
TAYFUN CAYMAZ: Aliaa-Helvacky Blgesinde Bir Neolitik Yerleim: Arap Tepe (A Neolithic Settlement Aliaa-Helvacky Area: Arap Tepe) .................................................................................... 1 MEHMET IIKLI: Erzurum-Pulur Hy almalar: Kuzeydou Anadolu Keramii zerine Gzlemler (Erzurum-Pulur Hyk Studies: Observations on the North-Anatolian Ceramics) ........................................................................................................................................................................................................................................... 13 AL OZAN: Urartu Krallnn Kuzey Yaylm: Nedenler ve Sonular (The Northern Expansion of the Urartian Kingdom: Reasons and Results) ...................................... 33 MT GNGR: Archaic Ring-Askoi Found in Klazomenai (Klazomenaide Bulunmu Arkaik Dnem Halka Askoslari) ............................................................................... 47 SUAT ATELER: Euromos Arkaik Mimari Terrakottalar zerine lk Gzlemler (First Preliminary Report on the Archaic Architectural Terracottas from Euromos) ........... 63 BAHADIR DUMAN ERM KONAKI: Kolossai: Hyk, Kalnt ve Buluntular (Colossae: the Mound, Remains and Findings) ......................................................................................................................... 83

KTAP TANITIMI / BOOK REVIEWS

GOCHA R. TSETSKHLADZE, Karadenizin Tarih ve Arkeolojisi zerine (M. Nezih Aytalar) ........................................................................................................................................................................................................ 111 MARC VAN DE MIEROOP, Antik Yakndounun Tarihi, 3000-323 (Fulya Dedeolu) ................................................................................................................................................................................................................ 114

Yayn Kurallar / Rules of publication .............................................................................................................................................................. 117

Urartu Krallnn Kuzey Yaylm: Nedenler ve Sonular

[THE NORTHERN EXPANSION OF THE URARTIAN KINGDOM: REASONS AND RESULTS]
AL OZAN
_________ Anahtar Szckler Urartu Krall, Kuzey, Yaylm, Nfus Aktarm Keywords Urartian Kingdom, North, Expansion, Etiuni, Mass Deportation _________ ZET Van Glnn kuzeyinde uzanan topraklarn Urartu Krallna ilhak edilmesi, ekonomik, sosyal ve politik yaplarda nemli deiikliklere neden olmutur. Kalelerin, mezarlarn ve yaztlarn dalm, ilhak edilen topraklardaki deiim ve dnmn, benzerliklerin yan sra blgesel farkllklara da sahip olduunu gstermektedir. Bu farkllklar, kralln merkezindeki ekonomik ihtiyalara kout olarak kuzey blgelerinin ekonomik kaynaklar ve potansiyeli; ayrca, Atl Kavimlerin yaratt tehlikeyle ilikili gzkmektedir. ABSTRACT Through the annexation of the regions laying on the north of the Lake Van to the Urartian Kingdom, crucial changes in the economical, social and political structures become visible. The distribution of the fortresses, burials and the inscriptions indicate that the change and transformation in the whole region suggest some regional differences as well as the similarities. The variations seem to be appeared in relation with the economical resources of each region, parallel to the needs of the heartland of the kingdom and the economical potentials. Besides, the threat carried by the Mounded Tribes is another determinative factor creating these variations. _________

Van Gl evresinde yer alan topraklar, Urartu Krallnn kuruluuna dein genellikle komu kltrlerle ilikilendirilmi ve bu kltrel eler zerinden tanmlanmtr. Kralln kurulmasndan sonraki srete ise Dou Anadolu, Gney Transkafkasya ve Kuzeybat ran gibi blgeler, mimari, anak mlek ve yaztlar gibi arkeolojik eler zerinden Urartu Krallnn paras veya krallkla ilikide bulunan blgeler olarak tanmlanmaya balanmtr. Bu blgelerden biri de kralln kuzeyinde uzanan topraklardr. Urartu Krallnn blgesel genilemelerinin altnda yatan nedenler genellikle artan ekonomik girdi ihtiyalaryla ilikilendirilmitir. Nitekim gerek kralln merkez blgesi gerekse fethedilen blgelerdeki uygulamalar bu yaklamn geerliliini onaylamaktadr. Kuzey blgelerin kralln

neredeyse yklna dein Urartu krallarnn ilgisi ierisinde neden kald sorusuna verilebilecek en olas cevap, kuzeyin zengin ekonomik kaynaklar olmaldr. Ancak yaylmn kuzeye doru ekillenmesinde belirleyici bir dier etken Asur tehdididir. Kuzey blgelerin, rnein Kuzeybat randan farkl olarak Asur ordusunun kolayca eriemeyecei bir noktada yer almas, kuzey yaylmnn ynnn belirlenmesinde nemli bir etken olarak karmza kmaktadr. Ya da bunu u ekilde ifade etmek mmkndr: Urartu krallar ekonomilerini dayandracaklar gvenli blgelere ihtiya duyduklarndan Urartu Krallnn yaylm abalarnn nemli bir blm kuzeye ilikindir. Dolaysyla Urartu Krallnn fetih politikalarnn altnda yatan nedenleri, i ve d etkenlerle aklamak mmkndr.

Arkeoloji Dergisi (2006/2)

33

34

Ali Ozan

ArkDer VIII

Kuzey Seferleri ve Kralla lhak Edilen Blgeler M.. 9. yzylda Yakndou jeopolitiinde nemli bir gce dnecek olan Urartu Krallnn kurulup ve birka blge dnda geniledii ana blge Dou Anadoludur.1 Ancak ilk Urartu kral I. Sarduri ve halefi puini (M.. 825-810) dnemlerinde Urartu Krallnn snrlar Van Glnn yakn evresinde yer alm olmaldr. puni ve Menua ortak krallklar dnemine gelindiinde, krallk politikalarnda nemli deiiklikler belirmeye balamtr. Erken dnemlerde, Urartu Krallnn yaylm politikalarnn ana hedefi Urmiye Glnn gney kylardr.2 Urmiye Glnn gney kylarna doru gelien ilk yaylm giriimlerinin arkasndan kuzey seferleri balamtr. Tm Urartu krallarnn neredeyse deimez bir ekilde sefer dzenledii kuzey blgelere Urartu ordusunun ilk ynelii, puini ve Menuann Urartu tahtnda birlikte hkm srdkleri dnemdir.
Urartu Krallnn ilk kuzey seferlerini kaydeden yaztlarda,3 seferin konusunu oluturan kabileler Etiuni lkesi krallarnn Urartuya kar yardm gnderdikleri Lua, Katarza ve Uiteruhi Boylardr. Seferin ansna dikilen yaztlarn konumu Lua ve Katarza Boylarnn Ar-Karakse Ovasnda yaadklarn,4 Uiteruhinin ise Kazman civarnda aranabileceini5 gstermektedir. Kuzeye dzenlenen bu seferin kralln bakentine ve seferler ncesi snrlarna bu denli yakn olmas son derece ilgi ekicidir. Sefer sonras binlerce insan yerlerinden edilmi ve ele geirilen hayvanlar ganimet olarak muhtemelen bakente tanmtr. Lua, Katarza ve Uiteruhi Boylarna kar dzenlenen sefer sonrasnda uygulamaya sokulan insanlarn yeniden iskna tabi tutulmas, yani toplu nfusu aktarm, Urartu krallarnn kuzey seferleri esnasnda youn olarak kullanacaklar bir yntemin ilk uygulamasdr. Bu uygulamaya genellikle hayvanlarn ganimet olarak alnmas elik etmektedir ki bu uygulamalar kuzeyde ele geirilen topraklarn Urartululatrlmas abalarnda kullanlan temel iki yntem olarak karmza kmaktadr. Karakse Ovas ve belki Aras Irmann Trkiye
1 LNGROLU 1997, 4. 2 UKN I, 24. 3 UKN I, 20; UKN I, 21; UKN I, 23; 4 BURNEY-LANG 1971, 133; BARNETT 1982, 340. 5 SEVN 1979, 43.

snrlar ierisinde akan kesimine dein uzanan bu ilk seferin kaytlarnda Etiuni lkesi krallarnn, Lua, Katarza ve Uiteruhi Boylarna yardma gelmesi dikkat ekicidir. Bu durum Etiuni krallarnn, Urartu yaylmnn aralksz devam ederek kendi topraklarna ulaacann bilincinde olduklarn gstermektedir. Genel kabul grd zere, Transkafkasya blgesinde yaayan yerel kabilelerin oluturduu bir tr konfederasyon olan6 Etiuni, aratrmaclar tarafndan, Gney Transkafkasyadaki geni bir blgenin genel tanm7 veya Sarkamtan Sevan Glnn kuzeybat kylarna kadar yaylan8 geni bir blgeyi tanmlayan genel bir isim9 olarak kabul edilmektedir. Nitekim Etiuni Krallarnn tahminleri doru km ve Urartu ordular Menua Dneminde (M.. 810-786) Gney Transkafkasya topraklarna dein ulamtr. Menuann kuzey seferlerini anlatan yaztlar Erikuahi lkesi ve bakenti Luhiuninin fethi10 ve Etiuni lkesine konulan vergiden11 bahseder. Sefer sonunda her zaman olduu zere on binlerce insan yeniden iskna tabi tutulmu ve binlerce hayvan ganimet olarak Urartuya tanmtr. Anlald kadaryla sefer sonrasnda Menuahinili isimli idari bir merkez ve grkemli bir saray kurulmu, Taburun yaknnda bulunan legertte ina edilen dier bir kale12 ile Aras Irmandan geiler kontrol altna alnmtr. Yaztlarn konumu ve kurulan kaleler Erikuahinin Aras Irmann gneyini kapsadn13 iaret etmektedir. Menua Dneminde Urartunun snrlar bir yandan Aras Irmana kadar yaylrken, dier yandan Erzurum civarnda bulunduu bilinen14 Diauehi lkesi de Urartu egemenlii altna alnmtr.15 Bylece Menua Dneminde kuzeybatda Erzurumdan, kuzeyde Idra kadar uzanan topraklar dorudan veya dolayl olarak Urartu denetimine gemitir. Bu hattn kuzeyine geen ilk Urartu kral I. Argitidir.
6 SALVINI 1995, 40. 7 UKN I, 20; SALVINI 2002, 51. 8 DIAKANOFF ve K ASKAI 1981, 35. 9 SALVINI 2002, 37. 10 UKN I, 30. 11 DNOL 1976, 19-30. 12 UKN I, 70. 13 M ARTIROSYAN 1964, 231; DIAKANOFF ve K ASKAI 1981,

32; SLATTERY 1988, 177.

14 LNGROLU 1997, 32; DIAKANOFF ve K ASKAI 1981, 26;

SALVINI 1995, 55; BARNETT 1982, 342; dipnot 50; RUSSELL 1984, 186. 15 UKN I, 36.

VAN

LOON 1966,

2006/2

Urartu Krallnn Kuzey Yaylm

35

I. Argitinin (M.. 786-764) kuzeye dzenledii ilk seferinin hedefinde bulunan lke, Menua Dneminde vergiye balanan Diauehidir.16 Seferi nakleden yaztlarn ieriinde anlan ok sayda lke ve kabile ismi, Diauehi ve balaklarna kar geni apl bir askeri operasyon yrtldnn kantdr. Sefer esnasnda ok sayda kale ve ehir atee verilmi, her zaman olduu gibi binlerce insann yeri toplu nfus aktarmyla deitirilmi ve binlerce hayvana el konmutur. Aslnda bu seferin kapsam, I. Argitinin Diauehi lkesine dair gelecekteki planlarnn ipularn tamaktadr. Sefer sonrasnda Diauehi kral ar bir vergi karl balanmasna karn, Diauehi Konfederasyonu ierisinde yer aldklar dnlen drt kraln yerlerine yneticiler atanmas, I. Argiti nin Diauehiyi zayflatma abalarnn sonucu olmaldr. Nitekim uzun bir sre sonra olmasna ramen, Diauehi, kraln 19. saltanat ylnda17 tamamyla ortadan kaldrlmtr. Ayn seferin bir aya Diauehide iken dier aya ldr Glnn kuzeyinde yer alan Pute, Bia, Hua, Askalasi ve Tariuya18 ve ilk kez Aras Irmann kuzeydousunda yer alan lke ve kabilelere kadar uzanmtr. Aras Irmann kuzeydousunda fethedilen ilk lke Eriahidir. Kanlca yaztnn19 konumu dolaysyla Eriahinin Arpaayn dou kysnda, Aragats Dann kuzeyinde20 yer ald dnlmektedir. I. Argitini nin askeri eylemleri Sevan Glnn kuzeybatsnda yer ald21 Lcasen yazt22 yardmyla bilinen Qehuni ehrinin fethiyle devam etmi, ayn sefer esnasnda, Biainili lkesinin kudreti ve dman lkesinin bastrlmas iin23 Erivandaki Arin Berd ile eletirilen Erebuni ehri kurulmutur. Urartu askeri ve politik kontrolnn ulat en kuzeydeki nokta olan Lcasen, kuzeyden Sevan Gl Havzasna ve buradan Urartuya gelen yegne yolu kapatan konumdadr.24 I. Argiti Dneminde kuzey blgelerin neredeyse tm Urartu snrlarna dhil edilmitir. I. Argitiden sonra Urartu tahtna geen II. Sardurinin (M..
16 UKN I, 128 A VE B. 17 UKN I, 128 A1. 18 A. DNOL-B. DNOL 1992, 109 vd. 19 UKN I, 133. 20 DIAKANOFF ve K ASKAI 1981, 31; SALVINI 2002, 51. 21 DIAKANOFF ve K ASKAI 1981, 66; K LEISS 1992, 92; SALVINI

764-734) kuzey blgelerdeki faaliyetleri selefi kadar youndur. II. Sardurinin eylemleri de I. Argiti gibi genellikle ldr Glnn kuzeyi ve Sevan Gl evresinde gereklemitir.25 II. Sardurinin adn tayan yaztlarda anlan lke ve kabile isimlerinin ou I. Argiti Dneminde boyunduruk altna alnd iddia edilenlerle ayndr. Yine de yaztlarda ok sayda yeni lke ve kabile ortaya kmtr. Ancak bunlarn ou I. Argiti Dneminde Urartu snrlarna dhil edilen topraklar zerinde yer almaktadr. rnein, I. Argiti Sevan Glnn kuzeybatsna dein uzanan topraklar Urartu snrlarna dhil etmesine ve burada bir kale ina ettirmesine ramen, II. Sarduri, Sevan Glnn bat kysnda Uelikuhi26 isimli yeni bir lkeyi malup etmitir. II. Sardurinin ele geirdii yeni topraklarn bir blm de Sevan Glnn gneyini kapsamaktadr. Buraya dzenlenen seferleri kaydeden yaztlar gln gneybatsnda yer alan Tulihunun27 ve gneyinde28 bulunan Ueduri-Etiuni federasyonu ierisindeki Arquqiu, Kamaniu, Lueruni29 ve Urtehi(ni)nin30 Urartu egemenlii altna alndn kaydeder. II. Sardurinin kuzey blgelerde Urartu Krallnn gcn tesis etmeye alt topraklarn dier bir blm, Urartu yaztlarnda Qulha31 olarak anlan antik Kolkhis Kralldr.32 Tartmal olsa da,33 II. Sarduri Kolkhisin bakenti Ildamuaya ulatysa, Urartu ordusunun kuzeyde ayak bast en uzak blgeye eritiini sylemek olasdr. II. Sarduriden Urartu tahtn devralan I. Rusann (M.. 734-714) kuzeydeki faaliyetleri, daha nceden boyunduruk altna alnan Ueduri-Etiuni Federasyonu ierisindeki kabilelere ve Yksek Dalardaki 19 kraln34 Urartuya tabii klnmasna dnk yeni bir askeri operasyondur. I. Rusa askeri operasyonlarndan
25 UKN I, 156 DI VE DII; UKN I, 160; UKN I, 155 A;

26 27 28 29 30 31 32 33

2002, 43; BARNETT 1982, 345; M ARTIROSYAN 1964, 235. 22 UKN I, 134. 23 UKN I, 127 II, 128 A 2. 24 SLATTERY 1988, 178.

34

UKN I, 155 C 19-48; UKN I, 155 C 49-55; UKN I, 155 E 1-35; UKN I, 155 B 1-58; UKN I, 155 D 1-44; UKN I, 156 DI VE DII. UKN I, 160. SALVINI 2002, 49. UKN I, 155 D 45-53. UKN I, 161. UKN I, 155 C; UKN I, 155 D. DIAKANOFF ve K ASKAI 1981, 69. K. Krolu Urartu yaztlarnda bahsi geen Qulha lkesinin genel anlamda Ardahan ile ilikisi olmas gerektiini yazar. Ayrntlar iin bak KROLU 2001, 731 vd. UKN I, 266.

36

Ali Ozan

ArkDer VIII

sonra Urartu Krallnn Sevan Gl civarnda kalcln pekitirmek amacyla, Biainilinin gc ve dman lkesinin kibrini krmak iin gln batsnda Tanr Haldinin ehrini35 ve gneyinde Frtna Tanrsnn ehrini36 ina etmitir. I. Rusann halefi II. Argiti Dneminde (M.. 714-685) kuzey blgelerde bulunan lke ve kabilelere kar askeri eylemler gerekletirildiini gsteren yazl kaynaklar yoktur. II. Argitinin kuzey blgelerdeki yegne eylemi Altntepenin inasdr.37 Kuzeyli lke ve kabileler Urartu yaztlarnda tekrar grnmeye baladklarnda Urartu tahtnda II. Rusa (M.. 685-645) hkm srmektedir. Ayanis tapnak yaztnda38 birok lkenin yan sra Etiuninin de gemesi, kraln kuzey blgelerle ilikisini gsterir. Nitekim Aza lkesinde Teiebani gibi byk bir idari-ekonomik merkezin inas ve bu blgedeki kanal yapm gibi faaliyetler,39 II. Rusann blgeye olan ilgisinin ak kantlardr. Yaztlardan bilindii kadaryla kuzey blgelere sefer dzenledii bilinen son Urartu kral II. Rusadr.

fndan yaplan sulama kanallar ve bahelerden41 bahseder. Ayrca Karmir-Blur depo odalarnda ortaya karlan tarma alnm tahl trleri,42 bu blgelerde tarmsal retim yapldn gstermektedir. Urartu ncesi kurulan ve Urartu egemenlii dneminde de ilevini devam ettiren Metsamor43 gibi yerleimler ise maden retiminin kesintisiz srdnn kantdr. Dolaysyla kuzey blgeler sz konusu olduunda karmza insan-hayvan ve tarm-maden retimi gibi bir ayrm kmaktadr. Bu farklln nedeni Urartu merkez blgesi ve kuzeyde yer alan topraklarn potansiyeli ve olanaklaryla ilikilidir. Aslnda Urartu Krallnn merkez blgesini tekil eden Van Gl evresi44 ve kuzey blgelerin45 corafi koullar genel olarak ayndr. Her iki kesimde de tarm vadi tabanlar ve knt havzalarnda yaplmaktadr. Hem kuzey blgeler hem de Van Gl evresi tarmdan ok hayvanclk iin olumlu koullara sahiptir. ki blgenin benzer bir dier yan maden kaynaklardr. Demir, bakr, gm ve snrl da olsa altn kuzey blgelerin46 ve Van Gl evresinin47 ortak yeralt zenginlikleridir. Bu benzerlikler Urartu krallarnn neden kuzey blgelerden hayvan ve insanlar tadn ve tarm rnleri ile maden retimini neden kuzey blgelerde devam ettirdiini aklamaktadr. Aada tartlaca gibi kuzeyden aktarlan insanlar ve ganimet olarak el konulan hayvanlar byk oranda, Urartu krallarnn kuzey blgeleri kralln merkez blgesinin ihtiyalar dorultusunda ekillendirme abalarnn sonucudur. Krallk ynetimi merkez blgede zlemeyecek ve youn emek gerektiren tarm ve madencilik gibi faaliyetleri kuzey blgelere ihra ederek stesinden gelmeye alm, insan ve hayvanlar krallk merkezine tayarak hem fazladan ekonomik girdi elde etmi hem de kuzey blgeleri kralln ihtiyalar dorultusunda yeniden ekillendirmitir. Bu durum Urartu krallarnn Dou Anadolu koullarnda bir devletin ayakta kalabilmesi iin blgenin tm olanaklar41 UKN I, 137. 42 M ARTIROSYAN 1964, 261. 43 K HANZANDIAN-M KRTCHIAN-PARSAMIAN 1973, 195. 44 LNGROLU 1997, 7; BURNEY ve LANG 1971, 129. 45 SAYADYAN 2002, 19-20; ZIMANSKY 1985, 27; SARAOLU

Urartu Yaylm Sonras Kuzey Blgelerde Sosyal ve Ekonomik Yapnn Dnm Urartu krallarnn kuzey blgelerdeki uygulamalar ve yaztlar kuzey yaylmnn nedenlerine dair nemli ipular tamaktadr. Yukarda zetlenen seferler esnasnda bu blgelerde veya krallk merkezinde yazdrlan sefer yaztlarnda genellikle on binlerce insann toplu nfus aktarmlar ile yerlerinden edildii ve yz binlerce hayvana ganimet olarak el konulduu kaytldr. Ayn yaztlar seferler esnasnda tarmsal rnlerin veya tonlarca madenin ganimet olarak alnd ynnde bilgiler iermez. Maden asndan tek istisnai durum Diauehidir.40 Ancak bu rnekte de Diauehi kralndan istenen maden vergi ykmll olarak belirlenmitir. Yaztlardan elde edilen bu veriler Urartu krallarnn kuzey blgelere insan ve hayvan kaynaklar iin ilgi gsterdii ynnde bir grnm ortaya koymaktadr. Kuzey blgelere dair bilgi veren ayn yaztlarda tarmsal rnler ve madenler ele geirilen ganimetler arasnda anlmasa da, bu blgelerde Urartu krallar tara35 UKN I, 265. 36 UKN I, 266. 37 BURNEY ve LANG 1971, 158; LNGROLU 1997, 43. 38 LNGROLU ve SALVINI 2001, 20; SALVINI 2001, 261. 39 UKN I, 281. 40 UKN I, 36; UKN I, 128 A ve B.

1989, 302, 303.

46 BELLI 2000, 372; CHENKY 1992, 66; GEVORKYAN 2002,

455 vd.
47 BELLI 1987a, 91; BELLI 1987b, 306 vd.

2006/2

Urartu Krallnn Kuzey Yaylm

37

nn birletirilmesi gerektii gereinin farknda olduklarn ve abalarn bu ynde younlatrdklarn gstermektedir. Bu ama dorultusunda Urartu krallarnn fethettikleri kuzey blgelerde sosyal ve ekonomik yapy deitirecek uygulamalara gittikleri anlalmaktadr. En arpc deiim kendini yerleim modelinde gsterir. Erzurum, ldr Glnn evresi, Idr ve Gney Transkafkasyada yaplan arkeolojik aratrmalar, Urartu fethi ncesinde bu blgelerin kalelerde yaayan sekinler tarafndan ynetildiini gstermektedir. Nitekim kuzey seferlerini nakleden yaztlar yaklp yklan ok sayda kalenin varln onaylar. Aratrmalarn youn olarak yrtld Gney Transkafkasya Urartu fethi ncesi blgenin mimari grnmne dair nemli veriler ortaya koymaktadr. Bu kesimde, istisnalar olmasna karn, kalelerin ortak zellikleri kurulduklar topografyalar ve surlarla evrelenmi olmalardr. Kaleler genellikle yksek rakml da yamalarna ina edilmitir.48 Aras Ovasnda olduu gibi ova ve kalelerin arasndaki mesafe 5 km ye kadar kabilmektedir.49 Aras ve Shirak Ovalarnda Erken Demir a kalelerinin boyutlar da biri birine yakndr ve yerleimler belirgin bir boyut farkllamas gstermemektedir.50 Tespit edilemeyen ikincil derecede tahkim edilmemi yerleimler de bulunmasna ramen blgesel bir politik btnleme potansiyeli dktr. Blgesel btnlemenin yokluu yznden her kale neredeyse bamsz veya yar bamsz bir siyasi merkezdir.51 Arkeolojik aratrmalar ile tespit edilen sulama kanallar da bu yargy desteklemektedir. Aras Ovasna su datan Gegham ve Aragats sulama sistemleri biri birinden bamszdr. Bu veriler, sulama ile ilgili faaliyetlerin bamsz birimler tarafndan organize edildiini, ayrca Aras Ovasnda tarmsal retiminin rakip gler arasnda blldn gstermektedir.52 Gerek Erzurum ve Pasinler Ovalar,53 gerekse ldr

48 SMITH 2003, 170; BISCIONE 2003, 178. 49 SMITH 1999, 54. 50 Shirak ve Tsakahovit yaylalarndaki Erken Demir a ka-

Gl54 ve Idr evresi55 Urartu yaylm ncesi Aras ve Shirak Ovalarndaki mimari grnm tekrarlar. Bu kesimlerde yrtlen aratrmalar ile tespit edilen ok sayda kale yerleimi, aykr rnekler olmasna ramen, yer seiminde genellikle korunakl yksek da yamalarnn tercih edildiini gstermektedir. Dolaysyla Urartu yaylm ncesi kuzey blgelerde yerleimlerin arazi zerindeki dalm bir veya birka kaleden oluan bamsz gruplarn varln iaret etmektedir. Yaztlar bu gruplarn Urartu fethine kar sert direni gsterdiklerini, hatta kimi blgeler ele geirildikten uzun sre sonra dahi bamszlklarn kazanma ynnde isyana bavurduklarn kaydetmektedir. Ancak kuzeyli lke ve kabilelerin tm abalarna ramen fetihler ve arkasndan kralln kurumsallamasna dnk uygulamalarn kesintisiz biimde devam ettii anlalmaktadr. Urartu ncesi yksek rakml kale yerleimlerinin aksine, ovalarn hemen bitiiinde ve yaknnda yer alan Urartu kaleleri bu durumu en ak haliyle gstermektedir. Erken Demir a kaleleri Aras Ovasn evreleyen yksek rakml alanlarda kmelenmiken, Urartu yerleimleri daha alak rakma ina edilmitir. Yerleimlerdeki bu kayma da yamalarndan ovaya doru gl bir yerleim hareketi olduunu gsterir.56 Sevan Glnn Gney Havzasnda da Urartu Dnemi yerleimleri, Erken Demir a yerleimlerinden farkl olarak, kmeler halinde gruplanmazlar ve Masrik Ovas evresinde ve Masrik Ovasn Martuni Ovas ile balayan kysal yol zerinde yaylrlar.57 Boyut dalm ise yerleimler aras bir hiyerari ortaya ktn iaret eder. Aras Ovasnda, I. Argiti ve II. Sarduri Dnemlerinde ina edilmi alt kalenin yerleim boyutlarnn karlatrlmas, Argitihinili yerleiminin yanndaki 0.753 hektarlk iki kaleyle beraber iki basamakl bir hiyerariye sahip olduunu ortaya koymaktadr.58 Aras Ovasndaki en byk Urartu kaleleri Argitihinili, Arasmus ve Artashat, ovaya giri ve kn yapld ana yol zerinde kurulmutur. Byk Urartu kalelerinin gei yollar zerindeki bu dalm, Aras Ovasndan kralln dier blgelerine mal
54 KROLU 1997, 376 vd.; KROLU 1998, 133 vd.;

lelerinin ayrntlar iin bak SMITH ve KAFADARIAN 1996, 23 vd. ve AVESTIYAN-BADALAYAN-SMITH 2000, 21 vd. 51 SMITH 1999, 54. 52 SMITH 1999, 54. 53 K ARAOSMANOLU-IIKLI-CAN 2003, 345 vd; K ARAOSMANOLU-IIKLI-CAN 2004, 301 vd.

KROLU 1999, 146 vd.

55 M ARRO ve ZFIRAT 2003, 393. 56 SMITH 2003, 173. 57 BISCIONE 2002, 362. 58 SMITH 1999, 57.

38

Ali Ozan

ArkDer VIII

datmna iaret etmektedir.59 II. Rusa Dnemine gelindiinde Urartu yerleimleri iindeki en nemli deiim, Erebunideki blgesel ynetim merkezinin 7,3 kilometre batdaki yeni bir kaleye, M.. 8. yzyl merkezlerinin yerini alan Karmir-Blura aktarlmasdr.60 Erzurum ve Pasinler Ovalar ile ldr Gl ve Idr evresi de Urartu Krallna dhil edildikten sonra Gney Transkafkasyadakine benzer bir dnm geirmitir. Erzurum Ovasnda Umudum Tepe,61 Pasinler Ovasnda Hasankale62 ve ldr Glnn hemen gneyinde yer alan Takpr Kalesi63 gibi rnekler rakm olarak Urartu Dnemi ncesinde bu kesimlerde yer alan kale yerleimlerinden alaktadr. Bu kalelerin konumlar bulunduklar mevkilerde ovalarn veya yollarn kontrolne dnk olarak tasarlandklarn gstermektedir. Nitekim Aras Ovasnn Trkiye snrlar ierisinde kalan kesiminde bulunan Babulak Kalesi,64 Aras Irmann geie uygun bir blm kontrol etmesinin yan sra evresindeki ovann denetimine dnk bir ileve de sahip olmalyd. Urartu egemenlii ile beraber yerleim birimlerinin da yamalarndan ovalara doru kaymas, Erken Demir adaki bamsz ve blgesel kontrolden, birleik ve blgeler st bir ynetime doru dnmn sonucudur. Urartu Dnemi yerleim sistemi hem yksek rakml kalelerde ikamet eden sekinlerin tasfiyesine hem de ovalarda yaayan insan gcnn kontrol ve krallk karlar dorultusunda ihtiya duyulan i kollarnda kullanlmasna dnk ekillendirilmitir. Yerleim sistemindeki bu dnm beraberinde kuzey blgelerin tarm, hayvanclk ve madencilik gibi uralarnda belirli deiimlerin yaanmasyla sonulanm gibi grnmektedir. Urartu Dnemi kalelerinin tarmsal alanlarn hemen kysnda bulunmas, bu deiimin sonucu olarak tarmsal retimin dorudan kontrolyle ilikilidir. Tarmsal retimin Urartu Krallnn denetiminde yapldnn kantlar, krallarn ina ettirdii kanallar, idari-ekonomik merkezler olan kaleler, depo yaplar, depolardan ele geen tarm

aletleri65 ile yazl belgelerdeki ifadelerdir66. Karmir-Blur sitadelinde gn na kartlan 400 bin litrelik toplam kapasiteye sahip 8 arap deposu ve yaklak 750 ton kapasiteli tahl ambarlar67 Urartu yaylm ncesi kk kale devletlerine baml olarak yrtlen orta lekli uygulamalarn derinletirildiini ve geni apl bir faaliyete dntrldn gstermektedir. Kanal yapm ve alet tedariki tarmsal kapasitenin ykseltmesine ve kontrolne dnk abalarn bir ynn oluturmaktadr. Urartu krallarnn ayn amala bu alanda istihdam edilen insan saysn da arttrm olmalar gerekmektedir. Nitekim ina edilen d kentler68 kuzeyli nfusun byk kalelerin evresinde toplanmaya alldn iaret etmektedir. Kuzey blgelerde tarma kout olarak retimin younlatrlmasnn beklenebilecei bir dier alan madencilik gibi grnmektedir. Blgede Tun alar itibariyle balayan, dolaysyla uzun bir gemie sahip olan madencilik ve madeni eser retiminin, Urartu yaylmndan sonra kralln karlarna uygun bir dzenlemeye tabii tutulduunu dnmek olasdr. Metsamordaki Urartu Dnemi tabakalar Urartu yaylmndan sonra da madeni eser retimine devam edildiinin gstermektedir.69 Bu durum, yerli atlyelerin Urartu Krallnn denetiminde faaliyet gsterdiinin kantdr. Ayrca kuzeyde bulunan Urartu kalelerinden ele geen ok saydaki metal eserin,70 kralln merkez blgesinde retildiini gsteren her hangi bir arkeolojik veya yazl kant bulunmamaktadr. stelik Gney Transkafkasyann Urartunun egemenlik sahas dnda bulunan blgelerinde ele geen kemerlerin ve dier eserlerin Urartu rnekleriyle benzerliklerini71 yerel atlyeler olmadan, sadece kralln merkez blgesindeki atlyelerin varlyla aklamak olas grnememektedir. Tamacln henz gelikin olmad bu dnemde madeni eser retiminin byk oranda maden kaynaklar etrafnda geli65 M ARTIROSYAN 1964, 261. 66 UKN I, 370. Karmir-Blurda ortaya karlan bir bulla

59 SMITH 2003, 175. 60 PIOTROVSKI 1967, 92. 61 LNGROLU 1980, 191 vd. 62 ZIMANSKY 1985, 25.; SLATTERY 1988, 186. 63 SLATTERY 1988, 191; SINCLAIR 1987, 428; KROLU 1999,

67 68 69 70 71

147.
64 SINCLAIR 1987, 408, 409; SLATTERY 1988, 185.

zerinde Ardini ehrinden gelen saban kznn fii yazldr. POTROVSKI 1967, 13. Teiebani ehrinin kalntlar 40-45 hektara yakn bir alana yaylmaktadr. M ARTIROSYAN 1964, 274. K HANZANDIAN-MKRTCHIAN-PARSAMIAN 1973, 195. PIOTROVSKI 1967, 45 vd. PIOTROVSKI 1967, 19; YILDIRIM 1989, 13.

2006/2

Urartu Krallnn Kuzey Yaylm

39

mesi doaldr. Madencilik bilindii zere youn emek gerektiren ve uzun sren bir uratr. Kuzeydeki maden olanaklarnn deerlendirilmesi ayn zamanda bu uran btn yknn kralln merkez blgesi zerine binmesini engellenmi olmaldr. Kuzey blgelere dair bilgi veren yaztlar buralardan yz binlerce insann tandn belgelerken, d kentler nfusun bir blmnn buralara yerletirildiini kantlamaktadr. Dolaysyla Urartu krallarnn kuzey blgelerde yeni bir nfus politikas uyguladklar anlalmaktadr. yleyse bu yeni nfus politikasnn tarm ve madencilik alanlarnn tekelletirilmesi ve younlatrlmasn da kapsayan yn de olmaldr. Baka bir deyile bu iki sektrde istihdam edilen fazladan insan gc nereden elde edilmiti? Yukarda tartld gibi fethedilen blgeler Urartu yaylm ncesi belli bir sosyal ve ekonomik dzeye ulam bulunuyorlard. Bunun anlam retim ve tketim ilikilerinin ritmik bir dng ierisinde belli bir dengeyi yakalam olduu ve yerel nfusun bu iliki a ierisinde dalm bulunduudur. Eski bir yapy dntrerek yeni bir ekonomik ve sosyal ereve oluturmann n koulu bu iliki an bozmak ve yeniden rmektir. Tasarlanan yeni ekonomik ve sosyal yap zellikle eski yapya gre belirli faaliyetleri n plana karyorsa, yeni dzenlemelerde nceden var olan kimi faaliyetlerin geriye doru telenmesi gerekmektedir. Bilindii gibi kuzeye ilikin seferleri kaydeden yaztlarda bu blgelerden alnd belirtilen ganimet neredeyse sadece hayvanlarla snrldr. Ganimet olarak alnan hayvanlarn kralln merkez blgesine ekonomik art olarak girdii kesindir. Ancak bu olayn sadece bir ynn yanstmaktadr. Dier taraftan bu uygulama yukarda vurgulanan fazladan insan gcnn nereden temin edildii sorusunu da yantlamaktadr. Dolaysyla tarm ve madenciliin n plana karlmas iin gerekli olan insan gcnn hayvanclkla uraan gruplardan temin edildiini, ganimet olarak alnan hayvanlarn, bu insanlarn ekonomik yaam kaynaklarnn tasfiyesine dnk yrtldn ifade etmek mmkndr. Tartld gibi, tarm ve madencilik iin gerekli insan gcnn hayvanclkla uraan gruplardan elde edilmesi Urartu krallarnn kuzey blgelerde uygulamaya soktuklar yeni nfus politikalarnn bir ynn olutururken, blgeden srlen yz binlerce insan ayn politikann dier ve en

nemli tarafn oluturmaktadr. Bu uygulamann genel amalar, merkezi gce kar ayaklanan topluluklar cezalandrma ve nlem alma, orduyu bytme, zanaatkr ve ii gereksinimini karlama ve yeni kurulan kentlere insan temini72 gibi kategoriler altnda snflanabilir. Bu balklara ek olarak toplu nfus aktarmlar kuzey blgelerin yeniden ekillendirilmesi abalaryla da balantldr. Bunu en ksa ekilde kuzey blgelerin etnik haritasn bozmak olarak formlletirmek mmkndr. Blgede kale devletlerinde somutlaan ekonomik ve toplumsal yapnn Ge Tun aa dein uzand bilinmektedir.73 Dolaysyla Urartu egemenliini blgede tesis etmenin ve kralln uygulamalarna sreklilik kazandrmann yntemlerinden bir tanesi kkl geleneklere sahip bu topluluklar dzenli ve kesintisiz bir biimde kralln baka blgelerinde yeniden iskna tabii tutmak olmaldr. Bu uygulamaya kuzey blgelere Hate ve Supaneden yerletirilen74 yabanc topluluklar eklendiinde, kuzeyin etnik haritasnn byk lde dntrlmeye ve kralla baml gruplar yaratlmaya alld anlalmaktadr.

Kuzeyde Hangi Blge Nasl Deerlendirildi Grld gibi Urartu krallar tarafndan kuzeyde fethedilen topraklar, kralln merkez blgesinin gereksinimleri dorultusunda, tarmsal alanlarn ve madenlerin kullanlabilecei biimde ekillendirilmeye allmtr. Ancak bu uygulamalarn zellikle belirli blgelerde n plana karld, dier kesimlerin ise ekonomik potansiyelleri ve konumlar dolaysyla farkl biimde deerlendirildii gzlenmektedir. Urartu Krallnn kuzey blgelerde yer alan arkeolojik bulgularnn dalm bu yaklamn geerliliini onaylamaktadr (Harita 1). Kuzey blgelerde bulunan kale ve yaztlar zellikle Ar ve Aragats Dalar ile Sevan Gl arasnda kalan blge ve bunlarn evresinde younlamtr. Erzurum, zellikle Pasinler Ovas Urartu Dnemi yazt ve kalelerinin youn olarak bulunduu ikinci blgeyi tekil etmektedir. Kars yresi ise bu kesimde yer alan Takpr ve Younhasan Kaleleri dnda tamamen bo bir grnme sahiptir. Buradaki kalelerin konumlar daha ok savunmaya ve bulunduklar yollar kontrole dnk olarak
72 LNGROLU, 1983, 312. 73 SMITH 1999, 48. 74 UKN I, 127 II, 128 A 2.

40

Ali Ozan

ArkDer VIII

tasarlandklarn gstermektedir. Ar-Karakse Ovas Kars yresi ile benzerdir. Bu kesimde yer alan arkeolojik bulgular Tahir Kalesi ve kaya mezarlar ile snrldr. Tahir Kalesi, Karakse Ovasndan Pasinler Ovasna geiin saland doal bir yolun kontrol edilebilecei konuma ina edilmitir. Doubayaztta bulunan Urartu Dnemi kale ve sulama kanallar ise, Kertenkele Kalesi dnda75 M.. 7. yzyla aittir.76 Dolaysyla bu kesimin kralln erken ve ge dnemlerinde farkl bir biimde deerlendirildii anlalmaktadr. Grld zere, Urartu Dnemi kale, yazt ve sulama kanallarnn dalm, yukarda tartld gibi kralln kuzey blgeleri merkez blgenin ihtiyalar dorultusunda biimlendirme abalaryla ilikili olarak maden ve tarmsal potansiyeline sahip kesimlerde younlamtr. Bilindii gibi Erzincan - Erzurum - Bayburt Gmhane - Artvin - Kazman,77 gm, kurun, bakr ve demir rezervlerine sahiptir. stelik Urartu kral I. Argitinin, Diauehi kralndan 41 mina altn, 37 mina gm, 10.000 mina bakr 78 ald bilinmektedir. Gney Transkafkasya ise bakr79 ve altn80 madeni asndan nemli potansiyeli bulunan blgeler arasndadr. Sulama kanal ina faaliyetleri de buras ve Pasinler Ovas81 ile snrldr. Nitekim kuzeyde tarmsal potansiyeli deerlendirilebilecek yerler arasnda Aras Vadisi ve evresi ile olumsuz iklim koullarna ramen Pasinler ve Erzurum Ovalar yer almaktadr. Kars82 ve Karakse Ovas83 tarmsal adan deerlendirilebilecek zelliklere sahip deildir. Bu iki kesim Urartu krallarnn Erzurum ve Pasinler Ovalar ile Gney Transkafkasyaya ulaabilmek iin gemek zorunda olduklar iki blge konumundadr. Dolaysyla bu iki kesimi, krallk merkezini ekonomik adan potansiyeli yksek blgelere balayan doal koridorlar olarak tanmlamak olasdr. Urartu krallarnn kuzeyde sefer dzenledii bir dier yre ldr Glnn kuzeyinde kalan topraklardr. Bu kesim kuzeyde bulunan blge75 BOZKURTLAR 1976, 45 vd. 76 BELL 1997, 26 vd 77 BELL 2000, 372. 78 UKN I, 128 B 1. 79 CHERNYKH 1992, 66. 80 GEVORKYAN 2002, 455 vd. 81 BELL ve CEYLAN 2002, 124. 82 SARAOLU 1989, 302, 303 83 ROTHMAN 2003, 214.

ler arasnda ekonomik veya ulam amal kullanlmayan ve farkl bir biimde deerlendirilen bir yer olarak karmza kar. Yaztlarda buraya dzenlenen seferler sonrasnda her zaman olduu gibi ok sayda insan ve hayvann srlp karld kaytldr. I. Argitinin yaztlar Takpr Kalesinin tesinde uzanan topraklarda, yani ldr Glnn kuzeyinde bulunan lke ve kabilelerin Bia, Hua, Tariu, Askalasi ve Pute olduunu kaydeder. Ancak kuzeyde yer alan dier yerlerden farkl olarak ldr Glnn kuzeyinde I. Argitiye ait bir yazt dnda Urartu dnemine tarihlenebilen herhangi bir kale veya yerleim bulunmamaktadr.84 Gln 2 km gneyindeki Takpr Kalesi ise bu yreye giri ve k salayan yegne yolun zerine kurulmutur. Takpr Kalesinin konumu ve gln kuzeyinin Urartu yaplama faaliyetlerinden mahrum braklmasnn muhtemel birka nedeni olmaldr. Bunlardan ilki yrenin tarma uygun yeterli dzeyde topra bulunmamas ve maden asndan zengin olmamas olabilir. Ancak gerek Urartu yaztlar gerekse II. Sardurinin buraya dzenledii bir sefer vesilesiyle bir Asur belgesinde verilen bilgiler, gln kuzeyinin bilinli olarak dorudan Urartu topraklarna eklenmediini iaret etmektedir. Bilindii zere M.. 2. binyln sonunda Gney Rusya bozkrlarnda yaayan atl kavimler daha gneye inerek Urartunun egemenlik sahasnda yer alan Sevan Gl ve civarn yurt edinme arzusundadr.85 Bu atl kavimlerden, Gney Rusya steplerine g eden skitler, batya doru hareket etmeden nce Volga veya Amu-Daria Irmaklar civarnda yaam ve bu blgeye ulatklarnda burada yaayan Kimmerleri yerlerinden etmitir.86 M.. 1514. yzyllardan M.. 8. yzyln ilk yarsna dein Volga Nehrinden Karadenizin kuzeyine doru yaylan alanda yaayan Kimmerler eitli boylar halinde gebelerden olumaktadr. Kimmerler, skitler tarafndan yerlerinden edildikten sonra Transkafkasya zerinden Dou Anadoluya akmaya balamtr.87 Bat Kafkaslar getikten sonra Gney Transkafkasyada ilk olarak Grcistana yerleen Kimmerler buradan Urartu Krallna saldrmtr. Kimmerlerin ardndan, Dou Dastan zerinden Transkafkasyaya
84 Tepeler Hynde Urartu Dnemine ait anak m-

lek paralar tespit edilmitir. KROLU 1998, 133, 139.

85 LNGROLU 1997, 38. 86 K HAZANOV 1982, 50. 87 SULIMIRSKI 1959, 62.

2006/2

Urartu Krallnn Kuzey Yaylm

41

skitler girmitir. Azerbaycanda kendi krallklarn kuran skitler buradan Urartu ve Asura basknlar dzenlemitir.88 Urartu kaytlarnda atl kavimlerden ilk kez I. Argitinin Leninakan blgesine bulunan Eriahi lkesinde brakt bir yaztta kigulu lkesi89 olarak bahsedilir. Kimmerler, Urartu Krallyla balantl olarak ikinci kez sahneye ktklarnda, bilgiyi veren kaynaklar, II. Sardurinin ldr Glnn kuzeyine dzenledii bir sefere atfta bulunan Asur belgeleridir. II. Sardurinin kaytlarnda Quriani90 olarak anlan lke Guriania biimiyle, Asur yaztlarnda Urartu kralna vergi deyen ve Urartu kral ve atl Kimmer savalarnn ikamet ettii Gamirra lkesi arasnda bulunan bir lke91 olarak anlr. Bu dnemde Gamirra lkesi iin tek olas yer Kura Irmann gneydouya dnd kesimde bulunan Gori blgesi olmaldr. II. Sardurinin yaztnda anlan Quriani/Guriania lkesinin ise Yukar Kura havzasnda, modern Axalqalaqi ve Axalcixe arasndaki bereketli blgede bulunduunu sylemek mmkndr92. Urartu Kral II. Sardurinin, Quriani lkesine ulamak iin kulland yol gzergh kaynan Ardahann Gle, Hanak ve ldr ilelerinin evresindeki dalardan alan Kura Irmann izledii vadi olmaldr. Kura Irma, kaynak blgesinden kuzeye doru ilerlemekte ve Gamirra lkesinin bulunduu blgede gneydouya doru dnmektedir. Bu rmak vadisi bylece Kimmerler ve Urartu lkesi arasnda dorudan balant oluturan bir koridor durumundadr. Gamirra lkesi ve ldr Glnn kuzeyi arasnda doal bir koridor aan Kura Irma Vadisinin Urartu Krall iin byk bir tehlike yaratt ortadadr. Bu tehlikenin bertaraf edilebilmesinin iki yolu vardr. Bunlardan birincisi bu koridor boyunu Urartu kaleleriyle gvence altna almak, ikincisi ise Hanak-Ortakent evresinde yer alan ve Urartu yaztlarnda adlar verilen kk kale devletlerinin varlnn devamna izin vererek tampon bir blge93 yaratmaktr. Nitekim II. Sardurinin,
88 DIAKONOFF 1984, 90. 89 UKN I, 133. 90 UKN I, 155 F. 91 RCAE I, 146. 92 DIAKANOFF ve K ASKAI 1981, 71. 93 VAN LOON, II. Sardurinin, Quriani lkesini de kapsayan

Quriani lkesini sadece vergiye balamas, Urartulularn ikinci yolu, yani dman glerle Urartunun egemenlik sahas arasnda baml kk krallklar tamamen ortadan kaldrmayarak tampon blge yaratma yolunu semi olduklarn gsterir. II. Sardurinin ldr Glnn 2 km gneyinde ina ettirdii Takpr Kalesinin konumu ise bu neriyi destekler niteliktedir. Takpr Kalesi konumu itibariyle, Kura Irmann Gamirra lkesi ile salad doal koridorun, Hanak-Ortakent evresindeki dzlk alanlar zerinden ldr Glnn bat kys boyunca Urartu Krallnn kalbine ilerledii yolun zerindedir. ldr Glnn kuzey ve kuzeybatsnda bulunan alanlar tampon bir blge yaratmaya olduka uygundur. nk bu blgede ok sayda kale devletinin bulunduu Urartu yaztlar nda sabittir. Ayrca blgede yrtlen yzey aratrmalarnda krali yaztlarda bahsi geen kaleler saptanmtr. Bu blgelere ilk Urartu seferleri I. Argiti Dneminde balamtr. I. Argitinin blgede brakt Hanak-Ortakent yaztnda 6 kale ve 50 ehrin tahrip edildii kaytldr94. I. Argiti, Diauehiye bal Shashki, Ardarakihi, Baltulhi (ve) Kabiluhi kabilelerinin krallarn hadm ettirdim. Yerlerine yneticiler atadm95 derken, Igani lkesinin Makaltuni ehrinin blgesini baladm96 demektedir. I. Argitinin yaztlarndaki bu ifadeler, ldr Glnn kuzey ve kuzey batsnda bulunan kale devletlerinin bu dnemde Urartu Krallna baml hale getirildiinin ve I. Argitinin Kura Irmann Kimmer blgesiyle doal bir koridor yarattnn farknda olduunun kantdr. Bu durumda ldr Glnn kuzeyinde bulunan alanda tampon bir blge yaratma giriiminin I. Argiti Dnemi itibariyle balad ve II. Sarduri Dneminde ldr Glnn gneyine Takpr Kalesinin inasyla tampon blgeye ek bir gvenlik duvar oluturulduu tespitinde bulunmak mmkndr. Urartu krallarnn yaztlarnda yaklp ykld iddia edilen kaleler ve blgeden srlen insanlar ise muhtemelen Urartu topraklarna kar tehdit oluturan ve Urartuya ball kabul etmeyen
merhamet gsterip, Yukar Kura Havzas yerine ldr Gl blgesine yneldiini, bunun nedenin Sardurinin Kura Vadisinin kendi lkesi ve skitler arasnda tampon bir blge olarak deerinin farkna varm olmas olduunu yazar. VAN LOON 1966, 15. 94 DNOL VE DNOL 1992, 119-117. 95 UKN I, 128 A-B. 96 UKN I, 127 1.

seferini dzenledii dnemde skitlerin Kolkhis blgesine yerlemi olduklarn, ancak henz Kura Havzasna yaylmadklarn yazar. II. Sardurinin Leninakan blgesinden dzenledii seferi esnasnda Quriani lkesine

42

Ali Ozan

ArkDer VIII

kimi kale devletlerine kar yrtlen askeri operasyonlarn doal sonucudur. Grld gibi Urartu Krallnn kuzey yaylm sahasnda merkez blgenin ihtiyalar ve fethedilen blgelerin potansiyelleri dorultusunda ekillendirilen temel uygulama ayrt edilebilir: Tarm ve madenciliin dorudan kontrol altna alnd blgeler, tampon blgeler ve bu iki blgeye ve krallk merkezine ulam salayan gvence altna alnm doal koridorlar.

olarak gelimitir. Dolaysyla bu krallar dneminde kuzeye yaplan seferleri Urartunun kendi topraklar ierisinde gerekletirdii eylemler olarak grmek mmkndr. Bu eylemleri ise yukarda tartld zere, ganimet amal ve ksa sreli askeri eylemler olarak deil, kuzey blgeleri kralln gereksinimleri dorultusunda biimlendirme faaliyetleri olarak deerlendirmek gerekmektedir.

Sonu Yazl ve arkeolojik kantlar, Urartu Krallnn kuzey yaylm sahasnda ulat en u noktalarn kuzeybatda Erzincan, kuzeyde ldr Gl Havzas ve kuzeydouda Sevan Glnn kuzeybatsnda Lcasen olduunu gstermektedir. Urartu Krallnn bu blgelerdeki varln, kuzeybatda Altntepe, kuzeyde Takpr Kalesi ve kuzeydouda Lcasen yazt ve kalesi gibi arkeolojik kantlar da desteklemektedir. Bu yazt ve kaleler, kuzey yaylm sahasn boylu boyunca evreleyen kesintisiz sradalarn gneyindedir. Bu sradalar Dou Karadeniz Dalar ve Kk Kafkaslardr. Dolaysyla Urartu yaylmnn doal snrlarna ulatndan dolay durduu tespitinde bulunmak mmkndr. Dou Grcistanda yaplan arkeolojik aratrmalar bu yrenin klt merkezi anlaynn97 Urartudan etkilendiini, anak mlek gelenekleri arasndaki benzerlikler98 ise Urartu kltrnn siyasal snrlarnn tesine tatnn ak kantlardr. Ancak sradalarn izdii bu kuzey snr Urartu askeri ve politik gcnn sosyal, siyasal ve ekonomik gelimeleri kendi inisiyatifi dorultusunda ynlendirebildii son noktalardr. Urartu Krall, puini ve Menua Dneminde ilk kuzey seferlerinin balamasndan ksa bir sre sonra kuzeyde elde edebilecei topraklarn neredeyse tmn denetimi altna almtr. Bu doal snrlara ulaan ilk Urartu kral I. Argitidir. I. Argitiden sonra tahta geen krallarn, kralln snrlarna dhil ettii topraklar II. Sarduri Dneminde Sevan Glnn gneyiyle snrldr. yleyse I. Argiti Dnemi itibariyle kuzey blgeleri Urartu topra olarak tanmlamak mmkndr. I. Argitiden sonra Urartu tahtnda hkm sren Urartu Krallarnn kuzeydeki faaliyetleri daha ok kralln varln kalclatrmaya dnk
97 TSETSKHLADZE 2003, 234. 98 TSETSKHLADZE 1999, 481.

KISALTMALAR VE KAYNAKA
AVATISYAN-BADALYAN-SMITH 2000: P. Avatisyan, R. Badalyan, A.T. Smith, Preliminary Report on the 1998 Archaeological Investigations of Project Aragats in the Tsakahovit Plain Armenia, Studi Micenei Ed Egeo-Anatolici, XLII-1, 2000, 19-59. BARNETT 1982: R.D. Barnett, Urartian Art and Archaeology, Cambridge Ancient History, Vol 3 Part I, 1990. BELL 1987a: O. Belli, Demir ada Dou Anadolu Blgesinde Demir Metalurjisi, A.ilingirolu (Ed), Anadolu Demir alar, zmir 1987, 89-115. BELL 1987b: O. Belli, Van Glnn Gneyindeki Maden Yataklarnn Mezopotamya in nemi, XXXIV. Uluslararas Assiriyoloji Kongresi 1987, stanbul, 305-320. BELL 1997: O. Belli, Dou Anadoluda Urartu Sulama Kanallar, stanbul, 1997. BELL 2000: O. Belli, Eskia Dnyasnn En Byk Madenci Krall: Urartular, O.Belli (Ed.), Trkiye Arkeolojisi ve stanbul niversitesi, 2000, Ankara, 371-378. BELL ve CEYLAN 2002: O. Belli, A. Ceylan, Kuzeydou Anadoluda bir Tun a ve Urartu Kalesi: Younhasan, Tba-Ar 5, 2002, stanbul, 121-145. BISCIONE 2002: R. Biscione, The Iron Age Settlement Pattern Pre-Urartian and Urartian Periods, R. Biscione, S. Hmayakyan and N. Parmegiani (Ed.), The North-Eastern Frontier and Non-Urartians in the Sevan Lake Basin The Southern Shores, 2002, Rome, 351-371. BISCIONE 2003: R. Biscione, Pre Urartian and Urartian Settlement Patterns in the Caucasus, Two Case Studies: The Urmia Plain, Iran and the Sevan Basin Armenia, A.T. Smith, K.S. Rubinson (Ed.), Archaeology in the Borderlands Investigations in Caucasia and Beyond, 2003, 167-185. BOZKURTLAR 1976: C. Bozkurtlar, Kertenkele Kayal Fortress and Necropolis, AS XXVI, 1976, 45-46. BURNEY ve LANG 1971: C. Burney, D.M. Lang, The Peoples of the Hills, Ancient Ararat and Caucasus, London, 1971. CHERNYKH 1992: E.N. Chernykh, Ancient Metallurgy in the USSR, Cambridge, 1992.

2006/2

Urartu Krallnn Kuzey Yaylm

43

LNGROLU 1980: A. ilingirolu, Diauehide Bir Urartu Kalesi: Umudum Tepe (Kalortepe), Anadolu Aratrmalar VIII, 1980, 191-194. LNGROLU 1983: A. ilingirolu, Urartuda Toplu Nfus Aktarmlar, Anadolu Aratrmalar IX, 1983, 319-323. LNGROLU 1997: A. ilingirolu, Urartu Tarihi ve Sanat, 1997, zmir. LNGROLU ve SALVINI 2001: A. ilingirolu, M. Salvini, The Historical Backround of Ayanis, A. ilingirolu, M. Salvini (Ed.), Ayanis I Ten Years Excavations at Rusahinili Eidurukai 1989-1998, Roma, 2001,15-25. DIAKONOFF 1984: I.M. Diakonoff, The Prehistory of the Armenian People, Anatolian and Caucassian Studies J.A.C. Greppin (Ed.), 1984. DIAKONOFF ve K ASHKAI 1981: I.M. Diakonoff, S.M. Kashkai, Geographical Names According to Urartian Texts, Wiesbaden, 1981. DNOL 1976: A. Dinol., Die neuen urartaeischen Inschriften aus Krzt, Istanbuler Mitteilungen XXVI,1976,19-30. DNOL ve DNOL 1992: A.M. Dinol, B. Dinol, Die Urartaeische Inschrift aus Hanak (Kars), Hittite and other Anatolien and Near Eastern Studies in Honour of Sedat Alp, 1992, 109-117. GEVORKYAN 2002: A. Gevorkyan, A Mould from Mtnadzor for the Production of Jewels, R. Biscione, S. Hmayakyan and N. Parmegiani (Ed.),The NorthEastern Frontier Urartian and Non-Urartians in the Sevan Lake Basin The Southern Shores, Rome, 2002, 455-463. K ARAOSMANOLU-IIKLI-CAN 2003: M. Karaosmanolu, M. Ikl, B. Can, 2001 Yl Erzurum Ovas Yzey Aratrmas, Aratrma Sonular Toplants 20, Cilt 1, Ankara 2003, 345-356. K ARAOSMANOLU-IIKLI-CAN 2004: M. Karaosmanolu, M. Ikl, B. Can, 2002 Yl Pasinler Ovas Yzey Aratrmas XXI. Aratrma Sonular Toplants Cilt 1, Ankara 2004, 301-311. K HANZANDIAN-MKRTCHIAN-PARSAMIAN 1973: E.V. Khanzandian, K.A. Mkrtchian, E.S. Parsamian, Metsamor, Acedemi of Sciences of the Armenian SSR, 1973 (Rusa makaleye ek yaplm ngilizce zet). K HAZANOV 1982: A.M. Khazanov, The Dawn of Scythian History, Iranica Antiqua XVII, 1982, 49-63. K LEISS 1992: W. Kleiss, Zur Ausbreitung Urartus Nach Nordern, AMI 25, 1992, 91-94. KROLU 1997: K. Krolu, 1995 Yl Artvin-Ardahan lleri Yzey Aratrmas, XIV. Aratrma Sonular Toplants I, 1997, 369-395. KROLU 1998: K. Krolu , 1996 Yl Artvin-Ardahan lleri Yzey Aratrmas, XV. Aratrma Sonular Toplants I, 1998, 127-156. KROLU 1999: K. Krolu, 1997 Yl Artvin-Ardahan lleri Yzey Aratrmas, XVI. Aratrma Sonular

Toplants I, 1999, 143-160. KROLU 2001: K. Krolu, Urartu Krallnn Kuzey Yaylm ve Qualha lkesinin Tarihi Corafyas, Belleten CLXIV, Say 241, 2001, 717-749. MARRO ve ZFIRAT 2003: C. Marro, A. zfrat, Pre-Classical Survey in Eastern Turkey. First Preliminary Report: The Ar Da (Mount Ararat) Region, Anatolia Antiqua XI, 2003, 385-422. MARTIROSYAN 1964: A.A. Martirosyan, Armenia in the Bronze Age and the Early Iron Age, Erevan, 1964. PIOTROVSKI 1967: B.B. Piotrovski, Urartu: The Kingdom of Van and its Art, London, 1967. RCAE I: L. Waterman, Royal Correspondance of the Assyrian Empire, I-IV, Ann Arbor, 19301936. ROTHMAN 2003: M.S. Rothman, Style Zone and Adaptations Along the Turkish-Iranian Borderland, N.F. Miller-K. Abdi (Ed.), Essays on the Archaeology of Iran in Honor of W.Summer, Ucla, 2003, 207218. RUSSEL 1984: H.F .Russel, Shalmanesers Campaign to Urartu in 856 BC and the Historical Geograpy of Eastern Anatolia According to Assyrian Sources, AS XXXIV, 1984, 171-201. SALVINI 1995: M. Salvini, Geschichte und Kultur der Urarter, Darmstadt, 1995. SALVINI 2001: M. Salvini, The Inscriptions of Ayanis (Rusahinili Eiduri= Kai) Cuneiform and Hieroglyphice, A. ilingirolu, M. Salvini (Ed.) Ayanis I Ten Years Excavations at Rusahinili Eidurukai 1989-1998, Roma, 2001, 251-319. SALVINI 2002: M. Salvini, The Historical Geography of the Sevan Region in the Urartian Period, R. Biscione, S. Hmayakyan and N. Parmegiani (Ed.), The North-Eastern Frontier and Non-Urartians in the Sevan Lake Basin The Southern Shores, Rome, 2002, 37-61. SARAOLU 1989: H. Saraolu, Dou Anadolu Blgesi, retmen Kitaplar Serisi, stanbul, 1989. SAYADYAN 2002: Y.V. Sayadyan, Natural Specific featrures of Lake Sevan and its Basin, R. Biscione, S. Hmayakyan and N. Parmegiani (Ed.), The NorthEastern Frontier and Non-Urartians in the Sevan Lake Basin The Southern Shores, Rome, 2002, 1937. SEVN 1979: V. Sevin, Urartu Krallnn Tarihsel ve Kltrel Geliimi, (Yaynlanmam Doktora Tezi), stanbul, 1979. SINCLAIR 1987: T.A. Sinclair, Eastern Turkey: An Architectural and Archaeological Survey VOL 1, London, 1987. SLATTERY 1988: D.J.G. Slattery, The Defence of the Urartian Northern Frontier, Al Rafidan 9, 1988, 173-194. SMITH 1999: A.T. Smith, The Making of an Urartian Landscape in Southern Transcaucasia: A Study of Political Archicectonics, AJA, Vol.103 No:1, 1999, 45-71.

44

Ali Ozan

ArkDer VIII

SMITH 2003: A.T. Smith, The Political Landscape, London 2003. SMITH ve K AFADARIAN 1996: A.T. Smith, K. Kafadarian, New Plans of Early Iron Age and Urartian Fortresses in Armenia: A Preliminary Report on the Ancient Landscapes Project, Iran XXXIV, 1996, 23-36. SULIMIRSKI 1959: T. Sulimirski, The Cimmerian Problem, Bulletin of the Institute of Archaeology 2,London, 1959, 45-66. TSETSKHLADZE 1999: G.R. Tsetskhladze, Between West and East: Anatolian Roots of Local Cultures of the Pontus, G.R. Tsetskhladze (Ed.) Ancient Greeks West and East,1999, 69-495.

TSETSKHLADZE 2003: G.R. Tsetskhladze The Culture of Ancient Georgia in the First Millennium B.C. and Greather Anatolia: Diffision or Migration, A.T. Smith, K.S. Rubinson (Ed.), Archaeology in the Borderlands Investigations in Caucasia and Beyond, 229-246. UKN I: G.A. Melikivili, Urartskie Klinoobraznye Nadpisi I, Moscow, 1960. VAN LOON 1966: M.N. van Loon, Urartian Art, stanbul, 1966. YILDIRIM 1989: R. Yldrm, Urartu neleri, Ankara, 1989. ZIMANSKY 1985: P. Zimansky, Ecology and Empire The Structure of the Urartian State,Chicago, 1985.

AL OZAN Ege niversitesi Edebiyat Fakltesi Arkeoloji Blm Bornova 35100 ZMR aliozan62@hotmail.com

2006/2

Urartu Krallnn Kuzey Yaylm

45