Osmanlya Dn Mahmut Mutman Nostalji denilen hissiyat kapitalizmin garip ve zgn dinamiine balayabiliriz: kapitalizm, bireysellii ve tekillii ne kadar

ortadan kaldrr ve toplumsal hayatn eitliliini ne kadar metalatrr ve tekdze hale getirirse o kadar farka ihtiya duyar. Mesele bir fark imgesi yaratmak olunca da, gemiin bakal verimli bir kaynaktr. Gemi dnemler, alkanlklar, modalar ya da kltrler, zamansal uzakl korunan ama ayn anda bu uzakln insanda hep bir yaknlk hissi duyuraca trden imgelerle dolama sokulur. Nostaljinin kurgulad fark, tam da bu uzak-yaknlk hissinde olsa gerek; uzakta kalan ama scak, samimi bir imge. Bu da bize nostalji szcnn kkeninde yatan sla, yuva hasreti anlamnn vaadetme gcn, ve zellikle yabanclam bir dnyada nostaljik sylemin performatif (dnyay betimlemekten ziyade dnyada bir i yapan, icrai) ynn gsteriyor. Bu anlamda bir Osmanl nostaljisi, son yirmi ylda oluan Trk kltr sanayiinin yaratt gnlk tketim kltrnn zaten bir paras: Cemil pekinin moda tasarmlarndan lokanta dekorasyonuna ve televizyon dizilerine kadar. Dolaysyla bugnlerde yeni Osmanlclk denilen eye ideolojik ve siyasal bir akm olarak bakmadan nce belki de bu kk noktay hatrlamamz gerekiyor: nostaljik hissiyat (gemii idealize etme, gemie dnme, vb.) zaten her zaman modernliin ayrlmaz bir paras olmutur. Osmanl ok-Kltrcl Siyasal dzeye gelince Osmanlda ekici olan nedir? Ulusuluk ok-etnisiteli, okkltrl toplumu yadsmaya dayandna, ulusuluun krizi hem ulusal hem de blgesel dzeyde giderek belirgin hale geldiine ve sorunlara bir yant veremediine gre, Osmanlnn model olarak belirmesinin sebebi bir ulus-devlet olmamasdr. Yeni Osmanlcln ideolojik kayna AKPnin slami ideolojisinde, yer yer kulland uygarlk kavramnda, vb. bulunabilir; ama nereden kaynaklanrsa kaynaklansn asl pratik anlam Osmanl ok-kltrcl diyebileceimiz siyasal ve ynetsel modeldir. ok-kltrclk ne Batnn icaddr ne de dnyadaki tek ok-kltrclk rnei modern Batl liberal hukuk devletinin ok-kltrcldr. Tarihilerin Osmanl millet sistemi dedii dzenlemenin ok-kltrc bir idari sistem ve yaama tarz olduu gayet ak.1 Osmanl tarihisi Aron Rodrigue, Bat ve Osmanl ok-kltrclkleri arasndaki fark gayet gzel aklamaktadr: Bat sisteminde, kltrel, dinsel veya etnik fark, kltrler d ve st olduu varsaylan bir evrensellik normuna gre konumlanr. Osmanl sisteminde ise, bu zgl anlamda herhangibir evrensel norm yoktur. Hakim dini gurup olan Mslman cemaati, kendini dier dinsel ve etnik cemaatlerden stn grr (rnein mahkemede Mslman olmayanlarn bir yerine iki tank getirmeleri vb. uygulamalar dnn); ama onlara kltrlerin ve dinlerin stnde evrensel bir norm sunmaz, ne de kendini byle bir
1

Yine de bu ok az dile getirilmi bir nokta olduu iin bu konuda nc iki metne referans vermek istiyorum: Osmanl ok-kltrclnden ilk szeden, Amerikan, Hint ve Trk anayasalar karlatrmas balamnda Gayatri Chakravorty Spivak oldu. Bkz. Scattered Speculations on the Question of Cultural Studies Outside in the Teaching Machine (New York ve Londra: Routledge, 1993), s. 255-284, zellikle, s. 264; Daha sonra Osmanl Musevi cemaatlerin tarihisi Aron Rodrigue, Nancy Reynolds ile mlakatnda Osmanl sisteminin ho bir betimlemesini verdi: Difference and Tolerance in the Ottoman Empire Stanford Electronic Humanities Review, 5: 1, 1996. Bu nc metinler, konunun bilinmeye balamasyla birlikte tarihsel almalara da yol ayor. rnein bkz. Karen Barkey: The Empire of Difference: Ottomans in Comparative Perspective (Cambridge University Press, 2008).

2 normun ardnda saklar. Dolaysyla slamiyeti yaymaya alsa bile, Bat smrgeciliinde grdmzn tersine, Mslman olmayanlarn kendi kurallaryla kendi balarna yaamalarna karmaz ve her cemaat kendi iinde kendi ilerini ve hayatn dzenler. Rodrigue, Osmanl hogrsne evrensellii olmayan fark adn vermektedir. Bu ilgin ve zgn siyasal ve kltrel sistem de tarih iinde dnme urad. 19. yzyla gelindiinde oluan yeni dnya koullarnda Osmanl hakim snf yeni bir dzenlemeye gitmek ve eitli milletlerini ortak bir Osmanl yurttal erevesinde birletirmek istedi. Bir yandan Avrupann yeni emperyal glerinin Dou sorunu ad altnda Osmanl zerine gelitirdikleri program, te yandan kanlmaz biimde oluan milliyetilikler (Osmanlya kar milliyeti isyanlarda Avrupa devletlerinin rol muhakkak vard ama ayn zamanda gerek demokrasi ve zgrlk talepleriyle de ilgiliydiler) gibi karmak nedenler sonucu bu proje almad. Zaten 18. yzyln sonundan itibaren Avrupa devletler sistemine fiilen girmi olan Osmanl bir sre sonra kendini paradoksal bir konumda buldu. Dyun-u Umumiye gibi kurumlarla bir yandan ekonomik olarak yar-smrge haline gelirken, te yandan ykselen milliyetilikler karsnda adeta modern emperyal bir konumda kald. Devleti kurtarma mantnn Osmanl sekinlerini srkledii lgn milliyetilii ve yol at utan verici felaketi anlatmama gerek yok. Bu zetlediim yknn bizi imdilik ilgilendiren taraf u ki, modernlie girile ne geleneksel millet sistemi yaayabildi, ne de modern uyarlamas. Yanl anlalmasn: amacm, dzizgisel bir tarihsel ilerleme modelini hakl karmak deil, nk bizzat o model szkonusu tarihin iinde rol oynam bir ideolojidir. Osmanl sisteminin zgnln incelemeli, elbette tarihten rnek almal ve ders karmalyz! Ama, ncelikle, her tarihsel rnein ayrntl biimde tartlmas ve seici olunmas gerektiini, hibir sistemin dz bir modelleme ile yeniden kurulamayacan idrak ve kabul etmemiz gerekir. Yeni Osmanlcln, iki tane pratik balant noktas var. Srasyla bunlara bakalm. Krt Sorunu: ki Siyaset Tarz Ulusuluk etnik guruplar bask altna aldna ve sorunlara yol atna gre, kartlk uyandran Trk kimlii yerine gemite byle bir gnah ilememi Mslman kimlii Krt sorununa are deil mi? Zaten slamiyetin bizzat retisinde rkla kar ak seik nermeler vardr. Buna bir de Trkiyede deiik Mslman cemaatlerin yaygn rgtll gibi arasal bir gereklii ekleyin Yeni Trkiye demokrasisinde Trkler ve Krtleri biraraya getirecek kpr Mslmanlk olabilir. Bu gayet akla yakn duruyor, ama baz koullarla. ncelikle Mslmanl kimliki ve zselci biimde dnmezsek; yani, rnein slami retinin rkla kar olmasndan gerek tarihte ve toplumda Mslmanlarn hi rklk yapmad ve yapmayaca gibi dz sonular karmazsak. kincisi, Krtle (rnein Krte diline) Krtlerin ihtiyac olduunu unutmazsak ve tm ulusal-etnik kimlikleri aynlatran bir baka dzle kaplmazsak. Bunlar tamamlayan, ok nemli nc bir koul ekleyelim: Mslmanlk veya Osmanllk gibi kimlikler kendi bana hibir eyin sihirli zm olamayaca ve demokratik bir dnm 200 yldr yapld gibi yukardan, yasalar deitirmekle olup bitmeyecei iin, toplumu deitirecek gerek bir problemi ve hedefi masaya koymak, gndem oluturmak gerekir. Sorun, demokrasi eksiklii gibi mulak terimlerle tanmlanamaz. zeletiri

3 yaplacaksa doru drst yaplmaldr. Bu sorunun ad rklktr, Trkiyede bal gibi vardr ve soruna adn vermeyen, dolaysyla uraacak bir problem, dntrecek bir davran tarz tanmlamayan her trl yukardan yasal reform abas baarsz kalr. Sorun devam eder. Milliyetilie bir baka kimlikle veya kimlik tarzyla verilecek yant almaz, karnzdakini de kimliki mantn iine ekersiniz, yani ksr dng srer. zlenecek politika kimlik politikas (identity politics) deil, sorun politikasdr (issue politics). O sorunun ad rklktr, ve Trkiyede olmadn sylemek ok ama ok ciddi bir yanlgdr. Bu yanlgnn pahasn her gn daha ok kanla dyoruz. Orta Dou: Demokratik bir Birlik mi, Emperyal Oyun mu? Siyasal ve ideolojik bir oluum olarak Yeni Osmanlclk, ayn zamanda kapitalizmin tarihsel konjonktrne balanabilir. Ulusuluun ideolojik etkililiini giderek yitirdii gnmzde, hzla gelimekte olan ve hayli giriken Trkiye kapitalizminin blgesel roln oynayabilmek iin yeni bir ideolojik ekillenmeye ihtiyac var. Bu noktada solun yapaca eletiri, Fransann Libya ile ilikisi konusunda ynelttii eletiriden farkl deil. te yandan blgesel birlikler (ki bu konuda ncl, baarszla uram dursa bile AB projesiyle Avrupa yapt) hi te kmsenmemesi gereken oluumlar. Orta Dou da kendi iinde demokratik bir birlik ve dayanma a niin kurmasn? AKP liderlii, tam da fundamentalist yoldan gitmedii iin bu konuda nc rol stlenmeye namzet. Yeni Osmanlclk burada bir kez daha devreye girmektedir. Unutmayalm ki, fundamentalizm de gemile bir iliki kurma yoludur. Eer gemiteki temellerin ve ilkelerin, balangta varolan szn olduu gibi ve saf biimde yeniden kurulacana inanmyorsam, gemile ilikim nasl olacak? Bu gerek bir soru. Eer bir Osmanlclk szkonusuysa, bu hi kukusuz hazr ve nazr, orada duran bir yant gibi ele alnamaz, ve AKP iin de bir soru tekil ediyor olmaldr. rnein siyasal slami yaklamn baz kesimleri iinde bir rol oynadn (adeta bir yant tekil ettiini) bildiimiz uygarlk kavram ne dereceye kadar aklayc bir kavram olabilir? Uygarlk Batnn da nemli bir kavram oldu; hatta Huntington gibi slam kart kuramclarn en temel kavramlarndan biri oldu. Nasl kullanmal bu iki yan keskin kavram, zellikle yabanc dildeki karlnn civility yani sivillik olduunu anmsarsak? Osmanl ok-kltrcl ve Osmanl yurttal tarihsel rnekleri konusunda ok daha ciddi analitik ve kritik aratrmaya ihtiya var. Unutmayalm ki, Osmanlya kar isyan eden sadece Srplar ve Yunanllar deildi, Arablar da isyan ettiler. Arab isyannda ngiliz rol kukusuz nemliydi (Arab Lawrence hatrlayn); ama kimse de durduk yere, basite kkrtmaya gelip isyan etmez. Tm bu tarihi basit bir emperyal oyun gibi gren, ii gerek sorunlar ve Arab halknn iradesini hilemeye vardran bir yaklam, sadece daha byk emperyal aabeylerin blgeden sorumlu, ve elinde kala kala nostalji kalm memuru haline gelme riskini alr. Sonula Yeni Osmanlclk kararlatrlm, olmu bitmi deil sre halinde bir ideolojik oluum. Blgede, srail konusunda olduu gibi, demokratik admlar da atabilecek ama son halini almam, halen ak ve belirsiz bir gler alannda boy gsteren yeni bir eilim. Kanmca fark Osmanlnn dnnde deil, bu dnn iinde neyin, hangi tarihin ve nasl dndnde.