TRKYE JANT SANAY VE JANT SANAYNDE KULLANILAN KALIP ELKLER ZERNE BR ARATIRMA MELH OYTA YKSEK LSANS TEZ

MAKNE MHENDSL Anabilim Dal HAZRAN - 2006

A RESEARCH ON TURKISH WHEEL INDUSTRY AND TOOL STEELS USED IN WHEEL PRODUCTION MELH OYTA MASTER OF SCIENCE THESIS Department of MECHANICAL ENGINEERING JUNE - 2006

TRKYE JANT SANAY VE JANT SANAYNDE KULLANILAN KALIP ELKLER ZERNE BR ARATIRMA

Melih Oyta

Osmangazi niversitesi Fen Bilimleri Enstits Lisansst Ynetmelii Uyarnca Makine Mhendislii Anabilim Dal Konstrksiyon malat Bilim Dal YKSEK LSANS TEZ Olarak Hazrlanmtr

Yard. Do. Dr. Melih Cemal Kuhan

Haziran, 2006

iii Melih Oytan YKSEK LSANS tezi olarak hazrlad TRKYE JANT SANAY VE JANT SANAYNDE KULLANILAN KALIP ELKLER ZERNE BR ARATIRMA balkl bu alma, jrimizce lisansst ynetmeliinin ilgili maddeleri uyarnca deerlendirilerek kabul edilmitir.

ye : Yard. Do. Dr. Cemal Melih Kuhan

ye : Yard. Do. Dr. Macid NURBA

ye : Yard. Do. Dr. Osman Nuri ELK

Fen Bilimleri Enstits Ynetim Kurulunun ........................... tarih ve .......................... sayl kararyla onaylanmtr.

Prof. Dr. Abdurrahman KARAMANCIOLU Enstit Mdr

iv

ZET

Bu almada, kara tatlarnda kullanlan jant ve lastiklerin zellikleri, yaplar ve kullanm ekilleri ile ilgili genel olarak bilinmesi gerekenler aktarlmaya allmtr. Lastik ve jantn orijinal ekipman snfnda gvenlik iin nemi vurgulanm ve bu iki para arasndaki uyumun araca olan etkisine deinilmitir.

Ayrca jant retim yntemleri, operasyon bazl olarak, gerekli ekil ve resimlerle pekitirilerek aktarlm; buna ek olarak, jant retiminde kullanlan eitli kalplar ile bu kalplarn retilmesi iin kullanlan takm elikleri de tantlmtr. zellikle souk i ve scak i takm eliklerinin retim yntemlerine ve hasar mekanizmalarna deinilmi ve lkemizde sklkla kullanlan takm eliklerinin performans/fiyat ynnden kyaslanabilmesi iin genel zelliklerine deinilmitir.

Son olarak, Trkiyede faaliyet gsteren jant fabrikalar tantlarak, Trkiye jant sanayisinin lkemizdeki ve dnyadaki yeri hakknda genel bir deerlendirme yaplmtr.

SUMMARY

In this study; properties, main structures and usage guides of all wheels and tires which are used in land vehicles are generally tried to be explained. Also, the importance of tires and wheels for safety in case of being original equipment is emphasised and the effects of adjustment between these two parts for vehicles are mentioned.

In addition, wheel production techniques are explained by using process approach and required figures. Pressing, cutting, punching and forming dies and die materials, especially tool steels which are used for wheel production are described. Especially, production methods and damage mechanisms of hot and cold work tool steels are explained and tool steels which are frequently used in wheel die manufacturing are mentioned for making an evaluation about the ratio of performance and price.

In conclusion, wheel factories in Turkey are generally presented. Turkish wheel industry both in Turkey and in the world is evaluated.

vi TEEKKR

Gerek derslerimde, gerekse Trkiye Jant Sanayi ve Jant Sanayinde Kullanlan Kalp
elikleri zerine Bir Aratrma konulu tez almamda, bana danmanlk ederek, beni

ynlendiren ve her trl olana salayan danmanm Yard. Do. Dr. Melih Cemal Kuhana ve tez aamasna benden desteini esirgemeyen Makine Mhendisi Erturul Zeytinoluna teekkr bir bor bilirim.

NDEKLER

Sayfa ZET ......................................................................................................................... iv SUMMARY ............................................................................................................... v TEEKKR.............................................................................................................. vi EKLLER DZN ................................................................................................ xii ZELGELER DZN .......................................................................................... xv SMGELER VE KISALTMALAR DZN ........................................................ xvi

1. GR VE AMA ..................................................................................................1

2. LASTN YAPISI VE GREVLER .............................................................2 2.1 Giri .................................................................................................................2 2.2 Lastiin Yapsal zellikleri ............................................................................ 2 2.3 Tubeless ve Tube Type Lastikler .................................................................... 5 2.4. Lastikte Bulunan Tanmlayc Semboller........................................................6 2.4.1 Lastik yk indeksi .................................................................................... 9 2.4.2 Hz sembol ve kategorisi ........................................................................ 9 2.4.3 DOT alm ve lastiin retim tarihi ..................................................... 14 2.5. Lastik Takma ve Skme lemi (Montaj Demontaj) ................................. 14 2.6. Lastikte l Deiimi (Bask Seriye Gei) .............................................. 15 2.7. Lastik Taban Desen zellikleri ................................................................... 19 2.7.1 Standart desenli (ynsz) lastikler ...................................................... ... 20 2.7.2 Ynl (directional) lastikler ................................................................... 20 2.7.3 Asimetrik (asymmetric) lastikler ............................................................ 22 2.7.4 K lastikleri ........................................................................................... 23

NDEKLER (devam)

Sayfa 2.8 Performansl ve Uzun mrl Lastikler in Uyulmas Gereken Kurallar .. 26

3. JANTIN YAPISI VE GREVLER ............................................................... 31 3.1 Giri .............................................................................................................. 31 3.2 Jantn Yaps ve Teknik Terimler ................................................................. 31 3.2.1 PCD (taksimat dairesi ap - pitch circle diameter) ............................... 34 3.2.2 ET (offset) .............................................................................................. 35 3.2.3 CH - CBD (poyra ap centre hole/bore diameter) ............................. 35 3.2.4 Jant genilii (nominal genilik lastik oturma genilii) .................... 36 3.2.5 Jant ap (nominal ap lastik oturma ap) .......................................... 37 3.3 Jant retim Teknikleri .................................................................................. 38 3.3.1 Dkm yntemi ile jant retimi ............................................................. 38 3.3.2 Souk ekillendirme yntemi ile jant retimi ........................................ 46 3.4 Jantlarla Uygulanan Testler .......................................................................... 59 3.5 Hafif Alaml Jantlarla elik Jantlarn Karlatrlmas ............................. 62 3.6 Jant Seimi, Kullanm, Temizlii, Bakm ve Tamiri .................................. 63 3.7 Jant ile Lastiin Montajnda Dikkat Edilmesi Gerekenler ............................ 65 3.8 Bijon Civatalar ve Somunlarnn Sklmas ................................................. 67

4. TAKIM ELKLERNN RETM VE ISIL LEM .............................. 68 4.1 Giri ............................................................................................................... 68 4.2 elik Kalitesi .................................................................................................69 4.3 elik retimi .................................................................................................70 4.3.1 Ergitme ve kimyasal bileim .................................................................. 71 4.3.2 Pota metalurjisi ve dkm ...................................................................... 71 4.3.3 Cruf alt ergitme .................................................................................. 72

NDEKLER (devam)

Sayfa 4.3.4 Dvme .................................................................................................... 75 4.3.5 Blok sl ilemi ....................................................................................... 76 4.3.6 Talal leme ..................................................................................... 76 4.3.7 nceleme ve kalite kontrol ...................................................................... 77 4.4 Takm eliklerinin Isl lemi ...................................................................... 77 4.4.1 Sertletirilebilirlik ...................................................................................78 4.4.2 Takm eliklerinin sl ileminde izlenen kademeler .............................. 79 4.4.3 Takm eliklerinde zel sl ilemler ...................................................... 86

5. KALIPLARIN TASARIMI VE LENMES ................................................ 92 5.1 Konstrksiyon Tasarm ................................................................................. 92 5.2 Kalplar in Talal malat ........................................................................... 94 5.2.1 Elektro erozyon - electro discharge machining - ile ileme ................... 97 5.2.2 Takm eliklerinde kaynak ilemi ........................................................ 100 5.2.3 Takm eliklerinin talanmas ............................................................ ..104 5.2.4 Kalp eliklerinin parlatlmas .............................................................. 106

6. SOUK TAKIM ELKLER ................................................................. 108 6.1 Giri ............................................................................................................. 108 6.2 Souk Uygulamalarnda Hasar Mekanizmalar ....................................... 109 6.2.1 Abrasif anma .................................................................................. 110 6.2.2 Adhesif (svanmal) anma .................................................................. 111 6.2.3 Kark anma ...................................................................................... 112 6.2.4 Az dklmesi .................................................................................... 113 6.2.5 Svanma ................................................................................................ 113 6.2.6 Plastik deformasyon ............................................................................. 113

NDEKLER (devam)

Sayfa 6.2.7 Krlma ..................................................................................................114 6.3 Souk Takm eliklerindeki Gelimeler Toz Metalrjik Malzemeler.. 114 6.4 Souk Takm eliklerinin Seimi ............................................................ 116 6.5 Souk Takm elii Uygulamalar ........................................................ 117 6.5.1 Kesme kalplar .....................................................................................117 6.5.2 Makas baklar .................................................................................... 121 6.6 Souk Takm eliklerinde Performans/Fiyat Karlatrmas ................ 122

7. SICAK TAKIM ELKLER ................................................................... 125 7.1 Giri ............................................................................................................. 125 7.2 Scak Uygulamalarnda Hasar Mekanizmalar ........................................ 126 7.2.1 Isl yorulma ve gerilme atlaklar ......................................................... 127 7.2.2 Korozyon .............................................................................................. 128 7.2.3 kme .................................................................................................. 129 7.2.4 Erozyon ................................................................................................ 130 7.2.5 Oyukuklanma ......................................................................................131 7.3 Scak Uygulamalar ................................................................................ 131 7.3.1 Basnl dkm ..................................................................................... 131 7.3.2 Metal ekstrzyonu ................................................................................ 134 7.3.3 Dvme .................................................................................................. 136

8. JANT MALATINDA KULLANILAN BAZI KALIPLAR VE KALIP ELKLER .................................................................................................... 139

9. TRKYEDE JANT SEKTR ................................................................. 146 9.1 CMS Jant ve Makina Sanayi A.. ............................................................... 146

NDEKLER (devam)

Sayfa 9.2 Hayes Lemmerz Janta Jant Sanayi ve Ticaret A.. ................................... 148 9.3 Jantsa Jant Sanayi ve Ticaret A.. .............................................................. 149 9.4 Tekersan Jant Sanayi A.. ........................................................................... 150 9.5 Dkta Dkmclk Ticaret Sanayi A.. .................................................. 151 9.6 JMS Makine Sanayi ve Ticaret A.. .......................................................... 152 9.7 Kormetal Sanayi ve Ticaret A.. .................................................................153

10. SONULAR .................................................................................................. 154

11. KAYNAKLAR DZN .................................................................................156

xii EKLLER DZN

ekil 2.1 2.2 2.3 2.4 2.5 2.6 2.7 3.1 3.2 3.3 3.4 3.5 3.6 3.7 3.8 3.9 3.10 3.11 3.12 3.13 3.14 3.15 3.16 3.17 3.18 3.19 4.1 4.2 Radyal tip lastik kesiti ................................................................................... Tube-type ve Tubeless lastik kesiti ............................................................... Lastik hz sembolleri ..................................................................................... Ynl (directional) otomobil lastii .............................................................. Asimetrik desenli otomobil lastii ................................................................ ivisiz otomobil k lastii ........................................................................... ivili otomobil k lastii ............................................................................. Kamyon ve i makinalarnda kullanlan tubeless jantlar .............................. Tubeless ve tube type jant profilleri ............................................................. Temel jant lleri (PCD, ET ve CH) .......................................................... Janttaki temel karakteristikler ....................................................................... Alak basnl dkm yntemi ..................................................................... Tek para dkm yntemi ile retilmi otobs jant - India Wheels ........... Bir, iki ve paral alminyum dkm jantlara ait operasyon sralar ...... Yakma aln kaynak hatt Leifeld ................................................................

Sayfa 3 6 10 22 23 24 25 32 34 36 37 39 41 43 48 49 51 52 52 53 55 56 59 61 66 67 70 72

apak syrma tezgah Leifeld .................................................................... Svama makinas Leifeld ............................................................................ Svama operasyonunun ematik gsterimi .................................................... Svama ile kasnak retiminde oluan farkl profil kesitleri ........................... Tubeless kasnak hatt Hess Engineering ..................................................... Svama yntemiyle ile ekillendirilmi gbek kesitleri ................................. Gazalt kaynak ile kasnak ve gbein birletirilmesi ..................................... Jant kimyasal temizleme ve boya tesisi Elba Jant ....................................... Jantlara uygulanan testler ............................................................................... Lastik iirmek iin kullanlan kafes .............................................................. Tek ve ift jant montajnda bijon cvata ve somunlar ................................... Elektrik ark oca Uddeholm, SVE ............................................................ Dipten dkm yntemi ...................................................................................

xiii EKLLER DZN (devam)

ekil 4.3 4.4 4.5 4.6 4.7 4.8 4.9 5.1 5.2 5.3 5.4 5.5 5.6 6.1 6.2 6.3. 6.4 6.5 6.6 6.7 6.8 7.1 7.2 7.3 7.4 8.1 8.2

Sayfa Cruf alt ergitme nitesi EWK KREFELD ............................................... Farkl retim teknikleriyle retilmi 1.2344lerin karlatrmal tokluklar . Dvme tesisi Uddeholm, SVE ................................................................... Baz takm elikleri iin alma parasnn kesitindeki sertlik dalm ...... Dk, orta ve yksek alaml elikler iin et kalnlna bal sertletirme zaman ............................................................................................................ Takm eliklerinin sl ileminde izlenen kademeler ..................................... Kabuk sertleen elikler iin zaman scaklk diyagramlar ........................ Kalp tasarmnda uyulmas gereken temel kurallar ...................................... Takm mrnn karbon ieriine gre deiimi ........................................... Takm mrnn kkrt ieriine gre deiimi ............................................ Dalma erozyon sonucu oluan yzeyin kesiti ................................................ 73 74 75 79 82 85 89 93 95 96 98

MMA, TIG ve MIG ile kaynak yntemlerinin ematik gsterimi ................. 102 Talama atlaklarnn oluumu ...................................................................... 106 Kalp performansn etkileyen faktrler ......................................................... 109 Souk i takmlarnda hasar mekanizmalar ................................................... 110 Abrasif anmann ematik gsterimi ............................................................. 111 Adhesif (svanmal) anmann ematik gsterimi ......................................... 112 Toz Metalurjik eliklerin retim aamalar .................................................... 116 Bir kesme kalbnn kesit resmi ...................................................................... 118 Hassas ve standart kesme kalplarnn karlatrlmas ................................. 119 Sac kalnlna gre dii ve erkek kesici arasndaki kesme boluu .............. 120 Baz metal ve alamlarda dkm scakl ile korozyon ilikisi ................... 129 Scak i kalp elii yzeyinde oluan erozyon ve korozyon hasar .............. 130 Basnl dkm uygulamalar ........................................................................ 133 Yatay metal ekstrzyon presi kesit grnm ............................................... 135 Merkezleme delii delme kalb .................................................................... 140 evre (pul) kesme kalb ................................................................................. 141

xiv EKLLER DZN (devam)

ekil 8.3 8.4 8.5

Sayfa Jant havalandrma delii delme kalb ............................................................ 143 Svama kalp ve toolingi ematik gsterimi (ilk operasyon) .......................... 144 Svama kalp ve toolingi ematik gsterimi (son operasyon) ......................... 144

xv ZELGELER DZN

izelge 2.1 4.1 4.2 6.1

Sayfa Lastik yk indeksi ....................................................................................... Takm eliklerinde retim lsne gre kullanm iin dlmesi gereken aplar .................................................................................................... Yzey kaplama ilemleri ............................................................................ Souk i takm elikleri .............................................................................. 9 76 90 122

xvi SMGELER VE KISALTMALAR DZN

Simgeler R D C PCD ET CH CBD St52 Bar Ca Cr V Mo W HRC C Mn S T Ts Si Fe Al

Aklama Radyal tip lastik Diyagonal tip lastik Derece Santigrat derece n (25,4 mm) Taksimat dairesi ap (pitch circle diameter) Offset Poyra delii (centre hole) Poyra ap (centre hole/bore diameter) Mekanik zellie gre elik snflandrma sembol (kopma mukavemeti 52 daN/mm2) Basn birimi (105 N/mm2) Kalsiyum Krom Vanadyum Molibden Tungsten Rockwell C sertlik birimi Karbon Mangan Kkrt Scaklk fark (C) Kalp yzey scakl (C) Silisyum Demir Alminyum

xvii SMGELER VE KISALTMALAR DZN (devam)

Ksaltmalar kg km/h mm M+S A.B.D. D.O.T. E.T.R.T.O. O.E. MPa G.A.K. M.A.G. kN DIN TSE EN CE TM EAO ESR NADCA m/dak HSS EDM CAD

Aklama Kilogram Hz (kilometre/saat) Milimetre K lastii simgesi (mud and snow) Amerika Birleik Devletleri A.B.D. ve Kanada Jant ve Lastik Onay Sembol (Department of Transportation) Avrupa Lastik ve Jant Teknik Organizasyonu (European Tyre and Rim Technical Organisation) Orijinal Ekipman Mega Paskal (106 N/mm2) Gazalt kaynak Argon kayna (metal argon gas) Kilo Newton Alman Standartlar Enstits (Deutsches Institut fr Normung) Trk Standartlar Enstits Avrupa standard (Euro Norm) Avrupa Normlarna Uygunluk (Conformit Europenne) Toz Metalurjik Elektrik ark oca Cruf alt ergitme Kuzey Amerika Basnl Dkmcler Birlii Metre/dakika Mikron Yksek hz elii (high Speed Steel) Elektro erozyon (electro discharge machining) Bilgisayar destekli tasarm (computer aided design)

xviii SMGELER VE KISALTMALAR DZN (devam)

Ksaltmalar MMA SMAW GTAW TIG GMAW MIG GM AR-GE YTL m/s CAM CNC EUWA ISO

Aklama Metal ark kayna - elektrot kayna (manuel metal arc welding) Korumal metal ark kayna (shielded metal arc welding) Tungsten elektrotla gazalt kayna (gas tungsten arc welding) Tungsten elektrotla asal gazl gazalt kayna (tungsten inert gas) Gazalt metal ark kayna (gas metal-arc welding) Asal gazl gazalt metal ark kayna (metal inert gas) Geleneksel metalrjik Aratrma gelitirme Yeni Trk Liras metre/saniye Bilgisayar destekli imalat (computer aided manufacturing) Bilgisayarl kontrol nitesi (computer numeric controller) Avrupa Jant reticileri Birlii Uluslararas Standart Organizasyonu

1 1. GR VE AMA

Trkiyede gelien otomotiv sektr, beraberinde belirli bir jant sanayisinin ve jant pazarnn olumasna yol amtr. Ar sanayi olmas dolaysyla, gelimi batl lkeler, jant retiminden ve dier otomotiv yan sanayi faaliyetlerinden uzaklam ve montaja arlk vermilerdir. Bylece yabanc sermaye ve teknoloji lkemize ynelmi ve gemii elli yl bulan jant retim tesislerinin temelleri atlmtr. Gnmzde jant retim sektr, ondan fazla irili ufakl irket ile retim hacmini ve kalitesini artrarak yoluna devam etmektedir.

Bu almada, Trk jant sanayisinin yan sra, jant ve lastiin yaps, nasl kullanlmas gerektii, bakm, temizlii gibi konulara da deinilecek; ayrca, jant retim teknikleri uygulama rnekleri ile detayl biimde aklanmaya allacaktr.

Jant retiminde kullanlan kalplara, kalplarn retilmesi iin kullanlan takm eliklerine, elik retiminde izlenen metotlara ve takm eliklerinde uygulanan sl ilem yntemlerine de deinilecektir.

Bu almada ama, gelimekte olan jant sektrnde faaliyet gsteren firmalarn Trk ve Dnya pazarndaki yerlerini ve hedeflerini aktarrken; tatlarda gvenlik ekipman olarak belirlenen ve belirli standartlarda retilmesi gereken jant-lastik kombinasyonunun nemini vurgulamak ve bu konu ile ilgili bilgi edinilebilecek bir kaynak ortaya koymaktr.

2 2. LASTN YAPISI VE GREVLER

2.1 Giri Kara ve hava tamaclndan motor sporlarnda kadar tm otomotiv sektrnde lastik ve jantlarn rol olduka nemlidir. Bunun en nemli nedeni lastiin ara ile yol arasndaki balanty oluturmasdr. Bu yzden, lastikler ve lastiklerin araca taklmasn salayan jantlar otomotiv sektrnde emniyet ekipman snfnda yer alrlar.

Lastik; kauuk, kord bezi ve elik teller ile eitli kimyasal maddelerin birleiminden oluan ve aracn yer ile temasn salayan tek ve en nemli paradr. Lastiin balca grevleri: aracn ykn tamak ve direksiyon ile verilen yn izlemek, motordan gelen gc ileri/geri hareket olarak yanstmak, emniyetli bir ekilde hem slak hem de kuru zeminde arac durdurmak, amortisrlere yardmc olarak sr kolaylatrmaktr.

Lastikler, otomobilin ve ykn arln tar ve motorun yaratt dndrme momentini yola aktararak eki kuvvetine dntrr. katkda bulunur. Darbeleri emerek konfora Yavalamalarda fren gcn, viraj dnlerindeyse direksiyon

kontrolne gerekli olan yanal kuvveti retir. Ayrca, kendine zge darbe emici emi zellikleri sayesinde srten ve zemin bozukluklarndan meydana gelen kuvveti absorbe eder. Yol kaplamasnn tr (asfalt, toprak, ose) ve yolun durumu (yamur, amur, kar, buz) ne olursa olsun, lastiin grevi gvenli ekilde yol tutuu salamaktr (Pirelli, 2006).

2.2 Lastiin Yapsal zellikleri Lastiklerin yaplarnda, gerekli yksek mukavemeti karlamak zere naylon, rayon, Polyester gibi elyaf esasl kordlar ve elik kordlar bulunmaktadr. Topuk dayanmlar ise elik teller yardmyla salanr. Birbirinden farkl karakterdeki bu elemanlarn bir

3 arada tutulmas, hareket srasnda zeminle temasn gvenle salanmas ve yanaklardaki esneme kabiliyetinin verilmesi grevini lastik karm stlenir.

Lastik karmn doal ve sentetik kauuklar ile ana dolgu olan karbon karalar oluturur. Bunlara ilave olarak koruyucular ad altndaki kimyasallar ile lastiin elastik hale gelmesini salayan vulkanizasyon elemanlar bulunmaktadr. Karmn ilenmesi ve homojenlii iin kimyasal yalar kullanlr. Lastiklerde gvde yaps; stn zellikli rayon, naylon, polyester gibi tekstil esasl kordlarn lastiin dn ynne 90 derecelik a yapacak ekilde yerletirilmeleri sonucu oluan karkasn zerine, taban merkez izgisine paralel tekstil esasl kordlardan oluan kuaklar ile belirli ada elik kord kuak katlarnn tatbik edilmesiyle oluturulur. Lastiin yaps ayn zamanda, sadece tekstil esasl, lastiin dn ynne gre 0 ve belli adaki kordlardan meydana gelen kuaklarn tatbik edilmesiyle de oluturulabilir. Bu snfa giren radyal tip lastikler R sembol ile belirtilir. ekil 2.1.de radyal tip lastik kesiti ematik olarak grlmektedir (Pirelli, 2006).

ekil 2.1.

Radyal tip lastik kesiti (Pirelliden, 2006).

4 Radyal lastik blmleri ksaca yle tanmlanmaktadr:

Taban blm: lastiin yolla temasn salayan en st blmdr. zerindeki desen kulanm amacn gsterir. Desendeki oluklar yamur suyunu dearj etmeye yarar. Zemine temas eden dolu bloklarsa eki ve fren gcn iletir, yanal kuvvet retir.

Omuz blm: taban ile yanan birletii ve kaln kauuktan yaplm blgedir.

Yanak: lastiin topuk ve omuz blgesi arasnda kalan blgesidir. zerinde markalama ve tantc bilgiler bulunur.

Direksiyon

kontrol karakteristiini, tama ve konfor estetiini belirler. Lastie esneklik salar,

Topuk: lastiin janta temas eden ve skca balanmasn salayan blgesidir. Topuk emberi ise topuk blgesinin iinde lastii jantn etrafnda tutan blgedir. Gerilmeye dayankl, uzamayan elik tellerden retilir.

Karkas yap: lastiin alt ucundaki bir topuk ember telinden dierine uzayan destek blmdr. Polyester kord bezinden retilen karkas yapda uzunlamasna lifler yk tar, yatay liflerse yapy bir arada tutar.

Kuak (elik): lastik srt deseninin altnda uzanan dar katmanlara elik ad verilir. Grevi: karkas yapy sktrmaktr. Radyal gvdeli lastiklerin srt gvdesi boyunca 15 ile 25 derecelik alarla st ste ve apraz biimde kuaklar yerletirilir. Kuaklarn grevi lastiin mukavemetini arttrmak taban izinin ekil deitirmesini nlemek ve lastiin yerle temas eden blgesinin alann arttrmaktr. ki tr kuak bulunur. Birincisi bez dokumandan retilen 'tahrik', dieriyse tellerden retilen 'elik' kuaktr. elik kuan daha dayankl, daha emniyetli ve yksek hzlara daha iyi uyum salamas, lastik reticilerinin bu tr lastik retimine ynelmesine neden olmutur (Pirelli, 2006).

5 apraz katl lastikler ise lastik teknolojisinin balangcndan beri kullanlan ilk gvde yapsdr. Bu lastiklerin gvdesini oluturan tekstil esasl kord iplikleri, birbiri zerine, lastik dn ynne 35-40 a yapacak ekilde apraz olarak yerletirilmitir. Bu yap diyagonal veya konvansiyonel olarak da adlandrlr ve l tanmnda - veya D sembolleri ile belirtilir. Son yllarda otomobil lastik teknolojisindeki gelimeler, konvansiyonel lastiklerin terk edilip radyal lastiklerin kullanlmasna yol amtr.

Radyal lastiklerin konvansiyon lastiklere gre en nemli avantajlar daha esnek olmalar ve daha az snp daha kolay soumalardr. Bunun dnda, radyal lastiklerin yerde brakt taban izi apraz lastiklerinkinden daha genitir. Bu avantaj, radyal lastiklerin konvansiyonel lastiklere oranla yzde 20 daha iyi yol tutmasn salar. Yola temas eden blmn daha fazla oluu nedeniyle eki gc ve fren gvenlii daha yksektir. Radyal lastiklerde taban sert, yanaklar yumuaktr; bu da lastiin yola temas eden blmnn srekli olarak ayn genilikte kalmasn salar. Radyal lastiklerin kat ve taban ayrlmalar da daha dayankldr. Bu ise yola tutunma baarsn arttrr (Pirelli, 2006).

2.3 Tubeless ve Tube Type Lastikler Aralarda yke karlk gelen tepki kuvvetini karlayan, lastikler ile jant arasna sktrlan hava basncdr. Lastikler sadece hava basncnn sktrld klflardr. Sktrlm hava basncnn tutulmas, i lastiklerle veya d lastiklerin i ksmna tatbik edilen ve szdrmazlk salayan lineer tabaka yardmyla salanr

lastikli kullanlan d lastiklere tube-type, i lastiksiz kullanlan d lastiklere ise Tubeless lastik denir.

ekil 2.2.de Tubeless ve tube-type lastiklerin kesit resimleri ematik olarak grlmektedir (Pirelli, 2006).

ekil 2.2.

Tube-type ve Tubeless lastik kesiti (Pirelliden, 2006).

2.4. Lastikte Bulunan Tanmlayc Semboller Lastiklerin zerlerinde tanmlama, izlenebilirlik ve kullanm kriterlerini belirleme amal rakam ve harflerden oluan semboller bulunmaktadr. Bu sembollerin ne ifade ettiinin bilinmesi doru lastik seimi iin en nemli noktadr.

Aada, Pirelli firmas tarafndan retilen (P) 185/60 R 14 82 V P6000 TUBELESS adl bir binek otomobil lastiine ait semboller ve anlamlar aklanmtr. (P) : : : : : : Passenger - binek otomobil lastii Nominal kesit genilii (mm cinsinden) Kesit oran, seri basklk = % (kesit genilii / kesit ykseklii) Gvde yaps (radyal) Jant ap (in) Lastik yk indeksi

185 60 R 14 82

7 V P6000

: :

Hz sembol (maksimum 240 km/saat) Lastik desen kodu lastiksiz

TUBELESS :

Yukarda binek otomobiller iin verilen rnei genellemek gerekirse, lastiin dili olarak tabir edilen lastik terimleri ara tiplerine gre yledir:

Radial lastikli BNEK OTOMOBLLER iin rnek: 195 A A= / / 65 B R C 15 D 91 E H F E G TL H

Balonluk (kesit genilii): (mm) normal basnla iirilmi ve 24 saat bekletilmi bir lastiin, ekil ve yazlar hari olmak zere, yanaklar arasndaki dtan da uzakldr.

B= C= D= E= F= G= H=

Seri: kesit yksekliinin kesit geniliine orann % olarak ifade edilmesidir. Radial yap Jant ap (in) Yk indeksi Hz sembol Ticari desen ad TL (i lastiksiz, tubeless)

Radial lastikli KAMYONLAR iin rnek: 12 A A= B= C= D= R B 22.5 C 152/148 D M E RHD F TL G

Balonluk (kesit genilii): (in) Radial yap Jant ap (in) Yk indeksi (tek / ift lastik bana den yk)

E= F= G=

Hz indeksi Ticari desen ad TL (i lastiksiz, tubeless)

Radial lastikli KAMYON VE OTOBSLER iin rnek: 295 A A= B= C= D= E= F= G= H= 80 B Seri Radial yap Jant ap (in) Yk indeksi (tek / ift lastik bana den yk) Ticari desen ad Hz indeksi TL (i lastiksiz, tubeless) R C 22.5 D 152/148 E RHD F M G TL H

Balonluk (kesit genilii): (mm)

Konvansiyonel lastikli TRAKTRLER (arka lastikler) iin rnek: 14.9 A A= B= C= D= E= F= G= 13 B C 28 D 6PR E SGAS F TT G

Balonluk (kesit genilii): (in) Jant eni (in) Konvansiyonel yap Jant ap ( cinsinden) Kata edeer Ticari desen ad TT (i lastikli, tube type)

9 2.4.1 Lastik yk indeksi Lastik yk indeksi: bir lastiin hz sembol ile belirtilen en yksek hzda tayabilecei azami yk belirten bir kodlamadr.

izelge 2.1.de grlen yk indeksleri tablosunda, farkl yk indekslerine tekabl eden, lastik bana tanabilecek azami yk miktarlar kg cinsinden verilmitir (Pirelli, 2006).

izelge 2.1.

Lastik yk indeksi (Pirelliden, 2006).

2.4.2 Hz sembol ve kategorisi Hz sembol, bir lastiin yk indeksi ile belirtilen azami ykte yapabilecei maksimum hz ifade eden bir kodlamadr.

ekil 2.3.te grlen hz sembolleri tablosunda harflerin belirttii maksimum hzlar verilmitir.

Hz kategorisi ise l tanmlamas iinde gsterilen, lastiin 240 km/h st hzlarda kullanlabileceini ifade eden kodlamadr (Pirelli, 2006).

10

ekil 2.3.

Lastik hz sembolleri (Pirelliden, 2006).

2.4.2.1 Lastikte yk indeksi hz sembolnn nemi Lastik seiminde zerinde durulmas gereken en nemli noktalardan biri, teknik kataloglarda belirtilen servis tanmlamalarna (yk indeksi ve hz sembollerinin) uyan ve retici tarafndan tavsiye edilen orijinal lastiklerin kullanlmasdr.

Orijinal lastiklerin hz sembol H (210 km/saat) veya V (240 km/saat) olmasna ramen, aracn sadece ehir iinde yada uzun yolda dk hzlarda veya dk tonajda kullanlacak olmas ve daha ekonomik olmas nedeniyle S (180 km/saat) veya T (190 km/saat) hz sembol olan lastikler seilmemelidir.

Dk yk indeksli ve hz semboll lastik kullanlmasnn yasal adan bir sakncas olmamakla birlikte, araca byle bir lastik takldysa, termo-mekanik bask arttndan lastik daha fazla snr ve lastiin yapsndaki karmlar bozulur. En tehlikelisi ise src, bu tr bozulmalarn farkna varamaz ve lastiin performansna ihtiya duyduu bir tehlike annda, lmle sonulanabilecek bir kaza ile kar karya kalabilir (Pirelli, 2006).

11 Ara kullanan kiileri lastik kullanm, bakm ve onarm konularnda bilgi sahibi olmas gerekir. Arata yol ile temas salayan tek eleman lastiktir. Lastik ls, servis tanmlamalar (yk indeksi ve hz sembol) ve iirme basnc, karlkl etkileim iinde olan bir btn temsil eder. Btn oluturan bu faktrlerden herhangi birisi deitirildiinde, lastiin ara altnda verecei performans olumsuz ynde etkilenir. Orijinal lastik; ara ve lastik reticisi firmalarn ortaklaa alarak, tm koullarda, aratan en iyi performans aldklar lastiktir. Orijinal lastik; yolda en iyi tutunmay salayarak, aracn tasarm hzna ve ykn hareket halinde ara zerindeki dalmna en iyi uyum salayan lastiktir.

175/65 R 14 82T lsnde servis tanmlamalarna sahip bir lastik incelendiinde, l ifadesinden hemen sonra gelen saysal deer yk indeksidir. rnekte bu deer izelge 1.1.den de okunabilecei gibi 82 = 475 kg dr.

Yukardaki rnekte, l ifadesindeki yk indeksinden hemen sonra gelen harf hz semboldr. rnekte, bu harf T = 190 km/saat tir.

Eer araca, orijinal fabrika k 175/65 R 14 82H P4000 TL taklmsa yenileme srasnda 175/65 R 14 82T P2500 TL lastik taklmamaldr. nk, yeni taklan lastik orijinale gre 20 km/saat daha dk hz snrna gre dizayn edildii iin mukavemeti daha dktr.

K lastiklerinde (M+S Mud and Snow) veya takviyeli (reinforced) lastiklerde hz sembolleri orijinal lastikten daha dk olabilir. Bu durumda, lastik zerinde belirtilen maksimum hz sembollerine uyulmaldr. Yedek lastik zel tip olabilir (temporary only). Bu durumda da lastik zerindeki hz sembol geerlidir (Pirelli, 2006).

Ara lastiklerinde emniyet limitleri ok yksektir. Ancak, daha dk yk indeksli lastik taklmas durumunda, lastiin almas srasnda emniyeti tehlikeye dren sakncalar doabilir. nk lastikler ara altnda srekli olarak deiken yke maruz

12 kalr. Virajlarda, eimli yollarda ve frenleme esnasnda lastik bana gelen yk, statik durumunda gelen ykten ok daha fazladr. Dinamik yk altndaki lastik deforme olur (karkasn ekil deitirmesi, ezilmesi) ve snr. Lastikte oluan bu gerilmeler bazen emniyet snrlarn zorlar. Araca taklan orijinal lastik btn bu gerilmeleri rahatlkla karlar. Ancak, daha dk yk indeksli lastikte problem kabilir.

Eer araca, orijinal fabrika k 215/65 R15 100T TL lastik taklmsa, yenileme srasnda 215/65 R 15 95H lastik taklmamaldr. Bu yaplrsa, fabrika k 800 kg yk tamaya gre dizayn edilmi lastik taklan bir araca, 690 kg yk tama kapasiteli lastik taklm ve bylece lastie %16 orannda ar ykleme yaplm olur.

Yukarda belirtilen nedenlerden dolay, lastik deitirmeden nce lastik yanak yazlarna muhakkak dikkat edilmelidir (Pirelli, 2006).

2.4.2.2 Lastikte hz kategorisinin nemi Otomobil lastiklerinin l tanmlamasnda, VR (210 km/saat st) ve ZR (240 km/saat st) ile ifade edilen hz kategorileri vardr. Bunlar eski tip iaretlemelerdir.

Otomotiv sektrndeki gelimelere paralel olarak artan aralarn gc ve dolaysyla hzna bal olarak yeni lastiklerin gelitirilmesi zorunlu olmutur. Bu lastikler nceleri en st hz limitindeki aralarn lastiklerinden daha fazla hz yapabilen aralar iin gelitirilmi lastiklerdir. Ancak, aralarn hz limiti srekli artm ve bu hz limitlerini simgeleyen kodlar da buna bal olarak ilave edilmitir.

Aralarda en st hz limiti 210 km/saat iken, bu hz limitini aan bir ara gelitirildiinde VR ifadesi koyularak 210 km/saatin stnde kullanlabilecek lastikler gelitirilmitir (Pirelli, 2006).

13 Daha sonra gerek maliyet gerekse lastikten alnan performansn optimizasyonu faktrleri nedeniyle aracn yapabilecei azami hzla snrl lastiklerin talebi artm ve yeni hz sembollerinde lastiklerin retimi yaplmaya balamtr. Ayn durum ZR (240 km/saat st ) hz kategorisi iin de geerlidir.

Gnmzde yksek

performans lastikleri

VR ve ZR ifadeleri ile simgelenir.

Lastikte bu ifadelerin lastiin hz kategorisini mi yoksa sadece radyal yapy m belirttii l tanmlamasndaki gsterim ekline gre deiir.

225/55 ZR 16 (95) rneinde; l tanmlamas iinde yer alan ZR, hz kategorisini temsil eder ve lastiin 240 km/saat ve st hzlarda kullanlabileceini belirtir. Parantez iinde yazlan (95) ise yk indeksini gsterir. Buradaki yk indeksiyle katalogda belirtilen, lastik bana gelen yk 240 km/saat hza kadar geerlidir. Lastikle bu hz aldnda ykn azaltlmas gerekmektedir. Eer yk indeksi yoksa, lastik reticisi firmaya danlmaldr.

225/55 ZR 16 95W rneinde ise yk indeksi ve hz sembol ak olarak verilmitir. Bu lastikte 270 km/saat maksimum hz snrlamas vardr. Burada ZR ifadesi sadece lastik gvdesinin (karkas) yapsn (radyal) belirtir.

225/55 R 16 95V l tanmlamasnda ise, hz sembol hari her ey (kesit genilii, seri, yap, jant ap ve yk indeksi) 225/55 ZR 16 95W ile ayndr. Bu durumda, orijinal lastii 225/55 ZR 16 95W olan bir araca yenilemede 225/55 R 16 95V servis tanmlamal bir lastik taklamaz (W - 270 km/saat, V - 240 km/saat).

Lastik yenilerken, orijinal lastiin servis tanmlamalarna sadk kalnmaldr. Eer lastiin orijinallii konusunda bir phe varsa; ara el kitapna baklmal, ara reticisi firmaya yada lastik reticisi firmaya danlmaldr (Pirelli, 2006).

14 Piyasada deitirme safhasnda veya edeer lastik kullanmnda, V ve VR iaretli lastikler mutlaka ayn l ve W veya ZR hz semboll lastiklerle yenilenmelidir. Tersi durumda, sz edilenden daha dk karakteristie sahip lastikle kesinlikle deitirilmemelidir. VR hz semboll lastik takl ara, eer onaylanm azami hz 240 km/saati amyorsa V hz semboll lastik taklabilir; daha yksek hza sahip bir ara ise W veya ZR semboll lastik taklmaldr. lastik taklabilir. ZR semboll lastik taklm otomobilin onaylanm hz eer 270 km/saati amyorsa W hz semboll

Bununla beraber, 235/50 ZR 16 95 W lsnde olduu gibi, lastik deiiminde ZR hz kategorisine veya W hz sembolne sahip lastikler taklabilir (Pirelli, 2006).

2.4.3 DOT alm ve lastiin retim tarihi Herhangi bir otomobil lastii zerinde grebileceimiz DOT XJ J3 XJJX 0103 ifadesinde;

DOT : XJ J3 : :

A.B.D. ve Kanada onay semboln, retici firma ve retildii fabrika kodunu, Lastik lsn belirten kodu, Lastik tipini belirten kodu, retim tarihini (2003'n 1. haftasn veya ayn) gstermektedir (Pirelli, 2006).

XJJX : 0103 :

2.5. Lastik Takma ve Skme lemi (Montaj Demontaj) Lastik takarken, lastik topuklarna ve jantn her iki damana, kaydrc (bu ilem iin zel olarak retilmi) solsyon fra ile srlmelidir. Lastik iirme ilemi supap inesi takl olarak yaplmaldr. Lastik ve jant reticisi firma tarafndan nerilen ve

15 lastik yanaklarnda belirtilen (nadiren jantn zerinde de maksimum basn ibaresi bulunur) azami iirme basnc kesinlikle almamaldr (Kormetal, 2006).

Eer lastik topuunun jant damana tam olarak oturmad grlyorsa, lastik havas tamamen boaltlmal, kaydrc olarak sulandrlm sabun veya solsyon tekrar srlmeli ve lastik daha nceki konumuna gre jant zerinde dndrlp ine takl olarak iirme tekrarlanmaldr.

zellikle paral jantlarn kullanld (genelde tube type) lastikleri iirme ilemi mutlaka kapal bir alanda yaplmaldr. tahmin edilip nlenmelidir. Yksek basn veya hatal lastik-jant retiminden doabilecek tehlikeler en aza indirgenmeli ve kaza olasl nceden

Tubeless lastiklerde kaza riski ok az olsa da tube type lastiklere taklan jantlarla birlikte kullanlan halkalarn, lastiin iirilmesi srasnda, frlamas riski gz nnde bulundurulmal ve mutlaka koruyucu kafes iinde hava baslmaldr.

Lastii skerken, topuk drme ilemine, muhakkak, jantn supabnn takl olduu yerden balanmaldr. Supap blgesinden yaplacak topuk drme ilemi, tubeless jantlarda, jantn her iki taraf iin de geerlidir. Ayn zamanda, jant zerinde reticisi tarafndan herhangi bir bilgi verilmi ise buna uyulmas gerekir. Bu tavsiyelere uyulmad taktirde, lastik topuunda tamiri mmkn olmayan hasarlar meydana gelebilir. Topuu hasar grm bir lastiin kullanlmas ise ok tehlikelidir. Uygun bir takma-skmede, jant zelliklerinin bilinmesi zorunluluktur (Kormetal, 2006).

2.6. Lastikte l Deiimi (Bask Seriye Gei) l deiimlerinin hangi kriterlere gre yapldnn iyi anlalmas iin tekerlek llerinin iyi bilinmesi gerekir. Araca monte edilecek lastik ve jant bir btn olarak

16 deerlendirilir ve ller de buna bal olarak alnr. etmektir (Kormetal, 2006). Burada nemli olan

E.T.R.T.O.nun (Avrupa Lastik ve Jant Teknik Organizasyonu) belirttii llere dikkat

Lastik deiimi yaplmas sz konusu olduunda, jant ve lastikle ilgili bilinmesi gereken en nemli ller unlardr:

Nominal kesit genilii: E.T.R.T.O. standardna uygun llerdeki janta takl, ngrlen iirme basncnda iirilmi yeni bir lastiin 24 saat bu durumda bekletildikten sonra dtan da yanaklar aras llen en geni mesafesidir. Bu lme lastik yana zerindeki koruyucu zrh, kabartma yaz ve rakamlar dahil deildir.

Kesit ykseklii: yeni lastiin janta oturduu topuk noktasndan lastik tabanna kadar olan yksekliktir.

Lastik ap: janta taklm ve iirilmi yeni bir lastiin d apdr.

Jant ap: lastik topuunun oturduu jant yzeyinin apdr.

Jant genilii: lastik topuklarnn oturduu jant damaklar arasnn iten ie olan mesafesidir.

Statik ykl yarap: ngrlen basnta iirilmi lastiin ngrlen yk altnda, jant merkezi ile yere temas ettii nokta arasndaki mesafedir.

Serbest yarap: ngrlen iirme basncnda iirilmi bir lastiin yksz durumda, jant merkezi ile yere temas ettii nokta aras mesafedir (Kormetal, 2006).

17

Dnme evresi: ngrlen yk ve iirme basncndaki ekici aksa takl lastiin, bir tam dnte (1 turda) kat ettii mesafedir.

Ezilme: statik ykl yarap ile serbest yarap arasndaki farktr.

Gnmzde lastik reticileri veya sat bayileri, zellikle binek otomobillerde, mevcut lastiklerin geni tabanl, daha bask seri lastiklerle deitirilip deitirilemeyecei ve hangi lnn en uygun olaca sorusu ile sk sk karlamaktadrlar. Otomobil lastiklerinde orijinal ldeki lastik ve jantn yerine Aracn mevcut bask serili bir lastie geilebilmesi baz kurallara baldr. yaknl orannda salanr (Kormetal, 2006).

performansnn azalmamas yeni taklacak lnn teknik deerlerinin orijinaline

Yanl lastik ls seimi tehlike ve verim kayb demektir. Deiimlerde temel ilke, ara altndaki orijinal tekerlein dnme evresine sadk kalmaktr. Baka bir ifadeyle, deiim sonucunda aracn yerden ykseklii deimemeli veya ok yakn toleranslarda olmaldr. E.T.R.T.O. kitapnda verilen tablodaki deerlere mutlaka sadk kalnmaldr. Deiimlerde zellikle jant offsetine dikkat edilmelidir (Pirelli, 2006). Bask seriye geerken yeni lastie karar verilmeden nce, aadaki noktalara dikkat edilmelidir:

Ara reticisinin onaylad ve nerdii (eer varsa) dier bir l lastik taklmal,

Ayn apta yada daha byk apta lastik taklacaksa aracn yerden yksekliine uygun olmal,

Yk indeksi ve hz sembol yada kategorisi (kar lastikleri hari) orijinal lastikle ayn veya daha yksek olmal (Kormetal, 2006),

18

Taklacak yeni jant iin belirlenen lastik ls iin jant reticisi tarafndan nerilen tabloda lastiin bulunup bulunmadna baklmal,

Kullanlacak jantlar ayn offsete sahip olmal veya daha geni jant taklmas durumunda l fark, aracn mekanik lleri ile kk toleranslarla uyumal,

Jantn kesit genilii ya eski jantla ayn olmal yada aracn mekanik llerine uygun olmal,

Bijon delik says ve aplar ayn olmal,

Jantn gbek yzeyi aracn poyra yzeyi ile ayn olmal (jantn gbei ve poyra ile gbekten merkezlemeli balantlarda jant gbek delik ap ile poyra apnn birbirine uygun llerde ve toleranslarda olmas ok nemlidir),

Direksiyon tam tur evrildiinde, amurluklara ve rot balarna lastiin srtp srtmedii kontrol edilmeli,

Arkaya 3 kii oturduktan ve bagaja 50 kg yk konulduktan sonra ara sert bir ekilde esnetildiinde arka amurluk ilerine lastik omuzlarnn veya yanak ksmlarnn srtp srtmedii kontrol edilmeli ve

Yeni lastii taktktan sonra ara reticisi firmann nerdii deerlerde lastik iirme basnlarnn ayarlanmasna dikkat edilmelidir.

Eer yukarda belirtilen artlara uyulmazsa; mekanik aksam ve lastiin topuunun zarar grme riski, sr zorluklar, yakt tketiminin artmas, titreim problemleri, dzensiz lastik anmas, aracn gcnn kullanlmasndaki verim kayplar ile emniyet ve konfor kayplar ile karlalacaktr (Kormetal, 2006).

19 Yeni taklan bask seri lastiin dnme evresi orijinal lastiin dnme evresine gre, -%3 ~ +%2 arasnda olmaldr (-%1,5 ~ +%0 tercih edilir). Tekerlek (lastik+jant) araca takldnda, lastik ile aracn mekanik aksam arasnda temas eden nokta olmamal, direksiyon manevrasnda yeterli mesafe bulunmaldr (temas, ara tam ykte iken ve direksiyona tam tur attrma eklinde kontrol edilmelidir) (Kormetal, 2006).

Otomobile taklacak lastiin hz sembol ve yk indeksi orijinal lastiinki ile en azndan ayn olmal, hibir zaman daha dk olmamaldr (k lastikleri bu kuraln dndadr; yk indeksi daha dk olmamak kayd ile hz sembol orijinal lastiin hz sembolnden daha dk olabilir, ancak bu konuda dikkat edilmesi gereken husus, ara hznn artk sz konusu lastik hz sembol ile snrl olacadr) (Pirelli, 2006).

2.7. Lastik Taban Desen zellikleri Teknolojinin gelimesiyle, aralarn gleri, dolaysyla hzlar artm ve buna paralel olarak daha kaliteli yollar yaplmaya balanmtr. Bu artlar altnda aralarn, zellikle slak zeminlerde, k koullarnda (kar, amur vs.) kontrol zorlamtr. Bu artlar lastiklerde desen olgusunu zorunlu klmtr. Lastik teknolojisinde desen tasarm, otomobilin icat edilmesinden gnmze kadar geen sre iinde gelierek devam etmektedir. Gnmzde, lastik desenleri daha spesifik ve fonksiyonel bir yap oluturacak ekilde ve bunu salayan gelimi cihazlarla (bilgisayar simlasyonlar) tasarlanmaktadr (CMS, 2006).

Taban desen zelliklerine gre lastikler standart (ok amal), her mevsim, zel amal, kar, gibi eitlere ayrlmtr. Lastiklerde taban desen tasarm, akustik konforu (lastikten kaynaklanan dk grlt, ses yapma zellii) direkt etkiler. Plastik konfor (lastiin yoldaki mevcut bozukluklar, arzalar filtre etme zellii) ise lastiin karkas yapsna, topuk dolgu kauuk karmna ve bir btn olarak lastiin kauuk karmna baldr (Pirelli, 2006).

20 2.7.1 Standart desenli (ynsz) lastikler Standart desenli (ynsz) lastikler, deiik segmentlerde tasarlanabilir. Otomobil lastiklerindeki segmentasyon ise, SR/TR hz gruplar 80 seri, SR/TR hz gruplar 70/65 seriler, HR hz grubu, VR/ZR hz gruplar, k (winter) lastikleri olarak tanmlanr.

VR/ZR hz grubu ve k lastikleri arata kullanm yerlerine ve aralara gre daha spesifik (zel amal) kullanmlar iin genellikle ynl veya asimetrik desen yapsnda tasarlanrlar. Standart desenli lastiklerde takma yn yoktur. Yeni lastik janta dolaysyla araca monte edilirken, ara hareket halindeyken lastiin dnmesi gereken bir yn yoktur. Buda pratikte, takma - skme kolayl salayan bir zelliktir. Lastikten ok amal performans alnmas iin tasarlanrlar.

Standart desenli lastiklerde performans zellikleri temel beklentileri karlayacak dzeydedir. Genellikle otomobil reticisi firmalar tarafndan Orijinal Ekipman (O.E) olarak tercih edilir ve kullanlrlar (Pirelli, 2006).

2.7.2 Ynl (directional) lastikler Lastik terminolojisinde directional ifadesi, lastiin ara altnda dnmesi gereken bir yn olduunu belirtir. Genellikle lastie nden bakldnda, blok ve kanallarn merkeze yaklatka oluturduklar ekil hemen ok ba arm yaparak yn hissi uyandrdndan bu tip lastiklere ynl (directional) lastik denilmektedir. kabartmalar) veya ynl olduunu belirten yazlardan anlalr (Pirelli, 2006). Ancak, lastiin dn yn deseninden deil yanandaki iaretlerden, ekillerden (ok eklinde

Lastik teknolojisinde ynl (directional) desen tasarmnn salad avantajlar unlardr:

21

Islak zeminde, temas alannda su tahliyesi yksektir. Ok eklindeki taban deseni su film eridini yrtarak zeminle temas alanndaki suyu hzla tahliye eder ve slak artlarda daha gvenli sr imkan verir (Pirelli, 2006).

Kuru ve zellikle slak zeminde fren yapldnda zemine temas eden kanal ve bloklar ters ok ba oluturarak kaymaya kar daha fazla diren gsterir ve frenleme mesafesi ksalr.

Daha az grlt yapar, bylece akustik (ses) konforu daha iyidir.

Otomotiv sektrnde, gnmzde gleri ve hzlar artan aralarn kontrolnde salad avantajlar nedeniyle ynl lastik desen tasarmnn nemi her geen gn artmaktadr.

Lastiin yananda yer alan ok iareti, lastiin ara altndaki dn ynn gsterir ve lastiin ters taklmasn (dn ynnn deimesi) nlemek iin, takma-skme ilemini yapan kiileri uyarmak amacyla konulmutur. Ters taklmas durumunda lastikten alnacak stn performans zellikleri kayba urayaca unutulmamaldr.

Ara zerindeki lastiklerde herhangi bir nedenle sa-sol yaplma zorunluluu doduunda; lastik, yanandaki ok iareti ynnde dnecek ekilde taklmaldr.

Yedek lastik araca taklacaksa ve dn yn uygun deilse en yakn serviste lastik jant zerinde i-d yaplarak kullanlmaldr.

ekil 2.4te Pirelli firmas tarafndan retilen ynl (directional) otomobil lastii grlmektedir (Pirelli, 2006).

22

ekil 2.4.

Ynl (directional) otomobil lastii (Pirelliden, 2006).

2.7.3 Asimetrik (asymmetric) lastikler Deiken yol, iklim artlarnda aratan beklenen performansn alnabilmesi, daha fonksiyonel lastiklerin tasarlanmas ihtiyacn dourmutur. Bu nedenle, asimetrik Asimetrik taban desen tasarml lastikler, nceleri yksek performansl otomobiller iin zel retilirken gnmzde dier grup aralar iin hzla yaygnlamaktadr. desenin zellii, tabandaki farkl blok ve kanal yapsnn deiik performans beklentilerini karlamasdr. Lastik deseni dn ynne gre ikiye blndnde iki farkl desen ortaya kar. Asimetrik lastiklerin yanaklarnda ara altnda dnmesi gereken yn olduunu belirten iaretler veya yazlar vardr. rnein, OUTER gibi. Bu, lastik araca takldnda outer yazan yanan da geleceini belirtir.

Asimetrik desenli lastikler, zel amal performans almak iin retildiklerinden, temas alannda lastiin desenindeki farkl blmlerin grevi ayr ayrdr (Pirelli, 2006).

23 rnein, evresel dz blok lastiin dzgn dnmesini (ynel kararlln) ve kuru zeminde mkemmel tutunmay salarken, ok ba eklinde dizilen bloklar suyu tahliye etmeyi ve tutunmay; i omuzlara gre daha geni ve uzun olan d omuz bloklar da virajlarda tutunmay, merkezka kuvveti nedeniyle ortaya kan kuvvetlere kar direnmeyi salar. Asimetrik lastiklerde d omuz bloklar genellikle geni ve uzun dizayn edilir. nk virajlarda lastiin d omuzlarna daha fazla yk biner ve dolaysyla da fazla zorlanma ve deformasyon oluur.

ekil 2.5te Pirelli firmas tarafndan retilen asimetrik desenli otomobil lastii grlmektedir (Pirelli, 2006).

ekil 2.5.

Asimetrik desenli otomobil lastii (Pirelliden, 2006).

2.7.4 K lastikleri Lastiklerin mevsimsel kullanmna gre yaplan snflandrma yaz lastikleri ve k lastikleri olarak tanmlanr. K lastikleri zemini karla veya buzla kapl olan zellikle

24 yaz lastikleri ile tutunmann ok zor olduu yollarda kullanlmak iin zel retilen lastiklerdir. K lastikleri; ivisiz ve ivi ile kullanlan lastikler olmak zere ikiye ayrlrlar (Pirelli, 2006).

2.7.4.1 ivisiz (non-studdable) k lastikleri Bu tip k lastiklerinin tabannda, ivilerin monte edilecei (aklaca) ivi yuvalar yoktur. Daha ok yumuak veya sulu kar ile kapl yollar iin uygundur. Bu tip lastiklerin slak yollardaki performans ok iyidir.

Buna karlk kuru zeminlerde, taban desen tasarmlar ve kauuk karmlar nedeniyle abuk snrlar ve akustik konforlar iyi deildir. nk kar lastiklerindeki lamellerin says standart lastiklere gre ok fazladr. Bu, k lastiklerinin karakteristik zelliidir.

te yandan, gnmzde yksek hzlarda da optimize edilmi performans veren ok daha az snan ve akustik konforu (dk ses retimi) ok daha iyi olan k lastikleri gelitirilmitir. ekil 2.6.da ivisiz bir k lastii grlmektedir (Pirelli, 2006).

ekil 2.6.

ivisiz otomobil k lastii (Pirelliden, 2006).

25 2.7.4.2 ivili (studdable) kar/k lastikleri ok sert geen k artlarnda karl ve buzlu zeminlerde kullanlmak amacyla retilen lastiklerdir. Bu tip lastiklerin tabannda, ivi aklabilmesi iin konulmu ivi yuvalar mevcuttur.

ivili lastikler, buz veya skm sert karla kapl zeminlerde ok iyi eki, tutunma salar ve frenleme mesafesini azaltarak emniyetli olarak aracn durmasn salar. Ancak, kuru, slak ve yumuak kar ile kapl zeminlerde kullanldklarnda yukarda belirtilen olumlu zelliklerinin tersi bir etki gsterir. ivilerin frlama tehlikesi Hzla dnen lastikten olduundan, zellikle kuru zeminlerde kullanlmamaldr.

frlayan iviler ok tehlikelidir. Bundan dolay, ivili lastik kullanm baz lkelerde yasaklanm veya snrlandrlmtr. Bununla ilgili yasal dzenlemeler yaplmtr.

ivili k lastii; ara el kitabnda belirtilen doru lastik lsnde, standart lastiinin yk indeksinde veya daha yksek yk indeksinde olmaldr. ekil 2.7.de ivili k-kar lastii, dnme yn ile birlikte grlmektedir (Pirelli, 2006).

ekil 2.7.

ivili otomobil k lastii (Pirelliden, 2006).

26 Uyulmas gereken hz limiti konusunda, yerel yasal snrlamalar (eer varsa), ETRTOnun tavsiyeleri veya lastik reticisi firmalarn tavsiyeleri dikkate alnmaldr. Hz limiti, baz lkelerde yasalarla belirlenmitir. rnein, aracn ivili lastiklerle kullanmnda, svirede 2 ve 4 eritli yollarda maksimum 80 km/saat hza izin verilirken, otoyollarda ve ehir iinde ivili lastik kullanmna izin verilmemitir (Pirelli, 2006).

2.8 Performansl ve Uzun mrl Lastikler in Uyulmas Gereken Kurallar Hava basnc: uygun olmayan hava basnc ilerde tamiri mmkn olmayan hasarlar yaratabilir. Ayrca, dzensiz ve erken anmaya da sebep olur. Hava basnc, lastik soukken llmeli ve mutlaka ara reticilerinin belirledii hava basnc deerlerine uygun olmaldr. Dk iirme basnc lastiin iki omzunda, yksek iirme basnc ise taban merkezinde evresel ve dzensiz anmaya sebep olur.

Rot ayar: aracn mekanik ve sspansiyon sistemlerindeki aksaklklar nedeni ile direksiyon ve ara yn ayn olmayabilir. n dzen bozukluu, sadece lastiklerde ekonomik kayba neden olmakla kalmaz, ayn zamanda aracn sspansiyon ve dner aksamna da zarar vererek zaman iersinde yksek mekanik tamir ve bakm masrafna yol aar.

Balans ayar: jant ve lastiin uygun olarak elenmemesi hzl sr esnasnda zplama, vuruntu, salg, yalpa gibi konforsuzluklar hissedilmesine neden olur. Bu nedenle, jant ve lastiin balans ayar, uzman kiiler tarafndan hassas biimde yaplmaldr.

Rotasyon (yer deitirme): lastiklerin, arata takl olduklar her deiik pozisyonda deiik anma hareketine maruz kaldklarndan, periyodik olarak yerlerinin

27 deitirilmesi mrlerini artracaktr. Birbirine apraz konumdaki lastiklerin

deitirilmesi, lastik reticilerinin tavsiyesidir.

Di derinlii: zamanla lastiiniz zerindeki desen anarak kullanlmaz seviyeye gelir. Anm lastikler aracn performansn drr, yakt tketimini arttrr. Ayrca, kanunen yasaktr ve cezas Binek otomobiller iin di derinlii 1.6 mm'nin altna inmi lastikleri kullanmak, can ve mal gvenlii bakmndan tehlikedir. trafikten men edilmedir.

Yk miktar ve ykleme biimi: ara reticisinin belirledii, ara tama kapasitesi (istiap haddi) zerinde yklemeler; lastiinizin abuk snmasna; yanak, omuz ve topuk blgelerinde arza meydana gelmesine ve bu blgelerin hzl anmasna neden olur. Dengesiz yklemeler de lastik mr zerine olumsuz etki yapar.

Fren ayar: fren sistemi ara reticisinin tavsiye ettii aralklarda kontrol edilmelidir. Ayarsz frenler, lastiklerde dzensiz ve hzl anmalara sebep olabilir. Ani ve sert frenlemelerde kuvvet dalm lastie gre farkl olacandan, blok tipi anma olmas ihtimali artar.

Ara kullanmna uygun lastik seimi: ara el kitabnda belirtilen ebat ve kat muadilindeki lastikler kullanlmaldr. Aracn tm lastiklerinin ayn yapda olmas gerekir. Ayn aks zerinde farkl yap, desen ve anmada lastik taklmas halinde ara performans olumsuz etkilendii gibi lastik dzensiz ve hzl anr.

Ara hz: ara kullanm hz arttka lastiin scakl da ykselir. Bu sebeple taban kauuu normale gre daha ok anma gsterir.

Yol ve iklim artlar: dzgn olmayan yol yzeylerinde ve scak yaz aylarnda lastik normale gre daha ok anma gsterir (Pirelli, 2006).

28

Src alkanlklar: uzun mrl ve performansl lastikler iin en nemli faktrlerden birisi de ara kullanm alkanlklardr.

Bunlarn dnda, yksek performans, sr gvenlii ve aracn uzun mrl olmas iin aadaki kurallarn uygulanmas uzmanlar ve reticiler tarafndan tavsiye edilmektedir.

Bozuk ve tal yollarda yksek hz yaplmamal, ani ve sert frenden ve arac hzl kaldrp patinaj yapmaktan kanlmaldr. Aksi halde lastiklerde dzensiz ve erken anmalar meydana gelir.

Lastii keskin kaldrm kenarlarna srtmekten kanlmaldr.

nk, lastiin

gvdesini oluturan kordlarn ok hafif hasar grmesi bile, hasarn kord zerinde yrmesi halinde lastikte tehlikeli olabilecek byk arzalara sebep olabilmektedir.

Arac kullanrken yoldaki ukurlara ve tmseklere dikkat edilmeli, kaldrma park etmekten kanlmaldr.

Scak havada ve ar ykle yksek srat yaplmamaldr. Havann scak olmas; ar yk ve yksek sratten tr fazla snan lastiin soumasn zorlatrr.

Araca uygun olmayan yklemeden kanlmaldr. olabilir.

Dengesiz yk dalm baz

lastiklerin zerine fazla yk binmesine ve buna bal olarak hzl anmaya sebep

retildii tarih zerinden 5 yl geen d ve i lastiklerin dikkatle kontrol edilip kullanlmas gerekmektedir. Eer lastiin zerinde atlaklar olumusa sz konusu lastik kullanlmamaldr (Pirelli, 2006).

29 Lastiklerin mmknse her kullanmdan nce gzle kontrol edilmesi gerekir. Lastie ivi, ta, cam gibi yabanc maddeler batmsa bunlar karlmaldr. Hasar gren lastik, vakit geirmeden tamir ettirilmelidir.

Hasar grm veya herhangi bir nedenle hava basnc ok azalm lastikle yola devam edilmemelidir.

Tm supaplar iyi durumda temiz ve kapakl olmaldr. Supap kapaklar lastiin iine toz ve benzeri maddelerin girmesini nler.

lastiksiz (tubeless) lastikler mutlaka tubeless jantlara taklmaldr. lastikli (tube type) lastiklerse kesinlikle i lastiksiz kullanlmamaldr.

Bijon somunlarnn skl dzenli olarak kontrol edilmelidir. Bijon somunlarnn gevek olmas durumunda sr emniyetinin azalmasnn yan sra lastikte dzensiz anma meydana gelecektir.

Lastiin zerinde belirtilen hz ve yk limitleri hibir ekilde geilmemelidir. Aksi takdirde ok tehlikeli sonular dourabilecek lastik arzalar sz konusu olabilir.

Aracn tm tekerleklerine ayn ebat, yap ve desende lastik taklmaldr. Farkl lastik kullanm zellikle de farkl ebat ve yapda lastik kullanm ara ve lastik performansn ok olumsuz etkileyecektir.

Her d lastik deiiminde jant supab ve i lastik deitirilmelidir (Pirelli, 2006).

Lastik iirme basnlar iki haftada bir kontrol edilmeli, basn dmse uygun seviyeye getirilmelidir. Isnan lastiin hava basnc ykselebileceinden, lastiklerin hava basncnn lastik soukken llmesi ve ayarlanmasna dikkat edilmelidir.

30 Lastikte snma sonucu ykselen hava basncn azaltmak iin lastiin havasn boaltma yoluna kesinlikle gidilmemelidir.

Karl ve buzlu havalarda daha iyi eki salayaca dncesiyle lastik havas kesinlikle azaltlmamaldr. Tersine, bu gibi durumlarda hava basncn artrmak zemindeki karl ve buzlu tabakay yarmaya yardmc olup ekii artracaktr.

Lastiklerin her 10.000 kmde bir rotasyonu tamamlanmaldr. Radyal lastiklerde, dn ynn deitirmeden ndeki lastikler arkaya, arkadaki lastikler de ne taklmaldr.

ki haftay aan park etmelerde lastik havas artrlmal ve ara takoza alnmaldr (Pirelli, 2006).

31 3. JANTIN YAPISI VE GREVLER

3.1 Giri Jant tatlarda lastikle aks sistemi arasnda bulunan, lastiin takld ve desteklendii, yk tayan ve dnen emniyet parasdr. Emniyet paralar: ara zerinde mal ve can gvenliini direkt etkileyen yasal ykmllkleri olan paralardr.

Jant ve lastik aracn zeminle olan ilikisini salar.

Aralar seyir halindeyken,

yryen aksamla ilgili oluabilecek herhangi bir aksaklk olduka nemli sorunlarn yaanmasna neden olabilir. Bu nedenle, stn kalite ile retilmi, yksek performansa sahip jant kullanmnn nemi ortaya kar.

Bir jantn dayankl ve salam olmas birok adan nemlidir. Bu nedenle, boyut ve tasarm ne olursa olsun, her trl yol ve kullanm kouluna dayankl, uzun mrl, gvenli, aracn motor gcn ve performansn yola kusursuz biimde yanstan jantlarn kullanlmas ok nemlidir.

3.2 Jantn Yaps ve Teknik Terimler Jantlar kullanm yerlerine gre alak basnl dkm yntemiyle tek para olarak retilen tubeless jantlardan, 6 paral 25 apnda ar i makinalar jantlarna kadar farkl ebatlarda, ekillerde ve farkl spesifik zellikleri karlayacak biimde retilirler. Tek paral jantlar haricinde, genellikle jantlar iki ana paradan oluur. Bu paralara gbek (disk) ve kasnak ad verilir.

Gbek: kasna tayan ve arac aks sistemine balayan zerinde poyra, bijon, havalandrma ve el tutma delikleri bulunan paradr. Kasnak ise lastiin takld ve desteklendii, lastiin janta oturduu elemandr. Lastiin jantla uyumlu biimde

32 almasn salamak iin kasnak zerinde flan (kulak) ad verilen ve zerine lastik yanaklarnn dayand blge bulunur. Kasnaktaki kulak blgesinin geometrisi ve lsel uygunluu lastiin jant zerinde kaymamas, janttan frlamamas ve tubeless lastiklerde hava szdrmazl iin ok nemlidir.

Tube type jantlarda kulak profilinin kasnak zerinde tek blgede bulunmas nedeniyle kasnan dier blgesinde hem lastiin montajnn yaplmas hem de lastiin simetrisinin korunmas ve ilevini yerine getirebilmesi iin kulak profilinin ayn geometrisini karlayacak biimde halkalar kullanlr. Bu tip jantlara ok paral jantlar ad verilir (JMS, 2006).

Bir genelleme yapmak gerekirse; tube type jantlar ok paral; tubeless (i lastiksiz) jantlar ise tek veya iki paraldr. zel durumlarda ok paral tubeless jantlar da kullanlmaktadr. Bu tip jantlarda szdrmazl salamak amacyla o-ring veya conta kullanlmaktadr. ekil 3.1.de ar tatlarda kullanlan tubeless jantlar grlmektedir.

ekil 3.1.

Kamyon ve i makinalarnda kullanlan tubeless jantlar (JMSden, 2006).

33 lkemize ilk defa 1980 ylnda dnyann en gelimi jant yapm teknolojisi svama (Flow Forming) ile ar vasta tubeless jant retimine balanmtr. 5 Kanall tubeless jant: 13, 14, 17 vs llerde standart ve dk profilli kamyonet lastikleri iin simetrik ve asimetrik olarak retilen jantlardr. 15 kanall tubeless (i lastiksiz) jant: 17.5, 19.5, 22.5 vs llerde standart ve geni kesitli (dk profilli) lastikler iin retilen jantlardr. 5 Kanall 4 paral tubeless jant ise dk profilli, genellikle 80 serisi lastikler (20 profilli jant) iin retilirler (JMS, 2006).

lastikli kullanlmak zere imal edilen tube type jantlar: kasnak, gbek, segman ve emberden oluur. Baz jantlarda segman ve ember yerine kombine ember kullanlr.

ember sadece i lastik kullanlan jantlarda, kasnak profili zerine lastiin oturtulmasn salayan ve kendi formu gerei segman aracl ile kasnak trnak yuvasna sk geme ile monte edilen destek parasdr.

Segman (kilit halka): kasnak trnak yuvasna oturarak emberi tayan ve formu gerei emberi sabitleyen destek parasdr.

Kombine ember ise lastik tabannn oturduu, ember ve segmann birleiminden olumu yekpare bir paradr.

ekil 3.2de eitli jant profilleri gbek (disk) olmadan ematik olarak gstertilmektedir.

Tubeless ve tube type jantlarn dnda zellikle ar vastalarda ispit (split) ad verilen jantlar da kullanlmaktadr. spit jantlarn temel zellii jant gbeinin olmamasdr. Hem tube-type hem de tubeless kasnak ile kullanlabilir. Ara poyrasna balantlar, poyra zerinde bulunan pabular vastas ile yaplr (JMS, 2006).

34

ekil 3.2.

Tubeless ve tube type jant profilleri (JMSden, 2006).

ekli ve zellikleri ne olursa olsun, jant seimi ve kullanm iin gerekli olan kritik ller unlardr:

3.2.1 PCD (taksimat dairesi ap - pitch circle diameter) Taksimat dairesi ap: jant zerinde birbirine 180 a yapan iki bijon deliinin merkezleri arasndaki milimetre cinsinden mesafeyi temsil etmektedir (JMS, 2006).

35 Uygulama kataloglarnda bu deerler: 4x98, 5x100, 6x139.6, 8x275, 10x335 vb. gibi rakamlarla ifade edilir. Birinci rnekte 4: jantn bijon veya somun saysn, 98 ise iki bijonun merkezleri ile jant ekseni arasndaki toplam mesafeyi belirtmektedir.

3.2.2 ET (offset) ET yani Offset deeri, jantn tipik zelliklerinden birini temsil eder. deliklerinin olduu eksen) aras mesafedir (Kormetal, 2006). Jantn

ortasndan geen hayali eksen ile jantn araca bijonlarla baland yz (bijon

Offset, aracn yapsal zellii ile ilgili olduundan temel bir ldr. Bundan dolay lastik ve jant deiimlerinde dikkat edilecek en nemli faktrlerden biridir. Jantlarn zerinde l tanmlamalarnda rakamsal olarak ve mm. cinsinden verilir (JMS, 2006).

3.2.3 CH - CBD (poyra ap centre hole/bore diameter) CH deeri, jantn gbek ls dediimiz, jant araca monte ederken poyraya oturttuumuz ap milimetre cinsinden ifade eder.

Genellikle binek otomobil reticisi firmalar birbirinden farkl CH deerleri kullanrlar. Buna karn, kamyon otobs ve i makinalar gibi daha byk ve ar tatlarda kullanlan jantlarda poyra ap (CH) deerleri daha standart durumdadr. Ayn standardizasyon taksimat dairesi ap (PCD) iin de geerlidir. Poyra ap ve taksimat dairesi ap jantn ve dolaysyla lastiin araca en uygun biimde balanabilmesi iin ve bijon cvatalarnn hasar grmemesi iin mutlaka uygun llerde olmaldr.

ekil 3.3.de alminyum alaml, tubeless (i lastiksiz) bir binek otomobil jantndaki PCD (taksimat dairesi ap), ET (offset) ve CH (poyra ap) lleri grlmektedir (Kormetal, 2006).

36

ekil 3.3.

Temel jant lleri (PCD, ET ve CH) (Kormetalden, 2006)

3.2.4 Jant genilii (nominal genilik lastik oturma genilii) Jant genilii: lastiin janta oturduu yzeyin uzunluunu in cinsinden ifade eden ldr. Jantlarn zerinde markalanm olan bu deer, jant ap ile birlikte lastik seimi iin temel referans lleri oluturur. ayn lastikler kullanlabilir (CMS, 2006). Jant genilii farkl olan jantlarda, uygulama tablolarna ve jant reticisi firmalarn tavsiyelerine sadk kalnmas koulu ile

37 3.2.5 Jant ap (nominal ap lastik oturma ap) Jant ap: bu l ise lastiin janta oturduu yzeyin apn in cinsinden ifade eder. Lastik seiminde en temel l jant apdr. nk lastikler, jant ap referans alnarak retilirler. Jant ve lastik seiminde dikkat edilmesi gereken en nemli nokta: jant ve lastiin ayn ap deerlerine sahip olup olmaddr. ekil 3.4.de tube type (i lastikli), ok paral bir ar vasta jantndaki temel ller grlmektedir (JMS, 2006).

ekil 3.4.

Janttaki temel karakteristikler (JMSden, 2006).

38 Bu llerin yan sra; jant karakteristiini belirten kasnak as, lastik topuklarnn oturma ap, tubeless korumas, subap deliinin ekli ve ls, bijon delik aplar, bijon delik eitleri gibi dier ller de jantn kullanm yerine, zelliklerine ve lastik seimine gre deiiklik gsteren spesifik zellikler arasndadr.

3.3 Jant retim Teknikleri Jant retim tekniklerini iki snfta toplamak mmkndr. Bunlardan ilki genellikle otomobil ve hafif ticari aralarda kullanlan jantlarn retildii alak basnl dkm yntemidir. Bu yntemde genellikle alminyum ve titanyum arlkl metal alamlar kullanlmaktadr. Dier yntem ise elik sacdan yada haddelenmi elik profilden jant imalatdr. Bu yntemde ise sac plakalarn veya profillerin belirli llerde kesilip kvrlmas ve kaynatlmas ile jant imalat yaplmaktadr.

Dkm yntemine benzer retim teknolojisi ile gerekletirilen scak dvme ile de jant retimi yapmak mmkndr. Ancak gnmzde dvme ile jant retimi, dier iki ynteme oranla ekonomik olmamas nedeniyle daha az tercih edilmektedir. Dvme yntemiyle, zellikle otomobil jantlarnda, motor sporlarnda yksek performans veren hza ve yke dayankl jantlar yapmak mmkndr. Aada dkm yntemi ve sac malzeme ile jant retim yntemi detayl biimde aklanacaktr.

3.3.1 Dkm yntemi ile jant retimi Bu yntemin en byk avantaj: malzemenin belli standartlara bal kalmakszn deitirilmesi ve bu nedenle jantlarn srekli daha yksek hzlara dayankl, daha fazla yk tama kapasitesine sahip hale getirilebilmesi iin gelitirilmesidir. alamlarndan retilen jantlara halk arasnda elik jant denmektedir. Dkm Aslnda malzemesi olarak kullanlan metaller alminyum ve titanyum alamlardr. Bu metal kaplamalar nedeniyle elik benzeri parlak grnme sahip olan bu jantlar yksek

39 performans ve hz istenilen otomobillerde elik jantlara gre daha iyi sonu vermektedirler. alamlama retilebilmektedir. edilmektedir. Malzemede belli kalplara bal kalnmamas sayesinde farkl kullanlarak daha mukavim hafif alaml jantlar Arlk avantaj nedeniyle zellikle motor sporlarnda, dkm teknikleri

yntemiyle retilen alminyum alaml jantlar elik jantlara gre daha fazla tercih

Dkm yntemleri arasnda en sk kullanlan teknik alak basnl dkm yntemidir. Temel kalc kalba dkm yntemlerinde malzemenin kalba dolmasn yerekimi salar. Alak basnl dkmde sv metal, kalba alak basn sayesinde yaklak 0,1 MPa - aadan yukarya doru dolar. Bu yntemin geleneksel dkm yntemlerine gre avantaj; hazneden kalba dolan sv metalin atmosfere ak sv metale gre daha temiz olmasdr. Bu sayede gaz gzenekleri ve oksitlenme asgariye indirilirken, mekanik zellikler iyileir. ekil 3.5.te alak basnl dkm yntemi ematik olarak gsterilmektedir (Gldoan, 2005).

ekil 3.5.

Alak basnl dkm yntemi (Gldoandan, 2005).

40 Jant retimi iin alak basnl dkm ynteminde kullanlan kalc kalplar; karmak ekilli, boyut toleranslar olduka dar olan ve ok sayda retilecek paralar iin tercih edilir. Dklecek metalin gerektirdii refrakterlie sahip olmas gereken kalp malzemesi olarak genellikle zel kalite kalp ve takm elikleri kullanlr. Dk scaklkta eriyen metallerin dkm iin bronz da kullanlmaktadr. Dkm yntemine ve kalp malzemesine bal olarak tek bir kalpla demir esasl malzemelerden 3.000 ~ 10.000 arasnda; alminyum gibi dk scaklkta eriyen malzemelerden ise 100.000e kadar para dklebilir.

Metal kalc kalba dkm ynteminde katlama srasndaki souma, kum kalplardan daha hzl olduu iin i yap daha ince tanelidir. Boyut hassasiyeti 0,25 mm olup, para yzeyleri temizleme ilemi gerektirmeyecek kadar yksek kalitelidir. Metal kalplarda kullanlan maalar metal, kum veya aldan yaplabilir. Metal olmayan maalarn kullanlmas halinde yntem yar kalc kalba dkm olarak adlandrlr. Kalp mrn arttrmak iin kalp boluu refrakter malzemelerle kaplanr ve bu sayede parann kalptan karlmas da kolaylar.

Kalc kalplar genellikle alp kapanan iki veya daha ok paradan oluur. Kalp kapandktan sonra oluan bolua erimi metal dklr ve katlama beklendikten sonra kalp alarak para karlr. Bu ilemler elle yaplabilecei gibi, bir tertibat yardmyla veya mekanizasyona geilmesi halinde makinalar tarafndan da yaplabilir. retiminde kalp boluu ve dier kanallar ilenerek alr. Kalp Kalc kalp tasarm

byk deneyim ister. Metal kalplarn cidar kalnlnn belirlenmesinde s girdi ve ktlarnn dikkate alnmas gerekir. nk bu yntemlerin baars kalbn srekli alma scaklna baldr. Kalp cidar kalnlklar genellikle 18 ~ 50 mm arasnda seilir. Kalplar, gerektiinde soutulabilir biimde tasarlanr.

Kalc kalbn stnlkleri yle sralanabilir: ince taneli i yap sayesinde mekanik zellikleri daha iyidir. Hassas boyut toleranslar salanabilir. Karmak paralarn retimi mmkndr. Parann yzey kalitesi iyi olup, temizleme masraflar dktr. Seri retim iin ekonomik bir uygulamadr (Gldoan, 2005).

41 Yntemin sakncalar ise unlardr: kalc kalp pahal olduundan yntem ancak seri retimde ekonomiktir. Bu yntemle her malzeme dklemez ve yntem sadece kk paralarn retimi iin uygundur (Gldoan, 2005).

Yukarda bahsedilen sakncalarn yannda olduka fazla stnle sahip olmas nedeniyle; ayrca, hem ekonomik olmas hem de otomasyonla olduka byk retim hacimlerine ulalmasna olanak tanmas sayesinde, alak basnl dkm yntemi gnmzde kk aplardaki jant imalatnda en ok tercih edilen yntemdir. 20 ine kadar kabilen aplardaki jantlar alminyum veya titanyum arlkl alam malzemeleri kullanlarak sorunsuz biimde dklerek retilmektedir.

Ek olarak, hafif alaml dkm jantlar, gelien teknoloji sayesinde, gnmzde sadece otomobillerde deil, ayn zamanda yksek hzlara dayankl ancak nispeten dk yk tama kapasitesine sahip otobslerde ve baz byk ticari aralarda da kullanlmaya balanmtr. ekil 3.6.da dkm yntemiyle retilmi bu tip bir jant grlmektedir.

ekil 3.6.

Tek para dkm yntemi ile retilmi otobs jant - India Wheels

42 Dkm yntemi ile jant retimi; temelde dkm, talal imalat ve boya proseslerinden olumaktadr. Trkiyenin en byk alminyum alaml jant reticisi olan CMSde gerekletirilen jant retim aamalar (i ak ve operasyon sralar) ksaca yledir:

Dkm (dk basnl veya vakum ile dkm) Gbek delme X-ray kontrol Talal ileme Bijon-subap delme Tesviye Szdrmazlk testi Astar boyama Sv boyama Ambalaj Ambar Ykleme ve sevkyat (CMS, 2006)

Alminyum alaml jant retiminde en sk kullanlan yntem alminyum ingot halindeki alamn kalc kalba dk basnl dkm yntemiyle dklmesidir. Gnmzde otomobil ve hafif ticari ara jantlarnn ok byk bir ounluu bu ekilde retilmektedir. Buna karn, iki veya paradan oluan alminyum alaml jantlar da bulunmaktadr. Paral jantlarda, tek paral jantlarn aksine, kasnak ve gbek ayr ayr imal edildikten sonra birletirilir. Birletirme operasyonu genellikle gazalt kayna kullanlarak yaplmaktadr.

ekil 3.7.de Japonyann dnyaca nl jant devi Enkei Wheelsin bir, iki ve paral alminyum jantlarna ait operasyon sralar grlmektedir (Enkei Wheels, 2006)

43

ekil 3.7.

Bir, iki ve paral alminyum dkm jantlara ait operasyon sralar (Enkei Wheelsden, 2006).

44 ekil 3.7.de grld zere, Enkei Wheelsde tek paral jant retimi iin uygulanan operasyonlar (prosesler) tasarm ve rn gelitirme faaliyetleri ile balamaktadr. Daha sonra bilgisayar simlasyonlar yardmyla retilecek rnn n onay (fizibilite) almas yaplr. Jantn fiziksel zellikleri tamamyla belirlendikten sonra alminyum arlkl alam malzemenin dkm iin kalp imalat sreci balatlr. Kalp imalat tamamlandktan sonra retim aamasna geilir. edilmesidir. Bu aamada ilk operasyon: dkm yntemiyle alminyum ingot ad verilen hammaddenin elde Alminyum ingotlar retilecek jant adedine gre belirli miktarlarda alnarak dkm ocaklarnda ergitilirler. Ergitilen metal, nceden imalat yaplm olan metal kalba dklr ve jantn genel profili elde edilmi olur. Dkmden hemen sonra jantn fiziksel zelliklerini (tokluk, mukavemet vb.) artrmak ve jantn d yzeyini belirli miktarda sertletirmek amacyla sl ilem uygulanr. Isl ilem uygulanan jantn poyras, bijon delikleri, lastiin oturduu ksmlar ve dier hassas ller CNC freze ve torna tezgahlarnda ilenerek jant retimi tamamlanr. Talal imalattan hemen sonra jantn hava szdrmazl test edilir ve jant boya prosesine gnderilir. Boyanan jantn kritik lleri, yzey ve boya kalitesi iin son kontrol yaplr ve jant ambalajlanarak sevkyata hazr hale getirilir.

ki paral jant retimi ise tek paralya gre olduka farkldr. Kasnak ve gbek ayr ayr retilir ve daha sonra bu iki para kaynakla birletirilerek jant retimi gerekletirilir. ki paral jantn gbei (disc), tek paral janta benzer biimde retilir. Gbek, alminyum ingotun ergitilmesi, kalba dklmesi, sl ilem ve talal imalat operasyonlarndan sonra boyanarak montaja hazr hale getirilir. Kasnak (rim) retimi iin alminyum ingot yerine alminyum plakalar kullanlr. Alminyum plakalar belirli llerde kesildikten sonra kvrma operasyonu ile silindirik hale getirilir. Malzemenin kasnak haline gelmesi iin yakma aln kayna operasyonu ile parann u ksmlar olduka yksek elektrik akm vastasyla eritilerek kaynatlr. Daha sonra kasnak, profilin oluturulmas amacyla souk ekillendirme yntemiyle haddeye benzer dnen kalplarla ekillendirilir. Burada, dndrme momentinin etkisiyle kasnaa sekil Elde edilen kasnak profili hava verildiinden prosese spinning ad verilmektedir.

szdrmazlk testine tabi tutulduktan sonra kasna tam lsne getirmek (kalibrasyon)

45 amacyla buffing ad verilen son ekillendirme operasyonu yaplr. ki paral jantlarda gbein aksine kasnakta boya operasyonu yaplmamakta, onun yerine elektriksel kuvvetler yardmyla kimyasal kaplama ilemi uygulanmaktadr. Elde edilen kasnak ve gbek, montaj operasyonunda birletirildikten sonra kaynatlarak jant retimi gerekletirilir. Son olarak, hava szdrmazlk testinden ve grsel kontrolden geen jant ambalajlanr ve sevkyata hazr hale getirilir.

Enkei Wheelsde retilen paral jantlar ise retim yntemi ve operasyon sralar asndan bakldnda iki paral jantlara ok benzemektedir. yle ki gbek retimi iin iki paral jantlarda uygulanan operasyonlar aynen gerekletirilir. retiminde ise kullanlan hammadde farkldr. Kasnak paral jantlarn kasnaklarnda, Pul malzeme,

alminyum plaka yerine pul kesilmi alminyum levha kullanlr. Kasnak yuvarlak malzemeden retildiinden aln kaynak prosesine ihtiya yoktur. spinning prosesine tabi tutularak ekil verilir ve boyu uzatlr. Daha sonra preste uygun kalplar kullanlarak ortas kesilir ve buffing operasyonu ile kasnak retimi tamamlanr. Kimyasal kaplama yaplan kasnak ile gbein montaj ve kayna yaplr. Jant haline gelen rn hava szdrmazlk testinden ve son kontrolden geer ve retim tamamlanr.

ki paral jantlar i lastiksiz (tubeless); paral jantlar ise i lastikli (tube-type) olarak kullanldklarndan i lastiin iirilmesi ve kulak geometrisinin salanmas amacyla paral jantlarda halka kullanlr. Yukarda aklanan retim aamalarnda halka retimine deinilmemitir. Halka retimi de kasnak retimine benzer biimde kvrma ve aln kaynak operasyonlar sonucunda elde edilir.

Alminyum alaml jant retim tekniklerini, dkm yntemlerini baz alarak incelediimizde; ister alak basnl isterse vakum ile dkm yntemleri temelde birbirlerine ok benzemektedir. ki yntemde de temel ama eriyiin hava ile temasn engelleyerek saf metal alamn kalc kalba dkmek ve jantn ana profilini elde etmektir. Paral jant retim teknikleri ise dkm ve souk ekillendirme yntemlerinin bir karmdr. elik yani sacdan yaplm jantlar, ok paral alminyum alaml jantlarn kasnaklar gibi tamamyla souk ekillendirme metotlaryla retilmektedirler.

46 Gnmzde ok paral alminyum jantlar yksek performansa ihtiya duyulan otomobillerde kullanlmaktadr.,

Yukarda retim ak aklanan Japon Enkei Wheels firmas dnyann en st dzey motor sporu organizasyonu olan Formula 1de yaran McLaren Mercedes takmnn hafif ancak dayankl ve yksek performansl iki paral jantlarn retmektedir.

Alminyum arlkl hafif metal alam ve sl ilem prosesleri sayesinde ar hza, yke, srtnmeye ve burulmaya dayankl olarak imal edilen bu tip jantlarn sac plakadan yaplan elik jantlara gre en byk avantaj hafif olmalar ve hafifliklerine ramen elik jantlar kadar dayankl olmalardr.

3.3.2 Souk ekillendirme yntemi ile jant retimi Souk ekillendirme yntemleri ile jant retiminde en sk kullanlan malzeme elik sacdr. Otomobil ve dier kk ara jantlarnn imalatnda da kullanlan bu yntem; kk ebatlar iin dkm yntemiyle alminyum ve titanyum alaml jant retiminin ivme kazanmas nedeniyle, gnmzde daha ok otobs, kamyon, forklift ve i makinas jantlarnn imalatnda kullanlmaktadr.

Sacdan jant retiminde en sk kullanlan souk ekillendirme metodu: ak ile ekillendirme diye adlandrabileceimiz svama (flow forming) yntemidir. Yukarda, iki ve paral alminyum jant retiminde akland zere, bu yntemde de belirli llerde kesilen levhalarn svanmadan nce kvrlmas yani silindir haline getirilmesi ve yakma aln kayna (flash butt welding) ile kvrlan ularn ergitilerek kaynatlmas gereklidir.

Svama yntemiyle iki veya daha ok paral jant imalat yapmak mmkndr. Paral jantlarda en nemli iki para olan kasnak ve gbek ayr ayr imal edildikten

47 sonra montaj yaplr ve kaynatlarak delik delme, bytme vb. gibi final operasyonlarna hazr jant haline getirilir.

zellikle ar tonajl kamyon, i makinas ve forklift jantlar imalat yapan JMS Makina Sanayi ve Ticaret A..de halen kullanlmakta olan svamal kasnak retimi iin gerekli operasyonlar yledir:

Giyotin kesim (cutting), Kvrma (bending), Yakma aln kayna (flash butt welding), apak syrma ve kaynak ezme (Deburring and pressing), Kalibre (expanding / shrinking), I. Svama (1st flow forming / 1st rolling), II. Svama (2nd flow forming / 2nd rolling) (JMS, 2006).

elik sac hammadde deposundan alndktan sonra giyotin tezgahna getirilir. Giyotinde jantn ebadna gre belirli llerde kesilen kasnaklar yukarda belirtildii zere kvrlr ve aln kaynak operasyonuna hazr hale getirilir.

Sacdan jant retiminde svama operasyonu kadar aln kaynak operasyonu da ok nemlidir. Bunun en nemli nedeni lastii tayan kasnan aln kaynak yntemiyle birletirilmesidir. karlalmaktadr. Kaynak kalitesinde herhangi bir kusur olutuunda kasnan atlamas, delinmesi veya yrtlmas sonucunda lastiin hava karmas sorunu ile

Yakma aln kaynandan kan kasnan test edilmesi iin eitli yntemler kullanlmaktadr. Bunlardan ilki ve en pratik olan sv penetrasyon yntemiyle atlak kontroldr. Bu yntemle yzey atlaklar kolaylkla bulunabilmektedir. Kaynak kalitesinden tamamyla emin olmak istendiinde ultrasonik veya radyografik muayene

48 yaplmas gereklidir. Bunun dnda kasnak imalat srasnda hava szdrmazlk testiyle de aln kaynakta herhangi bir hasar olup olmadn renmek mmkndr.

Aln kaynak kalitesini test etmenin en ucuz ve hzl yolu ise sadece kasnak retim operasyonlarn takip etmektir. yle ki yakma aln kaynandan sonra yaplan kalibre ve svama operasyonlarnda kasnan zarar grmeden ekillendirilmesi, o kasnan kaynak kalitesi hakknda en nemli veriyi tekil etmektedir. ekil 3.8.de JMSde kullanlan yakma aln kaynak makinas grlmektedir.

ekil 3.8.

Yakma aln kaynak hatt - Leifeld (JMSden, 2006).

Aln kaynak operasyonundan sonra sac plakadan kasnak retimine geilmi olur. Bu ilemde kvrlarak yuvarlak hale getirilmi malzemenin ularndan geirilen yksek akm ile stlmas ve ularn birbirine vurdurularak puntalanmas ile kalc birleme sz konusudur. Ancak, aln kaynak operasyonu srasnda yksek akm nedeniyle ergiyen

49 fazla metalin syrlarak atlmas ve syrlan blgenin ezilerek dzeltilmesi gereklidir. Bu nedenle aln kaynak prosesi iinde apak syrma ve kaynak ezme operasyonlarn da birlikte dnmek gereklidir. ekil 3.9.da JMSde kullanlan apak syrma tezgah grlmektedir.

ekil 3.9.

apak syrma tezgah - Leifeld (JMSden, 2006).

Aln kaynak prosesinde kaynak ezme ileminden sonra kasnan kenarlarnda kalan fazlalklarn atlmas ve kaynak yzeyinin dzeltilmesi iin gerekli hallerde u kesme ve kaynak talama operasyonlar da prosese eklenebilmektedir. Bu operasyonlardan sonra kasnak; kalibrasyon, yani istenilen llerin elde edilmesi amacyla; dikey veya yatay olarak alabilen ieri veya dar doru alan konik kalplara sahip kalibre tezgahna verilir. Burada asl ama: aln kaynak prosesi sonrasnda tam dairesellik ve ap ls salanamayan kasnan ovalliini almak ve sonraki svama operasyonunun karakteristiine gre kasnan i veya d apn tam lsne getirebilmektir.

50 Kalibre edilen kasnak svama yntemiyle ekillendirilmek zere svama tezgahna koyulur. Svamann teknik anlam motordan gelen dnme momenti sayesinde belirli bir kalba bal ekilde dndrlen i parasnn yine dnen ve belirli profillere sahip rleler (svama toplar) ile ekillendirilmesidir.

ekillendirme srasnda, istee bal olarak i parasnn kalnlnn bir miktar drlmesi ile boyu uzatlr. ngilizce anlam ak ile ekillendirme (flow forming) olan svamann tanm buradan gelmektedir. Parann belirli blgeleri belirli miktarlarda uzatlarak lastiin oturaca alan elde edilir. te yandan, boy uzamas istenmeyen, sadece ekil ve l karakteristii bakmndan kritik olan profiller veya kesitler de svama yntemiyle elde edilebilir.

Geleneksel derin ekme ve tleme yntemlerinin parann geometrisi ve retim maliyeti nedeniyle doru zm olmad operasyonlarda svama makinalar ile ekillendirme ideal sonucu garanti etmektedir. te yandan, derin ekme ile svamann beraberce kullanlabildii retim teknikleri de vardr. ekillendirme ynteminin avantajlar unlardr: Svama yntemiyle souk

Nihai rn merkez ekseni boyunca simetriktir (silindirik/konik paralar), Nihai rnn boy/ap oran derin ekme ile elde edilemeyecek kadar byk olabilir, Nihai rnde farkl et kalnlklar parann her blgesinde elde edilebilmektedir, Yzey kalitesi olduka iyi olan paralar elde edilmektedir, Para et kalnlndaki azalma ak ile %90a kadar kabilmektedir, Svama ile lsel uygunluk rahatlkla salanmaktadr.

Svama ynteminin bir dier zellii ise tek bir i parasnn belirli blgelerinin farkl operasyonlarda svanmas suretiyle ok farkl geometrilerin elde edilmesidir. Bu sayede, kaynakla veya dier yntemlerle ayr ayr paralarn birletirilmesine gerek yoktur. Dolaysyla, montaj maliyeti yoktur. Ayrca, proses olduka hzl olduundan, yksek retim kapasitelerine olanak salamaktadr.

51 Jant retiminde svama metodu en uygun zmlerden biridir. nk bu yntemle kasnak ve gbek imalat rahatlkla yaplabilmektedir. Malzeme seimi asndan incelendiinde ise ister alminyum isterse elik her trl malzemeden jant retimi yaplmaktadr. Burada nemli olan nokta malzemenin akma mukavemeti ve uzama katsaysdr. zel tasarlanm gl makine ve kalplar toolingler kullanldnda St52 kalitedeki elik malzemeler svama yntemiyle rahatlkla ekillendirilebilir. ekil 3.10.da JMSde kullanlan svama makinas grlmektedir.

ekil 3.10. Svama makinas - Leifeld (JMSden, 2006).

zellikle kamyon, forklift ve i makinas gibi veya daha fazla paral endstriyel jantlarda svama yntemi sklkla kullanlmaktadr. mukavemetin artmasdr. Bunun en byk nedeni farkl kesitler elde edilmesi ve svama yntemi ile malzemenin ezilmesi nedeniyle ekil 3.11.de bamsz rleli svama makinasnda ekillendirme operasyonu ematik olarak grlmektedir.

52

ekil 3.11. Svama operasyonunun ematik gsterimi (JMSden, 2006).

ekil 3.12.de kamyon jantlarnda kullanlan kasnan farkl svama operasyonlar ile dz bir silindirden nihai kasnak profiline dntrlmesi srasnda kasnan ald ekiller adm adm grlmektedir.

ekil 3.12. Svama ile kasnak retiminde oluan farkl profil kesitleri (JMSden, 2006).

53 ekilde paral kamyon jantnda kullanlan kasnak profili grlmektedir. Giyotin tezgahnda belirli llerde kesilen kasnaklk sac svama makinasna konur ve ncelikle halkalara yataklk yapacak olan segman yeri oluturulur. Daha sonra boyunun uzatlmas ve lastiin oturmas iin belirli bir ap lsne getirilmesi amacyla svama yaplr ve son olarak lastiin jantn zerinde oturmasn salamak amacyla yan halkann simetrii olan kulak (flan) ksm oluturulur. Yukarda da akland zere, svama yntemiyle silindirik paralar ok hassas l aralklarnda farkl kalplar kullanlarak ekillendirilebilirler. Profiller incelendiinde ikinci operasyonun, ayn yntem kullanlmasna ramen, birinci ve nc operasyonlara gre yapt ilem olduka farkldr. Svama ile yalnz malzemeyi uzatma deil, ayn zamanda, ezme, kvrma ve bkme ilemleri de yaplabilmektedir. Bu tip kasnaklar kullanlarak retilen jantlar genellikle i lastiklidir. Tubeless yani i lastiksiz jantlarda kullanlan kasnaklar ise geleneksel svama yntemiyle retilebilmelerine karn daha hzl ve pratik olan ve hadde istasyonlarna benzeyen rlelerle imal edilirler. ekil 3.13.de tubeless kasnak retiminde kullanlan souk ekillendirme (rle) hatt grlmektedir.

ekil 3.13. Tubeless kasnak hatt Hess Engineering (JMSden, 2006).

54 Svama ile ekillendirme ynteminin dnda hazr profilden kasnak retimi de ar tonajl aralarda kullanlan jantlar iin olduka uygundur. Halka imalatnda kullanlan haddeleme kasnak profilleri iin de geerlidir. Bu yntemde hadde toplar sayesinde nce uzatlp sonra da form verilen scak elik ktklerden kasnak profili elde edilmektedir. Daha sonra belirli ebatta kesilen profiller aynen sacdan kasnak Bunun nedeni ki prosesin mantnn da dnme retiminde olduu gibi kvrlp kaynatlr. Aslnda, profilden kasnak imalat svama yntemine ok benzemektedir. momenti kaynakl ekillendirme olmasdr. te yandan, Profilden kasnak imalatnn svama ile kasnak imalatna oranla tek dezavantaj profil malzemenin elik saca oranla %40 ~ 50 orannda daha pahal olmasdr.

Souk ekillendirme ile gbek retiminde ise temelde iki yntem mevcuttur. Bunlardan ilki yksek tonajl hidrolik preslere balanan derin ekme kalplar ile pul eklinde kesilmi sacn baslmas yntemidir.

Presin rettii yksek basn sayesinde erkek kalp pulu dii kalba doru basar ve tas eklinde gbekler elde edilir. Bu gbeklerin en byk avantaj tm kesitte kalnln homojen dalmasdr. Bu sayede ok ar artlar altnda kullanlacak olan i makinas jantlarnn retimi mmkn olmaktadr.

kinci yntem ise kasnak imalatnda da kullanlan svama yntemidir. Bu sayede karmak profilli gbeklerin imalat kolaylkla yaplabilmektedir.

Svama

ncesinde pul kesilir. Pul, dnen toplar vastasyla eklini alaca kalba doru svanr.

Ayrca, profilin girintili kntl olmas nedeniyle, gbek ar yke kar yksek dayanma sahip olmaktadr. Svama ile gbek retiminin bir dier avantaj ise dnen ekillendirme toplarnn dedii yerlerde malzemenin kalnlnn incelmesi ve buna karn boyunun uzamasdr. Bu sayede daha kk apl pullarn kullanlmas mmkn olmaktadr.

55 ekil 3.14.de svama yntemiyle retilen ve hem tubeless hem de tube-type jantlarda kullanlabilen gbek kesitleri grlmektedir.

ekil 3.14. Svama yntemiyle ile ekillendirilmi gbek kesitleri (JMSden, 2006).

Tek paradan dkmle jant retimi dndaki tm retim yntemlerinde ayr ayr hazrlanan kasnak ve gbek montaj yaplmak suretiyle birletirilir. ki veya daha fazla paradan oluan jantlarn hemen hemen hepsinde montaj ekli ayndr. Tabii ki jantn geometrisine bal olarak baz farkl yntemler de kullanlmaktadr.

Montaj ncesinde dikkat edilmesi gereken en nemli nokta kasnak ve gbein birbirlerine gre uyumlu olmasdr. Baz montaj tiplerinde boluklu geme, bazlarnda ise sk geme balantlar yaplr. Bu nedenle, zellikle sk geme balantlarda kasnak ve gbek montaj l toleranslarna uymak zorunludur. Aksi taktirde jantn araca takldnda dzgn almasn engelleyen ar yalpa veya salg ile kar karya kalnabilir. Montaj ilemi belirli aparatlarla veya preslere balanan zel kalplarla gerekletirilir. Bunun nedeninin montaj yaplacak jantn lsel hassasiyetine gre montaj ekipmanlarnn farkllk gstermesidir.

56 Montaj ileminde birletirilen kasnak ve gbein tamamyla tek para haline getirilebilmesi iin kaynak veya perin kullanlmas gereklidir. Gnmzde, jant retim sektrnde perin ile birletirme ortadan kalkmtr. Kaynak ise gelien teknoloji ve ortaya kan yeni yntemler sayesinde giderek kaliteli ve robotlarn veya otomatik tezgahlarn kullanlmasyla otomasyona uygun hale gelen bir birletirme yntemi haline gelmitir.

Jant montaj kaynanda gazalt kaynak (G.A.K.) en sk kullanlan metottur. Gazalt kaynak tiplerinde ise jant malzemesine uygunluu ve kaliteli kaynak dikii nedeniyle M.A.G. (metal argon gas) yntemi en yaygn yntemdir. Tozalt kayna ve gelien dier yntemler de jant imalat sanayinde kullanlmaktadr. Ancak, gazalt kaynan beraberinde getirdii robot kullanmna uygunluk, kaliteli diki, iyi nfuziyet ve seri retim zellikleri jant reticilerine avantaj salamaktadr. ekil 3.15.te otomatik dner tablal bir kaynak tezgahnda gazalt kaynak ile yaplan 3 paral 8-20 kamyon jant montaj kayna operasyonu grlmektedir.

ekil 3.15. Gazalt kaynak ile kasnak ve gbein birletirilmesi (JMSden, 2006).

57 Kaynaktan sonra hemen hemen retim prosesi tamamlanan jant; gerekli durumlarda eitli frezeleme, delik bytme, delme, tornalama, apak alma gibi talal ilemlerden geirilir. Bu operasyonlar da tamamlandnda jant retim prosesinde kimyasal temizlik boya ve test aamalarna geilir.

Paral jantlarda temelde iki kritik kontrol noktas yani geleneksel l aletleri ile llemeyen rn veya prosesler mevcuttur. Bunlar kaynak ve boyadr.

Hem kasnak retiminde kullanlan aln kaynak hem de montaj operasyonunda kullanlan gazalt kaynak; tahribatl ve tahribatsz muayene yntemleri kullanlarak eitli periyotlarla kontrol edilebilir. kontroldr. Bu yntemler arasnda en pratik olan ve dolaysyla en sk kullanlan sv penetrasyon yntemi ile yzey atlaklarnn

Dier kritik kontrol noktas olan boya operasyonundan nce tm jantlara kimyasal temizleme ve kaplama prosesi mutlaka uygulanmaldr. Kimyasal temizlik, esasnda kaplama ncesi yzey hazrlama olarak da tanmlanabilir. Temizleme operasyonunda ya alma ilemi yaplr. Konveyrle veya kaldrma ve tama aralar ile ya alma tanklarna daldrlan veya zerlerine nozllerden ya alma kimyasallar pskrtlen jantlar kaplama operasyonuna hazr hale getirilirler.

Ya almadan sonra aktivasyon olarak tabir edilen fosfat kaplama ncesi kimyasal ve elektriksel olarak yzeyin hazrlanmas operasyonu gerekletirilir. ncesi mutlaka uygulanmas gereken bir prosestir. mikrondan ince olmas tavsiye edilmez. Fosfatlama ise jantn paslanmasn ve dier korozif etkilere kar dayankl olmasn salayan ve boya Fosfat tabakasnn kalnl malzemeye ve yzeyin przllne gre deiiklik gsterir, ancak tabakann 6

Fosfat kaplama tankndan veya nozl hattndan kan jantlar elektriksel ntrleme ve fosfat tabakasnn kalcln salamak amacyla aktivasyon ileminin tersi olan

58 pasivasyona tabi tutulduktan sonra kurutma frnndan geerek boyaya hazr hale gelirler.

Kimyasal temizleme ve kaplama prosesi ile kurutma prosesinde dikkat edilmesi gereken en nemli deiken scaklktr. Scakln istenilen veya tavsiye edilen deerlerden farkl olmas kaplama kalitesini olumsuz etkiler. Ayrca, kurutma frnn scakl da jantlarn boya ncesi kurumamasna veya tersine ar snarak fosfat tabakasnn zarar grmesine neden olur.

Boya operasyonu ise genelde iki ekilde gerekletirilir. Bunlardan ilki geleneksel yntem olan boya tabancas ile boyamadr. Kurutma frnndan kan jantlar boya operatrlerinin veya robotlarn bulunduu boya istasyonlarna gelirler. Burada ncelikle korozyona kar dayanm artran astar boya, sonra da janta rengini veren son kat boya ile boyanan jantlar piirme frnna gnderilerek belirli scaklk ve srede frnda tutulurlar. Burada ama boyann jantn yzeyine tamamyla yapmas ve fosfat tabakas ile birlikte dayankl bir kaplama oluturmasdr.

kinci yntem ise kataforez boya tanklarna daldrlan jantlarn elektriksel kuvvetlerle + ve - kutup oluturulmas suretiyle astar boya ile kaplanmasdr. Bu yntemde, astar boyadan sonra uygulanan yntemler birinciyle ayndr. Yntem, geleneksel astar boyamaya oranla ok daha iyi sonu vermektedir ancak, astar boya ile farkl renklerle boyamak mmknken, kataforez boya ile tankta tek renk boya olduundan eitli renklerde boyama olana bulunmamaktadr. renklerde boyanacak jantlar konveyre ayn anda aslamamaktadr. Bu nedenle farkl

ekil 3.16.da alminyum alaml otomobil jant retimi yapan bir iletmede boya operasyonu ncesi kimyasal temizleme ve kaplama ilemleri tamamlanm jantlar grlmektedir.

59

ekil 3.16. Jant kimyasal temizleme ve boya tesisi Elba Jant.

3.4 Jantlara Uygulanan Testler Jantn teknik resminde ve standartlarda belirtilen spesifikasyonlarda retilmesini salamak amacyla bijon ap, blm daire kirileri, bijon delik ekseni, bijon delik konumlar, hava delik ap ve kaklklar, ayna yzeyi dzlemsellikleri, poyra ap, gbek ve kasnak yalpas/salgs, gbek ve kasnak profil taramalar proses ak srasnda nceden belirlenmi kontrol periyotlarnda kontrol edilir. Ayrca, jant imalat ncesinde ve sonrasnda kalite ve dayanm belirleyen kriterleri lmek amacyla eitli kimyasal ve mekanik testler de yaplmaktadr.

Aada alminyum alaml jant retimi yapan CMSde uygulanan testlerin listesi verilmitir (CMS, 2006).

60

Optical Emission Spectrometer (optik emisyon kimyasal analiz cihaz) Metallurgical Microscope (metalurji mikroskobu) Tensile test machine (ekme testi cihaz) Hardness test machine (sertlik lm cihaz) Impact test 13 (13 darbe testi) Impact test 90 (90 darbe testi) Radial fatigue test (radyal yorulma testi) Dynamic cornering fatigue test (50 kN) (dinamik yorulma testi, 50 kN) Dynamic cornering fatigue test (2 axles) (ift eksenli dinamik yorulma testi, 50 kN) Flange energy absorbsion test (flan enerji absorbsiyon testi) Flange vertical deformation test (flan dik deformasyon testi) Surface integrity test equipment and apparatus (yzey przll lm) X-ray machine (radyoskopik muayene sistemleri) Paint gloss measurement device (boya parlaklk lm cihaz) Colour spectrometry (boya renk lm spektrometresi) Paint adhesion test apparatus (boya yapma test aparatlar) Coating thickness measurement device (boya kalnlk lm cihaz) Stone chip resistance test (ta darbelerine dayanm testi) Salt sprey test (tuz testi) Corrosion test equipment according to DIN 50021-CASS (Cass tuzlu sis test ekipman) Climate test chamber (nem testi) Water immersion test (suya daldrma testi) (CMS, 2006).

Jant imalat ncesinde hammaddelere yaplan testlerden, jantn aracn altndaki davrann lmek iin yaplan radyal yorulma testlerine kadar uygulanan eitli test ve analizler otomotiv sektrnde emniyet paras olarak tanmlanan jantn kalitesini artrc ynde etki yapmakla kalmamakta, ayn zamanda jantn dayankllnn belirlenmesi ynnde reticiye k tutmaktadr. Bu nedenle, jant seimi yaparken retici firmann

61 bu testleri ne kadar sklkla ve ciddiyetle yaptnn bilinmesi gereklidir. ekil 3.17.de Enkei Wheelsde uygulanan eitli testler grlmektedir.

ekil 3.17. Jantlara uygulanan testler (Enkei Wheelsden, 2006).

62 3.5 Hafif Alaml Jantlarla elik Jantlarn Karlatrlmas Bir oumuz hafif alaml jant dendiinde aracmzn spor ve skseli bir grnm kazanmasn hedefleriz. Ancak, bu tr aksesuarlar sadece d grnme kazandrdklar sportif grnm dnda aracn performansna ve yol tutuuna nemli katkda bulunur. Otomotiv teknolojisinde yaanan gelimeler, motor ve karoser kadar jantlarn tasarmnda da hissedilmektedir. zellikle jantn arl, lleri, konstrksiyonu ve dizaynnda yaplan deiiklikler, aracn performansn ve yol tutuunu nemli lde arttrmaktadr. Ayrca, son yllarda yaplan aratrmalar jantn, fren sisteminin soutulmasnda da etkili olduunu tespit etmi durumdadr. Ara yol alrken, jantn rotasyonuyla sirkle edilen hava, kollarn arasndan fren diskine iletilmekte, bylece frenlerin daha verimli olmas salanmaktadr (Kormetal, 2006).

deal jant ls tamamen aracn motor gc, arl ve bykl gibi unsurlarca belirlenmektedir. Yksek g reten bir motorun gcn yola aktarabilmesi iin ekiinin iyi olmas, bunun iin de lastik yzeyinin uygun genilikte olmas gerekmektedir. Dolaysyla lastikle jant genilii uyumlu olmaldr. Kk snftaki otomobiller iin 12 inten balayan jant ap, byk ve yksek performansl otomobillerde 20 ine kadar kmaktadr. makinas, traktr, kamyon vb. aralarda ise jant ap 33 ine kadar kmaktadr. Jant malzemesinin dayankll da nemli bir faktrdr. lkemiz yol artlar gz nne alnacak olunursa, salamlk daha da nem kazanmaktadr. Kalitesiz bir jant, darbelere dayankl olmad taktirde lmcl kazalara neden olabilir.

elik ve hafif metal alaml olmak zere iki gruba ayrlan jantlar, zellikle otomobillerde kullanlan jantlarda, motor sporlarndan elde edilen tecrbelerle gelitirilmektedir. Bylece, jantn daha salam ve uzun mrl olmas salanmaktadr. Jant alrken dikkat edilmesi gereken en nemli unsur, reticilerin belirledii deerlerin dna klmamasdr. Jantlarn TSE, EN ve CE belgeli olup olmadna da dikkat edilmelidir (Kormetal, 2006).

63 Hafif metal jantlar, elik jantlara gre yapsal zellikleri ve tubeless lastiklerle uyumlar sayesinde, ara denge ve direksiyon hakimiyetine olumlu ynde katkda bulunmaktadrlar (Kormetal, 2006).

Hafif metal jantlar, alminyum ve titanyum gibi metal alamlarndan retilirler. Bu tip metallerden retilen jantlarn, satan retilen (elik) jantlara gre en nemli avantajlar hem hafif olmalar hem de daha salam olmalardr. Bu nedenle, alminyum alaml jantlar, ara toplam arln azaltr ve yakt ekonomisine katkda bulunur.

Hafif metal jantlar, yapsal zellikleri itibariyle, d etkenlerden kaynaklanan darbeleri kolay absorbe ederler. Ayrca, elik jantlara gre iyi alamlanmalar halinde ekstra gvenlik salarlar. Hafif metal jantlar, sacdan retilen jantlara gre lastik ve fren sistemlerinde oluan sy hzla transfer ettikleri iin mrleri daha uzundur.

Hafif metal alaml jantlar, otomobillerde stn zellikleri nedeniyle tercih edilmelerine ramen; forklift, kamyon, otobs, traktr, tr ve i makinalarnda elik jantlar kullanlmaktadr. elik jantlar, alminyum-titanyum alaml jantlar gibi dkm yntemiyle retilebilirler ancak, svama yntemiyle veya elik hadde profiliyle retilen jantlar zellikle ar vastalarda saladklar stn yk tama kapasitesi ve salamlklar nedeniyle tercih edilmektedirler.

3.6 Jant Seimi, Kullanm, Temizlii, Bakm ve Tamiri

Jant seiminde, zerinde durulmas gereken en nemli konu, jantn araca uyumudur. Jantn araca uyumlu olup olmad, ara reticisinden renilebilir veya jant servislerinde bulunan uygulama tablolarndan yararlanlabilir. Ara reticisinin tavsiye etmi olduu teknik deerlerin dna kmamaya zen gsterilmelidir. Yanl seilecek jant, aracn maksimum hz, fren mesafesi, rot-balans ayar ve yakt tketimi gibi teknik

64 deerlerine olumsuz etkilerde bulunabilir. Bunun iin, yeni bir jant seiminde, konuyla ilgili teknik servislerden mutlaka bilgi alnmaldr (Kormetal, 2006).

Jantlar aracn daima en kirli yerleridir. nk andrc zellii olan fren (balata) tozlar, yoldaki tuz ortam, ta ve akllar, eitli atklar ve dier yabanc maddeler jantlara srekli temas ederler. Bu nedenle, jantlar monte edilmeden nce cilalanmal, bylece zerlerinde bir film tabakas oluturularak temizlik kolaylatrlmaldr.

Jantn boya ve kaplamasna en az aracn gvdesine gsterilen kadar zen gsterilmelidir. Jantlarda boyal ve/veya kaplamal bir d yzey mevcuttur. Bu hassas boya tabakasna zarar vermeden temizleyebilmenin en doru yolu yumuak, hafif bir sabun ve duru suyla jant ykamaktr (Kormetal, 2006).

Jant periyodik olarak cilalamak, jant yzeyinin d elementlerden korunmasn salayacaktr. Kesinlikle andrc temizleyiciler, metal katkl temizleme sngerleri, parlatc bileimler, solvent, benzin, tiner, deterjan ve benzeri kimyasal zc maddeler kullanlmamaldr. Aksi takdirde, jant yzeyi zerindeki boya ve koruyucu kimyasal tabaka zarar greceinden, jantn korozyona ve paslanmaya kar mukavemeti azalacaktr. Sert olmayan bir fra veya sngerle jant zerindeki ya ve benzeri izler kartlabilir. Jantlar, sert cisimlerin darbelerinden korunmaldrlar. Aracn temizlii iin otomatik ykamalardan uzak durulmaldr. Baz otomatik ykama istasyonlar ara zerindeki kirleri karmak maksadyla ykama ncesi veya ykama esnasnda asit katkl temizleyiciler kullanmaktadr, bazlar ise lastik ve jantlar temizlemek iin sert fralar kullanmaktadr. Bu iki tr ilem de jantn d yzeyine zarar verir. Lastik ve jantlar buhar ile temizlenmemelidir. Scak buhar ile yaplan temizlemeler jantn Ayrca, jantlarn boyasnn ve kaplamasnn donuklamasna sebep olmaktadr.

scakken temizlenmesi sakncaldr. Temizlik iin jantlar souyana dek beklenmelidir. Su yksek scaklk deerlerinde daha abuk kurur. te bu yzden eer jant scak iken temizleme ilemi yaplrsa, temizlik yaplan su ve sabun karm daha hzl kuruyacaktr ve jant yzeyinde bir sabun tabakas oluacak yada lekelenmeler olacaktr. Jantlar birer birer temizlemek daima en salkl yntemdir. Eer, birini sabunlu brakp

65 dier jant temizlenirse, dier jant yzeyindeki sabun kuruyacak ve yzeyde lekelenmeler oluacaktr. Jant temizlendikten sonra ara temizlenmeye devam edilecekse, jantlar temizlerken kullanlan fra veya snger mutlaka deitirilmelidir. nk, jant temizleme srasnda fra veya sngere bulaan paracklarn aracn gvdesini izme veya andrma riski bulunmaktadr.

ERTRO standartlar tavsiyesine gre hasar grm jant tamir edilemez ve kullanlamaz. Jant zerinde kaynak, dorultma, tala kaldrma, boyama, bijon somunu veya gbek delii (poyra) bytme ve eksen kaydrma ilemleri kesinlikle yaptrlmamaldr.

Jantlar, retici firmalar tarafndan trafie izin verilen yol koullarnda ve ara firmalarnca belirtilen aks yklerine gre test edilir ve sata sunulurlar. Uygun olmayan yol koullarndan ve ar yklemelerden dolay jantlarda atlama, krlma, kaynakta patlama gibi problemlerin oluaca unutulmamaldr. zellikle lkemizde, ar tonajl aralarn izin verilenin ok zerinde yklerle yklenmesi sonucunda jantn krlmas veya lastiklerin patlamas nedeniyle ok ciddi kazalarla kar karya kalnmaktadr (Kormetal, 2006).

3.7 Jant ile Lastiin Montajnda Dikkat Edilmesi Gerekenler Lastik takarken lastikle jant arasna su girmemesine dikkat edilmelidir. Islatlm gazete kadyla szdrmazlk kontrol yaplmamal ve hava basmakta kullanlan kompresrn suyunun devaml boaltlmasna zen gsterilmelidir. iinde su giderse deien balansszla neden olur. Eer hava

Lastik takarken jantn atlak ve delik olmamasna dikkat edilmelidir. atlak ve delik yere kesinlikle kaynak lehim yaptrlmamaldr. balansszla neden olur (Kormetal, 2006). Kaynak ve lehim

66

Janta taklacak lastik ebad janta uygun olmaldr. Lastikler, jant zerine uzman kiiler tarafndan, uygun makine ve ekipmanlara sahip servislerde, doru makinelerle taklmaldr. Aksi takdirde, lastik zerinde topuk dnmesi gibi arzalarla karlalmaktadr (Kormetal, 2006).

ekil 3.18.de yksek basnta hava baslan ok paral kamyon jant ile kullanlan lastiin, jant montaj yapldktan sonra, iirilmesi iin kullanlan kafes grlmektedir. Kafesin amcac: 10 bar veya biraz daha yksek basnla iirilen lastiin patlamas veya halkalarn yksek basn sebebiyle frlama ihtimaline kar yaralanma hatta lm riskini en aza indirmektir (JMS, 2006).

zellikle ar tonajl ara jantlarnda, lastik ile jantn montaj ve lastiin iirilmesi ilemi eitim alm ve yeterli tecrbeye sahip uzman personel tarafndan gerekletirilmeli ve tm gvenlik nlemleri alnmaldr.

ekil 3.18. Lastik iirmek iin kullanlan kafes (JMSden, 2006).

67 3.8 Bijon Civatalar ve Somunlarnn Sklmas Doru jant montaj, ancak bijon veya somunlarn nerilen tork deerlerinde sklmasyla mmkndr. Bu tork deerleri ara el kitabnda veya ara satclarnda bulunabilir. apraz skma metodu kullanlmas tavsiye edilir. Yani bijon somunlar birer atlanarak veya karlkl olarak sklmaldr. Jant gereinden fazla torkla skmak, somun veya bijon dilerini krabilir, poyray eebilir ve fren sistemini zedeleyebilir (Kormetal, 2006).

Otomobil jantlarnn aksine kamyon, otobs ve i makinas gibi ar tonajl aralarda kullanlan jantlar kimi zaman tek, kimi zaman ise ikili olarak taklr. zellikle kamyon ve trlarda n akslara birer jant taklrken; ar ykn tanabilmesi iin arka akslarda ikierli jant kullanlmas gereklidir. Bu tip balamalarda jantlarn gbek d yzeyleri birbirine birletirilerek montaj yaplr. Bu nedenle, lastiklerin birbirlerine dememesi veya arata bulunan herhangi bir aksamla temas etmemesi iin jant genilii ve offset seiminin doru yaplmas ok nemlidir. ekil 3.19.da kresel haval bijon delikleri olan tek ve ift jant montaj ile ilgili ematik resim grlmektedir (JMS, 2006).

ekil 3.19. Tek ve ift jant montajnda bijon cvata ve somunlar (JMSden, 2006).

68 4. TAKIM ELKLERNN RETM VE ISIL LEM

4.1 Giri Genel anlamda btn metal, plastik, seramik, refrakter ve ahap malzemelerin ekillendirilmesinde (talal, talaz imalatta) kullanlmak zere tasarlanan eliklere Takm elikleri ad verilir. Kullanm artlarna ve uygulama alanlarna gre takm elikleri aadaki biimde snflanr:

Souk Takm elikleri, Scak Takm elikleri, Plastik Takm elikleri, Yksek Hz elikleri.

Takm elikleri, kullanm alanlarna gre aadaki zelliklere sahip olmaldrlar:

Yksek Mukavemet, Yksek Sertlik, Yksek Anma Direnci, Yksek Sertletirilebilirlik, Yksek Sneklik, Yksek Tokluk, yi Yksek Scaklk zellikleri, Yksek Isl letkenlik, Dk Isl Genleme, Yksek lenebilirlik, yi Kaynaklanabilirlik, yi Parlatlabilirlik (Ganiyusufolu, 2005).

69 Bu zelliklerin tamamnn ayn elikte toplanm olmas beklenemez, ancak kullanm yerine bal olarak en uygun malzeme, toplam ekonomiye yani kalptan beklenen mr/performans dikkate alnarak seilir. Takm elikleri, ierdikleri alam miktarlarna bal olarak u ekilde gruplandrlrlar: Alamsz elikler, Dk Alaml elikler, Yksek Alaml elikler, Hz elikleri.

Ayrca takm elikleri iinde ifade edilen kimi paslanmaz elikler bulunmaktadr. Bu eliklerin uygulama alanlar genilemekte ve yaygnlamaktadr. Benzer biimde gnmzde giderek daha geni uygulama alan bulan bir dier takm elii grubu ise Toz Metalurjik eliklerdir. Allm dkm-dvme retim biiminin yani geleneksel metalurjinin tesinde bir retim tekniine dayand iin TM olarak anlan bu malzemeler Trkiyede de geni bir kullanm alanna sahiptir (Ganiyusufolu, 2005).

4.2 elik Kalitesi Takm elii yksek oranda alam elementi ierir. Yksek oranl alam elementi, eliin ergitilmesinden dkmne ve ilenmesine kadar her aamasnda dier elikleri retilmesinden farkl sistemlerin kullanlmasn zorunlu klar. Takm eliinin kalitesi de eliin retiminde uygulanan bu ilemlere baldr. Bu ilemlerin hedefi, kalp eliinin aadaki zelliklere sahip olabilmesini salamaktr; bu zellikler ayn zamanda eliin kalitesini de ifade eder: Dar Kimyasal Bileim, Homojen Kimyasal Bileim, nce Taneli Homojen Mikro Yap, lenmi Yzeyler (Kabuk Soyulmu) (Ganiyusufolu, 2005).

70 4.3 elik retimi Takm elii retimi, elik retimi ierisinde zel bir neme sahiptir. ok yksek nitelikli elikler olan takm eliklerinin retiminde kullanlan yntemler, son derece kaliteli ve ileri teknoloji rn proseslerden olumaktadr.

Allm elik retim srelerine ek olarak, ok temiz hurda (zellikle paslanmaz elik hurdas) girdi olarak kullanlr. Metal ergitme ilemi elektrik ark ocaklarnda (EAO) yaplr ve mutlaka ergitme sonras gaz alma, kalsiyum enjeksiyonu vb. ilemler eliin kalitesini artrmak iin eriyie tatbik edilir. ekil 4.1.de bir elik retim fabrikasnda bulunan elektrik ark oca grlmektedir (Ganiyusufolu, 2005).

ekil 4.1.

Elektrik ark oca Uddeholm, SVE (Ganiyusufolundan, 2005).

71 Dkm ilemi, yine eliin kalitesini artrmak iin dipten dkm yntemi ile gerekletirilir. Bylece elde edilen ingotlar, cruf alt ergitme (ESR) ilemi grdkten sonra yani yeniden ergitilerek i yap homojenlii daha da ykseltildikten sonra, dvlerek sl ileme alnr. Burada dvlm eliin mikro yaps modifiye edilir ve gerek dvme gerekse de sl ilem srasnda oluan bozunmu tabakalarn elikten uzaklatrlmas iin ktkler talal ileme girer. Bylece kabuk soyulmu hale gelen bu ktkler, daha sonra ultrasonik atlak kontrolnden geirilerek dier tahribatl veya tahribatsz muayene yntemleri iin hazr hale getirilir. (Ganiyusufolu, 2005).

4.3.1 Ergitme ve kimyasal bileim eliin kimyasal bileimi, her bir element iin daima belli snrlar iinde deiir. Bu snrlar ne kadar dar olursa eliin zellikleri de, ktn farkl blgelerinde farkl olmad gibi, ktkten kte de deimez (Ganiyusufolu, 2005).

4.3.2 Pota metalurjisi ve dkm Ktn her blgesinde, ekirdeinde ve yzeyinde kimyasal bileimin belli snrlar dahilinde ayn olmas; ileme kolayl ve sl ilemde kalbn her blgesinde ayn sertliin elde edilebilmesi gibi bir dizi zellik kazandrr. Takm eliklerinde uygulanan pota metalurjisi ve dipten dkm sistemi ile segregasyonu (belli blgelerde alam elemanlarnn ve kalntlarn birikmesi) azaltmak ve blok sl ilemi ile birlikte kombine dvme sistemleri uygulamak homojen kimyasal bileimi garantileyen retim koullardr. Takm eliklerinin en nemli zellikleri tokluk ve snekliktir. eliin i yapsnn mmkn olduunca dayankl olmas ve gerektiinde kuvvet veya gerilim karsnda esnek olmas ok nemlidir. Ayrca, az dklmesine, atlak olumasna ve atlan ilerlemesine kar malzemenin gsterdii diren mmkn olduka yksek olmaldr. ekil 4.2.de dipten dkm yntemi ematik olarak gsterilmektedir (Ganiyusufolu, 2005).

72

ekil 4.2.

Dipten dkm yntemi (Ganiyusufolundan, 2005).

4.3.3 Cruf alt ergitme Kimyasal bileimle oynayp yeni bileimler gelitirerek sneklik ve tokluu artrmann belirli snrlar vardr. te yandan, iki malzemenin kimyasal bileimi ayn olsa dahi, mikroyaplar farkl olabilir. eliin hcre yaps olarak adlandrlan mikroyapnn ince ve her blgede ayn, yani homojen olmas, bu zellikler asndan ok nemlidir. Taneler ne kadar ufak ve biimleri ne kadar kreye yakn olursa, eliin zellikleri de o kadar yksek olacaktr. te bu yzden, takm elikleri, vakum altnda gaz giderme ile safl bozan oksijen, azot ve hidrojen gibi gazlardan arndrlrlar. Kalsiyum (Ca) enjeksiyonu ile slfrler kresel hale getirilir ve en nemlisi cruf alt ergitme ilemi ile elik yeniden ergitilerek ierdii son safszlklardan da kurtulmas salanr. Bu sayede, son derece temiz bir mikroyap ve tok bir elik elde edilmi olur. (Ganiyusufolu, 2005).

73 ekil 4.3.te bir elik retim tesisinde bulunan ESR cruf alt ergitme nitesi grlmektedir (Ganiyusufolu, 2005).

ekil 4.3.

Cruf alt ergitme nitesi EWK KREFELD (Ganiyusufolundan, 2005).

74 ESR grm malzemelerin homojen ve temiz i yaplar; mekanik zelliklerde kendini yksek tokluk ve sneklik olarak ifade eder. zellikle metal enjeksiyon sz konusu olduunda kullanlan kalp eliinin tokluu ve sneklii byk nem tar. Kuzey Amerika Basnl Dkmcler Birlii (NADCA) kalp elikleri iin minimum tokluk ve sneklik seviyeleri tespit etmitir. Kabul edilen seviyeler standart 1.2344 malzemenin sahip olduu deerlerin zerindedir. Bu yzden, 1.2344 bileiminde olan fakat tokluk ve sneklik deerleri daha yksek olan elikler tercih edilmelidir.

Ek olarak, kalp eliinin mekanik zelliklerinin, kalbn alan blgesinin ekirdeinde bulunan elikte yksek olmas gerekmektedir. ekil 4.4.de 1.2344 bileimine sahip ancak deiik retim aamalarndan geirilerek retilmi farkl malzemelerde Darbe Direnci (tokluk) deerleri karlatrlmtr. Grlmektedir ki uygulanan ilemler ile hem tokluk artmakta hem de eliin yzeyi ile ekirdei arasndaki sneklik fark azalmaktadr (Ganiyusufolu, 2005).

ekil 4.4.

Farkl retim teknikleriyle retilmi 1.2344lerin karlatrmal tokluklar (Ganiyusufolu'ndan, 2005).

75 4.3.4 Dvme Takm eliklerinin ierdii yksek oranl alam elemanlar (Cr, V, Mo, W vb.), eliin katlama yapsnda youn olarak kaba karbrler halinde bulunur. Bu karbrler ayrca a yapsndadr.

Tokluu dren ve elii krlgan yapan bu a yapsnn paralanmas ve karbrlerin olabildiince kltlerek yap iine datlmas istenir. Bunun iin de takm elikleri haddelenerek ekillendirilmekten ziyade dvlerek ekillendirilirler. (Ganiyusufolu, 2005). ekil 4.5.de elik retimi yapan bir fabrikada bulunan dvme hatt grlmektedir

ekil 4.5.

Dvme tesisi Uddeholm, SVE (Ganiyusufolundan, 2005).

76 4.3.5 Blok sl ilemi Dvme ilemi sonrasnda, yuvarlak yada lama olarak ekillendirilmi btn elikler, sl ileme girerek homojenizasyon ilemine tabi tutulurlar. Bu ilem ile dkm yapsndaki mikro segregasyon kaldrlmaya allr. Dvme ile kombine yaplan bu sl ilemde tatbik edilen zel ilemler sayesinde malzeme zelliklerinin daha da gelitirilmesi sz konusudur (Ganiyusufolu, 2005).

4.3.6 Talal ileme Gerek dvme srasnda gerekse sl ilemde ktklerin yzeyinde meydana gelen oksidasyon (tufal oluumu) etkisini ve dvme srasnda oluan yzey atlaklarn ortadan kaldrmak gerekir. Bu yzden, ktklerde mutlaka kabuk soyma ilemi yaplmaldr. DIN standardna gre, retim ls ile kullanm ls arasnda fark vardr ve elik mutlaka bu kullanm lsne indirildikten sonra kullanlmaldr. izelge 4.1.de DIN normuna gre elik retim lsne gre kullanm iin drlecek aplar (mm) verilmitir (Ganiyusufolu, 2005).

izelge 4.1.

Takm eliklerinde retim lsne gre kullanm iin dlmesi gereken aplar (Ganiyusufolundan, 2005).

retim ls (mm) 10 12 14 15 16 18 20

Kullanm ls (mm) 8 10 12 12,5 13,5 15,5 17,5

retim ls (mm) 22 25 30 35 40 45 56

Kullanm ls (mm) 19,5 22,5 27 32 36,5 41,5 50

77 4.3.7 nceleme ve kalite kontrol Kabuk soyma ileminin bir dier getirisi, elde edilen temiz yzeyde rahatlkla atlak kontrolnn yaplabilmesidir.

Ultrasonik veya radyografik muayene yaplan eliklerde, gerek grldnde sv penetrant uygulamasyla yzey atlaklar da kontrol edilmelidir.

Ayrca, takm elikleri; kimyasal bileim ve sertlik deerlerini ieren sertifikalarla veya kalite kontrol raporlaryla beraber kullancya ulatrlmaldr (Ganiyusufolu, 2005).

4.4 Takm eliklerinin Isl lemi Tavlanm eliklerden retilen takmlar ve kalplar, son ilemeden nce sertletirme ve menevilemenin yapld bir sl ilemden geirilirler. Isl ilemden sonra sertlik kontrol edilerek takm son lye getirmek iin ilenir.

Doru elik seiminin yan sra uygun sl ilem de ok nemlidir, zira, kusurlu bir sl ilemin en iyi kalite elii bozduu ve en iyi sl ilemin bile kalitesiz bir elie fazla deer kazandramad unutulmamaldr.

Isl ilem zetle: eliin dayankllk ve salamln etkileyen yapsal zelliini iyiletirmek iin onun yksek scaklklara kadar stlp eitli ortamlarda ani olarak soutulmas ilemi yani su verme; bu ani soutmadan doan gerilimin, eliin tekrar 700Cye kadar stlmas suretiyle normalize tavna tabi tutularak giderilme ilemi yani tavlama ve metalin kristal yapsnn deiim noktasna yakn fakat daha alak bir scaklkta uygun bir sre stlmas ve birden soutularak istenilen kvamn (i yap) elde edilmesi ilemi yani menevileme proseslerinden olumaktadr (Ganiyusufolu, 2005).

78 4.4.1 Sertletirilebilirlik Yetersiz veya niform olmayan sertletirilebilirlik daha uygun bir elik seimiyle nlenebilir. Sertletirilebilirlik tm elik cinsleri iin bir fiziksel ldr. Belli bir hacim iindeki sertlik derinliini ve yzey sertletirilebilirliini ifade eder.

Karbon ierii gz nne alnmakszn her eliin sertletirilebilirlii ounlukla kesit kalnlna baldr. Eer su verme ilemi kullanlan malzemenin yapsna uygun yntemle yaplmazsa, sertleebilirlik sadece daha kt olmakla kalmaz ayn zamanda daha az niform olur.

ekil 4.6.da yada ve havada sertleen ve yaygn kullanm alan olan elikler iin sertlik derinlii, parann apna bal olarak, 64, 62, 60 ve 58 HRC sertlikleri iin verilmitir.

Diyagramda gsterilen deerlerin uygulanmas parann ekline baldr. alabilir.

Bir

takmdaki ince bir di, btn takm yeterli sertlii salamazsa bile gerekli sertlii

Sertletirilebilirlik yzeyin kesite oranna baldr. Daha dk alaml bir elik iin bu oran daha nemlidir. pheli bir durumda daha iyi sertletirilebilirlik zelliine sahip elikler tercih edilmelidir.

rnein, aadaki diyagramda 1.2379un kimyasal bileimine sahip takm eliinden yaplm 120 mm apnda bir parann 64 HRC iin, yada sertletirmeye gre sertlik derinliini aratrrsak; birinci diyagramda 120 mmnin dikey izgisi ile 2379un erisinin kesitii nokta 30 mm sertlik derinliine karlk gelmektedir. 2379un bu erisinin 45lik genin izgisine deen noktasnda aaya inildiinde, 100 mm, sertlemi tabakann sonu olarak ortaya kmaktadr (Ganiyusufolu, 2005).

79

ekil 4.6.

Baz takm elikleri iin alma parasnn kesitindeki sertlik dalm (Koaktan 2006).

4.4.2 Takm eliklerinin sl ileminde izlenen kademeler Isl ileme balanmadan nce paralar, mutlaka belirli llere kaba ilenmelidir. Talal ilem yaplmadan sl ileme alnan bir takm eliinden, ne sertlik ne de sl ilemden sonraki ekil ve tokluk bakmndan verim almak mmkn deildir. Aada, takm eliklerinin sl ileminde takip edilecek yntemler ayrntlaryla aklanmtr (Koak, 2006).

80 4.4.2.1 Gerilim giderme tav: Her ileme sonrasnda sl ilemde l ve/veya ekil deiimine yol aan gerilmeler oluur. Bu gibi durumlarda sonu pahal bir ekilde yeniden ilemektir. Bu nedenle, zor bir ilemeden sonra ve kark ekilli takmlarda gerilimleri azaltmak iin sl ilemden nce gerilim giderme tavlamas yaplr. Talal ilem sonucu gerilim dengesi bozulmu para 600 ~ 650 Cde en az iki saat tavlanr. Byk ll takm ve kalplarda her 50 mm et kalnl iin 1 saat fazla tavlama yaplmaldr. Bu ilemden sonra para frnda yavaa soumaya braklr. Gerilim giderme tav, sertletirme ileminde arplma ve atlama riskini azaltr. elik reticileri bu ilemi iddetle tavsiye etmektedirler. lem, tm takm eliklerine ve arplma riski olan makine paralarna uygulanr (Koak, 2006).

4.4.2.2 n stma Parann btn kesitinin dengeli snabilmesi iin n stma ok nemlidir. Bu nedenle, yksek alaml elikler iin uygun bir n stma ilemi ihmal edilmemelidir. Dk sl iletkenlik ve farkl kesitler yznden sertletirme scaklna hzla stmada arplmaya, hatta takmlarn atlamasna yol aabilen nemli miktarlarda sl gerilmeler meydana gelebilir. Bu sebeple scaklk-zaman diyagramlarna gsterilen n stma kademeleri sk skya uygulanmaldr.

eliin tm kesitleri ayn scakla ulat an, para bir sonraki n stma scaklna stlarak sertletirme scaklna kademe kademe yaklalm olunur. Sertleme scaklklarna gre, eliklere uygulanacak n stma kademeleri ve scaklk aralklar yledir:

a) 900Cnin altnda sertletirilen elikler 1 veya 2 kademede: 1. Kademe: 400~500C, 2. Kademe: 600~650C (Koak, 2006).

81 b) 900Cnin stnde sertletirilen yksek kromlu souk i ve scak i elikleri 3 kademede: 1. Kademe: 400~450C, 2. Kademe: 600~650C, 3. Kademe: 800~850C

c) Yksek hz elikleri 3 veya 4 kademede: 1. Kademe: 400~450C, 2. Kademe: 600~650C, 3. Kademe: 800~850C, 4. Kademe: 1000 ~ 1050C

nemli ve kark ekilli paralarda kademe says artrlabilir.

Her n stma

kademesinde ve sertletirme scaklnda, ani stma etkisi ile oluabilecek ksmi gerilimleri nlemek iin parada homojen s dalm salanarak kelerin, kenarlarn ve ince kesitlerin dengeli snmas salanr ve tane irilemesi nlenir.

Isl ilemin elektrikli frnda m, kamaral frnda m, yoksa tuz banyosunda m yaplaca tartlmaldr. Elektrikli veya kamaral frnlarda yaplan sl ilemlerde 1. n stma kademesi ihmal edilebilir. Bu durumda parann oksidasyona ve dekarbrizasyona yol aabilecek indirgeyici (redkleyici) ortamdan korunmas iin frna kok kmr veya dkme demir tala konulmaldr. ncelikle parann alan yz katla kaplanr. Tuz banyosu kullanlyorsa, hava sirklasyonlu bir frnda veya benzer bir nitede 400Cde n stma gereklidir. Tutma sresi her 1 mm et kalnl iin 0.5 dakikadr (Koak, 2006).

4.4.2.3 stenitleme Parann tm kesiti sndktan sonra, scaklk son n stma kademesinden sertletirme scaklna karlr. Para btnyle bu scakla eritikten sonra yapda

82 dnm oluncaya kadar scaklk sabit tutulur. ekil 4.7.de grlen diyagram,

sertleme scaklna ulatktan sonra parann et kalnlna bal olarak bu scaklktaki tutma sresini semek iin kullanlmaktadr. Bu diyagramla parann tuz banyosunda kalma sresi de belirlenebilir (Koak, 2006).

ekil 4.7.

Dk, orta ve yksek alaml elikler iin et kalnlna bal sertletirme zaman (Koaktan, 2006).

Sertletirme zamann belirlemek iin elik reticilerinin hazrlad katalog deerlerinden de yararlanlmaldr. Para bu scaklkta gereinden az tutulursa Her iki durumda sakncal dnm olmaz; ok tutulursa da tane bymesi olur.

olduundan zamann iyi ayarlanmas gereklidir (Koak, 2006).

83 4.4.2.4 Su verme eliin cinsine gre ve parann tasarmna bal olarak souk i eliklerinin sertletirilmeleri yada, tuz banyosunda veya havada yaplabilir. daha sonra havada soutulur. Tuz banyosunda sertletirmede alma paralar denge scaklna eriinceye kadar banyoda tutulur, Oda scaklna aniden soutarak su verme, sl gerilmeden tr meydana gelen atlaklar oluturacandan ani soutmadan kanlmaldr. Amaca en uygun sertletirme; paralar nce 80Cye dengeli soutup sonra da scak suyla ykayarak menevi frnna almakla mmkn olur.

Parada arplma riskini azaltmak iin sl gerilmelerin dk seviyede olduu su verme ortam tercih edilmelidir. En olumlu sonu veren soutma ortam vakum altnda yksek basnl gaz kullanmdr. Vakum altnda soutmada arplma riski azalmakta, ayrca, soutma hz ve soutma rejimi son derece kontroll gerekletirilmektedir.

Tuz banyosuyla soutma yaplacaksa banyolarn mutlaka scakl kontrol altnda tutacak donanma sahip olmas gerekir. Hava ile soutmada, havann her ynden eit gelmesine dikkat edilmelidir. Karbon eliklerinin dk sertlik derinlii yznden sertletirilebilirlikleri de dktr. zellikle derin ekillere su verme srasnda buhar kabarcklar suda s akmn geciktirerek ykseldiklerinden yzeyde ksmen yumuak noktalar oluur. Bundan baka su kabarcklarnn oluumu suya %10-12 tuz ilave edilerek azaltlabilir. Bu nedenle, karbonlu takm eliklerine su vermede bu yntem uygulanmaldr. Yksek karbonlu takm eliklerinin ounluu iin yada su verme, paralar ok kk kalnlklardaysalar mmkndr. Bu yntemde suyun veya takmn su iinde hzl bir ekilde kartrlmas gereklidir (Koak, 2006).

4.4.2.5 Dengeleme elik 80Cnin altna soutulduktan sonra hemen menevilenmeyecekse 100 ~ 150C scaklktaki bir frna konur. zellikle geni paralar, ekirdekte en uygun

84 dnnm elde edilmesi iin tm kesiti boyunca scaklk dengelenmesinde tutulur. Dengeleme sresi 100 mm et kalnl iin 1 saattir. doacak atlama riski en aza indirilir (Koak, 2006). Bu ilemle i gerilimlerden

4.4.2.6 Menevileme Sertletirilmi eliin son kullanm artlarndaki beklentilere bal olarak 200 ~ 600 C seviyelerine yeniden stlp bu scaklkta belirli bir sre bekletilmesidir. Bylece sertleme sonras cam kadar sert ve krlgan olan yap daha az sert ama tok bir yapya dnm olur. Menevileme ilemi, eliin uygun bir sertlik-tokluk zellii kazanabilmesi iin ok nemlidir. Sertletirilmi elikler, su vermeden ve su verme atlaklarn engellemek iin yaplan dengelemeden sonra hemen menevilenmelidir. elik trlerine gre scaklk, zaman ve menevi says katalog ve prospektslerden veya elikle ilgili malzeme bilgi sayfalarnda verilen menevi erilerinden bulunabilir. Para, uygun olan alma sertliine gre menevi scaklna yavaa stlr. Menevileme zaman 2 saatten az olmamaldr. Menevi scaklnda tutma sresi 20 mm et kalnl iin 1 saattir. Daha sonra para havada soutulur ve sertlii kontrol edilir. Menevileme scakl iin en yksek sertlii salayan scakln seilmesi uygun olur (Koak, 2006).

4.4.2.7 kinci ve nc Menevileme Genelde birinci meneviten 15-20 dk seilir. Scak i eliklerinde menevileme sresi 10 saate kadar kmaktadr. kinci ve nc menevileme sresi ne kadar uzun olursa, eliin dayanma gcne etkisi o oranda iyi olur.

Sonuta para istenilen sertlie bu menevile getirilir. nc menevileme mutlaka uygulanmaldr.

Yksek hz eliklerinde

ekil 4.8.de takm eliklerinin sl

ileminde izlenen kademelerin ematik grnm verilmitir (Koak, 2006).

85

ekil 4.8.

Takm eliklerinin sl ileminde izlenen kademeler (Koaktan, 2006).

86 ekil 4.8.de; birinci diyagramda, sertletirme scaklklar 900 Cnin altnda olan alamsz veya alaml souk ve scak i takm eliklerinin sl ilemi iin; ikinci diyagramda, sertletirme scaklklar 900 Cnin stnde olan alaml souk ve scak i takm eliklerinin sl ilemi iin ve nc diyagramda 900 Cnin stnde sertletirilen scak i takm eliklerinin ve baz souk i takm eliklerinin sl ilemi iin verilmi zaman-scaklk diyagramlar grlmektedir. uygulanmaktadr. Souk i takm eliklerinde yksek setlik ve tokluk deerleri elde edebilmek iin farkl sl ilem yntemleri rnein, Thyrodur 2379 takm eliinin menevie dayanmn Daha yksek stenitleme scakl artrmak iin zel sl ileme bavurulabilir.

seilerek zlen karbr miktar artrlr. Bylelikle, eliin menevileme direnci artar. 530 Cde iki veya kez menevilemeden 60 HRC sertlik elde edilir (Koak, 2006).

4.4.3 Takm eliklerinde zel sl ilemler zellikle takm eliklerinde, menevileme, sertlik kontrol, temizlik ve talama veya bileme ilemlerinden sonra, paraya, baz zel ilemlerle yzey sertlii, paslanmazlk vb. zellikler kazandrmak iin nitrasyon, tenifer ve sert kromaj gibi ilemler de uygulanabilir. Kabuk sertleen eliklerin anma dayanm yksek bir yzey ve tok bir ekirdek avantajlar vardr. Bu zellikleri elde etmek iin, duruma gre karbon yzdesini artrmak gerekir (Koak, 2006).

4.4.3.1 Karbonlama (karbrizasyon sementasyon) Karbonlama, eliklerin d yzeylerinin karbon emdirilerek, anmaya daha dayankl olmasn salamak iin yaplr. lem kat, sv veya gaz ortamda yaplabilir. Karbonlama tabakasnn kalnl scaklk ve zamana baldr.

Tozda karbonlama: Plastik kalplarda kullanlan alaml kabuk sertleen eliklerde, kabuk blgesine ar karbon yaylmasn nlemek iin orta dereceli karbon verici tuzlar

87 kullanlr. niform bir karbonlama etkisi elde edebilmek iin karbonlama kutular paralarn ekline uygun olmaldr. Parann ekli uygun bir karbonlama derinlii elde edilmesine etki eder. Takm elikleri ile ilgili bilgi sayfalarnda, genelde bir saatte 0,1 mm karbonlama tabakas elde edildii belirtilmektedir. Parada kullanlan elikten yaplan test ubuklarndaki karbonlama derinliini lmek iin, bu numuneler de parayla birlikte kutu iine karbonlamaya girmelidir (Koak, 2006).

Tuz banyosunda karbonlama: Kutu karbonlamasna oranla, tuz banyosunda karbonlamann aadaki avantajlar vardr: a-) Kutulama ve kutudan karma ilemlerindeki zaman kaybnn nlenmesi. b-) Daha ksa karbonlama sresi. c-) Kark ekilli takm ve kalplarda bile niform karbonlanm tabaka elde edilmesi. d-) eklikle ilgili bilgi sayfalarnda verilen prospektslere uyulmas ve ilemin uygun biimde yaplmas halinde, tuz banyosunda karbonlama ile saatte 0,3 mm kalnlk elde edilir (Koak, 2006).

Gazda Karbonlama: Kutu ve tuz banyosunda karbonlamada sabit bir karbon verici ortam salanrken, gazda karbonlamada karbon seviyesi geni limitler iinde deiebilir. Ayrca, gazda karbonlamada, tabakann niform olmas garantidir ve yeterince karbonlanm tabakann ekonomik olarak elde edilmesi mmkndr. Tuz banyosunda karbonnlama gibi gazda karbonlamada da elii dorudan sertletirmek mmkndr (Koak, 2006).

4.4.3.2 Karbonlama scaklndan soutma Karbonlamadan sonra ara tavlama yaplrsa, takmlar tercihen scak banyoda soutulmaldr, nk bu durumda sl gerilmeler ve arplmalar en dk seviyeye ekilmi olur. Bunu yan sra gerilme atlaklar tehlikesi azalr. Scak banyo mmkn deilse paralar yada veya havada soutulmaldr (Koak, 2006).

88 4.4.3.3 Ara tavlama Karbonlama scaklndan souttuktan sonra bir ara tavlama ile baz eliklerde daha niform yap elde etmek mmkndr. Ara tavlama scaklklar ve sreleri iin reticilerin tavsiye ettii deerleri kullanmak uygun olur. Genelde slah elikleri iin ara tavlama sreci 2 ~ 5 saat arasndadr. ekil 4.9.da kabuk sertleen eliklerin sertletirilmesi iin gerekli zamanscaklk diyagramlar verilmitir (Koak, 2006).

4.4.3.5 Nitrasyonla Yzey Kaplama Tm yzey ilemleri iinde en nemli yere sahip olan ilem nitrasyondur. alma srasnda parann yzey scaklklar 600 Cyi gemiyorsa veya ok ksa bir sre iin geiyorsa nitrasyon bu kalplarda kullanlabilir. Paralarn nitrasyondan nce sertletirilmesi yaplr ve nitrasyon scaklnn altnda menevilenir. Sertletirilmi durumda alnan elikler 600 ~ 650 Cde nitrasyona tabi tutulur. Nitrasyon srasnda arplma oluumunu nlemek iin kaba ilemeden sonra gerilim giderme yaplr. Kalplar nitrasyondan sonra talanamaz, nk nitrasyon tabakas olduka incedir. izelge 4.2.de yzey kaplama ilemleri ve zellikleri grlmektedir. Nitrasyondan nce kalplar temizlenmeli ve yalardan arndrlmaldr.

Nitrasyon, tuz banyosunda, gazda veya kutu ierisinde azot verici kimyasal tozlarla yaplabilir. Nitrasyon ve tenifer banyosunda unlara dikkat etmek gerekir: nce kalplar 400 Cye stlmaldr. Tuz banyosu nitrasyonu 520 ~ 570 Cde yaplmaldr. Tutma sresi istenilen nitrasyon tabakasnn kalnlna baldr. Sre genellikle 2 saattir. Gaz nitrasyonu 480 ~ 540 Cde yaplr. Plastik kalplar iin nitrasyon sresi bu metoda 15 ~ 30 saattir. stenilen yzeyler bakr, nikel veya ticari pastalarla kaplanarak buralarn nitrasyon olmas nlenebilir. Toz nitrasyonu, 500 ~ 570 C arasnda yapldnda etkin olur. Nitrasyon yaplacak elie gre reaksiyon hzlandrc miktar, nitrasyon zaman ve scaklk seilir (Koak, 2006).

89

ekil 4.9.

Kabuk sertleen elikler iin zaman scaklk diyagramlar (Koaktan, 2006).

90
izelge 4.2. Yzey kaplama ilemleri (Koaktan, 2006).

Yzey Kaplama lemi NTRASYON BORLAMA KARBONLAMA OKSTLEME KIVILCIM YAYINIMI CVD PVD KROM KAPLAMA

lem Scakl C 470 ~ 570 800 ~ 1050 860 ~ 900 300 ~ 550 2000 ~ 4000 > 900 450 ~ 500 70 ~ 70

Takm elikleri in Gerekli zellikler ve n artlar Menevilemeye kar diren, sertletirilmi ve menevilenmi durumda Yksek scaklklara dayankllk, Si ierii az olmal Dk C ierii, ar stma dayanm Menevilemeye kar diren, yzey yalardan andrlmal Hibiri Yksek scaklklara dayanm, metalik parlak yzey Menevi direnli yksek sertlik Cr ierii dk, temiz yzey

Tabaka Kalnl 1 mmye kadar 0.4 mmye kadar 2 mmye kadar 0.01 mm ye kadar 0.1 mm ye kadar 6 ~ 9 m 2 ~ 5 m 1 mmye kadar

Yzey Sertlii Max. 1200 Max. 2000 Max. 900 --~ 950 Max. 4800 2000~2500 1000~1200

4.4.3.6 zotermal dnm Bir ara tavlama yerine, perlit sahasnda bir izotermal dnm salanabilir. Perlit faznda izotermal dnm, daha sonraki stenizasyon iin bir n yap oluturur ve en dk distorsiyon (arplma) oluumunu salar (Koak, 2006).

4.4.3.7 Sert krom kaplama Sert krom kaplama kalp retiminde zellikle plastik kalplarnda byk neme sahiptir. Korozif olarak aktif ortamda kimyasal dayanmlar ve korozyon dayanmlarnn yan sra anma dayanmlar da yksektir (Koak, 2006).

91 Krom kaplama srasnda kaplanacak metalde yapsal deiim olmaz. Bu nedenle boyut deiiklii de olmaz. Bununla birlikte lde istenen deiimler krom kaplama ile belli kalnlklar dahilinde yaplr. Krom tabakasnn kalnlklar 5 ~ 200 m arasnda deiir. 0,5 ~ 1 mm kalnlklar da mmkndr. Sert krom kaplamada, paralarn ve krom kaplanacak yzeylerin uygun biimde hazrlanmas gerekir. Krom tabakasnn yaps, yapc bir zeminin yzey durumuna baml olduundan, yzey ince tala talanmal ve hatta parlatlmaldr. Krom kaplama srasnda krom tabakasnn ve Bu yzden, krom malzemenin iine hidrojen girerek gevreklemeye yol aar. saat stlmaldr (Koak, 2006).

kaplamadan sonra her kalp, hidrojenin dar atlmas iin 180 ~ 260 C arasnda birka

4.4.3.8. Sfralt soutma Bu ilem sadece atlama ihtimali olmayan kalplar iin uygulanabilir. Isl ilemden sonra takm eliklerinin normalde yaplarnda bir miktar stenit kalr. Bu kalnt stenit bir sre sonra martenzite dnebilir. Bu yapsal deiim llerde kabul edilemez kk deiikliklere yol aabilir. zellikle l aletlerinde - 80 Cye soutmakla, yapda hala mevcut olan kalnt stenitin martenzite dnm mmkn olur. Kalnt steniti dk seviyeye indirmek veya hemen hemen tamamn ortadan kaldrmak iin bir Sfralt soutma ileminin ardndan 120 ~ 150 Cde bir gerilim giderme tavlamas tavsiye edilmektedir. Bu ilem ne kadar ok tekrarlanrsa alnan sonu da o kadar iyi olur (Koak, 2006).

4.4.3.9. Ara gerilim giderme ok ar gerilmelere maruz kalan kalplarda orijinal menevi scaklnn 30 ~ 50 C altnda zaman zaman yeniden menevilenmesi ile alma srasnda oluan gerilimlerin azaltlmas mmkn olur. Bu ilem ile kalbn mr artar. Ara gerilim giderme, elik reticileri tarafndan, zellikle metal enjeksiyon kalplarnda tavsiye edilmektedir (Koak, 2006).

92 5. KALIPLARIN TASARIMI VE LENMES

5.1 Konstrksiyon Tasarm Kalp ve takmlarn konstrksiyonu ve tasarm ekonomik olarak kullanlmalar asndan ok nemlidir. retilecek paradan balayarak bir yanda parann geometrik ekli, dier yanda mmkn olduu kadar fazla sayda retime imkan veren uygun bir ekil ile kalbn tasarm yaplmaldr.

ok ideal biimde ilenmi, sl ilem grm ve uygun bir takm eliinden yaplm kalp, eer hatal bir tasarm yaplrsa ok erkenden krlabilir. Zaman kayb ve maliyet iin iyi bir tasarm ve sl ilem arttr. Sertletirilmi kalplarda i gerilmeler nedeni ile birok nemli hatayla karlalr. mmkndr. Kalbn sl ilemde ar lsel deiiklie uramasn veya atlamasn baz tasarm deiiklikleri ile nlemek

deal ekil, sl ilemde parann tm kesit ve yzeylerinde ayn hzda s veren veya s alan ekildir. Pratikte byle bir ekil olanakl deildir. Ancak, tasarmcnn buna en yakn ekli yaratmaya aba gstermesi gerekir. Uygun tasarm iin byk kesit farkllklarndan kanlmaldr, olabildiince basit ve simetrik ekil salanmaldr ve keskin kelerden kanlmal, uygun radyus deerleri kullanlmaldr.

ekil 5.1.de kalp tasarmnda uyulmas gereken baz temel kurallar doru ve yanl rneklemelerle grlmektedir.

ok keskin keli veya ok ani kesit deiiklikleri zellikle periyodik ykler altnda entik etkisi yaparlar. Keskin entikler, rnein yaz veya iaret izleri, zmbal ekiller, talama izleri veya silme izlerinin zellikler kritik durumlar vardr. durumlardan, zellikle kesit deiimlerinin olduu noktalarda (Ganiyusufolu, 2005). Bu gibi saknlmaldr

93

ekil 5.1.

Kalp tasarmnda uyulmas gereken temel kurallar (Ganiyusufolundan, 2005).

94 entiklerden etkilenme zellii, malzemelerin sertliinin artmasyla artar. Ne kadar yksek sertlik seilirse, yzeyi ve kenarlar ilemede o kadar dikkatli olunmas ve radyuslarn mmkn olduunca byk seilmesi gereklidir. Kalplar kullanlrken, ekilden dolay entik etkisinden tamamyla kanlmaz. Ayrca, yukarda belirtildii zere sl ilem srasnda yapsal dnmlerden ve takmn ekirdei ile yzeyi arasndaki scaklk farkllndan kaynaklanan ve deformasyona yol aan gerilmeler oluur. Scaklk farkllklar takmn ekline ve lsne baldr. Takm veya kalb tasarlayan kii mmkn olduunca simetrik bir ekil karmaya nem vermelidir.

retilecek parann hacmi arttka, scaklk fark yznden kalpta bir alt para oluturmann uygun olup olmad incelenmelidir. Bu konstrksiyon tasarm, ncelikle anan veya hasar gren tek paralarn deitirilme avantajn ortaya karr. Isl ilem srasnda takmn iindeki ince kesitli yerlerde daha hzl soumadan dolay stenitten martenzite dnm kaln kesitli yerlere gre daha hzldr. Bu gibi durumlarda i yapda hasar olup olmayaca da hesaba katlmaldr (Ganiyusufolu, 2005).

5.2 Kalplar in Talal malat Kalp retiminin en nemli aamas talal imalattr. Kalp maliyetleri zerine

yaplan almalar, kalp retim maliyetinin en az yarsnn talal ilemden kaynaklandn gstermektedir. Kalp karmaklatka, talal imalat giderek daha da nemli hale gelirken, ilenen malzemenin yani takm eliinin de ilenebilirlik zellii nem kazanr (Ganiyusufolu, 2005).

Yksek tokluk ve yksek parlatlabilirlik zellii istenen yeni takm elikleri gelitirilirken, bu eliklerin ar temiz i yaps nedeniyle ilenebilirlikleri de dmektedir. Bu nedenle, kalbn tasarmna balanmadan nce, kullanlacak takm elii iin malzeme kalitesi ve ilenebilirlik arasndaki optimum noktay yakalamak ok nemlidir. lenebilirlik, verilen malzemenin kesme takmlar ile ilenmesi srasnda

95 gstermi olduu direnle ters orantldr. Takm eliklerinde ilenebilirlii etkileyen ana faktrler: - eliin kimyasal kompozisyonu; - Mikroyap; - Malzeme ierisindeki kalntlarn miktar ve - Malzeme ierisinde arta kalan gerilmelerdir.

Kimyasal kompozisyonun ilenebilirlik zerinde ok byk etkisi vardr ve genel bir kural olarak, bir eliin alam oran ykseldike, kesici takmlar ile ilenebilirlik azalr.

ekil 5.2.de karbon ieriine bal olarak, farkl takm eliinde, kesici takm mrn gerekleyebilmek iin yani takmn veya kesici ularn reticiler tarafndan tavsiye edilen mrlerine uygun kullanm salayabilmek iin uyulmas gereken kesme hzlar m/dak cinsinden verilmitir. Grld gibi, eliin iinde bulunan karbon oran ykseldike ilenebilirlik ve mr iin ok dk kesme hzlarna inilmesi gerekmektedir (Ganiyusufolu, 2005).

ekil 5.2.

Takm mrnn karbon ieriine gre deiimi (Ganiyusufolundan, 2005).

96

te yandan, ekil 5.3.te grld zere; elik iindeki kkrt miktarnn art, daha yksek kesme hzlarna klmasna olanak salamaktadr. kkrdn elik ierisinde Slfr (MnS) olarak bulunmasdr. etkide bulunarak anmay yavalatr. Bunun nedeni, elik iindeki MnS,

yumuak bir e olup ksa tala oluumunu destekler ve kesici kelerde yalayc

ekilde, kkrt ieriine bal olarak, HSS (High Speed Steel) takm ile tornalama srasnda ulalabilecek kesme hzlar gsterilmitir (Ganiyusufolu, 2005).

ekil 5.3.

Takm mrnn kkrt ieriine gre deiimi (Ganiyusufolundan, 2005).

Kalplarn talal ilenmesinde, lkemizde HSS (yksek hz elikleri) ve karbr ulu takmlar son derece yaygn olarak kullanlmaktadr. Ayrca, sermet, seramik, kbik bor nitrr vb. takmlar da giderek artan bir uygulama alan bulmaktadr.

Gelien tezgah teknolojileri ve tutucu dizaynlar ile ilenebilirlii zor takm eliklerinin kullanm; yksek hassasiyette ileme ve sert malzeme ileme daha olanakl hale gelmektedir ve bu olanaklar giderek daha yksek oranda deerlendirilmektedir.

97 Takmlar ve kalp ileme yntemleri arasnda tornalama, frezeleme, planyalama ve talama genel olanlardr. Kesmeksizin ekillendirme yntemleri arasnda ise elektro erozyon ve souk bask olduka sk kullanlmaktadr (Ganiyusufolu, 2005).

5.2.1 Elektro erozyon - electro discharge machining - ile ileme Bu metot, bir elektrottan ark etkisiyle kan kvlcmn, ilenecek olan parann yzeyindeki metali yakarak uzaklatrmasdr. Uzaklatrma, elektrotun ekline gre olur. Elektro Erozyonun (EDM) avantaj, ok miktarda ayn ekil verilecek takmlarda veya sertletirilmi malzemelerden retilecek kalplarda ortaya kar. Bununla birlikte elektro erozyon, dier tala kaldrma yntemlerine gre olduka ekonomiktir.

Elektro erozyonun olumsuz etkisi para yzeyinde ortaya kar. Yzeyin 30~50 mikron altna kadar inebilen yanm tabakada oluan mikro atlaklar ve boluklar parann mukavemetinin azalmasna; kalbn veya takmn, ngrlen sreden ok daha ksa zamanda krlmasna yol aabilir. Akm younluu ve dielektrik ortam, yzeydeki gerilmelere ve yani sertleen tabakann derinliine dorudan etki eder. Yzeydeki gerilmeler, malzemenin orijinal menevi scaklnn 30C altnda yaplan bir bitirme ilemi ile azaltlabilir.

EDM ile ileme yada EDM teknolojisi bugn kalplk alannda son derece popler bir modern tala kaldrma yntemi haline gelmitir. Bunun birok sebebi vardr. EDM, ok sert malzemeleri ve kompleks geometrileri olduka yksek hassasiyetle ileyebilir. Ayrca, CAD ve otomasyon iin ok uyumludur. EDM ile ileme teknikleri: dalma erozyon, tel erozyon ve EDM frezesidir.

Dalma erozyon ve tel erozyon lkemizde son derece yaygn kullanlan ileme teknikleridir. Plastik kalplnda dalma erozyonunun, kesme kalplnda ise tel erozyonunun ok eitli uygulama alanlar bulunmaktadr (Ganiyusufolu, 2005).

98 EDM frezesi, aslnda ok koordinatl dalma erozyonu tezgahlarnn gelitirilmi halidir. Bu yntemde istenen para ekli, silindirik elektrotun belirlenmi bir yolu takip etmesiyle oluturulur. Bu ilemin normal frezeden fark ise kesici u yerine silindirik bir elektrot kullanlmasdr. EDM frezesi ile kompleks elektrotlar kullanlmadndan para ve zamandan tasarruf salanr (Ganiyusufolu, 2005).

5.2.1.1 Dalma erozyon ekil 5.4.te grld zere; ister dalma ister, tel erozyonla yaplan ileme sonrasnda elik yzeyinde etkilenmi bir blge oluur ve blgede mikroatlaklar meydana gelir. Kalp almaya baladnda yada erozyon sonras sl ileme girdiinde oluan gerilmeler, bu atlaklarn ilerlemesine ve kalbn hasar grmesine neden olabilir (Ganiyusufolu, 2005).

ekil 5.4.

Dalma erozyon sonucu oluan yzeyin kesiti (Ganiyusufolundan, 2005).

99 Bu atlaklarn ilerlemesini kolaylatran bir baka oluum ise erozyon sonras yzeyde meydana gelen ok sert tabaka ve hemen onun altnda oluan ok yumuak tabakadr. Bu blgenin derinlii yada yzey przll, ncelikle uygulanan akma, daha sonra da impls zamanna baldr. EDM ilemini hzlandrmak iin malzemenin byk ksm yksek akm uygulanarak ilenir. Daha sonra, bitirici ilemler, yzey kalitesini salamak iin ve ilk ilemden kalan sl gerilmelerin olutuu blgenin byk ksmn ortadan kaldrmak iin kk akmlar kullanlarak yaplr. Ancak, bu uygulama etkilenmi blgeyi ortadan kaldrmaz, sadece derinliini azaltr. Etkilenmi blgeyi ortadan kaldrmak iin, ncelikle mekanik temizleme, yani bir parlatma yaplmas tavsiye edilir. Ancak, kalp ekli zellikle kenarlarda ve i yzeylerde buna her zaman izin vermez. Bu nedenle, zellikle sertletirilmi eliklerde, erozyon sonras son menevi scaklnn 20-25 C altnda uygulanan bir menevi tav ile sertlemi ve menevilenmi tabakalarn etkilerinden arnmak mmkn olur (Ganiyusufolu, 2005).

5.2.1.2 Tel erozyon Sertletirilmi elik ktklerden karmak ekilli paralarn kesilmesinde tel erozyon byk kolaylklar salar. Kesme kalplnda, maa ve kalplarn karlmasnda sk kullanlan bir yntemdir.

Tel erozyonla sertletirilmi ktklerin kesilmesinde zellikle birka nemli noktaya dikkat edilmelidir. Bunlardan birincisi; sertletirildikten sonra dk scaklklarda menevilenmi ktklerin tel erozyon ile kesilmesi srasnda atlak oluumu ve ekil deiimi riski olmasdr. Bu risk nedeniyle zellikle 50 mmden daha kaln ktklerin EDM ile kesilmesinde yksek scaklk menevii uygulanm ktkler tercih edilmelidir. 1.2080, 1.2842, Sverker 3 ve Calmax gibi yksek menevi direnci olmayan elikler tel erozyon ile kesilecekse mmkn mertebe tercih edilmemelilerdir. Bunlarn yerine Sverker 21 veya Vanadis 4 gibi elikler kullanlabilir

100 Tel erozyonda bu riski azaltmak iin ktklerde eitli delikler almas ve bu deliklerin birletirilmesi suretiyle asl kesimin ortaya karlmas, yani asl istenen paraya birka kesim sonrasnda ulalmas yntemi uygulanabilir. Bir dier yntem ise tel erozyon sonras gerilim giderme menevii uygulanmasdr.

Tel erozyonla kesilen paralarn nemli ksm basmaya alan zmbalar veya maalardr. Bu paralarn kesilmesinde, su yn diye tabir edilen haddeleme ynnn dikkate alnmas gereklidir. Zmbalar mutlaka hadde ynne paralel dorultudan karlmaldr. Aksi halde eliklerin tokluu dk olacandan krlmalarla karlalr. Toz metalrjik eliklerde bu hadde yn sorunu yoktur (Ganiyusufolu, 2005).

5.2.2 Takm eliklerinde kaynak ilemi eliin kaynaklanabilirlii karbon edeerine bal olup, basite %0,2den fazla C ieren eliklerin kaynaklanabilirlii zayftr denebilir.

Kalp retiminde kullanlan takm eliklerinin ise hemen hemen tamam %0,2den fazla karbon ihtiva ederler ve dolaysyla kaynak edilebilirlikleri olduka dk yada kaynaklar olduka zordur.

Takm eliklerinin karbonun yan sra ierdikleri dier alam elementleri eliin sertleebilirliini artrmakta ve kaynak srasnda snan blgeler yumuarken, souma evresinde baz blgeler sertlemektedir. Bylece kaynakl bir parada yumuaktan serte doru bir sertlik deiimi grlr. Bu gerilmeli durum ou zaman paralarn atlamasna neden olur. Ancak, son yllarda kaynak yntemlerindeki, kaynak elektrot ve tellerindeki gelimeler ve takm eliklerinin tasarm srasnda kaynak edilebilirlii yksek eliklerin dnlmesi sayesinde kaynak konusunda nemli mesafe kat edilmitir (Ganiyusufolu, 2005).

101 Gnmzde, kalplar zerinde kaynak kullanm giderek yaygnlaan ve sonular itibaryla olumlu gelimeler ieren bir uygulamadr. Kalplarda kaynak uygulamalar aadaki nedenlerden dolay gerekebilir:

Tasarmda deiiklik talepleri, atlayan yada anan kalplarn onarm, Dklen yada anan kenarlarn yenilenmesi, Kesici kenarlarn yada boluk yzeylerinin sert dolgu ile doldurulmas, Kalplarn ilenmesinde meydana gelen hatalarn dzeltilmesi.

Kalp bakm ve tamiri amal bu kaynak uygulamalarnda en yaygn kullanlan yntemler aada sralanmtr:

Metal ark kayna (elektrot kayna), MMA (manuel metal arc welding), SMAW (shielded metal arc welding) Gaz alt kayna: GTAW (gas tungsten arc welding), TIG (tungsten inert gas), GMAW (gas metal-arc welding), MIG (metal inert gas)

Elektrot kayna genellikle kaba ilerde ve dolgularda tercih edilir. Hzl bir kaynak yntemi olmakla birlikte crufun kaynak srasnda olumas nedeniyle her bir paso sonras temizlik gerektirir. Kalplkta giderek yaygnlaan TIG yntemi ise, tel kalnlnn kkl nedeniyle ince ilerde tercih edilir. Yava olmakla birlikte son derece temiz bir kaynak dikii elde edilir.

ekil 5.5.te yukarda bahsedilen kaynak yntemlerinden bazlar iin uygulama amal ematik resimler grlmektedir (Ganiyusufolu, 2005).

102

ekil 5.5.

MMA, TIG ve MIG ile kaynak yntemlerinin ematik gsterimi (Ganiyusufolundan, 2005).

103 5.2.2.1 Kaynak ncesi hazrlklar Kaynaklanmas tasarlanan blgenin etraf, kalp yzeyi ve birleme yzeyinin tamam temizlenmeli; kaynak dikii hasarsz blgeye ulancaya kadar indirilmelidir. atlaklar ortadan kaldrlmaldr. Kaynak diki gibi yuvarlaklatrlmal ve birleme yzeyinin bir kenar dikeyle en az 30 ak yapacak ekilde olmaldr.

Kaynaklamaya balamadan nce talanm blgeler, tm hatalarn giderildiinden emin olmak iin sv penetrasyon yntemiyle test edilmelidir. Ayrca sl gerilmeleri nlemek iin kaynaktan nce kalbn tm n stlmaldr.

Kaynak, eer souk durumdaki bir takmla yaplrsa, kaynak dolgusu ve kalptaki s etkileim blgesi ok hzl souyacaktr. Martenzite dnm ve katlama srasnda oluan gerilimler s etkileim blgesinde yada dolguda atlaklara yol aabilir. Bu yzden sertletirilebilir bir elik iin n stma scakl eliin cinsine gre martenzite dnm balang scaklndan 50 ~ 100C fazla olmaldr.

Sertletirilmi ve menevilenmi bir elik iin, normalde, n stma scakl sertlik kaybna uramamak iin menevileme scaklndan daha fazla olmamaldr. Baz durumlarda, takm eer dk scaklkta menevilenmise, takmn sertliini drmeden, martenzit dnm balang scaklnn zerindeki bir scaklkta n stma yapmak mmkn deildir. Bu yzden sertlikteki az bir miktar azalma kabul edilmek zorundadr.

n stmann, kalbn zeri iyi yaltlmak kouluyla, scak yzey (hot plate) zerinde yaplmas en uygun yntemdir. Bylece scaklk, kaynak srasnda sabit tutulabilir. Alevle blgesel n stma tavsiye edilmez. atlamasna neden olabilir (Ganiyusufolu, 2005). nk kalbn bozulmasna veya

104 5.2.2.2 Kaynan uygulanmas: Tabana atlan ilk tabaka pasolar kk apl elektrotla ve dk s girdisi ile kalp metalini ok fazla etkilemeden yaplmaldr. Bu yapldktan sonra, geriye kalan Kk apl aamalar daha byk apl elektrotla ve daha byk s girdisi ile yaplabilir. Son aamalar kalp yzeyini geecek ekilde bir katman oluturmaldr. kaynaklar bile en azndan iki tabakal olmaldr. Byk hasarlarn tamiratnda, byk kaynak dikilerinin dibini yumuak, kalann sert dolgu malzemesi ile doldurmak kaynak sonrasnda gerilimleri azaltaca iin tercih edilmelidir. Geni yzeylerin veya uzun kaynak dikilerinin kaynanda ise olabildiince ince ve ksa pasolarla almak uygun olup, aprazlama yntemiyle dikiler zerine tatbik edilerek olabildiince homojen bir scaklk dalm yaratlmaldr (Ganiyusufolu, 2005).

5.2.2.3 Gerilim giderme / menevileme: Kaynak ilemi, kalb s etkisi altnda brakan bir yntemdir. Bu sya, kalbn farkl blgeleri farkl biimde maruz kalr. Bu da kaynak ncesi ister sertletirilmi, ister yumuak tavl kalp eliinin mikro yapsn etkileyecek ve deitirecektir. Kaynak sonras yaplacak bir sl ilem ile kalp eliinin eski mikroyapsn geri kazanmak mmkndr. Sertletirilmi bir kalpta bu ilem, tek menevileme olup, son menevi scaklnn 15 ~ 20 C altnda yaplmaldr. Eer kaynak ncesi kalp sulu deil ise uygun bir scaklk ve sre tespiti ile kalba yumuak tavlama ilemi uygulanmaldr (Ganiyusufolu, 2005).

5.2.3 Takm eliklerinin talanmas Talama diski, zerinde binlerce kesici nokta bulunan bir lsel hassasiyet artrma akmdr. Balayc maddeden oluan bir matrisin iinde bulunan ve gzeneklerle birbirinden ayrlm andrc paracklardan oluur. Bu andrc paracklar, kesici noktalar olarak grev yaparken, balayc madde de tanelerin bir arada durmasn,

105 gzenekler ise soutucunun diskin ierisine nfuz etmesini ve oluan talan atlmasn salar.

Takm eliklerinin talanmas dikkat isteyen bir ilem olmakla beraber doru ta seimi ve ta hz ok nemli etkenlerdir. Talama yaparken unlara dikkat edilmelidir:

Talanacak blgeyi titreimden korumak, Mmkn olduunca ta seimi tablolarnda belirtilen ta cinslerini kullanmak, Bol soutucu kullanmak, Talamadan sonra gerilim giderme menevii yapmak, Talamadan sonra keskin keleri ortadan kaldrmak, Talama atlamasn ve yzey yanmalarn engellemek iin talama esnasnda ar basn uygulamamak, Menevilenmemi malzemeyi talamamak, Malzeme cinsine, sl ilem grp grmemesine ve yaplacak talama ileminin trne gre uygun ta seimini yapmak, yi bilenmi, salgsz ve dengeli ta kullanmak (Ganiyusufolu, 2005).

5.2.3.1 Talama atlaklar Talama esnasnda yanl ta seimi, soutucunun yeterince verilememsi, pasonun bykl, yksek basn vb. nedenlerden tr, talanan yzeyde yanma, yumuama ve atlama ortaya kabilir. Talama atlaklar, talama ynne dik ynde ortaya kar ve bu zelliinden dolay kolayca ayrt edilirler

ekil 5.6.da bir kalpta talama ynne dik atlaklar ve bir dilide talama srasnda ortaya kan snn yzeyde yaratt tahribat grlmektedir (Ganiyusufolu, 2005).

106

ekil 5.6.

Talama atlaklarnn oluumu (Ganiyusufolundan, 2005).

5.2.4 Kalp eliklerinin parlatlmas Kalp eliklerinde takmdan beklenilen en nemli zelliklerden birisi iyi parlatlabilirliktir. Bu ilem iin en iyi tekniin ve ekipmanlarn kullanlmas ve deneyimli bir kii tarafndan yaplmas gerekir. Buna bal olarak aadaki prosedre uymak kalp imalatsnn yararnadr.

yi kaliteli bir kalp elii seilmesi n arttr. eliin yaps ne kadar temiz olursa, o oranda iyi parlatlabilir (Ganiyusufolu, 2005).

107 elik reticisi tarafndan tavsiye edilen parlatma yntemi uygulanmaldr. Btn parlatma kademelerinde mutlaka yzey temizlii salanmaldr. nceki parlatma kademesindeki parlatma andrc cihaz partikller dier parlatma kademesine kanlmaldr tanmamaldr. Mekanik kullanlrken ar basntan (Ganiyusufolu, 2005).

5.2.4.1 Portakal kabuu etkisi Kalp eliklerinin parlatlmas srasnda karlalan en nemli sorun portakal kabuu etkisidir. Daha ok, ar parlatma (uzun parlatma sreleri) yada parlatma srasnda ar basn uygulanmas sonucu ortaya kan bu durumla karlaldnda; portakal kabuu gibi przl hal alan blge ncelikli olarak yzeyden uzaklatrlmal ve kalp elii son menevi scaklnn 25 C altnda bir scaklkta menevie tabi tutulduktan sonra yeniden parlatlmaldr (Koak, 2006).

108 6. SOUK TAKIM ELKLER

6.1 Giri Genel olarak, 200 Cnin altndaki tm metal seramik, refrakter ve ahap malzemelerin ekillendirilmesinde kullanlmak zere tasarlanan eliklere, souk i takm elikleri denir.

Souk i eliklerinde esas olarak aadaki zelliklerin yksek olmas gereklidir:

yi ilenebilirlik, Isl ilemde ekil deitirmelerin ok az olmas, Yksek anma dayanm, Yeterli tokluk ve basma mukavemeti, Yksek sneklik.

Souk olarak alan uygulamalarda yksek scaklklara dayanm gerekmediinden, souk i takm elikleri ok iyi anma dayanm ve tokluu salayacak ekilde alamlandrlrlar. Souk i eliklerinde sertletirme yntemine gre grup vardr.

Havada sertleenler, Yksek karbonlu ve kromlu elikler, Yada sertleen elikler.

Bu eliklerden imal edilen kalplardan elde edilecek performans (rnn kalitesi ve kalbn mr) sadece kalpta kullanlan elie bal deildir. (Ganiyusufolu, 2005). ekil 6.1.de kalp tasarmndan balayarak kalp performansn etkileyen tm faktrler gsterilmitir

109

ekil 6.1.

Kalp performansn etkileyen faktrler (Ganiyusufolundan, 2005).

6.2 Souk Uygulamalarnda Hasar Mekanizmalar Souk i takm eliklerinin kullanld uygulamalarda temel olarak 5 farkl hata mekanizmas vardr. Bunlar:

Anma (abrasif ve adhesif anma), Az dklmesi (atma), Plastik deformasyon (kme), Krlma, Svanmadr.

110 Bu mekanizmalardan biri baskn olmak zere birka veya tamam ayn kalpta grlebilir. nemli olan kalbn mrn belirleyen mekanizmay saptamak ve buna kar nlem almaktr. ekil 6.2.de souk i takmlarnda oluan hasar mekanizmalar grlmektedir (Ganiyusufolu, 2005).

ekil 6.2.

Souk i takmlarnda hasar mekanizmalar (Ganiyusufolundan, 2005).

6.2.1 Abrasif anma Sert olan parann yumuak olan paray izmesi olarak tanmlanabilecek abrasif anma, kesilen, form verilen i parasnn kendi sertlii yada ierdii sert paracklar aracl ile takm andrmasdr. Anmann engellenmesi iin takm eliinin bnyesinde daha sert paracklar (karbrler vb.) bulunmaldr. Aada, bu anma trne engel olmak iin kalp eliinde arana zellikler sralanmtr:

Mikroyapda yksek sertlik, Yksek karbr miktar, Sert karbr, ri karbr.

111 ekil 6.3.te abrasif anma ematik olarak grlmektedir. Abrasif anma silisli saclar yada Ck70 gibi orta ve yksek karbonlu sertletirilmi elikler, souk haddelenmi saclar, sert malzemeler ve ahap ile alrken ortaya kar (Ganiyusufolu, 2005).

ekil 6.3.

Abrasif anmann ematik gsterimi (Ganiyusufolundan, 2005).

6.2.2 Adhesif (svanmal) anma Bu hasar mekanizmas ise yumuak olann sert olan andrmas ile ortaya kar. Takm ile i parasnn (rnein kesilen sacn) temas yzeyinde son derece byk bask kuvvetleri ve buna bal olarak da scaklk art ortaya kar.

Temas anndaki bu koullar takm-i paras temas yzeyinde ekil 6.4.de grld zere anlk mikro kaynaklar meydana gelir. Bu kaynaklar, bir an sonra, uygulanan kesme kuvveti ile kopar gider. Buradaki nemli nokta, bu kaynaklarn koparken, takmdan da bir paray beraberinde gtrmesidir. Bu durumu engellemek iin takm eliklerinde aadaki zellikler beklenir (Ganiyusufolu, 2005).

112

Yksek sertlik ve yzey sertlii, Dk srtnme katsays, Yksek sneklik ve tokluk.

Bu tr anmaya tipik olarak paslanmaz elikler, yumuak elikler, bakr ve alminyum gibi yumuak malzemelerle allrken rastlanr.

ekil 6.4.

Adhesif (svanmal) anmann ematik gsterimi (Ganiyusufolundan, 2005).

Adhesif anma, zellikler derin ekme, souk dvme, haddeleme ve kesme ilemleri srasnda ortaya kmaktadr (Ganiyusufolu, 2005).

6.2.3 Kark anma Genelde abrasif ve adhesif anma tipi uygulamalarda birlikte ortaya kar. Ancak, birinin daha belirleyici olduuna ok sk rastlanr. iin de nlem alnmaldr (Ganiyusufolu, 2005). Kimi zaman ise, rnein sertletirilmi paslanmaz eliin kesilmesinde, anmay engellemek iin her iki anma

113 6.2.4 Az dklmesi Kullanm srasnda atma olarak karmza kan ve aslnda dk evrimli yorulma olan az dklmesi, kalbn/takmn alan kenarnda oluan mikro atlaklarn ksa srede byyerek ve esas olarak birbirleriyle birleerek kesici keden para kopmasna neden olmasdr. Az dklmesinin nne ancak sneklii ve tokluu yksek takm elii kullanlarak geilebilir (Ganiyusufolu, 2005).

6.2.5 Svanma Svanma, yumuak, adhesif metallerin kesilmesinde ve derin ekilmesinde karlalan yapma problemidir. Kalbn yada takmn kesici kesine yapan ve burada st ste ylarak biriken i parasndan paracklar, basn altnda ezilerek sertleir ve kesici kenin ilevini stlenerek kesmeyi gerekletirir. Ancak, kedeki bu yn bir sre sonra koparak hem kesici keden paralar koparr hem de kalpta izilmeye yol aar. Bunu engellemek iin:

Yksek sertliini artrmak, Srtnme katsaysn drmek, Tok elik kullanmak gereklidir (Ganiyusufolu, 2005).

6.2.6 Plastik deformasyon Kullanm srasnda kme, az dnmesi olarak karmza kan plastik deformasyon aslnda, kullanlan kalp malzemesinin bu uygulamada yeterli akma dayanmna sahip olmad anlamna gelmektedir. kmenin nne geebilmek iin yksek sertlik ve yksek akma dayanmna sahip takm elii kullanmak gereklidir (Ganiyusufolu, 2005).

114 6.2.7 Krlma Tasarm aamasndan balayarak kullanm ve retim arlarna kadar her admda, kalbn krlmasna yol aabilecek hasarlar meydana getirmek olasdr. Keskin keler, kalem izi braklm ileme, talama hatalar, sl ilem hatalar, erozyon (EDM) hasarlar, kaynak hatalar, kullanmda bindirme, ayarszlk vb

Bunun dnda, kalpta az dklmesi, deformasyon, hatta anma ortaya ktnda gerekli nlemlerin hemen devreye alnmamas ve hasarl kalplarn altrlmas da krlma oluumuna yol aabilir. Bu tr hatalar minimuma indirmek ancak bir lde mmkndr; bunun iin de uygun sertlikte ve yksek toklua sahip elik kullanlmaldr (Ganiyusufolu, 2005).

6.3 Souk Takm eliklerindeki Gelimeler Toz Metalrjik Malzemeler Gelien teknoloji ile birlikte bilinen, klasik, geleneksel metalrjik (GM) elikler yerini stn vasfl malzemelere brakmaktadr. elik reticileri, mterilerinde gelen ihtiya ve talepler dorultusunda, aratrma gelitirme (AR-GE) laboratuarlarnda yeni nesil elikler gelitirmektedirler. Toz metalrjisi ile retilmi bu malzemelere toz metalrjik (TM) elikler ad verilmektedir.

TM elikler, bilinen souk i uygulamalarnn (kesme kalplar, muhtelif zmbalar vb.) tmnde GM eliklere gre ok daha yksek verim ve performansa ulamaktadrlar. Souk i takm elikleri sz konusu olduunda, hem anma direncini hem de tokluu bir arada artrmak ok nemlidir. Toz metalrjik elikler bu yndeki avantajlaryla ne kmaktadrlar. Bu avantajlar:

ok sert ve kk karbrlere sahip mikroyap, Homojen karbr dalm ve

115

ok ince tane yapsdr.

Yukardaki zellikler beraberinde, ok iyi anma direnci, ok yksek tokluk ve sneklik getirmektedir. Bunun sonucunda da TM malzemeler GM malzemelere kyasla atlama ve dklme riski olmakszn 2~3 HRC daha yksek sertliklerde kullanlabilmektedirler. GM ve TM eliklerin mikroyaplar karlatrldnda TM malzemelerin i yaplarnda; homojen, kk taneli karbr dalmnn olmas nedeniyle kesici kelerde hem anma hem de atma olasl ok daha azdr.

Abrasif ve adhesif anma sz konusu olduunda da TM eliklerin en ideal malzeme olduklar rahatlkla sylenebilir. TM malzemelerin bir dier avantaj ise yksek tokluktur. Tokluk fark yaklak 6~8 kat daha fazladr. stelik, TM malzemelerin farkl dorultularnda tokluk zellikleri birbirine ok yakndr (%10 ~ %30 fark bulunur).

Oysa ki geleneksel malzemelerde hadde yn diye tabir edilen boyuna zellikler ile enine zellikler arasndaki tokluk asndan neredeyse %100 fark bulunmaktadr. Bu nedenle GM malzemeler kullanldnda kalbn alma dorultusu ile eliin hadde yn (su yn de denilmektedir) mutlaka ayn seilmelidir.

Toz metalrjik malzemeler ncelikle karmak ekilli, zor koullarda alan uygulamalarda kullanlr; ayrca yksek mr ve yksek rn kalitesi beklenen kalplarda, bu malzemeler, birim rn bana maliyetleri drdkleri iin sklkla tercih edilmektedirler.

Genel olarak, yksek anma direncinin ve basma dayanmnn istendii (sertletirilmi ince eliklerin kesilmesi, silisli saclar vb. gibi) uygulamalarda, yksek tokluk istenen ve svanma problemleriyle karlalan uygulamalarda (paslanmaz elik kesme vb.) ve karmak anma mekanizmalarnn devrede olduu uygulamalarda hem tokluk hem de anma dayanmnn birlikte istendii koullarda TM elikler tercih

116 edilmelidir. Ayrca, gnmzde, TM malzemelerin scak i takm elikleri yerine

kullanlan uygulamalar da olduka yaygndr. ekil 6.5.de toz metalrjik eliklerin retim aamalarndaki durumu grlmektedir (Koak, 2006).

ekil 6.5.

Toz Metalurjik eliklerin retim aamalar (Koaktan, 2006).

6.4 Souk Takm eliklerinin Seimi Souk Takm eliklerinin Seiminde dikkat edilmesi gereken hususlarn banda, daha nce aklanan hasar mekanizmalarndan hangilerinin, seim yaplacak uygulamada karmza kacann n grlmesi gelmektedir. mekanizmasnn devre d braklmas amalanr. Bu ngrye bal olarak, takm elii ile birlikte uygun sl ilemler ve yzey ilemleri seilerek bu hasar

Anma dndaki tm hasar biimlerinin mutlak olarak nlenmesi sz konusudur. Ancak, anma, takm alt mddete az yada ok, ama mutlaka ortaya kmaktadr. Bu nedenle, dier hasar tipleri (svanma, dklme, kme, krlma vb.) yaplan seimle engellenir ve ardndan da bu koullarda anmann nasl en az olaca yani mrn nasl en uzun tutulacana dair bir seim yaplarak elik seimi tamamlanr (Koak, 2006).

117 retilecek kalbn yada takmn mr yani beklenen sipari says dikkate alnmadan da doru elik seimi yapmak mmkn deildir. erevesinde dnlmelidir. Bu nedenle, toplam ekonomi

Dk mr beklenen bir kalp iin yksek performansl bir elik semeye gerek yoktur. Yksek mr beklenen bir kalp iin is mutlaka yksek performansl elikler tercih edilmelidir. nemli olann retilecek her bir para bana den kalp maliyeti olduu asla unutulmamaldr. Kalp maliyetinin en fazla %10unu elik maliyetinin oluturduu dnlrse, yksek performansl elik kullanlmasnn nemi ortaya kar.

Bu aamada, yaplan aratrmalar sonucunda, GM scak i takm elikleri yerine TM eliklerin tercih edilmesi durumunda, maksimum mr beklenen kalplarda, para bana maliyetin yaklak 20 kat daha az olduu ortaya kmtr (Koak, 2006).

6.5 Souk Takm elii Uygulamalar 6.5.1 Kesme kalplar Kesme kalplar malzemeyi makaslama yolu ile keser. Kesme kenarlar malzemeyi bir taraftan, bir tarafa ayrarak hareket eder. Bir kesme kalbn tasarm, retilecek para iin gerekli hassasiyete, kesilecek para adedine ve kesilecek malzemeye baldr. ekil 6.6.da bir kesme kalb dzenei grlmektedir.

Kesme ilemi esnasnda, levha kalnlnn sadece te biri kesilir. Geri kalan kalnlk, oluan ekme gerilmeleri yznden kendiliinden yrtlr. Kesme ilemi sonrasnda, kesme azlar arasnda; levha kalnlna, elik cinsine ve mukavemetine bal olarak zamanla apak oluabilir. Bu apak, kesme azlarnn talanmas veya yeniden ilenmesi ile giderilir (Koak, 2006).

118

ekil 6.6.

Bir kesme kalbnn kesit resmi (Koaktan, 2006).

Hassas kesme kalplarnda, daha hassas biimde kesilmi l tolerans aral dk olan paralar elde edilir. Kesici zmba ve kalp arasndaki aklktan dolay hassa kesme kalplarnda ok salam klavuzlara ihtiya vardr.

Kesme srasnda, kesme aklnda ekme gerilmeleri oluturacak kalp tasarmlarndan her zaman kanlmaldr. Hassas kesme kalp paralar dik al, dz kesme kenarlarna sahip olmal ve yzey przll minimum seviyede olmaldr. ekil 6.7.de standart kesme kalb ve hassas kesme kalplarnn ematik resimleri grlmektedir (Koak, 2006).

119

ekil 6.7.

Hassas ve standart kesme kalplarnn karlatrlmas (Koaktan, 2006).

6.5.1.1 Kesme boluu Kesilecek parann ylmasn nlemek ve kesme srasnda srtnmeyi dk tutmak iin sabit az, hareketli azn (zmbann) yzeyinden daha genitir. Aradaki fark kesme boluu olarak bilinir. Kesme boluunun bykl; kesilecek levhann

120 cinsine ve kalnlna baldr. Kesme boluu daraldka, kesilen yzey daha dzgn olur.

Bununla birlikte ok kk bir kesme boluu braklrsa, artan srtnme ve ylmadan dolay kesme iin gerekli g artar. Bu durum, kesici kenarlarn erken anmasna veya kenarlarnda ufak atmalara, az dklmelerine neden olur. ok geni bir kesme boluu da faydal deildir. nk kesilecek malzeme yksek gerilmelere yol aarak bask plakasn zorlar ve kesici plakann (sabit az) krlmasna yol aabilir.

ekil 6.8.de kesme boluu ile levha kalnl arasndaki iliki verilmitir. Sertlii dk malzemeler kesilirken kesme boluu olarak ilgili taral alanlarn alt limiti alnr. Yksek mukavemetli ve sert malzemeleri keserken ise st limit alnr (Koak, 2006).

ekil 6.8.

Sac kalnlna gre dii ve erkek kesici arasndaki kesme boluu (Koaktan, 2006)

121 6.5.2 Makas baklar Makas ile kesme, uzun kesitleri veya profilleri kesen sreksiz kesme ve dner makaslar veya mandrenli kesiciler ile yaplan srekli kesme olarak iki ekilde uygulanr. ki karlkl kesici malzeme kenar vastas ile metalik veya metalik olmayan malzemelerin hzla ayrlmasna dayanan talasz bir ekillendirme yntemidir. Kesilen malzemenin scaklna bal olarak makasla kesme souk olarak 200 Cye kadar, scak olarak ise 600 Cnin stne kadar uygulanr. ki ilemin arasndaki scaklklara yaplan kesme ilemleri de yar scak kesme olarak bilinir.

Kesme baklarnn kenarlarnn krlmadan durabilmesi scakla, kalnla, mukavemete ve kesilecek malzemenin cinsine baldr.

Kesme baklarnn en yksek alma mrn salayabilmek iin farkl analizlerdeki takm elikleri zelliklerine gre kullanlr. Kesme baklarnda gerekli olan en nemli zellikler yksek anma dayanm ve yeterli tokluktur. Tavsiye edilen sertlik deeri ise kesilecek malzemeye, makasn ekline ve kesme artlarna bamldr.

Makas baklar iin kalp akln saptamada kesme boluu ile ilgili verilen diyagram ayn biimde kullanlabilir. Kesme akl ve kesme as; kesme dzlemini, kesme kuvvetinin bykln ve sonu olarak da bak kenarlarn zorlayan gerilmeleri etkiler.

Kesilen kenarlarn srekli yksek bask kuvvetlerine maruz kalmasndan dolay, kesilen malzeme kesme ileminin sonuna doru sertleir ve bu durum zamanla bak azlarnn dklmesine veya atlamasna yol aabilir. Bu durum gerilim giderme tavlamas ve son menevi scaklnn altnda yaplan menevileme ile giderilebilir (Koak, 2006).

122 6.6 Souk Takm eliklerinde Performans/Fiyat Karlatrmas izelge 6.1.de Trkiyede sat temsilcilikleri bulunan Uddeholm Assab, Scholmz+Bickenbach (Thyssen) ve Bhlerin rettii souk i takm eliklerine ait ksa aklamalar ve fiyatlar (YTL/kg) cinsinden verilmitir. alnmtr ve fiyatlara KDV dahil deildir. Fiyatlar dviz cinsinden

izelge 6.1. Souk i takm elikleri

MALZEME
ARNE (Assab) ASSAB 79 PM (Assab) ASSAB HSS 4PM (Assab) CALMAX (Assab) CHIPPER (Assab) SLEIPNER (Assab) SVERKER 21 (Assab) SVERKER 3 (Assab) VANADIS 4E (Assab) VANADIS 6 (Assab) VANADIS 10 (Assab) VANADIS 23 (Assab) VANADIS 30 (Assab) VANADIS 60 (Assab) Thyrodur 1730 (Thyssen) Thyrodur 2379 (Thyssen) Thyrodur 2990 (Thyssen)

FYAT
(YTL/KG)

AIKLAMA
1.2842Ye gre daha yksek anma direnci veren bir elik olup ksa ve orta mrl souk i kalplarna uygundur. Sverker 21 gibi 1.2379 kimyasal bileimine sahiptir ve toz Metalurjik olarak retildii iin tokluu daha yksektir. 1.3344 yksek hz eliinin toz Metalurjik olarak retilmi halidir. Daha yksek toklua sahiptir. Yksek tokluk ve iyi anma direnci ve alevle sertleebilme zelliine sahip zgn kimyasal bileimli bir eliktir. Kaln sac delme ve kesme kalplarnda, kaln sac eme, bkme ve svama gibi tokluk istenen yerlerde uygulanr. Genel kullanm amal yeni nesil bir eliktir. Kesme, hassas kesme, ayrma, koparma, form verme kalplarnda kullanlr. Yksek anma direnci, yksek basma dayanm, yksek tokluk ve sl ilemde ok iyi boyutsal kararlla sahiptir. Metal kesme ve koparma uygulamalarnda, uzun mrl pres takmlarnda, form verme takmlarnda kullanlr. Toz metalurjik (super clean) elik. Yksek mr ve kaliteli retim istenen tm souk i uygulamalarnda kullanlabilir. Toz metalurjik (super clean) elik. Kalptan uzun mr ve kaliteli para istenen souk i uygulamalarnda kullanlabilir. Toz metalurjik (super clean) elik. Tm uzun mrl hassas ve kaba souk i uygulamalarnda kullanlr. Toz met. elik. Hassas kesme kalplnda ve 1.3343, 1.3344 gibi HSSlerin yerine +2 HRC sertlik ile uygulanabilir Toz Metalurjik hz elii. Yksek menevi istenen kalp uygulamalar, torna kalemleri ve freze aklarnda kullanlr. Yksek Col, sert metale yakn zellikler veren toz met. HSS olup, tm kesme ve delme kalplarnda kullanlabilir. Suda sertletirilebilir, sert yzeyli eliktir. Ksa mrl souk i uygulamalarnda kullanlabilir. Ledeburitik yapl yksek anma dayanmna ve toklua sahip souk i eliidir. Tm souk i uygulamalarnda kullanlabilir. 64 HRC sertlie kabilen yksek basma mukavemetine sahip takm eliidir. Tm souk i uygulamalarnda kullanlabilir.

5,08 12,88 18,75 11,42 18,70 16,45 11,07 11,07 74,03 86,83 114,75 114,50 97,03 115,88 2,55 10,67 15,91

123
izelge 6.1. Souk i takm elikleri (devam)

MALZEME
TSP 4 (Thyssen) TSP 8 (Thyssen) 2080 K100 (Bhler) 2379 K110 (Bhler) 2436 K107 (Bhler) 2770 K630 (Bhler) K340 Isodur (Bhler) K390 Microclean (Bhler)

FYAT
(YTL/KG)

AIKLAMA
Yksek tokluk ve anma dayanm olan toz met. elik. Kesici tak.larda; kesme, delme ve form verme kalplarnda kullanlr. Toz metalurjik HSS. Kesme takm ve kalb olarak kullanlr. Abrasif anmaya direnlidir. Ksa ve orta mrl kesme, delme ve form verme kalplarn-da kullanlabilen takm eliidir. Yksek anma direnci, basma dayanm ve yksek toklua sahiptir. Tm souk i uygulamalarnda kullanlabilir. Yksek karbon ve kromlu takm eliidir. Yksek anma dayanm ile kesme ve svama kalplarnda kullanlr. Yksek sertlik ve toklua sahip takm elii. Geni llerde kesme, derin ekme ve bkme uygulamalar iin uygundur. Delme, kesme kalplarnda; eme, bkme ve svama gibi tokluk ve anma direnci istenen uygulamalarda kullanlr. Toz metalurjik takm elii. Tm uzun mrl souk i uygulamalarnda yksek Performans/fiyat ile kullanlr.

68,45 77,7 5,75 10,25 8,00 8,75 23,25 103,75

izelge 6.1. incelendiinde toz metalurjisi ile retilen eliklerin, geleneksel yntemlerle retilen ve yllardr kullanlan takm eliklerine oranla ok daha pahal olduu grlmektedir. Yeni bir teknik olmas nedeniyle toz metalurjisi ile elik retiminin pahal olmas ve elde edilen malzemelerin geleneksel eliklere gre ok daha iyi sonu vermeleri bu fiyat farkn ortaya karmaktadr.

ster souk, isterse scak i uygulamalarnda, tasarm aamasnda dnlmesi gereken en nemli nokta yaplacak iin niteliidir. rnein 1000 adetlik para imalatnda kullanlacak kalp iin seilen malzeme ile teoride sonsuz mr istenen kalp iin seilecek malzeme ayn olmamaldr. in nitelii veya performans/fiyat kavram burada devreye girmektedir.

Bir iin yaplmas iin daha az kaliteli bir takm eliinin seilmesi sonucunda tamir ve yenileme masraflar dahil kullanlan malzeme iin oluan toplam maliyet ile pahal ancak hasar grmeyen, yksek kaliteli bir takm eliinin kullanlmas ile oluan ilk yatrm maliyetini birbirine oranladmzda uzun mr istenen uygulamalarda

124 pahal malzemelerin kullanlmas gerektii aka ortaya kmaktadr.

te yandan, belirli sayda retim yapacak bir kalp iin, toz metalurjik veya yksek mukavemet deerlerine sahip takm elikleri gibi olduka pahal ve kaliteli malzemelerin seiminden kanlmaldr. Bunun yerine daha az kaliteli, ancak hasar grmeden istenen iin yaplmasn salayacak souk i eliklerinin kullanlmasna zen gsterilmeli; bylece, fiyat dk olmasna karn ayn performansn elde edilmesiyle, performans/fiyat oran ykseltilerek maliyetin drlmesi salanmaldr.

125 7. SICAK TAKIM ELKLER

7.1 Giri Genel olarak, bir malzemeye 200 Cnin zerinde yaplan her trl ekil verme ilemi scak ekillendirme olarak adlandrlr. Bu ilem iin kullanlan takmlarn ok byk bir ksm eliktir. Bu eliklere de scak i takm elikleri ad verilir.

Scak i takm elikleri, genelde demir, demir d metaller ve alamlarnn ekillendirilmesi iin kullanlr. Bu eliklerinin ortak zellikleri scakla kar diren gstermeleridir. Bu eliklerin dier zellikleri unlardr:

Yksek scak akma mukavemeti, Yksek scak sertlik, Yksek menevi direnci, Yksek sneklik, Yksek tokluk, Yksek sertletirilebilirlik (ze doru), Yksek basma mukavemeti, Yksek srnme mukavemeti, Dk sl ilem katsays, Yksek sl iletkenlik.

Scak i uygulamalarn, aadaki ana balklar altnda toplamak mmkndr.

Enjeksiyon dkm, Ekstrzyon, Dvme (Ganiyusufolu, 2005).

126 Bu uygulamalarn dnda, souk i takm eliklerinin kullanld scak kesme, scak koparma, kokil dkm gibi eitli scak i uygulamalar da mevcuttur.

Scak i takm elikler iin gerekli zellikleri; silisyum, mangan, krom, nikel, molibden, tungsten, vanadyum ve kobalt gibi alam elementlerinin uygun biimde dengelenmesi salamaktadr. stenilen uygulamaya gre bu zellikler deitirilebilir.

Scak i uygulamalarnda kullanlan elikler, her bir uygulamaya zel baz ykler ve zorlanmalar altnda kalrlar. eliin bu zorlanmalara kar gstermi olduu direnler, zel olarak nemlidir. rnein, metal enjeksiyon kalplar sz konusu olduunda, sl yorulma atlaklarna ve gerilme atlaklarna kar diren ile erozyon ve korozyon direnci, eliin kalitesini ve kullanma uygunluunu belirler.

Gelien Pazar talepleri karsnda artan bask saylar ve retim hzlar, kalp mrlerinin de artrlmasn zorunlu klmaktadr. Para tasarm asndan ise eilim; byyen para lleri, azalan et kalnlklar, daha da karmaklaan ekiller ve daralan l toleranslar eklindedir. Sonuta, kalp eliinden beklenen zellikler yani eliin kalitesi hzla artmaktadr (Ganiyusufolu, 2005).

7.2 Scak Uygulamalarnda Hasar Mekanizmalar Scak i kalplarnn kar karya kald hasar mekanizmalar unlardr:

Isl yorulma (heat checking), Gerilme atla / krlma (gros checking), kme (plastik deformasyon), Korozyon / erozyon, Oyukuklanma (indentation) (Ganiyusufolu, 2005).

127 Bu hasar mekanizmalar kalp eliine, kalp eliinin sl ilemine, kalp tasarmna, retim koullarna, kalbn bakmna, kalbn yzey ilemlerine bal olarak kalp mrn snrlar.

Scak i uygulamalarnda en yksek zorlanmalar altnda alan kalplar metal enjeksiyon (basnl dkm) kalplardr. Bu nedenle, scak i uygulamalarnda hasar mekanizmalar aklanrken metal enjeksiyon uygulamalar referans alnmtr (Ganiyusufolu, 2005).

7.2.1 Isl yorulma ve gerilme atlaklar Scak i kalbnn yzeyi iki nedenle byk zorlanma altndadr. Kalp scaklnn en yksek olduu blge kalp yzeyi olduu iin ve kalp yzeyi ile kalp ekirdei arasndaki scaklk fark (T) bu blgede yksek olduu iin.

Bu zorlanmalarn kalp ekirdei ve dolaysyla kalp mr asndan iki pratik sonucu vardr.

Bunlardan birincisi: kalba scak metalin dolduu bask esnasnda, kalp yzeyinde scaklk (Ts) arttka, kalp eliinin scak mukavemetine bal olarak kalp yzeyinin de sertliini yitirmesi yani kalp yzeyinin yumuamasdr. Malzemenin sertliindeki d, eliin akma mukavemeti ile ifade etmek de mmkndr.

kincisi ise kalp yzeyinin snmas sonucu yzeyde genleme ve takip eden admlarda da kalbn bzlmeye almasdr. Bu durumda, kalbn i blgeleri ayn oranda snamadndan kalp yzeyi genleemez ve bzlemez. Bylece kalp yzeyi ile ekirdei arasnda ekme ve basma gerilimi doar. yzeyinde atlaklar olumaya balar (Ganiyusufolu, 2005). Bu gerilim, snarak mukavemetini yitiren kalp eliinin akma mukavemetinden daha yksek ise, kalp

128

Eer, kalp yzeyindeki scaklk ok ykselmi, yani kalp elii yzeyde sertliini kaybetmi, yumuam ise ortaya kan atlaklar a biiminde, klcal atlaklardr ve bu atlaklar sl yorulma atlaklar (heat checking) olarak adlandrlr. Eer, kalp yzeyi ile kalp ekirdei arasndaki scaklk fark ok yksek ise kalp eliinin sertlii dmemi olsa bile ortaya kan gerilme ok yksektir ve kalp yzeyinde derin atlaklar meydana gelir. Bu atlaklar ise gerilme atlaklar (gros checking) olarak adlandrlr ve kalbn boydan boya krlmasna kadar bu atlaklar ilerler (Ganiyusufolu, 2005).

Sonu olarak sl yorulmay nlemek iin scak akma mukavemeti ve sneklii yksek elik tercih edilmelidir. Isl yorulmay engelleyici ve kalp mrn uzatc tedbirler yledir:

Kalpta n stma: mutlaka uygulanmal, ya ile stma tercih edilmeli, nerilen scaklklara uyulmal, soutma hz optimize edilmeli, soutma kanallarnn yeri yzeyden 25 mm uzaklkta olmal,

Yzey soutma: mutlaka uygulanmal, sresi ve skl optimize edilmeli, Dkm scakl ve sresi: mmkn olduunca dk tutulmal, Kalp tasarm: keskin keler, delikler, geme paralar deerlendirilmeli, Yzey zellikleri: ok kaba yzeylerden kanlmal, Nitrrleme: oksidasyon tercih edilmeli, Sv metal hz: ak hz mmkn mertebe dk tutulmal, Kalbn rejime alnmas: ilk 20 bask dk hzda gerekletirilmeli (Ganiyusufolu, 2005).

7.2.2 Korozyon Korozyon, kalp malzemesi ile sv metalin reaksiyona girmesidir ve aadaki deikenlere bal olarak oluur:

129

Sv metalin scakl, Sv metalin kimyasal bileimi, Kalba uygulanan yzey sl ilemi, Sv metalin ilerleme hz / kalp tasarm.

Bu deikenlerden zellikle sv metal scakl ok nemlidir. Alminyum iin 720 Cden sonra korozyon stel olarak iddetlenir. ekil 7.1.de taral blgeler kesinlikle tavsiye edilmeyen dkm scaklklarn gstermektedir. Oksidasyon, slatma asn drd iin elik ile sv metal temasn azaltmakta ve bylece korozyonu engellemektedir (Ganiyusufolu, 2005).

ekil 7.1.

Baz metal ve alamlarda dkm scakl ile korozyon ilikisi (Ganiyusufolundan, 2005).

7.2.3 kme Kalp yzeylerinde kme biiminde kendini gsteren plastik deformasyon esas olarak ok dk sertlik nedeniyle oluur. Sertlii ykseltmek, akma mukavemeti yksek elikle kullanmak suretiyle gerekletirilebilir (Ganiyusufolu, 2005).

130 7.2.4 Erozyon Kalp yzeyinde scak anma anlamna gelen erozyon aadaki deikenlere baldr;

Kalpta malzemesinin scak mukavemetine, Yzey sl ilemine, Sv metalin ilerleme hzna, Sv metalin scaklna, Sv metalin kimyasal bileimine, Kalbn yalanmasna.

Sv metal hznn 55 m/sden byk olmas erozyonun iddetlenmesine yol amaktadr. Benzer ekilde, eriyiin ierdii Si ve Fe bileikleri yani safszlklar ile Al alamlarnda silisyumun 12,7den fazla bulunmas yine erozyon riskini artrmaktadr. ekil 7.2.de bir scak i kalp elii yzeyinde oluan erozyon ve korozyon hasar grlmektedir (Ganiyusufolu, 2005).

ekil 7.2.

Scak i kalp elii yzeyinde oluan erozyon ve korozyon hasar (Ganiyusufolundan, 2005).

131 7.2.5 Oyukuklanma Malzemenin scak mukavemetinin ve menevi direncinin belirleyici olduu Oyukuklanmada, pres basnca ve kapama basncnn ykseklii nemlidir. Yksek scaklklarda malzemenin sertliini kaybetmesinden kaynaklanan bu soruna kar scak mukavemeti yksek eliklerin kullanlmas tavsiye edilir (Ganiyusufolu, 2005).

7.3 Scak Uygulamalar

7.3.1 Basnl dkm Basnl dkm (pressure die casting); kurun, kalay, bakr, alminyum, inko, magnezyum gibi demird metaller ve alamlarndan yksek boyutsal hassasiyette bitmi paralarn en ekonomik ve seri biimde retilmesini salayan bir yntemdir. Sv metalin basn altnda, scak i eliinden yaplm kalba doldurulmas ile yaplr. Beyaz eya ve otomotiv gibi seri retim paralarnn youn olarak kullanld sektrler bata olmak zere retimdeki arl giderek artmakta olan bir metal biimlendirme yntemidir. Bu yntemde, karmak yapdaki basnl dkm kalplarnn yan sra daha basit yapya sahip iki tr makine kullanlmaktadr. Bunlar: scak kamaral makinalar ve souk kamaral makinalardr.

Scak kamaral makinalarda hem basn kamaras hem de piston, sv metal ierisine yerletirilmitir ve srekli yksek scakla maruz kalmaktadrlar. Bu nedenle scak kamaral makinalar; kuun, kalay ve inko gibi sadece dk ergime noktal metallerin dkmnde kullanlabilir (Koak, 2006).

Souk kamaral makinalarda, sv metalin bulunduu frn basnl dkm makinas ile balantl deildir. Her dkmden nce sv metal daha nceden stlm kamaraya dklr. Bylelikle, kamara yksek scaklktan daha az etkilenir, fakat ar anma meydana gelir. Kovan, basn kamarasnn dkm burcu ile balantsn salar. Sv

132 metal datc vastas ile kalp iine doru yol alr. Kovan, dkm burcu ve datc yksek scaklkta periyodik gerilmelere, yksek scaklk ve hzla akan sv metalin sebep olduu erozyona maruz kalrlar.

Basnl dkm kalb bir dkm ksmndan bir de itici ksmndan oluur. Sv metal kalp iinde olduka ksa srede katlar. Bu nedenle kalp elii olarak kullanlan scak i eliinin; scaklktaki ani deiikliklere dayanm, yksek scaklk tokluu, scak anma dayanm, yksek scaklkta yapma eiliminin azl, taneler aras korozyona dayanm ve sl iletkenlik zelliinin yksek olmas gerekmektedir. ekil 7.3.te basnl dkm metodu, scak kamaral metal enjeksiyon metodu ve souk kamaral metal enjeksiyon metodu ematik olarak grlmektedir.

Kalbn souyabilmesi iin kalpta eitli aplarda soutma delikleri vardr. Basnl dkm ile retilen paralardaki boluklar kalp maalar ile yaplr. maruz kalrlar. Maalar, her tarafndan sv metal ile sarlrken, yksek scakla ve ani scaklk deiikliklerine

Basnl dkm kalplarndaki iticiler, ilemin hzn artrrlar. Scak metal ile temas ettiklerinden ve basntan tr snr ve gerilim yklenirler. Bu nedenle iticiler, scak i takm eliklerinden yaplrlar. tici yzeylerin anma dayanmn artrmak iin sertletirmeden sonra nitrasyon yaplmas gereklidir.

ok pahal kalplarn alma mrlerinin uzun olmas iin yolluklarn yerleiminin olduu kadar, kalbn uygun yerleimi ve doru tasarm da arttr. Katlama srasnda kalba gelen s, soutma ile uzaklatrlmaldr. (Koak, 2006). Soutma suyu delikleri, parann boluu etrafndaki tm alanda dzgn bir s dalm salayacak ekilde datlmaldr

Basnl dkm kalplar kullanlmadan nce dikkatlice n stlmaldr. n stma; stma sarglar, kzltesi radyatrler veya yaktla stma yapan aralarla homojen

133 biimde uygulanmaldr. n stma, zellikle dkm ileminin balangcnda sl

gerilmeleri azaltr. almaya ara verildikten sonra kalbn ar soumas engellenmeli ve kalp scak ortamda bekletilmelidir (Koak, 2006).

ekil 7.3.

Basnl dkm uygulamalar (Ganiyusufolundan, 2005).

Alminyum ve alamlar iin kalp n stma scaklnn 250 ~ 300C, bakr ve alamlar iin 300 ~ 350C ve elik iin 300 ~ 350C olmas tavsiye edilmektedir (Koak, 2006).

134 7.3.2 Metal ekstrzyonu Ekstrzyon ilemi demir ve demir d metallerin kesilmeden ekillendirilmesinde yaygn olarak kullanlan ekonomik bir yntemidir. Metal Ekstrzyonu, karmak ekilli ve ince kesitli uzun rnlerin retiminde, zellikler inaat sektrne ynelik yap elemanlarnn retilmesinde byk stnlk salamaktadr.

Benzer biimde, alminyum Ekstrzyonu da bu yntem iinde nemli bir yer igal etmektedir. Metal Ekstrzyonu iin kullanlacak takm eliinde aadaki zelliklerin yksek olmas gereklidir:

Scaklk anma direnci (zellikle kalplar, ekirdek ve kovanlarda), Scak akma dayanm ve scak sertlik, Menevi direnci, Yksek scaklklarda yumuama direnci, Basma dayanm (zellikle dayama bloklarnda), Eme dayanm, Srnme dayanm, Isl yorulma direnci.

Metallerin kalc ekil deiimi iin gerekli kuvvetler scaklk arttka azalr. Bu yzden, Ekstrzyon yaplacak olan metal ktk belirli bir scakla kadar stlr. Metal ekstrzyon preslerinde kullanlacak olan takmlar yksek scaklklarda uzun sreyle mekanik gerilmelere dayanabilecek scak i eliklerinde yaplrlar.

Metal ekstrzyon presleri yatay veya dikey biimde yaplrlar. Ekstrzyon yntemi ile retilen metal yuvarlak, ok kenarl veya ok ekilli olarak kabilir. Eer bir delici zmba kullanlrsa boru veya baka ekiller de retmek mmkndr (Koak, 2006).

135 Metal ekstrzyonunda gmlek, ekstrzyon kalb, mhre ve zmba scak metal ile temasta olduklarndan en yksek scakla ve anmaya maruz kalrlar. Bu nedenle, bu gibi takmlar yksek alaml takm eliklerinde yaplrlar ve alma srasnda gerekli olan mekanik zellikleri salayacak ekilde sl ilemden geirilirler. ekil 7.4.te yatay bir ekstrzyon presinin kesit resmi grlmektedir (Koak, 2006).

ekil 7.4.

Yatay metal ekstrzyon presi kesit grnm (Ganiyusufolundan, 2005).

Metal ekstrzyon uygulamalarnda kullanlan takmlar, kalp devreye alnmadan nce ekirdeklerine ileyecek kadar n stmaya tabi tutulmaldrlar. n stma, en iyi 300~350C scaklktaki elektrikli frnlarda yaplabilir.

zellikle kalp, mandrel ve bask pullar gibi durmadan deien sl ve mekanik gerilmelere maruz kalan takmlarda gerilme atlaklarn nleyebilmek iin tam anlamyla bir n stma arttr.

almaya ara verildiinde, rnein mandrellerin soumas engellenmeli ve takmlar scak tutulmaldr. Ekstrzyon ilemi bittikten sonra takmlar scak bir yerde hava ile soutulmaldrlar (Koak, 2006).

136 7.3.3 Dvme Dvme, demir ve demir d metal paralarnn ekillendirildii dier bir yntemdir. Son dnemlerde hzla yaygnlaan lk dvmeyi bir yana koyacak olursak, scak i uygulamalarnda scak dvme temelde ekile dvme (ahmerdan vb.) ve preste dvme (friksiyon vb.) olmak zere iki ekilde yaplr. Metallerin yksek scaklklarda ekillendirilmesi daha kolay olduundan bu yntemle hi sl ilem grmemi para ilk olarak en uygun scakla stlr. Bu scaklktaki paray ekillendirme takmlar, rnein kalplar, dvme srasnda dorudan scak para ile temas halinde olduklarndan ok abuk snrlar. Bu nedenle dvme takmlarnn yksek scaklkta mekanik zelliklerini yitirmeyen scak i eliklerinden yaplmalar gerekmektedir.

ahmerdanla dvmede, dvme ekicinin yukardan aaya derek yapt darbelerle dvme ilemi yaplrken, dvme presinde ise presin uygulad yksek basnla ekillendirme yaplr. Presle dvmede, takmn i paras ile temas sresi daha uzundur ve takm daha yksek bir scakla kadar snr. Dier taraftan, kalpta oluan mekanik gerilmeler dikkate alndnda, ahmerdanla dvmede ksa aralklarla darbeler sz konusu olduundan, presle dvmeye gre daha ok mekanik gerilim meydana gelir. Bu yzden, stn scak mekanik zellikleri olan scak i elikleri pres kalplar iin kullanlrken, ahmerdanla dvmede kullanlan kalplar yksek tokluk zelliine sahip olan scak i eliklerinden yaplr.

Kark ekle sahip olan paralar kalpta dvme tek bir kademede yaplamaz. Dier taraftan, parann nihai ekli tek bir kalpla ok sayda dvme hareketi ile elde ediliyorsa, kalbn ekli, yksek boyutsal hassasiyetini ancak belirli bir aamaya kadar koruyabilir. Bu durumda hi ilem grmemi paray nce nihai ekle benzer bir kalpta dvmek tavsiye edilir. ekillendirme ak kalpta dvme ilemi veya indirgeyici haddeleme ilemi ile (reducer rolling) yaplabilir. Bylelikle, yksek miktarlardaki retimlerde, n ekil verilen paralar son kalpta dvme operasyonu ile nihai eklilerini alrlar (Ganiyusufolu, 2005).

137 Dvme kalb elikleri, yumuak tavlanm (soft annealed) veya sl ilem grm olarak (heat treated) temin edilirler. Kalp ekli frezeleme ile ortaya kacaksa eliin ekme mukavemeti 1400 N/mm2yi gememelidir. nk, bu deerin zerinde elii freze ile ilemek zorlamaktadr.

Kalplarda atlak oluumunu nlemek iin dvme operasyonunun balamasndan nce tm dvme kalb mutlaka n stlmaya tabi tutulmaldr. Kalb n stma ilemi retimi tamamlanm paralarn kalp zerine konulmas veya alev tabancas (alamo) ile yaplabilir. Ancak, kalbn homojen biimde n stlmas iin en etkin yntem frnda stmadr. Dvme kalplarnda n stma scakl: orta alaml scak i eliklerinde 200C, yksek alaml scak i eliklerinde ise 300 C civarndadr.

Dvme kalplar, dvlen metalin yksek andrma etkisine maruz kalrlar. Metal yzeyinde oluan tufal bu adan en nemli etkendir. Para yzeyinde oluan tufal sonraki dvme operasyonundan nce mutlaka uzaklatrlmaldr. Dvme kalbnn anmas, piyasada bulunan yalayclarla yaplan bir yalama ilemi ile azaltlabilir. Ar yalama zararldr. nk ar yalama sadece dvme yzeyinin kirlenmesini salamakla kalmaz, kalpta scakln youn olduu blgelerde karbrizasyona yol aabilir. Bu da scak atlamaya yol aar. Soutmann younluu, kalbn ekline ve stld scakla gre ayarlanmaldr.

Kalp yksek scakla stlrsa, sktrlm hava ve su karm soutmada kullanlmaldr. Karma baz yalayclar da eklenebilir. Yntem, sprey pskrtme eklinde kullanlabilir (Ganiyusufolu, 2005).

Kalp bloklarnn boyutlar, gravrn ekline ve derinliine gre saptanr. ekil belli olduktan sonra ortaya kan et kalnl dvme ilemi srasnda ortaya kan basma kuvvetlerini absorbe etmek iin yeterli olmaldr. Dvmeden sonra paray kalptan karmak iin kalp yuvas konik olmaldr. Yapan paralar kalptan karma ileminin ok zaman harcanan bir ilem olmas nedeniyle kalp scaklnn artmas ve

138 bylelikle kalp mukavemetinin azalmas ihtimali ortaya kar. Bu da kalpta anmann artmasna neden olur.

Dvme srasnda ortaya kan fazla malzeme eklin kenarlarna doru yaylr. Bu apak olarak isimlendirilir. apan ok geni ve kaln olmas, kalba uygulanan bask kuvvetlerinin artmasna sebep olur. Kalp dizayn minimum apak oluumunu salayacak biimde yaplmaldr. Dvlmemi para da buna gre kesilmelidir.

Baz dvme paralarnn ekilleri dvme srasnda havay belli yerlere hapsedecek trdedir. Bu nedenle, kalplarda havann uzaklatrlabilecei delikler bulunmaldr. Sktrlm hava, scak dvmenin etkisi ile snr ve kalp yzeyinde kuvvetli bir basn meydana getirir. Hava k delikleri ayn zamanda kalp yuvasnn dolmasn kolaylatrdklarndan dolay da faydaldr.

ahmerdanla dvmede kalp yuvas kenarlar meydana gelebilecek fazla enerjiyi absorbe edecek kadar geni olmaldr. ahmerdanla dvme kalplar geni bir rse balanr. Kalba basma kuvvetinin aktarld kiriteki basnc en aza indirmek iin rs mmkn olduu kadar geni olmaldr. Kalp ana eklinin kenarnda kesiciler olduunda kalbn ana konumunda eiklikler olabilir. Bu durum da geni bir rs ile nlenir. Aksi taktirde, rste balang atlaklar, basncn uyguland tayc kirite erken anma ve piston kollarnda yorulma atlamas kolaylkla meydana gelebilir (Ganiyusufolu, 2005).

139 8. JANT MALATINDA KULLANILAN BAZI KALIPLAR VE KALIP

ELKLER

Kesme, delme, derin ekme, eme, kvrma, haddeleme ve svama gibi prosesler souk ekillendirme yntemi ile jant retiminin en nemli ksmn oluturmaktadr. Dkm yntemiyle jant retiminde ise proses ak arlkl olarak alam malzemesinin hazrlanmas, kalba dklmesi, talal imalat ve boya operasyonlarndan olumaktadr. Bu nedenle, zellikle dkm ile tek paral hafif alaml jant imalatnda souk i takm elikleri arlkl olarak tala kaldrma iin kullanlan yksek hz elikleridir.

Souk ekillendirme ile paral jant retiminde ise arlkl olarak kalplar grev yapmaktadr. Hem kasnan hem de gbein imalat iin eitli kalplar veya toolingler kullanlr. Alminyum levha ve elik sac kullanlarak gerekletirilen jant imalatnda izlenen ilk proses kesim operasyonudur. Kesim operasyonunda kullanlan souk i takm eliklerinden beklenen en nemli zellikler yksek anma ve kopma direnci, yksek tokluk ve uzun mrdr. Kesim iin giyotin makaslar ve/veya evre kesme kalplar kullanlr. Malzemenin istenilen llerde kesilebilmesi ve seri retime uygunluk iin kalplarda kullanlan makas baklarnn sert ve dayankl souk i takm eliklerinden retilmesi arttr.

Souk kesme operasyonlarnda baklarn hasar grmemesi iin kesilecek malzemenin kalnl ve mukavemeti ok nemlidir. Kesme baklarnn en yksek alma mrn salayabilmek iin farkl analizlerdeki takm elikleri zelliklerine gre kullanlr. Kesme baklarnda tavsiye edilen sertlik deeri kesilecek malzemeye, makasn ekline ve kesme artlarna gre deiim gsterir.

Makas baklar iin kesme boluu ve kesme as; kesme dzlemini, kesme kuvvetinin bykln ve sonu olarak da bak kenarlarn zorlayan gerilmeleri etkiler. Kesilen kenarlarn srekli yksek bask kuvvetlerine maruz kalmasndan dolay, kesilen malzeme kesme ileminin sonuna doru sertleir ve bu durum zamanla bak

140 azlarnn dklmesine veya atlamasna yol aabilir. Baklara uygulanacak gerilim giderme tavlamas ve son menevi scaklnn altnda yaplan menevileme ile bak mrlerini artrmak mmkndr.

Jant oluturacak gbek malzemesinin giyotin makasta belirli llerde kare veya dikdrtgen kesilmesi ileminden sonra evre (pul) kesme operasyonu yaplr. Ancak, bu ilemin gerekletirilmesi iin levha zerinde kesme kalbna referans tekil edecek ve gbein merkezini belirleyecek pilot delik delinmesi gereklidir. ekil 8.1.de eksantrik preslere balanabilen Merkezleme delii delme kalbna ait teknik resim grlmektedir.

ekil 8.1.

Merkezleme delii delme kalb (JMSden, 2006).

141 ekil 8.1.de 4, 6 ve 7 ile numaralandrlm paralar ve civatalar haricindeki tm paralar tasarmcnn tercihine gre deikenlik gsterebilir. Bu paralar iin genelde piyasada ucuza ve istenilen llerde bulunabilen St37 elik tercih edilmektedir. 4 ve 7 numaral paralar ise mutlaka zel alaml takm eliinden retilmelidir. Bu paralar dii ve erkek kesme kalplar olup mhre ve zmba olarak adlandrlrlar. Kesme baklarnda olduu gibi zmba ve mhre malzemeleri iin de yksek anma ve kopma direnci ve yksek tokluk ok nemlidir. 6 numaral para ise zmbaya yataklk yapan ve zmbann abuk anmasn engelleyen bronz burtur. ekil 8.2.de ise evre kesme kalb grlmektedir. Bu kalp ile kare veya dikdrtgen plaka, merkezleme deliinden referans alnarak makas baklarna benzer al kesme baklaryla kesilir ve malzeme pul haline getirilir.

ekil 8.2.

evre (pul) kesme kalb (JMSden, 2006).

142 ekil 8.2.de grlen evre kesme kalbnda nemli olan: elde edilen pulun istenilen llerde kmas ve kesim ilemi sonrasnda malzeme zerinde kesilmeden koparlan blmn minimum seviyede olmasdr. Bunu gerekleyebilmek iin 3 numaral destek paras ile 16 numaral kesme baklarnn birbirlerine gre altrlm olmas ve kesme boluunun titizlikle verilmi olmas gereklidir. Kesme kalplarnda sklkla uygulanan yntem: kesici baklara tasarmn izin verdii byklkte a vermektir. Baklardaki kesme asnn byk olmas kalbn aa yukar dorultuda daha fazla hareket etmesini gerektirdiinden, kalpta ve preste byk stroklara, yani alma geniliine, ihtiya duyulur. te yandan, eimli baklar sayesinde kalp ve pres daha az zorlanr, istenilen pul yzeyi daha kaliteli kar ve en nemlisi kalbn mrnn uzamas salanr. Yukarda bahsedilen 3 ve 16 numaral paralar bir anlamda erkek ve dii makas grevi grdnden, mutlaka zel alaml takm elii kullanlarak imal edilmeli ve 62~65 HRCye kadar sertletirilmelidir.

ekil 8.3.te jant gbei havalandrma delii delme kalb grlmektedir. Yksek hz yapan veya ar yk tayan aralarda fren sisteminin ve jantn soutulmas ok nemlidir. Frenlerin verimli alabilmesi ve jantn ar snmamas iin gbek zerine havalandrma delii denilen eitli delikler delinir. Hatta, otomobil jantlarnda havalandrma delikli jantlar yerlerini kollu jantlara brakmtr. Tek para dkm ile retilen jantta, gbein yerini kalp maalar ve CNC tezgahlarda talal imalat yntemleri kullanlarak retilen havalandrma amal kollar almtr. Gnmzde, malzeme teknolojisinde gelinilen noktada, yeni alam malzemeleri kullanlarak retilen dkm jantlarda kol says giderek azalmakta, bylece hava kanallar genileyerek jantn ve frenlerin daha da soumas salanmaktadr.

Ar tonajl aralarda kullanlan jantlar elik sacdan imal edildiinden, bu jantlarda kullanlan gbeklere havalandrma delii delmek gereklidir. Havalandrma deliklerinin konumlar ve says ok nemlidir. Eer havalandrma delii bijon deliinin hemen stne delinirse janta etkiyen kuvvet izgilerinin dzgn biimde dalmas salanamaz Bu da mukavemette azalmaya neden olur. Ayn ekilde, gereinden fazla delinen havalandrma delikleri, gbein mukavemetinin azalmasna neden olur. Tasarmn

143 niteliine ve janttan istenen performans koullarna gre kamyon ve otobs jantlarnda havalandrma delii says 2 ile 10 arasnda deimektedir. ekilde kamyonlarda kullanlan 20 jantlarn gbeklerine elips eklinde havalandrma delii delen kalba ait kesit resimleri grlmektedir. Dier kesme ve delme kalplarnda olduu gibi bu kalpta da 5 ve 9 numaral zmba ve mhre zel alaml takm eliinden retilmitir.

ekil 8.3.

Jant havalandrma delii delme kalb (JMSden, 2006).

ekil 8.4 ve 8.5te ise svama yntemiyle kasnak retiminde kullanlan tooling ve kalplar grlmektedir. CNC veya NC kontroll olarak alan svama makinelerine balanan ekillendirme kalplar sayesinde dz kasnak kesitinden karmak geometriye sahip kasnaklar elde edilmektedir. Sertletirilmi takm eliinden retilen aynaya, hidrolik pistonlarla sabitlenen kasnak malzemesi zerinde; yine sertletirilmi takm eliinden retilmi toolinglerin, yani ekil verme kalplarnn, ilem yapmas sayesinde malzemenin boyunun uzatlmas, kesitinin inceltilmesi veya eilip bklmesi salanr. Burada dikkat edilmesi gereken en nemli nokta toolingin hareket edecei yolu, bir ablon veya CNC koordinatlar sayesinde doru biimde makineye iletmektir. ekil 8.4 ve 8.5te birinci ve son svama operasyonlarnda parann ilem grmeden nceki hali ve ilemden sonraki hali ematik olarak grlmektedir.

144

ekil 8.4.

Svama kalp ve toolingi ematik gsterimi (ilk operasyon) (JMSden, 2006).

ekil 8.5.

Svama kalp ve toolingi ematik gsterimi (son operasyon) (JMSden, 2006).

145 Yukarda jant retiminde kullanlan baz kesme, delme ve form verme kalplar aklanmtr. Tm bu kalplarda grlen ortak zellik baz paralarn zel alaml sertletirilebilen souk i takm eliklerinden imal edilmesi gerektiidir. Bu malzemeler kaba llerinde temin edildikten sonra parann geometrisine ve kullanlaca prosese gre son ileme pay braklacak biimde talal imalat veya elektro erozyon teknikleri kullanlarak ilenir ve sl ileme tabi tutulur. Isl ilemin seilen malzemenin karakteristiine gre yaplmas ve sl ilem sonrasnda malzeme yzeyinde istenilen sertlik deerlerinin elde edilmesi kalbn performans ve mr asndan ok nemlidir. Isl ilem uygulanan kalp paras son olarak final llerinde ilenerek kullanma hazr hale getirilir. Seilen malzemeye gre talal imalat sonrasnda tavsiye edilen scaklk deerlerinde gerilim giderme tavlamas yaplarak kalbn mrn uzatmak mmkndr.

elik reticilerinin tavsiyelerine gre tm souk i uygulamalarnda kullanlan kalplar 150~300C arasnda scakla sahip frnlarda belirli sre bekletilmeli; bylece alma srasnda kalpta oluan yorulma gerilmeleri giderilmeli ve ilerleme olasl bulunan mikro atlaklar etkisiz hale getirilmelidir.

Jant imalatnda en sk tercih edilen malzemeler 1.2379 ve benzer kimyasal kompozisyona sahip takm elikleridir. 6. blmde belirtildii zere, Yksek anma direncine, yksek basma dayanmna, yksek toklua ve sl ilemde ok iyi boyutsal kararlla sahip olan; krom, molibden ve vanadyum ierikli yksek karbonlu takm elii olan 1.2379 ve edeeri elikler souk ekillendirme uygulamalarnda kalite, ileme kolayl ve performans/fiyat ynnden sklkla tercih edilmektedir.

Gnmzde gelien teknoloji ve retim yntemleri sayesinde toz metalurjik takm elikleri, geleneksel metalurjik eliklerin yerini almaya balamtr. TM eliklerin ok stn performansa sahip olmalarna karn fiyatlarnn ar yksek olmas uzun mr beklenen souk i uygulamalar haricinde TM eliklerin kullanlmasn kstlamaktadr. Ancak, tm elik reticilerin tavsiye ettii yksek mukavemet deerlerine sahip bu elikler byk hacimli retimlerde mutlaka tercih edilmelidir.

146 9. TRKYEDE JANT SEKTR

Gnmzde, gelimi lkeler tarafndan bilgisayar, bilgi ilem, tp ve elektronik gibi ileri teknoloji gerektiren sektrlere yaplan yatrmlarn artmas; kresel snma, evre kirlilii ve buna benzer sorunlarn ortaya kmas nedeniyle ar sanayi olarak tabir edilen otomotiv yan sanayi, demir-elik ve metal ileri gibi sektrler, corafi konum, gelimi altyap ve insan gcnn nispeten ucuz olmas nedeniyle lkemizde olduka gelimi durumdadr.

Trkiyede otomotiv yan sanayi ierisinde jant sektr nemli bir konumdadr. Gnmzde, sektrde dnya apnda rekabeti gc olan byk, Trk sermayeli jant fabrikalarndan, yabanc sermaye ortakl bulunan ok uluslu dev jant reticilerine kadar birok firma lkemizde faaliyetlerini srdrmektedir.

Aada, Trkiye jant sektrnde faaliyet gsteren firmalar tarihsel altyaplar, rn eitlilikleri ve gelecek hedefleri baz alnarak ksaca tantlmtr.

9.1 CMS Jant ve Makina Sanayi A.. CMS Jant ve Makina Sanayi A.. 1955 ylnda Trkiye'nin ilk alminyum kalp dkm sistemini kurarak otomotiv yan sanayi sektrne yatrmna balamtr. Trkiye'nin en byk alaml jant reticisi ve lider ihracats olan irketin temelleri, 1980 ylnda CMS Jant ve Makina Sanayi A..'nin zmir'de kurulmasyla atlmtr. 1985 ylnda Ford Trkiye ve Fiat Trkiye iin alminyum alaml jant retimine balayan CMS, bugn en son teknoloji ve yeniliklerin uygulaycs olarak "hafif metal jant" sektrnde dnyann nde gelen jant reticilerinden biri olarak yerini korumaktadr (CMS, 2006).

147 Jant Genel Mdrl zmir'de olan CMS'nin Pnarba fabrikas, kapal alan 20.944 m2 olmak zere, toplam 32.175 m2dir. irketin yllk jant retim kapasitesi 2.000.000 adettir. 2003 ylnda alan ili fabrikas ise kapal alan 11.200 m2 olmak zere, toplam 30.838 m2dir. Bu tesiste 2006 yl iin planlanan yllk jant retim adedi 1.500.000 adettir.

CMS Jant ve Makina Sanayi A..'de 10" ile 22" ap arasnda ve 4" ile 10" genilie kadar jant retilmektedir. retilen jant modelleri ve aksesuarlarn tasarmlarnda son teknoloji rn bilgisayar yazlmlar ile dkm simlasyonlar, kalp retiminde ise CAD/CAM ve CNC teknolojileri kullanlmaktadr. ile srdrmektedir. Alak Basnl Dkm yntemlerini kullanan CMS Jant ve Makina Sanayi A.., talal retimi CNC teknolojisi

CMS'nin 3 sat irketinden birisi olan CMS GMBH, 1997 ylnda Almanya'da (Frankfurt) kurulmu olup, Avrupa alminyum jant yenileme pazarnn nemli oyuncularndan birisidir. Serbest blgede yerleik sat irketi olan CMS Otomotiv D Ticaret A.. Dou Avrupa ve bata Rusya olmak zere Trkiye'ye komu lkelerde yenileme pazarn hedeflemektedir ve satlarn dorudan bu lkelere yapmaktadr. Trkiye'de yerleik olan son sat irketi CMS Sat ve Pazarlama A.. ise yurtii yenileme pazarna sat yapmak amacyla kurulmu olup, %75'in zerindeki pazar payyla bu sektrde lider konumundadr. Trkiye'de kendi alannda bir ilk olan CMS Shop konsepti ile hizmete alan maazalar, CMS Pazarlama Perakende Ticaret ve Otomotiv Sanayi A.. tarafndan, bir maaza ortamnda Trkiye otomobil pazarndaki aksesuar ve yedek paralarn, CMS kalite anlay dorultusunda sat ve servisini yapmak iin kurulmutur (CMS, 2006).

Baar formllerini, dnyay srekli izleyen, yeniliklere ak, kurumsal ynetime inanan, baar ve planlama odakl, yeniliki ve sosyal sorumluluunun bilincinde faaliyet gstermek olarak zetleyen CMS Grubu'nun 2003 ylnda eitli dallarda ald dl ve belgeler de bunun bir kantdr. CMS son olarak, 16 ubat 2005 tarihinde,

148 Brksel'de tedarikisi olduu Toyota'dan, Maliyet ynetimi kategorisinde nclk derecesini ifade eden Certificate of Recognition dlne layk grlmtr.

Trkiye'nin ilk ve en byk hafif metal jant reticisi olan CMS Jant ve Makina Sanayi A.., sosyo-ekonomik ihtiyalar dorultusunda dengeli bir ekilde evrenin korunmas ve kirlenmenin nlenmesini ieren evre Ynetim Sistemi Sertifikas sahibidir. Trkiye'deki otomotiv yan sanayi kurulularnn ancak yzde 1'nin sahibi olduu bu sertifika Temmuz 2003'de bamsz deneti kurulu Bureau Veritas Quality International (BVQI) tarafndan yaplan denetimler sonucunda, 23 Eyll 2003'de CMS'ye verilmitir (CMS, 2006).

9.2 Hayes Lemmerz Janta Jant Sanayi ve Ticaret A.. Jant sektrnde Trkiye iin pek ok ilki gerekletiren Hayes Lemmerz Janta; zirai, ticari ara ve ar vasta jantlar retimiyle 1968 ylnda faaliyete balamtr. Teknolojik gelimelerin ncln yaparak 1978'de dnya'nn en gelimi jant yapm teknolojisi olan svama yntemini (flow forming) lkemize getiren Hayes Lemmerz Janta, 1979 ylndaki ihracat ile de Trk d ticaretinin ilklerinden birini gerekletirmitir (nal, 2006).

ncln, Trkiye'de ilk "tubeless" (i lastiksiz) ar vasta jantlarnn retimi ile srdren ve 1994'te imzalanan know-how anlamasnn ardndan, 1995'de Alman Lemmerz ile ortakla giden Hayes Lemmerz Janta; tm teknolojik yenilikleri dnya ile ayn anda uygulama olanana kavumutur.

1996'da Manisa Organize Sanayi Blgesi'ndeki yeni fabrikasna tanan Hayes Lemmerz Janta; otobs, kamyon, treyler ve ekici gibi ar vastalar, minibs, pick-up ve hafif kamyon gibi ticari vastalar, zirai ara, yol ve i makinalar gibi eitli endstriyel vastalar iin "tubeless" ve "tube type" jantlar retmektedir (nal, 2006).

149 Janta, 2003 ylnda Hayes Lemmerz Int. Inc. le, Trkiyeyi elik jantta bir yatrm ss haline getirmek zere anlama imzalad. Hisse orannn %60 Hayes Lemmerz, %40 nci Holding haline gelmesinin ardndan Janta, Hayes Lemmerz Janta Jant San. ve Tic. A.. adn ald (nal, 2006).

rnlerinin %80'ini Kanada, Rusya, Japonya, Amerika, Yeni Zelanda, Almanya, ngiltere, Avustralya, Afrika ve Orta Dou lkeleri bata olmak zere 56 lkeye ihra eden Hayes Lemmerz Janta; tesislerindeki yksek teknoloji olanaklaryla kapasitesini, yllk 1.400.000 adete karmtr. Ar ve ticari vasta jantlarnda retim kapasitesi ve pazar pay asndan Trkiye'de pazar lideri olan Hayes Lemmerz Janta konusunda en ok ihracat yapan firmadr.

Hayes Lemmerz Janta, Avrupa Jant ve Lastik Teknik Organizasyonu ETRTO'nun ve Avrupa Jant reticileri Birlii EUWAnn daimi yesi, ISO 9002, QS 9000 ve ISO/TS 16949 kalite belgelerinin de sahibidir.

ok sratli bir byme iinde olan Hayes Lemmerz Janta, yksek kalite ve uygun fiyat politikasyla orijinal ekipman piyasasnn deimez bir tedarikisi olarak Avrupada kendini kabul ettiren bir marka konumuna gelmi, Avrupann birinci snf jant imalatlarndan biri olarak kendini tescil ettirmitir (nal, 2006).

9.3 Jantsa Jant Sanayi ve Ticaret A.. Jantsa 1977 ylnda Aydnn Sultanhisar lesine bal Ata kasabasnda kurulmutur. Jant retimine tarm sektrnde iddial olarak zirai jantlar ile balayan kurulu, 1980 ylnda ar vasta jant, 1990 ylnda tubeless jant ve 2000 ylnda i makinesi jant retimine geerek Trkiye jant sektrnde tam anlamyla yerini almtr. Yaklak 1500 eit jant reten Jantsa, kullancya ok fonksiyonlu ve eitli hizmet vermekte ve yeni rn tasarmlarnda Trkiye yol ve iklim koullar ile yasal artlar gz nnde bulundurmaktadr (nal, 2006).

150 irketin amac: en mkemmele ulamak iin teknolojik deiimlere ayak uydurabilecek esneklikte, abuk karar verebilen; dnya standartlarnda kaliteli retim yapabilen dzeyde eitilmi personele sahip, i ve d mterileri ile mkemmel iletiim yakalam, sektrnde uluslar aras alanda lider firma olmaktr. Jantsann mteriler tarafndan sklkla tercih edilmesinin nedeni: rn eitlilii, hzl teslimat, hzl iletiim, kaliteli rn ve uygun fiyat olarak belirtilmektedir (nal, 2006).

Jantsa, 1997 ylnda TS EN ISO 9000:1994 versiyonuna gre kalite belgesi alarak rnn gerekletirilmesinde mteri memnuniyetinin salanmas amacna ynelik hizmet vermitir. TS EN ISO 9001:2000 versiyonu 2003 ylnda, TS EN ISO 16949:2002 versiyonu 2005 ylnda firmaya kazandrlmtr. Kurulu halen TS EN ISO 14001 evre Ynetim Sistemi, TS EN ISO 18001 (OHSAS) Gvenlii belgeleri iin almalarna devam etmektedir.

Jantsann hedefi: ksa ve uzun vadede dnya standartlarnn zerinde kaliteli jant retimini ve rn eitliliini artrarak yeni pazarlarda sz sahibi olmak eklinde belirtilmektedir (nal, 2006).

9.4 Tekersan Jant Sanayi A.. Trkiye'nin en byk jant reticilerinde biri olan Tekersan A.. geni rn yelpazesi ve retim kapasitesiyle yurt ii ve yurt d otomotiv piyasasnda sz sahibi konumdadr.

Tekersan 1977 ylnda Bilecik Bayrkyde Ko Holding tarafndan kurulmu ve 1980 ylnda retimine balamtr. 2004 ylnda Michelin tarafndan satn alnan kurulu, 2005 ylnda Mefro Gruba devredilmitir. Tekersan u anda Mefro Gruba bal olarak faaliyet gsteren Kronprinz Gmbh ile ortak almalarn srdrmektedir. Tekersan 16000 m2si kapal alan olmak zere toplam 69000m2lik bir alanda retim yapmaktadr (nal, 2006).

151 Kuruluun rn yelpazesinde; binek otomobil, hafif ticari ara, ar vasta, i makinesi ve forklift jantlar ile zirai ara jantlar bulunmaktadr. Tekersan yurt ii piyasada orijinal ekipman reticisi olarak Trk otomotiv sektrne de hizmet vermektedir (nal, 2006).

Tekersan, mteri memnuniyetini hedefleyen retim ve hizmet anlay erevesinde TS EN ISO 9001:2000 kalite ynetim sistem sertifikasna, TS EN ISO 14001:2005 evre ynetim sistemi sertifikasna ve TS EN ISO 16949:2002 otomotiv sektr kalite ynetim sistemi sertifikasna sahiptir (nal, 2006).

9.5 Dkta Dkmclk Ticaret Sanayi A.. Ko Holding kuruluu olan Dkta; 1977den beri Bursa Orhangazide toplam 300.000 m2 alanda pik ve sfero dkm konusunda; 1999dan beri Manisa ve zmirde toplam 58.500 m2 alanda yksek basnl alminyum dkm ve jant retimi konularnda ayr ayr tesisler olmak zere toplam tesiste faaliyet gstermektedir. Dkta bu faaliyetlerini 1950 alan ile birlikte srdrmektedir (nal, 2006).

Dktan hedefi dnya apnda bir dkm firmas olmaktr. Dkm tesisi olarak dnyada 16., Avrupada 5. ve Trkiyede 1. srada yer alan Dkta, 2004 ylnda ISO tarafndan aklanan Trkiyenin ilk 500 irketi arasnda 89. srada yer almtr. Dkta, tek bana Trkiyenin dkm ihtiyacnn %30unu karlamaktadr.

Dkta, herhangi bir rn mterisi ile birlikte gelitirebilme kapasitesine sahiptir. Bu zellii firmay alannda zel ve farkl bir konuma yerletirmektedir. Otomotiv ana sanayi reticileri ile birlikte almann en nemli koullarndan biri olan rn test ve analizlerini de Dkta kendi bnyesinde gerekletirmektedir. Kurulu, TBTAK ibirlii ile aratrma gelitirme almalarn srdrmektedir ve Ford Q1, QS 9000, ISO 14001 ve ISO TS 16949 kalite sistem sertifikalarna sahiptir (nal, 2006).

152 Dktan 8.500 tonluk toplam kapasiteye sahip Manisa fabrikas yllk 1.200.000 adet jant retim kapasitesine sahiptir. Jant retiminin sadece %2~3 gibi kk bir ksmn i piyasa iin kullanan Dkta, gerek kendi markas DJ ve MaxX, gerekse Avrupann en tannm markalar iin yapt retim ile Avrupa pazarnda hafif metal alaml jant sektrnde byk bir oyuncudur (nal, 2006).

Dkta, jant konusunda Trkiyede Ford Otosan, dnyada ise ngiltere, Almanya, Rusya, Ukrayna, Yunanistan ve dier komu lkelerle almaktadr. Avrupa bata olmak zere tm dnyada jantlarn tantabilmek Dkta jant markalarnn ana hedefidir.

9.6 JMS Makine Sanayi ve Ticaret A.. JMS Makine Sanayi ve Ticaret A., 1978 ylnda Eskiehir Organize San. Blgesi'nde kurulmu olan Jamak A..'den retim hatlarn, fabrika bina ve arazisini ve JAMAK markasn 2003 ylnda satn alarak retime balamtr. JMS; kalite sistemi, mterileri, teknolojisi ve rn yelpazesi olarak bakldnda, Jamak A.' nin devam niteliindedir (JMS, 2006).

ISO 9001:200 kalite ynetim sistem sertifikasna sahip olan JMS, kuruluundan bu gne esas olarak kamyon, i makinas ve forklift jant reterek yerli ve yabanc sektrlere hizmet vermektedir. 100.000 adet/yl kapasiteyle Trkiye'nin ve dnyann kamyon ve i makinalar imal eden fabrikalar iin retim yapmaktadr.

JMS, 22.750 m2 alan ierisinde kurulmu olup 7000 m2 kapal alana sahiptir. JMSde 17.5 ve zeri llerdeki jantlar, dnyann en ileri teknolojilerinden biri olan svama (flow forming) yntemiyle retilmektedir (JMS, 2006).

JMS, zellikle ar tonajl byk kamyon ve i makinalar ve forkliftler iin jant retiminde uzmanlamtr. Bunlarn yannda, tubeless jantlar ve hafif tonajl

153 kamyonlar iin jantlar da JMSnin rn portfy iindedir. malat yaplan jantlar ve paralar, ETRTO, DIN ve TSE standartlarna uygundur (JMS, 2006).

9.7 Kormetal Sanayi ve Ticaret A.. Kormetal San. ve Tic. A.. 1982 ylnda kurulmu olup iki ana blmden olumaktadr. 1982 ylndan beri basnl dkm teknii kullanlarak alminyum ve inko alamndan genel amal para retimi, 1988 ylndan itibaren de alak basnl dkm teknii kullanlarak primer alminyum alamndan jant retimi yaplmaktadr. Kurulu, 16.000 m2si kapal alan olmak zere toplam 38.000 m2 alanda retimini gerekletirmektedir (Kormetal, 2006).

ISO 9001:2000 kalite ynetim sistem sertifikasna sahip olan Kormetal, retiminin %80ini Almanya, Fransa, ngiltere, Hollanda, spanya, Portekiz ve Rusyaya ihra etmektedir. Kurulu 450.000 adet/yl olan kapasitesiyle 12~20 arasndaki llerde hafif alminyum alaml otomobil ve ticari ara jantlar retmektedir (Kormetal, 2006).

154 10. SONULAR

Bu almada; temel olarak jantlar ve jant retim tekniklerinin zerinde durulmu olmasna ramen; tezin ikinci blmnde lastiin yaps ve grevleri, lastik desenleri ve lastik kullanmnda dikkat edilmesi gerekenler genel hatlaryla aklanmaya allmtr. Bunun en nemli nedeni, jantn lastikten, lastiin de janttan bamsz olarak deerlendirilememesi ve bu iki parann belirli standartlar erevesinde uyumlu ekilde retilmesi ve kullanlmas gerektiidir.

Ayrca, jantn yaps, grevleri, janttaki nemli ller ile jant seimi, kullanm ve bakmnda dikkat edilmesi gerekenler detayl biimde aklanm; dkm ve souk ekillendirme ile jant retimi tantlmtr.

Gnmzde retim teknolojilerinin hzla gelimesi ve CNC tezgahlarda talal imalat yntemlerinin yaygn biimde kullanlmas sayesinde zellikle alminyum dkm malzemeden retilen hafif alaml jantlarda sfra yakn hatayla retim yaplmas salanmtr.

Ek olarak; jant sanayinde kullanlan kalplarn retilmesi iin izlenen yollar ve kalp malzemesini oluturan takm elikleri zerinde durulmutur. Takm eliklerinin daha detayl biimde anlatlmas amacyla ayr blmler oluturacak ekilde, souk i ve scak i takm elikleri ile bu eliklerin hasar mekanizmalar ve uygulanma alanlar aklanmaya allmtr.

Ayrca, jant retimi iin gerekli kesme, delme ve form verme uygulamalarnda kullanlan kalplara ait rnek resimler verilmi ve kullanlan malzemeler zerinde durulmutur. Jant sanayinde souk i uygulamalarnda en ok tercih edilen takm elikleri genel anlamda tantlmtr. Aratrma sonucunda, jant imalatnda kullanlan eitli kalp ve toolingler iin seilen takm eliklerinin belirli gereksinimleri

155 karlamas halinde farkl mekanik ve kimyasal zelliklere sahip olabilecei belirlenmitir.

Kalp imalatnda kullanlan zel alaml takm elikleri iin en nemli deiken: kalptan istenen performans/fiyat orandr. Aratrma sonucunda, gelien metalurji bilimi sayesinde elde edilen stn zellikli toz metalurjik eliklerin jant delme kalplarnda kullanlmasnn ekonomik olmad ortaya kmtr. Takm elii seimi konusunda en ok tercih edilen eliin, 1.2379 kalitesindeki yksek karbonlu, alaml takm elii olduu grlmtr. Bunun en nemli nedeni: 1.2379 ve edeer kalitedeki takm eliklerinin ekme ve basma kuvvetlerine kar olduka direnli olmas, yksek sertlik deerlerine kadar sertletirilebilmesi (65 HRC) ve kg fiyatnn 10~15 YTL olmasdr.

Son olarak; Trkiye jant sektr ve Trkiyede faaliyet gsteren jant reticileri tantlm; reticilerin Trkiye ve Dnya pazarndaki yerlerine ve gelecek hedeflerine deinilmeye allmtr. Aratrma sonucunda, otomotiv yan sanayi ve yedek para pazarnda gelimekte olan lkemizde, jant sektrnn gerek altyap, gerekse pazar pay olarak dnyada sz sahibi olduu; byk lastik reticisi firmalarn hem fiyat hem de kalite ynnden stn jantlar reten Trk firmalarn destekledii ve yabanc sermayenin lkemize gelmeye istekli olduu belirlenmitir. yle ki Hayes Lemmerz ve Mefro Group gibi dnya apnda dev jant reticilerinin Janta ve Tekesan gibi yerli jant reticilerine ortak olmas ve bu firmalara finansal destek vermeleri Trkiye jant sanayinin gelecekte hzla byyeceinin iareti olarak alglanmaldr.

156 11. KAYNAKLAR DZN

Ganiyusufolu, M., 2005, Assab Korkmaz takm elikleri ve sl ilemi, Korkmaz elik Merkez, stanbul, Trkiye, 4, 120 s.

CMS Jant ve Makine Sanayi A.., 2006, CMS Tantm ve Teknik Bilgi Arivi, CMS Sat ve Halkla likiler Departman, 12 s.

Enkei Wheels Japan, 2006, Production and Testing Technology, Enkei Wheels International Website, 8 p.

JMS Makine Sanayi ve Tic. A.., 2006, JMS Tantm ve Jant retim El Kitab, JMS Mhendislik Hizmetleri Blm, 30 s.

Gldoan, B. B., 2005, Alminyum dkm yntemleri, Rapor, .T.. Makine Fakltesi malat Mhendislii Blm, 25 s.

Koak, H., 2006, Thyssen Asal elik Tic. A.. takm elikleri, Damla Grafik Ltd. ti., stanbul, Trkiye, 2, 134 s.

Kormetal Sanayi ve Tic. A.., 2005, Kormetal Jant ve Lastik Katalogu, Kormetal Sat ve Pazarlama Blm, 24 s.

Trk Pirelli Lastikleri A.., 2006, Pirelli Teknik Bilgi Arivi, Pirelli Sat ve Pazarlama Blge Temsilcilii, 52 s.

nal, K.U., 2006, Aratrma : Trkiyede jant sanayi, Dnya Sektr Dergisi, 121, 158-188