T.C.

STANBUL NVERSTES ATATRK LKELER VE NKILAP TARH ENSTTS ATATRK LKELER VE NKILAP TARH ANABLM DALI

1905 RUS DEVRMNN OSMANLI MPARATORLUUNA ETKLER

DOKTORA TEZ Hasip SAYGILI

Tez Danman: Prof. Dr. Mahir AYDIN

stanbul-2012

T.C. STANBUL NVERSTES ATATRK LKELER VE NKILAP TARH ENSTTS ATATRK LKELER VE NKILAP TARH ANABLM DALI

1905 RUS DEVRMNN OSMANLI MPARATORLUUNA ETKLER

DOKTORA TEZ Hasip SAYGILI 2902080003

Tez Danman: Prof. Dr. Mahir AYDIN

stanbul-2012

Doktora

tezi

olarak

sunduum

1905

Rus

Devriminin

Osmanl

mparatorluuna Etkileri adl almann, tarafmdan, bilimsel ahlk ve geleneklere aykr decek bir yardma bavurulmakszn yazldn ve yararlandm eserlerin bibliyografyada gsterilenlerden olutuundan, bunlara atf yaplarak yararlanlm olduunu belirtir ve bunu onurumla dorularm.

Hasip Saygl

ZET/ABSTRACT
1905 Rus Devriminin Osmanl mparatorluuna Etkileri Hasip Saygl

1905 ylnda Rusyada meydana gelen devrim Osmanl mparatorluunda da baz etkiler yaratmtr. Devrimin sarsntlarnn lkeye yaylmamas iin Sultan Abdlhamid bata sansr ve hudut gvenlii olmak zere kontrol tedbirlerini younlatrm, uluslararas ortamn elverdii oranda Potemkin syan, Rus-Japon Sava gibi kriz dnemlerinden faydalanmaya almtr. Rusyadaki olaylar sradan halk tabakalarnda kayda geni bir yansma meydana getirmemise de Jntrk muhalefeti Erzurum ve Kastamonuda istibdad idaresine kar nemli saylabilecek halk hareketlerini kkrtabilmitir. Ancak bu hareketlerin devrimci kalkmalardan ziyade, kt idare ve yneticilerin yolsuzluklarndan kaynakland, ikyeti olunan idarecilerin grevden alnmasyla snd grlmtr. Jntrkler, Rus Devriminden istibdad rejimini ykmak iin motivasyon olarak faydalanmak istemilerse de abalar istenilen sonular almaya yetmemitir. Rus Devriminin arlk tarafndan bastrlmas zerine Rusyadan Trkiyeye muhacir olarak gelen Yusuf Akura, Ahmet Aaolu ve Hseyinzade Ali gibi aydnlar Trk miliyetilii ve halklk akmlarnn gelimesinde nemli roller oynamlardr.

1905 Russian Revolutions Effects on Ottoman Empire By Hasip Saygl Revolution occurred in Russia in 1905 also caused some implications within the Ottoman Empire. In order to prevent the tremors of the revolution from shaking the empire, Sultan Abdulhamid intensified the control measurements such as censorship and security of borders and tried to take advantage of crisis periods such as Potemkin riot and Russian Japanese war. Although the events occurring in Russia could not make a distinctive reflection on the layers of common people, the Young Turks opposition managed to provoke people's movements, which could be considered important, in Erzurum and Kastamonu against the autocracy. However, these movements were caused by bad administration and the corruptions of the administrators, rather than by the revolutionary riots and these movements faded away when the administrators, about whom the people were complaining, were dismissed from power. Young Turks tried to take advantage of Russian revolution as a motivation source for overthrow the regime of autocracy, but their efforts could not reach to the desired results. The intellectuals such as Yusuf Akura, Ahmet Aaolu and Huseyinzade Ali, who came to Turkey as refugees after the Russian revolution was suppressed by the Tsar, played important roles in development of Turkish nationalism and populism.

vi

NDEKLER
ZET/ABSTRACT ........................................................................................................... v NDEKLER ................................................................................................................. vii NSZ ............................................................................................................................xi KISALTMALAR ............................................................................................................. xiii GR ............................................................................................................................... 1 Aratrmalar ve Kaynaklar............................................................................................... 1 Yntem ve Maksat.......................................................................................................... 8 1. 1905 DEVRMNE GDEN YOLDA ARLIK RUSYASI ............................................. 9 1.1. Jntrk Muhalefeti Gzyle 1905 Rus Devrimi .................................................... 10 Devrimin Nedenleri .................................................................................... 10

1.1.1. 1.2. 1.3.

Azerbaycanda Trklere Gre Rus Devrimi ...................................................... 23 Yldz Saraynn Rus Devrimine Bak ............................................................. 25 Sansr ve Muzr Yaynlarn Girii Meselesi .............................................. 26 Anaristlere Kar birlii ...................................................................... 32 Sultann Rus ar ile yi Geinme Politikas ............................................... 34

1.3.1. 1.3.3. 1.3.4. 1.4. 2.

Devrim Kvlcm: Aralk 1904 ........................................................................... 37

1904-1905 RUS- JAPON SAVAI VE DEVRME ETKS ......................................... 42 2.1. 2.2. Savan Nedenleri .............................................................................................. 42 Jntrklerin Gzyle Savan Dnm Noktalar ................................................... 45 Japon Baskn ve Port Arthurun D...................................................... 45 Devrim Esnasnda Rus Ordusuna kinci Darbe: Mukden Yenilgisi ................. 50 Rus Ordusuna Son Darbe: Thushimada Baltk Filosunun mhas .................. 54 vii

2.2.1. 2.2.2. 2.2.3.

2.2.4. 2.3.

Portsmouth Bar ve Jntrk Basnna Yansmas ........................................ 56

Savan Osmanl mparatorluundaki Yansmalar ............................................... 57 Sultan Abdlhamidin Tarafszlk Politikas ................................................. 57 Rus Sava Gemilerinin Boazlardan Geme Giriimleri ............................... 59 Amerikal Danman Komodor Bagnamn Grleri .................................... 63 Japon Ordusuna Pertev Paann Gzlemci Oluu ......................................... 64 Rus Ordusuna da Gzlemci Subay Gnderme Giriimi.................................. 68 Rus Ordusuna Kzlay Heyeti Gnderilmesi ................................................. 69 lke inde Sava Haberlerinin Kontrol ..................................................... 70 Osmanl Halk ve Aydnlarna Gre Sava ve Japonlar ................................... 72 Harp Akademilerinde Rus-Japon Sava ...................................................... 78

2.3.1. 2.3.2. 2.3.3. 2.3.4. 2.3.5. 2.3.6. 2.3.7. 2.3.8. 2.3.9. 2.4. 2.5. 3.

Jntrklere Gre Sultan Abdlhamid ve ar Nikola .............................................. 79 Savan Rus Devrimi, Jntrk Muhalefeti ve Osmanl Kamuoyuna Etkileri ............. 82

1905-1907 RUS DEVRM........................................................................................ 85 3.1. Kanl Pazar ....................................................................................................... 85 Jntrk Muhalefetinin lk Tepkileri ............................................................. 87 Sultan Abdlhamidin Kanl Pazara Tepkisi ................................................ 89

3.1.1. 3.1.2. 3.2. 3.3. 3.4. 3.5. 3.6. 3.7. 3.8. 3.9. 3.10.

arn Amcas Grandk Sergeyin ldrlmesi .................................................... 90 Grevlerin Yaygnlamas .................................................................................... 92 renci Hareketleri ........................................................................................... 93 Devrim Srecinde Kafkaslarn Durumu ............................................................... 94 Zemstovo Meclislerinin Mill Meclis Talebi ......................................................... 97 Kyl syanlar ve Devrim ............................................................................... 100 Devrimin En nemli Aamas: Sovyetlerin Ortaya k ................................. 105 19 Austos 1905 Bulygin Dumas ..................................................................... 107 arn 17 Ekim 1905 Ferman ....................................................................... 110 viii

3.11. 3.12. 3.13. 3.14. 3.15. 3.15.1. 3.15.2. 4.

Devrimin Zirvesi zgrlk Gnleri ve Sonras ........................................... 113 Birinci Dumann Almas .......................................................................... 116 Gelimeler Karsnda Azerbaycanl Trklerin htiyatkrl ........................ 119 kinci Duma ve 3 Haziran 1907 Darbesi ..................................................... 122 Rus Devriminde Ordu ve Asker ................................................................... 126 Devrim Srecinde Kazaklar ....................................................................... 129 Osmanl Diplomatik Raporlarnda Rus Ordusu ............................................ 130

POTEMKN SYANININ OSMANLI DEVLETNDE YANKILARI........................ 132 4.1. 4.2. 4.3. 4.4. Donanmada syan ........................................................................................... 132 Potemkin Olaynn stanbulda Yanklar ......................................................... 137 Potemkine Kar Sefaret Maiyet Vapurlar Projesi ............................................ 142 Sultan Abdlhamidin stanbul Boaz stihkmlarnn ve Donanmann

Glendirilmesi Karar ve Rusya ile Kriz ...................................................................... 143 4.5. 4.6. 4.7. 5. Potemkin Tayfalarnn stanbula Geli Haberi .................................................. 148 Jntrk Muhalefeti Gzyle Potemkin syan .................................................... 149 Potemkin syannn Sonular ......................................................................... 153

RUS DEVRMNN YARATTII DER SORUNLAR VE GELMELER ............. 157 5.1. Kafkaslarda Ermeni-Mslman atmas.......................................................... 157 Ermeni-Mslman atmasnn Sorumlular ............................................ 161 Kafkasya Mslmanlarnn Madd Yardm Talepleri ................................... 163 A. Cevdet ve H. Ali Beylerin Kafkas Mslmanlarna likin Grleri ........ 164

5.1.1. 5.1.2. 5.1.3. 5.2. 5.3. 5.4. 5.5. 5.6.

Osmanl Uyruklarnn Rusyadan Tahliyesi ........................................................ 168 Rusya Uyruu Mslmanlarn Haklarnn Korunmas ve Trkiyeye G ........... 170 Hudut Gvenlik Tedbirlerinin Artrlmas ve Ermeniler ....................................... 173 Sultann Kafkasyaya Mdahale Edecei ayias .............................................. 178 Rusyann Trkiyeye Saldraca Endiesi ........................................................ 180

ix

5.7. 5.8.

Yahudi Pogromlar .......................................................................................... 181 Osmanl Hkmeti ile Rusya Arasnda Anarist ve htillcilerin Takibi in Hazrlanan

tilafname .................................................................................................................. 184 5.9. Rus Devrimi Srecinde Anadolu Kyamlar .................................................... 186 Erzurum syan......................................................................................... 186 Kastamonu Vukuat .................................................................................. 189 Dier Vilayetlerde Olaylar ....................................................................... 190 Anadolu Kyamlar ve Dier Olaylar Deerlendirme................................... 193 Rusyadan Dier Etkilenmeler ...................................................................... 198 Jntrk Muhalefetine Motivasyon .............................................................. 198 Rusyadan Muhacir Trk Aydnlarn Etkileri .............................................. 199

5.9.1. 5.9.2. 5.9.3. 5.9.4. 5.10. 5.10.1. 5.10.2.

SONU ........................................................................................................................ 202 KAYNAKA ................................................................................................................ 206 EKLER ......................................................................................................................... 224 EK-1 ANARSTLERN ADESNE LKN 14 MART 1904 TARHNDE

PETERSBURGDA MZALANAN GZL PROTOKOL .............................................. 224 EK-2 ANARST VE SOSYALST VE EMSAL EHASI ERRE'NN MEMALK-

AHANEYE DUHLLERNN MEN' ..................................................................... 226 EK-3 EK-4 EK-5 EK-6 ARIN 17 EKM 1905 FERMANI HATTI HMAYUN LAN-I RESM ... 227 RUSYA NKILB-I KEBR ................................................................... 229 20 UBAT 1907 TARHL OSMANLI ASKER ATAE RAPORU ............... 233 20 MART 1906 TARHL GENCEDEN SLAM KARDELERMZE

MEKTUP ................................................................................................................ 236 EK-7 EK-8 KASTAMONU VUKUATI ...................................................................... 237 DNEMLE LGL GRSEL MATERYALLER .......................................... 239

ZGEM .................................................................................................................. 256

NSZ
1905 ylnda Rusyada meydana gelen devrimin Osmanl topraklarnda yansmalarnn neler olduu bu tezin ana konusudur. Bunun iin konunun Osmanl ricali, Jntrk muhalefeti ve ilgili akademisyenler tarafndan nasl grld ortaya konulmaya allmtr. Bu kapsamda Osmanl diplomatik yazmalar, Jntrk muhalefetinin dnem boyunca kard sreli yaynlar ile Sovyet tarihileri dahil ilgili taraflarn yazdklar incelenmitir. Osmanl ariv belgeleri kolaylkla temin edilirken, Jntrk muhalefetinin kard yaynlara tam manasyla eriim mmkn olamamtr. tihad, ura-y mmet, Terakki, Hayat, rad, arki Rus, Fyzat gibi yayn organlarnn ilgili tm saylar bulunabilirken, Trk, Osmanl, Doru Sz gibi sreli yaynlarn sadece belirli saylaryla yetinilmek zorunda kalnmtr. Bu sreli yaynlarla ilgili yaplm olan doktora ve yksek lisans tezlerinin yaynlanmam ve YK ana konulmam olanlarnn bazlarnn temininde byk glklerle karlalmtr. Dier taraftan bu almam aada bir ksmnn adlarn anabildiim deerli insanlarn destek ve yardmyla sonulanabilmitir. Kendilerini her zaman iyilikle anacam. ncelikle tezimin konusunun seilmesinden ve ana atsnn tamamlanmasna kadar olan srete yol gsterici tavsiye ve eletirileri iin Prof. Dr. Sabahattin zel ile ok youn mesai ortamna ramen bana zaman ayrp tezimin kabul edilebilir seviyeye karlmasn salayan tez danmanm Prof. Dr. Mahir Aydna kranlarm sunarm. Ayrca tezimin hazrlanmas srecinde her trl yakn destek ve teviklerini grdm Enstit Mdr Prof. Dr. Mustafa Kaar ile Do. Dr. Il akan Hacibrahimolu ve Yrd. Do. Dr. H. Cevahir Kayama teekkr borluyum. Yazdm tez metnini okuyarak akademik ltlere gre eletiren Do. Dr. Ali Fuat ren ile Yrd. Do. Dr. Gltekin Yldza zahmetleri iin ayrca minnet duygularm ifade ederim. Rusya Federasyonunda akademik almada bulunduu sre zarfnda talep ettiim Rusa ariv belgeleri ile varlklarndan haberdar olmadm deerli kaynaklar tedarik ederek tarafma ulatran ve Rusadan yaptrdm evirileri tashih eden M. Bora Perineke minnet duygularm ifade ederim. Yine Rusa ariv belgelerini sabrla Trkeye evirerek kullanmma sunan Azerbaycan Respublikasndan meslektam Fayk Ismaylof ile Emin Ata Celal Kzmofa mteekkirim.

xi

Dnemin konuya ilikin Franszca diplomatik yazmalarn, youn mesaisine ramen okuyarak yorumlayan ve daha nemlisi devrin diplomatik evraknda anlamakta zorlandm hususlar zmemde, mracaatlarm her zaman anlayla karlayan 2002-2004 yllarnda maiyetinde almakla kendisinden ok ey rendiim Hrmetli Bykelim H. Kemal Gre kranlarm ifade ederim. Ayrca deerli vakitlerini ayrarak tezimle ilgili Franszca metinleri eviren Ali akan ve Almanca metinleri eviren Doan stnta ile Amerika Birleik Devletlerinden talep ettiim akademik yaynlar temin ederek tarafma ulatran Numan Demirciolu ve Ahmet Zeki Gerehana da teekkr ederim. Bu almay tamamlamamda dnemin Kafkasyasnda yaynlanan Hayat, rad ve arki Rus gazetelerini koleksiyonlarndan elektronik ortamda faydalanmam salayan ve beni bu almamda tevik eden Ege niversitesi Trk Dili ve Edebiyat Trk Leheleri ve Edebiyatlar Ana Bilim Dal Bakan Prof. Dr. Yavuz Akpnar ve doktora rencisi Seluk Trkylmaza teekkr bor bilirim. Yine konu ile ilgili farknda olmadm birinci el nemli kaynaklardan beni haberdar eden ve hatta baz deerli metinleri okumam iin ileten Princeton niversitesi Yakn Dou Aratrmalar Merkezi Bakan Prof. Dr. M. kr Hanioluna minnet borluyum. Osmanl Arivleri Daire Bakanl ve SAM Ktphanesinin gler yzl, iini tam yapan tm personelini de burada anmak isterim. Ayrca son olarak, bu tezin hazrlanmas sresince bana tahamml eden eim Fatmaya teekkr ederim.

Hasip Saygl

xii

KISALTMALAR
A,MKT.MHM A B BEO bkz. BOA C Ca ev DH.MKT. ed Ey H haz HR.HM.SO .HR. .HUS. Ke Ks L M Mar May MF.MKT. N Ni R Ra S s sy u Te Tem T vol yay Y.A.HUS. Y.EE.KP. Y.PRK.ASK. Y. PRK.BK Sadaret Evrak- Mektubi Kalemi Mhimme Odas Austos Receb Bb- l Evrak Odas Baknz Babakanlk Osmanl Arivi Cemziyelhir Cmadell eviren Dahiliye Nezareti Mektubi Kalemi Editr Eyll Haziran Hazrlayan Hariciye Nezareti Hukuk Mavirlii stiare Odas radeler-Hariciye rade-i Hususiye Knn- evvel Knn - sani evval Muharrem Mart Mays Maarif Nezareti Mektubi Kalemi Ramazan Nisan Reblhir Reblevvel Safer Sayfa Say aban ubat Terin-i evvel Temmuz Terin-i sani Volume Yaynlayan Yldz Sadaret Hususi Maruzat Evrak Yldz Esas Evrak Sadrazam Kmil Paa Evrakna Ek Yldz Parekende Evrak Askeri Maruzat Yldz Parekende Evrak Mabeyn Bakitabeti
xiii

Y.PRK.EA. Yldz Parekende Evrak Elilik, ehbenderlik ve Ataemiliterlik Y.PRK.HR. Yldz Parekende Evrak Hariciye Nezareti Maruzat Y.PRK.OMZ. Yldz Parekende Evrak Orman, Maadin ve Ziraat Nezareti Maruzat Y.PRK.TKM Yldz Parekende Evrak Tahrirat- Ecnebiye ve Mabeyn Mtercimlii Z Zilhicce Za Zilkade ZB Zabtiye Nezareti

xiv

GR
1905 Rus Devrimi, 1917 Bolevik devriminin kostml provas olarak grlmtr. Birok akademisyene gre 1917 Ekim devrimini anlamak iin, 1905 olaylarnn irdelenmesi gerekir. 1917 Ekim devriminin glgesinde kalmasna ramen, 1905 lk Rus Devriminin darya etkileri daha fazla grlmtr. Otokrasiye son verilmesi ve anayasal hkmet talepleri 1905 Devriminin temalardr. Bu temalarn sosyal karlklarnn bulunduu ran, Osmanl mparatorluu, in hatta Hindistanda devrimin yank bulmas ilgintir.. Gnmzde Osmanl mparatorluunun son dnemine ilikin ilgi ve aratrmalar artmasna ramen 1905 ylnda Rusyada meydana gelen olaylarn Osmanl topraklarndaki sosyal, kltrel, siyas erevede etki ve yansmalarna ilikin yeterli seviyede alma yaplmad gzlenmektedir. Yaplan almalarn uluslararas ve ulusal lekte snrl bir sayda kald dikkati ekmektedir.

Aratrmalar ve Kaynaklar
Konuya dair lkemizde tespit edebildiimiz iki yksek lisans tezi hazrlanmtr. Bunlardan ilki Esra Atalnn 1905 Rus Devrimi ile 1908 Jn Trk Devriminin Karlatrmal ncelenmesi, dieri Murat Yaarn The Russian Revolution of 1905 in the Ottoman Empire adl almasdr. Bu tezlerin ilkinde birinci el kaynaklar kullanlmakszn 1905 Rus Devrimi ve 1908 Jntrk Devrimi incelenmi, tezin yaklak drtte birini oluturan son blmde yazar her iki devrimi karlatrmtr. Bu blmde, her iki lkenin geleneksel ynetim yaplar, modernleme karakteristikleri ve sosyo-ekonomik yaplarn dnm sreleri karlatrldktan sonra muhalif siyas hareketler mukayese edilmitir. Her iki devrimin oluum ve rgtlenme nitelikleri de ksaca deerlendirilmitir. ngilizce hazrlanm olan dier tez ise, Babakanlk Osmanl Ariv belgeleri ve dnemin Jntrk yayn organlarn da incelemi, sadece ikinci el kaynaklarla yetinmemitir. Uluslararas alanda konuya dair yazlanlar okunmu ve teze
1

yanstlmtr. Eserde konuya ilikin tarihi altyap dnda, Jntrk yayn organlarndaki 1905 Rus Devrimine ilikin haber ve yorumlar ile devlet yazmalarnda olaylarn yansmas incelenmitir. Tez erevesinde bu blmler dnda kalan siyas, sosyal, askeri etki ve esinlemeler alma haricinde tutulmutur. Yazarn zenli ve ilek dili konuya ilgi duyanlarn bu almadan faydalanma imknlarn artracak niteliktedir. Konuyu dorudan ele almasa dahi konumuzla yakndan ilgili bir alma ise, Aykut Kansunun Amerika Birleik Devletlerinde yapt doktora tezine dayal 1908 Devrimi adl kitabdr. Kansu tezimizle ilgili olan alanda Osmanl lkesinde meydana gelen olaylarn aadan yukarya bir taban hareketi olduu iddiasndadr. Bunlarn dnda Merutiyetin ikinci defa ilannn 100. Yldnm dolaysyla Ankara niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi tarafndan dzenlenen 100. Ylnda Jntrk Devrimi Uluslararas Kongresinde Erel Tellaln 1905 Rus Devriminin 1908 zerine Etkileri balkl bildirisi konu ile ilgili bilinenleri toparlamtr. lkemiz dnda konuya dair yaynlanm ilk eser, grebildiimiz kadaryla Ivar Spectorn eseridir. Bu almada lk Rus Devriminin Osmanl Devleti dnda ran, in ve Hindistandaki etkileri deerlendirilmitir. Konuya ilikin Rus kaynaklarnn da kullanld almann sadece belli bir ksm 1905 Devriminin Trkiyeye etkilerine ayrlmtr. Konu hakknda bir dier alma, 1996 ylnda Chicago niversitesinde Nader Sohrabi tarafndan yaplm ve henz yaynlanmam doktora tezidir. Sohrabi 1905 Rus, 1906 ran ve 1908 Jntrk devrimlerini karlatran almasnda, her hareketin mterek taraf olarak anayasalclklarn grmektedir. Sz konusu devrimleri tarihi sre ierisinde sosyal, siyas, ekonomik ve kltrel birikimlerle inceleyen yazar, inceledii devrimlerin birbiriyle etkileimlerine ilikin deerlendirme yapmamaktadr. Daha ilginci yazar, 1908 Jntrk hareketini kitlesel taban olmayan yukardan aaya bir devrim olarak ele almaktadr. Ancak yazarn 1995 ylnda yaynlad Tarihsellemi Devrimler: Osmanl mparatorluu, ran ve Rusyada 1905-1908 adl hacimli makalesinde, Jntrk Devrimi ile 1905 Rus Devrimini mukayeseye yarayacak ariv belgeleri dahil epey materyal kullanlmtr.

Sovyet resmi grne gre 1905 Rus Devrimi, btn Asyay, bu erevede Osmanl lkesini de kesin bir ekilde etkilemitir. Rus Devriminin nemli kiiliklerinden Troki, 1908 yl sonunda Trk Devrimi ve Proleteryann Grevleri 1 adl yazda 1908 Jntrk Devrimini Rus Devriminin uyandrd en son yank olarak ifade etmitir 2. Sovyet Rusyann kurucu lideri Lenin ise, 1913 ylnda yaynland Asyann Uyan adl makalesinde 3, lk Rus Devriminin, dnya kapitalizminin basklaryla beraber sonunda Asyay canlandrdn, yzlerce milyon ezilmi kitlenin insan haklar ve demokrasi iin mcadele iin harekete gemesini saladn ileri srerken: Rusyada 1905 hareketini mteakip demokratik devrim btn Asyaya, Trkiye, ran ve ine yaylmtr. iddiasnda bulunmutur. 20nci yzyl bandaki Asyadaki siyas hareketleri 1905 Rus Devriminden esinlenmi hareketler olarak gren Bolevik lider, bu gelimeleri, yazsna balk olarak setii gibi Asyann Uyan olarak deerlendirmitir. Lenine gre, 1905te balayan dnya tarihinin yeni safhasnn sembol, Avrupa ileri ii snfnn iktidar mcadelesi ile Asyann Uyandr. Devrimci liderin eitli vesilelerle 1908-1917 aras dnemde ayn balamda birok beyanat, Trkeye de evrilmitir. Sovyet bilim insanlar, kurucu liderlerinin paradigmas paralelinde 1905 Devriminin Osmanl mparatorluuna etkilerini inceleyen eitli almalar yapmlardr. Sovyet tarihisi A. M. Pankratova tarafndan 1905 Devrimine ilikin Rusa orijinali 1940 ylnda yazlan bir monografide:
Rus Devriminin etkisiyle Avrupa proletaryasnn snf mcadelesinin ekli ve yntemi deimitir. Rus Devrimi, halk kitlelerine gce dayal politik ve organizasyon tecrbesi salad. 1905 Devrimi ncesinde Bat Avrupa ii snfnn, genel grev hakknda hemen hemen hibir tecrbesi yoktu. Bu grevler politik kitle grevlerine de dnemiyordu. Rus Devriminin baarl sonu vermesinin etkisiyle, bir dizi lkede genel grevler, proletaryann politik silah haline geldi.

Pravda, no 2, 30 Aralk 1905. Leon Troki, Balkan Savalar (ev. T. Gney), stanbul 1995, s. 7. 3 V. I. Lenin, The Awakening of Asia, (M. I. Archive, Editor), 7 May 1913, (evirimii) http://www.marxists.org/archive/ lenin/works/1913/may/07bs.htm, 12 Kasm 2011.
1 2

eklinde abartl deerlendirmeler yaplrken 4, dier taraftan:

1905 Rus Devrimi, Asyadaki btn bamszlk hareketlerini de etkiledi. Lenine gre Rus Devrimi btn Asyay harekete geirmitir. Trkiye, ran ve indeki devrimleri, 1905 Devriminin arkada milyonlarca insan harekete geiren bir etki braktn ispat etmektedir. Hammadde, rnler iin pazar ve yatrm alan olarak emperyalizmin smrge ve yar smrge haline getirdii Dou lkelerinin vatandalarnda kendiliinden bir isyan kmasna sebep oldu. 1905-1907 yllar arasndaki Rus Devriminin etkisiyle Asya Halklarndaki politik uyan, kitlesel uyana dnt. arlk Rusyasnn basks altndaki ii ve kylnn mcadelesi, bu halklarn milli ve sosyal bamszln kazanma mcadele azmini artrd Rus Devriminin byk rol oynad dier bir olay ise, 1908 Trk Devriminin hazrlanmasndadr.
5

denilmektedir. Pankratovann eseri, 1905 Devrimine dair Sovyet resmi grnn derli toplu ifade edildii bir kaynak hviyetindedir. Trkeye evrilen konu ile ilgili bir dier kaynak eser, Sovyet Ermenisi bilim adam Yuriy Aatovi Petrosyann Sovyet Gzyle Jntrkler adl eseridir. aret ettiimiz her iki almada, tez konumuzla ilgili Sovyet resmi gr hemen hemen ayn kaynaklar kullanlarak ilenmi ve ayn sonulara ulalmtr. Yukarda iaret ettiimiz Pankratovann eserinden sonra, H. M. Tsovikyann 1945 ylnda yaynlanan 1905 Rus Devriminin Trkiyedeki devrim hareketlerine etkisi ile A. M. Valuyskiyin 1956 ylnda yaynlad 1905-1907 Rus Devrimi srasnda Kk Asyada Halk Ayaklanmalar le lgili Yeni Ariv Belgeleri ve 1958 ylnda yaynlanan Moskova Arivi Belgelerine Gre Jntrk Hareketi ncesinde Dou Anadoluda Ayaklanmalar adl makaleleri, H. Zafer Karsn 1908 Devriminin Halk Dinamii adl almasnda Trkeye aktarlarak, kitaba ek olarak yaynlanmtr.

A. M. Pankratowa, Die Erste Russische Revolution von 1905 bis 1907, Berlin, Dietz Verlag Berlin 1953, pp. 247. 5 A. M. Pankratowa, Ayn eser, pp. 247-248.

Aada yayn yllar ve yazarlarn verdiimiz makaleler ise, 1926-1977 aras yarm yzyllk srede, yine Sovyet resmi kurumlarnca ve ou Kzl Ariv belgelerinden de faydalanlarak hazrlanm incelemelerdir. 1926, Pavlovi, 1905 Devrimi ve ark, 1931, Kzl Ariv, Trk Devrimi, 1934, G. Safarov, 1905 Sonras Dou Devrimlerinin Tarihsel zelliklerine Dair, 1955, A. F. Miller, Trkiyede 1908 Burjuva htilli, 1955, . M. Reisner, 1905-1907 Rus htilli ve Asyann Uyan, 1956, A. F. Miller, Jntrk Devrimi, 1965, Jeltyakov ve Petrosyan, Trk Tarihilerinin almalarnda Jntrk Hareketi, 1965, A. H. Heyfe, Asyann Uyan ve Bolevikler, 1971, V. . pilkova, Jntrk htillinden nce Dou Anadoluda Hkmet Kart Protestolar, 1972, H. Aliyev, 19. Yzyl Sonlar-20. Yzyl Balar Trkiye Burjuva Devrimi Hareketlerinin Tarihi, 1975, A. H. Heyfe, 1905 Devrimi ve Dou, 1975, E. . apkevi, Jntrk Devrimi ve Bolevikler, 1976, A. S. ernetsov ve V. N. Gudeva, 1905-1907 Rusya Devriminin Trkiye, ran ve ine Etkileri, 1977, V. . pilkova, 1905 Rus htillinin Trkiyede Etkisi ve lkede Devrimci Ortamn Douu. Yukarda sralanan makaleler Rusadan evrilerek incelenmitir. Konu ile ilgili Sovyet tezlerine uyumsuz bir nans saptanamamtr. Btn bu akademik almalarn, dnemin ideolojik kurgusunu desteklemeye ynelik abalar olduu izlenimi edinilmitir. Ancak btn bu rnlerin ierik ve sonularnn, tezimizin oluturulmas iin kayda deer katk salad kabul edilmelidir.

Sovyet tarih yazclnn Trkiyede 1905 Devriminin etkilerine ilikin abartl iddialarna kar, Trk tarih yazclnda bylesi bir konu balnn dahi mevcut olmay, dikkat ekicidir. Osmanl mparatorluunun son yarm asrn yeni rejimin bak asyla aklayan ve yorumlayan Yusuf Hikmet Bayurun, Trk Tarih Kurumunca eitli basklar yaplan 10 ciltlik Trk nklab Tarihinde konuya ilikin bir ima dahi yoktur. Kez ayn kurum tarafndan neredilen Enver Ziya Karaln, Osmanl Tarihi serisinin incelediimiz dneminin ele alnd cildinde de, konuya ilikin suskunluk dikkat ekicidir. Yine konuya dair ciddi eserler veren Akdes Nimet Kurat, eitli resmi kurumlar tarafndan muhtelif basklar yaplan Balangcndan 1917ye Kadar Rusya Tarihinde, 1905 ihtillinin dier memleketlerde tesiri alt bal ile yaynlanan ksa paragrafta konuya ilikin sadece bir cmle yazmakla yetinir. Tez konumuzla ilgili birincil kaynaklardan Osmanl ariv belgeleri, Sultan Abdlhamidin olaylar ahsen dikkatle takip ettiini ortaya koymutur. Bu belgelerden rade-i seniyyeler, Sadaret Evrak ile Yldz Evrakndan Sadaret Hususi Maruzat Evrak ve Elilik, ehbenderlik ve Ataemiliterlik evrakndan zellikle faydalanma imkn bulunmutur. Bu belgeler, Osmanl ricalinin Rusyada meydana gelen olaylara bakn, birinci elden saptama imkn sunmutur. Belgelerin okunmas Sultan Abdlhamidin olaylarla ilgili tepkisinin ve ald bir ksm sonusuz kalan tedbirlerin, nasl bir ruh hali iinde doduunu da izah etmitir. 1905 Rus Devriminin Osmanl lkesindeki yanklarna, lkedeki youn sansr nedeniyle basnda yeterince rastlanlmaz. Bir kaynan ifadesiyle:
Rusya'da ihtill knca, Sultan Abdlhamid IIin sansr bsbtn iddetlendi. htill, (Merutiyet) szlerinin kullanlmas zaten yasak olduundan, stanbul gazetelerinde, Rusya'daki olaylar hakknda hemen hemen hibir ey yazlmyordu. Mamafih Rus ihtilli ve arln zaafa uramas hakkndaki haberlerin, Msr ve Paris'te kan Trke gazeteler ve yabanc postalar' vastasyle gizlice Trkiye'ye sokulduundan, olup bitenler hakknda etrafl bilgi edinilmekte idi.
6

Akdes Nimet Kurat, Trkiye ve Rusya, Ankara 1990, s. 133.

Bu erevede hkmetin kontrol ettii basnda, hemen hemen hibir bilgi ve deerlendirme yaplamadndan, bu almada muhalif Jntrk basnndan Abdullah Cevdetin tihad, Ahmed Rzann 7 ura-y mmet, Sabahaddin Bey grubunun Terakki dergilerinden youn bir ekilde faydalanlmtr. Ayrca arlk Azerbaycannda Hseyinzade Ali Bey, 8 Ahmet Aayev, 9 Ali Merdan Bey, 10 Mehmedaa ahtahtl gibi aydnlar tarafndan yaynlanan, arki Rus, 11 rad, Fyzat ve Hayat gibi yayn organlar, sz konusu dnemde Abdlhamid istibdadna kar lke ii tepkileri cesaretle dile getirmilerdir. Bunlardan da geni bir ekilde faydalanlmtr. Dnemle ilgili hatralarda daha ziyade 1904-1905 Rus-Japon Sava vurgular gze arpmaktadr. Dorudan Rus Devrimine ilikin anlatlarda Baktip Tahsin Paann anlar, Sultan Abdlhamid ile ilgili deerlendirmeleri ynyle ilgi ekici bulunmutur. Rusyada 1905 devrim alkantlar ve Rus-Japon Sava ve bunun Osmanl Devleti ile ilgili gelimelerde yabanc basn arivleri, almada kayda deer katk

Modern Trkiye'nin entelektel ve siyas yaratclarndan birisi olan, ebu'l-ahrar (hrriyetilerin babas) sfatl ttihad ve Terakki lideri (M. kr Haniolu, Ahmed Rza Beyi Neden Hatrlamyoruz?, Sabah, 26 ubat 2012.) 8 Trk Hseyinzade iin 1908 ylnda garp Abdullah Cevdetin lmsz Hayatlar serisinden Msrda kaleme ald Hekim, Edib Ali Bey Hseyinzade adl vg yazsnn Latin harfli metni iin bkz. Semiramis Tutkun, "tihad Mecmuas" (1-100 saylar), nceleme ve Seilmi Metinler, Sivas 1988, s. 497-500. 9 1884te Paristeki eitimini tamamlayarak Azerbaycana dnen Aaolu, balangta usa ve Bak de retmenlik grevlerinde bulunurken, o dnem Kafkasyada kmakta olan Kavkaz, rad, Hayat ve Kaspi gazetelerinde ok sayda makale yaymlad. Hseyin Sadolu, "Ahmet Aaolu: Bir Trknn Trajik yks", Trk Yurdu, 31 (281), Ocak 2011, s. 84-91. Bir baka kaynaa gre Aaolu Ahmet Bey aslen Karabaldr. Kendisi ifrat derecede Trk olup Bakde rad adl bir gazete kartyor ve Trkl btn Rusyadaki Trkler arasnda yaymaa alyor, halk birlie davet ediyordu. Ayn zamanda Baknn en byk mektebinde hocalk yapyordu. Uyank bu Trknn hareketi Ruslarn hi de houna gitmiyordu. Nihayet para ile Ruslar Ahuntlar, yani Mslman hocalarn elde ederek Ahmet Beyin aleyhinde camilerde vaaz ettirmek suretiyle menfi propaganda yapmaa balamlard. Bir gn hocalar, mahalle halkn balarna toplayarak Aaolunun gazete idarehanesini basmlar, camlar talamaa balamlar, kendisini ldrmek iin sopa ve tala zerine hcum etmilerdi. Ahmet Bey idarehaneden karak kamaa balam, hocalar da halkla beraber arkasndan ta, denek ve masa frlatp, yuha ekmilerdi. Cann zor kurtaran Aaolu, Ruslarn fitnesiyle kendileri iin altn maalesef idrak edemiyen halk tarafndan bir gn ldrleceini anlad iin, ailesini alp Trkiyeye gemiti. Fahrettin Erdoan, Trk Ellerinde Hatralarm, stanbul 1954. s. 32-33. 10 Bkz. Azerbaycan Halk Cumhuriyetinin Grkemli Hadimleri Azerbaycan Milli Ensiklopediyas, (yay. . H. Eliyev) s. 296. 11 1903-1905 aras Tifliste Mehmedaa ahtahtl tarafndan 392 say yaynlanm, hemen btn Trk Dnyasnda ilgiyle takip edilmi nemli gazete.. Seluk Trkylmaz, "arki Rus Gazetesinin zahl Makaleler Bibliyografyas", Trk Dili ve Aratrmalar Dergisi (Ocak-Haziran 2010), sy. 18, s. 123126..
7

salamtr. zellikle ngilterede yaynlanan The Times, The Manchester Guardian ve The Observer gazeteleri ile internet zerinden serbest olarak olarak eriilen Avustralyann http://trove.nla.gov.au/newspaper ile Yeni Zelandann http:

//paperspast.natlib.govt.nz sitelerinden Taranaki Herald, Poverty Bay Herald, Bay of Plenty Times, Tuepeka Times, Star, Thames Star, Evening Star, Marlborough Express, Wangauni Herald, The Examiner, Ashburton Guardian ve Manawatu Times gazeteleri dnemin nemli olaylar ile ilgili tezimize ayrntlar salamtr. Hatta bu verilerin bir ksmnn, mesela Rus Gnll Filosunun Boazlardan geii ile ilgili olannn, konuya dair literatrde kullanlmam olduu saptanmtr.

Yntem ve Maksat
Tezimde 1905 Devriminin Osmanl lkesindeki etkileri Sultan

Abdlhamidin istibdad rejimi, muhalif Jntrk hareketi, Sovyet bak as ve yerli ve yabanc uzmanlarn eserleri ile elden geldiince birinci el kaynaklara bavurularak incelenmitir. almada 1905 ylndan itibaren Trkiyede meydana gelen ve 23 Temmuz 1908 tarihinde Sultan Abdlhamidin anayasay tekrar yrrle koyduunu aklad nkilb- zme kadar srm olan olan politik ve sosyal olaylarn zerinde 1905 Rus Devriminin etkileri, ideolojik kurgularn tesinde saptanmaya allmtr. 1905 Rus Devrimi etkisi yannda, Osmanl lkesinde meydana gelen 19051908 aras bahse konu siyas ve sosyal olaylarn, aadan yukarya bir hareketin mi paralar olduu, yoksa bir grup siyas aktivistin eitli nedenlerle istibdad rejimine yabanclam gen subaylara yaptrd, tepeden aa eylemler mi olduu ortaya konmaya aba gsterilmitir.

1.

1905 DEVRMNE GDEN YOLDA ARLIK RUSYASI

Rusya 19ncu yzyl ortalarndan itibaren sanayilemeye balamtr. Bu

sanayileme

genellikle,

Rusya

imparatorluunun

Avrupa

topraklarnda

younlamt. Ancak bu sanayinin alt yaps, teknik tehizat ve kapasitesi Bat Avrupa ve Amerikadaki benzerlerinden ok geri bir durumdayd. lkede bulunan bankalar, bata Fransa ve Almanya olmak zere Avrupa bankalarna tbi olmulard. Rus sanayine Bat Avrupa sermayesi, zellikle maden iletmesi, yakt, kimya sanayi gibi alanlarda nemli yatrm yapt. Yabanc yatrmlar 1890da 100 milyon rubleden, 1900de 900 milyon rubleye ykselmitir. 1914 ylnda Rusya sanayinin te biri yabanclarn eline geecektir 1. Bu dnemde sanayilemenin srdrlmesi iin youn d borlanmalar yaplmtr. Bata Fransaya olmak zere, 1903 ylnda Rusyann d borcu 3 milyar altn rubleye kmt. Bu borlarn yllk faizi 130 milyon rubleye ulayordu. Dier taraftan Rusya, nfusun ezici ounluu kylerde yaayan bir tarm lkesiydi. 1861 ylnda topraa bal klelik olan serfliin kaldrlmas, kyllerin toprak sahiplerine demek zorunda olduklar taksitler ve ar vergiler nedeniyle kyl isyanlarna neden oldu. 2 Beklenenin aksine, serfliin lavndan sonra tesis edilen kolektif vergi ve cezalandrmay esas alan mir dzeni 3 kiisel giriimi tevik etmediinden, tarmn gelimesine byk bir katk yapmad. lenebilen ziraat arazilerinin hemen hemen yarsn imtiyazl asiller iletirken, kyl nfusun geni kesimi topraksz veya ok az toprakta almak zorundayd. Tarm iletme teknikleri ve verim, Avrupaya gre aa derecedeydi. leyecek topra olmayan kyller, baz endstri merkezlerinde toplanm ve fabrikalarda istihdam edilen bir ii snf olumutur. Bunlarn says 1900l

John M. Thompson, Russia and the Soviet Union : An Historical Introduction from the Kievan State to the Present, 6th edition, Boulder, CO, USA, Westview Press, 2008, pp. 182. 2 Kezban Acar, "1905 Rus Devriminin Genel Bir Deerlendirmesi", Divan, 13 (24 (2008/1), s. 79-98. 3 James. R. Millar, Encyclopedia of Russian History, Macmillan Reference USA, 2004. Millar, 2004, pp. 948-949.

yllarn balarnda epeyce artmtr. i kitlesinin says, genel nfus iinde dk bir oranda olmasna ramen, bu kitle iinde dardan yaplan almalarla aralarnda sosyalist fikir ve akmlar yaygnlamaya balamtr 4. Rusyay devrime srkleyen sreler, toplumdaki derin sosyal ve politik kutuplamann younlamasndan hz almtr. Bu erevede kyllerin toprakszl, dnemsel alklar, yksek hastalk oranlar ile erken lmler, vergi ve kira ykleri ve askerlik hizmeti, fabrika iileri ve sanatkrlarn adr ve barnaklarda ok kt artlarda yaamas ve tehlikeli ortamlarda uzun alma artlar, 5 gzden uzak tutulmamaldr. Yine 1904-1905 Rus-Japon Sava da, dikkatleri dar ynelterek lke iindeki liberal ve devrimci talepleri teskin etmek maksadyla alm olmasna ramen, 6 Japonlar karsnda uranlan yenilgiler devrimin tetikleyicisi olmutur. Baka bir ifade ile bu sava, 1905 Devriminin hem nedeni hem de sonucu olmutur.

1.1.

Jntrk Muhalefeti Gzyle 1905 Rus Devrimi

1.1.1. Devrimin Nedenleri

Sultan Abdlhamidin uzlamaz muhalifleri Jntrkler, 7 Rusyadaki devrim srecini deerlendirirken devrimin nedenleri ile ilgili kayda deer saptamalar yapmlardr. Tabii btn Jntrkl temsil eden prototip bir temsilci bulmann imknszlna ramen, muhalif hareket iinde eitli hizipleri oluturan aydnlarn devrimin nedenlerine ilikin grlerini; arln halka yabanclamas, Rusyann hzl sanayilemesinin yaratt sorunlar, lkede toprak meselesinin zlememi olmas, arln Ortodokslatrma ve Ruslatrma politikalar, 1904-1905 Rus-Japon

Akdes Nimet Kurat, Trkiye ve Rusya, Ankara 1990. Kurat, 1990, s. 133. Ronald Grigor Suny, Russian Revolution, (2 ed., Vol. 7), W. A. Darity Jr., International Encyclopedia of the Social Sciences, New York, Macmillan Reference USA, 2008, , pp. 303. 6 David Marshall Lang, A Modern History of Soviet Georgia, New York, Grove Press Inc, 1962. pp. 146. 7 Sultan Abdlhamid rejimine kar daha ziyade lke dnda kardklar gazetelerle muhalefet eden aydnlara Jntrk denilmektedir. Anayasann tekrar yrrle konulmas ve meruti bir rejim kurulmasnn imparatorluu dalmaktan kurtaracana inanm olan Jntrklerin genellikle pozitivist olduklar kabul edilmektedir. Ahmed Rza Bey, Doktor Abdullah Cevdet, Prens Sabahaddin, Mizanc Murad nde gelen Jntrkler olarak bilinmektedir. Makedonyadaki nc Ordunun orta ve kk rtbeli subaylarnn giriimiyle Sultan Abdlhamide 23 Temmuz 1908de kinci Merutiyeti ilan ettirmilerdir. Yine 1908-1918 arasnda Osmanl Devletinin kaderinde etkili olan ttihat ve Terakki ynetimi de Batl literatrde Jntrk hkmeti olarak anlr.
5

10

Sava, devrimci gruplarn organize faaliyetleri gibi madde balklarnda, ifade ettikleri sylenebilir. Jntrk muhalefetinin tannm ahsiyeti Abdullah Cevdet, Cenevrede tihad dergisinde yaynlad Rusya ve Japonyaya Dair 8 adl yazsnda, Rusyadaki ar rejiminin topluma nasl yabanclat ve nefret edilir hale geldii izah edilmektedir. Bu yaz tam da Rus Devriminin dnm noktas olan, ara hayat artlarnn dzeltilmesiyle ilgili dileke vermek isteyen kalabala ate ald, Kanl Pazarn yaand bir ayda yaynlanmtr. Yazya gre arn erkek ocuu domas nedeniyle, Rusyada sadece sradan halka deil subaylara da uygulanan krba cezas kaldrlmtr:
Ak sakall adamlar, bizim eln baz iptidai

mekteplerimizde yapld gibi, falakaya yatrlarak krbala darp olunurdu. Bu ceza-y vahiynenin aleyhinde bulunan gazeteciler Sibiryaya srlrd. Kont dedikleri bu cezay mstelzim [gerektiren] bir kabahatta bulunan baz askerler, civan gibi dayak yeme hacaletinden [utancndan] kurtulmak iin, idam cezasn gerektiren bir kabahat iler ve bu suretle iin iinden kard.

Abdullah Cevdet, krba cezasnn kaldrlmasnn halkta rkek bir sevin dourduunu, nk bu karar arn ltuf ve kerem olarak verdiini sylyor. Oysa, ltuf olarak verilen bir ey istirdad olunur [geri alnr] olduundan, gvenilirlii yoktur. Esasen istibdad ynetimlerinde verilenlerin geri alnd, ok grlmtr. 9 Bu yayn organlarndan, Prens Sabahaddin Bey grubunun Pariste yaynlad Fenn-i tima ve Adem-i Merkeziyet Tarafdarannn Mrevvici Efkr iaryla kan Terakki gazetesinde muhtemelen Sabahaddin Beyin kendi kaleminden km olan Rus htillinin Mana-y timasi balkl yazda, 1905 Devriminin nedenlerine ilikin yaplan analizde unlar syleniyor: 10

Abdullah Cevdet, Rusya ve Japonya'ya Dair, tihad, (2), Ocak 1905, s. 10-13. Abdullah Cevdet bu yargsna rnek olarak, Sultan Abdlhamidi veriyor: Bizim Millet Meclisi bir ltf- hmayun olarak almtr. Merutiyet idaresi millet tarafndan iktisap edilmemi olduundan ltf- vki bir sene bile srmeden geri alnd Abdullah Cevdet, Rusya ve Japonya'ya Dair, tihad, (2), Ocak 1905, s. 12. 10 "Rus htilalinin Mana-y ctimaisi", Terakki, (1), 1906, s. 4-5.
8 9

11

Matbuat-

siyasmizin

[Jntrk

muhalefeti

basnn

kasdediyor] takdirat- azme ile alkladklar Rus ihtilli bir tekml-i itima neticesi deil, fakat yed-i istibdadla [otokrasi eliyle] memlekete kaydrlan snai-i cesimenin [byk sanayinin] mahsuldr. Fransadan ektikleri milyarlarn bir ksmyla hkmet, byk darssnaalar [fabrikalar] at. Sibirya imendiferleriyle Aksa-y ark [Uzak Dou] inaat iin iktiza eden alt ve adavat da, snai-i milliyi himaye maksadyla harice sipari etmemeye karar verdi. Fakat snai-i dahiliye bu kadar klfetli inaata kifayet edecek kadar mterakki [gelimi] olmadndan, ecnebi sermayedarann frsat fevt etmemek [frsat karmamak] iin Rusya dahilinde ubeler, fabrikalar atlar.

Yazara gre devlet fabrikalarnn yannda, bu suretle zel sektre ait fabrikalar ve iyerleri de ortaya kmtr. Tabii bunlarn kurulu harcamalarn da Rus Hkmeti karlamtr. Bu fabrikalar Rusyada ihtiya sonucu olarak domadndan, varlklarn srdrmeleri ancak hkmetin siparileri ile mmkn olabilmitir. Fakat bu da yetmediinden, muhtelif fabrikalarn mamllerini halka sunmak ve darnn daha kaliteli ve ucuz mallarna kar rekabet edebilmek maksadyla, hkmet gmrk duvarlarn srekli ykseltmitir. Bu suretle arlk, zaruretin en alak kademelerine inen tebaasn her yl srekli madur etmitir. 1904-1905 Japon Savanda Rus retimi harp ara ve gerelerinin bir eye yaramad da ortaya kmtr. Fenalk bununla da snrl kalmamtr. Alan fabrikalarda yzbinlerce ii toplanm, devletin verdii sipariler kesilince bu iilerin byk kesimi, aln penesine decek duruma gelmitir. Hkmet, iilerin a kalmasndan ziyade, neden olabilecekleri kargaadan endie etmeye balamtr. Bu kargaadan kanmak iin, ou zaman fabrikalara lzumsuz sipariler verilmitir. Yoktan sebepler yaratlmtr. Byk sanayinin hayatiyetini srdrmesi iin, olaanst vastalara bavurulmaktan kanlmamtr. Bte, borlar idaresinin faizini karlamaya dahi yetmediinden, bir istikrazn faizini deyebilmek iin, yeni bir istikraz imzalanmaktadr. Bu konuda arac olan bankerler, komisyonlarn bol bol aldklar ve bir iflas felaketi karsnda zarar grecekler Fransz halk olacandan, istikrazlarn imzalanmas devam ediyordu. Ancak son Rus-Japon Sava Fransada ahaliden bile, ounun gzn at. Btn bunlar hayat artlarn arlatrmaya devam etti.
12

 ihtillciler, ecnebi mfettilerinin nezareti altnda ve ecnebilerle yan yana almakta bulunan
11

Rus

amelesini

ayaklandrmak iin, frsat ganimet addettiler.

Yazara gre, Rus ihtillcilerinin hkmet aleyhindeki ilerini kolaylatran da, hkmetin istibdadnn rn olan byk sanayidir. Dier taraftan byk fabrikalarda alan kitleler kyllerden olutuu gibi, bunlarn eitim ve kltr seviyeleri de o tarihe [1906] kadar ilerleme kaydetmemitir. Batdaki ii snf ile aralarnda pek byk fark vardr. 1864 ylnda Rusyada toprak klelii sistemi olan serflik kaldrldktan sonra, kyller artk senyrn deil mir denilen idarecinin esiri haline gelmiti. Mir sisteminde kyllerin kiisel hukuk ve sorumluluu yoktu. Ky halkndan birisi bir su ilerse, btn ky halk cezalandrlyordu. Tabii kendi ahsi inisiyatifi ile daha fazla aba gsterenler iin de, herhangi bir tevik yoktu. Esasen byle birileri de kmyordu. Yeni dzende topraa bal klelik rejime kaldrlm olmasna ramen, 130 milyonluk Rusyann 110 milyonunu kiisel hak ve sorumluluu olmayan kyl kitlesi tekil ediyordu. Bu kitleye mensup kyl nfus, ehre gelip fabrikada almaya baladktan sonra da, yine ayn mirin esiri olmay srdrmekteydi.
Kendi kendine dnp almaya imkn bulamam, istediini bila-muhakeme kabul etmeye alm efraddan mrekkep bir kuv-y mtemia ile [muhakeme etmeksizin kabul etmeye alm bireylerden oluan bir sosyal kuvvetle] kuv-y askeriye arasndaki mabehet
12

[benzerlik],

herkesin

grebilecei

mabehetlerdendir.

Terakki gazetesinde 1907 ylnda yaynlanan Rus Ordusu ve htillciler adl deerlendirmede, mirlerin askerleri arlk rejimine kar nasl kkrttklar da anlatlmaktadr. Mirler ayn zamanda Belediye Bakan da olduklarndan, imza ile silah altndaki adamlar vastasyla, neferlere hitaben tahrirat- umumiye databilmilerdir. Bu yazmalardan bir karar sureti, ierik ve uslup olarak ilgi ekicidir 13:

"Rus htilalinin Mana-y ctimaisi", Terakki, (1), 1906, s. 5. "Rus htilalinin Mana-y ctimaisi", Terakki, (1), 1906, s. 5. 13 L. K., "Rus Ordusu ve htilalciler", Terakki, (20), 1907, s. 3-4.
11 12

13

.biz zabitlere itaat etmemeyi, Duma aleyhine verilecek emirleri dinlememeyi, Sibiryaya srgne, lme, boulmaya gnderilen biareler kafilelerine karakolluk etmemeyi, size emrediyoruz!... Eer akraban, kardelerin, vatandalarn aleyhinde silah ekersen yazk sana!.. Hibir zaman bizim iimize giremiyeceksin! Akraban asla gremeyeceksin! Kymzden seni ebediyen tard edeceiz! Mevte kadar makhr ve mahkr [lnceye kadar kahredilmi ve hakarete uram] kalacaksn. Kimse haline acmayacak, daima bedbaht olacaksn! Nasihatimizi dinle! Bil ki bizim kymze mensup btn silah arkadalarn bu emri aldlar..

Yazara gre bu tarz emirnameler, askerlerin youn olarak bulunduu merkezlerde muazzam bir etki yaratmtr. Terakki gazetesinde Rus htillinin Mana-y timasi yazarna gre devrimciler, cahil halk ayaklandrmak iin mlkiyetin ahslarda olmad ortak ziraatin btn lkeye geniletilmesini vaat ediyorlar. Mirin kontrol etmedii arazileri yani byk toprak sahiplerinin arazilerini de mmkn olursa zorla sahiplerinden alarak, kolektif mir sistemine dahil edecekler. Bunun sonucu bir tarm lkesi olan Rusyada, ziraatin ilerlemesi imknsz hale gelecektir. Yllarca devam eden devrimci yaynlardan dolay Rus kyls, devrimcilerin tasarlad bylesi bir ihtillin lzumuna tam bir samimiyetle inanmlardr. htilal muvaffak olmazsa, istibdad her taraf kana gark edecek.. 14 nemli Jntrk muhalif simalarndan Ahmed Rza Beyin yaynlad ura-y mmet gazetesinde kan Rusya htilline Dair adl bir deerlendirmede de, 15 devrimin nedenleri analiz edilmitir. Yaz sahibine gre her toplumda iktidar, bir veya birka sosyal snfn elinde bulunur. ktidar elinde tutan bu sosyal snf veya snflar, ya dorudan doruya lkede hkmet ederler veya karlarn salayacak bir ahs veya ailenin hkmetine ram olup ona dayanak olurlar. ktidarda bulunmayan snflar zarara uradklarndan, imkn bulduka hkmeti kendi ellerine geirmeye alrlar. Toplumdaki inklap ve ihtilllerin olmasnn nedeni,

14 15

"Rus htilalinin Mana-y ctimaisi", Terakki, (1), 1906, s. 5-7. La, "Rusya htilaline Dair", ura-y mmet, (82), 14 Eyll 1905, s. 2.

14

snflarn kuv-y hakimeyi istihsal iin ettikleri mnazaa-i daimidir. imdiki Rusya ihtillinin esbab- mhimmesinden [mhim sebeplerinden] birisi de birka snf- itimanin [sosyal snfn] kuv-y hakimeyi [iktidar] kendi ellerine geirmek iin almalardr.

Yazarn deerlendirmesine gre Rusyay devrime gtren sreci tetikleyen bir dier unsur, lkeye byk sanayiyi sokarak imdiki [1905] sosyal bnyeyi yaratan brokrasidir. 16 Brokrasinin Rusya tarihinde en nemli sakncas, devlet cihaz ile bu gl organizasyonu denetleyecek unsurlarn i ie oluudur. Makale yazarna gre, idare ve kontroln ayrlmas zaten merutiyet demektir. Esasen merutiyet ynetiminin idare-i memurine rhaniyeti [brokrasiye stnl] bu nedenledir. Rusya brokrasisi, baz dnemlerde yukarda zikredilen handikabn amaya almtr. arie II. Katerinann kanunu her eyin stne karma giriimleri, I. Nikolann brokrasiyi kontrol altna almak iin askerler grevlendirmesi, II. Aleksandrn toprak klelii olan serflii kaldrmas, bu erevede saylabilir. Ancak btn bu giriimler, iki asrlk brokrasiyi geriletemedi. Serfliin kaldrlmasyla kylye ok snrl erevede hrriyet ve arazi verilmesi dahi, asilzade snfnn arlktan soumasna hizmet ediyordu. Brokrasiyi; kendisine emir veren konumundan emir alan konumuna indirecek, bilcmle ahaliye kuv-y hakimeye itirak hukuku [tm halka iktidara katlma hakk] verecek ve sosyal snflar arasnda mcadeleyi meru bir platforma koyacak meruti ynetime kar diiyle, trnayla direniyordu. Byle bir buhran srasnda II. Aleksandr, bir suikast sonucu ldrld. Hazrlanm olduu ileri srlen anayasa ilan edilemedi. 1881 ylnda tahta kan yeni ar III. Aleksandr, batdan gelen idare usuln slahyla uramak istemedi. Rusya altnc bir ktadr diyen bu ar, bsbtn yeni bir politika takip etmek istedi. Babasnn reformlarndan vazgeti. Ruhban ve asiller snfna dayanarak, dier snf halkn karlarna nem verilmedi. Bu uygulama, 1861 ylnda karlan kanunlarla madur olduunu dnen kk asiller snfn biraz celbettiyse de, byk asiller snfn tatmin etmedi. 17 III. Aleksandrn Ortodoksluk,

16 17

La: "Rusya htilaline Dair", ura-y mmet, (82), 14 Eyll 1905, s. 3. A.e.

15

Rusluk, Otokrasi 18 politikalarndan ilk ikisinin, youn bask politikalaryla uygulanmasyla 19 Ortodoks Rus olmayan akvam cmleten dilgir edilmiti. 20 Mahkum edilen akvam [Rus hakimiyetinde tutulan milletler] iddet ve hilm ile [yumuaklkla] Rusyaya rabt edilemedi [balanamad]. 21 Bu balamda Abdullah Cevdetin 22 kard tihad mecmuasnda Rusya Mslmanlar bal ve Kazanl Hac Ahmed imzasyla yaynlanan bir yazda, arln Ortodoks olmayan unsurlar zerinde basklar resmedilmektedir: 23
Rusya Mslmanlarnn her nevi hukuku zayi olmutur ve bir taraftan da olmaktadr. Rusya Mslmanlarnn umr- ruhaniyelerinin ryeti [din hizmetlerinin grlmesi] ve evkaflarnn [vakflarnn] idaresi iin vaktiyle hususi daireler alm ve kendilerine birok imtiyaz verilmiken, bugn Rusya hkmeti 20nci asr medeniyeti hilafnda olarak, gnden gne istibdadn artrmakta ve hukuk- slamiyeyi mahv ve perian eylemektedir.

Osmanl diplomatik belgelerine yansyan otokrasinin ar azndan ifadesi gayet aktr: Tebaamz zerindeki evket-i hkmdarnemiz Cenab- Hak tarafndan tevdi olunmutur. Ve Rusya mparatorluunun mukadderat hakknda ancak Cenab- Hakka kar mesuluz. (BOA. Y. PRK. EA. nr. 50-67, 1325 Ca 28). Sultan Abdlhamidin resmi salnamelerde geen bil-irs vel-istihsal ve bil-irs vel-istihkak tavsifi ile ayn meruiyet temeline iaret etmekte oluu ilgin olmaldr. Bkz. Salname-i Askeri, stanbul 1307; Salname-i Devlet-i Aliyye, stanbul 1310. ar gibi Abdlhamid de bir bir otokrat idi. Bkz. Selim Deringil, ktidarn Sembolleri ve deoloji II Abdlhamid Dnemi (1876-1909), stanbul 2002, s. 26. 19 La, "Rusya htilaline Dair", ura-y mmet, (82), 14 Eyll 1905, s. 3. 20 arlk devrinde dinleri deitirilen Mslman halkla ilgili olarak Zeki Velidi Togan anlarnda Melevizde[Kazanda] arlk tarafndan zorlaHristiyan yaplan bir ksm Tatarlar vard. Bunlar kalben Mslmandlar. 1905 inklbnn verdii nisb hrriyetten istifade ederek aka Mslmanla dnp, byk bir cami bina ettirmilerdi bilgisini verir. Zeki Velidi Togan, HtralarTrkistan ve Dier Mslman Dou Trklerinin Milli Varlk ve Kltr Mcadeleleri, stanbul 1969, s. 52. 21 arln fanatik Ortodoksluk politikasnn Mslman nfusta rahatszlk yaratt Osmanl diplomatik raporlarna da yansmtr: Tatarlar pek milliyetperver ve dindar adamlardr. Rusya ordusunda ve idare-i devlette terakki etmek Ortodoks olmakla mmkndr. [Hrs, an ve hret gibi nedenlerle Ortodoks olan Mslmanlardan bazlarndan] Rusyada serbesti-yi din ve mezheb ilanndan sonra binlerce Tatar ve erkez din-i mbin-i slama dnmlerdir BOA. Y. A. HUS. nr. 525-8, 1326 S 7. arln Ortodokslatrma politikas sadece Mslmanlara ynelik deildi. Seyyah Abdrreid brahim, Hristiyanlatrlan baz Mool kabilelerinin 1905 Devriminden sonra tekrar Budizme dndklerine tanklk etmektedir (brahim A., 2003b, s. 34): Boratlar son vkitlerde akllarn biraz toplamlar, Rusya da hrriyet ilan olur olmaz tekrar Hristiyanlktan Mecusiyete dnmler. Abdrreid brahim, lem-i slm ve Japonya'da slmiyetin Yaylmas, (ev. E. zalp), stanbul 2003, c. II, s. 34. 22 Abdullah Cevdet; devrinde ve sonrasnda muhafazakr evrelerde dinsiz, hatta din dman, Tanr dman (advullah) olarak kabul edilmesine ramen, Mslman gruplarn sorunlarna yakndan ilgi gstermitir. leride greceimiz gibi Kafkasyada Mslman- Ermeni atmalarnda madur olan Mslmanlar iin yardm kampanyas organize edecek kadar, kolaylkla kategorilendirilmeyecek birisidir. 23 Kazanl Hac Ahmed, Rusya Mslmanlar, tihad, (4), Mart 1905, s. 6-8.
18

16

Kazanl Hac Ahmede gre Rusya Mslmanlar son dnemde, arie II. Katerina devrinde, 1787 ylnda Ufada alm olan er mahkemeye ye seme hakkn kullanamaz olmulardr. Yine Krm Mslmanlar iin, yerel halkn mektep ve medreselerini kontrol edecek mahkeme ilevsiz braklm ve sz verilmesine ramen, Krm Mslman askerlerinin ayr birlik halinde ve sadece Krmda grev yapmalar mmkn olmamtr. Tm Rusya Mslmanlarna vaat edilen din hrriyeti de gerekletirilememitir. 1894 ylndan sonra sadece Rus Yksek Mekteplerinden mezun olanlar dini hizmetlere tayin edilir olmulardr. Daha sonra Orenburg mahkemesi azalarna dahi, Rusa bilme art getirilmitir. Ayrca Mslmanlarn kad ve mft seme haklar kaldrlmtr. Rus Hkmeti, kendi aleti olan cahil kimseleri bu makamlara getirmeye balamtr. Ayrca miras ileri, er mahkemelerden alnmtr. Yaknda da evlenme ve boanma konular Adliye mahkemelerine verilecektir.
Birka sene nce Akmola vilayeti Kktar ehrine Omsktan gelen Mslman Kazaklara polis zoruyla Hristiyanl kabul zorlamas yaplmtr. mamlara
24

halk

arasnda

Mslmanlktan bahsetmeyeceksiniz; nikh, talak [boanma] ilerine karmayacaksnz.. denilmektedir.

Daha 1864 ylndan itibaren Mslman mektep ve medreselerinin idaresi, er mahkemelerden alnarak Eitim Bakanlna balanmaya balanmtr. Rusa tedrisat kabul etmeyen Mslman mektepleri kapatlmtr.
Ky imamlarnn dahi Rusa okuyup yazmalar isteniyor.. Ruslardan istenmezken, Rusa muallim mesarifi Mslmanlardan isteniyor. Mslmanlar muhaceret ediyor. Bir ksm makam- hilafet-i uzmaya dahalet ediyor [yce hilafet makamna snyor]. Camiler domuzlara ahr yaplyor. Dier unsurlara gre Mslmanlardan daha fazla vergi alnyor. Mslmanlara tecevzleri hkmet tevik ediyor. Hkmet destekli Mecusiler, Mslmanlarn can ve rzlarna tecavz ediyorlar
25

24 25

Kazanl Hac Ahmed, Rusya Mslmanlar, tihad, (4), Mart 1905, s. 7. Kazanl Hac Ahmed, Rusya Mslmanlar, tihad, (4), Mart 1905, 1905, s. 7-8.

17

Hac

Ahmedin

yazdklarnn

benzerleri;

dnemin

nemli

slamc

aktivistlerinden Sibiryal Tatar seyyah Abdrreid brahim Efendinin hatralarnda ayrntlaryla anlatlmaktadr. 26 arn siyas iddet yntemleriyle yrtlen bu politikas bir vesile zuhur eder etmez tecemm eden o kuv-y muhalife [toplanan muhalif gler] hemen meydana kp, ne kadar mhim olduunu dnyaya gsterdi. Muhalif unsurlarn bu kadar gl olmasnn bir nedeni de, son zamanlarda Rusyann sanat ve ticarete ilerlemesidir. Yazarn fikrince Rusyay idare edenler, memleketin btn zinde potansiyelini iktisad ilere ynelterek siyas taleplerden, ihtilllerden masun kalmay dnyorlard. Ancak unutuluyordu ki iktisad terakki siyasetin en byk amillerindendir.
stihsalt tezyid edildi [retim artrld]. stihsaltn tezyidi, mbadelenin oalmas, liman ve iskelelerin kesb-i faaliyet eylemelerini icab ettirdi. Rusyada evvelleri pek az bulunan bir snf ahali, istihsalt ve mbadelenin alet-i zrh, amele tehadds etti [ortaya kt]. Umumiyetle amele snf, snai amelesi, kylye yani arazi amelisine nazaran birok cihetlerden farkldr. Araziye merbut [topraa bal] olmayp seyyardr. Ve anasr- muhtelifeden mrekkep mecmualarla [eitli unsurlardan oluan topluluklar halinde] yaar. Bu iki halin Tabii neticesi olarak da daha akgz, daha ziyade vukuat- lemden dini haberdar, taassup, daha ziyade terakkiperverdir. Bunlarda detperestlik,

muhafazakrlk azdr. Arazi sahibi olmay, proleter ve binaenaleyh isiz kald gibi ala mahkumiyeti, sanayi iinin toprak iine nisbeten daha npk [kirli] ve ar oluu, ameleyi cemiyet-i hazradan mteneffir eder [iileri mevcut toplumdan nefret ettirir]. Bu ve bu gibi birok sebeplerden dolay, sanayi amelesi halini slah, hayatn temin edecei vaad olunan her nevi efkr- cedideye [yeni dncelere] daha ok kulak verir.

Abdrreid brahim, lem-i slm ve Japonya'da slmiyetin Yaylmas, (ev. E. zalp), stanbul, c. I, 2003.
26

18

Makale yazarnn dncesine gre, Rusyada son dnemde yaanan dnmlere ramen lkede, sosyal yapda bir husus deimeden kalmtr. O da iktidara sahip olan arlk ile, asiller snf ve ruhban arasndaki derin ve gizli nefrettir. Asiller ve ruhban her an hkmete itirak iin uramlardr.
Yeni usul-i idare, arl dorudan besleyen, siyanet eden [koruyan] avam ikiye ayrp birisini sanayi amelesini- aktan aa arlk dman etti. kincisini bile arazi amalesini- arlktan teneffr eyledi [nefret ettirdi]. Bu cihetle muhalifin taraf gittike kuvvetlendi. te imdiki ihtill, bu kuvvetine gvenen muhalifinin ecnebi taarruzlaryla zayflayan arlktan kuv-y hkimeyi istihsal [iktidar almak] iin ettikleri hcumlardr. Bu hcumlarda bu ana kadar adem-i muvaffakiyetleri [baarl olmaylar] Rus halknn en byk ekseriyetini tekil eden kyl avamn, arazi amelesinin henz tamamen vazh [ak] bir vaziyet almayndandr.
27

Yine Ahmed Rza Beyin ura-y mmet gazetesinde yaynlanan Muharebe ve htill adl makalede, 28 Rusyay devrime srkleyen sosyal ve ekonomik artlar hlsa edilir:
Rusyada zulmden, istibdaddan, su-i idareden [kt ynetimden] kyllerin hali de elimdi. 15-20 milyon kyl ailesi arasnda, ancak te biri maiet-i fakiranelerini bulmak iin yar a, yar plak ehirlerde dolayor. Bir dier makalemizde a olarak, kylerde, ehirlerde serseri dolaan bu Rusyallar, Port Arturun nnde yerinden kopup da ak sahillerde seyrederek bir kk atefen [ate saan] olan maynlara, torpidolara benzetmitik. te bu atefenlar erbab- ihtillin (devrimcilerin) arayp bulamad alt ve edvat- tahribiyedir.

Kahirede yaynlanan etkili Jntrk yaynlarndan Trk gazetesinin Rusyaya Bakarsak Neler Grrz? balkl yazs, Bakde yaynlanan Hayat gazetesinde

27 28

La, "Rusya htilaline Dair", ura-y mmet, (82), 14 Eyll 1905, s. 4. "Muharebe ve htilal", ura-y mmet, (72), 6 Nisan 1905, s. 1-2.

19

Rusya ura-y mmeti st bal ile aynen alntlanmtr 29. Bu yazda 1905 Devrimine doru Rusya sosyal bnyesi iin izilen tablo karamsardr:
ahs itibaryla birok kklkler, zilletler, generaller, amiraller, birbirinden kof, birbirinden berbad nazrlar Nazrlar ise gh bir uak, gh bir cellad ulviyetten eser yok.. Byle manzarada letafetten,

Abdullah Cevdetin Kahirede kard tihad gazetesinde 1908 yl banda yaynlanan Rusya nkilab- Kebiri balkl Yeni Trklere ithaf edilmi yazsnda, 30 Hasan Sabri Ayvazof 31 yurtdndaki Abdlhamid muhaliflerinin Rusyadaki gelimeleri nasl grdklerini ortaya koymaktadr. Ayvazof Jntrkleri eylemsizliklerinden dolay ar bir ekilde eletirirken, ilk Rus Devriminin oluumuna ilikin unlar yazmaktayd:
Vakt ki 1904 senesi ibtidas, Japonya Rusyaya ilan- harp etti. Muharebenin balamasyla dahilde inklap, ihtill almetleri ba gstermeye balad. Rusyann her tarafnda her ehrinde muntazam cemiyetler, mkemmel komiteler, tekilatlar bulunduu anlald. btida iktisad, sonra siyas meseleler zerine terk-i hizmetler umumi tatiller [grevler] edildi. Bir aya karib [yakn] bir zaman Rusya, adeta bir mezaristana dnmtr. Ne posta, ne telgraf, ne vapur, ne demiryolu iliyordu.

Rusyada 1905e doru yaygnlaan ve yukarda tasvir edilen huzursuzluk ve kargaann, Jntrkleri heyecanlandrd, onlarda Sultan Abdlhamid istibdadnn da sonlanaca midini ykselttii anlalmaktadr. ar ve Padiah arasnda paralellikler kurulmutur. tihadda yaynlanan ve muhtemelen de Doktor Abdullah Cevdetin kaleminden km olan bir yazda, 32 Rusya-Trkiye ilintisi yle kuruluyor:

"Rusya ura-y mmeti", Hayat, (118), 1 Haziran 1906, s. 4. Hasan Sabri Ayvazof, Rusya nkilab- Kebiri, tihad, 2 (5), Ocak 1908, s. 290-294. 31 Tannm Krml aydn ve siyaset adam. 1878de Krmda dodu. 1905te Gen Tatarlar Hareketine katld. Krmda yaynlanan Vatan Hadimi ve Tercman gazeteleri ile Bakde kan Fyzat ve Kahirede yaynlanan tihad mecmualarnda yazlar yazd. 1914-1917 dneminde Tercmann bayazarln yapt. Sovyet hakimiyeti ncesi Krm Milli Meclis ebakanlna seildi. 1938deki byk tasfiyede kuruna dizilerek idam edildi. Zhal Yksel, "Krm Tatar Milli Hareketi ve Hasan Sabri Ayvazov", Trkiyat Aratrmalar Dergisi, (13), Bahar 2003, s. 421-435. 32 Rusya Ahvaline Bir Nazar, tihad, (3), ubat 1905, s. 1-7.
29 30

20

Rusyann talihi ve istikbali, Trkiyenin talih ve istikbaline pek mnesabatdrdr. ar istibdad, Sultan istibdadna en kavi istinatghtr. Rusya istibdad, yalnz Trkiyenin deil, btn mstebid hkmetlerin hami-i mtehakkimidir [tahakkm edici himayecisidir].

Yazar daha ileri giderek 1848 ylnda ayaklanan Macarlar, Rus arnn gnderdii ordu yardmyla Avusturya Macaristan mparatorluunun bastrd gibi, Sultan Abdlazizin istibdad iddetlendii zamanda sarayn, Rusyadan getirmek istedii Kazaklarla muhafaza etmek istediini ve bu durumun tahttan indirilmesine sebep olduunu ileri srmtr.
Sultan- hazr Abdlhamid-i sninin de eer halk aleyhimde bir harekette bulunacak olursa, Rus zrhllarn Beikta nnde ve kendilerini [de] Kazaklarn krbalar altnda bulurlar dedii zat, gazi-yi bi-mdni [benzersiz gazi] Abdlhamidi sninin bir hain-i mlk ve millete pek yakan bu szn, bize hafiyen [gizlice] tekrar etti.

Sultan Abdlhamid adna bu ar iddiann baka bir versiyonu da, Cambridgete bulunan dnemin nemli aydnlarndan Halil Halid Bey tarafndan baka bir balamda nakledilmitir. Halil Halide gre 1898 ylnda Sultan Avrupaya zel bir temsilci gndererek ayet giriimlerinizden dolay halk bana kar ayaklanrsa, dost bir gten silahl yardm talep etmek zorunda kalacam demitir. Buradaki dost bir gcn, Trkiyenin tarihi dman Rusya olduu yorum gerektirmeyecek kadar aktr. Halil Halid bu sz, bizzat padiahn zel temsilcisinden duyduunu ileri srmektedir. 33 lgin olan, sonraki blmlerde ayrntl olarak inceleyeceimiz gibi, bu iddiann bir benzerini, devrim lideri Leninin ileri srm olmasdr. Leninin iddiasna gre de ar, rejimine ynelen devrimci tehdide kar Sultan Abdlhamidden askeri yardm talep etmitir. 34 Jntrk muhalefetinin ve Leninin iddialarnn, kendi muhataplarn motive etmeye ynelik olduu anlalmaktadr.
33

Halid, Halil, A Pacifik Revolution in Turkey, The Orient Review, (Vol:1), 1, January 1908, pp. 19. 34 V. I. Lenin, "1905 Devrimi zerine Konuma" (yay. . Kaplan), 1977, http://www. urundergisi.com/makaleler.php?ID=1855, 24 Aralk 2011. pp. 569-573.

21

Rusya Ahvalinden Bir Nazar 1904n son aylarndan beri, Rusyada meydana gelen olaylar sevinle karlamaktadr: 35
Hlsa-i kelm, Rusyada dahilen drt be aydan beri zuhur eden harekt- hrriyetcyne Trkiyede vuku bulmuasna bizi memnun etmektedir. Evvela 117 milyon ebna-y nevimiz esaretten kurtulacak, saniyen Abdlhamidlerimiz atlacak bir ar kuca bulamayacaklar.

Ayn makale, yedi ay nce 15 Temmuz 1904 tarihinde Sosyal Devrimci [SR, eSeR] terristler tarafndan ldrlen, 36 sertlik yanls ileri Bakan Plehvenin katlinden memnuniyetini dile getiriyor:
Rusyann zalim Dahiliye Nazr, atyla arabasyla, arabacsyla bir darbe-i sadmede bin para edilerek bulutlara kartrld kyamet-nm gnden beri, Rusya ahrrnn [zgrlklerinin] Rusya hkmeti mstebidleri zerine ftht, Japonlarn Manuryada yine Ruslar zerine kazand galibiyetle devam etti. Rusya hkmeti ceza-y istibdadn dahil ve harite ekiyor.
37

Jntrk muhalefeti, Rusyadaki devrim hareketleri ile ilgili isabetli denebilecek tespitler yapm, ancak bu deerlendirmeler Rusya ile Osmanl Devleti arasnda, ar Nikola ile Sultan Abdlhamid, bir ksm zorlama paralelliklerin glgesinde kalmtr. Dier taraftan 1905 Devrimine giden srete Rusyay isabetli olarak okuyanlarn birisinin de, lkemizde dnemin slamc aydnlarndan Mehmet kif olmas ilgi ekici bulunmutur. 38

Rusya Ahvaline Bir Nazar, tihad, (3), ubat 1905, s. 1. Maurren Perrie, The Russian Revolution, Revolutions: The Revolutionary Tradition in the West, 1560-1991, by D. Parker, London, Routledge, 2000, pp. 151-168. 37 Rusya Ahvaline Bir Nazar, tihad, (3), ubat 1905, s. 1-2. 38 kif, Safahatn ikinci kitab olan Sleymaniye Krssnde Abdrreid brahimin azndan dnemin Rusyasn yle tarif etmitir: O zaman Rusyada hkimdi yaman bir tazyik Zulm sevdirmek iin var m ya bir baka tarik? Dnen her kafann mutlak ezilmekti sonu! Meden Avrupa bilmem, niye grmezdi bunu? Sng, kurun gibi kestirme lmlerle len; Yahud ikenceler altnda ecelsiz gmlen: Ne soluk var, ne k var, ne otur var, ne durak, ki yz kula altnda zeminin, plak,
35 36

22

1.2.

Azerbaycanda Trklere Gre Rus Devrimi

Azerbaycanda Ahmet Aayev, Hseyinzade Ali Bey gibi Trkler

tarafndan yaynlanan gazeteler, 1905 Devrimi ve bu hareketlerin Osmanl lkesindeki etkilerine dair grler yaynlamlardr. Bu yazlarda doal olarak ll, mmkn olduunca alttan alan bir dil kullanlrken, Sultan Abdlhamid rejimi ile ilgili deerlendirmelerde Sultan Hemit Hezretleri idaresi ve istibdad uygulamalar, ok ar bir tonda eletirilmektedir. Bu durumun bir nedeni, Azerbaycan Trk basnnn stanbul, Anadolu ve Msr gibi merkezlerde aydnlara da hitap etmesi olmaldr. Dier neden de, Osmanl lkesi iin yaplan istibdad idaresi eletirilerinin, dolayl olarak Rusyann otokrat rejimi iin geerli olaca dncesi, kabul edilebilir. Bakde yaynlanan Hayat gazetesinde, 39 Ahmet Aayev [Aaolu] tarafndan yazlan Rusyann Hal-i Hazr adl bir deerlendirmede, 40 1905 Devriminin nedenleri konusunda unlar yazldr:
Rusya gibi bin senelik kkl bir memleket, niin bugnk perian hale dt? Birincisi, Rusyann cmle bu haletlerine sebep, Rus ile Japonun davas oldu. Rusya gibi azm ve vasi sath- arza [geni bir corafyaya] sahip, geni sahilleri olan bir devletin, bu kadar koun [ordu] ve alt sarsat- harbiye ile [harp silah ve tehizatyla] Japonya gibi bir balaca [ufak] bir devletin elinde, zebun ve zelil kalmas Rusyann cmle dertlerini ve yaralarn at. Rusyann Japonya ile davas ber-kadm bin yldan beri kaim,

A, susuz iletilen kanlar donmu canlar, Size milyonla desem, fazlas yok, eksii var! Bilmiyorlar ki bu iddetlerin olmaz hkm: Gz ylar nce, sonra kanksar lm. Sanyorlar kafa kesmekle, beyin ezmekle, Fikr-i hrriyet lr. Hey gidi akn hazele! Daha kuvvetleniyor kanla sulanm toprak: Ekilen gvdelerin hepsi yarn fkracak! Mehmet kif Ersoy, Safahat, (yay. M. E. Dzda), stanbul 1987, s. 149-150. 39 Hayat gazetesi zerine yaplan bir doktora tezinde Hayat gazetesi Hseyinzdenin II. Abdlhamid aleyhtarl ve ttihat yaps dolaysyla kanaatimizce Jn-Trk Basn ierisinde deerlendirilmesi gereken bir gazetedir denilmektedir. Yakup Sevimli, Hayat Gazetesi zerine Bir Aratrma, zmir 2001, s. 15. 40 Aayev, Ahmet: "Rusya'nn Hal-i hazr", Hayat, 1 (6), 12 Haziran 1905, s. 1-2.

23

zahiren byk azm ahl [dall] ve budakl, lakin btnen [iinden] rm aaca balta ilimesi gibi oldu.

Aaolu, arlk Rusyasnn grnteki ihtiamn iinden rm aa tebihi ile anlatmaya devam ederek, iin d byklkte olmayp i bnyenin kuvvet ve salamlnda olduunu sylyor. Ancak yazara gre Rusyann i bnyesini ykp rten kt idare ve siyaset uygulamalar olmutur. 1905 ylna kadar Rusyada idare ve siyaset brokrasi denilen usl ve kaide zre idi. Aaolu Rusyada, memur snfnn yetersizlik ve yolsuzluklarn ayrntlaryla izah etmektedir:
Hlsa umr- idare ve hkmetin hangi tarafna atf- nazar olunduysa, byk byk rahneler [gedikler], felaketler nmyan olundu(lar) [grndler]. Lakin bu rahneler bu felaketler cmlesi; hrriyetsizlik, azatszlk, serbestsizlik sayesinde perveri ederdiler [yetiirlerdi].

Yazara gre gerek ilerleme, gerek mutluluk; ancak i sahibinin kendi iine hakim olmas ile olabilir. Oysa i sahibi olan Rusya milleti devlet ilerine ve hkmete katlma hakkndan yoksundu. Bu durum ise inovniklerin [memurlarn] ahsi arzu ve tercihlerine geni bir meydan ap, felakete neden oldu. Halk ve devlet, memurlara feda edildi. Ancak Japon Savann kyla memurlar zmresi, idaredeki inisiyatifini kaybetti. Artk yalan resmi katlarla hi kesi [kimseyi] aldatmak mmkn deildi. Hayat yazarnn deerlendirmesine gre, bu ortamda bir taraftan hrriyet ve azadperestler [liberaller] ve bir taraftan inklap ve ri [kargaa] taraftarlar huru ettiler [ktlar]. ler hercmer oldu. eyrek yzyl sonra Trkiyede, liberal fikirli Serbest Frkann kurucularndan olacak olan Ahmet Aaolunun, 1905te devrimcileri kargaa ve anari manasna gelecek bir kelime ile yan yana anmas ilgin olmaldr. arlktan memnuniyetsizlik duyan, ancak bunu ifade edemeyen insanlar ve gruplar ikayetlerin beyana baladlar. z dilleri, mezhepleri, taifelikleri cihetine [etnik aidiyetleri yznden] inovniklerin ellerinden tazalluma gelen taifeler, aikre tuyan ettiler. Etnik gruplarn dnda memurlar sayesinde her bir zulm ve meakkate dr olan fahle [iiler, ameleler] bakaldrdlar. arln kt idaresinin
24

himayesiyle byk arazi sahiplerinden yeni yeni zulm ve basklar gren, tarmda alan nfus da bakaldrd. Ahmet Aaolu yaanan soysal alkantda, ortamdan faydalanmak isteyen dier unsurlara da dikkat eker: Bu umumi perianlktan frsat fevt etmeyip [karmayp] istifade etmek fikrine den caniler, kuldurlar [haydutlar], katiller de zlerini ortaya attlar. 41 Yazar hrriyet, azatlk, adalet, tanzimat, slahat gibi li fikir ve hissiyatn ourluk [hrszlk], apul, garet [gasp], cinayet gibi uygulamalarla beraber hayata kartn syleyerek, bir yerde devrimcilerin yntemlerini de st kapal olarak eletirmektedir. Yazsnn sonuna doru Aayev Rusya gibi bir muazzam kuvvetli ve ahlak- hasene ile mzeyyen taif]nin byle felaketlerle yok olmayacan rvet-i kelm olarak beyan etmektedir. Hatta daha ileri giderek, mevcut problemlerin halletmesi gereken makam olarak, ar Nikolann ahsn iaret etmektedir.
te Rusyann imdi tabib-i haziki bizzat hemen imparator zam ve l hazret ar Hazretleridir. Mteaddit ferman hmayunlar ile [imparatorluk emirleriyle] Rusyann dr olduu maraz ve dertleri tecrbe ve tetkik edip de, mualecesi [tedavisi] iin yollar beyan etmitir.

1.3.

Yldz Saraynn Rus Devrimine Bak

Rusya youn kargaalk ve alkantlara srklenirken, Osmanl Devletinde

Abdlhamidin tek adam idaresi 30 seneye yaklayordu. Hkmdarn kendisi de, sistemi de yorgundu. ar korkutan gelimeleri dikkatle izleyen Sultan, benzeri gelimelerin lkesinde olmamas iin youn aba gsterecekti. Bu abalar Rusyadan gelebilecek etkilere kar sansr, anarist, nihililist, fesat olarak grlen muhalif cereyanlara kar uluslararas ibirlii ve Rus ar ile mmkn olduunca iyi geinme olarak grlebilir.

41

Ahmet Aayev: "Rusya'nn Hal-i Hazr", Hayat, 1 (6), 12 Haziran 1905, s. 2.

25

1.3.1.

Sansr ve Muzr Yaynlarn Girii Meselesi

Sultan Abdlhamid lkeyi sk bir kontrol altnda tutarken, 42 ahsi

ynetiminin bir zellii olarak hibir zaman tek bir kaynaa gvenmemi, ayn haberi farkl kaynaklardan da dorulamak istemitir. 43 Dier taraftan olaan basit yazmalar brokratik hiyerariye uygun yaparken, kritik olduunu dnd konularda Sadrazam ve ilgili nazr devreden kararak ilgili sefir, vali gibi st dzey memurla dorudan haberlemeyi olaan hale getirmitir. 44 Dnem boyunca Sultan Abdlhamid rejimi, Rusyadaki gelimeleri elde edebildii btn vastalarla takip etmeye almtr. Olaylarn sadece siyas ve sosyal neden ve sonularn deil, ayn zamanda ekonomik ynlerini de grmeye almtr. 45 Bu gelimeleri mmknse, sahip olduu ok kstl manivelalarla ynlendirmeye aba gstermitir. Bu erevede dnem boyunca, politik bir ierik tamamak artyla Rusya ile ilgili sadece nemsiz haberlerin yaynlanmasna izin verilmiti. Ancak 1905 Devrimi ile ilgili hibir nemli olaya, lkede baslan yaynlarda yer verilmemitir. 46 Abdlhamid muhalefeti, hareketlerini takip iin hafiyelik tekilatn kurarken, fikirleri kontrol etmek iin de, devrinin balca zelliklerinden birine tekil etmi olan, sansr tekilatn meydana getirmitir. Fikir mahsul olduu deerlendirilen hemen herey, sansr konusu kabul edilmitir. 47 Karala gre;
Gazetelere gelince, Osmanl mparatorluunda yabanclar tarafndan yaynlanan veya yabanc memleketlerden Trkiyeye gelen gazeteler, Hariciye Nezaretine bal bir komisyon marifetiyle

II. Abdlhamd'in saltanat dneminde yurt iinde yaplan yaynlarn, sk bir denetime tabi tutulduu, bilinen bir gerektir. Matbuat Komisyonundan izin almakszn, yayn yapmak imknszdr. Hal byle olunca, en kk eletiri dozu tayan yaynlarn yaplmasna izin verilmemitir. zin verilen yaynlar da, daha ok zlf-i yre dokunmayan, eletiriden uzak ve hatta medh sena ile dolu olanlardr. Para destei ile bir artl basn oluturulmaya alld iin, bu vg dolu yazlar, zamanla daha da artmtr. Mahir Aydn (haz.), Sultan Abdlhamidin Hl Tercmesi, stanbul 1997, s. 14. 43 Brokratik hiyeraride resmi grevi bulunmayan Vaington sefiri esbak Aristarki Bey Hazretlerinin Rusyadaki siyas gelimelerle ilgili 1 Kasm 1905 tarihli raporu iin bkz. BOA. Y. A. HUS. nr. 496-086, 1323 L 14. 44 11 Kasm 1905 tarihli arizada Sadrazam Ferit Paa, Sultann bu uygulamasn st kapal eletirmektedir. BOA. Y. A. HUS. nr. 495-66, 1321 28 Te 1321. 45 Paris Sefareti Maslahatgzarlndan 1906 yl balarnda gnderilen Rusyadaki kargaann piyasadaki Rus tahvillerinin deerini drd ve bunun Rusyann Fransaya olan borlarnn denmesini nasl etkileyceine ilikin kapsaml deerlendirme iin bkz. BOA. Y. A. HUS. nr. 498-44, 1321 Ke 28. 46 Uygur Kocabaolu ve Metin Berge, Bolevik htilali ve Bolevikler, Ankara 1994, s. 20. 47 Enver Ziya Karal, Osmanl Tarihi, Birinci Merutiyet ve stibdat Devirleri (1876-1907), Ankara 2000, c. VIII, s. 412.
42

26

tetkik edilmekte idi. Trkiyede neredilen gazete ile mecmualarn ise tetkiki, matbuat mdrl tarafndan yaplmakta idi. Bunlar, sz konusu mdrlke izin verilmeden baslamazd.
48

Yine Karaln ifadesine gre 49;

Basn Kontrol Heyetleri, Neriyat Nizamnamesince, kullanlmalarnn yasak olduu alkallara bildirilen kelimelerin listelerine ve hatt takdire gre, eserleri tetkik ederlerdi. Yasak edilen kelimelerden balcalar unlard: Vatan, hrriyet, merutiyet, grev, suikast, ihtill, anari, ktal, sosyalizm, dinamit, kargaalk, hal, Makedonya, Girit, Kbrs, Yldz, Murat, ve saire.

Yine bu erevede d olaylar dahi, bazen balamndan kopartlp arptlarak verilmitir. Mesela 1903 ylnda Srp kral ve kraliesinin suikastle lmleri kpr zerinde yldrm arpmas ile olmu eklinde basna yanstlmtr. 50 stibdad ynetimi sansr ile zdemiti. 51 Yurtdnda yaynlanan ve rejim iin hayrhah olmad dnlen gazete, mecmua, kartpostal ve kitaplarn yurda sokulmamas iin gazetelerle sair ceraid-i memnuann memalik-i ahaneye men-i duhulne dair aralksz emirler veriliyordu. Osmanl ariv belgelerinden anlaldna gre, Galata Gmrklerine bal Kitap ve Resail [brorler] Memurluu grev yapmaktayd. Bu memurluk, saptad pheli yaynlar Maarif Nezareti bnyesindeki Kitap Muayene Memurluuna gndermekteydi. 52 lke iindeki basn-yayn, etkin bir kontrol ile ses karamaz hale getiriliyordu. ada bir kaynan ifadesiyle basna konan yasaklamalar ve sansr; gazete ve dergilerin kapatlmas, gazetecilere karlar salanmas, yabanc basnn satn alnmas, yabanc lkelerle haberlemenin engellenmesi olarak saylmaktadr. 53

Enver Ziya Karal, Ayn eser, s. 412-413. Enver Ziya Karal, Ayn eser, s. 413. 50 Miller, A. F: "Mladoturekaya Revolyuiya", Pervaya Russkaya Revolyuiya 1905-1907 gg. i Mejdunarodnoe Revolyuionnoe Dvijenie, c. II, Moskova, Akademiya Nauk SSSR Otdelenie storieskih Nauk, 1956, pp. 320. 51 Konu ile farkl grler iin bkz. Fatmagl Demirel, II. Abdlhamid Dneminde Sansr, stanbul 2007; Mehmet Ali Beyhan, II. Abdlhamid Dneminde Hafiyye Tekilat ve Jurnaller, Trkler, c. XII, s. 939-950; Selim Deringil, ktidarn Sembolleri ve deoloji II Abdlhamid Dnemi (18761909), (ev. Gl aal Gven), stanbul 2002, s. 19. 52 BOA. MF. MKT. nr. 761-40, 1319 Ke 25. 53 Hfz Topuz, kinci Mahmut'tan Holdinglere Trk Basn Tarihi, stanbul 2003, s. 54.
48 49

27

Zihinlerde mevcut rejime kar tereddt dourabilecek her trl yaynn nlenmesi prensip edinilmiti. Bu erevede Dahiliye Nazrlnca Beyrut Valiliine gnderilen bir yazda, 54 Beyrutta neredilen el-kbal gazetesinde mehur Rus yazar Tolstoydan bahsedildiinden renildii ifade edilerek;
muharriri merkm [ad geen yazar, Tolstoy] nihilist efkr- muzrras ner ve telkine sai olduu cihetle, srnn [zararl nihilist fikirleri yaymaya ve telkine hizmet ettiinden eserlerinin] gazetelerde dahi men edilmi olmas evvelce vilayet-i celilelerine tebli klnmasna binaen badema [bundan sonra] muharrir-i merkumun srnn, gazete ve sair evrak ve risale dercine meydan verilmemesi..

talep edilmitir. Yine ayn dnemde Beyrut Valiliine gnderilen dier talimatlarla da, Semerat- Fnun adl mecmuada Tolstoyun eserlerinden birka fkra derc edildii bildirilerek, bahse konu yazarn ahsndan ve eserinden bahsedilmemesi kesin bir uslupla istenilmitir. Tolstoyun nihilistlerle ve nihilistlikle herhangi bir ilintisi bulunmamas yannda, 55 Yldzn kbus olarak grd kargaa ve tedhi yntemlerini toptan reddettii, hatta bu yzden Rusyada devrim lideri Lenin tarafndan ar ekilde eletirildii, 56 dikkate alnmyordu. Bu arada Osmanl lkesi dnda yaynlanan ve muzr saylan neriyatn, ieriye memleket iine sokulmamas iin yetkililer sk sk uyarlmtr. 57 Bu

BOA. DH. MKT. nr. 1054-23, 15 ubat 1321. 1905 yl ubat ay sonlarnda bir Fransz gazeteciye mlakat veren Tolstoy, kendisinin bir Hristiyan Anarist olarak sosyalizme de otokrasiye de kar olduunu beyan etmitir. Tannm romanc, kendisinin Rusyada otorite destekleyicisi olarak gsterilmesini iddetle reddetmitir. Tolstoy lkenin 120 milyonluk kyl kitlesinin tek arzusunun, artk sat konusu olmaktan kurtularak toprak sahibi olmak olduunu, yoksa btn Rusyada saylar ok ufak oranda olan birka bin kiinin alma saatlerinin azaltlmas, alma artlarnn dzeltilmesi gibi taleplerine ok fazla ilgi gstermediini ileri srmtr. Tolstoya gre Rus halk bir devrimin ryalarn grmemektedir. Zemski Soborun beklenen reformlar yapmayacana inanan yazar ancak reformlarn kanlmaz olduunu ileri srmtr. Tannm romancya gre, reformlar yl sonundan nce yaplacaktr. "Count Tolstoy on the Situation", The Times, 25 February 1905, pp. 5. 56 Lenin, V. I., "The Fall of Port Arthur", 14 January 1905, (evirimii) http://www. marxists.org /archive/lenin/works/1905/jan/14.htm, 19 Aralk 2011. Lenin, 2004. 57 Mesela 5 Aralk 1906 tarihinde Dahiliye Nezaretince, Hicaz, Yemen, Trablusgarp ve Bingazi Vilayetleri; Maarif, Hariciye, Zabtiye Nezaretleri ile, Gmrkler, stanbul Belediyesi ve Posta Telgraf Genel Mdrlne yazlan bir yazda; Franszca Matin, Tatarca Millet ve Tercman- Ahval-i Zaman adl iki gazetenin yasakland bildirilmitir. Dahiliye Nezaretinin emrine gre bu yaynlarn gerekli kontrol salanarak hibir nshasnn ithal ve intiarna meydan verilmemesi, eer daha nce gelmiler var ise toplattrlarak imha buyrulmas talimat verilmitir. BOA. DH. MKT. nr. 1133,
54 55

28

meyanda, 15 Austos 1906 tarihinde Dahiliye Nezaretinden yazlan bir yazda, 58 zararl neriyatn nlenmesi iin Bahriye Nezaretinden vapur tahsisi istenilmitir. Yazda Rusya, Msr ve Hindistanda yaynlanan Trke ve Arapa gazetelerle dier yasak yaynlarn men ve duhl ve intiar mkerreren tebli klnd halde ad geen yaynlarn tedarik ve satlmasnn kolaylkla yaplmakta olduu bildirilmitir. 59 Sakz mutasarrfl, vilayete yazd konu ile ilgili bir yazda Adalar ahalisinin kavmiyet itibaryla yani Rum olduklar iin zararl eyleri getirdiklerini yazmtr. 60 Bu yaz ile stanbulun kukuland ileri yapanlarn gayrimslimler olduu ifade edilerek, dnemin her muhalif giriimini fesat, anarist, err olarak algyan paradigmasna, uygun davranld deerlendirilmitir. Yabanc postalar marifetiyle getirilen yaynlar da sk bir ekilde takip edilmitir. Bu balamda Dahiliye Nezaretinden 29 Aralk ve 31 Aralk 1906 tarihlerinde yazlan iki yazyla, 61 lkeye girii padiah iradesiyle yasaklanm bulunan Bakde yaynlanan Trke rad gazetesinin, 62 stanbula Rus postasyla getirildiinin saptand yazlmtr. 63

1322 Ts 23. Bu yasaa gereke olarak Matbuat- Dahiliye Mdrnn 3 Aralk 1906 tarihli yazs ile Tatarca iki gazetenin yasak ve zararl resimler ile hezeyan yayan ierikleri, Franszca Matin gazetesinin 20 Kasm 1906 tarihli nshasnda zararl ve melunca ierikler bulunmas gsterilmitir. Cebel-i Lbnan Mutasarrflna Dahiliye Nezaretinden yazlan 4 Aralk 1906 tarihli bir emirle Lbnanda Ennasr gazetesinde Rusyann halihazr i durumuna ilikin haber yazldnn grld bildirilmitir. Nezaret emrine gre itiaa dair fkarat [yazlar] derc ve ner eylemeleri muvafk olmayacana gre bundan sonra bu gibi eylerin nerettirilmemesinin salanmas talimat verilmitir. BOA. DH. MKT. nr. 1133-74, 1322 Ts 22. Yine Baktiplikten 31 Mart 1907 tarihinde yazlan bir yazyla, Rusyann mteaddit memleketlerinde nerolunmakta ve Acemler ve Tatarlar delaletiyle memalik-i ahane ahalisine datlmakta bulunan bir takm Trke gazetelerin mndericat muzralarna binaen [zararl ieriklerinden dolay] men ithali iin padiah iradesini tebli etmitir. BOA. DH. MKT. nr. 1156-34, 1323 Ma 17. 58 BOA. DH. MKT. nr. 1109-54, 1323 Ra 17. 59 Verilen emirlere ramen bu ilemlerin Akdeniz Adalar [Rodos] vilayetinden alnan bir yazda belirtildii ekilde, bu gibi zararl evrakn posta vapurlaryla gelen giden yolcular tarafndan adalarn her taraf kayk yanamasna msaid bulunduundan [zararl yaynlar ve patlayc maddeler] ithaltnn meni denizden tarassud [gzlem] icra etmek zere beylik bir vapura ihtiya gstermektedir. Denizden gzlem yapmak zere talep edilen vapurun salanmas istenilmitir. BOA. DH. MKT. nr. 1109-54, 1323 Ra 17. 60 BOA. DH. MKT. nr. 1109-54, 1323 Ra 17. 61 BOA. DH. MKT. nr. 1137-17, 1322 Ke 16. 62 1905-1907 yllarnda Bakde yaynlanmtr. 116nc sayya kadar Mdr ve imtiyaz sahibi Ahmet Aayevdir. Bkz. Emel Erincik, rad Gazetesinin 1905-1906 Yllarnn Kronolojik Fihristi, zmir 2009, s. VII. 63 Nezarete gre bu zararl yayn, stanbula Valide Hannda ranl tccardan Hac Rza Kuli Aai Horasani nam ahs tarafndan getirilmekte ve Rus postasndan bizzat alnmakta ve datlmakta olmasna ramen postahane kapsndaki zabtann gzlem memuru bu zararl giriimi rapor etmemitir. Verilen emirle Rus postahanesinden zararl yaynlarn kontrol iin uygun bir memurun tefrik ile yukarda ad geen ranl tccar iin ilem yaplmas istenilmitir. BOA. DH. MKT. nr. 113717, 1322 Ke 16.

29

2 Ekim 1907 tarihinde Matbuat- Dahiliye Mdrlnden yazlan bir yazda, 64 Erivana mid Ktphanesi tarafndan baslan Birinci Fihristte bir takm memnua ve ceraid-i muzrra esamisi olduundan anlan yaynn lkeye giriine engel olunmas istenilmitir. 65 Daha ilginci, 24 Kasm 1907 tarihinde bu yasaklama ile ilgili Hariciye Nezaretince yabanc sefaretlere de tebligatta bulunulmasdr. Sultan Abdlhamid sadece lke ii yaynlarn sansr ve kontrolu ve yurtdnda baslan muzr neriyatn memlekete girmesine kar, tedbir almakla yetinmemitir. Nfuzunu kullanarak kendisi iin tehlikeli grd neriyatn mmknse yasaklanmas iin giriimlerde bulunmutur. Bu erevede tannm slamc aktivist Sibiryal Tatar seyyah Abdrreid brahimin, Petersburgda kard lfet gazetesinin kapatlmas iin, Rusya hkmeti nezdinde diplomatik giriimde bulunmutur. 66 Bu giriimin ilgin olan yn, stanbuldaki padiahn Petersburgda neredilen Tatarca muzr lfet gazetesinin kimin tarafndan yaynlandnn renilmesini, Petersburgdaki sefirine emretmesidir. 67 Sultann takip ettii olaylar izlerken, resmi devlet grevlilerinin raporlaryla yetinmedii de anlalmaktadr. Sultan Abdlhamid, Bakde Trkler tarafndan yaynlanan Hayat gazetesinin yaynnn durdurulmas iin de, arlk nezdinde giriimde bulunursa da sonu alamaz. Fakat arlk, Trk gazeteyi kendi politikasna aykr grdnden, ksa bir sre kendisi kapatacaktr. Hayat gazetesi yerine Bakde yine, Trkler tarafndan Fyzat mecmuas karlr. Bu mecmuay finansa eden Azerbaycanl tannm zengin ve hayrsever

BOA. DH. MKT. nr. 1207-21, 1323 Te 10. Muzr yaynlarn lkeye girmemesi iin alnan tedbirlere ilikin dier yazmalar iin bkz. BOA. Y. EE. KP. nr. 29-2881, 1324 R 15; BOA. ZB. nr. 21-7, 1323 Ma 18; nr. 22-15, 1323 T 09; nr. 23109, 1323 Ks 26; nr. 590-94, 1322 H 5; nr. 595-84, 1323 Ni 8; nr. 389-70, 1322 Ke 30; nr. 606-76, 1323 Mar 17; nr. 598-123, 1323 Te 15; nr. 386-78, 1322 H 21; nr. 589-136, 1322 Ni 21; BOA. DH. MKT. nr. 881-17, 1322 C 5; nr. 1160-20, 1323 Mart 21; nr. 2612-86, 1325 N 16; nr. 1207-21, 1323 Te 10; nr. 1259-39, 1326 Ca 5; BOA. MF. MKT. nr. 761-40, 1319 Ke 25; nr. 914-39, 1321 u 19; nr. 936-24, 1322 H 27; nr. 989-52, 1323 Mar 17; nr. 1060-33, 1324 May 22; nr. 1060-33, 1324 May 22. 66 BOA. Y. PRK. EA. nr. 48-69, 1323 Za 30. 67 Bykeli gazetenin brahimof Reid isminde Rusya tebaasndan bir ahs tarafndan karldn, brahimofun stanbul dahil daha nce Asya ve Afrikadaki faaliyetlerine de dikkat ekmitir. Sefir gazetenin yasaklanmas iin Rus Hariciye Nazr Kont Lamsdorfa da karsa da u sralar bu misll neriyatn men intiarn imkn harici olduu cevabn alacaktr.
65

64

30

Zeynel Abidin Tagiyef 68 zerinde kiisel nfuzunu kullanan Sultan, bu mecmuay kapattracaktr. 69 Sultann bir baka basn kontrol yntemi de, dardaki gazetecileri satn almasdr. Bu erevede Bakde Haziran 1905ten itibaren Trkler tarafndan yaynlanan Hayat gazetesinin stanbulda bulunan muhabiri slamolu, 70 Abdlhamidin Msr, Avrupa, Hindistan ve Rusyada satn ald gazetecileri anlatmaktadr. 71 Zararl grlen d basnn, mmknse yaynnn durdurulmas iin giriimlerde bulunan ve anlan yaynlarn lkeye giriine kar youn tedbirler alan Sultan, lke iinde de zellikle gayrimslim gazetelere kar da kukuyla hareket etmitir. zellikle dnem boyunca, lke iinde gayrimslim basnn kontrolnde Musevi basnn zerinde ok durulduu anlalmaktadr. Bu younlamann nemli bir nedeni, ilgili blmde inceleyeceimiz gibi, Rusyadaki Yahudi pogromu haberlerinin yaynlanmasnn kstlanmas olmutur. Dier neden de 19 Kasm 1905 tarihli bir belgede ifade edildii gibi zmirde nerolunan Musevice Alno de Liste gazetesindeki Rusyadaki idare-i merutiyet ilan hakknda bir fkra grlmesidir. 72 ncelediimiz dnem boyunca sansr ve kontroln, istibdadn karakteristii olarak arln her zaman koruduu saptanmakla beraber, Rus-Japon Savanda kimin kazanacann belli olmad safhasnda, ksmi bir geveme grlrken, 73 Rus hezimetinin netlemesinden sonra, ar bir younlama tespit edilmitir.

Azerbaycanl sanayici ve byk hayrsever (1838-1924). Byk servetini lkesi ve halknn kltrel ve iktisad geliimi iin sarfettiinden dolay minnetle anlmaktadr. Yaqub Mahmudov, Azerbaycan Xalq Cmhuriyyeti Ensiklopediyas, c. II, s. 387-391. 69 Fyuzaf'n balanmas haqqnda o zaman matbuat sahifalarinda yazlr ki: Trkiya Sultan Ebdlhamidin taxta xmasnn 32-ci ildnmnda "Fyzat" mecmuesinin imtiyaz sahibi H.Z.Tayev Mehammad Karim Aann Azari Trkcasine tercma etdiyi "Quran" altn cildla cildleyerak, Mirza Yusif Talibzada ila Sultan Ebdlhamide hadiyya gndarir. Hkmdar hediyyani alarken ona deyir: "Bir ey anlamram. Hac Zeynalabdin bay macmuasinda mani hacv eder, sonra da hadiyya yollayr". A. Y. Talibzada Trkiyadan Bakiya dnr, hamin szleri Hacya atdnr. Hac da derhal mecmueni baladr. Fyzat 1906-1907, Bak 2006, s. VII. 70 Asl ad Mehemmed Vaiz Novruzidir. Hayat dnda Fyzat mecmuasnda da yazmtr. Fyzat 1906-1907, s. 112. 71 Bu erevede mesela Sultan Abdlhamid dman gazete karan Louis Sabuncunun zamanla nasl padiah meddah haline getirildiinin hikyesi iin bkz. Mahir Aydn (haz.), Sultan Abdlhamidin Hl Tercmesi, stanbul 1997, s. 18-24. 72 BOA. DH. MKT. nr. 1027-26, 1323 L 06. 73 Rusyadaki kargaalklar haber yapan gazetelerin Memalik-i Osmaniyeye girmelerinde mahzur olmadna dair Dahiliye Nezareti talimat. BOA. DH. MKT. nr. 930-15, 1322 Za 26.
68

31

1.3.3.

Anaristlere 74 Kar birlii

Rusya ve Almanya hkmdarlar, rejim kart faaliyetlere kar ibirlii

areleri aramlar, bu giriimlerine Sultan Abdlhamidi de katmak istemilerdir. Osmanl ariv belgelerine gre bu tarz giriimler, 1898 yl gibi erken bir tarihte gndeme gelmi grnyor. 75 1905 ylnda yine ayn taleplerin gndeme gelmesi zerine Sultan Abdlhamid Sadrazam, Nazrlar, Serasker, eyhlislam, ura-y Devlet Reisi, Sadaret Mstear ve Tophane-i mire Mirinden oluan Meclis-i Mahsusa kurarak konuyu inceletmitir. Yukarda bahsedilen st dzey Meclis-i Mahsusaya gr sunmak zere Daire-i Hariciye stiare Odasnn hazrlad grte anarist, u ekilde tanmlanyor: 76
Her gna tekilat- itimayeyi tahrib kasdn tazammun eden efl ve teebbsata anaristlik tlak olunur [sosyal tekilat tahrip kast tayan her trl eylemler ve giriimler anaristlik saylr]. Saltanat- seniyyenin ekli idare-i hazrasnn ve hukuku mukaddes-i hkmdari hazret-i ehriyarinin hall ve pezir olmas maksadyla ika olunan efl ve teebbsat dahi anaristliktir. Efl-i mezkrenin mrettip ve mteebbisleri kendilerine ne nam verirlerse versinler anarist addedilirler.

Ceza kanuna konulmas dnlen bu maddeye gre, Sultann istibdad idaresini gevetmesi talebi dahi anaristlik erevesinde deerlendirmek mmkn olacaktr. Doal olarak padiahn tahttan indirilmesi maksadyla yaplan giriimler de anaristlik saylacaktr. Padiah bu madde ile Jntrk muhalefetinin tamamn anaristler olarak damgalayabilecektir. Sz konusu dnemde anarist kelimesinin neredeyse katil anlamna yakn bir ierik hatrlatt dnlrse, Sultan Abdlhamidin bir tala iki ku vurmak istedii aktr. leriki blmlerde greceimiz gibi, daha sonraki dnemde resmi yazmalarda muhalefetten bahsedilirken anarist benzeri fesede ve mfsid nitelemeleri younlaacaktr 77.

Rus Devriminde anaristlerin rol iin bkz (Avrich, 1992).Paul Avrich, Kendi Belgeleriyle Rus Devriminde Anaristler, (ev. C. Kanat), stanbul 1992. 75 BOA. . HR. nr. 383-1321, 1321 M 15, 76 BOA. . HR. nr. 383-1321, 1321 M 15. 77 Mahir Aydn, Sultan II. Abdlhamid Dneminde Anaristler ve Anari Kavram, 21. Yzyla Girerken Sultan II. Abdlhamid Dnemini Yeniden Deerlendirmek Sempozyumu, stanbul 20-21
74

32

Uzun grme ve yazmalardan sonra Petersburgda 14 Mart 1904 tarihinde Almanya, AvusturyaMacaristan, Rusya, Osmanl Devleti [ile Bulgaristan], Danimarka, Srbistan, sve, Norve ve svire arasnda Anaristlerin iadesi ve bunlarn etvar ve harekt hakknda teati-i malumat edilmesi zmnnda itas lazm gelen tedbirleri havi mukavele imzalanmtr. 78 Bu protokole gre imzac devletlerin her biri, anaristlerin faaliyetlerini takip etmek iin bir polis idare merkezi kuracaktr. Bu polis idare merkezi, dier lkelerin merkezlerine anaristlerin eklleri ve sabkalarn ve mahkm ise fotorafn gndereceklerdir. Anaristin komu lkelere geii ile ilgili ayrntlar ilgili devletlere bildirilecektir. Eer bir anarist ikamet ettii blgeden ayrlr ve nereye gittii bilinmezse, dier lkelerin polis idare merkezlerine kayp anaristin bulunmas iin bilgi verilecektir. Her polis idare merkezi anaristlik mahiyetini haiz tertibat- fesadiye-i cinaiyeye dair alaca bilcmle malumat imzac devletlerin merkezlerine geciktirmeden aktaracaktr. Dier devlet merkezlerinin sorduu sorular, idare merkezleri geciktirmeden cevaplayacaklardr. Protokole konan bir rezerv ile, Rusyada bulunan ve Osmanl uyruu olan Ermenilerin lkeye dnleri kapsam d braklmtr. Sultan Abdlhamidin srar ile protokol imzalanrken, Sefir Hsn Paa konu hakknda aadaki takriri vermitir: 79
bu protokol mevad- mnderecesinin [iindeki

maddelerin] Rusyada bulunan baz snf Ermeni muhacirinin avdetine dair Bbli ile Rusya hkmeti beyninde mevcud itilafata bir vecihle [dokunmayacaktr].

Aralk 1997, Yaynlanmam tebli (Tebli metninden faydalanmama izin veren Prof. Dr. Mahir Aydna kran borluyum). 78 Szkonusu protokoln Trke metni EK-1dedir. Uzun mzakerelerden ve yazmalardan sonra imzalanan protokolle ilgili dier ayrntlar iin bkz. BOA. Y. A. HUS. nr. 471-114, 1322 S 12; nr. 46991, 1322 M 16; nr. 477-19, 1322 C 03; nr. 483-39, 1320 Ke 30; 466-50, 1319 Ks 25; nr. 465-5, 1321 Za 1; BOA. Y. PRK. EA. nr. 51-65, 1325 Za 12; BOA. . HUS. nr. 104-1321, 1319 Mar 17; nr. 1131321, 1319 Ks 7. 79 BOA. Y. A. HUS. nr. 469-45, 1322 M 10.

33

Osmanl Devleti bykelisinin takriri kabul edilerek, imzalanan protokole de yazlmtr. 80 Protokol imzalandktan sonra bile Padiah, nazrlardan bir Meclis-i Mahsusa-i Vkela tekil ederek, protokoln Ermenilerin lkeye dnmemesi rezervinin uygulanmas ile ilgili konular zerinde durulmutur. 81 Ayrca Baktipliin 10 Nisan 1904 tarihli yazs ile Padiahn konu zerinde hassasiyeti, Petersburg sefaretine vurgulanmtr. 82 Petersburg sefiri Hsn Paa bunun zerine Rus Hariciye Nazr Kont Lamsdorf ile grerek, Sultann Ermeni ekyas meyannda Rusyal olanlarn Rusyaya avdetlerinin Tabii olduunu, bunlarn iadeleri halinde kabul edilmeleri iin, ilgili memurlara emir verilmesi ricasn iletmitir. Nazr bu talebe ilikin ilgililere gereken emirleri vereceini ifade etmitir. 83

1.3.4.

Sultann Rus ar ile yi Geinme Politikas

Sultan Abdlhamid kuzeydeki komuyu kkrtmamak iin, arn ahs ile

iyi geinmeyi ilke edinmiti. ara kar iyi niyetini gstermek iin hibir frsat karmazd. Bu kapsamda Rusyann ar, yni mutlak hkmdrnn yaz aylarn geirdii Krm ky ehri Yaltaya her yl geliinde, Osmanl Sultan Abdlhamidin deeri armaanlarla
84

bir

heyet

gndermesi

ve

ho

geldiniz

demesi..

uygulamasn,

ara gnderilen heyet iinde bulunan Hseyin Rauf [Orbay]

zikretmektedir. 85 Sultan, arn ahs ile iyi geinme ilkesi erevesinde, ar ailesinin doum gnleri, doumlar gibi olaylar da gnderdii mesaj ve hediyelerle mutlaka kutlamaktadr. Bu kapsamda 1904 ylnda domu olan arn oluna, ok kymetli

BOA. Y. A. HUS. nr. 469-91, 1322 M 16 BOA. Y. A. HUS. nr. 470-69, 1322 M 25. 82 Vahdettin Engin, II. Abdlhamid ve D Politika, stanbul 2007. s. 236. 83 BOA. Y. PRK. EA. nr. 45-68, 1322 M 28. 84 Rauf Orbaya gre bu ziyaretin nedeni Ruslar Edirneye kadar getiren 1827 Harbi yenilgisinden sonra imzalanan Hnkr skelesi Anlamasnn ar hkmleri arasnda, Krm kaytsz-artsz Rus topra, sayan maddenin sonuncu fkrasna, arn buralara gelmesi hlinde Padiahn dostluunu tekrarlamasn imkn vermek iin bu madde konulmumu Cemal Kutay, Rauf Orbay 1881-1964 Hayat Hatralar, 2 bs., c. I, stanbul, Promat Basm Yayn, 1997, s. 206. Oysa aslnda her vesile kadim ve cesim dman olan iki devlet arasnda mutabakat tesisine ve dostane mnasebetlerin devamna alldn sylemek gerekir. (Mahir Aydn, Livadya Sefaretleri ve Sefaretnameler, Belgeler, (1992) c. XIV, sy.18, s. 322.) ara gnderilen sefaret heyetlerinin sunduu hediyelere ilikin bkz. A.g.e., s. 326. 85 Cemal Kutay; Rauf Orbay 1881-1964 Hayat Hatralar, stanbul 1997, c. I, s. 205.
81

80

34

bir kilimi hediye olarak 86 gndermitir. 87 Sultan Abdlhamidin ar ve arienin yeni yllarn kutlad, hanedan mensuplarnn karlatklar hastalk ve kaza gibi hallerde iki lke arasnda dostluk ve iyi niyet dileklerini ieren telgraflar gnderdii de bilinmektedir 88. yi geinme politikas erevesinde, 89 muhtemelen Mart 1904te Sultan Abdlhamid, stanbuldaki Rus sefirine bir beyanname-i seniyye gndermitir. 90 eriini bilmediimiz bu evraktan, Rus arnn fevkalede mteekkir ve memnun olduklarnn Sultana bildirilmesi iin stanbuldaki Rus sefirine talimat verdiini Hariciye Nazr, Petersburgdaki Osmanl sefiri Hsn Paaya bildirmitir. Benzer erevede Sultan Abdlhamidin 9 Nisan 1904 tarihli telgraf gerei, Rus arna iletilmek zere mahiyeti aklanmayan mesaj, Hariciye Nazr Kont Lamsdorfa ilettii haberini, 14 Nisan 1905 tarihiyle Bakatiplie sunan Petersburg Sefiri Hsn Paann raporunda: 91
Taraf- hazret-i padiahiden gerek mparator hazretlerine ve gerekse Rusya hkmetine kar ibraz buyrulmakta [gsterilmekte] olan hissiyat- samimiyeden dolay [Hariciye Nazrnn] izhar- memnuniyet

ettiini belirtmesi, Sultan Abdlhamidin Rus hkmdar ile iyi geinme arzusuna rnek verilebilir. arn ve ailesinin mutluluk vesileleri yannda, ac zamanlarnda da Sultan Abdlhamid moral destek gstermeyi de ihmal etmemektedir. Bu erevede sertlik yanls ileri Bakan Plehvenin 15 Temmuz 1904 tarihinde devrimciler tarafndan ldrlmesi zerine, Sultan Abdlhamidin taziye mesajnn Petersburg Sefiri Hsn

"A Present with a Curse, The Sultan's Rug", 16 October 1905, (evirimii) http://paperspast.natlibs.govt.nz:http://paperspast.natlibs.govt.nz/cgi-bin/paperspast ?a=d&cl=search&d=TS19051016.2.7.3&srpos=45&e=01--1904---1908--100--1-byTI--0Turkey+Russia--, 09 Aralk 2011. 87 Sultan Abdlhamidin bu hediyesinin ar ailesine uursuzluk getirdiine birok insan inanmtr. 88 Abdlkadir zcan ve lhan ahin; II. Abdlhamidin Hususi Mektub ve Telgraflar, stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Tarih Dergisi, s. 34, 1984, s. 423-426, 429. 89 1905 Ekimi ba tarihli bir Osmanl diplomatik belgesine gre memalik-i ecnebiyeden gelen mazanne-i su-i ehasa kar ne ilemler yapld Rusyaya sorulmutur. Bu giriimde Rusyaya irin grnme gdsnn varl da ileri srlebilir. BOA. Y. A. HUS. nr. 493/103, 1321 E 18. 90 BOA. Y. PRK. EA. nr. 45-53, 1322 M 6. 91 BOA. Y. PRK. EA. nr. 45-67, 1322 M 28.

86

35

Paa tarafndan Rusya Hariciye Nazr nezdine mparator Hazretlerine ibla edilmek zere bildirildii, 1 Austos 1904te Bakitabete bildirilmitir. 92 Mart 1905te Mukdende, Rus ordusunun malub olduunun ajans haberleriyle duyulmas zerine Sultan Abdlhamid, Petersburg sefaretine gnderdii ifreli telgrafta ara iletilmek zere unlar bildirmektedir: 93
Mukden taraflarnda Rusyallarn zayiat- azmeye dur olduklar muharrer olduundan [yazldndan] hem-civarlk [komuluk] mnasebetiyle u hal badi-i teessf olmakla beraber mparator hazretlerince bundan dolay husul Tabii olan teesratna itirak olunduuna emniyet buyuracaklarna phe yoktur.

Ayn telgrafta Japonya ile sava balamazdan birka ay nce bizzat Sultan tarafndan, arn stanbuldaki sefirine dorudan muhtemel savatan, iyi sonular domayaca gerekesiyle kanlmasn, bir komuluk hukuku gerei olarak syledii hatrlatlmtr:
Muharebeye beda [balama] edilmezden birka ay evvel bir ok sebeplerden dolay vki olan hissiyata binaen, ibu muharebe hakknda hukuk- hem-civariye ve Rusyann byle mkilat Devlet-i Aliyye iin de iyi bir ey olamayacana binaen, Dersaadette bulunan Rusya sefirine taraf- padiahiden buyrulmu bizzat ve bil-vasta ihtarat ve eref-i cenab- icra mtalaat

Bu telgrafta zamannda ben sylemitim mesaj yannda rtk olarak, malubiyetiniz bizim iin de kt oldu empati mesaj mevcuttur. Sultann, Ruslarn malubiyetlerini dahi dostluk gstermek iin, frsat olarak grdu anlalmaktadr. ar ailesi dnda devlet olarak da, Rusyay kkrtabilecek her trl uygulamalardan kanlmasna dikkat edilmitir. 1899 ylnda Rusya Sefareti tarafndan, Rusya vatandalarnn Osmanl lkesinde baz ilerini yrtrken zorluklarla karlatklar ynndeki ikayeti zerine Sz konusu ilerin adalet ve

92 93

BOA. Y. PRK. EA. nr. 46-30, 1322 Ca 19. BOA. Y. PRK. EA. nr. 47-32, 1322 Z 29.

36

hakkaniyet erevesinde sratle tamamlanmas ve ilerin tehir edilmemesi iin lazm gelenlerin yaplmas irade edilmitir. 94 28 Haziran 1904 tarihli bir padiah iradesiyle, Karadenize yllk manevra iin alan Rus donanmasnn Osmanl sahillerine gelmesi halinde kendilerine dosta muamele edilmesi ve ikayet sebebi olabilecek bir harekete meydan braklmamas 95 talimat verilmitir. Sultan Abdlhamidin dnem boyunca, kendi gszlnn farknda olarak arlk Rusyas ile iyi geinmek iin, hemen her frsat kulland hatta bazen frsatlar yaratmaya alt anlalmaktadr.

1.4.

Devrim Kvlcm: Aralk 1904

Rusyada 1900l yllarn banda muhalefet, liberaller ve sol kanat olarak iki

ana grupta toplanmt. Liberalleri Zemstovo Anayasaclar Birlii ile zgrlk Birlii [Union of Liberation] temsil ederken, sosyalistleri SR [es er] olarak bilinen Sosyalist Devrimciler ve iinde Lenin ve Troki 96 gibi devrimcilerin bulunduu Rus Sosyal Demokrat i Partisi temsil ediyordu. Sosyalist Devrimci Parti kkleri 19ncu yzyl balarna giden narodniki gelenekten geliyordu, dier parti Bolevik ve Menevik 97 kanatlar ile Marksistti. Rus Sosyal Demokrat i Partisi adyla 1898 ylnda kurulmutu. 98 Narodniki gelenek terr mirasn Sosyal Devrimcilerle srdryordu. Temmuz 1904te kat tutumu yznden bir parti yesi, halkn nefretini kazanm olan ileri Bakan Pheleveyi, selefi gibi ldrd. 99 Kt hret sahibi ileri Bakan Plehevenin, devrimciler tarafndan katlinden sonra The Manchester Guardian gazetesinde yaplan bir deerlendirmede; 100 Plehevenin mutlakiyetiliin bir aparat olduu, kylleri falakaya yatrmak gibi uygulamalar olduuna iaret

Vahdettin Engin, II. Abdlhamid ve D Politika, s. 230. Vahdettin Engin, II. Abdlhamid ve D Politika, s. 239. 96 Rus Devriminin teorisyen, tarihi ve nde gelen eylem adam (1879-1940). Ian D. Thatcher, Trotsky, London, Routledge Taylor & Francis Group, 2006. 97 1905 ve 1917 Rus devrimlerinde Meneviklerin rol hakknda bkz. Abraham Ascher, Kendi Belgeleriyle Rus Devriminde Menevikler, (ev. C. Kanat), stanbul 1992. 98 Abraham Ascher, Russia A Short History, Oxford, Oneworld Publications, 2002, s. 134. 99 "Dahiliye Nazr Fon Plev'n Katli ve Tercme-i hali", arki Rus, 2 (106), 18 Temmuz 1904, s. 2. 100 "M. de Pleheves Career", The Manchester Guardian, 29 July 1904, pp. 5.
94 95

37

edilmitir.

Kendisi

iin

Btn

Rusyann

Diktatr

denildiine

atfta

bulunulmutur. Kanl Pazardan hemen nce doktor Abdullah Cevdet, yaynlad bir yazda Temmuz aynda suikastiler tarafndan ldrlen ileri Bakan Pheleve hakknda, ad geenin ne kadar Meclis dman olduunu gsteren bir alnt yaynlamtr: 101
Prens Meeskinin hatrat Rusyada ner olunmutur. Pheleveye aid fkray nazar- ibrete arz edilmeye ayan grdk. Bir gn Dahiliye Nazr sabkna dedim ki: Bir idare-i mevkiiye tekil edilse, orada devlet vekilleri ile milletvekilleri ile umr- umumiyeyi istiare edebilseler, ne kadar mfid [faydal] olur. Phelevee bana u cevab verdi: Hayr kendisinden mmkn daha deildir Bir devlet millet memurunu, vekilinin

dirayetli

olabilen

bir

muvacehesinde bulunmak tehlikesine, arz etmemeli. Bu hal devletin an ve erefine mazarrat iras eder [leke getirir]! Ne yaman bir surette itiraf ediyor!

Bu arada shak Sukuti tarafndan karlan Jntrk yayn organlarndan Osmanl dergisinde, 5 Eyll 1904 tarihinde yaynlanan haberde, kt hretli Rusya ileri Bakannn ldrlmesi zerine Sultann, acilen Petersburg sefiri Hsn Paadan cinayetin ayrntlarn talep ettii yazlyd. Maksadn, benzeri bir giriime kar tedbir almak olduu deerlendirilmitir. 102 1904 sonbaharnda liberaller anayasa ve siyas reform ars yaptlar. 13 Aralk 1904te Moskova ehir Dumas, seilmi milli yasama meclisi, tam bir basn zgrl, din hrriyeti talep ettiler. Benzeri tasar ve talepler dier ehir Dumalarnca da dile getirildi. Kasm 1904, Nisan 1905 ve Kasm 1905te dzenlenen bir seri Zemstvo kongrelerinde de ulusal yasama meclisi; erkek nfus iin genel oy hakk, kyller arasnda aln azaltlmas iin zel mlkiyetteki topraklarn kamulatrlmas gibi

Abdullah Cevdet, Cuma Selamlnda Dinamit, tihad, (8), Temmuz 1905, s. 11. Murat Yaar, The Russian Revolution of 1905 in the Ottoman Empire, Bilkent niversitesi Uluslararas likiler Blm, Yaynlanmam Yksek Lisans tezi, s. 53.
101 102

38

taleplerde bulunulmutur. 103 Zemstovolarn talepleri Jntrk basnnda muhtra olarak grlmtr. 104 Bu taleplerin ounu karlamak zere ar, 25 Aralk 1904te Zemstvo meclislerinin ve yerel belediye meclislerinin geniletilmesi, sanayi iilerine sigorta, sansrn kaldrlmas gibi konularda vaadler ieren bir manifesto yaynlad. Ancak sz verilenler arasnda, seilmi milli bir meclis yoktu. arn manifestosundan hemen sonra, Kahirede yaynlanmakta olan Jntrklerin Trk gazetesi 29 Aralk 1904 tarihli saysnda arn aklad slahatlarn aadan, halktan gelen basklar yznden olduu yazlmtr. 105 Gazeteye gre Rus halknn ektii ztraptan tahtn zulmn errini pek iyi bilmekteyiz denilerek Abdlhamide atf yaplmtr. Aralk 1904 sonunda Petersburgda Putilov sanayi tesislerinde balayan greve, dier fabrikalarda alan iilerde katlnca, ehirde grevci ii says 80.000 in zerine kt. Rusya artk adm adm bir devrim ortamna srklenmekteydi. Jntrk muhalefetinin Osmanl ve Trk gibi yayn organlar, 1904 ylnn son aylarnda Rusyada meydana gelen kargaa haberlerini ayrntlaryla okuyucularna aktarmlardr. Bu haberlerde miting ve gsterilere ne kadar kiinin katld ve bu gsterilerin, Kazak birliklerince nasl datld gibi ayrntlara yer veriliyordu. 106 nc blmde incelendii gibi, arn uzlamaz tutumu dolaysyla kan Japon Sava 11 aydr, Ruslar adna herhangi bir baar olmakszn ar kayplarla srdrlmekteydi. Ocak aynn ikinci gn Uzak Dounun tahkimli deniz ss Port Arthurun, onbinlerce muharip unsurunun varlna ramen Japon ordusuna teslim olmas, arlk zerinde korkun bir moral knts, devrimciler zerinde de byk bir sevin ve heyecan yaratmtr. Ancak arln yaad derin krizlere ramen, devrimciler asndan Kanl Pazarn hemen ncesinde durum, pek parlak grnmyordu. Devrimin nderi Lenin

103

Nader Sohrabi, Constitutionalism, Revolution and State: The Young Turk Revolution of 1908 and The Iranian Constitutional Revolution of 1906 with Comprarisons to the Russian Revolution of 1905, Unpublished doctorate thesis, The University of Chicago, pp. 1428. 104 Murat Yaar, Ayn eser, s. 51-52. 105 Murat Yaar, Ayn eser, s. 51. 106 Murat Yaar, Ayn eser, s. 52.

39

olaylardan 12 yl sonra, bir yabanc heyete yapm olduu 1905 Devrimi zerine adl konumada u saptamay yapmtr: 107
22 Ocak (yada, eski takvime gre 9 Ocak) 1905'ten nce, Rusya'nn devrimci partisi, kk bir insan grubundan oluuyordu. Ve o gnn reformcular (aynen bugnn reformcular gibi) bize, alayla tekke adn takmlard. Birka yz devrimci rgtleyici; yerel rgtlerin birka bin yesi; esas olarak darda baslan, inanlmaz zorluklarla ve birok kurban pahasna Rusya'ya gizlice sokulan ve ayda bir yaynlanan yarm dzine devrimci gazete. 22 Ocak 1905 ncesinde, Rusya'daki devrimci partiler ve zellikle devrimci Sosyal Demokrasi byleydi. Bu durum, Rusya'da henz devrimci bir halk yok diyen dar kafal ve kstah reformcularn iddiasna, biimsel hakllk kazandryordu.

Btn bu artlara ramen Rusya, birisinin kibriti akarak kontrol edilemez bir yangn kartabilecei potansiyeli tayordu. Kibriti ksa bir sre sonra bir papaz akacakt Btn bu gelimeler olurken Yldz Saray da olaylar dikkatle izlemektedir. Kanl Pazarn hemen ncesinde stanbula yollanan bir raporda yer verilen, arlk hkmetinin sertleeceine ilikin beyanname, ortamn gerileceinin habercisiydi: 108
Halihazr aleyhinde icra olunan bu hareket [Zemstvo temsilcilerinin Yasama Meclisi talebi] minel-kadm imparatorluun kavaid-i esasiyesine sadk kalm olan Rus kavminin arzusu hilafnda bir ey olduu halde, bu kyam gya ml-i temenniyat- umumiye mutabk gibi gsterilmitir. Elyevm Rusyann gemekte olduu bu meakkatli ve zahmetli seneyi nazar- itibara almayarak ve imparatorluun kavaid-i hayatiyesince esasl bir tahavvl icras muceb-i muhakkak olaca hayal-i hmna kaplarak, bu kyama dahil olan kesan ve azann selametine deil, belki dmanlarnn menafine hizmet etmi bulunuyorlar.

Alntlanan

rapor

Rusyadaki

gelimelerin

lkenin

iyiliine

deil,

dmanlarn karna hizmet ettii eklindeki klie bir algy yanstmaktayd.

V. I. Lenin, "1905 Devrimi zerine Konuma", (Dzenleyen . Kaplan), 1977, http://www. urundergisi.com/makaleler.php?ID=1855, 24 Aralk 2011. 108 BOA. Y. A. HUS. nr. 483-042, 1322 Za 11.
107

40

Dier taraftan Osmanl Paris Bykelilii, Fransada Sosyalist Parti lideri Joresin Rusyada muhalif partiler tarafndan siyas ve sosyal reformlar yaplmas talebini ieren beyannameye ilikin grlerini, dzenli olarak stanbula aktarmaya zen gstermekteydi. 109

109

BOA. Y. A. HUS. nr. 483-39, 1320 Ke 30.

41

2.

1904-1905 RUS- JAPON SAVAI VE DEVRME ETKS

1905 Devrimi Uzak Doudaki savala i iedir. Rusyadaki kargaa savan

sonucuna etki ettii gibi, savan felketlerle srmesi de, devrim hareketlerinin ivmesini artrmtr. Baka bir ifadeyle 1904-1905 Rus-Japon Sava, 1905 Rus Devriminin tetikleyicisidir. Ruslarn Uzak Douda aldklar ar yenilgi, arla kar madele eden Rusyadaki devrimcileri heyecanlandrp motive ettii kadar, Sultan Abdlhamid istibdadna kar mcadele eden Jntrk muhalefetini de yakndan ilgilendirmitir. Japonlarn Ruslara kar kazandklar her muharebe, Jntrkler tarafndan otokrasinin, dolaysyla da Abdlhamid rejiminin kayb olarak grlm ve alklanmtr. Bu savan ortaya kndan itibaren Jntrk muhalefeti ve Yldz Saraynn izledii politikalar, 1905 Rus Devriminin Osmanl mparatorluundaki etkileri konusunda ak ipular vermektedir.

2.1.

Savan Nedenleri
Rusya 19. Yzyln ikinci yarsndan itibaren douya, Pasifik kylarna

yaylma politikas da gtmeye balad. inin zayflndan faydalanarak 1860 ylnda Asyann dousunda Amur nehri azna nfuzunu uzatt. Burada douya hkmet anlamna gelen Vladivostok limann inden alarak, 1 ky ehri kurdu. 2 1875 ylnda Rusya Japonyann hemen kuzeyindeki Sahalin adasn igal etti. 3 Japonlarla yaplan etin mzakereler sonucunda, Sahalin adas Rusyaya, Kuril adalar Japonyaya brakld.

Bilal N. imir, "1878-1918 Yllarnda Trk-Rus likileri", Trk Rus likilerinde 500 Yl 14911992, Ankara 1992, s. 152. 2 David R. Stone, A Military History of Russia: From Ivan the Terrible to the War in Chechnya, London, Praeger Security International, 2006, pp. 138. 3 Akdes Nimet Kurat, Rusya Tarihi -Balangtan 1917'ye Kadar, Ankara, 1987, s. 370.
1

42

1878 Berlin Kongresi Rusyann Yakn Douda yaylma ve nfuz giriimlerini tahdit ettiinden, bu tarihten itibaren inde nfuzunu yayma teebbslerini younlamaya balad. 4 Rusya 1891 ylnda Uzak Dou eyaletlerini birletirme karar ald. 5 Yaklak uzunluu 10.000 kilometreyi bulan, Moskovay Vladivostoka balayacak Sibirya tesi [Trans Sibirya] demiryolunu inaya baladlar. Bu demiryolu Rus hudutlarn takip etmeyecek, Manuryada in topraklarndan da geiyor olacakt. Ayrca baka bir hat Manurya zerinden Port Artura gidecekti. 6 Bu ise blgeye yaylma hesaplar yapan Japonyaya kar ak bir meydan okumayd. Japonya blgede ikili nfuz alan oluturularak Rusya ile atmadan kanmaktayd. Rusya kendisine kar olaanst yaylma frsat doduuna inand. Sar Tehlikeye kar mteyakkz olmas gerektiini dnd. 1894-1895 ylnda yapt son savata yeni bir g olarak ini malup eden Japonya, zerinde kritik Port Arthurun da bulunduu Liaotung yarmadasn ele geirdi. Yani Ruslarn nfuz alan olarak gzlerine kestirdikleri Manuryann gneyine yerleti. Buradan Koreyi de kontrol edebileceklerdi. Ancak Rusya, Fransa ve Almanyann desteiyle Japonyay, igal ettii stratejik Liaotung yarmadasn terke zorlad. 7 stelik inle yapt anlama ile Manuryada maden iletme haklar elde etti. Yine 1894-1895 Japon-in Savanda inin yenilgisinden hemen sonra 1896 ylnda Ruslar, Manuri zerinden Vladivostok limanna varan Dou in Demiryolu, hatt yapma imtiyazn aldlar. 8 Maden iletme ve demiryolu ina imtiyazlarn bahane gsteren Rusya, blgeye asker sevkine balad. 1898de Rus Hkmeti, Liaotung yarmadas ile bu yarmadann ucundaki Port Arthuru geici olarak igal etti. Rusya in Denizine ayak basm oldu. Ayn yl, Ruslar Uzak Douda donanma inasna karar verdiler. Vladivostok k aylarnda donduundan, 9 savunmaya elverili doal arazisi ve tahkimat ile Port Arthur, Rusyann Uzak Dou Donanmas iin ana deniz ss olarak kullanlacakt.

Akdes Nimet Kurat, Rusya Tarihi -Balangtan 1917'ye Kadar, , s. 363. ahin Ulusan-F. ayan, Trk Japon likileri (1876-1908), Ankara 2001, s. 123. 6 Akdes Nimet Kurat, Rusya Tarihi, s. 363. 7 Rifat Uarol, Siyas Tarih (1789-2010), stanbul 2010, s. 315. 8 Akdes Nimet Kurat, Rusya Tarihi, s. 369. 9 Nahide imir, Rus Devleti Tarihi XVI.-XX. Yzyllar, stanbul 2010, s. 152-153.
4 5

43

Rusya, indeki tecavz ve arlklarna tepki olarak kan 1900 ylndaki Boxer [Boksr] ayaklanmasnn bastrlmasna dier Avrupal glerle beraber katld ve in hkmetini, ok ar artlarda uzlamak zorunda brakt. Bunun sonucu olarak in, Rusyann karlarn korumak bahanesiyle fiilen igal ettii Manurya 10 ve Liaotung yarmadas konusunda sesini karamad gibi, 11 Port Arthuru da Rusyaya kiralad. 12 Dier taraftan: 13
ngiltere, indeki Yang-tze vadisine yerlemeye

almaktadr. Rusyann da Manuryaya girip buradan gneye Yang-tze nehri vadisine sarkmas ihtimalinden korkmaktadr. Bundan dolay Japonyay, Rusyaya kar bir denge unsuru olarak grmeye balamtr.

Ruslarn Manurya zerinden gneye sarkmasn kendi karlarna aykr gren ngiltere, Ruslar durdurmak iin 1902 ylnda Japonya ile ittifaka gidecekti. Bu ittifaka gre Japonya Rusya ile savarken, baka bir devlet Rusyaya yardm ederse, ngiltere de onunla savaacakt. 14 1902 Japon-ngiliz ittifakna ramen Japonya, Manuryay ksmen Rusya nfuzuna brakma karl, Korenin de kendisinde kalmasn teklif ettiyse de bu teklif kabul edilmedi. 15 Rus ar maymunlar olarak grd Japonlarn, Ruslarla eit muamele grme haklar olduunu kabul etmiyordu. 16 Rusyada gelimekte olan muhalefet ve siyasal n karklklarn nlenebilmesi iin de ar, Japonlar parampara edecei iddiasyla Samuraylara meydan okumutur. 17 Nihayet 1904 yl banda Japonya, Rusyaya sava ilan dnda are gremedi.

10 11

Rifat Uarol, Siyas Tarih (1789-2010), s. 315. Akdes Nimet Kurat, Rusya Tarihi -Balangtan 1917'ye Kadar, s. 370. 12 Rifat Uarol, Ayn eser, s. 315 13 Fahir Armaolu, 20. Yzyl Siyas Tarihi 1914-1910 (Cilt I-II: 1914-1980), stanbul [t.y.], s. 92. 14 Fahir Armaolu, Ayn eser, s. 94. 15 Rifat Uarol, Ayn eser s. 316. 16 David R. Stone, A Military History of Russia: From Ivan the Terrible to the War in Chechnya, pp. 138. 17 Mesut Hakk Can, Novgorod Knezliinden XXI. Yzyla Rus mparatorluk Stratejisi, stanbul 2006, s. 95.

44

2.2.

Jntrklerin Gzyle Savan Dnm Noktalar

Savan henz balangcnda ttihad ve Terakki Cemiyetinin vasta-i

neriyat olan Osmanl gazetesinin aadaki temennisi, dnem boyunca sadece Jntrklerin deil, halkn da dilek ve bak as olarak olarak grlebilir: 18
Mstebid ve mstevli Rusyann inhizam ve harabiyatn; adil, gayretli, hr ve hiss-i namus ile harbe mecbur olan Japonyann, muvaffakiyet ve muzafferiyetini temenni ederiz.

2.2.1.

Japon Baskn ve Port Arthurun D

6 ubat 1904 tarihinde, 19 Ruslarla diplomatik grmeleri kesen Japonlar,

Amiral Togo komutasndaki birleik donanmay Kore kylarna doru harekete geirdiler. Donanmadan, Koreye karma iin ayrlanlar dndaki Japon harp gemileri, 8/9 ubatta Port Arthur limanndaki Rus Pasifik Donanmasna baskn tarznda saldrdlar. 20 Bu basknla ezamanl olarak da, Koreye ve Gney Manuryaya da asker karmaya baland. Gney Manuryaya karlan askerler, Ruslar blgeden atmak iin kullanlacakt. Ruslar asndan ise, ordu savaa hazr deildi. Rus Pasifik Filosuna saldran Japonlar, Rus harp gemilerini liman aklarnda bloke ettiler. Koreye Japon karmasna, Rus filosu mdahale edemedi. Rus amiral gemisi, bir mayna arparak batt. Rus-Japon Savann kaderini tayin edecek olan kritik arazi Port Arthur tahkimli garnizonuydu. 40 bin asker ve yeterli ikmal stoku ile ok nemli bir mukavemet merkezi olan Port Arthur ele geirilmeden, limana kstrlm Baltk Filosu gemilerinin kalanlar, toplar ve mayn sahalar nedeniyle Japonlar tarafndan denizden imha edilemezdi. Yine savan sebebi olan Manuryadan Ruslarn

"Japonya", Osmanl, 7 (134), 15 Mart 1904, s. 2. Bundan sonra kullanlan tarihler aksi ifade edilmedike u anda kullanlan Gregoryen takvime gredir. imdi kullanlan Gregoryen takvimi Rusyada 14 ubat 1918 tarihine kadar kullanlm olan Julien takviminden 13 gn ileridir. Ivar Spector, The First Russian Revolution-Its mpact on Asia, New Jersey, Printice-Hall Inc, 1962, pp. 3. 20 Rotem Kowner, Between a Colonial Clash and World War Zero, In R. Kowner, The Impact of the Russo-Japanese War, Oxon, Taylor & Francise e-Library, 2007, pp. 1.
18 19

45

sklmesi ve harbin kazanlmas, Port Arthur mukavemeti yok edilmeden mmkn olmayacakt. 21 26 Temmuz 1904 tarihinde yakn kuatmas balayan Port Arthur, 22 2 Ocak 1905te Japonlarn eline geti. Port Arthurun, aylarca mukavemete yetecek ikmal maddesi olduu halde Japonlara teslim olmas, 23 byk bir propaganda imkn 24 ve psikolojik etki yaratmtr. Port Arthuru dmana teslim eden General Stoessel, vatana ihanetle sulanarak yarglanmtr. 25 Japonlarn Port Arthuru ele geirdikleri bir zamanda Abdullah Cevdet, Japon askerinin kudreti, dirayeti ve malumatnn salam olduunu yazyor. Son muharebedeki hizmet ve grevlerini bildiklerinden bahisle, u rnei veriyor: 26
Japon askerinin antasn anz. En mutena tarafnda demir bir kutu bulursunuz. Onun iinde mektup kad, kalemi, in mrekkebi, ebeveyn ve akrabasyla ettii muhaberat mahfuzdur. Bizim askerin antasnda byle bir ey bulabilir misiniz? Hele Japon askeri ne kadar naziftir. Ne kadar drkldr [alak gnlldr]. Bir ey sorulduu vakit vasl cevaptr. Bizim askerimiz Japon askerinin pek dnundadr [aasndadr]. Japon ve gabaveti askerinin bu tefzili [stn durumu], mektep

hocalarndan gelmiyor da, nereden geliyor? Rusya askerinin cehalet [beceriksizlii] istikrah olunur [irenilecek] derecededir.

Yazar Japon askerinin niteliini verken, bir Rus askerinin ailesine yazd mektuptan alntlad satrlarla Ruslarn cehaletini vurgulamaktadr. Esir bir Japon

David R. Stone, A Military History of Russia: From Ivan the Terrible to the War in Chechnya, pp. 140. 22 Geoffrey Jukes, The Russo-Japanese War 1904-1905, Oxford, Osprey Publishing, 2002, pp. 14. 23 5 Ocak 1905 tarihli bir ngiliz gazetesinde alntlanan Japon harp raporuna gre 10 bin sivil, 25 bin muharip teslim olmutur. Ancak teslim olanlarn 20 bini hasta ve yaraldr. kmal maddeleri olmasna ramen, Ruslarn salk malzemeleri kalmamtr. "Port Arthur, Forts Transferred to the Japan", The Times, 5 January 1905, pp. 3. 24 Port Arthurun Japonlara teslim olmasndan hemen sonra devrimci lider Lenin, Port Arthurun D adl yazsnda sevincini gizlemez. Lenine gre Rus zgrlk davas ve Rus proleterinin sosyalizm mcadelesi geni erevede arln malubiyetine baldr. [Port Arthur yenilgesi ile] Rus halk otokrasinin malubiyetinden kazanl kmtr. V. I Lenin, "The Fall of Port Arthur", 14 January 1905, (evirimii) http://www. marxists.org /archive/lenin/works/1905/jan/14.htm, 19 Aralk 2011. 25 A. N Sakharov, The Russo-Japanese War of 1904-1905: Reality and Concoctions, Herald of the Russian Academy of Sciences, 2007, Vol. 77, No.2, , 77 (2), 2007, pp. 126. 26 Abdullah Cevdet, Rusya ve Japonya'ya Dair, tihad, (2), Ocak 1905, s. 10-13.

21

46

subaynn lm karsnda metanetini, Rus askeri gazetesine atfen anlatan Abdullah Cevdet, Ruslarn hi phe yok, cidden kahraman ve sahibi irfan bir dman karsnda bulunduklar kansndadr. tihad gazetesi sahibi, Japonlarn dou ve batya ahlak dersi verecek derecede yksek seciye sahibi olduklarna dair, u misali veriyor: 27
Japonlar muharebede katlettikleri Rus zabitan ve

neferatnn [subaylar ve erlerinin] zerlerinde bulduklar altn yzk, saat gibi zi-kymet [deerli] eyay mazbut kutulara koyup Fransa sefiri vastasyla Petersburga gnderiyorlar.. Ne yksek ahlak, ne derin fazilet.. Biz mal-i ganimet diyerek bu eyay mubah addederiz. Dnlrse bunun muvafk- hak ve adalet olmad meydandadr. Bir zabit muharebede lr lmez, zerinde ve memleketinde her nesi varsa kanun- veraset ile evlad ve ailesine intikal eder, teslim-i ruh ettii dakikadan itibaren emvali, mal-i bu dakik(a)-i ahlakiyeyi retiyor. yetim olur. Emval-i yetime tecavz ise dinen ve ahlaken makduh [ayp]dur. te [ahlaki incelikleri] cihana Japonlar

tihadn bir sonraki saysnda, Japonlarn Port Arthur kuatmasn baar ile tamamlayarak deniz ssn ele geirdikleri haberi de vg ile verilirken, Japon ahlak ve karakterine vurgu yaplmaktayd. Ayrca Osmanl camiasna, Japonlarla mttefik olmaya layk hale gelinmesi tavsiyesi yaplmaktadr: 28
Japonlar fezail-i ahlakiye ve ecaat-i vatanperveraneleri cihetiyle [ahlaki erdemler ve vatanseverce kahramanlklar ynyle] ayan- hrmet ve muhabbet bir kavimdir. Onlar sevelim. Onlarla imdilik kalben mttefik olalm. Japonlar iyi tanyalm. Onlarn silk-i sireti [ahlaka trdei] ve mttefiki olmaya liyakat kesbedelim.

Yaznn devamnda, Japonlarn Port Arthuru ele geiren ordusunun komutan General Noginin btn subaylarna, szkonusu deniz ssnn ebediyen Japonlarn elinde kalacana yemin ettirdiinden bahisle, generalin Port Arthuru her kime

27 28

Abdullah Cevdet, Rusya ve Japonya'ya Dair, tihad, (2), Ocak 1905, s. 12. Rusya Ahvaline Bir Nazar, tihad, (3), ubat 1905, s. 3.

47

olursa olsun vermektense, btn Japon halknn buraya gelip kafalarn, bu ehri ihata eden kayalara vurarak paralamalar gerekir dediini nakledilmitir. Japon generalinin bu szleriyle esir ve cahil bir kavmin hkmdar olan kinci Nikolann Port Arthurun dmesi zerine verdii mesajnn karlatrlmas istenmitir. Ayn makalenin devamnda, Japonlarn kazandklar zaferle mstebid hkmetlere gzel bir dersi verdikleri yazyor. Yani Ruslar yannda Sultan Abdlhamid de ders almaldr, denilmitir. ura-y mmet gazetesinde yaynlanan bir yazda, 29 Port Arthurun teslimiyle Rusyann o azm Aksa-y ark Donanmasndan eser kalmad denilmektedir. Japon baarsnn altnda yatan nedenlerden birisi olarak, Japonlarn bar zamannda Amiral Nelson, Barbaros Hayrettin Paa, Kara Mustafa Paa gibi komutanlar yetitirmeleri olduu ileri srlmtr. Jntrk basnnda Ruslarn yenilgisi ile Japon zaferinin, hemen yan yana ilendii dikkat ekmektedir. 2 Ocak 1905 tarihinde Port Arthur kuatmasnn Japonlarn zaferiyle sonulanmasndan hemen sonra, muhtemelen Abdullah Cevdetin kaleme ald ve tihadda yaynlanan bir yazda unlar syleniyordu: 30 Daha muharebe balamadan evvel Rusya generallerinden Dragomirof, Manuryann tahliyesi ile muharebe kapsnn seddedilmesini tavsiye etmiti. Ancak general zgrlk fikirleriyle arn kzd bir kimse olduundan, tavsiyesi dinlenmemiti. General Dragomirof bu durumda hi olmazsa Port Arthur ve Vladivostokun tahliyesiyle daha kuzeyde Harbinde, Japon ordusunun beklenmesini nermiti.
Trkiyede olduu gibi, varak- mihr-i vefay okuyup dinleyen olmadndan i, yalnz saray gzdeleri olan ve en ziyade maharetleri saray balolarnda dans etmekte grlen gzel generaller[e] o felaket ve istibdad kargalarnn rehberliine braklm ve Rusya hkmetince pek ar darbelere meydan verilmitir.

29 30

"Muharebe ve htilal", ura-y mmet, (72), 6 Nisan 1905, s. 1-2. Rusya Ahvaline Bir Nazar, tihad, (3), ubat 1905, s. 1-7.

48

tihadn ubat 1905 tarihli saysnda, savan bir yllk safahat zetlenerek, Rus ordularnn kara ve denizde Japonlar karsnda bir baar elde edemedikleri anlatlyor:
Port Arthurdaki Rus donanmas kmilen mahv oldu. Japon donanmasna galebe imkn, Ruslar iin artk gayri mmkn grnyor. Karadaki ahval [de] meydanda, Rus ordusunun kumandanlar Rusyann an ve evketi iin almyorlar. 31 Takip ettikleri maksat, ancak arn gzne girmektir. Bu ise, ancak ona krcesine itaat ile elde edilir olduundan, Rus neferatnn [erlerinin] kanlar Manuri beyabanlarnda sel gibi akp gidiyor. . Kahraman Japonlar, Ocak aynn ikinci gn kala-i mstahkemaneyi [tahkimatl Port Arthur ssn] feth ettiler. 40.000den fazla Rus esir aldlar. Japonlarn ibraz ettikleri hamiyet ve ecaat ve fenn-i harbte [sergiledikleri yurtseverce gayret ve yiitlik ve harp tekniinde] gsterdikleri maharet ve terakki, Ruslar da btn lemi de, hayrete dryordu. Fatih Japonlar ise malup Ruslar dehetli seflet iinde bulmular. Hasta ve mecruh [yaral] Ruslara, karde efkat ve merhameti gstermilerdir.

Ayn makalede Port Arthurun Japonlarn eline gemesi zerine, Rus arnn orduya mesaj alntlanmtr. ar Nikola mesajnda, 11 ay sren mstahkem kalenin savunmasnn mahrumiyetlere ramen srd, 32 ikmal kaynaklarndan 10.000 verst [10.700 km.] uzaklktaki bir avu Rusun kanlarn aktarak imparatorlar ve vatanlar iin ldkleri vurgulamtr. ara gre;
Rusya kaviyekime [ok dayankl]dir. Bin senelik mddet-i hayat esnasnda, daha byk mesaib [musibetler] grd. Cmlesinden muzaffer kt. Her hezimetimiz ehemmiyetlidir. Zayiatmza teessf etmeliyiz, fakat meyus olmamal.. Allaha mnacat ederim [yalvarrm] ki, benim ve asakirimin [ordumun] muhafaz olsun.. T ki dmanmz yere vurarak, Rusyann namus ve ann kurtaralm..

Port Arthurun Japonlara teslimi zerine yaplan tahkikatta, tahkimatl kaleyi dmana teslim eden General Stoesselin ve karsnn 40 inei olduu, askerler beslenme sknts ekerken bu ineklerin ekmekle beslendiinin kantlar aklanmtr. "Port Arthur Revelations", Poverty Bay Herald, 5 May 1905, pp. 2. 32 arn mesaj, Port Arthurun teslim olduunda aylarca yetecek ikmal kaynaklarnn olduu eklindeki verilerle eliiyor. A. N Sakharov, Ayn eser, pp. 126.
31

49

2.2.2. Yenilgisi

Devrim Esnasnda Rus Ordusuna kinci Darbe: Mukden

Port Arthurun Japonlara teslim olmasndan hemen sonra, 22 Ocak 1905 tarihinde nc blmde ayrntl bir ekilde inceleyeceimiz gibi, Rusyada devrimin fitili yaklmtr. Rusya ieride, suikastler, grevler ve sosyal kargaay yaarken, Manuryada da ar bir yenilgi almaktadr. Bir askeri kaynaa gre, 1905 ylnn ubat ve Mart aylarnda yaplan Mukden Muharebesi, o gne kadar yaplan kara muharebelerinin en bydr. 33 Bu muharebe de, Manurya Rus Ordular Bakomutan General Kuropatkinin yenilgisi ile sonulanmtr. 34 Mart aynda, Manuryann bakenti Mukden, ok kanl geen ve ar kayplara yol aan arpmalar sonunda igal olunur. 35 Rusyadaki devrim hareketleri kadar, Uzak Douda Ruslarn Japonlar karsnda uradklar yenilgiler de, Jntrk muhalefetine mit ve motivasyon salamaktadr. Mukden yenilgisinden bir ay kadar sonra, Doktor Abdullah Cevdet Rusya ve Japonya Muharebesi adl yazsnda muharebeleri deerlendirmitir: 36
Japon Ordusunun Kumandan- Umumisi Mir Oyamann pek yaman olan maharet-i askeriyesi, Kuropatkinin mid ve amalini berhava [emellerini yok] etti. Galibiyet-i katiye-i muntazra [beklenen kesin galibiyet] yerinde, Rus ordusunun hezimet-i klliyesi dikildi. Mukden hezimeti badema [yenilgisi bundan sonra] vukuat- muhimme-i tarihiyeden olacak.

tihad yazar Cevdet, bu muharebelerde Ruslarn kayplarn yle sralyor: 37 l 90.000, esir 60.000, 38 sancak 2, tfek 60.000, fiek 25 milyon, top

Alexei Ivanov and Philippe Jowett, The Russo-Japanese War 1904-1905, Oxford, Osprey Publising, 2004. 34 Muharebelerin Ruslarn felaketiyle sonulanmasndan 4 ay kadar sonra yaplan bir deerlendirmede, Kuropatkin malup olan fakat kahramanl tescil edilen Gazi Osman Paa gibi generallerle karlatrlarak ar ekilde eletirilmitir. "Defeated Generals", Star, 24 July 1905, pp. 4. 35 Mete Tuncoku, "Tarihte 1905 Rus-Japon ve 1915 anakkale Savalar (Karlatrmal Bir Deerlendirme)", Yedinci Askeri Tarih Semineri Bildirileri I, Ankara, Genelkurmay Bakanl, 2000, s. 296. 36 Abdullah Cevdet, Rusya ve Japonya Muharebesi, tihad, (5), Nisan 1905, s. 72. 37 Abdullah Cevdet, Ayn makale, s. 73. 38 ubat 1905 itibaryla Japonlarn elinde 616s subay toplam 44.400 harp esiri olduu aklanmtr. "The Russian Prisoners in Japan", The Times, 25 February 1905, pp. 5.

33

50

70, top mermisi 200.000, vagon 150, beygir 2000, demiryolu ina malzemesi 45.000, cephane arabas 1.000, hububat 10.000 koku, 39 ot 55.000 koku.. Abdullah Cevdete gre Mukden hezimetini, Teyelinin ricat takip etmi olduundan, Ruslarn zaiyat bymtr. Japonlarn sayca zayiat nisbeten az olmutu.
[Bu durum karsnda] Kuropatkin istifasn vermiti. Nazl Generalin hemen istifas kabul olundu. General Petersburga hareket etti. Yerine General Linyevi tayin olundu. Kumandan tebdilinden ne kar? sistemin deitirilmesindedir. Bu mtevali hezimetler, Rusyaya 700 milyon Rubleye mal oldu. ar hala bar imzalamaya tenezzl etmiyor. Yeniden 40 bin kiilik bir ordu ile Manuriye getirme hevesinde geziyor.
40

Muharebeler

anlatlrken

Jntrkler,

arn

otokrasisinden

halka

yabanclamasndan da sz etmektedirler. Doktor Abdullah Cevdet, yukardaki anlatmnn devamnda, arln zalimliine rnek vermektedir:
Sava iin arlk, zorla biare kylleri topluyor, vagonlara tkp Manuriye sevk ediyor. Kadnlar ocuklar ile beraber trenlerin nne kendilerini atyorlar. Fakat zalim, bu masum bedbahtlarn vcudlarn imendifere ineterek hrs ve hrasata devam ediyor. ar muharebeyi devam ettirmek istiyor. nk orada en uzak akrabasndan bile bir tek kii yok. Karsyla ocuklaryla debdebesiyle Petersburgda zevk ve sefa ile megul! 41

tihad yazar; yabanc basndan bir muhabirinin gzlemiyle Rus ordusunun sefletini yle aktaryor:
Bakn bir gazete muhabiri ne diyor: Harbinin n manzara-i cehennem gsteriyor, yaral zabitler, neferler, cenazeler hep birbirinin zerine balam: Biarelerin h eninleri, talar alatacak can hra: Bir yudum su! Atelerini biraz teskin etmek iin, bir yudum su verecek bir dost ianetkr yok. Vagonlar, arabalar, hep sefil ve murdar hastanelere tahsis olunmu ki, bunlarn adedi 700e bali olur. Tb yok, cerrah yok. Tmar eya ve edvat yok. Bu

Bir insan veya hayvann bir yllk tketimi. Abdullah Cevdet, Rusya ve Japonya Muharebesi, tihad, (5), Nisan 1905, s. 73. 41 Abdullah Cevdet, Ayn makale, s. 73.
39 40

51

maher-i faciadan o derece mteaffin bir koku intiar ediyordu ki, az daha bitiyordum. Meydan- harpte suret-i irticaliyede yaplm pansumanlar, gnlerden beri deitirilmemi. Dante, byle mthi sahneleri tahayylden aciz kalrd. Dier taraftan trenler, yeni mecruhlarla lebleb dolu olarak vrud etmekte. Manzarann deheti, dehet kelimesini pek kuvvetsiz brakyor.
42

Mukden muharebelerinden sonra, muhtemelen Ahmed Rza Beyin kaleminden kan bir yazya gre, 43 Avrupallarn vahi sayd sar rktan Mareal Oyama, Rus Bakomutan Kuropatkine harp teknii dersi vermitir. ki ordunun kuvvetleri birbirine denk olmasna ramen, Japonlarn maneviyat stnl u cmlelerle ifade edilmitir:
[Japon generalleri] harekt- harbiyeleriyle Napolyon Generallerine rhanlarn [stnlklerini] isbat ediyorlar. [Japonlar] btn cihan medeniyetlerini hayrette brakt. Japonyallar inlilerin arazi-i mukaddeseden addettii Mukdenle beraber, 400 milyon nfus- insaniyesinin kulbunu da fethediyorlar. u on be gn zarfnda Japonyallar istihkmlar, memleketler, ktalar aldlar. Rus ordularnn hemen hemen m-melek-i harbiye ve askeriyesini zapt ettiler.

Yazya gre Japonlar, bu zaferi ile Asyallarn ilk defa Avrupa hrs ve istilasn durdurduklar ileri srlmtr. Bu zaferle hibir eyden saylmayan ark, artk saylr olmutur. Bundan byle Avrupann kendisine medeni ve insani muamele edecei bir Asya vardr. Abdullah Cevdetin baka bir yazsnda syledii Ruslar her malubiyetten sonra askerlerine dua ettiriyorlar eklindeki grn, malubiyet sonras arn din hams mesaj dorulamaktadr. Ayn yazar, tihadn Nisan 1905 saysnda yazd yazda, malup Rus generallerini askerlik alan dnda da eletiriyor:
Kuropatkinin Mukden hezimetinden birka gn evvel, Petersburg Erkn- Harbiye dairesinden telgraf ile roman kitaplar
42 43

Abdullah Cevdet, Ayn makale, s. 74. "Muharebe ve htilal", ura-y mmet, (72), 6 Nisan 1905, s. 1-2.

52

istedii ve Petersburgda ocuu ile bir zevcesi bulunan dier bir Rus generalinin, Mukdende Salib-i Ahmer[Kzlha] hizmetinden bir gen kzla evlenmek zere Petersburgdaki karsn tatlik iin [boamaya] vakit bulduu, Avrupa matbuatnda deveran etmektedir. Bu ordunun talihi byle heriflere tevdi olunursa, akibetleri byle olmak Tabiidir. Seferber halinde bulunan byk kumandanlarn, kraat ve mtalaa ile de megul olduklar grlmemi deildir. Mehur skender-i Kebir Homerin lyadasn geceleri yz yastnn yanndan ayrmazd. Fransz generallerinden Aleks, Alfyesinin stibdad nvanl eserini Delail-i hayrat gibi yannda tard, okurdu. Fakat telgrafla Pol Dokok romanlar isteyen bir serdar, ancak ar ile Sultan kef ve intihab edebilir. 44

Doktor Abdullah Cevdet, Uzak Douda Rus yenilgisinin kesinletii bir dnemde, harpten Rusyann malup ancak Ruslarn galip ktn, 45 tannm romanc Maksim Gorkiden alntyla ileri srmektedir: 46
Muhabere devam etmeli. Muhabere, muharebeye sebep olanlara iyi bir mektep oldu ve bu mektebin verdii dersler, semere vermeye balyor. Vaka harp bize mteaddid azab ve strap getirdi. Fakat muharebe olmad zamanda [da] azap ve strap ekmekten hali deildik. Gorkinin u cevab, bizim tarz- makule ve ryetimizi teyid ediyor [bizim makul yaklammz ve grmz doruluyor] itikadndayz. Binaenaleyh Ruslar halas- umumi bayramnn arifesinde bulunuyorlard. Mstehaktrlar. Sel gibi kanlarn dktler. Hrriyete, makul ve adil bir hkmete layk insanlar olduklarn, cihan- medeniyetin nnde isbat ettiler.

ura-y mmetde Mukden yenilgisinden hemen sonra yaynlanan bir yazda, subaylarn ekil ve gsterile kendilerini kandrdklar, zamanlarn zevk ve sefa ile vakit doldurduklarnn anlald yazlmtr: 47

Abdullah Cevdet, Rusya ve Japonya Muharebesi, tihad, (5), Nisan 1905, s. 72-75. 1905 Ocak ortalarnda yazd Port Arthurun d adl yazda devrimci lider Lenin de ayn dnceyi dile getirmitir. V. I Lenin, "The Fall of Port Arthur", 14 January 1905, (evirimii) http://www. marxists.org/archive/lenin/works/1905/jan/14.htm, 19 Aralk 2011. 46 Abdullah Cevdet, Rusya Ahvali, tihad, (8), Temmuz 1905, s. 123. 47 "Muharebe ve htilal", ura-y mmet, (72), 6 Nisan 1905, s. 1-2.
44 45

53

2.2.3. Rus Ordusuna Son Darbe: Thushimada Baltk Filosunun mhas

Sava balatan Port Arthur deniz ssne, 8/9 ubat 1904 tarihinde yaplan basknla nemli kayplar veren Rus donanmas, 2 Ocak 1905te Port Arthur mstahkem kalesinin dmesiyle de, Pasifikte deniz gcnden mahrum kald. Karadeniz Donanmasn harekt alanna getiremeyen Rusya, Baltk Donanmasn uzun bir seyirden sonra blgeye nakletti. Baltk Donanmas in kylarna ulatnda, Amiral Togo komutasndaki Japon Donanmas Korenin gneyi ile Japonya gneybatsndaki Tsushima [Coima] Boaznda ve Tsushima adas yaknnda pusudayd. 27 Mays 1905 tarihinde Amiral Togo, ani bir saldr ile 37 Rus gemisinden 19unu batrd ve beini de esir ald. 48 5 bin Rus denizci ld, ar yaralanan filo komutan Amiral Rozhestvenski bata olmak zere, 6 bin Rus, Japonlara esir dt. Baltk Donanmasndan sadece 1 kruvazr ile 2 torpido, filonun menzili olan kuzeydeki Vladivostok limanna ulaabilmitir. 49 nemli Jntrk aydnlarndan Ahmed Rza Beyin ura-y mmet gazetesinde, bu basknn hemen ertesinde yaynlanan Amiral Togo adl makalede Japon amiralinin Port Arthur baskn ve kuatmas ile harpteki dier baarlar da vlmtr. 50 Dnemin kayda deer slamc aktivisti Abdrreid brahim, anlarnda 1908 ylnda Japonyada verdii bir nutukta, 51 unlar sylediini yazmaktadr:
Japonlarn Coima muzafferiyetinden itibaren Dounun istikbali temin edilmitir. Ben bugn Japonlarn ne getiklerine gzlerimle grerek- kanaat getirdim. Japonlarda grdm ftri kabiliyet, bana gayet byk itminan vermitir. btn dou kavimlerine rehber olacaktr. Japon milleti

Yine brahim Efendi, Japonlara verdii baka bir nutukta da: 52

Fahir Armaolu, 19. Yzyl Siyas Tarihi (1789-1914), stanbul 2010, s. 1096. Stone, Ayn eser, pp. 148. 50 Amiral Togo, tihad, (77), 18 Haziran 1905, s. 1-2. 51 Abdrreid brahim, lem-i slm ve Japonya'da slmiyetin Yaylmas, (ev. E. zalp), stanbul 2003, c. II, s. 318. 52 Abdrreid brahim, Ayn eser, s. 358.
48 49

54

 milli hamiyeti olmayan bir milletin, bekas mmkn deildir. Japonlarn Rus muharebesini kazanmalar da, milli hamiyetleri sayesindedir.

diyecektir. slamc seyyah Abdreid brahim, savatan sonra yapt Japonya gezisine giderken tant Batoyef adl Rus tccarn, konu hakkndaki yargsn naklediyor: 53
Japonlar -Allah iin demeli- en bynden en kne kadar, byk bir metanetle bi-hakkn vatanlar urunda altlar; siz dikkat ediniz bir kere, Japonlardan u on drt ay savata, bin esir geldi. Biz ise yetmi be bin esir verdik, Tabiidir ki nisbeten kayp onlarda ok, belki de iki katdr. Fakat bizimkiler frsat kardlar; esef ederlerse azdr. Koropotkin ok byk hata etti. Bizim Ruslarda hamiyet yok, askerimiz mkemmel, ne fayda kumandan ve subaylar hi yokmu; subaylar hi savaa itirak etmiyor, hep biare temenler kumanda yerinde bulunuyorlar. Ruslarda ahlak bozulmu, ahlk dkn millet savaamaz.

Muharebeleri izlemek zere Manuryaya gnderilen ve tezimizde ayrca ele aldmz Pertev Paann, Rus subaylarna ilikin gzlem ve deerlendirmeleri de Jntrklerinkine paraleldir. Pertev Paa anghayda grd Askold 54 ve Manuri zrhl kravazrnn personelini, Sultan Abdlhamide yollad 21 Eyll 1904 tarihli ikinci raporunda yle anlatyor: 55
Port Arthur muharebesinde maluben, Japonlarn nnden buraya kamlar ve snmlardr. Bu gemilerin silah ve mhimrnat kmilen boaltlm ve muharebe bitinceye kadar, burada muattal kalmalar kararlatrlmtr. Gemilerdeki Rus zabitlerinin dman donanmasna gs gerecek yerde, anghay limanna geldiklerinin ertesi gn anghayda bir balo vererek elenmeleri, bugn Rus kavmini ve bilhassa Rus askerlerini kaplam olan kaytszlk ve geveklie, bir misal olsa gerektir.

Abdrreid brahim, lem-i slm ve Japonya'da slmiyetin Yaylmas, s. 64-65. Bu zrhl 1915 ylnda anakkale Savana katlacaktr. 55 General Pertev Demirhan, Hayatmn Hatralar Rus-Japon Harbi 1904-1905 stanbul'dan Ayrlmdan Port Arthur Muhasarasna Kadar, stanbul 1943, s. 65.
53 54

55

Pertev Paa baka bir gzleminde de, yine Rus subaylarnn kaytszlna iaret etmitir: 56 Vagonlarn birindeki esir Rus zabitleri boz paltolarna sarlm, kaytsz ve ne'eli bir halde glyorlard. Buna dorusu hayret ettim; kendilerinde teessrden hi eser yok. Rus-Japon Sava, Jntrk muhalefeti iin olduu kadar, Osmanl mparatorluunun resmi temsilcisi iin de, Ruslarn ahlaki d ile Japonlarn ahlaki erdemlerinin yksekliine iaret iin frsat olmutur.

2.2.4.

Portsmouth Bar ve Jntrk Basnna Yansmas

Savan devamnca Rusyann kfi derecede yprandn ve Japonyann

tehlikeli bir ekilde bymee baladn gren 57 Amerika Birleik Devletlerinin arabulucuu ile 5 Eyll 1905 tarihinde Portsmouthda imzalanan bar anlamasna gre, Japonyann Koredeki siyas, askeri, iktisad karlarnn onaylanmas, Manuryadan her iki taraf askerlerinin ekilmesi, Manuryann ine iadesi, Port Arthur ve evresindeki Rus imtiyazlarnn Japonyaya gemesi, Ruslarn dedii Manurya Demiryolu hattnn gney ksmnn Japonyaya verilmesi ve Rusyann Sahalin adasnn 50nci paralelinin gneyini, Japonlara terk etmesi kabul edilmitir. 58 Portsmoutha giden sreci, Rusyadaki devrimciler ve Jntrk muhalefeti, Rus otokrasisi iin byk bir bozgun olarak grrken, arlk Azerbaycannda Hayat gazetesini yaynlayan Jntrklerden Hseyinzade Ali Bey, ok muhtemel olarak taktik grlerle, Rus-Japon Sava sonrasnda Rusyann zelil dmedii, imzalanan barn erefe leke getiren bir sulh olmadn, esasen artlarnn Japonlar da memnun etmediini 59 ileri srmekte ve devam etmektedir: 60
Rusyann z dahilinde muharebenin tesiriyle vcuda getirdii tecdid ve slahat [yenileme ve reformlar] yle nafi [yararl], gelecekte netayic-i hasene-i mesudas [mutlu gzel sonular] muhakkak yle azm bir hadisedir ki, muharebe

Pertev Demirhan, Ayn eser, s. 133. Sermet Gkdeniz, Rus-Japon Harbi, Ankara, 1944, s. 139. 58 Cemal Kutay, Trkiye Hrriyet ve stikll Mcadeleleri Tarihi, stanbul 1961, c. XVI, s. 9080. 59 ada bir kaynak Portsmouth barna Japonlarn tepkilerini aktaryor: Dier taraftan, onca ar can kayb ve katlanlan byk sknt ve zverilere karn, Rusyadan nakit olarak tazminat alnmay, Japonya da ok iddetli toplumsal tepkilere yol aar. O kadar ki, Tokyoda gerekletirilen youn gsteri ve atmalar srasnda bin kii yaamn yitirir. Durum ancak, ehirde skynetim ilan edilerek denetim altna alnabilecektir. Mete Tuncoku, Ayn makale, s. 291-306. 60 Ali Bey Hseyinzade, "Hayal-i Ham", Hayat, (58), 6 Eyll 1905, s. 2.
56 57

56

meydanlarnda

kazanlan

bin

zaferlere

bedeldir,

muaddeldir

[denktir]. O zaferlerle deil, bu tecdid ve slah sayesindedir ki Rusya, ok gemeden umumi cihann dvel-i mteadidesi arasnda, en bl mertebelere sud edecektir [birok devletler arasnda en yksek derecelere ykselecektir].

Hseyinzade Ali Bey, bir ngiliz gazetesinden alntlad aadaki satrlarla grlerini desteklemektedir:
Bir Devlet Dumas iin bir Manurya deil, yirmi Manurya feda etmek mmkn idi. [Dumann almas ara] mebbed bir an ve eref verecektir. yle bir an ve eref ki, onu hibir Aksa-y ark adem-i muvaffakiyeti [Uzak Dou baarszl] haleldar edemez..

Hseyinzadenin yazlar, ileride tahlil edeceimiz Sultan Abdlhamidin Rus malubiyetinden duyduu endienin, herhalde Azerbaycan leindeki benzerine kar tedbir alnmas gibi grnmektedir.

2.3.

Savan Osmanl mparatorluundaki Yansmalar

Rus-Japon Sava, savaan lkeler dnda her evreden daha ok, yakndan

merakla takip edildii lke, Osmanl mparatorluu olmaldr. Savan gidiat Sultan endielendirmi, eitli kesimlerdeki halk ve Jntrk muhalefetini heyecanlandrmtr. Tabii Japonlarn Ruslar karsnda kazand baarlarn Yldzda, Jntrk muhalefetinde ve halkta tepkileri farkl olmutur.

2.3.1.

Sultan Abdlhamidin Tarafszlk Politikas

Uzak Douda Ruslarn Japonlar karsnda malubiyetlerinin kesinlemek

zere olduu gnlerde, d basnda yaynlanan bir yazda, 61 bu yenilgilerden ve Rusyadaki i alkantlardan dolay, Sultan Abdlhamidin ok endieli olduu belirtilmitir. Yazya gre Sultan, arln Uzak Douda yara alan prestijine, Balkanlar ve Anadoluda itibar kazandrma arzusunu kavramtr. Yazda, Rusyadaki olaylarn yanklar, Yldz Saraynn duvarlarnda yapt grlt ve yaratt endie kadar, Osmanl topraklarnda etki yaratmamtr.

61

"Curzon and the Sultan", Star, 22 May 1905, pp. 4.

57

Rusyann, Trkiyenin can dman olmasna ramen, Manuryada Rus ordusunun hali ve Rusyadaki i kargaalar, hi kimseyi Sultan Abdlhamid kadar endielendirmemitir. Dnemin tannm ngiliz hukukusu Profesr Dicey, Rus-Japon Savann akibetinin daha net olarak belli olmad bir dnemde, Uzak Dou sorunlarna ilikin yazd bir makalede, 62 Ruslar sava kaybederlerse Balkanlara dnp, gayrimslim unsurlar Trkiyeye kar kkrtacan yazmtr. Dicey, Avrupann en uzak grl ve keskin zekl adam Sultan Abdlhamidin endiesini Ruslar Uzak Douda tutunurlarsa Trkiyeyi yalnz brakrlar. Fakat orada malup edilirlerse, Yakn Douya dnp bana saldracaklar eklinde ifade ettiini ileri srmektedir. Yukarda belirtilen endielerin etkisi altnda, sava boyunca Sultan, ok dikkatli bir politika gtm ve savaan devletlere kar tarafsz olduunu hissettirmeye youn bir aba gstermitir. Osmanl Devletinin d temsilcilikleri de, Bat Avrupadan Endonezya ve Hindistana kadar geni bir alanda, savan etkilerine ilikin gzlem ve deerlendirmelerini payitahta aktarmlardr. Rusya ile ilgili kayda deer her gelime, vakit geirilmeden padiaha sunulmutur. Hemen hibir ayrnt karlmak istenilmemitir. Rusyada Novoye Vremya gibi nemli gazetelerde yaynlanan baz makale ve yorumlar dahi, 63 hemen ayn gn Trkeye evrilerek stanbula yollanmtr. Tasnif d olduu dnlen bu iletiler, diplomatik hiyerari ile padiaha karken, dier raporlar genellikle dorudan padiaha sunulmutur. Coima Boaznda Rus Baltk Donanmasnn imhas, 1 Haziran 1905 tarihinde Petersburg sefiri tarafndan gnderilen ayrntl raporda, 64 dahilen imdikinden yaplmtr. Tabii dier taraftan Sultan, o zaman erbab fesat denilen muhalefetin kard gazeteleri de muntazaman getirtir, okurdu. Bunlar Osmanl, Yldz, Saday Millet, Errakip, Trk, ra-y mmet, Meveret, Mizan, Ahali, Terakki, Hilfet, byk bir galeyan- efrad- umumi zuhurundan, hkmet-i marnileyha ziyadesiyle endie ile ihtiyat zere bulunduu deerlendirmesi

62 63

"The Brink of a Volcano", Bush Advocate, 13 February 1905, pp. 4. BOA. Y. A. HUS. nr. 486-29, 1322 S 6. 64 BOA. Y. PRK. EA. nr. 47-27, 1323 Ra 26.

58

Sancak, Havatr, Yldrm, Arnavutluk, Selmet, Hak, stikbal, Merutiyet, Emel vesaire idi. 65 Bu yaynlarn, Rusyadaki sosyal ve siyas kargaa ile Rus-Japon Sava ve kendisini oklukla hakaretle eletirdii yazlarn, endie ile takip etmi olmaldr. Savan ve Rusyann gidiat ile ilgili gelimeleri takip iin Sultan, sadece resmi kurumlarn yazmalarna gvenmemitir. 20 Kasm 1904 tarihinde Petersburgda Hariciye Nezaretinden stanbul Rus sefaretine ekilen telgraftan,66 Orman ve Maadin Nezareti eski baktibi Serkis kullar tarafndan gnderilen, 67 nukat- mhimmeye dair istitlaat ve Vaington sefir-i esbak Aristarki Bey raporlarna kadar, 68 geni bir kaynaktan da istifade etmitir. Rus-Japon Savann btn safhalarn, mabeynde oluturduu merkezde haritalar zerinde gnne takip dikkatle takip eden Padiah, 69 olaylarn bandan itibaren Rusyay kkrtmamak iin, zenli bir siyaset izlemeye almtr.

2.3.2.

Rus Sava Gemilerinin Boazlardan Geme Giriimleri

Uzak Dou Filosunun Japonlar tarafndan imhas zerine Rusya, Karadeniz

Donanmasn Boazlardan geirerek, harekt sahasna sevketmek istedi. Ancak ngiltere, 1841 Londra Boazlar Antlamasna dayanarak buna izin vermeyeceini Rusyaya ve Osmanl Devletine bildirdi. 70 Esasen 1891 ylnda Rusya ile Osmanl Devleti arasnda yaplan bir anlamaya gre, silah ve cephane tayan harp gemilerinin Boazlardan geii yasaklanmtr. 71 1904 ylnn banda stanbuldaki Rus Bykelilii, Boazlardan Rus harp gemilerinin geiini salamak iin grmelere balamtr. 72 Gei serbestisine karlk Rusyann, Osmanl Devletinin Bulgaristan ile bir atma ktnda, mdahale etmemesi artnn gndeme geldii iddia edilmitir.

Tahsin Paa, Abdlhamit ve Yldz Hatralar, stanbul 1931, s. 258-259. BOA. Y. PRK. EA. nr. 46-81, 1322 28. 67 BOA. Y. PRK. OMZ. nr. 3-73, 1325 Z 29. 68 BOA. Y. A. HUS. nr. 496-086, 1323 L 14. 69 Cemal Kutay, Rauf Orbay 1881-1964 Hayat Hatralar, stanbul, 1997, c. I, s. 334. 70 Rifat Uarol, Siyas Tarih (1789-1994), stanbul 1995, s. 285. 71 Seluk Esenbel, The Impact of the Russo-Japanese War on Ottoman Turkey, Shingetsu Electronic Journal of Japanese-Islamic Relations, 4, September 2008, pp. 19. 72 "The Dardanelles", Manawatu Times, 16 February 1904, pp. 3.
65 66

59

Londra kaynakl bir habere gre, 1904 yl Ocak ay balarnda Rus Gnll Filosuna mensup askerle dolu iki gemi, Uzak Douya gitmek zere Boazlar gemilerdir. 73 Ayn haberde ngiliz Dileri Bakan Lord Lansdownen, Bbliyi antlamalar daha fazla ihlal ederek, harp gemilerinin Boazlardan geiine izin vermemesi iin ikaz ettii bildirilmitir. Manuryada Rus-Japon Savann kmasndan iki ay kadar sonra, Nisan 1904te stanbuldaki Rus Bykelisi, 930.000 sterlinlik 1878den kalma harp tazminatnn denmesi iin 74, Bbliye bask yapacaktr 75. Bu basknn nedeninin, Karadeniz Filosunun Boazlardan geii iin, izin temin etmeyi kolaylatrma olduu belirtilmitir. Bir gazete haberine gre Rus-Japon Savann balangcnda ngiltere, Rusyay ikaz ederek Boazlardan gei rejimini koruyacan belirtmitir 76. Kaynaa gre bu uyar 1902 ngiliz Japon antlamasnn gereklerinden birisiydi. Bu arada 22 Temmuz 1904 tarihinde Londrada st dzey bir yetkili Japon hkmetinin Rus sava gemilerinin Boazlardan geme giriimlerine kar ngiltere, Fransa ve Almanyadan garanti istedii ve aldn aklamtr. Her lke gerekirse Trkiyeye bask yapacaklarn bildirmilerdir 77. Dier taraftan Rusyann nde gelen gazetelerinden Novoye Vremya, Boazlardan harp gemilerinin geiini engelleyen 1856 Paris Antlamasnn Japonlar kapsamadndan, Rusyann konu ile ilgili ngiltereye danmasna gerek olmadn yazmtr. 78 Rusyann Karadeniz Donanmasnn Boazlardan gei taleplerine, Sultan Abdlhamid bir ara zm ile cevap verdi. Donanma topluca gemeyecekti. Fakat

"The Far East", Wangunui Chronicle, 18 January 1904, pp. 5. "Russia and Turkey", Tuapeka Times, 27 April 1904, pp. 4. 75 Mart 1905te Rusyann alacak iddialaryla ilgili olarak Petersburg sefirine yazlan bir direktifte stanbuldaki Rusya sefaretinin yalnz asl olmayan gayet eski bir takm alacak iddialaryla megul olmakta olduunun Rus makamlarna iletilmesi istenilmitir. BOA. Y. PRK. EA. nr. 47-32, 1322 Z 29. 76 "The Anglo-Japanese Treaty", 1904, 8 December 1904, (evirimii) http://paperspast.natlibs. govt.nz/cgi-bin/paperspast?a=d&cl=search&d=EP1904 120 8.2.40&srpos=335&e=011904---1908-100--301-byTI---0Turkey+Russia--, 05 Aralk 2011. 77 "Passage of The Dardanelles", Thames Star, 23 July 1904, pp. 2. 78 "Russian Journals Comments", Evening Post, 5 December 1904, pp. 5.
74

73

60

geceleri, mnferit olarak gemi geilerine izin verilecekti. Sultan, bylece ar da Mikadoyu da gcendermemi oluyordu. 79 Boazlardan Rus sava gemilerinin geip gemediini, stanbuldaki Japon temsilcileri yakndan izlediler. Hatta payitahtta tccarlk yapan Japon uyruundan Torajiro Yamada ve orta Nakaruma, 20 kadar adam tutarak Galata Kulesinden, Boazdan Rus gemi trafiini takip ettirdiler. Yamada anlarnda, Viyanadaki Japon Bykelisine 4 Temmuz 1904 tarihinde, Rus Gnll Filosuna mensup, ancak top ve cephane tayan Petersburg ve Smolensk adl iki ticaret gemisinin, stanbul Boazndan getiini rapor ettiini yazmtr. 80 Dnemin bir gazete haberine gre, bu iki gemiye Boazlardan gei iin Sultandan ferman verilmiti. Bu gemiler, ticaret gemisi bandras ile Boazlardan gemilerdi. 81 Boazlardan geen yukarda sz edilen Peterburg ve Smolensk adl gemilere ngilizlerin, Kzldenize haydut tadklar gerekesiyle el koymas zerine Bblinin, geecek dier Rus gemileri iin garanti isteyecei ynnde bir haber yaynlamtr. 82 Nihayet Osmanl Devleti Gnll Filoya 83 mensup 7 geminin, 84

Boazlardan geiine, her biri bir gnde ve silahsz olarak izin vermitir. Boazlardan silahsz geen bu gemiler, Giritin Suda krfezinde Yunanistann yardmyla silahlandrlmtr. 85 Bu arada, Rus Gnll Filosunun korsan gemileri olduundan hareketle, Trkiyenin bu gemilerin geiine izin verdiinden dolay Japonyann; ngiltereden

Ziya akir, Sultan Abdlhamid ve Mikado, stanbul 1994, s. 119. Seluk Esenbel, Ayn makale, pp. 20. 81 Russian Volunteer Fleet, The Times, 5 January 1905, pp. 3. 82 "The Russians in the Red Sea", The Times, 27 July 1904, pp. 3. 83 Rus Gnll Filosu 1878 ylnda Petersburgda kurulmu, 2 yl sonra Odesadan Vladivostoka deniz nakliyesine balamtr. Fred Walther, Wanderon, USA, Xlibris Corporation, 2008, pp. 36. 1905 yl banda yaplan bir deerlendirmeye gre bu filonun gemileri, tccar gemileri olarak grlemez. Bunlar amirallik emri altndadr. Subaylar ve mrettebat donanmaya mensupturlar. Normalde ticari faaliyetlerde istihdam edilmezler. Gnll filolar 1898 Lahey Uluslararas Hukuk Enstitsnce kabul edilen harp gemisi tanmna gre, harp aralardr. Bu yzden Karadenizden kmalar antlamalara aykrdr. "The Malacca Incident II", The Times, 26 July 1904, pp. 4. 84 Bu gemiler kmr tama gemisi grnmnde Boazlar gemilerdir. Russian Volunteer Fleet, The Times, 5 January 1905, pp. 3. 85 Seluk Esenbel, Ayn makale, pp. 20.
79 80

61

antlama ykmllklerini yerine getirmesini isteyebilecei ifade edilmitir. 86 Tokyoda yaynlanan Jiji gazetesinin, Londra kaynakl bir haberini aktaran Yeni Zelandann Thames Star gazetesi, Trkiyenin Rus Gnll Filosunun Boazlardan geiine izin vererek, Rusyaya yardm etmesini ngilterenin nlemek zorunda kalacan iddia etmitir. 87 Ancak ngilterenin, bu erevede bir giriimi saptanamamtr. Ancak bu konu, 26 Temmuz 1904 tarihinde Avam Kamarasnda yaplan grmelerde dile getirilmi ve bir milletvekili, ngilterenin yakn zamandaki tutumunu hatrlatmtr. Buna gre; yabanc harp gemilerinin Boazlardan geiini yasaklayan 1856 ve 1871 antlamalarna ramen, Aralk 1902 ve Ocak 1903te ticaret gemisi bandras eken 4 Rus torpido botu, top ve askeri tehizat tamad beyanyla Boazlardan geince, Britanya hkmeti Bbliye nota vermitir. Daha sonra ayn milletvekili, imdiye kadar uluslararas antlamalarn ihlalini nlemek iin, ngiliz hkmetince hangi tedbirlerin alndn sormutur. 88 Dnemin The Cheltenman Locker-On adl Avustralya gazetesinde kan bir deerlendirmede de, son yllarda Rus Gnll Filosunun, Boazlardan harp gemilerinin gei yasan ihlal ettikleri, fakat Paris Antlamasnn imzac devletlerinin, bu durumu protesto etmedikleri ifade edilmitir. 89 Boaz geileriyle ilgili grn aklayan Rusyann mttefiki Fransadan bir yetkili ise, Boazlardan geecek deniz aralarnn bir daha geriye dnmemek artyla yaplacak, bir gizli anlama ile geilerin mmkn olabileceini ifade etmitir. 90 Ayn kaynaa gre Rus hukukularndan Baranovsky, Boazlardan harp gemilerinin gei yetkisinin Trkiyede olduunu ileri srm, Rus bakentindeki Osmanl Bykelisi Hsn Paa da, Boazlarn sadece Trkiyeyi ilgilendireceini ifade ettii iddia edilmitir.

"Britains Treaty Obligations", Hawera & Normanby Star, 21 July 1904, s. 2. A Japanese Protest, 20 July 1904, (evirimii) http://paperspast.natlibs .govt.nz/cgibin/paperspast?a=d&d=THS19040720.2.34.11&cl=search&srpos= 37& e= 011904---1908--100--1byTI---0Turkey+Russia--, 12 Aralk 2011. 88 House of Commons, The Times, 27 July 1904, pp. 5. 89 From Clubland, 3 September 1904, (evirimii) http://www.britishnews paperarchive.co.uk/ viewer/index/BL/0000226/19040903/001/0006?browse=true, 10 Aralk 2011. 90 "Black Sea Restrictions, Has Turkey a Key?", 9 December 1904, (evirimii) http://paperspast. natlibs.govt.nz:http://paperspast.natlibs.govt.nz/cgi-bin/paperspast?a=d&cl=search&d =ST19041209.2.16&srpos=179&e=01--1904---1908--100--101-byTI---0Turkey+Russia--, 05 Aralk 2011.
87

86

62

Konuya ilikin Msr fevkalde komiseri Ahmet Muhtar Paa tarafndan Babli'ye gnderilen, 25 ubat 1904 tarihli telgrafta, silahlandrlan muhtemel Rus gemilerinin Svey Kanalndan geilerine mani olunamayaca ancak bir geminin kanalda 24 saatten fazla kalmasna ve iskelelere asker mhimmat ve benzerlerinin karlmasna izin verilmeyecei bildirilmitir. 91 Ayrca Rus harp gemilerinin, tamir bahanesiyle Msr sularnda snrlanan zamandan fazla kalmasn, Msr hkmeti birok defa protesto etmitir. 92

2.3.3. Amerikal Danman Komodor Bagnamn Grleri

Sultan Abdlhamid; tarafszln daha da grnr klabilmek iin, Rus-Japon Savanda tarafsz olan, daha sonra da savaan iki lkenin bar mzakerelerine ev sahiplii yapacak olan Amerika Birleik Devletlerinden bir subay hususi yaver ve donanma mfettii nvanyla maiyetine alacaktr. Bu subay, o srada Amerikadan satn alnm bulunan Mecidiye gemisinin teslimi iin stanbulda bulunan, Komodor Bagnamdan 93 bakas deildir. 94 Kendisine Yldz Saraynda, Bakitbet dairesinde husus oda ayrlmtr. Komodorun talebi zerine, Bahriye subaylarndan Hseyin Rauf [Orbay] Bey de, maiyetine refakat zabiti olarak verilmitir. 95 Rauf Beyin anlatmna gre Komodor Bagnam, kendisine:
Hayatmda, aklmdan bir n bile gemesi imknsz olan bir vazifeye geldim Reddetme imkn bulamadm. Sizin padiahnzn ahsiyet ve hususiyetleri, sizlerden ok, dardakilerin merak mevzuu Kendisi iin yle elikili eyler dinledim ki, byle bir vazife teklif edilince, dorusu, daha ok merak duygusu ile hayr diyemedim.

demitir. Rauf Bey, Komodor Bagnamn donanma mfettiliine getirilmesinin gerek nedeninin, iki gn sonra belli olduunu yle anlatyor: 96

ahin Ulusan-F. ayan, Trk Japon likileri (1876-1908), Ankara 2001, s. 133. "Russian and the British Flag", The Times, 29 August 1904, pp. 10. 93 Msrda yaynlanan nemli Jntrk gazetelerinden Trk, 29 Kasm 1906 tarihli saysnda Kaptan Bagnamn tamirat tamamlanan Asar- Tevfik zrhlsn teslim almak iin Almanyaya gittiini haber vermitir. Komodor Bagnamn Bahriyeye hizmetlerinin gstermelik olmad anlalmaktadr. "Havadis-i Dahiliye", Trk, 26 Kasm 1906, sy. 148, s. 2. 94 Cemal Kutay, Rauf Orbay.., s. 368. 95 Cemal Kutay, Rauf Orbay.., s. 258. 96 Cemal Kutay, Rauf Orbay.., s. 259.
91 92

63

O tarihte Rus-Japon Harbi btn iddetiyle devam ediyordu ve genel kanaat Rusyann kati bir zafer kazanaca idi. Komodor Bagnam, savan kmasndan ksa zaman nce, Japonlarn Vikers tezghlarnda yaptrdklar iki byk nakliye gemisini teslim heyetinin banda bulunmutu. Bunu da, kendisinden istenilen biyografisinde kaydetmiti. Huzura ilk kabulnde padiaha, RusJapon Harbi zerine dncelerini arz etmi ve sava safhalarn, Amerikan Bykelisi Mr. Rimann msaadesi ile sefarete gelen taze bilgilerden takib ettiini, ilave etmiti. Bunun zerine Sultan Abdlhamid, Rus-Japon Savann gelimeleri zerinden, kendisinden hergn bir rapor istemiti.

Rauf Bey anlarnda, Amerikal Komodor Bagnamn ngilizce raporlarn kendisinin Trkeye aktardn ve bunlarn her sabah, Baktip Tahsin Paa tarafndan Sultan Abdlhamide sunulduunu anlatmaktadr. 97

2.3.4.

Japon Ordusuna Pertev Paann Gzlemci Oluu

Uzun yllar Harp Akademisi ve Harp Okulunda retmen olarak bulunmu,

Millet-i Msellaha adl eseriyle son dnem Osmanl subaylarnn dnce dnyasn etkileyen Von der Goltz Paann, 98 Sultan Abdlhamide tavsiyesi ile Kurmay Albay [daha sonra general 99] Pertev Bey [Demirhan], Japonya nezdine Askeri Atae ve Askeri Temsilci olarak gnderilmitir. Pertev Bey, 2 Austos 1904 ile 15 Austos 1905 tarihleri arasnda bu hizmeti yrtmtr. 100 Pertev Demirhan, uzun yllar sonra yazd bir eserde, Japonlara hayranln gizlemeden unlar sylyor: 101
Ben vaktiyle Osmanl ataemiliteri ve askeri murahhas sfat ile Rus-Japon Savane itirak etmek saadetine mazhar

Ayn eser, s. 259. M. kr Haniolu, Atatrk An Intellectual Biography, New Jersey, Princeton University Press, 2011, pp. 31-47. Gncel bir kaynaa gre Pertev Bey Goltz Paa ile Manuryadaki grevi boyunca yazmalarn srdrmtr. Edward J. Erickson, I. Dnya Savanda Osmanl Ordusu, (ev. Kerim Barak), stanbul, Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, 2009, s. 274. 99 Kurmay Albay Sait Pertev Bey, Manuryada grevdeyken 25 Haziran 1904 tarihinde generallie terfi etmitir.. Birinci Dnya Savana Katlan Alay ve Daha st Kademedeki Komutanlarn Biyografileri, Ankara 2009, c. I, s. 81. 100 Balkan Savana Katlan Komutanlarn Yaam ykleri- Alay ve Daha st Birlik Komutanlar, Ankara 2004, s. 30. 101 Pertev Demirhan, Japonlarn Asl Kuvveti- Japonya Niin ve Nasl Ykseldi?, stanbul 1942, s. 41.
97 98

64

olduum iin, bu mnasebetle bizzat Manuri darlharbinde [harekt alannda] bir sene kadar mtemadiyen nc Japon Ordusu ile bulunarak ve bu sayede Japon milletinin z demek olan Japon askeri kt'alarnn adeta iinde yayarak, harbin en byk iki vak'as olan Port Arthur muhasaras ile Mukden meydan muharebesini de batan aa birlikte yaptm iin, bu milletin nelere muktedir olabileceini bizzat grdm.

Pertev Bey, Ordu Komutan General Nogi'nin karargahnda kalm ve kendi kaleme ald eserde ayrntlarn verdii gibi, stanbul'a sava ve Japonlar hakknda dzenli raporlar sunmutur. 102 Dnemin Trk-Japon ilikilerini inceleyen bir monografiye gre, bir muharebe esnasnda Albay Pertev Beyin bacana kurun isabet etmitir. Bu durumu ve Pertev Bey'in cidd bir eyi olmadn stanbul'a Mareal Yamagata, bir telgrafla bildirmitir. 103 Sultan Abdlhamid, Pertev Beye yaralanmas zerine ayrca 500 lira daha ilave para [ihsan] gndermitir. 104 Rus-Japon Savana gzlemci olarak katlm olan Pertev Bey, dnnde verdiini daha nce zikrettiimiz konferanslarda Japonyann, maddi ksmlardaki fevkalade hazrlklar ile beraber bu zaferi, en ziyade Japon milletindeki manevi hassalarn ve bilhassa azm ve meram, ruh ve kalp kuvveti gibi, yksek meziyetlerin temin etmi olduuna ahit olduunu vurgulamtr. 105
Harp esnasnda dman tahkimat zerine yaptklar hcumlarda Japonlar, dmana nisbette az kuvvette olsalar bile, hayata hi ehemmiyet vermeyerek byk bir iddet ve cesaretle ileriye atlr ve dmann atei ne kadar iddetli olursa olsun, hi telefata bakmayarak mutlaka hedefi elde etmee alrlard. Japon milletine has olan skunet sayesinde, bu hcumlarda hi grlt, tela, barma arma olmazd. Japonlarn nl nidas olan Banzay sedas bile iitilmezdi. Japonlar gya; hissiz, kalpsiz, ruhsuz, sessiz birer makine imi gibi insana hayret verir bir kaytszlk iinde, dman zerine atlrlar, mhim bir noktay veya bir mdafaa hattn elde etmek iin bazen, biri birini mteakip mteaddit hcum hatlaryla lme
Pertev Demirhan, Hayatmn s. 65-66, 76-78, 87-90, 114, 131 Ulusan ahin, Ayn eser, s. 135. 104 Pertev Demirhan, Hayatmn, s. 14. 105 Pertev Demirhan, Japonlarn Asl Kuvveti- Japonya Niin ve Nasl Ykseldi?, s. 41.
102 103

65

ilerlerlerdi. bu kk ve elimsiz adamlar, dman karsnda adeta birer vahi kaplan kesilir, sng ile olsun klla olsun, dmanla boaz boaza geldikleri zaman dman yenmeyince, geri dnmek bilmezlerdi. 1904 Maysnn 26snda vuku bulan Nanzan yahut Kinu muharebesinde ikinci Japon Ordusu dmann ... mteaddit mdafaa hatlarna her taraftan iddetli hcumlar yapmlardr; ok kereler geriye pskrtlp fevkalade telefata uradklarna bakmayarak, t akama kadar bu hcumlar taze kuvvetlerle tekrar eylemilerdir ki bu hal o zaman, baz Avrupa askeri kritikleri tarafndan Adeta bir tbiye [taktik] hatas makamnda telakki edilmi ve nk, gz gre lmle penelemek demek olan bu inadn, kuvve-i askeriyeyi maddeten de manen de zayf drecei fikrinde bulunulmutu. Halbuki bu inat ve srar, Japon baarlarnn srryd. 106

Pertev Beye gre Japon askerleri, Konfys etkisiyle amirlerine imparatora itaat ediyormuasna itaat ediyorlard. Verilen emirleri kutsal saydklar iin, kendilerini lme gtrecek emirleri de tereddtsz yerine getiriyorlard. Yine Konfys, byklerin kklere muhabbet ve efkat gstermesini de istediinden, subaylar da erlere babacan davranrlar. Subaylarla erlerin mnasebeti bir aile ii ilikiyi andrr. Pertev Bey, bir seneye yakn Manurya harekt alannda bulunmasna ramen, bir subayn bir ere bardna tank olmadn yazyor. Pertev Bey Alman ordusunda da hizmet ettiinden, Japonlarda grd birlik ii disiplinin dier ada ordularda bulunmadn ileri sryor. Japon ordusunda astn ste kalbi itaati ve tm askerlerin sadakat ve vefa duygusu, disiplinin zdr. 107 Osmanl Askeri Atae ve Temsilcisi, Japon subaylarn muharebe sahasnda erlerin maruz kaldklar zorluklar aynen yaadklarn sylyor. Japon subaylarnn kendi canlarnn emniyetine dikkat etmeksizin, grevlerini yapmay esas kabul ettiklerine tanklk etmektedir. Pertev Beye gre Japon zaferinin arkasnda bu meziyetler vardr. 108 Japonlarn sr saklama niteliini, alak gnlln, fedakrln, cesaret ve kahramanln, bata Atatrk olmak zere Trk askerlik tarihinin dier
Pertev Demirhan, Japonlarn, s. 41-42. Pertev Demirhan, Ayn eser, s. 43. 108 Pertev Demirhan, Ayn eser, s. 44.
106 107

66

kahramanlaryla kyaslayarak veren General Pertev Demirhan kinci Dnya Savann buhranl bir dneminde yazd ve Trk Genliine Armaan eserinde, gpta ettii Japon karakter zelliklerinin benimsenmesini istemektedir. 109 Pertev Demirhan sonu olarak, Japonlarn maddi birikim ve hazrlklar yannda manevi kuvvetleri sayesinde idi ki, Avrupa ve Asyann en muazzam bir devleti gibi grnen o zamanki arlk Rusyas, istisnasz her yerde malup olmutu kansndadr. 110 Dier taraftan Rus-Japon Savann Japonlar tarafndan kazanlmas, Pertev Paann fikrince Asyann, Avrupaya tahakkmne bir balang tekil etmitir: O zamanki Japon muzafferiyetlerinin indeki uyankla; ran, Hindistan ve Msrdaki heyecanlara fevkalade tesiri olduu gibi dolays ile Osmanl Devletindeki merutiyet ve hrriyetin domasna da tesiri olmutur. Demirhann kanaatine gre iinde yaadmz u yirminci asr, bu itibarla Asya Asr olup, ark milletlerinin bsbtn uyanmas nokta-i nazarndan daha pek ok vakalarla, alemi hayrette brakacaktr. 111 Pertev Paa Japonya'dan dnnde Padiah'a, Japonlarn genel hayat zerinde bir rapor ve Rus-Japon Savana ait resimleri ieren bir albm sunmutur. Pertev Paa, Rus-Japon Savanda yeni kullanlmaya balanan makineli tfeklerden bahsederek, Osmanl ordusunda da bu tfeklerin kullanlmasn teklif etmitir. 112 1906 ylnda Pertev Paa, Japon zaferinin sebeplerini, stanbulda Askeri mahfelde [orduevinde], Rus-Japon Savandan Alnan Maddi ve Manevi Dersler adyla verdii iki konferansta aklam olduunu yazyor. Bu konferanslar daha sonra yaynlanmtr. 113 Rus-Japon Savandan sonra baz Japonlara, Osmanl Devletince nianlar verildii bildirilmektedir. 114

Pertev Demirhan, Japonlarn, s. 41-58. Pertev Demirhan, Ayn eser, s. 58. Pertev Paann Japonlar hakkndaki bu eseri okunurken yazld dnem Trkiyesi ile ilgili mevcut siyas yap ile ilgili dolayl destek salad ileri srlebilir. Mesela, Japon kltrnde imparatora kaytsz itaatin baarnn temel etkenlerinden olduunu izah edilirken Reise ballk ifadesine yer verilmitir. Eserin yaynland dnemde ortalama bir okuyucunun bunu Cumhurreisine sadakat olarak alglad dnlebilir. 111 Pertev Demirhan, Ayn eser, s. 57-58. 112 Ulusan ahin, Trk Japon likileri (1876-1908), s. 134. 113 Pertev Demirhan, Japonlarn Asl Kuvveti- Japonya Niin ve Nasl Ykseldi?, s. 41. 114 Ulusan ahin, Trk Japon likileri (1876-1908), s. 135.
109 110

67

Japonya erkan- harbiye reisi Mareal Yamagata'nn mavirine Japon mparatoru'nun silhrlerinden Kaymakam Ohara'ya, Japonya ulemasndan ve Ulum ve Fnun Akademisi yelerinden Dr. to'ya ve baz kiilere, 1906 ylnda Osman niannn eitli rtbelerinden verilmitir. Bu nianlarn neden verildiine dair herhangi bir kayt bulunamamtr..

Kaynaa gre bu nianlar, Pertev Bey'in Japonya'da bulunduu srada kendisine gsterilen yakn alkadan dolay verilmi olmaldr.

2.3.5.

Rus Ordusuna da Gzlemci Subay Gnderme Giriimi

Sultan Abdlhamid hemen her uygulamasnda ilke haline getirdii denge

politikasn, savaan taraflar nezdine yollad gzlemcilerde de uygulamak istemitir. Japon ordusu nezdine Kurmay Albay Pertev Beyi gnderen Sultan, Rus ordusuna da gzlemci subay gndermek istemitir. 20 Haziran 1904 tarihinde Bakitabetten yazlan bir yazya gre, Manuryada askeri harekt takip etmek zere gnderilecek subaylar hakknda Petersburg Sefiri, Rus Hariciye Nazr ile grm ve sonucu telgrafla stanbula bildirmitir. Bykelinin telgrafn Sultan da okumutur. 115 Yazma ieriine ilikin bir bilgi olmamasna ramen, Ruslarn olumlu cevap vermedikleri tahmin edilebilir. Pertev Paa anlarnda, Ruslarn Manuryaya gzlemci olarak Osmanl subay gnderilmesi talebine olumlu karlk vermemesi zerine, Sultan Abdlhamidin kendisini de Japon ordusu nezdine gndermekten vazgetiini, dndn yazyor. 116 Sonuta Ruslarn isteksizlii yznden, Rus ordusuna gzlemci subay gnderilememitir. Pertev Paaya gre Rusyann harp alanna bir Trk subaynn gnderilmesine, kendi malubiyetini grecei iin izin vermedii dnlm olmaldr. 117

Vahdettin Engin, II. Abdlhamid ve D Politika, stanbul 2007, s. 238 Pertev Demirhan, Hayatmn, s. 12. 117 Pertev Demirhan, Hayatmn, s. 10.
115 116

68

2.3.6.

Rus Ordusuna Kzlay Heyeti Gnderilmesi

Sava devam ederken Sultan Abdlhamidin, Petersburg sefaretine 20

Haziran 1904 tarihinde:

Yunan muharebesi esnasnda [1897] Rusya hkmeti, bir salk ekibi gndererek bize destekte bulunmutu. imdi ise Osmanl Devletince Manuryadaki Rusya ordusuna baz doktor ve operatrler ile Kzlay ekibinin gnderilmesi hususunda Rusya hkmetinin tavrnn renilmesi.

talimat verilmitir. 118 Yine Bakitabetten 16 Aralk 1904 tarihli kan bir yazda, konu hakknda Mir Ethem ve Mehmet Rt Paalar tarafndan hazrlanan raporun Padiah tarafndan grld Rusya ile irtibata geilerek, hkmete bir karar alnmas ve seilecek heyetin gayet ehil doktorlardan olumas iyi bir tesir brakacandan, ona gre icap edenlerin yaplmas iradesi ilgililere iletilmitir. 119 Ovni Dresel adl bir Romen gazetesi, yukardaki giriimle ilgili Padiah da verek bir haber yaynlamtr: 120
Hkmet-i hikmet, mnasebet-i hariciyeyi dostu ve muhalefeti ile idare etmekteki iktidar- dehaperveraneleri muhtac- beyan ve izah grlmeyen [padiah], Rusyann Manuryadaki ordusuna izam klnmak zere, bir Hilal-i Ahmer heyetinin tekili irade ve ferman buyurmulardr. Bu ie, Teselya Ordusu Kumandan Mir Ethem ve Doktor Mir Nafz, Sertabib Said, Tabib-i Hususi ve Hamidiye Etfal Hastahanesi Sertabibi brahim hazerat memur buyrulmulardr. Heyet-i mezkrenin tekilini mzakereye, daha bakalar da memur ise de, balcalar [bunlardr.] Mevsuk bir menbadan haber aldmza gre, heyeti muharire tarafndan kaleme alnan layiha ve projeler [padiaha] takdim edilmitir. Manuriye izam edilmek iin etibba-i slamiye [Mslman doktorlar] iinde en muktedir, en mehur operatrler intihap klnm [seilmi] ve isimleri [padiaha sunulmutur].

Vahdettin Engin, II. Abdlhamid ve D Politika, s. 238. Vahdettin Engin, II. Abdlhamid ve D Politika, s. 242. 120 BOA. Y. PRK. ASK. nr. 225-137, 1322 Za 27.
118 119

69

Hilal-i Ahmer heyetinin reisi, mehur operatrlerden byk rtbeyi haiz bir zat olacakm .. Bu babda devlete ihtiyar olunacak mesarifin [yaplacak masraflarn] 12 bin liray tecavz edecei ve bu para icab ettike, Osmanl Bankas vastasyla tesviye klnaca [verilecei]. [Manuryaya gidecek Kzlay heyetinin] terakkiyat- hazrai tbbye nokta-i nazarndan her vechile mkemmel olmas [padiahn arzusu olduundan] ameliyat- cerihada istimal edilen en son sistem alt ve edvatn serian gnderilmesi iin, Almanyann en mehur fabrikalarna [sipari] verilmi veya verilmek zere bulunulmutur. Bu alt ve edvat- ceriha meyannda [cerrahi donanmlar arasnda] her yere nakli ve kurularak istimali kolay bir de rntgen makinesi vardr.

Romen gazetesi, Osmanl-Yunan Sava srasnda Rusyadan, Osmanllarn Teselya ordusuna bir Kzlha heyeti gnderilmi olduunu yazyor. Fakat padiahn gnderecei heyetin, her ynden mkemmeliyetiyle o vakit Rusyadan gnderilen heyetin arasnda Osmanllar lehine byk fark olduu belirtiliyor:
Ruslarn heyeti grgleri az, tecrbeleri hemen de hi yok, rtbeleri kk drt tabib ile 9 kadar hizmetiden ibaret idi ki, bunlar hemen de orduda hibir i grmeksizin, fevkalade mazhar- izaz- ikram olmulard. Dier taraftan Yunan ordusunda, Rusyann hem muktedir hem de efrad kebir etibbas [kaliteli birok doktor] bulunuyordu..

2.3.7.

lke inde Sava Haberlerinin Kontrol

Rus-Japon Savann srd aylar boyunca, bu savaa ilikin haberler

Osmanl basnnn nemli bir malzemesi olmutu. Gnlk gazetelerde "Mesail-i Hzr- Haricyye" vb. adlar altnda, bu savaa ilikin haberler aktarlm, harita, kroki ve saire ile adeta Rus hezimeti zevkle yanstlmt. rnein kdam gazetesinde gelimeler Viyana, Petersburg, Tokyo, Londra, Paris, Berlin gibi bakentlerden gelen telgraf haberleriyle ya da eitli gazetelerden yaplan uzun aktarmalarla izleniyordu. 121

121

Uygur Kocabaolu ve Metin Berge, Bolevik htilali ve Bolevikler, Ankara 1994, s. 20.

70

Ancak gazetelerin yaynlar kontrol edilyordu. Dnem boyunca sava haberlerinin kontrolnde temel prensip, hemen her emir ve talimatta zikredilen Rusyann aczi ile Japonyann kudret ve stnl dncesinin yaylmasna engel olmak olmutur. Rus-Japon Savanda daha Ruslarn yenilgileri ortaya kmadan, Dahiliye Nazrl tarafndan yaynlanan 16 Mays 1904 tarihli bir emir ile 122 sava tasvir eden gazete ve kartpostallarn lkeye girii, sokak ve kahvehanelere aslmas yasaklanmtr. Yasak emrine gre:
Eeri harite cereyan eden vakaya kar, devletin mevki-i bi-tarafisi malum ise de kahvehanelerde ve mecmu- nas olan [halkn topland] yerlerde, byle bir takm resimlerin [aslmas ve satlmas] esasen gayr-i muvafk ve saltanat- seniyyeye dost olan bir devlet aleyhinde bu gibi ekillerin tehiri dahi

samimiyet ilkesine aykr olduu vurgulanyordu. Maarif Nezaretince; 123 Msr, Roma, New York, Paris, Londra, ve Belikada neredilen muzr neriyat ile Rusya ve Japonya Muharebesi namnda risalenin, lkeye giriinin nlenmesi iin talimat verilmitir. 20 Austos 1904 tarihinde Maarif Nezaretine telgraf ile verilen talimatta da, 124 Gaston Done tarafndan Pariste neredilen Rusya ve Japonya Muharebesi Tarihi adl mecmuann 83 numaral saysnn, lkeye (giriinin) men-i idhali ve gelmilerin toplattrlmas emredilmitir. Maarif Nezareti, Dahiliye Nazrna yazd bir yaz ile 125 Avrupa ceraid-i muzrrasndan [zararl gazetelerinden] Rusya ve Japonya muharebesine dair tesaviri [tasvirleri] havi nshalar hakknda ve ilem yaplacan sormutur. Dahiliye Nazr 19 Ekim 1904 tarihinde verdii cevapta hayali resimler ile
Rusyann aczini ve Japonyallarn satvet ve kudretini irae maksadn tazammun ettikleri cihetle [gsterme maksadna ynelik olmalarndan] tehir ve fruhtu [sergilenme ve satlmas] iar- ihlasa mnafi [iyi niyete aykr] olacann

122 123

BOA. DH. MKT. nr. 851-38, 1322 S 29. BOA. MF. MKT. nr. 797-063, 1321 Za 20. 124 BOA. MF. MKT. nr. 799-35, 1320 Austos 7. 125 BOA. MF. MKT. nr. 808-8, 1320 Te 16.

71

daha nce Sadarete bildirildiini hatrlatmtr. Ayrca Rusya devletinin aczini musavver [tasvir eden] hayali resim ve levhalarla bu misill tesaviri havi ecnebi gazeteler ve brorlerin, memlekete giriinin ve satnn nlenmesinin gerektiini bildirmitir. Ancak ierik ve resimleri muzr olmayanlarn lkeye giriine engel karlmamas talep edilmitir. Halep Vilayeti Maarif Mdrlnden Maarif Nazrlna yazlan bir yazda, 126 in ve Manuryada seyahat ettiklerini syleyen Rusya vatanda iki kiinin zerinde bulunan zararl yaynlarn alnarak, posta ile gnderildii bildirilmitir. Benzeri yazmalar dnem boyunca yayn yasann uygulandn gstermektedir. Sava haberlerinde kontrol maksadnn, Rusyay gcendirmemek olduu anlalmaktadr. tihad mecmuasnda yaynlanan Rusya Ahvaline Bir Nazar 127 adl makaleye gre Japonlarn, 2 Ocak 1905 tarihinde Japonlarn Ruslardan Port Arthur ssn almalarna dair haberlerin gazetelerde yaynlanmamas iin, Sultan Abdlhamid talimat vermitir. Bu yasan nedenini anlamann ok kolay olduunu ifade eden yazar, Japonlarn hr ve hrriyetperver bir kavim olduunu, Abdlhamid-i sninin ise hrriyete ve adalete dman olduundan, bu sansr koyduunu ileri srmektedir. Bu yzden her hr ve her adil ferd ve kavim kendisine dmandr. Padiah dmannn galip olduunu iitmeye tahamml edemediinden, halkn Japon zaferinden haberdar olmasna frsat vermemitir. Muhtemelen doktor Abdullah Cevdetin kaleminden kan yaz, yayn kontrolnde reel politikin etkisini yok saym grnmektedir.

2.3.8.

Osmanl Halk ve Aydnlarna Gre Sava ve Japonlar

1905 Rus Devrimi boyunca etkisi ok snrl Jntrk gazeteleri dnda,

sradan halk iin Rusyadaki devrim hareketlerinde nelerin olup bittii mehul kalmtr. Ancak Rus Devriminin bir baka yz olan 1904-1905 Rus-Japon Sava

126 127

BOA. MF. MKT. nr. 855-29, 1323 Ra 12. Rusya Ahvaline Bir Nazar, tihad, (3), ubat 1905, s. 2.

72

konusunda, ayn eyleri sylemek mmkn deildir. Savata Ruslarn malup, Japonlarn galip gelmesi, halk arasnda ilgiyle izlenmitir. Rusya tarihi ve Trk-Rus ilikileri zerine uzman olan Akdes Nimet Kurat, Japon zaferinin halk ve basn zerindeki etkilerini u ekilde anlatyor: 128
Rus-Japon Sava Trkiye'de byk br merakla takp edilmiti. Tbiatyle herkes Japonya'nn galip gelmesini diliyordu. Nitekim Japonlarn zaferleri hakkndaki haberler, Mslman ahali arasnda sonsuz bir sevin uyandrmt. Fakat matbuata konan iddetli sansr ve Rusya'y kzdrmamak endesinden tr bu husus, stanbul gazetelerinde pek belli edilmemi, matbuat mmkn mertebe Avrupa meneli haberleri nakletmekle yetinmiti.
129

Bkrete yaynlanan Ovni Dresel adl gazetede, Trk halknn Rus-Japon Sava ile ilgili tepkileri, muhtemelen stanbuldaki muhabirinin kalemiyle dile getirilmitir: 130
Rusya-Japon Savann safahat, Trkiyede btn

teferruatyla pek byk bir merakla takip ve tetkik olunmaktadr. Rusyada hibir Trk yoktur ki, Moskoflarn malubiyeti haberini alsn da, mesrur olmasn. Devlet-i Aliyyenin Japonya ile resmen akd-i mnasebet etmemi olduu malumdur. Hal byle iken her Trkn kalbinde, Japonlar iin ciddi bir tevecch ve muhabbet mevcuttur. Moskoflar haklarndaki hissiyatma gelince, iki unsur beyninde asrlardan beri devam edegelen adavetten baka bir ey [deildir].

Yazya gre Trk memurlar suret-i zahirede cidden bi-taraf grnyorlar. Fakat halk, Japon zaferlerine sevincini gizlememektedir. Muhabire gre Buradaki Rus memurlar, bu halleri gzleriyle gryorlar ve pek ziyade mteessir oluyorlar ise de, hissiyat- umumiyeyi baka bir mecraya icradaki [imknszl dnerek sessizlik dnda] baka bir ey yapmyorlar.
Bugn hangi kraathaneye gidilirse, oradaki Trklerin byk bir merakla gazetelerin, Rusya Japonya muharebesine dair yazdklar eyleri okumakla megul bulunduklar ve ainalaryla hep
128 129

Akdes Nimet Kurat, Trkiye ve Rusya, Ankara 1990, s. 133. Ayn eser, s. 133. 130 BOA. Y. PRK. ASK. nr. 225-137, 1322 Za 27.

73

Japonlarn temenni-i muzafferiyetleri sadedinde mdavele-i efkr eyledikleri grlyor.

Romen gazetesine gre bu durumda, Trkleri eletirmek pek byk bir hakszlktr:
Bu adeta bil-misl-i mukabeledir. nk Trkler Yunanllar ile harb ederlerken [1897], Moskoflar da Osmanllarn imdiki hissiyatnn aynn izhar etmilerdi ki, ne bunun ne de ar kinci Nikolann Osmanl askeri Termopil Geidine muzafferen dayandnda, padiaha ektii ...telgrafnamesinin meali henz hatrlardan kacak kadar, aradan uzun zaman gememitir. 131 Trkler o zamanda, Rusyann Yunanllara diplomasi tarikiyle hibir teebbste bulunmamlard. imdi ayn hal kendi balarna gelen Moskoflarn, ses karmaa, efkr ve hissiyat- umumiyeye kar protestoda bulunmaa, kendilerinde ne gibi bir hak ve salahiyet bulabileceklerdir?

Sadece Osmanl lkesinde deil, Msr gibi fiilen elden km, halkn ounluunun Mslman olduu topraklarda da, Rus yenilgilerinin sevinle karlanldnn tanklklar bulunmaktadr. Bu erevede Japon ordusuna gzlemci olarak Manuryaya gnderilen Albay Pertev Bey, grev blgesine giderken Msrda yerel halkn, Japonlara eilimini anlarnda belirtiyor:
Ruslar velev ki Ortodoks dininden olsunlar -

Mslmanlarca (Ehl-i Kitap) sayldklar, halbuki Japonlar Mecusi ve dinsiz olduklar halde, herkes yalnz Japonlar iin sempati duymakta ve Ruslarn kaybetmesini istemektedirler.
132

Msr milliyetisi, slamc ve Meiji anayasas hayran Mustafa Kmilin, Japon zaferi zerine: 133
Japonya bizi artt. Zira ilk defa bir dou hkmeti, Asyadaki Avrupa kalkanna mukavemet etmek iin, Bat medeniyetini kullanmtr.

ar baar ile ilerleyen Osmanl harekt durdurulmad takdirde, Rusyann Trkiyeye sava aacan bildirmitir. 132 Pertev Demirhan, Hayatmn, s. 29. 133 Seluk Esenbel, Ayn makale, pp. 20.
131

74

demitir.

Mslman

yazarlar

Japonya

zaferini

ar

despotizmi

zerine

anayasacln zaferi olarak grmlerdir. 134 ada bir baka kaynaa gre de,135 Ruslarn malup olduu haberini veren gazeteler, sesli olarak okullarda, kahvehanelerde, evler, berber dkknlar gibi yerlerde okuma yazma bilmeyenler de dinlesin diye, sesli olarak okunmutur. Rus bozgunu her snftan halka heyecan vermitir. Msr dnda, Rusya hakimiyetinde bulunan Mslmanlar arasnda da, Japon baarlarnn heyecan yarattnn rnekleri vardr. Sovyet rejimi yerlemezden nce ksa bir dnem, Bakurdistan blgesi liderlii de yapan tannm tarihi Prof. Zeki Velidi Toan anlarnda, 136 1904 ylnda Rus-Japon Muharebesi balaynca, Rusyann yenilmesinden sevinen daym, her gn sterlitamaka bir atl gnderip getirttii telgraf bltenlerini, bana okuturdu. demektedir. Tannm Tatar seyyah Abdrreid brahim de anlarnda, 137 Rus Japon Muharebesi balar balamaz btn Mslmanlar, hibir mnasebetleri olmayan Japonlarn muzaffer olmas iin dua ettiler. eklinde yazmaktadr. 138 Tabii bu tanklk, bilhassa Kazan ve Tatar blgeleri geerlidir. Zira Tifliste baslan fakat sadece Kafkasyada deil, stanbul, Balkanlar, Krm ve Kazanda da okunan arki Rus gazetesinin 11 ubat 1904 tarihinde, yani Uzak Douda savan baladnn hemen haftasnda yaynlanan nshasnda, yeni balayan sava iin Rusyaya destek yry yapld haberi veriliyor. 139 Habere gre Mslmanlar, canlar kadar sevdikleri byk hamileri olan Rus padiah lem-penhmz ve mukaddes vatanmz olan erefli Rusyaya olan samimi ballklarn gstermektedirler. 140

Seluk Esenbel, Ayn makale, pp. 20. Steven G. Marks, "Bravo, Brave Tiger of the East!", The Russo- Japanese War end the Rise of Nationalism in British Egypt and India, J. W. Steinberg, Russo-Japanese War in Global Perspective: World War Zero, Leiden, Brill Academic Publishers, 2005, pp. 613-614. 136 Zeki Velidi Togan, Htralar-Trkistan ve Dier Mslman Dou Trklerinin Milli Varlk ve Kltr Mcadeleleri, stanbul 1969, s. 28. 137 Abdrreid brahim, lem-i slm ve Japonya'da slmiyetin Yaylmas, (ev. E. zalp), stanbul 2003, c. I, s. 299. 138 Sava srasnda Tifliste bulunan Abdrreid brahim, Rusya Mslmanlarnn Japonyay desteklediklerini ileri sren Moskovski Videmosti gazetesini fitne yaratmakla itham edecektir. Abrrreit brahimof, "Hakikat mi? ftira m?" arki Rus, 3 (11), 12 Ocak 1905, s. 1-2. 139 "Tifliste Mslman Nmyii", arki Rus, 2 (16), 11 ubat 1904, s. 3. 140 6 ubat 1904 tarihli arki Rus gazetesi Kafkasyann ii kadlarna Rusyaya destek salanmas iin talimat gnderildiini ve Rus ordusu iin yardm kampanyas aldn haber vermektedir. Seluk
134 135

75

Yine ayn gazetenin baka bir haberine gre Padiahmz, imparator- zam ve cmle ehl-i beytine [Romanof hanedannn btn mensuplarna] ve asker-i hmayununa dua edildii haberi veriliyor. 141 Bu duann Uralsk ehrinde bir mescitte, bir ahund tarafndan Cuma namazndan sonra yapldn yazan muhabir, Mslman halkn ahundun duasna alayarak amin dediklerini ileri srmektedir. Sz konusu duann, Mehmet Emin Resulzadenin defter mollas 142 diye anldklarn aktard, Ruslarn aparat din adamlarnn bir resmi giriimi mi, yoksa toplum ortalamasnn eilimlerini mi yanstt konusunda, bir yargya varlamamtr. 143 Japonyann Ruslar karsnda kazand zaferi, phesiz anlk bir ans olarak deerlendirmek mmkn deildir. Tannm siyas tarih uzman Fahir Armaolu, 1904-1905 savann galibi Japonlarn baarsnn altnda, son 50 yln etkenlerini grmektedir. 144 Mehur Sibiryal seyyah ve eitimci Abdrreid brahimin dilinden Mehmet kif, Japonlar vgyle anlatmaktadr. 145 kif herhangi bir tevile yer olmayacak ekilde, Japonlarn karakter zelliklerini gpta ile anlatmakta, slam Dnyasna rnek gstermektedir. 146 Tannm Trk dnr Ziya Gkalp de, mehur eseri Trkln Esaslarnda Japonlarn din, milliyet ve milli kltrlerini andrmadan Bat medeniyetine girmi olmalarn, baarlarnn temeli olarak grm ve Trklere rnek

Trkylmaz, "ark-i Rus Gazetesinin zahl Makaleler Bibliyografyas", Trk Dili ve Aratrmalar Dergisi (Ocak-Haziran 2010), sy.18, s. 174-175. 141 Ayn Cuma gn bir baka camide de Zakafkas(?) ii Mezhebi dare-i Ruhaniyesi tarafndan Rusya asakirinin Mansur ve muzaffer olmas iin dua ettirildii haber verilmitir. "Kafkasya Haberleri", arki Rus, 2, (12), 1 ubat 1904, s. 4. 142 Mehmet Emin Resulzade, Kafkasya Trkleri, (yay. Y. Akpnar, . Murat, S. an), stanbul 1993, s. 24. 143 Rus Mslmanlarnn Ruslar neden destekledikleri konusunda savatan 3 yl sonra Japonyay ziyaret edecek slamc aktivist Abdrreid brahime Prens to, Kafkas Mslmanlarnn Rus-Japon Savana niin gnll geldiklerini sorar.. Abdrreid brahim, cehaletlerinden diye cevaplar. Bu durum dnya Mslmanlar iin yz karal idi. Prens to millet olarak Ruslardan baz imtiyazlar elde etmeden muharebeye komann uygun olmadn anlatr. Abdrreid brahim, lem-i slm ve Japonya'da slmiyetin Yaylmas, (ev. E. zalp), stanbul 2003, c. II, s. 362-363. 144 Fahir Armaolu, 20. Yzyl Siyas Tarihi 1914-1910 (Cilt I-II: 1914-1980), s. 91. 145 28 Austos 1912 tarihinde yazlm olan Safahatn ikinci kitab olan Sleymaniye Krss tamamen tannm eitimci Abdrreid brahim(1857-1944)in azndan mcadelesinin o tarihe kadar nemli kesitlerini vermektedir. Tabii kif, bu fedakr mcadeleci aydnn safahatn iirletirirken, Osmanl ve dier slam corafyalarndaki sosyal ve kltrel hastalklar da ak bir ekilde terih etmektedir. 146 Mehmet kif Ersoy, Safahat, (yay. M. E. Dzda), stanbul 1987, s. 155-156.

76

gstermitir. 147 Ancak bu iaret, gnmze kadar gelen srete eksik anlalm ve hibir aba gstermeden durduk yerde, bir incili kaftan giyer gibi, kolay sanlmtr. Aslnda bu ynlendirmenin, nce dnya apnda var olan iselletirmek, daha sonra da iteki cevheri, onlarla yaracak boyutlara tamak olduunun bilincine, maalesef varlamamtr. Orduda grevli Aba Dervi Halil brahim Dede, anlarnda Japon zaferleri zerine o zamanki izlenimlerini u ekilde aktaryor:
Rus-Japon Muharebesi balad. Rusyann Kafda kadar kalkm ve ykselmi olan burnunu, krp aa indirmek ve ban eip nne baktrmak iin, Japon kavminin muzafferiyetine dua etmee baladm. Selnikte kan Asr gazetesini almaa baladk. O da benim gibi, Japonlarn taraftaryd. Japonlara demiler ki: Niin mabetlerimizde harp iin dua ettirmiyorsunuz? Bize Trklerin duas yeter! demiler. Japon taraftarlndan, Asr gazetesini bir mddet kapattlar. Yine unun bunun azna baka kaldk. Ama bizim ihvann mbarek azlar, yine meserret haberleri yetitirdi. 148

Hasan li Ycel, dneme dair anlarnda: 149

Rus-Japon Muharebesi esnasnda her Japon yenmesi, ballandrla ballandrla anlatlr. nk Rusya'dan fenalk grmeyen veya kendini byle hissetmeyen, Trk ailesi yok gibidir.

demektedir. Bir dier Trk aydn Halide Edip Advar anlarnda dnemi anlatrken, ikinci ocuu Zeki Hikmetullahn etrafta Togo olarak arldn yazmtr. Bunun nedenini Advar Rus-Japon Muharebesinde Amiral Togonun
150

zaferi

memleketimizde, btn ruhlar harekete geirmiti tarznda izah etmitir.

1905 Rus Devriminin tetikleyicisi, hatta Manuryada bir safhas olan 19041905 Rus-Japon Sava, Jntrk muhalefetine Sultan Abdlhamidi devirme midi verirken, geni halk kesimleri iin, kadim dman Ruslarn felketine tank olma
Ziya Gkalp, Trkln Esaslar, (yay. M. Kaplan), Ankara 1986, s. 60-61. Halil brahim Adede, Geen Asr Aydnlatan Kymetli Vesikalardan Bir Eser, Hatralar, stanbul, stanbul Ansiklopedisi ve Neriyat Kollektif irketi, 1960, s. 112. 149 Hasan li Ycel, Getiim Gnlerden, stanbul 1990, s. 134. 150 Halide Edip Advar, Mor Salkml Ev, stanbul 1963, s. 119.
147 148

77

hazzn tatma imkn salamtr. Ancak hemen herkes, Japon ahlak ve erdemi konusunda hemfikirdir.

2.3.9.

Harp Akademilerinde Rus-Japon Sava

Rus Devrimi ile ilgili gelimelerin halk tarafndan duyulmamas iin, ok sk

kontrol rejimi kuran Sultan Abdlhamid, devrimin askeri safhas olan Rus-Japon Savann, daha muharebeler srerken, en yksek askeri eitim kurumu olan Harp Akademilerinde retimin bir paras olarak tartlmasna mdahale etmemitir. Harp Akademisi rencileri aralarnda, ileride Trkiye Cumhuriyetinin kurucusu olacak Yzba Mustafa Kemalin de bulunduu 3. Snflara, devam etmekte olan Rus-Japon Savan Muharebat- Mehure Mnkaat derslerinde anlatan Kurmay Albay Pertev anlarnda: 151
Talebeme Japon sularndaki deniz harekt ile

Manurideki kara harektn harita zerinden anlatrken ve harektn gidiine gre Japonlarn bu harpten muzaffer kacana kanaat getirdiimi sylerken, onlarn nasl derin bir evk ve heyecanla beni dinlediklerini grmekten, byk bir zevk duyuyordum.

Atatrk zerine son yaynlanan biyografik almasnda kr Haniolu, 1904-1905 Rus-Japon Savann Mustafa Kemal tarafndan heyecan ve hevesle takip edildiini, Atatrkn Not Defterlerine atfen ileri sryor. 152 Atatrkn yaynlanm olan szkonusu dneme ait yazlarnda, savaa ait krokiler, taraflarn tertibatlarna ilikin ayrntlara yer verilmitir. Bu notlarda Japonlar hakknda olumlu yarglar youndur. Aadaki satrlar ilgintir:
Japonlar zaten cengver bir millettir. 800 sene kadar memleket iinde ve derebeylik ile geti; en ok sevdikleri savatr. Onlarda da inan iin lm yaygndr. 1894ten beri buralar Ruslar ald gnden beri, byk bir intikam hissi besliyorlar. 5-12 yana kadar ocuklar, okuldan dnte iki taraf olurlar; bir taraf Rus, bir taraf Japon olurlar. Rus bakomutan yanndakiler karyor, o da alyor. (Deli Petro) imdiye kadar Avrupann bilemedii bir unsur

151 152

Pertev Demirhan, Hayatmn, s. 7. M. kr Haniolu, Atatrk An Intellectual Biography, pp. 66.

78

meydana kt. Kimo Sava Japon askerinin asker nemi bakmndan parlak safhalar meydana getirecek.
153

Mustafa

Kemal,

Japonlarn

Rusyay

malup

etmesinin

yerli

modernizasyonun Batya kar bir zaferi olarak grld bir zamanda, Japonlara kar hayranlk beslemitir. 154 Osmanl lkesinde Japonlara beslenen hayranln nemli nedenlerinden birisi hakknda, Yzba Mustafa Kemalin u dncesi bir fikir verebilir: Ruslarn malbiyetinden dolay mnen ve maddeten izhr- memnuniyet etmeliyiz. 155 Mustafa Kemal, doal olarak Rus-Japon Savan sadece Harp

Akademilerindeki mfredatn bir paras olduu iin takip etmi deildir. Savan gidiat hakknda ayrntl bilgiler veren bir gazeteciye yazd notlar, ilgi ekicidir. 156 Harp Akademilerinde Rus-Japon Savan daha sonra askeri atae ve askeri temsilci olarak Japon ordusu nezdinde Manuryaya gnderilecek olan Albay Pertev Beyden okuyan Mustafa Kemal, Sofyada Askeri Atae olarak bulunduu dnemde yazd Zabit ve Kumandan ile Hasbihal adl nemli eserinde, subaylara Japonlardan rnek verecektir. 157

2.4.

Jntrklere Gre Sultan Abdlhamid ve ar Nikola

1904-1905 Rus-Japon Sava ve Rus Devrimi mnasebetiyle Jntrk

basnnda Sultan Abdlhamid 158 ile Rus ar Nikola arasnda sk sk benzetmeler

Atatrk'n Not Defterleri II, Ankara 2004, s. 28. M. kr Haniolu, Atatrk An Intellectual Biography, pp. 38-39. 155 Atatrk'n Not Defterleri II, s. 119. 156 Enzr- lemi kanlar iinde kalan dumanl ufuklara brnen mnteh-y arka kadar cezb eden vekayii criyeyi menbii muhtelife-i mevcudiyeden takip ve tetkik etmek muktez-y mesleimdir. stifade-bah gazetenizde her hususda olduu gibi mesele-yi hazra ait hususatta dahi takip etmekte olduunuz meslek asr ve yan- tebcl muharrirlerini ebed bir nm- istirhamla yd ettirecektir.. Atatrk'n Not Defterleri II, s. 167-169. 157 Mustafa Kemal, "Subay ve Komutan ile Konumalar", Atatrk'n Btn Eserleri, stanbul 2003, c. I, s. 169. 158 Jntrk muhalefetine gre btn ktlklerin kayna padiahn ahsdr. Bkz. Abdullah Cevdet, Rusya Ahvali, tihad, (8), Temmuz 1905, s. 122., Rusya Ahvaline Bir Nazar, tihad, (3), ubat 1905, s. 1-7., Abdullah Cevdet, Japonya'da Mslmanlk, tihad, 2 (1), Temmuz 1906, s. 3., "Abdlhamid'e Atlan Bomba", ura-y mmet, (80), 16 Austos 1905, s. 1-2., Abdullah Cevdet, Dmanmzn Dostu Dmanmzdr, tihad, 2 (8), Mays 1908, s. 253-254., Orhan Kololu, Osmanl Dnemi Basnnn erii, stanbul, stanbul niversitesi letiim Fakltesi, 2010, s. 125., M Sabri, "Anadolu Kyamlar", Terakki, (11), 1907, s. 1-5., nklab Subh nklab, tihad, 1 (10), 21
154

153

79

yaplm, analojiler kurulmutur. ura-y mmete 21 Mart 1905 tarihinde yaynlanan bir yazda, arn uygulamalar ile cehennemde Abdlhamidin kadm bir dostu olduunu kantlad ileri srlmtr. 159 Yine Kahirede yaynlanan Trk gazetesinin 6 Temmuz 1905 tarihli saysnda, arn da [Sultan Abdlhamid gibi] Osmanl mparatorluunda ilerici hareket ve gelimeleri engellemeye alt yazlmtr. 160 tihad mecmuasnda
161

yaynlanan,

muhtemelen

Abdullah

Cevdetin

kaleminden km bir yazda,

ar ve Padiahn ortak taraflar olarak, ikisinin de

zalim ve otokrat olmalarna vurgu yaplmtr: 162

Rus ar da bizim Padiahmz gibi zalim ve mstebiddir. Abdlhamidin pek iyi bir dostudur. nk ar, Osmanl Devletinin bi-aman [amansz] dmandr. Dmanlar bir ve ayn ey olan iki ferdin, yek-dierine dost olmas pek tabiidir.

Yazara gre milletimizin en byk dman Abdlhamidin koruyucusu, Rus ardr. ar zalimlik ve despotluunun sonucu olarak korkudan titremektedir. Hak ve hrriyet taraftarlar ar titretiyor.. 163 Azerbaycanda yaynlanan Hayat gazetesinin stanbul muhabiri slamolu, dnyada sadece in, ran, Trkiye ve Rusyada mutlakiyet rejimleri kaldn; Rusyadaki rejimin de artk deimekte olduundan, bu snfta saylmayacan ileri

Mart 1906, s. 157-158., Abdullah Cevdet, "Trkiye'nin Belay Mcessemi", ura-y Osmani, 1 (4), 25 Mart 1907, s. 3. 159 Murat Yaar, The Russian Revolution of 1905 in the Ottoman Empire, Bilkent niversitesi Uluslararas likiler Blm, Yaynlanmam Yksek Lisans tezi, 2003, s. 50. 160 Murat Yaar, Ayn tez, s. 51. Dier taraftan devrimin lideri Lenin de 1908de yazd Dnya Politakasnn Patlayc Maddesi adl makalesinde, Sultan Abdlhamidden Trkiyenin kinci Nikolas olarak sz edecektir. Bkz. V. I. Lenin, Colllected Works Volume 15; March 1908-August 1909, (A. Rothstein, & BS. Isaacs, Eds.), 3 ed., Vol. 15., Moskow, Progress Publishers, 1977, pp. 183. Troki de Lenine paralel dnmektedir: stanbuldaki Sultan, Petersburgdaki kardeinden hibir ynden aa kalmaz, pek ok ynden onu geer. Leon Troki, Balkan Savalar, (ev. T. Gney), stanbul 1995, s. 7. 161 Rusya Ahvaline Bir Nazar, tihad, (3), ubat 1905, s. 2. 162 I. Nikola'dan (1825-1855) itibaren Rus arlar, resm Ortodoksluun tmyle kamusal bir ilev stlenerek hizmet ettii Rus mitleri sentezini kullanmak suretiyle, halklanyla dorudan bir balant kurmaya altlar. II. Abdlhamid'in resm slm'a bak tarz da, tamamyla buydu. Nasl I. Nikola ve III. Aleksandr kutsanm ar imgesi yarattlarsa, Abdlhamid de fiilen ayn unvan, yani zat- akdesi hmyn unvann, seleflerinin hepsinden daha ok benimsemiti. Dier taraftan Kutsal Rus Topra ya da Kutsal Tyrol Topra terimleri, ism-i mukaddes i Devlet-i Aliyye (Yce devletin kutsal ad) terimine apak denk dyordu. Selim Deringil, ktidarn Sembolleri ve deoloji II Abdlhamid Dnemi(1876-1909), (ev. Gl aal Gven), stanbul 2002, s. 28. 163 Rusya Ahvaline Bir Nazar, tihad, (3), ubat 1905, s. 7.

80

srmtr. 164 Ahmed Rza Beyin ura-y mmet gazetesine gre de Avrupada iki istibdat rejimi kald: Rusya ve Trkiye 165 Ayn yazda baka bir balamda, iki otokrat hkmdar arasnda baka bir benzerlik saptanyor. Rus arnn donanmaya ahsi servetinden yardm etmesini, Sultann halka yardmyla mukayese eden yazar, Sizin aznza att kurban eti, milletin cier paralardr. Cahil halk bylelikle aldatyor demektedir. 166 Dier taraftan her iki rejimin de yolsuzluklara batt, Jntrk basnnda sklkla dile getirilmektedir. Japon Sava dolaysyla Petersburgda yardm kampanyalarnda toplanan paralarn, arn amcas Grandk Serj [Sergey]in cebine gittii anlatlrken, Osmanl Devletinde de orduya yardm kampanyalarnn nasl suistimal edildii hatrlatlmaktadr: 167
Bundan be alt sene evvel Girit ve Yunan meselesinde, tehizat- askeriye ianesi adyla toplanan nkudun ksm- azamn bir irade-i Hamidiye Yldza ekmi [Padiah toplanan paralarn byk ksmn emirle kendisi alm] Bu srada kendi kzn da hafiyelerden birine veren Abdlhamid, Teselyada den Mehmetiklerin paralarn dn dolaysyla hafiyelerine sarf etmiti. Ayn ahval, Rusyada aynen tekrar ediyor.

Abdullah Cevdetin Potemkin syanndan sonra yazd bir yazda, Rus Bahriyesindeki yolsuzluklar anlatrken, Osmanl Donanmasnn rtlmesine sz getirmektedir: 168
Rusyann bahriyesindeki suistimal ve hayrszlk dier kaffe-i devair-i hkmetten [btn hkmet dairelerinde olduundan] fazladr. Bahriye Nazr Grandk Aleksi, bizim donanmamzn ihlakinde [rmesinde] Abdlhamide erk-i cinayet [su orta] olmu olan habis Hasan Paann 169 adilidir. Aleksi Rusya bahriyesinin milyonlarn, ehevat ve hevesat uruna heba etmitir. Matmazel Baleta ismindeki bir kapatmasna, birka

slamolu, "Trkiye'ye Bir Nazar", Hayat, (171), 3 Austos 1906, s. 3. "Kstahlk", ura-y mmet, (75), 20 Mays 1905, s. 1-2. 166 Rusya Ahvaline Bir Nazar, tihad, (3), ubat 1905, s. 4. 167 Rusya Ahvaline Bir Nazar , tihad, (3), ubat 1905, s. 6. 168 Abdullah Cevdet, Rusya Ahvali, tihad, (8), Temmuz 1905, s. 123. 169 Hasan Paann yolsuzluklarn konu alan d basnda bir haber iin bkz. Howard Michaels, Hasan Pasha- The Man Who Swallowed a Navy, Star, 12 March 1904, pp. 6.
164 165

81

milyonluk mcevherat vermitir. Birka sene evvel bu antz Petersburgda Teatr Fransada kendi menfatine olarak bir konser verir. Birka milyonluk biriyanlar, yakutlar ile sine-i [belvajini] benzetmi olduu halde sahneye kar. Temaakrlarndan [seyircilerinden] bir bahriye zabiti ayaa kalkar. Hanmlar Efendiler bahriyemizin milyonlar olur. nerede biliyor musunuz? te u kar gerideki, nazeninin gsnde! diye barr. Tiyatro hercmerc

Jntrklerin ar ile Sultan idareleri arasnda paralellik kurarken, yolsuzluk konusunda rnek bulmakta zorlanmadklar grlmektedir.

2.5.

Savan Rus Devrimi, Jntrk Muhalefeti ve Osmanl

Kamuoyuna Etkileri
ada bir yayna gre, iki lkenin kaynaklar ve muharip kuvvetlerinin bykl gz nne alndnda, Rus-Japon Sava dev ile ccenin mcadelesi olarak grlmtr. Fakat Japon, dev ldren olduunu kantlamtr. Japon baarsnda etkin tekilatlanma, stratejik deha ve askerlerinin kar konulmaz cesareti rol oynamtr. 170 Yine Japon zaferinin gelecekte, Avrupa ve Asyann kaderi zerinde kuvvetli etkileri olaca tahmininde bulunulmutur. 171 Rus Devrimini inceleyen hemen btn yaynlar, Rus-Japon Savann sonularnn, devrimin sonunu tayin ettiini yazmaktadr. Sava, balangta devrim ateini drmek iin bir are grlerek almken, sonunda arn otokrasiyi kurtarmak iin, Japonlar ile ar artlarda bir bara raz olduu grlmtr. Byk fedakrlkla bar imzalayan Rusya, daha sonraki blmde greceimiz gibi, Manuryadaki kuvvetlerini lke iine getirerek devrimi ezmitir. Ancak Rus-Japon Sava hi olmasayd, esasen 1905 devrim hareketlerinin yakalad ivmeyi kazanaca da kukuludur. Savan hem devrim hareketlerinin ykseliinde, hem de Japonlar ile yaplan bartan sonra, devrimin bastrlmasndaki rol byktr.

170

Radhey Shyam Chaurisa, History of Japan, New Delhi, Atlantic Publishers and Distrubitors, 2003, pp. 116. 171 Japan's Victory, 2 June 1905, (evirimii) http://century.guardian.co.uk/18991909/Story/0,,97547,00.html, 10 Aralk 2011.

82

Osmanl mparatorluu asndan bakldnda ise, sava birka sonu dourmutur. Sultan Abdlhamid sava, Rusyada otokrasinin devrilmesi ihtimalinin, srann kendisine gelecei endiesiyle deil, arln Uzak Doudan dnerek, Osmanl Devletine musallat olaca endiesi ile izlemi, dnem boyunca takip ettii siyaset, bu endienin arln tamtr. Jntrk muhalefeti sava, Sultan ile ar arasnda zellikle mutlakiyetilik, zalimlik ve yolsuzluk konularnda paralellikler kurarak izlemitir. Uzak Doudaki sava, Abdlhamid istibdadnn yklmas midiyle, sanki Japonlarn malup ettii Sultann rejimiymi gibi, gerekst beklentilerle deerlendirilmitir. Jntrkler dnem boyunca, bu beklentileri gerekletirmek iin, dini referanslar dahil hemen her eyi kullanmlardr. 172 Sava boyunca Jntrk muhalefeti vkelas ve byk memurlar millet karsnda hesap vermeye mecbur olmayan devletler, byle darbelerden [Ruslarn Japonlar karsnda urad yenilgi] kurtulamaz kanaati ile merutiyetsiz tek adam idaresinin devam halinde, kn gecikmiyeceini ileri srmtr. 173 Sradan halk ise, sava geleneksel dman Ruslarn yenilgisi olarak keyifle izlemitir. Ancak halkta, Jntrk muhalefetinin mit ettii bask rejiminin deitirilmesi ynnde, bir hareketlenme olmamtr. Rus-Japon Savanda btn Trklerin zerinde mutabk olduklar tek konu, herhalde Japon askerinin karakter salaml olmaldr. Savataki Japon kahramanl, daha sonraki dnemlerde de srecek yksek Japon ahlak imgesi olarak kamuoyunda yer edinmitir. Jntrklerden muhtemelen Abdullah Cevdetin kaleminden km hamiyetli, faziletli, malumatl, leker-i dilver [kahraman asker] 174 nitelemesinin benzerleri, Pertev Demirhann yazdklar iinde de mevcuttur.

tihad gazetesi sahip ve yazar Abdullah Cevdet milleti iin savarken len Japon askerlerinin ehit olacaklarn, Sultan Abdlhamidin emriyle harp ederken len Osmanl askerlerinin ehit olmayacaklarn ileri srd. Abdullah Cevdet, Rusya Japonya Muharebesi, tihad, (7), Haziran 1905, s. 103-104. Abdullah Cevdet iddiasnda cihad ayetini kulland. (Kuran- Kerim 2/190 zek), (Ali zek, Hayrettin Karaman, Ali Turgut, Mustafa arc, brahim Dnmez ve Sedrettin Gm), Kuran- Kerim ve Aklamal Meali, stanbul, Trkiye Diyanet Vakf, ([t.y.]). 173 Rusya Ahvaline Bir Nazar, tihad, (3), ubat 1905, s. 1-7. 174 Ayn makale, s. 4.
172

83

Dier taraftan bir Japon akademisyen, 175 Trk Milliyetilik Hareketi mensuplar olarak grd Mehmet kif Ersoy ve Abdullah Cevdetin, 1905 ylnda Japonlarn Rusyaya galip gelmesinden memnuniyet duyduklarn yazmtr. Sz konusu ahsiyetlerden birisinin islamc, dierinin garb bilinmesi ve hatta aralarnda dnya grlerinden kaynaklanan dmanlk derecesinde nefret bulunmasna ramen, Japonlara baklarnn byk oranda rtmesi, lkemizde bir dnem Japon imajnn etkisi ile aklanabilir. Hanioluna gre ise Rus-Japon Savana kadar Osmanl mparatorluunda, Trklk cereyannda rk konusu ncelikli bir gndem maddesi olmamtr. nk rk hiyeraride Trkler de, dier Asyal rklarla beraber alt srada grlmtr. Ancak bu savatan sonra Trklkte rk merkezi, bir tema haline gelmitir. Japonlarn Ruslara kar kazand zaferler, rk teorilerine ve aydnlar arasnda Trklerin uzak gemilerine ilgiyi artrmtr. 176

175

Misawa Nobua, The Influence of the Ottoman Print Media in Japan: The Linkage of Intellectuals in the Eurasian World, Kyoto Bulletin of Islamic Area Studies, 2 (2), March 2009, pp. 37-38. 176 M. kr Haniolu, Atatrk An Intellectual Biography, pp. 66.

84

3. 3.1. Kanl Pazar

1905-1907 RUS DEVRM

Rusyada 1905 Devrimine ivme kazandran bir gn aranrsa, bunun 22 Ocak 1905 (eski takvime gre 9 Ocak 1905) Kanl Pazar olduu herhalde tartmasz kabul edilebilir. Baka bir deyimle Kanl Pazar, 1905 Rus Devriminin balangcdr. Anlan gn Rahip George Gaponun 1 organize ettii iiler ve ailelerinden meydana gelen byk bir kalabaln, ara bir dileke takdim etmek iin Petersburgda klk saraya doru yry ile balamtr. Dilekelerinde Kk Peder dedikleri ardan alak gnll bir uslupla; herkes iin eitim, sivil haklarn tannmas, gnde sekiz saatlik alma, alma artlarnn dzeltilmesi, ii cretlerinin ykseltilmesi gibi taleplerde bulunmak istemilerdi. Tabii bu talepleri karlamak iin, btn snflar temsil eden bir meclisin de almas isteniliyordu. Silahsz olarak ilerinde kadn ve ocuklarn da bulunduu kalabalk, dini ikonlar ile arn ve arienin tasvirleriyle ilahiler ve vatanseverlik arklar syleyerek klk saraya yaklat. Bu barl kalabala arn amcas Grandk Vladimirin talimatyla saray muhafzlarnca ate almtr 2.

Rahip Gapon ilgin bir kiiliktir. 30lu yalarda alt snftan bir rahiptir. Klk saraya dileke yryn dzenlemek iin Putilov fabrikalar idaresine, Valiye ve ileri Bakanlna bavurmu hatta olaydan gn nce niyetini Bavekil Witteye yazd mektupla duyurmutu. Gapon idarecilerin de yardmyla Petersburg iileri meclisini kurmutu. Bu meclis bir eit sendika idi. Gaponun ii meclisi toplantlar ara ve Rusyaya dua ile alr ve bitirilirdi. Gaponun misyonu iilerin alma artlarn dzeltme, monariyi kurtarma ve kilisenin ii hareketlerinde rol almasn salamakt. Gapon 1906 ylnda Finlandiyada Sosyal Devrimcilerin liderlerinden Peter Rutenberg tarafndan tuzaa drlerek aslp ldrlmtr. Belki de Gapon 1905 Devrimini yapan papazdr. Hedefi devrim olmakszn alan kitlelerin hayat artlarn dzeltmek olan rahip 1905 devrimlerinin ateleyicisi olmutur. Bkz. Ivar Spector, The First Russian Revolution-Its mpact on Asia, New Jersey, Printice-Hall Inc, 1962, pp. 7-11. Gaponun ldrlmesine dair ayrnt veren Jntrklerin Doru Sz gazetesi, rahibin devrimciler tarafndan aslmazdan nce yarglanarak hain bulunduunu ileri srmtr. "Mrted Papas", Doru Sz, (7), 14 Haziran 1906, s. 6-7. 2 Berly Williams, Russia 1905, History Today, 55 (5), May 2005, pp. 44-51. Marcel Liebman, Lenin in 1905: A revolution that shook a doktrine, Monthly Review, 21 (11), April 1970, pp. 1-18. V. l. Lenin, Collected Works, Volume 23; August 1916- March 1917, (S. Levin, Ed.), 2 ed., Moskow, Progress Publishers, 1974. Ivar Spector, The First Russian Revolution-Its mpact on Asia, New Jersey, Printice-Hall Inc, 1962. L. Trotsky, "1905", 1922, (evirimii) http://www.marxists.org /archive/trotsky/1907/ 1905/index.htm, 25 Aralk 2011. Abraham Ascher, Kendi Belgeleriyle Rus Devriminde Menevikler, (ev. C. Kanat), stanbul 1992. Dominic Lieven, The Cambridge History of Russia, Volume 2 Imperial Russia, 1689-1907, vol. II, Cambridge, Cambridge University Press,
1

85

Hseyin Rauf [Orbay] Beyin Kanl Pazar anlatm da bugn bildiimiz kaynaklara aykr dmeyecek ekildedir: 3
Rusyada ihtill amelenin kadn ve ocuklarla ile toplu olarak ve Baba Kapon isminde bir rahibin peine taklarak bir azdan dualar, kasideler syleyerek klk sarayda bulunan arlarna, hallerinden ikyet iin giderken asker tarafndan evrilerek zerlerine ate edilmesi ve bu yzden de amele, ocuk ve kadnlardan binlercesinin katledilmesi ile balamt. 4

Bir akademisyene gre arn muhafz ktalarnn barl kitleye ate amasyla devrimciler embriyonik politik partilerin yllarca almayla baaramayacaklar bir ivmeyi kazanmlar. Kanl Pazar, 17 Ekim 1905 Fermanna kadar Rusyada, hemen herkesi ar ve otokrasisine kar birletirmitir. 5 Devrimin fikri ncs Lenin de Kanl Pazarn nemine iaret edecektir: 6 Byk halk kitlelerinin siyas bilin ve devrimci mcadeleye uyann salamtr. Olaylardan hemen sonra yaynlanan The Manchester Guardian gazesindeki bir haberde Rusyadaki durum anlatlmaktadr. 7 Gazeteye gre 19 Ocakta Moskovada genel grev ilan edilmitir. Aa snflarn tavrlar tehdit edici tavrlar dolaysyla ev sahipleri silahlanmaktadrlar. Sivastopolda memnuniyetsizlik emareleri grlmektedir ve hkmete ait fabrikalar yanmaktadr. 8 Petersburgun gneyindeki Kolpinoda grevciler bakente yrme hazrlklar yapmaktadrlar. Kronstadt Deniz ss alanlar silah ve tehizat yamalayp, Petersburga gitmeye hazrlanmaktadrlar.

2006. 3 Cemal Kutay, Rauf Orbay 1881-1964 Hayat Hatralar, stanbul 1997, c. I, s. 401-402.
4

Kanl Pazardaki l says zamanla hayli abartlmtr. l says 150-200 arasnda hatta 1905 Devrimine dair monografi yazm olan Aschera gre daha azdr. Berly Williams, Russia 1905, History Today, 55 (5), May 2005, pp. 44-51.

Ivar Spector, The First Russian Revolution-Its mpact on Asia, pp. 4.; Berly Williams, Russia 1905, pp. 44-51. 6 V. l. Lenin, Collected Works, Volume 23; August 1916- March 1917, (S. Levin, Ed.), 2 ed., Moskow, Progress Publishers, 1974. 7 "The Crisis in Russia, Revolt Spreading Beyond St. Petersburg", The Manchester Guardian, 24 January 1904, pp. 7. 8 Ayn zamanda Sivantopolda asakir ve amele tersaneye ate verdi. Varovide ve dier byk ehirlerde kyam ve terk-i egal ber-devamdr. Gerek bizzat ar gerek Rusya hkmeti dklen ve haricen menfur-i avam ve havas oldu. Fransa-Rusya itthad son derece mtezelzeldir. Hlsa-i kelm en muhteriz hkmet olan svire de bile Rus isyanlarndan ehit denlerin ailelerine muavenet iin ilanen ianat- nakdiye toplanyor.. Rusya Ahvaline Bir Nazar, tihad, (3), ubat 1905, s. 1-7.
5

86

Rahip Gaponun Kanl Pazarda dklen kandan sonra artk ar yoktur beyan yetkilileri korkutmaktadr. Gapon masum kanlarnn halk hkmdardan ayrdn ileri srmtr. 9 Hkmet dairelerinin ou Pazartesi gn almamtr. ehrin birok kesimi yamalanmtr. Zenginler ehri terk etmektedirler. Kanl Pazardan hemen sonraki gnlerde St. Petersburgun askeri diktatr olarak bilinen arn amcas Grandk Sergeyin sa kolu General Trepofun, dzeni salamas iin geni yetkilerle Petersburg Genel Valiliine getirildii basna yansmtr. 10 Ayn haberde 24 Ocak gn Petersburgda 3.000 gstericiye Kazaklar tarafndan ate ald, gstericilerden yaralananlar olduu aklanmtr. Haberde Kanl Pazarn aktrlerinden Rahip Gaponun, halka zulmeden arn ldrlmesi iin iileri kkrtan bir mektup yazd da bildirilmitir. ar, 1 ubat gn iiler arasndan seilmi 34 kiiyi saraynda kabul ederek, kendilerine hayat artlarnn dzeltileceini vaat etmise de, 11 bu giriimin lkedeki gerilimi drmeye bir etkisi olmamtr. 12

3.1.1.

Jntrk Muhalefetinin lk Tepkileri

Kanl Pazardan hemen sonra muhtemelen Abdullah Cevdetin kaleminden

km olan Rusya ile ilgili bir yazda, tasvir edilen olaylarn oluumu, zayiatn ve Rahip Gaponun toplad kalabaln abartlmas hari, bugn bilinenlerle uyumludur: 13

Gazetenin tasviri ile tihad gazetesinde kan anlatm arasnda benzerlik ilgi ekicidir: Evvelce ara kk pederimiz diyen Gapon ameleye hitaben Artk imparatormuz yoktur. Dklen hun-i masumin onunla bizim aramza girdi. Bizi ondan ayrd, ar katildir. Vkelas ylanlardr. Artk sadakat yok. Silahsz olarak arzuhal vermeye giden tebaas zerine ate ettiren ar a kar vaktiyle ettiiniz vaad-i sadakati nakz ediniz. Ahalinin zerine ate eden asakiri telin-i ruhaniyemle telin ediyorum mealinde bir beyanname neretti. Rusya Ahvaline Bir Nazar, tihad, (3), ubat 1905, s. 1-7. 10 "Cossacks at Work, Workmen fired on: Many Wounded", The Manchester Guardian, 26 January 1905, pp. 7. 11 Ivar Spector, The First Russian Revolution-Its mpact on Asia, pp. 5-6. 12 Osmanl diplomatik belgelerinde arn bu giriimi iin bkz. BOA. Y. A. HUS. nr. 484-107, 1320 u 15. 13 Rusya Ahvaline Bir Nazar, tihad, (3), ubat 1905, s. 1-7.
9

87

Birka yz bin amele terk-i igal etti. Gaponi isminde ululazm bir rahip 14 bunlarn nne dt. Arzuhal etmek zere arn bulunduu K Sarayna doru 80.000 kii Rahip Gaponun arkasnda yryordu. Gaponi bir elinde Salib bir elinde arn tasviri olduu halde, kyamilerin nnde gidiyordu. Msellah kuv-y askeriye kyamilerin nn kesti. Gapon askere hitaben Kardelerinizin zerine ate edebilecek misiniz? diye bard. Kumandan ameleye daln emrini istima ettirmediini grnce ate dedi. O zaman kurun yamuru ahalinin zerine yamaya balad. Bu ktal drt gn devam etti. Erkek kadn ocuk 4.000 can telef oldu.

Yazya gre Ruslarn tannm edebiyats Maksim Gorki de gstericilerin bandayd. 15 Kargaann Rusyada devam ettiini belirten ura-y mmet, areyi arn ite ve dta talep edilenleri vermesinde gstermektedir:
ar iin en ksa yol, evvela Japonlarla sonra da kendi tebaasyla mtarekeyi imza etmektir. Japonlara istediini, Ruslara da idare-i merutay vermeye raz olarak, iin iinden kmak mmkndr.

arn bu talepleri karlamas halinde arn da arn etrafn saran hain hodgm vkelann da, Dahiliye Nazar Pleheveye yapld gibi, bin para edilerek semavata nezd-i saya salacaklarn Rus ahrar [yemin ediyorlar.] 1905 Martnda Mukden malubiyetinden sonra muhtemelen Ahmed Rza tarafndan yazlan bir yazda, 16 22 Ocak 1905 Kanl Pazar hadisesinin Ruslarn medeniyet ve insaniyete, Japonyallarn bin kere madununda [aasnda] olduu tezahr ettii beyan edilmitir.

Gapon doktorun iddiasnn aksine yksek dereceli bir rahip deildi Gapon imajyla ilgili bkz. "Ministreal Differences", The Times, 24 February 1906, pp. 7. 15 Tannm yazar Maksim Gorki 22 Ocaktaki Klk Saray gsterisine katlm ve ayn akam dzenlenen baz toplantlarda konumalar yapmtr. Bu yzden Gorki Rigada 24 Ocak gn tutuklanmtr. Gorkinin tutuklanmas dnyann eitli yerlerinde protesto mitinglerine neden olmutur. ara yaplan d bavurularn younluundan dolay tannm romanc 25 ubat 1905te tahliye edilmitir. Ivar Spector, The First Russian Revolution-Its mpact on Asia, pp. 12-13. 16 "Muharebe ve htilal", ura-y mmet, (72), 6 Nisan 1905, s. 1-2.
14

88

3.1.2.

Sultan Abdlhamidin Kanl Pazara Tepkisi

Sultan Abdlhamidin uzun yllar baktipliini yapan Tahsin Paann

anlatmna gre, Padiah bir ajans telgraf ile olay renmitir. 17 Sultan Abdlhamidin Mabeyn Baktibi Tahsin Paa anlarnda, Kanl Pazardan hemen sonraki bir zamanda padiah huzurunda bulunurken, Sultann kendisine takdim edilen sz konusu ajans telgrafn okuttuunu sylyor. Telgrafn okunmasndan sonra Padiah, Tahsin Paaya arn nasl bir kiilik olduunu sorar. Baktip, ilk nce Sultan ile ayn tarz idare yrten bir hkmdar aleyhinde konumasnn uygun olmayacan dnrse de imdi [1931] hayli cretkrane bulduu u cevab vermi:
mparator veliahtlii zamannda devr-i lem seyahati yaparken Japonyaya da uram, orada bir anarist tarafndan kafasna iddetli bir sopa darbesi yemi, 18 bu darbeden dima, hayli mteessir olmutur derler. Validesinin mparator zerinde byk nfuzu olduu da malmdur. Bir Rus olan mualliminin de mparator zerinde tesiri sylenmektedir. Ancak bunlar rivayet kabilinden olup ne dereceye kadar muvafk- hakikat olduklarn bilmem.

Tahsin Paa, ara psikolojik bozukluk atfeden ve Kanl Pazardaki halkn masumane taleplerine, kurunla mukabele eden arl takbih eden cevabndan Sultan Abdlhamidin honutsuzluk duymadn, Hnkrn Halk mracaat etmi, bir maruzat varm, silh istimaline hi mnasebet yoktu.. karlndan anladn yazmtr. Sultan Abdlhamid olaylar trmannca sadece Rusyadan deil, bu olaylarn etkilerinin grld merkezlerden de haber almaya balamtr. 19 Bu erevede Paris sefareti tarafndan Rusyada meydana gelen olaylarn, niversite rencileri ve retim yeleri tarafndan protesto edildii, 4 ubat 1905 tarihinde rapor edilmitir. 20 Raporda mitinge katlmn youn olduuna dikkat ekilmitir. Baltk eyaletleri dahil, Rusyadaki olaylar hemen btn ayrntsyla Padiaha aktarlmtr. Finlandiyada
Tahsin Paa, Abdlhamit ve Yldz Hatralar, stanbul 1931, s. 158-159. Tahsin Paann iaret ettii olay, Nikolann 1890-1891 ylnda Uzak Douya yapt resmi ziyarette gereklemi, bu saldrdan arn alnnda bir iz kalmtr. J. N. Westwood, Russia Against Japan, 1904-05, New York, State University of New York Press, 1986, pp. 1. 19 ubat 1905 ortalarna doru Brksel ve Paristeki Rusya protestolarna ilikin dier Osmanl diplomatik yazmalarna bkz. BOA. Y. A. HUS. nr. 484-33, 1320 Ks 27; nr. 484-34, 1320 Ks 28. 20 BOA. Y. A. HUS. nr. 484-115, 1320 u 5.
17 18

89

eyalet merkezi Helsinkide yaplan protesto mitinglerinde, katlmclarn krmz bayraklar hamil olduklar halde yaasn ihtill, Rusya mahvolsun, Rus istibdad zulm tebah olsun, muharebe kahrolsun vesair gibi bir takm teranelerde bulunduklar da raporda vurgulanalar arasndadr. 21 Osmanl Devletinin Roma sefareti de 1 ubat 1905 tarihli raporuyla, Rusyadaki olaylarn talyada ve alelhusus sosyalist ve ihtillperveran mehafilinde yanklarn bildirmitir. 22

3.2.

arn Amcas Grandk Sergeyin ldrlmesi

ubat ay ar iin ok zor bir dnem olmutur. Daha Port Arthurun,

onbinlerce muharip kuvvetle Ocak aynda Japonlara tesliminin yaratt moral knts daha atlamamken, gerekleen 22 Ocaktaki Kanl Pazar ve hemen sonrasndaki grevler ve kargaalklar, otokrasi iin zor zamanlard. Durumu daha da ktletiren gelime ise Moskova Garnizon Komutan, arn amcas Grandk Sergey Aleksandreviin, devrimciler tarafndan 17 ubat 1905 tarihinde bombal suikastle ldrlmesi olmutur. 23 The Timesn suikastin ertesi gn bildirdiine gre, bombal suikastle ldrlen Grandkn iinde bulunduu arabadan geriye sadece 4 tekerlek kalmtr. Grandk Sergeyin cesedi parampara olmutur. Yakalanan saldrgan iimi yaptm demitir. Suikasti, Sosyalist Devrimci Partiye ye olduunu sylemitir. 24 Grandk Sergeyin ldrlmesi Osmanl Devletinde de gndeme gelmitir. 18 ubat 1905 tarihinde Hariciye Nezareti Sadarete yazd arizada, 25 u ekilde haber vermitir: Hametl Rus mparator Hazretlerinin ammisi Grandk Serj Aleksandrevi Hazretlerinin bu kerre Moskovada bir suikast neticesi vefat ettiini ve bu babda malumat mefkud [yok] olub yin-i ruhani bugn icra olunacan amil Petersburg Sefareti seniyyesinden varid olan [gelen] telgrafnamenin tercmesi [ek olarak sunulmutur.]
BOA. Y. A. HUS. nr. 484-115, 1320 u 5. BOA. Y. A. HUS. nr. 484-115, 1320 u 17. 23 Grandk Sergeyin dul ei Grandes Elizabeth, kocasnn suikastcisini cezaevinde ziyaret ederek 25 dakika grmtr. Eylemi niin yaptn soran Grandese suikasti Rusyann iyilii iin cevabn vermi. Elizabeth Allah seni affetsin karln vermitir. "The Grand Duchess Elizabeth", The Times, 25 February 1905, pp. 5. 24 Grand Duke Serge killed by a bomb, The Times, 18 February 1905, pp. 5. 25 BOA. Y. A. HUS. nr. 484-073, 1320 u 5.
21 22

90

Yazmalardan anlaldna gre Petersburg bykeliliinin telgraf, aynen Sadrazam tarafndan Sultan Abdlhamide sunulmutur. Osmanl diplomatik yazmalarna gre suikastin ertesi gn, ar resmi gazetede bir beyanname yaynlamtr. Bu beyannamede ar Bir mevt-i facia ile vefat eden Grandkn hayatna kar vuku bulan suikasd-i cinayetkranenin Rus isminin an ve erefini ve vatanmzn hayat ve hret-i hasenesini kirlettiini ileri srmtr. Darda d dmana kar savalrken, ieride birlik ve beraberlik ars koyu dindar bir retorikle talep edilmitir. 26 Jntrkler ise suikasti onaylar bir tavr taknmlard. Mesela Doktor Abdullah Cevdetin yaynlad tihad dergisinde, Grandkn katli tasvip edici bir uslupla verilmektedir: 27
Rus ahrar [zgrlkleri] bu vaka-i hunirizaneden [22 Ocak 1905deki Kanl Pazardan] sonra artk kan su ile deil kan yine kan ile ykamak lazim geldi diyerek, balarnda ar olduu halde gaddar resa-y umrdan 14 kiiyi idama mahkum etmiti. Grandk Vladimir Rusya kylleri mklemetten anlamaz onlara Krupp toplarnn azlaryla sylemelidir mealinde bir safsatada bulunmutu. Bunun zerine Rus ahrarnn ar ve avanesi arzuhalden, niyaz ve istirhamdan anlamazlar. Onlara dinamitin, yldrmlar kyametler pskren azlaryla arzuhal etmelidir yolunda bir karar aldklarn, mah- hal-i carinin 16nc gn Moskovada dehet zuhur olan vaka teyid etti: Rusya mparatorunun amucesi ve Moskovann kumandan Grandk Serj bir dinamit darbesi ile bin para edildi.

Ayn kaynaa gre, 28 Grandk ki istibdad ve muhafaza-i ceberrut amalini takibe nice mnevver ebann, nice gen kz talebenin kanlarna girmi, nice evler ykm idi. Yazar, Grandkn katillerine cani ve aki denilmesinin uygun olmadn ileri srmekte, arln asl sulu olduunu ilan etmektedir:
Biraz nur, biraz hrriyet biraz daha ziyade ekmek isteyen, alktan zulmden lmemek temenni eden silahsz, mdafaasz olarak ocuklar zevceleri valideleri hemireleri ile arlarna arzuhal
26 27

BOA. Y. A. HUS. nr. 485-160, 1321 Mar 23. Rusya Ahvaline Bir Nazar, tihad, (3), ubat 1905, s. 1-7. 28 Ayn makale, s. 7.

91

etmeye giden masumlar zerine ate ediniz emrini veren Petersburgun meydanlarn, caddelerini fukara ve masumin kanna boyayan mparatorun az, 29 mbarek ve masum bir az myd? Ameleyi kurunlu bastonla ldren o zabitan o asakir, cani katil deil midirler?

Rusyadaki suikast Osmanl diplomatik belgelerine yorumsuz olarak yansrken, Jntrk muhalefeti yaynlarnda tasvipkr bir uslp ile yer bulmutur.

3.3.

Grevlerin Yaygnlamas
Toplumsal hareketlerden siyasi sonu alabilmesi iin yaygn grevlerin nemi

bilinmektedir. Ancak genel grev, anlan dneme kadar Rusyada da dnya da silah olarak kullanlmamtr. Rusyada devrim hareketlerini ynlendiren liderlerin, grevlerin nemini kavradklar anlalmaktadr. 1905 Devriminin Marksist teorisyen ve aktrlerinden Trokiye gre, kitlesel genel grev iilerin isyandr.. Troki genel grevin politik ilevini ilk saptayan ideolog 30 ve bunun uygulamasn geni lekte yaptran eylem adamdr. Kanl Pazar takip eden gnler, cinin ieden ktna tank olmutur. The Timesn yazdna gre, 31 ubat ay yaygn grevlerle ve kargaa ile gemitir. Tm Rusyada demiryolu trafii fel olmutur. Varova-Petersburg telgraf hatt Kazaklar ve Piyade birliklerince korunmaya allmtr. Demiryolu alamadndan Varovadan Lodza postalar, hayvanlarn ektii arabalarla tanabilmtr. Varova-Viyana Demiryolu hattnn ilememesi, blgesel alk tehlikesi dourmutur. Varova-Brestlitovsk hattnda genel grev ilan edilmi, Prag, Varova ve Brestlitovsk telgraf istasyonlar, kan olaylarda ar hasar grmtr. Varovada genel grev srmektedir. Bu grevlerde ekonomik taleplerden ziyade, siyasi talepler ne kmaktadr. Spectorun Leninden aktardna gre, 1905e kadar son 10 ylda ortalama 43.000 ii greve giderken, 32 sadece 1905 Ocak aynda 440.000 ii greve gitmitir.

Klk saraya dileke vermek iin yaklaan kalabala ate almas emrini veren ar deildi. Esasen ar sarayda bulunmuyordu. 30 Hellen Gilbert, Leon Trotsky: His life and Ideas, Red Letter Press, 2003, pp. 10. 31 "Renewed Strike in St. Petersburg", The Times, 25 February 1905, pp. 5. 32 1895-1904 yllarnda tm Rusyada toplam 176 grev meydana gelmitir. Abraham Ascher, Russia
29

92

1905in ilk aynda ise 810.000 ii greve katlmtr. 1905 yl iin toplam grevcilerin saysnn 2.800.000 olduu tahmin edilmektedir. 33 Bu grevler deta devrimin habercisi olmutur. renci hareketleri, grevlerin yaratt etkiyi younlatracaktr.

3.4.

renci Hareketleri
Rusyada 1905 Devriminin ivme kazanmasnda ii grevleri, kyl isyanlar

yannda renci hareketlerinin de kayda deer bir arl olmutur. Jntrk muhalefeti, yaynlarnda niversite rencilerinin ar kart eylemlerine geni yer vermitir. ura-y mmet gazetesinin Nisan 1905 saysnda Okuyun ibret aln balkl bir haber yaynlanmtr. Bu yazda ilgin ayrntlar verilmitir. 34 Yazya gre niversite rencileri 3.500'den fazla bir kalabalkla toplanarak Eyll 1905'e kadar terk-i tahsil etmeye karar vermiler; Krmz ve siyah bayraklarla toplanan talebeler, imparatorun da resimlerini yrtmlard. retime ara verme karar ile dier vilayetlerdeki mektep talebeleri de tevik edilmi olacaklardr. Bylece 'byk bir rie [kargaaya] sebeb olacaklar' deerlendirilmesi yaplmtr. Jntrkler Rusyada renci hareketlerine gptayla bakarken, Osmanl mparatorluunda renci kitlesindeki duraanlk iddetle eletirilmitir. Bu erevede tannm aktivist Abdrreid brahim, Petersburg niversitesi ile stanbul Darulfnunu karlatrm, ilkini serbest dnceli, lke sorunlar ile ilgilenen sorumluluk sahibi insanlar yetitirdii gerekesiyle vmtr. brahim, 1904 ylnda Petersburg niversitesinde hkmet kart gsteri dzenleyen 60 kadar rencinin tutuklanmas zerine, yzlerce rencinin hapishane kapsnda gece yarlarna kadar eylem yaptklarn takdir duygular ile ifade ederken, stanbul niversitesi rencilerini miskin, uyumu, adb nedir bilmez, haysiyet nedir bilmez olmak gibi ar ifadelerle sulamtr. 35

A Short History, Oxford, Oneworld Publications, 2002, s. 134. 33 Ivar Spector, The First Russian Revolution-Its mpact on Asia, pp. 11-12. 34 "Okuyun bret Aln", ura-y mmet, (72), 6 Nisan 1905, s. 2. 35 Ahmet Kanldere, "Eitim Merkezli Etkileim: Osmanl ve Rusya Trkleri", Trkiye Aratrmalar Literatur Dergisi, (2008) 6/12, s. 305-306.

93

Dier taraftan Jntrklerin Sabahatin Bey grubu tarafndan Rusyadaki renci eylemleri, sosyolojik bir gr asyla eletirilmitir. 36
Hrriyet isteyenler meyannda amele snfnn fevkinde talebe ve mfekkirin [dnrler] var. Bidayet-i tesisinden beri esaret-i daime altnda kavrulmu cemiyetlerde olduu gibi, bunlar da manevi bir hazmszlktan muzdarip. Bunlar da bizim gibi ihtiyacat- hakikiyelerini henz idrak edememiler. ardan hrriyet koparmak yahud hkmete nihayet vermekle her maksadlarna vasl olacaklarn zannediyorlar. Herhalde neriyatlar bu esasa mstenid. Esaret ile hrriyetin dorudan doruya milletin tarz- mesaisinden geldiini onlar da bizim gibi hatrlarna getirmiyorlar.

3.5.

Devrim Srecinde Kafkaslarn Durumu

Milletler mozayii olarak kabul edilen Kafkaslar devrimci hareketler

asndan gayet verimli bir saha olmutur. arln Baltk eyaletleri iin Kanl Pazar, Ekim manifestosu, Moskova demiryolu grevi gibi gelimeler olmasayd, buralarda 1905 Devrimi etkili olamazd deerlendirmesi yaplrken, 37 ayn hkm Kafkaslar iin vermek mmkn grlmemektedir. Kafkaslarn i dinamikleri, daha Kanl Pazar facias meydana gelmeden, byk kargaa ve huzursuzluklarn emarelerini vermeye balamtr. Daha 1904 ylnda, Kafkaslarda devrimci hareketler ve youn

haydutluklardan dolay durumun tahamml edilmez hale geldii ifade edilmitir. 38 1905 ubatnda eitli telgraf haberleri, Kafkasyada kargaalklarn younlatn haber vermektedir. 39 Bu haberlere gre, iyi rgtlenmi Ermenilerin olduu blgede ayaklanmaclar bir geici hkmet kurulduunu ilan etmitir. 23 ubat gn Batumdan telgrafla alnan habere gre, Batumda geceleri soygunlar

"Rus htilalinin Mana-y ctimaisi", Terakki, (1), 1906, s. 4-8. Toivo U. Raun, The Revolution of 1905 in the Baltic Provinces and Finland, Slavic Review, 43 (3), Autumn 1984, pp. 453-467. 38 "The Caucasus", The Times, 4 January 1904, pp. 3. 39 "The Disorders in The Caucasus", The Times, 25 February 1905, pp. 5.
36 37

94

artm, Rus Vapur irketi faaliyetlerini durdurmutur. Genel bir korku blgeye hkimdir. Aralk 1905 ortalarnda Batumda devrimcilerle hkmet kuvvetleri arasnda iddetli atmalar olduu haberlere yansmtr. 40 Bu haberlere gre sokaklarda barikatlar kurulmu, askeri birlikler hedeflerine kar top kullanmlardr. Birok kii lmtr. lenlerin arasnda Osmanl vatandalar da bulunmaktadr. Kafkasyadaki olaylar Osmanl Devletince de yakndan takip edilmektedir. Bu kapsamda 1905 Ekim ay balarnda Rusya hkmetinin kontrolden kmaya balayan Kafkasyaya mdahale ettiine dair, stanbula Batum Baehbenderliince rapor sunulmutur. 41 Raporda;
Rusya ihtilliyeye hkmetince kyam edenleri Kafkasyaya asker sevki

kararlatrlarak, iki vapurun karaya 4 bin asker kardna, harekttedip iin 4 frkann [devrimci hareketlere teebbs edenleri bastrmak iin 4 tmenin] Novid ve Zefereli taraflarna sevk olunacaklarna dair

ibarelerine yer verilmitir. Yine Batum ehbenderliinin 4 Ekim 1905 tarihli yazsnda ki kta nakliye sefinesi Batuma 4400 svari asakiri ihra etmitir haberi verilmitir. 42 Bu rapordan bir hafta sonra gnderilen bir yazyla da, Bugne kadar Batuma 8.000 asker karlarak Kutayise gnderilmitir denilmektedir. Aralk 1905 sonlarnda the Timesda yaynlanan bir deerlendirmeye gre, 43 stanbula ulaan resmi ve gayrresmi raporlar Kafkasyadaki durumu umutsuz olarak tasvir etmektedir. Batumda Rus yetkililer, usulen kamu dzeninin korunmas iin dahi bir mdahalede bulunmuyorlar. Benzeri anari durumunun Tiflis ve dier nemli ehirlere sramasndan endie edilmektedir. Muhtemelen abartlm bir rapora gre, Gence yaklm ve yamalanmtr. Hali hazr durumda olaylarn esas madurlarnn Mslmanlar olduu grlyor. Bu durum hemen hergn stanbula gelen ok saydaki Mslman mltecilerle dorulanmaktadr.
40 41

"Civil War in Batum", Bay of Plenty Times, 20 December 1905, pp. 2. BOA. Y. A. HUS. nr. 494-16, 1323 10. 42 BOA. Y. A. HUS. nr. 494-63, 1323 10. 43 "Constantinople", The Times, 25 December 1905, pp. 3.

95

27 Ocak 1906 tarihli Petersburg sefirinin Sultana raporuna gre Sohum, Novroski, Kutayis ve Tevapeste asayi yeniden tesis edilmi, Batumda demiryolu ulam yeniden balatlmtr. 44 Ancak ayn dnemde Osmanl konsolosluk raporlar asayiin yeniden salanmasnn, acmaszlkla yapldn ortaya koymaktadr: 45 Rusya hkmeti iade-i huzur ve asayi iin suret-i gaddaranede ve b-rahmanede tedabir-i zecriye ittihaz ediyor. Olaylar yaayan bir grg tanna gre, 46 Rusyada kan ihtill Kafkasyaya da sirayet etmi, Moskova ile Kafkasya arasndaki demir yollar kesilmi, posta ve idare ilerine ve demiryollarna Grcler tarafndan el konulmutu. Bu zaman Batumda Abaitze Arslan Bey, Acara Trklerini bana toplayarak, Batumu igal etmi, etrafna tabyalar kazdrm, birka ay kendisi vali sfat ile oray idare etmiti. Ruslar deniz yolu ile kuvvet getirerek Batumu geri almlar ve Arslan Beyi de tutup Sibiryaya yollamlard. Azerbaycanl Trklerden Hseyinzade Ali Bey Rusyadaki bu kaosun mutlaka zgrlk getireceine inanmakta ve aktif bir iyimserlik sergilemektedir: 47
Rusya harekt- inklbiyesinin neye mncer olacan kefe alacam: Hi phe yok ki bu inklb, z hedef-i maksadna nail olacak, hrriyeti mutlaka cemaata bah edecektir. Binaenaleyh bu harekta kar lakayd durmayalm! Cereyan- umumiyeye kaplmamz, itirak etmemiz lazmdr. nk bu itirakten gelecekte bizim iin faideden menfaatten baka bir netice yoktur. Gelecekte zarar deil fayda saadet grnyor.

Olaylarn kontrol altna alnd bir zamanda da Osmanl Devleti Kafkasyadaki gelimeleri takibe devam etmitir. 31 Mart 1908 tarihinde diplomatik kanaldan Sadarete gelen bir yazmada, Ruslarn blgeye asker sevkettikleri ve sivil fakir halka yiyecek yardm yapacaklar bahanesi ile Ruslarn Osmanl hududuna askeri bir ynak hazrlnda bulunduklar bildirilmitir: 48

BOA. Y. PRK. EA. nr. 48-70, 1323 Z 2. BOA. Y. A. HUS. nr. 499-12, 1321 Ks 15. 46 Fahrettin Erdoan, Trk Ellerinde Hatralarm, stanbul, Yeni Matbaa, 1954, s. 34. 47 H[seyinzade], A[li Bey]: "Rusya nklabnn Ehemmiyet-i Alemiyesi", Hayat, (120), 18 Aralk 1905, s. 1-2. 48 BOA. Y. A. HUS. nr. 519-117, 1324 Mart 18.
44 45

96

Batumda iade-i asayi zmnnda mahalli guvornorn [valinin] talebi zerine Rus Sevkiyat Kumpanyasna mensup Kina adl vapur ile 72 nefer Kazak askerinin ahiren Novoriskiden vrud ettiini, Tiflise sevk olunmak zere de 61 bot ve kayn Batuma ihra olunduunu ve temini asayi iin Kafkasyaya ve Kars cihetindeki hudud- hakaniye [Trkiye snrna] asker ve erzak ve mhimmat sevk etmekte bulunan Rusya hkmetinin gya fakir ahaliye tevzi-i erzak bahanesiyle ahiren Potideki tccara bilmracaa Msr buday itira eylemekte [satn almakta] olduuna dair

anlan rapor Sadrazam tarafndan Padiaha sunulmutur.

3.6.

Zemstovo Meclislerinin Mill Meclis Talebi

19. yzyl ikinci yarsnda Rusyada yerel olarak seimle i bana gelen

salk, eitim, ziraat gibi alanlarda hizmet gren Zemstvo meclisleri kurulmutu. Zemstvolar devlet hiyerarisi iinde bir yere sahip deildi, ounlukla devlet kurumlaryla atma halinde bulunmutu. 1900l yllarn banda Zemstvolarn istihdam ettii doktor, retmen ve ziraat uzmanlarnn saysnn 70.000 civarnda olmas ilevlerine ilikin fikir verebilir. 49 Osmanl diplomatik belgelerine gre ar Hazretlerinin 18 ubat 905 tarihli emirnamesi mucibince 22 ubat 905 tarihinde Petersburg Eyaleti Cemiyeti [Zemstvo Meclisi] birinci defa olarak toplanmtr. 50 Daha sonra 300 civarnda Zemstvo ve belediye meclisleri temsilcileri 24-25 Mays 1905 tarihlerinde toplanarak, milli seviyede halkoyuna dayal temsilciler meclisi talep ettiler. 10 gn sonra ar, Prens Trubetskoy bakanlndaki Zemstvo heyetini kabul etti. Bu konu Jntrk basnnda u ekilde yer almtr:
Zemostovlar yani Meclis-i Belediye azalar Rusya

hkmetinin hkm-i bi-hkm menine ramen Moskovada bir kongre akdetmi ve Rusyada bir idare-i adile-i messes-i vatann esas makamlarn tayin ile itigal etmilerdir. ar apanszn Danimarka sahiline teferrc iin bir seyahat icrasna kmtr. Bu

49 50

Sheila Fitzpatrick, The Russian Revolution, (2 ed.). Oxford, Oxford University Press, 1994, pp. 23 BOA. Y. A. HUS. nr. 488-4, 1321 Mar 19.

97

seyahat 16nc Luinin idamndan birka gn evvel icra ettii seyahate pek mabihtir.
51

Frka-i hrre o kadar azm cezm gsterdi ki, ar milletvekillerinin tayin ve cemi ve buna dair bir beyanname neretmeye mecbur oldu. Fakat meziyetleri tal olmaktan ibaret byle mlegallibelerin szlerine itimad caiz olmadndan,
52

Rusyann her tarafnda kyam ve itiaat elan ber-devamdr.

arn yaynlad beyaname ile ilgili Azerbaycanda Hayat gazetesini karan Trklerden Ahmet Aayev, 53 l-i hazret-i mparator (Rus ar) kavaid-i kadmeyi (eski kurallar) ve ahval-i halini deitirmekle beraber, Rusya'ya bir hayat taze bah etmek iin, civar be-civar rlarn tekiline ferman vermiti demektedir. Ancak Aaolu Ahmet Bey bu meyanda hrriyet-i vicdan ve azadi-i din ve ayin konularnda hkmetin Mslmanlarn sorunlarna kar herhangi bir ilgi gstermediini yazmaktadr. Jntrk basnna gre ar, Rusyada deta meruti bir idare tesisine msaade vermek zeredir. Doktor Abdullah Cevdete gre ar, bu izni vermezse hrriyet ve adalet ani bir ekilde gelecektir, yani otokrat devrilecektir. 54 Doktora gre Zemstovo meclis temsilcilerinin talebi zerine aadaki reformlar yaplacaktr: 55
Matbuat hr olacak, btn edyan mtesavi addolunacak [dinler eit saylacak], Polonya 1764 tarihinde vki kyamdan evvel haiz olduu imtiyazat tekrar iktisap edecek, Finlandiya idare-i mstakillesi iade olunacaktr. Finland, Polonya ve Alman lisanlar Baltk vilayetlerinde resmi addolunacak, ikence ve keyfi tagrib [srgn] usul lav edilecek, ceza kanunnamesi nazar- tadilden geecek, arazi kyller beyninde taksim olunacak, papazlar tarafndan idare olunan Sen Sinod mektepleri nezaret-i aide tarafndan messes mekteplerle ikame olunacak, Tahsil-i cebri usul meri olacak [zorunlu eitim konacak]

Abdullah Cevdet, Rusya Ahvali, tihad, (8), Temmuz 1905, s. 123. Abdullah Cevdet, Abdullah: Rusya ve Japonya Muharebesi, tihad, (5), Nisan 1905, s. 74. 53 Ahmet Aayev, "Rusya'nn Hal-i Hazr", Hayat, 1 (6), 12 Haziran 1905, s. 1-2. 54 Abdullah Cevdet, Rusya'da Islahat, tihad, (7), Haziran 1905, s. 104. 55 Ayn makale, s. 105.
51 52

98

Abdullah Cevdetin kanaatine gre yukardaki slahatn daha nemlileri, basn hrriyeti ile zorunlu eitimdir. 56 Jntrkler asndan Rusyann ve btn insaniyetin selamet ve emniyeti bu reformlarn kemal-i ihlas ile kabul ve tatbikindedir. Jntrkler meruti idareye giden sreci, sevin ve heyecanla takip etmektedirler.
Rusyada idare-i merutann tesisi Selatin-i Osmaniyenin sine-i istibdadiyesine inmi azm bir eki darbesi tesirini icra edecektir. Abdlhamidin iki de bir de kzdrmayn beni dostum arn Karadeniz Donanmasn stanbula davet ederim. Sizi Kazaklarn krbacyla gebertirim dedii malumdur. Tynetinde vatan muhabbetinden, izzet-i nefsden eser bulunmayan bu sefil zalime, bundan baka ne denebilir? Bununla beraber her vakit sylediimiz gibi, biz are-i necatmz en ziyade kendi nefsimizde, kendi irfan ve kuvvetimizde arayalm.

Doktor Abdullah Cevdete gre, Haziran 1905teki Zemstovo taleplerini, 57 ar mecburen imzalamtr: 58
Meclis-i Mebusann tesis ve kad hakkndaki projeyi ara imzalattrncaya kadar, vkela hendek atlatmak kabilinden, pek trl mkilat ve talil [bahane bulma] grd.

Abdullah Cevdet sonucu, arn ltuf olarak verdii haklardan ziyade Rus ahrarnn [zgrlklerinin] muvaffakiyet ve muzafferiyetinden beklediini bildirerek yazsn sonlandrmtr. 1905 ylna kadar liberallerin muhafazakr kanad olarak grlen Zemstovo meclisleri, zellikle 19 Austos 1905te arn Bulygin Fermanndan sonra sola doru keskin bir dn yapmlardr. Zemstovolar artk erkek yetikin nfusun oylaryla seilecek, yasama meclisi ve medeni haklar talebinin talepkrlar olmaya
Bu slahattan en mhim olanlar birinci ile sonuncu bendlerdir: hrriyet-i matbuat ve tahsil-i cebri. Tahsil-i cebri 12 yana kadar kffe-i etfal milletin mekteblere devam etmeye, ebeveynleri vastasyla mecbur edilmeleri usuldr. Bu sayededir ki bugn Avrupada okur yazar olmayan zkur ve inasn miktar yzde be raddesinde kalmtr. Bizde ise bizim Maarif Nezareti demeden ziyade Cehalet Nezareti demeye ayan olan nezaretin yalan yanl nerettii istatistiklere inanmak caiz olursa okur yazar olanlarmz yzde onyedi nisbetinde bulunuyor. Bu hesaba halkmzn kara cahil olan yzde seksen nisbetindedir. Ayn makale, s. 105. 57 Konuya dair Osmanl ariv belgesine bkz. BOA. Y. A. HUS. nr. 488-79, 1321 H 9. 58 Abdullah Cevdet, Rusya ve Japonya Muharebesi, tihad, (5), Nisan 1905, s. 75.
56

99

balamlardr. 59 Eyalet Zemstvo meclisleri daha sonra dzenledikleri kongrelerle 1905-6 knn Rusya iin daha da gerginlemesine neden oldular. 60 Bavekil Kont Witte Zemstovo meclisi yelerinin taleplerine karlk arn Ekim manifestosunu aacak taleplerle vakit kaybetmeyecei cevabn vermitir. 61 Bavekile gre btn snflar, hkmeti desteklememenin sonularn akllarna getirmelidirler. Wittenin bu beyanna karlk Russ gazetesi Milletin, Krm Harbinin [kahraman] Brest Alay gibi Witteye kar durmas gerektiini yazmtr. 62

3.7.

Kyl syanlar ve Devrim

Modern anlamda radikal, sosyal ve siyasi hareketlerde ideolojik bir

mutabakat olmasa da, kyl kitlelerin ii snf ile birlikte ilk hareket etmesi 1905 Rus Devriminde grlr. Topraksz geni tarm nfusu ile ar vergi ve Serfliin kaldrlmasndan sonra satn alnan arazilerin halen devam eden taksitleri ile bunalan az toprakl kyller, 1905 ylna geldiinde patlamaya hazr bir barut fsn andrmaktayd. Rusyada 1905 ylndan hemen nce de, 1902-1903 ylllarnda kyl isyanlar olmutu. Fakat bunlarda ideolojik bir talep yoktu. Daha ziyade arazisini iledikleri byk toprak sahiplerine ve devlete vergi demeleri gibi ekonomik skntlardan kaynaklanmtr. 63 Birka istisna ile 70 milyonluk Rus kyls, siyas odakl deildi. Sz konusu dnemde kyller tarafndan, resmi makamlara verilen bir dilekede ifade edilen u gr ilgi ekicidir: Rus mujii, zehirden daha tehlikeli olan isyanlardan korkar. 64 Devrimin ideolojik lideri Lenin 1905 Devrimini anlatt bir konumada, dnemin Rus kylsnn durumunu u ekilde izah etmitir: 65
O yln ilkbahar kadar erken bir zamanda, Rusya'da yalnz iktisad deil, ayn zamanda siyasal ilk byk kyl hareketinin
Berly Williams, Russia 1905, pp. 44-51. Nader Sohrabi, Historicizing Revolutions: Constitutional Revolutions in the Ottoman Empire, Iran, and Russia 1905-1908, The American Journal of Sociology, 100 (6), May 1995, pp. 1428. 61 "De Witte Stolid Front", Bay of Plenty Times, 20 December 1905, pp. 2. 62 "De Witte Stolid Front", Bay of Plenty Times, 20 December 1905, pp. 2. 63 Berly Williams, Russia 1905, pp. 44-51. 64 Andrew Verner, "Discursive Strategies in the 1905 Revolution: Peasant Petitions from Vladimir Province", Russian Review, 54 (1), January 1995, s. 70. 65 V. I. Lenin, "1905 Devrimi zerine Konuma", (yay. . Kaplan), 1977, http://www. urundergisi.com/makaleler.php?ID=1855, 24 Aralk 2011.
60 59

100

ykseliini gryoruz. Bu tarihsel dnm noktasnn nemini anlamak iin, Rus kyllnn, yar kleliin en iddetli biiminden ancak 1861'de kurtulduunu hatrlamak gerekir. Kyllerin ounluu okuma yazma bilmez. Toprak aalarnn ezdii, papazlarn aldatt bu insanlar, birbirinden ok uzak kylerde, yolu yola olmayan yerlerde, birbirlerinden yaltlanm olarak anlatlmaz seflet iinde yaarlar. Tm lkeyi spren kitlesel grevin dalgalar, emperyalist Rus-Japon Savann ar dersleriyle balantl grevler, geni kyl kitlelerini derin uykularndan uyandrd. "Grevci" sz kyller arasnda yepyeni bir anlam kazand: Bu sz, isyanc, devrimci demek oluyor ve nceleri "renci" szyle belirtilen kavram ifade ediyordu. Ama "renci" orta snfa, "okumu kesim"e, "eraf"a aitti ve bu nedenle halka yabancyd. "Grevci" ise halktand, smrlen snfa aitti. St. Petersburg'tan srldnde, ou kez kyne dnyordu ve kyllerine, btn ehirlere yaylan ve hem kapitalistleri, hem soylular yok edecek yangn anlatyordu. Rus kynde yeni bir insan tr ortaya kt: Snf bilincine sahip gen kyl. Bu kii "grevciler" ile iliki kurdu, gazete okudu, kyllere ehirlerdeki olaylar anlatt. Siyasal isteklerinin amacn aklad ve onlar toprak sahibi soylularla, papazlarla ve hkmet memurlaryla savamaya tevik etti. Kyller durumlarn tartmak iin gruplar halinde

toplanyorlard. Yava yava mcadelenin iine ekildiler. Geni kalabalklar byk mlklere saldrd, malikne konaklarn yakt ve erzaklara el koydu, tahl ve dier yiyecek maddelerini ele geirdi, polisleri ldrd ve usuz bucaksz mlklerin halka devredilmesini istedi. Ama ehirlerdeki proleter kitlesel grevlerle krsal blgelerdeki kyl hareketinin birleimi, arln "en sk" ve son desteini sarsmaya yetti.

Dier taraftan sregelen krizler nedeniyle byk arazi sahipleri de skmt. Byk toprak sahiplerinin bankalara borcu 2 milyar altn rubleye ulayordu. Arazilerin nemli bir kesimi bankalarn ipotei altndayd. Bu durumda baz byk

101

toprak sahipleri ve bankerler de, devrimcilerin ardan taleplerine scak baktlar ve hkmete taviz vermesi iin bask yaptlar. 66 Dier taraftan devrimin Menevik kkenli ideologu ve eylemcisi Trokiye gre, ar devirebilmek iin kylle ihtiya bulunmaktadr. ehir proleteryas tek bana mcadeleyi kazanamazd. Kyllr potansiyel devrimci enerjinin byk kaynadr. Ancak kyllk iinde karlar birbirine uyumlu olmayan geni arazi sahipleri ve topraksz unsurlar barndrmas ve ehir merkezlerinden uzakta oluu nedeniyle, mterek bir hedefte birleemezdi. Yine devrimden sonra kyller ile iilerin karlar atacakt. Kyller arazi talep ederken, iiler tarm dahil hereyin milliletirilmesinde srarc olacaklard. 67 1905 yl itibaryla 30 bin byk toprak sahibi, 70 milyon desyatina araziyi ve 10,5 milyon kyly kontrol ediyordu. Ortalama bir arazi sahibi 2.200 desyatina 68 araziye sahipken, ortalama bir ifti 7 desyatina araziye maliktir. Topraklarn eitliksiz dalm, ehirdeki organize sanayi iilerinin kyllere politik dnm olmadan, hibir eyin deimeyecei eklindeki propagandalarna imkn verdi. nemli Jntrk simalarndan Ahmed Rza Beyin nerettii ura-y mmet 13 Mart 1905 tarihli telgraf haberinde Rusyadaki kyl eylemleri aktaryor: 69
Vilayetlerden gelen haberler birbirinden beterdir. Kyller ashab- emlaki katlediyor. Evleri, maazalar, fabrikalar soyuyor, yakyor. Kursh vilayetinde dokuz emlak sahibi ldrld. 80.000 kiiden ibaret bir cemm-i gafir [kalabalk] Vitisok malikanesinde bir atoyu kuattlar. inde bulduklarna muamele-i drtane [kaba ve sert] gsterdikten sonra, ebnay [binalar] yaktlar, yama ettiler. Bu hareketlerine mmanat etmek [direnmek] isteyen bir memur- hkmeti tazir ve tevbih ettikten sonra habse koydular. Kyllerin heyecan merkeze doru tevsi ediyor [geniliyor], ehirlerde hatta Moskovada Nini Novogradda bais-i endie ve helecan oluyor. Tehdit olunan ehirler jandarma ile muhafaza edilmelerini istiyorlar. Askerin ve polisin iade-i asayie

Ivar Spector, The First Russian Revolution-Its mpact on Asia, pp. 15. Hellen Gilbert, Leon Trotsky: His Life And Ideas, Red Letter Press, 2003, pp. 9-10. 68 Desyatina 10925 metre karelik bir alandr (http://www.convert-me.com/en/convert/ units/area/ area.stdesyatina.en.html ). Yaklak 11 dnme karlk gelir. 69 "Muharebe ve htilal", ura-y mmet, (72), 6 Nisan 1905, s. 1-2.
66 67

102

adem-i kifayetinden ikayet ediliyor. Btn kyllerin bu harekt galeyan-engizi memurin ile ashab- emlake kar bir kyam- kyamet olmasndan korkuluyor.

ura-y mmetin yazs telgraf haberini, Rusyada ihtill dncelerinin Polonyadan Sibiryann buzulllarna kadar geniledii eklinde yorumlamaktadr. Yazya gre arn Japonya ile bar yapmak ve millete bir Meclis-i Mebusan itasna raz olmaktan baka are[si] yoktur. Haziran ve Temmuz aylarnda kyl isyanlar balad. Kyller toprak, vergi ve kiralarn indirilmesi, gemi bor demelerinin silinmesi gibi taleplerde bulunuyordu. 70 Kyller kendilerine yaplan devrimci arlara grev yapamayacaklarna gre, yama ve iddetle cevap verdiler. 71 Kyl isyanlarnn ivme kazand bir dnemde, Austos 1905te yine Ahmed Rza Beyin kard ura-y mmette yaynlanan bir yazda, Rus kylsnn eylemleri takdirle anlmakta, Sultan Abdlhamid muhaliflerinin gayretsizlii ar szcklerle eletirilmektedir: 72
Mjikler daha dn efendilerinin hayvanat ile mbadele ettii seradan [klelerden] iken, bugn hukuk-i insaniyeyi ve r-y umumiye mstenid bir meclis-i Meruti istihsal iin [insan haklar ve genel oya dayal bir Meruti meclis elde etmek iin] feda-y can ediyor. Vaktiyle Osmanl Kahramanlar denilenler ise, bugn en hakir bir itaat, en zelil bir esaret iinde mahv olup gidiyorlar.

Rus kyls iin devrim, daha fazla toprak daha az vergi anlamna geliyordu. Kyller arn 17 Ekim fermann arazilere el koyma ruhsat olarak yorumlamlard. 73 Bunun dnda devlet ynetimiyle ilgili fazla bir talepleri yoktu. Sadece kyller adna konuan Sosyal Devrimciler, monarinin devrilmesini talep ediyorlard. SRler iiler ve kyller arasndaki ittifaka da engel oldular. Bu durum ileride Sovyet tarihileri tarafndan, 1905in baarszlnn en mhim nedeni olarak gsterilecektir. 74 Ancak 12 yl sonra arl ykacak olan devrimin mimar Lenin, muhtemelen politik zaruretlerle, SRlerin olumsuz rolne iaret etmeksizin kyl

70 71

Berly Williams, Russia 1905, History Today, 55 (5), May 2005, pp. 44-51. Ivar Spector, The First Russian Revolution-Its mpact on Asia, pp. 14. 72 "Kinyaz Potemkin Zrhls", ura-y mmet, (80), 16 Austos 1905, s. 2-3. 73 Berly Williams, Russia 1905, pp. 44-51. 74 Ivar Spector, The First Russian Revolution-Its mpact on Asia, pp. 17-18.

103

kitlelerin sergiledikleri iddetin azln, 1905in baarszlnn esas nedeni saymaktadr: 75

Ne yazk ki kyller, toplam toprak mlklerinin yalnzca on bete birini, byk feodal toprak sahiplii aybn Rus topraklar zerinden silebilmek iin, ykmalar gerekenin yalnzca on bete birini yktlar. Ne yazk ki, kyller eylemlerinde birbirlerinden ok kopuk, ok danktlar. Yeterince rgtl, yeterince saldrgan deillerdi. Devrimin yenilgisinin temel nedenlerinden birisi budur.

Ahmed Rza Beyin ura-y mmetinde 1905 Eyllnde yazlan bir yaz, devrim lideri Leninin tezleriyle paralellik arzediyor: 76
Mujik kjh daima olduu gibi mphem davranyor. Eer muhtelif vilayetlerde zuhur eden zirai kyamlar [kyl isyanlar] tanzim edilir kuvay-i muhalifeye hadim klnabilse ve ksm- azam kylden mteekkil orduda adem-i itaat [itaatsizlik] emareleri artsa, arln ekl-i hazr son nefesine gelmi olacaktr.

Ancak eletirilecektir 78

Prens

Sabahaddin

Bey

taraftarlarnn

Terakki

gazetesinde,

muhtemelen Sabahaddin Bey tarafndan yazlan bir yazda kyl isyanlarn 77

htilal-i hazrada her ne zaman kyller silaha sarldysa hareketleri hep iftlik basmak, ev ykmak, ato yakmaktan ibaret kald. Hatta rast geldikleri hayvanat srlerini diri diri ihrak [yakmak] vahetini irtikaptan kanmadlar. Her tarafta yangn her tarafta katl! te on be asrdan beri itirak- emlak ve mesai [alma ve mal ortakl] zerine messis bir cemiyetin hrriyet ve saadetine vsul iin takip ettii yol! [Bat matbuat Hkmet ve htilalcilerin iledikleri] zulm ve vahetin tasviriyleriyle [doludur].

V. I Lenin, "1905 Devrimi zerine Konuma", (Dzenleyen . Kaplan), 1977, http://www. urundergisi.com/makaleler.php?ID=1855, 24 Aralk 2011. 76 La, "Rusya htilaline Dair", ura-y mmet, (82), 14 Eyll 1905, s. 4. 77 Kyl eylemlerinin Osmanl diplomatik yazmalarna yansmalar iin bkz. BOA. Y. A. HUS. nr. 499-16, 1321 Ks 15. 78 "Rus htilalinin Mana-y ctimaisi", Terakki, (1), 1906, s. 6.
75

104

3.8.

Devrimin En nemli Aamas: Sovyetlerin Ortaya k

1905 ncesi iilerin alma artlar ok ard. alanlarn hemen hemen

hibir haklar yoktu. Tabii grev de yasakt. Grevler iiler arasnda rgtlenen grev komiteleri tarafndan dzenleniyordu. Her ehirde birok grev komitesi olduundan, arn gizli polisi kolayca saptayabildii grev komitelerini birer birer yakalayarak iddetle cezalandryordu. Grev komiteleri ayr ayr rgtlenmenin polisin iini kolaylatrdn dnerek, blgedeki tm iilerin sovyet 79 denilen kurullar halinde rgtlendiler. 80 1905 baharndan itibaren grev komiteleri sovyet haline gelmeye baladlar. lk kurulan Sovyetlerden birisi Ivanovo-Voznesensk endstri ehrinde, 18 Maysta yaplanmtr. Sovyet kaynaklarnn da kabul ettii gibi, temsilcilik seimleri demokratik tarzda yaplyordu. 81 Daha nemlisi 1905 sovyetleri, sosyalist partiler dahil herhangi bir siyas partiye bal deildi. Mesela Ekim 1905te Rusyada byk karklklar yaanrken St. Petersburg Sovyeti kurulduunda, Lenin henz yurtdndadr. lerinde Troki, Parvus 82 gibi meneviklerin bulunduu bir grup, kendi insiyatifleriyle bakentte Sovyet kurmulardr. 83 Dier taraftan Kasm 1905te Petersburga dnnn arifesinde Boleviklerin yayn organ Novaya Jiznde, Sovyetlerin partiye katlmalar gerektii eklindeki grlere, Lenin eletirerek kar

Sovyetlerin oluumu ve devrimdeki rolleri iin bkz. Oskar Anweiler, Rusyada Sovyetler (19051921), (ev. T. Keolu), stanbul 1990. 80 "Soviets", 2008, Encyclopedia of Marxism, (evirimii) http://www.marxists.org/glossary/orgs/s/o. htm#soviets, 25 Aralk 2011. 81 Trokinin verdii ayrntya gre her 500 alan iin bir temsilci seiliyordu. L. Trotsky, "1905", 1922, (evirimii) http://www.marxists.org/archive/trotsky/1907/ 1905/index.htm, 25 Aralk 2011. 82 1905 ylnda Alexander Helphand Parvus, Rusya ya gitmek ve Troki ile bulumak istedi. Rusyada Meneviklerin yasal organ olan Nachaloyu yaynladlar ve gazeteyi kendi grlerine doru kaydrdlar. Parvus kck bir gazete olan Russkaya Gazetay ald ve bunu 500.000 satan bir gazete haline getirdi. Parvus ve Trokinin kard gazetelerin her ikisi de, Boleviklerin kanuni organ Novea Zhiznden ok daha fazla satyordu. Parvus ve Troki ikilisinin radikal bir kkrtma organ olarak kullandklar gazete, kahrolsun arlk, yaasn ii devleti gibi ar ifadelerle gn getike etkisini daha da artrd. 1905 Devriminden sonra Trkiye de bulunduu yllarda Parvus Efendi namyla ttihat Terakki nin nc kadrosu ve Trk evrelerle yakn ilikiler kurdu. Zamann en etkin mecmualarndan biri olan Trk yayn organ Trk Yurdunda, memleketin ahval-i maliyye ve iktisadyyesiyle ilgili olarak yazd yazlar geni yanklar buldu.. Abdullah lgen, "Parvus Efendi", Trk Yurdu, (Ocak 2011), 31/281, s. 147. 83 Nader Sohrabi, Historicizing Revolutions: Constitutional Revolutions in the Ottoman Empire, Iran, and Russia 1905-1908, The American Journal of Sociology, (May 1995), 100/6, pp. 13.
79

105

kmtr. Lenine gre i Sovyeti Temsilcileri geici devrimci hkmetin embriyonu olarak grlmelidir. 84 (?) 85 St. Petersburg Sovyetini kuracak olan Trokiye gre: 86
Sovyet btn olaylarn ekseniydi, her fikir akm ona yneldi; her eylem ars ondan fkrd. Sovyet, olaylarn seyrinden doan nesnel bir gereksinmeye yant olarak ortaya kt. Otorite sahibi olan ama hibir gelenee dayanmayan Sovyet, gerekte hibir rgtsel mekanizmaya sahip deilken, dank durumdaki yz binlerce insan hemen iine alabilen; proletarya iindeki devrimci akmlar birletiren, inisiyatif ve kendiliinden bir z-denetim yeteneine sahip olan ve hepsinden nemlisi, yirmi drt saat iinde yeraltndan karlabilen bir rgtlenmeydi.

arn Ekim Fermann yaynlamasndan 4 gn nce Petersburg ve evresindeki fabrikalarda, ii temsilcileri sovyeti iin seim yapld. 28 Ekim 1905te de Petersburg i Temsilcileri Sovyetinin kurulduu aklanmtr. Petersburgu bir hafta kadar sonra, Moskova i Sovyetinin kurulmas izlemitir. Ekim grevleri ve 17 Ekim fermann izleyen zgrlk gnleri olarak bilinen 2 aylk dnemde sovyetler sratle organize olmulardr. 1905 yl Ekimin 1906 ubatna kadar btn Rusyada, nemli bir ksm Kasm ortalarna kadar olmak zere 80 sovyet oluturulmutur. 87 Kurulan bu Sovyetlerden, Petersburg sovyetinin etkin ve zorlayc liderlii altnda yaklak 50 sendika faaliyet gsteriyordu. Bir dier etkin Sovyet Moskova Sovyetiydi. 80 bin ye iisini kontrol edebiliyordu. Sovyetler kendi aralarnda gl balar kurarken, alarn sendikalar ve fabrika komitelerine de uzatmlard. Maksatlar lke dzeyinde milli ii rgt oluturmakt. Sovyetlerin g kazanmas o kadar hzl oldu ki, kendi silahl milis glerini oluturdular. Kasm ay ortalarnda

Marcel Liebman, Lenin in 1905: A revolution that shook a doktrine, Monthly Review, (April 1970), 21/11, pp. 13-14. 85 Ayn kaynaa gre Leninin esneklik ngren bu grleri Boleviklerin parti grlerini yanstan resmi gazetelerinde yaynlanmamtr. 86 Leon Troki, "1905; i Temsilcileri Sovyetinin Oluumu", Eyll 2000, (evirimii) http://www.marksist.net/kitaplik/onlineKitap/ 1905/08.htm, 24 Aralk 2011. 87 Ivar Spector, The First Russian Revolution-Its mpact on Asia, pp. 13.

84

106

Petersburg Sovyeti 6.000 kiilik silahl milis gcn oluturduunu ileri srd. Bu milisler Sovyetlerin yapacaklar miting ve toplantlarn savunacaklard. 88 Sovyetlerin gc o kadar artt ki, bir ok insan Rusyada birisi arn Bavekili Kont Wittenin dieri Petersburg Sovyetinin lideri Nosarn olmak zere iki ayr hkmet olduuna inanmaya balamtr. 89 Troki hayat hikyesini anlatt anlarnda, bu dnemle ilgili unlara iaret ediyor. 90
Petersburg Sovyetinin yaad 52 gn, tamamen sk bir alma ile doluydu. Bu girdap iinde nasl yaayacamz, benim iin bile belli deildi. Bu anafor iinde sadece frl frl dnmedik, ayn zamanda onu da yarattk. Herey acele ile yaplmt. ou ey fena saylmazd. Hatta baz iler gayet iyi baarlmt.

1905in son aynda, Moskovada Asker Temsilcileri Sovyeti, Sivastopolda Denizci, i ve Asker Temsilcileri Sovyeti kurulmutur 91. Sovyetlerin 21 Kasm 1905 ylnda Moskovada balatt eylemler, Osmanl diplomatik yazmalarnda Moskovada bugnden itibaren isyan- umumi balad eklinde yansmtr. 92 Rapora gre olaylarn gemite benzeri olmamtr. Amele Vekilleri Meclisi [Sovyetler]in ilan ettii grevlerle balayan olaylar Efkr- umumiye byk bir Rus ihtilli olarak grmektedir.

3.9.

19 Austos 1905 Bulygin Dumas

1905 yl yaz arlk iin ok skntl geti. Petersburg ve Moskovadaki

grevler, Odesa ve Varovadaki pogromlar, Karadeniz Filosundaki isyanlar rejimi sarst. Jntrk yayn organlarndan Trke gre, 93 arlk ihtill arifesindeydi. 94 Osmanl diplomatik belgeleri de Rusyann sadece ieride deil, Brksel gibi d merkezde de iddetli protestolarla lanetlendii haber vermektedir. 95

Nader Sohrabi, Historicizing Revolutions: Constitutional Revolutions in the Ottoman Empire, Iran, and Russia 1905-1908, The American Journal of Sociology, (May 1995), 100/6, pp. 1407. 89 Nader Sohrabi, Ayn makale, pp. 1408. 90 Leon Trotsky, My Life, (C. Russell, Ed.), Marxists Internet Archive, 2000, p.137. 91 Ivar Spector, The First Russian Revolution-Its mpact on Asia, pp. 13. 92 BOA. Y. A. HUS. nr. 498-18, 1321 Ke 21. 93 20 Temmuz 1905 94 Murat Yaar, The Russian Revolution of 1905 in the Ottoman Empire, Bilkent niversitesi Uluslararas likiler Blm, Yaynlanmam Yksek Lisans tezi, 2003, s. 58. 95 BOA. Y. A. HUS. nr. 490-76, 1321 T 17.

88

107

Bir baka Jntrk yayn organ Rusyadaki hadiseleri yle aktarmaktayd: 96

Kiev, Odesa, Moskova gibi koca koca ehirler, bir gn iinde hk ile yeksan oldu. Hkmetin gz nnde, aleyhinde konferanslar, mitingler tertip edildi. Gazetecilerden birinin dedii gibi devletin donanmasz kald bir zamanda, ihtillciler bir donanma sahibi oldular. Sevahili topa tuttular, bir an iin Karadenizi temlik ettiler. Artk herkes istibdadn ykldna, mstebidlerin hibir vakit ba kaldrmayacaklarna hkmetti.

Tannm fikir ve siyaset adam Ahmet Aayev, 1905 Temmuzunda Rusyann durumunu bir kaos ve anari olarak tasvir etmektedir: 97
Rusya elan bir buhran, bir tezelzl- garibeye dr olup Hkmet mtezelzil olup zaman- ihtiyar elden karm Burada sahib-i mansplar katl edip, alel resel ehad apul ve garet [byk mevki sahiplerini herkesin gznn nnde ldrp mallarn yama] ederler. Orada izdiham ri edib askerlerle arpyorlar. Gayri yerlerde fahleler [iiler] i sahiblerine, kendciler mlkdarlara bai [kyller arazi sahiplerine isyan etmi] olup evlerini muhellefatn tarc- garet edib od vururlar [yamalayp yakarlar]. Alelumum bu buhran ve tezelzln en iddetli mevkileri Rusyann magribinde vki ve Baltk ve Yahudilerle sakin yerler ve bizim miskat-i resimiz olan Kafkasdrlar.

Devrimin ayak seslerini duyan rejim, lkedeki gerilimi azaltacak tedbirleri dnmeye balad. Daha Grandk Sergeyin suikastinin ertesi gn, 18 ubat 1905 tarihinde ar, tasary hazrlamakla grevlendirilen ileri Bakan Bulyginin adn alan bir beyanname yaynlanmt. Osmanl diplomatik yazmalarna gre bu beyanname ile Hametli mparator Hazretleri 18 ubat 905 tarihli emirname ile kavanini mceddede levayihesinin [yeni kanun tasarlarnn] tanzimi iin ahali tarafndan mntehip [seilen] ve mutemed ahali vekillerinin suret-i davet ve itimalarn kararlatrmak ve Dahiliye Nazrnn riyaseti tahtnda olmak zere bir Meclis-i Mahsus tesisi emreylemitir. 98 ar bu bildirge ile bir Danma Meclisi [Devlet

"Rus htilalinin Mana-y timaisi", Terakki, (1), 1906, s. 4-8. A[hmet]Aayev, Ayn makale, s. 1-2. 98 BOA. Y. A. HUS. nr. 488-4, 1321 Mar 19.
96 97

108

Dumas] kurulacan, dini hogr, konuma zgrl ve kyl kitlesinin vergilerinin indirileceini vaat etti. Ancak bu meclis, sadece danma organ olacakt. Bu Dumann, etkisiz ve gstermelik bir organ olaca aklannca, olaylar daha da artmt. arn sz verdii Dumann ayrntlar 6 ay sonra, 19 Austos 1905'te, bir imparatorluk ferman ile yaynland. Bu fermanda, Devlet Dumasn kuran yasa ve Duma seimlerine ilikin kurallar aklanyordu. Tasarya gre Duma, hibir yasa karma hakkna sahip deildi; sadece arn danma kurumu olarak baz sorunlar tartabilecekti. Bolevikler, iilere ve kyllere Duma'y aktif olarak boykot etme ars yapt ve ajitasyon kampanyasn, silahl ayaklanma, devrimci ordu ve geici devrimci hkmet sloganlaryla yrtt. Bolevikler Bulygin Dumas'nn boykot edilmesini, btn devrimci glerin seferber edilmesi, kitlesel siyasal grevler yaplmas ve silahl ayaklanmaya hazrlanma yntemi olarak kullandlar. Duma seimleri yaplmad. Bylece, hkmet Duma'y toplayamad. 99 Lenin, 19 Austos 1905 fermann devrimciler tarafndan nasl

deerlendirildiini u ekilde anlatmaktadr: 100

19 Austos'ta ar, halk temsiline yer verecek bir sistemin getirilmesine ilikin bir ferman kard. Bulygin Dumas denilen ey, gln derecede dar bir semen topluluunu kapsayan, oy hakk temelinde yaratlacakt. Ve bu garip "parlamento" hibir yasama gcne sahip olmayacakt. Dumann sadece danma gc, tavsiyede bulunma gc olacakt! Burjuvazi, liberaller, oportnistler, korkuya den arn bu armaanna iki elle sarlmaya hazrdlar. Devrimci Rus Sosyal Demokrasisi [ise], Austos 1905'te halka hayali bir anayasa verilmesinin gerek anlamn iyi kavramt. Bu nedenle, bir an bile duraklamadan u sloganlar ortaya att: Kahrolsun Danma Dumas! Duma'y boykot edin! Kahrolsun arlk Hkmeti! arlk hkmetini devirmek iin devrimci mcadeleye devam! Rusya'nn

Leninin 1905 Devrimi zerine konuma adl yazsn Trkeye eviren smail Kapann notundan. V. I. Lenin, "1905 Devrimi zerine Konuma", (yay. . Kaplan), 1977, http://www. urundergisi.com/makaleler.php?ID=1855, 24 Aralk 2011. 100 V. I. Lenin, Ayn makale.
99

109

ilk gerek halk temsilciler meclisini ar deil, geici devrimci hkmet toplamaldr!

Leninin kyasya eletirdii Bulygin Dumas tasars Jntrk muhalefeti tarafndan halkn taleplerini tam karlamasa da, Rus halknn mcadelesinin semeresi olarak grld. Trk 101 gazetesine gre Ruslar muhteem bir tarih yazmaktaydlar. 102 17 Ekim 1905 ncesi hemen herkes, ara muhalefette birlemiti. Avukatlar anayasa iin devrimcilerle dayanma ilan etmilerdi. Beyaz yakal alanlar, genel grev arlarn desteklemilerdi. Hatta lke apnda doktorlar, kolera salgnna ramen hkmetle ibirliine yanamamlard. Hkmetin niversiteleri kapatmas, devrimcilerin faaliyetlerini kolaylatrmt. Daha ilginci baz toprak sahipleri, ky isyanlarn desteklemilerdi. Birok sanayici grev yapan iilere, Kara Yzler gibi ar sa radikal gruplarn saldrsn nlemek iin, milisler kiralamlard. Byk tekstilci Savva Morozov gibi devrimci fonlara, nakdi yardm yapan iverenler bile mevcuttu. 103

3.10. arn 17 Ekim 104 1905 Ferman 105

Eyll banda Japonlarla bar antlamas imzalayan arlk, artk i kargaa ve devrimci eylemlere btn gcyle kar koyabilirdi. lkedeki durum Kont Wittenin ara sunduu, olaylarn sebeplerini izah eden ve resmi gazetede yaynlanan raporunda ifade ettii gibi, Rusya ahalisinin snuf- muhtelifesine sirayet eden fesad- ihtill 106 rejimi kemirmekteydi. Austos aynda Bulygin fermannn ilan, lkede grevler ve kyl isyanlarnn yaratt tansiyonu dremeyince, Kont Wittenin fikir mimarlyla 30 Ekim 1905 tarihinde, arlk manifestosu veya ferman olarak bilinen 17 Ekim beyannamesi ilan edildi. Geni lde bavekil Witte tarafndan kaleme alnan 17 Ekim Fermann ar, hanedana ihanet ediyormu duygusu ile isteksizce imzalamtr. 107 ar, Ekim

17 Austos 1905 Murat Yaar, Ayn tez, s. 67. 103 Berly Williams, Russia 1905, pp. 44-51. 104 Eski takvime gre. 105 Bkz. EK-2 106 BOA. Y. A. HUS. nr. 498-11, 1321 Ks 21. 107 Ivar Spector, The First Russian Revolution-Its mpact on Asia, pp. 18.
101 102

110

fermann gnll olarak deil, Japon Savandaki malubiyet ve lkedeki i kargaalardan dolay vermitir. 108 Spectorn Kont Witteden alntladna gre ar Ekim fermann, yaygnlaan ii grevlerinden dolay deil, kyl kitlelerin yaratt iddetten dolay ilan etmek zorunda kalmtr. 109 Petersburg Sefareti Sultana, fermann ilann Rusyada bir mddetten beri serzede-i seha-i zuhur olan itiaata bir nihayet vermek maksadyla Hametl ar Hazretleri tarafndan ahaliye baz mertebe serbesti ita olunduu eklinde 110 bildiriyordu 111. ar 17 Ekim fermann ilan ederken, Kont Witteyi Nazrlarn harekt ve icraiyesini birletirmeye memur etmitir. Petersburg sefaretinin deerlendirmesine gre Witte hkmeti, siyas bir kabine deil deta bir umr ve mumelt kabinetosu olacaktr. 112 17 Ekim ferman; yasama meclisinin almas, kyl ve iilere oy hakk, din ve ifade hrriyeti ile dernek kurma hakk veriyordu. Btn bunlar Zemstovolarn temel talepleriydi. Krmda bulunan Trk aydnlarndan Hasan Sabri Ayvazof, Jntrklerin nemli yayn organlarndan tihad gazetesine yollad kapsaml bir yazda, 1905 Rus Devrimini analiz ederken arn Ekim Fermann u ekilde deerlendirmektedir: 113
Derken Oktabyr -Terinievvel 17de [1905] Hkmet, ar her eyden aciz kalarak ilan- hrriyet etmeye mecbur oldu. arn fermannda Millet Meclisi alaca, millete; hrriyeti ahsiye, hrriyet-i kelm, hrriyet-i itima, hrriyet-i diniye, serbesti-i matbuat vesaire gibi eyler verilecei, mlksz topraksz kalan ahalinin slah- haline alaca vaat edildi. Fakat arn bu manifesti ihtill ve inklab ateini teskin edemedi. Bilakis asl kanl

G. M. Kropotkin, The Ruling Bureaucracy and the "New Order" of Russian Statehood After the Manufesto of 17 October, Russian Studies in History, (Spring 2008), 46/4, pp. 9 109 Ivar Spector, The First Russian Revolution-Its mpact on Asia, pp. 25. 110 BOA. Y. A. HUS. nr. 496-92, 1321 Te 28. 111 rad gazetesine gre Pariste Jntrklerin Meveret gazetesi Rus arnn halkna verdiklerinin Osmanl Kanuni esasisinden daha geride olduunu yazmtr. "slam Matbuat", rad, (119), 22 Mays 1906, s. 4. 112 BOA. Y. A. HUS. nr. 496-37, 1321 Ts 22. 113 Hasan Sabri Ayvazof, Rusya nkilab- Kebiri, tihad, 2 (5), Ocak 1908, s. 291.

108

111

ateli inklablar manifestten sonra balad. Rus hrriyet kahramanlar mcerreb durbin fedakrlar arn vadine szne hi kaplmayarak Rusyann her yerinde hatta kylerinde bile mitingler, cemiyetler kurarak manifestte vaat edilen hrriyetlerin bilfiil meydana getirilmesine ahaliyi tevik ettiler. Binaenaleyh hrriyet ve slah- millet urunda hapishanelerde, zindanlarda, menfalarda vcutlar ryen ahrarn azad ettirilmesi, idam ceza-y mdhiesinin bilklliye lav, terk edilmesi lazm olduunu umum milletin kalbine telkin ile bu hususta umum milletin manen, bedenen almas iktiza ederse feday can etmeyi vacib olduunu etrafl anlatarak kyam ettiler. Dekabr [Aralk] ay ibtidalarndaki yirmi gnden mtecaviz devam eden tatil-i umumi esnasnda Moskova, Novorossisk, Sivastopol, Ker, Rostof gibi ehirlerde umumi kyam balayarak 18 gn kadar bu ehirlerin idaresi ahaliyi kyam ve nklabn taht- idaresinde bulunmutur.

Jntrk basn Ekim fermann heyecan ve sevinle karlamtr. Kahirede baslan Trk 114 gazetesinde ferman, tam metin yaynlanm ve yaplan deerlendirmede Rusyadaki gelimeler vlmtr: 115
imdi Rus mparatorluunun btn tebaalarna hrriyet verilmitir. Onlar hrriyetlerini talep ettiler ve aldlar. Birisi herhangi bir fedakrlk yapmazsa, arzulad hibir eyi elde edemez. Bu Ruslar, hrriyet iin kanlarn dkerek, hayatlarn ortaya koydular. ki gn nce genel af ilan edildi. Rus tarihi byk bir ihtilli yaamtr.

17 Ekim Fermannn ilan, halk tarafndan sevin gsterileriyle karland. Byk ehirlerde destek gsterileri yapld. Petersburgdaki ve dier ehirlerdeki grevler sona erdi. Siyas af karld. 17 Ekim Manifestosu kitlelerde geni lde bir rahatlama yaratmtr. Manifestodan Kara Yzler gibi ar sa radikal gruplarla Sosyal Demokratlarn Bolevik kanad memnun olmamt. Ancak bunlar kk bir aznl temsil ediyorlard. 1905 yl itibaryla Boleviklerin says, 8.500 gibi bir rakamd. 116 Ama sonu olarak Ekim Ferman muhalefeti paralamt. 117

9 Kasm 1905 Murat Yaar, Ayn tez, s. 68. 116 Konuyla ilgili bir baka kaynakta Sosyal Demokratlarn her iki kanad olan Menevik ve Boleviklerin toplam says 8.400 gsterilmektedir. Marcel Liebman, Lenin in 1905: A Revolution
114 115

112

Ancak dier taraftan toplumun sa-kanat kesimlerinin tepkileri de gecikmedi. Yahudi pogromu blmnde incelendii gibi, Musevilerin youn olduu blgelerde tepkiler vahete dnd. Eski dzenin esnetilmesinden rahatsz olan gruplar, ynetimin de desteiyle grevci iilere ve sol gruplara da saldrdlar.

3.11.

Devrimin Zirvesi zgrlk Gnleri ve Sonras

1905 Rus Devriminin tepe noktas, Ekim Fermannn ilan ile 10 hafta

srecek olan zgrlk gnleri diye anlacak kritik bir dnemdir. 118 Bu dnem hemen her trl zgrln, neredeyse snrsz olarak kullanld bir zaman dilimidir. 17 Ekimin ilk sonucu; devrimci gazete, dergi, bror vb. yaynlarn sratle ortaya k olmutur. Hkmet resmen sansr, Kasm sonuna kadar kaldrmamsa da Ekim Fermannn ertesi gn, Petersburg Sovyeti sansrn sona erdiini ve iilerin sansrden geen materyalleri basmay reddetmeleri emrini vermitir. 119 Rusyada ar II. Nikola tarafndan 17 Ekim 1905te verilen ve Ekim Manifestosu olarak da bilinen fermanda, kastl olarak anayasa szc gememitir. 120 Rus muhalefeti, fermann kritik konularda net cevaplar getirmediini, bir elle verdiini tekiyle aldn dnmtr. 121 Nitekim 1906 Martnn ilk haftasnda, Otokratik Monaristler Partisinin temsilcilerine yapt konumada ar, 17 Ekim Fermannn gerei olan reformlar icra edilirken otokratik iktidarnn her zaman olduu gibi devam edeceini sylemitir. 122 Yeni kazanlan zgrlkler, toplantlar dzenlemeyi ve siyas partiler kurmaya imkn salad. Mesela Ekim Manifestosundan sonraki 4 hafta iinde, 400 miting ve toplant dzenlenmitir. Artk Liberaller, hkmetin kstlamalaryla

That Shook a Doktrine, Monthly Review, (April 1970), 21/11, pp. 4. 117 Ivar Spector, The First Russian Revolution-Its mpact on Asia, pp. 18. 118 Abraham Ascher, The Revolution of 1905: A Short 1905, California, Stanford University Press, 2004, s. 90. 119 Nader Sohrabi, Historicizing Revolutions: Constitutional Revolutions in the Ottoman Empire, Iran, and Russia 1905-1908, pp. 1406-1407. 120 23 Nisan 1906da karlan Temel kanunlarda da anayasa kelimesi kullanlmamtr. Nader Sohrabi, Ayn makale, pp. 1396. 121 Nader Sohrabi, Ayn makale, pp. 1396. 122 "The Tsar and Autocracy", The Observer, 4 March 1906, pp. 5.

113

karlamamakta, hatta sosyalist partilere rahat alma imkn ile liderlerinin Avrupadan dnmeleri frsat kmtr. Bu dnemde Rusyada siyas yelpazenin merkezinde, sol eilimli Kadetler olarak Liberal Anayasal Demokratlar bulunuyordu. Kadetler, dnemin en nemli partisiydi. Kadetlerin solunda da nemli olarak, Sosyal Demokratlar ve Sosyalist Devrimciler olan sosyalist partiler bulunuyordu. Hafif sa kanatta ise, 17 Ekim Birlii veya Ekimciler [Oktaybristler] partisi mevcuttu. En byk ve en etkili sa kanat partisi, Rus Halknn Birlii partisiydi. 123 zgrlk gnlerinde iilerin sendikalamasnda patlama yaand. Sadece Moskovada 67, Petersburgda 58 yeni sendika kuruldu. Bu kurulan sendikalar Sendikalar Merkezi Brosu liderlii altnda bir araya geldiler. zgrlk gnlerinde ilk defa kyller de, ehirlerdeki olaylara paralel ekilde organize ayaklanmalar yaptlar. Bu ortamda Kasm aynda, Sovyetler ve eitli sosyalist partiler arlk rejimine kar silahl mcadele ars yaptlar. Silahl mcadele ars ile daha nce yaplan genel grev arlar. 124 Sovyetlerin byk ehirlerde hkmet ilerine mdahalesi, hatta merkezden uzak blgelerde, mahalli hkmetler kurmas gibi gelimeler ile beraber, arlk hkmetini alarma geirdi. Hkmetin yannda, iveren sendikalar ile daha nceki belirsiz dnemde, hkmeti savunmak istemeyen Liberallar de ayn korkuyu paylatlar. 125 26 Kasmda hkmet, Petersburg sovyeti lideri ve birok temsilcisini gzaltna ald. Misilleme olarak yeni seilen Sovyet liderlii mali manifesto olarak bilinen kkrtc beyanname yaynlad. Bu beyanname ile halkn, devlete vergi demeyi durdurmas, bankalardaki paralarn ekmesi, hkmetin demelerini altn

Azerbaycanda rad gazetesinde Rusyada i politik durumu deerlendiren Ahmet Aayev bu partinin byk toprak sahipleri ve fabrika sahiplerince desteklendiini ileri srmektedir. Ahmet Aayev, "Rusya'nn Hal-i Hazr- Rusya'da Olan Frkalar", rad, (8), 27 Aralk 1905, s. 2. 124 Osmanl diplomatik yazmalarnda da kilise kapclarndan hizmetkran gruhuna kadar her snf halkn grevi destekledii rapor edilmitir. BOA. Y. A. HUS. nr. 498-18, 1321 Ke 21. 125 Nader Sohrabi, Historicizing Revolutions: Constitutional Revolutions in the Ottoman Empire, Iran, and Russia 1905-1908, pp. 1407-1408.
123

114

ile yapmas gibi hkmetin mevcut mali kaynaklarn kurutacak taleplerin, halk tarafndan hayata geirilmesi istenildi. 126 Petersburg Sovyetinin icra komitesinin, hkmet tarafndan

yakalanmasndan sonra, inisiyatifi Moskova Sovyeti ald. Ancak Moskova Sovyeti, rejime kar mcadeleyi baarya gtremedi. Az sayda eitimi yetersiz milisler, modern Rus ordusunun karsnda bir varlk gsteremediler. 127 Spectora gre Ocak aynda Kanl Pazar ile balayan devrim, Aralk aynda iilerin Moskovadaki ayaklanmasnn bastrlmasyla 128 sona ermitir 129. Btn bu gelimeler Osmanl mparatorluu tarafndan yakndan takip edilmekteydi. Mesela Osmanlnn Petersburg Sefareti, 2 Aralk 1905 tarihinde bakentte resmi gazetede halka hitaben yaynlanan hkmet beyannamesini, tercme ederek hemen stanbula gndermitir. Beyannamede hkmet zgrlk gnlerinin sonuna gelindiinin iaretlerini vermektedir. 130 Bu dnemde de Osmanl sefareti, Rusyadaki hemen hemen btn olaylar ayrntlaryla vakit yitirmeksizin stanbula rapor etmeyi srdrmtr. 131 Jntrklerin Prens Sabahaddin kanadnn yayn organ Terakki, zgrlk gnlerinin sonunu yle anlatyor: 132
biraz sonra Moskovada ihtill, kan iinde bouldu. Rusya rical-i hkmeti arasnda en ziyade hrriyetperver geinen ve bundan dolay ara varncaya kadar hemen herkes ile bozuan Witte, birden bire ardan ziyade ar taraftar kesiliverdi.

1905 yl sonuna gelindiinde olaylar biraz yatm grnmektedir. 22 Aralk 1905 tarihli bir ajans haberi, Bavekil Kont Wittenin devrimcileri asmakla tehdit ettiini bildirmitir. 133 Bavekil Kont Wittenin beyanlar, devrimcileri sindirmek iin alnacak nlemlerin ne kadar sert olacan gstermitir. The Timesda

Berly Williams, Russia 1905, pp. 44-51. Nader Sohrabi, Historicizing Revolutions: Constitutional Revolutions in the Ottoman Empire, Iran, and Russia 1905-1908, pp. 1408. 128 Bakde yaynlanan rad gazetesi 27 Aralk 1905 tarihli saysnda Petersburgda iilerin grevleri bitirme karar aldn yazmaktadr. "Telgraf Haberleri- Petersburg", rad, (8), 27 Aralk 1905, s. 1. 129 Ivar Spector, The First Russian Revolution-Its mpact on Asia, pp. 21. 130 BOA. Y. A. HUS. nr. 497-19, 1321 Ks 4. 131 BOA. Y. A. HUS. nr. 498-18, 1321 Ke 21; nr. 498-64, 1321 Ks 1; nr. 498-99, 1321 Ks 6; nr. 49916, 1321 Ks 15; nr. 499-17, 1321 Ks 10; nr. 499-24, 1321 Ks 16; nr. 505-103, 1321 u 27. 132 "Rus htilalinin Mana-y ctimaisi", Terakki, (1), 1906, s. 4-8. 133 "Civil War in Russia, Witte Mentions Hanging", Taranaki Herald, 22 Dec. 1905, pp. 2.
127

126

115

Bastrma Kampanyas balyla yaynlanan bir yaz, bu demelerin hemen sonrasnda nasl iddetli bir politika yrtldn ifa etmektedir. The Timesa gre: 134
Ocak ay ile ubat aynn ilk 7 gnnde 78 gazete kapatlm, 58 gazeteci tutuklanmtr. Moskova hari 1.400 kii idam edilmi. Petersburgda 1.716, tm Rusyada 10.000 bin siyas tutuklama yaplmtr. 17 ehirde geici hapishaneler almtr. 2.000 posta telgraf alannn iine son verilmitir. Novo Teherkoskda tutuklanmtr. vaazda topraklar Tanrya ait diyen rahip

ileri bastrdktan sonra hkmet, hzla yaylan kyl ayaklanmalarn kanl bir ekilde bastrd. Drt hafta iinde hkmet otoritesi, Kanl Pazar ncesi seviyesine karld. zgrlk gnleri sona ermiti. Duma kurulmazdan nce, olaylar mnferit olarak devam etmesine ramen, 135 Sovyetler bastrlm, milisler ezilmi, eitli ii rgtleri yasaklanm ve sivil zgrlkler kstlanmt. 136

3.12.

Birinci Dumann Almas

Rus Devriminde geni halk kitlelerinin hedefi, genel oyla seilecek, yasama

organ olarak grev yapacak, bir Temsilciler Meclisi [Duma]nin almas olmutur. lk Dumann almakta olduu dnemde, Rus prenslerinden filozof Kuropatkinin Lonrada yaynlanan Nineteenth Century adl mecmuada yazdklar, Doktor Abdullah Cevdetin tihad gazetesinde alntlanmtr. 137 Rus filozofa gre Rusyada ihtillin son bulmas iin, intihab- umumiyi salayacak hkmet ve meclis tesisi, Polonyaya mahkeme ve adliyece istiklal vermek gerekmektedir. Kuropatkinin kanaatince;
Ahval ne kadar mkil ve mevve [kark] grnrse grnsn, Kont Witte sayesinde bu netice-i saideye [mutlu sonuca] birka ay zarfnda vasl mmkn olacaktr. ..Witte amalini nim [yar] merut, nim-mutlak bir hkmet vcuda getirmekden yukarsna
"The Campaign of Repression", The Times, 24 February 1906, pp. 7. Osmanl ariv belgelerine gre ubat ve Mart 1906daki hadiseler iin bkz. BOA. Y. A. HUS. nr. 500-113, 1322 Mart 2; nr. 500-142, 1324 M 25; nr. 501-39, 1322 Mar 16; nr. 501-88, 1322 Mar 23; nr. 501-120, 1322 Mar 26; nr. 502-24, 1322 Ni 16. 136 Nader Sohrabi, Ayn makale, pp. 1409. 137 Rusya'da Kyam, tihad, 1 (10), Mart 1906, s. 146-147.
135 134

116

tevcih etmez. Kyller ve amele unsurlar yekdierlerinin, yekdierleriyle mttehid olarak hukuk- magsubelerini talep ve istirdad [gasbedilmi haklarn isteme ve alma] hususunda kendilerine, kati bir rol tayin ettiler. Mctemian ve umumen terk-i egal etmek [toplu olarak genel grev yapmak], bir silah- mukavemet ki, bunun nnde istibdadn teslim olmaktan gayri aresi yoktur.

Kuropatkinin dncesine gre, Kont Wittenin baarl olmas iin gereken gveni salayp salayamayaca belirsizdir. 17 Ekim Fermannn mimar Kont Witte, Dumann lzumuna ar ikna edebilmek iin ayet 1880lerde bir Duma kurulmu olsayd, imdi tek bir hamlede yapmak zorunda olduumuz eyleri, yapmak zorunda kalmayacaktk demitir. 138 lk Dumann seim yasalar Aralk aynda yaynland. Yasaya gre oylarn arl eit deildi. Mesela bir arazi sahibinin oyu, bir iinin oyunun 45 kat kadar arla sahipti. Mart aynda yaplan seimleri, sosyalistler boykot ettiler. Seimlerin sonucunda Dumada 170 kadet, 90 Trudovik, 100 kyl temsilcisi, 63 aznlk 139 ve 16 Oktobrist temsil ediliyordu. Nisan 1906da ar Temel Yasalar kararak, vermek zorunda

olduklarndan nemli bir ksmn geri ald. Temel Yasalar arn mutlak egemenliini yeniden tesis ediyordu. Duma, yelerinden yarsnn ar tarafndan atanaca, Devlet Meclisinin 140 alt kademesi haline getirildi. Yasalar; Duma, Devlet Meclisi ve ar tarafndan onaylandktan sonra yrrle girecekti. Olaanst

G. M. Kropotkin, The Ruling Bureaucracy and the "New Order" of Russian Statehood After the Manufesto of 17 October, Russian Studies in History, 46 (4), Spring 2008, pp. 9. 139 Trk nfus saylarn olduka abartarak veren bir kaynaa gre; (Duma) meclisine btn Rusyada 6.000.000 (Nogay) Trklerinden bir tek (Sadri Maksudi), 17.000.000 (Krgz) Trklerinden Mehmet Tikfilof 18.000.000 Trkmenden (zbekler, Tekeler, Yamutlar) (Vekilof), 4.000.000 Azerbeycan Trklerinden (Caferof Yusuf Bey), Kafkasyadan (brahim Haydarolu) imdi Ankarada mhendislik yapyor, byk Trkistan ve dier Trklerden yani 55.000.000 kadar trkten de ancak 15 milletvekili seilmiti. (Duma) meclisinin ancak %2 sini trk milletvekilleri tekil ediyordu. (Duma) meclisinin bakan seiminde Sadri Maksudi en bata gelmiti. Fakat birka lisan bilen bu Trk milletvekili, Trk olduu iin bakan seilmemi, birinci bakan vekili olarak seilmiti.. Fahrettin Erdoan, Trk Ellerinde Hatralarm, stanbul 1954, s. 39. 140 Ahmet Aayev bu meclisi Padiahlk uras olarak adlandrmaktadr. Ahmet Aayev, "Gasudarstvanny Duma", rad, (97), 24 Nisan 1906, s. 1.

138

117

durumlarda ar, Dumay devreden karabilecekti. Ayrca ar, veto yetkisini elde tutuyordu. 141 Dumann al, Petersburg sefaretinin 10 Mays 1906 tarihli telgrafyla Hametli Rusya mparatoru hazretlerinin Meclis-i mparatori ile Duma Meclisinin ilk itima devresini Klk saraynda atn stanbula bildirmitir. 142 Sefaret raporuna gre, sefirlerin de davetli bulunduu trende, ar bir konuma yapmtr. Dumann faaliyete getii dnem, Jntrkler tarafndan otokrasi ile zgrlk talep eden kitleler arasnda, bir denge an olarak grlmtr: 143
Rusyada bugn en ziyade dikkat ve mahfuziyet olan ahvalin en mhimmi, istibdad ile hrriyetin kuvvetce, mukavemetce, faaliyetce muvazene kesb etmi olmasdr. Meclis-i Mebusan ald. Hrriyet-i matbuat ve hrriyet-i vicdan ve efkr istihsal olundu. Meclis-i Mebusan lafzi murad bir halde kalmas ve hrriyet-i efkr ve matbuatn vesait-i gngn ile mteaddid takyid ve itfa bulunmas iin mutlakiyet hkmeti frka-i cebbari, olanca nfuz ve nakitlerini sarf ediyorlar.

Yaznn sahibi Abdullah Cevdete gre bu dnemde Rusya inklab frka-i hrresinin tekilat deta Rusya devleti cebbaryla ba baa uraan bir mertebe-i heyet ve dehettedir. yargsnda bulunmutur. Yani doktorun fikrince, Rusyada arla kar mcadele eden zgrlkler, otokrat devletle ba edebilecek seviyededir. Dumann almasn; 150 milyonluk bir heyet-i azmenin, 50 senelik bir mcahade-i merdanesi neticesi olarak gren ve Msrda yaynlanan bir Jntrk gazetesi, 144 Dumada ar ile mebuslar arasndaki ekimelerin, otokrasinin mcadeleyi kaybetmesiyle sonulanacan iddia etmitir. ar tarafndan; ok fazla zgrlk istedii ve ajitatrler [tahrikiler] tarafndan bir platform olarak kullanld gerekesiyle Duma, 9 Temmuz 1906da bir emirle feshedilmitir. Rusyada Dumann feshedilmesi, herhangi byk bir karkla neden olmamtr. lk Dumann feshedilme nedeni Halka ar
141

G. M. Kropotkin, The Ruling Bureaucracy and the "New Order" of Russian Statehood After the Manufesto of 17 October, Russian Studies in History, 46 (4), Spring 2008, pp. 6. 142 BOA. Y. A. HUS. nr. 502-107, 1324 Ra 19. 143 Abdullah C[evdet], Rusya'ya Dair, tihad, 1 (12), Haziran 1906, s. 2-3. 144 M. Abdullah, "Duma Rusya Meclis-i Mebusan", Doru Sz, (6), 31 May. 1906, s. 1-5.

118

beyannamesiyle ayet teklif edilen toprak program onaylanmazsa, byk sosyal kargaalklarn kacan ilan etmesi idi. Bu beyan hkmet, kendisine tehdit olarak alglamtr. Dumann hkmet tarafndan feshinin aklanmas zerine, Petersburg dnda toplanan milletvekilleri, Vyborg Manifestosu diye anlan beyannameyi ilan etmilerdir. Bu devrimci manifesto, beklenmedik ekilde ok sayda milletvekili tarafndan imzalanm olmasna ramen, ii ve kyl kitlelerinde geni apl bir tepki uyandrmamtr. 145 Ancak 1905 Devrimi dneminde, Kazaklar zerine yazlan bir makalede, Dumann feshinin 18. Yzylda Pugaev syanndan beri olmadk ekilde Kazaklarda memnuniyetsizlik yaratt ifade edilmitir. 146 arln Duma ve Devlet Meclisi ile beraber var olduu dnem, yeni dzen olarak adlandrlmtr. Bu yeni dzen otokratik anayasaclk veya Duma monarisi olarak da isimlendirilmitir. 147

3.13. Gelimeler Karsnda Azerbaycanl Trklerin htiyatkrl

Rusyada arn Dumay datma planlar yapt bir dnemde, Msrdaki ateli Jntrk gazetesi Trk Rusyadaki gelimelerle ilgili bir yaz yaynlamtr: 148
Rusya memaliki bu anda bir kpry gemektedir. Bu kpr bir uurumun zerinden atlmtr. Uurumun kenarnda dehetengiz bir surette ate selleri cereyan ediyor. Cereyan ettike kpry gemeye gayret edenlerin zerine alevler, odlar pskryor. Adem yoktur ki, onun bedeni bu odlarn bu alevlerin tesirat- mahrukesinden azad olsun Kprnn ilerisi yani uurumun tesi, bir sadabat- hrriyet, bir glistan- adalet ve insaniyet!... Rusya arz- mamurenin hemen rubuna muaddel [dnyann drtte birine denk] diyecek kadar vasi olup, Bahr-i Muhit-i Kebirden Baltk Denizine kadar mmted olan koca memleket.

Nader Sohrabi, Ayn makale, pp. 1429. Shane O'rourke, The Don Cossacs during the 1905 Revolution: The Revolt of Ust-Medveditskaia Stanitsa, The Russian Review, (October 1998), 57/4, pp. 584. 147 G. M. Kropotkin, Ayn makale, pp. 7. 148 "Matbuat- Hariciye", Hayat, (123), 7 Haziran 1906, s. 4.
145 146

119

Dne kadar ne zaman yad olunsa, hatrlara 150 milyonluk bir vahetgah gelirdi. Bugn Rusya nam yad olunca, fikre sadabad geliyor. Dne kadar Rusya, cehennem afat denilecek bir urezar- istibdad idi. Bugn bu memleket, riyaz- Behiti andrr glistan- hrriyet oldu. Dne kadar Rusya, cihan- medeninin bana bir bela idi. Bugn Rusya, alem-i slamiyetin en byk bir istinatgahdr. Yarnki Rusya, hrriyetin hamisi, hrriyeti gasp olunmam mem ve akvamn mededkr olacaktr.

Hayat yaz heyetinden muhtemelen Hseyinzade Ali Bey, yukarda nakledilen grleri, dereyi grmeden paalar svamak olarak deerlendiriliyor. Yazarn Bakden grd, romantik Jntrklerin Kahiredeki kurgularndan ok farkldr:
Msrda kan Trk gazetesi, biz kpry geip bitirdik zehabyla bize hased ediyor. Hrriyetimizi iittike aznn sular akyor Tabl, zurnann sesi uzaktan yahi gelir derler! Azizim dur bakalm! Henz biz ortada ne sadabad, ne riyaz- behiti ne de glistan- hrriyet grrz. Ortada grnen ancak bir inklap kprsdr. Bomba seslerinden, top, tfek grltlerinden kulak yrtlyor! Ne soyunuyorsunuz azizim! Vaka bu nevi grltler de, hrriyetperver olan insanlarn ruhuna bir ayr zevk veriyor!...

Azerbaycanl Trklerin, gelimeleri uzaktan izleyen Jntrklere gre daha gereki bir bak asyla olaylar deerlendirdikleri anlalmaktadr. Dier taraftan Bakdeki Trklerin yayn organ Hayat gazetesi, 149 Dumann kapatlmasn konu alan yazsnda, Rusyada meclisin almasyla Osmanl Hkmetinin mutlak idare rejimilerinden bir trdeini kaybetmekten, derin bir znt duyduunu ifade etmitir. [Bu arkadan kaybolmas] Trkiye hkmetine pek byk tesir icra etti. Yazara gre Sultan Abdlhamid, merutiyet taleplerinin Osmanl lkesinde yansmalarn nlemek iin, youn bir bask ve kontrol sistemi tesis etmitir:

149

slamolu, "Trkiye'ye Bir Nazar", Hayat, (171), 3 Austos 1906, s. 3.

120

Hafiyelerin hesabnn adedini oaltt. Btn cadde, otel, apartman, deniz kenar, kpr gibi yerlerde srler ile gezmeye baladlar. Bunlarn vazifesi memleket-i ecnebiyeden Rusya'dan kimler geliyor ve kimler gidiyorlar? Ve ne hizmetle gelerek kimler ile gryorlar? Rusya'nn ahvalinden konuuyorlar m? Rusya'dan slam ve Rus cerideleri ne yazyorlar Trkiye'ye kyor mu? Ve bunu emsali gibi iler[e] bakarlar. Ufack bir ey hissettiler mi, bin trl yalan ile jurnal namyla hafiyenameler yazarak, biare ademi takip etmeye balarlar. Hatta arkasndan abdesthaneye kadar girerler. Rusya'dan gelen slam talebesini mekatib-i liyelerine kabul etmemeye baladlar. stanbul gazetesinde Rusya'nn ahvaline dair bir satr yazdrmamakta, Rus kelimesini bile yazmaya msaade yoktur. 150 Rusya slamlarnn terakkiyatna dair bazen yazlyordu. imdi o da bitti. Hlsa Trkiye hkmeti, Rusya'nn revi-i ahvalinden o kadar korktu ve ii o kadar iddetli idare altna ald ki, hi gnahsz aypsz ademleri; siyah arabalar yutuyor. Alev bir gtryor. Bir gittikten sonra kaytmak yoktur. Hatta bu gnlerde pek ok kahvehaneyi kapatmaya baladlar. Ara sra bu kahvehanelerde Rusya'nn ahvalinden bahs olunuyormu. Biz zannediyorduk Osmanl Hkmeti, Rusya'daki parlamentoyu tebrik etmi diye.. Nasl ki dier hkmetler tebrik ettiler. Fikr-i hata oldu. Fakat bu hal Trkiye'den pek uzak devam edince, patlar. Ahalinin kan ile ahaliyi soymak ile istibdat muhafaza olunmaz. Ne are ki vakit geiyor. Trklerin gittike ahlaklar bozuluyor. Fakirlik, iizlik artyor. Seflet son derece oalyor. Hkmetin byk [memurlar] hali pek iyi bildikleri halde, bir aresini bulmak istemiyorlar. nk onlar dendirler, korkaktrlar. Ancak ahsiyetlerini gzlyorlar. Frsattan, istibdaddan istifade ederek milletin parasn alyorlar. Zavall ahali Allah demekten baka bir ey diyemiyorlar. Sultann zne gelince; birka kelimat ve arazi yoksan(?) duvar ile ihata

rad gazetesi 19 Ocak 1906 tarihli saysnda hacca giden Rusya Mslmanlarndan 85ine Sultan Abdlhamidin saraynda le yemei vererek iltifat ettiini yazmtr. "Harici Haberler", rad, (26), 19 Ocak 1906, s. 4. Hayat gazetesinin haberi, Sultann hacca gidileri dahi engelledii eklindeki aadaki Sovyet kaynaklarnn grlerini yalanlamaktadr: A. F. Miller, "Burjuaznaya Revolyuiya 1908 g. v Turii", Sovetskoe Vostokvedenie (6), 1955, s. 36. A. F. Miller, "Mladoturekaya Revolyuiya", Pervaya Russkaya Revolyuiya 1905-1907 gg. i Mejdunarodnoe Revolyuionnoe Dvijenie, c. II, Moskova, Akademiya Nauk SSSR Otdelenie storieskih Nauk, 1956, s. 327. H. Aliyev, "z storii Burjuazno-Revolyuionnogo Dvijeniya v Turii (Kone XIX- Naalo XX vv.). Trkiye Tarihi Meseleleri", Bak, Azerbaycan SSR Elmler Akedemyas, 1972, s. 48.
150

121

ettirmi olduundan, milletin dad ve feryad, oradan kimsenin kulana vasl olamyor. Olamadndan rahatn, safasn bozacak bir ey yoktur. Hafiyelerden alnan yalan malumatla hasl, rvethor vezirlerin szlerine inanlmakla, elbette i grmek olmaz ve telakki olunmasn.

Yazsnn sonunda slamolu Trklerden istikbalimiz iin bir ey beklersek pek aldanm oluruz demektedir. Azerbaycan ve dier Mslman corafyalar iin, kendi glerine dayanmalarn salk veriyor:
Biz slamlar her ie ciddi bir nazar ile bakmalyz. Kendi istikbalimizin parlak ve emin olmasn, kendimiz temin etmeye gayret etmeliyiz. Bize muavenet edecek hkmetler aramaya gelmez: Kendi iimizi kendimiz grmeliyiz..

slamolu bir baka yazsnda, Dumann kapatlmasn Sultan Abdlhamidin kutlattrdn ileri srmtr. Dumann kapatlmas; 151 memleketin saadetine hakkaniyet, adalet zre i grlmesini arzu edenlere gre, byk teessf mucib olduu gibi, istibdad muhafaza taraftar olanlara byk mesruriyeti mucib olmutur. Hatta ayn kaynaa gre:
Duma'nn datlmasndan husule gelen bayrama, mstebid Trkiye hkmeti de itirak etti. Duma datldktan sonra ilk telgraf, Bbli ald. Derhal bu telgraf zat- ahaneye takdim etmiler. kinci gn fukara ve zuafaya, ihsan- ahane olarak kurbanlar kesilerek tevzi olundu. O Duma'nn datlmasna bir tene-i hatra olmak iin, umum Osmanl tiyatro ve kumpanyalarna elenceli tiyatrolar oynamasna msaade verildi.

3.14.

kinci Duma ve 3 Haziran 1907 152 Darbesi

lk Dumann beklendii gibi uysal kmamas zerine, ar Dumay

kapatm ve seim yasalarn deitirek dikensiz gl bahesi yaratmak istemitir. kinci Dumann almak zere olduu bir dnemde, Petersburgda askeri atae

151 152

slamolu, "Ltf- ahane Yahud Manifest-i Hmayun", Hayat, (170), 2 Austos 1906, s. 2-3. Yeni takvime gre 16 Haziran 1907.

122

olarak bulunan Binba Mustafa Enver tarafndan dorudan Sultan Abdlhamide gnderilen bir raporda, Rusyadaki manzara u ekilde aktarlmaktadr: 153
Hkmet ahaliye verdii imtiyazat imdi geriye almaa gayret etmektedir. Hapishaneler politika mcrimleriyle [sulularyla] doluyor. Vilayat bir taraftan efkr- ihtillcuyne dier taraftan kaht ve gala [yokluk] perian etmektedir. Erkn- umr ve memurin-i liye hergn katl olunmaktadr. Asakir-i bahriye, zabitanna kar isyan ederek bir ounu katl etmektedir. Asakir-i berriye [kara askeri] teye beriye firar etmektedir. Amele ve ayak takm, bir takm cemiyat- hafiye tekil ederek, hkmet aleyhine kyam etmektedirler. En ziyade itimad olunan Pareov Brajnski alaynn birinci taburu isyan etti. Klalar beyannameler ile memludur. Petersburg'un her tarafnda tehdit ve sirkat vukua getirilmektedir. Hkmet fevkalade divan- harpler tekil etmekte, u hafif crmn cezas idamdr. Lehistan ile Finlandiya adem-i memnuniyet [memnuniyetsizlik] beyan etmektedir. Baltk Vilayat, Alman zadegana mracaat etmektedirler. Bu ahvali gren hkmet, tarz- kadme avdet etmek iin her trl vesaite mracaat etmektedir. Fakat henz maksat hasl olmad gibi, olaca dahi mid olunmamaktadr. Her gn yeni vaka zuhur etmekte ve ahval kesb-i vehamet eylemektedir. Rusya'nn her cihetinde harb-i dahili bagstermektedir.

Rusya bu durumdayken ilk Dumann hkmet tarafndan feshinden sonra, yeni alacak Dumann arzulanan eilimde olmas iin, seim kanununda deiiklikler yapld. Bu deiikliklerle byk arazi sahipleri, byk mlk sahipleri meclisin kompozisyonunu belirlediler. Ancak Osmanl Askeri Ataesinin raporuna gre, seim kanunu dzenlemeleri beklenen sonucu vermemitir:
Meclis-i Mebusan- hazrada en haiz-i ehemmiyet cihet, mebusann ksm- azamnn hkmetle imdiye kadar mcadelede bulunan frkalardan mrekkep olmasdr. bu mebusann ksm- azam, intihaplardan mukaddem bir takm ceraim-i siyasiyeden dolay, aylarca hapse mahkum edilmilerdir. Mahkumiyetlerini imza

153

BOA. Y. PRK. EA. nr. 51-94, 1325 Z 30.

123

eden hkmetten, bugn intikam arzusunda bulunuyorlar. Hkmet her ne kadar kendi taraftarlarnn intihab iin, son derecelerde sarf- gayret etmi ise de, mecliste sosyalist, ihtillci, avam taraftarlar ekseriyeti tekil etmektedirler. Mslman mebuslarn kffesi, Konstitsyon Demokrat Frkasna mensupturlar. Bu frka son gnlerde ihtillciler frkasna temayl etmektedir. Meclis-i Mebusan'da her trl mesail mevzu bahs edilecek ve iddetli mcadeleler olacakm. lk teklif olunacak proje, afv- umumi imi. Bundan maksad tercih-i umumiyi kazanmaktr.

kinci Duma, 20 ubat ile Haziran 1907 arasnda 103 gn ak kalabildi. 154 Bu arada kinci Dumann ok byk bir ounlukla, ilk Dumann programn kabul ettiini yazan Bulgaristanda yaynlanan bir Jntrk gazetesinin, ikinci Dumann akbetinin de birincisi gibi olabileceine dair deerlendirmesi ilgintir. 155 kinci Dumann da datld 3 Haziran 1907 Darbesi devrimin sonudur. Duma datlm, sosyal demokrat milletvekilleri tutuklanmtr. kinci Dumann datld ayn gn, Petersburg sefiri tarafndan padiaha ifreli telgraf ile rapor edilmitir: 156
Evvelisi gn Rusya Bavekili, Duma Meclisi reisine bir mektup yazarak, baz beyanatta bulunduundan bahisle meclisin suret-i hakikiyede itima etmesini bildirmi ve meclisin bu suretle itimasnda hkmet-i hazray, cumhuriyete tebdil maksadyla ordular ihtille tevik zmnnda, mlkiye ve askeriyeden mrekkep bir byk cemiyetin kefedildiini ve bu ite 54 sosyalist mebusun zi-medhal olduunu, bunlardan 16's mttehim olduu cihetle habs ve bakiyesi taht- istintaka [sorgu altna] alnacan beyan ile merkumlarn teslimini talep etmi. Ve 24 saat mhlet vermiler. Bunlardan ekserisi Ermeni imi. 157 Dn akam Duma, mezkr 54 mebusun teslimini reddettiinden, bu sabah b-emr-i imparatori meclis dalmtr.

Nader Sohrabi, Ayn makale, pp. 1430. "Havadis-i Hariciye", Ahali, (125), 16 Mart 1907, s. 3-4. 156 BOA. Y. PRK. EA. nr. 50-67, 1325 Ca 28. 157 Bykeli Sultann Ermeni duyarlln kkrtmaktadr.
154 155

124

kinci Dumann ar tarafndan feshi, o dneme ait anlarda u ekilde anlatlmtr: 158
ar hkmetinin ald bir tedbir zerine meclisin etraf sarlm, btn milletvekilleri tutulmu, bazlar da arka kapdan kaarak yakay kurtarmlard. Bu kaanlardan meclis bakan ile bakan vekili olan Sadri Maksudi, 159 halk arasnda kyafet deitirip takma sakalla ve ayaklarna kyl ar giyip, bakan ile birlikte Finlandiyaya ve oradan da svireya gemilerdi.

kinci Dumann da datlmasndan sonra, 9 Temmuz 1907 tarihli sefaret raporuyla da, Rusyada yeni dnemle ilgili deerlendirmeler yaplmtr. 160 Bu rapor Rusyada, sularn henz durulmadn beyan etmektedir. slamc aktivist Sibiryal Tatar seyyah Abdrreid brahimof, balayan yeni dnemi anlarnda u ekilde anlatmtr: 161
Rusyada istibdat karanl, tekrar btn fk sarp kuatnca, mstebit hkmet taassup yularn ele ald, insani ve medeni haklar pyml eyledi, matbaalar bastlar, kalemleri kestiler, gazetelerin ou kapand birok adam da drur-rahata [hapse] gnderildi.
162

Dumann kapatlmasyla balayan srete Rusyada yeniden insani ve medeni haklar ayaklar altna alnmaya, gazeteler kapatlmaya, insanlar mehul cinayetlere kurban gitmeye balamlard. 163 kinci getirilmitir.
164

Dumann

datlmasndan

sonra,

Babakanla

Stolypin

Stolypine suikast giriiminin ardndan, 8 ay iinde 1.000den fazla

Fahrettin Erdoan, Trk Ellerinde Hatralarm, stanbul 1954, s. 39. retmen Mektebini bitirdikten sonra Sadri Maksudi, yanna urad smail Gaspralnn da tasvibini alarak stanbul zerinden Fransa ya geti ve Pariste, hukuk fakltesine kaydoldu (1901). eitimini tamamladktan sonra da 1906 da memleketine dnd. O srada Rusyada devrim giriimi baarsz olmu (1905), ar meruti bir rejimi benimsemek zorunda kalmt. Bu sebeple oluan parlamentoda ( Duma) Maksud, 1907-1912 yllar arasnda milletvekillii yapt ve burada Tatar Trklerini ve btn Rusya Mslmanlarn temsil etti. Dumadaki faaliyetleri bilhassa Ruslatrma politikasna kar milli kltrn korunmas ynnde oldu. Yunus Ko, "Sadri Maksudi Arsal (18801957)", Trk Yurdu, (Ocak 2011), 31/281, s. 121. 160 BOA. Y. PRK. EA. nr. 50-67, 1325 Ca 28. 161 Abdrreid brahim, lem-i slm ve Japonya'da slmiyetin Yaylmas, (ev. E. zalp), stanbul 2003, c. I, s. 37. 162 Bu erevede Abdrreid brahimin de yaynlad gazeteler kapatlnca, epeydir dnd seyahata kmaya karar verir, Japonyaya gider.. 163 smail Trkolu, Sibiryal Mehur Seyyah Abdrreid brahim, Ankara 1997, s. 52. 164 Yaplan bir deerlendirmeye gre Stolypinin idaresi Ekim Manifestosu ve Temel Yasalar
158 159

125

kii aslmtr. Dzenlenen yeni seim yasasyla kyllere ve alt snflara verilen temsil hakk, ok alt seviyelere indirilmitir. Dolaysyla liberal ve devrimcilerin gc krlmak istenilmitir. Ancak ar otokrasisi artk restore edilmitir. Rus ii hareketi tarihinde reaksiyon yllar olarak anlacak ve Birinci Dnya Savann hemen balarna kadar srecek, yeni bir dnem balayacaktr. 165 arn devrimi kesin bir yenilgiye uratmasndan sonra da, Osmanl diplomatik temsilcileri dorudan Sultan Abdlhamide rapor ve deerlendirmelerini aktarmaya devam etmilerdir. Osmanl Ataemiliteri bizzat Sultana yazd bir raporda, 14 Kasm 1907 tarihinde nc Dumann aldn bildirmitir. 166 Atae Rusyadaki olaylarn eskisi gibi srdn yazmtr: nc Duma'nn tekili ahval-i umumiyeyi hibir vechile tebdil etmemi ve efkr- ihtillcuyne ve yamaclk, kemafisabk Rusya'nn mahall-i muhtelifesinde birer suretle nmyan olmaktadr. 167 Askeri Atae 1907 yl sonlarnda verdii baka bir raporda da, Rusyada kargaann srdnn rneklerini sralamtr. 168 Petersburg Bykelisi 3 Nisan 1908 tarihli raporuyla, Duma faaliyetleri konusunda 169 Sultana bilgi sunmutur 170.

3.15.

Rus Devriminde Ordu ve Asker

Gelinen bu noktada ordunun nemi byktr. Devrimin nde gelen teorisyen

ve eylem adamlarndan Trokiye gre, devrimin baarlmas iin ordunun

altnda en yaratc, en istikrarl ve en uzun sreli olmutur. Alfred Levin, Peter Arkad'evich Stolypin: A Political Appraisal, The Journal Modern History, (December 1965), 37/4, pp. 445. 165 Marcel Liebman, Lenin in 1905: A revolution that shook a doktrine, Monthly Review, (April 1970) 21/11, pp. 15-16. Ayn kaynaa gre bu dnemde Bolevizm boyutlarn kltm, dar bir dini cemaat havasna brnmtr. Kitlelerin urad bozgun, binlerce militann ldrlmesi ve hapsedilmesi, ok ar artlar altnda kaak olarak 1905 ncesinde Rusyaya dnen sosyalist liderlerin srgne gitmeleri Bolevikleri rgt olarak eski kapal yapya yneltmitir. 166 BOA. Y. PRK. EA. nr. 51-44, 1325 10. 167 Atae muhtemelen kendisini 13 yldr grevde tutan Sultana Merutiyetin bir ie yaramadn sylemektedir. Ayn rapordaki u ifade de Padiaha iyi grnme arzusu olarak yorumlanabilir: Duma'nn kad gn mparator Birinci Aleksandr namndaki rdiye mektebi talebeleri ihtill fikri melanetkrane kaplarak isyana kyam ile muallimlerine kar baz nmyite bulunma teebbs etmilerse de derhal ilerinden nayak olanlar imdiden mcazat eyleyerek dierlerine gzel bir ders-i ibret verilmitir. 168 BOA. Y. PRK. EA. nr. 51-89, 1325 Z 23. 169 Duma faaliyetlerine ilikin dier Osmanl diplomatik belgeleri iin bkz. BOA. Y. PRK. EA. nr. 52-73, 1326 Ca 26; BOA. Y. PRK. TKM. nr. 49-36, 1324 M 12; nr. 50-15, 1325 Ca 7. 170 BOA. Y. PRK. EA. nr. 52-28, 1326 Ra 12.

126

kazanlmas hayati nemdedir. Silahl Peygambere gre bir sava, orduyu krlma noktasna getirecekti: 171
Toplarmz yeteri kadar uzun mesafeye ate aamaz. Askerlerimiz cahil, yaln ayak, plak ve atr. Kzlhamz ve ikmal tekilatlarmz hrszdrlar.. Bu ayialar resmi kafa ykamay keskin bir asit gibi kemirir. Bizim yllarca sren barl propagandamzn baaramadn, harbin tek bir gn baaracaktr.

Devrimin nderi Lenin, donanmada ve ordudaki ayaklanmalarn, grevler ve kyl hareketleriyle beraber yrdn sylemektedir. Lenin askerler arasndaki devrimci faaliyetleri, u ekilde anlatyor: 172
"Devrimci ii ve denizci toplantlar gittike daha sk aralklarla dzenleniyordu. ilerin toplantlarna askerlerin katlmasna izin verilmedii iin, byk ii kalabalklar askerlerin toplantlarna geliyordu. Binlerce kii halinde geliyorlard. Ortak eylem dncesi candan bir karlk gryordu. Siyasal anlayn daha yksek olduu blklerden temsilciler seildi.

Devrim liderine gre, halk arasndaki devrimci kaynamann silahl kuvvetlere yaylmamas dnlemezdi. Ordudaki ve donanmadaki isyann nderlerinin, esas olarak sanayi iileri arasndan ve istihkmclar gibi, daha fazla teknik eitim gerektiren kesimlerden kmas dikkat ekicidir. Dier taraftan Lenin, askerleri yeterince devrimci davranmamakla eletirmektedir:
Gene de, geni kitleler hl ok saftlar. Ruh halleri ok pasif, ok iyi niyetli, ok Hristiyancayd. Silahl mcadeleyi en gayretli biimde srdrmedike, btn asker ve sivil yetkilileri alt etmedike, hkmeti devirip lke apnda iktidar ele geirmedike, devrimin baarsnn gvence altna alnamayacan anlamamlard. Geni denizci ve asker kitleleri kolayca isyan edebiliyordu. Ama e kaygszlkla, tutuklu subaylar aptalca serbest braktlar. Subaylarn verdikleri szlere inandlar, kendilerini kandrmalarna izin verdiler, yattrlmay kabul ettiler. Bu yolla subaylara deerli

171 172

Gilbert, Leon Trotsky: His Life And Ideas, pp. 11. V. I. Lenin, "1905 Devrimi zerine Konuma", (yay. . Kaplan), 1977, http://www. urundergisi.com/makaleler.php?ID=1855, 24 Aralk 2011.

127

zaman kazandrdlar. Subaylar da takviye kuvvet getirip isyanclarn gcn krdlar. Ardndan da, hareketin en vahi biimde bastrlmas ve nderlerinin idam edilmesi geldi.

Lenine gre ayaklanan askerler nderlii kendi ellerine alma, devrimci ordunun banda yrme ve hkmete kar bir taarruz balatma yeteneinden yoksundular. Jntrklerin Sabahaddin Bey kanadnn Terakki gazetesinde, K rumuzuyla yaynlanan Rus Ordusu ve htillciler balkl yazda, 173 ihtill fikrini Rus halknn, ara kar besledii sadakat duygusunu bozduu ileri srlmtr. Yazara gre istibdadn yklmas iin Rusyada her ferd, amele, asker, talebe, ruhani hep el birlii ile kuruna dizilmekten, srgne gitmekten, boulmaktan korkmayarak alyor! Hkmetin ald iddetli tedbirlere ramen, Japon Savanda kt artlarda tutulan askerler, ihtillci fikirlere meyletmilerdir.
En evvel muhtelif mahallerdeki redif neferat liva-y ihtilli [yedek askerler ihtill bayran] atlar. Bu isyanlar evvela srf maaszlk ve tayinsizlikten mtevellid iken, pek az vakitte siyas oldular. Evvelce gen kyl memnuniyetle askere gidiyordu. nk Rus kyllerini bir nevi, sari hastalk halinde tahrip eden fakr u zaruretten kyl, asker bulunduu mddete kurtulabiliyordu. Ve alelhusus Hassa Alaynda ve hkmetine ihtill zuhurunda itimad ve emniyet edecei, dier ehir klalarndaki askere edilen tekid ve ihtimam o derece fazla idi ki, burada kyller ilanihaye asker kalmak arzusunu izhar ederlerdi. Bu zavalllar asker kaldklar mddete, hkmet-i mstebideye sadk kaldklar gibi, hizmet-i askeriyelerini ikmal ile kylerine avdetlerinde, istibdadn en mutaasp mdafii kesilirlerdi. Halbuki Mukden ve Port Artur malubiyet-i katiyesinden sonra, askerin hkmetine olan hrmet ve sadakati dehetli ve sratli bir zevale urad. Asker eer kendisi de ihtille itirak ederse, umum vatandalarnn zalimlerin penesinden kurtulacan ve Rusyann hrriyetperver idareye nail olacan idrak etti.

173

L. K., "Rus Ordusu ve htilalciler", Terakki, (20), 1907, s. 1-4.

128

Ancak genel olarak da kabul grm yaygn gre gre, kar karya kald byk skntlara ramen Rusyada, ordu devrimcilere kar ilgisiz kalmtr. Ancak Japonya ile yaplan harbin kaybedilmesi, ordu zerinde devrimcilerin etkisini artrmtr. Ordu iinde kan mevzii isyanlarn nedeni, kla dndaki genel taleplerle pek ilgili deildir. Askerlerin rahatszlklar, 174 daha ziyade kendi artlarnn dzeltilmemesinden kaynaklanmaktayd. Dier taraftan Potemkin zrhlsnda ve Kronsdat deniz ssnde kan isyanlar da, toplumda byk yanklar meydana getirmemitir. 175

3.15.1.

Devrim Srecinde Kazaklar

1905 Devriminde arln devamnn, ordunun destei ve zellikle Kazaklarn isyanclara kar uyguladklar iddet yntemleri 176 ile saland kabul edilmitir. Kazaklar Rusyann btn ehir ve kylerinde; yakma, vurma, falakaya yatrma gibi uygulamalarla, arln en korkulan savunucularyd 177. Kazak kams nagaika, arlk basksnn sembol olmutur. 178 Kazaklar ara mutlak sadakatlerini Genel olarak ifade edilen devrimci fikirlerden srdrmler,

etkilenmemilerdir. 179 eklindeki yarglara ramen, dnem boyunca baz Kazak birliklerinde ve Kazak yerleim merkezlerinde itaatsizlik ve isyan giriimleri olmutur. Orourkeye gre 1905 yl olaylar, imparatorluun dier halklarnda olduu gibi, Kazak toplumu arasnda da arn tlsmn bozmutur.

1906 Temmuzunda yaynlanan Doru Sz gazetesinde askerler arasnda honutsuzluun srd, bunun nedenlerini aratrmak iin komisyon kurulduu haberi yaynlanmtr. "htilal Dersleri -Fenn-i tima m? Fenn-i Bomba m?", Doru Sz, (10), 26 Temmuz 1906, s. 2-3. 175 Nader Sohrabi, Historicizing Revolutions: Constitutional Revolutions in the Ottoman Empire, Iran, and Russia 1905-1908, pp. 1435. 176 Eylemcilere kar Kazaklarn iddeti iin Osmanl diplomatik yazmalar iin bkz. BOA. Y. A. HUS. nr. 498-18, 1321 Ke 21; nr. 505-103, 1321 u 27; nr. 501-39, 1322 Mar 16. Dnemin d basnndan haber yorumlar iin bkz. "Cossacs Brutality", Tuapeka Times, XXXVIII (5245), 8 March 1905, pp. 4., "Liberal Newspaper Suspended", The Times, 16 August 1906, pp. 3., "The Cossack Race-Origin and History", The Examiner, 8 January 1918, pp. 3. 177 Shane O'rourke, The Don Cossacs during the 1905 Revolution: The Revolt of Ust-Medveditskaia Stanitsa, The Russian Review, 57 (4), October 1998, pp. 583. 178 Dnemin Jntrk muhalefeti Sultan Abdlhamidin halk Kazak krbalaryla tehdit ettiini ileri srmtr. Bkz. 1905 yl balarnda tihadda yaynlanan ve muhtemelen Doktor Abdullah Cevdetin kaleminden km olan yaz Rusya Ahvaline Bir Nazar, tihad, (3), ubat 1905, s. 1-7. 179 Nader Sohrabi, Ayn makale, pp. 1435.
174

129

1906 Maysndan Austosuna kadar, 15 Kazak birliinde isyan kmtr. 1906 yl ilkbaharnda Ust-Medveditskaia Stanitsa blgesinde Kazaklar, sosyal grup olarak ar rejimini iddetle reddettiklerini gstermilerdir. 180 Kazak alaylarnn ayaklanmasnda, ekonomik krizler yznden madur olmalar yannda, 1905 olaylarndan dolay ihtiyat dneminde bulunan Kazaklarn youn bir ekilde tekrar seferber edilmeleri ve en nemlisi, polis hizmetinde kullanlmalar rol oynamtr. Kazaklarn gsterileri datma, kyl isyanlarn bastrma, zel mlkleri koruma gibi polis grevlerinde kullanlmalar, kendileri hakkndaki muharip, vatan savunucusu algsn yaralamtr. 181 Devlet Dumasna bir Kazak ataman tarafndan yollanan beyannamede, u ifadeler ilgintir: 182
Rusyada bir muharibin polis hizmetlerinde kullanlmas, utan vericidir. Artk blgemizden seferberlik zamanlarnda, bu hizmetler iin kimseyi gndermeyeceiz.

3.15.2.

Osmanl Diplomatik Raporlarnda Rus Ordusu

Rusyada zgrlk gnleri sona ererken, ordunun astsubay ve erlerinin zlk haklarn gelitirme giriimleri yapld, Osmanl Petersburg sefaretine rapor edilmitir. 183 Japonlar karsnda ac bir bozgunun ertesinde bu tedbirler akla gelmitir. Bu tedbirler arasndaki yorgan ve karyola rts ve gmlek tevzii gibi maddeler, ordunun geni alt tabakasnn iinde bulunduklar fena artlar hakknda fikir verebilir. ubat 1907de Osmanl Devletinin arlk Rusyas nezdinde saye-i ahanede 13 yldr Askeri Ataesi bulunan Binba Mustafa Enver, dorudan Padiaha gnderdii raporda, 184 Rus ordusunu deerlendirmitir. 185 Ataeye gre Rus

Shane O'rourke, The Don Cossacs during the 1905 Revolution: The Revolt of Ust-Medveditskaia Stanitsa, The Russian Review, (October 1998), 57/4, pp. 584-589. 181 Konuyla ilgili basn taramasnda 1905 Austosu sonlarnda 1000 kadar Kuban Kazak ve Mslmann Trkiyeye g ettii haberi saptanmtr. Habere gre Trkiyeye g eden bu Kazaklardan 300 kadar bir trende tfeklerini atarak, kendilerinin polis olarak kullanlmalarn protesto etmilerdir. "Revolt in Russia", Poverty Bay Russia, 23 August 1905, pp. 3. 182 Shane O'rourke, Ayn makale, pp. 589-594. 183 BOA. Y. A. HUS. nr. 497-46, 1321 Ke 8. 184 Askeri Atae raporu iin bkz. EK-5 185 BOA. Y. PRK. EA. nr. 51-94, 1325 Z 30.

180

130

ordusunda, Japon Sava sonras noksanlarn gidermek iin tekil edilen komisyon, hibir sonuca varamamt. Dier taraftan:
Yalnz 1904, 1905 senelerinden biraz mukaddem tekmil ordunun ateli toplar ile teslihi karargir olmutu. Yalnz muharebedeki topu ktaas yeni toplar ile mcehhez idiler. Lakin zabitan ve neferat bu toplarn istimalini ancak muharebede renmitir.

Askeri ataenin raporuna gre, Manuryada Rus ordularnn utan verici bozgununun komutan General Kuropatkin Kafkasya vali ve kumandan olmak iin her trl vesaite mracaat etmektedir. stelik bu bilgi ataeye, daha sonra Manuryada Kuropatkinin yerine atanan general tarafndan sylenmitir. Rusyann Karadeniz Donanmas dnda deniz harp gcnn kalmadn yazan asker atae Rus subay ve askerlerinin tamamnn gvenilmeyecek kadar ahlaka bozulduklar saptamasn da yapmtr. Ahmed Rza Beyin ura-y mmet gazetesinde, Rus subaylarna ilikin yaplan deerlendirme de, ataemiliterin kanaatiyle ayndr: 186
Rusya zabitleri ve kumandanlar, istibdad her yerde grlen ve akbet, memleketlerin mahvna sebep olan yalanc nmyilerine aldanmlar. Saltanatlarnn byklne marur olmular, btn zamanlarn ay n ile geirmiler

186

"Muharebe ve htilal", ura-y mmet, (72), 6 Nisan 1905, s. 1-2.

131

4.

POTEMKN SYANININ OSMANLI DEVLETNDE YANKILARI

1905 yaz, Uzak Douda Japonlar karsnda Rus ordusunun yenilgisini

netletirirken, Rusyada yl banda yeni bir aamaya giren devrim hareketlerini de, ykseltmeye balamtr. Karadenizde isyan eden Potemkin zrhlsnn oluturduu gerilim, Osmanl lkesinde tepeden trnaa hissedilirken, bu olayn zme kavumasndan hemen sonra meydana gelen ve Sultan Abdlhamide ynelik Yldz bombal saldrs, kuzey komudaki devrim ateinin yaratt tedirginlii, daha da ykseltmitir.

4.1.

Donanmada syan
1905 Rus Devriminin kayda deer olaylarndan birisi de, Prens Potemkin

Zrhlsnn isyandr. Potemkin syan, 1 Rusyada arln devrilmesine ynelik askeri isyanlar iinde, en tannm olandr. 2 Rusyada Sovyet Dneminin resmi grn yanstan Byk Sovyet Ansiklopedisinin (Bolaya Sovetskaya Entsiklopediya, 1969-1978), Potemkin syann anlatan maddesine gre bakaldr, merkezi Rus Karadeniz Filosunun karargah olan Sivastopol ehrinde bulunan

Devrimin lideri Lenine gre Bunlarn en nls, Karadeniz'de isyanclarn eline geen ve Odesa'da devrime katlan Prens Potemkin zrhlsndaki ayaklanmadr. Devrimin yenilgisinden ve teki limanlar (rnein Krm'daki Feodosya limann) ele geirmeye ynelik baarsz giriimlerden sonra, zrhl, Konstanza'da Romanya makamlarna teslim oldu. V. I. Lenin, "1905 Devrimi zerine Konuma", (yay. . Kaplan), 1977, http://www.urundergisi.com/makaleler.php?ID=1855, 24 Aralk 2011. Potemkin zrhlsnn 11 gn sreyle isyan, siyas erevede nemli bir kilometre tana iaret etmesi yannda film yapmcs, air ve ressamlara da ilham kayna da olmutur. Bu erevede tannm Sovyet ynetmen Sergei Einsteinn Potemkin Zrhls filmi, Boris Pasternakn 1905 adl iiri ile Francis Baconn Potemkin Zrhls adl tablosu hatra ilk gelebilecek rneklerdir. Robert Zebroski, The Battleship Potemkin and its Discontents, 1905-An International Perspective, Naval Mutinies of the Twentieth Century, by C. M. Bell and Bruce A. Elleman, Cornwall United Kingdom, Frank Cass Publishers, 2003, pp. 9. Charlie Chaplin, Potemkin Zrhlsnn dnyann en iyi filmi olduunu savundu. Filmin ekiminden 33 yl sonra, 1958 ylnda 26 lkeden yzden fazla sinema tarihisinin oluturduu jri filmi btn zamanlarn en iyi filmi ilan etti. Ron Briley, Sergei Eisenstein, The History Teacher, (August 1966), 29/4, pp. 528). 2 Alan Wood, The Origins of the Russian Revolution 1861-1917, (3 ed.), Routledge, 2003, pp. 32.
1

132

Karadeniz Filosu Demokratik rgt Merkez Komitesi (Tentralka)nin, 1905 sonbaharnda filonun btn gemilerinde ezamanl olarak karmay planlad toplu isyandan nce, kendiliinden ve olgunlamam olarak ortaya kmtr. Donanmada devrimci bir isyann zemini olarak, bahriyedeki iddetli disiplin ve en kk bir itaatsizliin ar bir ekilde cezalandrlmas ve subaylarla neferler arasndaki dmanlk gsterilmektedir. Bu zemini, devrimci kkrtmalar olgun hale getirmi olmaldr. 3 Kaynaklarn hemen hepsinin anlatmna gre Potemkin zrhls, 800e yakn mrettebatyla, 4 at ve manevra iin 25 Haziran 1905 (eski takvime gre 12 Haziran 1905) gn Sivastopoldan Tender adas civarna hareket etmitir. Ertesi gn Potemkinin refakatindeki 267 numaral torpido botu, erzak almak iin Odesaya 5 gider 6. Odesa genel grevin ortasndadr. Grevci iilerle, Kazaklar tarafndan takviye edilen polis arasnda atmalar olmutur. ehirde tedarikine ihtiya duyulan gda maddelerinin temini glk arzetmektedir. Potemkinin mbayaa astsubay Makarov bir veya iki gn nce kesilmi etlerden, 1.008 pound satn alr. Satn alnan etler, torpido botu ile 6 saatlik bir seyirden sonra saat 16:00da(?) Potemkine getirilir. 27 Haziran 1905 sabah saat 05:00te, gnlk faaliyetler iin uyanan personelden bazlar, mutfaktan bozulmu et kokusu geldiini duyunca, dnk alnan etlerin bozulmu ve kurtlanm olduunu grrler. Durum gemi komutan Albay Golikova intikal ettirilir. Potemkinin komutannn emriyle, gemi tabibi Doktor Smirnov etleri muayene eder. Muayene ettii etteki kurtuklarn tuzlu suyla ykandnda, yemek iin mkemmel olacan bildirir. Gemi komutan Albay Golikov, mrettebatn grev yerlerine dnmelerini ve kurtlanm eti grmeye gelen personelin isimlerinin alnmasn emreder. 7

Akdes Nimet Kurat, Rusya Tarihi -Balangtan 1917'ye Kadar, Ankara 1987, Kurat, 1987, s. 383. 20 mrettebat subay, 4 mhendis subay, 2 doktor, 1 rahip, 12 astsubay ve uzman ve 763 denizci er. Bkz. Robert Zebroski, The Battleship Potemkin and its Discontents, 1905-An International Perspective, Naval Mutinies of the Twentieth Century, by C. M. Bell and Bruce A. Elleman, Cornwall United Kingdom, Frank Cass Publishers, 2003, p.15. 5 Osmanl ariv belgelerinde ve basnndaki ad Hocabey. 6 A. Matushenko, The Revolt on the Armoured Cruiser "Potemkin, (evirimii) http://www. marxist.com/ History-old/ potemkin.html, 28 ubat 2011, pp. 2. 7 Robert Zebroski, Ayn makale, pp. 15-16.
3 4

133

Fakat denizciler arasnda heyecan yatmaz: 8

imdi byle bir donanmada nasl hizmet ederiz?

Japonyada harp esirlerine dahi bizden daha iyi davranlrken, biz nasl muharebe edebiliriz?

benzeri honutsuzluk ifadeleri, mrettebat arasnda yaylr. Potemkin zrhls personeli arasnda, isyana eilimli radikal denizcilerin says yz gememektedir. 9 Radikal denizciler aralarnda tartrlar. le yemei yememek eklinde, pasif bir protestoda bulunmaya karar verirler. leyin denizcilerden kimse yemee el srmez. syan, denizcilerin karnlarnda balamtr. 10 Potemkin mrettebatndan hayatta kalan bir subay ile gece denize atlayp sahile kan bir tayfann ifadesine gre, olaylarn geliimi aadaki ekilde srmtr: 11
Komutann emriyle tayfa gverteye toplanm ve en byk subay [gemi ikinci komutan] olan yarbay, yemei reddetmeyen tayfalarn, sralardan ayrlmalar emrini vermitir. Tayfalarn byk ksm sralardan kmlardr. Bunun zerine kalan ikayetilerin isimleri kaydedilmeye balanmtr. Fakat bu kayt srasnda askerler, atlm olan silahlar yerlerinden kaparak doldurmaya balamlardr. Yarbay nbetilere, bu askerler zerine ate etmelerini emretmi ise de emir yerine getirilmemitir. Bunun zerine yarbay tayfalardan birinin elinden tfeini alarak, asilerden birine iki el ate etmi ve ldrmtr. Bunu mteakiben tayfalar aktan aa isyan ederek, subaylar zerine hep birden ate etmeye balamlardr. Subaylar kap saklanmak istemilerse de, tayfalar takip ederek gemi komutann ve birok subay ldrmlerdir. Tayfalardan da 30 kii, yine asiler tarafndan katledilmitir. Bunun zerine dier tayfalar ve Potemkin ile birlikte hareket edip zerlerine top ve tfekle ate edilen torpido istimbotu mrettebat da isyana katlmaya mecbur olmulardr.

A. Matushenko, Ayn makale, pp. 3. Robert Zebroski, The Battleship Potemkin and its Discontents, 1905-An International Perspective, pp. 16. 10 Jonathan Sale, Potemkin Mutiny, 27 June 1905, New Statesman, 21 June 1996, pp. 13. Sale, 1996, pp. 13. 11 lhan Ekinci, "Potemkin Zrhls syan ve Boazlar Meselesi", Toplumsal Tarih, Nisan 2000, s. 42.
8 9

134

Sonunda Potemkine kzl bayrak ekilir. 12 Dnlemeyecek eyler olmutur. Saylar yetmi ile yz arasndaki denizci, etkileri yllarca srecek bir isyan balatmtr. Gerekte, ne Karadeniz Filo Komutanl, ne radikal politikaclar, ne de Karadeniz Filosu Demokratik rgt Merkez Komitesi Tsentralka, Potemkin mrettebatndan bu kapsamda bir eylem beklememitir. 13 syanclar, gemideki faaliyetleri yrtmek ve Potemkin bakaldrsnn tm Karadeniz Filosuna yaylmasna kadar srdrlmesini temin iin, bir komite tekil ettiler. 14 Komite 20 kiiden oluuyordu. 15 Ayn gn 27 Haziran 1905 gecesi Potemkin, Odesa limanna gelir. Potemkin isyanc denizcilerin komitesi, isyan esnasnda ldrlen tayfalardan Vakulenchukun cenazesini halkn katlmyla defnetme, taze su ve kmr temini, Odesada yerel devrimcilerle temas kurma ve garnizondaki askerlerle Kazaklarn isyana katlmas iin ar yaplmas karar alr. 16 28 Haziran sabah maktl devrimci Vakulenchukun n, Odesann mehur Richeliu basamaklarnn eiine getirilir. Cenazenin gsne bir not ilitirilir. 17
nnzde, Potemkin zrhlsnda bozuk yemekten ikyet ettii iin st rtbeli bir subay tarafndan vahice ldrlen, Gregori Vakulenchukun bedeni yatyor.. Ha karalm ve ruhuna huzur diyelim. ntikammz zalimlerden alalm. Zalimlere lm ve yaasn zgrlk!

Odesadan binlerce kii, isyanc gemiyi grmek ve maktl Vakulenchukun nna sayg gstermek rhtma indi. Zaten bir gn nce grevci iiler, ehirde genel grev balatm polise ateli silahlar ve talarla saldrmaya balamlard. syanclara destek iin toplanan bu kalabalk, leden sonra ambarlar yama ve limann ahap binalarn yakmaya balad. Olaylar kontrolden kt. Ordu olaylar bastrmak iin,

Richard Cavendish, The Mutiny on the Potemkin , History Today, 55 (6), 14 June 2005, pp. 54. Robert Zebroski, The Battleship Potemkin and its Discontents, 1905-An International Perspective, pp. 18. 14 Robert Zebroski, Ayn makale, pp. 18. 15 Captain Geoffrey Bennett, The "Potemkin" Mutiny, Royal United Service nstitution Journal, (104), November 1959, pp. 417. 16 Robert Zebroski, Ayn makale, pp. 18. 17 Hank Foglino, The Potemkin Mutiny-Part I, (evrimii) www.liboatingworld.com, February 2007, pp. 7.
13

12

135

liman kordon altna ald ve kalabaln zerine ate at. 18 Ertesi gnn sabahna kadar, 2.000 kii ldrld. Kurbanlar, asker kurunu veya rhtmda karlan yangnlarla hayatlarn kaybetmilerdi. 19 Odesa liman ksmen tahrip olmu, 15 milyon rublelik maddi hasar meydana gelmiti. 20 15 Temmuz 1905 (eski takvime gre 2 Temmuz 1905] tarihinde ayd gazetesinde yaynlanan ve kuvvetle muhtemel, Sultan iin Trkeye tercme edilen deerlendirmeye gre; 21 ar Nikola isyandan son derece mteessir olmu, isyann bastrlmas iin en iddetli tedbirlerin alnmasn emretmitir. Gazeteye gre Odesada meydana gelen isyan, Uzak Douda Japonlar tarafndan Rus Donanmasnn imhasndan daha fazla teessr yaratmtr. Potemkin syan komitesince, radikal unsurlar tarafndan srarla yaplan, Odesay ele geirmek iin ehrin topa tutulma teklifi zerine, bu teklif kabul edilmemekle beraber, 22 Odesada hkmet yetkililerine bir ltimatom verildi. Eer kendilerine kar daha iddetli tedbir alnrsa, ehri bombardmana tutacaklarn beyan ettiler. 23 Hkmet yetkilileri, maktl Vakulenchukun cenazesine isyanc denizcilerden bir heyetin katlmasn kabul etmelerine ramen, isyanclarn affedilmeyeceini bildirdiler. 24 (Yeykeles, 2004, pp. 1214). 29 Haziran tarihinde cenaze trenine katlan denizciler, gemiye dnerken zerlerine askerler tarafndan ate ald, denizci hayatn kaybetti. Ayn gn akam, geici garnizon karargah olan Odesa Tiyatrosuna Potemkinden top mermisi atld. Hedef skalannca, sivil halkn zarar grmemesi iin ate kesildi. 30 Haziran gn St. George [Georgi Pobedonets] ve dier baz harp gemilerinde de isyan kt. Ancak bu bakaldrlar, iki gnden daha fazla srmedi. syanc gemilerin teslim olmalar, Potemkindeki isyan komitesinin morali bozdu. Bu artlar altnda 2 Temmuz 1905 tarihinde, Potemkin Romanyann Kstence limanna

Sovyet ynetmen Sergei Eisensteinin tannm filmi Potemkin Zrhlsnda askerlerin katliamndan kaan kalabaln yksek basamaklardan ka etkileyici bir ekilde dramatize edilmitir. 19 Robert Weinberg, Workers, Pogroms, and the 1905 Revolution in Odessa, The Russian Review, 46, 1987, pp. 58. 20 Robert Zebroski, Ayn makale, pp. 19. 21 BOA. Y. PRK. TKM. nr. 48-66, 1323 Ca 2. 22 ehrin topa tutulma teklifinin kabul edilmemesinde Odesaya gelecek dier harp gemilerinin de isyan edecei beklentisinin olduu iddia edilmitir (Eder, 2007) 23 Robert Zebroski, Ayn makale, pp. 19. 24 Igor Yeykeles, Potemkin Mutiny, In J. R. Miller, Encyclopedia of Russian History, New York, Macmillan Reference USA, 2004, pp. 1214.
18

136

hareket etti. Ayn gn akam, refakatindeki istimbot ile Kstence limanna vard. Potemkin, erzak ikmali ve hazrladklar muhtralarn, Avrupal devlet konsoloslarna verilmesini talep etti. 3 Temmuz sabah erzak ikmali talepleri reddedilince, Potemkim zrhls, Kefeye dnmeye karar verdi. Kefede erzak ikmali ve isyan ateinin kvlcmn orada tututurmay mit ediyorlard. 5 Temmuzda Potemkin, Kefe limanna demir att. Erzak ikmali salanmas yannda, 6 Temmuz sabah saat 06:00ya kadar ime suyu ve kmr verilmezse, ehrin topa tutulacan bildirdi. Srenin bitmesine ramen Potemkin, ehri bombardmana tutmaya cesaret edemedi. Moral bozgunluundaki Potemkin, 8 Temmuz 1905 tarihinde tekrar Kstence limanna giderek, Romanya makamlarna teslim oldu. 25 Ancak bu, donanmada arlk iin isyanlarn bittii anlamna gelmeyecekti. 26 Muhtemelen evirisini Sultan Abdlhamidin de okuduu, Potemkinin teslim olmasndan sonra, ayd gazetesinde yaplan bir deerlendirmede, 27 zahiren ara sayg ifadeleri yannda, kkrtc bir dille ihtillin bu suretle hitam bulaca asla memul deildi denilerek, isyanclarn hkmetin merhametine snmaktansa, zrhl gemiyi batracaklarnn beklendii ifade edilmitir. Gazeteye gre, isyan eden mrettebat Japon olsayd, durum farkl olacakt. Baarsz isyanclar, gemiyi batrarak intihar ederlerdi.

4.2.

Potemkin Olaynn stanbulda Yanklar

Potemkin zrhlsndaki isyan, doal olarak stanbulda ilgiyle takip edilmitir.

stanbuldaki Rus Bykelisi Zinoviyev, Petersburga yollad 12 Temmuz 1905 tarihli gizli raporunda, Rusyada olan hibir olayn Potemkin zrhlsnn isyan kadar ilgi ekmediini bildirmektedir. 28

Robert Zebroski, Ayn makale, pp. 21-23. Potemkin syanndan iki yl sonra bile donanmada isyanlar devam etmiti. Petersburg sefaretinin 23 Mays 1907 tarihli raporuna gre Amiral iyonski'nin taht kumandasnda olup Tendir Krfezi'nde bulunan Sinop ve Aziz nam zrhllar nefarat isyana tesaddi etmilerdir. 25 Maysta Bahriye Nezareti emri altnda Tendir Sahili'ne karak itima etmiler buna ahali de itirak ile bunu mteakip harekat ihtillcuyne balamtr. Mevviklerin tasavvuru mrettebat isyan ettirdikten sonra zabitan denize attrarak telef etmek donanmay zabt eylemek imi. Muharriklerin bu maksad- cinayesi umeray bahriyenin say ve tehdidat ve ittihaz olunan tedabiri messire sayesinde semeresiz kalm. ki zrhl Sivastopol'a izam olunmu ve 60 kii tevkif olunmutur BOA. Y. PRK. EA. nr. 5067, 1325 Ca 28. Robert Zebroski, Ayn makale, pp. 21-23.. 27 BOA. Y. PRK. TKM. nr. 48-66, 1323 Ca 2. 28 A. S., and V.N. Gudeva, ernetsov, "Vliyanie Revolyutsii 1905-1907 gg. V Rossii Na Turtsiyu, ran i Kitay", Novaya Noveyaya storiya, (4), Temmuz-Austos 1976, s. 144.
25 26

137

Sultan Abdlhamidin Mabeyn Baktibi Tahsin Paa da, olaylardan eyrek asr kadar sonra kaleme ald anlarnda, konuyu u ekilde aktaryor: 29
Rusyada zuhra gelen tebeddller ve isyanlar zerine Rusyann Karadeniz Filosuna mensup gemilerden Potemkin zrhls, limandan karak Karadenize alm, serseri bir surette bir hayli dolatktan sonra Boaza yaklamt. Bir sefine-i harbiye mrettebatnn isyan, Sultan Abdlhamidin endie ettii mesaildendi. Asi bir geminin kendi tayfalar marifeti ile kaldrlp hod be-hod yola karlmas stanbulda yu bulursa, bunun bize de sirayet etmesi ve stanbul velev askerlerinde pek czi de dahi isyan olsa, hislerini Sultan uyandrmas, ihtimali

Abdlhamidin uykusunu karmaya kfi idi. Rusya hkmeti, bu asi Potemkin zrhls zerinde bir tesir icra edemiyordu. Zrhl Boaza yaklamak zere idi. Ya girmee teebbs ederse ne olacakt?

Ayn dnemde Sultan Abdlhamidin Bahriye Mfettii olan Komodor Bagnamn maiyetinde grev yapan Hseyin Rauf [Orbay] Beyin anlatm da, Tahsin Paann yazdklarn doruluyor: 30
Hkmetimiz bata Saray olmak zere, asilerin Boaza taarruzlar endiesiyle Karadeniz Boazn, ele geirdikleri her vasta ile takviyeye altlar. Bahriyemizde o gn elde harekete kadir, Halite birka tekilatmz vard. Bunlar Boaza sevk ettiler.

Bir ngiliz kaynaa gre ise, Potemkin isyan edip Kstenceye gelince, Trk Hkmetinin alarma getii, Boaz giriinin maynland, Boaz gemeye teebbs etmesi halinde, ky bataryalarnca ate almas emri verilmitir. 31 4 Temmuz 1905 tarihli The Times gazetesine gre, Boazda Trk Hkmeti, ald gvenlik tedbirlerini iki katna karmtr. Bu erevede, Rus sefaretine ait Zaporezetz adl gemi iinde Bykeli Zinoviyev olduu halde, akam zeri

Tahsin Paa, Abdlhamit ve Yldz Hatralar, stanbul 1931. Paa, 1931, s. 174. Cemal Kutay, Rauf Orbay 1881-1964 Hayat Hatralar, stanbul 1997, c. I, s. 259-260. 31 Captain Geoffrey Bennett, The "Potemkin" Mutiny, Royal United Service nstitution Journal, (November 1959) 104, pp. 421.
29 30

138

Karadenizden tenezzh seyrinden dnerken manevra mermisi atlarak durdurulmu, sabaha kadar gzetim altnda tutulmutur. 32 Rusyann stanbul Bykelisi Zinovyev, Potemkin zrhlsnn Romanya makamlarna tesliminden hemen sonra, 12 Temmuz 1905 tarihinde Dileri Bakanlna gnderdii raporunda; Potemkin zrhlsnn isyan kadar Rusyada son dnemdeki hibir olayn stanbulda ilgiyle takip edilmediini yazmtr. Bykeliye gre Sultan Abdlhamid, askerlerin darbesi sonucu tahtn ve hayatn kaybeden amcas Abdlazizin akibetini unutmayarak, derhal Osmanl Donanmas personeli arasndaki psikolojinin renilmesi iin, ayrntl incelemeler yaplmas talimatn vermitir. Ayrca Serasker Rza Paa, Tophane Miri Zeki Paa ve Mir Ethem Paay yanna ararak dncelerini alm, 33 Potemkin zrhls Boaz gemek isterse, nlenmesi iin tedbirler alnmasn emretmitir. Grlerine bavurulan generaller, Boaz tahkimatlarnn takviyesi lzumuna iaret etmiler ve Boaz istihkmlarnn takviyesi faaliyeti hemen balatlmtr. Bu erevede, eski toplarn yanna 12 inlik yeni toplar konulmutur. Bu toplarn mevzilendirilme faaliyetleri tamamlanmam olsa da, Boazn Karadeniz taraf mania maynlaryla kapatlmtr. Bykeli, Osmanl Devletinin Boazda ald tedbirlere ilikin, kendisine Deniz Ataesi tarafndan etrafl malumat verilmekte olduunu beyan ederek raporunu sonlandrmtr. 34 Raporun zerinde, ar Nikola tarafndan 18 Temmuz 1905 tarihinde okunduuna ilikin bir not bulunduuna gre; Rusya kendi iinde rejimi sarsan derin bir kriz yaarken dahi, Boazlarla ilgili gelimelerden gzn ayrmamaktadr. syanc zrhlnn Karadenizde bulunduu dnemde, stanbuldan Petersburg sefaretine yazlan bir talimatta, 35 Sultann Potemkinden endieleri sralanrken;
Zrhlnn dolat Karadeniz sevahilinde mdafaasz limanlar da olup, geri mdafaasz limana kaideten taarruz edilmez ise de, mezkr zrhlnn korsan olmas sebebiyle kavaide [gre] tatbik-i hareket etmeyecei derkrdr.

"The Odessa Mutiny- Turkish Precautions", The Times, 4 July 1905, pp. 5. Konuya ilikin Sadaret, Bahriye ve Tophane Feriklerine yazlan talimat tasla iin bkz. BOA. Y. PRK. ASK. nr. 231-13, 1323 Ca 04. 34 A. S., ve V. N. Gudeva, ernetsov, Vliyanie Revolyutsii 1905-1907 gg. V Rossii Na Turtsiyu, ran i Kitay, Novaya Noveyaya storiya (4), Jul-Aug. 1976, pp. 144. 35 BOA. Y. PRK. EA. nr. 47-91, 1323 Ca 11. Bakitabetin 8 Temmuz 1905 tarihli yazs.
33

32

139

deniyor. Bu durumda ayrca, korsan bir geminin ticaret gemilerine saldrmas ihtimalinin, bu problemin bir an nce hal yoluna konulmasn gerektirdii sonucu karlyor. lgin olan bir dier husus ise, Sultan Abdlhamidin Potemkinde isyann birka mrettebat ve mevvik-i fesad tarafndan gerekletirildii, mrettebatn ekseriyetinin bunlara sevk-i tbin uyduklar deerlendirmesidir. Padiahn bu tahmininin alacak derecede doru olmas dikkat ekicidir. Sultan Abdlhamid, Rus makamlarnca problemin, iddet kullanlmadan zlmesinin telkini talimatn veriyor. Bu kapsamda Potemkini takibe alan harp gemilerinin sakinane bir yolda davranmalarnn maslahata muvafk olduunu sylyor. Bykeliye, Rus makamlarna mnasip surette, sonu alc giriimlerde bulunmas emri veriliyor. Sultan Abdlhamidin nerisinin, Rus makamlarnca nasl karlandn imdilik bilmiyoruz. Ancak Potemkin isyan ettiinde, isyan bastrlamazsa batrlmas emrini veren ar Nikoladan, 36 daha soukkanl ve rasyonel deerlendirme yapt sylenebilir. 37 Ancak netice olarak, Potemkin macerasnn Sultan Abdlhamidin tavsiyesi istikametinde sonulanmas, bir dier ilgin gelime saylmaldr. Potemkin zrhlsnn Kstenceye gidii, Hocabey Baehbenderlii

tarafndan ..dn vakt-i zuhurda Dersaadete mteveccihen hareket eyledii eklinde rapor edilmitir. 38 Bu rapora dayanarak Ferik smail Hakk ve Serasker Rza Paaya:
malumat olmak ve ona gre tarassudat ve harektta bulunmak ve denize vaz edilecek torpidolarn bu geceden ikmal-i tertibat ve ikna bezl-i mesai olmak zere irade-i seniyye erefsadr

olmutur. 39 Bu ara Osmanl Devletinin Petersburg Bykelilii, stanbula yollad ifreli telgrafta, 40 Rus hkmet yetkililerine dayanarak Potemkin nam zrhldan
36

Robert Zebroski, The Battleship Potemkin and its Discontents, 1905-An International Perspective, pp. 20. 37 Sultan Abdlhamid, muhazafakr tarih yazclnda kendisini tahtndan indirecek Hareket Ordusuna kar emrindeki Birnci Orduyu kullanmadndan dolay eletirilmektedir. 38 BOA. Y. PRK. BK. nr. 79-91, 1326 Z 29. 39 BOA. Y. PRK. EA. nr. 47-91, 1323 Ca 11. Bakitabetin 9 Temmuz 1905 tarihli tezkeresi.

140

dolay icra olunan teebbsat ve tebliat zerine, her nerede olursa olsun, buna pek yolunda bir nihayet verilecei haberini bildirmekteydi. Anlan tarihten bir gn sonra ise Kstence Bakonsolosluu ise, stanbula gnderdii telgrafta, 41 zrhlnn personelinin Rusyaya red ve iade edilmeyeceklerini zamin Romanya makamlarndan bir senet aldktan sonra, gemiyi teslim ettiklerini bildirmitir. Potemkin zrhlsnn Romanya makamlarna teslimi, 10 Temmuz 1905 tarihinde Sadrazam tarafndan Sultan Abdlhamide sunulan bir raporda, 42 u ekilde anlatlyor:
Kinyaz Potemkin nam Rus zrhlsnn Kstenceye ilk geliinde, Romanya hkmetince teklif olunan erait dairesinde, hiren memurin-i mahalliyeye teslim olarak eslihas alnm ve mrettebat mlteci nazaryla serbest braklm olduu ve dnk gn Kral arl [Karol] Hazretlerinin emriyle memurin-i bahriye tarafndan, Rus Hkmeti tarafndan teslim alnmak zere Sivastopoldan gelen iki Rus zrhls ve drt torpidoya, sefinenin [Potemkin zrhlsnn] teslim edildii..

Yine ayn raporda mezkr Potemkin zrhlsna refakat eden torpidonun isyanc gemiye arz- tazmet gstermek istemeyip, Sivastopola dn iin Kstenceden ayrld, Romanya Dileri Bakanlnn stanbuldaki konsolosluklarna ektikleri telgrafta, bildirildii beyan edilmitir. Romanya makamlarna teslim olan Potemkin zrhls mrettebatnn, mlteci olarak kabul edilmesine kar Rusya hkmetinin hareket tarz bilinmemekle beraber, Romanya konsolosunun ifadesine gre i olmu bitmi eklini aldndan Rusyann iddetli itiraznn pek de muhtemel olmad, padiaha arz edilmitir. 43 Osmanl ariv belgelerine gre, Orman, Maadin ve Ziraat Nazr, padiahn gvenilir adamlarndan Selim Melhame Paa, Rusya bykelisi ile grmesi sonucunda Potemkinin teslimini, Sultan Abdlhamide u ekilde rapor etmitir: 44

BOA. Y. PRK. BK. nr. 79-91, 1326 Z 29. Bakitabetin 8 Temmuz 1905 tarihli tezkeresi. BOA. Y. PRK. EA. nr. 47-91, 1323 Ca 11. Bakitabetin 9 Temmuz 1905 tarihli tezkeresi. 42 BOA. YA. HUS. nr. 489-044, 1321 Haziran 27. 43 BOA. YA. HUS. nr. 489-044, 1321 Haziran 27. 44 BOA. Y. PRK. OMZ. nr. 3-54, 1323 Z 29.
40 41

141

Potemkinin tayfalar arasnda, yaptklarndan piman olmu olanlarla dierleri arasnda kan mnaferetten, 30 kii maktul olmu olmas nedeniyle, tayfalara dokunulmamak artyla, Romanya hkmetine teslim edilmesine karar vermilerdir.

Bykeli nazr paaya, Potemkine Kstencede teslim olduunda, Romen bayra ekilmesinin geii olduunu, zrhl Rus makamlarna teslim edildiinde, yine Rus bayrann ekileceini beyan etmitir. Selim Melhame Paann raporunda, tayfalarn Potemkini terk ederken delikler atklar
45

ynnde

naklettii

sylentiyi,

ada

kaynaklar

da

dorulamaktadr.

Romanya makamlarna teslim edilen Potemkin, daha sonra Rus makamlarna teslim edilerek Sivastopola gtrlmtr. 14 Temmuz 1905 sabah itibaryla Sivastopol Baehbenderlii stanbula, zrhlnn limana getirildiini ifreli telgrafla bildirmitir. 46

4.3.

Potemkine Kar Sefaret Maiyet Vapurlar Projesi

Potemkin krizi dneminde Sultan Abdlhamidin giriimlerinden ilgi ekici

birisi de, stanbuldaki yabanc sefaretler nezdindeki maiyet vapurlarnn, isyanc Rus zrhlsna kar alnacak tedbirlere mdahil ettirilme tasarsdr. Hariciye Nazr Tevfik Paann raporuna gre, 47 Padiahn iradesi zerine;
Kinyaz 48 Potemkin Rus sefinesinin, ayed Boaza vrudu ile harekt- tecavziye ibtidar eyledii halde, Hkmet-i Seniyye tarafndan icra klnacak muamelatta, maiyet vapurlarnn da hazr bulunmalar hakknda lazm gelen sfera-y ecnebiyeye tebliat- mukteziye icra

edilmitir. Bu bildirim zerine Avusturya Bykelisi, Potemkin zrhls stanbul Boazna geldii takdirde, gereken muamelenin Osmanl Devletince yaplmasna, kimsenin itiraz edemeyecei gibi;

Robert Zebroski, The Battleship Potemkin and its Discontents, 1905-An International Perspective, pp. 23. 46 BOA. Y. PRK. EA. nr. 47-91, 1323 Ca 11 47 BOA. Y. PRK. EA. nr. 47-91, 1323 Ca 11. 48 Prens

45

142

sefaret maiyetinde byle bir muamelata itirak ve mdahaleye salih vapur bulunmadn ve bu babda hkmet-i metbuasna mracaata dahi lzum olmadn

beyan etmitir. ngiltere Bykelilii de, Potemkine kar icra edilecek muamelenin Osmanl Devletinin ii olduu ve kendilerinin sz konusu giriime katlmalarnn mnasip olmayacan bildirmitir. Bykelilik esasen, maiyetinde bulunan kk vapurun, topu dahi olmayan tenezzh vapuru olduunu beyan etmitir. Ancak shhiye ilerinde kullanlacak istimbota, sefaret vapurlar zabitlerinden birer kii alnarak, muamelat mahallinde bulundurulmasnn mmkn olduunu, Batercman vastasyla tebli ettirmitir. Dier sefaretlerden henz cevaplarn gelmediini arz eden Hariciye Nazr, o cevaplar geldiinde onlar da sunacan beyan etmitir. Sultan Abdlhamid bu giriimi ile sorunu uluslararas bir hale sokarak, karlalan nemli sknty savuturmak istemi grnmektedir. Ancak ngiltere ve Avusturya gibi byk devletlerin konuya yaklamlar, Sultann mehur denge diplomasisinin bu olayda ilemediini kantlamtr.

4.4.

Sultan Abdlhamidin stanbul Boaz stihkmlarnn

ve Donanmann Glendirilmesi Karar ve Rusya ile Kriz

Potemkin syan, Osmanl Devleti ile Rusya arasnda Boazlar konusunda kronik bir krizi tekrar gn yzne karmtr. Rusya, Osmanl Devletinin Boazlar tahkim etmesini ve buralarda savunma tedbirleri almasnn, Sultan Abdlhamid devri boyunca srekli nlemeye almtr. Potemkin zrhlsnn isyan ile Sultan, inisiyatif alarak daha nce Rusya basks nedeniyle yaplamayan tahkimatlarn takviyesini salamtr. 8 Temmuz 1905 tarihli ve stanbul kl bir habere gre, Padiah Boaz giriine iki gemi gndermi ve Boaziindeki tahkimatlara ar toplar yerletirmitir. 49 ki gn sonrasna ait yine stanbul kl baka bir haberde, Rusyann basklarna ramen Bbli, Karadeniz giriine ar toplar yerletirmeyi

49

"Turkeys New Move", Ashburton Guardian, 10 July 1905, pp. 2.

143

srdrmektedir. 50 Yazara gre Rus Karadeniz Filosundaki son olaylar, tahkimat faaliyetleri iin Trkler tarafndan bahane olarak kullanlmaktadr. 51 Yukarda yaynlanan haberden drt gn sonra, Rusyann stanbuldaki sefiri Zinoviyev, Petersburga gnderdii raporda Boazn savunmas iin, 120 milimetrelik toplarn mevzilendirildii ve Boaz giriine de mayn engellerinin yerletirildiini bildirmitir. 52 Baktip Tahsin Paann anlarna gre ise, tedbir olarak padiah, byk toplarn Boaz giriine mevzilendirilmesini emrediyordu. Ayrca Boaza, savunma amal istihkmlar inasna balanyordu. Rus sefareti, bu istihkm tesisinden memnuniyetsizliini Babliye iletecektir. 53 Fakat; 54
Rusya sefaretinin teebbsne cevaben, Potemkin zrhlsn yolundan geri evirmek, Rusya hkmetinin elinde bulunmad cihetle, zrhlnn serseriyane bir surette Boaza gelmesi ihtimal haricinde olamyaca ve byle bir hdise vukuunda, zrhly durdurmak ve Boaz zorlamasna meydan brakmamak iin, evvelden tedabir-i lzime ittihaz lzimeden olduu ifade edilmi ve bir taraftan da, tahkim ameliyatnn tesrii (hzlandrlmas) emrolunarak arabuk bitirilmiti.

Tahsin Paann iaret ettii, Boazlarn tahkimat faaliyetinin, Potemkin krizinin hallolunmasndan sonra da devam ettii anlalyor. Tabii, Rusyann bu faaliyetten rahatszln, diplomatik teamlleri zorlayarak Sultan Abdlhamide ilettiini de, ariv belgelerinden reniyoruz. 16 Eyll 1905 tarihli bir belgeye gre, 55 Rusyann stanbul Bykelisi, belge tarihinden bir gn nce Sultan ziyaret ederek,

Baka bir gazete haberinde Boaz kndaki Kavaklara ar toplarn mevzilendirildii yazlmtr. "Russia and Turkey", Wangauni Herald, 20 July 1905, pp. 5. 51 Taranaki Herald, 20 July 1905, pp. 2. 52 A. S., and V.N. Gudeva, ernetsov, "Vliyanie Revolyutsii 1905-1907 gg. V Rossii Na Turtsiyu, ran i Kitay", Novaya Noveyaya storiya, (4), Temmuz-Austos 1976, pp. 144. 53 Sovyet tarih gr arln Osmanl Devletinin savunma giriimlerinin tamamn devrimcilere kar ar ile Sultann ibirlii olarak resmetme eilimindedir. Bkz. V. pilkova, Mladoturekaya Revolyusiya 1908-1909 gg., Moskova, zdatelstvo "Nauka" Glavnaya Redakiya Vostonoi Literaturi, 1977,s. 47-48. ve V. I. Lenin, The Russian Tsar Seeks the Protection of the Turkish Sultan Against His People, (BS. Isaac, & I. Lasker, Editors), 1962, (evirimii) http://www. marxists.org/archive/lenin/works/1905/jul /10bs.htm, 15 Ocak 2012. 54 Tahsin Paa, Abdlhamit ve Yldz Hatralar, s. 174. 55 BOA. Y. PRK. TF. nr. 7-102, 1323 B 16.
50

144

Meselenin Bahr- Siyah Boaz istihkmatnn bu kere tahkim edilmekte olduu keyfiyetinin, hkmetince bir adem-i emniyet eseri addolunduundan, Petersburgda pek ziyade teessr hasl eylediini ve bunun netayici, hkmeteyn beynindeki mnasabata tesir eyleyeceini

beyan etmitir. Sultan Abdlhamid ise, alnan tedbirlerin asla ve kata Rusya hkmetine kar olmadn, sadece Bulgarlarn kt niyet ve hareketleriyle, Romanyann Karadenizde bir donanma oluturma abalarna kar,
tedabir-i ihtiyatkriye yani payitaht- ahnelerinin

kapsna, bir kilid vazndan ibaret olduu, hatta Kala-i Sultaniye Boaznda dahi ayn tahkimat icra olunmakta idinden ve bu da memleketin ve ahalinin emniyet ve selametini temin iin, hkmetin bir vazifesi bulunduundan, bunun bir su-i tefsire uramamas matlubu hmayunlar olduunu

ifade etmitir. Rus Bykelisi, Rusyann Bulgaristan ve Romanyann denizden stanbulu tehdit edeceklerine inanmadn beyanla ve tahkimatn mcerred kendisine kar bir gvensizlik eseri olarak algladn sylemitir. Padiah, tahkimat faaliyetlerinin yanl yorumlandn tekraren sylemi ve bu babda her trl teminat ita eyleyeceini ifadeden sonra, Boazlarn tahkim ve korunmasnn uluslararas hukuka gre Osmanl Devletinin meru hakk olduunu, bu erevede anakkale Boaznn da tahkimatnn, yenilenme faaliyetlerinin de baladndan bahisle,
Bahr- Siyah Boazna yalnz drt top gnderilmesinin ve baz tamirat icrasnn, Rusya Devleti tarafndan su-i tefsir ile beraber adem-i emniyet addolunmas, fevkalde mucib-i teessf

olduunu ifade etmitir. Bykeli ise diplomatik teamlleri zorlayarak,

Karadeniz Boaznn tahkimi ne suretle icra olunacana malumatlar bulunduu 56 ve vaz edilen toplarn mikdar ise drt

Baktip Tahsin Paann anlarna gre de, Rusya sefaretinin stanbul belli bal vazifelerinden biri Boazlarn tahkimi keyfiyetini tarassut altnda bulundurmakt. Boaza nazr bir mevkide ikamet eden Rus ateenavalinin para ile kulland casuslar vastasile Boazlarn ahvalinden mtemadiyen ve muntazaman haberler ald kuvvetle muhtemel idi. Potemkin hdisesini mteakip Boazdan tahkim faaliyetinin balamas ateenavaln gznden bittbi gizli kalamazd. ok gemeden Rusya sefareti Babliye mracat ederek Karadeniz boaznn tahkimine teebbs olunduu haber alndndan ve bu tahkim mnhasran Rusyaya kar bir ey olacana nazaran iki devlet arasndaki
56

145

adetten ibaret olmad ve Karadeniz Donanmasnn adeta Karadenizde mahsur bir halde kalm olduunu

sylemitir. Padiah ise, Osmanl Devletinin muhibbi olan Rusya gibi bir devlet-i muazzamaya kar kata bir dmanlk gsteremeyeceini ve Bykelinin Petersburg hkmetini iknaya almasn talep etmitir. 18 Eyll 1905 tarihli Petersburg kaynakl bir gazete haberine gre, 57 Rusya hkmeti Trkiyenin, Boaz tahkimatn glendirmeyi srdrmesinden duyduu derin memnuniyetsizlii resmen stanbula bildirmitir. Rus Dileri Bakan Kont Lamsdorffun, Boazii tahkimatn yenilemesinin iki lke arasndaki dosta ilikilerle badatrlamayacan beyan ettii de, ayn kaynaa gre ileri srlmtr. Basna Ruslarca szdrlan bu haberde, bahsi geen derin memnuniyetsizliin Trkiyeye resmen bildirilmesi, yukarda izah edilen Rus Bykelisinin Sultan Abdlhamid ile gn ncesindeki grmesinde olmaldr. Bu grme, Boazlarn tahkimatnn her iki tarafa ne anlama geldiini de, ak bir ekilde ortaya koymutur. Sultan Abdlhamid, lkesinin ekonomik, askeri ve sosyal yetersizliklerini gz ard etmeden, muhtemel bir Rus tehdidine kar bakentin Boazdan gvenliini glendirmeye almakta, ancak bunu yaparken Ruslar darltmamaya almaktadr. Kendisine kar tedbir ald arln, Osmanl Devletinin muhibbi olduunu dahi ileri srebilmitir. arlk ise, Abdlhamidin Boaz istihkmlarn glendirme giriimlerini, btn ayrntlaryla takip etmekte olduunu itiraf etmitir. Bu grmeden birka ay sonrasnn tarihi tayan bir ariv belgesinde, 58 Rusyann stanbul Bykelisi ile gren Padiahn sadk bendelerinden Selim Melhame Paann hazrlad rapordaki;
Boazdaki istihkmlarn takviyesi hakknda lakrd

arasnda, lisan- mnasible ettiim szleri, sefir cevapsz gemitir

ifadesi her iki tarafn, 15 Eyll 1905 tarihli grmedeki bak alarn koruduklar eklinde anlalabilir.

dostlukta telifi kabil olamyacandan bahisle serzenite bulundu. Tahsin Paa, Abdlhamit ve Yldz Hatralar, stanbul 1931, s. 174. 57 "Fortifying the Bosphorus, A protest by Russia Regarded as Unfriendly Action", Thames Star, 20 September, pp. 4. 58 BOA. Y. PRK. OMZ. nr. 3-54, 1323 Z 29.

146

Konu hakknda bir Rus akademisyen sunduu bir teblide, 59

1905 ylnda Padiah hkmeti, Petersburg'un

honutsuzluunu gzard ederek, stanbul Bogaz'nn tahkiminde modernizasyona gitmitir.

sonucuna varmtr. Osmanl Devletinin Boazlar tahkiminde, Rusyann Japonya ile yapt harpten malup olarak kmas ve Rusyann 1905 Devrimi sarsntlar ile megul olmas, iini kolaylatran gelimeler olmu grnmektedir. 20 Kasm 1905 tarihli bir ajans haberinde, Boazlardaki tahkimatn yenilenmesine fkelenen Rusyann, Trkiyeden denmesi gemi 1877-1878 Savana ilikin harp tazminat taksitlerini ve faizlerini istedii, bu talebi karlanmazsa Trk kylarnda bir blgeyi igal edecei bildirilmitir. 60 Bu haberin, Ruslarn daha sonra Karadenizden geirmeyi tasarladklar filonun geii iin, Trkiye zerine bask maksadyla basna verildii anlalmaktadr. Potemkin syannn snmesinden sonra, muhtemelen Sultana da sunulan ve Berlinde yaynlanan Lokal Anzeiger adl bir Alman gazetesinin haber-yorumunun tercmesinde, 61 Potemkin sefinesi meselesi, Devlet-i Osmaniye Bahriye Nezaretini derin uykudan uyandrmtr deerlendirmesi yaplmtr. Gazeteye gre, 1897 Yunan sava ve Karadenizdeki byk Rus Donanmasnn varl, Osmanl yetkililerini uyandrmazken, Potemkin syan Karadeniz Rus Donanmasnn, stanbul iin ne kadar byk bir tehdit oluturduunu gstermitir. Gazete Boazlardan Rus harp gemilerinin geiine engel olabilmek iin, ciddi tedbirlerin alnmakta olduunu yazmaktadr. stanbuldan alnan bilgilere gre, bu erevede Sultan; 2 zrhl, 4 kravozr, 6 torpidotgeer ve 12 torpil vapurunun [tedarik ve] inasn emretmi.. Ancak gazeteye gre, Osmanl Devletinin iinde bulunduu artlar, bu projenin ileri bir zamana ertelenmesini gerektirecektir. Jntrk muhalefetinin keskin seslerinden, Kahirede yaynlanan Trk gazetesinde olaylardan yaklak bir yl sonra Sultan btn Trk bahriyesinin

Ignatyev, B: XIX. Yzyl sonu ile XX. Yzyl Banda Trk Rus likileri, Trk Rus likilerinde 500 Yl 1491-1992 iinde, Ankara 1992, s. 156. 60 "Russia and Turkey", Marlborough Express, 21 November 1905, pp. 2. 61 BOA. Y. PRK. TKM. nr. 48-67, 1323 Ca 18.
59

147

slahna karar vermitir eklinde kan haber, 62 donanmay glendirme lzumunun iareti olarak okunabilir.

4.5.

Potemkin Tayfalarnn stanbula Geli Haberi

Sadrazamn yukarda iaret edilen raporunda, 63 Rusya sefareti batercman

Msy Maykofun, Kstencedeki mrettebatn bir ksmnn firar ederek, bir Hollanda vapuru ile stanbula gelmek zere olduklar beyan hakknda;
byle bir ayia, mezkr zrhlnn teslimiyle

mrettebatnn serbest brakld zamandan ok evvel iitilmi olduundan, rivayet ve ifadenin derece-i shhati cay-i bahs grlmemekle beraber, Zabtiye Nezaret-i celilesine tebligat- lzime icras

teklifinde bulunmaktadr. Bu rapordan birka hafta sonra, Padiah yaverlerinden Ferik akir Paa tarafndan hazrlanan bir raporda, 64 Kstencede Romanya Hkmetine teslim olan Potemkin zrhls mrettebatndan bir ksmnn, Romanya pasaportu ile stanbula gelerek Beyolu, Bykdere, Tarabya, Ayastefanos gibi ecnebilerle sakin mahallerde, takma isimlerle ikamet ettiklerinin istihbar edildii, arz ediliyor. Bunlarn arasnda,
Nihilist ve anarist komitelerine mensup ehas- muzrrann mevcud bulunduu phesiz bulunduundan, bunlarn u aralk Dersaadete men-i duhlu veyahud ahval-i harekt- umumiyelerinin tarassudat- daime-i edide altnda bulundurulmas iin, memurin-i aidesine emr-i ferman buyrulmas

teklif edilmektedir. Daha sonraki dnemde, Potemkin mrettebatndan stanbula birilerinin geldiine dair herhangi bir bilgi ve iddia ile karlalmadndan, bahsekonu raporun padiahn bilinen vehim ve phelerini kkrtarak, kiisel kar salamaya ynelik bir giriim olmas muhtemel grnmektedir. Doal olarak raporda, Rusyadaki devrimci harekete karanlar iin nihilist ve anarist ifadeleri pejoratif anlamda kullanlmtr.

"Havadis-i Dahiliye", Trk, 26 Kasm 1906, s. 2. BOA. Y. A. HUS. nr. 489-044, 1321 Haziran 27. 64 BOA. Y. PRK. ASK. nr. 232-20, 1323 C 18.
62 63

148

Dier taraftan Rusya, Potemkinin tesliminden sonra Trkiyeye bir nota vererek, kendilerine snabilecek isyanc zrhlnn mrettebatna adi sulu ilemi yapmasn talep etmitir. 65 Dnemin artlar gznne alnrsa, Osmanl Devletine snabilecek mrettebata, Rusyann talebi dorultusunda ilem yaplaca karsanabilir.

4.6.

Jntrk Muhalefeti Gzyle Potemkin syan

Potemkin syan, dnemin istibdad rejimine kar muhalefetini oluturan

Jntrklerin gzyle Abdullah Cevdetin tihad mecmuasnda, daha sonraki kaynaklarda ifade edilene benzer ekilde yansyor. Tabii isyann nasl kt anlatlrken, maktuln bozuk yemekten ikyet ettii iin, annda komutan tarafndan tabanca ile vurulduu gibi, daha sonra ortaya kacak olan ayrntlarla elien ifadeler mevcuttur. 66 Yine olaylar yorumlanrken Abdullah Cevdetin kalemi, kesinlikle ar rejimine kar isyanclarn yanndadr. Ona gre, derhal btn efrad zalim kumandann ceza-y sezasn vererek leini yere sermitir. Potemkin zrhlsnn maceras anlatldktan sonra, hemen Abdlhamid idaresi ile ilintiler kuruluyor:
Potemkin vakasn bizim Abdlhamid-i Sni iitince, hemen Ben donanmay tahrip etmekte hakl deil miymiim? demi. Bu yadigarlarn derece-i idrak ve faziletleri ancak bu kadardr. Potemkin isyan etti. Fakat insanca, adalet ve nesafet zerine muamele grrken mi isyan etti. Tazallum- hal eden [artlardan ikyet eden] bir tayfann kafasn bir tabanca darbesiyle datan bir kumandann kemiklerini krmak istemeyen ve yle hazeleyi, kumandan zabit eden hkmete, buz u nefret etmeyen hangi insan vardr? Abdlhamidin sznden pek aikr olarak anlalyor ki, istediini ldrtmek istediini yaatmak hak ve salahiyeti taraf-

"Accounts of Further Mutinies, Russia Wishes the Potemkin's Crew Recognised as Common Criminals", 5 July 1905, (evirimii) http://paperspast.natlibs.govt.nz/cgi-bin/paperspast?a=d&cl= search&d=WDT19050705.2.21.4&srpos=73&e=01--1904---1908--100--1-byTI---0Turkey+ Russia--, 13 Aralk 2011;"The Potemkin Leaves Constanza", The Times, 4 July 1905, pp. 5. Miller, A. F: "Burjuaznaya Revolyuiya 1908 g. v Turii", Sovetskoe Vostokvedenie (6), 1955, s. 35. 66 Abdullah Cevdet, Rusya Ahvali, tihad, (8), Temmuz 1905, s. 122-123.

65

149

Rabbaniyeden [Tanr tarafndan] hkmdarlara ve hkmdarlarn zabitan ve memurinine ihsan olunmu zumunda bulunuyor.

Abdullah Cevdet, Sultan Abdlhamidin Potemkin syann haber alnca, daha nce Yemen isyanclarn korkutmak zere Ciddeye gnderilmesini irade ettii bir iki zrhlnn hareketini, iptal ettiini yazyor. tihad sahibine gre Potemkin vakas, Sultan zerinde korku ve dehet tesiri yaratmtr. 67 Jntrk hareketinin kayda deer simalarndan olan Abdullah Cevdet, Potemkin zrhls isyannn ar otokrasisinin kt idaresinden kaynaklandn yazarken, Sultann istibdadnn da Osmanl lkesinde benzeri gelimelere neden olabileceini, satr aralarnda ifade etmektedir. Potemkin krizinin bastrlmasndan bir ay kadar sonra, ura-y mmette muhtemelen Ahmed Rza Bey tarafndan kaleme alnan bir yazda, 68 arln Sibirya'dan Karadeniz'e kadar byk bir ihtillin karsnda olduu ileri srlmtr. Yazya gre Petersburg'da, Moskova'da, Varova'da, Krontad'da, Sivastopol'da, Odesa'da ihtill, baka bir tarza baka bir ekle giriyor. Evvelden urada burada ayr ayr patlayan bombalar, imdi toplara, evvelden erbab- zulm ve istibdad hedef eden revolverler, imdi byk harp silah ve aralarna dnmeye balamtr. Devrim, mnferit ahslardan, toplumsal bir konuma ykselmi grnmektedir. ntikal arln istibdadn, zulmn Rusya sosyal hayatnda at ve insan ynlarnn dt uurumlardan, o uurumlarn kelerinden, mazlumlarn ilerinden ykselip kmaktadr.
[Potemkini zabt veya gark etmek isteyen Karadeniz Donanmas zrhllara Potemkinin yanna bile yaklaamam. nk] zabitlerin ceplerinde, Sivastopol'da mteekkil bir cemiyet-i hrriyetin neriyat, efrad- bahriyenin ruhlarnda bu neriyatn asar grld. Donanma, yalnz memleketleri tahrip eden toplarna deil, memleketleri ihya eden fikr-i hrriyetle de mcehhez imi.

ura-y mmetin makalesine gre, Rusya Potemkin'in hareketini sanki, mahalli bir isyan ve cinayet olarak gstermek istemitir. Halbuki Potemkinin nerettii ilannameye gre her ey aktr:

67 68

Abdullah Cevdet, Rusya Ahvali, tihad, (8), Temmuz 1905, s. 123. "Kinyaz Potemkin Zrhls", ura-y mmet, (80), 16 Austos 1905, s. 2-3.

150

Mazlum ve madur olan amele ve kyl kardelerimiz, fikir ve maksadnz anlamayarak acaba belki hareketinizi katl ve sirkat ve bizler de ayan- nefret ve lanetle mi addediyorlar? Hayr biz milletin katil ve cellad deiliz. Onlarn fedakr mdafileriyiz. stediimiz ey, memleketimizde sulh ve saadetin takriri! ...Manuri muharebe-i eblehanesine hemen nihayet

verilmesini talep ediyoruz. Bila-tehir r-y umumiyeye mstenid bir [genel oya dayal] meclis-i mebusan tekili konusunda musrrz [srarcyz].

ura-y mmetin yazsna gre, Potemkin zrhls isyan uzun yllar sren Abdlhamid idaresinin, devleti aciz ve dkn bir hale drdn ortaya karmtr:
Donanmadan ayrlarak krmz bir alem-i ihtill [kzl devrim bayra] ile Karadenizde serseri dolamaya balayan zrhl, evet bir zrhl, Devlet-i Aliyyenin hayatn muhataraya ika eylesin! Koca bir saltanat, payitahtn topa tutulma korkusuyla sarslsn! Demek ki Devlet-i Aliyye'nin cihan iindeki mevkii, Karadenizdeki bu zrhlya mukavemet edemeyecek bir hale gelmi. Devleti bu hale getirenler ve beka-y ahsileri iin beka-y milleti bir zrhlnn gasp [vicdanna] veya ltuf ve atfetine terk edenler, hala o devletin, hala o milletin banda hkmdar olarak bulunuyor. Bunu btn cihan iinde, btn tarihi alemde bu misal yoktur.

Yazar, Abdlazizi donanmaya nem verdii iin vdkten sonra, Abdlhamidin tahta kar kmaz memleketin savunma imknlarn ve donanmasn mahvettiini ileri sryor.
imdi, Karadeniz'deki bu zrhlya kar titriyor. Tazarru ile istirham ile yerlere kapanyor. Bahriye Nazrn Ereli'ye gndererek, zrhl oralara gelirse her istediini vermek, istediini yapmak artyla Boaz iine girmemek iin 69 yalvaryor. Devlet bu hale dm, hayat- millet, mevcudiyet-i vatan her trl eshab- mdafaadan [savunma imknlarndan] mahrum edilmi!

Ayn konu ile ilgili bkz. A. F Miller, "Burjuaznaya Revolyuiya 1908 g. v Turii", Sovetskoe Vostokvedenie (6), 1955, s. 35. pilkova, V. : Mladoturekaya Revolyusiya 1908-1909 gg., Moskova, zdatelstvo "Nauka" Glavnaya Redakiya Vostonoi Literaturi, 1977. s. 48. Sonuncu kaynak Ereliye Potemkinin gelmesi ihtimaline kar torpido botlar da gnderildiini yazmaktadr.
69

151

ura-y mmet, Potemkin olaynn devletin ok vahim durumda olduunu gsterdiinden dolay, st dzey devlet grevlilerini, Sultana kar ibirliine davet etmektedir.
Her snfta her meslekte her sanatta bulunan Osmanllarn, tayin edecekleri mebuslarla bir yerde toplanmaldr. Ordularmzn, askerlerimizin kumandanlar zabitleriyle validelerini kurtarmak isteyen kardeler gibi, ittihad edelim. Bir zrhlya kar, vatann hakimiyeti tehlikeye girdiini gren sadrazamlardan, vkeladan, ricalden, kumandanlardan, feriklerden, sferadan bir namus ve hakimiyet sahibi yok mudur? mahv ve inkrazlardan kurtarnz. Birleelim. musafahalar, ahd
70

peymanlar edelim. Rusya'nn u halinde vatan, muhakkak olan

Potemkin zrhlsnn ayaklanmasndan iki ay kadar sonra Ahmed Rza Beyin, ura-y mmet gazetesinde yaynlanan bir yazda, 71 Abdlhamidin kt idaresi;
kesmekten, vurmaktan, hanmn ykmaktan, kasten donanma batrmaktan vatan bir hale getirdi ki, Karadenizde ihtill eden bir Rusya zrhls, koca bir Devlet-i Osmaniyenin mevcudiyetini tehdit etti.

denilmektedir. Muhtemelen Ahmed Rza Beyin kendi kaleminden kan bu yazya gre, btn felaketlerin, bu erevede Potemkin zrhlsnn stanbula gelecei sylentilerinin, bakentte dourduu telan da sorumlusu, Sultann ahsdr. Potemkin syanndan 21 yl sonra stanbulda gnlk bir gazetede, 72 1906 senesinde Trk Ordusunda Hrriyetperverler.. Osmanl Karadeniz Filosu zabitlerinden 28i, Rusyadaki hrriyet ehidini takdis etmiler!, 1926) Tarih faat st bal ile bir yaz yaynlanmtr. Bu yazya gre, arlk devrildikten sonra arivlerde(?) gizli polisten Hariciye Nazrlna 21 Nisan 1906 tarihinde yazlan bir yaz ile Odesada Potemkin zrhls isyannn 73 elebalarndan idam edilen

"Kinyaz Potemkin Zrhls", ura-y mmet, (80), 16 Austos 1905, s. 2-3. "Abdlhamid'e Atlan Bomba", ura-y mmet, (80), 16 Austos 1905, s. 1-2. 72 "1906 senesinde Trk Ordusunda Hrriyetperverler.. Osmanl Karadeniz Filosu Zabitlerinden 28i Rusyadaki Hrriyet ehidini takdis etmiler!", Milliyet, 22 Nisan 1926, s. 2. 73 Temen midtin Potemkin zrhls isyan ile ilgili bir ilgisi yoktur. Potemkin syan ile ilgili olarak sadece Matiuenko adl kk rtbeli bir subay idam edilmitir. O da 1907 ylnda ilan edilen aftan sonra dnmesinden sonradr. Robert Zebroski,The Battleship Potemkin and its Discontents, Naval Mutinities of the Twentieth Century, An International Perspective, Ed. by Christopher M. Bell and Bruce A. Ellemen, 2003.
70 71

152

11 kii arasnda, 74 Peter Petrovi midt adl bir temenin ailesine, Osmanl subaylarnn destek mesaj gnderdii, bu mektubun Osmanl Devleti sefaretine iletilmesi talep edilmitir. Bu yaznn kaynann, Krasniy Arxiv tarafndan yaynlanan bir belge 75 olduu anlalmaktadr 76. Gazete haberi ve kayna olan Rus resmi ariv belgesinin shhati, mstakil bir makale konusudur. imdilik her iki kaynan, nemli maddi hatalarla malul olduuna iaret edilmekle yetenilmitir.

4.7.

Potemkin syannn Sonular

Potemkin zrhlsnn isyan, stanbulda Sultan Abdlhamid tarafndan ok

yakndan takip edilmitir. Zrhlnn Odesa limanndan ayrlmasnn, stanbula gelecei eklinde rapor edilmesi zerine, hemen o gece tedbir alnmas iin ilgili makamlara emirler verilmitir. 77 Boaza mayn denmi, Potemkin gemeye teebbs ederse, istihkmlardan top at ile mani olunmas iin, hazrlklar yaptrlmtr. Tabyalara, Tophane depolarndan byk apl gl toplar mevzilendirilmitir. Hatta bir Rus akademisyene gre, tabyalardan gece geen her trl deniz tatna ate ama emri verilmitir. 78 Kriz frsatndan yararlanlarak, Boazn istihkm vastalar glendirilmitir. Dnemin yabanc basnna gre Rusya, daha nceleri bu tarz tedbirlere, kendisine kar gvensizlik olarak grd iin engel olurdu. 79 Boazlardaki tahkimatn glendirildii haberini veren baka bir gazete, 80 Bblinin Karadeniz Filosunun ayaklanmasn frsata evirerek, tahkimatn takviye ettiini yazmtr. Bu faaliyetler icra edilirken, Rusyay gcendirmeyecek diplomatik bir dil kullanlmas tercih edilmitir.

Temen midtla beraber 11 kiinin idam edildiinin dair iddiaya hibir dokmanda rast gelinmemitir. Misal olarak Bkz. Robert Weinberg, Workers, Pogroms, and the 1905 Revolution in Odessa, The Russian Review, vol. 46, 1987. 75 "Krasny Arxiv vol. 2", (9). Leningrad-Moskova, 1925, s. 52-54. 76 Bkz., . M Reisner, "Russkaya Revolyutiya 1905-1907 gg. i Probujdenie Azii", Sovetskoe Vostokvedenie, (2), 1955, s. 14-30, s. 19. A. F Miller, "Mladoturekaya Revolyuiya", Pervaya Russkaya Revolyuiya 1905-1907 gg. i Mejdunarodnoe Revolyuionnoe Dvijenie, Moskova, Akademiya Nauk SSSR Otdelenie storieskih Nauk, 1956, c. 2, s. 326-327. H. Aliyev, "z storii Burjuazno-Revolyuionnogo Dvijeniya v Turii (Kone XIX- Naalo XX vv.). Trkiye Tarihi Meseleleri", Bak, Azerbaycan SSR Elmler Akedemyas, 1972, s. 63. 77 lhan Ekinci, "Potemkin Zrhls syan ve Boazlar Meselesi", Toplumsal Tarih, Nisan 2000, s. 45. 78 V. pilkova, Mladoturekaya Revolyusiya 1908-1909 gg., Moskova, zdatelstvo "Nauka" Glavnaya Redakiya Vostonoi Literaturi, 1977. pilkova V. ., 1977, s. 48. 79 "Turkeys New Move", Ashburton Guardian, 10 July 1905, pp. 2. 80 "Russia and Turkey, Fortifications on the Bosphorus", Taraniki Herald, 19 September 1905, pp. 2.
74

153

Potemkin krizinde Sultan Abdlhamid, Batl devletleri de iin iine katarak, devletin ekonomik ve askeri yetersizliklerini dengelemek istemitir. Ancak Avusturya ve ngiltere bu giriimde, Potemkin zrhlsnn Boaza gelmesi halinde sefaret maiyet vapurlarnn da Osmanl Bahriyesi ile beraber bulunma teklifine, scak bakmamlardr. Ariv belgelerine gre, dier devletlerden de olumlu cevap alnamamtr. Dier taraftan Potemkin hadisesi, Osmanl Devletinin yetkin bir donanma ihtiyacn da ortaya karmtr. Sultan Abdlhamidin donanmay glendirme tasavurlarnn, ekonomik glklerden dolay gerekletirilemedii anlalmaktadr. Donanmay glendirme iin, Sultann mutlak iktidarn yitirdii 23 Temmuz 1908 devriminden sonra, eitli yardm kampanyalar ile baz deniz harp vastalar temin edilebilecektir. Dnemin konu hakkndaki Osmanl ariv belgeleri, rejimin isyanc Potemkin zrhlsnn, devletin gvenliini zedelemesinden endie ettiinini gstermektedir. Padiah, Potemkinin korsan bir gemi olarak, yerleik denizcilik hukuku kurallarn tanmayacandan, Karadeniz sahillerindeki savunmasz limanlara saldrabilecei, Karadenizdeki ticaret gemilerine tecavz ederek, denizde ticari seyrsefer faaliyetlerini durduraca gibi risklerden sz etmektedir. 81 ar Nikolann zerine, dikkate alnmasn notunu yazd, Rusyann stanbul Bykelisinin raporunda iaret ettii, 82 Potemkin syan ile Sultann, kendi donanmas personelinin ne ynde olduuna ilikin aratrmalar yaptrmas gibi ieriye ynelik tedbir izlerine, ulaabildiimiz Osmanl resmi evraknda, rast gelinmemitir. Ancak Sultann vehimli kiilii ve mdahil veya tank olduu komplolar gznne alnrsa, Bykeli Zinoviyevin iddialarnn yadsmak kolay grnmemektedir. Bu erevede bir ksm ricalin, hkmdarn kukularn kkrtma maksadyla Potemkin personelinin stanbula gelmi olduklar ynnde raporlar vermeleri, 83 dikkat ekicidir. Ancak ilgili evrak dosyalarnda Sultann, bu tarz arizalara ilem yaplmas ynnde bir iradesine rast gelinmemitir.

BOA. Y. PRK. EA. nr. 47-91, 1323 Ca 11. ernetsov, A. S., and V.N. Gudeva,: "Vliyanie Revolyutsii 1905-1907 gg. V Rossii Na Turtsiyu, ran i Kitay", Novaya Noveyaya storiya, (4), Temmuz-Austos 1976, s. 141-150. 83 BOA. Y. PRK. ASK. nr. 232-20, 1323 C 18.
81 82

154

Jntrk muhalefeti, Potemkin syann, ryen Abdlhamid rejimi ile arlk otokrasisi arasnda paralellikler kurmak iin, bir frsat olarak karlam grnmektedir. Baz akademisyenlerce, resmi bir Rus belgesine dayanlarak, 84 Potemkin syanndan 9 ay sonra idam edilen Temen midtin ailesine, Osmanl Karadeniz Donanmasndan 28 subayn taziyet mektubu yazmas, sorgulanmam bir veri olarak kabul edilmi, bu mektubun, Trk kara ve deniz subaylar arasnda Rus ihtillinin oluturduu gl bir yank olduu ileri srlmtr. 85 Ancak sorunlu Rus ariv belgesi dnda, Potemkin syannn Osmanl subay ve neferleri arasnda Abdlhamid rejimine kar eyleme gemek iin, bir motivasyon yarattna ilikin bir emareye bu almamzda rast gelinmemitir. Potemkin krizi ve sonras, Rusyann Osmanl Devleti ile ilikileri asndan deerlendirildiinde ise, Rusyann Boazlar zerindeki deimeyen emellerini, 86 asla unutmad grlmektedir. Boazdaki tahkimatn sefaret ve haber elemanlar vastasyla ayrntlaryla takip edilmesi, 87 hatta bizzat bykelinin azndan Sultan Abdlhamide, Boazda yaplan faaliyetlerin ayrntlarn bildiklerinin beyan, 88 bu kapsamda zikrolunabilir. Olaydan yarm yzyl sonra, bir Rus akademisyenin gzyle bu durum ak bir ekilde ifade edilmitir: 89
Bylece mevcut artlar altnda Rusya, Osmanl kontrol altnda bulunan Boazlardaki ekonomik ve stratejik menfaatlerini korumak ve sonra da kendisini burasnn sahibi olmaktan alkoyacak her trl gelimeyi nliyecek tedbirleri almalyd.

Dier taraftan Potemkin syan nedeniyle zor durumda kalan arlk, bizzat devrimin tartlmaz nderi Lenin tarafndan, Trk Sultann yardm talebinde

"Krasny Arxiv vol. 2", (9). Leningrad-Moskova, 1925, s. 52-54. Ivar Spector, The First Russian Revolution-Its mpact on Asia, New Jersey, Printice-Hall Inc, 1962. Spector, 1962, pp. 66. 86 Akdes Nimet Kurat, Trkiye ve Rusya, Ankara 1990, s. VIII-IX, 92-138. Khostov, BS.: "Proekt zahvata Bosfora v 1896 g..", 2008(1933), (evirimii) http://www.vostlit.info/Texts/Dokumenty/ Turk/XIX/1880-1900/Zachvat_Bosfora _1896/text.htm, 24 Nisan 2011. Khostov, BS.: "arskoe pravitelstvo o probleme prolivov v 1898-1911 gg.", 2008(1933), (evirimii) http://www. vostlit.info/Texts/ Dokumenty /Turk/XIX/1880-1900/Probema_prolivov/text.htm, 24 Nisan 2011. 87 Tahsin Paa, Abdlhamit ve Yldz Hatralar, s. 174. 88 BOA. Y. PRK. TF. nr. 7-102, 1323 B 16. 89 Bolsover, G. H: "1815-1914 Arasnda Rus D Politikasna Bir Bak", Belleten, (Nisan 1966,) XXX, 118, s. 265-290. Bolsover, 1966, s. 281.
84 85

155

bulunmakla ar bir ekilde eletirilmitir. 90 Lenine gre Rus ordusuna gvenemeyen ar, Sultan Abdlhamid gibi yabanc glere yalvarmaktadr. Sultan da, arn talebini seve seve kabul etmitir. 1905 yaznda st ste yaanan Rus-Japon Savann neden olduu gerilimler, Potemkin krizi ve bu tezde inceleme dnda tuttuumuz Ermeni terristler tarafndan dzenlenen bombal saldr, 28 yldr lkeyi tek adam olarak idare eden Sultan Abdlhamidin sinirlerini daha da ypratm olmaldr. stibdadla ad zdeleen hkmdarn, hemen her eyden kukulanan vehimli ruh halinin, bu son olay zerine iyice kkrtlm olduu karsanabilir. Yine 1908de, Padiahn mukavemet etmeden Merutiyeti ilan etmesinde ve 31 Mart Olay zerine stanbula giren Hareket Ordusunun kendisini tahtndan edebileceini kestirebilecek yetenekte olduu bilinmesine ramen, emrindeki Birinci Orduyu kullanmamasnda da, 1905 yaznda yaad travmatik olayn arlnn olmas dnlebilir.

V. I Lenin, The Russian Tsar Seeks the Protection of the Turkish Sultan Against His People, (BS. Isaac, & I. Lasker, Editors), 1962, (evirimii) http://www. marxists.org/archive/lenin/ works/1905/jul /10bs.htm, 15 Ocak 2012. Jntrk muhalefeti de Sultan Abdlhamidi halka kar Rus arn yardma armakla srekli itham etmilerdir. Bu iddiann kayna dnemin tannm Trk aydn Halil Halid Beyin de aktard Sultann Avrupa devletlerinin Osmanl iilerine mdahaleye devam ederlerse Rusyay yardma araca ynndeki demar olmaldr. Halil Halid, A Pacifik Revolution in Turkey, The Orient Review, January 1908, (Vol:1), 1, pp. 18-28.

90

156

5.

RUS DEVRMNN YARATTII DER SORUNLAR VE GELMELER

5.1.

Kafkaslarda Ermeni-Mslman atmas

Rus Devriminin Osmanl Devletince yakndan izlenmesini gerektiren

sebeplerin

banda,

Kafkaslardaki

Mslmanlarla

Ermenilerin

atmalar

gelmektedir. Mslmanlarn blgede katledildikleri, sahipsiz kaldklar algs, Osmanl lkesinde Sultandan sradan Mslman halka kadar, geni bir kesimin duyarsz kalamayacaklar bir konu olmutur. Kafkasyadaki Mslman-Ermeni atmalarnn balangc, bir Trk kaynaa gre u ekilde olmutur 1.
1905 ubatnn balarnda Aurbekof adl bir Trk, Tanak rgtne mensup bir Ermeni asker tarafndan katledildi. 6 ubatta Aurbekofu ldrn Ermeni asker, Babayef adl bir Trk tarafndan yaraland. Babayef, Ermeniler tarafndan takip edilerek slamlarn gz nnde katledildi. Bu olayla Tanaklarn Mslman halka toplu saldrs balam oldu. Drt gn sren atmalara, ordudaki Ermeni askerler de katld. Olaylarda Tanak rgtnce Mslman halk ve Rus askerlere kar, bomba ve her trl ateli silah kullanlmtr. 11 Maysta Bak Valisi Nahagidze, Tanak Ermeniler tarafndan bombal suikastla ehir merkezinde ldrld. Ermeniler tarafndan Trk, Rus ve Grclerden baz ahslara, suikastlar yapld. 14 Austosta olaylar tekrar balatld.

The Times gazetesinin bildirdiine gre ise, 2 Bakde Eyll ba itibaryla durum ktlemektedir. Yabanclar vapurlara snmlardr. Rehin alnan yabanclar kurtarabilmek iin, yetkililer ellerinde yeterli kuvvet olmadn ifade

1 2

Esat Uras, Tarihte Ermeniler ve Ermeni Meselesi, stanbul 1987, s. 536. "Russia", The Times, 09 September 1905, pp. 9.

157

etmektedirler. nl petrol iletmecisi Nobel, petrol sanayinin yarsnn, kan olaylarda tahrip olduunu ve blgenin tamamen haydut glerin kontrolnde olduunu sylemitir. Petrol sahalarnda kundaklamalar, yamalar ve cinayetler devam etmektedir. Kargaann yakn dnemde sonlanacana ilikin emareler grlmemektedir. Gazeteye gre Batumda da, aylardr kanunsuzluklar srmektedir. Durumun bu hale gelmesinden, mahalli devrim komiteleri sorumludur. Ermeniler ve Mslmanlar aras etnik atma, tm Kafkasyada yaylmaktadr. Yetkililerin bunu nleme imknlar grnmemektedir. Eyll 1905 ortalar iin Bakde durumun ktletii ve topu birliklerinin Mslman barikatlarn bombalad, bir ajans haberine konu olmutur. 3 Habere gre ehrin baz kesimleri harabeye dnmtir. syanclar inatla saldrlarn srdrmektedirler. 1915 Eyll ortalarnda bir ajans, Kafkaslardaki Mslman-Ermeni atmalar zerine, Rusya-ran snrn geen binlerce Tartar [Azeri] atlsnn, blgeye gelerek dindalar safnda atmaya katldklarn ileri srmtr. 4 Ajans haberine gre Mslmanlar, Ermenilere kar cihat ilan etmilerdir. Bir ngiliz gazetesinde Eyll sonunda yaplan deerlendirmeye gre, 5 durum o kadar ktdr ki, Bak petrol sahalarnn gvenliini yeniden salayabilmek iin, 100.000 kiilik bir orduya ihtiya vardr. Ayrca ehirdeki Ermeni ve Trk nfusunun toptan baka blgelere tehciri gerekir. Bakde durumun ktlemesi zerine, 20 Eyllde Bakye gelen Kafkasya Genel Valisi Kont Dakof, ehrin olaylardan zarar gren kesimlerini grmtr. Yaplan trenlerde, Ermeni Piskoposu ve Mslman cemaat reisi kendi gruplarnn bar ve istikrar istediklerini, 6 ifade etmilerdir. 7 Bu ziyarette Mslman halk namna

Revolt in Russia, Terrible Outrages upon Armenians, Poverty Bay Herald, 13 September 1905, pp. 3. 4 A Holy War, Poverty Bay Herald, 13 September 1905, pp. 3. 5 "The Outbreak in the Caucasus, The Government and the Armenians", The Times, 23 September 1905, pp. 5. 6 Ayn olaya temas eden Abdullah Cevdet, her iki tarafn da arln kkrtmasna kapldklarn anlayarak piman olduklarn anlatyor: Nasl bir huda-i cinaiyanenin kurban olduklarn ve dman- umuminin kim olduunu anladlar. Birbirini kucaklayp bartlar. Bak mfts ve eyhlislam hakiki mslmanca bir harekette bulundular. Mft: Cmlemiz bir vatann evladyz. Cmlemiz bir Allahn kullaryz. Cmlemizin dman timsali cehennem olan iblis-i laindir. Ermenilerin metropolidi de bu yolda fakat daha vazk edid bir nutuk irad etti. Her iki tarafn hitabeti

158

konuan Aayev, 8 temsil ettii halk adna, barl davranacaklarn taahht ederken, Ermeni temsilcisi Kiyancuntsof byle bir garantiyi veremeyeceini sylemitir. Aayeve gre, nde gelen Ermeniler isterlerse, dmanlklara son verebilirler. 9 ngiliz gazeteci, atma dneminde konu ile ilgili Bakde Hayat Gazetesi editr Aayev [Ahmet Aaolu] ile grtn de yazmaktadr. Ahmet Aayevin Kafkas Mslmanlarnn entellektel lideri olduunu belirten yazar, onun kendisine, Mslmanlarn Ermeniler gibi bir halkla mcadelelerinde, tamamen yardmsz kaldklarn sylediini yazyor. Mslmanlar eitim, entelektel birikim ve ticaret hayatnda, Ermenilerle mukayese edilmeyecek kadar zayftrlar. Aayeve gre Ermeniler, kendi talep ve ikyetleri ile tm Avrupa basnn doldurabilirken, Mslmanlarn kendi meselelerini dile getirebilecekleri bir vasta mevcut deildir. Tm Kafkasyadaki Mslmanlar arasnda, dzgn bir makale yazabilecek kimselerin says ok ok snrldr. Mslmanlarn hak ve karlarn savunan sadece, Zeynel Abidin Tagyefin finanse ettii Rusa Kaspi gazetesi, Ermeni saldrlarna cevap vermeye almaktadr. ay kadar nce Kafkasya Genel Valisi(nin?), Hayat adl Trke bir gazetenin nerine izin vermitir. Bu gazete, Kafkaslardaki Mslman halkn dilindeki tek gazetedir. 10 Ermeniler bu tek Trke gazeteye dahi tahamml edememiler, Rus yetkililere Hayat Pan-slamist Rusya kart doktrinleri halka yayd gerekesiyle ikyet etmilerdir. Ruslara bu ikyetin dayanaksz olduunu kantlayabilmek iin, Hayatta yaynlanan btn yazlar, Aayev ve arkadalarnn youn abasyla Rusaya evrilerek yetkililere sunulmutur. ngiliz gazetecinin yine Aayevden aktardna gre, 30 yl nce Ermeniler, Bakye be parasz olarak geldiler, zengin oldular. imdi son 5-6 ylda, Trkler arasnda eitimde, i hayatnda gelimeler olunca, Ermeniler panie kapldlar.
pek hsn tesir hasl etti. Hkmetin aleti cinayeti olduklarn anladlar. Abdullah Cevdet, Rusya Japonya Muharebesi, tihad, (7), Haziran 1905, s. 103-104. 7 The Viceroy at Bak, The Times, 23 Semtember 1905, pp. 5. 8 "The Outbreak in the Caucasus, The Government and the Armenians", The Times, 23 September 1905, pp. 5. 9 Rusyann Kafkasya Genel Valisinin de katld mzakerelerden sonra Ermeni ve Mslman ahali arasnda bar yapld.. Buna gre; Ermeni Episkopos, Kafkas Mslmanlar Dini daresi Reisi eyhlislama olaylardan dolay zntlerini bildirecek ve katil Ermeniler hkmete teslim edilmeyip kendilerince yarglanacakt. Esat Uras, Tarihte Ermeniler ve Ermeni Meselesi, stanbul 1987, s. 536. 10 Tifliste 1903-1905 yllarnda ark-i Rus gazetesi de Trke yaynlanmtr. Seluk Trkylmaz, "arki Rus Gazetesinin zahl Makaleler Bibliyografyas", Trk Dili ve Aratrmalar Dergisi (OcakHaziran 2010), sy.18, s. 123-254.

159

Mesela Petrol reticileri Cemiyetinden btn Mslman yeleri uzaklatrdlar. Geen ubat ayndan beri, Mslman halka silahl gruplarla terr uyguladlar. 1905 yl sonlarnda, Kafkasyadaki etnik-dinsel gerilim ok gergin bir safhaya ulamtr. Kafkas Genel Valisi, Aralk sonunda ara ektii ifreli telgrafta, 11 Elizavetpol [Gence]de Ermeniler ve Mslmanlar arasnda atma ktn ve bu atmann etkilerinin, Tiflise de yansdn bildirmitir. Genel Vali Kont Vorontsof Dakoffun raporuna gre, Gencedeki olaylar duyan Tiflis Ermenileri silahlanarak, savunma tekilat hazrlamlardr. 12 Ermeni Devrimci Partisi, byk arazi sahipleri ve Grc Devrimci Partisi de, atma iin hazrlanan organizasyona yardm etmilerdir. Bu organizasyonun bir araya getirdi 6500 kiilik silahl kalabal, polis gcyle silahszlandrma imkn yoktur. Ayrca Sentama kasabasnda da, Ermeni ve Mslmanlar arasnda korkun atmalar kmtr. Yaplan tahkikatta, olaylarn Gencede Ermenilerin tahrikleriyle balad anlalmtr. 1905 ylnn Aralk ay ortalarnda, Tiflisten stanbula gnderilen telgrafa gre, 13 son birka gndr Ermeni ve Mslmanlar arasnda ciddi atmalar olmaktadr. kinci Dumann henz ald bir dnemde, dorudan Sultana rapor yazan Askeri Ataeye gre Kafkaslar, 1907 balarnda daha istikrara kavumam grnmektedir: 14
Kafkasya'da Mslmanlar aleyhine kyam eden Ermeniler, bir takm komiteler tekil ederek, Mslmanlara kar enva-i mezalim icra iseler de, mahalli mezkr ve vali-i umumi Kont Varanof bir tedabir-i messire ittihaz etmi olduundan, muvakkaten bu ahval-i esefin n alnmtr. Ermenilerin Kafkasya'da icra ettikleri cinayat- mthie, elan dillerde destan olmakta ve mstakbelde bunlarn tekrarndan bahs olunmaktadr. imdilik Cenubi Rusya'da asayi temin olunmu

"The Caucasus Outbreak, Official Report From the Viceroy", The Times, 25 December 1905, pp. 3. Esat Urasa gre Ermeniler son katliam 1905 Kasmnda Tifliste yaptlar. Ancak, Tifliste Trklerden iyi bir ders aldlar. Esat Uras, Ayn eser, s. 535. 13 "Disorders at Tiflis, Attack on Mussulmans", The Manchester Guardian, 16 December 1905, pp. 9. 14 BOA. Y. PRK. EA. nr. 51-94, 1325 Z 30.
12

11

160

ise de, tekrar bir takm vaka-i mellimenin ba gsterecei sylenilmektedir.

5.1.1.

Ermeni-Mslman atmasnn Sorumlular

Dnem boyunca, blgede kan olaylar kimlerin tevik ettii konusunda,

doal olarak ilgili btn taraflarn gr birlii yoktur. Azeri ve Ermeniler tabiatyla birbirlerini sorumlu tutmaktadr. Olaylar yaayan bir Trk tann, uzun yllar sonra yaynlad hatralara gre sorumlu Rusyadr: 15
Ruslar, Ermenilerle Trkler arasna nifak sokmu,

Ermenileri silahlandrp Azerbeycan zerine saldrmlard. Gerek Kafkasyada ve gerekse Azerbaycanda kanl boumalar balamt. Bu bouma alt ay kadar devam etmi, her iki taraftan bir ok insanlar lm, ocaklar snm, yamalar olmutu.

The Times gazetesinde Eyll ay balarnda yaynlanan bir yazda, 16 arln iki etnik grubu birbirine kar kkrtarak, Abdlhamid politikas uygulad ileri srlmtr. Yine ayn gazetede yaplan bir baka deerlendirmede de olaylarn arkasndaki baskn faktr olarak arlk hkmetinin kkrtmalarna iaret edilmitir. 17 Gazetenin yorumuna gre, 1904 Temmuzunda katledilen ileri Bakan Plehve Mslman-Ermeni atmasndan faydalanmak istemitir. nk Ruslarn Yahudilerden nefreti ne ise, Kafkasyadaki Ermeni-Mslman dmanl da ayn ekildedir. Yazar, ahsen grt Rus yetkililerin de kendisine, bu iki grubu birbirlerine kar kkrttklarn itiraf ettikleri ileri srmektedir. Ayn iddia, tannm Jntrk Abdullah Cevdet tarafndan da ileri srlmtr: 18 Batumda, Bakde hkmet Mslmanlarla Ermeni vatandalar birbirine boazlatt. Ancak doktora gre, artk her iki taraf da ayan- memnuniyettir ki gzlerini abuk atlar.

Fahrettin Erdoan, Trk Ellerinde Hatralarm, stanbul 1954, s. 33-34. "Russia", The Times, 09 September 1905, pp. 9. 17 "The Outbreak in the Caucasus, The Government and the Armenians", The Times, 23 September 1905, pp. 5. 18 Doktor Abdullah Cevdet On sene evvel Abdlhamid de cahil halkmza Ermeni vatandalarmz kestirmiti. Bunlar asrlardan beri kardee beraber geindiimiz bu vatandalarn slahat isteyen bir vatanda iin reva grld vehi ile Anadolu kzla boyanmt. Abdullah Cevdet, Rusya Japonya Muharebesi, tihad, (7), Haziran 1905, s. 103-104.
15 16

161

Ermeni meselesi konusunda en muhteval eserlerden birisini yazm olan, erken Cumhuriyet dnemi st dzey gvenlik brokratlarndan Esat Uras da, olaylarn sorumlusu olarak Ermeni Tanaksutyun rgt ile Ruslar gstermektedir: 19
Kafkasyada zellikle Bakde nfus ve kltr bakmndan Mslmanlara gre aa durumda bulunan Ermeniler, mevcut dengeyi lehlerine evirmek iin Tanaksutyun araclyla planlamalar ve hazrlklar yapld. Bu erevede Ermeni iileri silahlandrdlar. Bak ve dier ehirlerde karacaklar olaylarda kullanlmak zere silahlar depoladlar.

Urasa gre, Eyll sonunda Bakye gelen Kafkasya Genel Valisi VorontzofDakof, Tiflis ve Petersburgda Mslman halk temsilcilerine Bak felaketinde kendilerinin susuzluundan emin olduunu sylemitir. 20 Bir ngiliz gazetesi de, olaylarn sorumluluunun Ermenilerde olduu konusunda Uras ile ayn fikirdedir. 21 1905 Devrimi sralarnda Azerbaycann nde gelen aydnlarndan ve Sovyet hakimiyeti ncesindeki Azerbaycan Demokratik Halk Cumhuriyetinin lideri Mehmet Emin Resulzade de, atmalarn kkrtcs olarak otokrasiyi iaret etmektedir: 22
1905 senesinde Ermeni-Mslman msademesi, phesiz, ihtillin Kafkasyadaki inikstn [yanklarn] zayf drmek iin, ar hkmeti tarafndan dnlm ve tahrik edilmi ok eytani bir tedbir idi.

Kasm 1905 sonunda bir baka ngiliz gazetesi, sonbaharla beraber Bakde olaylar younlarken Sultan Abdlhamidi katliamlarn su ortaklyla itham etmitir. 23 Gazete Sultann, blgedeki Mslmanlar Ermenilere kar kkrttn ima etmektedir. Osmanl Devletinin Mslmanlar Ermenilere kar kkrtt eklindeki bu iddialar, baz Rus gazetelerine de yansmtr. Ruskiya Vodomosti adl gazetede yaynlanan bir haberde, Kafkaslarda meydana gelen hadiselerin Ruslardan intikam almak iin, Osmanl Devletince karld ileri srlmtr. Bu iddialar Bakdeki
Esat Uras, Ayn eser, s. 533-534. Esat Uras, Ayn eser, s. 536. 21 "The Racial Conflict", The Times, 9 October 1905, pp. 4. 22 Mehmet Emin Resulzade, Kafkasya Trkleri, (yay. Y. Akpnar, . Murat, S. an), stanbul 1993, s. 26. 23 The Baku Massacres, Abdul Hamids Complicity, The Manchester Guardian, 28 November 1905, pp. 7.
19 20

162

Trklerden, Hseyinzade Ali Bey tarafndan iddetle reddedilmitir. 24 Trk Ali Beyin, Sultan Abdlhamidin hemen btn politikalarna kar iken, Ermeni iddialarna kar Osmanl Devletini savunmas ilgintir. 25 Aralk ay ortalannda, Tifliste Ermeniler ve Mslmanlar arasnda atmalar younlamtr. Olaylar aktaran gazeteye gre, 26 Rus yetkililer Ermenilere silah ve cephane vermekte, Ermenileri Mslman nfusu kadn ve ocuklar dahil katletmeye tevik etmektedirler. Tiflisteki Osmanl Devleti vatandalar da, dindalarnn kt kaderini paylamaktadr. Rus birliklerinin Ermenilere, cinayetlerinde yardm ettikleri bildirilmektedir. Dnem boyunca olaylarda, ar hkmetinin dahli olduu genel olarak kabul edilmekle beraber, Osmanl mparatorluunun Mslmanlar kkrtt ynndeki iddiann dayana olabilecek kantlarn, ortaya konamad anlalmaktadr.

5.1.2.

Kafkasya Mslmanlarnn Madd Yardm Talepleri

Rusyada devrim hareketleri byk kargaaya sebep olurken, Mslmanlarla

Ermeniler arasnda kan atmalarda, Mslman halk byk maduriyetlere uramtr. Ermenilere gre brokrasi ve i hayatnda temsil ile genel refah seviyesi bakmndan zayf olan Mslmanlar, blge dndaki Mslmanlardan yardm beklemilerdir. 1906 ylnn Nisan aynda Abdullah Cevdetin tihad dergisinde, henz asayiin tam salanamad Rusyada Mslman ahalinin pek mazlum ve perian bulunduunun, gelen okuyucu mektuplarndan anlald belirtilmektedir. 27 Muhtemelen Abdullah Cevdetin kaleme ald yazda bir taraftan yangnlar, dier taraftan bombalar ve kurunlarn harap ettii biarelere maddi ve manevi bir tesliyet [rahatlatma] Mslmanca ve insanca bir mrvetten olmak zere bir iane defteri amalar iin Msr byklerine ricada bulunulduu aklanyor.

Ali Bey Hseyinzade, "Hayal-i Ham", Hayat, (58), 6 Eyll 1905, s. 2. Hseyinzade ayn yazda, Osmanl Devletine ynelik itham reddederken yaznn yaynland zaman diliminde Japonlar karsnda utan verici bir yenilgilerden sonra Ruslarn imzalamak zorunda kaldklar Portsmouth Barn ima ederek Rusyann zayf dmesine Mslmanlar asla sevinemeyecekleri gibi byle bir halin zleri iin gayet muzr neticeler vereceklerini de ok yahi bilirler deme gereini duymaktadr. 26 "Disorders at Tiflis, Attack on Mussulmans", The Manchester Guardian, 16 December 1905, pp. 9. 27 Hseyin Mollazade Ahundov, Rusya Mslmanlarmz, tihad, (11), Nisan 1906, s. 161-162.
25

24

163

Bu aklamann altnda, 20 Mart 1906 tarihinde Gencede kaleme alnan ve slam Kardelerimize Mektup bal ile bir mektup yaynlanmtr. Azerbaycan aksanl mektup, bir heyet tarafndan yazlmtr. Bu mektubu Kafkasya Mslmanlar Dava Vekilleri [Avukatlar] Reisi Hseyin Mollazade Ahundof ile Gence, Tiflis, Erivan ve Bakden Mslman avukatlar imzalamlardr. 28 Ey din kardelerimiz! hitabyla balayan mektup muhataplarn, uradklar felakete kaytsz ve ilgisiz kalmakla itham etmektedir. Maruz kaldklar maduriyet sade bir lisanla aktarlmaktadr:
Oullarmz, atalarmz, analarmz, babalarmz kavim akrabamz elimizden gitti. imizde beslediimiz yiit civanlarmz elimizden gitti. Evlerimiz garet olunup [yamalanp] atee verildi. Kanlarmz yeryzn karaltt. Bir grn bizim ah ve nalelerimizden feryad [kyor?] dalar talar alyor! Alamaktan gzlerimiz kr oluyor! Yreklerimize kan salptr.

Mektupta fakir muhta Mslmanlar iin, basal dilei yerine gemek zere, nakdi yardm talep edilmektedir. Mektup zerine tihad dergisinde pozitivist doktor, Kafkasyadaki atmalarn Mslman madurlar iin yardm kampanyas aacak ve her sayda kimlerden ne kadar yardm toplandn ilan edecektir. Ancak bu ve benzeri kampanyalarda, beklenen kapsamda bir yardm toplanamad anlalmaktadr.

5.1.3.

A. Cevdet ve H. Ali Beylerin Kafkas Mslmanlarna

likin Grleri
Kafkasyada Ermeni ve Mslmanlar arasndaki atmalar daha younlamadan nce, 1905 Hazirannda Abdullah Cevdet Rusya Mslmanlarna balkl bir yaz yazar. Doktor bu yazsnda, 29 Kafkas Mslmanlarna Bak'de ve ahiren Nahivan'da Ermeni vatandalarnzla aranzda vukua gelen mukatele

Bak halk namna mektuba imza atm olan Nerimanof, muhtemelen Sovyet Azerbaycannn kuruluunda etkisi olmu olan sosyal demokrat Neriman Nerimanof olmaldr. Mektubun metni iin bkz. EK-6 29 Abdullah Cevdet, Rusya Mslmanlarna, tihad, (7), Haziran 1905, s. 101-103.
28

164

zerine baz mtaalada bulunmay iman ve vicdan vezaifinden [vazifelerinden] saydn sylemektedir. Abdullah Cevdete gre, baz Ermenilerin yaptklar eylemler iin, btn Ermenileri sorumlu tutmak uygun deildir. Bir kavmin efl-i umumiyesine kar ibraz edilen muhabbet veya nefret o kavmin umum efradna deil, ancak muharriklerine aid ve mnhasr olmak lazm gelir. Bu yzden Ermeni milletine kar, Mslmanlarn kin ve buz beslemesi makul ve uygun deildir. 30 Yazarn dncesine gre Rusya hkmeti kuva-y kahharesini Manurya'ya sevk etmi bulunduundan, esaret ve istibdada kar zuhur eden halleri hkmsz brakmak iin, fitne ve ifal vesaitine mracaat etmeye mecbur bulunuyor. 22 Ocak 1905te meydana gelen olaylar, herkes iin uyarc olmaldr:
Rusya hkmeti, Rusya'da bulunan bir miktar askeri ile tebaasn snglemeyi elbette arzu etmez. Ahaliyi yekdierine boazlatmay, bu suretle fikr-i necat ve hrriyeti kan iinde bomay muvafk- siyaset bulur. te bu sebepledir ki, Mslmanlara Ermenileri katliam ettirmek iin hafi ve celi tevikte bulunuyor. Mslmanlar gzlerinizi an! fal olunuyorsunuz.

Ermenilere, Yahudilere yahut dier bir unsur- gayriislama, umumi bir suikasdde bulunduunuz halde, sizin iin biri umumi dieri hususi, iki meum netice hasl olur. Evvela: Ermeniler, Yahudiler, Grcler biz

Mslmanlardan, pek ok sahibi irfan ve servettirler. Bunlar bizden daha ziyade iddet ve srar ile hrriyet isterler. Mslmanlar

Pozitivist Abdullah Cevdet yazs boyunca Peygamber'den hadisler naklederek kardelik ve bar gtlyor. Yine Allah zalimleri sevmez anlamndaki muhtelif surelerde geen ayeti zikretmektedir. Sultan Abdlhamid rejimine kar mcadele eden Jntrkler dini bir muhalefet arac olarak kullanmlardr. Abdlhamide kar dinsiz sulamasnn ttihad ve Terakki Cemiyetinin marnda bile yer almas bu dncenin yaygnln gstermektedir. Ayn kaynak 1908 devriminden 10 yl ncesi bir dnemde dahi nemli bir Jntrk aydn Doktor Abdullah Cevdetin sultan ilerinizde mavere ediniz mealindeki ayet hkmn hafife aldndan ve Meclis-i Mebusan dattndan dolay dinsiz, kendisine adil dedirttiinden dolay da kfir olarak grdn yazyor. Hatta baz ulemann padiahn idam iin verdii fetvann hkmnn icrasnn btn slam dnyas zerine farz olduu dahi ileri srlmtr. M. kr Haniolu, Bir Siyasal Dnr Olarak Abdullah Cevdet ve Dnemi, stanbul 1981, s. 141-142. Sultan Abdlhamidin siyas tartmalarn dini argmanlarla yaplmasn yasaklad istibdad dneminde (Orhan Kololu, Osmanl'da Kamuoyu, stanbul 2010, s. 242) denklemin tersten kurulduu anlalmaktadr: Dine mesafeli pozitivistler dini temleri kullanrken Halife-yi Ry- Zeminin dini referanslar kullandrtmamaya almas ilgintir.
30

165

tarafndan taarruza uramalar, Rusya'da merutiyet idaresinin tesisisini teehhre uratr. Saniyen: Ermeni, Yahudi hasl Mslmanlarn taarruza urayan gayrimslim milletler, Mslmanlara kin ve adavet etmeye balarlar. Pek yakn bir istikbalde de, Meclis-i Mebusan'n kad edilmesi umr- zaruriyettir.

Doktor Abdullah Cevdet deerlendirmesinde, Mslmanlar hkmet-i istibdadiyenin alet-i zulm ve tahribi olarak imdi Ermenilere taaddi ederlerse diyerek, Ermenilerden ziyade Mslman unsurun, arln tuzana deceklerini kabul etmi grnmektedir. Bu durumda toplanacak mecliste, Mslmanlarn Ermeni mebuslarn nefretine hedef olacaklarn, Mslman unsura hatrlatmaktadr. Abdullah Cevdetin dardan yapt etnik-dini atma ve dmanlklardan kanlmas tavsiyesini, ayn dnemde Bakden de Trk Hseyinzade Ali Bey yapmaktadr: 31
... bi-asl ve esas ayialarn efkr- batlann sehv ve hatalarn ve alelhusus kasden ihtiyar ve irtikab olunan kizb, iftira ve bhtanlarn, ne kadar muzr neticeler vereceini tasvir ve mlahaza buyurun!... Binaenaleyh ne etmelidir sualine verilecek cevaplarmzn balcalar: Millet ve milliyet taraftarl etmeyip, insaniyet ve saadet-i memleket namna olarak hakikatten tarik-i sevabdan asla ayrlmamal ve onu kizb ve bhtanlarla setr etmemelidir. Her iki tarafn halkna gelince, bunlara tavsiyemiz budur ki, her rivayete her ayiata inanmayp, bir katl vukuunda bu cinayetin ne Mslman ve ne de Ermeni milletinin heyet-i mecmuasnca isnad etmeyip ancak cinayetin faali olan ahs, ferdi gnahkr bilmelidirler.

Hseyinzade Ali Bey, Mslman ve Ermenileri tuzaa dmemeleri iin uyarrken, 32 dier taraftan Tifliste Ermeni grlerini yanstan Tifliski Listok gazetesinin 13 Eyll 1905 saysnda, Hanzade imzasyla yazlan Yeni Trkler ve

A[li Bey] H[seyinzade], "Bundan Sonra Ne Etmeli?", Hayat, (68), 20 Eyll 1905, s. 1-2. Bakde yaynlanan rad gazetesi 19 Ocak 1906 tarihli saysnda yaynlad bir haber yorumda Ermeniler ve Mslmanlar arasnda top tfenk altnda vcuda gelmekle bile olsa bir bar imzaland sevinle bildirilmitir. Azerbaycanl Trklerin Hseyinzade Ali Beyin nerileri dorultusunda etnik- dini atmadan kandklar anlalmaktadr. "krler Olsun", rad, (26), 19 Ocak 1906, s. 1.
32

31

166

Kafkas Hadisat balkl yaz nedeniyle, Abdullah Cevdeti eletirmitir. 33 Ermeni grlerini yanstan gazeteye gre, Abdullah Cevdet Cenevrede Kafkasyadaki Mslmanlara balkl bir beyanname neretmi ve Mslmanlara Ermenilere kar bir tahrike alet olmamalarn nermitir. Hseyinzade, Ermeni yanls gazeteyi ve Doktor Abdullah Cevdeti u ekilde eletirmitir:
Hanzade cenaplar veya Tifliski Listok daha dorusu Ermeniler, haklarnda gayet hayrhahane yazlan ve Mslmanlar sulh ve selamete davet iin vaaz ve tavsiyelerden ibaret bulunan beyannameyi ve beyannamenin muharririni medh ve sena ederek beyan- memnuniyet ediyorlar. Ancak biz anlamadk ki, neden Trkn Mslmann bir Abdullah Cevdetine mukabil, Ermenilerin memalik-i ecnebiyede ve bilhassa svirenin Cenevre ehrinde yirmi otuz Abdullah Cevdetleri olduu halde, bunlardan hi biri bizim kadar ve belki bizden ziyade, muhtac- vaaz ve nasihat olan Ermenilere hitaben, balada zikrolunan beyannameyeye nazire olarak, Kafkasyadaki Ermenilere serlevhasyla bir tane olsun, nasihatname yazp gndermediler?! Gnderen varsa Tifliski Listoklardan (?)Maklardan rica ederiz. Bildirsinler ki, bizde gazetemizde Ermeni Abdullah Cevdetlerinin elimizden geldii kadar, medh ve sitayiinde bulunalm! Biz Abdullah Cevdet gibi ashab- itihadn, yle gyaben ve uzaktan pendnamelerini, nasihatnamelerini az grrz. steriz ki onlar buralara terif etsinler, ahvali reylayn mahede edip, ondan sonra aramzda kuv-y natkalar, fesahat ve belegatlar yettii kadar, bol bol nasihatler etsinler!

Hseyinzade, Ermeni gazeteciyi, Abdullah Cevdet gibi aydnlar Kafkasyaya gelirlerse tevik-i siyasi, panislamizma gibi akl ve hayale gelmeyen ithamlarda bulunacaklarn ileri srerek sulamtr.

33

Ali Bey Hseyinzade, "Ne Yazyorlar?" Hayat, (68), 20 Eyll 1905, s. 4.

167

5.2.

Osmanl Uyruklarnn Rusyadan Tahliyesi

22 Ocak 1905 tarihinde Rahip Gaponun nclnde, ara dileke sunma

giriiminin trajedi ile sonulanmas, Kafkasyadaki olaylar da trmandrmtr. ubat ay sonuna doru, bir ngiliz gazetesine gre, Rusyadaki grev dalgas ve kargaa, etkilerini Batumda da gsterir olmutur. Batumda aayi kaybolmu, blgeye korku ve endie hkim olmutur. Kargaa ve anari Batumun 40 km yaknndaki 2 bin Mslmann bulunduu Acaraya da sramtr. 34 Trmanan olaylar, blgede bir ksm i ve ticarethane sahibi Osmanl vatandalarnn, can ve mal gvenliklerini tehlikeye drmtr. Ayn kaynaa gre, Batumdaki iyeri sahibi Trkler, ilerini lkelerine nakletmektedirler. stanbuldan ald talimatlarla Batum Konsolosu, vatandalarnn ehri terk etmeleri iin elinden geleni yapmaya aba gstermektedir. Rus Kzl Ariv belgelerine gre 7 ubat 1905 tarihinde, Batum Konsolosluundan gelen bilgilerle Osmanl Hariciye Nazrl stanbuldaki Rus Sefaretine Batumda kan olaylarda 55 Trk vatandann ldn bir nota ile bildirmitir. Ayn notada, baz Trk vatandalarnn can gvenlii nedeniyle Trk Konsolosluuna sndklar bildirilerek, Rus makamlarnn tedbir
35

almas

istenilmitir. Bu giriimi Rus Bykelisi, Petersburga rapor etmitir.

Bu olaylar olurken Sultan, Rusyada zellikle Kafkasyadaki tebaa-i Mslime-i ahanenin himayesi esbabnn istikmali iin, diplomatik kanaldan srekli giriimlerde bulunmutur. Bu giriimler zerine, Rusya Hariciye Nazr Mslman uyruklarn korunmas iin etkin tedbirler alnacan bildirmitir. Petersburg sefiri Hsn Paa, gerek Hariciye Nazrnn teminatn gerekse sefareti ziyaret eden Dahiliye Nazrnn Kafkasyadaki Ermeni komitelerinin men-i mefasid ve tecavz hakknda vaadlerini, 6 Mart 1905 tarihli ve ifreli telgrafla, Padiaha sunulmak zere stanbula gndermitir. 36 1905 yl Aralk ay sonlarna doru, Batumda kargaa younlam, hkmet kuvvetleriyle ihtillciler arasnda kan atmalarda, baz Osmanl uyruklar da hayatn kaybetmitir. The Timesta yaynlanan bir deerlendirmeye

34 35

"Renewed Strike in St. Petersburg", The Times, 25 February 1905, pp. 5. "Krasny Arxiv vol. 2", (9). Leningrad-Moskova, 1925, s. 37. 36 BOA. Y. A. HUS. nr. 484-147, 1320 u 22.

168

gre, 37 Rus Hkmetinin bir ksm Osmanl vatanda olan Mslmanlarn can ve mallarn korumak iin bir ey yapamamas, Trkiyede Hristiyan aznlklar korumak iin srekli Trkiyenin i meselelerine mdahaleler yapan, Rusya ve dier Hristiyan gleri hatra gelmektedir. Yazya gre, Bblinin Petersburgda yapt birok giriim sonusuz kalmtr. Muhtemelen Trk Hkmeti, Mslman nfusun urad maduriyetin giderilmesi iin, dier byk devletlere de nfuzlarn kullanmalar ynnde bavurmaktadr. ngiliz gazetesine gre birok evreler, Kafkasyadaki bu atmalarn blgeye komu Osmanl vilayetlerinin, zararl kacandan endie edilmektedir. phesiz Kafkasyadaki etnik-dini atmalar Osmanl topranda olsayd, byk gler [dvel-i muazzama] oktan mdahale etmi olurdu. Fakat imdi Avrupa, pek bir ey yapmayacaktr. Osmanl diplomatik yazmalarna, Osmanl uyruklarnn blgeden

tahliyesinde karlalan glkler de yansmtr. 26 Aralk 1905 tarihli Sadaret tezkiresine gre, Rusyada demiryolu ve vapur iletmelerindeki grevler nedeniyle Kafkasya dahilindeki tebaa-i Osmaniyenin gelmekte olduklar rapor edilmitir. 38 Tezkireye gre iiler, ykleme ve bindirme iin her gemiden 750 ruble rvet almaktadr. Dahas skynetime ramen tebaa-i Devlet-i Aliyyeye aid maazalar nehb garetine [yama ve apuluna] devam olunmaktadr. Trk Hkmeti, ehri terk etmek isteyen vatandalarn tahliye iin vapurlar gndermektedir. 39 Ayn kaynaa gre Poti ve Kutayisten de Osmanl tebaas ayrlmaktadr. 40 18 Ocak 1906 tarihinde Padiah yaverlerinden Yzba Nuri ve Kolaas Nazifin, Hopadan ifre ile gnderdikleri telgrafta, Rusyadaki ihtillden dolay Sohum, Poti ve Batumdan Mslman ve gayrimslimlerin, zmir vapurunun kendilerini gtrecek olmalarndan duyduklar memnuniyet anlatlmtr. 41 Telgraf

"Constantinople", The Times, 25 December 1905, pp. 3. BOA. Y. A. HUS. nr. 497-90, 1321 Ke 21. 39 "Civil War in Batum", Bay of Plenty Times, 20 December 1905, pp. 2. 40 Osmanl vatandalarn tahliye eden 35 yolcu tayan yelkenli iki gemi 7 Ocak 1906 tarihinde Hopa aklarnda batmtr. Bkz. BOA. Y. A. HUS. nr. 497-90, 1321 Ke 21. 41 BOA. Y. PRK. ASK. nr. 235-81, 1323 Za 22.
38

37

169

metninden, lkeye dneceklerin slam ve Rum tebaa-i sadka-i ahaneden olduklar anlalmaktadr. 1906 ubatnda, Osmanl diplomatik raporlarna gre, Osmanl uyruklarnn Rusyadaki maduriyeti devam etmektedir. Batum yolu zerinde bulunan Osmanl tebaasnn binalar, askerler tarafndan yamalanm ve yaklmtr. Ozurkezde bulunan Osmanl vatandalar korunmalar iin, Osmanl diplomatik temsilcilerine telgrafla bavurmulardr. Tiflis Baehbenderlii Gence havalisindeki Osmanl uyruklarnn tehlikede bulunduunu rapor etmitir. 42 1906 Austosunun banda Sadaret, Batumda askerlerin Osmanl

vatandalarnn dkknlarn yamalamas konusunda, Batum Baehbenderliinin mahalli makamlara yapt bavurularn sonusuz kalmas zerine, Hariciye Nezaretinin stanbuldaki Rusya sefareti nezdinde giriimde bulunmasn talep etmitir. 43 Dier taraftan ayn konu ile ilgili, Petersburgdaki Osmanl sefareti kanalyla da Rusya Hariciye Nazrlna Mslmanlarn muhafaza-i can ve mallar iin memurin-i mahalliye derhal evamir-i lazmenin itas iin bir nota irsal edildii anlalmaktadr. 44 Rusyadaki devrim srecinde, dnemin ar ekonomik darlk ve buhranlarna ramen, Osmanl Devletinin kendi vatandalarnn maduriyete uramamas iin aba gsterdii anlalmaktadr.

5.3.

Rusya Uyruu Mslmanlarn Haklarnn Korunmas ve

Trkiyeye G
Osmanl Hkmeti, Rusyadaki devrim hareketlerinin yaratt

dalgalanmalardan zarar gren vatandalarn korumaya alrken, dier taraftan da Rusya vatanda Mslmanlarn haklarn korumaya ve imknlar lsnde Osmanl lkesine gmelerine izin vermeye almtr.

42 43

BOA. Y. A. HUS. nr. 499-12, 1321 Ks 15. BOA. Y. A. HUS. nr. 505-63, 1324 C 15. 44 BOA. Y. A. HUS. nr. 505-75, 1324 C 19.

170

Dnemin gazetelerine de, konuya ilikin haberler yansmtr. 1905 Austosu sonlarnda 1.000 kadar Kuban Kazak ve Mslman Trkiyeye g etmitir. 45 12 Eyll 1905 tarihli bir Alman gazetesinin stanbul muhabiri, Osmanl Hkmetinin blgedeki katliamlar zerine, Rus Hkmetine nota vermeye hazrlandn ileri srmtr. 46 Aralk aynda Tifliste kan atmalarda, baz Mslman aileler Trk konsoloshanesine snmlardr. Bu erevede bir gazetenin sz ettii, 47 Osmanl konsolosluuna snanlarn masraflarnn karlanmas iin, Sadaretten Sultana sunulmak zere Baktiplie gnderilen arizada, 48 konudan;
Rusya'da vuku bulan itiaat esnasnda Tiflis

baehbenderhanesine iltica ederek, 1321 senesi Terin-i sanisinin nden Knn- snnin onbeine [18 Kasm 1905ten 28 Ocak 1906ya ] kadar iae edilen 53 nefer Mslman ile ehbenderhaneyi muhafazaya memur 8 askerin, mesarif-i iaeleri [gda masraflar]

eklinde bahsolunmaktadr. Yetkililer, Tiflisteki Trk Konsolosunun giriimlerine kulaklarn tkamaktadrlar. Petersburgdaki Osmanl Sefirine, Tiflisteki duruma ar hkmetinin dikkatini ekmesi iin talimat verilmitir. 49 1905 ylnn son gnlerinde, Drdnc Ordu Komutanlnca Trabzon, Erzurum, Van, Kastamonu ve Bitlis vilayetlerine ekilen bir telgrafla;
Rusyann ahval-i dahiliyesi bahanesiyle bir takm kesann, gerek berren gerek bahren Memalik-i ahaneye gemek istedikleri haber alnp, hatta bu cmleden olarak Batum ehbenderlii tarafndan, Mslim ve gayrimslim 400 kadar ahsn Rizeye gnderildii

haber verilmitir. 50 Ordu Komutanlnn bu telgrafla tebli ettii Padiah iradesine gre, hudutlarda Ermeni szmas olmamas iin, Mslman kisvesi altnda

"Revolt in Russia", Poverty Bay Russia, 23 August 1905, pp. 3. Revolt in Russia, Terrible Outrages upon Armenians, Poverty Bay Herald, 13 September 1905, pp. 3. 47 "Disorders at Tiflis, Attack on Mussulmans", The Manchester Guardian, 16 December 1905, pp. 9. 48 BOA. . HR. nr. 403-1324 B-02, 1322 T 6. 49 Rusyadaki ahali-yi slamiyenin muhafaza-i hukuk ve emvali iin Rusya hkmeti nezdinde tekrar teebbsat edilmesi hakknda bir dier padiah emri iin bkz BOA. Y. A. HUS. nr. 498-37, 1321 Ke 26.
46

45

171

gayrimslimlerin lkeye giriine imkn verilmemesi iin, gereken kontrollerin yaplmas emredilmitir. 1906 ylnn ilk gnlerinde Sadaretten Muhacirin-i slamiye Komisyonuna ekilen telgrafta;
Trabzon vilayeti ile Anadolunun sair mahalleri ahalisinden olduklar halde, Rusyada cereyan etmekte olan ahval zerine vatan- asliyelerine iltica etmek isteyenler iinde, Ermeni olmamak artyla kabulleri tabii ve bunlarn Dersaadete kadar gelmelerine ihtiya olduu bedihi bulunduu

bildirilmitir. 51 Telgrafa gre Osmanl uyruunda olmadklar halde Hilafet-i mukaddeseye ve merahim-i seniyyeye iltica eden Mslman unsurun vatandalk ilemleri tamamlanncaya kadar, uygun yerlerde iskn ettirilmesi emredilmitir. Ayrca bunlardan, fakir olanlarn ayrca bildirilmesi istenilmitir. Dahiliye Nezaretinden Sadarete yazlan 4 ubat 1905 tarihli bir arizada, Rusya vatanda pasaportsuz 6 Krml Mslmann halen Rizede gzetim altnda bulundurulduklar, bunlarn lkelerine iade edilmemeleri istenilmitir. 52 Osmanl Devleti kendi vatandalar ve uyruunda bulunmayan Mslmanlar dnda da, Rusyadan mlteci kabul etmitir. D basnda yaynlanan haberlere gre Trk Hkmeti mltecileri, Osmanl uyruklar gibi formalitesiz olarak kabul etmitir. Mltecilerin straplarn hafifletmek iin, mmkn olan her ey yaplmaktadr. 53 Osmanl ariv belgelerine gre de, lkeden firar etmi olan devrimci Ermeniler hari, uygun gei evrak olan kimselerin, bata Rumlar olmak zere Osmanl lkesine girilerine izin verilmitir. 54 lkeye giri izni verilen mlteciler iin harcanacak, hazinede hazr para olmadndan hkmet, Anadolu Demiryollar irketinden ve dier kurumlardan

BOA. Y. PRK. BK. nr. 75-66, 1323 L 23. BOA. A. MKT. MHM. nr. 615-6, 1323 Za 12. 52 BOA. DH. MKT. nr. 930-8, 1322 Za 29. 53 "Constantinople", The Times, 25 December 1905, pp. 3. 54 Ayn dnemde Osmanl uyruklarn getirmek iin Cidde ve Hudeyde vapurlarnn gnderildii vapurlara alnacaklarn mnhasran tebaa-i Mslime-i ahaneden olmasna ahlaksz ve mfsit gruhundan bir takm ehas muzra olmamasna itina gsterilmesi emredilmitir. Bkz. BOA. Y. A. HUS. nr. 497-97, 1321 Ke 14.
50 51

172

bor para almtr. Mltecilere arazi verilecei ve sonunda Anadoluda isknlar salanaca basna da yansmtr. 55 Osmanl Devletinin Rusyadaki kargaalar neticesi uygulad mlteci politikas, geni lde gvenlik eksenli olmu grnmektedir.

5.4.

Hudut Gvenlik Tedbirlerinin Artrlmas ve Ermeniler

Osmanl ariv belgelerine gre, Rusyadaki i kargaalklarn ivme

kazanmad 1904 ubat gibi erken bir tarihte Sultan, diplomatik kanaldan Rus Hkmeti nezdinde giriimlerde bulunarak, devrimci Ermeniler tarafndan Rusyadan Trkiyeye silah ve patlayc sokulmasna engel olunmasn istemitir. Padiahn ifreli telgraf emri zerine, konuyla ilgili olarak Rus Hariciye Nazr ile gren Petersburg sefiri Hsn Paaya Nazrn Ermeni fesedesi tarafndaki esliha ve mhimmat- mezkrenin Memalik-i Mahrusa-i ahaneye idhal edilmemesi zmnnda der-akab icab edenlere emr-i lazme-i mukteziye ita edeceini beyan ettii, 26 ubat 1904 tarihinde Bakitabete rapor edilmitir. 56 Rusya iinde kargaalklarn younlat bir dnemde, 11 Temmuz 1904 tarihinde Sultann Mabeyn Baktibi Tahsin Paa Kafkasya'da bulunan Ermeniler'in Rusya'nn meguliyet-i hazrasndan bil-istifade ika-i ihlal edecekleri, Almanya sefaretine istihbar ve batercman tarafndan suret-i mahremanede beyan ve ihbar olunduu ve Dahiliye Nezaretine ifa-y tebligat edildiini bildirmekte, ilgili makamlar Padiahn emriyle uyarmaktadr. 57 Bu uyardan yaklak bir buuk ay kadar sonra, 27 Austos 1904 tarihinde Petersburg bykelisi dorudan Sultana takdim ettii ifreli telgraf raporunda, 58 Padiahn emri gerei Rusya Hariciye Nazr ile grtn Ermeni fesedesinin mahrusa-i ahaneye men-i tecavzleri iin ilgili bakann, Ermenilerin efkr- mfsidat-kranelerine meydan verilmemesi zmnnda Kafkasya Genel Valisine emir verecei szn aldn beyan etmitir.

55 56

"Constantinople", The Times, 25 December 1905, pp. 3. BOA. Y. PRK. EA. nr. 45-39, 1321 Z 21. 57 BOA. . HUS. nr. 118-127, 1320 Haz 29. 58 BOA. Y. PRK. EA. nr. 46-42, 1322 C 15.

173

Muhtemelen Sultann emriyle Tahrandaki Osmanl sefiri, ayn ehirdeki ngiliz Bykelisi Arthur Herviche mektup yazarak, Rusyadan rana gelmekte olan Ermenilere mani olunmas iin, giriimde bulunmasn talep etmitir. 59 Bykeli 15 ubat 1905 tarihli cevabnda, doal olarak kendi Dilerinin de grn alarak olumsuz cevap vermitir: 60
Tasvir ettiiniz ikayata ben de itirak ederim. Fakat tarafmdan bu babda vuku bulacak teebbsattan hibirinin bu illete fiilen are olmamasndan havf ve endie eylerim.

1905 yl Martnda Seraskerlik, Drdnc Ordu Komutanlndan gelen Osmanl hududuna yakn, randa hakim noktalarda baz kylerin Rusyadan geeek olan Ermenilerin iskn iin satn alnd ve Ermenilerin peyderpey blgeye gelerek, Osmanl hududuna geerek tecavz ve itiaat iin tedarikkatta bulunduklarna ilikin raporunu 61 Sadarete gndererek, ran hkmeti nezdinde giriimde bulunulmasn istemitir. 62 Seraskerliin nerisi erevesinde, diplomatik kanaldan Rusya ve ran hkmetleri nezdinde giriimde bulunulmutur. Potemkin zrhlsnn ayakland, Rusyada kyl isyan ve grevlerin arl sallad bir dnemde Rusyadan Ermeni ve Rus erbab- ihtillden baz ehas hamili [ihtillcilerden baz kimseleri tayan] Belika bandral bir vapurun Bahr- Siyah [Karadeniz] Boazna gelecei haber alndndan, erbab- ihtilli hamil olan vapurun Boaza vrudunda geirilmeyerek tevkif edilmesi hakknda padiah iradesi kmtr. 63 Bu iradenin Hocabey [Odesa]da kan olaylar zerine snf- muhtelifeden bir ok adamn hicrete mecbur olmas hasebiyle Rusyadan gelen yolcu vapurlarn Boazdan geirilmeyip tutulmalarnn ikyet konusu olmamas iin karld ifade edilerek Dersaadete ve sevahil-i Devlet-i Aliyyeye kmamak ve doruca

Sultan Rusyaya kar Japonya ile mttefik olan ngilterenin Rus kartlndan istifade etmek istemi olmaldr. 60 BOA. Y. PRK. EA. nr. 45-53, 1322 M 6. 61 Anlan raporun Yaver-i ekrem-i hazret-i ehriyari Drdnc Ordu-y Hmayun Miri Zeki tarafndan kendi hiyerarik amiri Seraskere gnderilmeden nce Sultan Abdlhamide sunulduu ve ondan baz talimatlar alnd anlalmaktadr. BOA. Y. PRK. ASK. nr. 227-95, 1323 M 18. 62 BOA. A. MKT. MHM. nr. 549-14, 1323 M 18. 63 BOA. A. MKT. MHM. nr. 549-33, 1323 Ca 9.
59

174

gitmek kaydyla vapur Bahr- Sefid [anakkale] Boazndan kncaya kadar tarassud olunmak zere geilerine izin verildii belirtilmektedir. Petersburg sefiri Hsn Paa 29 Austos 1905 tarihli ifreli telgrafnda, padiahn Rusya hkmetinden Ermenilerin Osmanl hududundan geilerine izin verilmemesine ilikin talebini, Hariciye Nazr muavini Krob Balatarofa aktardn bildirmitir. 64 Szkonusu bakan yardmcsnn mezkr Ermenilerin Memalik-i Mahrusa-i ahaneye men-i mrurlar iin memurin-i aidesine derhal emir verileceini suret-i ciddiyede vaat ettii rapor edilmitir. Ermenilerin Osmanl hudutlarn ihlal endiesinin younlat bir dnemde, 65 Rusyadan rana gemekte olan Ermenilerin Osmanl hududunu ihlal etmemeleri iin gerekli kontrol tedbirlerinin alnd, Erzurum Valisi Nazm tarafndan dorudan Baktiplie 15 Ocak 1906 tarihli ifre ile bildirilmitir: 66
Rusyada ber-devam olan karklklardan dolay ekserisi yaral olduu halde birka bin Ermeninin Revan cihetinden kafile kafile rana tecavz ettii ve etmekte olduklar bunlara asla muhalefet taraflarndan edilmemekte hudud- olduu hakaniyi istihbar tecavz klnd etmeleri Bayezd melhuz mutasarrflndan bildirilmekle ve bunlarn Bayezid ve Van bulunmasyla takayydat- lazmede bulunulmas lazm gelenlere tebli klnd

Hudut blgesinde benzeri tedbirlerin alnd Drdnc Ordu Komutan tarafndan da 5 gn sonra dorudan Padiaha rapor edilmitir. Bu yazmalardan ksa bir sre sonra 26 Ocak 1906 tarihinde Sultan ilgilileri tekrar uyaracaktr: 67
u srada Rusya memalikinde devam etmekte bulunan kargaalk saikasyla Rusya hududunca eser-i zabt rabt grlmeyerek hezelerin bizim tarafa mrur ve tecavz edecekleri melhuz bulunmasna binaen [beklendiinden dolay] kemal-i dikkat

BOA. Y. PRK. EA. nr. 47-104, 1323 C 27. Batum Askeri Valisinin Osmanl konsolosuna bildirdiine gre Tanak rgt Rus Hkmetine bavurarak Ermenilerin memaliki ahanedeki amalinin kk bir ksmnn gerekletirilmesina olsun Ruslarn yardmlarnn Rusyaya sadakat gstermelerinin kesin art olduunu beyan etmitir. BOA. Y. A. HUS. nr. 494-41, 1321 Ke 27. 66 BOA. Y. PRK. ASK. nr. 236-3, 1323 Za 24. 67 BOA. Y. PRK. ASK. nr. 236-39, 1323 Z 1.
64 65

175

ve basiret zere bulunularak hezele-i merkumdan bir ferdin bile tecavz-i hudud etmelerine asla ve kata meydan verilmemesi.

Ermenilere ynelik tahditlerle ilgili bir ilgin belge de, Osmanl Devleti Londra sefareti tarafndan Malta Bakonsolosu Azaryan Efendiye verilen, 1 Ocak 1906 tarihli talimattr. 68 Bu talimatta Ermenilere pasaport verilmemesi direktifi iletilmektedir. 69
Rusyadaki dahili kargaay ileri srerek Ermeniler ve dier baz mehul kimselerin Devlet-i Aliyyeyi ziyaret etmek istedikleri renilmitir. Ermenilere ve dier ehasa pasaport vermekten imtina etmenizi bakanlk talimat olarak bildiririm.

Osmanl Devleti Londra Bykelilii Malta Bakonsolosu olan Ermeni memuruna, yaklak bir yl sonra gnderdii 17 ubat 1907 tarihli talimatta da, Rusyadan kaan Rusya tebaas Ermenilere pasaport verilmemesi konusunda tekrar hatrlatmada bulunmutur: 70
Kuvvetle muhtemeldir ki Rusyadaki skntlardan dolay, Rusya tebaasndan Ermeniler dier lkelere gitme yollarn aramakta ve Trkiyeye de gelmeye almaktadrlar. Rus Ermenilerinin pasaportlarna vize vermeden nce bunlarn Devlet-i Aliyyeye girmeleri yasak ahslar arasnda bulunup bulunmadndan emin olunmas..

Dahiliye Nezareti tarafndan 5 ubat 1906 tarihinde verilen bir talimatla Kafkasyada bastrlmakta olan kargaa dolaysyla, Ermenilerin ellerindeki silahlar gizli olarak Memalik-i ahanedeki hemcinsi nkerlerine gndermelerine kar gerekli tedbirin alnmas emredilmitir. 71 1906 Kasmnda Sadaretten Zaptiye mirliine gnderilen bir yazda, 72 Rusyadaki ihtillci Ermenilerin randan alacaklar pasaportla stanbula gelecekleri ihtimaline kar, pasaportun mezhep hanesine Sryani veya Keldani ibareleri muharrer bulunanlara ikametgah tayin ettirilmesi talimat verilmekte, Ermenilere bu iznin verilmememesi emredilmektedir.
Dnemin birok diplomatik yazmalar gibi bu yazma da Franszcadr. BOA. HR. HM. O. nr. 229-7, 1322 Ks 21. 70 BOA. HR. HM. O. nr. 228-11, 1322 u 6. 71 BOA. Y. EE. KP. nr. 27-2635, 1323 Z 8. 72 BOA. ZB. nr. 308-60, 1322 Ts 7.
68 69

176

Dahiliye Nezaretinden Erzurum Valiliine 9 Mart 1908 tarihinde yazlan bir yazda, 73 fesededen olduuna mebni Rusya tarafndan Bakden hudut d edilen Foti Kostantinidi adl ahs hakknda, yalnz pasaportsuz [olmasndan deil] belki Bakdeki fabrikalar amelesi beyninde efkr- fesad-cuyne ika [iiler arasnda fesat fikirler yayma] ve ameleyi terk-i egale [greve] tevik eylemesi sz konusu edilmitir. Sultan Abdlhamidin duyarllkla Osmanl topraklarndan uzak tuttuu isyana ve sosyal hareketlilie eilimli ve devrimci Ermeni rgtleri kontrolndeki Rusyadaki Osmanl Ermenilerinin, 23 Temmuz 1908 devriminden sonra lkeye dndkleri anlalmaktadr: 74
1908de Trkiyede Merutiyet ilan edilince, stanbulda II. Abdlhamit (Kanun-i Esasi) yi kabul ediyor. Vilayetlerden seilecek milletvekillerinin seimine balanyor. (Umumi af) ilan ediliyor. Ermeniler (Danak komiteleri) ile ttihad- Terakki Cemiyeti birleiyor. Trkiyeden harice ne kadar firar edenler varsa, tekrar Trkiyeye dnmelerine msaade edildiinden, Rusyada bulunan Ermenilerin de Trkiyeye dnmeleri iin Moskova sefareti ve dier ehbenderlikler vastasiyle dneceklere pasaportlar verilmesi emir buyruluyor. Bu arada Rusyada bilhassa Kafkasya ve Karstaki (Danak) komiteleri Ermenilerin Trkiyeye gitmelerini salamak iin icap eden teviki yapyorlar. Bu zaman Trkiyeye byk bir Ermeni g balyor. Kars Baehbenderhanesinden her hafta en az 1500 pasaport verilerek, Ermeniler Erzurum yolu ile sevkediliyor. Rusyadaki btn komite reisleri de pasaport alarak Trkiyeye geiyorlar. Bu genel aftan, o zamana kadar crm ve cinayet ileyenler de istifade etmilerdir.

Geri dnen rgtl devrimci Ermenilerin, ksa bir sre sonra balayacak Harb-i Umumide byk aclara neden olacak Ermeni tehcirinin bir hzlandran olduu ileri srlebilir.

73 74

BOA. DH. MKT. nr. 1238-34, 1324 Ha 19. Fahrettin Erdoan, Trk Ellerinde Hatralarm, stanbul 1954, s. 40-41.

177

5.5.

Sultann Kafkasyaya Mdahale Edecei ayias

Rusya i kargaalklarla kritik gnler yaarken, 1905 Sonbaharnda basna

yansyan haberlerde Osmanl Devleti ile ngiltere arasnda bir ittifak imzalanaca haberleri zerine, Rusya iddialarn doru olup olmadn stanbuldan resmi olarak sormutur. Osmanl Devleti bu iddiay yalanlam, ancak bu vesileyle ibu ihlasperveriye kar [Rusyann] da menaf-i Saltanat- Seniyyeye taalluk eden umru hususat- siyasyede bir muavenet ve sahabet [ile] mukabele etmesi talep edilmitir. 75 1905 ylnn sonuna doru Bakde olaylar younlarken, The Manchester Guardian adl 76 ngiliz gazetesi Sultan Abdlhamidi katliamlarn su ortaklyla itham etmitir. Gazeteye gre Sultan, ara Kafkasyadaki Mslmanlar yattrmak iin bir Osmanl dini heyeti gndermeyi teklif etmitir. Yine Sultan, ara 1848 ylnda Rusyann Avusturyaya yardm iin birlik gnderdiini hatrlatarak, Kafkasyada Ruslarn asayii yeniden salamasna yardm iin iki veya tmenlik Trk kuvvetinin gnderilmesini teklif etmitir. Gazete Rus Hkmetinin, Sultann kafasndaki gizli dncenin farknda olmasndan tr, teklifi kabul etmediini ileri srmtr. Anlan dnemin ngiliz Times gazetesinin stanbul muhabirinin bildirdiine, gre halk arasnda Kafkaslarda yaanan katliamlar Rusya durdurma kabiyetinden yoksun veya buna niyeti olmadndan [Mslman] halk korumak iin, Padiah anlan blgeye askeri mdahalede bulunmal duygusu gelimektedir. 77 Ayn dnemde d basnda yaynlanan Rusyadaki gelimelere ilikin bir deerlendirmede, 78 Trkiyenin Kafkaslardaki katliam durdurmas zerine, blgeye asker sevketmeyi dndn ileri srlmtr. Bu sylentilerden Bblinin rahatszlk duyduu anlalmaktadr. Bu erevede Hariciye Nezaretine 14 Eyll 1905 tarihli Viyana Maslahatgzarlndan

BOA. Y. A. HUS. nr. 494-110, 1321 Te 9. The Baku Massacres, Abdul Hamids Complicity, The Manchester Guardian, 28 November 1905, pp. 7. 77 "Suggested Intervention of Turkey", 22 December 1905, http://paperspast .natlibs.govt.nz/cgibin/paperspast?a=d&cl=search&d=AG19051222.2.11.4&srpos=61&e=01--1904---1908--100--1-byTI ---0Turkey+Russia--, 08 Aralk 2011. 78 "The Chaos in Russia", Taranaki Herald, 29 December 1905, pp. 4.
76

75

178

gelen yazda, 79 Avusturya gazetelerinde Kafkasyada kan olaylarda stanbulun parma olduu hakkndaki haberi, Neue Freie Presse gazetesinde maslahatgzarn tekzip ettirdii arz edilmitir. Ayn erevede Hariciye Nezaretinden Sadarete gnderilen 5 Ekim 1905 tarihli yazda da Kafkasyada zuhur eden harekt- itiakranede Hkmet-i Seniyyenin zi-medhal gstermesine mebni rahatszlk ifade edilmitir. 80 1905 ylnn son gnlerinde Tiflis Bakonsolosluunun Osmanl Devletinin Kafkaslara mdahale etmesi iin, uygun zamann geldiine ilikin bir telgraf alnr: 81
Erbab- ihtillce ittihaz olunan karar zerine

imendiferlerin harekt tatil edilmi ve Kutayis havalisinde ihtill tam hkmferma olmakta ve ceride-i mahalliye ahaliyi isyana davet etmektedir. [Ermeniler] bir ktal-i umumi iin tedarik-i azme [toplu bir kym iin hazrlk] icra eylemekte bulunmutur. Halihazr, Hkmet-i Seniyyece Kafkasyann igali ve Mslmanlarn tahlisi iin en msait bir zamandr.

Baehbenderin mdahale teklifi 27 Aralk 1905 tarihinde Kutayis havalisinde ahval-i ihtilliyeden bahisle baz ifadat havi telgrafnamenin tercmesi ifadesiyle Sadarete gnderilmitir. Hariciye Nazrlnn teklifi uygun grmedii sezilmektedir. 1906 ylnn Ocak aynda Bakde yaynlanan rad gazetesinde kan bir haberde Osmanl ordusunun hududa cem edildiinin tahkik olunmu olduu ileri srlmtr. 82 Dnem boyunca Kafkasyaya Osmanl mdahalesi sylentisinin etkisini koruduu anlalmaktadr. 1908 bahar gibi Rusyada artk olaylarn arlk kontrolne girdii bir dnemde, Trkiyenin Kafkaslara mdahale edecei eklindeki gazete haberleri Baktip tarafndan yalanlanmtr: 83
Drdnc Ordu-y Hmayunun gya Rusya'ya kar tertibat ve tahidat- askeride [askeri ynak yapmakta] olduu ve

BOA. Y. A. HUS. nr. 494-15, 1323 15. BOA. Y. A. HUS. nr. 494-15, 1323 15. 81 BOA. Y. PRK. HR. nr. 35-9, 1323 Za 01. 82 "Kafkasya Hududunda Osmanl Askeri", rad, (26), 19 Ocak 1906, s. 4. 83 BOA. . HUS. nr. 166-1326 R 4, 1324 Ni 20.
79 80

179

Rusyaca da bir takm tedarikatta bulunduu yolunda gazetelerin neriyat iki devlet ve memleket bir takm teessrat ika maksadyla olup Hkmet-i Seniyyece Rusya'ya kar yle tahidat ve niyeti tecavzat bulunmad..

Benzeri neriyatn kontrol edilmesine ilikin padiah iradesi Sadarete tebli edilmitir.

5.6.

Rusyann Trkiyeye Saldraca Endiesi

lgili blmde ele alnd gibi Manuryada ve Pasifikte hezimete urayan

Rusyann urad prestij kaybn, Osmanl Devletine saldrarak telafi edecei endiesinin sadece Sultan Abdlhamidin kaygs olmad anlalmaktadr. Tiflis Bakonsolosluu 2 Kasm 1905 tarihli ifreli yazma ile blgede subaylar arasndaki bir rivayet-i garibeyi Hariciye Nezaretine rapor etmitir: 84
Rusya Hkmeti Japonya muharebesinde kaybetmi olduu namusu askeriyesiyle, haysiyetini iade etmek maksadyla Devlet-i Aliyyeye kar muharebe edeceine ve teskin-i itiaat bahanesiyle Kafkasyadaki kuv-y askeriyesini tezyid [artrma] ve efrad- redifeyi silah altna almaya balamtr.

Konunun Petersburg sefareti tarafndan soruturulmas sonucu, 85 Rus Dileri Bakan szkonusu sylentinin klliyen b-asl ve esas olduunu syleyecektir. Bakann yalanlamas Sultan Hamide 3 Aralk 1905 tarihinde arz edilmitir. 1907 ylnn Nisan aynda Baktiplik, Sadaretin Batum evresine askeri ynak yaptna ilikin duyumlar zerine, Petersburg sefaretine durumun Rus makamlarna sorulmas talimat verildiini bildirmitir. 86 Rus makamlar sefaretin sorusuna cevaben duyumlar yalanlamtr:
Matbuatn bu babda mugayir-i hakikat bir ey ner etmemesi zmnnda tedabir-i lazme ittihaz edeceini Rusya hkmetinin Hkmet-i Seniyye hakkndaki hissiyat- dostanesi samimi ve be-gayet ciddi olduuna emniyet buyrulmasn ve
84 85

BOA. Y. A. HUS. nr. 495-105, 1321 Ts 7. BOA. Y. A. HUS. nr. 496-17, 1321 Te 20. 86 BOA. . HUS. nr. 163-1326 M 63, 1326 M 22.

180

Rusya'nn tedarikat hakkndaki neriyatn dahi, deil bir blk bir neferin bile hudud cihetine sevk etmek teebbsatnn olmadn Rusya Hariciye Nazr'nn beyan ve temin eyledii

5.7.

Yahudi Pogromlar
Rusyada tarih boyunca Yahudilere ynelik birok zulmler ilenmitir.

Pogromlar bu zulmlerin kitlesel krma dnt vahetlerdir. zellikle kriz dnemlerinde say ve aplar younlaan pogromlar, 1905 Devrimi boyunca da Yahudilerin youn olduu blgelerde, zellikle Odesada gereklemitir. arn Ekim manifestosuyla temel sivil haklar ve siyas zgrlk vermesini mteakip, Yahudilere ynelik iddet hareketleri trmanmtr. ki hafta gibi ksa bir sre zarfnda yzlerce ehir, kasaba ve kyde binlerce kiinin yaralanmasyla sonulanan olaylar olmutur. Sadece liman ehri Odesada asgari 400 Yahudi katledilmi, yzlercesi yaralanm ve Yahudilere ynelik 1.632 ev, apartman ve dkkn kundaklanmtr. 87 Ayn kaynaa gre Ekim 1905ten Ocak 1906ya kadar Yahudileri hedef alan, 657 pogrom icra edilmitir. Sadece Ekim aynda dzenlenen 150 pogromda 4.000 kii ldrlm, 10.000 kii yaralanmtr. ar otokrasisi, etnik nefreti ii hareketlerini zayflatma maksadyla kullanmtr. Dier faktrler olarak Yahudi ve Yahudi olmayan gnlk iiler arasndaki rekabet, uzun sreli etnik ve dini dmanlk, Odesada Yahudilerin ticaret hayatndaki arlklar, Yahudilerin idareden ayrmc muamelere maruz kalmalar, siyas yelpazenin hkmet destekileri ve kartlar arasnda kutuplamas ile sivil ve askeri yetkililerin pogromlara zemin hazrlayan artlar tevik etmeleri saylmaktadr. 88 Devrim lideri Lenin, Yahudilere ynelen pogromlarn u ekilde izah etmektedir: 89

Robert Weinberg, Workers, Pogroms, and the 1905 Revolution in Odessa, The Russian Review, 46, 1987, pp. 53. 88 Robert Weinberg, Ayn makale, pp. 54. 89 V. I. Lenin, "1905 Devrimi zerine Konuma", (yay. . Kaplan), 1977, (evirimii) http://www. urundergisi.com/makaleler.php?ID=1855, 24 Aralk 2011.

87

181

arlk, kinini zellikle Yahudiler zerine kustu. Yahudiler devrimci harekete nder yetitiren en byk kayna (toplam Yahudi nfusuna oranla) oluturuyordu. Ve imdi de, Yahudiler, dier uluslara oranla, aralarndan en ok enternasyonalist karan ulusturlar. arlk, halkn en cahil tabakalarnn en alaka Yahudi dman nyarglarn, kymlar rgtlemek iin (belki de kymlara dorudan doruya nderlik etmek iin) ustalkla smrd.100 kasabada 4 binden fazla Yahudi ldrld ve 10 binden fazlas sakatland. Bar Yahudilerin, eleri ve ocuklaryla birlikte, gaddarca katledilmesi, uygar dnyann her yannda tiksinti uyandrd.
90

Yahudilerin maruz kald pogromlar d basnda geni bir ekilde yank bulmu, Rus Hkmetine ynelik ar eletirilere konu edilmitir. 91 Yahudilerin urad bu pogromlar, Osmanl lkesinde ise ncelikle Musevi basn tarafndan duyurulmutur. 19 Kasm 1905 tarihinde Selanikte yaynlanan Alaviz gazetesinde Rusya biladndan bazlarnda Museviler hakknda icra edilen mezalim olduuna dair makale mnderic olduu gerekesiyle Dahiliye Nezareti Matbuat- Dahiliye Mdrlnce bu gibi eylerin derc ve neri gayri caiz bulunmutur. 92 Bu erevede Musevice gazeteler sansr memuru tarafndan, Selanikte yaynlanan Musevice Avanir gazetesinin 26nc saysnda; Rusyann Bialystok ehrinde hkmetin tevikiyle birok Musevinin Ruslar tarafndan gaddarane bir surette katl olunarak mal ve eyalarnn yamaland ve ad geen ehrin 60-70 bin Musevi nfusunun, civar ky ve kasabalara katklar eklinde bir haber yazld saptanmtr. 93 Dahiliye Nezaretinden Selanik Valiliine konuya ilikin yazlan bir yazda, bu gibi olaylara dair haberlerin yaynlanmas muvafk- maslahat grlmediinden bundan sonra benzeri yaynlara meydan verilmemesi emredilmektedir.

Lenine gre uygar dnyada Yahudi pogromlarndan sadece sosyalist iiler ve proleterler znt duymutur. V. l. Lenin, Collected Works Volume 23; August 1916-March 1917, 2 ed., (S. Levin, Ed.), Moskow, Progress Publishers, 1974, pp. 250. 91 Eliyahu Feldman, British Diplomats and British Diplomacy and the 1905 Pogroms in Russia, The Slavonic and East European Review, (October 1987), 65/4, pp. 579-608. 92 BOA. DH. MKT. nr. 1027-26, 1323 L 06. 93 BOA. DH. MKT. nr. 1094-54, 1324 Ce 5.
90

182

1906 yaznda Yahudilere ynelik iddet hareketlerini deerlendiren yazsnda Doktor Abdullah Cevdet, 94 bu katliamlarn, mutlakiyet idaresinden menfaattar olan melunlarn eseri olduu kansndadr. Doktora gre pogromlarn iki maksad vardr:
Biri Rus ahalisinin vahi ve meclis-i mebusana ve hrriyete gayr-i layk olduklarn yar ve ayara gstermek dieri de Rusyada hrriyet siyasetinin fethi emrinde Ruslardan ziyade gayret, ecaat, maharet, dirayet gstermi olan Musevileri mahv ve meyus etmektir.

Cevdete gre bu bir yanl hesaptr. Evvela halk kitlelerinin harekt ve heyecan bir milletin idrak ve medeniyet seviyesine l olamaz. kincisi bu gibi kanl taarruzat Musevi ehl-i himmetin frka-i istibdada [aktivist Yahudilerin otokrasiye] kar ekilecek tig-i intikamn salamaktan [intikam klcn keskinletirmekten] baka bir netice vermez. 1905 ylnn son gnlerinde Sadaret, Rusyadaki madur Musevilere yardm yaplmasnn asar- insaniyet gerei olduu ve bu yardm kampanyasnda bir maksad- siyas bulunmadn bildiren bir ariza yazmtr. 95 Sadaretin talebine cevap olarak Baktip tarafndan yazlan bir tezkerede, 96 Rusyada Hocabey ve dier yerlerde zuhur eden hadisat neticesi olarak mutazarrr olan Musevi ailelerinin ihtiyalar zmnnda dier memleketler Musevileri gibi Osmanl topraklarnda bulunan Musevilerin de ianat- nakdiyede bulunmalar rica edildiinden sz edilerek, bu tarz insanlk grevi yaplmasnda herhangi bir saknca bulunmad ifade edilmitir. Yine yardm kampanyas iin hazrlanacak biletlerden bir mikdarnn hk-i pay-i hmayuna iletilmesi istenerek, Padiahn da kampanyaya katlaca bildirilmitir. 97 Padiahn Rusyadaki madur Yahudiler iin yardm kampanyasna izin vermesi ve ahsen de desteklemesine Payitaht Saltanat- Seniyyeleri ve Memalik-i Mahrusa-i ahaneleriyle Rusyada bulunan umum Museviler namna Hahamba

Abdullah C[evdet], Rusya'ya Dair, tihad, 1 (12), Haziran 1906, s. 2-3. BOA. Y. A. HUS. nr. 497-95, 1321 Ke 14. 96 BOA. . HUS. nr. 137-1323 Za 03, 1321 Ke 16. 97 Rusyada katledilen Musevilere yardm toplamak isteyen Avusturya vatanda Samuel Kazann kuku eken giriimleri zerine merkmun hal ve hareketinin sureti mtemadiyede taht tarassuda bulundurulmas hakknda bkz. BOA. ZB. nr. 391-158, 1323 Ke 31.
94 95

183

kaymakam kleleri tarafndan mhrlenmi bir kran mazbatas ile karlk verilmitir. 98

5.8.

Osmanl Hkmeti ile Rusya Arasnda Anarist ve

htillcilerin Takibi in Hazrlanan tilafname

1905 Rus Devrimi sonucunda her iki lke hkmdarnn anarist ve ihtillci" olarak grdkleri rejim kartlarn takip iin bir protokol hazrlanmas giriimi olmutur. ki otokrat hkmdarn devrimci hareketlere kar sonulandrldna dair bir bilgimizini bulunmad bu teebbsten baka somut bir ibirlii yaptklarna ilikin bir emare bulunamamtr. Osmanl Ariv belgelerinde 24 Mart 1324 (6 Nisan 1908) tarihli bir belgede, 99 Dahiliye ve Hariciye Nazrlar imzasyla Padiaha hitaben kaleme alnan bir yazda anarist ve ihtillcilerin Osmanl Devleti ve Rusya tarafndan mttefikan takibi iin Rusya sefaretiyle akdolunacak itilaf metnine, bizzat Sultan tarafndan yaplmas iaret edilen deiikliklerin yapldnn arz edildii grlmtr. Belgeye gre Sultan Abdlhamid, her iki lke arasnda iade-i mcrimin anlamas olmasna ramen, devlet bakanlarna suikasd tertiplemek isteyen, dinamit ve patlayc madde kullanan erbab- fesadn faaliyetlerinin nlenmesine ynelik hususlarn da itilafa girmesini irade etmitir. 100 Hazrlanan itilafnameye gre; Hkmet-i Seniyye ile Rusya hkmeti hemhudud olmalar hasebiyle anarist ve ihtillcilarin fesat hareketlerini birlikte takipte menfaattar bulunmalar, itilafn hazrlanma nedenidir. tilafn ilk maddesi, her iki lke ileri Bakanlklarnda anarist ve ihtillciler ve eylemleri hakknda bilgileri toplayacak heyet-i mahsusa-i daimeler tekilini ngrmektedir. Bu heyetlerin vazifesi ve tekilleri gizli tutulacaktr. Her iki devletin ileri Bakanlklar, bilgi deiimi kapsamnda birbiriyle yazabileceklerdir. Hatta iki bakanlk arasnda bu haberlemeyi gecikmeksizin yapabilmek iin nceden hazrlanan ifrename kullanlacaktr. tilafnamenin ikinci maddesinde:

98 99

BOA. Y. A. HUS. nr. 498-43, 1321 Ke 28. BOA. Y. PRK. HR. nr. 36-12, 1326 Ra 05. 100 Padiahn emrettii dzeltmeleri de kapsayan metin Trke ve Franszca olarak hazrlanarak her iki nazrn hazrlad arizann ekinde sunularak Rusya sefareti ile mzakeresi iin Sultandan onay beklendii ifade edilmitir.

184

 anaristler ve ihtillciler tarafndan zat- akdesi hazret-i Padiah ile Rus mparatoru hazretlerinin ahslar ve her iki memleketin emniyet-i dahiliye ve hariciyesi aleyhine vuku bulacak harekt ve teebbsat ve muhaberat- cinaiye ile mevadd- [infilakiye] ihzar ve imal ve nakline ve her trl fesad- aleni ve hfiye ve msellah etelerle tecavze ve cemiyat hfiye tekiline

dair her iki memleketin muhtelif hkmet dairelerinin tespit edecei malumatn, ileri Bakanlklar nezdinde kurulacak olan heyetlere muntazam olarak ulatrlmas tasrih edilmitir. Yine bu maddede merkez ve tara memurlarnca tespit edilecek verilerin delail-i msbitesi ve netice-i tedkikleriyle beraber bildirilmesi iin, talimatlandrlacaklar beyan edilmitir. Bir sonraki maddede her iki lke devlet bakanlarna suikasd teebbsnde bulunarak,
veya iki memleketten birinde maksad- ihtillkrane ile dinamit ve saire mevad- [infilakiye] istimal ederek taraf- diere firar ve iltica eden ehas cinayatn vukubulduu memleketin talebi zerine mezkr heyetlerce icra olunacak tahkikattan baka bir muameleye hacet kalmakszn memleket-i mezkreye teslim olunacaktr.

Drdnc madde her iki lkenin hudutlarndaki askeri ve mlki yetkililerin anarist ve ihtilacilerin ve msellah etelerin yasaklanm silahlar ve yakc maddelerle hudutlardan geilerine velev istimal-i kuvvet ile olsun olsun mni olunmas iin dikkat-i mahediyede bulunacaklarn amirdir. Yukarda nemli maddelerini zetleyerek sunduumuz itilafname metnini, Sultan Abdlhamide takdim eden Dahiliye Nazr Mehmed Memduh Paa ile Hariciye Nazr Ahmed Tevfik Paa, 101 itilafname uygun bulunuyorsa Padiahtan kendilerine Rusya sefareti ile mzakere iin yetki verilmesini ve
metn-i itilafda bahs olunan heyet-i daime-i mahsusann Hariciye, Dahiliye ve Zabtiye Nezaretleri erknndan birer zattan mrekkeben tekil edilerek bu da son derece mahrem tutulmak mnasip mtalaa

ediyorlard.

101

Son Sadrazam Tevfik Paa

185

Sultan Abdlhamidin istibdad idaresinin son aylarna denk gelen bu teebbsn Ruslar tarafndan nasl karlandn bilmiyoruz. Osmanl mparatorluunda 1905 Rus Devrimi adl tezin yazar, 102 bu anlamann imzaland ileri srmekte ise de kaynak verdii ariv belgesi, 103 bu metni her iki tarafn onaylanp onaylanmad konusunda bir ipucu sunmamaktadr. Ancak bu belge Rusya tarafndan imzalanmam olsa bile, Sultan Abdlhamidin cann ve tahtn kaybetme korkusu iindeki Rus arnn endielerini kendi ynetimine muhalif olan unsurlar takip ve etkisizletirmede kullanmak isteme giriimi olarak deerlendirilebilir.

5.9.

Rus Devrimi Srecinde Anadolu Kyamlar

1905 Rus Devriminin Osmanl topraklarnda etkisinin somut rnekleri

olarak, 1906-1907 yllarnda Erzurum ve Kastamonu gibi ehirlerde, idarenin baz politikalarna kar gsterilen tepkiler gsterilmektedir. Anadolu Kyamlar veya Anadolu halk hareketleri denilen bu eylemler serisinin, Sultan Abdlhamidin 23 Temmuz 1908 tarihinde Anayasay tekrar yrrle koyduunu ilan ettii srecin tetikleyici halk destei olduu ileri srlmtr. 104 Anadolu Kyamlar Jntrk hareketinin daha ziyade Prens Sabahaddin grubunun, Terakki adl yayn organ tarafndan duyurulmutur. Erzurum ve Kastamonu illerindeki giriimlerin de esasen ayn grubun kkrtmasyla gerekletii anlalmaktadr. 105

5.9.1. Erzurum syan

Merutiyetin ilan ncesinde, halk hareketi olarak deerlendirilebilecek apta Osmanl topraklarnda meydana gelen nemli olaylardan birisi, Erzurumda iki yla yakn sren Erzurum olaylardr. Konuya dair Osmanl ariv belgelerine dayanarak

Murat Yaar, The Russian Revolution of 1905 in the Ottoman Empire, Bilkent niversitesi Uluslararas likiler Blm, Yaynlanmam Yksek Lisans tezi, 2003, s. 97. 103 BOA. Y. PRK. HR. nr. 36-12, 1326 Ra 05. 104 Jntrk Devrimi ncesi Dou Anadoluda Hkmet Kart Hareketler adl makalesinde Sovyet akademisyen pilkova, Erzurum syannn merkezinde subaylarn olduunu yazmaktadr. V. . pilkova, "Antipravitelstvene Vstupleniya v Vostonoy Anatolii Nakanne Mladoturekoy Revolyuii", Narod Azii i Afriki, 1971, s. 77. 105 M. kr Haniolu, Bir Siyasal Dnr Olarak Abdullah ve Dnemi, stanbul 1981, s. 58.
102

186

yaynlanm bir monografide, olaylarn balangc olarak u hususlara dikkat ekilmitir: 106
1906 tarihine gelinceye kadar Erzurum birok ayaklanmaya sahne olmutur. Bu isyan, bundan ncekilerle mukayese edildiinde ncekilere gre en uzun sre hazrlk yaplp byk mitler balanan olmutur. Daha 1896 ylnda hkmet aleyhtar faaliyetleri yznden stanbul'dan Erzurum'a srlen tbbiye talebesi Emin ve arkada baytar mektebi talebesi Recep, Avrupa'daki Jn Trklerle temas kurarak, onlardan aldklar talimatlar dorultusunda, propaganda faaliyetine balamlardr.

Erzurumdaki olaylarn, hayvanlar zerine konan vergilere halkn tepkisi eklinde baladn ifade eden, Jntrk hareketi zerine zgn almalar bulunan bir akademisyen, 107 Adem-i Merkeziyet ve Teebbs-i ahsi Cemiyetinin bu blgeye gnderdii Hseyin Tosun Beyin giriimleriyle olaylarn siyas bir boyut kazandn belirtmektedir. 108 Yazar, Osmanl ariv belgeleri ve ngiliz konsolosluk belgelerinde de, Jntrklerin kkrtc yaynlarnn ehirdeki olaylarda etkilerine iaret edildiini ifade etmektedir. 109 Erzurumda, lkenin dier blgelerinde olduu gibi, hemen hemen hibir zaman aylklarn vaktinde alamayan subaylar ile ekonomik krizlerin kt idare ile birlemesinden oluan zemin, bir ayaklanma iin

Muammer Demirel, kinci Merutiyet ncesi Erzurumda Halk Hareketleri (1906-1907), Ankara 1990, s. 58. 107 M. kr Haniolu, Bir Siyasal Dnr Olarak Abdullah ve Dnemi, stanbul 1981, s. 57. 108 Tannm Jntrk Abdullah Cevdetin, Hseyin Tosuna ithaf ettii Erzurumlularn Serdengeti Trks iin (Alaattin Uca, "Erzurum Hrriyet Ayaklanmasnn Sembol Olan ki Byk Dergide Yaynlanan Bir Trk ve Ayaklanmann Perde Arkasndaki sim", A. . Atatrk lkeleri ve nklap Tarihi Enstits Atatrk Dergisi, (Temmuz 2002), sy. 2, s. 178. ve Hseyin Tosun Bey adl yazs iin (Semiramis Tutkun, "tihad Mecmuas" (1-100 saylar), nceleme ve Seilmi Metinleri, Sivas 1988, s. 503-505.), Hseyin Tosunun Erzurum syanndaki rol iin Orhan Trkdoan, Hseyin Tosun: Bir htilalcinin Profili, Trk Dnyas Aratrmalar, (ubat 1987), sy. 46, s. 69-83. 109 Terakki gazetesine gre Mstebidin vekil ve erki Vali Ata'y bastonlarmzn altnda srkleye srkleye brahim Paa Camiine gtrdk. Ve orada habs ettik... gece hkmetin resa-y ihtill tand ulema ve erafndan birka kii tevkif edilerek derhal yola karlm. Ahali ii duyar duymaz nakabil tasavvur bir heyecan ile arkalarndan yola kt ve sratle yetiip zabtiyelerin elinden kurtard. Maksad- meruumuza kar hkmet-i mstebideye alet olan merkez komiseri dier iki refiki ile beraber o gn ehrin ortasnda Midhat Paa uruna kurban edildi! On be gnden beri memlekette hkmet yok. Fakat Erzurumda asayiin bu kadar istikrar ettii zaman da olmad. Her tarafta dkkanlar ak, ticaret serbest, sokaklarda polis ve zabtiye gibi asayi memurlarnn fkdan hibir vechile nazar- dikkat celb etmiyor. nk Mslman-Hristiyan bir ferdin burnu bile kanamad. Halkmzn bu terbiye-i siyasyesi Avrupa konsoloslarnn da takdirine mucib oluyor. M Sabri, "Anadolu Kyamlar", Terakki, (11), 1907, s. 1-5.
106

187

uygun potansiyel oluturuyordu. 110 Olaylar, ehirde nde gelen erafn, askeri kesimin de rtl yardm ile hemen hergn halk da toplayarak, yeni konan vergilerin kaldrlmas talebiyle Yldza sk sk telgraf ekmeleriyle balam grnmektedir. 111 8 Nisan 1906 tarihinde The Timesn stanbul muhabirinin bildirdiine gre, Erzurumda son kargaalklarn nedenini renmek iin bir heyet gnderilmitir. Vilayette skunet salanmtr, fakat Trk nfus arasndaki rahatszlk srmektedir. Olaylarn k sebebi ev hayvanlarna konulan yeni vergi olmasna ramen, temelde rvet, kt idare gibi sorunlar bulunmaktadr. Valinin deitirilmesi halk yattrmak iin bir taviz olarak grlmektedir. Erzurumdaki olaylar, birka ay nce Kastamonuda kan olaylara benzemektedir. Orada da yeni vergiler konulmas nedeniyle kan olaylarda, vali kaarak cann kurtarabilmitir. Gazeteye gre bu tarz olaylar, daha nce Trkiyede olmamtr. Belki bunlar Rusyadaki dzensizliklerin yansmasdr. Belki de yetkililerin yetersizlii ve dzenbazl sonucudur. Kastamonu ve Erzurumdaki olaylarn dorudan sebebi olan yani vergileri Sultan, Bakanlarnn tavsiye etmemesine ramen koymutu. Halk madur eden ayn dnemdeki dier vergiler; Hicaz Demiryolu vergisi, tuz fiyatlarn ykseltme ile ilave evrak kayt harlardr. 112 Prens Sabahatin Bey grubunun yayn organ Terakki gazetesi, olaylar alklamaktadr: 113
Hkmet-i hazra birka vilayetin ittihad nnde tir tir titremee, idare-i merutay ister istemez kabule mecbur olur. Buna en byk delil yalnz bir Erzurum ahalisinin srarna kar hkmetin be paraszlna ramen tekmil Rumeli ve Anadolu'dan iki vergiyi lavetmesidir.

Orhan Trkdoan, 1906-1907 Erzurum Hrriyet Ayaklanmas, Trk Kltr, (Temmuz 1984) XXII/255, s. 453-466. 111 nder Ggn, kinci Merutiyete ncelik Eden Bir Hareket- Erzurum htilali ve Ona Dair Baz Belgeler, TKAE Trk Kltr Aratrmalar, Prof. Dr. brahim Kafesolu'nun Hatrasna Armaan, (1985), XXIII/1-2, s. 254. 112 "Taxation in Turkey", Evening Post, 16 June 1906, pp. 15. 113 M. Sabri, "Anadolu Kyamlar", Terakki, (11), 1907, s. 1-5.
110

188

Erzurum olaylar zerine bizzat Sabahaddin Bey tarafndan yazlan bir yazda, 114 Erzurum'da bir avu halkn ittihad nasl koca memleketi yeni bir zulmden kurtard! denilmektedir. 115 Erzurum syannn btn memlekete yaylmas iin Prens ar yapmaktadr: 116
vergi ile askeri, teftiimize tbi bir hkmete verelim! Yldz bu hakk tanyp Millet Meclisini amadka Kanun-i Esasi'nin ahkmn kabul etmedike, vilayetlerin idare-i mahalliyesini yine ahali-yi mahalliyesine teslim eylemedike ne bir para vergi ne de bir asker nefer vermemek iin ittihad edelim. Ettiimiz gn vatann sahibi, hkmetin amiri olacaz. Yalnz ittihad edelim.

Terakki gazetesinde yaynlanan olaylarla ilgili bir dier yazda da, 117 Merutiyet idaresi kurulmadka istibdadn Erzurum halkndan intikam almaya alaca ileri srlmtr. Hkmetin Erzurum halknn birliini bozmaya altna dikkat ekilmitir. 118

5.9.2. Kastamonu Vukuat

Azerbaycanl Trklerin yaynlad Hayat gazetesi Kastamonu Vukuat 119 balyla yaynlad yazda halkn, yoksulluk ve alktan dolay idareye isyan ettiini yazmtr. 120 Gazeteye gre bir ksm halk Yldza telgraf ekerek, enterne ettikleri vali ve komutan grevden aldryor. Hayat gazetesi Kastamonulularn hareket tarzn dier vilayetleri rnek gstermektedir:
imdi ey vilayat- mazlume! te gznn nnde bir Kastamonu var. Artk bu en yeni, en vazh, en mkemmel bir dersi imtisal olmal.

[Prens] Sabahaddin, "ttihad!", Terakki, (10), 1907, s. 5. Terakki gazetesine gre stanbul mehalif-i siyasyesinde hayvanat- ehliye rsumu ile tekalif-i ahsiyenin lav Erzurum, Trabzon, Sivas, Kayseri isyanlarna kar hkmetin aciz kaldna atfediliyor!... "Anadolu Kyamlar", Terakki, (10), 1907, s. 5. 116 Prens Sabahaddin Bey de dier Jntrk muhalifleri gibi halk dini referansl bir sylemle daysnn rejimine kar halk ayaklanmaya armaktadr. 117 "Hkmetin Yeni Bir haneti, Ahalinin Yeni Bir ttifak", Terakki, (14), 1907, s. 6-8. 118 Erzurum ahalisi ne asi ne de hrszdr! Memleketimizde cereyan eden vukuat, halkmzn insan gibi rahata yaama arzu etmelerindendir. Hkmetin ifa edecei bir vazife varsa o da memlekette medeni bir usul-i idare tesisidir. 119 Bkz. EK-7 120 "Kastamonu Vukuat", Hayat, 2 (64), 22 Mart 1906, s. 3-4.
114 115

189

Acaba hangi vilayetimiz, hangi kasaba, hangi kymz Kastamonu'dan daha az mazlum daha az talanzededir? Bu halde niin susuluyor? Skut edebiliyor? Artk imdi ite Kastamonu misali gz nnde dnmeli ki bu Kastamonu'nun gsterdii bu hareket-i merdane en byk memurini nasl halim, nasl efkatli bir tavr almaya mecbur etmitir. ... Tekmil vilayetler btn mazlumlar hele o stanbul'un hafiyeler elinde en ac bir kahr ve esaret altnda yaayan zavall mazlumlar o harap insanlar bu kere bir hareket gsterseler ne olacaktr?

Hayat gazetesi, Kastamonu olaylarnn dier vilayetler iin yol gsterici olduundan kuku duymadklarn bildirerek, yazy tamamlamtr. Doktor Abdullah Cevdetin tihad mecmuas da hemen ayn dnemde, Kastamonu hadisesini konu alan bir yaz yaynlayarak olaylar hakknda ayrntlar vermitir: 121
Artk canlar azlarna gelmi olan Kastamonu ahalisinden bir cemmi-i gafir hkmet konana msellah olarak girmi Valiye, Mektubuya, stinaf Mahkemesi Reisine, Hapishane Mdrne, Defterdara, Belediye Reisine, vilayetten kmalarn ve kendilerini azletmi olduklarn bildirdikten ve kollarndan tutup hkmet konandan dar attktan sonra telgrafhaneye giderek bizzat kendileriyle Padiah'a u telgraf vermilerdir: Biz valinizi ve memurlarnz azlettik. Namuslu ve mstakim olanlarndan gnderiniz. Bu telgraf zerine ahali tarafndan azlolunan yadigarlar padiah da kemal-i tela ile azl etmi..

Pozitivist doktor, koyu slami bir dille Kastamonulular isyan iin dier vilayetlere gstererek yazsn tamamlamtr.

5.9.3. Dier Vilayetlerde Olaylar

Erzurum ve Kastomonudaki kadar olmasa da, imparatorluun dier Asya vilayetlerinde de baz olaylar meydana geldiini muhalif Jntrk yayn organlar

121

nklab Subh nklab, tihad, 1 (10), 21 Mart 1906, s. 157-158.

190

haber vermektedir. Terakki gazetesi 25 Haziran 1907 tarihiyle Bitliste meydana gelen olaylar u ekilde anlatmaktadr: 122
Bitlis'ten alnan resmi havadis.. Su-i idare ile mslim gayrimslim herkesin nefretini celb eden vali Ferit paa aleyhinde ciddi ve byk bir nmyi icra edildiini bildiriyor... Cumaertesi gn be bin kiiden mrekkep slam ahali hkmet konana koturarak valinin istifasn talep etmiler. Vali ahaliyi def ve tebide teebbs etmi ise de bandan yaralanm ve revolver ile ahali zerine ate ederek bir kiiyi ldrm ve kamaya teebbs etmitir. Bu halden pek ziyade mteessir olan halk polis bakomiserini vurmu ve valinin taraftaranna hcum etmi. Baka telefat olup olmad henz malum deil. htilalciler telgrafhaneyi basarak Abdlhamid'den valinin tebdilini istemiler. Telgrafhane 24 saat ihtillcilerin taht- istilasnda kalm Askeri kumandan, muvakkaten idare-i vilayetin ryetine memur edilmi ve bu vakaya dair tahkikatta bulunmak zere Trabzon Valisi Bitlis'e gnderilmi..

Terakki, Bitlisteki olaylar, Erzurumda bir nceki yl balayan efkr- ahrarane ve temaylat istiklalpervernenin yaylmasna delil olarak grmektedir. Gazeteye gre Anadolu kyamlar teyit edilmektedir. Ancak Ermenilerle Mslmanlar istibdada kar birlikte mcadele etmelidirler. 123 Yine ayn yayn organnda Musulda uygulamalar ile halk madur ettii iddia edilen baz idarecilerin grevden alnmad takdirde, vilayette isyan kacann telgrafla stanbula bildirilmesi zerine, mracaatlardan Mektupu grevden alnmtr. 124 Gazeteye gre Musullular hkmet-i mstebide aleyhinde kyama hazrlanyorlar..

"Anadolu Kyamlar", Terakki, (12), 1907, s. 7-8. Kuv-y askeriye ile bir Ermeni etesi arasnda bir mukatele vuku bulmu ve asker eteyi datmaya muvaffak olmu, pek l! Fakat niin ete datldktan sonra Mslmanlardan bir cemm-i gafir civardaki Ermeni kyn yamaya kouyor?... Mslmanlardan Ermeni kylerini yamaya koacaklar yerde Ermenileri kendileriyle birlikte Hukuk- Osmaniyeyi erbab- zulme kar mdafaaya davet etse idiler, phesiz vatanlarna daha ciddi bir hizmet olurlard. Hi olmasa lem-i medeniyete bir apulcu kyafetinde grnmezdik. te Ruslar Mu vakasndan (Ermeni kylerinin yamas) dolay imdiden istanbul'u tehdide kalkmlar. Ne kadar ayan- teessftr ki ecnebilerin mdahalesiyle hep kendi ellerimizle kap ayoruz. Hkmet-i hazra kuvvetini tebaasnn zaafnda aryor, onun iin ahaliyi birbirine krdrmak istiyor. Fakat biz ne zamana kadar bu vatan dmanna alet-i kahr olacaz? Artk yeter! Saadetimizi ellerimizle gmmekten vazgeelim! slam, Hristiyan ayn vatan evlad, ayn vatan evladna yakacak bir ittihad yaayalm. 124 "Kyamlar", Terakki, (11), 1907, s. 5.
122 123

191

Musullularn isyan nedenleri de, yine Jntrk gazetesine gre valilike kadnlarn nfus kaydnn yaplmasdr. 125 Terakki gazetesi, bu kyamlar erevesinde Badat halknn da, Hicaz Demiryolu yardm kampanyasna katlmay reddettiklerini 126 haber vermektedir. 127 Ayn yl yine ayn gazetenin haberine gre, Mulada da bir isyan kmtr: 128
Ahali hkmet konana hcum ederek mutasarrf ve idare azasndan bir ounu ldrmeye altlar. Eraftan bazlarnn tavassutu ile i yola girer iken mevvik olduklarndan nai hkmet be alt kiiyi zmir'e tebid etmek istedi. Bunu haber alan ahali tekrar menfileri jandarmalarn ellerinden aldlar ve zabtiyeleri yaralayarak yeniden Hkmet konana hcum ettiler. Biz asker vermeyeceiz nidalar afak sarsyor. Allah daha ziyade eylesin.

Terakkinin yorumuna gre halk, hkmeti Millet Meclisini amaya zorlamak iin vergi vermeyi de reddetmelidir. Ve btn vilayetlerde bu eylemler, topluca ve koordineli olarak yaplmaldr:
Yalnz bu kyamlar mnferiden vuku bulduka hkmete Kanun- Esasiyi asla tatbik ettiremeyiz. Ne zaman birka vilayet ahalisi birlikte ayaklanr, vilayetlere muktedir ve namuslu memurlar tayin edilmedike, stanbul'da Millet Meclisi almadka vergi ve asker vermeyeceklerini mttefikan bildirirlerse o zaman muhakkak ciddi bir i grlr. Fakat bunu yapabilmek iin zaman kaybetmeden vilayetlerimizin her tarafnda faal ve muntazam cemiyetler tekil etmeli. te vatandalarmza cesim bir mntka-i teebbs..

Jntrk gazetesine gre Trabzon, Van, Bitlis vilayetlerinde vergi-yi ahsiye ve hayvanat- ehliye rsumundan dolay bunca ihtilller ortaya kyor: 129

Musul'da ahali harimlerinin tahrir-i nfuslarn icra ettirmemek iin aml zzet Paa'nn biraderi erazil-i memurinden Mustafa Bey'e birka defa hcum etmiler.. [Valiye idare meclisi toplantsnda iki el kurun atlmsa da isabet olmam]. 126 nc ianeyi cem iin toplanan mahalle muhtarlar anasr- slamn mahvn inta eden byle tekalif-i akkaya mkellefleri olduklar milletin artk tahammlleri kalmadndan bahisle iane cemini ceffel kalem reddettiler. 127 "Badad'dan", Terakki, (11), 1907, s. 5. 128 "Anadolu Kyamlar", Terakki, (14), 1907, s. 5. 129 [Biga'da zabtiye kumandannn maiyetinden bir avu vergi borcu yznden bir mslman atete yakm. Bunun zerine halk silaha sarlarak] idare-i hazrann boyunduruundan kurtulmaa azm ederler!...
125

192

Hatta Trabzon valisi korkudan istifasnn verip yerine Mezahip Mdri Ziver Bey tayin edildi. Bu hareket yaknda istanbul kapsnda da alevlenecek. Zira halk gryor ve anlyor ki hakkn talep etmedike, zulme kr krne boyun edike hkmet zulmden vazgemiyor.
130

Gazeteye gre btn bu eylemler iin, halk arasnda birlik kurulmaldr.

5.9.4. Anadolu Kyamlar ve Dier Olaylar Deerlendirme

Anadolu ehirlerinde meydana gelen olaylarn, tabandan gelen devrim dalgas olduu ve ilham kaynann Rus Devrimi olduu eklindeki grler, Sovyet kaynaklar ve bunlardan etkilenen baz yaynlarca ileri srlmtr. 131 Hatta kinci Merutiyetin iln dahi Rus Devrimi ile izah edilmeye allmtr. 132

"Anadolu Kyamlar", Terakki, (14), 1907, s. 5. M. P. Pavlovi, "Revolyuiya 1905 g. i Vostok", storik Marksist Jurnal, (1), 1926, s. 147-148. Pavlovi Rus Devrimi etkisinin aydnlardan ziyade halk tabakalar ve ordu zerinde etkili olduunu ileri sryor. G. Safarov, "O Konkretno-storieskih Osobennostyah Revolyuiy Posle 1905 g.", Revolyuionny, Vostok, 1934, s. 27. Safarov, 1908 devrimi ncesi Trkiyede kitlesel ii ve kyl hareketleri olduunu da ileri srmtr. A. M. Pankratowa, Die Erste Russische Revolution von 1905 bis 1907, Berlin, Dietz Verlag Berlin, 1953, 247-248. . M Reisner, "Russkaya Revolyutiya 19051907 gg. i Probujdenie Azii", Sovetskoe Vostokvedenie, (2), 1955, s. 19. A. D. Jeltyakov ve Y. A. Petrosyan, "Mladoturekoe Dvijenie v Trudah Turekih storikov", Narodi Azii i Afriki, (5), 1965, s. 59. Trkiyede kitleler, Rus Devrimini ekonomik ve siyasi haklarn almak iin mcadele modeli olarak kabul ettiler. V. . pilkova, "Antipravitelstvene Vstupleniya v Vostonoy Anatolii Nakanne Mladoturekoy Revolyuii", Narod Azii i Afriki, 1971, s. 74. H. Aliyev, "z storii BurjuaznoRevolyuionnogo Dvijeniya v Turii (Kone XIX- Naalo XX vv.) Trkiye Tarihi Meseleleri", Bak, Azerbaycan SSR Elmler Akedemyas, 1972, s. 29-78. A. N. Heyfe, "Revolyuiya 1905 g. i Narod Vostoka", Narod Azii i Afriki, (4), 1975, s. 3-5. E. apkevi, "Oenka Bolevikami Mladoturekoy Revolyuii", Narod Azii i Afriki, (6), 1975. A. S. ernetsov and V.N. Gudeva, "Vliyanie Revolyutsii 1905-1907 gg. V Rossii Na Turtsiyu, ran i Kitay", Novaya Noveyaya storiya, (4), TemmuzAustos 1976, s. 59. Yuriy Aatovi Petrosyan, Sovyet Gzyle Jntrkler, (ev. M. Beyham, A. Hachasanolu), stanbul 1974, s. 229-269. H. Zafer Kars, 1908 Devriminin Halk Dinamii, stanbul 1997, s. 60. Zafer Kars, "1908 Devrimi Bir Anadolu Devrimidir, Jntrklerin Anadolu'daki rgtleri ve Eylemleri", ttihat Terakki ve Jntrkler, stanbul 2009, s. 25-29. Feroz Ahmad, "Jn Trk Dnemi (1908-1918) ile lgili Deerlendirmeler", Yznc Ylnda Jn Trk Devrimi, S. Akin, S. Balc, B. S. nl, stanbul 2010, s. 19-38. (lgin bir ekilde Ahmad 1908in bir devrim olduuna kant olarak Cumhuriyetin ilk yllarna kadar srm olan Anadoludaki ekiyalk olaylarn sralyor.) 132 Sovyet kaynaklar 1908 Jntrk Devrimi olarak da ifade edilen kinci Merutiyetin ilann da arlk olarak 1905 Rus Devrimi etkisiyle izah etmektedirler. Bkz. Turetskaya Revolyutsiya 19081909 gg., Krasny Arxiv, 1, 1931, s. 3-39 ve 2, 1931, s. 27-52.A. F Miller, "Burjuaznaya Revolyuiya 1908 g. v Turii", Sovetskoe Vostokvedenie (6), 1955, s. 29-45; A. F Miller, "Mladoturekaya Revolyuiya", Pervaya Russkaya Revolyuiya 1905-1907 gg. i Mejdunarodnoe Revolyuionnoe Dvijenie, vol II, Moskova, Akademiya Nauk SSSR Otdelenie storieskih Nauk, 1956, s. 313-348; A. N Heyfe, "Boleviki i "Probujdenie Azii", Narodi Azii i Afriki, (6), 1965, s. 33-55.
130 131

193

Haniolu bahse konu yazar, yerel isyan giriimlerinin 1905 Rus Devriminden kaynakland eklindeki grleri olmayan etkileri bulmaya alan abalar olarak grmekte, bunlar hatal ve objektif olmama ile nitelemektedir. 133 Dnemin yurtdnda yaayan Jntrk aydnlarndan Halil Halid Bey, olaylarn hemen ertesinde yaynlad konuya ilikin makalesinde, 134 hadiseleri Trkiyede Bir Barl Devrim konu bal ile ele almaktadr. Halil Halid Bey, sadece Erzurumda deil, Bitlis, Diyarbakr, Kastamonu gibi tara ehirlerinde meydana gelen olaylarn da, 1905 Rus Devriminden kaynakland yolundaki grleri reddetmektedir. Halid Beye gre Trkiyede sz konusu Anadolu ehirlerinde gzlenen barl devrimin, 135 Rusyadaki devrim hareketlerinden kaynakland sadece bir tasavvurdur. Asya Trkiyesi elbette 1905 Devrimine ev sahiplii yapan Rusya ve 1906 Merutiyetine sahne olan ran ile komudur. Ancak barcl devrim ilk nce bu iki lkeye komu olan ehirlerde deil, payitaht stanbula daha yakn olan Kastamonuda ortaya kmtr. stelik burada meydana gelen olaylar, 1906 ylnda randa merutiyet ilanndan dahi ncedir. Dier taraftan Trk ihtilacilerinin metotlaryla Rus devrimcilerinin

uygulamalar 136 arasnda herhangi bir benzerlik yoktur. Trkiyede mahalli isyan giriimleri, vilayetler aras iletiim iin gereken sreleri mteakip, bir merkezden dierine srayarak yaylmtr. 137 Hemen hemen isyanc her ehirde takip edilen yntemler, birbirinin ayns olmutur. syan giriiminde bulunanlar ncelikle telgrafhaneyi ele geirip Yldz Sarayndaki padiaha taleplerini bildirmilerdir. Sultan Abdlhamide ekilen telgraflar da, genellikle ilk satrndan son satrna kadar hkmdarn ahsna sayg ve ballk ifadeleri mevcut olmutur. 138

M. kr Haniolu, Bir Siyasal Dnr Olarak Abdullah ve Dnemi, stanbul 1981, s. 58. Halil Halid, A Pacifik Revolution in Turkey, The Orient Review, (Vol:1), 1, January 1908, pp. 18-28. 135 Pacific Revolution 136 Rusyada devrimin lideri Lenin devrimcilerin yeteri kadar iddet metotlarn kullanmamalarn eletirirken (bkz. Kyl isyanlar), Erzurum ve Kastamonu olaylarn organize eden Sabahaddin Bey grubunun yayn organlarnda kan dklmesi ve dier devrimci yntemler iddetle eletirilmitir. Bkz. "Rus htilalinin Mana-y ctimaisi", Terakki, (1), 1906, s. 4-8.. 137 Halil Halid, A Pacifik Revolution in Turkey, The Orient Review, (Vol:1), 1, January 1908, pp. 23. 138 Erzurum Valisi Nuri Bey Bakitabete yollad 3 Mart 1322 yollad arizasna gre; Erzurumda
133 134

194

syanlarda sarayn takip ettii hareket tarzlar da hemen hemen standartlk gstermektedir. nce ikyet edilen mlki amir grevden alnmakta, vergiler drlmekte ve idari reformlar yaplaca vaat edilmektedir. stikrar salandktan sonra, olaylara kart dnlen kiilerden srgn vb. biimlerde intikam alnmaktadr. 139 syan giriiminde bulunan yedi merkezden ikisinde isyanclar, dier talepler yannda demiryolu hattnn kendi ehirlerine de ulaacak tarzda uzatlmasn istemilerdi. 140 Halil Halid Bey, Anadolu ehirlerindeki olaylarn tamamyle bu ehirlerdeki Jntrk srgnler tarafndan planlanm olduunu sylyor. Dier taraftan Haniolunun yaynlad konuya dair yerli ve yabanc ariv belgeleri de, Halid Beyin tezini dorulamaktadr. 141 1905 Rus Devriminin Asyadaki etkilerine ilikin yazlan akademik bir almada da, ar vergi yk altnda ezilen halkn kendi taleplerine kulak veren Sultan Abdlhamide padiahm ok yaa eklinde tezahratla karlk verdii, 142 ifade edilmitir. 143 Erzurum olaylar ayrntl olarak incelenirse, 144 geni halk kitlelerini temsil eden mlk sahipleri, bir an nce kargaann bitirilmesi ve isyann elebalarnn cezalandrlmasn mlki makamlardan talep etmilerdir. 145

kargaa kardklar iin ehirden uzaklatrlanlarn affedildii beldenin ileri gelenleri, ulema, eyhler ve sair sosyal snflardan kimseler arlarak bildirilmitir. Af kararnn bildirilmesi zerine hazr bulunanlar padiaha dua etmiler ve bu kapsamda hkmdara kranlarn bir mazbata ile sunmaya karar vermiler Muammer Demirel, kinci Merutiyet ncesi Erzurumda Halk Hareketleri (1906-1907), Ankara 1990, s. 93. 139 Halil Halid, A Pacifik Revolution in Turkey, The Orient Review, January 1908, (Vol:1), 1, pp. 24. 140 Halil Halid, Ayn makale, pp. 26. 141 M. kr Haniolu, Bir Siyasal Dnr Olarak Abdullah Cevdet ve Dnemi, stanbul 1981. 142 Ivar Spector, eserinde Sultan Abdlhamidin birok hatalar yapm olmasna ramen ar Nikolann aptallklarndan ders kararak kitleleri teskin edip Rusyadaki Kanl Pazarn Trkiyede tekrarna engel olduunu ileri sryor. 143 Ivar Spector, The First Russian Revolution-Its mpact on Asia, New Jersey, Printice-Hall Inc, 1962, pp. 70. 144 Haniolu son eserinde, Mill Mcadele lideri Mustafa Kemal Paann 1919 ylnda Erzurum Kongresi srasndaki faaliyetlerini deerlendirirken, ehrin 1905-1907 arasnda bir yldan daha uzun bir sre payitaht dinlememesi ile anlan dnem iin merkeze kar kmas arasndaki paralelliklere dikkat ekmektedir. M. kr Haniolu, Atatrk An Intellectual Biography, New Jersey, Princeton University Press, 2011, pp. 97-98. 145 Muammer Demirel, Ayn eser, s. 86.

195

mparatorluun Asya ehirlerinde kan olaylarn, Rusyadaki devrimci dalgadan etkilenmekten ziyade; kt idare, ar vergiler, yolsuzluklar ve ekonomik skntlardan kaynakland anlalmaktadr. Kadnlarn nfusa kaydedilmesi, demiryolu yardm kampanyasna nakdi katlm ve ehirlerine demiryolu gelmesi gibi nedenlerle karlan olaylarn, devrimci bir ynnn olmad aktr. Dier taraftan Jntrk muhalefetinin de, devrimci bir anlaytan ziyade, devletin ve lkenin birlii ve esenliini salama odakl olduu grlmektedir. 146 Jntrkler Sultan Abdlhamidi, daha ziyade namuslu ehil insanlar deil, karakter zafiyeti olan insanlar greve getirerek, kt idare tesis etmekle sulamlardr. Yoksa Sultan Abdlhamidin ve amansz dmanlarnn, lkenin kar karya olduu meseleler hakknda farkl tehisleri yoktur. Mesela Manuryada Japonlara yenilen Ruslarn, Osmanl Devletine musallat olaca konusunda, Ahmed Rza Bey ile Padiah arasnda bir farkl kanaat yoktur. 147 Ancak Jntrkler skntnn kayna olarak istibdad idaresi ve Sultann ahsn grmlerdir. 1905 Devriminin Trkiyeye etkilerine de deinen doktora tezi hazrlam bir akademisyen 148, Jntrklerin anayasaclnn temelinin, devletin yeniden glenderilmesi, paralanmann nlenmesi ve kaybedilmi ihtiamn yeniden kazanlmas olduunu ifade etmektedir. 149 Yine ayn kiiye gre anayasaclk, etnik atmalar ve ayrlk miliyeti hareketlere kar zm olarak grlmtr. kinci Merutiyetin ilan ve ondan nceki imparatorluun Asya ehirlerinde meydana gelen olaylarda halk katlm ve etkisi ok tartlmtr. Konuya ilikin yaynlanm bir eserde, bu etkinin hemen hemen olmad kaynaklara dayanarak ortaya konmutur. 150 Kkklna gre, 1876 Anayasas da 1908 Jntrk hareketleri de, aznlklarn kopmasn nleme ve lkenin paralanmasna engel olma

Bkz., "Muharebe ve htilal", ura-y mmet, (72), 6 Nisan 1905, s. 1-2.; M Sabri, "Anadolu Kyamlar", Terakki, (11), 1907, s. 1-5. 147 "Muharebe ve htilal", ura-y mmet, (72), 6 Nisan 1905, s. 1-2. 148 Nader Sohrabi, Global Wawes, Local Actors: What the Young Turks Knew About Other Revolutions and Why it Mattered, Comparative Studies in Society and History, 44 (1), January 2002, pp. 50. 149 Anadoluda Erzurum ve Kastamonu da yaynlaryla halk kitlelerini istibdad rejimine kar kkrtan Sabahaddin Bey grubunu, Jntrklerin ve daha sonra ttihad ve Terakkinin st dzey mensuplarndan Bahaeddin akir ahlak ve adalet memleketine ecnebi olan bir takm ihtillcilerin mdahale-i ecnebiyeyi istemekle itham etmitir. akire gre Adem-i Merkeziyetilerin Avrupallar istiklaliyetimizi mahva davet etmeleri halkta byk bir nefret ve dmanlk oluturmutur. Bahaeddin akir, "Gen Trklerde ttihad Gayreti", Hayat, (172), 4 Austos 1906, s. 2-4. 150 smail Kkkln, kinci Merutiyetin lannda Halk Unsuru, stanbul 2012, s. 16,18-21, 228, 236-241, 380, 403.
146

196

hedefine ynelikti. 151 Anayasa talebi dahi, bu pratik ihtiyalar karlamak iindi. Yoksa salt istibdad kartl, temel motivasyon deildi. Dnemle ilgili zgn eserler kaleme alm olan kr Haniolu da, Jntrklerin devrimci deil, memleketi ve devleti kurtarmak isteyen muhafazakr eylemciler olduklarn ileri srmtr. 152 Sina Akine gre de, Jntrkler iin Osmanl Devletini kurtarmak, hasta adam ayaa kaldrmak sz konusuydu. 153 Mahir Aydn da, anayasann yrrle konmasnn, Jntrkler tarafndan hemen her derde are grldne iaret etmektedir. 154 Yukarda iaret ettiimiz bir doktora tezine gre de, 155 23 Temmuz inklbnda halk taban mevcut deildir. Hareket, devlet iinden ve yukardan aaya gereklemitir. Devrimin kkleri, patrimoniyal kadro ile rasyonel/brokratik sektrler arasndaki atmalardan beslenmitir. Yani Sultan Abdlhamidin istibdadn sonlandran olaylar zincirini, Sultann at veya modernletirdii kurumlardan yetien kadrolar hzlandrm gr benimsenmitir.
Jntrklerin dier kanadnca d mdahale taraftar olmakla itham edilen Erzurum ve Kastamonuda olaylar karan Adem-i merkeziyetilerin yayn organndaki hassasiyet iin bkz. Abdlhamidin muvakkat boyunduruundan bir ecnebi devletin daimi boyunduruu altna geerek asrlarda beri sahibi olduumuz bir evde hizmetilik etmeye mecbur olacaz. te felaket-i itimayemize kar gsterdiimiz kaytszln srtmza tahmil edecei son hacalet!... M Sabri, "Anadolu Kyamlar", Terakki, (11), 1907, s. 1-5. 152 1907'nin son gnlerinde Osmanl muhalefetini oluturan siyas rgtler rejimin devrilmesi hedefine ulamak iin ortak bir program oluturulmas amacyla Paris'te gizli bir toplant yapmlard. Bu srete ttihadlar ile Danaktsutyun (Ermeni htillci Federasyonu) arasnda ciddi pazarlklar yaplmt (Daha radikal bir program izleyen Makedon htillci rgt VMORO ise muhafazakr ve devlet yanls olarak yaftalad ttihadlarla bulumay dahi reddetmiti). ki rgt arasnda yaplan pazarlklar radikal ve muhafazakr eylemcilik arasndaki farkll en belirgin ekliyle ortaya koyar. Mesel daha sonra kinci Enternasyonal yesi olacak Danaktsutyun temsilcileri rejimin devrilmesi iin bir eylem tr olarak halk askere gitmemeye teviki nerdiklerinde ttihad liderler dman ile muhat olduumuzdan byle bir tehlikeli silahn kullanlmasn iddetle reddetmilerdi. Ayn ekilde Ermeni delegelerin rejim deiiklii sonrasnda kurulacak meclisin meclis-i messisan olmas teklifi de ttihad liderler tarafndan kabul olunmamt. M. kr Haniolu: "Muhafazakr Eylemcilik", Sabah, 20 Mart 2011. Ayrca bkz. M. kr Haniolu, Osmanl'dan Cumhuriyet'e Zihniyet, Siyaset ve Tarih, stanbul 2006, s. 257-258. 153 Sina Akin, "Avrupa Byk Devletleri ttihat ve Terakkiyi Neden Sevmiyorlard?", ttihat Terakki ve Jntrkler, stanbul 2009, s. 13. Akademisyen Akin Somel de konu ile ilgili verdii bir rportajda Jntrk Devriminin bir memur ve asker devrimi olduunu bildiimiz anlamyla bir burjuva devrimi olmadn ifade etmitir. Akin Somel, (S. Yldrmaz, Rportaj Yapan), 25 Aralk 2007. 1908e bir devrim demek iin, baya cesur olmak lazm. Sultan II. Abdlhamidin kiiliini dman ilan etmi olmasna ramen, Osmanl mparatorluunun sultann bile deitirmeyen bir iktidar deiiklii oldu. Bu el deitirme srecinde sadece hkmet ve hkmet yeleri deiti sonuta. Yavuz Selim Karakla, (D. etinkaya, Rportaj Yapan), 24 Aralk 2007, 7-30. 154 Cemiyetin stlendii politik misyon, belirgin deildir. Birbirinden farkl ve bir o kadar da zor olan hedefe ynelir: Osmanlclk, slamclk, Trklk. Ve bu konulardaki sylemleri; abartl, dank ve salam dayanaktan yoksundur. Anadolu Trkln hedeflemedii gibi, kafasnda cumhuriyet dncesi de yoktur. Onun gznde 1876 anayasas her derde devadr. Mahir Aydn, "ttihat ve Terakki'nin Trk Tarihindeki Yeri", ttihat Terakki ve Jntrkler, stanbul 2009, s.68. 155 Nader Sohrabi, Constitutionalism, Revolution and State: The Young Turk Revolution of 1908 and The Iranian Constitutional Revolution of 1906 with Comprarisons to the Russian Revolution of 1905, Unpublished doctorate thesis, The University of Chicago, 1996, pp. XXII-XXIII.
151

197

Ayn akademisyenin baka bir yaynn gre de, Rusyada muhalefette ii snf ve kyller nemli yer tutarken, Osmanl mparatorluunda muhalefet meslek sahipleri, niversite rencileri, eitli milliyeti aznlk gruplar ile geni olarak asker ve sivil brokratlardan meydana geliyordu. 156 Ancak dier taraftan, Zafer Karsn almasn referans alan Dou Perineke gre 1908 Devrimi, bir halk devrimidir. Fakat Trkiyede 23 Temmuz 1908e giden sreci kesinlikle 1905 Rus Devrimi etkisi ile aklayan Sovyet lideri Lenin, Jntrk Devrimi olarak bilinen dnmlerde, halk unsurunun bulunmadn yoruma yer brakmayacak bir netlikte beyan etmitir. Lenine gre Jntrk Devrimi, halk devrimi deildir. Zira halk kitleleri, halkn byk ounluu etkin bir biimde, bamsz olarak, kendi iktisad ve siyasal talepleriyle gzle grlr bir biimde ortaya kmamtr. 157

5.10. 5.10.1.

Rusyadan Dier Etkilenmeler Jntrk Muhalefetine Motivasyon

Rus Devriminin belki de en nemli etkisi, Jntrk muhalefetine, Sultan Abdlhamid rejimini devirebilecekleri ynnde moral ve motivasyon salamasdr. Jntrk muhalefeti, dnem boyunca Rusyadaki gelimeleri gpta ile aktarm ve deerlendirmitir. Dnemin tipik Jntrk grn yanstan bir yazda, 158 unlar deniyor:
te Rusya'da geen ahval [bizi de] uyandrmaldr. Sahaif-i tevarih yle bir kerre kartrlacak olur ise grlr ki bir memlekette zuhur eyleyen bu gibi inklbatn tesiri civar memleketlerde de mahade olunmutur. Rusya'ya civar memleketlerden olup da hrriyete ihtiyaca olan bizlere Rusya'nn u son bir senelik tarihi ayna olmaldr.

Nader Sohrabi, Historicizing Revolutions: Constitutional Revolutions in the Ottoman Empire, Iran, and Russia 1905-1908, The American Journal of Sociology, (May 1995), 100/6, pp. 1397. 157 Dou Perinek, Lenin, Stalin ve Mao'nun Trkiye Yazlar, stanbul 1992, s. 62; V. I. Lenin, "1905 Devrimi zerine Konuma", (yay. . Kaplan), 1977, http://www. urundergisi.com/ makaleler.php?ID=1855, 24 Aralk 2011. 158 Konuralp, "Rusya Ahvali Hazras ve Osmanllar", Hayat, (126), 25 Aralk 1905, s. 3-4.

156

198

Rusyada arlk sarslrken, Sultan Abdlhamidin istibdad rejiminin bitebileciine ilikin mitler canlanmtr: 159 Kimisi diyor ki acaba Meclis-i Mebusan kaplarnn ald gn grebilecek miyiz? Ve artk esaretten kurtulacamz zaman geldi mi? Dier taraftan Rusyada devrim rzgarlarnn krld bir dnemde, Krmdan Msrda yaynlanan tihad mecmusna uzun bir yaz yazan Hasan Sabri Ayvazof, Rusyadaki devrimi analiz ederken, Jntrklerin sadece hariten neriyat gibi yzeysellik ve sonu almaktan uzak tavrlarn ar bir ekilde eletirmitir. 160 Ahmed Rza Beyin ura-y mmet gazetesinde yapt bir deerlendirmede de, aydn tabaka Rusya entilijansiyas ile karlatrlarak eletirilmitir: 161
Bizde ise efkr- mnevvere ashab kendi miskinliklerini, kanszlklarn, kabahatlerini rtmek iin Allahtan korkmadan vicdanlarndan sklmadan halk itham ile mteselli olmak istiyorlar. Buna Trkede kstahlk denir..

5.10.2.

Rusyadan Muhacir Trk Aydnlarn Etkileri

arlk, kendisine ynelen tehlikeleri bertaraf ile otokrasiyi tekrar tesis edince, artk Rusyada yaama imkn bulamayacan dnen baz Trk aydnlar, Osmanl topraklarna gelmek zorunda kalmlardr: 162
Bu aydnlar arasnda en n srada Yusuf Akura, 163 Ahmed Aaolu, Ali Hseyinzade, Alimcan drisi ve daha sonraki yllarda

slamolu: "Srr mu Ya Keder mi?", Hayat, (175), 8 Austos 1906, s. 4. Fakat heyhat, bin kere heyhat ki aristokrat hayatyla yetien Jn Trklerin binde bei arkly, baldr pla irad ve ikaza tenezzl edemez, terbiyesine sdramaz!... Aziz Trkler! Sz ile feryat ile yalnz barmakla daima ikakla i bitmez. gzarlk lazm. Cesaret, fedakrlk birlik lazmdr. Hasan Sabri Ayvazof, Rusya nkilab- Kebiri, tihad, 2 (5), Ocak 1908, s. 290-294. Yaznn tamam iin bkz. EK-4 161 "Kstahlk", ura-y mmet, (75), 20 Mays 1905, s. 1-2. Benzeri ierikli Jntrk yaynlar iin bkz.: Rusya Ahvaline Bir Nazar, tihad, (3), ubat 1905, s. 1-7. Abdullah Cevdet, Rusya Japonya Muharebesi, tihad, (7), Haziran 1905, s. 103-104. Abdullah Cevdet, Rusya Ahvali, tihad, (8), Temmuz 1905, s. 122-123. M Sabri, "Anadolu Kyamlar", Terakki, (11), 1907, s. 1-5. "Muharebe ve htilal", ura-y mmet, (72), 6 Nisan 1905, s. 1-2. "Vazife-i ahsiye", ura-y mmet, (76), 4 Haziran 1905, s. 2-3. "Rusya ura-y mmeti", Hayat, (118), 1 Haziran 1906, s. 4. La, "Rusya htilaline Dair", ura-y mmet, (82), 14 Eyll 1905, s. 2-4. 162 smail Trkolu, Sibiryal Mehur Seyyah Abdrreid brahim, Ankara 1997, s. 52. 163 almalarn siyas alanda srdren Akura, Rusya Mslmanlar adl harekete fiilen katld ve aktif bir yesi oldu. Bu erevede Rusya Devlet Duma sna mmkn olduu kadar ok sayda Mslman parlamenterin katlmasn salamak iin gayret gsterdi. Seim mcadeleleri srasnda Rus Hkmeti tarafndan tutukland. Hapisten ktktan sonra Mslman ttifak Partisinin siyas brosunda alrken Orenburgda kan Vakit Gazetesinde 3 Haziran Vaka-y Messifesi balkl bir makale yaymlad. Bu yaz valilike halk hkmete kar kkrtma olarak algland iin
159 160

199

A. Zeki Velidi (Togan), Mehmet Emin Resulzade, Sadri Maksudi, Zakir Kadiri (Ugan), Fuat Tuktar, Ayaz shaki, Abdullah Battal (Taymas) gibi tannm ahsiyetler gelmektedir.

Bu aydnlar Osmanl mparatorluunun son yllarnda, Trklk akmnn ivme kazanmasnda nemli bir arla sahip olmulardr. Bu erevede bizzat Azerbaycan Halk Cumhuriyetinin kurucusu, Msavat lideri Resulzade bu etkiyi rneklemektedir: 164
Ziya Beyin ahiren Trk milletindenim, slam

mmetindenim ve garp medeniyetindenim iar ile ifade ettii manay, Hseyinzade Ali Bey Trk kanl, slam imanl ve Frenk kyafeli [kyafetli] olalm forml ile beyan etmiti.

Yusuf Akura, Ahmet Aaolu, Hseyinzade Ali Beyin, ttihad ve Terakki nezdinde ve dnemin fikir dnyas zerindeki etkileri bilinmektedir. Anlan kimseler, lmlerine kadar da Cumhuriyet dneminde fikir hayat zerinde etkilerini srdrmlerdir. Rusyadan Trkiyeye gm olan bu aydnlardan tarih profesr Zeki Velidi Toan, Trk milliyetilik hareketinin 1944 ylnda yargland Irklk ve Turanclk davasnn Alparslan Trke ve Nihal Atszla beraber, 23 sanndan birisi olmutur. Sadri Maksudi Arsal, Cumhuriyet dneminde Trk milliyetiliinin ilmi kaynaklarnn banda gelen Milliyet Duygusunun Sosyolojik Esaslarn yazacaktr. 165 Dier taraftan, Rus Devrimi etkisiyle Trkiyeye gmen olarak gelen aydnlarn, etkiledii bir baka akm da halklktr. kinci Merutiyetin getirdii temel akmlarndan birisi olan halklk, geni lde Rus narodnik hareketinden ilham almtr. Halka Doru deyimi de, Rusyada narodnik hareketinin prensiplerinden birisiydi. Yusuf Akura, Ahmet Aaolu ve Hseyinzade Ali gibi Trk gmenler, 166 milliyetilik yannda halkln da lkemizde gelimesinde rol

hakknda takibat yaplmas karar kt. O srada Krm Bahesarayda Gaspralnn yannda bulunan Akura, stanbulda Merutiyetin ilan haberini alr almaz Trkiye ye hareket etti. Ko, Yunus: "Yusuf Akura", Trk Yurdu, (Ocak 2011), 31/281, s. 68. 164 Mehmet Emin Resulzade, Kafkasya Trkleri, (yay. Y. Akpnar, . Murat, S. an), stanbul 1993, s. 34. 165 Sadri Maksudi Arsal, Milliyet Duygusunun Sosyolojik Esaslar, stanbul 1975 166 Rusyada iken narodnik hareketine katlmt. lhan Tekeli, Trkiye'de Halklk, Cumhuriyet Dnemi Trkiye Ansiklopedisi, c. VII, s. 1930.

200

oynamlardr. Osmanl halklar, byk lde Trk Yurdu ve Halka Doru dergileriyle kamuoyuna seslenmilerdir. 167 Trklk fikrinin duayeni dnr Ziya Gkalpe gre, Trkln nemli ilkelerinden birisi halka doruluktur. Cumhuriyet dneminde de, alt okla simgelenen ilkelerin iinde halklk ilkesi, ilk kabul olunandr. 168 Dier taraftan, alt okla ifade edilen ilkelerin ierisinde, eitli kesimlerce itiraz edilmeyen tek ilke de, halklk olmutur. 169

Zafer Toprak, "Osmanl Narodnikleri: "Halka Doru" Gidenler", Toplum ve Bilim (1984), sy. 24, s. 69-70. 168 lhan Tekeli, Trkiye'de Halklk, Cumhuriyet Dnemi Trkiye Ansiklopedisi, c. VII, s. 19291930. 169 lhan Tekeli ve Gencay eylan, "Trkiye'de Halklk lkesinin Evrimi", Toplum ve Bilim (1978), sy. 6-7, s. 45.
167

201

SONU
1905 Rus Devrimi, 20. yzyl tarihini derinden etkileyen gelimelerin habercisi olmutur. Rus tarihi asndan, arl bitiin eiine srklemi, d dnyada inden rana kadar geni kitlelere, anayasa ve meclis talepleri iin ilham vermitir. Rus Devrimi, Osmanl mparatorluunda da yakndan takip edilmitir. Ancak bu ilgi daha ziyade, Sultan Abdlhamid ve Jntrk muhalefeti odakl olmutur. Sradan halk iin, devrimin yan rn saylabilecek Rus-Japon Sava haberleri ile Kafkasyada kargaa ortamndan uzaklamak iin, Osmanl topraklarna snan Mslman mlteciler ve Potemkin zrhlsnn isyann saymazsak, Rusyadaki devrim hareketleri pek dikkat ekici olmamtr. Sultan Abdlhamid, dnem boyunca olaylar neredeyse anlk diyebileceimiz tarzda, resmi ve gayri resmi kaynaklardan takip etmitir. Btn olaylar devletin bekas ve kamu dzenlii asndan grmeye ve kstl artlarda ynlendirmeye almtr. Sansr ve sk kontrol, dnem boyunca varln hep hissettirmitir. Sultan, uluslararas kriz ve dengelerden en yksek seviyede faydalanmaya almtr. Bu erevede, 1905 yazndaki Potemkin krizini kullanarak, arln onlarca yldr bask ile yenilenmesine mani olduu stanbulun savunulmas iin, kritik nemdeki Boaz tabyalarn glendirmitir. Sovyet kaynaklar ve Jntrk muhalefetinin iki otokrat hkmdar olarak Sultan Abdlhamid ve ar Nikolann, istibdad rejimlerini srdrmek iin ibirlii yaptklar ynndeki iddialarn, konjonktrel taktik nedenlerle ileri srld yargsna varlmtr. Dnem boyunca Sultan Abdlhamid rejimi tarafndan, ngiliz-Rus ittifakna kar, zellikle Rus Karadeniz Filosunun Boazlardan geii srasnda, denge politikasna uygun davranlmtr. Savaan taraflara eit mesafede durulduu algsnn yaratlmas iin, Rus ordusuna Kzlay heyeti yollanrken, Japon ordusu nezdine askeri temsilci gnderilmi, halkn Ruslarn malubiyet haberlerinden duyduu sevincin basn tarafndan yanstlmas maslahata muvafk bulunmamtr.

202

Potemkin krizi ve Rus-Japon Sava gibi olaylar srasnda Osmanl diplomatik yazmalarnda rastgelinen Sultann deerlendirmelerinin, olaylarn sonraki gelimelerince doruland grlmtr. Dneminin d basnna da yansd gibi Uzak Douda Ruslar malup olursa, arln Osmanl Devletine musallat olaca eklindeki ngrs, Sultann iktidardan dmesinden hemen sonraki birka yl iinde gereklemitir. Yine Rusyada devrim hareketleri sresince, Osmanl Devletinden daha nce arlk Rusyasna firar eden devrimci rgtlere mensup Ermenilerin, lkeye dnlerine izin vermeyen Sultan Abdlhamid, 23 Temmuz 1908 inklbndan sonra szkonusu rgtl devrimci Ermenilerin, lkeye girilerinin salandn grmtr. Jntrk muhalefeti, hemen her vastay kullanarak, Sultan Abdlhamid istibdadnn yklmas iin motivasyon olarak, Rus Devriminden istifade etmek istemitir. Jntrklerden Prens Sabahaddin Beyin Adem-i merkeziyet ve Teebbs-i ahsi grubunun kkrtmalaryla, 1906-1907 yllarnda Kastamonu ve Erzurumda olaylar meydana gelmitir. Ancak Sovyet kaynaklarnn iddialarnn aksine, bu hareketler devrimci odakl olmadndan, mahalli st dzey memurlarn grevden alnmas ve konan baz vergilerin kaldrlmasyla, pek kalc bir etki brakmadan kolayca sndrlmtr. Ahmed Rza Bey, Abdullah Cevdet, Prens Sabahaddin gibi tannm Jntrk karakterleri, Sultan Abdlhamide kar mcadelelerinde, koyu dini bir retorii tercih etmilerdir. Abdlhamid rejimi, oklukla slami argmanlarla ar bir ekilde eletirilmitir. Ancak kstl bir aydn evresine hitap eden Jntrk yaynlarnn, halk tabakalar zerinde kayda deer bir etki yaratmad anlalmaktadr. Sultan Abdlhamid rejimine kar sava am olan, ok farkl miza ve grlerdeki Jntrklerde, devrimci fikirlerden ziyade, vatan ve devleti kurtarma eklinde adlandrlabilecek bir bak asnn mterek olduu grlmtr. Szkonusu mcadeleyi yapan slamc, Garp, Trk olarak adlandrlan Jntrk ahsiyetlerinin, tek bir sfatla tanmlanamayacak kadar ok ynl ve birbirleriyle dosta ilikiler iinde olduu saptanmtr. Mesela bu erevede, Abdullah Cevdet Kafkasyada Ermeniler tarafndan katledilen Mslmanlarn ailelerine yardm kampanyas am; Rusya Mslmanlar iin Kltrel Trklk Program olarak adlandrlabilecek tavsiyelerde bulunmutur. Trk Hseyinzade

203

Ali Bey, yaynlayacaklar bir sreli yayn iin, garp pozitivist doktorun tavsiyelerini almakta hibir saknca grmemitir. slamc aktivist Abdrreid brahimof, Japon Mslmanlarndan stanbula bal bir cemaat ina etmeye almtr. Rus Devriminin belki de en kalc etkisi, 1907 ylnda devrimin bastrlmasndan sonra, Osmanl Devletine snan Ahmet Aaolu, Yusuf Akura, Hseyinzade Ali gibi aydnlarn, Osmanl son dnem dnce hayatna yaptklar nemli katklardr. Halklk ve Trklk akmlar, Rusyadan gelen bu aydnlara ok ey borludur. Anlan aydnlarn fikir katklar, Cumhuriyet dneminde de deiik dozlarda srmtr.

204

205

KAYNAKA
1. 1.1. Babakanlk Osmanl Ariv Belgeleri Yldz Saray Ariv Belgeleri Elilik, ehbenderlik ve Ataemiliterlik ( Y. PRK. EA.)

1.1.1. Yldz Parekende Evrak (Y. PRK.) 1.1.1.1. BOA. Y. PRK. EA. nr. 45-39, 1321 Z 21; nr. 45-53, 1322 M 6; nr. 45-53, 1322 M 6; nr. 45-67, 1322 M 28; nr. 45-68, 1322 M 28; nr. 46-30, 1322 Ca 19; nr. 46-42, 1322 C 15; nr. 46-81, 1322 28; nr. 47-104, 1323 C 27; nr. 47-27, 1323 Ra 26; nr. 47-32, 1322 Z 29; nr. 47-91, 1323 Ca 11; nr. 48-69, 1323 Za 30; nr. 48-70, 1323 Z 2; nr. 5067, 1325 Ca 28; nr. 51-44, 1325 10; nr. 51-65, 1325 Za 12; nr. 51-89, 1325 Z 23; nr. 51-94, 1325 Z 30; nr. 52-73, 1326 Ca 26; nr. 52-28, 1326 Ra 12. 1.1.1.2. Tahrirat Ecnebiye ve Mabeyn Mtercimlii (Y. PRK. TKM.) BOA. Y. PRK. TKM. nr. 49-36, 1324 M 12; nr. 48-66, 1323 Ca 2; nr. 48-67, 1323 Ca 18; nr. 50-15, 1325 Ca 7. 1.1.1.3. Askeri Maruzat (Y. PRK. ASK.) BOA. Y. PRK. ASK. nr. 225-137, 1322 Za 27; nr. 227-95, 1323 M 18; nr. 231-13, 1323 Ca 04; nr. 232-20, 1323 C 18; nr. 235-81, 1323 Za 22; nr. 236-3, 1323 Za 24; nr. 236-39, 1323 Z 1. 1.1.1.4. 1.1.1.5. 1.1.1.6. 1.1.1.7. 1.1.1.8. Mabeyn Bakitabeti (Y. PRK. BK.) Terifat Kalemi Maruzat (Y. PRK. TF.) Hariciye Nezareti Maruzat (Y. PRK. HR.) Dahiliye Nezareti Maruzat (Y. PRK. DH.) Orman ve Maadin Nezareti Maruzat BOA. Y. PRK. BK. nr. 75-66, 1323 L 23; nr. 79-91, 1326 Z 29. BOA. Y. PRK. TF. nr. 7-102, 1323 B 16. BOA. Y. PRK. HR. nr. 35-9, 1323 Za 01; nr. 36-12 1326, Ra 05. BOA. Y. PRK. DH. nr. 14-33, 1325 Z15. BOA. Y. PRK. OMZ. nr. 3-54, 1323 Z 29; nr. 3-73, 1325 Z 29. 1.1.2. Yldz Sadaret Hususi Maruzat Evrak (Y. A. HUS.) BOA. Y. A. HUS. nr. 465-5, 1321 Za 1; nr. 466-50, 1319 Ks 25; nr. 469-45, 1322 M 10; nr. 469-91, 1322 M 16; nr. 469-91, 1322 M 16; nr. 470-69, 1322 M 25; nr. 471114, 1322 S 12; nr. 477-19, 1322 C 03; nr. 483-042, 1322 Za 11; nr. 483-39, 1320 Ke 30; nr. 483-39, 1320 Ke 30; nr. 484-107, 1320 u 15; nr. 484-115, 1320 u 17; nr. 484-115, 1320 u 5; nr. 484-147, 1320 u 22; nr. 484-33, 1320 Ks 27; nr. 484-34, 1320 Ks 28; nr. 484-73, 1320 u 5; nr. 485-160, 1321 Mar 23; nr. 486-29, 1322 S 6;
206

nr. 488-4, 1321 Mar 19; nr. 488-79, 1321 H 9; nr. 489-044, 1321 Haz 27; nr. 490-76, 1321 T 17; nr. 493-103, 1321 E 18; nr. 494-110, 1321 Te 9; nr. 494-15, 1323 15; nr. 494-16, 1323 10; nr. 494-41, 1321 Ke 27; nr. 494-63, 1323 10; nr. 495-105, 1321 Ts 7; nr. 495-66, 1321 Te 28; nr. 496-086, 1323 L 14; nr. 496-17, 1321 Te 20; nr. 496-37, 1321 Ts 22; nr. 496-92, 1321 Te 28; nr. 497-19, 1321 Ks 4; nr. 497-46, 1321 Ke 8; nr. 497-90, 1321 Ke 21; nr. 497-94, 1323 Za 1; nr. 497-95, 1321 Ke 14; nr. 497-97, 1321 Ke 14; nr. 498-11, 1321 Ks 21; nr. 498-18, 1321 Ke 21; nr. 498-37, 1321 Ke 26; nr. 498-43, 1321 Ke 28; nr. 498-44, 1321 Ke 28; nr. 498-64, 1321 Ks 1; nr. 498-99, 1321 Ks 6; nr. 499-12, 1321 Ks 15; nr. 499-12, 1321 Ks 15; nr. 499-16, 1321 Ks 15; nr. 499-17, 1321 Ks 10; nr. 499-24, 1321 Ks 16; nr. 500-113, 1322 Mar 2; nr. 500-142, 1324 M 25; nr. 501-120, 1322 Mar 26; nr. 501-39, 1322 Mar 16; nr. 501-88, 1322 Mar 23; nr. 502-107, 1324 Ra 19; nr. 502-24, 1322 Ni 16; nr. 505-103, 1321 u 27; nr. 505-63, 1324 C 15; nr. 505-75, 1324 C 19; nr. 519-117, 1324 Mart 18; nr. 525-8, 1326 S 7. 1.1.3. Sadrazam Kmil Paa Evrak (Y. EE. KP) BOA. Y. EE. KP. nr. 27-2635, 1323 Z 8; nr. 29-2881, 1324 R 15. 1.2. radeler 1.2.1. rade Hariciye BOA. . HR. nr. 383-1321 M-16, 1321 M 15; nr. 403-1324 B-02, 1322 T 6. 1.2.2. rade Hususi BOA. . HUS. nr. 104-1321 M-46, 1319 Mar 17; nr. 113-1321 Za 02, 1319 Ks 7; nr. 118-127, 1320 Haz 29; nr. 137-1323 Za 03, 1321 Ke 16; nr. 163-1326 M 63, 1326 M 22; nr. 166-1326 R 4, 1324 Ni 20. 1.3. Sadaret Mektubi Kalemi Belgeleri BOA. A. MKT. MHM. nr. 549-14, 1323 M 18; nr. 549-33, 1323 Ca 9; nr. 615-6, 1323 Za 12. 1.4. Nezaretlere Ait Belgeler 1.4.1. Dahiliye Nezareti Belgeleri (DH) BOA. DH. MKT. nr. 1027-26, 1323 L 06; nr. 1054-23, 15 u 1321; nr. 1109-54, 1323 Ra 17; nr. 1133-11, 1324 L 20; nr. 1133-74, 1322 L 22; nr. 1137-17, 1322 Ke 16; nr. 1156-34, 1323 Ma 17; nr. 1160-20, 1323 Mar 21; nr. 1207-21, 1323 Te 10; nr. 1207-21, 1323 Te 10; nr. 1238-34, 1324 Ha 19; nr. 1259-39, 1324 Ma 324; nr. 261286, 1325 N 16; nr. 851-38, 1322 S 29; nr. 881-17, 1322 C 5; nr. 930-15, 1322 Za 26; nr. 930-8, 1322 Za 29; nr. 1094-54, 1324 Ce 5. 1.4.2. Hariciye Nezareti Belgeleri (HR) BOA. HR. HM. O. nr. 228-11, 1322 u 6; nr. 229-7, 1322 Ks 21. 1.4.3. Maarif Nezareti Belgeleri (MF) BOA. MF. MKT. nr. 1060-33, 1324 May 22; nr. 1060-33, 1324 May 22; nr. 761-40, 1319 Ke 25; nr. 797-063, 1321 Za 20; nr. 808-8, 1320 Te 16; nr. 855-29, 1323 Ra 12; nr. 799-35, 1320 Au 7; nr. 914-39, 1321 u 19; nr. 936-24, 1322 H 27; nr. 989-52, 1323 Mar 17. 1.4.4. Zabtiye Nezareti Belgeleri (ZB)

207

BOA. ZB. nr. 21-7, 1323 Ma 18; nr. 22-15, 1323 T 09; nr. 23-109, 1323 Ks 26; nr. 308-60, 1322 Ts 7; nr. 386-78, 1322 H 21; nr. 389-70, 1322 Ke 30; nr. 391-158, 1323 Ke 31; nr. 589-136, 1322 Ni 21; nr. 590-94, 1322 H 5; nr. 595-84, 1323 Ni 8; nr. 598-123, 1323 Te 15; nr. 606-76, 1323 Mar 1323. 2. 2.1. Dnemin Sreli Yaynlar Jntrk Yaynlar

2.1.1. tihad (Cenevre, Kahire) Abdullah C[evdet]; Rusya'ya Dair, tihad, (Haziran 1906), c. I, sy. 12, s. 2-3. Abdullah Cevdet; Cuma Selamlnda Dinamit, tihad, (Temmuz 1905), sy. 8, s. 129. Abdullah Cevdet; Dmanmzn Dostu Dmanmzdr, tihad, (Mays 1908), c. II, sy. 8, s. 253-254. Abdullah Cevdet; Japonya'da Mslmanlk, tihad, (Temmuz 1906), c. II, sy. 1, s. 3. Abdullah Cevdet; Rusya Ahvali, tihad, (Temmuz 1905), sy. 8, s. 122-123. Abdullah Cevdet; Rusya Japonya Muharebesi, tihad, (Haziran 1905), sy. 7, s. 103-104. Abdullah Cevdet; Rusya Mslmanlarna, tihad, (Haziran 1905), sy. 7, s. 101103. Abdullah Cevdet; Rusya ve Japonya Muharebesi, tihad, (Nisan 1905), sy. 5, s. 72-75. Abdullah Cevdet; Rusya ve Japonya'ya Dair, tihad, (Ocak 1905), sy. 2, s. 10-13. Abdullah Cevdet; Rusya'da Islahat, tihad, (Haziran 1905), sy. 7, s. 104-105. Ahmed, Kazanl Hac; Rusya Mslmanlar, tihad, (Mart 1905), sy. 4, s. 6-8. Ahundov, Hseyin Mollazade; Rusya Mslmanlarmz, tihad, (Nisan 1906), sy. 11, s. 161-162. Amiral Togo, tihad, (18 Haziran 1905), sy. 77, s. 1-2. Ayvazof, Hasan Sabri; Rusya nklb- Kebiri, tihad, (Ocak 1908) c. II, sy. 5, s. 290-294. nklab Subh nklab, tihad, (21 Mart 1906), c. I, sy. 10, s. 157-158. Rusya Ahvaline Bir Nazar, tihad, (ubat 1905), sy. 3, s. 1-7. Rusya'da Kyam, tihad, (Mart 1906), c. I, sy. 10, s. 146-147. 2.1.2. ura-y mmet (Paris) "Abdlhamid'e Atlan Bomba", ura-y mmet, (16 Austos 1905), sy. 80, s. 1-2. "Kinyaz Potemkin Zrhls", ura-y mmet, (16 Austos 1905), sy. 80, s. 2-3. "Vazife-i ahsiye", ura-y mmet, (4 Haziran 1905), sy. 76, s. 2-3. "Kstahlk", ura-y mmet, (20 Mays 1905), sy. 75, s. 1-2.

208

La: "Rusya htilaline Dair", ura-y mmet, (14 Eyll 1905), sy. 82, s. 2-4. "Muharebe ve htilal", ura-y mmet, (6 Nisan 1905), sy. 72, s. 1-2. "Okuyun bret Aln", ura-y mmet, (6 Nisan 1905), sy. 72, s. 2-3. 2.1.3. Terakki (Cenevre) "Anadolu Kyamlar", Terakki, (1907), sy. 12, s. 7-8. "Anadolu Kyamlar", Terakki, (1907), sy. 14, s. 5. "Anadolu Kyamlar", Terakki, (1907), sy. 20, s. 5-6. "Anadolu Kyamlar", Terakki, (1907), sy. 10, s. 5. "Badad'dan", Terakki, (1907), sy. 11, s. 5. "Hkmetin Yeni Bir haneti, Ahalinin Yeni Bir ttifak", Terakki, (1907), sy. 14, s. 6-8. K., L: "Rus Ordusu ve htilalciler", Terakki, (1907), sy. 20, s. 1-4. "Kyamlar", Terakki, (1907), sy. 11, s. 5. "Rus htilalinin Mana-y timaisi", Terakki, (1906), sy. 1, s. 4-8. Sabahaddin, [Prens]: "ttihad!", Terakki, (1907), sy. 10, s. 5. Sabri, M.; "Anadolu Kyamlar", Terakki, (1907), sy. 11, s. 1-5. 2.1.4. Hayat (Bak) Aayev, Ahmet; "Rusya'nn Hal-i Hazr", Hayat, (12 Haziran 1905), c. I, sy. 6, s. 12. Aayev, A[hmet]; "Rusya'nn Hal-i Hazr", Hayat, (8 Temmuz 1905), c. I, sy. 24, s. 1-2. H[seyinzade], A[li Bey]; "Bundan Sonra Ne Etmeli?", Hayat, (20 Eyll 1905), sy. 68, s. 1-2. H[seyinzade], A[li Bey]; "Hrriyet ve Vatan- Firdevsi", Hayat, (6 Austos 1906), sy. 173, s. 1-2. H[seyinzade], A[li Bey]; "Rusya nklbnn Ehemmiyet-i Alemiyesi", Hayat, (18 Aralk 1905), sy. 120, s. 1-2. "Hatt- Hmayun lan- Resmi", Hayat, (25 Ekim 1905), sy. 87, s. 1. Hseyinzade, Ali Bey; "Hayal-i Ham", Hayat, (6 Eyll 1905), sy. 58, s. 2. Hseyinzade, Ali Bey; "Ne Yazyorlar?" Hayat, (20 Eyll 1905), sy. 68, s. 4. slamolu; "Gzboyaclar", Hayat, (3 Eyll 1906), sy. 194, s. 4. slamolu; "Ltf- ahane Yahud Manifest-i Hmayun", Hayat, (2 Austos 1906), sy. 170, s. 2-3. slamolu; "Srr mu Ya Keder mi?", Hayat, (8 Austos 1906), sy. 175, s. 4. slamolu; "Trkiye'ye Bir Nazar", Hayat, (3 Austos 1906), sy. 171, s. 3. "Kastamonu Vukuat", Hayat, (22 Mart 1906), c. II, sy. 64, s. 3-4. Konuralp; "Rusya Ahvali Hazras ve Osmanllar", Hayat, (25 Aralk 1905), sy. 126, s. 3-4.
209

"Matbuat- Hariciye", Hayat, (7 Haziran 1906), sy. 123, s. 4. "Rusya ura-y mmeti", Hayat, (1 Haziran 1906), sy. 118, s. 4. "Sultan Hazretlerine Olan Suikasd", Hayat, (23 Temmuz 1905), sy. 36, s. 3. akir, Bahaeddin; "Gen Trklerde ttihad Gayreti", Hayat, (4 Austos 1906), sy. 172, s. 2-4. "Trk'n Sultana Arzihali", Hayat, (17 Ocak 1906), sy. 14, s. 4. 2.1.5. rad (Bak) Aayev, Ahmet; "Gasudarstvanny Duma", rad, (24 Nisan 1906), sy. 97, s. 1. Aayev, Ahmet; "slam ve Japonya- Nereden Tapak", rad, (21 Mays 1906), sy. 118, s. 1-2. Aayev, Ahmet; "Rusya'nn Hal-i Hazr-Rusya'da Olan Frkalar", rad, (27 Aralk 1905), sy. 8, s. 2. "Harici Haberler", rad, (19 Ocak 1906), sy. 26, s. 4. "slam Matbuat", rad, (22 Mays 1906), sy. 119, s. 4. "Kafkasya Hududunda Osmanl Askeri", rad, (19 Ocak 1906), sy. 26, s. 4. "krler Olsun", rad, (19 Ocak 1906), sy. 26, s. 1. "Telgraf Haberleri- Petersburg", rad, (27 Aralk 1905), sy. 8, s. 1. 2.1.6. arki Rus (Tiflis) brahimof, Abrrreid; "Hakikat mi? ftira m?" arki Rus, (12 Ocak 1905), c. III, sy. 11, s. 1-2. "Kafkasya Haberleri", arki Rus, (1 ubat 1904), c. II, sy. 12, s. 4. Mutii, M. Kamil el; "Padiahmz mparator- Azam ve Cmle Ehl-i Beytine Dua", arki Rus, (11 ubat 1904), c. II, sy. 16, s. 4. "Tifliste Mslman Nmyii", arki Rus, (11 ubat 1904), c. II, sy. 16, s. 3. 2.1.7. Dier yaynlar Abdullah, Mehmed; "Duma Rusya Meclis-i Mebusan", Doru Sz, (31 Mays 1906), sy. 6, s. 1-5. Cevdet, Abdullah; "Trkiye'nin Bela-y Mcessemi", ura-y Osmani, (25 Mart 1907), c. I, sy. 4, s. 3. "Havadis-i Dahiliye", Trk, (26 Kasm 1906), sy. 148, s. 2. "Havadis-i Hariciye", Ahali, (16 Mart 1907), sy. 125, s. 3-4. "htilal Dersleri -Fenn-i tima m? Fenn-i Bomba m?", Doru Sz, (26 Temmuz 1906), sy. 10, s. 2-3. "Japonya", Osmanl, (15 Mart 1904), c. VII, sy. 134, s. 2. "Mrted Papas", Doru Sz, (14 Haziran 1906), sy. 7, s. 6-7. 2.2. ngiliz Basn
210

"Constantinople", The Times, (25 December 1905), p. 3. "Cossacks at Work, Workmen fired on: Many Wounded", The Manchester Guardian, (26 January 1905), pp. 7. "Count Tolstoy on the Situation", The Times, (25 February 1905), pp. 5. "Disorders at Tiflis, Attack on Mussulmans", The Manchester Guardian, December 1905), pp. 9. (16

From Clubland, 3 September 1904, (evirimii) http://www.britishnews paperarchive.co.uk/ viewer/index/BL/0000226/19040903/001/0006?browse=true, 10 Aralk 2011. Grand Duke Serge killed by a bomb, The Times, (18 February 1905), pp. 5. House of Commons, The Times, (27 July 1904), pp. 5. Japan's Victory, 2 June 1905, (evirimii) http://century.guardian.co.uk/18991909/Story/0,,97547,00.html, 10 Aralk 2011. "M. de Pleheves Career", The Manchester Guardian, (29 July 1904), pp. 5. "Ministreal Differences", The Times, (24 February 1906), pp. 7. "Renewed Strike in St. Petersburg", The Times, (25 February 1905), pp. 5. "Russia", The Times, (9 September 1905), pp. 9. "Russian and the British Flag", The Times, (29 August 1904), pp. 10. Russian Volunteer Fleet, The Times, (5 January 1905), pp. 3. "Port Arthur, Forts Transferred to the Japan", The Times, (5 January 1905), pp. 3. The Baku Massacres, Abdul Hamids Complicity, The Manchester Guardian, (28 November 1905), pp. 7. "The Campaign of Repression", The Times, (24 February 1906), pp. 7. "The Caucasus", The Times, (4 January 1904), pp. 3. "The Caucasus Outbreak, Official Report from the Viceroy", The Times, (25 December 1905), p.3. "The Crisis in Russia, Revolt Spreading Beyond St. Petersburg", The Manchester Guardian, (24 January 1904), pp. 7. "The Disorders in The Caucasus", The Times, (25 February 1905), pp. 5. "The Grand Duchess Elizabeth", The Times, (25 February 1905), pp. 5. "The Malacca Incident II", The Times, (26 July 1904), pp. 4. "The Odessa Mutiny- Turkish Precautions", The Times, (4 July 1905), pp. 5. "The Outbreak in the Caucasus, The Government and the Armenians", The Times, (23 September 1905), pp. 5. "The Potemkin Leaves Constanza", The Times, (4 July 1905), pp. 5. "The Racial Conflict", The Times, (9 October 1905), pp. 4. "The Russian Prisoners in Japan", The Times, (25 February 1905), pp. 5. "The Russians in the Red Sea", The Times, (27 July 1904), pp. 3.
211

"Liberal Newspaper Suspended", The Times, (16 August 1906), pp. 3. "The Russo-Turkish War Indemnity", The Times, (24 February 1906), pp. 7. "The Tsar and Autocracy", The Observer, (4 March 1906), pp. 5. The Viceroy at Bak, The Times, (23 September 1905), pp. 5. Turkey and Persia, The Times, (24 February 1906), pp. 7. "Turkey, Negotiations Broken off", The Manchester Guardian, (1 November 1906), pp. 5. 2.3. Avustralya ve Yeni Zelanda Basn Taranaki Herald, (20 July 1905), pp. 2. A Holy War, Poverty Bay Herald, (13 September 1905), pp. 3. A Japanese Protest, 20 July 1904, (evirimii) http://paperspast.natlibs .govt.nz/cgi-bin/paperspast?a=d&d=THS19040720.2.34.11&cl=search&srpos= 37& e= 011904---1908--100--1-byTI---0Turkey+Russia--, 12 Aralk 2011. "A Mobilisation Denied", 27 April 1906, (evirimii) http://paperspast.natlibs .govt.nz/cgi-bin/paperspast?a=d&d=AG19060427.2.11.3&cl=search&srpos=41&e =011904---1908--100--1-byTI---0Turkey+Russia--&st=1, 11 Aralk 2011. "A Present with a Curse, The Sultan's Rug", 16 October 1905, (evirimii) http://paperspast.natlibs.govt.nz: http://paperspast.natlibs.govt.nz/cgi-bin/paperspast ?a=d&cl=search&d=TS19051016.2.7.3&srpos=45&e=01--1904---1908--100--1byTI---0Turkey+Russia--, 09 Aralk 2011. "Accounts of Further Mutinies, Russia Wishes the Potemkin's Crew Recognised as Common Criminals", 5 July 1905, (evirimii) http://paperspast.natlibs.govt.nz/cgibin/paperspast?a=d&cl=search&d= WDT19050705.2.21.4&srpos=73&e=01--1904--1908--100--1-byTI---0Turkey+ Russia--, 13 Aralk 2011. "Black Sea Restrictions, Has Turkey a Key?", 9 December 1904, (evirimii) http://paperspast.natlibs.govt.nz:http://paperspast.natlibs.govt.nz/cgi-bin/paperspast ?a=d&cl=search&d=ST19041209.2.16&srpos=179&e=01--1904---1908--100--101byTI---0Turkey+Russia--, 05 Aralk 2011. "Civil War in Russia, Witte Mentions Hanging", Taranaki Herald, (22 December 1905), pp. 2. "Civil War in Batum", Bay of Plenty Times, (20 December 1905), pp. 2. "Cossacs Brutality", Tuapeka Times, (8 March 1905), XXXVIII/5245, pp. 4. "Curzon and the Sultan", Star, (22 May 1905), pp. 4. "De Witte Stolid Front", Bay of Plenty Times, (20 December 1905), pp. 2. "Defeated Generals", Star, (24 July 1905), pp. 4. "Fortifying the Bosphorus, A protest by Russia Regarded as Unfriendly Action", Thames Star, (20 September 1905), pp. 4. Mohammedan Plot, 9 February 1905, (evirimii) http://paperspast.natlibs. govt.nz/cgi-bin/paperspast?a=d&cl=search&d=BA19050909.2.21&srpos=39&e=01 190---1908--100--1-byTI---0Turkey+Russia--, 12 Aralk 2011. "Passage of The Dardanelles", Thames Star, (23 July 1904), pp. 2.
212

"Port Arthur Revelations", Poverty Bay Herald, (5 May 1905), pp. 2. "Persia and Turkey", Evening Post, (15 October 1907), pp. 7. "Revolt in Russia", Poverty Bay Russia, (23 August 1905), pp. 3. Revolt in Russia, Terrible Outrages upon Armenians, Poverty Bay Herald, (13 September 1905), pp. 3. Michaels, Howard; Hasan Pasha- The Man Who Swallowed a Navy, Star, (12 March 1904), 7959, pp. 6. "Russia and Turkey", Tuapeka Times, (27 April 1904), pp. 4. "Russia and Turkey", Marlborough Express, (21 November 1905), pp. 2. "Russia and Turkey", Wangauni Herald, (20 July 1905), pp. 5. "Russia and Turkey, Fortifications on the Bosphorus", Taraniki Herald, (19 September 1905), pp. 2. "Russian Journals Comments", Evening Post, (5 December 1904), pp. 5. "Suggested Intervention of Turkey", 22 December 1905, http://paperspast.natlibs. govt.nz/cgi-bin/paperspast?a=d&cl=search&d=AG19051222.2.11.4&srpos= 61&e=01--1904---1908--100--1-byTI---0Turkey+Russia--, 08 Aralk 2011. "Taxation in Turkey", Evening Post, 16 June 1906, pp. 15. "The Anglo-Japanese Treaty", 1904, 8 December 1904, (evirimii) http:// paperspast.natlibs.govt.nz/cgi-bin/paperspast?a=d&cl=search&d=EP1904120 8.2.40 &srpos=335&e=011904---1908--100--301-byTI---0Turkey+Russia--, 05 Aralk 2011. "The Brink of a Volcano", Bush Advocate, (13 February 1905), pp. 4. "The Chaos in Russia", Taranaki Herald, (29 December 1905), pp. 4. "The Cossack Race-Origin and History", The Examiner, (8 January 1918), pp. 3. "The Dardanelles", Manawatu Times, (16 February 1904), pp. 3. "The Far East", Wangunui Chronicle, (18 January 1904), pp. 5. "Turkeys New Move", Ashburton Guardian, (10 July 1905), pp. 2. 3. Dier Kaynaklar "1906 senesinde Trk Ordusunda Hrriyetperverler.. Osmanl Karadeniz Filosu Zabitlerinden Yirmi Sekizi Rusyadaki Hrriyet ehidini Takdis Etmiler!", Milliyet, (22 Nisan 1926), s. 2. Acar, Kezban; "1905 Rus Devriminin Genel Bir Deerlendirmesi", Divan, (2008/1) c. XIII, sy. 24, s. 79-98. Advar, Halide Edip; Mor Salkml Ev, stanbul 1963, Atlas Kitabevi. Ahmad, Feroz; ttihat ve Terakki 1908-1914 (Jn Trkler), (ev. N. lken), stanbul 1971, Sander Yaynlar. Ahmad, Feroz; "Jn Trk Dnemi (1908-1918) ile lgili Deerlendirmeler", Yznc Ylnda Jn Trk Devrimi, (yay. S. Akin, S. Balc, B.S. nl), stanbul 2010, s. 19-38, Trkiye Bankas Kltr Yaynlar.
213

Akin, Sina; "Avrupa Byk Devletleri ttihat ve Terakkiyi Neden Sevmiyorlard?", ttihat Terakki ve Jntrkler, stanbul 2009, s. 13-24, Kaynak Yaynlar. Aliyev, H.; "z storii Burjuazno-Revolyuionnogo Dvijeniya v Turii (Kone XIXNaalo XX vv.). Trkiye Tarihi Meseleleri", Azerbaycan SSR Elmler Akedemyas, Bak 1972, s. 29-78. Anweiler, Oskar; Rusyada Sovyetler (1905-1921), (ev. T. Keolu), stanbul 1990, Metis Yaynevi. Mehmet Arif; Musavver Rusya Japonya Vekyi-i Harbiyesi, (cz 2), Dersaadet 1322, Kitabhane-i Cihan. Armaolu, Fahir; 19. Yzyl Siyas Tarihi (1789-1914), stanbul 2010, Alkm Yaynevi, 6. bask. Armaolu, Fahir; 20. Yzyl Siyas Tarihi (1914-1980), stanbul [t.y.], 2 cilt, 11. bask. Arsal, Sadri Maksudi; Milliyet Duygusunun Sosyolojik Esaslar, stanbul 1975, tken Yaynevi, 2. bask. Ascher, Abraham; Kendi Belgeleriyle Rus Devriminde Menevikler, (ev. C. Kanat), stanbul 1992, Metis Yaynlar. Ascher, Abraham; Russia A Short History, Oxford 2002, Oneworld Publications. Ascher, Abraham; The Revolution of 1905: A Short History, California 2004, Stanford University Press. Adede. Halil brahim; Geen Asr Aydnlatan Kymetli Vesikalardan Bir Eser, Hatralar, stanbul 1960, stanbul Ansiklopedisi ve Neriyat Kollektif irketi. Atal, Esra; 1905 Rus Devrimi ile 1908 Jn Trk Devrimi'nin Karlatrlmal ncelenmesi, Ankara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, yaynlanmam yksek lisans tezi (2003). Atatrk'n Not Defterleri II, Ankara 2004, Genelkurmay Asker Tarih ve Stratejik Ett Bakanl. Avrich, Paul; Kendi Belgeleriyle Rus Devriminde Anaristler, (ev. C. Kanat), stanbul 1992, Metis Yaynlar. Aydn, Mahir; "ttihat ve Terakki'nin Trk Tarihindeki Yeri", ttihat Terakki ve Jntrkler, stanbul 2009, s.64-68, Kaynak Yaynlar. Aydn, Mahir; Livadya Sefaretleri ve Sefaretnameler, Belgeler, (1992) c. XIV, sy. 18, s. 321-357. Aydn, Mahir (Haz.): Sultan Abdlhamidin Hl Tercmesi, stanbul 1997, Kitabevi. Aydn, Mahir: Sultan II. Abdlhamid Dneminde Anaristler ve Anari Kavram, 21. Yzyla Girerken Sultan II. Abdlhamid Dnemini Yeniden Deerlendirmek Sempozyumu, stanbul 20-21 Aralk 1997, Yaynlanmam tebli metni. Azerbaycan Milli Ensiklopediyas, (yay. . H. Eliyev), Bak 2007, Azerbaycan Milli Ensiklopediyas Elmi Merkezi. Balkan Savana Katlan Komutanlarn Yaam ykleri-Alay ve Daha st Birlik Komutanlar, Ankara 2004, Genelkurmay Bakanl.
214

Basmadjian, K. J.; Le Mouvement Rvolutionnaire en Asie Mineure, Revue du Monde Musulman, Revue du Monde Musulman, (Jan-Avr. 1908), pp. 819-825. Bennett, Captain Geoffrey; The "Potemkin" Mutiny, Royal United Service Institution Journal, (November 1959), no 104, pp. 415-422. Beyhan, Mehmet Ali; II. Abdlhamid Dneminde Hafiyye Tekilat ve Jurnaller, Trkler, Ankara 2002, c. XII, s. 939-950, Yeni Trkiye Yaynlar. Birinci Dnya Savana Katlan Alay ve Daha st Kademedeki Komutanlarn Biyografileri, Ankara 2009, c. I, Genelkurmay Bakanl. Bolsover, G. H.; "1815-1914 Arasnda Rus D Politikasna Bir Bak", Belleten, (Nisan 1966), c. XXX, sy. 118, s. 265-290. Briley, Ron; Sergei Eisenstein, The History Teacher, (August 1966), vol. 29, no 4, pp. 525-536. "Britains Treaty Obligations", Hawera & Normanby Star, (21 July 1904), s. 2. apkevi, E. I.; "Oenka Bolevikami Mladoturekoy Revolyuii", Narod Azii i Afriki, (1975), no. 6, pp. 50-61. Can, Mesut Hakk; Novgorod Knezliinden XXI. Yzyla Rus mparatorluk Stratejisi, stanbul 2006, Okumu Adam Yaynlar. Can, Mesut Hakk; "Pasifikte Ykselen Gne: Japonya", Avrasya Dosyas, (1999), c. V, sy. 2, s. 174-230. Cavendish, Richard; The Mutiny on the Potemkin , History Today, (14 June 2005), vol. LV, no 6, pp. 54-55. ernetsov, A. S.; ve V. N. Gudeva; Vliyanie Revolyutsii 1905-1907 gg. V Rossii Na Turtsiyu, ran i Kitay, Novaya i Noveyaya storiya (Jul-Aug. 1976), no. 4, pp. 141-150. Chaurisa, Radhey Shyam; History of Japan, New Delhi 2003, Atlantic Publishers and Distrubitors. raan, Tccarzade brahim Hilmi; "Milletin Kusurlar", Osmanl Devleti'nin k Nedenleri, (yay. T. . raan, B. Ocak), stanbul 2009, Libra Kitaplk. "Dahiliye Nazr Fon Plev'n Katli ve Tercme-i Hali", arki Rus, (18 Temmuz 1904), c. II, sy. 106, s. 2. Demirel, Fatmagl; II. Abdlhamid Dneminde Sansr, stanbul 2007, Balam Yaynlar. Demirel, Muammer; kinci Merutiyet ncesi Erzurumda Halk Hareketleri (19061907), Ankara 1990, Kltr Bakanl. Demirhan, General Pertev; Hayatmn Hatralar Rus-Japon Harbi 1904-1905 stanbul'dan Ayrlmdan Port Arthur Muhasarasna Kadar, stanbul 1943, Matbaa-i Ebuziya. Demirhan, Pertev; Japonlarn Asl Kuvveti- Japonya Niin ve Nasl Ykseldi?, stanbul 1942, Cumhuriyet Matbaas, 2. bask. Deringil, Selim; ktidarn Sembolleri ve deoloji II Abdlhamid Dnemi (18761909), (ev. Gl aal Gven), stanbul 2002, 2. bask.

215

Eder, Richard; Review, Potemkin by Neal Bascomb, Boston Globe, (15 July 2007), p. 6. Ekinci, lhan; "Potemkin Zrhls syan ve Boazlar Meselesi", Toplumsal Tarih, (Nisan 2000), sy. 200004, s. 40-49. Engin, Vahdettin; II. Abdlhamid ve D Politika, stanbul 2007, Yeditepe Yaynevi, 3. bask Erdoan, Fahrettin; Trk Ellerinde Hatralarm, stanbul 1954, Yeni Matbaa. Erickson, Edward J.; I. Dnya Savanda Osmanl Ordusu, (ev. Kerim Barak), stanbul 2009, Trkiye Bankas Kltr Yaynlar. Erincik, Emel; rad Gazetesinin 1905-1906 Yllarnn Kronolojik Fihristi, zmir 2009, Ege niversitesi. Ersoy, Mehmet kif; Safahat, (yay. M. E. Dzda), stanbul 1987, Kltr ve Turizm Bakanl. Esenbel, Seluk; The Impact of the Russo-Japanese War on Ottoman Turkey, Shingetsu Electronic Journal of Japanese-Islamic Relations, (September 2008), no 4, pp. 15-24. Feldman, Eliyahu; British Diplomats and British Diplomacy and the 1905 Pogroms in Russia, The Slavonic and East European Review, (October 1987), vol. IV, no 65, pp. 579-608. Fikret, Tevfik; Rbab- ikeste, Haluk'un Defteri ve Tevfik Fikret'in Btn Dier Eserleri, (yay. F. Uzun), stanbul 1962, nklp ve Aka Kitabevi. Fitzpatrick, Sheila; The Russian Revolution, Oxford 1994, Oxford University Press, 2 ed. Foglino, Hank; The Potemkin Mutiny-Part I, (evrimii) www.liboatingworld. com, ubat 2007 Fyzat 1906-1907, Bak 2006, aolu Neriyyat. Gilbert, Hellen; Leon Trotsky: His life and Ideas, Red Letter Press, 2003. Ggn, nder; kinci Merutiyete ncelik Eden Bir Hareket- Erzurum htilali ve Ona Dair Baz Belgeler, TKAE Trk Kltr Aratrmalar, Prof. Dr. brahim Kafesolu'nun Hatrasna Armaan, (1985) c. XXIII, sy. 1-2, s. 253-279. Gkalp, Ziya; Trkln Esaslar, (yay. M. Kaplan), Ankara 1986, Kltr ve Turizm Bakanl, 2. bask. Gkdeniz, Sermet; Rus-Japon Harbi, 9 ubat 1904-5 Eyll 1905, Ankara 1944, Genelkurmay Bakanl. Grn, Kamuran; The Armenian File-The Myth of Innocence Exposed, (reprinted of first edition of 1985), Lefkoe 2001. Halid, Halil; A Pacific Revolution in Turkey, The Orient Review, (January 1908), vol. I, no 1, pp. 18-28. Haniolu, M. kr; Atatrk An Intellectual Biography, New Jersey 2011, Princeton University Press. Haniolu, M. kr; Bir Siyasal Dnr Olarak Abdullah Cevdet ve Dnemi, stanbul 1981, dal Neriyat.
216

Haniolu, M. kr; "Muhafazakr Eylemcilik", Sabah, (20 Mart 2011). Haniolu, M. kr; Ahmed Rza Beyi Neden Hatrlamyoruz?, Sabah, (26 ubat 2012). Haniolu, M. kr; Osmanl'dan Cumhuriyet'e Zihniyet, Siyaset ve Tarih, stanbul 2006, Balam Yaynclk. Haniolu, M. kr; Preperation For A Revolution-Young Turks, 1902-1908, New York 2001, Oxford University Press. Haushofer, General Dr; Japonya ve Japonlar, Corafi ve Siyas Japonya, (ev. G. K. Sylemezolu), stanbul 1941, Kanaat Kitabevi, 2 cilt. Heyfe, A. N.; "Boleviki i "Probujdenie Azii", Narodi Azii i Afriki, (1965), no 6, pp. 33-55. Heyfe, A. N.; "Revolyuiya 1905 g. i Narod Vostoka", Narod Azii i Afriki, (1975), no 4, pp. 3-5. Hilmi [brahim]; Panorama de La Guerre Russo-Japonaise, (premier fasicule), Constantinople 1904, Libraire Militaire. brahim, Abdrreid; lem-i slm ve Japonya'da slmiyetin Yaylmas, (ev. E. zalp), stanbul 2003, aret Yaynlar, 2 cilt. brahim Hilmi, Tccarzade; Rus-Japon Seferine Aid Panorama, stanbul 1320, Kitaphane-i Asker. Ignatyev, B.; XIX. Yzyl Sonu ile XX. Yzyl Banda Trk-Rus likileri, Trk Rus likilerinde 500 Yl (1491-1992), Ankara 1992, Trk Tarih Kurumu, s. 153163. lgen, Abdullah; "Parvus Efendi", Trk Yurdu, (Ocak 2011), c. 31sy. 281, s. 146157. Ivanov, Alexei and Jowett, Philippe; The Russo-Japanese War 1904-1905, Oxford 2004, Osprey Publising. Jeltyakov, A. D. ve Petrosyan, Y. A.; "Mladoturekoe Dvijenie v Trudah Turekih storikov", Narodi Azii i Afriki, (1965), no 5, pp. 56-65. Jukes, Geoffrey; The Russo-Japanese War 1904-1905, Oxford 2002, Osprey Publishing. Kanldere, Ahmet; "Eitim Merkezli Etkileim: Osmanl ve Rusya Trkleri", Trkiye Aratrmalar Literatur Dergisi, (2008), c. VI, sy. 12, s. 287-320. Kansu, Aykut; 1908 Devrimi, stanbul 1995, letiim Yaynlar. Karal, Enver Ziya; Osmanl Tarihi, (Birinci Merutiyet ve stibdat Devirleri 18761907), Ankara 2000, Trk Tarih Kurumu, c. VIII, 5. bask. Kars, H. Zafer; 1908 Devriminin Halk Dinamii, stanbul 1997, Kaynak yaynlar, 2. bask. Kars, H. Zafer; "1908 Devrimi Bir Anadolu Devrimidir, Jntrklerin Anadolu'daki rgtleri ve Eylemleri", ttihat Terakki ve Jntrkler, stanbul 2009, Kaynak Yaynlar, s. 25-29

217

Khostov, BS.; "Proekt zahvata Bosfora v 1896 g..", 2008(1933), (evirimii) http://www.vostlit.info/Texts/Dokumenty/Turk/XIX/1880-1900/Zachvat_Bosfora _1896/text.htm, 24 Nisan 2011. Khostov, BS.; "arskoe pravitelstvo o probleme prolivov v 1898-1911 gg.", 2008(1933), (evirimii) http://www.vostlit.info/Texts/ Dokumenty /Turk/XIX/18801900/Probema_prolivov/text.htm, 24 Nisan 2011. Ko, Yunus; "Sadri Maksudi Arsal (1880-1957)", Trk Yurdu, (Ocak 2011), c. 31, sy. 281, s. 121-125. Ko, Yunus; "Yusuf Akura", Trk Yurdu, (Ocak 2011), c. XXXI, sy. 281, s. 67-71. Kocabaolu, Uygur ve Berge, Metin; Bolevik htilali ve Bolevikler, Ankara 1994, Kebike Yaynevi. Kololu, Orhan; Osmanl Dnemi Basnnn erii, stanbul 2010, stanbul niversitesi letiim Fakltesi Yaynlar. Kololu, Orhan; Osmanl'da Kamuoyu, stanbul 2010, stanbul niversitesi letiim Fakltesi Yaynlar. Kowner, Rotem; Between a Colonial Clash and World War Zero, In R. Kowner, The Impact of the Russo - Japanese War, Oxon 2007, Taylor & Francise e-Library. Krasny Arxiv, tom. 2, (9). Leningrad-Moskova 1925, Gosudarstvennoe Izdatelstvo. Kropotkin, G. M.; The Ruling Bureaucracy and the "New Order" of Russian Statehood After the Manufesto of 17 October, Russian Studies in History, (Spring 2008), vol. IV, no. 46, pp. 6-33. Kkkln, smail; kinci Merutiyetin lannda Halk Unsuru, stanbul 2012, Cedit Neriyat. Kuneralp, Sinan; Son Dnem Osmanl Erkn ve Ricali (1839-1922), stanbul 2003, sis Yaynevi, 2. bask. Kuran, Ercment; "Tarih Yazclnda II. Abdlhamid", Trkiyenin Batllamas ve Mill Meseleler, (haz. E. Kuran, M. Trkne), Ankara 1994, Trkiye Diyanet Vakf. Kurat, Akdes Nimet; Rusya Tarihi (Balangtan 1917'ye Kadar), Ankara 1987, Trk Tarih Kurumu, 2. bask. Kurat, Akdes Nimet; Trkiye ve Rusya, Ankara 1990, Kltr Bakanl. Kutay, Cemal; Rauf Orbay 1881-1964 Hayat Hatralar, stanbul 1997, c. I, Promat Basm Yayn, 2. bask. Kutay, Cemal; Trkiye Hrriyet ve stikll Mcadeleleri Tarihi, stanbul 1961, c. XVI, Nurgk Matbaas. Lang, David Marshall; A Modern History of Soviet Georgia, New York 1962, Grove Press Inc. Lenin, V. I.; "1905 Devrimi zerine Konuma", (yay. . Kaplan), 1977, http://www. urundergisi.com/makaleler.php?ID=1855, 24 Aralk 2011. Lenin, V. I.; Collected Works Volume 8; January-July 1905, (ed. V. J. Jerome), Moskow 1977, Progress Publishers, 4 ed.

218

Lenin, V. I.; Collected Works Volume 15; March 1908-August 1909, (A. Rothstein, & BS. Isaacs, Eds.), Moskow 1977, vol. 15. Progress Publishers. Lenin, V. I.; Leo Tolstoy as the Mirror of the Russian Revolution, 11 September 1908, (evirimii) http://www. marxists.org/archive/lenin/works/1908/sep/11.htm, 28 Kasm 2011. Lenin, V. I.; The Awakening of Asia, (M. I. Archive, Editor), 7 May 1913, (evirimii) http://www.marxists.org/archive/ lenin/works/1913/may/07bs.htm, 12 Kasm 2011. Lenin, V. I.; "The Fall of Port Arthur", 14 January 1905, (evirimii) http://www. marxists.org/archive/lenin/works/1905/jan/14.htm, 19 Aralk 2011. Lenin, V. I.; (1962). The Russian Tsar Seeks the Protection of the Turkish Sultan Against His People, (BS. Isaac, & I. Lasker, Editors), 1962, (evirimii) http://www. marxists.org/archive/lenin/works/1905/jul /10bs.htm, 15 Ocak 2012. Lenin, V. l.; Collected Works Volume 23; August 1916- March 1917, (ed. S. Levin), Moskow 1974, Progress Publishers, 2 ed. Levin, Alfred; Peter Arkad'evich Stolypin: A Political Appraisal, The Journal Modern History, (December 1965), vol. IV, no 37, pp. 445-463. Liebman, Marcel; Lenin in 1905: A Revolution That Shook a Doktrine, Monthly Review, (April 1970), vol. 11, no 21, pp. 1-18. Lieven, Dominic; The Cambridge History of Russia- Volume 2 Imperial Russia, 1689-1907, Cambridge 2006, 2 vol. , Cambridge University Press. Maden, Fahri; "Yldz Suikast: Ermenilerin Abdlhamit'e Kar Son Teebbsleri Bombal Saldr", Atatrk Aratrma Merkezi Dergisi, (Mart-Temmuz-Kasm 2007), c. XXIII, sy. 67-69, s. 399-424. Mahmudov, Yaqub; Azerbaycan Xalq Cmhuriyyeti Ensiklopediyas, Bak 2005. 2 cilt, Lider Neriyat. Mardin, erif; Jn Trklerin Siyas Fikirleri 1895-1908, stanbul 1992, letiim Yaynlar, 4. bask. Marks, Steven. G.; "Bravo, Brave Tiger of the East!", The Russo- Japanese War end the Rise of Nationalism in British Egypt and India, Russo-Japanese War in Global Perspective: World War Zero, J. W. Steinberg, Leiden 2005, pp. 609-627, Brill Academic Publishers. Matushenko, A.; The Revolt on the Armoured Cruiser "Potemkin, (evirimii) http://www.marxist.com/History-old/ potemkin.html, 28 ubat 2011. Millar, James R; Encyclopedia of Russian History, Macmillan Reference USA, 2004. Miller, A. F.; "Burjuaznaya Revolyuiya 1908 g. v Turii", Sovetskoe Vostokvedenie (1955), no 6, pp. 29-45. Miller, A. F.; "Mladoturekaya Revolyuiya", Pervaya Russkaya Revolyuiya 19051907 gg. i Mejdunarodnoe Revolyuionnoe Dvijenie, Moskova 1956, Akademiya Nauk SSSR Otdelenie storieskih Nauk, vol. II, pp. 313-348. Mustafa Kemal; "Subay ve Komutan ile Konumalar", Atatrk'n Btn Eserleri, stanbul 2003, c. I, s. 157-176, Kaynak Yaynlar, 3. bask.
219

Nobua, Misawa; The Influence of the Ottoman Print Media in Japan: The Linkage of Intellectuals in the Eurasian World, Kyoto Bulletin of Islamic Area Studies, (March 2009), vol. II, no. 2, pp. 36-42. Okyar, Fethi; Devirde Bir Adam, (yay. C. Kutay), stanbul 1980, Tercman Yaynlar. O'rourke, Shane; The Don Cossacs during the 1905 Revolution: The Revolt of UstMedveditskaia Stanitsa, The Russian Review, (October 1998), vol. IV, no 57, pp. 583-598. Owen, Thomas C.; Russia in the Nineteenth Century : Autocracy, Reform, and Social Change, 1814-1914, USA, 2005. zcan, Abdlkadir - ahin lhan; II. Abdlhamidin Hususi Mektub ve Telgraflar, stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Tarih Dergisi, (1984), sy. 34, s. 417-474. zek, Ali; Karaman, Hayrettin; Turgut, Ali; arc, Mustafa; Dnmez, brahim; Gm, Sedrettin; Kuran- Kerim ve Aklamal Meali, stanbul [t.y.], Trkiye Diyanet Vakf. ztuna, Ylmaz; Balangcndan Zamanmza Kadar Byk Trkiye Tarihi, stanbul 1983, c. VII, tken Yaynevi. Pankratowa, A. M.; Die Erste Russische Revolution von 1905 bis 1907, Berlin 1953, Dietz Verlag Berlin. Pavlovi, M. P.; "Revolyuiya 1905 g. i Vostok", storik Marksist Jurnal, (1926), no 1, pp. 142-153. Perinek, Dou; "1908 Devriminin Tarihsel nemi", ttihat Terakki ve Jntrkler, stanbul 2009, s. 31-49, Kaynak Yaynlar. Perinek, Dou; Lenin, Stalin ve Mao'nun Trkiye Yazlar, stanbul 1992, 3. bask, Kaynak Yaynlar. Perrie, Maurren; The Russian Revolution, In Revolutions: The Revolutionary Tradition in the West, 1560-1991, (by D. Parker), London, Routledge, 2000, pp. 151-168. Petrosyan, Yuriy Aatovi; Sovyet Gzyle Jntrkler, (ev. M. Beyham - A. Hachasanolu), stanbul 1974, Bilgi Yaynevi. Potemkin, Bolaya Sovetskaya Ensiklopediya, (1969-1978), 3nc bs (evirimii) http://slovari.yandex.ru:http://slovari.yandex.ru/~// /, 22 Mart 2011. Raun, Toivo U.; The Revolution of 1905 in the Baltic Provinces and Finland, Slavic Review, (Autumn 1984), vol III, no 43, pp. 453-467. Reisner, . M.; "Russkaya Revolyutiya 1905-1907 gg. i Probujdenie Azii", Sovetskoe Vostokvedenie, (1955) , no 2, pp. 14-30. Resulzade, Mehmet Emin; Kafkasya Trkleri, (yay. Y. Akpnar, . Murat, S. an), stanbul 1993, Trk Dnyas Aratrmalar Vakf. Sadolu, Hseyin; "Ahmet Aaolu: Bir Trknn Trajik yks", Trk Yurdu, (Ocak 2011), c. XXXI, sy. 281, s. 84-91.

220

Safarov, G.; "O Konkretno-storieskih Osobennostyah Revolyuiy Posle 1905 g.", Revolyuionny Vostok, (1934), pp.. 5-27. Sakharov, A. N.; The Russo-Japanese War of 1904-1905: Reality and Concoctions, Herald of the Russian Academy of Sciences, (2007), vol. LXXVII, no 2, pp. 124-130. akir, Ziya; Sultan Abdlhamid ve Mikado, stanbul 1994, Boazii Yaynlar. Sale, Jonathan; Potemkin Mutiny, 27 June 1905, New Statesman, (21 June 1996), pp. 13. Salname-i Askeri, stanbul 1307, Matbaa-i Amire-i Askeri. Salname-i Devlet-i Aliyye, stanbul 1310, Matbaa-i Amire. Sertolu, Midhat; Resimli Harital Mufassal Osmanl Tarihi, stanbul 1972, c. VI, Gven Yaynevi. Sevimli, Yakup; Hayat Gazetesi zerine Bir Aratrma, Ege niversitesi, Yaynlanmam Doktora Tezi, (2001). imir, Bilal N.; "1878-1918 Yllarnda Trk-Rus likileri", Trk Rus likilerinde 500 Yl (1491-1992), Ankara 1992, s. 147-152, Trk Tarih Kurumu. imir, Nahide; Rus Devleti Tarihi XVI.-XX. Yzyllar, stanbul 2010, IQ Kltr Sanat Yaynclk. Sohrabi, Nader; Constitutionalism, Revolution and State: The Young Turk Revolution of 1908 and The Iranian Constitutional Revolution of 1906 with Comprarisons to the Russian Revolution of 1905, The University of Chicago, Unpublished doctorate thesis, (1996). Sohrabi, Nader; Global Wawes, Local Actors: What the Young Turks Knew about Other Revolutions and Why it Mattered, Comparative Studies in Society and History, (January 2002), vol I, no 44, pp. 45-79. Sohrabi, Nader; Historicizing Revolutions: Constitutional Revolutions in the Ottoman Empire, Iran, and Russia 1905-1908, The American Journal of Sociology, (May 1995), vol. VI, no 100, pp. 1383-1447. Somel, Akin; (rportaj S. Yldrmaz), 25 Aralk 2007. "Soviets", 2008, Encyclopedia of Marxism, (evirimii) http://www.marxists.org/ glossary/orgs/s/o.htm#soviets, 25 Aralk 2011. Spector, Ivar; The First Russian Revolution-Its mpact on Asia, New Jersey 1962, Printice-Hall Inc. pilkova, V. .; "Antipravitelstvene Vstupleniya v Vostonoy Anatolii Nakanne Mladoturekoy Revolyuii", Narod Azii i Afriki, (1971), pp. 72-85. pilkova, V. .; Mladoturekaya Revolyusiya 1908-1909 gg., Moskova, zdatelstvo "Nauka" Glavnaya Redakiya Vostonoi Literaturi, 1977. Stone, David R.; A Military History of Russia: From Ivan the Terrible to the War in Chechnya, London 2006, Praeger Security International. Suny, Ronald Grigor; Russian Revolution, In W. A. Darity Jr., International Encyclopedia of the Social Sciences, (2008), New York, Macmillan Reference USA, 2. ed., vol. VII, pp. 303-305.
221

Tahsin Paa; Abdlhamit ve Yldz Hatralar, stanbul 1931, Muallim Ahmet Halit Kitaphanesi. Tekeli, lhan; Trkiye'de Halklk, Cumhuriyet Dnemi Trkiye Ansiklopedisi, c. VII, s. 1929-1935, letiim Yaynlar. Tekeli, lhan - eylan, Gencay; Trkiye'de Halklk lkesinin Evrimi, Toplum ve Bilim, (1978), sy. 6-7, s. 44-105. Tellal, Erel; "1905 Rus Devriminin 1908 zerine Etkileri", 100. Ylnda Jn Trk Devrimi, (yay. S. Akin, S. Balc, BS. nl), stanbul 2010, s. 633-642, Trkiye Bankas Kltr Yaynlar. Thatcher, Ian D.; Trotsky, London 2006, Routledge Taylor & Francis Group. Thompson, John M.; Russia and the Soviet Union: An Historical Introduction from the Kievan State to the Present, Boulder, CO, USA, 2008, 6th ed., Westview Press. Togan, Zeki Velidi; Htralar-Trkistan ve Dier Mslman Dou Trklerinin Milli Varlk ve Kltr Mcadeleleri, stanbul 1969, Tan Matbaas. Toprak, Zafer; "Osmanl Narodnikleri: "Halka Doru" Gidenler", Toplum ve Bilim (1984), sy. 24, s. 69-81. Topuz, Hfz; kinci Mahmut'tan Holdinglere Trk Basn Tarihi, stanbul 2003, Remzi Kitabevi. Troki, Leon; "1905; i Temsilcileri Sovyetinin Oluumu", Eyll 2000, (evirimii) http://www.marksist.net/kitaplik/onlineKitap/ 1905/08.htm, 24 Aralk 2011. Troki, Leon; Balkan Savalar, (ev. T. Gney), stanbul 1995, Arba Yaynlar. Trotsky, L.; "1905", 1922, (evirimii) 1907/1905/index.htm, 25 Aralk 2011. http://www.marxists.org/archive/trotsky/

Trotsky, Leon; My Life, (ed. C. Russell), Marxists Internet Archive, 2000. Tuncoku, Mete; "Tarihte 1905 Rus-Japon ve 1915 anakkale Savalar (Karlatrmal Bir Deerlendirme)", Yedinci Askeri Tarih Semineri Bildirileri I, Ankara 2000, s. 291-306, Genelkurmay Bakanl. Turetskaya Revolyutsiya 1908-1909 gg., Krasny Arxiv, (1931), vol. I, pp. 3-39. Turetskaya Revolyutsiya 1908-1909 gg., Krasniy Arxiv, (1931), vol. II, pp. 27-52. Trkdoan, Orhan; 1906-1907 Erzurum Hrriyet Ayaklanmas, Trk Kltr, (Temmuz 1984), c. XXII, sy. 255, s. 453-466. Trkdoan, Orhan; Hseyin Tosun: Bir htilalcinin Profili, Trk Dnyas Aratrmalar, (ubat 1987), sy. 46, s. 69-83. Trkolu, smail; Sibiryal Mehur Seyyah Abdrreid brahim, Ankara 1997, Trkiye Diyanet Vakf Yaynlar. Trkylmaz, Seluk; "arki Rus Gazetesinin zahl Makaleler Bibliyografyas", Trk Dili ve Aratrmalar Dergisi, (Ocak-Haziran 2010), sy. 18, s. 123-254. Tutkun, Semiramis; tihad Mecmuas (nceleme ve Seilmi Metinler), Sivas 1988. (1-100 saylar), Cumhuriyet niversitesi.

222

Uca, Alaattin; "Erzurum Hrriyet Ayaklanmasnn Sembol Olan ki Byk Dergide Yaynlanan Bir Trk ve Ayaklanmann Perde Arkasndaki sim", A. . Atatrk lkeleri ve nklap Tarihi Enstits Atatrk Dergisi, (Temmuz 2002), sy. 2, s. 171190. Uarol, Rifat; Siyas Tarih (1789-1994), stanbul 1995, Filiz Kitabevi, 4. bask. Uarol, Rifat; Siyas Tarih (1789-2010), stanbul 2010, Der Yaynlar, 8. bask. Ulusan, ahin; ayan, F.; Trk Japon likileri (1876-1908), Ankara 2001, Kltr Bakanl. Uras, Esat; Tarihte Ermeniler ve Ermeni Meselesi, stanbul 1987, Belge Yaynlar, (yeniden gzden geirilmi ve geniletilmi 2 bask.). Uzunarl, smail Hakk; Kaynarca Muahedesinden Sonraki Durum cab Karadeniz Boaznn Tahkimi, Belleten, (Temmuz 1980), c. XLIV, sy. 175, s. 511533. Verner, Andrew; "Discursive Strategies in the 1905 Revolution: Peasant Petitions From Vladimir Province", Russian Review, (January 1995), vol. I, no 54, pp. 65-90. Walther, Fred; Wanderon, USA 2008, Xlibris Corporation. Weinberg, Robert; Workers, Pogroms, and the 1905 Revolution in Odessa, The Russian Review, (1987), no 46, pp. 53-75. Westwood, J. N.; Russia Against Japan, 1904-05, New York 1986, State University of New York Press. Williams, Berly; Russia 1905, History Today, (May 2005), vol. V, no 55, pp. 4451. Wood, Alan; The Origins of the Russian Revolution 1861-1917, Routledge 2003 (3. ed.). Yaar, Murat; The Russian Revolution of 1905 in the Ottoman Empire, Bilkent niversitesi Uluslararas likiler Blm, Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi (2003). Yeil, Alper; ur-y mmet Gazetesinin 1-169 Saylarnn Sistemetik ndeksincelemesi-Seilmi Yazlarn evirisi, Fatih niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, (2005). Yeykeles, Igor; Potemkin Mutiny, In J. R. Miller, Encyclopedia of Russian History, pp. 1214-1215, New York, Macmillan Reference USA. Ycel, Hasan li; Getiim Gnlerden, stanbul 1990, letiim Yaynlar. Yksel, Zhal; "Krm Tatar Milli Hareketi ve Hasan Sabri Ayvazov", Trkiyat Aratrmalar Dergisi, (Bahar 2003), sy. 13, s. 421-435. Zebroski, Robert; The Battleship Potemkin and its Discontents, 1905-An International Perspective, Naval Mutinies of the Twentieth Century, (by C. M. Bell and Bruce A. Elleman), Cornwall United Kingdom 2003, pp. 9-30, Frank Cass Publishers,

223

EKLER
EK-1 ANARSTLERN ADESNE LKN 14 MART 1904 TARHNDE PETERSBURGDA MZALANAN GZL PROTOKOL 1 Almanya, Avusturya ve Macaristan, Danimarka, Rusya, Srbye, sve ve Norve ve Devlet-i Aliyye ve Bulgaristan anaristlik hartnn tevessne edden muhlefet ve mukavemet lzmuna kani olduklar cihetle kendilerine matlb olan maksada vsl in en emn vsta hereyden evvel bu bbda beynlerinde teyemmnen husl-pezr olmu olan itilf muhfaza etmek ve anaristlik cerim ve tasaddiytnn men ve zecr menfi-i mterekeleri iktizsndan olduunu mttefiken teyd eylemekden ibret olduunu tasdk ve teslm ederler. Binenaleyh bu bbda hkmet-i metblar tarafndan usl ve nizm vechile mezniyeti hiz bulunan muharrirn-i imz zrde mevdd- tiyeyi kararladrmlardr. Evvel: Hkmt- mtekide memlikinin birinden tard ve tebid olunan her anarist, esn-y tardnda hangi devlet tbiyetinde ise o devlet arzisine en ksa tark ile sevk olunmak lzm gelir. Eer matrdun memleket-i asliyesi n tard ve tedib eden memlekete mcvir deil ise, matrd tard olunduu memleket ile memleket-i asliyesi beynindeki en ksa tark zerinde bulunan memleket-i mtecvire hudduna sevk olunacakdr. Memleket-i asliyesi hudduna tard olunan bir anaristin teslminden evvel i-bu memleket memrn-i zbtasna vakt zamnyla ihbr- keyfiyet edilmelidir. Eer matrdun memleket-i asliyesi n tard eden memleket arzisi ile hem-hudd deil ise, matrd orada bulunan memleket vey memlik arzisinden en ksa tark ile ve bu memleketler memrni marifetiyle sevk ve imrr olunmaldr. Meer ki bu memleketlerden birinin hkmeti, matrd- merkumun kendi arzisinde kalmasn tecvz etmei terch ede... Eer bir anaristin memleket-i asliyesi hudduna sl ve teslmi, arada bulunan bir vey birka memleketden imrrn istilzm eder ise, matrdun vusl vakt zamnyla memleket-i mtecvire memrnine ihbr edilecekdir. Keyfiyet-i tard, memleket-i asliye memrnine dah vakt zamnyla ihbr ve matrdun hangi tark ile gnderilecei dah ir olunacakdr. Anaristlerin tard tebidi ve sevk imrr husslar, hangi memrlara ir ve matrd anaristlerin hudd zerinde hangi noktalara sevk ve sl olunmak lzm geleceinin sret-i ummiyede tayni memlik-i mtekide beyninde ileride husl-i itilfa talik edilmidir. Dvel-i mteallika beyninde aksi yolda sr-i tesviye akd olunmad takdirde, masrf- sevkiye matrdun mrr etdii memleketlerin her birinde ihtiyr edilen masrf nisbetinde olarak o memlekete aid olacakdr. Sniyen: Anaristlere ve bunlarn tahriktna dir cem-i malmt iin, her memleketde bir polis idre-i merkeziyesi tess olunacakdr.
1

BOA. Y. A. HUS. nr. 469-91, 1322 M 16.

224

Slisen: Bir memleket memrn-i idesinin, o memleketde bulunan anaristler ile bunlarn ilkat ve tesvltna dir malmt- lzmeyi polis idre-i merkeziyesine ne sretle it edeceklerine karar vermek, her memleketin kuvve-i merkeziyesine iddir. Rbien: Her idre-i merkeziye memlik-i mtekide idre merkezlerine; 1) a) Keyfiyet-i tard ve tebidi, b) O idrenin kin olduu memleketde bulunan bir anaristin bil-ihtiyr azmetini ira mecbrdur. 2) Bu bbda verilecek malmt ile berber mevz- bahs olan anaristin ekl-i mahssas ve sevbk- ahvline dir bir muhtra ve mmkn ise bir fotorafyas gnderilmelidir. Anaristin memleket-i mtecvireye hangi noktadan ve ne zaman mrr edeceinin dah ihbr ve derhal tekayydt- lzme icrsn teshl iin i-bu tebligatn srat-i mmkne ile fs arzu olunur. 3) Eer bir anarist bir idre-i merkeziyenin dire-i vezifi dhilindeki memleketden hafiyyen mfrekat eder ve mahall-i ikameti mechl bulunur ise, taharrisini teshl iin dier btn merkez-i idrelerine ayn zamanda malmt verilmelidir. 4) Bir anarist tard olunduu vey kendi ihtiyryla bir memleketi terk eyledii zaman, huddu hangi mahalden mrr edecei evvelce malm olur ise, keyfiyetin yalnz idre-i merkeziyeye deil, memleket-i ide hudd memrnine dah ir fidelidir. Her memleket idre-i merkeziyesi, bu malmt ahz ve telkki edecek hudd memrlarnn bir defterini, sir merkez-i idrelerine tebl ile mkellefdir. Hmisen: Her idre-i merkeziye, anaristlik mhiyetini hiz tertibt- fesdiye-i ciniyeye dir alaca bil-cmle malmt hkmt- mtekide idre-i merkeziyelerine bil-tehr tebl ve ira mecbrdur. Sdisen: Her idre-i merkeziye anaristlie mteallik olarak kendi dire-i memriyeti dhilinde vukua gelen hdist- mhimmeye dir kffe-i malmt nihyet alt ay zarfnda dier merkez-i idrelerine teble mecbrdur. Bundan mad merkez-i idreleri anaristlik efaline dir dier idreler tarafndan kendilerine rd olunabilecek suallere bil-tehr cevb itsyla mkellefdir. Tedbir-i mesrde i-bu protokoln imzs gnnden itibren mevki-i icrya vaz olunacakdr. Dvel-i mmziye i-bu protokol ahkmna tevfken dier dvel-i mmziyeden herbiri ile bil-tehr tess-i malmt etmeyi taahhd eylerler. Bu protokol imz etmeyen devletler, ayr bir varaka ile ahkm- mnderecesine muvfakat edebileceklerdir. Her devletin, keyfiyet-i mvfakati diplomasi tarkiyle Rusya hkmetine ve hkmet-i mrnileyh cnibinden dah bil-cmle dvel-i mmziye vey mltehikyeye bildirilecekdir. Bu muvafakat blda mert bil-cmle taahhdtn kabln bi-hakkn istilzm eder. Mahremne bulunan ve tammiyle mahrem kalacak olan i-bu protokol, tasdken lil-makal dvel-i mebhse murahhaslar tarafndan imz ve tahtm klnd. Bu protokol fi 1/14 Mart sene [1]904 trihinde bir nsha olarak Petersburg'da tanzm edilip i-bu nsha-i asliye Rusya Hriciye Nezreti sicilltnda mahfz kalacak ve musaddak sretleri diplomasi tarkiyle dvel-i mmziye ve mltehikiye tebl edilecekdir.

225

EK-2 ANARST VE SOSYALST VE EMSAL EHASI ERRE'NN MEMALK- AHANEYE DUHLLERNN MEN' 1 eref-sudr ve mteallik buyurulan emr fermn- hmyn cenb- hilfet-penhileri mantuk- mnfine imtislen pyitaht- saltanat- seniyyelerine ehs- leme ve muzrrann ferceyb- duhl olamamas hakkndaki tedbirin bir kat daha temn ve tevski esbb bil-etrf mzkere ve mtlaa olundukda bu bbda zbtaca imdiye kadar mttehiz olan tekayydt anarist ve sosyalist ve emsli ehs- erre hakknda birka sene mukaddem Almanya ve Rusya ve Avusturya devletleriyle Romanya ve svire ve Srbye gibi hkmt- sire beyninde sret-i hafiyyede mnakid olan ve Bbli tarafndan badel-istzn kabl olunan mukavele-i hafiyye ahkmna tevfken, bir mahalde derdest olunan veyhud bittakb tard edilen ehs- leme hakknda dvel-i mezkre polis nzrlar yek-dierine malmt verdikleri srada buraya da malmt vermekde olmalaryla buraca gerek bu sretle alnan ve gerek Avrupa gazeteleri mtlaasyla ihbrt ve istitlt- hussiyeden istihsl ve istinbt olunan malmt zerine o gibi ehsn esmi ve ekli sret-i mahssada zabt ve tahrr olunarak nlardan birinin memlik-i hnelerine ferceyb duhl olamamas esbbna dikkat olunmakda bulunduu gibi Dersaadete alel-tlk gelip gitmekde bulunan ecneblerle Bulgar ve Ermenilerin tayn-i hviyet ve ahvli zmnnda imendfer trenlerine irkb olunan ve her polis merkezi diresinde tarassud memrlar nmyla sret-i mahssada istihdm edilen memrn-i mahssa ve ledel-cb vesit-i hafiyye ile tarassud altnda bulundurularak bheli grnenlerin defi esbbna tevessl olunmakda ise de u aralk Rusya Polis Nezretinden sret-i mahremnede verilen malmta nazaran anarist grhu her yerde harekt- ihtill-krne icrs niyetinde bulunduklar anlalm olmasna ve zmre-i mezkre efrdnn hviyet ve mikdr mechl olup bunlarn nm- msterla gelip gitmeleri de ihtimlden gayr-i baid olmakla berber Dersaadete yevmiye pek ok ecnebi gelip gitmekde bulunmasna mebn tedbir-i mttehize-i marzann tezyd ve tevski lzmeden grnm ve binenaleyh teden beri mttehiz ve cr olan tekayydt ve tarassudt kemkn cr olmak zere berminvl-i marz anarist ve emsli Ermeni ve Bulgarlar iin el-yevm Dire-i Zabtiyede Heyet-i Teftiiye nmyla mteekkil ve azdan ibret bulunan kalem-i mahssa Bulgar ve Ermeni lisnna vkf yeniden iki memr daha ilvesiyle berber bu heyete merbt olmak ve stanbul ve Beyolu ve skdar ve Boazii taraflarnda ve Makriky ve Adalar ve Beykoz gibi civr bulunan mahallerde bulunup mdemdiyen ve hafiyyen anarist ve emsli ehs- leme ve muzrra taharrsiyle megul olmak zere polis komiser ve memrlarnn en mstaidlerinden 40 nefer memrun bit-tefrk mnhasren bu hussda istihdm ve bunlarn masrf- zarriyelerine mukabil 10 bin kuru mikdr tahsst tertb ve its muvfk- maslahat grlm olmala bu sret karn-i tasvb-i li buyrulduu takdrde hemen icr-y cbna msraat klnaca muht- ilm-i li buyruldukta katbe-i ahvlde irde ve fermn vel-nimet-i b-minnetimiz pdiahmz efendimiz hazretlerinindir. Fi 5 Knn- sni sene 1323 Zabtiye Nzr kullar efik Dhiliye Nzr kullar Memduh

BOA. Y. PRK. DH. nr. 14-33, 1325 Z 15.

226

EK-3

ARIN 17 EKM 1905 FERMANI HATTI HMAYUN LAN-I RESM 1

Ltf-i ilhi ile biz kinci Nikolay, umm Rusyann hkmdr- mutlak, Polann pdiah, Finlandann Veliski Kinyaz ve sire ve sire. Bizim bil-cmle teba-i sdkamza iln ediyoruz ki; 1) Pyitahtlarmzda ve memlik-i imparatoriyemizin birok yerlerinde vki ri ve heyecnlar kalbimizi azm bir kederle mehn etti. Rusya pdiahnn hayr ve saadeti n-kabil-fek bir irtibt ile milletin hayr ve saadetine bal olub milletin yes ve gamm, pdiahn yes ve gammdr. Bugn vukua gelen heyecnlardan, millette azm bir intizmszlkla, hkmetimizin tammiyet ve vahdetine kar bir tehdd zuhru mmkndr. Vazfe-i hkmdr ile hizmet iin byk bir ahd peymn bize emr ediyor ki, devlet iin bu kadar tehlikeli olan bir riin seran kat olunmasna akl u hikmet ve hkm hkmetimizin cem kuvsyla gayret edin. id olan hkmete fermn ettim ki, ri ve itiaatn, nizmszlklarn, cebr tazykin vuku ve zuhrunu ber-tarf etmek iin tedbirlerde bulunup sulh-perver admlar emn syi iinde herkesin mkellef bulunduu z vazfesini ifaya meyyal admlar vikaye ve mdfaa etsinler ve hayt ve maiet-i dveliyede sulh salh temn urunda tarafmzdan ire edilen tedbir-i ummiyeyi bir muvaffakiyetle mevki-i icrya koymak iin biz hkmet-i aliyyenin cehd gayretini birletirmeyi elzem ve vcib grdk. Biz hkmetin uhde-i vazfesine havle ediyoruz ki, bizim metn ve sbit olan irdemizi infz edip ahaliye; hrriyet-i ahsiye-i hakikiye, hrriyet-i vicdn, hrriyeti kelm, hrriyet-i ictim ve ittifak usl ve kavidine ibtin ve istind eden hrriyet-i medeniyenin n-kabil-i tayr olan erkn ve essn it etsinler. 2) Evvelce karar verildii zere, Devlet Dumas intihbtn tatl etmeyip, Dumann yevm-i ictimna kadar kalan mddetin azlna gre o nisbette bir imkn diresinde, Dumaya itirk ettirmek iin ahlinin hukuk- intihbiyeden katiyen mahrm olan snfn dah hemen imdi celb etmelidir ve hukuk- intihbiye-i ummiye essnn bundan sonra ilerleyip terakki ettirilmesini, yeni tess olunan tanzmt ve vaz- kavnn uslne muhavvel etmelidir. 3) N-kabil-i tayr bir kaide hkmnde tutulmaldr ki, Devlet Dumasnn tensb ve tasdki olmakszn hibir kannun hkm ve kuvveti olmasn ve millet tarafndan seilen mebuslarn, tarafmzdan tayn olunan mer-y hkmetin efl ve icratlar muvfk- kann ve nizm bulunmasn teft ve nezret etmek hussuna itirk edip mdhale-i hakkiyede bulunmalar imkn temn edilsin. Rusyann bil-cmle sdk evldn davet ediyoruz ki, vatana kar olan z vazfelerini ydlarna salsnlar. mdiye dek misli iitilmemi olan bu itia htime eksinler ve bizimle birlikte vatan topranda sulh ve syiin yeniden tekarrr urunda cem kuvvetlerini toplayp cehd gayret etsinler.

Hayat, (25 Oktabr 1905), sy. 87, s. 1

227

Badel-Mild-i sa 1905nci ve hkmdrlmzn 11nci senesi Oktyabr aynn 17nci gn Peterhofda it olundu. Hattn metninde la hazret-i imparatorun z desti hattyla byle imza edilmitir: Nikolay

228

EK-4 Gen Trklere!

RUSYA NKILB-I KEBR 1

Maksada girimeden evvel u satrlar yazan Rusyal ve Rusyann kanl ateli inklb- kebirini gren bir Trk olduunu btn tihad karlerine bildirerek Jntrk nmyla Msrda, Avrupann her memleketlerinde neriyt vstasyla vatan ve milletlerinin slhna alan Trkiyelilere, Trkiye kadar fedkrlarna, Rusya fedkrlarn Yeni Ruslar takdm edecekdir. Binenaleyh ben bir Rusyal Trk olduum iin yazacam satrlarda Osmanl nezket-i kalemiyesi tumturakl ifdeleri aranmasn! Ben drt sene mukaddemine gelinceye kadar, Rusyada doup bydm halde, Ruslarn kimler olduklarn bilemediim iin Ruslardan, Rus milletinden hi bir ey beklemezdim. Mslman Trk olduumdan, btn Rusya Mslmanlar gibi ben de dim kalben Trkiyeye, Trklere, hussiyle Jn Trklere, bir merbtiyet-i dniye hissediyor, her trl hamiyet ve gayreti, cesret ve fedkrl, ancak Trkiye Trklerinden bekliyordum. Ruslardan adam olmaz. Ruslar hrriyetin nasl bir nimet-i uzm olduunu derk edemezler, etseler bile talebine cret ve cesret edemezler fikrinde idim. Bunun iin Trkiye, evet zulm ve istibdd altnda inleyen mazlm Trkiye, Ruslardan evvel hrriyet nruyla tenvr edilir ve bu syede milletin slhna, sadetine allr fikr-i kavsinde bulunuyordum. Fakat heyht!! Bizim her eyimiz, dnimiz, itikadmz, mnmz gibi bir fikir alel-umy fikir, kr krne bir itikad olduu Rusya inklbnn balamasyla tebeyyn etti!.. Vakt ki, 1904 senesi ibtids Japonya Rusyaya iln- harb etti. Muhrebenin balamasyla dhilde de inklb, ihtill almetleri ba gstermeye balad. Rusyann her tarafnda her ehrinde muntazam cemiyetler, mkemmel komiteler, tekiltlar bulunduu anlald. btid iktisd sonra siys meseleler zerine terk-i hizmetler, umm tatller edildi. Bir aya karb bir zamn Rusya det bir mezristna dnmt. Ne posta, ne telgraf, ne vapur, ne demiryolu ilemiyordu. Derken Oktabr Tern-i evvel- 18de (1905) Hkmet, ar her eyden ciz kalarak iln- hrriyet etmeye mecbr oldu. arn fermnnda Millet Meclisi alaca, millete; hrriyet-i ahsiye, hrriyet-i kelm, hrriyet-i ictim, hrriyet-i dniye, serbest-i matbut vesire gibi eyler verilecei, mlksz, topraksz kalan ahlinin slh- hline alaca vad edildi. Fakat arn bu manifesti ihtill ve inklb ateini teskn edemedi. Bilakis asl kanl ateli inklblar manifensten sonra balad. Rus hrriyet kahramanlar, mcerreb, drbn fedkrlar arn vadine szne hi kaplmayarak, Rusyann her yerinde hatt kylerinde bile mitingler, cemiyetler kurarak, manifestte vad edilen hrriyetlerin bil-fiil meydna getirilmesine ahliyi tevk ettiler. Binenaleyh hrriyet ve slh- millet urunda hapishnelerde, zindnlarda, menflarda vcdlar ryen ahrrn zd ettirilmesi, idm cez-y mdehhiinin bil-klliye lav, terk edilmesi lzm olduunu umm milletin kalbine telkn ile bu hussta umm milletin mlen, bedenen almas iktiz ederse fed-y cn etmesi vcib olduunu etrafl anlatarak kym ettiler. Dekabr
1

tihad, (Ocak 1908) c. II, sy. 5, s. 290-294

229

(Knn- evvel) ay ibtidlarnda idi ki, 20 gnden mtecviz devm eden tatl-i umm esnsnda Moskova, Novorosisk, Sivastopol, Ker, Rostof gibi ehirlerde umm kym balayarak 18 gn kadar bu ehirlerin idresi ehl-i kym ve inklbn taht- idresinde bulunmutur. Kadn, kz, gen, ihtiyr herkes bu kanl inklba itirk etti. Hkmet-i mstebide milletin bu hlinden daha ziyde rkerek Dekabr nihyetinden itibren tedbr-i eddeye hazrlanarak inklb ve kym olan yerlere Vur! Ate! emriyle serho Kazak askeri sevk etmeye top, pilemet[makinal tfek] attrmaa baladysa da yine bir eye muvaffak olamad. Birka ay sonralar bir dereceye kadar idreyi eline ald gibi ictimlar men etmeye, ate ile tevkft ve taharriyt- eddeye balad. Frsat drdke fedleri gizli olarak ldrd. Hatt yalnz Moskovada 10.000i mtecviz hrriyet kahramanlar idm cezlaryla ehd edildi. Hapishneler, zindnlar, Arkangelsk, Sibirya lleri ahrr ile dolduruldu! Fakat inklbn arkas kesilmiyor. Hkmet ldrmekten yorulduu, usand halde, millet, millet fedkrlar lmden, lmekten ne korkuyor, ne de usanyordu. Hkmet millete kar ne derece iddetli tedbirler muameleler kullanmaya baladysa, millet de hkmete o derece isyn etmeye, kyma ve inklba yz evirdi. Derken 1906 senesi Nisan 27de Duma ald. ki ay devm etmeden datld. 8 ay sonra ikinci bir Duma kd edildi. 3 ay sonra kapatld. Be ay sonra nc bir Duma daha ald. Bu Duma bir dereceye kadar hkmetin keyfince ise de bunun da bir semere veremeyip datlaca phesizdir. Zten nc Dumann hkmetten bir fark yoktur. Bunun iin bu Dumaya kinci Hkmet-i Mstebide nm verilse sezdr. Rus mchidleri Dumalarn hi birisine lzm gibi ehemmiyet bile vermeyip ihtill ve inklb ile matmah- nazarlar olan Oara Sobranyaya, cmhriyete doru ilerliyorlar. Bu maksada vsl olmak iin hricten neriyt vstasyla deil, mallarndan rahatlarndan gl gibi zevce ve zevclerinden hatt canlarndan bile geerek hl fedkrlk can-fenlk etmektedirler. Bunlar, bu hrriyet klarn, bu vatan, millet muhiblerini, kahramanlarn, bu fedleri, hkmetin hibir tedbri, stolipinin hibir idre-i rfiye-i eddesi geberdilmi olan General Pavlofun celldl niyetlerinden tedbirlerinden ihtill ve inklblarndan men edemedi. Bugn Rusya memliki bir diktatrlk idresi gibi idre olunduu halde inklaplar hibir gn gemiyor ki mstebidlere millet kan iicilerine bomba bir Browning atmasnlar. Yukarda dediimiz gibi bu kanl ateli inklblara itirk edenler, bomba, Browning patlatanlar, asker ordughlarnda asker kyfetiyle girip, askiri hkmet aleyhine tevk edenler, yalnz anarist erkekler olmayp, binlerce kadnlar ve gen kzlar da itirk ediyorlar. Hrriyet, sadet, vatan ve millet urunda ehd edilen imidtler, Belayefler, Kazanskiler bulunduu gibi, kadnlarn da zlim vlilere mstebid generallere bomba atmak gibi cesrluk ibrz eden yzlerce spiridonova Maksimovalar vardr. Bunlar, bu hrriyet kurbanlar kuruna dizildiklerinde, boyunlarna ip geirilerek dar aacnda asldklarnda gayet muharrik ve frik bir sad ile ah hrriyet, cmhriyet! diye tekml-i enfs etmilerdir.. leride tihad vstasyla Rusya inklb- kebri ve bu inklbda en byk hizmetler fedkrlklar edenler hakknda ayr ayr tafslt verilecei gibi, Ruslarn ne tarkle byle byk bir muvaffakiyete nil olduklar ve olacaklar hakknda da etrafl malmt yazlacaktr.

230

urasn da sylemek isterim ki bugn her ne kadar Rus milleti bir istibdad altnda bulunuyorsa da bu muvakkat bir keyfiyettir. Ruslar hkmetin hibir tedbri korkutamayacaktr. nk birisi ehd edilirse, onun yerine yenisi geiyor!! Ruslar Yeni Trkler gibi hrice kp srf neriyt ile uramadlar. Milletin, ahlinin, kyllerin, amelenin, askerin, arasna girip ikaz ederek, hkmet-i mstebidenin onlar tahkr, hukuklarn p-ml ettiini, kalplerine telkn ile tark-i inklba tevk ve tahrk ettiler. Memleketlerinin her noktasnda cemiyetler, komiteler ittihd ve ittifaklar tess ve tekl eylemek gibi esasl hizmetler fedkrlklarda bulundular. Mektib-i liye talebesi tatl zamanlarnda Trkiye talebesi gibi Boazii Fenerburnu gibi mahallerde vakitlerini piyasa etmek, klk satmak gibi hev eylerle geirmeyip kyl, amele kyfetine girerek fabrikalarda tarlalarda alan ameleler ile uratlar. Fikirlerini tenvr, kalplerini tahrk ettiler. Hangi bir kye gittilerse, okumak bilmeyenlerin okuttular. Bilenlerine kendi neriytlarndan bulunan risle ve kitaplar hediye edip okumalarn tavsiye ettiler. Ve bu syede bugn Rusya mujikleri meynnda okumak bilmeyenlere pek g tesdf edilecei gibi, Trkiyedeki Trklerde grnen cebnet, korku yreksizlik de bunlar arasnda hi mhede edilemez!.. Bu hussta Trkler, ummiyetle cebnete mbteldr. Meclis-i Mebusanlar 33 seneden beri Yldz Hapishnesinde mahkm bulunduu halde, onun zd edilmesine hibir Trk kendisini fed edemedi ve edemez de!.. Zir Yeni Trklerin eksersi kibr ailelerde aristokrat haytyla perverde olmu efendiler, beylerdir. Demek isterim ki, Jn Trkler hatt- hareketlerini deitirmeyince, cebnlikten korkudan hals olup be on bin fedkr kurban edilmedike, Anadolu Rumeli ahlisi ird edilip kyma tevk, inklba tahrk edilmedike, 50 sene daha Msrdan, Ehramlar tepesinden, Avrupadan barmakla bir eye muvaffak olamazlar. Zir haricten edilen feryatlar, vveyllar, Trkiyeye iittirilemiyor!.. te nmnesi gzmzn nnde! 15 seneden beri Londrada, Pariste, Cenevrede alan Yeni Trkler, ittihad Cemiyeti ne yapt? Ne eser meydna getirdi? Hibir netce vermeden dald gitti. Bugn tede beride bulunan yeni cerideleri de, ekseris ahsiyt ile urap Ben bilirim, sz benim, nm benim olsun! davsyla itigal ettiklerinden mteri bulamayp tatl etmektedirler. Bylelikle ne hrriyet kazanlr, ne ahvl-i millet slh olabilir! Beylik, benlik braklmal, cesr fedkr olmal Yeni Trklerin neriytna gelince, mnderectlarndan sarf- nazar, lisn anlalacak pek az gazetelere rislelere tesdf edilir ki, bu da bu son sene zarfnda meydna gelmitir. Binenaleyh yazdklar sr yalnz Sultan Abdlhamidi ve hkmet efrdn uyandrmaya alyor. Dolandklar daire hep Yldz etrafdr!. Bu grh- l-yflihnu kz etmek hibir zamanda mmkn olmaz. Bunlar itikadlarndan ayrlamazlar. Eer imdiye kadar hricten Yldz ile uramayp dhil-i vatanda bulunan o baldr plak arkl ahli ile uraylayd, onlarn intibhna say edileydi, fikrimce maksatlar oktan meydna gelebilirdi. Fakat heyht, bin kerre heyht ki, Aristokrat haytyla yetien Jn Trklerin binde bei arkly, baldr pla ird ve kaza tenezzl edemez, terbiyesine sdramaz!.. Aziz Trkler! Sz ile feryt ile yalnz barmakla, dim nifakla i bitmez. gzrlk lzm. Cesret, fedkrlk birlik lzmdr. Aksi takdirde bugn de buradasnz! Yarn da! Sultan Abdlhamidin lmesinden de bir ey beklemeyiniz. Abdlhamiddeki ve Yldz efrdndaki zulm ve istibdd kknden ldrnz ki
231

kendisinden sonra kimseye intikal etmesin! Onu ldrecek de kendilerinden pek uzak bulunduunuz kyller, Ahmed Mehmed aalardr. Jntrkler Muhibbi Hasan Sabri Ayvazov

232

EK-5

20 UBAT 1907 TARHL OSMANLI ASKER ATAE RAPORU 1

mparator Birinci Nikola'dan sonra Rusya'da serbesiyyet ve ihtill fikri imparator- mtefevv kinci Aleksandr'n katlinden bir gn mukaddem imz ettii Merutiyet beyan-nmesinden itibren balamtr. Asl Rus ahlisinin Meclisi Mebusan tekliyle idre-i mertiye altnda yaamak derecesinde bir iktidra mlik olmadn pek ala derk etmi olan imparator nc Aleksandr t zamnna kadar eski idreyi muhfaza etmitir. Mahdmlar hametli imparator hazretleri ilk sene-i devriyelerinde pederlerinin isrine tebaiyetle idre-i hkmet etmiler ise de bu nda vukua gelen Fransz ittifk ve dier taraftan Rusya'da zengin Yahudilerin entrikalar eseri olarak ihtill yava yava ba gstermitir. Bu ciz kullar sye-i hnelerinde tamm on senedir Rusya'da bulunduum cihetle tekmil vekayii bizzt mhade ettim. Fransz ittifknn ihtille tesri Fransz donanmasnn Krontad ve gerekse Fransz reis-i cmhrlar Msy Feliks Forun ve Msy Loyenin Rusya'y ziyaretlerinde Fransz efrdyla bu enliklerde bulunmak zere Rusya'y ziyret eden binlerce Fransz ahlisi hrriyyet ve serbesiyyet hakkndaki bir takm arklaryla essen ar hazretlerinden baka kimseyi tanmak ve bilmek istemeyen Rus ahlisini uyandrdlar. Badehu Franszlarn mill arklarn ayniyle kabl ettiler. Bugn Rusya'nn hangi tarafnda bir ihtill zuhr etse herkes kendisini Fransada zanneder. Zir ihtillci grhu hep bir azdan Rus kelimeleriyle Merseyez arr. Badehu bu hl gittike tezyd etti. Mektib-i liye muallimlerinin bazlar zengin Musevilere kaplarak gazeteler nerine baladlar. mparator hazretleri Msy Plehve'yi bulup Dhiliye Nzr tayn etti. Bu zt hakkaten hkmdrna sdk olduunu ve memleketini sevdiini herkese gsterdi. htillin n bir dereceye kadar alnd. htille yardm eden grhun eksersi yakaland. Aks-y ark meselesi zuhr etti. Dhil ihtillin kmilen nn almak iin Msy Plehve hric bir galebenin kfi olduuna kani olarak Japonlarn her trl msid taleblerine muvfakat edilmemesini imparator hazretlerine tavsiye etti. Rusya'nn hricen megul olmasnn oktan beri arzu eden Almanya dah gizlice bu fikri tasvb edenleri iltizm ile Dvel-i Muazzamann cmlesinden evvel btarafln iln ve hatta Rusya'nn Alman huddundaki askirinin kffesinin Aks-y arka gnderilmesi hussunda mevvikane idre-i efkr eylemi ve ona da muvaffak olmutur. Msy Plehve'nun bu fikri bir dereceye kadar doru idi. Zir ahlinin ar hazretlerine olan muhabbeti hric dmann malubiyetiyle tezyd edecek idi. Fakat Msy Plehve Rus ordusunun iktidrn keifde pek hata etti. ln- harb oldu. Meydn- muhrebeden her vakit malubiyet haberleri gelmee balad. 1905 sene-i Miladisinde yazn Msy Plehve'yi ihtillci grhu bomba ile katl ettiler. Yerine gelen General Prens Subatov Usperski, Msy Plehve'nun plann takib edemedi. Bilakis yava hareket edip imdiki mdhi hle sebebiyet verdi. Msy Plehve'nin fikrini tasvb eden imparator hazretleriyle dier zevt muhrebeye devma karar verip oima Muhrebesinde tammen mahv olan donanmann techzine baladlar. Ve Bahrisiyah donanmasnn gnderilmesi hakknda dah komisyon- lde bahs edilmiti. Liaoyang, Veaha ve Mukden malbiyetlerinden sonra Rusya'da ser-zede- zuhr olan ihtill gnden gne tevess etmekte ve

BOA. Y. PRK. EA. nr. 51-94, 1325 Z 30.

233

hkmet kesb-i zaaf eylemektedir. Nihyet hkmet 17 Terin-i evvel tarihli beynnmesini iln etti. Maksad, efkr- ihtill-cyne ile amele isynna ve tatl-i igale bir nihyet vermek idi. Bu tarihden beri gzern eden 16 mh mddet slifz-zikr beyn-nmenin galeyna gelen ahli zerine kfi olmad tezhr etti. Hkmet ahliye verdii imtiyzt imdi geriye almaa gayret etmektedir. Hapishneler politika mcrimleriyle doluyor. Vilyt bir taraftan efkr- ihtill-cyne dier taraftan kaht u gal pern etmektedir. Erkn- umr ve memrn-i liye her gn katl olunmaktadr. Askir-i bahriye zbitna kar isyn ederek birounu katl etmilerdir. Askir-i berriye teye beriye firr etmektedirler. Amele ve ayak takm bir takm cemiyt- hafiyye tekl ederek hkmet aleyhine kym etmektedirler. En ziyde itimd olunan Pareov Brajnski alaynn birinci taburu isyn etti. Klalar beyn-nmeler ile memldur. Petersburg'un her tarafnda tehdd ve sirkat vukua getirilmektedir. Hkmet fevkalde dvn- harbler tekl etmitir. En hafif crmn cezs idmdr. Lehistan ile Finlandiya adem-i memnniyet beyn etmektedirler. Baltk vilyt Alman zdegnna mrcaat etmektedirler. Bu ahvli gren hkmet tarz- kadme avdet etmek iin her trl vesite mrcaat etmektedir. Fakat henz maksad hsl olmad gibi olaca dah mid olunmamaktadr. Her gn yeni vaka zuhr etmekte ve ahvl kesb-i vehmet eylemektedir. Rusya'nn her cihetinde harb-i dhil ba gstermektedir. Kafkasya'da Mslmanlar aleyhine kym eden Ermeniler bir takm komiteler tekl ederek Mslmanlara kar env-i mezlim icr etmekte iseler de mahall-i mezkr vli-i ummisi Kont Varanof Daof bir takm tedbir-i messire ittihz etmi olduundan muvakkaten bu ahval-i esef-itimlin n alnmtr. Ermenilerin Kafkasya'da icr ettikleri cinyt- mdhie elan dillerde destn olmakta ve mstakbelde bunlarn tekerrrnden tevahhu olunmaktadr. imdilik Cenb Rusya'da syi temn olunmu ise de tekrr bir takm vekayi-i mellimenin ba gsterecei sylenmektedir. Meclis-i Mebusan- hzrda en hiz-i ehemmiyet cihet mebusnn ksm- azmnn hkmetle imdiye kadar mcdelede bulunan frkalardan mrekkeb olmasdr. -bu mebusnn ksm- azm intihblardan mukaddem bir takm cerim-i siysiyeden dolay aylarca hapse mahkm edilmilerdir. Mahkmiyetlerini imz eden hkmetten bugn intikam almak arzusunda bulunuyorlar. Hkmet her ne kadar kendi tarafdrlarnn intihb iin son derecelerde sarf- gayret etmi ise de Meclis-i Mebusanda sosyalist, ihtillci, avm tarafdrlar ekseriyeti tekl etmektedirler. Muhlifn frkas 400' mtecvizdir. Sosyalist frkas birinci Meclis-i Mebusandakinin drt mislidir. Mslman mebuslarn kffesi Konstitsyon Demokrat frkasna mensbdurlar. Bu frka son gnlerde ihtillciler frkasna temyl etmektedir. Bu gibi frkalardan mrekkeb olan bir meclisin pyidr olamayaca derhl nazara arpmakdadr. Ahvl-i ummiyeye nazaran nmzdeki ilkbaharda bir takm vekayi-i mellime zuhr edecei her tarafta sylenmektedir. Meclis-i Mebusan'da her trl mesil mevz- bahs edilecek ve iddetli mcdeleler olacakm. lk teklf olunacak proje afv- umm imi. Bundan maksad tevecch-i ummyi kazanmaktr. Hl-i hzrda Rusyay en ziyde igal eden cihet ve en mhim nokta bu kerre kd icra olunacak Meclis-i Mebusandr. Hkmet ne derece sarf- mesi etse ve hangi tarka tevessl eylese bu ikinci Meclis-i Mebusan,birincisi gibi bir netceye iktirn etmeden nihyet bulacak ve maksad hsl olamayacakdr. Eer bir fark aranlmak lzm gelirse o dah birinci Meclis-i Mebusan ile ikinci meclis arasnda yedi mh mddet gzern ettii halde ikinci ile nc arasnda bu mddet daha
234

uzun olacak ve belki il-nihye devm ile nc bir Meclis-i Mebusan ictim etmeyecei rivyet olunmakdadr. Hkmet galeyn- umumyi teskn iin byle bir tecrbeye teebbs etmi ise de netyicini tahmin edemedii tekub- vekayi ile tezhr etmekte olduu ve kbetinin dah vahm olaca mehfil-i siysyede sylenmektedir. Rus ordusuna gelince, Rus-Japon Muhrebesindeki malbiyetten sonra Harbiye Nezreti ordunun her nokta-i nazardan noksnn ikml iin tekl ettii komisyon drt be aydr hibir netceye vsl olamamtr. Yalnz 1904, 1905 senelerinden biraz mukaddem tekml ordunun mkerrer ateli toplar ile teslhi karargr olmuidi. Yalnz muhrebedeki topu ktat yeni toplar ile mcehhez idiler. Lakin zbitan ve nefert bu toplarn istimlini ancak muhrebede renmilerdir. Fakat harb buna mni olduundan imdi teslhta balanlyor. Rus ordusu Manuri'de vukua gelen meydan muharebelerinde Japonlarn istimal ettikleri mitralyzlere kar verdii kll telefttan dolay mtenebbih olarak hiren her piyde frkasna iki mitralyz bl vermitir. Bir mitralyz bl sekiz mitralyzden mrekkebdir. Mehr Moskova htillini az mddet zarfnda teskn etmeyi intc eden bu mitralyzlerden ihtillci grhu son derecede havf ettiklerinden ktat- askeriyedeki adedlerinin tazf edilecei yani her piyde alayna iki mitralyz blnn verilecei rivyet ediliyor. Bir de Rusya ordusunda mstamel Vintovka tfengine mahss merminin arln mmkn olduu kadar tahffe urayorlar. General Kuropatkin Kafkasya vli ve kumndn olmak iin her trl vesite mrcaat ettiini bu kullarna General Lenovi bizzat sylemitir. Rusya Bahriyesine gelince, Aks-y ark muhrebesinden sonra Ruslarn Bahrsiyah donanmasndan baka hemen donanmas kalmamtr. Zbitnn ve nefertn hemen kffesi emniyet edilmeyecek derecede ahlaka bozulmulardr. Saltanat- Seniyyenin Petersburg Sefreti Ataemiliteri Binba Mustafa Enver

235

EK-6

20 MART 1906 TARHL GENCEDEN SLAM KARDELERMZE MEKTUP 1 Ey Din Kardelerimiz!

Biz b-re Kafkasya Mslmanlarndan haberiniz var m? Ahir bir gznz anz! Bir etrafa baknz. Biz Kafkasya din kardelerinizin hlinden haberdr olunuz! Grn neler gelipdir, biz b-relerin bana! Olmayanlar gelipdir. Ey zengin kardelerimiz! Oullarmz, atalarmz, analarmz, babalarmz kavim akrabamz elimizden gitti. imizde beslediimiz yiit civnlarmz elimizden gitti. Evlerimiz garet olunup atee verildi. Kanlarmz yeryzn karaltt. Bir grn bizim h nlemizden feryd ekiyor, dalar talar alyor! Alamaktan gzlerimiz kr olupdur! Yreklerimize kan salptr. Tamam bir ildi taziyeye elemiik. Atalara analara kardalara ba sal veririk! Dnya lem hayran kalbtr bu ie! zge taifeler basal verdiler. Biz siz din kardelerimizden adem gzettik! Bir haber iitmedik. Ahar Mslman taifesinden det zre bir ahsn bir adam veft edende giderler, o ahsa basal verirler. Bir nice gn t ki o ahs biraz ferahlasn. Amm biz Mslmanlardan bir basal veren imdiye kadar grmedik. Kardalar! Bize her biriniz gelip basal verebilmez! Bize ancak ine ile basal verebilirsiniz. Bir gayret edin. Bir dikkat ile bakn bizim hlimize! ne cem edin bu kardelerinize. Ey Mslman kardalar gayret edin. Biz sizin din kardelerinizik, bizi unutmayn! Biz de sizi unutmayacaz! lnceye kadar ydmzda tutacaz sizleri! Biz bugnlere dtk din yolunda, canmz kurban ettik. Zlim Ermeniler bize bu zulmleri ettiler! Kendlerimiz [kylerimiz] virn oldu. Eserler harb oldu! Elimiz bir eye bir kese-bend deil Unutmayn bizleri. Ya da saln bizleri, elinizden gelen kadar Allah yolunda veririz! Gzmzden akan kanl yatr. Bizde yrek kalmad, bizde can kalmad, bizde can kalmad. Din millet yolunda kurban olduk! Kardelerimiz bizim hlimize kalacaklar m? Yoksa haberdr deiller? Alayn, atalarmz, babalarmz! Kan alayn Gzlerimizden kanlar aktn. Oullarnz elinizden gitti! Kardelerimiz elinizden gitti. Nice hizmetlerle zahmetlerle ektiimiz yiit babalarmz elimizden alnd! Din yolunda canlarn fed ettiler. Kafkasya Mslmanlar Dava Vekilleri Reisi Hseyin Mollazade Ahundof Gence vekillerimizden Tiflis vekillerimizden Erivan vekillerimizden Bak vekillerimizden uzine Ali Ekber Bey Ahundof uzine Yadigarof uzine Hasan Yahya uzine Nerimanof

tihad, (Nisan 1906), s. 161-162.

236

EK-7

KASTAMONU VUKUATI 2

Fransa nklb- kebri btn Avrupaya tesr ettii gibi Rusya'da vukua gelmekte olan tehavvlt- ictimiyede btn Asya-y Garbi'ye siryet etmeye balyor. Dn ran'da kann- essi szleri danld. Bugn de Osmanl memlikindeki ehirler sr- hayt gstererek harekt- inklb-cyneye meyl etmeye balyorlar. Eer vaktiyle inklbt sellerine slht- mlkiye ve tanzmt- iktisdye ile mnsib mecrlar almazsa coup tamaya balayan bu sellerin mhlik bir hal alaca phesizdir. hiren Osmal ehirlerinden biri olan Kastamonu'da Yeni Trkler'in eser-i faaliyeti olarak cemat heyecna gelip devletten ciddi taleplerde bulundular. Vka da taleplerinde muvaffak oldular. Kastamonu ahlisinin bu harekt- gayrnesi mnsebetiyle Trk cerdesi Yaasn Kastamonulular nvanl bir makale nerediyor. Diyor ki bu harekta Kastamonulular icbr ve sevk eden, maarif deil alktr. Halk a kalyor. Soyuluyor. Yama ediliyor. Zten fakr. Bsbtn pern harb oluyor. Her eyin olduu gibi, tahammln de bir derecesi vardr. O derecenin stne, bir katre daha konunca artk taar. Ve bundan her reye bavurarak, cevren, zulmen gasp edilen hukuku, duyulmay istirdat etmek, artk gasb ettirmemek... Hayta bedel dah olsa, bu hatveyi pr-heyecn bir pek gzellikle atlamak hrs, tevelld eder. Bu da hrriyetin vlidesidir. imdi Ey Vilyt- Mazlme! te gznn nnde bir Kastamonu var. Artk bu en yeni, en vzh, en mkemmel bir ders-i imtisl olmal. Bir halk makhr, a, zulm-zede bir mmet, telgraf bana kouyor. Kendi iinden, phesiz asker ocandan telgrafl renmi bir hemehriyi makine bana geirerek, telgraf memrunu kouyorlar. Sad-y haklarn dinlemedii iin kumandn tahkr, hussiyle vilyetin zlimini, konanda habs-i nefse, hasta kalmaa icbr ediyorlar. Sonra ne stanbul'da, stanbul'un Yldz tepesindeki padiahlarn, kasr- hnenin telgraf banda, karlarnda bilmedike, if-y rz etmiyorlar... Hi grltsz, silahsz, velvelesiz, skin, makul ve metn bir hareket!.. Bu mnsebetle Sultan, Kastamonu vlisini ve defterdr azlettiini, berhayt- tahkkiye-i mahssa izm edeceini fermn buyurup selm- selmet-encm hnesini tebl ve tebr ediyor. Bu her yer iin byledir. Yalnz istemeyi bilmek, hukuk- masbenin shibi olduunu isbt etmek lzmdr. Acab hangi vilyetimiz, hangi kasaba, hangi kymz Kastamonu'dan daha az mazlm, daha az talan-zededir? Bu halde niin susuluyor? Skt edebiliyor? Artk imdi, ite Kastamonu misli gz nnde Dnmeli ki, bu Kastamonu'nun gsterdii bu hareket-i merdne, en byk memrni nasl halm, nasl efkatli bir tavr almaya mecbr etmitir. Y... tekml vilyetler, btn mazlumlar, hele o stanbul'un hafiyeler elinde en ac bir kahr ve

Bakde kan Hayat gazetesinin 22 Mart 1906 tarihli saysnda yaynlanmtr (Kastamonu Vukuat, 1906).

237

esret altnda yaayan zavall mazlumlar o harb insanlar, bu kerre bir hareket gsterseler ne olacaktr? Ey Bbli-ninler? Kastamonulular bugn artk b-ikib ve tvn, belediye btesini bilmek, hesbtn kontrol etmek istiyorlar. Yarn vilyetin, br gn Mliye'nin btesini, gnsn, fakrn anlamak, akn akn verdikleri parann nereye gittiini, ne olduunu renmek isteyecekler. Ve giderek her matbut her r-y mmet isteyecekler. Hrriyet isteyecekler. Kastamonu merkezinden balayarak der-akab kazlara siryet eden bir hrriyet-i muhikka, dier vilyetlere de hussiyle shil vilyetlere pek abuk siryet edecek ve sonra hep ayn netice: Yamaya urayan doyumluu istirdd davs, pranga-bend esret, hrriyetin tahls ve zd davsna dayanacak. Bu o kadar tabii bir netce ki: Aksini isbt edebilmek iin, mcellidt- trihiye-i memde bir misl bulmak mmkn deil.

238

EK-8

DNEMLE LGL GRSEL MATERYALLER

ar Nikola II Thomas C. Owen (ed.): Russia in the Nineteenth Century : Autocracy, Reform, and Social Change, 1814-1914, USA, 2005, pp. 191.

239

240

Sar Tehlike Japonya

Ay Rusya

241

1904-1905 Rus-Japon Sava Harekt Alan

242

Port Artura hcum eden, Japon Donanmas Kumandan Vis Amiral Togo Mehmet Arif, Musavver Rusya Japonya Veka-i Harbiyesi, cz 2, Dersaadet, Kitabhane-i Cihan, 1322.

243

Japonya donanmasnn Port Artur medhalini seddetmek zere at gemileri ile vuku bulan hcumlar ve mezkr gemilerin suret-i gark Mehmet Arif: Musavver Rusya Japonya Vek-i Harbiyesi, cz 2, Dersaadet, Kitabhane-i Cihan, 1322, s. 25.

244

Aksa-y ark Tesavir ve Menaziri Tccarzade brahim Hilmi: Rus-Japon Seferine Aid Panorama, stanbul, Kitaphane-i Asker, 1320.

245

Rusya mparatoru Hametli kinci Nikola Hazretleri ve Uzak Doudaki Generalleri . Hilmi: Panaroma de La Guerre Russo-Japonaise, Premier Fasicule, Constantinople, Libraire Militaire, 1904.

246

22 Ocak 1905, Kanl Pazar, Saray Muhafzlar gstericilere ata ayor

Rahip Gapon

247

Sertlik yanls ileri Bakan Plehvein Temmuz 1904de katledilmesinden sonra yaynlann bir karikatr..

248

syan eden Patemkin zrhls

Sergey Eisensteinin Potemkin zrhls filminin afii, 1925.

249

Payitaht- saltanat- seniyyeleri ve Memalik-i mahruse-i ahaneleriyle Rusyada bulunan umum Museviler namna Hahamba kaymakam klelerinin mezalime urayan Rus Yahudilerine desteinden dolay Sultan Abdlhamide kran mazbatas.. BOA. Y. A. HUS. nr. 498-43, 28 Knun- evvel 1321 (10 Ocak 1906).

250

Doktor Abdullah Cevdetin ubat 1905 tarihli tihad mecmuasnda Rusya Ahvaline Bir Nazar adl yazsnn ilk sayfas..

251

Basmadjiann Anadoluda Devrimci Hareket adl yazsnn ilk sayfas.. Basmadjian, K. J., Le Mouvement rvolutionnaire en Asie Mineure, Revue du monde musulman, Janv.-avr. 1908, s. 819.

252

Prens Sabahaddin Bey grubunun Terakki adl yayn organnn 11 numaral saysnda Anadolu Kyamlar adl yaznn ilk sayfasnn bal, 1907.

253

Ahmed Rza Beyin ura-y mmet gazetesinin 6 Nisan 1905 tarihli saysnda Muharebe ve htill adl yaz..

254

Londra Bykeliliinin Malta Bakonsolosu Azaryan Efendiye Rus uyruklu Ermenilere vize verirken dikkatli olmas talimat 17 ubat 1907.. BOA. HR. HM. O. nr. 228-11, 6 ubat 1322.

255

ZGEM Hasip Saygl 1960 ylnda Gaziantepte domutur. Kuleli Askeri Lisesinden sonra devam ettii Kara Harp Okulundan 1982 ylnda olarak mezun olmutur. Snf okulundan sonra 1990 ylnda girdii Kara Akademisine kadar eitli birliklerde almtr. 1992 ylnda Kurmay subay olarak mezun olduu Kara Akademisinden sonra da eitli birlik ve kararghlarda grev yapmtr. 1996-1997 dneminde alt ay sreyle Bosnada NATO IFOR/SFOR Karargahnda grev yapan Hasip Saygl 1998 ylnda Silahl Kuvvetler Akademisini, 2000 ylnda Pakistan Komuta Kurmay Kolejini bitirmitir. 2002-2004 yllar arasnda Pakistanda Kara ve Hava Ataesi olarak grev yapan Hasip Saygl, Kosovada 2007 ylnda 6 ay sreyle NATO KFOR Trk Kdemli Subayl, 2009-2010 yllarnda bir yl sreyle Trk Temsil Heyeti Bakanl ve okuluslu Tugay Komutan Yardmcl hizmetinde bulunmu, 2009 ylnda bir dnem Azerbaycan Harp Akademisi Komutan Danmanl grevini yapmtr. Kara Harp Akademisinde 2004-2005 retim ylnda Harekt ve stihbarat dersleri retim elemanl, 2005-2010 yllar arasnda drt yl sreyle Harp Tarihi Strateji Anabilim Dal Bakanl ve Snf Bahocal grevlerinde bulunan Hasip Saygl, Eyll 2010den itibaren Harp Akademileri Komutanl bnyesindeki Stratejik Aratrmalar Enstit Mdrl grevini yrtmektedir. Hasip Saygl evli ve 3 ocuk babas olup ngilizce ve eski Trke bilmektedir.

256