----{ kutupyldz kitapl }---18

TANRIYA KAFA TUTANLAR

smet Zeki EYBOLU
NDEKLER 1- zdeyi 2- nsan stne 3- Tanrya Kafa Tutuun Anlam 4-.slam Dininde Tanr Kavram 5- Tanr Karsnda nsann Direnii 6- nsann Kendini Tanr Say 7- Tanry Knama 8- Tanr-lnsan Birlii 9- Tanry Yaratan nsandr 10- Sonu ZDEY Bu alma yaymlanal yirmi yl oldu, ok ksa bir srede geni ilgi uyandrd, tkendi, ikinci basmn gerekletirmek epeyce uzad. Ben, genliinin ilk dnemini Nakibendi tekkesinde geirmi, gericilik olaylarn yaayarak grm, tanm bir kimseyim, bakalarnn tlerine, kulaktan dolma bilgi krntlarna dayanan aklamalara gereksinme duymuyorum. Bu tarikatn amacn, ereini, yetkili odaklardan saklanan dncelerini biliyorum, ne yaplmak istendiini yakndan tanyarak renmenin aclarn duyumsuyorum yreimin derinliklerinde. Kur'an nceleri iiri yasaklam, ozanlar "her oylumda otlayan kimseler... bycler, aldatclar, kandrclar.." diye yermi nitelemitir. Ancak, Yedi Ask ozanlarndan Lebid (l. 661) Peygamberi vmeye balaynca, iire, ozanlara kar benimsenen kat tutum deitirilmitir Dahas. Peygamber, kendisini ven iirleri okuyunca. "nne mine-i'ri le hikmeten, inne min'el-beyani le sihran/yle iir var ki bilgeliktir, yle dzyaz var ki byleyicidir" demekten kendini alamamtr. Demek, yeri gelince vg, katlklar yumuakla, yasaklar geerlilie dntrebiliyor. Kur'an, deiik yerlerinde, arab kesinlikle yasaklam, onu ienlerin cehenneme atlacaklarn bildirmitir. Bu yasaklara kar Fuzl (l. 1555) bile bile:

Keml-i hsn viribdr arb- nb sana Sana halldr ey mu-bece arb sana demekten kendini alamam, gzelliine gzellik kattndan dolay, dinin yasakladn, geersiz saymtr. mdi, yorumcu burada, tasavvufun kanatlarn taknarak arab'n Tanr anlamna geldiini ileri srecek, dizelere gerein tesinde bir anlam vermeye kalkacaktr. Peki. yine Fuzl'nin u dizelerine ne denecek bakalm: Gnl t var elnde cm-i mey tesbihe el urma Namaz ehline uyma anlar ile durma oturma Eilb secdeye salma feragat tacn badan Vuz suyu bile rahat yuhusu gzden uurma Sakn pml olursun briy tek mescide varma Eer nar girsen anda minber gibi ok durma Mezzin nlesin alma kulaa dme tevie Cehennem kapusun adrma vaizden haber sorma Cemat izdiihm mescide sald kudretler Kudret zre ltf it bir kudret hem sen arturma Hatibin sanma sdk mftinin kavline fi'l itme mamn sanma kil ihtiyarun ona daburma Fuzl behre vermez taat- naks nedir cehdin Kerem kl zerki taat suretinde hadden aurma "Ey gnl elinde arap kadahi var, brak, tebihe el srme Namaz klanlara uyma, onlarla durma, oturma Secdeye eilerek zveri tacn bandan drme Abdest suyuyla esenlik uykusunu gznden karma Ayak altnda kalrsn, sakn, hasr gibi camiye varma Elinde olmadan gidersen de orada minber gibi ok durma Mezzini dinleme, iine bulanklk-karklk drme. Vaizden bilgi isteyerek cehennem kapsn atrma Kalabalk yld, camiye bir soukluk-katlk doldu Kendine gel, sen de camiye gidip soukluu oaltma Hatibin sylediine, bakma, mftnn szne inanma mam akll sanma, kendini ona verme, gvenme Ey Fuzl. ne urarsn, eksik tapnmada yarar yok Kendine gel, ikiyzll tapnma sayp ala vardrma..." Divan yaznnn nl, byk ozannn dnceleri apak, kimlere, neleri syledikleri de besbelli, imdi, bunlar okuduktan sonra. Fuzl'ye dinsiz, sapkn, tanrtanmaz demek olana var m? Bu iirde yoruma yatkn bir tasavvuf kavram da yoktur. Mevln'dan rnek vermeye kalkarsak daha arpc, dinle badamayan, dini yeren ok ar dizeler bulmakta glk ekmeyiz. eriat yetkilileri, bu dizelere ses karamyor, te yandan bu dizelerde sergilenen dnceleri ieren halk iirini yeriyor, ozanlarnn ldrlmesini uygun gryor, onlara "kzlbadinsiz-sapkn" demekten kendini alamyor. eyhlislam Yahya Efendi (l. 1644) bile

Mescidde riy-peler etsin ko riyay Meyhaneye gel kim ne riya var ne mry "Camide ikiyzlleri brak, ikiyzllk etsinler Meyhaneye gel ne ikiyzllk var ne de ikiyzl" dilegetirdii geree yorum gerekmez kansndayz. Kanuni dneminin nl ozan, padiahla yaknlk kuran, stelik kazaskerlik gibi en yksek grev aamalarndan birine ykselen Baki (l. 1600), "Divan"nda yeralan bir iirinde u dizeleri sylemitir: Bezm-i safa v reh-i cam bu zemzem olmu ol makam Meyhaneler Beyt'l-harm. pr-i muan eyh'l-harm "Esenlik veren bir toplant, kadeh teri. zemzem olmu. Meyhaneler Ka'be, meyhaneciba da Ka'be yneticisidir" derken eriatn btn yasaklarn bir yana itmi, kimseye aldrmam bile. Bu dizelerin onun deil, baka bir ozann olduunu syleyenler kmsa da. elimizde bulunan "Divan"nda bu iir vardr. Divan iirinin nde gelen ozanlarndan biri saylan Nail (l.1666) bir iirinde: Zhhada almaz der-i eyvn- hrbat Ol mastaba-i feyz riy-gh deildir "Meyhane konann kaps kuru sofulara almaz O bilgi-bolluk aamas ikiyzllk yeri deildir" diyerek teki ozanlarn, bu konudaki, dncelerine katlmaktan geri durmamtr. Bu tr rnekleri, divan yazn sresince oaltabiliriz, varlacak sonu deimez: eriat yanls grnmesine karn, eriata, onun getirdii yaama anlayna kar kanlarn yalnzca snni inanlarna aykr davrananlar olmadklar grlr. Demek, ortada yaanan, dinin ngrd koullara uymamay benimseyenler az deildir. nemli olan, bir gerei deitirmeden, ortamndan soyutlamadan akla kavuturmak, sorun durumuna getirerek zm aramaktr. Gerekte, kii yarattnn tutsadr, bu tutsakln kaynanda da inanlarn katlatrlmas, deimezlik kazanmas vardr. Tanr ile kul arasna girilmez, kii yapp ettiinden kendi soydalarna deil yalnzca tanrya kar sorumludur. Oysa bilgisiz dinci baka trl dnr, tanrnn yapacan kendisi yapmaya kalkr, kendini tanrnn yerine koyar, Tanr adna kendiliinden yarglar vermeye, yarglamaya giriir, ite kiiyi tanrdan uzaklatran, onu tanrtanmaz duruma getiren olaylardan biri de budur, islam dinine gre, Peygamber bir insandr, lmldr, tanrnn elisidir. stn niteliklerle donatlmtr, tanrsal bir zellii yoktur. Oysa kimi evrelerde Peygamber'in, ondan sonra gelen

ilk drt halifenin yasakladklar, bugn, islam dininin temelinde varm gibi gsterilip uygulanmaktadr. Szgelii, sakal, hrka, ayak izi bg. nesnelerin kutsall kesinlikle szkonusu deildir, dahas bunlar birer "put" niteliindedir. Camilerde dilenmek, almadan geinmek, gelir karl Kur'an okumak. Kur'an bir kazan, bir geimlik arac durumuna getirmek yasaktr, dinle badatrlamaz. Yine islam dinine gre almak bir tapm niteliindedir, kii kendi emeiyle geinme gereindedir, bakasnn emeini smrmek, ar kazan edinmek sutur. Oysa, toplum kurumlarnn bir blmn ele geiren kimi inan kurulularnn byle yasaklara aldrmadklar, dini bir rt gibi grdkleri anlalyor. te yandan, dnme zgrlne en ok kar kanlarn da bunlar olduklar grlyor. Benimsenen bir inan yaama uygulanrsa, ierii yerine getirilirse aktre bakmndan deer tar. inde yaadmz toplum dzeni, amzn benimsedii uygarlk ilkelerine kart bir yapdadr, bu yap belli yetki odaklanln uygulamalar sonucu biimlenmi, dine bal grnmekle birlikte dinle ilgisi olmayan bir boyaya brnmtr. Daha an sylemek gerekirse Osmanlya duyulan zlemin giderilmesine ynelik bir izgi zerindedir. Osmanl toplumunda, Seluklulardan bu yana sekizyz yllk bir retim kurumu varln srdrmtr. "Medrese" denen bu kurumda ulm-i diniye (din bilimleri] ad altnda fkh, tefsir, kelm. hadis okutulmutur. Aristoteles mantnn ufak bir yorumu olan sagoci ise mantn temel ilkelerini ieren bir bilim saylyordu, ite bu rencilerle geen sekizyz yllk srede, Osmanl ynetimi bilim, felsefe alannda gelitirici, yaratc bir atlm gsterememi, iekapal bir yaama dzeninde varln srdrmeye alrken tkenmitir. 19. yzyldan sonra "edebiyat" adyla srdrlen renciler de divan yaznn ieren bir yapdayd, ada uygarla ayak uydurabilecek bir ozan. bir yazar yetitirme olana bulunamamt. zellikle halk yazn alay konusuydu. Snblzade Vehbi (l.1809) nl "Sunan kasidesinde halk iiriyle, Trk diliyle alay etmekten geri kalmyor, btn dnce kurumlarn "Osmanl" diye adlandryordu. Frisi v Arabiden iki ehbl gerek Tki pervz-i blend eyleye anka-yi shan "Sz ankasnn ykseklere uup kabilmesi iin Farsa ve Arapa'dan iki kanat taknmas gerekir" diyordu, Trk dilinin yksek iir retmeye elverili olamayacan vurguluyordu. Nabi (l.1712) ise oluna t vermek amacyla yazd yaptnda 'tibar eyleme hi hendeseye Dme ol dire-i vesveseye "Geometriye deer vererek Kuruntu iine dme sakn"

diyerek en kesin bilime bile kar kyordu. Oluna okumas iin Muhyiddin Arabi'nin (l.1240 dolaylar) Fusus adl yaptn neriyordu. Oysa, bir din bilgini saylan Nabi'nin Muhyiddin Arabi'nin eriata kar ktn, kendisine bu tutumu nedeniyle "eyh-i ekfer/en sapkn eyh" dendiini bilmedii sylenemez. Muhyiddin Arabi, kendi adna oranla kurulan, Ekberiye tarikat'nn ncsdr. bu nedenle tarikatlar ona "en byk eyh" anlamnda "eyh-i ekber" derler. eriatn yerdiini tasavvuf vmekten kanmamtr, brahim Hakk (l. 1780) ise "Marifetname" adl yaptnda kadnlarn ralarn zelliklerini kl rtsne gre aklamaya koyulur, dlyataklarna gre hangi kadnla, ne yolla seviebileceini iir diliyle anlatr durur. Mevln'nn nl "Mesnevi"si gibi brahim Hakk'nn ad geen yaptnn kimi blmlerini de utanmadan okuma olana yoktur. Oysa bu yapt da, kimi aydnlarmzca. vlp gklere karlmtr. Osmanl aydn, onun izini sren gnmzn eskiye zlem duyan kara aydn, bu yaptlar okumamtr, renmemitir, buna karn onlar byk bir deer vermekten kendini alamaz, onlarn yaad gemile vnmeyi byk bir beceri sayar, nerir. Gemii, bir btn olarak yaatmay erdem sayanlarn nce onu btnyle renmeleri, anlamalar gerekir. Bilinmeyen, anlalmayan bir gemii vmek, yaatmaya almak aydn kiinin ii deildir. Aydn kii savunduunu bilendir, bilmediini ven deil. Aradan sekizyz yl gemesine karn, gemiimizi dizgeli bir tutumla inceleyen, aklamaya alan olmamtr, elimizde yle bir yapt yoktur. Divan yaznmz bile yabanc uzmanlarn yaptlarndan renmeye uraan aydnlarmzn says az deildir. Szgelii eyh Bedreddin (l. 1418 dolaylar) yerilir, kadn ortaklnn Anadolu'da ncs saylarak ktlenir. Oysa onun yaptlarnda byle bir olay yoktur, hepsi de islam bilimleriyle (hadis, fkh, tefsir bg.) ilgilidir, tasavvuf konularn ieren almalar da vardr. Onu yerenlerin yaptlarn okumadklar, bakalarnn azyla konutuklar anlalyor. Oysa eyh Bedreddin'in yaptlarnda utan verici, yz kzartc en ufak bir blm yoktur, vardr diyenler gstersinler, rnekler versinler de grelim, renelim. eyh Bedreddin'i yerenlere ran'n nl ozan Molla Cami'yi (l.1492) stanbul niversitesi Ktphanesindeki yazmalar arasnda bulunan Havi Divn'nn okumalarn neririz. Onunla doyuma varamazlarsa divan yaznnda geni bir yer tutan "ehrengiz" adl yaptlar, bir de Nef'i'nin "Siham- Kaza"sn incelesinler. Bunlar eskiyi ktlemek iin sylemiyorum; bilinmeyen, renilmeyen bir gemiin savunulmasnda grlen tutarszl, boluu vurgulamak istiyorum. Bu tr tutuculuklarn, bilmeden gemii savunmalarn, yceltmelerin yeni olduu sanlmasn. Arap dilinin, iirinin en byk ozanlarndan biri saylan Maarri (l. 1057) bile ann din anlayndan, gericiliinden yaknyordu: Hafeti'l-Hanefyye ve'n-Nasara ma'htedet Ve Yehud haret ve1-mecs mu'dalleleh snani ehu'1-arz z aklin bil

Din ve aher deyyin la akleleh "Mslman tkezledi, Hristiyan mutsuz Yahudi aakalm, Mecs sapkn ki tr insan kalm demek ki bu dnyada Biri akll dinsiz, teki dinli lgn.." Bu dizeler, bizim yaznmz ilgilendirmez, besbelli bu, ancak onlardan renilecek konular vardr; Demek, daha onbirinci yzylda bile islam lkelerinde, zellikle de Arabistan'da inan bunalmlar dorua ulamt. Bir ozann bunlar syleyebilmesi iin. onda epey olumsuz birikimin bulunmas gerekir. Bu konuda, toplumu blmlere ayrarak birini tutup tekine vurmann uygarlkla badar bir yan yoktur. Kii dndnce inanr, inandnca yaar, ona karlmamal, tanrnn soracan bakalar stlenmemeli. Nitekim Hasan Dede (17. yzyl) uzunca bir kouunda yle seslenir: Erlik midir eri yormak Irak yoldan haber sormak Cennetteki ol drt rmak Cokun akan sel bizdedir Adem vardr cismi semiz Abdest alr olmaz temiz Halk dahi eylemek nemiz Bilcmle vebal bizdedir Ar vardr uup geer Teni tenden sep gezer Canan bizden kaup gezer Ar biziz bal bizdedir... Bu dizeler aklama gerektirmez, ar bir dille sylenmi, oysa ierdii derinlik ilk okuyuta seziliyor. Gemii savunan, Osmanl'nn byklne, baarlarna inanan evreler bu tr rnleri nemsemiyorlar, dahas ekmeini yedikleri halka stten bakyorlar. Onlarn gznde byklk, ycelik, divan yaznndadr. Peki divan yazn, bugn onu savunanlarn grlerine uygun bir ierik tayordu denebilir mi? Kukusuz denemez. Burada, gemiten kaynakland sylenen, bir gelenek szkonusudur. Bu gelenek gemile gelecei birbirine balayan, ancak bilimsel verilere aldr etmeyen, bir sre niteliindedir, te bu anlamazl iinde tayan gelenek, Fuzl'nin yukarda sunulan iiriyle halk ozan (divan iirine de yknm, ancak nn halk iiriyle salamtr) Dertli'nin (l.1845) kouunu zde odakta buluturmutur. Fuzl banazlktan yaknmt, Dertli'nin sknts da baka deil: Telli sazdr bunun ad Ne yet dinler ne kad Bunu alan anlar kendi eytn bunun neresinde

Abdest alsan aldn demez Namaz klsan kldn demez Mfti gibi haram yemez eytan bunun neresinde Dut aacndan teknesi Kiriten bal perdesi Behey insann teresi eytan bunun neresinde Dertli gibi arkszdr Aya da arkszdr Boynuzu yok kuyruksuzdur eytan bunun neresinde.. Dertli'yi byle syleten nedenleri aklamaya gerek yoktur; eriat ezgiyi yasaklamtr; su saymtr. eriat yanllarna gre alg bir eytan iidir, alg denen aracn iinde grnmeyen eytan vardr. Bu olay bir sylenti olsa, kksz saylsa bile lkemizde ok mu ok yaygndr. Netkim islam lkelerinde ezgi trlerinin hepsi deilse de ou Hind-ran-Bizans kkenlidir, buna eski Msr', Babil-Smer-Akad toplumlarn da katabiliriz. Sevgili okuyucu, bu sylediklerimize inanmazsa, gnmzde ok etkili olan Nakbendi tarikatna bal kimselerin dnlerini, evlenme trenlerini gzlemlesin: oralarda algnn, ezginin bulunmadn grecektir. mdi, slamla gelen inanlarn snrlandrd, deimez koullara balad bir ortamda bireysel tepkilerin domasn nleyecek bir engel uzun sre dayanabilir mi? Bu sorunun yant, bu almann konusudur: varlan sonu byle bir engelin kolayca ykldn, daha a bu engelin klk deitirerek kendisini ykann glgesinde yaamaya abaladn gstermektedir. Bunun da en yaygn rnei Sleyman elebi'nin (l. 1421 ?) yazd "Mevlid"tir (Mevlid, gerekte, eriat ilkelerine aykrdr, ona dine sonradan sokulan anlamnda "bidat" denir). Olaya bu adan baklrsa, btn tarikatlar dinin zne aykrdr. Peygamberin yaad gibi yaamak gerekirse, btn islam toplumlarn 1400 yl geriye gtrmek, btn ada olanaklardan yoksun brakmak kanlmazdr. zellikle kzlarn, kadnlarn okutulmalar, toplum kurumlarnda grev almalar, ada ev donatm gereleri, giyim kuam biimleri, yemek yeme gelenekleri, mutfak, sofra, tarm dzeni, ev kurma biimi, yap dzenlemeleri, ulam iletiim aralar yasaklanmaldr, szn ksas amzn bulduu, gelitirdii, yaratt ne varsa atlmaldr. Bunlar okuyucuya ok gln gelebilir, ancak islam dininin yaps byledir ite. Tarikatlarn dinle ilgili olmad ok ak bir olaydr, ancak toplumsal bakmdan kanlmazdr, islam dncesinin doduu ortam uygarln gelimesine elverili olmayan verimsiz bir aland. Bu nedenle orada byk bir tarm atlm salanamamtr, ite tarma, retime elverili lkelerde yaylmaya balayan islam inanc, ok eski uygarlklarla karlanca isteneni veremedi, yenilgiye urad. Yeni din, eski inanlarn besledii odaklar gelitirecek gten, verimlilikten

yoksundu, insanlar doyuma ulatrma olana yok denecek oranda azd. yetersizdi. in. ran, Hind, Anadolu. Yunan, Koma, Mezopotamya (Babil, Asur. Smer. Akad), Msr uygarlklar karsnda btn gcn Kur'anla gelen buyruklardan alan bir inan dzeni ne yapabilirdi? Hangi uygarca soruna, bilimsel aratrmaya yant verebilirdi? ite btn tarikatlar, mezhepler, inan kurumlar yukarda sergilenen sorulara karlk bulma gereksiniminden domutur. Anadolu iirinde tanryla ilgili sorunlarn aklanmasn da bu gereksinimin znde aramalyz. Kii. dnd srece, gereksediini bulma eilimindedir, dnmenin olmad yerde doal gereksinmeleri dnda bir istek bulamayz. Bugn islam lkelerinde verimli, byk! yeralt kaynaklarn ileten gelirine gelir katan ortaklklarn hangisi slama yabanc kkenli deildir? Bunun en ak rnei yerya (petrol) ortaklklardr, hangisinin kurucusu Mslmandr, ileticisi Kur'an buyruklarna baldr? Hangi islam lkesi Kur'ana dayanarak topraklarn, bamszln savunabilecek sava aralarn yapacak durumdadr? Bu sorunlar iir alanna aktardnzda yeni bir zmn gerektirdii uygarlk verileriyle yzyze gelirsiniz. Siz yine bunlarn yaznla, iirle ne ilgisi vardr deyip durun. Burada eskiyi savunanlara verilebilecek yant udur: Eski inanlar, gelenekler amzn insann doyuma ulatrmyor, onun toplumsal-bilimsel gereksinimlerini karlamaya yetmiyor. GR NSAN STNE Neler dnlmemi, neler yazlmam insan stne, yzyllar boyunca. ou dnrler, yazarlar, ozanlar, bilgeler dnrken insan deil de insan stne olan, insanla balantl bulunan dnm insan diye. Onu gereinden, olduu yerden kaynandan ayrmlar da yle dnmler, yle inceleme konusu yapmlar. nsana ynelen, daha dorusu insan diye insan adna yaratlan ilk dnce rnlerini eski dinlerde gryoruz. Yahudilik. Hristiyanlk. slamlk gibi byk din insan bolukta tutan, gereinden koparan birer gr ierir. Puta tapc, daha dorusu insan sever dinler insan daha iyi anlam, daha iyi grm dersem amamal. Yaayan, yaratanlar insandr onlarn dnd. Doa'nn yaratc, dourucu gc ilk dinlerde insandr. Kybele (Hitite Kubaba)'nn gslerinden emdii z su ile beslenen, Hitit Tanrlar'nn salkm salkm sakallarndan zm toplayan, buday baakl ellerinden ekin deren insanlar daha iyi kavram, daha iyi sevmiti doay, insanla tanrlar el ele. diz dize gelmiti. Tanr insan biiminde, insan Tanr klnda olunca yaknlamalar, kaynamalar daha kolay, daha sk oluyordu, insan doadan, gerek yerinden koparlmam, Tanrlar'la yaamaktan bkmt. Tanr'y insandan, insan Tanr'dan ayran, araya korkulu uurumlar, nitelik ayrlklar, aykrlklar sokmak dnce bakmndan ilerleme olsa bile insan yerinden yurdundan etme, yaban ellere salmadr dpedz. Nirvanann

kucanda yoklua ulaan, gerek sanlan kuruntu evrenin de yaayaca umulan insan kendi kendini yemenin tadn yoklukta bulacak lde znden ayrlm demektir. Buddha'nn retisi insanda dilegelen zden uzaklamann byl anlatndan baka ne olabilirdi? Buddha kapand sesizlik oyuunda gzlerini gnein scak buular karan enginliinde yitirmi, uzaa baka baka yanndaki yle dursun, kendini bile gremez olmutur, te insan evrenden koparmann, gereinden ayrmann en ak bir rneidir. Buddha'nn retisi. Buddha aydnl deil karanl seviyordu. Ancak karanlkta bir deer olduunu yutturabilecekti evresine. Karanln enginliinde bylerle donanm bir byklk; kendince. Buldu da. Btn i bilir hrszlar gibi nce insanl aydnlatan klar sndrmenin yolunu arad sonra gtrd gtreceini insan usunu yurdundan etmedi deil hani: "Nice gn amlar vard; aydnl samam daha." demekten de kendini alamad. Oysa Rig-veda gn amn deil gecenin karanln seviyordu. Baka deyimle insan rktp kat yerde korkudan baylp kalan var m diye aranyordu, bu yzden atld karanlklara, oralarda bulabilecei bir iki baygn gerek insan diye gsterecek szm ona. Minerva'nn baykular Bat insannn dncesinde bilgeliklerle ykl yol gstericiler diye alkland. Sonunda bu yolgstericiler uurumlara, dnlmez yollara, aydnlatlmaz karanlklara sald onlar. Byle bir aldanla adad kendini Schopenhauer Nirvanaya. Buddha retisi Veda's ile. Rigveda's ile, Nirvanas ile. daha akas btn Hint dncesinde beslenen, kendinden sonrakileri besleyen kavramlar ile varlkta yitmiliin kendini kuruntular iinde unutmuluun bir dzensizliidir. Byye aldanma, kendini kaptrma us ilkeleri ile evrili yreden srlmelidir, dzenden syrlmaldr. nsan insanca olanla dnmek, onunla eortamda grmek varken doann derinliine inemiyenler bolukta sonsuzlua almay insan -tesinde aramaya koyulmu, oysa bu da bir kar yol olmam. nnde durann derinliine inemiyenler bolukta sonsuzlua almay derinlik sanmlar. Nerede bu bolluk, nerede byle kolayndan yaratclk oyunlar varsa orada bir insandan uzaklama, insanca olmayanda insan arama sknts, aradn bulamadndan byl szlerle "buldum" diye gsterme kvran vardr. Buddha'nn yerinden koparp karanlklara salverdii insan Hristiyanlk tanr ile birletirme sevincine yneldi, sonunda o da insan kendi eli ile yaratt bir tanrya zl anlayna dayal sunanda ii szlamadan insan adak diye ban altnda yatrd, kann ekmee, ikiye katp kartrp yemek gibi bir lgnla kapld, ite size nce dnceden doan, sonra dnceyi kannda boan ikibin yln yamyaml. Bu kanl davranlarn iinde eski dinlerden kalan, Roma inanlarndan gelen insan bilincinin derinliinde sakl izler vardr. Ne demektir kutlu ekmekle, kutlu ikiyle insann etini, kann katk etmek, bu yolla tanrnn varlna katlmak? Roma'nn nl Gladiyatr elencelerinde dzenledii Hristiyanlk ncesi kanl trenler daha yumuak, daha uyumlu biimde Bat kilisesinin anlayna sinmitir. Bir de kalkp insann bana Havva-Adem yks ile yn yn skntlar, zntler amak nedir?

Ademin Havva'y sevmesi, yaratlnda gizlenen retici dnceyi eylem iinde gerekletirmesi unutulmaz bir su saylacaksa Meryem'in yardmcs kimler olacak? Neden AdemHavva sulu da Meryem prl prl? Yoksa nnde duran insan sevmek kendini gizlilikler iinde nid belirsiz davranlara kaplm gstermekten daha m kt, daha m utan vericidir? Adem'le Havva sulu ise bu su onlarn deil dii ile erkei birbiri iin kanlmaz durumda gerekli klan doa dzenidir. Peki doaya bu dzeninden dolay baka bir anlatm iinde su bulan din kendi kurucusunun usunu, anlay gcn doann stnde mi sayyor? Doann iinde, onun kurallarna, koullarna balanmadan edemeyen, len yemek, ekmek, beslenmek isteyen bir doast varln ii ne. gitsin doast lkesinde yaasn ne istiyor bizden? Bu elimeler, bu kartlklar iinde kurulmak istenen dzen insann znden dna kmas kendini yitirmesidir dpedz. Sen beni insan olarak yarat, bam saysz skntlara sok, kanmn scaklnca benimsediim, sevdiim, balandm evrenden ayr, rt toprak et, trtllara, bceklere yem yap, gzmn nnde cann gibi sevdiklerimi al yoklua srkle, sonra dn bir de beni sulu say. bunlar yetmiyormu gibi alevlerde, yalmlarda yakacam, tamuya atacam de. Gcenme, darlma da u soruma karlk ver: Sulu sen misin ben mi? Doruluk sende mi bende mi? Ben sana dilekemi verdim beni yarat diye? ite byle bir adan bakm insana us ilkelerine dayal dnce Hristiyanla gre ar duru insan ancak dncede vardr, yeryznde aramzda yaayan insan eksiktir, suludur. Suu elinde olmayan nedenlerden dolay ileyen, usunu kullanma yeteneinden yoksun olmas dolaysyla sua elinde olmadan srklenen kimsenin yarg giymesi doruluk olursa erilik nedir diye epeyi dnmek, sonunda Nirvanann kucanda varken yokluun tadn karma kuruntularna kaplp gitmek gerek. Hristiyanlktan sonra insan baka bir adan ele alan islmlk durumu daha da karanlklatrmtr. insanla Tanr arasnda kurulagelen btn balar koparlm, insan belli bir yrede gizli balarla vurulmu tutsak diye nitelenmitir. Evet insan yaratktr, usu anlay gc. szde zgrl, bamszl vardr, yalnz bunlar kullanamaz. Gn bir btn olarak, en ince blmlerine dek nceden belirlenmi, ne yapaca, ne edecei, ne gibi ller iinde davranaca, ne gibi kurallara llere uyaca kesinlikle kendisine bildirilmitir. Bu dnen, dnme yetisi olan insann kendinden alnml demektir. Artk insan belirlenmi, tutumlar kara yazlarla aklanm bir buyruklar yerine getirme aygtdr. Onun yaama yrngesi zerinde gidi-geli hz. admlarnn says, aralklar bellidir... insan bu belli kurallarn dna kamaz, knca su btn korkunluu ile dikiliverir karsna... yleyse islamlkta insan kendisine verilmi grevlerin sorumluluunu tad iin gelir yeryzne, yaamaya deil. Bu gr insann kendinde olmad, yalnzca duyurulan yerine getirme varl anlayn ierir. Baka deyimle insan yaratmaya deil verilenleri yapmaya gelmi, o ancak kendisine verilenlerden sorumludur. Bu durum karsnda insann isten zgrlnden szedilemcz. Oysa bu sorumluluk bile nceden aklanmtr. Bu sorumluluun tek

anlam yapacaksn buyruu iinde sakldr. yle ise insann kimlii, kiilii yoktur. Btn bu nitelikler onun dnda, onun stnde duran varlndr. Ne trl yorumlanrsa yorumlansn insan bir yoksunluklar taycsdr, isten bo bir kavramdr. Oysa doac dinlerde insan btn ilkel, yaln nitelikleriyle insandr. Gene inanyordu, korku duyuyordu. Yalnzca inand, korku duyduu kendi yanndayd, yaad toplumun, ortamn iindeydi. Arada grlen ayrlk inann inanlandan daha gsz oluuydu, insan bunu dar bilgisi ile kestirebiliyordu. Sorumluluklar belli ller iinde belli gllere kar tanyordu. Daha akas insan inand iin insandr. Dinlerde ise insan buyruklarn taycs olduundan, onlar yerine getirmek gerekesiyle ykml bulunduundan dolay insand. Byle ilkelerden kurulu bir ortamda hangi gr asndan baklrsa baklsn insan ancak yitmiliini yaar, gene kstlayc bir dnce rgt bir buyruk tayan varlk olarak yaayn srdrr, insann bir varlk niteliinde saklad anlam ona doann verdikleri ile belirlenmitir. Bu bakmdan insann gerek kimlik bildirisini yazan iinde yaad doadr, toplumsal ynetime egemen soydalar deil. Toplumun ynetiminin g egemenliine dayand yerde insan dini bir ara olmaktan te anlam tamaz. Bu ara eskiyi onarc bir anlaya dayanrsa daha tutarsz olur. Dinler btn grleri, kurallar, koullar ile insan bu bakasna verilmilik iinde deerlendirir. Byle insan d bir nitelik onu kendi btnln anlama gcnden yoksun klp zn bilmezlie gtrr, gtrd de. ite bu zn bilmezlik insan, kendi dnda varsayma gibi bir kuruntuya srkledi, insan bu alar boyunca srp gelen, deimeyen kuruntu anda saplantlara kapld. Gitti elinden bamszl, anlam snrland, kmldatlamayan bir yerde oturtulan insann kimlii, kiilii, oldu bu anlam. Oysa insan durmuyor, geliiyordu boyuna. Bu belirli yerin dnda srdryordu kendini. te yaayan insan da buydu. Tarihin ak iinde byle birbirini kovalayan snrlayc grler insan bld, ikiye ayrd. nsann byle ikiye ayrl daha ok felsefede grlyor. Sokrates iin "Tanrlar gkten yere indirdi" derler. Dorudur, Tanrlar gkten yere indirirken insan evinden barkndan etti. Blm blm kld. Onun aklamaya alt insan bir usvarldr. duygular, tutkular onun gznde nemli deildir. nsan bylesine usvarl. duyguvarl diye ayrmak onu daha da karanlk duruma sokmaktr, insan yalnz usla davranmaz, davranamaz da. Btn yaam sresince usunu deimez. amaz bir l olarak kullanamaz. Doann daha ar basan verileri var insanda. Sokrates btn bu duygu varlklarn usun buyruu altna koydu, ann dncesine gre bu yepyeni bir grt, bir bakma yeni bir ilerleme idi. Sokrates'in Bat dncesine getirdii yenilik de insan usvarl olarak alan ilk bilge oluudur. Bu gr uzun sre Bat dncesine egemen olmu, sonra deimez bir inan nitelii kazanmtr. te bu deimez olarak kalma insan bilgisi bakmndan bir duraklamadr. Hristiyanlkta, slamlkta tanrnn insana yaptn Sokrates'in grnde us yapt. Onun sk sk dncesine,

kansna bavurduu Daimon'u bir us-tanrdr. Oysa insan bylemidir ya... Sokratesin ardndan gelen ilk ortaa bilgeleri insan kendi anlaylarna gre Zoon Politikon. Zoon Logikon, Zoon Mathematikon gibi tanmlamalar altnda grmee alt. Btn bu bilgelerin zerinde anlatklar tek konu insann bir "Zoon" olduudur. Bunlar insann aklanmas deil blnmesidir. lkan nl Plton'u insan hzla olduu yerden gkler yle dursun onlarn da stne uururdu. Gereke grmek kknden gelen bir szle -Eideas- insan bsbtn grlemez duruma getirdi. Kendisi ile konuan, syleen insan brakp dncesinde yaayan taslaa dnd. Dnceyi insandan karacak yerde insan dnceden kurmaya alt. O eriilmez olgunlukta olan rneklere gre bir insan yontmaya durdu. Plton'un bu insan gr insan anlama, onun gerek yerini bulma bakmndan bir yenilik getirmemi, stelik Ortaa kapal dncesinin domasna, evrenin dnda evren arama abalarna kaynak salamtr. Plton'un Ortaa dncesinde en nemli yeri kaplayan Timaios adl yazs insann evren karsnda ne denli yok olduunu gstermesi dolaysyla kilisede ba stnde tutulmutur. St. Augustinustan bu yana Ortaa'n tanrbilimcileri kaynan, dayanan ya Plton'da. ya Aristoteles'de aramtr. Szn ksas insana ynelmeyi dnmemitir. Hristiyan Ortaa da, slm Ortaa da bu iki ilk a bilgesinin eeledii toprakta ekin verdi. Bir dnn byle grn ardndan giderek klkla adam arayan Diogenes kendi yitmilii iinde bunalmam m? Gerek ilkan Anadolu bilgeleri, gerekse Grek-Roma bilgeleri insan usvarl olarak grm, duygu ynn bir yana atm, ya da duygu varl olarak anlam, usa dnce dzeni iinde tekilerin verdii akn nemi vermemitir. Stoac bilgeler ise insan btn duygu ynlerinden syrp istencin balklarna vurmutur. Hangisinin gr alnrsa alnsn insann bir btnlk iinde aratrma konusu yaplmad, tek ynl dnld grlr. Arada bir ilka bilgelerinin dncelerini boyayp karmak yazlarla ne sren Ortaa aydnlar insan daha ok inanan varlk diye adlandrmtr. Farabi, bn Sina, bn Rd, Gazali gibi aydnlar bunlar arasndadr. Daha dorusu bu gibi karanlklardr. Onlarn dncelerinde Aristotelesin ya da Platonun , Philonun grlerinden ayr. yenilik nitelii tayan bir yn yoktur. Cami ile kilise insann "yaratlml" konusunda dnmeyi insan ileme biiminde koymu ortaya. Oysa ne caminin ne de kilisenin dnd gibi bir insan var gerekte. Bu yaratlmlk baka bir adan bakldnda "belirlenmilik" olarak karmza kar. Renaissence'n son yllarnda, zellikle talya'da, daha ok yarat alannda gelien dncenin ele ald insann elle tutulur bir yn yoktur. Bunu anlamak iin Dante'nin, Petrarka'nn yazlarn, teki sanatlarn resimlerini, yontularn incelemek yeter de artar bile. Ortak konu ncil'dir, slm Ortaa'nda ise Kuran'dr, insann sululuu, bu su yznden yeryzne atlmldr. Bu iki byk dinde anlatlan eski brani dininden alnma yklerin en ackllar, en ilileri insann yitmiliini. iledii, ileyecei su yznden ekmiliidir. Rafaello'nun en

gzel yaptlar bile din duygularnn en ok ileyenleridir. Michel Angollo'nun en nl yaptlar konularn ncil'den almam m? Bunu kilisenin sanat koruyuculuu, sanatya kaplarn ak bulunduruculuu diye yorumlayanlar pek oktur. Yok, kilise sanat korumad, sanat kiliseyi ayakta tutuyor dersem ne dersiniz, ne diyebilirsiniz? Durum cami iin de yle deil mi? Demek dousu ile bats ile btn bir Ortaa insann kyya itilmilii dnemdir, insan olduundan deil, Tanr'nn yarat olduundan, sulu olduundan acnacak bir sknt evrentisinde drt dndnden dolay yzne baklan bir nesnedir. Bir bakn kanatlarnda bar tayan u kutlu gvercine, bir bakn konduu yerleri insana ye grlmyor mu? Dinler insan tanrya duyulan, daha dorusu duyulmas gereken sayg ynnden ele alm, Renaissance dnrleri, bilgeleri de doada bulunduu iin. Bu iki dnce ak iinde de insana dolaysyla deinilir. Paracelsus'un Leonardo'nun Galileo'nun, La Maitre'nin insan bamsz deildir. Doann bir yandr, insana dorudan doruya dnlmemitir. Tanr'ya vgler dktrmeyi insan dncesinin doruunda bulunan baarlardan biri sayan Nicolaus Cusanus bile zgn deildir bu konuda. Hugo Grotius, Campenella. Giordane Bruno, Thomas Morus insan deil tanrnn yarattn dnm, ilemitir. Descartes ne de kym insana, bir elma gibi yarvermi ortasndan, uurumlar koymu tinle gvdenin arasna, sonunda kendi de kamam iin iinden. Dnm tini tanrya, gvdeyi doaya balayvermi. Yaptna pek kendi de inanmad sanyorum. nansa tinle gvdeyi ayran zlerin birine "Yer kaplama" birine "Cogito-dnyorum" dermi idi, demezdi. Bilmez mi Descartes "Dnme" eyleminin gvdesiz olamyacan, bilir, pekiyi bilir de sylemez bilmiliinden. Leibnitz daha karanlk iler am insann bana, evren dolaysyla deinmi ona. "Ak alglar", "bulank alglar"la daha da gletirmi ii. Monad demi evrenin en kk rneine. Saysz monadlar vardr demi, bunlarn birer birer byk evreni yansttn sylemi stelik. te yandan "monadlarn pencereleri yoktur" diye de eklemi. Oysa monadlarn yle ok pencereleri var ki insan nereye bakacan aryor. Artk anlalyor insann durumu: insana Renaissance'tan sonra bilgi sorunu dolaysyla da deinmeler balam Sokratesin, teki ilk a bilgelerinin, Sophistler'in yaptklar gibi. nsana bilgi sorunlar ynnden belli, dar bir adan bakma gnmze dek srp gelmitir. Bilgisi yznden insan kyasya dorayan bilgelerin en acma bilmezi Kant'tr. Bir yandan insan us varl olarak grr, bir yandan da usun zmliyemeyecei zmliyemedii gibi saldrsndan yakasn kurtaramayaca sorunlar ykler ona. Artk insan bir zlmezler taycs olmutur. Bu onun "aln yazs"ym insan tanrnn, tinin, evrenin, nesnelerini grnmeyen ynn Kant'n diliyle "Noumen"i, bunlarn ne olduunu kesin olarak bilemez, bu bilemedikleri olmadan da edemez. Bunlar yalnz dnr, teki zlmez, kaynana gidilmez dedii sorunlar gibi. Darlmak gcenmek olmasn gene ben bilemiyeceim kaynana

varamyacam sorunlar ne dnrm ne de tarm. Bende bir us varsa byle bulant klarn tamas gerekli deildir. Gerekli sayan buyursun tasn. Kant'n ardndan gelen Hegel insan Tanr'dan bile gizlemi tepeden trnaa tin yapvermi km iin iinden. Tinler neler yapmazm zl aamalarn basamaklarna trmana trmana. stten aa yaygn yaygn, evreni kucaklarca alm aadan yukar doru cann diine takarak kmtr. Gene de ulaamam ereine. Ortada gene insann blnml var Shelling, Fichte, Herder bu blme iinde vargleriyle almlar. Onlar da ngiliz bilgelerinden David Hume, Bacon, Locke gibi bakmlar insana, bilgi sorunu bakmndan ele almlar insan. Btn bu aklamalardan kan sonu udur, insan dnce tarihi boyunca bamsz bir konu olarak ilenmemi, ou bilgelerin gr asna gre ona baklmtr. Bu durumda insan gene blnmeden kurtulamam. Bugne dek srp gelen dnce dorultusunda anlamak gerekmez insan. O baka varlklarla ilgisinden dolay zerinde durulacak, ek konu yaplacak bir nesne deildir, insan davranlarndan sklp atlamaz. Durum byle olmakla gene de amzda insana dorudan doruya bir ynelme, onu anlamaya dayanan bir gr benimseme abas olmamtr. Bergson'un "Home faber" adn verdii insan deil. Bu anlay ls iinde de insan kendi gerek davranlar dnda yaayan bir varlkm gibi grlyor. Oysa insan kendi btnln kuran eylemleriyle birlikte vardr, insan: eylemlerinin dnda, znden soyutlanm, kavanoza konmu bir nesne deildir. Bundan aa yukar krk yl nce Max Scheler bile insann gerek btnln gznnde bulundurmamtr. insann evrendeki yerini, ararken kendini unutuvermi. Onun ardsra gelen kayna dnrn yorumuna gre Sokrates'te Kierkegard da bulunduu sylenen Varoluuluk akm da insana salam llerle bakan bir r deildir. Eski Hind dncesinden alnan Nirvana anlayna benzeyen, insann tad varlk niteliinin karsna yokolutan doan korkuyu koyup grn ileri sren bu akm gene insan blmekten, iki atk durum karsnda brakmaktan kendini alamyor, insan gerek bir yokolu korkusuyla kar karya mdr? Buna evet diyebilmek iin insann byle bir korkuyu znde duymas gerekir aka. Oysa insann byle bir yokolu korkusuyla kar karya geldiini, bundan kendini kurtaramayacan sylemek Kant'n "insan usun zemeyecei bir takm sorunlarla ykldr, durum byle iken bunlardan kendini kurtarmak da elinde deildir." demesinden pek de ayr bir kan olmasa gerek. Biz almz dndmz dorulamak, yerinde bir davran diye gstermek iin insana yklenmeye. Eski metafiziin belli konular vard, onlar zerinde durulmas bir gerekli grev saylrd. Bugn bu metafizikle uraanlar pek dar bir evrede kalm. alarn kendilerine, zelliklerine, evrene bak alarna gre anlaylar vardr. Bir metafizik yaygn olduu an damgasn tar; bu bir gerek. Varoluuluk ortaya koyduu yokolu korkusu ile amzn bir metafiziidir. Neden insan saysz skntlar, aclar ektii varolu karsnda varoluundan dolay korku duymasn da yok olacandan duysun? Peki yokolu bir korku ise seve seve lme gidene ne

denir? Bakalar iin kendini verene ne denir? Bunlarn karln, birtakm yce balarn insan st eylemleri olarak gstermekle vermee, ynelenler olacak. Bu doyurucu, kesin, gerek bir karlk deildir. Konuyu aklamaktan da uzaktr, insan bir yokolu korkusu iinde deildir. O, yok olacan dnmez bile. lm bir korku dourucu olay diye nitelemek deimeye gz yummaktr. Varoluularn kendilerine kaynak saydklar kimseler lmden korkmak yle dursun onu seviyordu bile. lm korkusu gerek olular iinde yaayan insanda deil bir kyya ekilip dnceye dalan insanda vardr. J.P. Sartre bir yazsnda varoluuluun insanclk olduunu sylemekten geri durmad. Evet bir insanclk, yalnz insan korkan bir varlk olarak alan bir insanclk. Oysa insann en kkl sorunu korku deil .yaamadr, "insan eylemde bulunurken vardr" diyen bir dnr eylemin snrlarn belirlemiyor. Evet, insan eylemde bulunur; ancak eyleme iten nedenler bu eylemlerle e ortamda deildir. Baka deyimle: insan kendini eylemde bulunmaya iten dndaki nedenlerle de vardr denemez mi? Gnein ar scanda insan da yanar bitki de, imdi bitki scaklk karsnda istenli bir eylemde bulunmuyor diye yok mu? Varsa istenli eylemde bulunmak bir varolu nedeni deil demektir, insan evresiyle vardr, daha akas insan evrenle vardr. Birtakm aydnlar varolula eylemi ayr sayyor, oysa oluun kendisi bir eylemdir, insan ak iinde srkleyip gtren bir eylem. yle ise insan olu iinde vardr, kendisi bir olutur, olu iinde gerek yeri olan bir olu. Davranlar insann allardr, insan davranlaryla kendini srekli olu aknn ortamnda aar. Bu davranlar istenle, istemle korku ile istekle snrl deildir, insan davranlarla, davranlar insanla alr. Bu karlkl balantlar iinde insann al kendini ortaya koymasdr. Varoluuluun ileri srd yokolu korkusu isten tayan varla yergi ise, btn insanlarn bu yokolu korkusunu duymas gerekir. Oysa birok yiitler, ar dinciler bunu duymuyor. Yok. yokolu korkusu istence bal deilse btn yaayanlarn bu korkuyu ekmesi gerekir. Byle bir gerekle de kar karya deiliz. Varoluular buna bilinli korku adn da vermektedirler. Onlara gre bu korku insan varlna eilmenin, insan kavramann dourduu korkudur. Ne yandan baklrsa baklsn varoluuluk r da bir ada metafizik olmaktan kendini kurtaramyor. Nitekim Martin Heidegger'in byle korkuyu ieren tutumu onu ister istemez gnmzn metafizii stne dnmeye doru itmitir. Max Scheler'e gre insan kendini btn teki dirilerden ayran "Geist"in taycsdr. Ne var ki insann tad bu tinin insanst bir bamszl vardr. Onun bulunduu yer bilinmez, yalnz tanr, insan iin tad nesnenin nerede olduunu bilmemek, onu be duyunun dnda olduundan yalnz dnebilmek insan aklamak deil, karanlklatrmaktr. Tin zgrdr, bamszdr, deniyor peki bu zgrlk, bu bamszlk nerede kiminle, hangi koullar, hangi kurallardr, bunu bilemeyiz. Hristiyanln kurucusu da . islamln yaycs da tin iin byle dnyordu. Burada ortaya kan ak gerek udur: nsan da insanca bilinmeyen, grlmeyen, ancak kendisi ile dnlebilen insanst varln zgrl bamszl.

Bamsz olmayanda bamsz olann var saylmas, inanamyoruz buna. Bamszlk yalnz dncede deil davranlarda olursa bir deer tar. Yoksa bir kimseyi on yerinden balasanz bile bann iinde bir bozulma bir ykm olmaynca dnr gene. nsann bamszl konusunda ilkala, dinlerle sk bir e dnce ortamnda bulunma anlay var Renaissance'la gelien yeni bat grnde. Bamszlk, zgrlk ancak dnlen eyleme dntrlmesinde, uygulama alanna konuunda ortaya kar. nsan ynden bamllk iindedir. Birincisi tzelerin koyduu kurallara uyma gerekliliinden doan bamllk, sekinlerin, ya da seilmilerin anlaylarna gre konan yasalarn yaratt bamllk, ikincisi gelenek, grenek, tutumlarn alar boyu srp gelmesinden kan bamllk. ncs de en az sezilen gerekte pek kkl olan bir bamllktr. Bunu ancak zerinde duran, onu bir sorun olarak ileyenler duyar. Dilin bamlldr bu. Konumann, yazmann, dnceleri aklamann uymas gerektii sylenen kurallar, koullar salar bu bamll. u bildiimiz boyuna tartmasn yaptmz dil kurallar, dilbilgisi, yaz kurallar. Yok zne bata gelirmi, yok ek sonda olurmu, eylemi bildiren sz zneden nce gelmezmi gibi birtakm alkanlklarla kazanlan kurallardan gelen, deimez sanlan tutumlar bunlar. Bu ad geen bamllk kayna ile dnrlerin grleri arasnda sk bir yaknlk vardr. Bunlar derli toplu olarak ileri sren, uzun uzun yazlarla aklayan ilk bilge Aristoteles'tir gene. "Organon" adn verdii uzun yazs ile koymu bunlar ortaya. Dnce bilgisinin (Logik) kurallarn dzenlerken belli bir alanda kalmaya doru itmi kiiyi. Dnce bilgisinin ana kural olan zdelik, elimezlik, nedensellik ilkeleri uzun sren bir dil alkanlnn ilkelemi verileridir. Oysa Doa'da bunlarn bir teki bile yoktur, yalnz dncede vardr. ster ilke olsun, ister kural olsun insann blnml sonunda elde edilmitir. Dnce gc. dnce bilgisi insandan ayr varlklarm gibi grndndendir bunlar baka deil. Bunlar insanda insan d olan nesnelerdir. Bilgeler kullandklar gr baklarnn keskinliine gre kiiyi doradklarndan dolay km ortaya bunlar. Oysa kii kendini davranlarnn btnl iinde ortaya koyarken uymaz bunlara okluk. Kii yaamnda yiyip ierken, severken, seviirken, kzp gcenirken, sevinirken, zlrken hangi kurallara uyar dersiniz? Btn kurallar, yasalar, ilkeler kiiyi beli bir yn ile incelemenin, btn olarak grememenin rnleridir dpedz, insan varlnn derinliklerinde sakl olu gereklerini kavramak iin onu davranlarndan syrmamak gerekir. Davranlar insann btnln ortaya koyan olulardr. Onlarn insan varl dnda ayr ayr incelenmesi, insann onlardan, onlarn insandan koparlmas insann blnmesidir. Btn uluslarca, az ok deiik aklamalar altnda, benimsenen birtakm davranlarn kural niteliini kazanmas deerleri dourmutur. Aradan geen uzun alar gerekte birer davran biimi olan bu deerlerin apayr, deimez birer btnlk kazanmasn salamtr. Szgelii erdem bir deerdir. Bu szn nereden geldiini aratrnca karmza bir erkein

ktn grrz. Szn kk "er" dir. Erdem erkek olana vergi, ona yarar anlamna gelir. Latince'de de byledir. "Virtus" sznn kk erkek anlamna gelen "vir"dir, "tu" ektir. Erdem'in "dem"i gibi. Oysa biz, bugn "erdem" szn bambaka bir anlam da kullanyoruz. Gzellik de yledir, kk "gz" dr. Demek ki geen srenin pek uzun oluu yznden kural niteliini kazanan birtakm davranlar elde olmadan insan egemenlikleri altna alyor. Biz insan olarak, uymak gereinde kaldmz bu kurallarn balanglarda byle olmadklarn, bizim anladmz apayr bir anlam tadklarn eylemde bulunurken dnmyoruz bile. Greke "momos" szc "yasa" anlamna gelir. Arap bunu "namus" olarak ald. Bu gnk "namus"la, dnk "nomos" arasnda ne gibi bir anlam yaknl var dersiniz? "Kanun" sz de byle deil mi? "Ara" anlamna gelen Greke "organon" sznden gelmedi mi? Bunun gibi "akl" devenin ayaklarna vurulan "ba", "istikll" bir kyda yalnz bana oturma anlamna gelen "kille". "Kble" eski Anadolu bolluk tanras "kbele". ite bunlar, bunlarn benzerleri alar boyunca insan istenci dnda ilene ilene birer kural nitelii kazanyor, sonra insann bunlara dnmeden uymas, balanmas isteniyor. Bunlar kim istiyor, kim yapyor? ite kiinin bamlln douran kaynakla ilgili bir soru. Rousseau, doal durumdan yava yava, bir "toplum szlemesi" ne gidildiini sylerken insann bamlla kaydn aklamak istiyordu. Oysa onlarda byle bir toplum szlemesi yoktu, saysz yllarn dourduu alkanlklarn, yaknlamalarn "kurallamas" vardr. "Toplum szlemesi" bu olabilir ancak. Rousseau'nun zerinde durduu konu gerekten pek nemlidir, bamszlamaa giden izgi zerindedir. Onun tartma gtren gr bu "Toplum Szlemesi"ni insan istencine dayamasdr. Oysa alkanlklar istenle balantl deil, balangta istekle, birtakm geici gereksemelerle balamldr. nsan, kendisini, davranlarnn btnl iinde, ortaya koyarken tad anlam onun varlk kuraldr. Bu yzden kiinin anlam onu srekli bir devinme iinde bulunduran i davranlar ile d davranlar arasndaki uyuma dayal btnln niteliini tar. Kiiyi anlam ortaya koyar. Bu anlam ona veren biz deiliz. Bizim yaptmz, ya da yapacamz bu anlamn btnln gzden uzak tutmakszn kavramaktr, insann anlalmas anlamn kavranmasna baldr, insana anlam vereceini sanan, byle bir kanda bulunup trl savlar ortaya atan btn rlar ona kendi dncelerinde yaayan, gerekliklerinden soyulmu "nesne" olarak bakarak ancak. Byle bir kan ile ortaya atlan bir gr insann yanndan geer, insan anlamak onun davranlarn iinde yer alma, onu evreleyen aka kaplma gereindedir. Yoksa dtan bakc bir tutumu davran biimi diye alarak ie koyulan kimse insan ancak d grn ile anlatmaya alr, insan anlamak onu kendince yaamaya baldr. Szgelii bir sanat yaptn anlamak iin ona dtan bakmak yetmez. Onun olu ak iinde doru yeri almak gerekir. Bak bir bakma fotoraf ekmektir, insan fotoraf ekilerek anlalabilecek bir varlk deildir. Byle bir dnr fotorafn verdii olanaklardan yararlanarak insan tablosu yapmaya kalkan

ressama benzer; bir yenilik koyamaz ortaya insan kendinde yaamadktan sonra. Nitekim Homeros'un yazlar iinde en nemli, en baarl olanlar trl trl benzetilerle sslenen kuru anlatlarla dolu olanlar deil, azda olsa insan kendisince yaadn gsterenleridir. nsan duygularn, insan eylemlerini, insanla birlik iinde aldklardr. Baudelaire'nin gc insan yaamay bilmesindedir. Hlderlin'in baars insan btnl ile iir evreninde kavramaya almasdr. Van Gogh yaayan gerek insand Gauguin'de yleydi. Byk sanatlara bu "byklk" damgasn vuran insana bakmalar deil onu yaamalardr. Bir savata en baarl bulunduunu dorayan, oluu ocuu baktan geiren deil, yendii savalarn lkesini ele geirdiinde yenilenlere kar sayg duymasn bilendir. Bir bomba ile yz binlerce susuz yoksul, yaama kaygs iinde rpnan kimseleri ii szlamadan ldrmek insann tad varlk deerini bilemiyecek lde lgnlk, kan dkclk, aalktr. Bir bakn tarihe onbinlerce susuzu ldrmeyi baar sayanlarn, dnce alannda insanla k tutacak baarlar yoktur. Bunlar sylerken yaplan ldrc aralar insan soyunun ykm yolunda kullanan pek sayl balar anlatmak istiyorum. Yoksa atomu bulan bilginlerin tkenmez almalarn insan soyunu ortadan kaldrma amac ile yaptklarna inanamyorum, dersem yanldm sanmyorum dorusu. ldrmek bilginin hangi aamasnda alnrsa alnsn bir baar deildir, yleki en ilkel aralarla da, alp atlan bir tala da insan ldrlebilir, ldrlyor da. nsana boyuna dtan bakan dnce tutumu an anlayna gre birtakm yeni grlerin domasna yolam insan ban yeni skntlara sokmutur. Bunlarn en acs kiinin bamszln ortadan kaldran, onu kendi dnda yaad sanlan birtakm kurallara balayan grtr. Bu gr kiiyi belli bir ak evrede tutsak yapmtr. Doada alabildiine yaayan insan birtakm yasalara bal klnm gitgide bu yasalar birer gerek varlk diye benimseme gereklilii ile kar karya braklmtr. Yasa diyoruz, nedir bu yasalar, insan balayan gizli balar deil mi? Yasalarn en iyileri bile insan davranlarn kstlamyor mu? Toplum ad verilen, kiinin dnda kiiye egemen olduu ileri srlen bir nesne karmlar ortaya. Bir de toplum kurallar, toplum koullar uydurmular stelik. Yasalar kimler yapyor, kimler iin yaplyor bir dnelim. Bir lkede yaayan kiilerin toplumca bir konu zerinde birleerek koyduu yasa var mdr? Yoktur yasalar belli kurullar yapar, topluma uygular. En byk, en youn toplumlar bile birka yz gemeyen seilmilerin tutsadr. Yeryznn bilmem hangi anda, bilmem hangi yresinde geici olaylarn salad kolaylklarla bir araya gelen sekinler yapmam m yasa denen nesneleri? Gene yeryznde toplum denen varln alkanlklarn, greneklerini binekta olarak alm bir yasa koyma kurulu var mdr? Yoktur. Roma tzesi bunun en korkun bir rneidir. Bu gn bir ok yasa ona dayanr, kaynan onda bulur. Bunu vne vne sylemekten de geri durmaz. Peki bu koullar altnda Roma tzesi, gllerin (buna seilmiler de diyebilirsiniz) gszlerden yana grlp, bask ile benimsetilmek istenen bir gszden baka ne olabilir?

Hangi ulus tek tek yelerinin yaama koullarn, birey bamszln, gznnde tutarak kurmu yasalarn, ya da Roma tzesini alm dersiniz? Bu yasac tutum insan dzen dncesi ad altnda bilincine varamad bir tutsakla doru itmitir. te budur iin gerei: insan kendi eliyle bilmeden kendi canna kym, doa iinde yaamay belli kurallarla kstlam, iin iyzn bilmeden. Uygarlklarn en kt bulularndan biri bir bakma en ykcs belli yerlere belli kazklar dikmek oldu. yleki yzyllar boyunca bu ballklara bilmeden inanan kii ballk iinde snrl yaamay zgrlk sand, ne ackl bir sonu. Kant'n ortaya att, Hegel'in baka bir dorultuda gelitirdii, Max Scheler'in besledii zgrlk anlay yaayan insann yanndan bile gememitik. nsan didik didik ettikten sonra onda yer-kaplamayan. yalnz dnlebilen bir varlk trnn bulunduunu syleyen, ad geen, bilgeler, bamszl yaayan kiinin kendi dillerince gbek adn koyduklar nesned olana uygun grm, yleki kiide kii-st bir varln bulunduunu ileri srmekten kanmamlar. Kiinin yer kaplayan gcn ortadan kaldran yaatan, gelitiren o insanda kii-st olan yetiye bakalm, insan ban, ya da beyninin geliigzel bir yerine batrn ineyi. Kii-st varlk ne yapacak. Beyindeki sinir ilmiklerinden biri kopunca ne duruma gelindii ortada. Bergson, zgrlk deyince belli bir dorultuda engellerle karlamadan yryen gelime srecini anlyor. zgrl ok gizli bir yerde anlatn durumuna gre "ben" de, "bilin"de, yle balyor ki en salam llerle Ben'in karsnda dnmeye dalan bir aydn bile nereye vardn, varacan, pek kestiremez. Bergson'un dncesinde pek ak olmayan bir "birikme" vardr, insan belleini bununla aklyor. Sonra dnyor bellekle Ben'in, Ben'le Bilin'in, Bilinle, Ben'in aklanmasna giriiyor. Baka deyimle insana geliim dorultusu zerinde grnenden deil de grnmeyenden bakyor. Bylece Roma tzesinin aktarlan yasalar iinde dtan balanan insan o tzeyi gelitiren gr izgisi zerinde iten balanyor. Roma tzesinin ortamn deitiren Kant-HegelScheler-Bergson gibi duraklardan geen, bir i-insanda yrdn baka deyimle davranlar, eylemleri kstlayan, yasalarn dnceye uygulandn grrsnz. Durum aktr, tzenin dtan kurallaan dncenin iten uygulandn belirleyen bir odak olduunu anlarsnz. Burada, tze dtan, kurallaan dnce iten insann zgrln elinden aldlar. Bu yarmada yasa koyucularla bilgeler dizlerinin ilmiklerini koparrcasna kouyorlar, ister yasa koyucular olsun, ister bilgeler, bilginler olsun insan incelerken btnln gznnde bulundurmadlar, ona kabuu soyulmu, topraktan ald besini en uzak dallarna dein ulatracak gten yoksun braklm bir aaca bakar gibi baktlar. nsan yanl grmenin bir baka tr de insanca olan insan dnda olana aktarmakla yeni bir aklama yoluna gitmedir. Bizim Ziya Gkalp'n "maer vicdan", "maar uur" dedii, gerekte Bat'dan ald birtakm kavramlara dayanarak insanca olanla bir baka nesneyi aklamaya kalkmann en grlr

rnekleridir. imdi bir dnelim eskiden "itima uur" imdi "toplumsal bilin" dediimiz nedir, bize ne sylyor, bunu pek ak ller iinde anlamaya kalkarsak neye varrz, ne elde ederiz? nce kiinin dnda bir bilin bir bellek bir anlay var mdr? Varsa nerede, ne ile, ne gibi koullar altnda Vardr? Daha akas, toplum bilinci tek tek kiilerin dnda mdr? Dnda ise bilincin var olmas iin gereken yetenekler, kurallar, koullar nerede ne yolla bulunuyor? Bu konuya baka bir adan bakalm. Anadolu'da Snniler, Aleviler vardr. Anadolu bir topluluktur: Trk topluluu, bundan birer gerek. imdi toplumsal bilin, toplumsal u bu varsa Alevi'lerle Snni'lerin bir kamu zerinde e duygulanmay, e ilgiyi gstermesi gerekmez mi? Gsterilirse Anadolu'nun da toplum bilinci stanbul'dan srlmmyd? Padiah, padiahlar bu toplum bilincinin dnda neden kald? Bu sorularn inandrc, kukudan uzak, ikinci bir soruya yolamayacak lde kesin karl yoktur. Bunlarn karlksz kal insanca olanla, insand olan aklamaya kalkmann bize olumlu bir davranta bulunmak gibi gelmesindendir. Grlyor ki insana en yakn olduunu sandmz bir aklama yolu gerekte insandan pek uzaktr. Bu yanlma ikisini ortak bir kavramla badatrmaya almadan geliyor. zellikle Renaissance'tan sonra birtakm diri varlklar zerinde yaplan denemeler, incelemeler benzetim (analogie) yolu ile insana aktarlm (maymunlar, fareler, tavanlar zerinde yaplan a ile ilgili denemeler gibi), insan gvdesinin doku-almalar ile teki dirilerinkiler arasnda bir balant kurmaya gidilmiti. Bunun yanbanda insan stne geni lde deneylere giriilmiti. l ile, dirinin aklanmas, insan anlama yolu olamaz, olmad da. l bir kalntdr, btnln, kimliini yitirmitir dpedz. Bu bakmdan lden kalkarak kiiyi anlamaya ynelen gr apak bir soyutlamadr. Avrupa'da doan, gelien zdekilik insana byle bir adan bakm ite. Oysa o, insan deil insan lsn aklayan, ya da anlamaya alan gerek soyutlayc bir r olmadan teye geemedi. zdekiliin anlad kii ile Kant'n , Hegel'in dnd arasnda insan gerekten ortamndan ayrma bakmndan byk bir ayrlk yoktur. Ayrlk ancak aklama grlerindedir. Biri insan yerde, teki gkte gryor. Oysa insan anlama onu "yerinde" grmeye baldr dosdoru. nsann, bir varlk olarak, anlam belirtilmeye allrken deimez kurallara balamak istemiler onu. nsan yeryznn hangi bucanda, hangi anda olursa olsun bunlara uyma gereindeymi. Sanmyorum byle kurallarn gerek olacan, nceleyin aktrenin koyduu kurallar genel geerlikten yoksundur, insan, davranlar ile, aktrenin snrlarn izer. Bir kiinin aktresi davranlarnn eylemlerinin yarattndan bakas olamaz. Kii soyunun uymas gereken kimi deimez kurallar olsa bile bunlarn kayna eylemler, davranlardr, insanda deimeyen davran aramak yaamda deimeyen olduu gibi kalan, kiiyi snrlayan ilkelerin bulunduunu sylemektir, insan yaam boyunca ne gibi davranlarla, olaylarla kar karya geleceini nceden kestiremez boyuna. Bu yzden ortaya kan yeni bir olay ister istemez kiiyi yeni bir davrana, yeni bir tutuma iter. Bir nceki olay bir gn

sonraki olayn zdei olamyaca gibi bir gn nceki olay karsnda gerekli olan bir gn sonraki karsnda gerekli olamaz. Buna kiinin geirdii ya alar bile uygun deildir. Kiinin birbirine uymayan ya sreleri bunun en ak belirtileridir. Birtakm deerlerin deimedii sylenir boyuna. Doruluk, iyilik, erdem, lllk b,g. niceleri. Deerler deimez de yorumlar, onlarla ilgili tutumlar deiir. Byle bir durumda kart sorularda gndeme gelir! deer olduu gibi kalr da yorumlar, tutumlar, davranlar boyuna deiirse deer ne ile ortaya kar, baka deyimle deerin varolu ilkesi nedir? Deer hangi davrann deimeyen ilkesidir yleyse? Doruluk diyoruz, bunun yaps, z nedir? Doruluun zn, deimez bir deer olduunu hangi eylemler ak iinde grebiliriz. Yanltc olsa bile byle sorularn ard gelmez. Bu sorulara kar deerler davranlarn dnda kendi balarna birer varlktr denecekse, bende: davrann dnda kendi bana olann davranla balants hangi nedenle olabilir derim. Konu grld gibi kolay deil pek. nsann yaratt dnceler insan davranlarn dzenleyici birer nitelik kazand. Bizim deer adn verdiklerimiz bunlardr ite. nsann ikinci yitmilii bir aktre, bir tze varl olarak alnmas ile balad, insan deimez kurallar ortamnda bir sonsuz l niteliinde alnd. Gerekte byle deimeyen aktre, tze kurallar var myd? Vard denemez. Kural insann istemine baldr. Byle olunca da onda bir deimezlik dnmeli. Sonra bu deimez denen kurallarn deimezliini kim koymu ortaya dersiniz? Deimezlik olsa olsa doay yneten ilkelerde, ilkelerle kurulu dzende bulunabilir. Doann varl, kendisini bir btn olarak srdrmesi deimezlere baldr da ondan. nsanda deimezliklerin bulunduunu gsteren kurallar, koullar olursa da yaam tekdzelidir, ekilmez katlanlmazdr demek, insan iin deimezlik kimi yaratmalarnn kurallamasndan douyor. Bu kurallamada srenin etkisi byktr. nsan stne olan bu genel aklamadan sonra, Trk iirinde, zellikle tanr karsnda, insann, durumunu, insana hangi adan, bakldn grmek daha yararl olur sannm. Genellikle Divan iiri dnda kalan ozanlardr. Trk iirinde insan ele alan. te ozanlarda insan bir blnmlk, darmadanklk iindedir. Burada incelenen ozanlarda ise, insan bir varlk olarak, kendini Tanr karsnda tutabiliyor. Ben de "varm" diyebiliyor. Blnmlkten kurtuluyor. Tanr karsnda bir btn olarak duyuyor kendini. znde tanrlk bir gcn yaadna inanyor. Kimliinin, kiiliinin genel snr izgilerini belirlemenin bilincine varyor. Ozan, benimsedii, inand tanry kendi znden yaratm, onun soluunu soluunda, scakln scaklnda duymutu. Bu iirin tanrs insan bakl, k gll bir Tanr'dr. Boluklarn tesinden insan yreklerine korku salan gz kanl, eli bakl tanr deil... Bu ozanlar bilinlidir, ne yaptklarn, ne sylediklerini ok iyi biliyorlar. Tanrdan daha ok insann gerek olduunu syleme gcn yreklerinde buluyorlar. Kayna nere olursa olsun, etki nereden gelirse gelsin Trk iirinde insan bir deerler varl olarak tanr karsna koyan ite bu yazda incelenen erkiilerdir.

Bunlar ne yazk ki niversitelerimizde okutulmazlar. Grevi "edebiyat memuru" olmaktan teye geemeyen birtakm yksek retim yeleri, bunlar anlayacak, anlatacak olgunlua, bilim bilincine varamam daha. zellikle felsefe konusunda en yaln bilgilerden bile yoksun olan bu retim yelerinde sorunlatrma bilinci gelimemitir. Edebiyat, ayaklar yerden kesilmi, insan eylemleri dnda tkenmez gevezelik diye anlayan, rencilerin almalarn adlarn bile anma inceliini gstermeden, kendi emeinin rn imi gibi bastran, bastrdklarn gene rencilerine satan, onlarn srtndan geinen "tccar edebiyat memurlar" Trk iirinin niteliklerini, anakaynaklarn, temel sorunlarn bilmekten, bildirmekten yoksun birer yaratktr. Onlar bilgiyi bir smkl bcein srtnda tad kabuk gibi yklenip gezmeyi bilimcilik sayarlar. Eskileri, ilerine geldii gibi okutan, rencilerin prl prl gzlerini karartan bu dzmece bilginlerden gelecee ne kalacak. Bu "kavanoz ulemas" bir gn yaptnn zntsn duyar, acsn eker. rencilere k diye karanlklarn youn bulankln veren, gerein dnda bir salyangoz duygusuzluu ile yaamay beceriklilik sayan bu bilinsiz sr birgn ettiinden bulur. TANRIYA KAFA TUTUUN ANLAMI Trk iirinde tanrya kafa tutu deyimi, onun varln tanmamak. yok olduunu ileri srmek, ya da yokluuna inanmak anlamna gelmez. Szcklerin rkt anlam karsnda soukkanl davranmay unutup konuya yzeysel bir inan tabanna oturtarak yozlatrmann, saptrmann gerei yoktur. Tanrya kafa tutuu, onun varl karsnda ozann ekinmeden birtakm i rpertilere kaplmadan kendi varln ileri srmesi tanrya "senin gibi ben de varm" diyebilmesidir. slm dininin douundan sonra. Dou dncesinde insan, tanr karsnda btn kimliini, kiiliini yitirmi, glge-varlk durumuna dmtr. Bu din, insan btn yetenekleri elinden alnm, bamszl, zgrl snrlandrlm, yapmas gerekenler daha nceden "kitab" ile kendisine verilmi, bir durumda dnr, ortaya koyar. Dou insan ne yapmas gerekirse nceden kendisine verilmitir. nsan kendi snrlar iinde, varl birtakm koullara balanm bir "nesne" olmaktan teye geemez, insan bir "kul"dur. znden, gereinden, "kopmu"tur, z yurdundan ayrlmtr. Dou dncesine gre insann z-yurdu iinde yaadmz bu evren deildir, insan burada bir sonu bilinmez konuktur, geicidir. Gerek olan tanrdr, insan tanrnn kendi gnlnn uyarnca, bir bakma cannn skntsn gidermek iin yaratt, ortaya koyduu bir "sulu" varlktr. Dine gre "yaratlm"tr. Tanr, btn yaratlmlarn stnde, onlara btn alanlarda buyrultular salan, "lehv'i mahfuz" denen yerde yapacaklar ileri, balarna gelecek olanlar, belirlemi, yce bir

varlktr, onun varl karsnda ne varsa birer glge olmaktan teye geemez. Dahas, tanrsal varlk karsnda "insan varl" szkonusu edilmez. Bir insan, kendi varlk snrlar iinde bulunduu srece, btnl ile Tanrya baldr, insann tanr karsnda en nemli grevi, ona tapnmak, yalvarmak, vgler, yaknmalar dktrmek, btn bana gelenler yznden tanrya "kr" etmekten, ar bir "tevekkl" iinde tanr'nn buyurduklarna gnlden "rza" gstermektir. yle ki: "hayrihi min-allah-utl" -Btn iyilikler tanrdan gelir- der insan da ktle sra gelince: "errini minel-insan, ya da minel-nefs" demek geriliini duyar. Bunun anlam: iyilikler tanrdan, ktlkler insandan gelir demektir. te yandan iyiliklerin de, ktlklerin de tanrdan geldiini ileri sren kaynaklar vardr. nsan, btn varl ile tanrya balanmken, btn tutumlar ile kendini onun isteine, dileine adamken, kt kavram altna girebilecek eylemlerin kendisine ykletilmesi karsnda da kkl bir "rza gsterme" anlay, inanc iinde bulunmas yznden, znn dna km demektir. Bu durumda insan sorumsuzdur. Btn eylemlerin yaratcs, ortaya koyucusu tanr ise, insann "ceza" grmesi, dinin yapsna sokulmu bir "hakszlk"tr. Ballklara vurulmu bir kimsenin davrantan karsnda zgr dnce gcnn bulunduunu sylemek, insan kavram ile, insan bamszl ile pek de badatrlamaz. nsan, yaratlm ise, kendi elinde olmadan, kendini bilmeden, baka bir gcn istei, eylemi ile bu evrene gelmise, yapaca iler, gene onu yaratan, snrsz bilgili, sonsuz grl yce varlk eliyle nceden belirlenmise, sorumluluk dncesinden sululuk duygusundan yoksundur, insana gelecekte ceza vermek doru deildir. nsan ya yaratlmamtr, btn eylemlerinin, davranlarnn yapcs kendisidir, kimsenin onun iine kart mart yoktur.Yaptklarndan sorumludur. Ya da yaratlmtr, yce bir gcn buyruu altndadr, yapaca, yapt btn iler daha nceden belirlenmitir, kendisine "verilmitir" yleyse sorumlu deildir. nsann yars ile Tanrya yars ile evrene, ya da kendi elle tutulur, yerkaplayc varlnn niteliklerine balan, onun ortasndan bir karpuz gibi blnmesidir. Yeryznde byle bir insan yoktur, insan kendi eylemleri iinde blnmez bir btndr. Dou dncesi, insan bir btn olarak tanmaz, benimsemez. Ona gre insan "blnm", kendi elinde olmayan nedenlerden dolay, balanmaz bir "su" ilemi, cennetten kovulmutur. brani dininden gelen, Kur'nn zne dein ileyen, bu gr insan aklamaktan uzaktr. slm dini, insann varln aklama bakmndan ileri saylacak bir dnce, bir gr, bir anlay getirmemitir. Bir bakma btn dinler iinde, insan en ok snrlandran, belli koullar, sayl kurallar altnda -bamszlktan, dne -davran zgrlnden yoksun olarak, yaamaya doru iten, onu sk ballklara vuran, en ok ezen, baskya alan da gene islm dini olmutur. Bu da dinin yapsn biimlendiren dou yerinin doal durumundan dolaydr.

eriatn dediklerini tpatp yerine getirmeyi grev edinen, bir insann yirmidrt saati iinde, kendinin olan, kendi istei ile, kendi gnlnn uyarnca yapabilecei bir i yoktur, insan denen varlk islm dinine gre "mczat-mkafat" (cezalandrmalardller) arasnda, braklm bir nesnedir, daha dorusu bir aratr. nsan toplum iinde zgr bir varlk olmaktan karlm, daha ok balantlar varl durumuna sokulmutur. Tanr karsnda insann bir "sz hakk" yoktur. Ortaa'n birtakm dnrleri, dinin getirdii bu boluu "tefsir", "erh" gibi bilim-d aklamalarla doldurmaya almsa da baarl rnler ortaya koyamamlardr. slm bilgeleri, zellikle Frbi, bn Sina, bn Rd, Gazali, gibilerin ileri srd grler insan aklamaktan, zgrle kavuturmaktan pek uzaktr. Gerekte ama, yazma, aklama, geniletme gibi anlamlar ieren "erh", "tefsir" szckleri soyuttur, retici deildir. Dinlerin, us ilkelerine kar karak, insana uygulad bu ar basklar, bu ezici ykler alarn ak iinde daha da arlam, insan bunlarn altnda bir "ezilmi varlk" durumuna drlmtr. te bu arlklar, basklar ortamnda birtakm ozanlar, kendilerini tanr karsnda, bir atlm yapma gerei ile, sorumlu duymulardr. nsann kendini bamsz bir varlk olarak anlamas, varlnn bilincine varmas ile balamtr. Dou insan iin "ben varm" demek, tanrya kar bir direni anlam tar. Eski Dou insanna gre (slm Dou) ancak tanr vardr insann varl onun yannda bir yokluk kimlii, nitelii tar. yle ozanlar kmtr ki, kendi varlklarnn bir "yokluk" olduunu ancak grnen-grnmeyen btn alanlarda bir "Tanr'nn bulunduunu sylemeyi ileri lde bir baar diye anlamlardr. Ben bilmez idim gizli iyan hep sen imisin Tenlerde ve canlarda nihn hep sen imisin Senden bu cihan ire'nin ister idim ben Ahir bunu bildim ki chan hep sen imisin Bir insan iin bundan daha kltc, bundan daha yz kzartc dnce olamaz. Peki, ortada insan yok da, btnlk iinde evrene yaylm yalnz bir tanr varsa, byle bir ortamda insann ii ne? nsann tad sorumluluk ne olabilir? nsan istencinin snrlar nereye dein uzar? Bu gibi sorunlarn karln Dou dncesinde bulmak, aramak ocuka bir i. Dou dncesi bu nitelii ile insann yaay ortamnda. onun yokluunu dilegetirmeyi bir baar saymtr Bindii dal kesmitir dorusu aranrsa. Tasavvuf kavram altnda Dou dncesine giren, onun btn bucaklarn kaplayan, ona yeni bir nitelik kazandran ilka Yeni-platonculuk'u bile zamanla znden uzaklam, youn bir insan-tanr anlam kazanmtr. nsan, tanr karsnda ge de olsa uyanmaya, onun varl ile e ortamda, yanyana giden bir dorultuda bulunduunu ileri srme gcn kendinde bulmaya balamt.

Ol sana senden yakndr sen ana olma ra Kesreti ko vahtedi bul m'n- irfan gr. diyen Kaygusuz. insanla tanr arasndaki varlk birliini belirtmekten baka bir nesne dnmyordu. Birtakm ozanlar insanla Tanr arasnda grlen birlii, insann tanrya yaklamas ile, ya da insann tanry kendi varlnda yanstmas ile ortaya ktn ileri srmtr. Kaygusuz Abdal byle dnen bir ozandr. Trk iirinde tanrya kar "ben de varm" diyen dnce Divan iiri dnda gelien iirde grlr. Divan iirinde byle yiite bir k yoktur. Geri Divan yazm birtakm tekke ozanlarnda koyu bir tasavvuf anlay, ar lde tarikata ballk bulmaktayz. Ancak bunlarn da gene tarikat iinde eriata benzer kurallar yaratma dncesinden doduu sezilmektedir. zellikle snni tarikatlarda batllk ar basar. Divan iirinin doduu ortam, ozanlarnn yaadklar evre, toplum balantlar byle bir kavrayn gelimesine elverili deildi... Divan ozan vgler sunaca kiinin inancn benimseme gerei ile, az da olsa, gene kar karya kalma durumunda idi. Bu bakmdan kendine vergi bir grn taycs olmaktan da uzak kalmtr divan ozan. Oysa Divan iiri dnda kalan iirde tanrnn insanda eridiini gryoruz..! Bu erime insann kiilii yararna doan bir gelimenin sonucudur, insann kimlii, nitelikleri, z-kiilii bu tanry eritme duygusunun iindedir... Buna karlk birtakm Divan ozanlarnda insann tanr karsnda yok olduunu, silinip gittiini grrz. Baki, Fuzli. Yahya, Nev'i, Nazm gibiler. nsanla tanr arasnda grlen atma en gl rneklerini bizim iirimizde ancak, Divan yazn dnda, verebilmitir. Bu iir daha kkl, daha salam bir bilgi ortamnda, az da olsa, beslenmesini bilmitir. zellikle tasavvufu olan bu ozanlar, lka'dan gelen bir iir geleneinin rnleriyle yetimitir. Bu rnleri onlar dolayl olarak alm besbelli, dorudan doruya ilka ekinini inceleyecek olanaklar yoktu. O dilleri, o dnce rlarn bilemiyorlard. Gelenek, iinde yaadklar kkl ortam, onlara birok bilgi vermi, yetitikleri evrene ak: evre gelimelerini kolaylatrmtr. lka'n gelitirdii Yeni-platonculuk'un rnleri, dine de ilemi, tarikatlarda kendine elverili bir yaama ortama bulmu, bylece adan aa, kulaktan kulaa, dilden dile, telden tele kendini srdrmtr. Saz ozanlarnn tellerinde dilegelen dnceler daha ok bu ilka kokulu grlerinin izlerini tamaktadr. zellikle halk iirinde grlen zllk. dnce bakmndan kkllk, yaama gereklerine yaknlk, bu eski uygarlk evresinin sindirilmi rnleri sonucudur, ilka bilgisi Anadolu uluslarnn iliine dein ilemi, birok tarikatlarn domasnda besleyici, bytc .gelitirici iler grmtr. Yunus Emre'den Edip Harb'ye dein gelen uzun izgi zerinde yrdklerini grdmz btn ozanlarda bu eski bilgi varlklarnn derin izlerini kolayca seziyoruz, insan ile tanr arasnda kurulagelen ilikilerin kayna ilka dncesidir.

SLAM DNNDE TANRI KAVRAMI slm dininin temel kitab olan Kur'n'a gre, tanr btn varlklarn yaratcsdr. Yerde, gkte ne varsa onundur. Tanr dnda kalan btn varlk trleri, ister canl, ister cansz , isterse bitki olsun, yaratlmtr. Tanrdan baka ne varsa erge yok olacaktr. Tanr sonsuzdur, domamtr, dourmamtr, bir ei, bir benzeri daha yoktur. Tektir. Btn olup bitenleri grr, bilir, duyar, tanr, kavrar, tanrnn varl ilksiz-sonsuzdur. Onun balangc olmad gibi, sonu da yoktur. Tanr, btn bilimlerin, bilgilerin stnde bir gcn taycsdr. O. salt gtr, salt ustur, salt anlaytr, salt bilintir, salt ktr. Btn . varlklar ondan gelmi, gene O'na gidecektir. Tanr bilgeler bilgesidir, bilginler bilginidir, yarglar yargcdr. Onu anlatacak deyim, niteleyecek sz. dnce akm iinde btnl ile kavrayacak bir anlay gc yoktur. Tanr varl dnda tek olan bir nesne daha yoktur. Tanr. btn kartlarn, eksikliklerin dnda, dnda deil stndedir. Olgunluk bakmndan en olgun, en yetkin, en yce, en stn olandr. Belli bir yeri, belli bir zaman ak iinde oluu yoktur Tanr, zaman-yer gibi snrlayc ilkelerin stndedir. Yerkaplama, zaman iinde bulunma, yaratc olan iin deil, yaratlm olan iindir. Tanrnn gr gc btn varlklar kaplar. Evren dzeni iinde olmu, olmakta olan, olacak olan ne varsa Tanr'nn isteine, dileine baldr. Tanrnn gc btn varlk trlerini kaplar. Onun gcnn yetmeyecei bir nesne dnlemez bile. Tanr iin, erkek-dii, gibi soy ayrlklar dnlemez. Onun. insana, yaratlm teki varlklara zg olan bu niteliklerle en kk bir ilgisi, balants yoktur. Yaratlm varlklara bal btn snrlandrc nitelikler, tanr iin, birer eksiklik gsterir. Tanr, insan anlay gcnn dnebilecei btn niteliklerin tesinde, stndedir. Tanrnn doksan dokuz yce nitelii vardr, insanda grlen btn niteliklerin en yetkinleri tanr iin dnlebilir ancak. Tanrnn insana vergi davranlarla, eylemlerle yap bakmndan bir ilgisi yoktur. Bata deyimle, tanr insan gibi davranma, insan gibi snrl eylemlerde bulunmaz. Kyamet denen, btn insanlarn, teki yaratlm dirilerin lmnden sonra yarglanmak iin dirilecekleri gnde, tanr en yce yargtr, ilenen sularn karln yaplan iyiliklerin karl verecektir. Tanr, kendi bamsz isteine, dileine gre istediine ceza verir, istediini balar. Eskilerin deyimi ile tanr, mkfat-mcazat, (dllendirme-cezalandrma) vericidir. Hanefi mezhebine gre, tanr btn eylemlerin, davranlarn esiz, benzersiz bir yaratcsdr. Szn ksas, varlk kavram altnda toplanan, toplanabilecek olan ne varsa, tanrnn birer yaratdr. nsan, tanrnn bir kuludur. Tanr, insanlarn benzersiz, esiz bir sultandr, rabbidir (efendisidir), egemenidir. brani dininde grlen btn niteliklerin, islm dininde de bulunduunu biliyoruz. yle ki. islm dininde kullanlan "Allah" deyimi bile ibrani dilinde kullanlan "Eloah" sznden

alnmtr. Bunun gibi, ka'be. kble, mira, melek trnden szler de islm dinine Bergama. Habe, brani dillerinden gemitir. Kble sznn kayna Bergama dilindeki Cybele, Hitite Kubaba, brani dilindeki Kabaldr. slm dini bir btn olarak yeni deildir, islm dininde grlen buyruklar da Urukagina-Hammurabi yasalarndan gelmektedir. Gene. islm dininde grlen hac, kurban, namaz gibi tapnmalar, din eylemleri. snnet kurumu eski brani dinindcn olduu gibi alnmtr. Tanrnn bir oluu, esiz, benzersiz oluu dncesi de gene ok eski dinlerde olduu gibi vardr. Bir rnek vermek iin . beinci yzylda yaam bir bilge olan Ksenophanes'in u iirini birlikte okuyalm: Eis theos en te theoisi kai anthropoisi megistos oute demas thnetoisin omoiios oute noema Oulos ora oulos de noei oulos de t'akouei All'apaneuthe ponoio noou freni panta kradainei Aiei d'en tauto te menein knoumenon ouden Oude metekhestai min epiprepei allote alle.. Trkesi: Tek bir yce tanr vardr, insanlarla tanrlar arasnda Ne dnce bakmndan benzer lmllere ne de gvdece Grr, duyar, dnr btn varlklar, btnce. Ynetir ne varsa dncesi bilmeden yorulmak nedir, Kmldamaz bile, kalr olduu gibi boyuna, Baka bir yere gitmek de pek yakmaz ona... Aa yukar btn felsefe tarihlerinde grlen bu yazlar, lka'n tek tanrc dncesine bir rnek olmutur. (Bunlar Waller Kranz'n "Antik Felsefe" adl kitabn Suat Y. Baydur eliyle yaplan evirisinden alp. A. Weber'in "Felsefe Tarihi"ndeki Grekesi ile karlatrdm). iir epey uzundur, aa yukar, islm dinindeki tanr anlayna uygun gelen niteliklerinden sz etmektedir. Bu gr, alarn ak iinden szle szle btn tek tanrc Dou dinlerine gemi olabilir. Tektanrclk kavramn, eski Msr dinlerinde de grmekteyiz. Bunlar dinler tarihi bakmndan olduka ilgin, zerinde genie durulmas gereken konulardr. Dinler tarihi bakmndan yaplacak bylesi incelemeler sonunda , insan dncesinin, bir birinden ok ayr, ok uzak lkelerde bile, Tektanrc anlayna doru kayd ortaya kar. oktanrclktan tektanrcla kayan insan dncesinin, son inan dzeni olan, tektanrc anlay zerinde donup kalaca ileri srlemez. Byle bir gr, insan dncesinin, varlk anlaynn gelimesine de, yapsna da olduka aykrdr. te, tarih alar iinde btn evrene Tanr yaratan Anadolu topraklar zerinde, yeni bir anlayn domasn grmek, Tanr ile insan arasna konan derin uurumu insann yararna ortadan kaldrmaya doru giden gr kavramak, yaadmz topraklarn yerlileri bulunmamz bakmndan bize gelmi bir sevin vermektedir. Tanrlar insan anlay gcnn, insan yaratc davrannn birer rndr. Aradan geen uzun

sre insan evirmi evirmi kendi yarattklarnn tutsa yapmtr? Anadolu dncesi bu tutsakl ortadan kaldrmaya alan en atlgan, en yrekli bir bilgi rndr, verimidir. Bugn yznn en uygar bucaklarnda bile Tanr ile insan arasndaki yap, grn-birliini eski Anadolu-ozanlarnca ileri sren olmamtr. Bu yolda nice yiitlerin balarn seve seve verdiklerini ilerde bir bir greceiz. Anadolu ozanlarnn, en byk baars da bu olmutur, denebilir kansndayz. nsann, tanrya kafa tutuu bu grn, uygarca bir anlayn szle dilegetirilmesidir. Bir ben vardr bende benden ieru diyen Yunus Emre, Trk iirine en gzel insan buluunu balamtr bizce. Gene Yunus Emre, Bat dncesinin zgrle kavumaya balamasndan alarca nceden unlar syleyebilmenin tadna varmtr: ster idm Allah bildm ise ne old Alardum dn- gn gldm ise ne old renler meydannda yuvarlanur top idm Pdih evgnnda kaldum ise ne old renler sohbetnde deste kzl gl idm Aldum ele geldm soldum ise ne old Alimler ulemlar medresede buldsa Ben harabat inde buldum ise ne old it Yunus' iit yine del old ho renler ma'nisine taldum ise ne old Bu iir, insan dncesinin en olgun bir yemiidir, insanla tanr arasna konan kat uurum ortadan kalkyor, insan kendinde buluyor arad tanry da kma, varlnn snrlarn, ama gereini duymuyor bile. Burada, beni ok duygulandran, bayan rencinin "Yunus tanrda eridi" biiminde dilegetirilen dncesi yoktur. Tanr, Yunus Emre'nin yreinde erimi, onun zne karmtr. Yunus Emre'nin dilinde yeni bir nitelik kazanan Tanr, ondan yzlerce yl nce yaayan, Ksenophanes'inkine benzemez, ondan daha insan, daha sevimli bir tanrdr. Tanrnn insann iinde olmas, insann zne girmesi, gr bakmndan en ileri bir durumdur. Doaya dntr. Yunus Emre, iirini yoururken inand, btn gnl ile, gz ile baland Tanry da birlikte yourmutur. Bizimle bir olan, soluumuza karan scaklmzda scakln duyduumuz bir tanr getirmi bize. Tanrlar, insanlardan uzaklatka kendi zlerinden uzaklarlar, glerini yitirirler Yunus Emre'nin iirinde grlen bu akl, bu seik tanr anlayn Divan iirinde bulamyoruz. Divan iirinin tanrs da ozan gibi, gereklerin dnda, iibo kavramlarn zndedir. Ne byk mutluluktur bir insann tanrsn itii su ile imek, yedii ekmek kokulu ekmekle yemek. Tanr ile insan arasndaki yaknlk ilikileri gnmze dein srp gelmitir. Ancak bu geli Divan iiri yolu ile olmamtr. Divan iiri dnda kalan, boyuna kmsenen, iri bal Divan

ozanlarnca alay, konusu olan halk iiri iinde olmu bu scak yolculuk. imdi aradaki ayrl gstermek iin bir de Yunus'tan yzlerce yl sonra gelen onaltnc yzyl ozanlarndan Hakani'nin Tanr anlayn gsteren iirini okuyalm: Hamd ol Allahaki yektadr ol Dahi tvn ve danadr ol Ana mahss-u msellemdir hem M-be-m cmle umr-i alem Mutasarrf odur eyaya tamm Ne has arada hergiz ne avam Kemter ihsani sadet tac Tcdaran- cihan muhtac Bir olur eyleyecek adli zuhur Der-i ltfunda Sleyman ile mr Nutk-i hl ile rumz-i eya Zlcell oldn eyler ima Feyz-i in'am komaz kimseye a Ol mberr ana dnya muhta Bu iiri, Hakani'nin pek nl bir kitab olan, peygamberin niteliklerini, zelliklerini, yaay ile ilgili ynleri -az da olsakonu edinen, "Hilye-i Hakani" den aldm. iir epeyce uzundur. imdi, Yunus Emre'nin daha nce okunan iiri ile bu karlatrlnca, tany kendi znde bulanla, dta, insan elinin uzanamayaca, gznn gremiyecei yerlerde arayan Hakani arasndaki kkl ayrlk kolayca gsteriyor kendini. Aklama bile gereksiz bunlar. Hakani bize ok daha yakn bir ada yaam, dili, dncesi bizim deil. Yunus Emre zaman bakmndan bize ok uzak. Oysa kendi de, grleri de iimizde duyuluyor sca scana. Oysa, o, bu zl tutumundan dolay yerilmi, knanm, iirleri yasaklanmtr. TANRI KARISINDA NSANIN DREN Trk iir dilinin kurucusu, Anadolu Trkesi'nin ilk iirlerini yazan bir ozan olarak bildiimiz Yunus Emre, dilinin yumuakl, duygularnn ar-duruluu iinde kendini gsteren kendi varlnn bilincine varan ilk aydnmzdr. Yunus Emre, iirinin btn ile dinine, geleneklerine, inanlarna bal bir ozandr. Tanr karsnda silinmi, kendi znden uzaklam, tasavvufularn deyimi ile tanrda yok olmu bir ozan deildir. Tanrya inanm bir kimse olarak, soru sormasn bilen, soraca sorularn lsn kavrayan bir ozandr Yunus Emre. Y ilhi ger sul itsen bana Cevabum ibudurur anda sana Ben bana zulmeyledm itdm gnh Neyledm nitdm sana ey pdih Gelmedin didn hakuma kem dey Tomadn didn asa Adem dey Sen ezelde beni si yazasn

Toldurasn leme vzesin Ben mi dzdm beni sen dzdn beni Pr ayb nie getrdn ey Gani Gzm aub grdm zindan ii Nefs- heva pr dolu eytan ii Habs iinde lmeyeyin diy a Msml-u murdar yidm bir iki ka Nesne eksildi mi mlknden senn Gedi mi hkmm ve hkmnden senn Rzkun yiyb seni a m kodum Ye yiyb ynuni muhta m kodum Kl gibi kpri gerersin ge diy Gel seni sen tuzaumdan se diy Kl gibi kpriden adem mi geer Ya der ya tayanur yahut uar Kullarn kpri yaparlar hayr in Hayr budur kim geerler seyr in T gerek bnyad muhkem ola ol Ol geenler ayda tor yol Terazi korsun hevaset dartmaa Kasd idersin beni oda atmaa Terezi ana gerek bakkal ola Ya bazergan tcir- attar ola n gnah murdarlarn murdardr Hazretinde yaramazlar krdr Sen gerek ltf ile. an rtesin Pes ne hacet murdar aup darlasn Aydursun kim sen oda urayum irkn bir denk artuk ise greyim erri azatmak elnde hayr ok Hayr in itmek del mi hayr ok Sen temaa klasn ben ho yanam Haa lillah senden ey Rabb-l-enm Sen basirsin hod bilrsin halmi Pes ne hacet darlasn a'malmi Gemedi mi intikamun ldrb rdb gzme topra toldurub Hi Yunus'tan dedi mi sana ziyan Sen bilrsin ikr v-nihan Bir avu topraa bunca kyl- kal Neye gerek ey Kerimi Zlcell Yunus Emre bu iirinde tanrya u sorular soruyor: "Ey tanrm, ben kendime ac ektirdim, tatl canm skntlara soktum, bunlardan sana ne, neden bana bir de sen ceza vereceksin, beni aclara atacaksn? Sen, bana iyi adam olamadn, benim karma sulardan syrlm. prl prl bir kimse olarak gelmedin. diye beni sularsn. Oysa beni sulu yaratan, alnyazm daha nceden belirleyen, beni sana kar koyucu bir nitelikle var eden gene sen deil misin, senin yarattn insann sence sulu olmas nedendir? Benim yaptm iler iinde utanlacaklar varsa, beni onlar yapacak nitelikte yaratan gene sen deil misin? Gzm kapkaranlk, iinde eytanlklar, uygunsuzluklar, ktlkler dolu bir dnyaya atmda, kendimi gnahlar biilmi kaftan olarak buldum,

bunlar da yaratan sensin de beni niin sulu tutuyorsun kendi yarattn eylemlerden dolay? Sen, kyamet gn btn ktlkleri ortaya koyup tartacaksn, onlara gre sular vereceksin. Ktlkleri ortaya koymak senin byklne yakmaz, bunlar brakman gerekir. Ben. senin varlklarndan ne aldm, neni eksilttim, egemenliini mi elinden aldm, szn m getim szmle? Seni a m, susuz mu braktm? Kldan ince kpr yapar da dersin ki: Ey kullarm gelin gein. Oysa kl gibi kprden insan geemez. Umas, ya da dmesi gerekir. Sonra kpr bakalarnn ktl iin deil, iyilii iin yaplr. Senin kprn iyi bir kpr olmasa gerek. Bir de ktlkleri tartmak iin lein varm. Bunu ancak bakkallar, bir de alverile uraanlar yapar, sana yaramaz bunlar. Senin byklne btn sular balamak, grmemek yarar. Ben, bu yaptklarnn bir tekini bile, senin bir tanr olarak, yceliine yaktramyorum dorusu." Yunus Emre'nin szleri, dndkleri, sorular bu ller iinde srp gidiyor. Buna birtakm yar ar softala kar yaplm, ileri atlm bir dncedir diyenler olacaktr. Oysa burada sralananlarn ou Kur'anda geen, ileri srlen grlerdir. Softalk bunlar ar lde ileri gtrm, ekilmez duruma drmtr. Yoksa Kur'anda olmayan dnceler ortaya atlmamtr. Kur'an'da ne varsa softa onu sylemi arla vardrmtr. Kalkm gn, srat, gnahlarn hesabn vermek, cennet, cehennem gibi nesneler Kur'ann birok yerinde gemektedir. Yunus'un buradaki tutumu, davran iyiden iyiye Tanrya kardr, tanrda grlen, Tanrya yakmaz tutumlarn ortaya konuudur. Yunus Emre'nin iirinde dilegelen ana dnce, btn eylemleri Tanr eliyle yaratlm bir insann sorumlu tutulmayacadr, insan, ancak bamsz davranlarndan, zgr eylemlerinden dolay sorumlu tutulabilir. Btn devinmeleri daha nceden, yaratc yce bir g eliyle belirlenmi, snrlanm bir insan iin su sznn kullanlmas da yersizdir, anlamszdr. nsan Tanr yaratm, ona btn yetenekleri vermi, sonra zgrln elinden alm. Bunun arkasndan da insan eylemlerinden sorumlu tutmu. Burada grlen "insann sululuu" dncesi, anlayl bir kimseyi eni konu dnmeye, suun, sorumluluun kaynaklarn aratrmaya dein itecektir. Dnen bir ba iin gz kapal yaamak, srtna ykletilen ykn ne olduunu sonradan taycs olmak gibi insana yakmayan bir durum benimsenemez, insan, soru soran, soru sormay bilen, sorularna doyurucu yantlar, inandrc aklamalar isteyen bir varlktr. Soru sorma, dnen, aratran, irdeleyen insann kiiliiyle, kimliiyle sk bir balant iindedir, insan sorduu srece vardr, kendi varlk bilincinin aydnlnda davranlarn lecek durumdadr. Soru yetkisi elinden alnm bir insan iin yaamak bakalarnn bindii arabay ekmekten daha kltcdr. Yunus Emre'de bu soru sorma bilincinin varln buluyoruz. O, tanry kendi iinde arad gibi, karsna alp sorguya ekmenin tadna da varyor. Tanrya soru sormak

onunla e-varlk ortamnda bulunmak demektir. Soru, tanr ile insan arasnda korkutucu uurumu ortadan kaldrr. Tanr ile insann birbirine yaklamasn, kaynamasn salar. Byle bir kaynama ortamnda tanr, dinlerin bildirdii korkun ktlktan syrlr, gerekten sevilmesi gereken yce bir varlk nitelii kazanr. nsan, tanry, kendi ban skntya sokmak, bamszln ortadan kaldrmak iin yaratmtr. Yunus Emre'nin dilinde tanr, bilinli varln derinliinde yan yaratc bir gtr. Sevilmesi gereken bir yaama-erkidir. Tanrnn tad korkutucu nitelikler daha ok insan soyunun, dnce bakmndan karanlk alarn rnleridir. Yunus Emre. bu iirinde, tanr ile konuan, ona yaknlatramad niteliklerden syrlmas gerektiini aklamaya alan bir tutumu ortaya koymaktadr. Tanr karsnda insann "ben de varm" demesi tanrtanmazlk deildir. Gerek tanrtanmazlk btn ktlklerin Tanrdan geldiini sylemek, insan tanrnn smsk balara vurduunu, asp keseceini, btn eylemlerine kartn ileri srmektir. Yunus Emre, bu ikilii, bu kkl ayrl bir rpda ortadan kaldryor, Tanr karsnda kendi kiiliin ortaya koymasn biliyor. Canlar cann buldum bu canm yama olsun derken, kendi znde yaayan gerei dilegetirmektedir. Yunus. Tanr, insann dnce gc karsnda bir soru yamuruna tutulunca, ister istemez eylemlerinin snrlarn ortaya koyar. Yunus, iirinde bu anlay asndan kalkarak, tanry sorguya ekiyor. Sen ezelde beni si yazasn Toldurasn leme vzesin derken, insann kendisine elinde olmadan ykletildii ileri srlen eylemlerden dolay sulu olamayacan, suun alnyazsnda olduunu ileri sryor, insan, ona gre sulu deildir. Su. bamsz dncenin sonucudur. Bamsz olmayan insan iin su dnlemez. te Yunus Emre'nin sorusu bu gl gerei ieriyor, kiiyi bir isten varl diye gryor. Yunus Emre'ye gelinceye dein. Trk iirinde byle ar basan bir soru ile, Tanr karsna kan olmamtr. Rzkunu yiyup seni a m kodum Ya yiyup ynni muhta m kodum Burada, insana yaplan ktlklerden, yersiz sulamalardan dolay Tanrya yneltilmi zl bir soru. sorunun arkasnda yrek scakl tayan bir knama vardr, insan bunun bilincine varmadan gereini kavrayamyor. Yunus'un ortaya att soru bir bakma, Tanrya ykletilen eylemlerden dolay kiinin sulanmamas gereini sergilemedir. Gemedi mi intikamun ldrp rtp gzme toprak doldurub

Burada, dinin ktler elinde nereye dein gtrldn, tanrya ne gibi kt eylemlerin ykletildii dilegetiren anlamn yannda, birde tanrdan yapt ilerin nedenli yakksz olduunu sorma vardr. Yarattn bir insan kendi suu olmadan ldr, dn gzne toprak doldur, canna oku, lsn de yatt yerde brakma. rt, yak, aclara bo, srndr. Btn bunlar bilinsiz bir hncn, azgn bir fkenin belirtisidir. Bir tanr iin bunlar ycelik deil aka kklktr. Tanr almaz, almak gsz kimselerin iidir. Btn varlklara, olaylara, eylemlere, davranlara, dncelere egemen olan yce bir tanrnn bunlar yapmas insann kolay kolay benimseyecei nesne deildir. Tanr bunlar yaparsa bizim de ona sormamz, kaynaklarnda yatan ilkeleri, nedenleri-sularn, sulamalarnaratrmamz gereklidir. Hak cihna doludur kimsene Hak'k bilmez An sen senden iste o senden ayru olmaz diyerek, tanrnn evrende, insann znde olduunu ileri srmekten kendini alamaz. Bu dncelerin kkeninde, eski dinlerin insan-tanr anlay sakldr. Tanr, gerek bir varlk olarak insann dnda deildir. Arada gsterilen uurum uydurmadr. Yunus Emre'de tanrya dn, insana varla balar, insann kendini bulunca tanry da bulmu oluyor, insan tanrda yok olmu, bir varlk deildir. Tanr, kendi gereini insanda bulmutur dpedz. Yunus Emre'nin ada olan Mevln'da ise durum bakadr. Mevln. btn varlk dzenini tanrda bulur, insann dna kar. insan zn ayr dt yurduna kavumann tkenmez zlemi iinde grr, duyar. Mesnevi'nin ilk dzenleri bu zlemi ili bir deyile dile getirir. Kez neyistan ta mera bebrde end Ez nefirem merd- zen nalde end Beni kamlktan (yorumculara gre tini gerek yurdundan. Tanr lkesinden) ayrdlar, bu yzden iniltimden kadn-erkek alayp durmaktadr. Aklamalarla Mesnevi'yi anlatmaya alanlar, burada "ney" sznden "insan tini"ni "kamlktan da "tin lkesini" anladklarn sylerler. Mevln'nn bu gr yeni deildir, znde Yeni platoncu dnce vardr. Ortaa insannn inanc kendini kimlikten, kiilikten yoksun klan bir ortamda domu, gelimitir. Bir ozann, bir dnrn tanr karsnda, kendi-varln ileri srmesi, "ben de varm" demesi, okluk balanmaz bir su saylmtr. Bu durum yalnz islamda deil Avrupa'da da vardr. Yaad toplumun, yetitii ortama: ok ilerisinde bir varlk gr olan Hallac Mansur'un ldrlmesi, an amasndan dolaydr. Mansur'un dncesine gre insanla Tanr e-varlk ortamnda bulunur, arada nemli saylabilecek

bir ayrlk yoktur, insan Tanr ile, Tanr insan ile birdir, zdetir, yanyana, iiedir. Onun: Beni ldrn beni ldrn Yaamm lmmdedir lmm yaammdadr Yaammda lm, lmmde yaam vardr diye Treye evirebileceimiz bir drtlnde sergilenen inanc tanryla insan arasndaki ayrl ortadan kaldryor. Onun, yaad an anlayna gre, bu dnce ok ileri aamaya varmtr. Dou dncesinde dilegetirilen "dost" sz insanla Tanr arasndaki birliin, yaknln en ak belirtisidir, insan, tanr ile birleince, kendi yerkaplayc varl iinde tanry bulunca, ereine ulam saylr. Tanr ile insan birletiren en gl eylem "sevgi"dir. Sevgi insan "dost" ile e ortama, eit yaama dzeyine getirir. Cmle alem terkin urub ben dost terkin unmazam Andan ayn buuk sat ben anszn durmazam diyen Yunus, kendi varlnda bulduu blnmez, ayrlmaz zn ne olduunu, ne gte bulunduunu aka ortaya koyuyor. Dost elinden lr isem hi gmansz ger gelem dosta ulamakla lmszle kavumann ak bir anlatmdr. Bu cihana gelmedin m'auk ile bir idm Kulhuvallah ifatlu bir b-nian nur idm "Bu evrene gelmeden nce sevilenle birdim, zmz birdi, "syle tanr birdir" niteliini tayanla grlmez, anlatlmaz bir ktm ben"... Bu szlerde insann ister evrene gelmeden nce. ister evrene geldikten sonra olsun, tanr ile birlii, eyapda olduunu dile getirmektedir. Dost, insann btn varl ile baland bir baka varlktr, insan kendini onda, onu kendinde bulmann sevinci iindedir. Daha dorusu, dost insann yarsdr, varlndan ayrlmaz bir yandr. Dost, sevgili, canan, yr gibi deyimler Trk iirinde tanr ile birlikte olmann birer belirtisidir okluk. Kimi edebiyat tarihilerine gre, ondrdnc yzylda yaam bir ozan olan Kaygusuz Abdal, yle diyor: Ycelerden yce grdm Erbabsn sen koca Tanr Alem okur kelam ile Sen okursun hece tanrm Asi kullar yaratmsn Varsun yle dursun deyu Anlar koymu orada

Sen kmsn uca Tanr Kldan kpri yaratmsn Gelsn kullar gesn dey Hele biz yle duralm Yiit isen ge a Tanr Bu iirde derin bir ililik vardr. Bu ililiin arkasnda insan znden vuran bir de direnme var ayrca. Ozan, dinlerin insanlar iin varln ileri srd birtakm br dnya sulamalarn dilegetiriyor. Sulu kulu kendisi yaratan bir varln, yarattklarndan yeniden hesap sormas, insan anlay ile badaacak bir eylem deildir. yle ya Tanrnn sonsuz gc, yetisi, bilgisi insanlar su ilemeyecek bir durumda yaratabilirdi. Tanr, sonsuz bilgisi ile, insanlarn kl gibi kprden geemeyeceini pek iyibilir. Yok, Tanrnn dncesi dorudan doruya insanlar cehenneme atmaksa kprnn gerei nedir. Kaygusuz. "yiit isen ge a tanr" derken, daha kkl bir dnceyi dile getiriyordu: Ey Tanr, kl gibi kprden geilebilirse, gel ge de grelim seni. Burada, insann tanr karsnda derin bir direnii seziliyor. Bu dnceyi Batda ok sonraki yzyllarda bulabiliyoruz. Ozan Kaygusuz'u Tanrnn karsna karan temel neden, dinin koyduu ekilmez baskdr. Din adna birtakm iinden klmaz eylemlerin varln, insann erge bunlarla karlaacan ortaya atan donmu kafalar, biraz dnme gc olan byle bir direnie itiyor. Kaygusuz, belli bir yerde tanrya "hayr" diyor, bu kkl direni, ba kaldr gcn kendinde buluyor. Bu dncenin znde, insann kimlii, kiilii sakldr, insan bir yerde ayaa kalkp "olmaz" diyecek bilincin taycs olduunu gsteriyor. Buna benzer bir direnii Yunus Emre adna sylenen, Molla Kasm adl birinin olduu da ileri srlen u ikilikte gryoruz: Srat kldan incedr kltan keskincedr Varub anun stine saray kurasum gelr Bu gr, Kaygusuz'la e ortamda bulunan bir bilincin rndr dpedz. NSANIN KENDN TANRI SAYII Dou dncesinde insan ile tanr arasnda bir uurumun bulunduu, tanrnn insan znde erittii, buyruu altnda bulundurduu ok sylenegelmiti. Dine ok uygun gelen bu grne kar kanlar, arasnda kiinin tanryla zdeliini ileri srenler, insann, Tanr olduunu syleyenler az deildir. Hallac Mansur'un ortaya att "Enelhak" (Ben tanrym) gr hzla yaylm, benimsenmi, alarn ak iinde serpilip gelmitir.

Yunus Emre'den yzyl sonra gelen Seyyid Nesim de Mansur'un at r srdrerek "Enelhak" gr zerinde direnmi, bu yolda cann bile vermitir. Mansur enelhak syledi Haktr sz hak syledi "Mansur ben tanr'ym dedi, bu sz dorudur, doru tanr syledi", derken insanla tanr arasndaki uurumu bir rpda ortadan kaldrmtr, insan, bir tanrdr, ya da tanr bir insan kimlii iinde dini gstermektedir, anlamna gelen bu dncesi ile Nesim daha yiite bir direnite bulunmutur. Nakka bilindi nak iinde L'l oldu iyan Bedah iinde "Nak yapan yapt nakn-oyann-iinde bilindi, l'l denen krmz inci de -deerli ta- doduu yer olan Bedah ili iinde grnd"... Burada "nakka" sz ile dilegetirilen tanrdr, oyay yapan, evreni ssleyip bezeyen, demektir. "Nak" ise, oya anlamna gelir. Evrenin kendi demektir. Tanr, yaratt evrende bilindi, dolaysyla Tanr evrenin iindedir, evrenle birdir. Deerli bir ta olan "l'l Bedah ilinde grn gibi Tanrda donatt, ssledii evrende gzle grlr, elle tutulur oldu. Dizelerin yaygn yorumu byledir, bu yoruma kar karak yanlln ileri sren olmamtr. Bu gr karsnda, tanry evrenin dnda, dinlerin anlatt biimli dnmenin yeri yoktur. Adem deli Hak oldu bilgil Mescid-i hakyka secde klgl "Artk iyi bilki insan iyice Tanr oldu, sen de gel gerein nnde eil, ona tapn". Nesimi'nin burada sylemek istedii aktr, insan bir Tanrdr, tapmak gerekirse insana tapmalyz. Evrende ayrlk yoktur. Tanr-evren-insan bir btnlk iindedir. Birbirinin yannda, karsnda deildir, insanla tanr suyun iinde eriyen eker gibi eriyip birbirine karmtr. Onlar artk ayr dnmek elde deildir, doru deildir dpedz. Ademde tecelli eyledi Allah Kl deme secde olma gm-rh "Tanr insanda grld, insan klnda karmza dikildi, artk sen de yolundan sapma, gel insann nnde eil, insana tap"... n mmine mmin oldu mir't Mir'atna bak--anda gr zt "Artk inanana, inanan bir ayna olmutur, aynaya bak da orada tanrnn zn gr", insana bak tanry gr, Tanrya bak insan bil.

Bu dncelerin kknde tasavvuf grnn bulunduu bir gerektir. Yalnz btn evreni tanrda gren grle, insanda Tanry bulan bir deildir. Adna ne denirse densin ister "vahdet-i vcud" densin, isterse "Vahdet-i mevcut", dile getirilmek istenen dnce Tanr ile insann birliidir, daha akas insan-tanr zdeliidir. Seni bu hsn- ceml ile bu ltf ile gren Korktular Hak demee dndler insan dediler "Seni bu yz gzelliinle, bu eliaklnla, bu balaycnla grenler, sana Tanr demee korktular da dndler insan dediler"... Gerekten sen insan deil, tanrsn. Tanrnn insan klnda ortaya k, grn, ak bir deyile dile getiriliyor. Her neye kim baktn ise anda sen Allah' gr Kancan kim azm klsan semme vechullah gr Bu ikilik perdesinden ge hicab re'f kl Gel bu birlik vahdetinden bak bu srrullah gr Hacc- ekber klmak istersen gel ey zhid beni Akn kalbi iinde sen bu beytullah gr Can gzyle baktn ise kinatn aynna Andan zge nesne var m hasbetten lillh gr. "Neye bakarsan onda tanry gr. nereye gidersen gitynelirsen ynel- tanrnn yzn grrsn. Brak u utanmay, at arkandaki ikilik rtsn, bu birlik iinde tanrnn gizli kalm ynlerini gr aka. En byk hac-Ka'benin evresinde dolalan gn kurban bayramnda cuma gn ise-yapmak istersen ey sofu, bu yana, zne can gzyle baktnsa bir dn Tanrdan baka grlecek ne var bakalm". Nesimi'nin bu iirinde aklanan dnce tanr ile insann bir olduudur, insan btnln yitirmeksizin tanr ile birlik iinde yayor, insan tanr, karsnda kimliini, kiiliini yitirmiyor. Tanr, insana geliyor, insan kimlii iinde kendini ortaya koyuyor, insan znde bir eksilme, tanr karsnda kendinden uzaklama yok bu dncelerde. Nesimi, btn gc ile Tanrya kar "ben de senin gibi varm, sen benimle varsn" diyor. Tanr ile insan arasnda kurulan balantnn biri de, insan yznde Allahn grndn ileri sren grtr. Ey cemlin kulhuvallah vey yanan Vedduha Kafu vel-Kur'an sandr tal-atin Bedr-d-dtaa Srr- Subhanellezi esra muanber kkln Leblerin ruh-l-kdus kaddin draht- mnteha Onsekizbin alemin esrarn harfen-be-harf Arzn levhinde yazm ktib-i kilk-i kaza Hatt- mgininle ruhsarn beynnda senin Hak tela dedi errahman alel-ar-istiv Ate inni Enllah ey-beer sretli Hak Pertev-i em'i ruhinde gsterir nr-i lika Zahide gel sret-i zibyi inkr etme kim Dilberin vechindedir yine-i git-nm

Ey Surri iyn Kudsa pervz edemez Her kimin kim hbz-i aka olmaz in Ey yz "Syle tanr birdir olan yana kuluk suresini andran yznn parlakl ay'dr, san 'ol' buyruunun ba harfi ve Kur'an'dr, alnna dklen gzel kokulu salarn yce tanrnn gizemlerinin saklayan birer belirtidir. Dudaklarn insanlara can veren, lleri dirilten kutlu soluktur, boyun varlk lkelerinin tanrsal snr olan mntehadr. Alnyazsn yazanlar senin yzne onsekizbin evreni yazp gemi. Tanr btn gizlilikleri, gzellikleri ile senin yznde grnyor. Sen canl, konuan bir tanrsn, sen Kur'an'sn. Tanr, insan klna girmi sende grlyor. Kur'anda yazl ne varsa yznde, yananda yazlr bsbtn." Hurufi olan, onaltnc yzylda yaayan Snni'nin bu iirinde dilegetirdii dnce, en kk bir kukuya yer vermeksizin, insann tanr ile bir olduunu sylemektir. Tanr, insan yzne yazlm bir varlktr, insan btnl ile Tanry yanstyor, gzlerin nne seriyor. Surri daha da ak konuarak: "Ey beer suretti Hak" demekten kendini alamyor. Ey insan klkl tanr, bu sz insanla Tanr birlii btn kukularn dnda kalan bir kesinlikle dilegetirmektedir. Surri'nin ortaya att bu dnce daha nceden Mansur'da (IX -X. yzyl) vard Nesimi'de, azok Yunus Emre'de vard. Onbeinci yzyl ozanlarnda da vardr. Yine bu yzylda (balarnda) yaam bir ozan olan Yemini de: Suretin naknda grdm Fazl-i ism'i a'zam Zlf- ka- kirpiindedir Sleyman hatemi Lmaallahn hayalidir yzn vech-i ilh Gsterir mir'at-i mmin onsekizbin alemi Kim ki scid olmad hsnn nnde ey sanem Sen an merdd-i eytan bil deildir demi "Tanrnn en yce niteliini yznn oyasnda grdm, san-kan-kirpiin Sleyman peygamberin mhrdr, onda btn Tanrlk nitelikler yazldr. Senin yzn taundan bir rnektir, inananlarn aynasdr, onsekizbin evreni gsterir. Sana tapmayan, senin nnde eilmeyen, kovulmu bir eytandr, sen onu adam sayma artk".. nsan-Tanr birliinin bu da ak bir rnein. Tasavvufta buna "insan zbdet-l-kinat"tr denir. Yemini, baka bir gazelinde insann yzne Kur'anmz yazlmtr anlamna gelen: Dest-i kudretten yazlm vechine Kur'anmz dizesiyle, insann yaratlmadan nce varlnda Kur'an bulundurduunu, gerek Kur'ann insanda olduunu ileri srer. Bu gr insanla Tanr, Kur'anla insan arasnda bir balamann varln gsterir. Baka ozanlar insan iin, tanrnn konuan sz, dili" anlamna gelen "Kelmullah- ntk" deyimini kullanr. Bunun ak anlam: Tanr insanda dilegelir, demektir. Onaltnc yzyln Batni ozanlarndan biri olan Hayder bir iirinde:

Gevher-i zt- Hudyz der nihn- aikr Bizim in arh rr bu gnbed-i niyl hisar Bizdedir mevcd bek yerde gkte her ne var "Tanr'nn znn incisiyiz, gizli ak bu. Bu dnen gk, bu mavi knbed bizim iin bir hisar yapmaktadr. Yerde gkte ne varsa bizdedir, bunda kukumuz yok." Diyor. Burada Tanr ile insann bir olduu, insann btn evrenin z durumunda bir varlk kimlii tad aklanyor. nsanla Tanr arasna dinlerin koyduu uurumlarn kaldrlmas, bir yandan tanrnn, bir yandanda insann yararnadr. Konunun akla kavumas sonradan konan rtlerin kaldrlmasn gerektirir. Usun ndan karlan bir soruna zm bulunamaz. nsanda, tanrnn dile geldiini, insan yznn tanrnn grn alan olduunu aka ileri srerek insanla tanr arasnda sk bir birliin iieliin varln syleyen gene onaltnc yzyl ozanlarndan Kelami, bu konuda en kesin rnekleri vermektedir: Nigra allem-i-esma-i Fazlullahdr vechin Kelmullah-u beytullah-u arullahdr vechin Yazlm rdeh hatt- siyahn rden levha Huruf-i asl- Kur'an- kadimullhdr vechin Rumz-i kll--ey'in halik ill vecheh vechin Beyndr senin zr ki vechullhdr vechin Serairler hakaykler dekayikler mekandr Bu yzden sylerim hakka ki srrullhdr vechin Dehanun burc-i ma'nidir ki nutk andan tulhu' eyler Kelmn mihr-i lem-tb-ren mhdr vechin Mbarek msr- camidir vcdun nki sertser Veli bu msr- camide azizim hdr vechin Yazlm satr- Th ile Bismillhdr vechin Kelm bil kim Kelmullhdr vechin "Ey sevgili, senin yzn tanr erdemlerine verilen adlarn bir btnlk iin de topland yerdir. -Burada Fazullah- Hurufi'ye de deinme vardr." Senin yzn Tanr szdr, Tanr evidir, tanrnn en yce katdr. Kara sanla ondrt yaz. ondrt levha yazlmtr. (Hurifilerde insan yznde yirmi sekiz harf vardr, insan yz btn varlklarn zeti, z, rneidir) Senin yzn ey sevgili Kur'ann ilk yazld Tanr harflerinin topland yerdir, Kur'an'n kaynadr. Btn yaratlmlar senin yznde belirir. Senin yzn Tanr yzdr ey sevgili. Tanrnn, gizlilikleri senin yznde dilegelir. Azndan kan szler gerekleri, olaylar, insann bana gelenleri, gelecekleri, bir bir dilegetirir. Senin yzn evrene parlaklk saan aydr. Senin yzn Kur'an'da Th suresinde, bismillahdr. Btn eylemlerde, davranlarda ilkin anlmas gereken kutsal bir balangtr senin yzn. Senin yzn tanr szdr batanbaa, ey Kelm bunu iyi bil." Kelami, btn dncelerini ak bir biimde ortaya koymakta, insan yznde btn varl ile tanrnn belirdiini, grdn sylemektedir. Hurifilik inanlarna gre insan yz

bir takm gizli yazlarla rlmtr. Bunlarn okunmas ile insan varl bir btnlk iinde anlalr. Burada iki ayr varlk tr ile kar karyayz. lkin, tanr bir grn olarak insan yznde ortaya kmaktadr. Bu durumda Tanr bir grn olarak vardr, ikinci durumda tanr yerkaplayan bir nesne niteliinde kendini gstermekte, islam inancna gre "mekndan mnezzeh-belli bir yeri yoktur" anlayn ortadan kaldrc bir durumla gzlerimizin nne serilmektedir. Tanrnn "mekndan mnezzeh" oluu, belli bir yerde bulunmay dncesi pek yeni deildir ilka inanlarna gre, zellikle atomcularn ileri srdkleri kkl gre gre, tanr evrenin btndr. Evrenin btnne yaylm olan, kk gene evrende bulunan yaratc, sonsuz, snrsz gtr. Bunun yanbanda bir gr daha vardr. O da gene ilka dnrlerinden biri olan Phythagros'tan gelen, saylarla, yazlarla ilgili grtr. Bu gre gre varln zn kuran saylardr Hurufilik bu son grten ok yararlanm, onun derin, geni etkisi altnda kalmtr. Kelminin ad olup varlk anlay, insan gr onunkiyle badaan Kalender de: Dilberin vechine Bismillah oku Gr bu hsn- hulku sun'ullah oku ehre-i ruhsresin Seb'ulmesan Allemelesma Kelmullah oku Ver salavat grse aynn aynn Kalarn hem kudret-i Allah oku Ol beyan- beyyint- zt- Hak Siket-i insandr eyvallah oku anlam bakmndan Kelmi'nin yukar alnan iirinin zdei olan bu iirde de dilegetirilen: Tanrnn insan yznde grld, tanrnn btn baarlarnn insan yznde yazld, insan kalarnn bile tanrnn yaratc gcn bildiren birer anlat tadklarn gsterdii, insann znde tanr znn bulunduu'dur. Szn ksas insan ile tanr, anlam bakmndanda, gvde bakmndan da birdir, yanyanadr. Tanr, insann dnda, ondan ayr deildir. Tanr, bir gzel biimde kendini insanda gsterir, insan sevmek tanry sevmektir, insana bakmak, tanrya bakmaktr. Tanr, insanda devinme iinde ortaya kan, gerekleen bir yaratc gtr. Tanrnn bir gzellik kavram altnda yeryznde kendini gsterdii inanc da yeni deildir. Bunun kknde de ilka grlerinin derin izleri sakldr, ilka inanlarna gre bir gzellik tanras vardr. Yaratc gcn de z ondadr, bunun adna Vens derler. Kalender'in sergiledii dnceye gre Tanr, insan yznde "gzellik" olarak kendini gstermektedir. Bunu anlamak iin insan yznn yazlarn okumak gerekmektedir. Tanrya insandan varlr, Tanr insanla anlalr ancak. Onaltnc yzyln bir yandan Hurifilie, bir yandan Bektailie kayan nl ozanlarndan Usl, insanda Tanr sznn dile geldii dncesini savunarak, yap bakmndan

insanla Tanr arasnda bir yaknln, birliin bulunduunu ileri srer. Ademe gel secde kl anda kelmullah var Vech-i pakinde muayyen srr- Bismillah var Dme inkra sakn her yerde zahir ah var nk bildin m'minin gnlnde beytullah var Nin izzet etmedin ol beyte kim Allah var Ruberu grmek dilersen ger o nr-i mutlak Bilmek istersen eer lemde srr- mulak Secdeye gel vech-i demden kelamullah ok Her ne var demde var demden iste sen Hak' Olma blis- aky demde srrullah var z vcudun diler isen ey gnl mir-at- Hak Can ile kendi vcudundan oku yt- Hak Klmak estersen eer ayn-el-yakyn ird- Hak Gel en-el-Hak defterinden al sebak ey zat Hak Dembedem btl tasavvur etme Hak Allah var Baktnca her nazarda grdn vech-i ilh Her neye kim ibtida etsem kamusu ism-i ah Sylediin hakdurur hak sylerim haktr bu rh Zahidin dilinde ger var ise zikr-i l-ilh Ak- sadklarn kalbinde illalah vr Seyyid Nesimi'ye bir benzeri (nazire) olarak yazlan bu iirde, Usuli, aka insanda Tanrnn grldn, insan yznde Tanr "tecelli"sinin bulunduunu, insan dnda bir Tanr olmadn ileri srmektedir. Usuli'nin inancna gre Tanr ile insan e-varlk ortamda bulunuyor. Bu inan dzeni iinde, tasavvufun baka bir dzeni olan "tanr btn evrenle birdir, btnlk iinde evrene yaylmtr, evrenin gerek zdr, tanr dnda bir evren yoktur, evren tanrdadr." dncesi yoktur. Usuli, daha ok tanrnn evrende olduu kansndadr, insanda tanrlk g, tanrlk z vardr. Akas, bu grle tasavvufun "vahdet-i vcud" (varlk birlii) anlay arasnda bir ayrlk vardr. "Vahdet-i vcud" inancna gre insan tanrda yok olur, ne varsa Tanrdr, onun dnda baka bir varlk dnlmez. Oysa Usuli'nin inancndan grlen aklktan anlald gibi tanr insandadr, insann Tanrda oluu, insan varlnn gerekliini, deerini ortada kaldrr. Tanrnn insanda oluu dncesi ise insan varlnn gerekliini, varlk dzeni iinde deerini, evrendeki gerek-kesin yerini dilegetirir. nsann yararna olan bu gr ilka'a dntr, ortaa iin ileri bir anlayn izlerini, evreni gerek snrlar iinde, aklamann belirtilerini ortaya koyuyor. Trk iirinde insan kendini Tanr karsna iki ayr tutumla yerletirir, ilk durumda insan kendisini evrenin btnl iinde Tanr ile yanyana koyar. nsan-Tanr karlkl bir varlk balants iindedir. nce tanrnn var olduuna, belli bir varlk ortamnda bulunduuna inanrlar. nsan bir olur tanrnn

bulunduu evrene ykselir, bir olur tanry kendi yaama ortamna indirir. Bu iki durumda da Tanr ile "bir olma" eylemi vardr, insan Tanr ile arada bir balant kurmann kayna iindedir. Dinin yntemine dayanarak ar basan etkisi altnda, insan ne de olsa kendini bsbtn bamsz, zgr sayamaz. Tanr, yaratc bir g olarak btn plakl ile insann karsna dikilir. nsan, tanr ile ancak grn alannda birleir. Tanr, yukarda grlen rneklere uygun olarak insann yznde grnr (tecelli eder). Byle bir inancn kknde gene de Tanrnn varln temel-ilke diye alan din dncesi sakldr. Ortaa'da insan tanr karsnda direnmeye iten balca neden dinlerin koyduu uygulanmas ok g aradabir de elden gelmez kurallar, koullardr. Bunlar youndur, katdr, deimez, deitirilmez, donmu birer ilke olmaktan teye geemez. Din ne derse onun tpatp yerine getirilmesi gerekir. Din dilinde adna "eriat" denen kurallar dizisi budur ite. eriatn karsnda, zgr dnce, tarikat karma gereinde kalmtr. Tarikat, eriatn koyduu btn kurallarn yaama gereklerine uygun bir biimde yeniden dzenlenmesidir. nsan, dnen, yaayan, eylemlerde bulunan, davranan bir varlk olarak srekli bir deime, gelime izgisi zerinde bulunuyor. yleki adan aa, yldan yla, bile birtakm kkl deimelerle kar karya gelir insan. Sevgileri, beenme duygular, yaama anlaytan olaylarn ak iinde deiir, insan, canl olmas yznden, bu deimelerin dnda kalamaz. Kalmad srece de kendiliinden deiir. eriat bu deimeye katlanamaz... Onun iin nemli olan olduu yerde durma, donup kalmadr. eriat anlayna gre insan davranan deil duran, yalnzca buyurulan yapmakla ykml, istenci dnda bile eyleminden sorumlu, donmu kalm bir varlktr. Baka bir deyimle insan ipi bakasnn elinde, zgrlkten, davran bamszlndan yoksun bir aratr. Yeryznn btn "eriat" inanlar, insan insanlktan karan, an dnda kalmaya iten birer ballktr. Onda insan "dnen bir varlk" olarak deer tamaz, insan ona gre "belli bir yere" balanmtr. Byle bir inan ortannda yaayan toplumlarn tarih boyunca baar gsterdii grlmemitir, insan dncegcnn yaratt btn yenilikler, gelimeler, ilerlemeler eriatn dna kmakla olmutur. Gerek Dou'da, gerek Bat'da baar salayan btn balarn din kurallar dna kt, cezalandrlmak istendii, ardlarna dld aka grlen, bilinen olaylardr. Douda sk skya eriata bal kalm byk, yaratc gc olan, ilerletici bir ba bilmiyoruz pek. Durum Bat'da da byledir. Trk iirinde grlen eriatn dna kma eilimi yeni bir anlayn sonucu olmutur, insan, byle gelitirici bir anlay akmna kaplnca kendini ister istemez eriatn dnda tanrnn karsnda bulmutur. Dinden daha kkl bir ekin kaynana dayanan, onunla beslenen tarikat yaratc bir dnce rnnn ilk baarl balarn da yetitirmekte gecikmemitir. Bu kkl g, insan ileriye doru atlm yapmaya itmitir.

Bu gl atlm sonucu eriatn karsna tarikat dikilivermitir. insan bu yolda yaratc gcnn btn eylemlerini ortaya koymaya balamtr. Tarikat, eriatn "verilenle" yetinmesi gereken insann karsna sermesi "dnmesi" gereken insan koymutur, insan sk balardan birbakma kopmu, kendini kurtarmaya almtr. Ancak, eriat gene bo durmam, kendi yolunda giden baka tarikatlarn domasn da kolaylatrmtr. Baka bir deyimle eriat, tarikatn karsna tarikatla kma yolunu tutmutur. Bizim burada zerinde duracamz yalnz eriata kar olan tarikat dncesidir. Onaltnc yzyl ozanlarndan Virni, eriatn btn inanlarn bir rpda arkaya atarak, tanrnn karsna yar insan-yar Tanr olarak deil, dpedz Tanr olarak dikilivermitir. Ona gre insann kendi, Ali'nin kiiliinde tanrdr artk: La ilh ill Ali'dir nr-i zt- Zlcell La ilh ill Ali'dir Hayy-i bak lyezal La ilh ill Ali'dir gn gibi ren olan La ilh ill Ali'dir grnen irin ceml La ilh ill Ali'dir vkf- ilm-i ledn La ilh ill Ali'dir shib-i nutk-i keml La ilh ill Ali'dir ems-i h-i Vedduh La ilh ill Ali'dir gkteki bedr- hill La ilh ill Ali'dir eme-i hayvanmz La ilh ill Ali'dir nr-i mutlak bi-zevl La ilh ill Ali'dir pdih-i lemin La ilh ill Ali'dir kevser-i b- zll La ilh ill Ali'dir Mustafa v Murtaza La ilh ill Ali'dir gzme ayn-i visal La ilh ill Ali'dir gnlmn ah benim La ilh ill Ali'dir ste oldur b-mell La ilh ill Ali'dir bu Virni derviin Gz nuru bata tac ol Ali Celle Cell Vrn'nin bu iirinde eri br yollara sapacak bir durum yoktur. "Yce tanrnn z, kendi Ali'dir, Ali'den baka Tanr yoktur. lksiz sonsuz olan, lmsz varlk olan Ali'dir, ondan baka Tanr yoktur. Gn gibi ak olan Ali'dir, ondan baka Tanr yoktur. Grnen tatl yz Ali'nin yzdr, ondan baka tanr yoktur (ilah yoktur). Gizli bilimlerin bilicisi Ali'dir, yetkin, olgun sz syleyen de Ali'dir, ondan baka ilah yoktur. Kur'an'daki kuluk [Vedduh] sresinin padiah, gnei Ali'dir, Ali'den baka Tanr yoktur. Evrenlerin padiah, yaamann z, yaratcln gc, yaratan, varlklara dirilik veren, onlar yok eden, vareden Ali'dir, Ali'den baka Tanr [ilh] yoktur."... Biraz dnnce, Vrn'nin Tanrya yklenen btn nitelikleri Ali'ye verdii grlr. "Celle Cell", "Hayyi Baki" "Zlcell", "Bizevl", "Padiah-i lemin-Rabb-l-lemin", "nri mutlak", "lyezal" islm dinin temel kitab olan Kur'ana gre ancak Tanrnn nitelikleridir. Tanr'dan baka bir varla bu niteliklerin birteki bile verilemez. Tanr, ancak bu niteliklerle dnlebilir. Bunlar, tanrdan baka birine veren kimse islm inanlarna gre ldrlr. Byle bir dnce ileri srmek

Tanrya "irk komak-ortak olmak" saylr. Buna ayrca "kfr'i ekber" (en byk su) denir. Vrn, bu iirleri ile btn kukularnn tesinde, prl prl bir inan ileri sryor. Ona gre tanr insan biimindedir. Ali'nin kiiliinde ortaya km, duyular evreninde kendini gstermitir. Tanr ile insan arasnda dinlerin ortaya koyduu anlamda, bir ayrlk yoktur. Bu iki varlk tr arasnda yaknlk deil, zdelik vardr, insan varl dnda bir Tanr da yoktur, Tanr kavram da. nsan kafalarnn leblebiden ucuza gittii bir ada Vrn'nin byle yiite ortaya atlmas Anadolu iirinde grlm deildir. Gerek ondan ok nce gelen Nesimi, Mansur, gerek ondan sonra gelen teki ozanlar iinde bylesine ak bir dnce ortaya atlmamt. Ozan, burada, tarikat anlaynn dndadr. Ali'dir nokta-i evvel hidayet Ali'dir hr- nr-i velayet Ali'dir her d lem zt- mutlak Ali'dir kudret-i hikmet keramet Ali'dir sret-i Rahman Ali'dir Ali'dir fi-i rz-i kyamet Ali'dir faildi muhtar Ali'dir Ali'yi sevmeyen ol cana lanet Ali'dir ey Vrn tende cann Kim Ali sevmedi l'net begayet "nsan varlnn ilk noktas, varlklarn ba Ali'dir. Ermilik nn sonu Ali'dir. Gerek dnyann, gerek ahirdin kesin z Ali'dir. Btn yaratcln gcn gsteren z -bilgelik Ali'dedir. Tanr'ya verilen "Rahman" niteliinin z de Ali'dir. Kalkm gn insanlara yardm edecek olan, onlarn elinden tutacak olan Ali'dir. Kendi bana davranan, kimseden buyruk almayan Ali'dir. (Burada, dpedz, Ali'nin tanr olduu syleniyor, fil-i muhtar ancak tanrya denir) Ali'yi sevmeyen insan deildir, onu anmak da gerekmez, ona lanet olsun."... Ozan, btn dncelerini ak, seik olarak bildiriyor. Yoruma, kukuya yer vermiyor. Kendini olduu gibi ortaya koyuyor. Bu tutum tanr karsnda insann direnilerinden birincisidir, ikincisi ise tanrnn gerek-d nitelikleri karsnda onunla elenmeye kalkmaktr. Onu daha sonra greceiz. Vrn'yi byle bir dnceye iten etki ne olabilir? Bunun karln bulmak g deildir. Vrn gereklere inanm bir ozandr, insann yaratc bir g tadna yrekten inanc vardr, onun bu inancn eskidenberi ileri srlen yzden bir "mezhep" ayrlna balanmak doru deildir. Bu dnceyi btn Alevi-Kzlba ozanlarda bulamyoruz. Oysa btn AleviKzlba ozanlar "mezhep" bakmmdan Ali'ye baldr. Eskilerin Ali-Allahilik dedii bu dncenin znde, Ali'den ok insann tanr oluu duygusu, anlay vard. nsanTanr balantsnn kk ok eskilere gider. Eski Hind, ran, Msr, Anadolu, Mezopotamya dinlerinde insann tanr olduu dncesi, iyi-kt glerin onda topland, insan gvdesinin iyi ile ktnn bir sava alan olduu inanc vard.

Vrn'den nce gelen ozanlarda grdmz tanr anlaynn da kknde gene ok duyular, dnceler vard, ancak bu lde ak, kesin deildi. Vrn, btn arauzaklklar, uurumlar ayor, kaldryor. Bunlar da ncekiler gibi tanr yararna deil, insan karna yapyor. Vrn'nin kendinden nce gelmi ozanlardan etkilenmedii sylenmez. Byle bir dnceyi ortaya atmak, dnenin geliimine bsbtn aykrdr. Vrn'de nclerinden etkilendi. Seyyid Nesimi, ondan nce Mansur gibi tasavvufularn grnne gre insann evrene yaylm bir btnl vard. Vrn ise onlardan ayr olarak, karmza elle tutulur, gzle grlr bir rnek karyor. Bunu da bir din olarak yapyor. Peygamber Muhammed'in yannda, sofrasnda bulunan bir kimseyi tanr olarak benimsemediini sylyor. Nesimi, daha geni bir alana yaylan gr iinde "Enel hak-ben tanrym" derken, ortaya soyut bir insan rnei atmt. Vrn, bunu daha somutlatrarak ad ile, kimlii ile, yeri yurdu ile belli, belirli bir kimseyi gzmzn nne koyuyor. Nesimi'nin genilii, Vrn de aklk, soyutluu ise somutluk kazanyor. Vrn, stelik, tanrya bir de Ali adn veriyor. Ancak, ozan olarak Nesimi ile yanyana bile gelemez, o baka. Nesimi'de tanrnn btn evrene yaylna karlk Virani'de tek kii kimliine brnm demitik. Ayrca ondrdnc yzyln bu nl ozannda yer yer tanrnn yaratc gcnn olduu, insann dna tat da grlr. Vrn'de, onun adalarnda, ondan sonra gelenlerde, tanrnn btn evreni kaplayan geni, derin, ak, yaratc gcn dilegetiren ll, dzenli, derli toplu gr bulunmaz. Tanrnn insan olduunu, insan klnda evrende aldn, insan yznn bir tanr aynas durumunda bulunduunu syleyen baka bir ozan da, bu ada Misl'dir. Kisvetin stnde olan ey elif ey nr-i Zt Hlik-ul-eyaya dal olmurr ey Hak sfat Mahzen-i kn- velayet menba- her mcizt Cmle eya misl-i candir-ya'ni kim sensin hayt em-i cem-i evliya ey Hac Bekta-i Veli Ldir vasf etmede vasfn halk-i knfekn hbz- Lmekansn sana ardr iyan Gn gibi oldun velayet ile mehr-i cihan Tapuna mnkad olubdur ar- fer- ins- can em'-i cem-i evliya ey Hac Bekta-i Veli "Ey giydii giysi zerinde tanry gsteren "elif harfi bulunan, tanrnn olan, nesneleri yaratann nitelikleri sendedir, tanrnn z sensin. Btn tansklar gsteren, ermilik ocann z sendedir. Btn nesneler bir ten gibidir, akas dirilik sensin. Ermiler topluluunun mumusun ey Hac Bektai Veli. Tanrnn "ol" buyruu ile yaratlanlar senin niteliklerini anlatma konusunda dilsizdir. Tanrnn bulunduu, ya da onun her trl mekndan syrlm olduunun belirtisi olan "Lmekn" lkesinin doan sensin. Senin yuvan Ar'dadr. Ermiliinde gn gibi btn evrene n saldn. Ar , fer, insan,

cin gibi btn varlklar sana baldr, sana boyun eerler. Sen ermiler topluluunun mumusu, ey Hac Bekta Veli..".. Burada, tanrda bulunan btn niteliklerin, tanr ad anlarak insana. Hac Bekta Veli'ye ykletildii aka gryoruz. Yeni bir yorumlama ile, gzleri baka yne evirmenin ne yeri vardr, ne gerei burada. Tanr ad geiyor, ancak genel niteliklerden syrlm bir tanr ad. Misli, dncelerini, inanlarn kukularn tesinde bir dille sylyor bize: Tanr ile insan arasnda z ayrl yoktur, diyor. Tanr varl insanda btnlk kazanmtr diyebiliyor, insan btnl ile bir tanrdr, yaratc gtr. Divan iirinin baka bir alannda kendini gsteren, daha ok tasavvuf duygular ile beslenen ozanlarndan 16. yzylda yaayan Ari, hurufilik ortamnda tanr ile insann birliini ileri srmtr. Ari'ye gre evren yaratlmadan nce insan Tanr ile birdi, insan, yaratl olay ile ortaya km btnlk kazanm, varln bugnk ortamn tesinde srdrmtr. Yaratl, insann yeniden oluu deil, yer deitirmesi, baka bir lkeden evrene gelii, ortaya kdr. Onda da Virani'de grlen aklk, seiklik gze arpar. O, yalnz "ben daha nceden vardm, tanr ile birdim" diyor. Daha ok Nesimi'ye benzeyen bir duyu vard onda. Kelm- Zt idim kn emri irad olmadan evvel Bu hk- bd- b- te icad olmadan evvel Gezerdim yzaltm menzili gn gibi eb ta rz Bu eflk-i zmrrd-fm bnyd olmadan evvel Bana bildirmi idi srr esmann beyann hep Melaik zmresine Adem stad olmadan evvel "Tanr evrenin yaratlmas iin "ol" anlamna gelen "kn" buyruunu salmadan nce ben onun znde dile gelen sz idim. Tanr benimle dilegelir, konuurdu ancak. Ben, bu toprak, su, yel, ate gibi varln zn kuran drt ilke ortaya konmadan nce, tanrnn znde idim. Bu yz altm derecelik gkler daha yaratlmadan dolap dururdum gecegndz. Evet, bu zmrd gkler yaratlmadan da ben vardm. Tanr, Adem Peygamber'e varlklarn adn bildirmeden nce bana bildirmiti. yleki Adem Peygamber meleklerin nderi olmadan, melekler ona tapnmadan, nnde eilmeden nce, onun bileceklerini ben bilirdim. Onlar Tanr bana bildirmiti.".. Ari'nin bu iirinde gl bir dnce var. islm inancna gre bir sz vardr: Levlake levlak vema halekul eflk (sen olmazsan sen olmazsan biz de gkleri yaratmazdk)... Bu szler ister hadis olsun, ister yet olsun, islm dininin z ile sk skya ilgilidir. Ari, burada kendisinin evrenden de, Adem Peygamber'den de nce varolduunu, tanrnn znde, Tanr gibi bir gerek olduunu ileri sryor. Onun, bu gr ilka'dan geliyor. Toprak, su. yel, ate gibi drt ana-ilke, yalnzca ilka bilgelerince ortaya atlmtr. Ari, bylece tanrnn insan sonradan yaratt, yoktan varettii dncesini bir yana atyor. Oluun insan iin yeni bir eylem olmadn, insann yoklukla ilgisi bulunmadn ortaya koyuyor.

Oysa, Kur'an'a gre, insan yoktan varedilmitir. Tanr, Adem Peygamber dolaysyla insan topraktan yaratmtr, onu varetmitir. Sonra ona bildiimiz duyular vermitir. Gz, kulak, burun, us gibi nesnelerle onu donatmtr. "And olsun ki biz insan kuru amurdan, biime sokulmu kara balktan yarattk. Daha nceden cinleri ise ateten yarattk." (El-Hicr Suresi, Ayet: 26.27.) Gene. Kur'an'n Dehr suresini, 2. ayetinde yle deniyor: "Gerekten de biz insan iki cins bel suyundan yarattk, bu onu snamak iindi. Sonra ona iitme ile grme gcn verdik." Burada grlen elime, ilk insann amurdan, ondan sonra gelen insan soyunun ise dii ile erkein birlemesinden (iftlemesinden) olduunu, gz nne getirince ortadan kalkar. Kur'an'n daha birok yerinde insann amurdan yaratld. Adem Peygamber'in balktan dzenlendii, anlamna gelen ayetler vardr, islm'n temel inanlarndan biri de budur. Byle bir inan dzeni karsnda Ari'nin dncesi dpedz dine aykrdr. Ari'nin inancna gre insan amurdan yaratlmamtr. amur denen "toprak", ondan sonra gelen "su" "yel", "ate" gibi varlklar, ana ilkeler yokken, yaratlmamken "ben vardm-(kelm- zt idim)" diyor. Gene bu ada yaam bir ozan olan Muhyeddin Abdal'da insann znde tanr varlnn bulunduunu, insann bir trl Kur'an olduunu ileri sren ona gre gerek Kur'an insann yznde okunur. Bizim tacmz sureta Seb'ulmesani gsterir. Zira bu Seb'ulmesani ekl-i insan gsterir Grnen Hak'tr gznde Syleyen Hak'tr sznde nsann hatt yznde Hatm- Kur'an gsterir "Bizim bamzdaki ta Kur'anda ki -yedi ayetten kurulu Fatiha suresini gsterir, bu Fatiha suresi de insan ne biimde olduunu, hangi klkla ortaya ktn gsterir. nsann gznde grnen tanrdr. Sznde syleyen de gene tanrdr, insann yzndeki yazlar (izgiler) Kur'an gsterir." nsan, bu anlay asndan baklnca, taun ile birdir, ayr deildir, insan, biim, yap bakmndan tanrnn zelliklerini, niteliklerini tayan bir varlktr. Tanr, insanda dilegelir. insan klnda konuur, syler. nsan iin byle bir dnce ileri srmek, Kur'ann bildirilerine kkten aykrdr. "Ne yana dnerseniz tanrnn yzn grrsnz- ya da ne yana dnerseniz dnn, gene tanrya ynelirsiniz" anlamna gelen, yle bir Ayet vardr: Feeynema tuvellu fesemme vechullah." Ancak. Kur'an'n bu sznde, bu bildirisinde, "tanr insanda dilegelir, insann yznde grnr, insan dili ile konuur, insan tanry yanstan bir varlktr" anlamlarna gelebilecek bir nitelik yoktur, insan yukarda da belirtildii gibi "amurdan-balktan" yaratlm bir varlktr. Sonunda gene toprak olacaktr, geldii

ze dnecektir. Nitekim btn varlklar da geldikleri yere dnecek, yok olacaklardr: "klli ey'in yercih aslini" -btn nesneler kaynaklarna dnecek.Muhyeddim Abdal'n tutumu bunlara aka aykrdr. Onun dncesine gre insan kkl bir varlktr. yle amurdan, topraktan "yaratlm" soydan deildir. Onaltnc yzyln en cokun insan-tanrc ozanlarndan biri de Pir Sultan Abdal'dr. Bu ozana gre, Tanr btn gc ile, gzellikleri ile, erdemleri ile Ali'de grnmtr. Ali'yi sevmek Tanry Muhammedi sevmektir, insan iin gidilmesi gereken en doru yol Ali'nin gsterdii yoldur. Ali btn bilgileri, gizlilikleri bilir. Evrenin zn, yaratln temel nedenini bilir. Tanrnn btn gizliliklerini, eylemlerini bilir. Ali ile Tanr yzyze, dizdizedir. Pir Sultann bu dncelerinde dilegelen temel-gr insanla, Tanr arasndaki uurumun kalkmasdr, insan, bir bakma Tanr ile e-varlk dzeyindedir, insan bilen, insan anlayan, Tanry da bilir, anlar, insan yeryznde tanrnn btn niteliklerini toplam, znde, Ali'de grn ortamna karm, ya da insan znde dilegetirilmi, bir varlktr. Evrenin z, ana ilkeleri insanda vardr, insan, evrenin ne olduunu anlamak iin bir bak asdr. Evrene ancak insann znden baklabilir. Pir Sultan, bu dnceleri belli bir felsefe dzeni iinde ortaya koymu, grnn temel ilkelerini sralam deildir. Ancak, onun btn olarak iirleri incelendiinde bu sonuca kesin olarak varlr. Yol iinde yol ararsan Yol Muhammed Alinindir Yetmi iki dil iinde Dil Muhammed Alinindir Kani bizden evvel gelen Be vakti daima klan On parma pnar olan El Muhammed Alinindir Varma chilin yanna Urarsn cerhin seline Lanet Yezidin canna Din Muhammed Alinindir Cennet kapusu ald Misk- anberler sald Ba-u bahede ald Gl Muhammed Alinindir Syler Pir Sultanm syler Hakkn birliini birler Domu lemlere parlar Nur Muhammed Alinindir nceki alntlarda, Ali'ye baka bir gzle baklyordu, bu dizelerde o anlam bulamyoruz.

stenen, aranan, umulan ne varsa, insan kurtarmak, a kavuturmak iin ne gerekirse Ali'de vardr. Doruluun yolu gzlerin , evreni aydnlatan k, kokan gl, salan tatl kokular, dillerde gizlenen nesneler, bir btnlk iinde Ali'de vardr. Ali olup biten btn olaylarn, eylemlerin iindedir. Ali'nin bilmedii, grmedii, duymad bir olay, bir olu, bir eylem yoktur. Btn bu sayp dklenlerin kimin elinden ktklarn ya da kmas gerektiini Kur'an aka bildirmektedir. Oysa , Pir Sultan, yle dnmyor. Ali'yi daha baka gryor. Yemen illerinden beri gelirken Turnalar Ali'yi grmediniz mi Hava zerinde sema ederken Turnalar Aliyi grmediniz mi Kum buldu deryada balk izini Eildim ptm Kanber'in yzn Turnallardan iittim avazn Turnalar Ali'yi grmediniz mi ahm Hayber kalesini ykarken Nice mnkir helak oldu bakarken Muhammed Ali Mi'raca karken Turnalar Ali'yi grmediniz mi Pir Sultanm eder konup gelim Gelin Kevser arabndan ielim Ali'nin uruna serden geelim Turnalar Ali'yi grmediniz mi Bu iirde ar, ili, yank bir Ali sevgisi. Ali zlemi vardr. Ancak bunlarn arkasnda ozann gerek dnceleri sakldr. Ali'ye birtakm olaanst eylemler, Mi'raca kma olay ykletilmektedir. Bunlarla Ali'nin bir ilgisi yoktur gerekte. Hak Muhammed Ali geldi dilime Mrvet gnhm kalma ya Ali Klli gnahm aldm elime Mrvet gnhma kalma ya Ali drtlnde dilegetirilen dnce Ali'den birok olaanst ilerin, eylemlerin beklendiidir. Seherin vaktinde cnbe geldim Dalar ya Muhammed Ali arr Blbln feryad barm deldi Balar ya Muhammed Ali arr Vird verilmi gkte olan kulara Bak bunlarn gzndeki yalara Sular yzn vurmu tatan talara alar ya Muhammed Ali arr Grdm arh- felek sema dnyor

Ak olan stadndan kanyor Fitile de bir od dt yanyor Yunar ya Muhammed Ali arr Burada da Ali'nin btn evrenin dilinde olduunu, btn varlklarn onu dillerine doladklarn gryoruz, oysa bu dnceler, byle grler islm dininde tanrya kar sutur. Varlklar ancak tanry anar, onun birliini syler. Burada ise Tanrnn yerinde, ya da yannda Ali grnr... Buraya dein verilen rneklerde, insan-tanr birlii dolayl olarak vurguland. Kimi yerde tanr Ali, kimi yerde Ali Tanr biiminde akland. Kimi ozanlarda da insan somut bir Tanr olarak nitelendi. Btn aklamalar, nitelemeler insann tanrl odanda younlatrld. Btn bu dncelerin islamn zne aykr olduu, Kur'ana uymad biliniyor. Buna karn, ozan gerektiinde, lm bile gze alarak dncelerini aklamaktan kendini alamyor, ster tarikat, ister mezhep anlay nedeniyle olsun, Trk iirinin belli bir trnde, insan-tanr zdeliinin bir varlk sorunu biiminde sergilendiini gryoruz. Bu dnceler, yalnzca tekke iirinde deil, tekke geleneine bal kimi divan ozanlarnda da aka grlmektedir. zellikle tarikata bal divan ozanlar bu gelenei benimsemi, iire geirmilerdir. Bunu, Trk iirinin belli bir oylumu diye anlamak, yorumlamak kanlmazdr. Tasavvuf ozan, tanrsna, bir sevgi eilimiyle yaklayor, onu bir sevgi varl olarak gryor, yine bu sevginin etkisiyle konuyu, snni anlayna dayanarak bir Alevi-Snni gerginlii diye grp yermenin, sulamann anlam yoktur. Yerme, sulama sorunlar aklamaya yetmez, nemli olan, Anadolu insannn dncelerini anlamak, sakllktan akla kararak tanmaktr bizce. nyarg, katlk kimsenin iine yaramam, gerekleri gzaltnda bulundurmaya yetmemitir. zellikle, 17.nci yzyln nl ozan Nef i bir iirinde: Bir cam sun Allah in bir kse de ol mh in Ta medh-i ahenah in alam ele levh- kalem deyip gnn padiahn verken eriat sesini karamamt. Oysa "Allah in bir kadeh ver" demek Kur'ann yasaklad ikiye geerlik tanmaktan te bir anlam tamaz. TANRIYI KINAMA Trk iirinde grlen baka bir zellik de koyu softaln inanlarna kar birtakm ak grl ozanlarn kdr, islm dini, inanlar bilgisiz karclar elinde katlanlmaz bir duruma gelince ister istemez bir takm atmalara yolamtr. eriatn btn asp kesmelerine, evreni yaanlmaz bir lke durumuna sokmasna karlk, zgr dncenin gelimesine engel olamamtr, yeni akmlar boyuna eriat ezmi, yenmi, ereine ge de olsa ulamtr. Onaltnc yzyln Bektai ozanlarndan Azmi, bu konuda en gzel, en ak rnekleri vermitir:

Yeri g ins- cinni yarattn Sen ey mimar ba eyvanc msn Ay gn arh burcu var ettin Ey, mekn sahibi rahanc msn Denizleri yarattn sen kapaksz Sular yrttn elsiz ayaksz Yerleri temelsiz g dayaksz Durdurursun aceb isknc msn Kullanrsn kanadszca rzgr Krekle mi yaptn sen bu dalar Ne yapp da ldrrsn salar Can verb alrsn sen canc msn Sekiz cennet yapn sen dem in Adn byk bala ann suun Ademi cennetten kardn nin Buday nene lzm harmanc msn Bir iken bin ettin kendi adn Grmedim sen gibi i stadm Yaardrsn kurudursun odunu Sen bahevan msn ormanc msn Cibril'e perde ardnda sylerdin nb Beytullahda kendin dinlerdin Bu atei cehennemi neylerdin Hamamn m vardr klhanc msn Hafya ekilb seyrna durdun Akl ermezlerin akln urdun Kldan ince kpr yaptn da kurdun Akar suyun mu var bostanc msn Bu klara bedel bu yaz yaptn Evvel bahara kar gz yaptn Mizan iki gze terazi yaptn Bakkal msn yoksa dkknc msn Esirci misin koydun cehenneme Arab Hoca msn okur yazarsn kitab Asln ktib midir grrsn hisab ntisabn m var yok hanc msn Yzbin tamun olsa korkman birinden Rahman ismi nazil deil mi senden Gaffar-z-znb'um demedin mi sen Afv et gnahm yalanc msn Beni afv eylesen der mi andan ahlar bile geer byle isyandan Ne dklr ne eksilir haznenden Afv etsen olmaz m noksanc msn

Snna der mi noksan grrsn Her gnlde oturursun yrrsn Buna can alub gene verirsin Gtrb getiren kervanc msn Bilirsin ben kulum sen sultanmsn Kalbde zikrim dilde tercemanmsn Sen benim canmdan can mihmanmsn Gnlmn yarsn yabanc msn Beni delil eyler kendin sylersin erden Azmi'yi pazar eylersin Ycelerden yce seyran eylersin in seyran kendin seyranc msn Azmi'nin bu uzun iirinde grlen direni tanr karsndaki tutum insann kendi varlk sorunu ile ilgilidir. Ozan bir Tanrya yakmayacak ilerin tanrda bulunduunu grnce ister istemez kar koyuyor. Btn yaratc gc elinde bulunan, insanlar istedii nitelikte, durumda, tutumda yaratma yetenei olan bir tanrnn byle kk ilerle uramas, bakkaln, hamamcnn, ylancnn, ormancnn, bahvann yapaca ileri yapmas onun ycelii ise badatrlmaz. Tanr, bu yceler varl ise bunlar yapmamas gerekir, yapyorsa ycelikle, ululukla ilgisi yoktur. Bir insann sulu olup olmadn anlamak iin terazi kalkm gn, yarglama yl kiilere vergi eylemlerin tanrlk zle ii ne? Tanrnn sonsuz bilgisi insanlarn yaptklarn bilmeye yetmiyor mu dersiniz? Bir tanr iin bu gibi kltc iler insan ancak gldrr, dnen insan. nsanlar dnce yetenekleri lsnde tanrya nitelik verirler, gllk yklerler. Tanrnn gc, erdemi, nitelikleri ona balananlarn dnce yetkisi ile sk skya ilgilidir.. nsan Tanrya ancak kendi dnebildii lde bir ycelik verebilir. Her toplumun tanrs kendi bilgi niteliine gre bir yap kazanr. Azmi. iirinde ak yreklilikten yoksun, btn gereklere gz kapal bir toplumun inand tanry yermekle ie giriyor. Btn kt insanlarn yapmas gereken iler, tanrya ykletilince ortaya sevilmekten ok kanmas uygun gelen bir varlk kar. Bu kuru sofularn. banazlarn tanrsdr. gerek tanr deildir. Azmi'nin iirinde ilenen tanr. Ortaa anlaynn donmu, insan sevgisinden yoksun, ar lde sulamay, insanlara sknt vermeyi, ac ektirmeyi seven bir kan dkcnn tanrsdr. Yeri g ins- cinni yarattn Sen ey mimar ba eyvanc msn derken tanrya sorulan soru udur: Yaratma ileminin gerei nedir, hangi nedenler seni bu evreni, yerleri, gkleri insanlar yaratmaya doru itti? Senin iin gcn yap yapmak ve kurmak mdr? Ay gn arh burcu var ettin

Ey mekn sahibi rahanc msn Bunlarnda-yaratlmlarsa- yaratlmas pek gerekli deildir. Denizleri yarattn sen kapaksz Sular yrttn elsiz ayaksz dillerinde dpedz bir alay, ince bir taklma, glp geme vard. Yerleri temelsiz g dayaksz (direksiz) szleriyle dile gelen dnce de tanrnn gcnden ok, ona ykletilen birtakm usd inanlmaz eylemlerin karsnda bykalt glmedir. Azmi'nin iirinde bir tanrtanmazln en ince, en ak izleri vardr. nk aka da olsa, tanrnn yapt, ya da yapt sylenen bu eylemlerle, yaratma olaylar ile. Kur'anda yazl olan cennetle cehennemle dpedz alay etme var ortada. Krekle mi yaptn sen bu dalar derken ortada bir tanrya snma, onun byklne inanma dncesi ardndan gidilmedii apaktr. Kazanlarda katranlarn kaynarm Yer altnda balklarn oynarm On bu dnya kadar ejderhan varm erbet mi satarsn ylanc msn Burda dilegelen dncede tanrnn z ile ilgili bir yn yoktur. Ancak, btn bunlar tanrya ykletilen, toplumun oulculuuna inanlan olaylardr. Byle bir tanr ile kolayca alay ediliyor. Gerekten de yukarda geen iirinin btnnde ele alnan konularn tanrya yarar bir yan yoktur. Tanr varsa da bunlardan uzak kalm bir nesne olmaldr. Cennet, cehennem, kalkm gn sulularn ortaya karlmas, sularnn, sulularn ceza grmeleri birer uydurmadr Azmi'ye gre. nsan iin yaanan evrenin dnda baka bir gerek yoktur. Olduu sylenenlerin topu birden uydurmadr. Dinlerde yer alan btn sular, o dinlerin doduklar toplumun iinde geen olaylarla ilgilidir. Tanrlar onlar yaratan toplumlarn niteliklerini tar derken gznnde bulundurulan budur. Dinlerin ortaya koyduu cezalandrmalar, insanlar eylemlerinden dolay korkutmalar, daha ok saptmalarn sonucudur. Bir din insansever olmaktan, insan z ile yourulmaktan uzak kald lde onda katlklar, donmuluklar, deimezlikler kendini gsterir. Toplum, uygarlktan, bilgiden, sanattan uzak kald srece insanseverlik duygularndan da yoksun olur. insan kuran, ayakta tutan zden uzaklar. "Karn dv" "Hayvanlar kesip yiyin, onlar sizin azklarnzdr" diyen bir dinde yumuaklk aramak epey gtr. Bir din dnn ki korkun cehennemleri, insann dnemeyecei lde ac ektirme aralar, cezalandrma yollar, skntya sokma kurallar olsun, bunlarn varln vnerek sylesin, ortaya koyduu Tanr azgn bir

yrtc olsun da onun inanclar arasndan uygarlna yardm edici gelitirici bir ba ksn, ite bu olacak i deildir, yaratclk deiip gelimeye dayanr. Azmi'nin iirinde dilegetirilen Tanr, byle bir dinin, byle kat bir inancn tanrsdr. Gerekte, Azmi'nin de syledii gibi byle bir Tanr yoktur. Azmi. ondan nce gelenler yaadklar toplumun btn kntlerini sezmi, dinin getirmek istedii ile getirdiklerini bir bir grm kimselerdir. iirlerinde bunu aka gryoruz. Ozann diline dolad bakaldrd tanr. insanseverlikten. insanl aydnlatma duygularndan yoksun bir tanrdr. Azmi, yukardaki iiri ile bir tutumun, bir davrann ozandr, insann belli bir snr izgisi zerinde balarn koparp atacann, atmas gerektiinin belirtisidir bu iir. Bundan nce grdmz ozanlarn kimi kendini, kimi Ali'yi kimi btn insan soyunu tanr saym, kimi Tanrnn evrende, kimi de insanda dilegeldiini, grndn ortaya atm, kimi tanr ile insan, kimi tanr ile evreni bir tutmutu. Oysa Azmi bunlarn bir tekini bile yapmyor, gereklilik duymuyor, dorudan doruya Tanrnn karsna dikiliyor. Tanrya ister inansn ister inanmasn, ondan birtakm so-rularn karln istiyor, ya da yapacaklarnn iyi iler olmadn, ululukla, ycelikle badar soydan bulunmadklarn aka sylyor. Tanr karsnda direnen, kendi kiiliini, kimliini ortaya koyan insann rneini veriyor Azmi. Bu dncesinden dolay Azmi'yi de, onun gibi dnp yazanlar da sulama, knama olana yoktur. Knanacak bir odak varsa, o da, bir ozan byle dnme gereinde brakandr. Bu grn, daha nce baka trden bir rneini Yunus Emre'de bulmutuk. Bu konularda nemli olan. ozann soru sormay bilmesi, kendini byle bir anlay ortamnda grmesidir. Soru sormann yasakland, snrlandrld, denetim altnda tutulduu yerde dnme zgrlnden szedilemez. Dnme zgrlnn bulunmad bir yerde de insann deeri bilinemez. Bilinme olana yaratlamaz. Ortada temel sorun vardr: Kii, tanr, evren. Bu sorunun snrlar olabildiince genitir, biri tekini gerektirir, birinden tekine geilmeden ilerleme atlm olamaz. Bu almada incelenen, yaptlarndan rnekler alnan ozanlar, Trk iirinde, soru sormay, yant aramay bilen kimseler olduklarndan, yaznmza belli oranda bir yenilik getirmilerdir, i, bu ozanlar byle dnmeye, yazmaya iten nedenlerin kaynan aramaya kalyor. Bu aramada da soru sormakla ilerleme salanabilir. TANRI-NSAN BRL Bu yzylda yaam bir ozan olan Bosnal Vahdeti'de grlen insanc dnce tanry insanla birletirme, insanla tanr arasnda yap bakmndan bir benzerliin, yanyanaln bulunduu yolundadr. Vahdeti'nin kansna gre Tanr Ali'dir. ya da bir btn olarak onda grn ortamna kmtr. Kif-i srr- shn bb- ulm-i Ahmed

Vsl- zt- ezel Kulhuvallah ahad Vasf- ztnda nzul eyledi Allah samed Nutk-Haktr sfat lemyelid- lemyled Lemyekn dersem olur ana lehkfvenehad Srr- Hak nr-i Muhammed Esedullah- Veli Ve Aliyyn ve Aliyyn ve Aliyyn ve Ali "Tanr tekdir, bir nesneyi gereksemez, ondan beridir, ei yoktur, benzeri yoktur. Domamtr, dourmamtr. Btn bunlar Ali'dir. Ali, tanrya ulam, tanrnn zdr, szdr. Muhammedin znde grnen tanrsal nurda Ali'dir, tanrnn Arslan da. Ali'dir Ali'dir Ali'dir Ali'dir Ali" Yukarda grlen dncelerin znde gizlenen, dilegeterilmek istenen gerek. Ali'den baka bir tanrnn olmaddr. Btn yaratc g, ortaya koyucu erk Ali'nin kiiliindedir, dolaysyla Tanr insann dnda deildir. Vahdeti'nin iirlerinde tanry vler, ona yakarlar da grlr. Ancak bu vlerin, yakarlarn yneldii tanr insann zndedir, dinlerin anlatt boluklarn derinliinde deildir. Bu tanr Ali'nin kiiliinde, kimliinde grn ortamna, duyulan evrenine kmaktadr. Tanr duyulan, grlen, dokunulan bir varlktr. Ali'ye, daha dorusu Hakka varan yol sevgiden geer. Bu sevgi iten gelen, derin: zl, gl bir insan sevgisidir. Ali'yi sevmek bir bakma insan sevmektir. Ona tapmak insana tapmaktr. Baka bir ozann dedii gibi: Vech- demde tecelli eyleyen Allahdr nsann yznde grnen tanrdr. Bir ak dnce karsnda bir yoruma girimek yersizdir dpedz, insan sevgisini bir din gibi benimsedii ortamda btn yollar sevgiden geer. Pir Sultan Abdal'n u iirinde grld gibi: Gzel k cevrimizi ekemezsin demedin mi Bu bir rz lokmasdr Yiyemezsin demedim mi Yemeyenler kalr nar Gzlerinden kanlar saar Bu bir demdir gelir geer Duyamazsn demedim mi Bu dervilik bir dilektir Bilene byk devlettir Yersiz yakasz gmlektir Giyemezsin demedim mi kalm meydan yerine Girelim Ali seyrine Cn- ba Hak yoluna Koyamazsn demedim mi Aklar hara batl-olur

Hak'kn katnda kutl-olur Muhabbet baldan tatl-olur Doyamazsm demedim mi Pir Sultan Abdal ahmz Hak'ka ular yolumuz On iki imam katarmz Uyamazsn demedim mi Pir Sultan Abdal, insan sevgisinin bir btnlk iinde inancna balyor. Bu, insann, en derin bir eylem iinde, anlalmasdr. nsan sevgisi ile zn da vuran, kendinde bakalarn, bakalarnda kendisini bulan, seven bir bilinli varlktr. Pir Sultan'n yukarda "Hak" dedii dinin deil, kendinin Hak'kdr. Kendi gnlnde grnen, insan biimli insan duyulu, insan sezili haktr (tanr.) Trk iirinde alar boyunca ilenen Tanr rneinde ayr zellik gze arpmaktadr, insanlar dncelerine, davranlarna uygun olarak, tanrlarna da birtakm nitelikler, yetiler vermilerdir. Bu zellikler insanlarda grlr, lkin insanda az ok bir koruyuculuk, bakalarn kanad altna alma, onlara yardm etme. ellerinden tutma eilimi vardr. kincileyin, gene insanlarda ezme. yok etme, ortadan kaldrma gereince gsz bulduunu hrpalama, evresinden, yerinden srp atma yelei vardr. ncleyin, insanlarda yaratclk, yeniden ortaya koyuculuk, bir nesneyi yoktan varedicilik gc vardr. Bu nitelii olduu gibi Tanr'da kendine saklamaktadr. Tanrnn da yokedici, yaratc, koruyucu nitelikleri vardr. Bu nitelik eski Hind dininde grlyor. Szgelii: Brahma, yaratc gcn, Vinu-Krina, koruyucu gcn, iva ise yokedici gcn rneidir. Bunlardan da anlaldna gre, bu zellik yalnzca islam dininin "getirdii bir nitelik, bir tanrsal zellik deildir. Anadolu'da yaam, Anadolu'nun eski uygarlndan olan yarat dnce rnleriyle beslenmi bir ortamda yetien Anadolu ozanlarnn iirlerinde bunlarn izlerini grmemek elde deildir. Gerek Bektailerde, gerek onlarla e -dnce izgisi zerinde bulunan- teki tarikat ozanlarnda bu eski ekin rnlerinin derin izlerini, ince bir izgi biminde de olsa, buluruz. Anadolu yalnz Gneyden gelen snrlandrc, yaama dzeyinden koparc grlerin etkisi altnda kalmamtr. Nitekim Vizeli Alaeddin'in u iirinde grlen insan-tanr yaknln islam dininin verileri ile aklayamayz: Cu eder Kudret haznesi Dklr insan yznden Kahmetin saar leme Ol ma'den-i kn yznden Gafil bu sim ne bilr Arif olan hayran kalur Cmle ey ksmet olur Zuhur eder can yznden

Haber almadnsa candan Anladn bildin sen senden Kerem gsterr Subhandan Her biri elvan yznden Emrolur iner kaleme Gelb dklr kelma Andan nerolur leme Bu r- erkn yznden Zerre zerre olur neir Kevn-i lemi dolaur Cem'olan asla ulaur Bir kmil insan yznden Onaltnc yzyl ozanlarndan olan Alaeddin bu iirinde aranan nesnenin insanda bulunduunu, insann "yaratl"n z olduunu, insan dnda baka bir zn pek nemli olmadn vurguluyor. nsann btn yaratlmlarn z, ycesi, en saygdeer olduu dncesi ok eskidir. Eski Anadolu dncesine gre insan Logos'un taycsdr, btn evreni yneten, dzene koyan Logos insanda sze dnr, insan konuan bir Logos'tur. Trke'ye evrilmesi olduka g olan bu kavramn dilimizdeki karl ancak: dzene koyan g, konuan, yneten, sralayan, dnen yeti olarak aklanabilir. Arap dncesine "kelm" olarak gemitir bu sz. Anadolu dncesinin rnleriyle beslenen eski Grek bilgeleri bu sze dayanarak, insana "zoon logikon-konuan canl, dnen , yneten, dzenleyen canl" adn vermilerdir. Yukarda grlen "kelm- zat" deyimi bu "zoon logikon" sznden alnmtr, bir bakma. Onun yumuamam, birazck aktarlm bir karldr. Hurufiliin znde ilka dncesinin etkilerini bulduumuzdan bu sz daha kolay deerlendirebiliyoruz. Bizim, Divan yazn dnda kalan ozanlarmzn dilinde nem kazanan insan kavram, daha dorusu gerek insan varl, eski Anadolu bilgisinden epeyce beslenmitir, bu bilgi halkn yaama ortamnda dilden dile inanlar, gelenekler, alkanlklar dizisi iinde gelmitir, insan, halk iirinde, tekke iirinde gerek yerini bulmaktadr, islam dini ise insan ldrm, kimliini, kiiliini bsbtn ortadan kaldrmtr. Gene bu yzyllarn ak iinde gelien dncelerle beslenmi bir ozan olan, bu yolda ban veren olan eyh brahim de bir iirinde insan yle anlayp anlatmaktadr: Yaban yerde ne gezersin Gel deme er bu deme Hayvan gibi ne yelersin Gel deme er bu deme Nusha-i vahdet demdir Nefha-i kudret bu demdir Ademden gayri ademdir

Gel deme er bu deme Ademdir rahmet-i Rahman Ademir gevher-i her kn Alem cisimdir dem can Gel deme er bu deme Ademdir Hak'ka giden yol Hak'k istersen dem ol Ademe cmle eya kul Gel ademe er bu deme brahim sen deme gel Kamu mkilin olur hal Adem-i ma'nadan el al Gel deme er bu deme eyh brahim'in bu iirinde aklad dnce, insann btn varlklarn trlerinin z oluu, tanrnn insan yznde kendini elle tutulur bir yapda olan gerekler evreninde, gsteriidir, insan tek yaratc gtr. Tanrnn gzgsdr, grnd varlktr. Btn yaratc gcn z insandr, insann dnda yaratc bir z, bir deer yoktur. Tanrya giden yol bile insandan geiyor. Tanry bilmek, anlamak isteyen kimsenin insan olmas gerekir. Btn varlklar insann buyruu altndadr. brahim'in bu gr ada insan anlayna da uygundur. Evreni tanma anlama dncesi insan olaylarn zn kavramaya, doann yasalarn anlamaya doru itiyor, insan evrenin ynetici yasalarn, varlklarn temel ilkelerini anlayp kavradka btn nesnelere, gene onlarn yasalarn bilme yoluyla egemen oluyor. Bu dncelerin, grlerin arkasnda, arkasnda deil ok mu ok derinliklerinde eski alardan gelen izler, etkiler vardr. Kimi uluslarn topluluklarn ura olan Anadolu'da tek ekinin etkisini aramak doru olmad gibi samadr da. Eski in'den ran'dan Hind'den. Msr'dan, Mezopotamya'dan, Grekler'den Roma'dan, Akdeniz adalar uygarlklarndan. Hititler'den daha birok eski Anadolu uluslarndan bize kalm saysz rn izleri, etkileri vardr. Bunlar, bugn ele alnan konularn nnde, yreinde bize soluklarnn scakln duyuruyor, sezdiriyor boyuna. Anadolu, bu alar boyu srp giden kaynamalar sonucu domu bir bilgi ortamnn yaama lkesidir. Anadolu, karmakln, kaynamann, birlemenin yaratt, kurduu, dzenledii bir "btn"dr. Ona kimse bir ulusun, bir boyun damgasn vuramaz. Onaltnc yzyl ondan nceki yzyllarda olduu gibi, Anadolu'nun iir bakmndan en verimli alarndan biri saylr. Gerek Divan iiri, gerek onun dnda kalp gereklere ynelme, ze inme bakmndan ondan ok daha gl, zl olan halk iiri, tekke iiri bu yzyllarda verimliliini yitirmez. Onyedi, onsekizinci yzyllarda ise birkan bir yana brakrsak iirdeAnadolu iirinde-bir duraklama grlr. Artk bir Yunus Emre. bir Nesimi (ki daha ok divan ozandr grleri halk iirini ok etkilemitir) Pir Sultan, Kaygusuz. Virani gremeyiz pek.

Genellikle sanat ortamnda bir olduu yerde kalma, ileriye doru ykc atlmlar gsterememe gze arpar. Bunun nedenleri an durumunda, gr, dnce bakmndan geirmekte olduu sarsntlarda aramamz gerekir. Bu yzyln sonlarna doru Anadolu byk sarsntlar geirmi, ar bir gericilik, dincilik kara bulutlar gibi gklerde grnmeye balamtr. Btn kurumlarda gerilemeler, kntler, sarsntlar alp yrmtr. Bat ok hzl bir atlm yapmakta, btn eski dnce dzenleri yklmakta, biryana braklmaktadr. Oysa Anadolu'da, eskiye daha sk bir sarlma gze arpar. Bir ortamda eskiye sarlma nedenli gl, sk olursa, orda knt o lde hzlanr. Gemie yapma insann en ak ykm belirtisidir, insan olduu yerde brakr. Gemie ok bal kalan kimselerin gelecek iin yapabilecekleri iler, syleyecekleri szler yok demektir. Gemie ancak yklmaya, devrilmeye, kmeye, kokumaya balayan kafalar yaslanr. Tarih boyunca gemiler, yklmaya, kmeye yz tutmu sprntlerin sna olmutur. Gemi geni bir mezarlktr, insan orada ancak llerin saysn renebilir, llerin saysndaki okluk gelecein aydnlatlmasna yaramaz. nsann bir smkl bcein kabuunu srtnda tay gibi gemiin ykln, arabacln yapmamaldr. Dou. islm dncesinde, insan ancak kendisine "verilenler"in bilinsiz bir taycs olmaktan teye geirilmemi, donmuluk iinde brakmtr. Birtakm ozanlar, zellikle divan iiri dnda rnlerini verenler bu donmuluu amay, bir atlm gstermeyi bilmitir. Onyedinci yzyln gerilemeye ynelik tutumlar arasndan birtakm klarn parladn biliyoruz. Yerinde saymaya, "verilenlerle snrl kalmaya Kar kp direnen bu ozanlar iinde eriatn koruduu, gittike arlatrd kurallara, koullara saldran onlar kiiliinde yanstan kara sofulara l soyucu sakall imamlara, mezar vurguncularna, onlarn bu davranlarn uygun gren, yerinde bulan dinsel dncelere boyun emeyen, yeren, alaya alan, gerektiinde aka sven balar kmtr. Bu yzyln sonlarna, ya da ortalarna doru yaad sylenen Kazak Abdal gerici dnceye kar direnite nemlidir. iirlerinde derin bir yerme duygusu, karanlk balar ezme sezgisi vardr. Benim pirim Hac Bekta Veli'dir Pirim piri h- Merdan Ali'dir Seyit Ali sultann kendisidir Mrsel Baba olu Sultan Balmdr Mmin olan lokmasn yedirir Her szleri rumuz ile bildirir Gmansz bil an gerek velidir Mrsel Baba olu Sultan Balmdr Mrsel Baba olu Sultan Balm' ven bu iirde grlen Ali sevgisi, teki Bektai ozanlarnda grdmz insan sevgisinin bir rneidir. Ali'de tanrnn dile geldiini, grn alanna

ktn syleyen, pek ok kez onun insan biiminde bir tanr olduuna inanan Ali-Allahi'ler Tanr ile insan birliine inanrlar. Ormanda byyen adam azn arda pazarda insan beenmez Medrese kakn softa bozgunu Selam vermee dervian beenmez. Alemi taneder yanna varsan Seni yanltr mes'ele sorsan Bir cim kmaz eer karnn yarsan Camiye gelir de erkn beenmez Elin kapusunda kul karda olan Bumu smkl hem gz ya olan Bayramdan bayrama bir tra olan Berber dkknnda olan beenmez Dalarda bayrda gezen bir yrk Kimi tmarl sipahi kimi serblk Bir elife dili dnmeyen hdk ehristana gelir ezan beenmez Bir ubuu vardr gayet kcek Zu'mu fasidince keyf gtrecek Krk ana yok ayran iecek Kahveye gelir de fincan beenmez Yaz olunca yayla yayla genler Topuz korkusundan ardan kaanlar Mee yapran kyp ienler Rumeli Yenicesi duhan beenmez Aslnda neslinde giymemi hre gelmez elinden gitmez bir kare Sand gmleksiz duran mekkre Bedastana gelir kaftan beenmez Kazak Abdal syler bu trl sz Yourt ayran ile hallolmu z Kyden ehre gelse bir Trkn kz nci yakut ister mercan beenmez. Yergi gibi grnen bu iirin znde sergilenen bir gerek vardr. Bu gerek belli bir yaama ortamnda bulunduktan sonra zn, gemiini, niydn unutan, sonradan grme uygarlk sapklarnn tutumlarn, davranlardr. Ozan kimlere attn aka sylyor. Kendisi iin "yourt ayran ile hallolmu" z derken kyl olduunu, kentle ilgisi bulunmadn aklyor. Ozann att kaba sofuluktur. Son ikilikte grlen "Trkn kz" deyimi de o alarda Trk sznden ne anlaldn aklyor bir bakma. Bu ozann btn ii softalarladr, bunu u iirinde daha kesin bir dille ortaya kor: Eei saldm ayra

Otlaya karnn doyura Grd d hayra Yorann da anasn Mnkir munafkn huyu Ykt harab etti ky Mezarna bir tas suyu Dkenin de anasn Dadan tahta indirenin Iskatna oturann Mezarna gtrenin mamn da anasn Derince kazn kuyusun nim inim inlesin Kefenin diken inesin Dikenin de anasn Mfsidin bir de gammazn Mal vardr da yemezin kisin meyit namazn Klann da anasn Kazak Abdal nutkeyledi Cmle halk tan eyledi Sorarlarsa kim syledi Sorann da anasn Bu iirde aklanacak bir yn yoktur. Ozan tanr adna kendi karlarn ileri sren bir anlayn btn tayclarn, bilinli olarak, yaptklarn bir bir sayarak ele alyor, gereini sylyor. Bu, tarih boyunca yaanm bir olaydr. Durum bugn bile Kazak Abdal'n syledii gibidir. Ancak arada geen yzyln bir sonucu olarak "anasn" deneceklerin says epey oalmtr. iirde geen "ikalna oturann" deyimi ile anlatlmak istenen udur Szm ona islam inancna gre birisi ld zaman sularnn br dnyada balanmas iin geride para brakr da arkamdan bununla duam yaplsn der. ya da onun geride kalan yaknlar parasndan, malndan birazn verir de balanmas iin dua ettirirse balanrm. te l gmldkten sonra evinde toplanan dilenci din adamlarnn, softalarnn bir halka olup dua okuyarak, iine para koyulmu kn birbirine atp: "ve hebt kabultu" diye mrldanmalarnn nedenlerinden biri de budur. Bu insann deil odunun bile gcne gider. Bu tutum ok eski putatapc inanlardan kalmtr. Eski Grek dinlerinde, Anadolu dinlerinde bu gibi inanlar vard, brani dininde de vardr. slama onlardan gemitir. Sonradan gelen bu inan boynuzun kula geii gibi dinin koyduu kurallar am, basks altna almtr. Divan iiri dnda gelien iirde yaanan gereklerle ilgili bir tutumun bulunduu yaama ortam dna bsbtn kmad bu iirde de grlmektedir Ozan an aan bu tutumu ile. byle bir iir anlay ile, kkl direni iindedir.

Kimbilir o da bu yolda Nesimi gibi. Pir Sultan gibi ban vermitir, bilmiyoruz. Ozann bulunduu durum, evrene bakt anlay asndan gereki olduunu, duyulur evren dnda bir varlk aramadn gsteriyor. Onyedinci yzyl Kzlba ozanlarndan biri olduu ileri srlen Kul Dervi'de de derin bir Ali sevgisi, Ali'nin kiiliinde dile gelen insan tutkusu vardr. Ozan nedense tanry bir yana brakm btn gnln, umudunu Ali'ye balamtr. Onun gznde Ali, btn tanrsal glerin taycsdr. znde Ali yansr tanrnn onun inancna gre. Kfr ile imann taladm Hata bende ata senden ya Ali Ben bilirim gnahkr olduumu Hat benden at senden ya Ali Bama geldi ol grdm dler Yaram yrektedir szlar iler Kul gnah iler de sultan balar Hata benden at senden ya Ali Tlib yol iinde olmaz babasz Harman savrulur mu yelsiz yabasz Kul hatasz olmaz hat tevbesiz Hat benden at senden ya Ali Derdim oktur dermann etmezdim Hakk koyup batl dine gitmezdim Beni yaratmasan gnah etmezdin Hat benden at senden ya Ali Alnmza yazlmtr yazlar Yreim banda yaram szlar KUL DERVi eder ki gerek gaziler Hat benden ata senden ya Ali Bu iirde, ozan Tanrnn yerine Ali'yi koyuyor aka. Nitekim u szler bunu dosdoru aa vuruyor: Beni yaratmasan gnah etmezdim Yaratann Tanr olduunu sylemiyor. Ali, ben sen yarattn, beni su ileyecek bir nitelikte yarattn, artk beni balamak da gene sana dyor. Gster kendini bakalm. nsann insana snmas iyi bir davran deildir. Ancak insann bilinli olarak tanry bir yana brakarak kendi soyundan olan birine ynelmesi daha scak geliyor insana. Bylece Tanr bir rpda insan klna giriveriyor, aradaki boluk ortadan kalkyor. Ozana gre Ali, insan yaratmtr. Bu dncenin arkasnda saklanan anlam, Tanrnn Ali olmasa bile, Ali klnda ortaya kt, ya da Ali'de kendini insan gzlerine bir aklk, seiklik iinde sunduudur. Ne yandan alnrsa alnsn, Kul Dervi Tanrya kar Ali'yi tutmann verdii bir direni, bir dikili iindedir. Nitekim iirinde bir kez bile tanrnn adn etmiyor.

Bu davran onun tutumunu, gerek dncesinin ne olduunu aa vurduunun bir belirtisidir. Su ilediini sylyor. Ancak kendini tanrnn deil de Ali'nin karsnda sulu sayyor. Suundan dolay Ali'ye snyor. Oysa islm inanlarna gre insan ancak tanrya snabilir. Gene onyedinci yzyln iiri insan kokulu ozanlarndan biri de Kul Hasan'dr. (Hasan Dede) Erefolu al haberi Bae biziz gl bizdedir Biz de Mevlnn kuluyuz Yetmi iki dil bizdedir Erlik midir eri yormak Irak yoldan haber sormak Cennetteki ol drt rmak Cokun akan sel bizdedir Adem vardr cismi semiz Abdest alr olmaz temiz Halk dahi eylemez nemiz Bilcmle vebal bizdedir Ar vardr uup geer Teni tenden sep gezer Canan bizden kaup gezer Ar biziz bal bizdedir Kimi sofi kimi hac Cmlemiz Hakka duac Resl-i Ekremin tac Aba hrka al bizdedir Biz erenler gereiyiz Has baenin ieiyiz Hac Bekta keiyiz Edeb erkn yol bizdedir Kuldur Hasan dedem kuldur M'nyi syleyen dildir Elif Hakla doru yoldur Cim sorarsan dal bizdedir Kul Hasan, dncelerini aklarken somutlayor, bir ili davrann ozan olduunu vurguluyor, insann aradnn, aramas gerektiinin, gene insann kendinde, znde olduunu sylyor. iirinin bir yerinde. Biz de Mevlnn kuluyuz diyerek insann znde bir tanrnn bulunduunu ileri sryor. Ancak bu Tanr insann dnda deildir, iindedir, insan kokulu, insan glldr. Ar biziz bal bizdedir

derken, insanda aranan zn, gerein bulunduunu, onun dna kmamak gerektiini anlatyor dpedz. Cennet, cennetin rmaklar, tanrya giden yol. Peygamberin bana giydii peygamberlik tac, btn insanlarn konutuu diller bizdedir diyor. Bu szler, insann dnda baka bir zn bulunmad anlamna gelir. Bahe biziz gl bizdedir, iek, anlam dile getiren bir nesne olan konuma gc bizdedir, demek biz Tanr ile biriz, birlikteyiz aka. Trk iirinde grlen tanr-insan birlii dncesi okluk en ar bir dille aa vurulur. Ozan inancn, bal bulunduu tarikatn ilkelerini sayarak aklar. Bir olur ok kolay anlalan bir deyile, bir olur olduka karmak bir syleyile dnce ortaya konur. Divan dnda kalan ozanlar okluk dncelerini, inanlarn bir sevgi scakl iinde sylerler. Sevmek onlarn en kkl, en yaygn bir yaama eylemidir, inandktan insan Tanrya sevgi ile balanrlar. Onun kendi ilerinde bulurlar. eriatn anlatt korkutucu, asc-kesici eli bakl tanrnn yeri yoktur onlarn iirlerinde. Koyunolu'nun u iirinde olduu gibi: Ak elinden itiimiz Denizlerin srdr Lekerimiz eker mrid Gereklerin birisidir Yeryzne nazar klan Dmlerin elin alan Yeil sancak ekp gelen On iki imam erisidir Ulu arlar bedestanlar Ulular gz mestanlar Al iekli glistanlar Evliyalar komudur Gevher bulup almadn m Kymetini bitmedin mi Mnkir yola gelmedin mi Kendi gnl kuruudur KOYUNOLU Kur'ana bak Mansur ipin boynuna tak Nesimi oldu Hak'la Hak Yzdkleri derisidir Ozann deyiinden anlaldna gre "Enel Hak" inancna baldr. Tanr ile insan birliini benimsemitir. Enel Hak deyiminin arkasnda baka bir dnce yoktur. On iki imama ballk bir tarikat dzeni iinde kendi dncelerinin geliim izgisini grmekle olur. Koyunolu, insan-tanr izgisi zerinde yrrken geree sevgi ile ulamann gerekliliini de sylemekten kendini alamyor.

Bu inanca balanmayan bir "mnkir" ancak gnlnn kurumuluu, yaama gcn yitirmilii yznden yapar bunu. insan-tanr sevgisinin yeri ise kurumu deil, prl prl yeermi, diri gnllerdir. nsann yol gstericisi, "mrid"i her zaman bir gerek kii deildir. Sevgi de insan Hakka gtren, gereklere ulatran bir "mrid"tir. insann tanry sevmesi kendini bilmesine, zndeki gerei bulmasna baldr. Tarikatn gelitirdii bu dnce; bizce, yaayan bir gerekten domutur. Kkleri yaadmz olaylarn derinliindedir. Tanr ile insan arasnda grlen birliin yaratln zdeliinde bulan Teslim Abdal, tanrnn insan varlnda biimletiini ileri srer. Ona gre insan tanrnn dr. Tanr insanla grr, insanla duyar, insan konuan bir tanrdr, bir bakma. m te yaratm kendi nurundan Padiah eylemi ilin stne Cemalini grdm salvat verdim klar sokunmu serin stne Vallahi Kur'andr senin szlerin Ysin-i erife benzer yzlerin Innfetehna sresi gzlerin Vedduh inmitir dilin stne Kalarn stnde benler dzlr krarndan dnen Hak'tan zlr Ak gsn stne Tebbet yazlr Veemsi inmitir kolun stne Alnmza yazld byle yaz Hak in klarz biz de niyaz Ayetlkrsile gzel hls Okudum giderim yolun stne TESLiM ABDAL eder emsin ras Errahmandr iki kan aras Gzel Bismillahla Elham sresi Eliflmmim inmi hattn stne Teslim Abdal'n burada aklad dnceye gre, insan yznde yazl bir Kur'an vardr, insan dile gelip konuan btnl iinde Kur'an kendi znde tamaktadr, insan Kur'andr. Vallahi Kur'andr senin szlerin dizesinde ozann inanc btn plakl ile kendini gstermektedir. Nitekim onun arkasndan gelen dizelerde de gene byle bir gr dile getirilir. Ysn-i erife benzer gzlerin

"Yasin", Kur'anda bir surenin addr. "Ant olsun hikmetle dolu Kur'ana ki sen gerekten gnderilenlerdensin. Doru yol zerindesin" diye balar. Peygamberin durumlann, grevlendiriliini bildirir. Bunun gibi "Innafetefin", "Vedduh", "Ayetlkrsi", "ems", "Eliflmmim", "Elham" Kur'anda birer suredir. Teslim Abdal bunlar sylemekle insann yznde btn bir Kur'ann var olduunu, arada ayrlk bulunmadn, tanrnn peygambere bildirdiklerinin bir btnlk iinde insanda grndn ortaya koyuyor. Bu gr, onaltnc yzyl ozanlarndan Ari'de de vard. "Kelm- Zt idim kn emri irad olmadan evvel" diyen Ari aa yukar yukardakine e gr dile getirmitir. Bu iki ozan arasnda dnce bakmndan ortaya kan birlik gsteriyor kendini. nsan yznde Kur'ann yazl olduunu, insann varln z, evrenin ekirdei, eski dille "zhde-i lem" kimlii tadn daha ok Hurufilerde grrz. Ancak, insan ile tanr arasnda grlen varlk-birlii btn ozanlarda eit bir gr ilkesidir. Bu konuda ozanlar birleir. Muhammed Ali'dir Rahmandan yce Dirilmi mminler dklp saa Anas kzolan oludur koca Gel bunun mnsn ver imdi sofi Teslim Abdal. Muhammed Ali'nin (Ali'nin) Rahmandan yce olduunu, tanrdan yce bir aamada bulunduunu ileri sryor, islam dininde "Rahman" Tanr niteliklerinden, tanr adlarndan piridir. Tanr ile insann bir olduunu, evren yaratlmadan nce de insann Tanr ile e varlk ortamnda bulunduunu syleyen Ari'ye uygun olarak dnen, onun grlerini daha ak bir dille ortaya koyan on-sekizinci yzyl ozanlarndan iri'dir... Bu ozann dncesine gre insan evren yaratlmadan nce vard. Tanr ile bir varlk birlii zdelii iinde idi. O da "ben tanr ile bir'"dim evrenden nce Tanr ile vardm" demekten kendini alamyor: Cihan var olmadan ketm-i ademde Hak ile birlikte yekda idim ben Yaratt bu mlk nk o demde Yaptm tasvirini nakka idim ben Anasrdan bir libsa brndm Nr- bd- hk- bdan grndm Hayrlbeer ile dnyaya geldim Adem ile bile bir ya idim ben Ademin sulbnden it olub geldim Nuhu nebi olup Tufana girdim Bir zaman bu mlke brahim oldum Yaptm Beytullah ta tadm ben

u fena mlkne ok gelip gittim Yamur olup yadm ot olup bittim Urum diyarn ben irad ettim Horasandan gelen Bekta idi ben Gah i nebi ghi veli grndm Ghi uslu ghi deli grndm Ghi Ahmed ghi Ali grndm Kimse bilmez srrm kalla idim ben imdi hamdlillh R dediler Geldim gittim zatm hi bilmediler Srrm kimseler fehmetmediler Hep mahluk kuluna karda idim ben iri'nin bildirdii dnceye gre evreni tanr ile birlikte yaratt, yaratl olaynda tanrya yardmc olduu, ondan nce de bir yaratc gcn varl anlalmaktadr, islam inanlarna gre tanr Muhammedi evrenden nce k olarak yaratmtr. Onun nesnel kimlii iinde dile gelmesi bir tanrsal grntr. Muhammed "nur" olarak vard. R'de bu dnceye dayanarak, ben de onunla vardm, diyor. Ghi Ahmet ghi Ali grndm demesi, ben bir oldu peygamber Muhammed (Ahmed) kiiliinde, bir oldu Ali kimliinde grndm, gzlere aldm, gibi bir dnceyi aklamas iindir. Hayriilbeer ile dnyaya geldim derken, ben Muhammed ile birlikte evrene geldim, onunla birdim anlamn ierir. "Hayriilbeer" islam inancnda peygamberin bir nitelii, bir addr. Bu ozanda bir varlk birlii dncesinin ak anlatmn buluyoruz. Tanr'nn elle tutulur evrende btn eylemlerine katld, trl varlk biimlerinde kendini gzlere sunduu bir btnlk iinde ortaya konuyor. yle ki, yaratl olaynda tanr gibi kendinin de emei olduunu aklamaktan geri kalmyor. Oysa baka dnrlere, ozanlara gre insan "yaratlm"tr. Tanr ile e varlk ortamnda bulunamaz. Tanr'nn yaratma eyleminde kimseye gereksinmesi yoktur. O, btn dilediklerini yapabilecek bir yce gcn taycsdr. Btn eksikliklerden syrlmtr. R, Kur'ann bildirdii grleri benimsemiyor. Btn bu tanrsal eylemlerin iinde bulunduunu kesinlikle ileri sryor. Tanr ile e varlk dizisinde, e olu, yarat izgisi zerinde olduunu sylyor aka. Cmle tatten cihanda ben elim ezel yudum Tvbe urdum hem derunum pasna saykal yudum Bahusus sayran emimden yzm evvel yudum krilillh kim hayatm emesinden el yudum Tayyib- tahir olan zindan iinde blblm

diyerek, tapnmalardan, eriatn koyduu kurallardan daha yaratlmadan nce el ektiini, artk tapnma ile, kble ile, namazla, orula ilgisi, ilikisi bulunmadn sylyor. Bu gr epey yiite bir atln belirtisidir, islam dinine gre Kur'ann "be art" iine giren bu grevlerin yaplmas, yerine getirilmesi imann gerekelerindendir. Ozan, bunlara kar kyor. Bu tutumu ile onu islam dininin geer aka olduu ortamda grmek iirini anlamamak olur. Men dila nr-i kadimim can iinde blblm Ol elest bezmindeki mestan iinde blblm Aiyan- tende canm, can iinde blblm deyii dncelerin kesin, belirli bir inanca vardn gsteriyor, btn iirlerinde deimeyen bir grn bulunduunu gryoruz aka. Ona gre "evren yaratlmadan nce can iinde blbld, yaratl ncesi toplantda vard, gvdede can, canda da blbld". Tanr ile insan arasnda zbirliinin bulunduunu ileri sren btn ozanlarn zerinde anlatklar, birletikleri kavramlardan biri de "insann konuan Tanr sz" olduu anlamna gelen "kelmullh- natk" deyimidir. Hem makaln kim beyan- mushaf- natktadr Nutk-i mutlaktr ki Zt- hazret-i haliktedir Dinle ol nutku ki zt- Ca'fer-i Sadktadr Kim Ali'nin Zlfkar Sr-i srafildir. "nsan konuan, bir Kur'andr, onun kesin bir konumasdr, szdr, onun Tanr znde bulunduu bir gerektir. Konuan bir Kur'an olan insann syleyiini sen imam Ca'fer-i Sadktan da dinle bir kez. Ali'nin Zlfikr adl klc srafil'in Srudur bir bakma." Bu drtlkte de gene varlk-birlii aklanyor, insann sz syleme gcnn bir Tanr yetenei olduu, daha dorusu insann dile gelen bir tanrlk gc tad ileri srlyor. nsann byle "kelmullah- natk" olduu dncesini en ak bir deyile onaltnc yzyl ozanlarndan ran ah "Htayi -smail Saffevi" de gryoruz. Onun Anadolu tarikatlar (Aleviler) zerindeki etkisi uzun yllar srmtr. iri'nin iirinde grlen bu "mushaf- natk", ya da e anlamda "kelmullah- natk" deyimleri onda. Yazmaya Hak'kn kelmullah- natk erhini Bu beyann ilmine Kur'ana gelmilerdenz biiminde anlatlmtr. "Biz, "kelamullah- natk' deyimini tanrnn ne gibi bir dnceyle sylediini aklamak iin Kur'ann dilinde kendimizi buluumuz bu nedenler yzndendir." Bu, insan konuan sze gelen Kur'an inanc, tasavvuf duygular ile yorulmu birok ozanda vardr. Bunun ilkadan geldiini daha nce grmtk.

Mminin kbesi gnl evidir Kudret hazinesi Hak'n yeridir Pirim cansz duvarlar yrtr Balm Sultan gibi ballarmz var diyen derun Abdal, insanla tanr arasndaki yaknl gnlle Kabe balants iinde gryor. Gnln inanm kimselerin "Kbe"si olduu deyimi olduka eskidir. Bu yzden burada adn bilmediim bir ozan bu koyunu. Kbleh- Kibriydr ykma kalbin kimsenin Belki Sidr-i mntehdr ykma kalbin kimsenin kavramlar ile anlatmtr. Akkirmani adl bir ozan da bu konuda u drtl sylemiti. Dil be dest ver ki hacc- ekber est Ez hzanan K'be yek dil bihter est K'be bnyad- Halil-i Azer est Dil nazargh- Huda-yi ekber et. "Bir gnl yap ki en byk Hacdr (Kabe evresinde dolalacak gn Cumaya gelirse bu ad alr). Bir gnl binlerce Ka'beden daha iyidir. nk Ka'beyi Halil-i Azer yapmtr, oysa gnl tanrnn bakt grnd bir yerdir." Bu geni gr btn tasavvufularn yreini sarm, iliklerine ilemitir. Tanr ile insan arasndaki yaknln belirtilmesinde temel inantr da. Onsekizinci yzylda yaayan, Allah-ile insan arasnda ayrlmaz bir birliin bulunduunu syleyen Semimi de varlk evreninin temelinde gene insan bulur. Bizdedir Seb-al-mesani ar-i Rahman bizdedir Mazhar- zlkibriyayz ulu Subhan bizdedir Nokta-i vahidde bulduk drt kitabn mnisin Ayet-i Kur'an biziz erh ile Tbyan bizdedir Knti kenzin ma'nisin hem fehm idb esrarm Vsl- ilm-i lednn- srr- pinhan bizdedir Men aref hkmiyle bildik vcudun erhini Arif-i billh biziz kim asl- irfan bizdedir Ey EMM tenedir rencl olan bitmi ola Bizdedir ab- hayat- derde derman bizdedir. "Rahmann (Tanrnn) ar. Kur'andaki Fatiha sresi biz insandadr. Biz, tanrnn glgesi sznn ne anlama geldiini bilip, zne varmz. Drt kitabn anlamn bir noktada birlemi olarak bulduk, Tbyan'n aklan da, Kur'ann ayetleri de gene bizdedir. Biz, Kur'anda ad geen "gizli bir hazine idim" deyiminin ne olduunu anlam kavramz, gizlilikler de, gizliliklerin bilgisi de bizdedir. Bizim iin gizli bir evren kalmamtr artk, evrende btn olup bitenleri bir bir biliyoruz. Varln, insan varln zn biz "kendini bil" yargs ile bilmiiz, artk tanrnn bilicisi biziz, bilginin z de

bizdedir, insana, evrene dirilik veren zsu, aclar, zntleri giderecek g bizdedir." emimi, burada btn nesnelerin, varlk ilkelerinin, yaratc, bildirici glerin, evrenin oluunda gizli kald, insanca bilinmez sanlan birtakm ilkelerin insanda olduunu aka sylyor. Ona gre insan, varln znde, yapsnda, temelinde gizil kalan ne varsa biliyor. Evrenin btn gleri, ilkeleri insan iin bilinmez nesneler deildir. emimi, bu grle varlk-birliine, dolaysyla insan-tanr yaknlna inandn gsteriyor. Kur'anda birtakm ayetlere gre tanr evreni yaratm, ancak bunun ilkelerinde gizlenen anlam, birtakm varlklarn zn, ne olduklarn (ruh gibi, Tanrnn z gibi) insana bildirmemitir, insan akl bunlar kavrayacak gte, nitelikte deildir. Oysa, emimi burada btn gizliliklerin ortadan kalktn, insann dnce gcnde gizlilik diye bir nesnenin olmadn, btn glerin insan znde toplandn sylyor. Biraz geni dnce emimi ile Kur'ann arasnda bir elimenin bulunduu grlr. Nitekim baka bir iirinde: Emirim seyyidim Ali Resuldr derde dermanm Yalanm yokdurur vallah ben ibn-i h- merdanm Eer nadan bana derse Kzlbasn deil mani Kamam gzleri grmez ki ben mihr-i drahanm Ali'nin Resul olduunu, onun soyundan gelip birlik iinde bulunduu grlr. Nitekim baka bir iirinde: Ali'nin Resul olduunu, onun soyundan gelip birlik iinde bulunduunu, kendini parlayan bir gnee benzettii iin, bilgisizlerce, yobazlarca anlalmayacan, gne karsnda gzlerinin iyice kamam kimselerin bu gten yoksun olduunu sylyor ozan aka, seike. Bu gr, tanr-insan birlii, varlk-birlii anlay btn alar boyunca srp gitmitir. Ondokuzuncu yzylda btn gc ile kendini srdren bu dnce AGAH DEDE'nin iirinde daha ak, daha geni bir plak bir syleiyle kendini gsterir. Ey sofi bana mecd- meyhane de birdir Savt- zhd-i nre-i mestne de birdir Hak'tan sana ermez ise esrar- hidayet Bu zikr- ibadet ile peymne de birdir. Gel ge bu riyadan kala gr tarh cihanla Bu fnide bir ke-i virane de birdir ll ba dnyaya gnl verme diraa Arif olana akl divne de birdir AGAH gibi nur olagr ey gz m Bu aka yanan sem' ile pervane de birdir. "Ey sofu bana gre iki iilen yerle namaz klnan yer birdir. Bu dine ballk yznden kan sesler, tapnrken yaplan dualarla, yakarlarla bir sarhoun kopard lk ayr deildir, birdir. Tanr sana doruluk yolunu gstermedikten, gizlilikleri bildirmedikten sonra tapnmsn, tanr'y anp

durmusun ne kar, kadeh ekmekten ayr yn yok bunun. Ha tapndn, ha itin ikisi de birdir bence. Brak bu iki yzll ey sofu, bu geici evrenden bir ykntnn zerinde oturmakla btn evrenleri buyruu altnda bulundurmann ayrl yok, birdir ikisi de. Demez dnyaya gnl vermeye, uslu, anlayl, kavrayl bir kimse iin akll da birdir aklsz da. Gel ey sofu AGAH gibi k ol, nur ol, sevgiye tutuup yanan mum da birdir, onun evresinde dnp yok olan kelebekde..." Aghi Dede, btn akl ile varlk-birliini, insan ile teki varlk trleri, dolaysyla tanr arasnda salad gibi bir boluun bulunmadn, sylyor. Bu an varlk-birliini inanm, insan-evren arasnda yap, z-birliinin bulunduunu dile getiren saz-ozanlardan biri de Mir'ati'dir: Amenna syledik hem ikrar ettik Erenler bezminde lekesine Ba' marifette yetiip bittik Buy aldk bir glden iekesine Sylesem kelmm gelmez takrire Nutk-i dennumuz smaz tefsire krar verdik iman ettik bir pire Er evlad eriz gerekesine Gel gnl arif ol haddini bil sen Sem'idir hairdir etme ek gman "El hakku ezharu mineems" iken Sofi insana eder eekesine MR'AT szlerin gizli muamma llebsar olanlara hveyda Elsisiz belsiziz dilsiziz amma Gezeriz alemde erkekesine Mirati'nin iirlerinde anlatlan dnce eriatn koyduu skc kurallar dnmeksizin, eli kolu bal bir tutumla, yumuk gzlerle balanan softalara kar direnmedir. Ona gre insan kolay kolay anlatlacak lde dar, snrl, bir varlk deildir. Nutk dernumuz smaz tefsire derken insann i evreninin yle, eriatn anlad anlamda aklamalarla anlalamayacan ortaya koyuyor. Gel gnl arif ol haddini bil sen Sem'idir hairdir etme ek gman dizelerinde aklanan anlam, Tanrnn en iyi iitici. en iyi grc, olduunu belirtmektir. Ancak burada baka bir anlam daha vardr: Ozann sylemek istedii gerek anlam insann tanry znde yansttdr. "(Gnl arif ol haddini bil) derken, kendini tan, znde sakl gerei kavra, tanr seninle grr, seninle duyar, sen tanrnn dnda deilsin" demek istiyor.

Baka bir iirinde, yine bu konuya deinerek, bu evren yaratlmadan nce var olduunu aklar: Onsekiz bininci lem icad olmadan Lmekn elinden ilm ettim tahsil Mefhar-i kinat bnyad olmadan Bana irad oldu o srr- kandil Vermeden Ademin ism- resmini Anasrdan halk etmeden cismini Ol demde okudum Razzak smini Ksmet-i Hak kld rzkm tahvil MR'AT zatnla rahata dtm Zatm Zat bilp anda bulutum Bir hitap eriti lyakl dtm Ol demde "lebbeyk" ard Cibril sylemek istenen aktr. zmde tanrnn z vardr, iki z bende birlemitir. Ben bir varlk olarak tanry kendimde yanstyorum. Tanr ile bir birlik, btnlk iindeyim. Evren yaratlmadan, Adem drt ilkeden dzenlenip varlk ortamna getirilmeden nce ben gene vardm. Yaplmas gereken btn ileri biliyor, gryor, duyuyordum. Benim yaratlm bir g gibidir, bir yerden baka bir yere tanmadr ancak. Bu grlerin dile getirdii dnce daha nce de grld gibi insann "kadim"lii inancna dayanr, insan yaratl olayndan ncedir, yaratanla bu yaratma eylemine emei gemitir. Ondokuzuncu yzyln Divan ozanlarndan biri olan eyh Nazif ise buraya dein grdmz Alevi-Bektai ozanlarna ta kartacak biimde bir aklkla Ali'nin, insann birliini, tanr ile bir btnlk iinde bulunduunu, tanr ile insan arasnda bir uurumun olmayacan, tanrnn bir grn olay ile Ali'nin varlnda ortaya ktn syler. Zhid hakkyn ol ahnki cd-i ekmeli Ahmed-i Muhtara vahyetti kitab-i mnceli Mevleviyem Ahmediyem Hayderiyem men beli Bana besdir bir Huda vu bir nebiyy-u bir veli La ilh ill huvallah-ul-Aliyy-l-mnceli La nebi ill Muhammed la fet ill Ali Cylar talar aalar khlar hmunlar Nuh felek cinn- melek bahr- semek nev'i beer Skinn-i ar-u fer- encm- ems- kamer Hep lisn-i hal- kaal ile bu beyti zikr eder La ilah ill huvallah-ul-Aliyy-l mnceli La nebi ill Muhammed la fet ill Ali eyh Nazifi'nin iiri byle dnceleri dile getirerek uzayp gider. Ali'nin Kur'an ile birtakm tanrsal gler kazandn, tanrnn ona Kur'an ile birtakm zleri bildirdiini, daha akas Ali'nin peygambere inen kitab gnderdiini ileri srer. Kur'an

gnderen, peygambere tanrsal buyruklar salan varlk, yalnz Ali'dir der. Tanr Ali'den bakas olamaz gibi bir dnce ileri atar. Bylece gene insan-tanr birlii Ali'nin kiiliinde ortaya kar, bir gzle grlr aklk iinde sergilenir. Yeryznde grlen btn varlklar da byle syler, Ali'nin Hak olduunu, ondan baka bir gcn bulunmadn, Muhammed'den baka peygamber, Ali'den baka taplacak kimsenin olmadn, Ali'nin tek er olduunu, Ali'nin dpedz tanr olduunu syler. Bunu dokuz kat gkler de yapar , ar da, fer de oturan melekler de. Sureta bir zerreyim m'nda amma fitb Cmle zerrt- cihna tbi-i suret men ems- Mevln Muhammedle Ali'nin srryem Bir mutalsam kenz bir drdne-i hikmet menem Mark- ems-i keml-i k- Mevln olup ns- cinne nir-i envr- nsiyyet menem Mey-furam ke's-i mahtm-i hitam'l misk ile Ski-i kavser Aliyy-el Murtaz-syret menem gibi iirlerinde de kendinin tanr ile bir olduunu, Ali ile Muhammedle e varlk dzeyinde olduunu aka ileri srer. nsanla tanr arasnda grlen birlii dile getirir. Divan iirinde byle ak bir grle ortaya kan ozan pek bulamayz. eyh Nazifin bu tutumu tekkeye bal olmasndan, Mevleviliinden ileri gelir. Kimi Mevleviler de Bektailer gibi, insan ile Tanr arasnda bir yaknln olduunu benimserler. nsann, evren yaratlmadan nce var olduunu, yaratln, yukarda da belirtildii gibi, bir ortaya kma, ya da yer deitirme biiminde gerekletiini syler. Halk ozanlarndan Dertli bu konuda en ak rnekleri vermi bir kiidir. Anasr gmlein giymezden evvel Azade bama hnkr idim ben Cihan leme gelmezden evvel Nr-i tecellda envr idim ben Rh-i sultaniden olundum tefrik Vcd iklimine oldum muvafk Sift- deme girdim mutabk Mder-i nihnda bidr idim ben Halk olmazdan evvel mlk-i melekt Kimse klmaz iken mevlya scd Ar kurs levh kalem olmadan mevcud nd-i mnevide hem var idim ben. Ezel bderd idim bir DERTLi oldum Makam makam gezdim cihana geldim Kendimi Ahsen-i takvimde buldum Hak ile vakf- esrar idim ben. Dertli'nin deyiinde insann, Tanr ile evren yaratlmadan nce "nur" olarak bir zde bulunduu inanc sakldr. Toprak,

ot, su, yel gibi drt ilkeden nce var olan insan, yerkaplayan zden syrlm, bir n niteliinde var demek, anlamna gelir, insan yerkaplayan niteliklere brnnce bamszln da elden karm, snrl bir ortama atlmtr, insan tanrnn znde kendini kendi znde tanry bulmu. Rh- Sultaniden olundum tefrik ile aklanan anlam, ben tanrnn nurundan ayrlmm, ben Tanr ile birdim, onunla vardm anlamn ierir. "Vcud iklimi" deyiminden anlalan da iinde bulunduumuz evrene gelitir. "Sfat- Hadem" ise insann bugnk varlk kimliidir. Ar, krsi, levh, kalem gibi deyimler insann yaratl olayn gsteren basamaklardr. Bunlar "lk yurdunda", "tanrsal lkede" bulunan birer varlk katdr. Levh, insann bana gelen, gelecek olan olaylarn yazl olduu yerdir. Kalem de yaz yazlanda kullanlan aratr: Kalem sz Arapa deildir. Grek Latin dillerinden Arapa'ya gemitir. O dillerde "kam-saz" anlamna gelir. Bundan da bu grlerin znde ilka'n nedenli etkileri olduu sezilmektedir. Hak ile vakf- esrar idim ben dizesinin anlam ok aktr. Ben, tanr ile btn gizlilikleri bilirdim, demektir ki, ozan burada tanr ile birlikte olduunu sylyor. krarm enel-Hak'tr Bu ikrarm beli haktr Diyen Perian Baba ile Seyyid Nesimi'nin dncesi e anlamldr, ikisi de tanr olduklarn, insanla tanr arasnda bir balantnn bulunduunu sylyorlar. Bu yzyln ilgin ozanlarndan biri de, tanrnn btn evrende grndn, insann tanrdan ayr olmadn, syleyen Mehmed Ali Hilmi Dede'dir. Dost cemlin grmee Her bir zam gz oldu Pyine yz srmee im dm yz oldu C etti can ak ile Doldu gnlm zevk ile Buldum yri evk ile Geceler gndz oldu Dost iline varmaa Vurup yri grmee Kalmad dere tepe Drt yanm dmdz oldu Da-u sahra serteser Giydi yeim cmeler Rindne iyd-i ekber

n bugn Nevz oldu. Her eya bir harf olmu Hem mazruf hem zarf olmu Aceb ilm-i sarf olmu Bir nokta bin sz oldu Kalmad gayri ayar Yr ile doldu diyar Ref oluben tr- tr Her taraf efrz oldu HLM'y bzra gel Nkd-i cann ver evvel Gevher- ak ezel Sanma kim ucuz oldu Btn evren tanr ile doludur. Tanr, insann zndedir, insan tanry kimlii iinde yanstan bir varlktr, insanda gren tanrdr, insanla tanr bir gz. bir kulak, bir duyu-gcdr. iice, z zedirler. Tanr ile insan arasnda dinlerin syledii: kulluk-efendilik ilikisi deil, sevenle sevilen bants vardr. nsan seven Tanr'y da sever, insan bilen tanry da bilir. Durum evren iin de byledir. Tanr evrenle, evren Tanr ile, insan ile bilinir. Tanrya gtren yol kiinin znde younlaan sevgisidir. Bu sevginin erei insann anlamn kavramaktr. nsan, kendi znde Tanry yanstr tanr ile insan arasnda bir z ayrl, yap atkl yoktur. Daha akas, insan tanrdr. Hilmi Dede, kim ne derse desin, tanry insanlatran, ona yeni bir deer kazandrmaya, yeni bir gereklik vermeye alan ozandr. O nce gelenlerin yolunda giderek belli bir anlayn kesin izgilerle belirlenmi, bilinle dzenlenmi ortamnda bulunuyor. Bu ozana gre rnek insan Ali'dir. Tanr Ali'nin kiiliinde, insan nitelii iinde gzlere alr. Varlk kavram altnda toplanan ne varsa, batanbaa Ali'dir. Ayine tuttum yzme Ali grnd gzme Nazar eyledim zme Ali grnd gzme Adem Baba Havva ile Hem Allemelesma ile Cerhi felek sema ile Ali grnd gzme Hazreti Nuh Nebiyullah Hem brahim Halilullah Sinadaki Kelimullah Ali grnd gzme sa-yi ruhullah oldur

ki lemde ah oldur Mminlere penah oldur Ali grnd gzme Ali evvel Ali hir Ali btn Ali zahir Ali tayyib Ali tahir Ali grnd gzme iir bu yolla, bu anlam zere uzayp gider. Ozann inancna gre Ali, btn varlklarn zdr,, yaratcsdr, tanrya ykletilen onda var saylan btn nitelikler, yetenekler, yetiler, gler Ali'de vardr. Ali, Tanrnn kendisidir. Evreni yaratan da, insan koruyacak olan da gene Ali'dir. Ali'nin dnda baka bir yce varlk ,grnen g yoktur. sa, Musa, Nuh, brahim birer grntr, gerek olan onlarn znde dile gelen Ali'dir. Ozan akla kavuturduu bu tutum ile tanry kaldrp yerine Ali'yi, insan koyuyor. Ali, bir btnlk iin evreni kaplam ,evrene yaylmtr. Tanr'y yaratan da Ali'dir bu duruma gre. lka dinlerinde btn tanrlar insan klkl, insan duyuludur. nsan inand tanry kendi ellerinde yaratm ona kendi biimini vermitir. Hilmi Dede de ister bilerek, ister bilmeyerek olsun byle bir tutumla ortaya atlyor. nsan sknca tanrya yaslanr. Hilmi Dede, ylesine bilinli ki inancnda Ali'yi aryor yardmna: Gnl ketisiyle bahr-i minnette Girdb- gamdaym yeti ya Ali burada ozann inanc btn akl ile gzlerimizin nne seriliyor artk. Son yzyln Divan ozanlar iinde de naslsa Enderunlu Fazl ,bir yreklilik gstererek "dnya ve ahiret"i sevdiinin uruna bir kyya atabilmi. "Divan iirinde Sapk Sevgi" adl kitapta belirtildii gibi, ar bir erkek sevgisine tutulan bu ozan bir ara kendinden geercesine iyzn aa vuruyor. Olsun feda o fete dny ve ahiret Kurban ola muhabbete dnya ve ahiret Devlet in mcahede cennet in dua Demez bu renc- zahmete dny ve hirek Olmaz ikisi sger-i nize sevdiim Bu cur'a-i hakyate dnya ve ahiret yn deil ikisi ki nlin-i bab ola Dergh- kurb-i hazrete dnya ve ahiret ndinde FAZIL ikisi de bir fitil olur Kandil-i bezm-i vuslata dny ve ahiret Fazl'n dnceleri geliigzel deildir. Baka bir gazelinin banda unlar sylemekten kendini alamayna gre, dncesinde kesinlie varm bir durumu seziliyor.

Ne havf- nr var ne cennet midi var Biz vaka kyameti grm germiiz derken, gene yukarda dediklerinden yol alyor. Divan ozanlar, okluk kaba sofulara atar, onlarla elenir, onlan yererler. Ancak ozan biraz daha aklk vermi dncelerine bu konuda. Son an ilgin ozanlarndan biri de Ruhi Baba'dr. Btn varl ile iinde yaadmz duyular evrene baldr. Sofu, namaz, ahret, cennet gibi kavramlarla ilgisi, ilikisi yoktur. Nice bir dadaa-i dehr ile berbd olalm Yr meyhaneye zhid biraz bd olalm Serelim ke-i meyhaneye bir eski hasr Dest urub cm- Cem'e gussadan zad olalm Kzn pr-i munn sen alub olunu ben yle bir din ulusu kfire damad olalm Haner-i ti-i gazabla gezelim ey Ruhi Kande bir var ise imez ana celld olalm Ozann evreni iinde bulunduumuz evrendir. Yaama inancda bu evrenin snrlar ile belirlenmi bir ortamda domutu. Yobazlk; yaanan evreni olduu gibi deil; uydurma bir kuruntudan, sapk bir bakn dkntlerinden baka bir nitelii bulunmayan gerek-d lkeyi de iinden klmaz bir biime sokunca, byle alayl, elenceli klarla karlamaktan kendini kurtaramaz, kurtarmad da., nsann belli yne dnerek en doru yolu setiini sylemek doru deildir. Tanr btn ynlerdedir, evrendedir, insan dile gelmi, konuan, dnen, yerkaplayan ortamda yaayan bir tanrdr, insan dnda kalm, gereklerden kopmu, yalnz dncede yaayan, bilinmez, bulunmaz bir tanr yoktur, olmamtr da. Tanr onu bilenlerin, dnenlerin iinde, zndedir. Bu dnceleri Cemali Baba'nn iirinde buluyoruz. Tevecch eyledim mihrab- yre Grnd gzme kble-i hacet R-be-r gelince vech-i didre Salt- dime eyledim kamet Cebhe-i dildre ettim iktid Grnd gzme K-be-i ulya Okudum Subhane rabiiyelal Muktedbih oldu h-i velayet ki yan kblem imama uydum badet neydn o demde duydum Ak ile ban secdeye koydum Ma'budun bilhassa kldm ibdet Ed-yi salata oldum mdavim Rkum sucdum salt- dim Kyamm kuudum Hak ile kaim ok kr tevhide erdim nihayet

CEMAL yine oldu cemle Ullebsr vkf olur bu hle Grnen Hak ne hacet kil- kale Fesamme vechullah hakknda yet Cemali'nin iirinde grlen dnce baka trl yorumlara tasavvuf deyimlerini zorlayarak znden uzaklatrmaya elverili deildir. Tapann da , taplann da bir olduunu sylyor. Kbleyi sevdii insann yznde, K'beyi gnlnde buluyor, insan dnda secde edilecek bir varla inanmyor pek. Namaz konusunda "salt-i dim" diyor ki bunun gerek anlam: insan olan bir varln yaay boyunca sresiz olarak tapnma eylemi iinde olduudur. Seven insan durmakszn sonsuz bir "ibadet eylemi" iindedir, insann evrene gelii ile orucu tutulmu, namaz klnm olur. insan iin en gerek eylem sevmek, sevilmektir. Ozan "Mabudun bilhassa" diyerek, tanry kendi znde bulduunu, ona taptn, insan gereinin bir tanr olduunu aklyor. Baka bir iirinde: Visl- vuslat- Hak sahibi dildanz eyvallah diyerek Hak'ka kavutuunu, onun yzn grdn, Hakla bulduunu anlatr. Bu duyular, bu seziler insann kendini bulmas, zn bilmesidir. nsann, tanr znden geldiini, kendi znde tanry yansttn, insan ile tanr arasnda bir uzakln bulunmadn ileri sren ozanlardan biri de geen yzyln sonlarnda yaayan Kadri'dir. Eer akl isen dinle bu pendi Bir muazzam beytin Hak binasyz Hakaretle gnl ykma efendi Biz bu kinatn ibtidasyz Talim-i Hak isen hnikal biziz alik-i Hudaya kblegh biziz Maksad- Uaka doru rah biziz Biz tarik-i Hakkn akrabasyz Lmekandan geldik Kadri mekna Zarf- mekn olduk kevn- cihana Bu ekl- hey'etle dtk ziyana imdilik lemin muammasyz. dizelerinde, iirinde evrenin znde insann bulunduunu, insan bir varlk olarak tanrdan geldiini, tanrya varan yolun getiini sylyor Bir muazzam beytin Hak binasyz demekle tanr yapsnn (evinin) temeli, evrenin kayna olduunu, Biz bu kinatn ibtidasyz

szleriyle de evrenin balangcnn gene insan olduunu aklam bulunuyor. Talib-i Hak isen Hnikal biziz Slik-i Hudaya kblegh biziz Tanry m istiyorsunuz tapnacak yer bizdedir, Tanr yoluna m girmektir dilein kble biziz. nsann tanry bulmas iin bize ynelmesi, gene insana dnmesi, tanry insann znde aramas gerekir. Tanr insann dnda deil, iindedir. Zarf- mekn olduk kevn- mekna Biz evrenin var oluuna yol atk. Evrenin oluunun ana nedeni biziz. Bu olu bizim iimizde, zmzdedir. Oluu biz btnl ile kavram zmzde yanstmz. Baka bir iirinde de: Der-i meyhanedir bizlere mescit Giremez ol yere sof-i mlhit Piyle feyzimiz skmi mrit ektiimiz glbank zikr-i Hudadr Bizim tapnamz iki itiimiz yerdir, oraya inansz, yanl yola sapm gerekten uzaklam sofu giremez. Biz tanrnn verdii sylenen "feyz"i (bolluu) kadehten almz, bize yol gsteren de ikiyi datandr. Gece gndz dilimize doladmz da ancak "glbank"mzdr (birlikte yaplan sesli tren). Biz bouna yatp kalkmayz. Tanr'y tapnaklarda aramayz. Aradmz kendi iimizde, zmzde, bizim gibi gerektir, elle tutulurca... Tanry Yaratan insandr Son yzyln Tanr ile insan arasndaki uurumu kaldran ozanlardan biri de Edib Harbi'dir. Onun dncesinde anlamn bulan tanr anlay btn gereklerin insan varlnda dile geldii grn ierir. Tanr ile insan olu bakmndan da, yap, nitelik bakmndan da birdir, bir btnlk iindedir, insan tanrdan, tanry insandan ayrmak elde deildir. Tanr, insann bir buluu yaratt dnce varldr. Daha Allah ile cihan yo iken Biz an var edip ilan eyledik Hakka hibir lyk mekn yo iken Hanemize aldk mihman eyledik Kendisinin henz ismi yok idi smi yle dursun cismi yok idi Hibir kyafeti resmi yok idi ekil verip tpk insan eyledik Allah ile ite burada birletik Nokta-i Hmya girdik yerletik Srr- Kuntu kenzi orda syletik

smi erifini zahman eyledik Aikr olunca zt- sfat Kn dedik var ettik bu semavat Birlikte yarattk hep kinat Nam- niann cihan eyledik. Yerleri gkleri yaptk yedi kat Alt gnde tamam oldu kinat Yarattk iinde bunca mahlkat Erzakn verdik ihsan eyledik Aslsz fasldz yaptk cenneti Huri glmanlara verdik ziyneti Trl vaidlerle her bir milleti Sevindirip d- handan eyledik Bir cehennem kazdk gayetle derin Lf atei ile eyledik tezyin Kldan gayet ince kltan keskin stne bir kpr mizan eyledik Geri kn emriyle var oldu cihan Ar- Krs gezdik durduk bir zaman Bo kalmasn diye bu kevn- mekn Ademin halkn ferman eyledik Edip Harabi bu iirinde Tanry yaratann insan olduunu, btn evreni kaplayan varlklarn Tanr ile yaratl bakmndan ilgili bulunmadn sylyor. Daha Allah ile cihan yo iken Biz an var edip ilan eyledik. Tanr da, evren de yoktu, bilinmiyordu, insan olarak biz onlar yarattk, varlklarn btn insan soyuna bildirdik. Tanr da, evren de insann ortaya koyduu, insann yaratt varlk trleridir, insan, yaratc bir g olarak tanrdr. Tanr, insan dnda yaratc nitelikleri olan bir varlk deildir. Hak'ka hibir lyk mekn yo iken Hanemize aldk mihman eyledik Tanr her trl yerden bucaktan syrlmtr. Onun beli bir yeri yurdu yoktur dncesine kar kan ozan evet Tanrya yarar bir yer yoktu, onu evimize aldk, konukladk diyor. Bu dncenin znde tanrnn insan dnda, insann kaplad yerden ayr bir lkesi, yeri yurdu yok gr sakldr. Kendisinin henz ismi yok idi smi yle dursun cismi yok idi Hibir kyafeti resmi yok idi ekil verip tpk insan eyledik

dizilerinde aka, tanry yokluktan insan var etti, ona biim, anlam verdi, bir yap kazandrd, insan klnda ortaya koydu dzenledi. Tanry insann yaratt dncesi trl nedenlerle ortaya byle ak bir biimde atlmamtr pek. Geri daha nce insann tanr olduunu syleyen ozanlar kmtr. Ancak byle kesin konuan pek olmamtr. AZM'nin dilinde tanr ile akalama eilimi, onunla inceden inceye elenme dncesi vard. Harabi daha da ileri giderek btn kukular ortadan kaldryor. EDP HARAB'ye gre evreni de insan yaratmtr, insan Tanr'dr bu bakmdan. Kn dedik var ettik bu semvt "Ol" dedik gkleri var eyledik dizesinde dile gelen dncede bir elime grlyorsa da ozann inancna gre bunu ortadan kaldrmak kolaydr. Ozan ilkin tanry ortadan kaldryor. Sonra tanrya ykletilen btn yarat eylemlerinin insan eliyle yapldn sylyor. Bu yolla, "peki bu evreni kim yaratt" sorusunu daha batan bir yana atyor. Onun inancnda evrenin yaratlml dncesinin yeri yoktur. Kur'ann, varln ileri srd btn nesnelerin olmadn, uydurma olduunu sylyor. Aslsz faslsz yaptk cenneti bu dize btn kukular ortadan kaldryor. Cennetin gerekle ilgisi yoktur, onu insan uydurmutur. Bir cehennem kazdk gayetle derin cehennem de yoktur onu biz derin kazdk da insanlar kandrdk bylece, yoksa cennet gibi o da uydurmadr, gerekle en kk bir ilgisi yoktur. Btn bu var denenler insan kafasnn bululardr. Edib Harabi'de bilinli bir tanrtanmazlk vard. Kavranlan yerli yerine koyarak dncelerini derli toplu olarak aklamay, kukudan uzak bir nitelikte gndeme getirmeyi biliyor. Ya Rab senin meknn yok Yatan yok yorgann yok Hem dinin hem imann yok Her bir eyden mnezzehsin Sesin kmaz avazn yok Abdestin yok namazn yok Hibir yere niyazn yok Kulhvallahuahadsn Kapn byk aan yoktur Seni kapp kaan yoktur Anan yoktur baban yoktur Ya Rab allahssamedsin

Elmasn yok boncuun yok Aban keben kocuun yok Karn kzn ocuun yok Lemyelid lemyuledsin Tanrnn btn insana verdii niteliklerden syrlm bir varlk olduunu ileri sren dnceye kar kan ozan eskilerin deyimi ile "kfr" iindedir. Tanr adna sylenen, sylenebilecek olan ne varsa bir rpda ortadan kaldryor. Bu iirde dilegelen dnceler birer "aka" deildir. Dpedz tanrnn yokluunu ileri srmektedir. Yukarda grdmz iirde de tanry insann yarattn ileri srmtr. Ozan, bu konuda kesin bir inan iindedir, tanrtanmazdr. Ey hce sen bizi cahil mi sandn Biz ledn ilminin ulemsyz Bizi mezhebine dahil mi sandn Biz Beni srail enbiysyz Geri okuyorsun Levlke levlk Fakat perdesini edmezsin ak Cahilsin bizi de etmedin idrak Biz o kuntu kenzin muammasyz Biz senin bildiin insanlardan deiliz, gizlilik biliminin ne olduunu biliriz. yle ki biz srail soyunun yalvalaryz, "sen olmasaydn biz de gkleri yaratmazdk" anlamna gelen tanrsal szleri okur durursun da anlamazsn. Bizi de anlamazsn ey softa sen. Biz, tanrnn "ben gizli bir hazine idim" anlamna gelen szlerinin bilmecesiyiz. Tanr, o szleri bizden gizleyemedi. Sen anlamazsn, biz anlarz. Tanrnn insan yznde grnd dncesini savunan, insan sevenin Tanr'y da sevme olabileceini syleyen ozanlardan biri de Ali Ulvi Baba'dr. Ancak onda keskin klar bulamayz. Daha yumuak bir davran vardr. Bak vech-i yara ya Hay Gelmi kemale ya Hay Baki v lyezaldr Ermez zevale ya Hay Kim secde eylemezse Byle cemale ya Hay Dnyada ankette Ermez visale ha Hay Didar- Hak'tr ite Sdk ile gel niyaz et Divara secde etme Girme vebale ya Hay Allah kabul eder mi Riya ile namaz Bihudedir kaplma

Byle hayale ha Hay Medheylemiken Allah Kur'anda bu arab Ninharam diyorsun Byle halale ya Hay Ulvi Baba bu nutku Hak'kn diliyle syler Saki inayet eyle Doldur piyle ya Hay "Sevgilinin yzne bir bakver de tanry gr. Bak, olgunlua ulam onun yznde. Onun n sonu yoktur, evren durduka sevgilinin yznde yansyacaktr. Byle bir yze secde etmeyen (nnde yere kapanmayan), evrende de, ahrette de eli bo kalacak, insan yz tanrnn yzdr, gel sen de gnlden yakar ona, ne secde eder durursun duvara, byle bo dlere ne kaplrsn. Bak, tanr arab Kur'anda vmken sen ona haram diyorsun, olur mu byle, iilmesi gereken iilmez demek doru mudur dersin." Ali Ulvi bu iirinde dpedz Kur'ann birtakm yasaklarna kar geliyor. Tanrnn "haram" dediine "helal" diyor, islm dininde bu ak "kfr"dr. Oysa , ozan bunu bile bile yapyor. Bilinli bir dnceyle, bir davranla inanlarn sylyor. Tanr'nn yasana inanmyor. Kendi kiiliini ortaya koyuyor. Son yzyln kadn ozanlarndan Glsm Bac da inan bakmndan tekiler gibidir. O da insann yznde, znde tanrnn dilegeldii grn savunur. Tecelli eylemi Rahman Senin vechinde ey canan Hululndr bana Kur'an Biihmdilluh haberdarm "Ey sevgili Tanr senin yznde grnyor, yznn izgileri benim iin bir Kur'andr, bunu iyi biliyorum." Bu gr, insan ile tanrnn birlii inancna dayanr. Daha nce incelenen ozanlarda da bunun tpksn grmtk. Dervi Ruhullah'n iirinde dile gelen an duru bir insan sevgisi vardr. Vahdet bdesiyle mestiz ezelden Elest kadehinden tadanlardanz Nur alrz emimiz her bir gzelden Aryz bala bal katanlardanz burada Tanr ile insan birliini dile getiren dnce, insann "Elest" gnndeki toplantda ikinin tadna vard inanc arasnda sakldr. Niyaz ehlindeniz zannetme zahit Mehur-u cihandr nazmz bizim Szmz mutlak canana ait Enelhak arr sazmz bizim

"Enelhak" deyimi ile Mansur'un, Seyyid Nesimi'nin dncelerine" katlyor. nsan Tanr'dr, ben de tanrym, diyor aka. Tanr'nn. insan klnda ortaya kt, btn evrene insan biiminde yayldn, insan dnda bir tanrnn bulunmadn syler Basri Baba da Abit kisvesinden grnen Hak'tr Sen an gayride arama ey can Batn Hak olmu zahiri Hak'tr Gizli srlarn edeyim ayan Esma sfat zattan vcud istedi Kendi vcdiyle mevud eyledi Allemelesma'yi ta'lim eyledi Oldu Adem ol dem ntk- Kur'an Evvel hir zahir btn demdir Her bir srr ann iin mahremdir Mazi mstakbelde dem hep bu demdir Klli ey'in Halik el'an kem kn "Tanr insan klnda grnyor, onu baka yerlerde arama sakn. Grnen de, gizli kalan da insanda tanrdr gene. Tanr bu evrende grlen btn nesnelere kendi znden biim vererek, kendi varln evren dzeni iinde elle tutulur, gzel grlr bir durumda gzlere sundu. Evrende tanr vardr, insan klndadr. nsan konuan bir Kur'andr. nsann n sonu yoktur nce olan da odur. sonra olan da. Tanr, insandan ayr bir varlk deildir. Gemi, gelecek, gizlilikler insanca bilinir, insan dorusu btn nesneleri yaratan durumundadr. Eskiden olduu gibi imdi de yledir, bu i." Basri Baba, bir rpda insan ge karp Tanry yere indiriyor, insanda yaratc bir gcn bulunduunu, tanrlk niteliklerinin bir btnlk iinde insanda grldn savunuyor aka.. Son an en ilgin ozanlarndan biri olan Tevfik Fikret de insanda yaratc gcn bulunduunu savunurdu. nsan, Tanry yaratan bir bilinli varlktr. Evren "kudret-i klliye" denen tanrnn yaylp ald geni bir varlk alandr. Beerin byle dalaletleri var Putunu kendi yapar kendi tapar diyen Fikret'in dnce insann dnda yaratc bir gcn bulunmad, gerek yaratcnn DOA olduu inanc sakldr. Fikret'in karsnda, inan bakmndan, Ortaa'n bile ok gerilerinde bulunan, Mehmet Akif'i grrz. Trk iirinin en koyu eriat ozanlarndan olan Mehmet Akif iyi bir air olmad iin dncelerini uzun manzumelerle, "vezinli kafiyeli" sz ynlar ile sergilemitir. Ancak, tanr karsndaki tutumu, davran insan varln yok sayacak lde "mmeti"dir. Tevfik Fikret'te grlen btnlk, ileri gr onda yoktur Tanr karsnda "ben de varm" diyecek nitelikte

salam bir insan grnden iyice yoksundur. Fikret, bunun karsna daha yaratc bir dnce ile karken, on nc yzyldan bu yana gelen dnce izgisi zerinde yrmeyi bilmi, insann gerek deerini yaratc gcnde grmtr. Evliyadan yaarm mstani Bir rmcek gtrr Hakka beni demekle, tanrya varan yolun evren dzeni iinde olduunu sylemek istemitir: Tevfik Fikret'in "kurdet-i klliye" diye anlad, adlandrd Tanr bulunduumuz evrenin snrlar iindedir, dnda deildir. nsan, tanry yaratan, ona deer kazandran, onu yokluktan varlk alanna karan, ona kendi yanbanda yer vermesini bilen bilinli bir yaratcdr. nsan dnda gerekten yaratc bir g yoktur, olamaz da. nk insanda DOA'nn btn yaratc gc dile gelir, anlamn bulur. Bu yzden Tanr insann bir rndr, buluudur. SONU Trk iirinde Tanr kavramndan ne anlaldn, tanrya hangi gzlkle bakldn, ozanlardan rnekler vererek, aklamaya altk. Kimi yerde kiisel yorumdan katk, kimi yerde ondan kurtulamadk, ancak ozann dncelerini saptrmaktan uzak durduk. Gerek yargy verecek olan okuyucudur bu konuda. Ozanlardan kolay anlalmalarn, dncelerini sergilemede kullandklar dilin karkl nlemektedir. zellikle dinle ilgili kavramlarn hepsi Arapadr, kimi dorudan doruya Kur'andan alnmtr, szlkteki anlamyla badaamaz. Bizim yapmaya altmz da bu gl elimizden geldiince gidermekti. Trk iiri sorunsal btnlkle ele alnp didiklenir, incelenirse insan varlna ynelik yorumlarn, dncelerin ierikleri daha kolay anlalr. Dil denen byk engelin almas ayr bir sorundur. Bu almada dil gz nnde tutulmamtr. mdi, Trk iirinde tanrya bakaldran ozanlarn bulunduu, eriat denen kurumun uygulamalarndan kolaylkla anlalmaktadr. eriat kendinden baka yetke, kurum, l, gerek tanmayan, tanyacak yapda olmayan bir yasaklar btndr. eriat konuyu aklamaya, geniletmeye, soru sormaya yanamaz, yalnzca kat deimez yasaklarla yetinir. Bu zellii dolaysyla kendini savunanlar bile bilmeden ortadan kaldrr, sular, sindirmeye alp abalar. eriatn ne olduunu, onu savunan, "zahid", "sofu" diye nitelenenlerin tutumlarndan anlamak gerek. Divan iiri incelendiinde btn ozanlarn eriat yanls "zahid"lerden, "sofu"lardan yakndktan, onlar ok ar bir dille yerdikleri grlr. eriat, deimezlii savunduundan, btn gelimelere, ilerlemelere, evrimlere kardr. O kapal verimsiz bir kaba benzer, grevi iine konan olduu gibi saklamak, bir dokunulmazlk rts altnda korumaktr. eriatn reticisine "vaiz" denir. Onun

kabalndan, anlayszlndan yaknmak Trk iirinde eski bir gelenektir. Sana her meclisinde syler isem mlzem olmazsn Deil krsiye vaiz ara ksan dem olmazsn diyen divan ozan Sabit bu gerei yanstmak istemitir. "Ey vaiz, sana her toplantda sylerim yine susmay bilmezsin, sen camide krsye deil gn en yksek kat olan ara da ksan yine adam olmazsn" demekten kendini alamamtr. yleki en koyu dinci ozanlar bile eriatn kabalndan yaknmlardr. zellikle Osmanl tarihilerinin, Akpaaolu'dan bu yana, yaptlarn okuyanlar bu gerici vaizlerin, kaba sofularn topluma getirdikleri ykmlar anlamakta glk ekmezler. "Ulema/bilginler" rts altnda saklanan bu dincilerin iinde bilimle badar i greni, baar salayan grlmemitir. Dincilerin nce btn yeniliklere kar ktklar, sonra onlardan yararlanmada btn yenilik yanllarn geride braktklar yaadmz olaylardr. Sz gelii camilerin elektrikle aydnlatlmas, radyoda Kur'an okunmas, minarelere sesyayc aralarn konulmas nce ar tepkilerle, yergilerle karlanm, imdiyse bir din gereci durumuna getirilmitir. Basmevlerinin kurulmasna kar kanlarn torunlar gnmzde gerici dncelerini yaymak yolunda ondan en ok yararlanananlar deil mi? Banaz kii elikiden yarar ummay beceri sayar, onda dizgesel dnme diye bir olay yoktur. te dinlerin yararland en kolay smr alan da budur, bu elikiden tedirgin olmama ortamdr. Trk iirinde eriat savunan, onun deimez bir geerlilik tadna inanan ozanlar oktur, ancak onlardan baarl bir rnn ortaya konduunu gren de olmamtr. amzn islam lkelerinde, adn dnyaya duyurmu aydnlarn, yazarlarn, ozanlarn hepsi eski geleneklere kar kan devrimci kimselerdir, oysa eriat yanllarnn btn smrlmeye altrlm, geri braklm, karanlklara itilmitir. Tevfik Fikret'in yneldii Bat ile, Mehmet Akifin savunduu islam dnyasn yle yzeysel bir karlatrma bile byk boyutlara ulam ykmn hangi lkelerde olduunu gsterecektir. Bugn tanrya, eriata snan drtyz milyonluk islam topluluunu, ada anlaya dayanan milyonluk srail utan verici bir yenilgiye uratmtr, stelik birka gn iinde. Bugn lkemizde, hzl bir geriye dnn izleri grlyor, kadnlarn karanlklara itilmesini ngren tarikatlk daha ilkokul andaki ocuklarn, zellikle kzlarn aydnlanmasn tanrsal bir yasakla engellemeye alyor, ortam buna ok elverilidir. Kadn erkein tarlas olarak niteleyen, yasal kurumlarda, toplum kurulularnda kadn-erkek eitliini ar su sayan bir inan birikimine balamak uygarln verilerinden yararlanma olanann, anlaynn yokluundan kaynaklanr. Anaya deer vermek, onu yceltmek islam inanlarn kurtarmaz. Yeryznde anay dvn, saymayn, ona sayg gstermeyin diyen bir din grlmemitir. Bu nedenle islam dininin anaya nem vermesi onun zgn bir buluu deildir, ne yazk ki kimi okumu kadnlarmz bile bu ak gerei bilemiyor, anlayamyorlar. Kur'an Adem ile Havva'nn plak yaratldn,

birer incir yaprayla rtnebildiklerini sylyor. Peki tanrnn plak yarattn kara giysilerin iine sokarak gne ndan bile yoksun brakma yetkisi nereden kaynaklanyor? Gericiye sorsanz, size verecei yant udur: Tanr kadnlara rtnn buyuruyor. Peki, rtnmesi gerekeni tanrnn rlplak yaratmasnda hangi yce bilgelik sakldr? Sonradan, rtnn diyeceine, nceden rtnm olarak yaratmak tanrsal gcn yetersizliinden olmasa gerek, ite kadnlar, bu soruyu sorup yantn arama bilincine kavutuklar gn gne ndan erkeklerle eit lde yararlanma olanana kavuacaklardr. Bu olumsuz durumlar toplumsal yapdan kaynaklanyor kukusuz. Nitekim, Trk iirinde tanrya kar benimsenen tutumun temelini de toplumsal yapda aramak gerekir. Osmanl toplumu iki yaplyd, bu yaplar da birbirine kart nitelikteydi. Dnmeyi denetim altna alarak engelleyen eriatn karsnda olabildiince zgr dnmeye olanak salayan tasavvuf yeralmtr. ite bu iki kart r Osmanl'nn toplumsal yapsn oluturan elerin dnsel rnleridir. Bu olumsuz olaylarn yaznla, iirle ne ilgisi vardr denebilir, byle dnenler kabilir. Ancak, yazn, iiri toplumun rnlerinden sayma gereini duyanlar, iinde yaad topluma kar ozann, yazarn da bir grevi bulunduuna inananlar, byle bir bilince varanlar yukardaki sorularn yantn vermekte gecikmezler. Osmanl toplumunun yaps elverili olmasayd, bize bu almay yaptran nedenler de ortaya kmayacakt. Osmanl toplumu uyumsuz, kendi kendisiyle elien, rettii tkettiine yetmeyen, btn geimini lgarlad lkelerden salanan gelirlere balamt. Osmanl toplumunun gznde savata yenilenin elindekini almak din bakamndan uygundu, elverili dahas Arapa bir szckle "ganimet"ti. Oysa yarat rnlerinin "ganimet"le ilgisi yoktur, salkl bir retici g ister. Bu retici gcn kayna da dnsel ortamdr, ite Osmanl'da bulunmayan da bu ortamd. Onda dnmenin gerei yoktu, dnlecek olanlarn hepsi Kur'anda vardr, Kur'anda olmayan dnmek ise gereksiz bir itir, kimi yerde de sutur. Bir ynetimde, dnlmesi gereken sorunlar, daha nceden belirtilmise, orada uygarlkla ilgili bir geliimden szetme olana yoktur. Dnlecek sorunlar ynetimler deil bilimsel aratrmalar -gndeme getirir..

----{ kutupyldz kitapl }---18