BEYN YAPISI

Bahtiyar MAKAROLU

BEYN YAPISI
Beynin sa ve sol fonksiyonlar zerine yaplan aratrmalar 1950li yllarda Dr. Roger Sperry ile balamtr. nceleri hayvanlar zerinde yaplan bu aratrmalar daha sonra insanlar zerinde de yaplmtr.. Nobel dl kazanm psikolog Roger Sperry ve ekibi, mevcut anlaymzn ounun beynin fizyolojisinden kaynaklandn belirtmilerdir. Beyni ayrma almalar, beynin her iki yars arasnda iletiimi salayan ve 200 milyon sinir hcresi ieren corpus collosumu ciddi bir cerrahi mdahale geirmi olan bir hasta zerinde yaptklar deneye dayanmaktadr. Lifler arasnda balant olmadnda aratrmaclar her bir yarkrenin ayr ekilde ilediini ve onun ei olan dier yarda neler olup bittiiyle ilgili dierinin bilgisinin olmadn kefettiler. Bylelikle ilk kez bir insan beyni zerinde her iki parann da ayr ayr ileyiini inceleme imkan elde ettiler. Sperry ve ekibi bylelikle hangi fonksiyonun hangi ksmda gerekletiini belirlemeye altlar. 1960larda Sperry ve arkadalar tarafndan yaplan aratrmalarda baz temel bulgular elde edilmitir. Bu temel bulgular madde eklinde belirtilmitir. 1) Beynin sa ve sol yarkrelerden oluan iki yars, bilgiyi farkl ekillerde ilerler. 2) Blnm-beyin hastalar (splitbrain patient) iki farkl insan gibi grnmektedir. Bu zellik her bir hastann lehine olan bilgiyi ileme yolu ve farkl dnme modundan kaynaklanmaktadr. 3) Her iki yar kre eit deerde neme sahiptir.

ekil 1. Sperrynin ayrk beyin deneylerinde korpus kallosumu kesik olan hastalar soldan gsterilen cisimleri tanyamamakta, sadan gsterilen cisimleri tanmaktadr.

BEYN YAPISI
SA VE SOL YARIKRE ARASINDAK FARKLAR

Bahtiyar MAKAROLU

Beynimizin iki yarkresinin ileyii bir yarkre almaya baladnda dier yarkrenin grev dnda kalmas eklinde deildir. Yaptmz hemen her eyde her iki yarkrede rol oynuyor. Ancak hareketlerimize, dnyay anlamamza ve olaylara tepki vermemize klavuzluk etmek konusunda iki yarkre farkl yaklamlara sahiptir. Beyin yarkreleri zerinde yaplan aratrmalarn bulgular drt temel farkllk biiminde zetlenebilmektedir. 1. Sol yarkre bedenin sa tarafn; sa yarkre ise bedenin sol tarafn kontrol eder.Beyinlerimiz apraz iler; beynin her bir yars bedenin kart tarafn kontrol eder. 2. Sol yarkre srasaldr; sa yarkre ise ezamanldr. Sol yarkrenin eleri birbirlerini izleyen olaylar alglamakta ve davranlarn srasn kontrol etmekte baarldr. Sa yarkre ise, birok eyi ayn anda grmekte uzmanlamtr. 3. Sol yarkre metin konusunda, sa yarkre ise balam konusunda uzmanlar. Sol yarkre ne sylenildii ile, sa yarkre ise, bunun nasl sylendii ile ilgilenir. 4. Sol yarkre ayrntlar analiz eder; sa yarkre byk remi sentezler. Veriler sa yarkrenin btn olarak alglamada uzmanlatn gsteriyor. Bu yarkre bilgi giriiyle ilgilenirken ncelikle sentezcidir. Sol yarkre ise, tam tersi, daha mantkl, analitik ve bilgisayara benzer tarzda alyor grnmektedir.

KORPUS KOLLOSUM Beynin iki yarm kresini 250 milyondan daha fazla sinir lifleri ile balayan yer Corpus Collosum (Korpus Kollosum) olarak adlandrlr. Corpus Collosum, beynin sa ve sol yarkresi arasnda bilgi alverii yaplmasn salayan bir kpr grevi grr. Corpus Collosum, beynin iki taraf ile alglanan girdilerin tek bir karara balanmasna, bilgilerin yarkreler arasnda transferine yardmc olmaktadr.

BEYN YAPISI

Bahtiyar MAKAROLU

KORTEKS Yarkrelerin d yzeyini kaplayan blme denir. Gri cevher yapsndadr ve 1.3 ila 4.5 mm kalnlndadr. Korteks yeni doanda dz bir yzeye sahiptir. Beyin gelitike kvrmlar oluturur ve korteks kk bir masay kaplayacak kadar geniler. Memeliler arasnda insan beyni, en fazla katlanma oranna ve daha st dzeyde dzenli dnmeye yarayan en byk miktardaki kortekse sahiptir. leri zeka fonksiyonlar, bellek, konuma, anlama, matematik, resim ve mzikle ilgili yeteneklerin tmn ilev olarak stlenir. Hassasiyet gerektiren ilerde, duyularn alnmas ve alglanmasnda, btn duyularn birbiriyle btnletirilmesinde korteks devreye girer. Korteks, ayrca bilgilerin depolanmasndan ve kas becerilerimizin ounluundan sorumlu olan yapdr. nsan dier canllara gre ayrcalkl klan zelliklerin ou ar derecede gelimi olan korteksin karmak ilevlerinden kaynaklanmaktadr.

BEYNN LOBLARI
Beyin zerinde 19. yzylda yaplan aratrmalarndaki dnm noktas Fransz Paul Broca ve Alman Carl Wernicke insan beyninin anatomisini aratrrken beynin deiik blgelerinin baz ilevleri yklendiklerini bularak beyni loblara ayrmlardr. Bunun yan sra Broca ve Wernickenin nemli dier bir bulgusu da, bu blgelerin dnda sosyal ve duygusal fonksiyonlarn beynin zel blmlerinde meydana geldiidir. Beyin lob olarak bilinen 4 ana blmden olumutur. Bunlar occipital (ense lobu), frontal (aln lobu), parietal (eper lobu) ve temporal (akak lobu) lobdur. Bunlarn hepsine birden cerebrum yani beyin denir. Her lobun baz fonksiyonlar gerekletirmede uzmanlamtr.

BEYN YAPISI

Bahtiyar MAKAROLU

OCCPTAL LOB (ENSE LOBU): Beynin arka tarafnda yer alr ve ilk bata grme ile ilgili fonksiyonlardan sorumludur. FRONTAL LOB (ALIN LOBU): Aln blgesinde bulunur ve yarglama, akl yrtme, karar verme, problem zme ve planlama gibi amal eylemlerin ve istemli kas hareketlerinin meydana geldii yerdir. Prefrontal Alan: Frontal lobun n yarsnda, motor alanlarn nnde yerlemitir. Bu blge insan beyninin evrimsel srete en son gelimi olan ksmdr. Bu nedenle prefrontal alan insanlarda toplam korteks alannn %29unu oluturmaktayken, belirtilen oran empanzelerde yaklak %17, kedilerde ise yalnzca %3.5 orannda hacim kapsamaktadr. PARETAL LOB (EPER LOBU): Beynin st arka tarafnda yer alr duyu, iitme ve temel dil fonksiyonlarn yerine getirir. TEMPORAL LOB (AKAK LOBU): Kulan aasnda ve yannda yer alr. Bu lob dier loblar arasndaki fonksiyonlar birletirmesinin yannda bata duyma, hafza, anlamlandrma ve dil gibi ilevlerden sorumludur.

BEYN YAPISI
LMBK SSTEM

Bahtiyar MAKAROLU

Beyin kabuunun altnda kalan (subcortical) yaplardan bazlar, ara beynin etrafnda onu bir halka gibi saran, ilevsel bir birliktelik oluturmulardr. Bu yapya, zel olarak Limbik sistem (Latince: limbus= halka, snr) ad verilir. te bu limbik sistem iinde yer alan hippokampus, amigdala, forniks, mamillar cisim, septum, cingulat kabuk gibi yaplar, heyecansal ve temel zihni fonksiyonlar yrtrler. rnein sinirlenince kontrolmz kaybetmemize sebep olan yaplardan en nemlisi, burada bulunan amigdallerdir; veya, rendiimiz herhangi bir eyi hafzaya almamz, burann bir yesi olan hippokampus salar. Ara beyinde ayrca, vcuda giden emirlerin dzenlenmesinin yapld ara merkezler de bulunur. Duygularn olumasnda prefrontal alanlar, da vurulmasnda ise limbik sistem grev yapmaktadr. Limbik sistemden mezensefelana gnderilen uyarlar uyku, uyanklk,dikkat uyarlma, saldrganlk ve uysallk gibi davranlar kontrol etmektedir. Limbik sistemden hipotalamusa gnderilen uyarlar ise beslenme ve cinsellik gibi temel gdleri, ve ayrca kontrol gibi vcut ssnn, vcut svlarnn dengesini ve vcut arlnn kontrol gibi vcudun i mekanizmalarn ynetmektedir. Limbik sistem, ayrca edinilmi deneyimlere bal olarak baz otonom ilevleri etkileyebilmektedir. rnein daha nce kpekler tarafndan saldrya urayan bir kii, baka kpeklerler karlarsa , o kiide arpnt, terleme ve ar solunum gibi refleksif olmayan yantlar gelimektedir.

HPOTALAMUS: Sinir sistemiyle hormonal sistem arasndaki balant hipotalamus tarafndan gerekletirilir. salg bezlerinin ounu kontrol eden hipofiz, dorudan hipotalamus tarafndan ynetilir. Hipotalamus adeta vcuttaki btn salg ve kontrol sistemlerinin orkestra efi olarak grev yapar. Vcudumuzda istem d alan tm sistemleri kontrol eden otonom sinir sisteminin en st kontrol merkezidir. nemli ilevlerini ksaca yle sralayabiliriz: Vcut sv dengesinin korunmas, iyon dengesinin korunmas, alk-susuzluk hisleri, annelik davranlar,

BEYN YAPISI

Bahtiyar MAKAROLU

doum ve st salglama, i organ almalarnn vcudun genel durumuna gre dzenlenmesi, kzgnlk-fke veya huzur gibi duygularn vcut zerindeki etkilerine araclk etme, itah ve doyma hislerinin ynetimi, vcudu istirahata veya savamaya/kaamaya hazrlama, stres yantlarn oluturma, baklk sistemi ile zihinsel durumlar arasndaki ilikiler, tm hormon sistemlerinin kontrol, uyku-uyanklk/ gibi dngsel olaylarn kontrol, idrar retiminin kontrol, idrar kartmann kontrol, kan basncnn dzenlenmesi, kalp hznn ayarlanmas, gz bebeinin karanlkta (veya korku vs durumlarnda) genilemesi, souktan (veya korkudan) titreme, duyu verileri ile oluturulan karmak reflekslerin kontrol (rnein, elimize ine battnda ani nefes alma hareketi yapmamz gibi). AMGDALA: Eer beyin alarm sisteminin almasn isterse beyin merkezinin derinliklerinde yer alan iki tane badem seklindeki yap harekete geer. Amigdala beynin psikolojik nbetisi olarak da isimlendirilir nk duygularn kontrolnde nemli rol oynar. Eer amigdala potansiyel bir tehlikeyi fark ederse, hipotalamusu harekete geirir, vcuda hormanal mesajlar iletir, bu nedenle vcutta psikolojik deiiklere hazr olur. rnein kan basnc ykselir, kalp atlar hzlanr ve kaslar kaslmaya balar. Duygu durumunun belirmesinde hipotalamus ve amigdala nemli rol oynar. nsanda amigdalann elektrikle uyarlmas korku ve endieye neden olur. Tersine deney hayvanlarnda amigdalann tahribi uysallamaya yol aar. nsanda korkunun daha ok sol amigdala, mutluluun ise daha ok sa amigdala ile ilgili olduu belirlenmitir.

BEYN YAPISI

Bahtiyar MAKAROLU

HPOKAMPUS: Temporal (akak) lobun derinlerinde yer alr. Bellek, duygular ve anlara ilikin olaylarn yer ald blmdr. Gl bir ekilde renme ve hafzayla ilgili konular ierir. Hipokampus olmadan arabamz nereye park ettiimizi hatrlayamayz veya yakn gemite olan herhangi bir olay hatrlayamayz, ayn zamanda bir olaya dikkatimizi veremeyiz. Hipokampus yakn gemite olan olaylar hatrlamamz salamaz ayn zamanda hafzadan beyin zarna (cortex) mesajlar ekerek uzun sreli hafza olarak adlandrlan blgede bunlarn saklanmasn salar. iddetli sara nbeti geiren bir hastann iinde hipokampusunda bulunduu beyninin byk blmnn baaryla alndn fakat hastann uzun sreli hafzasn yitirdiini ve gnmzde hastann hala 1953 ylndaki olaylar ve ameliyat ncesinin 2 yl ncesini hatrlayabildiini belirtiyor. Hipokampus ile beyin arasndaki ilikiyi anlatmak iin, beynin bir ktphaneye benzetilmesi durumunda, hipokampusun de kart katalogunu temsil edecektir. rnein, Alzheimer hastalnda hipokampus nronlar yol olmaktadr. Bu durum, ktphane rneinde kartlarn kaybolmas anlamna gelir; bilgi, yani bu rnekte kitaplar hala ktphanede vardr ancak onlara erimek mmkn deildir. TALAMUS: Koku duygusu dnda, duyu organlarndan gelen btn duygularn topland yerdir. Bir baka deyile talamus, duyularn snflandrlmasnda nemli grevler stlenmitir. Vcudun deiik blgelerinden gelen bilgiler talamusta deerlendirilerek, beyin kabuunda ilgili alanlara gnderilir. Bu blge serebellumdan gnderilen motor kontrol ile ilgili sinyallerin motor alanlara aktarlmasndan da sorumludur. Ayrca kortikal alanlara sinyal gndermekle kalmamakta serebral korteksin tm blmleri ile karlkl iliki kurmaktadr. Bu balamda her talamik ekirdek ait olduklar hemisferin belli blmlerinden sorumludur. Talamus, sahip olduu bu balantlar yoluyla korteks faliyetlerini dzenlemektedir.

BEYN YAPISI

Bahtiyar MAKAROLU

SEREBELLUM (BEYNCK) olarak da bilinen serebellum arka ukurda, beyin sapnn nnde yerlemitir. Yaklak olarak 150 gr. Arlndaki bu yap, beynin serebrumdan sonra en byk parasn oluturmaktadr. Beyincik arlk oran bebeklerde 1/20 iken, belirtilen oran yetikinlerde 1/10a ulamaktadr. Beyinciin fonksiyonu kaslarn almasndaki koordinasyonu salamaktr. Yine bu kaslarn istirahat halinde gerilimini ayarlamaktr. Kaslar, eklemler ve i kulaktaki yarm daire kanallarndan gelen duyularla vcudun dengede ve dzgn durmasn salar. Beyincik, denge ve kas koordinasyonu ile ilgili bir yapdr. Birbirini izleyen hareketleri planlama ve zamanlamas beyincik tarafndan yaplr. Beyincikte oluan deformasyon; yaz yazma, koma v.b. denge gerektiren bir ok hareketin yaplmasn engeller. stenen i ile yaplan ii karlatrp hatalar dzelten bir hata kontrol merkezi olarak almaktadr. Motor merkezlerden hareketleri yaptrmak zere kan emirler ile yaplan hareketleri karlatrr. Byle bir grevin yaplmasyla ilgili olarak beyinciin nemli zellii vardr: 1. Serebellum, hareketlerin planlanmas ve yaplmasyla ilgili beyin blgelerinden hareketin plan hakknda bilgi alr. 2. Serebellum hareket yaplrken duyu feed back (geri dnt) devreleri yoluyla periferden motor performans hakknda bilgi alr. sel veya dsal sinyaller sayesinde santral bilgi ile gerekleen hareketi karlatrabilir. 3. Serebellumun fonksiyonu tecrbeye bal olarak zamanla deiebilmektedir. Yani, motor fonksiyonlarn renilmesinde serebellumun nemli bir yeri vardr. Serebellum hasarlar kas felcine yol amakla birlikte, tanmlanan ilevlerde koordinasyon kayb sonucu hipotani (kas tonusunun yoksunluu), dizatri (konuma bozukluu), dismetri (istemli ve dzeltici motor hareketlerinin uzamsal amacn amas) gibi hastalklara neden olmaktadr.

BEYN YAPISI TEMEL DL ALANLARI

BROCA ALANI

Bahtiyar MAKAROLU

1861 ylnda Broca, almalarn konuulan anlayan fakat konuamayan hastalarda balad ve frontal lobun posteriyor ksmnda bir lezyon olduunu grd. ekil de grld gibi daha sonralar bu blgeye Broca'nn konuma alan ad verildi. Broca alan, seslerin olumas ve ortaya konmasyla ilgili alanlarn hemen nndedir ve grevi, komu alanlar tarafndan retilmi olan seslerin, konuulan dil biimine dntrlmesine yardmc olmaktr. WERNCKE ALANI 1876 ylnda Wernicke yaynlad bir makalede yeni bir afazi (sz yitimi) tr tanmlad. Wernicke'in hastas konuabiliyor fakat konuulanlar anlamyordu. Halbuki Broca'nn hastalar sylenenleri anlyor fakat konuamyorlard. Wernicke hastasnda beyindeki lezyonun Broca'nn tespit ettii blgeden ayr bir yerde, temporal lobun posteriyor ksmnda st yzeyde olduunu buldu. Wernicke, konuma olaynn birbirinden ayr motor ve duyu alanlarndan kaynaklandn ileri srd. Ona gre, Broca'nn bulduu alan, konumada az hareketlerini koordine ve idare eden Motor merkezdir. Temporal lobdaki kendi bulduu alann ise konumann duyu merkezi olduunu aklad. Nitekim konumann motor merkezi motor kortekse, duyu merkezi ise iitme alanna daha yakndr. Wernicke alannda konuulan veya yazlan birimler tannr ve alglanr. Bu tannma olmasa konuulanlar anlamak mmkn olmaz. Wernicke alannda alglanp tannan konuma duyusu, Broca alanna iletilir. Eer bu dnme olmasa kii sylenenleri anlar fakat konuamaz.

BEYN YAPISI
ANGULAR GRUS

Bahtiyar MAKAROLU

Parietal lobta yer alr. itilenin yazlmas, dokunulan cismin adnn yazlmas, grnen nesnenin adnn yazlabilmesi ve okuma ilevleriyle ilikilidir. Dil fonksiyonlarn gerekleebilmesinde bu kortikal alan arasndaki bantlar da ok nemlidir. Broca ve Wernicke alanlar arasndaki bantyla karlkl duyma ve konuma biiminde kesintisiz bir iletiim salanr. nsann duyduunu doru olarak tekrarlamas arkuat fasikulus yoluyla gereklemektedir. Wernicke alanyla Anguler Girus arasndaki balant, anlama ilevinin gereklemesini salar. Douta anatomik olarak var olan bu balant eitim sonucu okuma-yazmann renilmesiyle ilevselleir. Anglar Girus ile Broca alan arasndaki balantnn en nemli ilevi sesli okumann gereklemesidir.

Dil srelerinde beynin sol blgesinin deiik durumlarn gsteren bir PET taramas sonucu