T.C.

MARAMARA N VERS TES SOSYAL B L MLER ENST TS LAH YAT ANAB L M DALI TASAVVUF B L MDALI

DERS N ADI TASAVVUF KLAS KLER

YKSEK L SANS / V ZE DEV

KONU BNNL ARAB VE FUSUSUL H KEM

HOCANIN ADI Prof.Dr. HASAN KAM L YILMAZ

HAZIRLAYAN FAT H YILDIZ

STANBUL-2002

MUHY DD N BNL ARAB Muhyiddin Muhammed b. Ali b. Muhammed el-Arabi et-Tai el-Hatemi (560/1165-638/1240) 17 Ramazan 560 (28 Temmuz 1164) tarihinde Endlsn gney dousundaki Tdmr blgesinin baehri Mrsiyede dnyaya gelmitir.Babas Ali b. Muhammed, Abbasi halifesi Mstencidbillahn kumandan ve yre valisi Muhammed b. Sad b. Merdeniin hrmet ettii bir kimseydi.Ayn zamanda mehur filozof bn-i Rdn yakn arkadayd. bnl Arabi babasnn ok Kuran okuyan, fkh ve hadis ilmiyle uraan takva sahibi bir zat olduunu, Nur isimli annesinin ise Ensar soyundan geldiini, Fatma bintl Msenna adl bir kadn velinin sohbetlerine katldn syler.Amca ve daylarnn da dnemin nemli sufi ve siyasi ahsiyetleri arasnda bulunduu bilinmektedir. bnl Arabi soylu bir Arap slalesinden geldiini ceddinin Tay kabilesine mensup olduunu belitmektedir.Kendisini grlerini takdir edenler onun tasavvufta otorite oluunu kendisine eyhl Ekber, dini ilimlerde mceddid oluunuda Muhyiddin lakaplarn vererek ifade etmek istemilerdir.Maliki Kads ve kelamc Ebu bekir bnl Arabiden ayrt edilebilmesi iin bn Arabi eklinde de yazlmtr. Ancak kendi adn bir ok yerde Muhammed bnl Arabi olarak kaydettiinden bu eklin tercih edilmesi daha dorudur. bnl Arabinin doduu dnemde Mrsiye Muvahhidlerin idaresi altnda bulunmakta ve kumandan bn Merdeni tarafndan ynetilmekteydi. bn Arabi sekiz yandayken ailesi Endlsn o sralar bakenti olan biliyeye g ettti.Blgenin valisi Yakub el-Muvahhidi kltre nem veren bir devlet adamyd; felsefe, tp, astroloji ve edebiyata zel bir ilgisi vard.Etrafnda bn Tufeyl, bn Rd ve bn Zhr gibi ilim ve fikir erbabn toplam; pek ok air, musikiinas ve alimi bir araya getirmiti. bnl Arabi biliyede byle bir kltr ortamnda bulu alarnda bir manevi iaretle inzivaya ekilip kendi i alemindeki hazineleri ortaya karmaya karar verdiini, bazen on drt ay sren bu halvet ve riyazetlerin neticesinde marifet kaplarnn yava yava kendine almaya baladn syler. Bu srda henz on be on alt yalarnda bulunan bnl Arabi, bn-i Rdn dikkatini ekmi, bn-i Rd bu genle tanmak iin babasndan grme talebinde bulunmutu. bnl Arabi felsefi bak asyla tasavvufi bak asnn mukayesesi bakmndan nemli semboller ieren bu grmede filozofun kendisine senin kef ve feyz-i ilahide bulduun ey mantn bize verdii ey midir? diye sorduunu, ona hemevet hem hayr diye cevap verdiini, bu evet ve hayr arasnda ruhlar yerlerinden, boyunlar cesetlerinden frlar deyince bn-i Rdn benzinin sarardn, titremeye baladn, birden sanki elli ya yalandn syler ve bu grmenin sonunda bn-i Rdn her hangi bir eitim ve retim grmeden bilgisiz olarak halvete girip de byle bir bilgiyle oradan kan birini kendisine tantt iin Allaha krettikten sonra, Zira artk bu gibi hallerin erbab kalmad, biz hi grmedik dediini ve kendisinin de Allaha hamdolsun ki ite biz bu zamanda bunlardan biriyiz diye karlk verdiini kaydeder.1Muhyiddin kendisinden ok holand bn-i Rd tekrar ziyaret etmek

Kl,M.Erol, bnl Arabi.D A,1999,XX,s.493

istemiti.Fakat bir gece ryasnda feylesoflarla aralarnda bir perde ekilmi olduunu grd. Bunu aralarndaki meslek ve merep ayrlna manevi bir iaret sayd.2 bnl Arabi ilk Kuran dersini ehl-i tarik olduunu bildii komular Ebu Abdullah elHayyat adl bir kiiden ald. lk halvetlerinden birinde gerekletirdii manevi grmesinde Hz.Peygamberin kendisine ynelttii Bana smsk tutun kurtulursun eklindeki buyruunu hadisleri zahirende tahsil etme manasnda anlayarak uzun bir sre hadis ilmiyle megul oldu. bnl Arabi etrafndaki ilim erbabnn kendisini o dnemde hayli revata olan rey kitaplarna tevik ettiini, ancak alm olduu manevi iaretlerden dolay bu teviklerin sonusuz kaldn syler.Alet ilimlerini sufi olmayan kiilerden de alnabilecei grnde olduundan bn Hubey, bn t, bn Baki, bn Vacib gibi hadisilerden hadis okudu.On sekiz yanda iken Lahmiden kraat- seba, aere ve takrib renimi grd.Abdurrahman b. Abdullah es-Sheyli ve Kad bn-i Zerkunun derslerine devam ederek icazet ald.3Zahiri mezhebine bal idi.Bu sebeple amelde zahri, itikatte batni idi denilmitir.4Bu suretle zahiri ilimlerde yeterli derece eitim aldktan sonra manevi ilimlerde derinlemek zere halvet ve murakabeye daha fazla ynelen bnl Arabi 580 (1184) ylnda seyr- slukunun henz banda iken baz tasavvufi makamlara ulat.Balangta kendisine dertlerini aaca hibir rehberi olmadn syleyen bnl Arabi sonralar gerek zahir gerekse batn ehli bir ok stattan istifade etmi; byk bir kadirinaslk rnei olarak kendilerinden faydaland 300 akn kiinin manevi hallerine ve szlerine yeri geldike baz eserlerinde yer vermitir. lk mridinin ad Ebul Abbas el-Uryebi olarak verir.Gerek tahkik yoluna yine bu yllarda Hzr ile karlap ondan hrka giymesinden sonra gerekletiini syler. Yirmi alt yanda iken Ceziretlhadra, Sebte, Fas ve Tilimsan yoluyla Tunusa giden bnl Arabi bir sre burada kalarak aralarnda el-Fthatl Mekkiyeye daha sonra kendisine ithaf edecei eyh Abdlaziz el-Mehdevinin de bulunduu sufilerle grt. ki yl sonra tekrar biliyeye dnd.Birka defa gittii Fasta drt yl kadar kald.Burada pek ok sufi ile tant.Kendisine yaklak yirmi yl arkadalk ve yoldalk edecek olan Abdullah Bedr el-Habei ile burada karlat.Fastan ayrldktan sonra Grnata ve Kurtubaya geti.Bu onun doup byd Avrupa ktasndaki son ikameti oldu. Marakete iken aldnn syledii manevi bir iaretle 576 (1200)de douya doru yola kt. Mekkeye kadar gidip ilk haccn yaptktan sonra tekrar Kuzey Afrikaya dnd.Gayesi sufi Ebu Medyenin ikamet ettii Bicaye ehrine gidip kendisiyle grmekti.Ancak Ebu Medyen bir sre nce (594/1198) vefat etmi olduundan grmek mmkn olmad.Bununla beraber Ebu Medyenin ruhaniyetinden hayat boyunca istifade ettiini sk sk belirtmitir. bnl Arabi 597 (1201)de Tunusa giderek Abdlaziz el-Mehdevi ile bulutu.Ayn yl hacca gitmek zere Tunustan ayrld.nce Msra, oradan Kudse geti.Kudsten yaya olarak Mekkeye doru yola kt.Halil kasabasna urayarak Hz. brahimin kabrini ziyaret etti.Oradaki ikameti esnasnda brahim camiinin imam Zahir el- sfahaniden Hakin et-Tirmizinin eserlerini okudu.Medinede Peygamberin kabrini ziyaret edip (598/1202) Mekkeye ulat.Mekkede ders halkalarna devam etti.Harem-i erifte tavafla megul oldu, bunun dndaki zamann murakabe ile geirdi, Hz.Abbas soyundan erif Cemaleddin Efendiden Hace Abdullah- Hervinin Derecatt Taibin adl kitabn okudu.Salih bir zat olduunu syledii bn Halid es-Sadefi et-Tilimsaniye Gazalinin hya- Ulumid Dinini okuttu.Bu arada Kabeyi muhatab alarak yazd mektuplar Tacr Resail kitabnda toplad.Yirmi ylda tamamlanan el-Fthatl Mekkiyye ilk defa burada kendisine ilham edilmeye baland. bnl Arabi bu kitapta yazdklarnn hepsinin ya Kabeyi tavaf ederken veya murakabe iin Harem-i erifte oturduu esnada Allahn kendisine am

2 3

Genosman,Nuri,Fususul Hikem,MEB,1992,s.6 Kl,M.Erol, bnl Arabi age,493 4 Grer,Dilaver, Fsusul Hikem ve Mesnevide Peygamber ykleri,s.18

olduu eyler olduunu ve ilk nce kendisine bunlarn okutulduunu ardndan rabbani ilka ve ilahi ilka ile satra geirildiini syler. bnl Arabi, Mekkede yaklak iki buuk yl kaldktan sonra bir hac kafilesine katlarak Badata gitti(601/1204).Burada on iki gn kadar kaldktan sonra Musula geti ve Musulda stadm dedii Hanefi ulemasndan Ahmed el-Mevsli el-Mukrinin yan sra Ebul Hasan Ali b. Ebul Feth ve Ali b. Abdullah b.Cami gibi alimlerle sohbetlerde bulundu. bnl Arabi Musulun dnda Mukla denilen yerdeki bir bahede yaayan bu sonuncu zatn Hzrda hrka giydiini, daha sonra ald bir iaret zerine ayn yerde kendisine giydirdiini syler.Musulda bir yl kadar kalan bnl Arabi, ibadetlerin srlarna dair et-Tenazzlatl Mevsliyye adl eserini burada kaleme ald.Ertesi yl Urfa, Diyarbakr, Sivas zerinden Malatyaya geldi.Badattan bu yana Sadrettin Konevinin babas Mecdddin shak ve Harranl Ebul Ganaimin azatl klesi Abdullah Bedr el-Habeide kendisine refakat etmekteydi. Bu srada ikinci defa Anadolu Seluklu tahtna kan I.Gyaseddin Keyhsrev eski dostu Mecdddin shak Konyaya arnca bnl Arabide onunla beraber Konyaya gitti.Mecdddin hkmdarn olu Keykavusa hoca tayin edilerek tekrar Malatyaya gnderilirken bnl Arabi bir mddet daha Konyada kald, bu arad Evhadddin-i Kirmani ile grt.Daha sonra Halep, Kuds, Msr yoluyla Mekkeye gitti.Buradan yine Badata, ardndan Konyaya dnd. bnl Arabi, Halep ve Sivasa yapt seyahatlerden sonra 615(1218)de Malatyaya yerleti.Dostu Mecdddin shak vefat edince vasiyyeti zerine dul kalan hanmyla evlendi.Olu Sadddin Muhammed byk ihtimalle burada dnyaya geldi. bnl Arabi bu yllarda manevi evlad olarak grd Seluklu Sultan I. zzettin Ketkavusa Hristiyanlara kar tavizkar davrand iin bir mektup yazp savala onlar zmmi hkm altna almasn tavsiye etti ve kafirlerin en iddetlisi dedii Hallarn ele geirdii beldelerden bu belde Kuds bile olsa mslmanlarn derhal hicret hicret etmesi gerektiini syledi.Onun bu mektubunun daha nce sultann yazd bir mektuba cevap olduu anlalmaktadr. bnl Arabi Sivasta ikende Keykavusun Antakyada Franklara kar cihad ilan edeceini ve ehiri kuatp muzaffer olacan ryasnda grm, bunu bir iirle Malatyadan sultana bildirmiti. bnl Arabinin devlet adamlaryla ile ilikileri sadece Seluklu sultanlaryla snrl kalmam, Eyyubilerin Halep Emiri el-Melikz Zahir ve Dmak emiri el-Melikl Adil ile de mnasebetlerini srdrmtr. bnl Arabi pek ok yer gezdikten sonra yan ilerlemesinin de tesiriyle Dmaka yerleti.O esnada ehrin hakimi olan Melik Muazzam ayn zamanda bnl Arabinin yakn bir mridi ve kendisinden 400 akn eserini rivayet etmek hususunda icazet alm bir zat idi.5 Dmaka yerletikten sonra kendisine vaki olan mbeiratta Haz:peygamberin elinde bir kitapla zuhur ederek Bu elimdeki, hikmetlerin yuvalarn gsteren bir kitaptr.Bunu al ve faydalanacak kiilere akla dediini nakleden bnl Arabi, bu iaret zerine Fsusl Hikemi 627 (1230) ylnda burada telif etti.Daha sonra zamannn byk bir ksmn elFthatl Mekkiyeyi gzden geirmeye ve yeniden yazmaya ayrd. lk nsha zerine bir ok ilave ve tashih ihtiva eden bu ikinci nshay vefatndan bir yl kadar nce tamamlad.lmnden yirmi gn nce talebesi Sadrettin Konevi ve bn Sevdekinin Kitabl sfarn kendisine kraat ettikleri bilinmektedir. 22 Rebiul Ahir 638 (10 Kasm 1240) tarihinde Dmakta Beni Zeklerin malikhanesinde vefat eden bnl Arabi Ksiyun Da eteindeki Salihiye semtinde bulunan Kad Muhyiddin bnz Zeki ailesinin kabristanna defnedildi.Daha sonra iki olunun da gmld bu yer sonraki devirlerde am blgesinde yaygnlk kazanmaya balayan tasavvuf kart akmlarn oluturduu aleyhte propagandalar neticesinde bakmsz kalarak unutulmaya yz tuttu Yavuz Sultan Selim Msr seferi dnnde urad amda ilk i olarak onun kabrinin yerini tesbit ettirerek zerine bir trbe, yanna da bir camii ve tekke yaptrmtr.II.Abdlhamid tarafndan tamir ettirilen trbe bu gnde eyhi sevenlerce ziyaret edilmektedir.Abdlvehhab b. Ahmed
5

Grer,Dilaver ,age,19

e-araninin naklettii mehur bir rivayete gre bnl Arabi kabrinin harab olacan ve Yavuz Sultan Selim tarafndan ihya edileceini, Sin (Selim) n (am)a girince Muhyiddinin kabri ortaya kareklindeki rumuzlu ifadesiyle nceden bildirmitir. bnl Arabi ilk evliliini memleketinin ileri gelen ahsiyetlerinden Abdn el-Bicainin kz ile biliyede iken yapt. kinci defa Mekkede Haramey Emiri Yunus b. Yusufun kz ile evlendi.Bu evliliinden Muhammed madddin adndaki olu oldu.nc evliliini Malatyada Sadreddin Konevinin dul annesiyle yapt.Drdnc olarak Dmak Maliki Kads Zevavinin kz ile evlendii kaydedilmektedir. kinci olu Muhanmmed Sadettinin Malatyada doduunu bildiren kaynaklar esas alndnda onun nc evlilikten olduu kabul edilir.Bu durumda Muhammed Sadettin, Sadrettin Konevinin vey kardeidir.6 TASAVVUF ANLAYII VE EKBER YYE Muhyiddin bnl Arabi bir ok eyhle grm, onlarn telkin ve tavsiyelerinden faydalanm, hatta kendilerinden hrka giymi, bunlar statlar ve eyhleri olarak saygyla anm olmakla beraber bir eyhe intisap edip slukunu tamamlam bir mutasavvf deildir.Bu husus, doutan sahip olduu manevi istidadn ve kendi ifadesiyle Hatml Velaye oluunun ona verdii bir istina hali olarak deerlendirilebilir.Nitekim bnl Arabi yirmi yanda tasavvuf yoluna girdiini ve btn makamlarn kendisine ok ksa bir srede aldn belirtir.Hz.Peygamberin ve ayrca bir ok velinin ruhaniye- tinden feyz aldn syleyen bnl Arabi, ilim ve marifet arlkl bir tasavvuf anlayn savunduu ve tasavvufa yeni yorumlar getirdii el-Fthatl Mekkiyye, Kitabl Knh fi ma Lbdde lil Mrid minh, el-Emrul Muhkem, el-Halvetl Mutlaka, Tertibus Sluk gibi eserlerinde tasavvufi hayatn usul ve uygulama ekli zerinde durmutur.Salnda evresinde toplanan Sadreddin Konevi ve Abdullah Bedr el-Habei gibi talebeleri onun sohbetine devam etmiler, eserlerinden faydalanmlardr.7 nvan dolaysyla kendisine Ekberiyye adyla bir tarikat nisbet edilmektedir.Bazlarna gre byle bir tarikat sz konusu deildir.Hazret hayat boyunca ad konulmam bir irad anlay dairesinde faaliyet gstermi, talebelerine hrka giydirmi ve bu manevi miras nesilden nesile naklolunmutur.Bu anlaya gre Ekberiyye bir tarikat deil her tarikin iinde barndrabilecei bir nevedir ve tarikatlar st bir irfan yoludur.Kalbinde onun fikirlerine meyil bulunan herkes onun yolundan saylr.Dier bir gre gre bnl Arabinin istifade ettii stadlarndan yola karak onun yolunu baz tarikatlarn ubeleri olarak deerlendirmekte, hatta baz silsilelerde de ona yer verilmektedir.Nitekim Suyuti, arani, bn-i Hacer el-Heytemi, Zekeriyya el-Ensari, Ahmed Ziyaddin Gmhanevi, Emir Abdlkadir el-Cezairi, Murtaza el-Zebidi gibi mehur mutasavvflar Ekberiyyeye mensub olduklarn belirtmektedirler. Melamet ve ftvvet gibi Ekberilik de bir neve ve zevk hali, bir irfan yoludur.Sadreddin Konevi, Meyyidddin Cendi, Afifddin Tilimsani, Abdurrezzak el-Kaani, Saidddin elFergani, Fahreddin-i Iraki, Davud-u Kayseri gibi isimlerle balayan bu mekteb, Osmanl muhitinde Molla Fenari, Niyazi-i Msri, mer Grani, Bedreddin Simavi, Salahaddin Uaki, smail Hakk Bursevi, Muhammed Nurul Arabi gibi kiilerle devam etmitir. Gnmzde Rene Genon, Fritjchof Schoun, Michel Chodkiewicz gibi baz batl mslman aydnlar; slam dnyasnda Muhammed Nakib el-Attas, Seyyid Hseyin Nasr, Abdlhalim Mahmud, Ayetullah Humeyni; lkemizde Mehmed Ali Ayni, smail Fenni Erturul, Sezai Karako gibi isimler bu Ekberi neveden feyz alm baz simalardr.8 SLUBU
6 7

Kl,M.Erol, bnl Arabiage,s.495 Kl,M.Erol, Ekberiyye,D A,1994,X,s.544 8 Kl,M.Erol, Ekberiyye,age,s.545

bnl Arabi esrlerini herhangi bir mellif gibi dnp tanarak yazmadn, bu eserlerde yer alan bilgilerin zihinsel rn olmaktan ziyade ilahi imla olduunu zellikle vurgular:Bu tr bir bili tarzyla sahip olunan bilgileri yazya geirirken yaadklarn bir doum sancsna benzetir ve btn eserlerinin ya Allahtan gelen mevridin kalbini yaracak ve cierini paralayacak hale geldiinde daha fazla dayanamayp bunlardan zaptedebildiklerini kaydetmek suretiyle veya hakikatin dorudan doruya mkaefesiyle yahut da bizzat Allahn emriyle imkan dairesine geldiini syler.Ruhul Emin kalbinin zerine indiinde beeri terkibinin daldn, kendisine zan, tahmin ve pheden arnm bilgiler verdiini belirtir.Hatta bu sebeple kitaplarnda yer yer dzensizliklerin gze arpabileceini, ancak bunlarn kendi iradesiyle olmadn da vurgular.Nitekim el-Ftuhatn usulden bahseden 88. Blmnn mantki olarak imdi bulunduu yerden daha nce gelmesi gerektiini ancak tpk Bakara Suresinden talak, iddet ve nikahla ilgili ayetlerin orta yerinde Namazlarnz ve orta namaz muhafaza ediniz ayetinin gelmesi gibi bununda kendi iradesi dnda bu ekilde yerletirildiini belirtir.Henry Corbin, bu ynyle bnl Arabinin eserlerindeki slubun filozoflarn tuttuu Aristocu mantki teselsl yolunu deil Stoaclarn slubunu andrdn syler.Ciltler tutan eserleri bulunan mellifin msvette yapma adeti olmadn ve btn yazlarn kendisine geldii gibi kaleme aldn sylemesi de ilgintir. Eserlerin ekli zelliklerinin yan sra muhtevalar konusuna da temas eden bnl Arabi, verdii bilgileri baz kiilerin sz ve grlerinden veya kitaplardan aktarmadn sylemitir.Kendisinin bakasna ait szleri tekrarlayanlardan, bir baka eseri veya herhangi bir mellifin yolunu yolunu izleyenlerden, filozoflarn veya benzeri dnrlerin szlerini ve grlerini nakledip duranlardan olmadn, kitaplarnn sadece Hakkn kendisine keif yoluyla verdii ve imla ettirdii eyleri ierdiini, sahip olduu ilmin vecd sultannn veya vcutta fani olma halinin kendisine galebe ettiinde kalbinde tecelli eden eylerden ibaret olduunu ileri srer.Elde ettii marifete dair fenleri veli kullarna da retmesini Allahn kendisinden istediini belirten bnl Arabi bu i iin lisanna aktt bilgilerden dolay Allaha hamdeder.nceleri bunlar yazmak gibi bir niyeti olmadn, insanlara nasihat etme emrini almasyla beraber iinde bu ynde bir gayret ve evk uyandn, bunu da sadece Allahn izniyle yapabildiini syler; ancak sahip olduu btn bilgileri aklamadn, kendisine verilen izin kadar konutuunu belirtir.Onun kendisine gelen varidat ya ok sratli bir ekilde bizzat kaleme ald veya yanndakilere yazdrd bildirilir.Nitekim kendisi Mevakiin Ncum adl olduka hacimli eserini on bir gnde, et-Tedbiratl lahiyyeyi drt gnden daha az srede, et-Tenezzlatl Mevsliyyeyi birka gn iersinde, el-Celal vel Cemali bir gnde, Kitabl Hveyi bir sabah vaktinde yazdn syler. bnl Arabi, btn eserlerinde marifetullah ilimler dairesinin merkezine alm ve bu noktadan hareketle hakikate dair ilimlerin eitli konularna aklamalar getirmitir. Tasavvuf, tefsir, hadis, fkh, tarih, ilm-i havas gibi ok geni bir alanda yazm olduu yzlerce eserinin hareket noktas hep marifetullahtr. bnl Arabi iirede bu adan bakmtr.Ona gre iir aire zhre feleinin ve Yusuf Peygamberin bir hediyyesidir.Alem-i hayal ile iirsel tahayyl arasnda irtibat vardr.Bir gn uyanklk (yakaza) halindeyken bir melein kendisine bir para beyaz nur getirdiini, bunun ne olduunu sorduunda melein uara Suresi olduunu sylediini anlatan bnl Arabi, Divann bu olaydan sonra oluturmutur.Onun baz remzi ve mecazi konularda iiri tercih ettii, sz bu konulara gelince ifadesini derhal nesirden nazma evirdii gze arpmaktadr.elFthat blmlerinin banda yer alan iir paralarna dikkat edilmesi gerektiini, zira bunlarn o blmde anlatmak istedii ilimlere iaret ettiini, hatta bu iirlerin o blmlerde yer alan aklamalarda bulunmayan baz eyleri ihtiva ettiini syler.el-Fthatta bnl Arabiye ait 1428 para iir bulunmaktadr.Bunlarn beyit says 7102 olup bu say divandaki beyit saysnn birka katdr.Ona gre iir bir icmal, remiz, lgaz ve tevriye sanatdr.Fakat kendisi Biz bir eyi remz ederiz, lgazlatrrz....ama bizim bundan kastmz bir baka

eydir; Bizim iirlerimiz ister sevgiliyle hasbihal ile balasn, ister bir methiyye olsun ve isterse de kadn isimleri ve sfatlaryla, rmak, yer, yldz isimleriyle dolu olsun, hepside btn bu suretler altndaki maarif-i ilahiyeden ibarettir diyerek bu sanatlarn birer ara olduunu iaret eder. Tercmanl Evak adl manzum eserinde rabbani marifetleri, ilahi nurlar, kalbi ilimleri ve eriatn hkmlerini cismani ak temalar kullanarak anlatma yoluna gittiini zira bu tr izahlarn baz nefislerin daha ok dikkatini ektiini syler.Mekkede iken sfahanl alim Mekinddinin Nizam adndaki kznn ismini kullanarak yazd Tercmanl Evaktaki iirler zahir ehli tarafndan ikisi arasnda bir gnl ilikisi olduu eklinde yorumlannca bu iirlere bir erh yazarak meselenin i yznn onlarn zannettii gibi olmadn ve maksadnn sadece ilahi ak anlatmak iin Nizam bir sembol olarak kullanmaktan ibaret olduunu, bunu onun da babasnn da bildiini sylemitir. bnl Arabinin ifadeleri zl ve youndur.Bununla birlikte otuz yedi ciltlik el-Fthat iin, Bu kitaptan maksat elden geldii kadar veciz ifade ve hlasadr demesi hayli anlamldr.te yandan dile getirdii konulara dair cmleler arasnda mertebelerin deimesine bal olarak yer yer tezatl durumlarda ortaya kar.Bu paradoksal ifadeler bu tr literatrn yapsal zelliklerindendir.Mesela, lim ayn zamanda cehalet demektir; Vcud adem olarak idrak edilebilir; Hrriyet kleliktir; Doru irad hem yaknlatrmak, hem de uzaklatrmak demektir; Sen O deilsin; belki sen Osun gibi ifadeler ancak onun dnce sistemi balamnda anlalabilir.9 ESERLER : bnl Arabi ok sayda eser vermi bir melliftir.Etrafndaki kiilerin talepleri zerine eserlerinin bir listesini karmaya birka kez teebbs ettiini, ancak verilip iade edilmeyen kitaplar olduundan ve gemi zamanla fazla megul olmay doru bulmadndan bu listeleri tam olarak oluturamadn syleyen bnl Arabi ilk liste karma teebbs olan elFihristte 248 kitabnn adn zikretmitir. Burada eserlerini baz kimselere verdii iin elinde bulunmayanlar halkn elinde bulunanlar, kendi elinde bulunup da aa karmak iin Allahtan henz bir iaret almad eserler eklinde l bir tasnifle vermektedir.Vefatndan yaklak alt yl kadar nce Eyyubilerden Gazi el-Melikl Muzaffer ehabeddine verdii elcazede ki ikinci listede bu say 289a ulamaktadr.Her ki listedeki mkerrerler hari toplam 289 eserden ancak doksan sekizi gnmze ulamtr.Osman Yahya 1958 ylnda bnl Arabinin eserlerinin tesbit ve tasnifi zerine Franszca olarak gerekletirdii doktora almasnda toplam 856 eseri inceleyek haklarnda bibliyografik bilgi vermitir.Bu almada bizzat bnl Arabinin bu konudaki el-Fihrist ve el- cazesiyle dier baz eserlerinde atfta bulunduu kitaplar, Brockelmannn listesiyle Bursal Mehmet Tahirin Terceme-i Hal ve Fezail-i eyh-i Ekber Muhyiddin Arabisinde, Safaihi et-Tunusinin Kefn Nikabnda verdii listede grlmtr.Sz konusu almada baz kitaplarn deiik adlarla farkl eserler olarak kaydedildii, 137 eserinde bnl Arabiye izafe edilmi eserler olduu gibi nemli tesbitler yer almaktadr.Tefsir-u bnil Arabi, Risaletl Ehadiyye, ed-Drrl Meknun, eceretl Kevn, et-Tuhfetul Mrsele, el-Blga fil Hikme ve Havzl hayat gibi eserlerde bu tr kitaplar arasndadr.Osman Yahyann daha geni taramalarna dayanan tesbitlerine gre bnl Arabiye ait denilebilecek eser says 550 civarndadr.Bu listenin deerlendirilmesi nda bu gn iin bnl Arabinin yaklak 245 eserinin gnmze ulat sylenebilir.10 En mehur eserleri arasnda unlar zikredilebilir: 1.Fthatl Mekkiyye: Sifr ad verilen 37 kitap ve 560 babdan mteekkildir.Birinci faslda maariften (73 blm), ikinci faslda stlahlardan (74-189.blmler), nc faslda salikin ahvalinden (80 blm),
9 10

Kl,M.Erol,s.495-496 Kl,M.Erol,age,s.514

drdnc faslda eitli tasavvufi temalardan (270-383.bmler), drdnc faslda zillet ve fark ile ulalabilecek hallerden (386-461.blmler), altnc faslda makamlardan (462558.blmler) bahsetmektedir. 559.blm kitabn zeti, 560. Blm ise sonsz mahiyetindedir.Osman Yahya tarafndan Msrda neri devam etmektedir. 2.Fsusul Hikem: Aratrmamzn temel konusunu tekil eden eserdir.Gerekli bilgiler aada verilecektir. 3.el-Cem vet Tafsil fi Esraril Meani vet Tenzil: Kehf Suresi 60. Ayete kadar yazlm altm drt ciltlik bir Kuran tefsiridir.Kayptr. 4.et-Tedbiratl lahiyye: Aristoya nisbet edilen siyasete ait bir eseri kendi sistemiyle ele almtr. 5.Tercmanl Evak: Altm bir gazel ve ez-Zair vel Alak eserini ihtiva etmektedir. 6.Risaletl Envar: 7.el- sra ilel Makamil sra: 8.Tecelliyatl lahiyye: 9.el- sfar an Necatl Esfar: 10. nad Devair: 11.Ukletl Mstefiz:

FSSUL H KEM Genel Bilgiler Tasavvuf dncesinin temel kitaplarnadan biri olan eserin tam ad Fususul Hikem ve Hususul Kilemdir.Fususul Hikem tamlamas yzk ka, gz bebei,eklem yeri, n di gibi manalara gelen fassn oulu fusus ile hikmetin oulu hikem kelimelerinden meydana gelmitir. bn-i Arabiye gre Hz.Muhammed insan nevinin en mkemmel var oluu olup her ey onunla balar ve onunla son bulur.Eserin zerine bina edildii anahtar terim de bu kelime (logos) yahut hakikat- Muhammediye denilen kavramdr.Buna gre her peygamberin batn bir kelimedir, fakat hepsinin sahip olduu hakikat mertebesi farkldr.Hakikatlarn hakikat ce klli kelime ise Hz. Muhammedin hakikatdr; dier btn mertebeler o mertebeden neet eder, varlk sebeplerini ve bilgilerini ondan alrlar.Eserin esas mihverini bu tekil eder.11 bnl Arabi vahdet-i vcud dncesini en derdi toplu, en ak bir biimde bu eserde ortaya koymutur.u da var kiFususul Hikemin bnl Arabinin en nemli, en derin ve kendi asrnda ve sonraki devirlerde tasavvuf anlaynn olumasnda en messir eseri olduunu sylemek hite abartl bir deerlendirme deildir.12 Yazl Sebebi Eserin yazl sebebi hakknda bizzat mellif dibace blmnde u aklamay yapmaktadr: 627 hicri yl Muharrem aynn son gnlerinde Dmakta bulunduum sralarda Allahn Peygamberi Hazret-i Muhammedi gerek bir rya aleminde grdm.Elinde bir kitap tutuyordu.Bana buyurdular ki Bu Fussl Hikem (hikmetlerin z) kitabdr.Bunu al ve halka aka anlat da bu hikmetlerden herkes faydalansn. Ben Allah ve Rasulne boyun emek ve aramzda emir vermek mevkiinde olanlarn emirlerini dinlemek yarar dedim.Yce Peygamberin bana tarif ettii vechile hibir eksiklik ve fazlala meydan vermeden, bu kitabn halka almas hususunda midimi gerekletirdim.Halis niyetle hareket ettim.Temiz bir maksat ve himmet gttm.13 Muhtevas ve Blmleri Eserde esas mihveri tekil eden ve tecell-i evvel, akl- evvel, akl- kll, vcud-u evvel, adem-i hakki, hakikat-i ademi, ruh-i azam, mebde-i evvel, sebeb-i evvel, levh-i mahfuz mml kitap gibi sfatlarla tanmlanan hakikat- Muhammediyye (kelime-logos) Hz.Peygamberin batni cevheri, onun hakiki vechesidir.Ksace buradan yola karak eserin ana temasnn insan- kamil olduu sylenebilir. Bu bakmdan Fususul Hikemi zahiri ve yatay dzlemde bir peygamberler tarihi; zahiri, metafizik ve dikey dzlemde bir nat- nebi gibi grmekte mmkndr.Hikemtin asl kaynann nebevi olduuna iaret edilen kitapta batan sona zatiyyet, uluhiyyet, rububiyyet, vcud, mevcud, izafi vcud, adem, dem, alem, insan- kamil, hakikat- Muhammediyye, hakikat, vahiy, tecelliyat, zuhur, akl, ruh, nefis, isimler, sfatlar, vahdet, kesret, nbvvet, velayet, imamet, ilim, malum, irk, kfr, irade, klliler, cziler, ibadet, kyamet gibi metafizik konulara bnl Arabinin bak asndan aklamalar getirilmektedir.14 Fususul Hikem, yirmi yedi peygamberin her birinin hikmetine izafeten yirmi yedi blme ayrlmtr.Ksa bir mukaddimenin ardndan eser u tertibi izlemektedir:

11

Kl, M.Erol,Fususul Hikem,D A,1996,XIII,s.230-231 Grer,Dilaver,Fususul Hikem ve Mesnevide Peygamber ykleri,2002,s.20 13 Genosman,Nuri,age,s.19 14 Kl,M.Erol, Fusul HikemD A,1996,XIII,s.231
12

1.Kelime-i Ademdeki lahi Hikmet 2.Kelime-i isideki Nefsi Hikmet 3.Kelime-i Nuhideki Subbuhi Hikmet 4.Kelime-i drisideki Kuddusi Hikmet 5.Kelime-i brahimideki Mheymi Hikmet 6.Kelime-i shakideki Hakki Hikmet 7.Kelime-i smailideki l Hikmet 8.Kelime-i Yakubideki Ruhi Hikmet 9.Kelime-i Yusufideki Nuri Hikmet 10.Kelime-i Hudideki Ahadi Hikmet 11.Kelime-i Salihideki Fatihi Hikmet 12.Kelime-i uaybideki Kalbi Hikmet 13.Kelime-i Lutideki Meliki Hikmet 14.Kelime-i zeyrideki Kaderi Hikmet 15.Kelime-i sevideki Nebvi Hikmet

16.Kelime-i Sleymanideki Rahmani Hikme 17.Kelime-i Davudideki Vcudi Hikmet 18.Kelime-i Yunusideki Nefesi Hikmet 19.Kelime-i Eyyubideki Gaybi Hikmet 20.Kelime-i Yahyavideki Celali Hikmet 21.Kelime-i Zekeriyyavideki Maliki Hikmet 22.Kelime-i lyasideki nsi Hikmet 23.Kelime-i Lokmanideki hsani Hikmet 24.Kelime-i Harunideki mami Hikmet 25.Kelime-i Musevideki Ulvi Hikmet 26.Kelime-i Halidideki Samedi Hikmet 27.Kelime-i Muhammedideki Ferdi Hikmet

Nshalar Yazma Nshalar Eserin Sadreddin Konevi tarfndan yazlan ilk nshas stanbul Trk ve slam Sanatlar mzesinde bulunmaktadr (nr.1933).630(1233) tarihli bu en eski nshann zahriyesinde eserin katipliini yapan Konevi tarafndan bnl Arabiye okunarak mukabelesinin yapldn gsteren sema kayd yer almaktadr.Sivas Beyi Kad Burhaneddinin bnl Arabi takipisi olmasna, Konevinin talebelerinin kendisine hocalar tarafndan istinsah edilen bir Fususul Hikem nshasn gndermelerinin vesile olduu bilinmektedir.Kad Burhaneddine bugn elde bulunan bu nshann m, yoksa Konevinin istinsah ettii baka bir nshann m gnderildii belli deildir.Trk slam Eserleri Mzesinde (nr.1882) ve Sleymaniye Ktphanesinde (Carullah Efendi,nr.986) bulunan nshalarda eserin bilinen en seki yazma nshalardr.15 Matbu Nshalar lk defa Kahire (1252) ve stanbulda (1304) yaymlanan eserin tahkikli neri Ebul Ala elAfifi tarafndan yaplmtr (Kahire,1946).Bu yaym Konevi nshasna mracaat edilmedii gibi metin Affifnin tercihleri dorultusunda Harekelenip notlandrldndan ilim evrelerince ihtiyatla kullanlmaktadr.Fususu'l Hikem Trke, Urduca, ve ngilizceye tam metin olarak; Franszca, Almanca ve Rusaya ksmen tercme edilmitir.16 Tercmeler Bilindii kadaryla Fsusul Hikemin Trkeye ilk tercmesi Yazcolu Mehmedin elMnteha adl talikatn kardei Ahmed Bicann genileterek evirmesiyle gereklemitir.III.Muradn ryas zerine Zeyrek Aann emriyle Nevi nin hazrlad Trke Fusus tercmesine bizzat padiah tarafndan Kefl Hicab min Vechil Kitab ad verilmitir.Tercmede Cendi, Kayseri ve Cami ehlerineden istifadelenen Nevi ye eyh aban- Efendi de yardmc olmutur.Ali Selahaddin Beyin (Yiitolu) yapt bir Fsus tercmesi 1944 ylnda Milli Eitim Bakanlnca yaymlanmak zere satn alnm, ancak bunun yerine M.Nuri Genosmann evirisi baslmr.Bu eviri iddia edilenin aksine ok mulaktr.17

15 16

Kl,M.Erol,Fususul Hikem,ages.232 Kl,M.Erol,Fususul Hikemage,s.232 17 Kl,M.Erol Fsusul Hikem,age,s.233-234

erhleri Fususul Hikemi bir erhin yardm olmadan anlamak neredeyse imkansz grld iin bugne kadar yzden fazla erhi yaplmtr.Bunlarn ilki bnl Arabinin talebesi smail b. Sevdekine ait olup sadece dris Fass nn akland bir erhtir.Sadreddin Konevinin Kitabul Fkuk fi Esrari Mstenidati Hikemil Fsus adl eseri ise bir erh olmaktan ok eserin arka plann vemeye alan ve Fsusun anlalmasna katks byk olan teorik bir almadr.Mellifin Nusus adl eseri ise Fsusa bir nazire olmayp yukardaki eserinin mukaddimesi gibir.Afifddin et-Tilimsaninin eseri de Fususul Hikemin baz yerlerine dlm haiyelerden ibarettir.Fahreddin Irakinin Lemeat Sadreddin Konevinin sohbetlerinden sonra ekildii murakabelerin meyvesi olmas ve Fsus gibi yirmi yedi babdan olumas hasebiyle manzum bir Fusus erhi saylabilir. Fususun ikinci nesil arihlerinin banda Konevinin talebesi Cendi gelir.Metinle irtibatl ilk tam erh saylabilecek eser, metnin dilinden ok bnl Arabinin metafizik ve kozmolojik grlerine dayanr.Yazcolu Mehmed bu erh zerine el-Mnteha alel Fusus adl talikat yazmtr.Cendinin hemen ardndan Hseyin b. Abdullah el-Abbas el-Husus bi Edatin Nusus fi erhil Fusus adl erhi yazmtr.Cendinin talebesi Abdurrezzak el-Kaaninin erhi metnin dilini anlamaya ok yardmc olmasa da fikri aklamada nemli bir yeri vardr.Bu erhler dil ve gramer hususuna iaret etmeyen, dank ve takibi zor olmasna ramen manay yakalama hususunda alamayan eserlerdir. Kaaninin talebesi Davud-u Kayserinin Matlau Hususil Kilem adl erhi esas metni takib ederek aklayan ilk tertipli eserdir, bu adan en kullanl erh olarak grlr.Mukaddime ksm sufilerin varlk anlayn aklayan en derli toplu eser olduu iin zerine zel almalar yaplmtr.Aladdevle Simnanide ikinci devre arihleri arasnda zikredilebir.Muhammed Viradinin kaleme ald erhi Bosnavi istinsah etmitir.Ebul Muin Abdullah b. Ahmed el-Buharinin de Mearikun Nusus el-Bais el-avamizil Fusus adnda bir erhi vardr. Fusus ilk olarak yine ayn dnemde Rkneddin Mesud e-irazi tarafnda Farsaya evrilerek ehedilmitir.Bu eseri Emirul Kebir Ali Hemedaninin Farsa-Arapa erhi takip eder.Hace Muhammed Prsann erhi olarak neeredilen metnin Prsann m yoksa Hemedaninin mi olduu, Rkneddin Mesud el-irazi ile Bab Rknenin ayn kiiler olup olmad ve bnl Arabinin grlerine kar olan Aladdevle Simnaninin Fususa erh yazm olmasnn doruluk dereceleri ilmi evrelerde tartlan konulardr. Yine bu dnemde kaleme alnan Abbad er-Rundinin erhiyle ii alimi Haydar- Amlinin Nassun Nusus fi erhil Fusus adl erhi bu gne ulaan erhlerdir.Kemaleddin bnz Zemelkani ve Muhib el-Makdisi es-Salihinin de esere erh yazdkalr sylenmektedir.Sleyman es-Sdari el-Konevi adl bir kiinin en-Nusus fi Esraril Fusus adl eseri bulunmaktadr. Fususu erh etme gelenei gnmze kadar srmtr.Bunlarn en mehurlar Molla Camii, Sofyal Bali Efendi, Abdullah Bosnevi, Abdlgani en-Nablusi, Yakub Han Kagari ve Ahmed Avni Konukun erhleridir. Fususun gnmze kadar yaplan erhlerinin eksik bir listesi Osman Yahya tarafndan dzenlenmitir.18 Nuri Genosman Fususul Hikem tercmesine yazd nszde eserin erhleri hakknda u tabloyu vermektedir:

18

Kl,M.Erol Fususl Hikemage,s232-233

arihin smi 1.eyh Sadruddin Konevi 2. brahim Fahruddin-i Iraki 3.Meyyedddin-i Cendi 4.Sadeddin Said-i Fergani 5.Afifddin-i Tilimsani 6.Kemalddin-i Zemkani 7.Kemalddin-i Kaani 8.Sainddin Ali-i Isfahani 9.Davud-u Kayseri 10.Seyyid Ali-i Hemedani 11.Hoca Muhammed Parsa 12.Pir Ali-i Hindi 13.Yazczade Mehmed Efendi 14.Muhammed Kutbuddin-i zniki 15.Mevlana Cami 16.Mevlana Cami 17.Beyezid-i Rumi 18.Nimetullah-i Nahcivani 19. dris-i Bitlisi 20.Muzafferddin-i irazi 21.erif Nasr Hseyni-i Geylani 22.Bali-i Sofyevi 23.Sarho Bali Efendi 24.air Nevi 25. smail-i Ankaravi 26.Abdullah- Bosnevi 27.Abdullah- Bosnevi 28.Feyyaz- Lahicani 29.Arapkirli Karaba Veli 30.Arapolu Mustafa Maneni 31.Muhammed b. Muhammed-l Kadi 32.Muinddin-i Buhari 33.Mahmud-i Vedadi 34.Sabirddin-l Bereke 35.Rknddin-i irazi 36.Emir Ali 37.Mevlana Menini 38.Vezir Gyasddin Muhammed 39.Muhammed b.Muslih t-Tebrizi 40.Yakub Han Kagari 41.Muhammed Nurul Arabi 42.Ahmed Avni Bey 43.Salahattin Bey

Vefat Tarihi (h.) 673 688 700 700 690 727 730 735 751 786 822 835 855 855 898 898 900 902 921 922 940 960 907 1007 1042 1054 1054 1072 1097 1114 1183

Dil Arapa Farsa Arapa Arapa Arapa Arapa Arapa Arapa Arapa Farsa Arapa Arapa Arapa Arapa Farsa Arapa Arapa Arapa Arapa Arapa Arapa Arapa Arapa Trke Arapa Trke Arapa Arapa Arapa Arapa Arapa Arapa Arapa Arapa Farsa Arapa Arapa Arapa Arapa Arapa Arapa Trke Trke

1317 1938 (m)

Bu tabloya gre verilen eserlerden bir ksm yukarda da zikredildii gibi tercme nitelii tamaktadr. Ayrca bir ksm ise belli bablara ve blmlere, hatta kitap dahilindeki mulak ifadelere dair yaplm ksmi erhler ve talikatlar niteliindedir.

Tesirleri Etrafnda en ok fikri tartmann yapld bir eser olmas dolaysyla Fususul Hikemde btn slam entelektel tarihinin genel grntsn mahede etmek mmkndr.Bazen ok iddetli tenkitlere maruz kalan, hatta yaklan, bazen sultanlar tarafndan okunan, en byk medreselerde okutulup erh edilmeye allan, iktibaslar yaplan, methi iin iirler yazlan eser slam dnce tarihine bir canllk ve dinamizm katmtr.19 Fususul Hikemin slam dnce hayatndaki tesirini anlamak iin lehinde ve aleyhinde yazlan eserlere gz atmak kafidir. Fususun eletirisine dair eserler yle sralanabilir:Muhammed b.mer ed-Dmeki / Eiatn Nusus fi Hetki Estaril Fusus, Ahmed b. brahim el-Vasti /Reddiye, bn-i Teymiyye / Hakikat Mezhebil ttihadiyyin; Abdllatif b. Abdullah es-Suudi / Beyanil Hkm ma fil Fusus, Alaeddin Muhammed el-Buhari / Reddil Fusus, Bedreddin ibnL Ehdel / Kefl t, brahin b. mer el-Bikai / Tenbihul abi ala Tefkir-i bnil Arabi / Tenzirul bad / Tehdiml Erkan, Abdlbari b. Turhan / Hayatl Kulub, brahim b. Muhammed el-Halebi /Tesfihl abi fi Tekfir-i ibn-i Arabi / Nimetz Zeria / Drretl Muvahhidin, Ali el-Kari / Ferrl Avn min Mddei mani Firavn / Kitab Reddil Fsus, mam Rabbani / Mektubat, 314.Mektup, Muhammed hsan Ouz / slam Tasavvufunda Vahdet-i Vcud, Ebul Al elAfifi, Muhammed Gurab, L.Massignon...Ayrca eser hakknda deiik zamanlarda verilmi 138 fetva mevcuttur. Fususul Hikemi Mdafaa iin yazlan eserler ve mellifleri unlardr: Abdlgaffar b. Ahmed el Kavsi / Kitabul Vahd, Abdullah b. Esad el-Yafii / Kitabul rad, Siraceddin mer el-Hindi / er-Red ala men Enkere alel Arifin, Muhammed el-Mizcaci / Hidayetl Halik, Firuzabadi / Risale alel Muteridin, Ali b. brahim Kari / ed-Dreris Semin, Ali b. Ahmed el-Mehaimi /Risale fir Redd, Akemseddin / Risaletn Nuriyye, Celaleddin edDevvani / Risale fi mani Firavn, Celaleddin es-Suyuti / Tenbihul abi fi Tebriet-i bnil Arabi, Ali b. Meymun el-Maribi Risale fil ntisar, Muhammed b. Hamidddin el-Mekki / elCanibl arbi / Aynul Hayat, Muhammed b. Abdrrasul el-Medeni / Cazibu'l ari, Mirzazade Ahmed Neyli / Fazl'l Vehbi, Ulvan el- Hamevi / er-Risale fid Difa, Abdlvehhab e-arani / Kibritl Ahmer, Hace Hord / Risale-i Nr-i Vahdet, brahim b. Hasan e-ehrezuri / er-Reddl Metin / el- caze ven Nasiha, Abdlani en-Nablusi / esSrrul Muhtebi / er-Reddl Metin / Vcudul Hakk, mer el-Attar el-Fethl Mbin, eyhlislam Hasan Fehmi / er-Risale fi mani Firavn, erkeizade Mehmed Tevfik / Levayihul Kudsiyye, Mehmed Fevzi / Tahrirul Murad, Muhammed Nur el-Arabi / Risaletl Mukaddime / Risale fi Keyfiyyeti mani Firavn, Uak brahim Efendi / el-Miskl Ezher, Ahmed Avni Konuk, eyh Hseyin Sadettin Efendi, smail Fenni Erturul, M. Chodkiewicsz, Seluk Eraydn. Bunun yannda Fususul Hikemin lehinde bir ok eyhlislam, kad, mft, fakih ve alim fetva vermitir.

19

Kl,M.Erol Fususl Hikemage,s236

FSSUL H KEM 1.Fas:Kelime-i demdeki lah Hikmet Bu blmde mellif alemin yaratlmasn yle beyan eder: Hak Sbhanehu ve Teala, sonsuz saydaki Gzel simlerinden dolaydr ki, bu isimlerinin aynlarn grmeyi diledi ve btn bir alemi yaradl kusursuz olmakla birlikte ruhtan yoksun bir ceset olarak yaratt. Dolays ile alem, cilsz bir ayna gibiydi. Ama, lahi hkmnn an gerei, O hibir zaman, flenen lahi Nefes olan lahi Ruhu kabul etmeyecek bir mahal hazrlamamtr [tesviye]. Ve Ruhun kabul, bu ruhtan yoksun alem suretindeki, daimi tecellinin bitimsiz feyzini kabul etme istidadnn aa kmasndan baka bir ey deildir. Meleklerin yartlmas hakknda u bilgiyi verir: te yandan melekler de, bu suretteki, yani ehlullahn stlahnda Byk nsan ad verilen alemin suretindeki baz yetileri [kuvve] oluturdular. nsan oluumu [neet-i insaniyye] iin hiss ve ruhan yetiler ne ise, alem sureti iin de melekler odur. Ademin meleklere takdim edilmesi olayn yle aklar: Melekler demin toplayclna [cemiyet] sahip olmadklar iin, Hakk hangi lahi simlerle tesbih ve takdis ediyorlarsa, ancak bu kendilerine mahsus lahi simleri anlayabildiler. Melekler, Allahu Tealann, kendilerine bilgisi ulamam baka lahi simleri de olduunu bilmediklerinden, bu lahi simlerle Allah tesbih ve takdis edemediler. Bylece, szn ettiimiz ey (yani, anlay yokluu) onlara egemen oldu ve bu halin (yani, bilgisizliin) hkm altna girdiler. Kulun Hakk marifette izledii yolu yle aklar: Onun kendi suretini hdis olanda zahir klmas eklinde olunca, Hak Teala, Ona ilikin ilmi edinebilmemiz iin bizi hdis olan zerine dnmeye sevketti ve ayetlerini onda gsterdiini syledi. Bylece, Onun yol gsterdii ekilde, biz Onu Zatna zg olan zorunlu olmakl dnda ancak kendi sahip olduumuz vasflar lsnde vasflandrrz. 2.Fas:Kelime-i sdeki Nefs Hikmet Burada nefs flemekmanasnadr.Adem olu Habilin lmnden sonra Tanrdan bir ihsan istedi.Allatta ona iti verdi.Bu Allah vergisi manasna gelen itin domas lah flenmenin eseri olduundan nefsyani fleme hikmeti ite nisbet edilmitir.20 Allahn alemdeki balarnn zat balar ve srf Onun rahmetinin eseri olan ilah isimlere dair balar olduu: Bil ki, alemde kullarn araclyla olsun veya olmasn zahir olan hediyeler ve balar iki ksma ayrlr: lki Zattan gelen balar [ataya-y zat], dieri ise simlerden gelen balardr [ataya-y esma] ve bunlar zevk ehli indinde birbirinden farkldr. Ayan- sabite ve kader ilikisi: Onlar arasnda; Allahn, btn hallerine ilikin olarak kendileri hakkndaki bilgisinin, mevcudiyetlerinden nce deimez aynlarnda [ayan- sabite] bulunuyor olduklar hal zre olduunu ve Hakkn onlara, ancak kendi aynlarnn Ona verdii eyi verdiini bilenler vardr. Hatm-i nbvvet ve btn ilimlerin bu makamdan zuhur etmesi, demden son Nebiye (sav) varncaya dek btn nebiler, ne almlarsa, herhangi bir istisna olmakszn Hatem-i Enbiyann kandilinin nurundan almlardr; yaratlm bedeni sonradan gelse bile, hakikat ile her zaman mevcuttur.

20

Genosman,Nuri,Fususul Hikem,MEB,1992,s.37

Hatm-i velayet Hatem-i Evliya kaynaktan alan ve mertebeleri mahede eden vristir. Ve o, efaat kaps aldnda demolunun efendisi ve nebilerin nde geleni olan Muhammedin (sav) gzelliklerinden bir gzelliktir. Allahn fillerinde mmkn ve muhal Kurgusal dnce [nazar] ehli olan baz zayf aklllar, Allahn dilediini yapar olduunu grdklerinde, Allaha ilikin olarak, hikmete aykr olan eyi (yani, var olann yokedilmesi ve yok olann varedilmesini) olabilir grdler, halbuki i byle deildir. 3.Fas:Kelime-i Nuhideki Subbuh Hikmet Sbbuh mbalaa sigasyla ok tesbih eden yani Allah imkan alemine ait hkmlerden tenzih klan, onu noksan sfatlardan r bilen demektir.Nuhun tesbih ve tenzihte ileri gitmesi, bu hikmetin ona tahsis edilmesine sebep olmutur.21 Tenzihsiz tebih ve tebihsiz tenzihin Allah Tealay snrlayc ve kaytlayc olduu: Bil ki, hi kukusuz, hakikat ehline gre, Cenab- lhinin tenzihi, snrlama ve kaytlamann ta kendisidir. mdi, tenzih eden kimse ya cahildir, ya da gereken edebden yoksundur. Ve Hakk tenzih etmeksizin tebih eden kimse de hi kukusuz Hakk kaytlayp snrlad ve Onu bilmedi. Ve Hakk bilmekliinde tenzih ve tebihi cem eden ve Hakk bu iki vasfla (yani, zahir ve batn ile) vasflandran kimse nasl ki kendi nefsini ayrntlanmlk [tafsil] yoluyla deil, ayrntlanmamlk [icmal] yoluyla biliyorsa Hakk da ayrntlanmlk yoluyla deil, ayrntlanma- mlk yoluyla bilir. nk alemdeki suretlerin kapsanamamasndan dolay, Hakk bu iki vasfla (yani, zahir ve batn vasflaryla) ayrntlanmlk [tafsil] yoluyla vasflandrmak olanakszdr. Bu hakikat minvalince Nuh (as)n (kavminin isitidad kabilince) sadece tenzih yolunu tutmutur. Onlarda ona tenzih yoluyla tepki vermilerdir.Bu husus Nuh (as) tatmin etmemetir. Muhammed (sav) mmeti iki vechi cem eden bir hakikatle zuhura gelmilerdir. 4.Fas:Kelime-i drisideki Kudds Hikmet Kudds takdis mastarndan mukaddes manasnadr.Hakk her trl noksan sfatlardan ifrat derecede r bilmektir.Tesbih manasna gelen sbbh kelimesine nazaran daha zel bir mana tar. dris peygamberin bu hikmete nisbet edilmesi ar riyazetlerle nefsini terbiye ederek, her trl hayvani temayllerden arnm, ruhani varl cismani varlna galebe ederek miraca mazhar olmu bulunma sndandr.On alt sene yeyip imeden ve uyumadan etin bir riyazet yapt rivayet edilmiitir.22 Mekan ycelii ve mekanda olmaklk ycelii (ki bunlar sfatlara dair yceliklerdir, Allah zti ycelie sahiptir): Yceliin [ulvv] iki nisbeti vardr: mekn ycelii [ulvv-i mekn] ve mekndaolmaklk ycelii [ulvv-i meknet]... Allahn marifetinin Onun zerine kendileriyle hkmedilen ztlarn birlenmesiyle mmkn olaca: El-Harraz ve o Hakkn vecihlerinden bir vecih ve kendi nefsinden konuan, diller arasnda bir dildir ancak Onun zerine kendileriyle hkmedilen ztlarn (yani, zt simlerin) birlenmesiyle Allahn bilinebileceini sylemitir. O Evveldir ve Ahirdir ve Zahirdir ve Batndr. O, zahir olann ta kendisidir ve batn olann ta kendisidir. Ve zuhurunu, Kendinden baka grebilecek olan olmad gibi, Kendisinden gizlenebilecek [batn] olan da yoktur. O Kendisiyle zahirdir ve Kendisinden gizlenmitir.
21 22

Genosman,Nuri,age,s.53 Genosman,Nuri,age,s.66

Allahtan gayrsnn Onun tecelli mahalleri olmas: Allah ismiyle adlandrlandan bakas olanlar, ya Onun iin (duyumsal varlkta) birer tecelli mahallidirler, ya da Onda (yani, Hakkn varlk aynasnda, ilahi ilimde) birer surettirler. Eer Onun iin tecelli mahalleri varsa, byle olduundan dolay kanlmaz olarak bir tecelli mahalliyle dieri arasnda ( lahi simleri kapsayclk ynnden) stnlk farkll ortaya kar. Ve eer bu (Allahtan baka olan), Onda (yani, Hakkn varlk aynasnda, akl mertebesinde zahir olan) bir suret (yani, lahi limde ortaya kan ayan- sabiteden biri) olursa, bylesi bir suret iin zat kemal sz konusudur; nk bu suret, kendisinde zahir olan eyin ta kendisidir. 5.Fas:Kelime-i brahimdeki Mheym Hikmet Mehim Arap dilinde akta ifrat manasna gelen heyeman mastarndandr.Hz. brahimin Allah sevgisi yolunda babasndan yz evirmesi, sevgili olunu kurban etmek istemesi ondaki akn galebesindendir.Bu itibarla akta iddet brahim peygambere nisbet edilmitir.23 brahim (as)n Halil ismiyle Zat- lahinin sfatlarnn tmne birden brnm olmas: brahim aleyhisselamn Halil olarak adlandrlmas, zat- Halilin, Zat- lahiyenin vasfland Sfatlarn tmne birden brnmesi [duhul] ve onlara nfuz etmesinden dolaydr... Bu tpk rengin, renge boyanana nfuz etmesi gibidir: araz, cevherin bulunduu mahaldedir, ona ulanmtr ama bununla birlikte, arazn (yani, rengin) bu nfuz edii cevherin (yani, renge boyanan eyin) yer tutmakl gibi deildir. Veya brahime Halil adnn verilmesi Hakkn onun suretinin varlna nfuz etmi olmasndan [tahalll] dolaydr. Nufz eden (Rabb)-nfuz edilen (abd)/batn-zahir arasndaki iliki: Nfuz eden yani etkin olan nfuz edilenle rtlmtr. Hal byle olunca, edilgin olmaklyla nfuz edilen zahir ve etkin olmaklyla nfuz eden de batndr. Ve batn olan eyleyici, zahir olan iin gdadr; tpk, bir yn parasnn, kendisine nfuz eden suyla imesi ve genilemesinde olduu gibi. Herkesin yapsnn ve kaderinin ayn- sabitesindeki istidadna gre olduu: O, bizim zerimize ancak bizimle hkmeder; belki de daha dorusu biz kendi zerimize hkmederiz ama Onda. te bu nedenledir ki, Allahu Teala, perdelenmi olanlar neden balarna kendi arzularna aykr eyler geldiini sorduklarnda, buna karlk olarak, Apak delil Allahndr [Enam Suresi, 6/149] buyurdu. Ve Hak onlar iin sak (yani, kendi hakikatleri olan deimez aynlarn) gsterir ve bu, aramzdan arif olanlarn kefetmi olduu eydir. 6.Fas:Kelime-i shakdeki Hakk Hikmet Bu hikmetin Hz. shaka isnad edilmesi, babasnn ryasnn kendi hakknda gereklemi olmasndandr. brahim misal aleminde grd mcerred hayali his aleminde oluna tatbik etmek isteyince Allah ryasn oluna mukabil bir ko gndermek suretiyle tevil yoluyla hak kld.Kuranda Hz. brahimin Hakk yoluna kurban etmek istedii olunun shak yada smail olduu hakknda sarih bir hkm yoktur.24 Hz. brahimin olunu kurban etmesi eklindeki ryas ve bunu tabir etmemesi: Halil brahim aleyhisselam oluna ( shaka) yle dedi: Ryada seni kurban ettiimi grdm [Saffat Suresi, 37/102]. Ve rya alemi hayal hazretidir. brahim, grd bu ryay tabir etmedi. Halbuki, ryasnda kendisine olu ( shak) suretinde grnen (ve dolaysyla asl kurban edilmesi gereken) kotan bakas deildi.

23 24

Genosman,Nuri,age,s.78 Genosman,Nuri,age,s.86

Bu alemlerde grlen eylerden Allahn muradnn ne olduunu bilmek iin tabir ilminin gereklilii: Demek ki, hayal hazretinde grlen suretlerden Allahn murad ettii eyin ne olduunu anlamak iin bir baka ilme ihtiya vardr. Hz.Peygamber (sav), Hz.Yusuf ve Hz. brahimden rnekler vererek hayal alemlerindeki hakikatlarn nasl yorumlanacana dair ince yorumlar submaktadr. 7.Fas:Kelime-i smaildeki l Hikmet l hikmetin Hz. smaile nisbet edilmesi Hz.Muhammedin ruhaniyetini hamil olmasndandr.25 Her varln rabb- hssnn bulunmas: Bil ki, Allah olarak adlandrlan, Zatyla Tek [Ahad] ve simleriyle btndr [kll]. Herbir varln kendi zgl Rabbi [rabb-i has] vardr ve bu Rabbin btnn kendisi olmas olanakszdr. Ama ilahi ahadiyette, hi kimse iin yer yoktur. nk, bir eyde ilahi ahadiyetten bir ey vardr; ve dierinde de ondan bir ey vardr denilemez; nk O, blnme kabul etmez. mdi, Onun ahadiyeti aa kmam olan simlerin tmnn toplamdr. stidadlarn aynlara fiillerin Rabbe ait olduu ve Rububiyyet srlarnn aynlar olduu: Ve her raz olunan sevgilidir; ve sevgilinin her yapt ey sevgilidir. nk aynn bir fiili yoktur; olsa olsa bu fiil o ayndaki, Rabbinin fiilidir. Bylelikle, ayn, iledii fiilin kendisine dayandrlmasndan kurtuldu. Bu durumda, ayn, Rabbinin fiillerinden ve kendisinde olan ve kendisinden zahir olan eyden raz oldu. Bu fiiller raz olunmutur. Raz olunmann fiillerde fena ile mmkn olaca: mdi, bir kimsenin mutlak olarak raz-olunan olmas, ancak o kimsede zahir olan fiilin, Raz-olann onun yoluyla olan fiili olmasyla szkonusu olabilir. 8.Fas:Kelime-i Ykubdeki Rh Hikmet Bu hikmeti Fusus arihleri iki surette kabul ederler. Bir ksm bunun ruhi yani ruha mensup olduunu, dier bir zmre de ravhi yani rahat ve huzur manasna gelen ravh kelimesine nisbet edildiini sylerler.Birinci zmre ruhun din ile ilgisine ve eyh-i Ekberin bu Fassda din ile sze baladna gre ruhi olduunu, ikinci zmre ise Sure-i Yusufta Tanrnn ravh ve huzur bahe- deceinden mit kesip meyus olmaynz mealindeki ayete dayanarak eyhin bu ayete gre ravhi hikmeti Hz.Yakuba nisbet ettiini kabul ederler. ki tevilde bu konuya uygundur.26 Dinin Hakkn indinde ve halkn indinde olmak zere iki eit olduu; Dinin iki tr vardr: lki; Allahn indinde, Hakkn bildirdii kimse (yani, nebiler) indinde ve Hakkn bildirdii kimsenin bildirdii kimse (yani, nebinin mmetinden olan) indinde olan dindir. kincisi ise, halkn indinde olan dindir ki, Allah onu geerli klmtr. Allah indinde olan din, Onun setii ve halkn dini zerinde yce kld dindir. Dinin zahiri ve batni yorumlar: Din, verilen karlk, yani ho olan ve ho olmayan bedel olur. Ho olan eyle verilen bedel udur: Allah onlardan raz, onlar da Allahtan razdrlar [Mide Suresi, 5/19]. te bu sevin veren eyle bir karlktr [ceza]. Sevin vermeyecek eyle karlk ise udur: Sizden zulmeden kimseye Biz byk azab tattrrz [Furkan Suresi, 25/19]. Ve Biz, onlarn gnahlarndan geeriz [Ahkaf Suresi, 46/16] de bir karlktr. Bylelikle, dinin bir karlk olduu ortaya km oldu. nk, din slamdr ve bu da teslimiyet demektir. Ve Hakkn
25 26

Genosman,Nuri,age,s.97 Genosman,Nuri,age,s.105

kula teslimiyeti, kulun halinin gerektirdii karl vermektir. Bu, o halde, dinin ne olduunun zahir aklamasdr. Bu sylenenlerin srrna ve batnna gelince: din, Hakkn varlk aynasnda bir tecellidir. Byle olunca, mmkn varlklardaki Hakka ait olan ey, bu mmkn varlklarn bulunduklar hal ierisinde kendi zatlarnn Hakka verdii eydir. Risalet ve veraset meselesinin aklanmas: Bil ki, hekimlerin tabiata hizmet ettii sylendii gibi, resul ve vrislerinin de genel olarak ilahi emre hizmet ettikleri sylenir. Halbuki onlar, iin aslna baklrsa mmkn varlklarn hallerine hizmet ederler. Ve yaptklar hizmet, bu mmkn varlklarn deimez aynlarnn ierisinde bulunduu hale gredir. Byle olunca, resul ile vris olan, Allahn iradesine deil, Allahn iradesiyle olan ilahi emre hizmet eder. Resul ve vris olan, ykml olan kiinin mutluluunu istediinden dolay, ona ilahi emir ile gelir. Eer ilahi iradeyle gelseydi, t vermezdi. Halbuki resul ve vris ancak ilahi irade ile t verir. 9.Fas:Kelime-i Yusfdeki Nr Hikmet Bu hikmetin Yusuf peygambere isnad onun nurani alem olan misal alemine ait hakikatleri kefederek rya tabirini renmi olmasndandr.27 Vahyin balangcnn hayal alemlerinde olmas: Ve inayet ehli (yani, nebiler) iin, Hayal Hazreti, vahyin ilk balangcdr [mebde]. Hz. Aye, Allah ondan raz olsun, yle dedi: Resulallaha vahyin gelii rya [rya-y sadka] ile balad. Ve grd rya, ierisinde herhangi bir gizli sakllk olmakszn, gn mas gibi apak olurdu. Alemin Allahn glgesi olmas, hayalle balants ve glge-mazhar ilikisi: Bil ki, Haktan baka olan veya alem olarak adlandrlann Hakka nisbeti, glgenin kiiye nisbeti gibidir. Byle olunca alem, Allahn glgesidir. Ve bu, varln aleme nisbetinin aynsdr. nk glge hi kukusuz duyumsanan bir eydir. Ama glgenin grnmesi, ancak glgenin zerine dt mahal varolduu srece szkonusudur. Eer bu glgenin grnmesini salayan mahallin yokluunu varsayacak olsaydn, bu glge akl bir ey olarak kalr ve duyumsal olarak varolamazd. Olsa olsa, glgenin sahibi olan kiide aa kmam olarak [bil-kuvve] kalrd. Allahn marifeti asndan Hakkla glge ilikisi: Hak, bir eyin glgesinden bilindii lde bilinir. Ve Hak, bir eyin glgesinden bilinmedii lde bilinmezdir. mdi alemin Kendi glgesi olmasndan dolaydr ki Hak, (aleme baklarak, ayrntlanmsz olarak) bilinir. Ve glgesi den kiinin suretinin, o glgenin kendisine baklarak bilinememesinden dolaydr ki, Hak (aleme baklarak) bilinmez. te bundan dolay biz deriz ki: Gerekte Hak bizim iin bir ynyle bilinir ve bir ynyle de bilinmezdir. Allahn ehadiyyeti: Btn bir varlk (Hakkn glgesi olan ayan- sabitenin glgesi olduundan), hayal iinde hayaldir. Ve gerek varlk [vcud-i hak] Zat ve ayn dolaysyla ancak Allahn varldr. Ve zat- ahadiyye olarak adlandrlan Hakkn hakikati, belirmemilik [la taayyn] ve belirmilik [taayyn] kouluna bal olmakszn bir varlk olduundan dolay, katksz varlktan ibarettir. Ve O, bundan (yani, tek olan zatyla katksz varlk olmasndan) dolay, sfatlar ve isimlerden arnktr. Ve Onun sfat, ismi ve ekli yoktur. Ve kendindeki oklua hibir ynden itibar yoktur. Alemin varlna sebep olarak ilahi isimlere muhta olmas: Hi kukusuz alem (asl varl olmayp, yokluk zere olduundan) tmyle sebeplere muhtatr. Ve alemin muhta olduu sebebiyet, Hakkn lahi simlerinden bakas deildir ve muhta olunan lahi simler ister muhta olann, alemdeki benzeri olan sim olsun, isterse
27

Genosman,Nuri,age,s.114

Hakkn aynndan bir sim olsun alemin muhta olduu herbir simdir. Ve muhta olunan sim, Allahtr, ondan bakas deildir. Bundandr ki Allahu Teala yle buyurur: Ey insanlar, siz Allaha muhtasnz; O ise Gani ve Hamiddir [Ftr Suresi, 35/15]. 10.Fas:Kelime-i Hddeki Ahad Hikmet Ehadiyyet hikmetinin Hz.Huda isnad onun bir ok mazhardan tek ve esiz olan Rabb mahede etmesi ve Allah efalinin birlii ile tevhid etmesi sebebiyledir.28 Hakkn mahlukata sari olmas: Hak (zamansal olan ehadet aleminde) mahlukat ve (zamansal olmayan ruhlar aleminde) mbdeat olarak adlandrlan eyde yaynmtr [sari]. Eer byle olmasayd, (yaratlm olanlar iin) varlk szkonusu olamazd. Dolaysyla Hak, varln ta kendisidir [ayn]. tikadlarn bir ynyle Allah snrlandrmas ve hakiki itikad: tikat sahibi bir kimse, ancak nefsinde varettii laha itikat eder. Byle olunca, itikat edilen ilah, yaratlm olan ilahtr. tikat sahipleri ancak nefslerini ve nefslerinde yarattklar eyi grrler. mdi, insanlarn Allahn ilmindeki mertebelerini dn! nsanlarn Allahn ilmindeki mertebeleri, kyamet gn, Hakk grdklerinde bulunacaklar mertebenin ta kendisidir... yleyse, sen btn itikat suretlerinin hepsinin heyulas ol! nk Allahu Teala, bir itikada uygun dp de, dier bir itikada uygun dmemekle snrlanamayacak lde ycedir. nk Allahu Teala, Nereye dnerseniz dnn, orada Allahn yz vardr [Bakara Suresi, 2/115] buyurarak, belli bir ynden sz etmeksizin, Allahn yznn her yerde olduunu syledi. Ve bir eyin yz, o eyin hakikatidir. Kullarn her yneldii eyde hakikatte ona yneldii: Hi kukusuz, Allahu Teala, ynelinen her dorultuda olduunu akla kavuturdu. Dolaysyla ynelinen her dorultu, ancak Ona ilikin bir itikattr. Ve herkes, yneldikleri dorultuya ynelmi olmakla isabet etmitir; her isabetli olan dllendirilecektir; her dllendirilecek olan saiddir; her said raz olunmutur. Her ne kadar bunlardan kimisi ahiret yurdunda bir sre iin aki olsa da, bu byledir. 11.Fas:Kelime-i Salihdeki Fth Hikmet Ftuh hikmetin Salih Aleyhisselama nisbet edilmesi, hi beklenmedik bir zamanda dan yarlarak iinden bir deve kmak suretiyle onun bir fethe mazhar olmasdr.29 Varetmenin zat-irade ve kelam lemesinin ferdiyyetine dayand: Bil ki Allah seni baarya erdirsin i (yani, varetme ii), teklik [ferdiyyet] zerine dayanr; ve bundandr ki, leme [teslis] vardr, nk , tek olanlarn [efrad] (yani, tek saylarn) ilkidir. Ve alem, (lemeyi ieren teklikten ibaret bulunan) bu ilahi hazretten var olmutur. Allahu Teala yle buyurdu: Biz bir eyi dilediimizde Ol! deriz, olur [Nahl Suresi, 16/40]. Burada Zat, rade ve Sz vardr. Eer bu Zat olmasayd ve Onun bir eyin tekvinine ynelmesi olan rade olmasayd ve bu ynelie elik eden Ol! Sz olmasayd, o ey olmazd. 12.Fas:Kelime-i uaybdeki Kalb Hikmet uayb peygamber czi ve klli mefhumlar kavram ilahi ahlak ile vasflanm bir insan- kamil idi.Kalbin ubelere ayrld gibi onunda br ok evlat meydana getirmi olmas kalp ile madde ve mana bakmndan bir benzerlik arz etmesi ve kavmine daima adaleti telkin etmesibu hikmetle vasflanmasn gerekli klmtr.30

28 29

Genosman,Nuri,age,s.125 Genosman,Nuri,age,s.141 30 Genosman,Nuri,age,s.148

Allahn tecellisi ve kulun kalbi: Hak Teala sahih haberde kesinlenmi olduu zere, eitli suretlerde tecelli eder ve hi kukusuz Hak Teala kalbe sdnda, kalbe Onun yansra Ondan baka olan hibir mahlukat smaz O, bu ekilde btn kalbi doldurur. Ve bunun anlam udur: Kalbin, Hakkn tecellisi srasnda Hakka bakarken, bunun yansra bakasna bakmas mmkn deildir.... Ve Hakkn eitli suretlerde tecelli etmesinden dolay kalp, ilahi tecelli suretlerine gre zorunlu olarak geniler veya daralr. nk kalp kendisinde ortaya kan tecelli suretlerinden fazlas deildir. nk arifin veya nsan- Kmilin kalbi, yzk tann yuvas gibidir ve yzk ta, yuvasndan fazlalkl olamaz. Eer yuva yuvarlaksa, yzk ta da yuvarlak; eer yuva drtgen, altgen veya sekizgen ise yzk ta da drtgen, altgen veya sekizgendir. Yuva hangi ekilde ise, yzk ta da yuvann bu eklini alr ve bunun baka trl olmas szkonusu deildir. Halk- cedid: Ve Hak Teala, alem hakknda ve alemin her Nefeste yeni yaratlla [halk- cedid] birolan-aynda dnme uramas hakknda ne gzel buyurmutur! Belli bir kesim ve belki de alem ehlinin ou hakknda, Onlar yeni yaratl konusunda phededirler [Kaf Suresi, 50/15] buyurdu. Dolaysyla bu kimseler, alemin her Nefeste yenilendiini bilmezler. Ve kef ehline gelince, onlar Allahn her Nefeste tecelli ettiini ve tecellide tekrar olmadn grrler. Ve yine onlar, her tecellinin yeni yaratl ortaya kardn veya (bir nceki) yaratl ortadan kaldrdn mahede yoluyla grrler. mdi, yaratln fens tecellinin ortadan kalkmas iken, yaratln beks da, bir sonraki tecellinin yaratl ortaya karmasdr. yleyse, anla! 13.Fas:Kelime-i Ltdeki Melik Hikmet iddet ve kuvvet manasna gelen melk kelimesinin Lut peygambere nisbet edilmesinin sebebi, kavminin hayvani arzulara iddetle bal olmalar karsnda Allahtan kuvvet ve Rkn-i edid yani dayanacak kabile ve taraftar istemesi, Allahn da ona yardm ederek kavmini iddetli bir bela ile kahretmesidir.31 Marifet ve tasarruf arasndaki ters orant: Arifin marifeti arttka, himmet yoluyla (bakalar zerindeki) tasarrufu azalr. Bunun iki sebebi vardr. Birincisi, (bylesi bir kimsenin) kulluk makamn gereklemi ve tabii olan yaratlnn [halk] asln grm olmasdr. kincisi ise, tasarruf-eden ile tasarruf-edilenin birliidir (bylesi bir kimse) himmetini yneltebilecei bir ey gremez; dolaysyla bu, onu tasarrufta bulunmaktan alkoyar. Ve bulunduu mahede noktasnda [mehed] grr ki, karsndaki kendisiyle ekien kimse, yokluk halindeyken [hal-i adem] aynnn deimezliinde bulunduu hakikat zere olup, bundan herhangi bir ekilde sapm deildir varlyla, yokluk halindeki deimezliinde ne zere bulunuyorsa onu zahir klar. Dolaysyla, kendi (deimez) hakikatinin snrn am ve kendi yolundan am deildir. Bunun, ekime olarak adlandrlmas arzi bir eydir, byle grlmesi ancak insanlarn gzlerindeki perdeden dolaydr. 14.Fas:Kelime-i zeyrdeki Kader Hikmet Kader hikmetinin Hz.zeyre isnat edilmesi bu zatn kader srrna ermek istemesindendir. Hz. zeyr harap bir kyn eski bir kyn yeniden meydana gelmesini imkansz grd iin ilahi bir mucize ile yz yldan fazla uyuduktan sonra yeniden dirilmi ve bu suretle kader srrnn hkmne ahid olmutur.32 Kader ve kaza:
31 32

Genosman,Nuri,age,s.162 Genosman,Nuri,age,s.171

Bil ki, kaz denilen ey, Allahn eylerdeki hkmdr. Ve Allahn eylerdeki hkm; eylere ilikin ve eylerdeki ilmiyle snrldr. Ve Allahn eylerdeki ilmi de, bu bilinen eylerin [ey-y malme] nefslerinde deimez olarak bulunduklar halden Hakka verdikleri ilimle snrldr. Kader, eyler kendi aynlarnda ve nefslerinde ne zere deimez iseler, (ilahi) hkmn buna gre fazlalk olmakszn zamansal olarak verilmesidir. Ve ilahi kaz, eyler zerine ancak eyler ile hkmeder. Ve bu kader srrnn ta kendisidir. Rasuller ve mmetleri arasnda doru orant: Bil ki, resuller Allahn selam onlarn zerine olsun evliya ve arif olmalar dolaysyla deil, resul olmalar dolaysyla, mmetlerinin bulunduklar hal mertebesi zeredirler. Bundandr ki, resullerde kendilerine bildirilen ilim, ancak artksz ve eksiksiz olarak mmetlerinin gereksindii kadar vardr. Ve mmetler arasnda stnlk derecelenmesi sz konusudur. Kimi mmetler, kimi mmetlerden daha fazlasna sahiptir. Resuller de mmetlerin arasndaki stnlk derecelenmesi dolaysyla resullk ilminde [ilm-i irsal] biri dierinden daha stndr. Buna ilikin olarak Allahu Teala yle buyurur: Resullerin bazsn bazsndan stn kldk [Bakara Suresi, 2/253]. Ve yine resullerin, kendi zatlar gereince ilimlere ve hkmlere olan istidadlar dolaysyla, kendi aralarnda stnlk derecelenmesi szkonusudur. Ve Allahu Teala buna ilikin olarak yle buyurur: Nebilerin bazsn bazsndan stn kldk [ sra Suresi, 17/55]. Kader ilmi ve elde edilmesi: Kaderi Allahu Tealadan bakasnn bilmesi olmayacak bir eydir. nk bunlar (bu aynlar), ilk anahtarlardr [mefatih-i vel], yani gayb anahtarlardr ki, bunlar Allahtan baka hi kimse bilmez. Ama Allah kullarndan dilediine buna ilikin baz eyleri bildirir. Bil ki, anahtarlar, ancak fetih halinde anahtarlar olarak adlandrlrlar. Ve fetih hali de, tekvinin eylere ilikilenmesi halidir veya, dilersen, buna kudretin takdir olunmua [makdur] ilikilenmesi halidir de diyebilirsin. Ve bunu Allahtan bakas deneyimleyemez [zevk]. Ve bu hal ierisinde ne tecelli ne de kef szkonusu olmaz. nk kudret ve fiil ancak herhangi bir ekilde kaytlanmam mutlak varlk sahibi olan Allaha zgdr. Velayet: Velayet (ilahi sfat olmas ve ilahi kefin onunla hasl olmas itibaryla) her eyi iine alan felek [felek-i mm] olduundan ard kesilmemitir. Ve (nbvvetin batn olan) velayet iin haber verme [inba] (hem nebiler hem de evliya iin) genel bir nitelik tar. Ama, Muhammed (sav) ile birlikte eriat getiren nbvvet ve risaletin ard kesildi ve artk ondan sonra nebi yoktur; yani, eriat getirici ve kendisine (nceki bir nebinin getirdii) eriat verilmi nebi, ve eriat getirici olan resul yoktur. Velayet nbvvetten stndr: mdi sen bir nebiyi, eriat getirmenin dnda bir sz sylerken grdnde, o, arif bir veli olmas dolaysyla konumaktadr. Bundandr ki, o nebinin, alim bir nebi ve bir veli olmas dolaysyla olan makam, resul veya eriat getirici ve eriat sahibi olmas dolaysyla olan makamndan daha stn ve daha kmildir. mdi, ehlullahtan birisinin, Velayet, nbvvetten stndr dediini iitecek olursan, o bu szyle ancak bizim szettiimiz eyi (yani, peygamberin velayetinin, yine peygamberin nbvvetinden stn olduunu) kastediyordur. 15.Fas:Kelime-i sevdeki Nebv Hikmet Nebvi ycelik ve stnle mensup demektir.Bu hikmetin Hz. saya nisbeti onun hakknda Kuranda Belki onu Allah kendisine ykselttibuyurulmu olmas ve onun peygamberliinde bu hususiyet bulunmasdr.33
33

Genosman,Nuri,age,s.182

Ruhun nitelii: Bil ki, ruhlarn kendilerine zg olan nitelii, ilikilendikleri bir eyin canllk kazanarak, hayatn, ilikilendikleri bu eyden yaylmasdr. Lahut ve nasut: Hayatn, eylere yaynm olan kadarna lhut (yani, lahi Tabiat) ad verilir. Ve nsut (yani, nsan Tabiat) bu ruhun, kendisiyle kaim olduu mahaldir ve nsuta ruh ile kaim olmasndan dolay (mecaz olarak) ruh denilir. Hz. sa (as)n yaratlmas ve llere hayat vermesi: (Bu flemenin ardndan) Meryemde ehvet yayld. Dolaysyla da sann bedeni Meryemdeki gerek sudan [m-i muhakkak] ve Cebraildeki nefesinin neminde yaynm olan vehm sudan [m-i mtevehhem] yaratld. nk, canl olan bedenin nefesi, bir miktar su iermesinden dolay nemlidir. Byle olunca, sann bedeni, vehm sudan ve gerek sudan yaratld [tekevvn]. Ve bu insan trnde tekvinin bildik ekilde olabilmesi iin, ( sann yaratl) annesinden ve Cebrailin insan suretinde grnmesinden [temessl] dolay insan suretinde oldu. Ve sa, lye hayat verdi, nk sa lahi Ruhtur. Ve hayat verme Allaha ve fleme saya aitti tpk flemenin Cebraile ve Kelimenin Allaha ait olmas gibi. Var olan her ey Allahn kelimeleridir: Varolan herey, Allahn sonu gelmez kelimeleridir, nk varolan herey Oldandr ve Ol [Kn] Allahn Kelimesidir. mdi, Kelime (mutlaklk ve ahadiyet zere olup, herhangi bir sfatla sfatlanmam olan) Ona (yani, Hakkn Mutlak Zatna) nisbet olunabilir mi ki bu takdirde, (Ol Kelimesinin) mahiyeti bilinemez (nk Hakkn kelam, bu mertebede, Zatnn ayndr). Ya da, Hak Teala, Ol diyen bir surete mi nzul eder ki bu takdirde ise, Ol Kelimesinin, nzul ettii ve zahir olduu o suretin hakikati olduu sylenebilir. Kimi arifler ilkinde karar klarken, kimi arifler de brnde karar klmlardr arif olanlardan geri kalan ise bu meseleye (yani, Ol emrinin mutlak Zata m yoksa mutlak Zatn nzul ettii surete mi nisbet olunaca meselesine) ilikin olarak hayrete dm ve (bu iki itibardan hangisiyle hkmedeceklerini) bilememilerdir. Rahmani nefes ve taayyn: lahi Nefesi bilmeyi dileyen kii, alemi bilsin, nk nefsini bilen, gerekte, kendisinde zahir olan Rabbini bilir. Nitekim, alem Rahmann Nefesinde zahir oldu ve bu Nefesle Allahu Teala, lahi simlerin etkilerini zahir klmakla, etkileri zahir olmam bu lahi simleri verdii Nefesle serbest brakt. Byle olunca, O, Nefesiyle varettii eyle (yani, alemin varedilmesiyle) Kendi nefsine bata bulundu. Gerekte, Nefesin ilk etkisi yalnzca lahi Hazrette (yani, lahi simler Hazretinde) oldu ve daha sonra, varolan son eye varncaya dek (Nefesin verilmesinden doru) genilenme yoluyla aa doru inmeyi [nzul] kesintisiz bir ekilde srdrd. 16.Fas:Kelime-i Sleymandeki Rahmn Hikmet Hazret-i Sleymann Rahman hikmetine nisbet edilmesi btn rahmetlerin kendisine verilerek drt unsurun, yer ve gkteki mahluklarn onun emrine tabi ve musahhar klnm olmasndandr.34 Basal rahmet ve zorunlu rahmet: Sleyman (mektubunun banda) basal rahmet [rahmet-i imtinan] ve zorunlu rahmet [rahmet-i vcub] olmak zere iki tr rahmeti and ve bunlar Rahman ve Rahmdir. Hak, Rahman olmaklyla (deimez aynlar lahi limde varetmekle, varolan her eye) karlksz bir ekilde bata bulunurken, Rahm olmaklyla da yerine getirilen ykmllklere karlk olarak rahmet eder. Ve zorunlu rahmet basal rahmette ierildii iindir ki; Rahm, Rahmanda ikindir.
34

Genosman,Nuri,age,s.203

Allahu Teala zorunlu rahmeti (salih amel ileyen takva ehline zg klarak) kaytlad ve basal rahmeti de, Benim rahmetim hereyi kaplar [Araf Suresi, 7/156] sz dorultusunda, lahi simlerle, yani (zat) nisbetlerin hakikatleriyle bile kaytlanmam kld. Allahn kulundaki tecellileri: (Zorunlu rahmeti hak eden) kullar, kendileri yoluyla eyleyici olann kim olduunu bilirler. Ve ameller, insann sekiz uzvu arasnda blmlenmitir. Ve Hak Teala, Kendisinin bu uzuvlarn her birinin huviyeti olduunu haber vermitir. Bylece suret kula ait kalrken, bu uzuvlarda eyleyici olan Haktan bakas deildir. Ve Hakkn Huviyeti, Onun (taayyn etmi bir) smi olan kulda (yani, kulun zahir varlnda) ikin olup, kulda (bu sim yoluyla) eyleyici olan (yine) Ondan bakas deildir nk, (btn bir yaratl, Hakkn taayyn etmi simlerinden ibaret olduundan) Hak Teala zahir olan ve halk denilen eyin ta kendisidir. Ve, nceden olmayp sonradan olduu iindir ki, Zahir ve Ahir isimleri kula ilikindir. Ve kulun zahir olmas ve kendisinden amelin ortaya kmas Ona bal olduu iindir ki, Batn ve Evvel simleri Onundur. Bylelikle sen halk grdnde Evveli, Ahiri, Zahiri ve Batn grrsn. Alemde her ey canldr: Her eyin canl olmakl, dnyada baz insanlarn idrakinden gizlendi ama ahirette herkese zahir olacaktr, nk ahiret hayat yurdudur. Ve dnya da hayat yurdudur, ama onun canl olmakl alemin hakikatlerini idrak edilerindeki ayrmlama sebebiyle, kullar arasnda zgleme ve stnlk farkll zahir olabilsin diye kimi kullardan rtldr. Dolaysyla Hak Teala, idrak genel olan kimsede; kendisinde bu genellik ortaya kmayan kiiye itibarla hkm ynnden daha fazla zahir olmutur. 17.Fas:Kelime-i Dvddeki Vcd Hikmet Vcud hikmetinin Hz. Davuda nisbet edilmesi vcudun btn kudret ve kemaliyle onda tecelli etmi olmasndandr.Kuranda: Ya Davud bir seni yer yznde halife kldk, halk arasnda adaletle hkmetayetiyle Hz.Davuda tevdi edilen hilafet Hz.Ademe verilen hilafetten bakadr.nk Hz.Davud vcudun kemal mertebesinde halife olmutur.Hz.Ademdeki hilafetin baz hkmleri kuvveden fiile kmad.Lakin Hz.Davud Mlkn iddetli kldk, ona hikmet ve fasl- hitab kudreti verdikayetiyle ilahi tevcihe mazhar bir halife oldu.35 Halifelik: Allahn yeryznde, halifelii Allahtan olan halifeleri vardr ve bunlar resullerdir. Ama bugn halifelik Allahtan deil, resullerdendir. nk bugnk halifeler ancak resuln kendileri iin getirdii kadaryla hkm verirler ve bunun dna kmazlar. Ve bizim aramzda hkm Allahtan alan kiiler vardr. Bunlar tam da (dorudan Allahtan) aldklar bu hkmle halifelikleri Allahtan olan kiilerdir. Ve onlar hkm, Resuln (sav) hkm Allahtan ald gibi, ayn ekilde (dorudan) Allahtan alrlar. Bu (halifelikleri Allahtan olan) kiiler, verdikleri hkmlerin Resuln verdii hkmlerle elimemesinden dolay zahirde resule tabidirler. Tasavvufi hadis tenkidinde metod: Kimi zaman bir halifenin (grnte) Hadise aykr bir hkm verdii grlr. Bunun, itihaddan kaynakland sanlrsa da, durum byle deildir. Bylesi bir durumda, imam kef ynnden szkonusu haberin Nebiden (sav) olduu konusunda emin deildir eer bu haberin Nebiden (sav) olduu kesin olsayd, bununla hkm verirdi. Bu hadis, adil insanlar tarafndan bir dierine aktarlarak gelmi olsa bile, adalet sahibi bir kimse vehim ve anlam kaymas konusunda hatasz deildir.

35

Genosman,Nuri,age,s.222

Emr-i teklifi ve Emr-i tekvini: Meiyyet ynnden olan emir, hakikatte, fiilin onun eliyle zahir olduu kiiye deil, (kulun kendi ezeli istidadnn gerektirdii) fiilin aynnn varedilmesine yneliktir. Dolaysyla (bu fiilin) ortaya kmamas olanakszdr ama (elbette ki) bu zgl mahalde (yani, kulda). mdi (kuldan zahir olan fiil) kimileyin (emr-i teklifye itibarla) ilahi emre kar gelme olarak ve kimileyin de (emr-i tekvinye itibarla) ilahi emre uyma ve itaat olarak adlandrlr. Bylelikle fiil, (ehadet aleminde) kendisinden ortaya kan eyden dolay, (emr-i teklifye uygun dp dmediine gre) vlr veya yerilir. Ve i bizim dediimiz gibi olunca (yani, emr-i meiyyet itibaryla hibir kimsenin Hakka kar gelmesi szkonusu olmaynca), o halde btn yaratlm olanlar birbirinden farkl trlerde olmak zere saadete ynelmilerdir. Ve Hak Teala bu makamdan rahmeti, her eyi iine almaklkla tabir etti; ve hi kukusuz ki rahmet, ilahi gazabn nne gemitir ve ne geen, nce gelir. mdi kula (teklif emre kart amelinden dolay) sonradan hkmeden (yani, gazab), kula eritiinde, ona, nce gelen (yani, rahmet) hkmeder ve rahmet, kendisini nceleyen bir ey olmadndan, kula eriir. Ve bu, Allahn rahmeti gazabn geti sznn anlamdr. Bylelikle rahmet, kendisine erien zerine hkmeder; nk rahmet hereyin ona doru yol ald niha gayede durur. Gayeye erimek kanlmazdr, dolaysyla rahmete eriilmesi ve gazabdan ayrlnmas kanlmazdr. Ve rahmet, kendisine erien hereye, bu herbir eyin halinin verdii ey dorultusunda hkmeder. 18.Fas:Kelime-i Yunsdeki Nefes Hikmet Yunus Peygamber mptela olduu bir ok musibet ve belalardan nefsini ilahi nefesle kurtard ve ayette buna iaretle Biz ona gamdan necat verdik buyuruldu.36 Allah zikr: Resulallahn (sav) u sz ne gzeldir: Size, dmanlarnz zerine varp onlarn boyunlarn vurmanzdan ve onlarn sizin boyunlarnz vurmasndan daha hayrl ve daha yce olan eyi haber vereyim mi: Bu, Allah zikretmektir. Bu demektir ki, bu insan oluumunun deerini ancak, kendisinden istenen zikir ile Allahu Tealay zikreden kimse bilir. nk Hak Teala, Kendisini zikreden kiiyle birliktedir ve birlikte olan, zikreden tarafndan mahede edilir [uhud]. Ve zikreden kii, kendisiyle birlikte olan Hakk mahede etmeyecek olursa, Onu zikrediyor deildir. nk Allahn zikredilmesi, kulun her yanna yaynm olup, zikreden kiinin yalnzca diline zg deildir. Eer kii yalnzca diliyle zikrediyorsa, bu durumda yalnzca dil Onu mahede eder ve bu, insann bir btn olarak (Hakk) mahede etmesiyle ayn deildir. Gafillerin zikrine ilikin olan bu srr anla! Gerekte gafil kiinin Allah zikreden paras hi kukusuz Allahn huzurundadr ve Zikrolunan onunla birliktedir ve o para Allah mahede eder. Ve gafil olan (paralar) gafleti dolaysyla zikredici deildir bylelikle de Hak, o gafil olan paralarla birlikte deildir. nk insan hi kukusuz ouldur [kesir], bir-ayn [ayn- vahid] deildir. Bir-ayn olan Hak da lahi simleri ile ouldur. Ayn ekilde insan da (kendisini oluturan) paralar ile ouldur, bir-ayn deildir. Ve bir parann zikri, baka bir parann da ayn ekilde zikrediyor olmas anlamna gelmez. Dolaysyla Hak, bunlardan zikredici olan para ile birliktedir ve dierleri, gaflet ierisinde olmaklkla nitelenir. Ve insanda Hakk zikreden bir para olmas ve Hakkn bu parayla birlikte olmas gerekir ki, bylelikle geri kalan paralar Hakkn inayetiyle korunmu olsun. Cehennem ehlinin akbeti: Ate ehline gelince, onlar sonuta nimete erieceklerdir ama bu nimet ate iindedir, nk ceza sresinin bitiminden sonra, atein ierisinde olan kimseler iin atein kzgnlnn souk ve selamet olmas kanlmazdr ve bu nimettir. mdi, hakkn yerini bulmasndan sonra
36

Genosman,Nuri,age,s.236

ate ehlinin nimeti, atee atld sradaki Halilullahn nimetidir. nk brahim atei grmekle ve atein, ona yaklaan kimseyi yakmasnn bildik bir ey olduunu bildiinden dolay azap ekti. Ve brahim, o ate suretinde ve o ate suretinden kendisine ilikin olarak Hakkn diledii eyin ne olduunu bilmiyordu. Ve bu elemin ortaya kndan sonra, atei rengini ve suretini grmekle birlikte souk ve selamet buldu. 19.Fas:Kelime-i Eyybdeki Gayb Hikmet Gaybi hikmetin Hz.Eyybe nisbet edilmesinin sebebi gayb aleminden bir ok maraz ve illetlere uramas ve yine bu belalara uzun mddet sabrettikten sonra gayb aleminden vahy olunan bie deva ile bu marazlardan kurutulmasdr.37 Hayatn ana unsuru ve tm varlklarn canll: Bil ki, hi kukusuz hayatn srr suda yaynd. Dolaysyla su, unsurlar ve erknn asldr. Ve ite bunun iin Allahu Teala diri olan her eyi sudan yaratt. Ve varlkta, diri olmayan ve Allah hamdyla tesbih etmeyen hibir ey yoktur. Ama bu tesbih, ancak ilahi kef ile anlalr ve Hakk ancak diri olan ey tesbih eder. Dolaysyla her ey diridir ve her eyin asl sudur. Hak alemin hviyyetidir: Hakk alemden ayracak olursan, Hak bylesi bir sfatla tanmlanmaktan (yani, fkelendii kiiye fkesini aktararak rahat bulma ihtiyacnda olmaktan) sonsuz ycelikte akn olur. Ama eer Hakkn alemin huviyeti olduunu dnecek olursan, o halde, btn hkmler ancak Onda ve Ondan zuhur eder. Ve bunun byle olmaklnn delili, Allahu Tealann u szdr: Her ey Ona dncdr.. ve her eyin Ona dnmesi hakikat ve kef yoluyladr. mdi sen, hicab ve rt iindeliiyle, ..Ona kulluk et ve Ona tevekkl et! [Hud Suresi, 11/123]. Gerekte, bu alemden daha kusursuz bir alem olmas mmkn deildir ve bunun byle olmas, Allahu Tealann alemi Rahmann sureti zere yaratm olmasndandr. Yani Hak Tealann varl, alemin zuhuru ile zahir oldu. Ve ayn ekilde insan da tabii suretinin varl ile zahir oldu. mdi biz, Onun zahir suretiyiz ve Onun huviyeti, bu zahir suretin ynetici ruhudur. Ve ynetme, (alem Onun zahir sureti olduundan) ancak Ondadr ve (O, alem suretinin ruhu olduundan) ancak Ondandr. 20.Fas:Kelime-i Yahyvdeki Cell Hikmet Hz.Yahyada daha nce kimsenin Yahya ismini almam olmasyla isim cihetinden bir vahdet ve istisna mazhar olmu, bu suretle onda celali sfatlar galebe etmitir.Ayrca Yahya Aleyhisselam kafirler tarafnadan ehid edildi, intikam iin yetmi bin kafir ldrlmedike kannn feveran skunet bulmad. te bu sebepler Celal hikmetinin Hz. Yahyaya nisbet edilmesine sebep olmuur.38 Yahyann hikmeti: Bu (yani, Yahyann hikmeti) simlerde evveliyet hikmetidir, nk Allahu Teala onu, kendisinden nce hi kimseyi adlandrmam olduu Yahya ismiyle adlandrd ve bu, Zekeriyann anlmas [zikr], onunla diri olur demektir. Ve Allahu Teala onu Yahya olarak adlandrmakla, gemi olup da anlmas bir oulda diri olan kiinin (yani, Zekeriyann) terketmi olduu sfat ile, onun ismini birletirdi. Dolaysyla Yahya ismi deneyimleme [zevk] ilmi gibi oldu. nk demin anlmas t ile, Nuhun anlmas Sm ile diri oldu ve bu btn dier nebiler iin de byledir. Ama Allahu Teala, Yahyadan nce hi kimse iin kendini-aklayc bir isimle (yani, yayor anlamna gelen Yahya ismiyle), bu ismin imledii sfat (yani, hayat sfatn) birletirmedi ve bunu ancak Kendi lednnden, Zekeriyaya bir inayet olarak yapt.
37 38

Genosman,Nuri,age,s.243 Genosman,Nuri,age,s.252

21.Fas:Kelime-i Zekeriyyvdeki Mlik Hikmet Zekeriyya Aleyhisselamn Malik hikmetine nisbet edilmesi, onun mdebbiri olan ilahi ismin Malik yani kudret ve tasarruf sahibi olmasdr.O tam bir himmet ve messir kudertle belirdi.Hem rahmet ve hem azap ile imtihan edildi.39 Allahn rahmeti her eyi ihata etmitir: Her aynn Allahtan talep ettii bir varl olduundandr ki, Allahn rahmeti her eyi kuatt. nk Onu Rahman klan rahmet, aynn varlk talebini kabul eder ve bylece onu vareder. te, bundan dolaydr ki, Onun rahmetinin varlkta ve hkmde her eyi iine aldn sylyoruz. Ve lahi simler de (ilahi rahmetin iine ald) eylerdendir nk lahi simler de (Rahman isminin hakikat olan) Bir-olan-ayna [ayn- vahid] dncdr. mdi, Allahn rahmetinin iine ald ilk ey, rahmet yoluyla rahmeti vareden aynn (yani, birolan-aynn) ey-olmakldr [eyiyyet]. Dolaysyla, rahmetin iine ald ilk ey, ncelikle rahmetin kendisi ve sonra, yukarda iaret edilen ey-olmaklktr (yani, bir-olan-aynn eyolmakldr). Ve rahmet daha sonra, gerek dnyada ve gerekse ahirette sonsuza dek varlk bulan ister araz, isterse yaln veya bileik cevher olsun her var-olann ey-olmakln iine alr. Ve bu, (yani, rahmetin iine almakl, eyler bakmndan) herhangi bir garaz ve hoa gidicilik gznne alnmakszn olur ilahi rahmet, varlkta, hoa gidici olsun veya olmasn her eyi iine alcdr. Sfatlar Hakkn zatyla kaimdir: Ve Hak Sbhanehu Teala Hazretleri, sonradan olma eyler iin mahal deildir. Dolaysyla, kendisinde rahmetin varedilmesi iin de mahal deildir. O rahmet edicidir ve rahmet edici olan, rahmetin kendisiyle kaim olmasndan dolay rahmet edicidir. Bylece apak ortadadr ki, O, rahmetin ta kendisidir. Bu ii deneyimlemeyen [zevk] ve buna eriememi olan kimse, Hak rahmetin ta kendisidir veya sfatn ta kendisidir demeye cesaret edemeyip, Hak sfatn ta kendisi de deildir, ondan baka da deildir dedi. Byle olunca, Sfatlar ne Hakkn huviyetidir, ne de Haktan bakadr demi oldu. Hakkn sfatlarn deillemeye [nefy] g yetiremedii gibi, sfatlar Onun ta kendisi klmaya da g yetiremedi ve yukardaki ifadeye yneldi. Geri bu da gzel bir ifadedir, ama u ifade iin aslna uygun der ve karkl da ortadan kaldrr: Sfatlar, nitelenen Hakkn zatyla kaim olup, aynlarnda bir varlklar yoktur; ve sfatlar, kendileri ve niteledikleri (Zat) arasnda ve birbirlerinin aklla-kavranabilir olan aynlar arasnda birer nisbet ve greceliktirler. 22.Fas:Kelime-i lysdeki ns Hikmet lyas Arapa nsiyet etmek manasndadr. lyas Peygamber beeri suretiyle insan ve ruhani suretiyle meleklerle nsiyet ettiinden aralarndaki bu mterek vasflar dolaysyla bu hikmet ona nisbet edilmitir.40 Tenzih ve tebih: Akl, kendi bana olduunda, ilimleri kendi akl kurgulamasndan almas dolaysyla, Allah tebih yoluyla deil, tenzih yoluyla bilir. Ve Allaha ilikin marifeti ancak Onun tecellisi ile kusursuz hale gelir. (Byle bir durumda) tenzih edilmesi gereken yerde biimsel tenzih ile deil gerek tenzih ile ve tebih edilmesi gereken yerde de uhud ve kef tebih ile tebih eder; ki bylece tabii suretler ve unsurlarda Hakkn varlnn yaynmn grr ve kendisi iin, aynn Hakkn ayn olarak grmedii hibir suret kalmaz. Ve ite bu, Allahn indirdii eriatlarn getirdii en kusursuz marifettir ve btn vehimler bu marifet yoluyla hkmederler. Bundandr ki, vehim bu insan oluumunda akldan daha byk bir gce sahiptir. Akl sahibi bir kimsenin akl her ne kadar olgun olsa da, bu akl vehmin kendisine hkmetmesinden ve aklettii eyde tasavvurdan kurtulamaz. Vehim, insann kmil suretinde bulunan en byk hkmrandr. Ve indirilen eriatlar da bu yolla (yani, vehim yoluyla) geldi.
39 40

Genosman,Nuri,age,s.256 Genosman,Nuri,age,s.263

Ve bu eriatlar, bir yandan tenzih ederken, bir yandan da tebih etti. Tenzih durumunda, vehim ile tebih etti ve tebih durumunda da, akl ile tenzih etti. Bylece her ikisi bir btn olarak birbirine baland. Dolaysyla, tenzihin tebihten, tebihin de tenzihten ayrk olmas mmkn deildir. nasiyye hikmetinin ruhu: Ve bu hikmetin (yani, inasiyye hikmetinin) ruhu ve zeti udur: Herey, etkide-bulunan [messir] ve etkide-bulunulan olarak ikiye ayrlr ve bunlar iki kavramdrlar. Etkide-bulunan, nereden baklrsa baklsn ancak Allahtr. Ve etkide-bulunulan, nereden baklrsa baklsn her hal ve hazrette ancak alemdir. mdi, sana bir ey (ilahi hazretten veya imkan aleminden) eritiinde sen onu uygun den aslna (ilahi kemalata veya kevn kusurlulua) kattr. nk, ortaya kann bir asldan dallanmas kanlmazdr. (Yani, erien ey, etkide-bulunan veya etkide-bulunulan klli asldan bir dal olur ve her ikisinin de asl Haktr ve eer Hakkn etkide-bulunulan olmas nasl olur dersen bil ki) lahi sevgi [muhabbet] kulun nafilelerinden ortaya kt. Bu, etkide-bulunan (nafileler) ile etkide-bulunulan (Hak) arasnda ortaya kan bir etkidir. Akl ve akl ehli: Ve resullerden Allahn selam onlarn zerine olsun daha akll olan yoktur. Ve onlarn getirdii, hi kukusuz, Cenab- lahinin bildirdiidir. Bylece, akln doruladn doruladlar; ve buna, akln anlamakta yetersiz kald ve kendi asndan olmayacak bir ey olarak grd ve (ancak) tecellide onaylad eyi eklediler. Ve akl, tecelliden sonra, grm olduu eyden dolay hayrete der. Eer Rabbin kulu ise, akl Ona havale eder ve eer kurgulamasnn kulu ise, Hakk aklnn hkmne indirger. Ve bu ikinci durum, bu dnyada, ahiret oluumundan perdeli bir ekilde bu dnyev oluumda olunduunda szkonusudur. Ve arifler zerinde dnya ahkamnn yrrlkte olmasndan dolay, dnyada grn itibaryla dnyev surette zahir olurlar. Ama hi kukusuz ki, Allah onlar (arifleri) kendi batnlarnda ahiret oluumuna geirdi. Dolaysyla onlar, suret ile bilinmez olup, ancak Allahn basiret rtlerini kendisinden kaldrd [kef] kimse iin bilinmez deildirler arifleri ancak bylesi kimseler idrak edebilirler. lahi tecelliye mazhar olmalarndan dolay, Allah ariflerinin btn hepsi ahiret oluumu zre bir halde olmaklklar ierisinde, kendi dnyalarnda haredilmi ve kendi kabirlerinden neredilmilerdir. Bu ekilde o, Allahn baz kullarna bir inayeti olarak, grlmeyen eyi grr ve mahede edilmeyen eyi mahede eder. lyasn hakikati ve hayvaniyyet makam: Her kim, dris/ lyasn hikmetini anlamak isterse ki Allahu Teala onu iki oluumda oluturdu [ina]; Nuh aleyhisselamdan nce nebiydi, daha sonra ge ykseltildi ve daha sonra da resul olarak (yeryzne) indi; bylece Allahu Teala (biri nbvvet ve dieri de risalet olmak zere) iki farkl menzili onda birledi aklnn hkmnden ehvetine inerek mutlak hayvan olsun (yani, eyada tasarruf konusunda akl kar-gelici olmayp, rahman varidata teslimiyet gsteren hayvan gibi olsun), yle ki, insanlar ve cinlerin dnda kalan herbir yrycnn [dabbe] kefettii eyi kefedebilsin. Ve bylesi bir kef srasnda, hayvaniyet makamn gereklediini bilir. Hayvaniyet makamnn iki alameti vardr. Birisi, (szn ettiimiz) bu keiftir, bylece kabirde kimlerin azaba uradn ve kimlerin nimete eritiini grr; l bir kimseyi yayor olarak, susan bir kimseyi (kelimat- ruhaniyye-i melekutiyye ile) konuuyor olarak, oturan bir kimseyi de (manevi ve hayal hareket ile) hareket ediyor olarak grr. Ve hayvaniyet makamnn ikinci alameti ise dilsizliktir, yle ki, bir kimse grd bir eyi sylemek istese buna g yetiremez ite bu durumdadr ki hayvaniyet makamnda (tmyle) gereklenir. Dilsizlik olmakszn kendisinde bu kefin ortaya kt bir izleyicimiz vard bundandr ki, hayvaniyet makamn (tmyle) gerekleyemedi. Allah beni bu makama yerletirdiinde [ikame] hayvaniyet makamn

tmyle gerekledim. Gryor ve grdm eyi sylemek istiyordum, ama buna g yetiremiyordum. Dolaysyla, konuamayan dilsizlerle aramda fark bulamyordum. 23.Fas:Kelime-i Lokmndeki hsn Hikmet hsan hikmetinin Hz.Lokmana nisbeti ona eyanon hakikatleri retmek suretiyle Allahn bol hayr vermi ve bunu ayetle teyid buyurmu olmasndandr.41 Varlkta btn nisbetlerde onun aynlar vardr: Ve Allahu Teala, Kendi nefsinin, o kulun yetilerinin ta kendisi [ayn] olduunu bildirdi: Ben onun iitmesi olurum dedi ki bu, kula ilikin bir yetidir. Ve dili, eli ve aya olurum dedi ki bunlar, kulun uzuvlarndandr. Allahu Teala, kulunun yetileri olduunu sylemekle kalmayp, ayn zamanda uzuvlar da olduunu belirtti ve kul, bu uzuvlar ve yetilerden bakaca bir ey deildir. mdi, (Hak kulun yetileri ve uzuvlar olunca) kul olarak adlandrlann ayn Haktr. Ama bu, kulun, efendinin ayn olduu demek deildir. nk nisbetler, zatlaryla birbirinden ayrktr. Ama bu nisbetlerin, Kendisine mensub olduklar Hakkn Zatnda ayrklk yoktur. nk, varlkta btn nisbetlerde Onun aynndan bakas yoktur. Bylece O, nisbetler, izafetler ve sfatlar sahibi olan Bir-olan-ayndr. 24.Fas:Kelime-i Harndeki mm Hikmet Hz.Harunun bu hikmete nisbet edilmesi onun hem Allah tarafndan hem de kardei Musa Aleyhisselam ynnden halife nasbedilmi olmas dolaysyla vastasz ve vastal iki trl imameti nefsinde birletirmi olmasndandr.42 Kulluk ve heva: Hak Teala grd ki: Kul ancak kendi hevasna ve hevasnn taatna boyun emesi nedeniyle kulluk eder. Ve kul, kendi hevasnn kendi hevalarna kulluk eden kiilerde olduu gibi kulluk etmesini emrettiini ve Allaha kulluunun bile hevadan olduunu grr; nk, o kulda mukaddes olana ynelik heva olmasayd ki bu heva sevme iradesidir Allaha kulluk etmez ve Onu bakasna tercih etmezdi. Ve yine, alemdeki suretlerden bir surete kulluk edip onu ilah edinen kimse, bu sureti ancak heva ile ilah edinmitir. Kulluk eden kimse, hibir zaman kendi hevasnn egemenliinden kendini kurtaramaz. Sonra, Hak Teala grd ki: O kulluk edilenler, kulluk edenlerle deiir. Bir eye kulluk eden, bir bakasna tapan kimseyi kafirlikle sular. Ve az biraz kavray sahibi bir kulluk edici [abid], hevann birliinden ve tek-olmaklndan [ahadiyet] dolay hayrete der nk, bu heva btn kulluk edenlerde bir-olan-ayndr [ayn- vahid]. Bylelikle Allahu Teala, (tafsil varlkta bu hallerin byle olduunu grd ve snama -ihtibar- ilmi ile bildii iin) bylesi bir kimseyi dalalete (yani, aknla) drr. Yani, her kulluk edenin ancak kendi hevasna kulluk ettiini ve meru olan bir eye uysun veya uymasn o kulu kullukta kullanann kendi hevas olduunu bilmesi, bu kimseyi hayrete drr. Her mabud hakkn tecelli mahallidir: Kmil olmu bir arif, kendisine kulluk edilen herbir mabudun, Hakkn bir tecelli mahalli olduunu gren kimsedir. Byle olduu iindir ki, onlarn hepsi, (kulluk ettikleri eyleri) kendilerine zg olan isimleriyle ta, aa, hayvan, insan, yldz, sultan olarak adlandrmann yansra, ilah olarak da adlandrrlar. Ve uluhiyet bir mertebedir ki, kulluk edici olan, bu uluhiyetin kendi mabudunun mertebesi olduunu tahayyl eder; halbuki bu mabud, bu zgl tecelli mahallinde bu mabuda kulluk edici olann grne gre gerekten de Hakkn tecelli mahallidir.... Ama ii ne ise o olarak bilenlere gelince, onlar, putlara tapanlarn, bu suretlerin aynlarna kulluk etmeyip, yalnzca bu suretlerde farkna vardklar tecelli sultannn hkmyle bu suretlerde Allaha kulluk ettiklerini bilmekle birlikte, kendilerine kulluk edilen bu suretleri zahirde inkar ederler. nk onlarn ilim mertebeleri,
41 42

Genosman,Nuri,age,s.276 Genosman,Nuri,age,s.283

iman ettikleri resuln hkm dorultusunda, vaktin hkmne uymalarn gerekli klar ki, onlar bu nedenle mminler olarak adlandrlmlardr. Ve onlar, vaktin kullardr. Ve (eylerde) tecelli eden Hakk bilmeyen inkarc, bunu (yani, Hakkn eylerde tecelli ettiini) bilmez; ve resullerden, nebilerden ve vrislerden olan kmil bir arif bylesi (cahil) bir kimseye kar bunu (yani, Hakkn eylerde tecelli ettii gereini) rter. Byle olunca, (bu arif kii) vaktin resulnn bu suretlerden uzak durmasndan dolay, vaktin resulne uyarak ve Allahn Ey resulm! De ki: Eer Allah seviyorsanz, bana uyun ki Allah da sizi sevsin [l-i mran Suresi, 3/31] sz gereince Allahn kendisini sevmesini istediinden dolay onlara (bu cahil kimselere) o suretlerden uzak durmay emreder. 25.Fas:Kelime-i Msevdeki Ulv Hikmet Kuranda buyurulduu zere Firavunun Ben sizin en yce Rabbnzm demesine karn Allahn Hz. Musaya hitap ile korkma phesiz sen alsn ayetiyle ulviyyet hakknn ona Allah tarafndan verilmesi bu hikmetin Hz.Musaya nisbetine sebep olmutur.43 Sebeplilik: Allah, alemi ancak alemle veya onun suretiyle ynetir. ocuk kendisini dourann var etmesine dayanr [tevakkuf]; sebep olunan eyler sebeplere dayanr; koula dayanan eyler koullara; sonular sebeplere; delillendirilenler delillere; gereklenenler kendi hakikatlarna dayanr. Ve alemdeki btn bunlar Hakkn alemdeki ynetmekliidir, ve Allah alemi ancak alemle ynetir. Alemin sureti ilahi isimlerdir: Veya onun suretiyle.. deyiimize gelince: Bununla demek istediim, alemin suretidir. Ve bununla kastettiim de Allahn adlandrld Gzel simleri ve vasflandrld yce sfatlardr. Bize, Allahn adlandrld tek bir smi erimemitir ki, bu smin anlamn ve ruhunu alemde grmemi olalm. Ayn ekilde, Allah alemi, ancak alemin suretiyle ynetir. te bu nedenledir ki Peygamber Efendimiz; Zat, Sfatlar ve Fiiller olan lahi Hazretin btn vasflarn cem eden nsann yaratlna ilikin olarak, Allah demi, Kendi suretinde yaratt demitir ve demin sureti, lahi Hazretten baka bir ey deildir. Ve Allah, (Hazret-i lahiyenin numunesi olan) bu erefli numunede, yani nsan- Kmilde, lahi simlerin toplamn ve ayrntlanm [mnfasl] byk alemde (suret olarak nsan- Kmilin) kendisi dnda olan btn bu simlerin hakikatlarn varetti; ve demi alemin ruhu yapt ve suretinin kemalinden dolay onu ulvi ve sfli eyleri emri altna alc kld. yle ki, alemde kendi hamdyla Allah vmeyen tek bir ey olmad gibi; ayn ekilde, kendi suretinin hakikatn onlara bahetmi olmasndan dolay, bu nsann emri altnda olmayan tek bir ey yoktur. Allahu Teala yle buyurdu: Gkte olanlar ve yerde olanlar ve onlarn ierisindekileri sizin emrinize verdik [Casiye Suresi, 45/13] ve alemde ne varsa, nsann emri altndadr. Bunu bilen kimse nsan- Kmildir, cehaletinden dolay bunu bilmeyen ise insan- hayvandr. Alemin varoluu sebebi olarak sevgi ve hareket: Hareket alemin, skun ierisinde bulunduu yokluktan [adem] varla [vcud] hareketidir. Bylece, alemin varlndan ibaret olan hareket, sevgi [hubb] hareketidir. Ve Resulallah (sav), Ben gizli bir hazineydim, bilinmeye muhabbet ettim szyle hi kukusuz buna iaret etmitir. Bu muhabbet olmasayd, alem kendi aynnda zahir olmazd. Bylece, alemin yokluktan [adem] varla [vcud] hareketi, Yaratcnn sevgisinin [hubb] varla doru hareketidir. Ve kendisinde yokluun deimezliini [sbut] mahede etmi olan alem de ayn ekilde, kendini varlk olmaklnda mahede etmeyi sever. Ve onun deimez bir yokluktan her bir ynden varla hareketi, Haktan ve kendinden doru bir sevgi hareketi oldu. Ve kemal kendisi iin sevilir. Ve Hak Tealann Kendisine ilikin ilmi, Kendisi alemlerden gani olduundan dolay, ancak Kendisine aittir. Ve Onun iin geri kalan ey,
43

Genosman,Nuri,age,s.294

alemin aynlar olan bu aynlardan ortaya kan hdis ilimle, ilim mertebesinin tamamlanmasdr. Ve alemin aynlar varolduklarnda, kemal sureti, hdis ve kadim ilimle zahir olur. Dolaysyla, ilim mertebesi iki yn ile kmil olur. Ayn ekilde, (alemin aynlar ile birlikte) varlk mertebeleri de kmil olur. nk, kimi varlklar ezel olduu halde, kimisi de ezel deildir. Ezel olan varlk, Kendi nefsiyle varolan Hakkn varldr. Ve ezel olmayan varlklar ise, deimez alem suretlerindeki Hakkn varldr, ve bu varlklar hdis olarak adlandrlrlar, nk bunlarn kimisi, kimi dierlerine zahir olur. Bylece O, alem suretlerinde Kendini zahir klar ve varl kemale erdirir. Bylece, alemin hareketi kemale duyulan sevgiden oldu. Bunu anla! Rasuller zahir diliyle sz sylerler: Nebiler, hitaplarnn genele ynelik olmasndan ve kendilerini iiten alimlerin anlaylarna gvendiklerinden dolay zahir diliyle sz sylerler ve genelden (yani, genel anlay dzeyinden) bakasna itibar etmezler. Nitekim Resul (sav), sadaka vermeye ilikin u hadisinde bu mertebeye iaret etmitir: Kendisinden daha fazla sevdiklerim olduu halde, Allahu Tealann atee atacandan korktuum kimseye veririm. Dolaysyla, kendilerinde tamah ve nefsani tabiat egemen olan akl ve basireti zayf kimselere itibar etti. Bylelikle resuller, ilim olarak getirdikleri ne varsa, daha derinine inemeyenler kaftan [hilat] (yani, zahir ifade) dzeyinde anlayabilsinler diye, bu ilmi en alt dzeydeki anlaya bryerek getirdiler. Bylesi kimseler, bu ne kadar gzel bir kaftan! derler ve bunu anlayn son noktas olarak grrler. te yandan, hikmet incilerini bulmak iin derinlere dalan incelikli dnce sahibi kii, Bu kimse (yani, peygamber) hangi sebeple sultan tarafndan bu kaftana layk grld? der. Ve kaftann deerine ve onun giysiler arasndaki derecesine bakar ve buradan, bu kaftana brndrlm olann deerini bilir. Bylelikle, kendisinden bakalarnca benzerine eriilmemi olan bir ilme eriir. Resuller ve nebiler ve onlarn tahkik ehli vrisleri, alemde ve kendi mmetleri arasnda bu mertebede olan kimseler bulunduunu bildiklerinden, ifadelerinde hem sekinlerin [havas] hem de avamn anlayabilecei zahir dili ile konutular. Ve sekinler, avamn anladn ve bundan fazlasn anlarlar ve bundandr ki, onlara sekin denmesi yerinde olur ve bylelikle bununla avamdan ayrlrlar. Bylece, ilimleri tebli edenler (yani, resuller, nebiler ve vrisler), bu zahir diliyle yetindiler. te Musann, Ben sizden, selamet ve afiyeti sevdiim iin katm deil de, Ben sizden, korktuum ey dolaysyla katm [uara Suresi, 26/21] demesindeki hikmet budur. Hzr ve Musa (as) diyalounun tahlili: mdi sen, bu iki kiinin ilimde nasl bir kemale sahip olduklarna ve ilahi edebin gereini nasl yerine getirdiklerine bak! Hzrn Musaya, Ben, Allahn bana retmi olduu yle bir ilme sahibim ki, sen onu bilmezsin ve sen de Allahn sana retmi olduu yle bir ilme sahipsin ki onu da ben bilmem diyerek, Musa karsnda kendi durumunu kabulleniine ve gzettii adalete bak! Ve Hzr bu szleriyle, onun mertebesinin yceliini bildii ve kendisi bylesi bir mertebeye sahip olmad halde, Sen deneyimleyerek kavramadn eye nasl sabredebilirsin? diyerek incitmi olduu Musann gnln ald. Ve bu (stnlk kyaslamas nisbeti), Muhammed (sav) mmetinde, hurma aalarnn alanmas hadisesinde zahir oldu. Resulallah (sav) ashabna, Siz dnya ilerini benden daha iyi bilirsiniz buyurdu. Hi kukusuz, bir eyi bilmek, bilmemekten iyidir ve bundandr ki Allahu Teala, Kendini, O her eyi bilendir [Bakara Suresi, 2/29] szyle vd. Resulallah (sav), ashabnn dnya ilerinde kendisinden daha bilgili olduunu kabullendi, nk kendisinin dnya ileri konusunda enine boyuna bir ilmi yoktur. nk dnya ilerini bilmek bunlar deneyimlemeyi [zevk] ve yaantlamay [tecrbe] gerektirir. Ve Resul (sav) bunun ilmiyle uramad. O, nemlilerin en nemlisiyle urat. mdi, seni en byk edebden haberdar kldm. Eer nefsini bu edebe uyarlayacak olursan, bundan fayda bulursun.

Firavunun Hz.Musaya sorusunun hikmeti: Firavunun Musaya, (Alemlerin Rabbi nedir? diyerek) Allahn mahiyetini sormasndaki hikmete gelince: bu soruyu cehaletinden dolay deil, ama Rabbi tarafndan resul olarak gnderildiini iddia eden Musann bu konuda doru syleyip sylemediini snamak iin sordu. Firavun resullerin sahip olduklar ilmin mertebesini bilen bir kimseydi, yle ki, onun cevabndan iddiasnda doru olup olmadn karabilirdi. Ve orada hazr bulunanlardan dolay ifte anlaml bir soru sordu; bylelikle kendisi sorduu soruya ald karlktan Musann doru syleyip sylemediini anlayabilecekken, orada hazr bulunanlar bunu anlamayacaklard..... Mahiyete ilikin bir soru, hakknda soru sorulan ve kendi nefsinde bir hakikat zere olmas gereken eyin hakikatine ilikin bir soru olduundan, yerinde bir sorudur. Cins ve ayrmdan [fasl] oluan tanmlar, kendisinde bakalaryla ortak nitelikler tayan her ey iin geerlidir. Ama cinsi olmayan bir eyin (yani, Hakkn), bakalar iin sz konusu olmayan bir hakikat zere olmas gerekir. Dolaysyla, soru ehl-i Hakka, doru ilme ve akl- selime gre dorudur. Ve bu sorunun cevab da, ancak Musann Firavuna verdii cevap (O, dounun ve batnn.. yani, zahirin ve btnn ..ve ikisi arasnda bulunanlarn Rabbidir) olabilir. Ve Musann, Zatn tanmn soran kimseye Onun fiillerinden cevap vermesinde byk bir sr vardr. Bu ekilde, Zatn tanmn alem suretlerinde zahir kld veya alem suretlerinden Kendisini zahir klan Kendi sfatyla ayn kld. Ve unu demeye getirdi: Eer kesin bilgi sahibi iseniz o zaman bilirsiniz ki O, ulvi olandaki ki bu semadr ve sfli olandaki ki bu da arzdr alem suretlerini Kendisinde zahir klan veya bu suretlerin kendisiyle Zahir olandr. Firavunun iman: Ve Firavun iman ettii srada, helak olacann kesin olduunu bilmiyordu tpk, lm annda bulunanlarn tersine, lmn kendisine dokunmayacan uman kimseler gibi. Dolaysyla Firavun, lmn deil, kurtuluun kesin olduunu dnerek, srailoullarnn inandna inand. mdi, kesinlik sahibi olduu ey (yani, kurtulu) gerekleti ama dilemi olduundan farkl bir ekilde. Allah onun nefsini ahiret azabndan kurtard ve bedenini korudu ve O, buna ilikin olarak yle buyurmutur: Ardndan gelenlere bir delil olsun diye bugn seni bedeninle kurtaracaz [Yunus Suresi, 10/92]. nk, eer Firavun, suretiyle grnmez olsayd, kavmi O gizlendi diyebilirdi. Ama, bilinen suretiyle ortaya knca, lm olduu bilindi. Bylece kurtuluu, hem (ruhunun beden karanlndan kurtulmasyla) duyumsal olarak hem de (ruhunun ahiret azabndan kurtulmasyla) manen genel oldu. Kendileri iin ahiret azab sz [kelime] zorunlu [vacib] olanlar, kendilerine btn ilahi ayetler verilse bile, bu azab grmedike iman etmeyenlerdir. yleyse, Firavun bu snftan deildir. Ve bunun byle olduu vahyedilen Kitapta apak olarak belirtilmitir. Bylece, biz deriz ki, onun (iman) hakkndaki i Allaha aittir. nk halkn geneli onun isyankarl [ekavet] konusunda hemfikirdir halbuki, bu konuda dayanabilecekleri hibir delilleri [nass] yoktur. Firavunun halkna gelince, onlar hakkndaki hkm bakadr ama bundan sz etmenin yeri buras deildir. 26.Fas:Kelime-i Haliddeki Samed Hikmet Samedin Arap dilinde iki manas vardr. Biri ii dolu, som demektir. kinci manas ise snacak yer, iltica edilecek makamdr.Bu hikmetin halid b. Sinana isnad kavminin eitli ilerde ona bavurarak yardm dilemelerindendir.Rivayete gre Halid Aden tarafnda zuhur etmitir.Oullaryla kavmine lmnden krk gn sonra kabrini aarak berzahtan verecei haberleri dinlemelerini vasiyet etmitir.Fakat oullar halk arasnada kefen soyucu diye anlmaktan korktuklar iin babalarnn vasiyetini yerine getirmediler.Bir hadiste Hz. sa ile Hz.Muahmmed arasnda nebi gelmedii iaret buyurulmu olduuna gre Halidin nebilii zahir olmamtr.44
44

Genosman,Nuri,age,s.322

Halid b. Sinan Hz. sa (as) ile Hz. Muhammed (sav) arasnda gnderilmi kendisne risalet verilmemi teblile de sorumlu olmayan bir nebi idi: Kendisi bir resul deildi ve tebli ile grevlendirilmemi olsa da, Muhammed risalette bu rahmetten bol bol nasib alnmasn diledi. Dolaysyla, yaratla ilikin ilmini artrmak iin (berzahta) bundan (yani, bu genel rahmetten) nasib almay diledi. Bundandr ki (yani, bu hal kendisinin nasibi olmadndandr ki), kavmi onu zayi etti. Ve Nebi (sav) onun kavmini zayi oldular biiminde nitelendirmedi; tersine, diledii eye erimesinin nne getikleri iin, kendisine ilikin olarak onu zayi ettiler biiminde bir nitelendirmede bulundu. 27.Fas:Kelime-i Muhammeddeki Ferd Hikmet Ferdi hikmetin Hz.Muhammede nisbet edilmesi ilk yaratlan mahlukun yani feyz-i mukaddesten gelen ilk tecellinin onun ruhu veya nuru olmasndan ve bu suretle Hakikat- Muhammediyye denilen ilk varln ondan balam ve yine nbvvetin onda sona ermi olmasndandr.45 Bana dnyanzdan ey sevdirildi: Kadn, gzel koku ve gzmn aydnl namaz hadisinin izah: Sonra Allahu Teala, onun kendi sureti zere olan ve ona itiyak duyan bir dier kiiyi ortaya kard ve buna kadn adn verdi. Ve kendi sureti zere zahir olduundandr ki, kadna itiyak duydu bu, kendi nefsine duyulan itiyaktr. Ve kadn da, ona evk duydu bu da, kendi yurduna duyulan itiyaktr. mdi, ona kadn sevdirildi, nk Allah Kendi sureti zere yarattn sevdi ve bundan dolaydr ki, gleri [kadr] ve menzilleri azim ve tabii oluumlar yce olduu halde, nuran melekleri onun nnde secde ettirdi. mdi, iliki buradan ortaya kt ve suret, iliki ynnden en byk, en yce ve en mkemmel olandr. Bu, ift [zevc] olmadr, yani Hakkn varlnn kutupsallamasdr [ef] tpk bir kadnn, varlyla, erkei kutupsallatrmas [ef] gibi. Bylece Hak, erkek ve kadn ls zahir oldu. Kadn, kendi asl olan erkee nasl itiyak duyduysa, erkek de, kendi asl olan Rabbine itiyak duyar. Byle olunca, Allahu Teala, Kendi sureti zere olan nasl seviyorsa, Rabbi ona kadnlar sevdirdi. Ve sevgi, ancak varlnn kendisinden olduuna [tekevvn] yneliktir. Hal byle olunca, erkek, varlnn Kendisinden olduunu [tekevvn], yani Hakk sever. te bu nedenledir ki, bana sevdirildi demitir ve duyduu sevgi, sureti zere olduu Rabbine ilikilenmi olduundan, severim dememitir hatta kendi hanmna sevgisinde bile. nk hanmn Allahn kendisini sevmesi vastasyla ilah hallenimden [tahalluk- ilah] dolay sevdi. Erkek Hakk en eksiksiz ve en kmil olarak kadnda grr [uhud], nk bu ekilde Hakk hem etkin [fail] olmaklnda hem de edilgin [mnfail] olmaklnda mahede eder. te yandan, Hakk yalnzca kendinde mahede ettiinde, Onu ancak edilgin olmaklnda grr [uhud].Bu nedenledir ki, Resul, Hakkn kadnlarda kmil bir ekilde grlmesinden [uhud] dolay, onlar sevdi [muhabbet]. Hak, hibir zaman maddeden soyut olarak sonsuza dek mahede edilemez, nk O, Kendi Zatnda alemlerden ganidir. Hakkn grlmesi bu ynden olanaksz olup, bu ancak maddede szkonusudur ve Hakkn kadnlarda [nisa] grlmesi [uhud], Hakk grmenin [uhud] en azim ve en kmil olandr. Ve en byk kavuma [vuslat] da cinsel birlemedir. Ve bu, Hak Tealann, Kendi Halifesi klmak ve bylece onda Kendi nefsini grebilmek iin Kendi suretinde halk ettiine ynelik ilahi ynelime benzer. Hak Teala temiz [tayyib] olanlarn kokularn gzel kld. nk sz nefestir ve nefes de gzel kokunun ta kendisidir. Bylelikle nefes sz biiminde azdan ktnda, tayyib olan kimseden tayyib ve habis olan kimseden de habis olarak dar kar. lahi Nefes olmalar itibaryla, btn nefesler tayyibdir. vlesi [mahmud] ve yerilesi [mezmum] olmalar itibaryla da tayyib ve habistirler. Sarmsak hakknda Resulullah Efendimiz (sav), Ben
45

Genosman,Nuri,age,s.325

sarmsan kokusunu kerih grrm buyurdu, yoksa, Ben sarmsa kerih grrm buyurmad. Bylece, bir eyin aynnn kerih olduundan sz edilemez, ancak ondan zahir olan eyin kerih olmasndan sz edilebilir... mdi, Resulallaha (sav) ancak tayyib olan sevdirildi ki varlkta ancak tayyib olan vardr. Ve kendisiyle tekliin [ferdiyyet] kusursuz hale geldii nc ey namazdr. Bundandr ki, Resulallah (sav), Benim gz aydnlm namazdr buyurdu. nk namaz mahededir ve bylece Allah ile kul arasnda bir mnacattr... Ve Hak ile kul arasnda mnacat olduu iin, namaz zikir olur. Ve Hakk zikreden kii, hi kukusuz Hakla birlikte olur; ve Hak da Onunla birlikte olur.... Alemin zuhuruna sebep olan hareketlilik ve namaz: Varlk, ancak aklla kavrayabileceimiz hareketten ortaya ktnda, bu hareket, alemi yokluktan varla tad ve namaz btn hareketleri kendinde toplad. Ve alemde (tr) hareket vardr. lk hareket, dikey harekettir ve bu, namazdaki kyam halidir. Dieri yatay harekettir ve bu da namazdaki rku halidir. Ve nc de aa doru harekettir ve bu da namazdaki secde halidir. mdi, insann hareketi dikeydir; hayvanlarn hareketi yataydr; ve bitkilerin hareketi aa dorudur. Minerallerin ise kendiliklerinden bir hareketi yoktur. Tan hareket etmesi, bir bakasnn kendisini hareket ettirmesiyle olur. Her itikatta ve her surette Allah bilmek: tikat edenin ancak itikat ettii laha sen ettiini belirtmitik. Ve o, nefsini, itikat ettii laha raptetmitir. Ve iledii ameller, kulun kendisine dner. yleyse, ancak kendi nefsine sen etmi olur. nk hi kukusuz sanat ven kimse, sanaty vm olur. nk sanat eserinin gzel olmas veya gzel olmamas, gerisin geri sanatya dner. Ve, itikat edilen ilah, onu kendi tahayylnde oluturan kimsenin oluturduu bir eydir. mdi, itikat ettii ey zerine sens, (sonuta) kendi nefsi zerine sensdr. Ve bundan dolay, kendi itikadndan baka olanlar yerer. Ve eer insaf etseydi, byle olmazd. Bu zgl mabuda sahip olan kii, kendinden bakalarnn itikadna itirazndan dolay, Allah hakknda itikat ettii eyde hi kukusuz cahildir. nk, eer Cneyd-i Badadinin, Suyun rengi, kabnn rengidir szn anlasayd, her itikat sahibinin itikatn teslim eder, ve Allahu Tealay her itikatta ve her surette bilirdi. Ne var ki mabudu kendine zg klan, zan zredir, ilim sahibi deildir. Bundan dolaydr ki, Allahu Teala, Ben kulumun zann zereyim buyurdu. Bu sz, Allahn kuluna ancak kulunun itikat ettii surette zahir olduu anlamna gelir kul ister mutlak klsn ister kaytlasn, bu byledir.

KAYNAKLAR Afifi,Ebul Al,Fususul Hikem Okumalar in Anahtar (et-Talikt),trc.Ekrem Demirli, z, stanbul,2000 Balc,Ersin, Fususul Hikem Tercmesi Genosman,Nuri ,Fususul Hikem,MEB, stanbul,1992 Grer,Dilaver,Fususul Hikem ve Mesnevide Peygamberlerin ykleri, nsan, stanbul,2002 smail Ankaravi,Nakel Fusus erhi,trc. lhan Kutluer,Ribat, stanbul Kl,Mahmut Erol, Ekberiyye,D A , Fususul Hikem,D A , bnl Arabi,D A Sadreddin Konevi,Fususul Hikemin Srlar (el-Fukuk),trc.Ekrem Demirli, z, stanbul,2002