DENEY NO :4 DENEY ADI : 2.

GAZ DFZYON KATSAYISININ BELRLENMES VE SIVILARDA DFZYON DENEYN AMACI Uucu bir svnn yzeyinden buharlaan gazn difzyon katsaysnn belirlenmesi ve 2 M NaCl zeltisinin saf su iindeki difzyon katsays katsaysnn belirlenmesi. KURAMSAL TEMELLER Fiziksel ve kimyasal srelerde kullanlan maddelerin zellikleri byk nem tar. Proses mhendisliinde genellikle akkanlarn tanmas ve datlmas ilemleri arlkl olarak allr. Bu nedenle proses tasarmlarnda ve kimya mhendislii uygulamalarnda kullanlan akkanlarn zelliklerinin bilinmesi gerekir. Akkanlar iin en nemli zelliklerden biri difzyon katsaysdr. Akkanlar mekanii ve ktle transferi ilemlerinde difzyon katsays katsaylarnn bilinmesi tasarmlarnda kolaylk salar. Bu deney dzeneinde ise sv zeltilerin sv iinde ve gazlarn durgun gaz iinde difzyonu incelenecektir. Bu amala aada ksaca verilen bilgilere gereksinim vardr. Durgun bir akkan iinde konsantrasyon fark ile ktle transferinin olmas difzyon olay ile aklanabilir. Suyla dolu bir bardaa mrekkep damlatldnda, mrekkebin mavi renginin yava yava tm suya dald ve sonunda niform bir karm elde edildii bilinen bir gerektir. Benzer bir davran gazlar iin de gzlemlemek mmkndr. Bu tip rneklerle gzlemlenen difzyon, kinetik teoriye gre molekllerin termal enerjileri nedeniyle yaptklar hareketin bir sonucudur. Ktle transferi yksek konsantrasyon noktasndan dk konsantrasyon noktasna doru olur. Konsantrasyon ktlesel veya molar birimlerle ifade edilebilir. Ktlesel ak birim zamanda birim alandan geen ktle miktarn (kg/m2-s) ve molar ak da birim zamanda birim alandan geen mol miktarn (mol/m2-s) denir.

Ktle transferinde bir maddenin difzyonla olan transfer aksnn o maddenin konsantrasyon gradyan ile orantl olduu ve bu orant katsays ise difzyon katsays olarak ifade edilebilir. Bu Fickin 1. Difzyon Yasas ile aklanr. ki bileenli sistemler iin Ann B iindeki difzyon katsays DAB olarak gsterilirse, A bileeni iin Fickin 1. Yasas u ekilde ifade edilir:
J A = cD AB dx A dy

(1)

Burada JA A bileeninin y ynnde dik ayla birim alanda sahip olduu difzyon aks; c konsantrasyon ve dxA/dy ise y ynnde mol kesri gradyandr. J iin mol/cm2; C iin mol/cm3, t iin saniye birimleri kullanlrsa, difzyon katsaysnn cm2/saniye biriminde olmas gerektii bulunur. Eitlikteki - iareti ktle transferinin azalan konsantrasyon ynnde olduunu gsterir. bileenli bir karm iin Ji veNi arasndaki iliki aadaki gibi gsterilebilir: i bileenin sabit referans sistemine = gre molar aks yn ak iindeki i bileenin aks + i bileenin molar ortalama hza gre difzyon aks

N i = xi N j + J * i
j =1

(2)

Bu sonutan yararlanarak A bileeninin sabit referans sistemine gre aks, molar birimler kullanlarak, dzenlenebilir.
N A = ( N A + N B ) x A cD AB dx A dy

(3)

Gazlar iin Difzyon Katsays ki bileenli gazlar iin deneysel olarak bulunmu difzyon katsaylarna literatr taramas yaparak ulamak mmkndr. Ayrca dk younluklu gazlar iin difzyon katsays gazlarn kinetik teorisinden yararlanlarak oluturulmu emprik

eitlikler yardmyla da bulunabilir. Chapman-Enskog teorisi en bilinen ve en yaygn kullanlandr.

Svlar iin Difzyon Katsays Sv zeltilerin pek ou iin deneysel difzyon katsaylar eitli kaynaklardan bulunabilir. Svlarda difzyon katsaylarnn hesaplanmasnda teorik modeller pek baarl deildir. Bu yzden literatrde ok sayda amprik korelsyonlar nerilmitir. Bunlardan en uygun olan Wilke-Chang denklemidir. DENEY DZENE ve YNTEM

Deney A Gazlarda Difzyon Katsaysnn Belirlenmesi Uucu bir svnn buharnn hava iindeki difzyon katsays katsays Winklemann yntemi adyla bilinen deneysel dzenekle belirlenebilir. Bu yntemde uucu sv dik konumda kapiler bir tp iine koyulur ve sabit scaklkta tutulur. Kapiler tpn zerinden hava akm geirilir. ekil 1de kullanlan deney dzenei grlmektedir. ekil 2de ise deney dzeneinin emas verilmitir. Deney dzenei iki ana blmden oluur. Birincisi saydam akrilikten sabit scaklk su banyosunu, ikincisi ise hava pompasn ierir. Su banyosundaki su stma eleman ile stlr ve a/kapa scaklk denetleyicisi ile alr. Su banyosunda scaklk 80oCnin zerine kmamaldr ve denetleyicide scaklk 60oCden yksek deerlere set edilmemelidir. Ayrca bir termometre ile de scaklk llebilir. Sistem ierdeki su seviyesi yeterli olmadnda stmay durduracak bir kontrolere sahiptir. Banyonun stnde difzyon deneyleri iin kullanlcak kapiler tp yerletirilmitir. Bir hortumla kapiler tp hava pompasna baldr. Hava pompas ama/kapama dmesiyle alp kapanabilir. Hoffman klip ile havann tp zerinden ak hz ayarlanr. Kapiler tpteki svnn ykseklii hareket edebilen bir mikroskopla grlr.

ekil 1 . Deney dzenei

ekil 2. Gazlarda difzyon katsaysnn belirlenmesi, deney dzenei Kapiler tp 35 mm derinlie kadar damlalk veya rnga yardmyla iinde hava kabarc olumayacak ekilde aseton ile doldurulur (ekil 3) (Doldurulmadan nce kapiler tpn temizlii kontrol edilmelidir. Gerekirse iine rnga ile deterjan ve su enjekte edilerek ykanabilir).

Metal balantda st somun sklr, lastik halkann iine kapiler tp dikkatlice yerletirilir ve somun nazike sktrlr. T eklindeki tpn st ksmndan hava akn salayan hortum balanr. Kapiler tpteki sv seviyesi (menisks) net bir ekilde grlene kadar mikroskobun ykseklii ve/veya yaknl ayarlanr. Mikroskobun zellii gerei menisksn tam ter ekilde grleceinin unutulmamas gerekir.

Menisks net bir ekilde grldnde mikroskobun yerini sabitlenir ve hava pompasn altrlr. Hoffman klii ile hava ak hz ayarlanr, ok hafif bir ak yeterlidir.

Kapiler tpteki sv seviyesi kaydedilir. Su banyosu alr ve scaklk 40oCye set edilir. Sabit scakla gelene kadar beklenir. 60 dakika sonra su banyosu kapatlarak kapiler tp iinde aseton seviyesi kaydedilir. Su banyosunun kapatlmasnn nedeni oluabilecek hava kabarcklarnn doru okuma yaplmasn engelleyebilecek olmasdr.

Su banyosu tekrar alarak 60 dakikada bir seviye okumalar tekrarlanr. Veri tablosuna okunan deerler kaydedilir.

ekil 3. Kapiler tpn doldurulmas

Deney B Svlarda Difzyon ekil 4de svlarda difzyon katsaysnn hesaplanmas amacyla kullanlacak deney dzenei grlmektedir. Dzenek kabaca drt ksmdan olumaktadr; i) Manyetik kartrc (pil ile alr), ii) Kartrma kab, iii) Difzyon hcresi, iv)

letkenlik ler (pil ile alr). Difzyon hcresine doldurulan molaritesi bilinen tuz zeltisinin karma kabnda bulunan 1 L saf su iinde difzyonu zamana kar su iindeki iletkenliin llmesiyle belirlenir. 2 m NaCl zeltisi hazrlanr. Difzyon hcresi hazrlanan zelti ile tamamen, hava kabarc kalmayacak ekilde doldurulur. Dar taan ksmlar kaba szge kad ile silinir. Difzyon hcresi, kartrma kab iinde,t kapilerler kartrma kab zerinde bulunan iaretin 5 mm aasnda izgiye paralel olacak ekilde yerletirilir. Daha sonra kartrma kab 1 L saf su ile kap zerindeki iarete kadar, yani kapilerlerin 5 mm zerine gelecek kadar doldurulur. letkenlik ler karma kabnn alt ksmnda bulunan ular yardm ile iletkenlik deerlerini ler. Su ile doldurulduktan sonra iletkenlik ler alr ve 10-4-1 veya daha kk deerler okunmaldr. Manyetik kartrc iyi bir kartrma yapacak ekilde ayarlanr. 60 saniyede bir iletkenlik deerleri okunarak veri sayfasna kaydedilir. Farkl scaklklarda deney tekrarlanarak scakln difzyona olan etkisi incelenir.

ekil 4. Svlarda difzyon katsaynn belirlenmesi, deney dzenei HESAPLAMALAR A. Gazlarn Difzyon Katsaysnn Hesaplanmas Gazlarn difzyon katsays Winklemann yntemiyle belirlenebilir. Ktle transfer hz u ekilde verildiinde;

C C N A = D A T L C BM

(4)

D : Difzyon katsays katsays (m2/s) CA : ara yzeyde doygun konsantrasyon (kmol/m3) L : Ktle transferinin gerekletii mesafe (mm) CBM : Buharn molekler konsantrasyonunun logaritmik ortalamas (kmol/m3) CT : Toplam molar konsantrasyon : CA + CB (kmol/m3) Svnn buharlat dnlrse: NA = L M dL dt (5)

Burada L svnn younluu, M svnn mol ktlesi, t ise zamandr (saniye). 4 ve 5 nolu eitlikler birletirilirse,

C C D A T L C BM

L dL = M dt

(6)

elde edilir. Eitlik 6da integral zlr ve t=0 olduunda L=Lo olduu snr koulu yerine koyulursa;

2 MD C A CT 2 L2 Lo = C L BM

(7)

eitliine ulalr. Lo ve L deerlerinin dorudan okunmad ancak L-Lo deerinin mikroskobun skalasndan okunabildii unutulmamaldr (ekil 5). Bu nedenle Eitlik (7) daha kullanl hale getirilebilir.

ekil 5. Kapiler tp iinde sv seviyesi

2MD C A CT ( L Lo )( L Lo + 2 Lo ) = C L BM
ya da,

t LO

(8)

t C = L BM L LO 2MD C A CT

C (L LO ) + L BM MDC C A T

(9)

bu eitlik y=ax+b eklinde dnlebilir, ve bu durumda (t/L-Lo)a kar (L-Lo) grafii izildiinde y eksenini belli bir noktadan kesen eimi s olan bir doru elde edilir.

s=

(2MDC ACT )

( L C BM )

veya

D=

( L C BM ) s(2MC A CT )

(10)

olarak bulunur. Burada;

1 Tmutlak CT = Kmolhacim Ta
CB1=CT

(11)

Kmol hacim= 22.414 m3/kmol (12)

P Pv CB2 = a P a
C BM =

CT

(13) (14)

(C B1 C B 2 )
C ln B1 C B2

P C A = v CT P a
bulunabilir ve difzyon katsays katsays hesaplanr.

(15)

Bu eitlikler yardmyla (t/L-Lo)a kar (L-Lo) grafii izilerek dorunun eimi Asetonun buhar basncnn scaklkla deitii unutulmamaldr. 313 Kde (40oC) asetonun buhar basnc Pv = 56 kN/m2dir. Eer deneyler farkl bir scaklkta yaplrsa, yeni scaklk iin uygun buhar basnc literatrden bulunmaldr. Asetonun younluu L 790 kg/m3, mol ktlesi ise 58.08 kg/kmoldr. Asetonun hava iinde difzyonu iin 313 K ve atmosferik basnta (101.3 kPa) yaplan deney sonular aada verilmitir. izelge 1. Asetonun hava iinde difzyonu deney verileri
Zaman (ks) 0.000 3.600 7.200 11.160 15.900 19.980 23.400 78.780 83.520 87.240 Sv seviyesi (L-Lo) (mm) 0.00 2.20 4.20 6.30 8.80 10.80 12.40 34.50 36.10 37.30

t (ks/mm) ( L Lo )
0.00 1.636 1.714 1.771 1.807 1.850 1.887 2.233 2.313 2.339

91.800 97.320 101.100

38.90 40.80 42.00

2.360 2.385 2.407

izilen grafikten dorunun eimi, s, okunur. s = 0.0175 ks/mm2 veya 1.75x107 s/m2 CT = (1/22.414) (273/313) = 0.0389 kmol/m3 M = 58.08 kg/mol CA = (56/101.3) 0.0389 = 0.0215 kmol7m3 L = 790 kg/m3 CB1 = 0.0389 CB2 = [(101.3-56)/101.3] 0.0389 = 0.0174 kmol7m3 CBM = (0.0389-0.0174)/ln(0.0389/0.0174) = 0.0267 kmol/m3 D = (790x0.0267)/(2x58.08x0.0215x0.0389x1.75x107) = 21.09/1.700x106 D = 12.4x10-6 m2/s B. Svlarda Difzyon Deneyde kullanlacak dzenek 2 M NaCl zeltisinin su iindeki difzyon katsaysnn belirlenmesine ynelik olarak hazrlanmtr. Fickin 1. yasasndan yola karak deney dzeneine uygun eitlikler tretilebilir. Deney dzeneinde 5 mm boyunda ve 1 mm apnda dik kapilerler ile difzyonun tek bir ynde gerekletirilmesi salanr. Kapilerin en alt ksmlarnda konsantrasyon deerinin deney sresince sabit olduu ve kapilerin en st noktasndaki konsantrasyon deerinin sfr olduu varsaymlar yaplabilir. Bu varsaymlar ve bilgiler dorultusunda eitlik 1de verilen Fick Yasas aadaki gibi dzenlenebilir. V dk d 2 M = D N C M dt 4 x Buradan;
4Vx dk d NMC M dt
2

(16)

D=

(17)

elde edilir. Bu eitlikte: V: Kartrma kabnda su miktar (1L) x : Kapilerlerin boyu (0.5cm) d: Kapilerlerin ap (0.1cm) N: Kapilerlerin says (121 adet) M: Tuz zeltisinin molaritesi (mol/L) CM: Birim molarite deiimi bana elektrik iletkenlik deiimi (seyreltik zeltiler iin) (-1M-1) Deneyde kullanlan 2M NaCl zeltisi iin bu deer 0.41 olarak alnabilir. Farkl bir tuz kullanld zaman kalibrasyon yaplarak yeni bir CM deerinin belirlenmesi gerekir. (dk/dt) : letkenliin zamanla deiimi (-1Saniye-1) Eitlik 16dan da grlebilecei gibi, deneysel verilerle iletkenlik-zaman grafii izilirse eimden tuz zeltisinin su iindeki difzyon katsays hesaplanabilir. ekil 6da tipik bir iletkenlik-zaman grafii rnek olarak verilmitir.

ekil 6. letkenlik-zaman grafii Deneysel veriler A. Gazlarda Difzyon

Zaman (ks) Sv seviyesi (L-Lo) (mm)

t (ks/mm) ( L Lo )

B. Svlarda Difzyon
Zaman (Saniye) letkenlik Zaman (Saniye) letkenlik

TARTIMA Asetonun hava iindeki difzyon katsaysn farkl kaynaklardan bularak deneysel yntemlerle elde ettiiniz deerle karlatrnz. Gazlarn difzyon katsaynsn hesaplanmasnda kullanlan emprik korelasyonlar yardmyla asetonun hava iindeki difzyon katsaysn hesaplayarak deneysel yntemlerle elde ettiiniz deerlerle karlatrnz. Farkl molaritelerdeki ve 2 Mlk NaCl zeltilerinin su iindeki iletkenlik katsaylarn farkl kaynaklardan bularak deneysel yntemle elde ettiiniz deerle karlatrnz. Svlar iin difzyon katsaysnn hesaplanmasnda kullanlan emprik korelasyonlar yardmyla 2 M sodyum klorrn su iindeki difzyon katsaysn hesaplayarak, deneysel yntemle elde ettiiniz sonula karlatrnz. Svlarn ve gazlarn difzyonunda scakln etkisini aratrnz.

SORULAR 1. Svlarda zelti konsantrasyonunun difzyon hzna etkisini anlatnz. 2. Fick Yasasndan yararlanarak iki bileenli sistemler iin DAB=DBA olduunu ispatlaynz. 3. Gaz faznda durgun B iinde Ann difzyonu iin kabuk denklikleri kurarak A bileenin aksn ve konsantrasyon profilini veren eitlikler gelitiriniz.

4. Amonyan 358 K ve 200 kPada azot iindeki difzyon katsayn hesaplayarak, deneysel olarak belirlenen 1.66x10-5 m2/s deeri ile karlatrnz. 5. ok seyreltik zelti varsaym yaparak, kloformun etanol iinde 25oCdeki difzyon katsaysn hesaplaynz. 6. Basit deney yardm ile, rnein bir deney tp kullanarak, gazlar iinde difzyon katsays deneysel olarak bulunabilir. Deney sistemi 54oCde ve 1 atm artlarnda tutuluyorsa, tp iinde konveksiyon akm yoksa ve tpn st ucundan llen suyun seviyesi 52 saat iinde 10 cmden 10.6 cmye dmse, su buharnn hava iindeki difzyon katsaysn hesaplaynz. KAYNAKLAR GEANKOPLIS, C.J., Transport processesmomentum, heat, Allyn and Bacon, Boston, (1983). GEANKOPLIS, C.J., Transport processes and unit operations, 2nd ed., Allyn and Bacon, Boston, (1983). GEANKOPLIS, C.J., Transport processes and unit operations, 3rd ed., PrenticeHall International, (1993). MCCABE W.L, SMITH, J. ve HARRIOT P., Unit Operations of Chemical Engineering, McGraw Hill International Editions, Fifth Edition, Singapore (1993). UYSAL, B.Z., Ktle Transferi Esaslar ve Uygulamalar, Gazi niversitesi Yaynlar, Yayn No: 211, Ankara (1996).