illi TUIII1U

HATLA
Afet teebbstr.

T r k O c a " T r k T a r i h i Heyeti,, a z a l a r n d a n

Hf. ile M e h m e t T e v f i k , S a m i h Rifat, A k u r a Y u s u f , Dr. R e i t Galip, H a s a n C e m i l , S a d r i M a k s u d i , ' e m settin, Vast v e Y u s u f Z i y a B e y l e r t a r a f n d a n iktitaf, t e r c m e v e telif y o l l a r i l e y a p l m b i r

Trk

Tarihi

\inin baka Hey eh

azalarnn

ve

mevzu

ile alkal zatlerin mtalea >e tenkit arzolunmak zere yalnz yz nsha

nazarlarna baslmtr.

Ord.

. YUSL'F H!:'WET B A Y U R ' U M TRK

TAKH

K'JEUMU'NA

ARMAAN D IE,

19 3 0
STANBUL

DEVLET

MATBAASI

TRK TARHNN ANA HATLARI

BU KTAP NN YAZILDI? METHAL 1 5 6
10 16

I. B E E R A) Kinat
Dnya nsan

TARHNE

B ) Tarih
nsanlarn geirdii devirler

21
22

C) Irk
Lisan T r k rk

31
34 37

D ) Fikir II.
A

39 TARHNE METHAL
. . . .

TRK

47
47 49 59 61

Trklerin Ana Yurdu U m u m muhaceretler ve medeniyetler Ana yurtlarndan ayrlan T r k l e r G l e r d e n evvel ve s o n r a Ana T r k - Y u r d u .

III.

N
1. M e m l e k e t
i m a l in Cenub in i n e tbi m e m l e k e t l e r Mongolya Manurya in T r k l e r i

71 73
74 75 76 77 78 78

2 . Ahali 3. in medeniyeti
Cinde trk medeniyetinin kdemi Din ve felsefe B u g n k dinler ; Konfis > ' T a o dini Buda dini Dil, yaz v e e d e b i y a t Resim, mimar ve heykeltralk inicilik ve ipekilik Ziraat

84 87
87 90 91 91 93 95 96 98 99 99

4 . inin siyas tarihi

slle devri Birinci slle kinci slle nc slle mparatorluk Han sllesi Mildn III n c asrndan sonra in . T o p a T r k l e r i ( V e y Devleti) Tanglar Cengiz H a n devri Kubilay K u b i l a y m Avrupa devletlerile temaslar . Kubilay devrinde in medeniyeti Mingler Manu sllesi } . . . . devri: T'sin sllesi . . . .

100
101 103 104 106 107 H 114 116 117 119 121 123 123 125 125

IV.

HNT

127 129 132 132 135

A) Memleket B) Tarih 1. T a r i h t e n e v v e l k i z a m a n l a r 2. Tarih devri

M. E. 1 0 0 0 t a r i h i n d e n s o n r a P e r s ve s k e n d e r istils . Morya sllesi Grek hakimiyeti S a k a l a r istils Y u e i T r k l e r i ve K u h a n l a r Suratra, Andra Gupta mparatorluu Akhunlar Harsa ve Palalar Rajput derebeylii Mslman Trkler ve Babur mparatorluu . . . .

135 137 138 139 139 140 144 144 145 146 147 147 '

C)Hint
1. D i n l e r

medeniyeti

149
149
149 151 152 153

V e d a dini v e B r a h m a n l k Upaniatlar Jenism Budism Hindu dini . .' .

155

2. C e m i y e t ve aile . . 3 . Lisan, yaz, edebiyat, fen v e felsefe . 4 . Hint san'ati

156 . 158 160

V.

KALDE, ELAM VE A S U R
1. M e m l e k e t 2. Ahali 3. Arkeoloji keifleri 4 . lk medeniyetlerin banisi , 5 . S m e r , Akat, E l a m D e v l e t l e r i 6. K a l a m d a dahil r e k a b e t l e r v e m c a d e l e l e r 7. S m e r , A k a t , E l a m D e v l e t l e r i n i n a k b e t i 8.Asurlular 9. S m e r medeniyeti

163
165 168 171 172 173 177 179 180 182

H a y v a n c l k ve ziraat Sanayi Milliyetperverlik v e k a n u n Talim v e t e r b i y e Din v e ilimler E d e b i y a t v e yaz Mimar v e konfor

182 183 184 185 186 187 188

1 9 3

VI.

MISIR
1. M s r v e N i l 2. Msrn ilk ahalisi 3. Msrn tarihi 4 . Msrda tarih devirleri Birinci d e v i r : E s k i i m p a r a t o r l u k kinci d e v i r : Yeni i m p a r a t o r l u u n b a l a n g c nc d e v i r : k e s u s l a r devri kesuslarm menei k e s u s m p a r a t o r l u u n u n genilii 5. Msrda inhitat v e sebepleri 6. Msr m e d e n i y e t i : Muhtelif snflar Halk Msrda din i n a n l a r Msrn papazlar v e din a y i n l e r San'atler Yaz, edebiyat, musiki ve ilim Fir'avun

193 197 200 205 206 207 208 209 213 215 217 217 218 219 222 223 225
2 2 7

VII. ANADOLU A ) Eti mparatorluu,-'

1. M e m l e k e t , i s i m v e v a s f l a r 2. Ahali v e lisan 3. Siyas tarih Subbilyuma II. inci M u r s i l

229
229 231 232 234 235

Muvatalla Kade muharebesi Hatusil III n c

236 237 238 239 239 240 240 242 245

II inci Dudhalijas Arnuvandas 4 . Eti m e d e n i y e t i H k m e t ve ordu H u k u k v e din San'at

B) Frikya
1. A h a l i , v e m e m l e k e t 2. Frikyann 3. F r i k y a Din San'at 4. Frikyann inkraz ve ahali slleleri . . ' evket devri medeniyeti

247
247 249 250 250 251 252

C ) Lidya .
1. M e m l e k e t 2. H k m d a r Atalar Eti sllesi;: Heraklitler ahin krallar Sllesi': M e r m c n a t l a r Gigesin iktisad siyaseti 3. Kimrlerin 4. Lidyann istils azamet ve inkraz . . . .

253
253 254 254 254 255 2-55 256 259

V I I I . E G E HAVZASI A ) Yunanistan
Memleket Kara Yunanistan Peloponez Deniz v e sahiller Adalar klim ve varidat m e m b a l a n

265 267
267 ' 268 270 270 . 271 272

B ) Ege medeniyeti
1. U m u m n a z a r 2. Hafriyat 3. Devirlere taksim
6 0 0 0 - 3 0 0 0 arasndaki 3000-4000 2400-2000 2000-1750 1900-1400 Miken arasndaki arasndaki arasndaki devir devir devir devir

273
273 274 275
277 277 281 281 282 282

arasndaki devir

medeniyetinin hakimiyeti ( 1 4 0 0 1200)

4 . D o r i l e r i n Y u n a n i s t a n v e A d a l a r i s t i l s . 283 5- Y u n a n m e d e n i y e t i n i n d o d u u y e r A n a doludur 285 6. M i n o s m e d e n i y e t i 285

Oyunlar San'at Ticaret 286 287 288

7. M i k e n m e d e n i y e t i
Binalar

288
289

C ) Aka elleri ve mstemlekeler . . . . 290

1. y o n l a r v e D o r i l e r
yonlar Doriler . Bunlarn yaylmas Garb A k d e n i z Mstemlekelerin evsaf

290
290 290 290 292 293

2. 3. 4. 5.

lk Y u n a n m e d e n i y e t i n i n m e r k e z i . Greklerin mirasa konmas Atina m s t e m l e k e l e r i . . . Bir y o n y a e h r i : Mile

. 293 295 296 296

D ) Grek kavminin teekkl E ) Irklar ve kavmler

1. E f s a n e v deliller

297 299
299

2. Lisan delilleri 3- A r k e o l o j i d e l i l l e r i 4. Antropoloji delilleri sakin ksa mtalea F ) Greklerden evvel Yunanistan leri h a k k n d a IX. ESK

301 304 304 305 309

TALYA V E E T R S K L E R

A ) Eski talya 311 1. t a l y a n n c o r a f tarifi 311 2. Tarihten evvelki zaman . . , 312 lk medeniyetler 312 3. Tarih devri 313 4. Eski k a v m l e r h a k k n d a izahat . . . . 314 B ) Etrskler . . . . ' 316 1. U m u m m a l m a t 316 2 . E t r s k l e r i n h a k i m i y e t i v e i s t i l l a r . . 319 3. E t r s k m e d e n i y e t i 321 4 . L a t i y o m v e R o m a d a E t r s k k r a l l a n . , 322 5 . R o m a d a E t r s k h a k i m i y e t i n i n z e v a l i . . 323 X. A) 1. 2. 3. 4. 5. 6. B) RAN 329 U m u m malmat 329 r a n n c o r a f v a z i y e t v e i k l i m i . . . . 329 ran adnn menei 332 ran rk v e rann tarihi devreleri . . 336 ran lisanlar 341 ran dini 347 Medya ve ran medeniyeti 35^. Tarih ksm: Metler 353 361 361 361 368

C ) Parslar 1. K u r u t a n e v v e l v e s o n r a Kurusun ne'eti Akamanlar

Kambis Sahte Bardiya

379 382

2. K u r u - D a r y s 3. D a r y s t e n s k e n d e r i n

lmne

kadar.

3S4 389

D) E) XI. A)

Partlar 392 Sasanler ve son devir 396 ORTA ASYA 401 OrtaAsyada trk medeniyeti tarihine umum bir nazar 403
Kurganlar T r k l e r d e madencilik Orta A s y a n n k u r u m u a s ve ikliminin d e i m e s i Eski t r k ehirleri Trk rk tarihi Orta A s y a n n neticesidir T r k m e d e n i y e t i merkezleri B y k t r k devletleri E s k i t r k dilinde kitabeler ini T r k i s t a n d a t r k m e d e n i y e t i Oarb T r k i s t a n d a t r k m e d e n i y e t i T r k l e r d e yaz E s k i T r k l e r i n h u k u k u n a u m n m bir n a z a r . E s k i T r k l e r i n dini T r k l e r a r a s n a h a r i t e n g i r e n dinler Z e r d t dini sa v e M u s a dinleri Mani dini slm dini . . . . . , corafi . . . eraiti 411 414 414 417 417 420 425 432 437 455 458 458 459 461
%

404 406 408 409

B ) M. E. III nc asrdan sonra Orta Asyada kurulan ve oradan yay lan Trk Devletleri 467
1. A s y a H u n l a r ( H y u n g - N u ) D e v l e t i . . . 467

Cinde H y u n g - N u H u n l a n h a k i m i y e t i T o p a (Vey) Krall Garbi H u n Devleti Avrupada H u n mparatorluu Avar mparatorluu Akhunlar 2. (Trk) T u k y u K u t l u k Devleti 3. T u k y u Ouzlar Uygurlar D o k u z O u z Devleti in T r k i s t a n U y g u r l a r
Krgzlar

471 471 472 477 477 477 479 481

mparatorluu sonra Orta Asyada

Devletinden

T r k Devletleri

483 483 484 485 485

487

Trkeler Karluklar 4. Garb Asya ve ark Avrupada Trk Devletleri H a z a r Devleti B u l g a r Devleti P e e n e k l e r v e K p a k l a r 5. Saman Oullar Devleti Oullar) . . . Htaylar 6. Gazneliler 8. S e l u k l a r A k s u n g u r l u l a r d a n Nurettin H a r z e m Devleti 9. Cengiz devri Byk Trk-Mool mparatorluu K p a k (Altnordu), a a t a y v e lhanl Devletleri 10. T i m u r Umum rann Devle siyas zapt vaziyet (Svktekin . .

487 489 489 489 . 491 493 495 498 501 506 512 513 513 521 528 529 535

7. K a r a h a n l l a r v e K a r a

T i m u r istilsnn neticeleri T i m u r v e T i m u r l u l a r d e v r i n d e fikir hayat C e n g i z v e T i m u r ordular . .

540 541 542

11. O s m a n l t a r i h i
Osmanl tarihine girmeden evvel Osmanllar 1. s f e n d i y a r Oullar 2. B a l k e s i r d e Karas 4. Aydn Oullan 5. M e n t e e Oullar 6. T e k e Oullar 7. E r e f O u l l a n 8. H a m i t Oullar 9. G e r m e y a n Oullar 10. Ldik B e y l e r i 11. K a r a m a n Oullar * Oullar 3. M a n i s a d a S a r u h a n Oullar

547
547 553 553 554 554 555 555 555 555 555 556 556 556

12. Zlkadir Oullar

13. R a m a z a n Oullar 14. E r d a n a Oullar 15. Sivas Sultan B u r h a n e t t i n Kad Osmanl mparatorluunun teekkl. Tevakkuf devri Ricat devri nhill d e v r i O s m a n l itima h e y e t i . . . .

557
557 558 558 568 581 587 592 596

12. T r k i y e Cumhuriyeti

605

B U K T A P NN YAZILDI ? Bu kitap, muayyen bir maksat gzetilerek ya zlmtr. imdiye kadar memleketimizde nerolunan tarih kitaplarnn ounda ve onlara mehaz olan franszca tarih kitaplarnda Trklerin dnya ta rihindeki rolleri uurlu veya uursuz olarak k ltlmtr. Trklerin, ecdat hakknda byle yanl malmat almas, Trkln kendini tan masnda, benliini inkiaf ettirmesinde zararl olmutur. Bu kitapla istihdaf olunan asl gaye, bugn btn dnyada tabi mevkiini istirdat eden ve bu uurla yaayan milliyetimiz iin za rarl olan bu hatalarn tashihine almaktr, ayn zamanda bu, son byk hadiselerle ruhunda ben lik ve birlik duygusu uyanan Trk milleti iin mill bir tarih yazmak ihtiyac nnde atlm ilk admdr. Bununla, milletimizin yaratc kabi liyetinin derinliklerine giden yolu amak, Trk deha ve seciyesinin esrarn meydana karmak, Trkn hususiyet ve kuvvetim kendine gstermek, ve mill inkiafmzn derin rk kklere bal olduunu anlatmak istiyoruz: Bu tecrbe ile muh ta olduumuz o byk mill tarihi yazdmz

iddia etmiyoruz, yalnz bu hususta alacaklara umum bir istikamet ve hedef gsteriyoruz. ikinci bir maksadmz da kinatn teekklne, beerin zuhuruna ve beer hayatnn tarih de virlerden evvelki mazisine dair, yakn zamanlara kadar itibarda bulunan yanl telkkilerin nne gemektir. Yahudilerin mukaddes saydklar efsa nelerden kan bu telkkiler membalann tenkidi ile, ve son zamanlarn ilm keif lerile artk ta mamen kymetini kaybetmitir. Tenkidi tarihe ve tabi ilimlere dayanlarak kurulan faraziyeler el bette Sifrittekvin in haberlerinden daha ilmdir, ite bunun iindir ki, kitabmzda beerin tari hine girmeden nce kinat, dnya ve insan hak knda zamanmzn ilme mstenit nazariyelerim nakil ve izah ettik; ve bunu yaparken, batl fi kirlerden syrlarak, tarih eniyeti kavramaya altk. Bu kitap, halkmz ve bilhassa genliimiz iin yazld; ve buna binaen Trklerin dnya ta rihindeki rolleri ve hilkat nazariyatile iktifa o lunmad; okuyanlara umum bir levha halinde beer tarihinin rkmzla yakndan alkal baz ksmlar da muhtasar olarak gsterildi; fakat, Trk leminden uzak kalan kavmlerin tarihlerin den bahsa lzum grlmedi. Gaue ve pln byle olunca, asl maksadmz tekil eden Trklerin beer tarihindeki, hususile bu tarihin en eski ve eski devirlerindeki rollerin-

den gayri mevzularda ayrca tetkiklere giriilmedi. Yalnz levhay itmama yarayan bu ksmlarn vu zuh ile ihtisar edilebilmi kitaplardan iktibas olunmasnda bir beis grlmedi. Keza hilkat ve insan bahisleri de yeni nazariyeleri en kolay anlalabilir bir tarzda hulsa eden zamanmz melliflerinden alnd. Trklerin cihan tarihinde rolleri mevzuuna gelince, cihan tarihine dair en son zamanlarda garpta yazlp nerolunmu sentetik (terkibi) ki taplarn verdikleri mutalarla baz lisan tetkikler karlatrlp muhakeme olunarak vsl olunan neticeler tesbit olundu. Mehaz olarak bilhassa franszca kitaplar alnmtr. Zira memleketimiz de mnteir tarih nazariyelerin hemen cmlesi franszca mehazlerden muktebes olduu cihetle bu yanl telkkilerin yine Fransz limlerinin bize verdikleri ilm mu talar ve delillerle tashihi tercih olundu. Bu kitapla, doru grmeye, eyi dnmeye altrmak istediimiz insanlar Trklerdir. Trk lerin yanl grlerden, hatal dnlerden bir an evvel kurtulmas balca emelimizdir. Bunun iindir ki, esas fikirlerimizi biran evvel yaymak istedik. Muhtelif lisanlarda yazlm mtenevvi vesikalarn ve baka trl membalarn aratrl masn tideki mesaiye braktk.

METHAL

I. BEER TARHNE METHAL

U z a k mazinin, b u g n k hayatlarmzda, m e s s e s e l e r i m i z d e hl y a a m a k t a olduu grlyor. B u n u n sebebi ve insanlarn birleip m t e r e k bir c e m i y e t h a l i n d e y a a y l a r n n i l k s a f h a l a r , az ok, anlalmadka, b u g n n g e n i siyas, itima iktisad meselelerini a n l a m a k gtr. B u m k l y e n m e k i i n , i n s a n n , n e r e d e n v e n a s l g e l d i i h a k k n d a ilm i d r a k s a h i b i o l m a k lzmdr. Filhakika, d n l n c e , insan, b u g n anla m a k iin d n b i l m e e ; d n k ileri k a v r a m a k iin, d a h a e v v e l g e m i g n l e r i n , n i h a y e t u z a k zamanlarn, vakalarn hatrlamaa m e c b u r oluyor. B u suretle, insan, iinde b u l u n d u u vaziyetin, ilerin, hakik balangcn a n l a m a k istedike geri ye d o r u ekildiini duyar. Msra, Mesopotamyaya, A k d e n i z havzasna, Asyann m e r k e z yayla larna ve oralarda eski zamanlarda yaam insan l a r a k a d a r g i d e r . F a k a t b u da k f i g e l m e z ; d a h a g e r i y e , i l k i n s a n l a r a v e n i h a y e t ilk h a y a t a v e b u n u n ilk b e l i r d i i y e r e k a d a r i n e r . d e r i y e d o r u olan b u fikr seyahat, muhtelif ubeden birok limlerin, mtehassslarn son 1 0 0 sene zarfnda kefedebildikleri eniyet sahasnda v u k u bulur. B u keifler, m a z i h a k k n d a k i bilgile rimizin h u d u d u n u tekil eder. B u n d a n 1 0 0 s e n e s o n r a , 2 0 3 0 da y a p l a c a k seyahattan, ihtimalki, b u g n e nisbeten, akla hayret
:

verici g r l e r v e bilgilerle d n l e c e k t i r . B u su retle h e r g n k keiflerile bilgilerimizin h u d u d u gittike geniliyecektir.

A.
KANAT

ptida insanlar, arz dz

bir yer,

se-

m a y da o n u n k u b b e s i gibi g r d l e r . G n e ile a y , b u k u b b e z e r i n d e v e y a a r z n altndan d o l a m a k suretile m t e m a d i y e n gelip geer sandlar. Arzn y u v a r l a k o l d u u fikrni ilk e v v e l k a v r a yanlar, e s k i Y u n a n l l a r oldu. Fakat, kinatn vs'atini o n l a r d a , l y k i l e a n l a y a m a d l a r ; K r e i a r z , k i n a t n - m e r k e z i n d e sandlar. G n e i n , a y n b tn s e y y a r v e sabit yldzlarn, a r z n etrafnda dndklerini farzettiler. nsanlarn d n y a h a k k n da fikri 4 0 0 s e n e e v v e l i s i n e k a d a r b u m e r k e z d e idi. O n d a n s o n r a d r k i , Kpernik tarafndan merkez de, a r z n d e i l , g n e i n b u l u n m a s l z m g e l d i i t a h m i n i , o r t a y a atld. F a k a t , b u h a k i k a t , a n c a k 3 0 0 s e n e evvel X V I I inci asrda, teleskopun Galila tarafndan ilerletilmesi sayesinde kabul olundu. Teleskopun terakkisi, insanlarn dncelerin d e y e n i b i r s a f h a at; h a y a t a y e n i b i r g r b a h etti, i n s a n l a r n f i k i r v e h a y a l i n i , h e r t r l k a y t lardan kurtard. T e l e s k o p l a m u k a y e s e e d i l e b i l e c e k b i r l e t te /spektroskop tur. B u let h e r h a n g i bir ziya m e m bann, bizden milyonlarca kilometre uzaklardaki yldzlarn terkiplerinin ve scaklklarnn derece sini gsterir.

A n l a l y o r ki kinatn z a m a n i i n d e k i niha yetsiz imtidadm idrakimiz, yakn zamanlarda m m k n olabilmitir. O n d a n e v v e l i n s a n l a r n za mann uzunluu hakkndaki fikirlerine gre bu uzunluk, alacak derecede ksadr. 2 0 0 sene evvelki telkkiye gre dnya 5-6 bin s e n e evvel yaratlmtr ve hilkatin aheseri olan insan Basradan t a m a m iki g n l k yolda ve F r a t n e h r i z e r i n d e b u l u n a n c e n n e t t e z u h u r et mitir. B u k a n a a t l a r , h e p din k i t a p l a r d a h i k y e o l u nan vakalarn harfi harfine tefsirinden d o u y o r d u . A r t k b u g n , az o k t e n e v v r e t m i b i r i n s a n n bu gibi masallar hakik kanaat eklinde telkki ve k a b u l etmesi m m k n deildir. n m z d e k i bu ksa zaman duvarn ykan, jeoloji ve bilhassa -paleontoloji ilimleri oldu. B u i l i m l e r s a y e s i n d e , insanlarn m r n n 6OO0 s e n e l i k d e i l , o n d a n p e k o k fazla, m i l y o n l a r c a s e n e l i k o l d u u anlald. Geri, o k evvel, iki m h i m hdise, insanlarn nazar dikkatlerini c e l b e d i y o r d u ; b u n l a r d a n biri arzda birok yerlerde, kaln rsub kaya tabaka lar g r l y o r d u ; b u t a b a k a l a r , a n c a k p e k u z u n zamanlar zarfnda ylm, toplanm olabilirdi. Bu kayalar birok noktalarda, eilmi, bklm, yle e k i l l e r e g i r m i ki, b u e k i l l e r a n c a k u z u n devirlerde tesirini icra eden birtakm azm kuv vetlerle v c u t * b u l m u olabilirdi. Dieri, b u g n , a r z z e r i n d e y a y a n m a h l k l a r n k e m i k , kafatas ve saire gibi sert ksmlarn andran fakat onlara t a m a m e n b e n z e m y e n birtakm bakiyelerin bu ka y a l a r n m u h t e l i f t a b a k a l a r n d a b u l u n m a s idi. B u n lar, i n s a n l a r d a b i r d n c e , b i r m e r a k u y a n d r -

y o r d u . Fakat, a n c a k , 1 0 0 s e n e d e n b e r i d i r ki, b u k a y a t a b a k a l a r v e a r a l a r n d a k i fosiller usul daire sinde tetkik edilmee balad ve hakik k y m e t ve mikyaslar bulundu Kayalar, beeriyetin haki k v e tabi s i c i l l i o l d u . B u s i c i l l e r s a y e s i n d e i n s a n larn gzleri ald. Artk b u g n m i l y o n l a r c a s e n e ler uzak, nihayetsiz bir m a z i y e kemali cesaretle bakabiliyoruz.

Feza, n i h a y e t s i z b i r b o l u k t u r . B u b o l u k iin de eterin m e v c u d i y e t i tasavvur olunur. Yldzlar feza i i n d e biribirlerinden, p e k o k geni aralklarla ayrlm, hararet ve ziya saan birtakm merkezlerdir. Fezada birtakm, karanlk cisimler de vardr. G n e , a r z a e n y a k n o l a n b i r y l d z d r [1]. Arz, g n e i n etrafnda v e a y n z a m a n d a , k e n di m i h v e r i z e r i n d e d n e r . G n e i n etrafnda d n e n yalnz, arz deildir; g n e e uzaklklar muhtelif, arza benzer, b a k a l e m l e r de v a r d r : S e y y a r e l e r . A r z d a n g n e e d a h a y a k n , Utarit, Z h r e v a r d r : a r z o n l a r d a n s o n r a geliri Arzdan s o n r a , u z a k l k l a r n i s b e t i n d e , r a ile Merih, Mteri, Zuhal, U r a n s ve N e p t n gelir. Bunlarn arasnda dolaan, isimsiz, daha baka p a r a l a r da v a r d r . G n e v e o n u n etrafnda d n e n ve o n u n ziyasile g n d z l e n e n bu seyyarelerin hepsi birden,
[1] Bu y a k n l k 1 4 9 m i l y o n k i l o m e t r e d i r . G n e ate halinde b i r t a k m m a d e n l e r d e n m r e k k e p t i r ; k e n d i etra fnda dner, a r z d a n bir b u u k m i l y o n k a d a r (1 V m i l y o n ) b y k t r . Arzn k u t r u { 1 3 } bin k i l o m e t r e d i r .

g n e l e m i n i v c u d e getirir. K u y r u k l u yldzlar, arasra fezann payansz derinliklerinden, birden bire k a r gelir ve bu lemin iine girer ve sonra kar gider. grebildiimiz yldzlar, g n e leminden, y z l e r c e m i l y o n k i l o m e t r e daha telerde kalr. Arada ve yldzlrm arasnda hayatsz, souk, karanlk, bo bir saha.. Nihayetsiz boluk, b u n u n iinde deveran eden y l d z l a r , g n e l e m i , b t n b u n l a r n h e p s i d n l d z a m a n , z i h n i m i z d e hsl olan m e f h u m kinat k e l i m e s i l e ifade o l u n u r . Kinatn varl:, b u p a y a n s z b y k l k , bir h a y a l v e y a bir d n d e i l d i r ; hakik, e'n varlklarn birliidir. B u varlklar, biribirine ve h e r b i r n i a y r a y r h e p s i n i n b i r d e n y a p t birli e balyan, aralarndaki ahengi u y d u r a n zarur daim, u m u m k a n u n l a r v a r d r . Kinatn varlndan anlalan kuvvet, kudret, hareket; kinatn k a n u n l a r n a tbidir. te, tabiat, h e m k i n a t n v a r l k l a r n n b i r l i i dir ve h e m ayn zamanda, kinatn kanunlar n a tbi, h a r e k e t v e kudrettir. O h a l d e , tabiat, h e m k a n u n l a r n s a h i b i , vaz, h k i m i d i r ; h e m d e a y n k a n u n l a r n t a b i i d i r . N a s l k i m i l l e t d e v l e t t i r ; bu itibarla k a n u n l a r n s a h i b i d i r ; o n l a r infaz eden k u v v e t t i r ; fakat, a y n z a m a n d a b u kanunlara tbidir. B t n varlklar, tabiatta dahil v e o n u n k a n u n larna tbi olunca, zihayat m a h l k l a r , insanlar dahi phesiz bundan hari ve mstesna olamazlar. F i l h a k i k a , insan, tabiatn m a h l k u d u r . Hayatn b y k kaidesi de tabiata tbi o l m a k t r . Tabiatta, hibir ey e k s i l m e z ve hibir ey

artmaz. Y a l n z tabiat v c u d e g e t i r e n varlklar, tabiatn k a n u n l a r icab o l a r a k e k i l l e r i n i deiti rir. A r z v e h a y a t m t a l e a v e t e t k i k e d e r k e n , b u hakikati m a h e d e edeceiz. Fakat ondan evvel u n u s y l l y e l i m ki, i n s a n l a r n b t n b i l g i l e r i v e inanlar, i n s a n n z e k s eseridir. Z e k tabi olan dimadan k a r . B u n d a n , tabiat a n l a m a k t a z e k nn, en b y k c e v h e r ve m e s s i r o l d u u anlal d gibi, tabiatn f e v k i n d e v e h a r i c i n d e k i b t n m e f h u m l a r n , insan dima iin s a n i a d a n b a k a bir ey olmyaca m e y d a n a kar.

DNYA

Dnya
,-

denildii

zaman, artk bizim

, ,

d n y a m z ; yan toprak, su, h a v a v e hayat anlalmaldrHl hararet v e ziya saan g n e i n etrafnda, p e k u z a k b i r m a z i d e , h e n z o z a m a n t e k a s f et m e m i m a d d e l e r d e n m r e k k e p bir ktle, gnele b e r a b e r d n e r d i . B u k t l e d e n k o p u p a y r l a n par alar bildiimiz g n e lemini m e y d a n a getirdi. Bunlardan, d n y a m z a vcut v e r e n ate par as m t e m a d i y e n , kendi etrafnda d n e r e k ikiye ayrld. B y k para dnyay, k k para ay t e k i l etti. D n y a n n , f e z a n n s o u u i i n d e , bili n e m e z n e k a d a r uzun z a m a n l a r zarfnda, yava yava, s o u a t e m a s e d e n d y z s n d , katlat, k a b u k b a l a d . O z a m a n d a n b u g n e k a d a r g e e n z a m a n l a r n u z u n l u u h a k k n d a br fikir e d i n m i o l m a k i i n , b u m d d e t i n , 2 milyar sene ye y a k n olduu sylenebilir. Dnyann esas o l a n , a t e p a r a s , k a b u k b a l a d k t a n v e d a h a bir takm tekallpler geirdikten sonra ald ekil v e m a h i y e t yle oldu : Y z b u r u u k ; bu b u r u -

 u k l u u n kntl yerleri d a l a r ; u k u r l a r d a zar gibi ince denizler; etrafnda i n c e bir h a v a tabakas. Hayat, d n y a n n k a r a l a r n d a , d e n i z l e r i n d e v e havasndadr. Kinatn bizim d n y a m z haricin deki yerlerinde, imdiki halde, h a y a n mevcudi yetini kafi olarak bilmiyoruz. Dnyann, tabiatn.iinde bir varlktan, gne ten geldiini, z a m a n l a eklini, m a n z a r a s n de itirdiini v e b u suretle en nihayet, b u g n k hali aldn hatrlattktan s o n r a , imdi, d n y a d a hayatn tetkikine geilebilir.

H a y a t a ait, b u g n e k a d a r , e d i n e b i l d i i m i z b t n b i l g i l e r i n k i t a b "Kayalar sicilli,, d i r . B u sicille nazaran, tesbit edilmi en eski ka yalar, hibir hayat eseri gstermiyor. Dnya z e r i n d e , k a r a ile d e n i z , i l k a y r t e d i l e b i l d i i n d e n beri, g e m i olan u z u n d e v r e n i n yars dahi, hi bir hayat eseri brakmamtr. B u n d a n sonradr ki, k a y a l a r d a , g e m i h a y a t n izleri g r l m e e v e o a l m a a balyor. lk h a y a t emareleri, pek b a s i t e y l e r e aittir: k k h a y v a n k a b u k l a r , d e n i z otlarnn saplar ve i e e b e n z e r balar, deniz k u r t l a r n n izleri ve b a k i y e l e r i d i r . D a h a s o n r a 1-2 milyon sene zarfnda daha kuvvetli birtakm deniz a k r e p l e r i hsl oluyor. Fakat denizde balk v e karada nebat ve hayvan hibir hayat henz yoktur. Deniz akrepleri, uzun asrlar, hayatn, y e g n e s a h i b i kaldlar. S o n r a gz, di ve ok kuvvetli y z m e kabiliyetine malik, y e n i e i t b i r m a h l k m e y d a n a g e l d i : ilk b a l k l a r . B u devirde, k a r a d a ise h e n z toprak dahi y o k t u . B u n d a n s o n r a d r ki, k a r a d a , birden, p e k

mtenevvi, kalin bataklk nebatlar grlr. Bu nebatlarn ou, byk aalar halinde yosunlar, a a k a d a r otlar gibi eylerdir. Bununla beraber asrdan ara birok ekilde hay vanlar, denizden k a r a y a k m a a balad. 1 0 0 v e 1 , 0 0 0 ayakl h a y v a n l a r vard. B e l k e m i k l i h a y v a n lar, b y k b c e k l e r , b y k s i n e k l e r , h a v a t e n e f fsne kabiliyetli hayvanlar vard. B u devirdeki h a y v a n l a r n y u m u r t a l a r , y a l n z s u a l t n d a inki a f e d e b i l i r d i . B u s e b e p l e , ^bataklk i i n d e v e y a y a k i n i n d e y a a m a k m e c b u r i y e t i n d e idiler. B u n l a r h e m k a r a , h e m d e n i z h a y v a n l a r idi. B u n d a n s o n r a d n y a n n iklimi deiti. Bir kuraklk ve souk devresi'-balad. Bu devirde b y k bataklk o r m a n l a r kurudu, b u g k ba lca k m r yataklarn v c u d a getirdi. Bunu mteakip, d n y a iklimi tekrar deiti; h a r a r e t v e r u t u b e t d e v r e s i a v d e t etti- Y e n i b i r h a y v a n silsilesi balad. Bunlar, bataklkta deil, kayalar arasnda yumurtlarlard, yerde srnrl e r d i . B u d e v i r d e t o h u m l u a a l a r da b a l a d . B c e k l e r i n nevileri de artyordu. Sert kanatl b cekler m e y d a n a gelmiti. imdi dnya y z n d e g r l m i y e n o k garip m a h l k l a r da vard. B u b y k hayvanlar, sk o r m a n l a r n daim yeil a a l a r a r a s n d a k o u u r l a r v e a t l a r l a r k e n n ayaklarn kanat gibi kaldrrlar v e zpladktan sonra ayaklarn aarak yava yava inerler ve b a z a n da o r m a n l a r n a a l a r a r a s n d a u arlard. B u (kanat ayakl) h a y v a n l a r , ilk u a n b e l k e mikli hayvanlard. Fakat tyleri yoktu. Bunlar ne k u idiler v e n e de kularn ecdad oldular. Kular, b a k a asldan geldiler. lk kular, s rarlar ve trmanrlard. Bilhara utular. Vcutlar

e v v e l p u l l u idi. P u l l a r u z a d , d i k e n h a l i n e g e l d i ; bu dikenler, y a y v a n l a a r a k v e atlayarak ty ha line geldi. Kularn tyl n a y a k l a n , evvel ko arken rpnarak srat temin ediyordu; nihayet d o r u d a n d o r u y a u m a k iin kullanld. lk memeli h a y v a n l a r , ayni d e v i r d e geldi. Fakat, bunlar, k k mahlklard. B u n d a n sonra, yine dnyann iklimi deiiyor. Hayat duruyor. Birka milyon seneler hayatsz, bo geiyor. B u n d a n s o n r a b i r y a z v e b y k b i r y e n i ha yat devresi balyor. Bu devrenin balangcnda, vsi v o l k a n faaliyeti oldu. O z a m a n dnyann haritas, b u g n k d n y a haritasna, m p h e m bir tarzda b e n z e m e y e balad. Bu yeni devrin, balangcndan, b u g n e kadar g e e n z a m a n , 40 veya 80 milyon s e n e t a h m i n edil m e k t e d i r . B u y e n i devrin balamasile, ilk defa d n y a d a , m e r ' a v c u t b u l d u . M e r ' a l a r d a , ot y i y e n h a y v a n l a r m e y d a n a geldi. Bu hayvanlar, m e y a n n d a birtakm hayvanlar v a r d r ki, b u n l a r s r l e r l e b i r a r a d a b u l u n u y o r lar, b i r i b i r l e r i n e b a k y o r l a r , b i r i b i r l e r i n i t a k l i k edi yorlar, biribirlerinin hareketlerinden ve seslerinden allyorlard. tima bir hayatn balangcn gsteren bu h a y v a n l a r , d n y a y z n d e ilk defa g r l y o r d u . Bu devir inkiaf ettike nebatlarn ve hayvan larn b u g n d n y a d a g r l e n l e r e b e n z e y i l e r i de artt. Y a v a y a v a , i r k i n v e k a b a n e s i l l e r , b u g n n m t e k m i l m e m e l i h a y v a n l a r n a i n k l p ettiler. Bu hayvan z m r e l e r i n i n b a n d a : s r a ile, maymunlar, kuyruksuz m a y m u n l a r ve nihayet insanlar bulunmaktadr.

Bu bahiste tesbit ettiimiz bilgilerin, g z m z n n d e canlandrd hayat zincirlerinin iki ucu, b a l a n g c v e nihayeti h e n z a y d n l a t l m a k ihtiyacmdadr. Hayatn, d n y a zerinde nasl baladn henz bilmiyoruz; hayatn ince, sulu, a m u r e k l i n d e v e y a r h a y a t halinde, tabi erait altnda balam v e sonra, h i s s o l u n m a z surette, y a v a ya v a t a m a m e n hayata m a h s u s evsaf a l m olmas m u h t e m e l d i r . Halihazrda, d n y a n n h i b i r tara f n d a , d n y a d a h a y a t n t e e k k l ettii m i l y o n larca sene evvel mevcut olmu bulunan k i m y e v v e tabi e r a i t e t e s a d f e d i l e m e z . B u s e b e p l e p hesiz yeniden balyan bir hayat yoktur. Fakat gay ri uzv m a d d e l e r d e n u z v i y e t i a n d r a n , b a z z a r l a r , lifler y a p m a k i l i m a d a m l a r n c a m m k n o l m u t u r . Her halde, hayatn, her hangi bir tabiat haric milin mdahelesi olmakszn, dnya zerinde tabi v e z a r u r i , b i r k i m y a v e f i z i k s e y r i n e t i c e s i o l d u u n u k a b u l e t m e k lzmdr. Aksi takdirde, mesel bir mantar, bir sinei ve bunlarn m e v c u d i y e t l e r i n d e k i s e y r i , b i r billur p a r a s n d a , p e k z a r i f bir e k i l d e s r a s r a d i z i l m i o l a n u n s u r l a r d a n , veya rzgrla dalgalanan bir k u m deryasndan daha e s r a r e n g i z bir mahiyette s a n m a k v e bu iki nevi varlk a r a s n d a k i gayri tabi f a r k n s e b e p l e rini a r a t r m a k gibi g l n bir m e v k i e dlr. Y a p t m z h a y a t z i n c i r i n i n ilk h a l k a s n d e nizde bulduk. F a k a t hayatn, ilmen ifade o l u n a n m e n e i u d u r : Hayat, scak, gneli, s bataklk suda, a m u r v e y a k u m zerinde balad. Oradan, sahillere ve ak sulara, denizlere yayld. Bu m e n e , ilk t e e k k l e d e n d e n i z l e r i n s a h i l l e r i b o y u n c a u z a n a n gller ve bataklklar olabilir.

, '

i m d i , h a y a t z i n c i r i n i n ilk m h i m h a l k a l a r n dan b a l a y a r a k son h a l k a s n a g e l e l i m . G r d k ki, g z , dii, k e m i k l e r i o l a n ilk h a y v a n b a l k t r . On d a n s o n r a m h i m k e m i k l i h a y v a n , k a r a d a yerde srnenler dir'. B u n l a r n i n k i a f v e t e k e m m l l e r i ilk m e m e l i h a y v a n l a r a v e o n l a r da d a h a m t e k mil m e m e l i h a y v a n l a r a m n t e h i o l u y o r d u k, b u n l a r n hayat., i t i m a h a y a t n b a l a n g c n a n d ryordu. Ondan sonra maymun, kuyruksuz may m u n v e insan d e v r i n e girildi. Bu silsileyi, b e r a k i s y a p a r s a k , insann sair m e m e l i h a y v a n l a r g i b i , d a h a b a s i t b i r s n f a ait cetlerden geldii kanaatine varlr. F i l h a k i k a , u m u m i y e t l e iddia o l u n u y o r k i insa nn v e b y k m a y m u n l a r n m t e r e k bir cetleri vardr. B u cet dahi, d a h a basit ekilleri haiz bir nesilden, ilk memeli hayvan cinslerinin birinden ayrlyor. B u m e m e l i h a y v a n da b i r n e v i y e r d e s r n e n h a y v a n l a r n birinden ve en n i h a y e t b u da b a l k l a r d a n g e l i y o r . n s a n n b u e c e r e s i , i n s a nn terihile sair k e m i k l i h a y v a n l a r n terihi arasndaki m u k a y e s e l e r e mstenittir. Domazdan evvel insan v c u d u n u n geirdii pek garip safhalar v a r d r ki, o n l a r bilinecek olursa, bu iddiann sihhatini kabul etmemek m m k n olmaz. Filhakika, insan evvel bir balk olacakm gibi balar; yerde s r n e n hayvanlar hatrlatan birtakm ekillerden g e e r ; basit me m e l i h a y v a n l a r n b n y e l e r i n i t e k r a r l a r , hatta b i r m d d e t iin k u y r u u da vardr. nsan doduktan sonra dahi, ahs inkiafnda, insan olarak balamaz. nsanla doru atlmak iin, adeta ilk h a y v a n l a r n yaptklar gibi iddetle rpmr durur.

Hulsa, insanlar, sularda kaynap r p m a n bir m e v c u t t a n , b u g n k e k l i n e geldi. nsann b u g n k y k s e k zek, idrak ve kud reti, m i l y o n l a r c a v e m i l y a r l a r c a n e s i l d e n g e e r e k h a z r l a n d . A r t k o, b u g n , t a b i a t n , n i h a y e t s i z b y k l n e v e tabiat iinde, k e n d i n e v ' i n i n mukadderatna, gittike b y y e n bir irade ve u u r ile b a k y o r .

n s a n l a r n b u g n k nesillerinin ilk cetlerinden itibaren ne gibi ekiller den getiini takip etmek i m k n n d a n bahsolunmaktadr. F a k a t ilk i n s a n l a r n fosil h a l i n d e k a l a n b a k i yeleri p e k azdr. Bu sebeple insann bulunabilen k c e d d i ile b u g n k i n s a n n e s i l l e r i a r a s n d a d n l e n irtibat ve m n a s e b e t zincirinin birok boluklarn doldurmak lzmdr. D n y a d a henz el s r l m e m i v e h e r b i r i i n s a n a v e i n s a n n cetlerine dair, b i r o k vesikalar v e izler ihtiva eden topraklar altnda daha kim bilir ne k a d a r hazine ler vardr. B a h u s u s Asyada b t n bu m u a m m a larn anahtarlar sakl k a l m olabilir. H a l b u k i ya kn z a m a n a k a d a r tetkik edilen y e g n e saha he m e n h e m e n Garb Avrupadan ibarettir. D a h a bir o k s e n e e v v e l b u l u n a n b i r kafatas bugne kadar mevcut malmat yeknu zerinde m h i m tesir yapmtr. H e r h a l d e insanlar h a k k n d a b u g n mevcut olan malmat yaknda bileceklerimize n a z a r a n hi gibidir. nsanlarn ceddi o l a r a k tavsif olunan mahlk, kayalar arasnda saklanan koucu b i r m a h l k idi. B u m a h l k k o l a y c a a a l a r a da trmanabiliyordu. Ayaklarnn ba parmaklariyle
NSAN

ikinci p a r m a k l a r a d a s n d a bir m a d d e y i tutabili yordu. Bu insan ceddinin dnya y z n d e yaad devir p e k eskidir. M e m e l i h a y v a n devri olan bu devir, bizden 4 0 v e y a 4 m i l y o n s e n e uzaktr. F a k a t b u da, t a b i b i r c e d d e n i n i y o r d u . B u i k i n c i c e t b i z d e n 1 4 0 v e y a 1 4 m i l y o n s e n e u z a k b i r za m a n d a yerde s r n e n hayvanlar devrinde yaa mtr. B u hayvan, aalar arasnda yaard. n s a n l a r n c e t l e r i o l a n , b u m a h l k l a r a ait ol m a k z e r e ilk izler a r a s n d a e n m h i m l e r i baz talar v e a k m a k t a l a n d r . B u n l a r p e k k a b a tarz da e l d e t u t u l m a k i i n y o n t u l m u l a r d r . B a l t a g i b i k u l l a n l m o l m a l idi. B u i l k a l e t l e r a r a s n d a e n e s k i l e r i m i l a t t a n yarm milyon seneden fasla evvel k i z a m a n l a r a aittir. F a k a t , b u i l k a l e t l e r i y a p a n m a h l k l a r a ait n e k e m i k n e b u n a b e n z e r s a i r iz lere b u g n e kadar tesadf edilmemitir. Binaen aleyh bu mahlklara, yalnz eser olarak braktk lar b u ilk aletlerin m e v c u d i y e t i l e intikal ediyo r u z . l k a l e t l e r i n d e l l e t ettii z a m a n d a n b a l a m a k zre bugnden 5 0 , 0 0 0 sene evveline kadar geen y a r m m i l y o n s e n e d e n fazla u z u n d e v r e i i n d e y a a m o l a n i n s a n c e t l e l e r i n e a i d i y e t i kat' b i r fosil b u l u n m a m t r . A n c a k b i r o k a s r l a r z a r f n da, g i t t i k e d a h a z i y a d e t e k e m m l e d e n a k m a k tandan yaplm birtakm aletler b u l u n m u t u r . Bu aletleri y o n t m u , m e y d a n a g e t i r m i olan m a h lklarn k e m i k l e r i n d e n v e y a sairesinden bir ni ane k a l m a m , r m m a h v o l m u , lkin za m a n m z d a n 5 0 , 0 0 0 s e n e e v v e l i n e y a k n olan d e v r e ait o l m a k z e r e k y m e t l i e s e r l e r b u l u n m u tur. Tatan yaplm kazmalar, b u r g u l a r , baklar, k a r g l a r v e n i h a y e t i n s a n a ait o l d u u n a p h e

o l m y a n kafataslar ve sair k e m i k l e r b u l u n d u . lk insanlar, daha e v v e l deilse bile h e r h a l d e 5 0 , 0 0 0 s e n e k a d a r e v v e l z u h u r etmi idiler. phesiz 5 0 , 0 0 0 sene evvel yaam olan bu insanlar bu g n k nesillerine nazaran p e k k a b a yapl idiler. F a k a t 1 0 0 , 0 0 0 s e n e e v v e l k i e c d a d n d a n d a h a az k a b a idiler. 5 0 0 , 0 0 0 s e n e e v e l i s i n d e n b e r i d n y a y z n d e y a a d k l a r n , n e k a d a r basit o l u r s a olsun, m e v c u t b i r t a k m ta a l e t l e r d e n b i l d i i m i z e s k i cetlerinden ise o k ince ve m k e m m e l olduklar na p h e y o k t u r . 5 0 , 0 0 0 sene evvel yaam olan bu insanlar devirlerinde s o u k l a r pek ziyade iddet peyda edince maaralarda yaamaa baladlar. Atei oktan r e n m i grnyorlard. Bundan sonra d r ki, a r k a l a r n d a o k i z l e r b r a k t l a r . B u i n s a n lar, o z a m a n a k a d a r a k h a v a l a r d a , s u m e m balarnn yaknlarnda, yaktklar ate etrafnda toplu bulunurlard. Fakat, bu insanlar, y e n i v e iddetli s o u u n eraitine k e n d i l e r i n i u y d u r a b i l e c e k k a d a r z e k i idiler. Halbuki, i n s a n a y a k n v e ona benziyen mahlklar, souklarn iddetine mukavemet gstermediler, tamamile mahvoldular. H a k i k a t e n eski tas devri a l e t l e r i n i n e n k a b a t i p l e r i , bir mddet s o n r a ortadan k a l k m b u l u n u y o r d u . Bu insanlarn, b y k h a y v a n l a r a kar kullan dklar silhlar, m z r a k l karglar, tahta topuzlar, b y k a k m a k talar gibi aletlerdir. H a y v a n eti v e h a y v a n k e m i k l e r i n d e k i i l i k l e r l e beslenirlerdi. Kemikelri maaralarda saklarlar ve canlar istedii z a m a n krp iliklerini ierlerdi. B u adamlar derilere brnyorlard. Bu derileri ka d n l a r h a z r l y o r l a r d . B u i l k i n s a n l a r b i z i m gibi, hep sa ellerini kullanyorlard. V c u d u n sa

t a r a f n i d a r e e d e n , b e y n i n sol c i h e t i d i r . O n u n i i n b u n l a r d a da b e y n i n sol ciheti sa c i h e t i n d e n daha ziyade bymt. Basra ve lmise hislerini ve btn v c u d u n kuvvetini idare eden a r k a ksm l a r iyi n e v n e m a b u l m u t u . F a k a t f i k i r v e l i s a n ile m n a s e b e t t a r o l a n n t a r a f l a r n i s b e t e n k k kalmt. Bunlarn beyinleri, bizim b e y n i m i z kadar b y k t . F a k a t b i i m i b a k a idi. Herhalde, bunlarn d n tarzlar bizim kinden o k farkl idi; ok kaba, bize nazaran f i k i r l e r i p e k az a l m idi. H i s l e r i , m e l e k e l e r i , b i z i m k i l e r e b e n z e m i y o r d u . htimal hi k o n u m yorlar veya pek nadiren, bir iki k e l i m e kulla nyorlard. H e r h a l d e lisan d e n e c e k b i r eyleri yoktu.

A n l a d k ki, d n y a y z n d e y a a m a k t a o l a n insan cemiyetlerinin, bugnk hallerini iyice anlayabilmek iin g e m i btn insanlarn ve cemiyetlerin hallerini, birbirlerine nispetlerini b i l m e k lzmdr. B u n u n iin, d n y a n n , hayatn ve insanlarn m e n e ve mebdelerie kadar geriye g i t m e e m e c b u r olduk. Tabiatn, kinat v e k u v v e t olduunu anladk. D n y a n n m e n e i n i v e hayatn tabi ve ayni z a m a n d a , khatn k a n u n l a r n a tbi artlar iinde, saylmayacak kadar ok, milyonlarca sene evvel dnyada belirdiini grdk. Balk v e y e r d e s r n e n drt ayakl m e m e l i hayvanlarla beraber birok cinsten hayvanlarn, milyonlarca seneler zarfnda zuhurlarn ve geirdikleri tebeddlleri, gzden geirdik. Nihayet i n s a n l a r n , tabi m a h l k o l a r a k d n y a d a , z u h u r

ettiklerini anladk. F a k a t o n d a n s o n r a ilk insan ceddini, tesbit etmekte mklta uradk. nk, onun, sahih olduunda p h e edilmiyecek iskeletini b u l m a k o k g ve g e oldu. Bun dan evvel, onun vcuduna, hayatna, a n c a k brak t k l a r k a b a s a b a , b i r t a k m ta a l e t l e r l e , i n t i k a l e d e bildik. V a k a b u n d a n s o n r a o k a b a iptida ta alet l e r i n i n c e l d i i , t e n e v v ettii g r l e c e k t i r . D a d a s o n r a , y e n i y e n i i n s a n b a k i y e l e r i , ta a l e t l e r m e y a n n d a o n l a r d a n s o n r a icat edilmi b i r b i r i n d e n m k e m m e l tuntan, demirden aletlere tesadf edece iz. F a k a t b t n b u e s e r l e r b u g n k b e e r i y e t i tatmin e d e m e z . Zira btn b u n l a r takrib, tahmin hesaplarla nihayet insan cemiyetlerinin dnya zerindeki mevcudiyetlerinin, yaaylarnn an c a k m u l a k , m p h e m bir tablosunu yapabilir. Halbuki, biz insan cemiyetlerinin, n e r e d e , n e halde, n e vakit, yaadklarn b i l m e k isteriz. On larn b u g n k , hayatmz, fikirlerimiz, terakkile rimiz, h u l s a harslarmz zerinde, hl m s p e t veya menfi olarak messir grnen harslar derecelerini s a h i h olarak b i l m e k isteriz. Hars d e d i i m i z z a m a n , b i r i n s a n c e m i y e t i n i n , devlet h a y a t n d a , fikir hayatnda ( y a n i : ilim v e san'atta) iktisat hayatnda yapabildikleri eylerin m u h a s s a l a s n k a s t e d i y o r u z k i medeniyet te b u n d a n baka birey deildir. B u malmat, a n c a k elde vazh vesikalar oldu u z a m a n hsl olabilir. Vazh vesika ise okuya bileceimiz yazl vesikalardr. zerinde yaz olan kt, deri, ta, tula, a a , m a d e n v e s a i r e gibi muhtelif ekilde, kitap v e kitabelerdir ki in san cemiyetlerinin hakik, meden varlklarnn kudretli ahidi, canl eserleridir.

TARH

B.
^ i s tarihi tarif edelim : Tarih, insan cemiyetlerinin, zaman ve mekn kaydile, sahih olarak, hayatm, harsm tetkik ve nakleden bir ilimdir, Tarihin, insanlar iin ne k a d a r m h i m bir va zifeyi z e r i n e ald m e y d a n d a d r . T a r i h , b u m h i m v a z i f e y i ifa e d e r k e n , y a l n z , b u g n n insanlarn, t e n v i r v e irat e t m e k l e kal m y o r , b u n d a n s o n r a g e l e c e k i n s a n l a r a d a faideli bir m r e b b i oluyor. F i l h a k i k a , y a r n n k u r u c u s u o l a n b i z l e r , biz den evvelki kavmlerin, m i l l e t l e r i n , d e v l e t ile rinde fikr v e iktisad sahalarda, yaptklarn v e bunlarn m k e m m e l ve n o k s a n cihetlerini, iyi v e fena taraflarn ve bunlarn sebeplerini, amil v e m e s s i r l e r i n i , tabi v e y a a r z m a n i l e r i a n l a d k a , fikrimizde, filimizde, k a y i olur. G e l e c e k nesil lerin nefretle y a d e d e c e i b i r i n s a n , bir millet ola rak tarihe gemekten hazer edeceiz. Ferte ve millete, m e d e n i y e t e en y k s e k iler g r m , insanln ykselmesine ok alm, gelecek nesillerin istifade edebilecei, kymetli, lmez, ilm v e s a n ' a t k r a n e e s e r l e r b r a k m b i r v a r l k o l a r a k , t a r i h t e en m u h t e r e m , e n e r e f l i b i r y e r s a h i b i o l m a a a l a c a z . o c u k l a r m z a da a y n i fikir v e terbiyeyi vereceiz. Tarih, vazifesinin ifasnda muhta olduu ma l m a t t e m i n i i n h e m e n h e r i l i m v e f e n d e n isti fade e t m e k m e c b u r i y e t i n d e d i r . Bilhassa, jeoloji, antropoloji, paleontoloji, arkeoloji, filoloji, etnoloji, i t i m a i y a t , t a b i i y a t i l i m l e r i n e m u h t a o l d u u gibi, c o r a f y a ile d a i m a y a n y a n a y r m e e m e c b u r d u r .
TARIH
U z a n a t t a n

n r a

Tarihinden bahsettiimiz insan cemiyetinin d n y a y z n d e , h a n g i m e v k i i i g a l ettii, b u m e v k i i n vaziyeti, avarz, iklimi, denize yakn v e y a u z a k olmas, topra, n e h i r l e r i ; n e b a t v e h a y v a n y e t i t i r m e k a b i l i y e t i ile o c e m i y e t i n t a r i h i arasnda sk bir m n a s e b e t vardr. Kezalik, b i r milletin, h a n g i milletlerle iktisad, itima, siyas mnasebetlerde bulunduunu bilmek lzmdr. Btn bunlar, coraf vaziyetten anlyabiliriz. Tarih, v a k ' a l a n n , z a m a n srasile, tertip etmek iin b i r m e b d e k a b u l e t m e k v e v e k a y i i , o m e b d e e gre sralamak lzmdr. B u m e b d e btn mil letlerde bir deildir. A r a p l a r , Muhammedin, Mekkeden Medineye hicretini tarihlerine m e b d e olarak kabul etmiler dir. H i c r e t m e b d e o l m a k z e r e s e n e l e r i n s a y l m a s n a seneihieriye, v e k a y i s e n e i k a m e r i y e ile h e saplanrsa senei hicriyei kameriye, senei e m s i y e ile h e s a p l a n r s a s e n e i h i c r i y e i e m s i y e i s m i n i a l r . B t n d n y a m i l l e t l e r i , sa m n d o d u u g n m e b d e k a b u l e t m i l e r d i r , b u s e n e l e r e senei mil diye d e n i r . V e y a l n z e m s s e n e i l e h e s a p l a n r . Trkler, btn m e d e n milletlerle b e r a b e r , T r k c u m h u r i y e t i n i n t e e s s s n d e n b e r i m e b d e o l a r a k mi ld v e l o l a r a k e m s s e n e y i k a b u l e t m i l e r d i r .

U C A M J

ADIIU

T a r

i >
h n v a

a z

i l e

balar,

ilk

insanlarn,
\ . , ,

INSANLARN GEIRDII
d

,
u

. . . . .

yznde, yaamaa baladkDEVRLER lanndan itibaren, tarihin iptidasna k a d a r g e e n o k u z u n b i r m a z i bili y o r u z . B u mazi, tarihten e v v e l e ait k a l y o r . D e m e k ki i n s a n c e m i y e t l e r i n i n hayatlar, bir m e b dee nisbetle iki z a m a n a a y r l r :

1) T a r i h t e n e v v e l z a m a n l a r ; 2) Tarih zamanlar. Tarihten evvelki zamanlarda y a a m olan insanlarn hayatlar h a k k n d a , bize bir fikir veren, onlarn braktklar eserler olduunu biliyoruz. B u z a m a n l a r drt d e v r e y e ayrlr: 1 ) Y o n t m a ta d e v r i : 2 ) C i l l ta d e v r i ; 3) T u n devri; 4 ) D e m i r devri. B u devirlerin atlar insanlarn hayatlarn m d a f a a v e i h t i y a l a r n t e m i n iin kullandklar m a d d e y e v e m a d d e y i ileyilerine gre veril mitir. Bu devirler, insanlarn, m e d e n h a y a t v e san'ata d o r u t e r a k k i m e r h a l e l e r i n i g s t e r i r . F i l h a k i ka, d e v i r d e n d e v i r e daim t e r a k k i v u k u b u l m u tur. F a k a t z a n n o l u n m a s n k i , d n y a n n h e r m m takasnda, a y n i z a m a n d a y a a m olan btn insan ktleleri, bu terakki merhalelerini, ayni zamanda kat'etmiler v e ayn z a m a n d a mtere ken, tarih devirleri y a a m a a balamlardr. B y l e olmamtr- Baz insan cemiyetleri, ya daha mstait olduklarndan v e yahut muhit ve ahvalin, kendilerine muvafk erait bahetmesin d e n d o l a y , d i e r i n s a n c e m i y e t l e r i n d e n , d a h a a buk terakki etmilerdir. Medenilemi kavmlerin, t a r i h t e n evvelki z a m a n l a r n n , n e k a d a r d e v a m e t t i i n i kat' o l a r a k b i l m e k m m k n deildir. H e r halde, hepsinin, v a h i l i k halinden k m a k iin g e i r d i k l e r i zaman lar, p e k u z u n d u r . B t n i n s a n l a r iin, y o n t m a ta devri, k a b a ta d e v r i n i g e i r e r e k e n u z u n s r m b i r d e v i r d i r .

D i e r devirler, d a h a fazla s r a t l e b i r b i r i n i t a k i p etmitir. Y o n t m a ta devrini, arkllar milttan 1 2 , 0 0 0 sene evvel atlyabildikleri halde, a v r u p a h l a r bu tarihten 5 , 0 0 0 s e n e sonraya k a d a r bu devri yaa m a a d e v a m etmilerdir; yani Avrupada milttan a n c a k 7 , 0 0 0 s e n e evvel bu devirden klabilmitir. T u n devri en eski m e d e n l k e l e r d e , S u m m e r d e milttan 6 ; 7 , 0 0 0 s e n e evvel, Msrda ise bundan sonra balamtr. Bu ktalarda demir devri iptidalarnda yaz icat edilmi v e tarih dev ri a l m t r . A v r u p a d a y a z b i l i n m e k s i z i n , d r t m u a y y e n devir geirilmitir.
t m

Yontma ta devrinde insanlar, talar tala yon tarak m u h t a olduklar her nevi aletleri yaparlard. B u d e v i r d e i n s a n l a r , iptida v e s e f i l n e bir hayat geiriyorlard. Evvel, ak havada yaadlar, sonra, nehir ler yaknlarnda a a kovuklarna, k a y a oyukla r n a , m a a r a l a r a iltica ettiler. B u n u n i i n b u d e v r e maara devride denir. Fakat, daha o k bal olan su, d a h a o k a v olan o r m a n a r a m a k z e r e sk sk yerlerini deitiriyorlard. n k ziraat bilmiyorlard. Avladklar balklar, hayvanlar v e tedarik ettikleri nebat k k l e r i n i v e y a b a n i y e m i leri y i y o r l a r d . B u i n s a n l a r e l b i s e y a p m a s n bil miyorlard. Hayvan derilerine sarnyorlard. B u g n k mevcut hayvanlar, daha o devirde yaamaa balamlard. B y k geyikler, kzler, atlar, b o z a y l a r , a s l a n l a r , s r t l a n l a r , g e r g e d a n l a r , filler, i m d i a n c a k k u t u p l a r d a b u l u n a n R e n g e yikleri gibi h a y v a n cinsleri vard. B u d e v i r d e R e n

g e y i k l e r i o k a d a r o a l m t ki, b u d e v r e A v r u p a d a Ren devri nam verilmitir. Fakat o zamann insanlar bunlarn hibirini e h l i l e t i r m e m i l e r d i r . At, o n l a r i i n b i r a v d . B u n dan b a k a b u g n nesilleri k a y b o l m u , m a m u t gibi b y k h a y v a n l a r da vard. n s a r l a r , o d e v i r d e y a l d r p y e m e k iin v e y a k e n d i l e r i n i m u h a f a z a iin h a y v a n l a r l a m cadele ederlerdi, insanlar birbirlerile de kavga ediyorlard. Av hayvan, balk, bir m a a r a d a bir yer, k a v g a y a sebep oluyordu. B i r b i r l e r i n i l d r p etini y i y e n l e r o l d u u g i b i keyif iin dierlerini l d r e n l e r de vard. Bu insanlar birbirlerinden, hayvanlardan, hereyden, imekten, g k g r l t s n d e n , frtnadan, g e c e n i n karanlmd an korkuyorlard. Korku insanlarn ilk v e en kuvvetli hisleri oldu. B u n u n l a beraber bu insanlar, o k korkacak bir ey olmad ve ok a olmadklar zamanlarda h a y v a n dilerinden g e r d a n l k y a p y o r l a r d . le r i n d e n bazlar b a y a artist o l m u l a r d . B u devrin metrukt m e y a n m d a , zerlerine, asllarna pek b e n z e y e n h a y v a n resimleri yaplm talar ve kemikler bulundu. Baz maaralarda boyal h a y v a n resimleri de bulundu. Bu insanlar hayvan resimlerini olduka m a h i r a n e yaptklar halde insan resimlerini pek k a b a b i r s u r e t t e y a p m l a r d . Anlalyor ki u z a k e c d a d m z tabiati m a h e d e v e tasvir etmesini biliyorlard. Y o n t m a ta devri insanlar, ate yakma r e n d i l e r . A t e t e s n y o r l a r v e g d a l a r n piiriyorlard. Atein k u v v e t l i parlakl g e c e l e r i vahi hay-

vanlar k o r k u t a r a k u z a k l a r y o r d u . Ate a y n i zamanda insanlar, karanln verdii k o r k u l a r d a n da k u r t a r d .

Cill tas devrinde insanlar, talar cillyarak h e r neviden v e daha o k gzel aletler yaptlar. Bu devirde Avrupada yeni insanlar grlmee b a l a d . Meneleri Asya olan bu insanlar Avrupam n vahi vaziyetini deitirdiler. B u insanlarn mensup olduklar kavmler Asyada ve Akdeniz h a v z a s n d a , v s i m n t a k a l a r d a y a a y a n Trk kavmleri idi. T r k l e r z i r a a t i v e h a y v a n l a r e h l i l e t i r mei oktan biliyorlard. H u b u b a t ve bilhassa b u d a y ziraatini renmilerdi. Keten ziraati y a p y o r l a r v e o n u n liflerini do k u y a r a k k u m a v e ondan elbise yapmasn ren m i l e r d i . At v e k p e i e h l i l e t i r e n b u n l a r d r . A r tk b u d e v i r d e k o y u n , k z s r l e r i yetitirili yordu. Bu devrin adamlar ifti v e o b a n i d i l e r . Bununla beraber cilalanm talardan ve kemik lerden muhtelif aletler v e zinet eyas v e silhlar y a p t l a r . B u n l a r y a p m a k iin a d e t a i m a l t h a n e l e r v a r d . B a k a s a n ' a t l a r da i n k i a f e t m i t i . M e s e l k i l e e k i l v e r m e i b i l i y o r l a r v e o n u p i i r e r e k muhtelif ekillerde v e muhtelif sslerle mlekler, kaplar yapyorlard. B u muhtelif san'atlar gittike d a h a f a a l b i r h a l e g e l e n b i r t i c a r e t d o u r d u . Zi r a a t v e h e r t r l y e n i s a n ' a t l a r d a k i t e r a k k i l e r ile cill ta devrini, ilk idrak eden Trklerdir. Bu devrin insanlar abideler diktiler. B u abi d e l e r y e r e d i k i l m i 4 - 5 m e t r e i r t i f a n d a k a b a ta l a r d a n , mnkirlerden i b a r e t idi. B u n l a r y a bir. h a t

 z e r i n d e v e y a b i r daire z e r i n d e y a n y a n a diki lirdi Manhirlerin neye dellet ettiklerini bilmiyo r u z . B u n d a n b a k a dol/nen d e n i l e n b i n a l a r y a p t l a r . D o l m e n l e r y e r e d i k i l m i talarn s t n ufk talar k o y a r a k k a p a t m a k l a y a p l a n bir nevi oda l a r d . B u t a r z d a y a p l m k a p a l y o l l a r da v a r d Dolmen odalarnda insan kemikleri bulunmutur. Bunlar phesiz mezard. Bir n c nevi binalar da v a r d . B u n l a r A v r u p a l l a r n tmls dedikleri tumbalardr. T u m b a l a r ( K u r g a n l a r ) d o l m e n gibi talardan yaplm, fakat st t o p r a k y m i l e rtl m t r B u n l a r da t e p e c i k l e r e b e n z e r mezarlard. B u d o l m e n v e t u m b a l a r d a , t u n v e d e m i r e y l e r de b u l u n m u t u r . Fakat, en e s k i l e r i n d e yalnz tatan b a l t a l a r , k a b a k a p l a r v e k e m i k t e n , fil d i i n d e n , hayvan kabuklarndan resimsiz olarak yaplm zinet eyalar b u l u n m u t u r . Bu tezyinat bilhara gl e v l e r i n d e b u l u n m u olanlara benzerdi. Cill ta d e v r i n d e i n s a n l a r k s m e n gebe hayat terkederler, urada burada yerleirler. Bu m h i m bir hdisedir. nsanlar yalnz mnferit aileler h a l i n d e deil, b i r i b i r i n e y a k n ailelerden m r e k k e p g r u p l a r , y a n i kabileler halinde sakin oldular. Sabit hayat, k k k k milletler de m e k o l a n b u g r u p l a r d a t e s a n d t a k v i y e etti. B e r a b e r y a a m a k iin m t e r e k k a i d e l e r bul m a k i c a p etti. B i z o n l a r a b u g n kanunlar diyo ruz. O eski insanlarn b u l d u k l a r k a n u n l a r n ne l e r o l d u u n u b i l m i y o r u z . Y a l n z m u h a k k a k t r ki insanlarn grup halinde birlemeleri bir terakki o l d u ; v e insanlar arasnda iddet v e huuneti azaltt. Bu insan gruplarndan bazlar gller zerinde i n a e t t i k l e r i beldelerde ikamet e t m e e baladlar.

Gl beldeleri yle ina o l u n u r d u : bir gln iinde, fakai kyya yakn olmak zere kazklar aklr; kazklarn zerine aa ktklerinden bir d e m e yaplrd. D e m e n i n s t n d e kulbe ler ina o l u n u r d u . K u l b e l e r d e n m t e h a r r i k ah ap kprlerle sahile klr ve gelinirdi. B u kp rler akamlar kaldrlr, sabahlar t e k r a r k o n u lurdu. 4 0 , 0 0 0 kazk zerine k u r u l m u beldeler bu lundu. Kazklar, a a k t k l e r i n i k a b a ta balta larla k e s m e k v e d z e l t m e k in n e k a d a r u z u n .ve sabrl a l m a k lzm geldii d n l s n . B u beldelerde insanlar kendilerini emniyet iinde hissediyorlard. Emniyetli hayat, m t e r e k sarfolunan gayretin mkfat oldu. Beeriyetin b y k k s m cill ta d e v r i n e , m i l d /sodan o n i k i b i n sene evvel varmtr.

H a k i k maden devri t u n i s t i m a l i n d e n s o n r a balar. F a k a t t u n y a p m a k iin l z m olan k a l a y tabatte nadir b u l u n d u u n d a n , tuntan silh v e a l e t l e r i m a l t m a h d u t idi. B u s e b e p l e d a h a u z u n z a m a n l a r y o n t m a v e cill tatan y a p l m eyle rin istimaline d e v a m edildi. B u l u n m u olan t u n k a p l a r z e r i n d e bir t a k m s a h n e l e r arzeden, ka rk resimlerin m a h k k olduu grlr. M a d e n l e r i k e f e d e n i n s a n l a r c a , demir madeni d e m a l m cjldu. D e m i r i s t i m a l i t u n i s t i m a l i n d e n d a h a o k t a a m m m etti. D e m i r d e n y a p l a n e y l e r tuntan ve tatan yaplm eylerin t a m a m e n ye rine kaim oldu. Geri demiri eritmek ve onun zerinde ilemek daha gtr. Fakat zamanla bu m k l yenildi. D e m i r , k e s k i n kl, balta v e sair

silhlar y a p m a k iin daha msaittir. Maamafi demir d e v r i n d e v e b u g n dahi baz e y a iin tun, b a k r ve kalay kullanlmaktadr. Maden devri mteakip safhaya ayrlyor: Bakr devri, T u n devri, D e m i r devri. Demir devrinin medeniyeti, her devirden yksekti. D e m i r s a n ' a t i Trkler tarafndan Orta Asyada kefedildi. Oradan T u n a yallarna v e oradan T u n a b o y u n c a A v r u p a y a yayld. A v r u p a d a k i i n s a n l a r h e n z gl kasabalar ve dolmenler ina ededurduklar zamanlarda, arkta T r k l e r en m h i m san'atlar d o u r a n bir keifte bulunmulard. Orta Asya yaylalarnda, dalarn da, o r m a n l a r n d a y a a y a n T r k l e r t a b i a t t a saf ola r a k altn v e b a k r m a d e n l e r i n e t e s a d f e t t i l e r . B u madenleri atete eriterek onlara istenilen ekli v e r e b i l m e k m m k n o l d u u n u anladlar. Bu keif m i l t t a n e n az 7 , 0 0 0 s e n e k a d a r e v v e l v u k u b u l du. B u n d a n s o n r a m a d e n l e r i b e r a b e r b u l u n d u k l a r t a l a r d a n a y r p k a r m a k s a n ' a t n r e n d i l e r . Al tn, s s e y a s i m a l i n d e k u l l a n l d . B a k r d a n da silhlar yaptlar. L k i n b a k r o k a d a r m u k a v e m e t l i o l m a d n d a n , ta silhlarn k u l l a n l m a s n a da d e v a m o l u n d u . N i h a y e t t e r a k k i y o l u n d a b i r a d m d a h a atld. K e f o l u n d u k i b a k r ile k a l a y b i r a r a d a e r i t i l i n c e d a h a k u v v e t l i b i r m a d e n , y a n i tun o l u y o r .

nsanlarn, muhtelif keif ve icatlar bir m e m l e k e t a h a l i s i n i n d i e r t a r a f l a r a muhacereti suretile v e y a ticaret vastasile d n y a y z n d e yaylmtr. Tarihten evvelki en eski zamanlardanberi, dnya nn muhtelif ktalarnda birok insan muhaceret-

leri v u k u b u l m u t u r . B u n u n b a l c a s e b e p l e r i n i u suretle izah edebiliriz. Y o n t m a ta d e v r i i n s a n l a r , y a l n z b a l k v e a v c idiler. B u n l a r d a h a iyi a v l a n a c a k v e balk tutacak y e r b u l a b i l m e k iin o t u r d u k l a r y e r l e r i deitiriyorlard. D a h a s o n r a l a r cill ta d e v r i i n s a n l a r , i f t i ve oban olduklarndan oturduklar yerlerden daha m m b i t t o p r a k l a r ve daha gzel mer'alar ara m a a k o y u l d u l a r . Fakat byk muhaceretlerin astl sebebi Orta Asyada vuku bulan mhim coraf ve iklimi byk tahavvllerdir. Bu mmtakann birok byk paralarnda bu tahavvller yznden cemiyetle y a a m a k i m k n n n k a y b o l m a s bir ok insanlarn ktle halinde birbiri ardnca gmelerini mucip olmutur. Muhaceret sebebile, insanlar yekdierinin yerlerini almak istediinden a r a l a r n d a iddetli k a v g a l a r oldu. T a m a m i l e i m h a edilen, v e y a esaret altna alnan kavmler oldu. Birok yerlerde de galiplerle malplar kararak bir tek kavm tekil ettiler. Ve ayni lisanda k o n u m a a baladlar. Bundan anlalyor ki tarih, m u h t e l i f k a v m l e r i n k a r m a sn m u c i p olan v a k a l a r n mabadidir. K a v m l e r i n tarihten evvel balayan b u m u h a c e r e t l e r i , tarih z a m a n l a r d a d a h i d e v a m etti. A k n l a r , m u h a r e b e ler, istillar ' n e t i c e s i n d e b i r b i r l e r i n e k a r a n insan ktlelerinden mtemadiyen yeni kavmler zuhur etti. H u c u m e d e n , istil e d e n k a v m l e r , mevcut b a z d e v l e t l e r i t a h r i p ettiler. B a z a n g e r i p s k r tldler. Bazan aralarna girdikleri yerli ahaliyi temsil edip kendileri gibi yapyorlar, bazan da kendileri onlar tarafndan temsil olunuyorlard. B u suretle yeni yeni bir takm devletler t e e k k l

ediyordu. Bu insan halitalarnn terkiplerini lykile tanmak g t r ; maamafi mtalealar koiay o l m a k iin u m u m i y e t l e b u insan cemiyetlerini, bnyev benzeyileri noktai nazarndan rklara ayrrlar.

C.
nsanlar, d n y a y z n d e iklimleri b i r b i r i n d e n az v e y a o k f a r k l m u h telif k t a l a r a y a y l m l a r d r . H a y a t v e t a g a d d i tarzlar da b a k a b a k a olmutur. B u muhtelif mntakalara yaylm olan insan ktleleri, b y k denizler, almas m k l dalar, zamanmzda d o l m u olduklar g r l e n gller v e denizler gibi tabi m a n i a l a r d a n d o l a y a s r l a r c a m d d e t b i r b i r lerile temasta ve tesalpte b u l u n m a k s z n mn ferit b i r h a l d e y a a m l a r d r . B i r m n t a k a n n m a d d ve itima a y n i artlar, o m n t a k a l a r d a y a a m olan insanlarda br takm m t e r e k v e m a b i h vasflar, b e n z e y i l e r v c u d e getirir. B u suretle birbirinden ayr teekkl etmi olan insan cemi yetleri v e y a gruplar arasnda bir takm farklar hasl olur. te insan cemiyetleri arasnda m e v c u t olduu grlen bu farklar, insan ktlelerini, bu n o k t a i n a z a r d a n , b i r t a k m zmrelere ayrmak temayln uyandrmtr. Muhaceret meselesinde grdmz gibi, iptida r k l a r z a m a n l a b i r b i r l e r i l e o k k a r m , y e n i y e n i b i r t a k m m r e k k e p r k l a r v c u d e gel mitir. B u n u n l a beraber, btn uzviyet l e m i n d e o l d u u g i b i i n s a n z m r e l e r i a r a s n d a k i ihtilt ve tesalpler n e - k a d a r kuvvetli olursa olsun, ayni iklimin daima ayni evsaf m e y d a n a karmaktaki RK

tesiri, bellibah baz rk g r u p l a r n v e gruplar a r a s n d a m u t a v a s s t baz k k z m r e l e r i n seil mesini icap ettirmitir. a) B a y k a l g l h a v a l i s i n d e n b a h y a r a k Altaylar v e Orta Asyadan itibaren H a z a r denizi ve Karadeniz havzalarile Adalar denizi v e Tuna boylarna kadar olan geni sahalar, binlerce ve binlerce senelerdenberi alelmum beyaz renkli o l a n Trklerle meskndu. imal Asya ve Avrupa ktalarnda da beyaz insanlar sakindir. Fakat bu beyazlk derecesinin kutpa yaklatka ve Asyann arkna ve cenubu na indike beyaz ve e s m e r e doru deitii yerler vardr; binaenaleyh beyaz rk ikinci derecede iki v e y a r k a daha inksam edebilir. Sar sal, mavi gzl, uzun boylu insanlar, ekseriyetle bu rkta grlr. b) a r k A s y a d a b a k a b i r g r u p h k i m g rlmektedir. Bu g r u p u tekil eden insanlarn e k s e r i y a derisi sar, salar siyah v e s e r t b o y l a r k s a d r ; b u g r u p a A v r u p a l l a r Mongol v e Mongoloit rk diyorlar. B u g n k Moolistan, in, Hindi in v e o n u n c e n u b u n d a k i Adalar, J a p o n y a sekenesi bu rktan addolunuyor. Mongoloit rktan insanlar A m e r i k a y a da gemilerdir. c ) A f r i k a d a siyah rk h k i m d i r . Hindin otokt o n a h a l i s i d e s i y a h r e n k l i idi. d) A m e r i k a d a krmz renkli insanlar vardr. Beeriyeti b u vehile, mahza r e n k esas ze rine rklara a y r m a k doru deildir. n k in s a n l a r d a r e n k a n c a k hali hayatta b u l u n m u o l m a sile m a h e d e o l u n u r ; h a l b u k i i n s a n r k l a r n n mazisini ve rklarn tahavvlt ve t e k e m m l h n m e y d a n a k a r a b i l m e k iin y a a y a n l a r d a n ziyade,

RK

a r z n t a b a k a l a r a l t n d a b u l d u u m u z i n s a n fosil leri z e r i n d e t e t k i k a t y a p m a k l z m d r . n s a n n tabi t a r i h i n i n t e t k i k i n e m e v z u o l a n b u b a k i y e l e r ise, b i t t a b i r e n k t e n m a h r u m d u r . Irklarn dnya yznde her mntakada, karma kark bir halde yerlemi olduklar grlmektedir. B i n a e n a l e y h rk hakikatler b e e r gruplar a r a s n d a k i iskeletlerden k a r l a n fizik f a r k l a r l a m e y d a n a kar- Bu farklar unlarda a r a n r : 1 Kafatasnn ve e h r e n i n e k l i ; 2 Boy. M h i m o l a n r k "farika, k a f a t a s n n e k l i , h a s s a t e n u z u n l u u ile g e n i l i i a r a s n d a k i n i s p e t t i r . Ayni asldan g e l m i o l m a k t a n d o a n b u irs farika h e r trl tesire en o k m u k a v e m e t eder v e yalnz r k l a r n ihtilf n e t i c e s i n d e , g i n e i r s o l a r a k , t a d i l e u r a r . B u f a r i k a d r ki d n y a z e r i n d e b i r b i r i n i t a k i b e n g e l m i ve tarihi y a p m olan i n s a n l a r a r a s n d a esasl bir fark tesis etmitir. B u r a d a bir nokta hatra g e l i r : Aralarnda bu g n esasl farklar bulunan muhtelif rklardan herbri a y r a y r m e n e l e r d e n m i g e l m i t i r , y o k s a hepsinin m e n e i ayni bir rk m d r ? Bu farklar s o n r a m hsl o l d u ? G e r i bu m e s e l e h e n z h a l l o l u n m a m t r . An c a k , u n u b e y a n e t m e l i y i z ki, r k l a r a r a s n d a b u g n g r l e n farklarn, tarih noktai n a z a r n d a n e h e m miyeti pek azdr. Filhakika, kafatasnn ekli r k l a r n t a s n i f i i i n , t a m a m e n e s a s b i r f a r i k a ol d u u halde itima hibir m a n a s y o k t u r . B u n u n sebebi u d u r : kafatas deimiyor, yahut g v e g e d e i e b i l i y o r . F a k a t , o n u n i i n d e k i e n asl u z u v , dima deiiyor. Kafataslar b a l c a iki e s a s l e k i l a r z e d e r * : brakisefal ve dolikosefal.

T r k rknn kafataslar ekli ekseriyetle brakisefal'dir. Kafatasnn, y a n n d a , yz, b u r u n , v e e h r e n i n e k i l l e r i d e n a z a r d i k k a t e alnrBaz insanlarn, yzleri uzun, bazlar ksa o l u r . B u i k i tip y z h e m b r a k i s e f a l v e h e m d e dolikosefalde bulunabilir. nsan yzleri: ksa-geni ve dar-uzun olabilir. U z u n bir yz geni bir kafatasile birlemi olursa, veyahut ksa bir yz uzun bir kafatasile birieirse biimsiz olur; ahenksizlik gze arpar. e h r e n i n , d a h a iki h u s u s i y e t i d i k k a t i c a l i p t i r : b u r n u n ve e n e n i n ekilleri. Burnun sivri, uzun, yass, b y k , kk, doru, kvrk bir takm ekilleri vardr. e n e n i n ekli de dilerle b e r a b e r e h r e n i n cephesine nazaran dz veya jler doru kk olabilir: dzgn ene ve kk ene. nsanlar, boylarnn uzunluklarna, ksalklar na g r e de rklarna, nispetlerini ifade ederler: yk sek boylu, orta boylu ve ksa boylu r k l a r vardr. nsanlarda ve iskeletlerinde, grlebilen ve l l e b i l e n d a h a b i r o k e y l e r v a r d r ki, b u n l a r n k f f e s i i n s a n n tabi t a r i h i n i t e t k i k e d e n l i m l e r tarafndan nazar dikkate alnr. Mesel, gzlerin ekli, yzdeki vaziyeti, muhtelif rklar a r a s n d a m h i m f a r i k a tekil ederB u s o n e s a s l a r a g r e r k n tarifi y l e o l a b i l i r : Irk ayni k a n d a n e l e n ve cismen birbirine b e n z e y e n insanlarn gsterdii birliktir. nsanlarn ilk kullandklar lisan larn ok basit olduklarna p h e y o k t u r . B i l h a s s a f i k i r l e r i n i e v z a ile a n l a t m o l m a LISAN

l a n ve k u l l a n d k l a r k e l i m e l e r i n br t a k m tel, hrs, strap gibi h e y e c a n ve infialleri ifade eden gayri irad nidalardan, y a h u t tabiattaki sesleri yar u u r l u s u r e t t e t a k l i t e d e n k e l i m e l e r d e n i b a r e t ol mas ve bir takm eyaya tekabl etmesi muh temeldir. n s a n n akl, u z u n z a m a n l a r d a y a v a y a v a h a r e k e t l e r i ve h a r e k e t l e r i n eya ile arasn daki mnasebetleri ifadeye m u k t e d i r olabilmitir. p t i d a i l i s a n l a r h e r h a l d e , o k az k e l i m e i h t i v a ediyord. B u g n lisanlar o k zenginlemi bulu nuyorlar. Baz geni m m t a k a l a r z e r i n d e dalm bir halde b u l u n a n insan ktlelerinin kullandklar l i s a n l a r d a m a b i h c e z i r l e r e v e a y n i fikri ifade iin m a b i h tarzlara m a l i k lisan g u r u p l a r v a r d r ; fakat b u n a m u k a b i l d i e r m m t a k a l a r d a bu lisan g u r u p l a r n d a n esasl bir surette farkl b a k a lisan guruplar da vardrDnya yznde yaayan kavmlerin kullan m a k t a o l d u k l a r lisanlar h a k k n d a bir fikir hsl e t m e k iin baz b y k lisan g u r u p l a r n sayalm : -a) Trke. B u dil e s a s ( o r i j i n a l ) , b a l b a m a m s t a k i l b i r d i l d i r . T r k dili b u g n T u n a h a v zasndan arkta Lena nehri ve Kingan dalarna kadar ve imal Buzdenizinden U m m a n denizine k a d a r uzanan geni sahadaki insanlar tarafndan k o n u u l a n , b u n l a r a r a s n d a a n l a m a v a s t a s ola r a k kullanlan u m u m bir dildir. T r k dilinin esasl farikalar, d o r u d a n d o r u y a T r k adm tayan k a v m l e r tarafndan k u l l a n l a n l e h e de mtebariz ve mtekmildir. Macar v e Finlerin k u l l a n d k l a r lisanlar T r k dilinin esas u n s u r l a r n ihtiva e t m e k l e b e r a b e r b a k a tarzda istihale ve inkiaf etmilerdir.
1

Avrupallar T r k l i s a n n Ural - Altay nam a l t n d a M o n g o l c a ile b i r s a y a r l a r , b u t e l k k i t a m a m e n yanltr. Hakikat udur: Moolca, Trkeden, inceden, Tibeteden alnm bir takm k e l i m e l e r i n M o g o l l a r a has bir tarzda birletiril m e s i n d e n t e e k k l e t m i t i r - B u g n yanh olarak tatar denilen mesel Krm, Kazan, Azerbaycan Trkleriie, Krgz - Kazaklar ve Bakurtlar gibi T r k k a b i l e l e r i n i n k u l l a n d k l a r l i s a n da, a z v e y a ok bir takm lehe farklarile Trkedirb) H e m e n b t n A v r u p a milletlerinin ve As yada Ruslarn v e bir ksm ran ve Hint halk n n k o n u t u k l a r l i s a n l a r b u g n Hint - Avrupa li sanlar grupu olarak tanttrlmaktadr. Bu grup ta Ltin, C e r m e n , i s l a v l i s a n l a r b y k l i s a n aile lerini tekil eder. c ) Asyann cenubu garbisinde, Arabistanda Araplarn, Yahudilerin ve Arikada Msrllarla Habelerin ve sair baz k a v m l e r i n konumu o l d u k l a r l i s a n l a r Hami v e Sami diye mstakil bir lisan g r u p u o l a r a k gsterirler. M s r n K p t i l i s a n i l e B e r b e r i l i s a n l a r v e su reti u m u m i y e d e a r k Afrika lisanlarna amil olan Ham lisanlar ayr bir z m r e halinde gs t e r e n l e r d e v a r d r . S a m l i s a n l a r z m r e s i , iptida. H a m i grup eklinde z u h u r etmi olabilir. d ) Asyann ark ve ark cenubisinde Mongol ve Monglcyt k a v m l e r i n l i s a n l a r da bir lisan grupu telkki olunabilir. B u saydmz bellibal lisan g r u p l a r n d a n b a k a h e r kt'ada baz m a h a l l m n f e r i t lisanlar d a v a r d r . B e e r rklarn tasnifte r e n k esasna s a p l a n a n l a r olduu gibi, e l y e v m insanlarn k u l l a n d k l a r lisan l a r a g r e d e r k tasnifi y a p a n l a r g r l m e k t e d i r .

TRK

IRK

D n y a d a insan cemiyetlerinin tahavvllerini, terakkilerini, milletlerin sureti teekkllerini tetkik e d e r k e n coraf muhi tin e h e m m i y e t i n i n y a n n d a r k m e s e l e s i d e b a z n o k t a l a r d a n o l d u k a e h e m m i y e t l i b i r s u r e t t e dik kati c e l b e d e r . I r k m e f h u m v e tarifi b u g n e k a d a r b i r o k m n a k a a l a r a v e b i r b i r i n e zt m t a l e a l a r a m e v z u olmutur. Baz mellifler rklar lisanlara v e y a h u t renk lere g r e tasnif etmilerdir. H a l b u k i muhtelif rklarn t e s a l b n d e n hsl olan baz k a v m l e r i n m t e r e k lisanlar olduu gibi ayni r k a m e n s u p olan baz k a v m l e r de baka baka lisanlarla konumaktadrlar. Renk taksimine gelince bunun zamanla ve m u h i t d e i t i k e nasl e h e m m i y e t i n i kaybettiini rklar b a h s i n d e izah etmitik. A v r u p a limlerinin b e e r i y e t ' v e beer rklar h a k k n d a verdikleri malmat hep kendi noktai nazarlarmdandr. Bun lar o k defa r k l a r takibettikler g a y e l e r e n a z a r a n tasnif ediyorlar. F i l h a k i k a b u g n k A v r u p a n m b y k millet ktleleri d o r u d a n d o r u y a bir rka m e n s u p o l m a d k l a r gibi, b u c e m i y e t l e r i n ekseri sinde bariz vasflarn muhafaza etmi h k i m bir r k ta m e v c u t d e i l d i r . B u m i l l e t l e r b i r b i r l e r i l e a y n i k e m i y e t ve k e y f i y e t te tesalp e t m e m i muhtelit rklarn husule getirdii yepyeni birer heyettirler.
TRK RK

U m u m o l a r a k d e n i l e b i l i r k i i n k i a f v e itil le b e e r i y e t i n m u k a d d e r a t n a h k i m olan dima dr. D i m a d a n murat onun uzv mahiyeti deil, her nevi tecellileridir. D i m a zerinde coraf muhitin, bu coraf muhitteki itima artlarn ve

irs v a s f l a r n h i p h e s i z b y k v e e h e m m i yetli t e s i r l e r i v a r d r . B u noktai nazardan ayni asldan gelen v e bnyev vasfiarile b i r b i r i n e b e n z e y e n i n s a n l a r ktlesid i r d i y e tarif e d i l e n r k l a r n e h e m m i y e t i b i r d e r e c e tebarz eder. T a r i h i n en b y k c e r e y a n l a r n y a r a t m olan Trk rk e n o k b e n l i i n i m u h a f a z a e t m i b i r rktr. T a r i h t e n e v v e l ve tarih d e v i r l e r d e bu rk ta, i g a l ettii v s i m n t a k a l a r d a k i v e y u r t l a r n n hudutlarndaki - k o m u rklarla tesalp etmitir. Bu tesalplerin ekserisinde T r k rknn bariz v e uzv d i m a eseri olan hars vasflar h k i m kal dndan b u karmalar T r k rkna kendi husu siyetini kaybettirmemitr. Ancak uzun devirler de v e b y k e k s e r i y e t l e r i i n d e i h t i l a r a m a ruz kalanlar t e m e s s l edip isimlerini v e dillerini muhafaza edememilerdir. D i m a n e n k y m e t l i m a h s u l o l a n l i s a n bil hassa T r k rknn b y k ekseriyetinde tarih devirlerin h u s u l e g e t i r d i i t e k m l s i l s i l e s i da hilinde daima ana hatlarn muhafaza etmitir. Ta rihten e v v e l k i z a m a n l a r d a v e tarih d e v i r l e r d e ayr ayr cemiyetler, medeniyetler, devletler v c u de getirmi olan bu b y k rk m e n s u p l a r , k u v vetli d i m a l a r n n m u h t e l i f m u h i t l e r d e y a r a t t k l a r m t e r e k l i s a n v e h a r s l a r l a v e irs v a s f l a r ile uzun veya ksa mddetler zarfnda yekdierinaen daima mteeesir olmulardr. G r y o r u z ki tarihte daima g z e arpar bir b i r l i k a r z e d e n Trk rk d a i m a h k i m k a l a n b a r i z uzv vasfiarile d i m a n en kuvvetli m a h s u l olan m t e r e k l i s a n l a r i l e v e b u l i s a n l a n a k l e d i l m i olan h a r s l a r ile, t a r i h m t e r e k h a t r a t i l e a y n i za-

m a n d a bugnk millet tarifine de uyan b y k bir cemiyettir. Btn tarihte byle b y k bir rk, bir millet halinde g r m e k bilhassa zamanmzdaki insan heyetlerinin pek ouna nasip olmyan byk bir k u v v e t ve b y k bir ereftir.

D.
nsan c e m i y e t l e r i n i n tarih d e v i r l e r i n e g i r m e d e n evel, insanlarn, 5 0 0 , 0 0 0 sene sren nevnema devirlerinde dimalar iinde neler cereyan etmi olabileceinden bir n e b z e b a h s e t m e k faydal olur. B u uzak zamanlarda, insan kendisi ve muhiti hakknda ne dnyordu? nsan, evvel a n c a k h a v a s s n a d o r u d a n do r u y a t e m a s e d e n e y l e r ile a l k a d a r o l u y o r d u . Lisan bir derece t e k m l e vsl o l u n c a y a k a d a r i n s a n n fikri bu daire h a r i c i n e k a m a d . Fikri tesbit eden ve gittike d a h a m r e k k e p fikirlere d o r u y k s e l m e i kolaylatran lisandr. ptida i n s a n , n e r e d e n g e l d i i n i , n i i n y a a d n , hi d n m e k ihtiyacn hissetmiyordu. ptida i n s a n l a r , h e m e n a d e t a h e r e y d e n kor kuyordu ; phesiz bu k o r k t u u eyleri ryasn da da g r y o r d u . B u n l a r d a b i r t a k m k u d r e t l e r tahayyl ediyor ve bu kudretleri tatmine gayret e d i y o r d u . C a n l v e c a n s z eyler a r a s n d a s a r i h b i r t e f r i k y a p a m y o r d u . M e s e l , c a n s z b i l e olsa h e r h a n g i bir e y k e n d i s i n i c e r i h a d a r etse ona ayaiyle vuruyordu. Bir n e h i r fazlalar veya taarsa kendisine hasm olduuna zahip oluyordu. Bir fikirden, dier bir fikre intikali anlalmaz ve Pjj^jg

m a n t k s z b i r h a l d e idi. E s k i t a d e v r i n i h a y e t i n deki insanlarn brakt resimler, bu insanlarn gnee, aya, yldzlara veyahut aalara dikkat atfeylediklerini gsteriyor. Bu insanlarda h e n z dini f i k i r v e k a n a a t t a n e s e r y o k t u . O n l a r k e n d i ruyalariyle teheyyce geliyorlard. Hakikatin k e n dilerinde uyandrd suretlerle bu r y a l a r kar a r a k g a r i p bir v z o h s u z l u k h u s u l e g e t i r i y o r d u . Faraza, llerini g m m e l e r i n d e n ve yanlarna e r z a k ve silh b r a k m a l a r n d a n bu i n s a n l a r n m s takbel bir hayata inandklar neticesi karlaca gibi, lenlerin hakikatte l m e d i k l e r i n i zannettik l e r i n e de h k m e t m e k m m k n d r , l l e r i r y a d a g r m e l e r i b u son fikri takviye ediyordu. B u fikir, lleri bir nevi cad haline s o k u y o r ve onlarla uzlamak, gazaplarn tahrik etmemek arelerine tevessl mucip oluyordu. ptida i n s a n l a r n , b a b a l a r d a n , b y k b a b a l a r dan, k o r k t u k l a r anlalyor. o c u k l a r bu, cet k o r k u s u i i n d e b y r l e r d i . C d d e ait e y a y a , m e sel onun m z r a n a d o k u n m a k , o t u r d u u y e r e o t u r m a k m e m n u idi. Cet, b t n a i l e e f r a d n n e f e n d i s i , h k i m i idi. A i l e g e n l e r i n i n b u c e t k o r k u s u n u , c e d d e h r m e t ve itibar g s t e r m e k lzu m u n u analar m t e m a d i y e n telkin ederlerdi. B i n a e n a l e y h d e n i l e b i l i r ki, k e n d i s i n e el v e y a nazar uzatlmyan m u k a d d e s bir mevcudiyet mef h u m u pek eski zamanlarda insanlarn dimana h k o l u n m u t u r . Aile v e y a k a b i l e efradnn c e d d i n gazabndan masun bulundurulmas, bilhassa o ldkten sonra bile onu honut etmee allmas fikri b u s u r e t l e hsl o l m u t u r . Zaten ceddin, yani reisin l d n d e n k a t bir surette emin o l u n a m yordu. Cet ldkten s o n r a dahi kadnlar o c u k -

larna cetlerinin ne kadar mthi ve harikulade bir mahlk olduunu mtemadiyen tekrar ederlerdi. nsanlar, d m a n l a r n k o r k u t m a k iin de k e n d i l e r i i i n k o r k u n b i r h v i y e t t e k i l e d e n cetten istifade e t m e y i m i t ederlerdi. K e n d i arala rnda iken huunetli olmakla beraber onlar mu h a f a z a e d e n c e d d i n t o p r a k a l t n d a i k e n de o n l a r muhafaza ve mdafaaya d e v a m etmekte olduunu z a n n e d e r l e r d i . Cet k o r k u s u , i d r a k edilmiyecek d e r e c e d e bati bir s e y r i l e " K a b i l e Allah k o r k u s u n a , , i n t i k a l etti. D i m a l a r , b u d n c e y i g e m i y e n i n s a n l a r , kinat da aile e r e v e s i i i n d e grd. nsanlarda cet k o r k u s u tehlikeli hayvan l a r a k a r o l a n k o r k u ile k a r t . B u s u r e t l e A l l a h m e f h u m u n u n b a l a n g hali olan, ulviletirilmi c e d d e h a y v a n i bir ekil verilmesi, bir m e r h a l e t e k i l etti.

Baz sari hastalklar, o insanlarda e s r a r e n g i z bir fikir u y a n d r d ; baz m a h a l l e r d e n ve baz ehastan u z a k l a m a k , o mahallere ve eyaya ve ehasa k o r k u n bir m a h i y e t atfolundn. n s a n l a r d a lisan t e k m l e t m e y e b a l a r b a l a m a z f i k i r b u iptida d n c e l e r z e r i n e teksif edildi. O n l a r a daim bir k y m e t izafe e d i l m e e a l l d . n s a n l a r , y e k d i erleril konuaraktan, yekdierlerinin korkularn teyit ve tekit eylediler. M t e r e k mukaddesat an'analar icat eylediler. B u m u k a d d e s a t iinde, memnu ( h a r a m ) v e gayr tkir ( m e k r u h ) m e f h u m l a r n a ait f i k i r l e r m h i m y e r t u t t u . G a y r i s a f o l m a k k o r k u s u tasfiye o l u n m a k e n d i e s i n i d o u r d u . B u tasfiye ameliyesi nispeten akll ve dirayetli insan larn h i m a y e ve m u a v e n e t i l e yaplyordu. lk

dinlerin v e sihirbazln tohumlarn, hep burada a r a m a k lzmdr. F i k r i b e e r d e i k i zt m e y i l v a r d r . B i r i n c i s i , k i d a h a e s k i s i d i r , h e r e y i gizli t u t m a k , m e y l i d i r . Daha yeni olan ikincisi de szlerimizle h e m c i n s lerimizi m t e h a y y i r e t m e k v e onlar z e r i n d e tesir i k a e t m e k a r z u s u d u r . B u n d a n b a k a v e f a z l a ola rak insanlarda esasen dierlerini talim v e terbiye e t m e k hissi m e v c u t t u r . E k s e r i insanlar, h e m c i n s lerine yapmamalar icap eden eyleri bildirmek ten zevkalrlar- te b u suretle tarihin m e b d e i n d e srf ind ve keyf o l m a k z e r e tatbik o l u n a n bir sr m e m n u a t meydana kmtr. Bir de i n s a n l a r a hasm olan k u v v e t l e r i n m e v cudiyeti fikri o k u v v e t l e r i n insan l e h i n e imale o l u n a b i l m e l e r i i h t i m a l i n i d o u r d u . n s a n l a r teh dit e d e n k u d r e t l e r e h u s u s m e r a s i m v e t e r i f a t l a k u r b a n l a r k e s m e k ve baz takdimeler v e r m e k d e t i n e g e i l d i . y i n h e y b e t l i b i r i o l d u u i i n yaplrd.

n s a n l a r n h a y a t n a h k i m o l a n ilk t e l k k i l e r , izah ettiimiz gibi bir yn d n c e l e r d e n ne'et etmitir. Lisan t e k e m m l ettike kudsiyet an'anas, m e m n u i y e t v e m e r a s i m e k l i artt v e g e n i l e d i . lk o b a n l a r n zuhuriyle baka birok eyler insanlar iin derin bir m a n a ihtiva eder g r n d . nsanlar, s r s n otlatmaa gtrd saha larn telerinde n e l e r o l d u u n u b i l m e e m e c b u r oldu. G e c e ve g n d z h a y v a n l a r n a nezaret ederken ve muhtelif yer deitirmeler esnasnda g n d z l e r i gnein, g e c e l e r i ayn ve yldzlarn rehberliinden istifadeye baladlar. Birok uzun

asrlardan sonra yldzlarn aydan v e gne ten d a h a e m i n b i r r e h b e r o l d u u n u a n l a m a a m u vaffak oldular. B u n d a n sonra, yldzlarn tetkikine e h e m y e t verdiler. Her eye ferdiyet ve ahsiyet izafe itiyadnda olan insanlar, yldzlar, g k y znden kendilerini tetkik ve h i m a y e eden ayan itimat bir t a k m necabetli m a h l k l a r addetmeye baladlar. lk ziraat t e e b b s l e r i de m e v s i m l e r h a k k n d a k i f i k r i t e s p i t etti. N i h a y e t , k a m e r i n , g n e i n , yldzlarn, muhtelif z a m a n l a r d a muhtelif faslalarla g r n n d e n , s a y y a , a d e d e , l y e i n t i k a l etti ler. H u l s a , tabiatin, m a h e d e ve tetkiki insanla rda yeni yeni dnceler v e m e r a k l a r uyandrd.

L i s a n n l g a t a s o a l d k a , i n s a n n hikye ve n a k i l k a b i l i y e t i d e t e z a y t etti. K e n d i l e r i n e , k a b i lelerine, mukaddesata, dnyaya ve her eyin s e b e p l e r i n e ait b i r t a k m h i k y e l e r nakletmeye baladlar. B u suretle bir kabile zihniyeti ve bir a n a n a i n k i a f etti. B u h a l , i n s a n l a r i s t e d i i g i b i serbest bir fikir ve d n c e y e malik olabilmek i m k n n d a n m a h r u m ve baz fikirleri, baz telkin leri o l d u u gibi k a b u l e t m e y e m e c b u r e d i y o r d u . G r l y o r ki, i n s a n l a r b u b a h s e t t i i m i z t a r i h l e r den itibaren ahsiyetlerinden bir ksmn feda e t m e k m e c b u r i y e t i n d e kalmlardr. Beeriyet, bu gn dahi hal, ayni yolu takip etmektedir.

Z i r a a t ile b e r a b e r i n s a n l a r n f i k r i n e y e n i b r takm m u h a k e m e silsileleri h k i m oldu. Hasat m e v s i m l e r i n d e b i r s n f e f r a d n kurban olarak

feda edilmesi l z u m u , u m u m telkki m a h i y e t i n i ald. B u k u r b a n l a r z e p h e d e c e k d i e r p a k tann m b i r s n f m e y d a n a k t : ttk rahipler snf. Bir de k u r b a n edilen efradn etinden b i r e r para y e m e k m e r a s i m i t e e s s s etti. G y a b u s u r e t l e fe dakrln nimetlerinden hepsi h i s s e m e n t o l u y o r lard. E l y e v m , baz d n l e r d e m e v c u t olan kurban k e s m e k detlerinin menei budur. Ecdada h r m e t v e ondan k o r k u hisleri, e r k e k ile k a d n a r a s n d a k i r a b t a , s a r i hastalklardan hals a r z u s u , sihir vastasile k u d r e t ve m u v a f f a kiyet temini, hasat zamanlarnda k u r b a n kesilmesi gibi amiller b i r o k itikatlar ve t e v e h h m l e l e ka r a r a k girift b i r k l t e k i l e d i y o r d u . B u h d i s e , i n s a n l a r n h a y a t n d a b i r m e v k i i m a h s u s tuttu v e a r a l a r n d a zihn ve hiss bir t a k m rabtalar d o u r du ve insanlarda, m t e r e k d n c e v e m t e r e k harekete saik oldu. te bu hdiseye, biz b u g n Din n a m n v e r i y o r u z . nsanlar, bu h d i s e kar snda basit ve mantk bir telkki ile t e m a s a g e l m i b u l u n m i y o r l a r d ; bilkis, bir t a k m ruhlara, ilhamlara, emirlere, ve nehiylere taallk eden k a r m a k a r k dncelerle hali temasa geliyor lard. nsanlarn hayatna taallk eden her eyde o l d u u g i b i d i n m e s e l e l e r d e d e b i r tekml hdi s e s i g r l r . ptida i n s a n d a Allah, v e din h a k k n da hibir fikir, k a n a a t yoktur. B u k a d a r u m u m v e mull telkkilere, insann dima a n c a k yava y a v a altrld. D i n fikri, i n s a n l a r c e m i y e t h a y a t n a sarahaten atldka genilen m e y e balar, Vah det m e f h u m u n a y a k l a r v e n i h a y e t , t a b i a t n k u d r e t v e azemetile daha ziyade kabili t e f e h h m , h a k i k b i r m a h i y e t alr- G r l y o r k i i n s a n l a r c e m a a t

halinde y a a m a a baladktan sonra, dier itima m e s s e s e l e r g i b i din m e s s e s e s i n i d e v c u d a g e tirmitir. lhiyet mefhumunu bulan ve o m e f h u m u n s r l a r n k e f e d e n v e b u g n d a h i k e f e t m e y e de vam eden insan zeksdr. nsanlarn faaliyetleri v e inkiaflar zerinde b i r o k amiller ve unsurlar tesir ve yardm etmi tir. D i n d e b u m e s s i r l e r i n b a l c a l a r n d a n d r . B u s e b e p l e , b e e r i n t a r i h i n d e n b a h s e d e r k e n , din fikir l e r i n i n m e n e i n d e n v e i n s a n c e m i y e t l e r i n i n faali yetleri zerindeki tesirinden b a h s e t m e m e k bir nok san tekil edebilir. Din fikri, insanlar k e n d i l e r i n i gayrisaf unsurlardan ve her trl fenalk ve zarardan kurtaracak, sevk ve himaye eyliyecek b i r k u v v e t e itaat e t m e e m h e y y a b i r h a l e g e t i r i r . nsanlarn bu derun ve m p h e m temaylleri m a r u r , z e k i , m a h i r y a h u t h l e k r b i r t a k m in s a n l a r n , sihirbaz, rahip, hkmdar vaziyetlerini a l m a l a r n a m e y d a n at. nsanlarn, b u g n k medeniyet tarihine kadar h a y a t l a r n n g e t i i y o l ite b y l e b i r y o l d u r . n s a n l a r n k o r k u v e zaaf h i s l e r i , d i m a n s o n v e o k y e n i ilm keiflerlerle n u r l a n m a s s a y e s i n d e zail o l d u v e i n s a n l a r h a k i k a t i b u n d a n s o n r a d a h a bariz g r m e e balad. B e n l i i n d e k i k u v v e t i v e ferdi o l d u u c e m a a t i n i t i m a k u d r e t i n i t a k d i r e nyuvaffak o l m a y a b a l a d . A r t k o n u n i i n h e r t r l t e k m l , h u z u r v e e m n i y e t m e m b a , cemiyettir.

II. TRK TARHNE METHAL

T r k l e r i n A n a - Y u r d u A s y a d a d r . As ya, E g e denizinden Y a p a n denizine; ANAYURDU Hint denizinden imal Buzdenizine kadar u z a n a n ulu bir k a r a parasdr. arkta Bykdeniz sahillerinde Kora ve onun c e n u b u n d a y a r m daire eklinde denize girmi in kt'asi v a r d r . Cenupta denize doru m h i m knt, B y k Hint yarmadasdr. B u n u n arknda Sumatra, Cava, B o r n e o , Filipin adalar i i n e d o r u u z a n a n Hindo-in yarmadas v e Hint g a r b i n d e Arap yarmadas gze arpar. Garpte Karadeniz ve Akdeniz iinde uzanan A n a d o l u v a r d r . B u n u n i m a l i n d e A n a d o l u gibi B y k A s y a kt'asna bal olan A v r u p a b u l u n u r . A v r u p a be kt'adan biri d e y e saylmasna r a m e n h a k i k a t t e a y r b i r kt'a d e i l d i r . A s y a n n garbe doru bir kntsndan ibarettir. arktan g a r b e inen yaylalar, A s y a n n bel k e m i i n i tekil eder. B u yaylalarn genilii ve ykseklii orta ksmlarda heybetli derecelere v a r r . K o r a , H i m a l a y a silsilesi, H a z a r denizi ve Baykal gl arasnda bulunan yaylalar dnyann en y k s e k ve en geni yaylalardr. G k l e r e ba u z a t a n d a l a r v e k o r k u n k u m l l e r i ile y e m y e il s e v i m l i s u b o y l a r b u s a h a d a y a n y a n a g e l m i t i r .
TRKLERIN

Arzn artan v e e k s i l e n y k s e k l i k l e r i n i n en g e n i taraalar burada azemetli da k a b a r t l a r i l e . e v rilmitir. Byk Kadrgan (Kingan) dalarndan Baykal h a v z a s n a , o r a d a n A l t a y d a l a r b o y u n c a til h a v zasna vararak, Hazar denizi havzas, Hinduku, P a m i r , K a r a k u r u m , K a r a n l k d a l a r y o l u ile v e Sar rmakla tekrar K i n g a n dalarna ulaan izgi i i n d e k a l a n m n t a k a y a Orta Asya yaylas denir. te Trkn Ana - Vatan bu yayladr. Orta Asyann c e n u b u n d a ykselen H i m a l a y a dalar, in ilerinden b a h y a r a k arktan g a r b e uzanan ve Kafkaslardan Krmn iine kadar v a r a n b y k b i r silsiledir- B u silsilenin g k l e r e 8 8 4 0 metre uzanm ehramlar alarak imale, B a y k a l i s t i k a m e t i n e d e r l e n d i k e , K a r a k u r u m , Altn, stn, A r k a v e Karanlk dalarn sra gvdeleri ile k a r l a l r . B u n l a r d a n s o n r a P a m i r k k n d e n a y r l p in T r k l e r i n i i k i y e b l e r e k T u r f a n ileri sinde Gobiye saplanan Tanr dalarna varlr. Daha imalde Sibire doru c e p h e alm Altaylar gelir. B a l k a v e Aral glleri i m a l i n d e u c u b u c a belirsiz otlaklar uzanr. Orta Asyann c e n u b u n d a inin, Hindin, sulak ovalar ve ran yaylalar; imalinde de Sibir vardr. T a r i h d e v i r l e r i n d e n b i n l e r c e yl e v v e l T r k A n a - Y u r d u n d a , imdi yerlerini ller, kumsallar, boz krlar, bataklklar, s gller t u t m u e n g i n i d e n i z l e r vard. lk m e d e n i y e t l e r i n g r filizleri b u denizlerin kylarnda ve bunlara dklen derin sulu r m a k l a r n irin v e feyizli v a d i l e r i n d e fkr mtr.

UMUM M U H A CERETLER VE MEDENIYET-

D n y a n n baka taraflarnda, insang. kovuklarnda^

a r d a h a k a y a y e a a

^oyu - h e t hayat yaarken o u - j LEH rada ilenmi kereste medeniyeti,: m a d e n devirlerine kadar ulamt.. n s a n l k l a h a y v a n l h a k i k v e bariz surette ay-} ran devir, hayvanlar ehliletirme devri, en evvel) b u r a d a a l m , t a b i a t i n s a n i r a d e s i n e b o y u n e- L d i r e r e k i l e t m e n i n ilk m e r h a l e s i s a y a b i l e c e i m i z | iftilik, b u r a d a balamtr. Arpa, b u d a y , av d a r g i b i t a n e l e r i n ; k o y u n , g e i , at, d e v e g i b i h a y vanlarn m e n e i de burasdr. Dalarda bunlarn asllar o l a n y a b a n i c i n s l e r b u g n dahi b u l u n m a k tadr. Kafkas dalarndan Tanr dalarna v e oradan O o b i lleri i i n d e a r k a u z a n a n k a d m T r k de nizi, s a y d m z u l u d a l a r r t e n b u z l a r n v e r d i i sularla besleniyordu. Cmudiyeler devrinin sona ermesi, Byk T r k denizi havzasndaki iklim artlarn dei tirdi. Y a v a v a v a e k i l e n b u z l a r , A s y a n n i m a l i ile e n y k s e k d a l a r n a m n h a s r k a l d . S u l a r azald- G i t g i d e d a r a l a n d e n i z l e r i n y e r i n d e g l l e r , bataklklar kald. I r m a k l a r , a y l a r clz d e r e l e r e dnd. Bunlarden biroklar kurudu. Yeni kara paralar m e y d a n a kt. Bol y a m u r l a s u l a n a n yeil ovalar, k u r a k ve o r a k ller haline girdi. M i l y o n l a r c a i n s a n b a r n d r a n e l l e r d e h a y a t art l a r k s r l a t . B u z l a r n e k i l m e s i v e g e n i i d e n i z l e r i n a r a d a n k a l k m a s ile, O r t a A s y a n n g a r b a k a p l a r , a r k a s n a k a d a r ald- O n d a n s o n r a A s y a b i n l e r c e y l z a r f n d a i n e , H i n d e , n A s y a y a , i mal Afrikaya ve A v r u p a y a dalgalarn taran b y k bir insan denizi oldu. Y k tayc yaban
e n v a

'

'

, ,

h a y v a n l a r n n ie a l t r m a l a r da b u d e v i r d e o k b y k l d e artt. B u n d a n y e d i a s r e v v e l i n e k a d a r e n az 9 0 0 0 yl, k h n n d e durulmaz y k c v e y u t u c u seller, k h k u m l a r altnda gizli s u l a r g i b i y r y e n b y k Trk gleri, aknlar, m u h a c e r e t ve temdin faaliyetine d e v a m etmiler dir. k l i m d e i i k l i i n i n h a n g i s e b e p l e r d e n ileri geldii h a k k n d a k i tetkikat b u g n birok jeoloji limlerinin hl zerinde almakta olduklar, bir m e v z u d u r .

D a h a iyi i k l i m l e r a r a m y a k a n T r k l e r ay rldklar s a h a l a r a n a z a r a n en elverili g r d k l e r i y o l l a r t u t a r a k m e d e n i y e t l e r i n i n t o h u m l a r ile b i r likte drt b u c a a yayldlar; iftilie y a r a y a c a k gzel ovalar, zengin su boylar aradlar. Kar l a t k l a r i p t i d a y e r l i l e r l e a r p a r a k o n l a r ya b a k a y e r l e r e s r d l e r , ya d a i l e r i n e g i r e r e k temdin ettiler. Yerlilere nazaran ok yksek z e k l a r v e m t e k m i l s i l h l a r ile g a l e b e a l m a k ta, y e r l e m e k t e v e h k m l e r i n i y r t m e k t e g lk ekmediler. Bo bulduklar sahalarda ise beendikleri yerlere yerleerek oralarn otokton ahalisi oldular. K u r u y a n T r k e l i n i n ark taraflarnda bulu nanlar kendilerine yakn olan ine indiler. in, lleen sahann ve onu eviren dalarn tesinde S a r I r m a n s u l a d z e n g i n va*di i l e b a l a r . Bu vadinin g a r b e ve imale geit noktalar mahduttur. i n i n i l k d e v i r l e r i n d e n b a h s o l u n u r k e n hura f e l e r l e k a r t r l a r a k 1 0 0 , 0 0 0 hatta 2 , 0 0 0 , 0 0 0 yla karlan sonradan uydurulma m e n e efsaneleri bir tarafa braklrsa, T r k l e r i n imal i n e ilk

g i r i l e r i n i m i l t t a n e n az 7 0 0 0 yl e v v e l i n e g t r mek lzmgelir Yeni b u l u n a n san'at eserlerile fikir ifade edici izgiler eklindeki yazlara (ideogram) baklarak, bunlarn o z a m a n a g r e m t e k m i l bir m e d e n i y e t s a h i b i o l d u k l a r , i f t i l i k iini iyi b i l d i k l e r i , g e , yere, suya, g n e e , yldzlara tapklar, k a p l u m b a a k a b u i l e f a l c l k ettikleri t e s p i t e d i l m i t i r . Bunlar imale arka semt, arka gnein aalar arasndan belirdii yer, c e n u b a yrtc hayvanlarla dolu or man, g a r b e "gnein u y u m a k iin y u v a s n a giren k u l a r g i b i e k i l i p gittii yer,, d e r l e r d i . M e d e n b i l g i l e r i , y k s e k v e asil a h l k l a r , s a f v e s a d e i t i k a t l a r ile c i n d e y e r l e e n Trklerin orada devirler imtidadnca ilerlettikleri m e d e n i y e t son asrlara gelinceye k a d a r d n y a n n en e h e m m i y e t l i m e d e n i y e t l e r i n d e n biri o l m a k v a s f n m u hafaza etmitir.

Dier bir g dalgas Asyann en c e n u p kn ts o l a n Hint yarm adasna y r m t r . Sint, G a n j , B r a h m a p u t r a gibi b y k su damarlarile s u l a n a n v e i m a l snrlar h e y b e t l i H i m a l a y a tabyalarile e v r i l m i olan Hint, T r k e l l e r i n e imali a r k v e i m a l i g a r b i d e iki d a r g e i t l e a l r . C i n de o l d u u gibi Hintte de asl yerlilerin m e d e n i y e t i yoktur. T a r i h t e n e v v e l k i z a m a n l a r d a Hint, " m a y m u n srlerine benzeyen[l] kara derili insan kabilelerile m e s k n d u . S a y d m z i k i g e i t t e n g i r e r e k bunlar cenuba doru sren Trklere tarihlerde
11] B u tabir i k a g o D a r l f n u n u a r k dilleri P r o f e s s r S. Gover indir: Hist. de l'Asie, 1 9 2 9 - sayfa 2 1 .

Dravit a d v e r i l i y o r . B a z k a b i l e l e r i n K o l , Bil g i b i birka t r k e asllarn muhafaza etmi isimlerle anld anlalan Dravitlerin Hintte medeniyetle r i n i y k s e k b i r d e r e c e y e k a r d k l a r , Harappa, ve Mohencodaro da y a p l a n y e n i a r k e o l o j i keiflerile m e y d a n a karlmtr. Son zamanlara gelinceye kadar, Hint medeniyetinin nisbeten yeni saylabi lecek medeniyetlerden olduu hakknda bir kanaat vard. Yeni keifler bu yanl kanaati dzeltmi v e kadm Hint medeniyetinin kadmin,Mezopotamya, v e M s r m e d e n i y e t l e r i l e m u a s r l t a h a k k u k et mitir.

T r k n garbe b i n l e r c e yllar m t e m a d i dalga lar halinde d e v a m eden m u h a c e r e t l e r i , balca iki yoldan v u k u bulmutur. B u n l a r d a n biri imal y o l u d u r ki U r a l d a l a r i l e H a z a r d e n i z i a r r s m dan ve Karadeniz imalinden geer. kincisi ce nup yoludur. B u yol adeta Himalaya imal ve c e n u p etekleri b o y u n c a g a r b a g i d e r . C e n u p yo lundan Kafkaslar g e m e k suretile imal yoluna intikal e d e n kafileler de o l m u t u r . i m a l yolu, buzlarn ekilmesinden sonra husule gelen ba taklklar yznden cenup yolundan daha mk l t l idi. B u s e b e p l e b u y o l u t a k i p e d e n l e r g i d e bildikleri y e r l e r e o k g e vsl olmulardr. Ce n u p y o l u n u takip edenler Mezopotamyaya, Anadoluya ve oradan Adalara gemilerdir. n Asyaya g e l m i o l a n l a r d a n l ? u r i y e y e sapanlar, Palestin zerinden Msra gitmilerdir. berlern de Hazar c i v a r n d a n b u y o l ile A f r i k a i m a l i n e v e o r a d a n spanyaya getiklerini syleyenler vardr. imal yolunu takip edenlerden bir ksm T u n a havza-

smda, T r a k y a d a yerletiler. Sonralar bunlardan baz k a b i l e l e r M a k e d o n y a y a , T e s a l y a y a v e e n ni h a y e t asl Y u n a n i s t a n d e n i l e n y a r m a d a y a g i d i p yerletiler. anakkale ve stanbul boazlarndan g e e r e k Anadoluya garp yoluyle girmi olanlar da bu T r a k y a ve T u n a m m t a k a l a r n d a yerlemi Trk kabilelerindendir.

Trklerin aa Mezopotamya'ya inilerinde, r m a k b o y l a r b a t a k l k h a l i n d e idi. C e t v e l l e r v e kanallarla sularn zararn gidermek, topran m u n t a z a n s u l a n m a s n temin e t m e k iin b m u hacir kafilelerin gsterdikleri kabiliyet v e m a h a r e t d a h a ilk geldikleri zamanda dahi meden se v i y e l e r i n i n y k s e k o l d u u n a delil s a y l m a k t a d r . B u n l a r n b i r taraftan Dicle v e Frat, d i e r taraftan K e r k a ve Karon rmaklar boylarnda v e azla rnda k u r d u k l a r medeniyet, g e r e k nefs san'atlarn v e g e r e k s i y a s v e i t i m a h a y a t i n i n k i a f n o k t a l a r n d a n o k feyizli o l m u t u r . B u m e d e n i y e t Smer - Akal - Elam m e d e n i y e t i u n v a n l a r ile anlr. T r k n en az y e d i bin yldan beri otokton ahali h a l i n d e y e r l e e r e k k e n d i n e y u r t edindii Anadoluda yaplan taharriler, b u g n milttan evvel 4 0 0 0 yla karlan Anadolu m e d e n i y e t i n i n kidemini, her an birka asr daha maziye gtr mektedir. Anadolu medeniyetleri tarihilerinden Felix Sartiauz n u n v e Garstang m dedikleri gibi " i h t i v a ettii k a d m m e d e n i y e t e s e r l e r i n i n Arke olojik te'kikat cihetinden h e n z el s r l m e m i s a y l a c a k h a l d e olan,, A n a d o l u d a t a h a r r i d e v a m ettike, ilk m u h a c e r e t l e r e t e v a f u k e d e n z a m a n l a r danberi b u r a y a mnkeif bir m e d e n iy e t getirilmi

olduunun meydana karlacana inanmak doru olur. Anadolu medeniyetinin, Mezopotamya veya Msr m e d e n i y e t i k a d a r eski o l m a d iddias va rit d e i l d i r . Z i r a s y l e d i i m i z g i b i Mezopotamya ile A n a d o l u y u i g a l e d e n i n s a n l a r a y n i r k t a n v e ayni m e n e d e n d i r l e r . B u itibarla geldikleri yer l e r d e n a y n i m e d e n i y e t i g e t i r m i o l m a l a r tabi grlmelidir. B o a z k y hafriyat derin t a b a k a l a r a doru indike elde edilen eserler, v e K a r k a m harabesinin d a h a altnda b u l u n a n birinci K a r k a m eserleri bu hakikati teyide h i z m e t edebilecek delillerdir. A n a d o l u d a k i BU m e d e n i y e t i n i n azameti gn g e t i k e d a h a iyi a n l a l m a k t a d r . G e r e k Eti m t tehidesine dahil h k m e t l e r e , gerek yabanc k o m u devletler l k e l e r i n e u z a n a n yollar, m u h teem mabetleri, heykelleri "Msrnkilerinden ok d a h a m k e m m e l S f e n k s l e r i m l e Boazky n top r a k rtleri a l t n d a n b u g n k b e e r i y e t i n m t e h a y y i r g z l e r i n n e a l a n Eti m e d e n i y e t i c a n llk v e f i k i r y k s e k l i i n o k t a l a r n d a n h a r i k u l a d e bir inkiafn ahididir.

Msra giden T r k l e r y e r l e m e k iin Nilin b o b u l d u k l a r deltasn setiler. lk Msr m e d e niyetini kuranlarn Asyadan geldikleri, Msrn k a d m t a r i h i ile u r a a n l i m l e r i n o u t a r a f n d a n k a b u l e d i l m i b i r k e y f i y e t t i r . Nl v a d i s i n d e y o n t m a ta d e v r i n d e n b i r d e n b i r e m a d e n ta d e v r i n e i n t i k a l e d i l m i o l m a s , iki d e v r i n a r a s n d a b u l u n m a s l z m g e l e n mutavasst san'atllarm M srda g r l m e y i i , S u r y e d e k i baz m a a r a l a r d a ,

M s r a g e e n l e r t a r a f n d a n b r a k l m o l a c a tabii g r l e n e n e s k i e s e r l e r v e n i h a y e t a n t r o p o l o j i tet k i k l e r i n i n ortaya k o y d u u n e t i c e l e r b u n a delildir. limlerin bu hakikat iinde, aka s y l e m i y e r e k eksik braktklar nokta, Orta Asyadan, Altaylardan glemi olanlarn T r k camias m e n s u p l a r n d a n bakas olmyacadr. Bu eksik noktay tamam l a m a k vazifesi, phesiz, h e r k e s t e n evvel T r k l e r e der. A n a d o l u ile M s r a r a s n d a k i Suriye v e PaleMin sahalarna gelince, buralarda tarihin tand ka d m z a m a n l a r d a n b e r i " M e z o p o t a m y a v e Eti m e d e n i y e t l e r i n i k u r a n l a r n m t e r e k v a s f l a r n ta yan bir halkn,, h k i m b u l u n m u olduu yine yeni tetkiklerin aa kard hakikatlerdendir.
*

G a r b a giden T r k l e r d e n bir ksm yerlemek iin e l v e r i l i z e m i n l e r d e n b i r i n i d e a r k Ege havzasnda buldular. Tarihin bugn milttan 4 : 5 b i n yl k a d a r g e r i y e g t r e b i l d i i Akdeniz m e d e n i y e t i , Turova, Girit, Lidya v e yona adlar v e r i l e n s a h a v e s a f h a l a r e b i r l i k t e b e e r istidat ve kabiliyetinin en k y m e t l i incilerle ssl bir tac o l m u t u r . n c e b i r h a m e t l e m m t a z bu A k d e n i z m e d e n i y e t i n i k i m l e r y a p t ? Knosos sara y n n x x i n c i a s r n en i n c e l m i z e v k l e r i n i y a l n z tatmin deil h a y r a n edici gzellikteki san'at eser lerini e b e d i y e t e yadigr eden k a v m k i m d i r ? Bu suali p r o f e s r Eugene, Ptlardn kulland cmle ile t e k r a r e d e l i m : " A k d e n i z i n b t n b u N e o l i t i k brakisefalleri, h e p a y n i aileden mi idiler ? - K a d i m , O r t a v e S o n Miken d e v i r l e r i n d e n birincisile so nuncusuna tevafuk eden zamanlarda Akdeniz

adalarn kapladklar antropoloji ilminin madd ve m s b e t delilierile teeyyt eden bu brakisefal kavmlerin, dnyann brakisefal insanlar k a y n a olan Orta Asyadan, Ana T r k - Y u r d u n d a n tabiat hdiselerinin zorile ayrlmaa m e c b u r kalm olanlar z m r e s i n e mensubiyetleri, bizce, phe sizdir. Girifte, T u r u v a d a b u l u n a n en e s k i Neoli tik e s e r l e r l e Hazar arkndaki Trk ellerinde bulu nan eserler a r a s n d a tesbit edilen benzerlik, Akde niz m e d e n i y e t i n i n o l d u u k a d a r o n u y a p a n insan larn m e n e i n i de g s t e r m e e y a r a r dillilerdendir. Anadolunun garp kylarnda, Y u n a n yarm adasnda y k s e l m i medeniyetleri, Anadolunun iindeki, Mezopotamyadaki ve Orta Asyadaki kadm medeniyetlerden ayr mtalea e t m e k kabil deildir. nsanlar, yakn z a m a n l a r a kadar, btn Akdeniz havzasna amil mstakil bir Y u n a n me deniyeti t a s a v v u r ve k a b u l e d e c e k m e r t e b e d e az b i l g i l i i d i l e r . B u m e d e n i y e t i G r e k l e r e i n h i s a r et tirmek ve onu a n c a k Msr medeniyetile temasta g r m e k tarih bilgisinin kat'iyet e m b e r d e e v r i l m i bir hakikati, bir mtearifesi s a y l y o r d u . Medeni yetlerin dou ve yayl hdiselerinin daha geni grleri mtaleasna giriildii yllardanberi, a r t k o iptida t e l k k i o r t a d a n k a l k t ; o n u n y e r i n e b t n ilhlar, a m a n a l a r ilim ve san'at eserlerile Yunan medeniyetinin menelerini kendisinden e v v e l k i m e d e n i y e t l e r d e , b i l h a s s a Eti m e d e n i y e t i n de a r a m a k l z m g e e c e i hakikati geti. S o n asra kadar menei, m e v h u m bir G r e k m e d e n i y e t i n e b a l a n a n Lidya v e F r i k y a m e d e n i y e t l e r i gibi, gar bi A n a d o l u m e d e n i y e t l e r i n i n d e e s a s t a Eli mede niyetinin devamndan ibaret olduu imdi artk kolay reddedilmiyecek kanaatlar srasna girmi

bulunuyor. Birok limler arasnda mesel Garstangtan [1] n a k l e t t i i m i z u birka cmle, zamanmz ilminin bu m e v z u u g r n anlat m a a yetebilir. "... Yunan ilhlarnn meneini Anadoluda arayabiliriz. (Sahife: 41) .. L i d y a n m siyas ve itima tekilt tamamile v e dorudan d o r u y a Etilerden alnmtr. (Sahife: 147) " . . . D i e r b i r Eti h e y k e l i n d e k i , s a n ' a t t a r z A r k a y i k Y u n a n s a n ' a t n d a a y n e n g r l y o r . (Sahife:

212)

" . . . Eti m a h k k t v e k u y u d a t n n t e t k i k i iler ledike belki de btn Y u n a n an'analarmn bura dan k m olduu grlecektir. (Sahife: 184)

Y u n a n ilim, s a n ' a t v e f e l s e f e s i n i n b t n p n a r lar g a r b A n a d o l u d a o l d u u g i b i , Roma medeni yetinin kk de oradadr. Bu medeniyetin temelini kuran Etrkslerin talyaya Anadoludan gitmi olduklar muhakkaktr. E t r s k s a n ' a t i l e Eti v e Lidya s a n a t l a r arasnda sk bir m n a s e b e t tesbit e d i l m i t i r . A m e r i k a l l a r n artta, yaptklar taharriyat gibi, h e r y e n i tetkik b u m n a s e b e t i n derin liklerini daha ziyade aydnlatmaktadr. Etrsklerin talyaya aladklar medeniyetten Avrupann sonralar n e k a d a r mstefit o l m u b u l u n d u u ma lmdur. B y k m u h a c e r e t l e r i n ark, n Aasya v e Ak d e n i z h a v z a l a r n d a t a r i h e a r m a a n ettii m e d e n
[1] L i v e r p u l D a r l f n u n u Garstangnin Eti imparatorluu' Arkeoloji profesr adl kitabna baknz. John

inkiaflar sratle gzden geirdik imdi y i n e a y n i s r a t l e asl A v r u p a s a h a s n g r e l i m . H a z a r v e K a r a d e n i z i n k y l a r y o l u ile g e e n l e r Avrupa ilerine, d a l a r a k Atlas d e n i z i n e k a d a r d a y a n d l a r . l k g i d e n l e r i n izi z e r i n d e y a v a y a v a , fakat mtemadi y r y e n gler, A v r u p a n n o za manlarda iinde b u l u n d u u derin vahet hayat nn deimesinde amil v e m e s s i r oldu. M u h a c i r l e r yol e d i n d i k l e r i s a h a l a r a v e y e r l e t i k l e r i m n t a k a l a r a d e v i r , d e v i r c i l l ta, b a k r , t u n , v e d e m i r , s a n ' a t l a r n g t r d l e r . Keller g t t k l e r i H a z a r c e nubu, Kafkas, U k r a y n a , T u n a vadisi yolu stnde, o n l a r n g e t i k l e r i z a m a n a ait o l d u u t e s p i t e d i l e n , e s e r l e r b r a k m l a r d r . Ligrlerin bunlardan ok daha evvelki zamanlarda Avrupann garbna ka dar gittikleri v e btn talyaya yayldklar da m a l m o l m u t u r . itler ( S c y t h e s ) c a m i a s n a d a h i l o l a n Kimriler ise, K e l t i e r A v r u p a y a g e m e z d e n evvel"Krm ve Danimarka yarm adalarnda yer l e m i b u l u n u y o r l a r d [1]. A v r u p a d a muhtelif san'at devirlerinin bu m u h a c e r e t l e r e a l m o l d u u n a a r t k itiraz e d e n y o k gibidir. A v r u p a l l a r ziraati, y a b a n i h a y v a n l a r eh liletirmei, m l e k i l i k san'atlarn da b u y e n i gidenler retmilerdir. Fikir, san'at v e bilgice Av rupa y e r l i l e r i n d e n o k y k s e k olan m u h a c i r l e r , A v r u p a y m a a r a h a y a t n d a n k u r t a r m l a r v e Fikr inkiaf yoluna sokmulardr. Arkeoloji bulularna nazaran milttan 2000 yl k a d a r e v v e l A v r u p a d a b a k r a l e t l e r b i l e p e k az b u l u n u r k e n o t a r i h t e b i r d e n b i r e t u n a l e t l e r i n
[1] Ch. Steur, E t h n o g r o p h i e des avant Jesus-Christ. P e u p l e s de L'Europe

ANA YURTLARINDAN AYRILAN TRKLER oald grlyor. Bakr tunca evirebilmek iin m e v c u d i y e t i e l z e m o l a n k a l a y m a d e n i A v r u p a d a y a l n z F r a n s a d a b i r t e k y e r d e z a y f b i r da m a r h a l i n d e m e v c u t o l u p b u n u n d a k a d m za manlarda kefedilip iletildiine dair hibir ema r e y o k t u r [1]. T u n sanatnn A v r u p a y a son asrlara kadar btn dnyann h e m e n y e g n e kalay hazinesi o l a n A n a T r k - Y u r d u n d a n g i t m i o l d u u e n sa bit h a k i k a t l e r d e n s a y l r . M a d e n i n v e m a d e n san'atlarnm kadm m e d e n i y e t sahalarndan Mezo potamya, Msr lkelerinde kefedilmi olmad d a m u h a k k a k t r . M a d e n Jaques de Morganm de dii gibi " a n ' a n a n n b i z e p a r m a i l e gsterdii da larda kefolunmutur.,,

Bylece d n y a y a ilk yayllarn y a p m a a b a l a y a n T r k l e r , gittikleri KILAN TRKyerlerde kabile veya reislerinin, veya LER yeni yerletikleri sahalarn isim lerde anlmlardr ; bu isimlerden o u n u n z a m a n l a t e l f f u z e k i l l e r i d e i m i , ilk bakta anlalmyacak hale gelmitir. Yerletikleri sahalarn k a d m v e y a k e n d i l e r i tarafndan veril mi yeni isimlerde anlm kabileler bulunduu g i b i , ilk a d l a r a s r l a r z a r f n d a d e i e r e k b a k a a d l a r t a k n m o l a n l a r d a v a r d r . A y n i s a h a d a bir ok kabileler yerlemi b u l u n d u u zamanlar bun l a r n m t e r e k e n k u r d u k l a r d e v l e t , m e s e l Eti,
K ? H D A N
R T

A Y

[1] K a l a y A v r u p a y a b u g n dahi Hint v e b y k Muhit adalar ile inin garp v i l y e t l e r i n d e n g e m e k t e t i r . T r kistan kalaylarnn ihracat n a k l i y a t m k l t n d a n v e m a s r a f n d a n dolay d u r g u n l u a u r a m t r .

; : : i

Seluk, O s m a n l devletlerinde olduu gibi en kuvvetli olan v e idare banda b u l u n a n k a b i l e v e y a aile i s m i l e anlrd. Telffuzlar gitgide baka ekillere sokulan kabile , veya iskn sahalarna vaktile onlar tara fndan verilmi isimlerin asllarnn tayininde L e n g i s t i k ilmi, tarihin y a r d m c s d r . Yurtlarndan ayrlan T r k l e r i n gittikleri saha larda yerlilerle k a r m a s n d a n muhit, i k l i m art larna v e tesalp nisbetlerine gre yeni, yeni ka bileler ve bu kabilelerin siyas, itima amiller altnda k a y n a m a s n d a n yeni, y e n i k a v m l e r do mutur. Bu hdiseler iinde esefe lyk olarak dikkati celbeden nokta, T r k l e r i n ana dillerini k a y b e t m e k t e v e y a y e r l i d i l l e r l e a z v e y a o k m'sbette kartrmakta gsterdikleri srattir. Mill benliin k o r u n m a s cihetinden m h i m olan b u l i s a n t e m e s s l k o l a y l y e n i b i r dil r e n m e k t e y e r l i l e r e n a z a r a n d a h a nstat, d a h a kabiliyetli o l m a k t a n ileri g e l m i o l a b i l e c e i gibi, y e r l i l e r i n daha kalabalk b u l u n m a l a r n d a n v e h e r gittikleri y e r d e idare m e v k i i n e kendileri g e m e k itibarile hakimiyetlerini kabule daha abuk altrmak saiklerinden de tahassul etmi olabilir. S o n asrI irin Osmanl imparatorluu d e v r i n d e mesel Giride, Arnavutlua, a m a v e y a Badada gitmi T r k l e r i n o r a l a r d a G r e k v e A r a p v e A r n a v u t dil lerine temesslleri bizim neslin gzile grd v a k a l a r d a n olduu gibi, b u g n a r k vilyetle rimizde dedenin yalnz trke, babann h e m T r k e , h e m krte, torunun yalnz krte ko numakta olduu trk kylerinin bulunmas da a y n i n o k t a y teyit e d e c e k ve b t n Trkln intibahn davete d e e c e k bir hdisedir.

Orta Asyada tabiiyat alimlerinin m e v i de aylaT R K Y U R D U n etrafnda k u r u l m u medeniyetin, yeryznn d i e r paralarna asr lar ve asrlarca nasl tanm v e y a y l m olduu nu syledik. Btn bu mddet zarfnda Ana T r k Y u r d u n d a neler olup bitti? klim deiikliinin getirdii kuraklk ve o n u n zarur kld btn b u g l e r phesiz ana medeniyetin zararna oldu. Sar Irmak, nds, G a n j , Frat, Dicle, K z l r m a k , b y k v e k k M e n d i r e s l e r , Nil v e saire gibi e n feyizli sular kylarna; ve Akdeniz havzalar gibi Cennetten ayrlm sanlacak kadar gzel kara paralarna intikal eden bu medeniyet, s e e r e k yerletii bu sahalarda, tabi t e k m l n takip e d e r e k y k s e l i r k e n , Orta Asyann btn bu ayrlklarn sarsn tlarndan mteessir olmamas elbette mmkn deildi. nsan kabiliyetinin medeniyet dediimiz haslasn y a r a t a n ilim v e san'at d a h a z i y a d e z e n g i n vadileri, m u h i t ile t e m a s v e m u v a s a l e kolaylklarna mazhar sahalar sever. Yeni doan zengin bir medeniyet merkezi, mesel Orta Asya da o l d u u g i b i i k l i m ; v e y a d i e r b i r o k s a h a l a r d a grld zre bir payitahtn yaklmas, bir devletin yklmas gibi siyas; yeni bir dinin m s a m a h a s z l g i b i i t i m a s a i k l e r i n t a z y i k i ile yerini deitirebilir. Akdeniz medeniyeti devrinde havzann muhtelif sahalarnda yetien limlerin, san'atkrlarn, filozoflarn, airlerin h e r k e d e n k h Sart, k h Atina, k h s k e n d e r i y e e h i r l e r i n e t o p l a n a r a k m u h i t i n k e n d i l e r i n i e k e n m s a i t eGLERDEN cudiyetini syledikleri b y k EVVEL VE nizin v e ona akan rmaklarn, SONRA ANA
r

raiti iinde, k a r a r g h e d i n d i k l e r i y e n i m e r k e z i n meden t e a l i s i n e m e s s i r o l d u k l a r malmdur. T r k tarihinin yakn devrelerinde b u n u teyit e d e c e k m i s a l l e r p e k o k t u r . Kubilay yeni kurduu Hanbahk ( b u g n k P e k i n ) ehrinin sratle me d e n inkiafa e r m e s i , C i n d e en m m t a z b i r ilim ve fikir m e r k e z i h a l i n e gelebilmesi iin b t n U y g u r limlerini, mtefenninlerni, riyaziyecilerini C i n d e t o p l a m a k istedi. Ve b i r o k l a r n getirtti. l m i n H a n b a h k s a r a y n d a k a z a n d itibar, U y g u r limlerinin oraya tanmasnda phesiz amil, v e b u da e l b e t t e asl U y g u r v a t a n n n i l m z a r a r n a oldu. T r k m e d e n i y e t i Kgar, S e m e r k a n t , T a k e n t , Buhara, Konya, stanbul gibi ehirler arasnda en y a k n asrlara g e l i n c e y e k a d a r m e r k e z dei t i r m e k t e d e v a m etmedi m i ? s l m ilim ve san'at siyas frtnalar n n d e asrlarca a m d a n B a d a d a , Badattan K u r t u b a y tanp d u r m a d m ? te b y l e c e Ana T r k - Y u r d u m e d e n i y e t i d e t a r i h i n i l k z a m a n l a r m d a n b e r i en m h i m m i artc kuraklk olduu g r l e n s e b e b i e r altnda y e r i n i d e i t i r m i t i r . B u n d a n asl y u r t t a o z a m a n l a r d a n beri artk hibir m e d e n i y e t y a a m a m olduu n e t i c e s i n i k a r m a a k a l k m a k b i t t a b i d o r u ol maz. Ana T r k Elinin iinde yaplan Arkeolojik t a h a r r i l e r en k a d m m e d e n i y e t i n orada aranmas l z m g e l e c e i n i kfi d e r e c e d e ispat etmitir. H a z a r a r k n d a A k a b a t y a k n l a r n d a Anav hafriyatnn r e i s i Pumpelly bu medeniyete iinde bulundu u m u z z a m a n d a n 1 1 , 0 0 0 yl e v v e l e g i d e n bir kidem takdir etmitir. Aratrlan dier btn kadm medeniyetlerden hibirine h i b i r lim tarafndan bu k a d a r u z u n bir k i d e m v e r i l m i de i l d i r . Pumpelly h a f r i y a t i i n i n t i h a b ettii s a h a d a

isabet gsteremiyerek gayet k k ve ehemmi yetsiz bir k a s a b a y rten topraklar kazmtr, T a r i h v e A r k e o l o j i d e e n iptida b i l g i s i o l a n l a r c a m a l m d u r ki topran, a a l a n b o a n haris sar maklar gibi kendi iinde g m d ve asrlar zarfnda izlerini belirsiz h a l e getirerek unuttur d u u k a d m e h i r l e r d e n - h e p s i n i n d e i l s e bile bir k s m n n yerini isabetle tayin e d e r e k b u l m a k m k l d r . B u n u n l a b e r a b e r , k u m l a r n n al ana m e d e n i y e t i n y e k p a r e bir metfeni olan Trkstan, ilmin b u isabeti e k s i k a r a t r m a t e e b b s n m k f a t s z b r a k m a m , Pumpellynin eline en ky m e t l i v e s i k a l a r v e r m i t i r . A m e r i k a l l i m b u ve s i k a l a r ilmin bitaraf g z y l e tetkik ettikten s o n r a Ana Trk - Yurdunun bu ksmnda Neolitik medeni yetin milttan evvel IX uncu, hayvanlar ehliletir menin VIII inal binde, maden san'atlarnn VI inci binde, yani imdiye kadar madencilikte en kademli tutulan S u s t a n 1000 yl evvel baladn Vade ve iln etmitir. T r k l e r i n A n a Y u r d u , Morg ann d a s y l e d i i g i b i i m d i y e k a d a r p e k az a r a t r l m s a h a l a r d a n biridir. Medeniyet meneinin, tarihileri y o r m a k t a v e yanltmakta olan m e h u l l e r i n i a a c a k anahtar oradadr. lmin kazmas orada i l e m e e balad, b u l u n a n v e s i k a l a r s a m i m v e bitaraf ilim d u y g u s i l e t e t k i k v e tahlil o l u n d u u z a m a n i n s a n l n t e k m l t a r i h i g r k l a r l a a y d n l a n a c a k v e ya zl b u l u n d u u h a k i k k i t a b n i i n d e o k u r t m u o l a c a k t r . B u k i t a p h a r i t a l a r n Trkilstan dedii Orta Asya yaylsdr. O sahann stste ylm e n k a d m medeniyetlerle kapl olduuna, orada a t a l a r d a n g e l e n m e n k u l t ile d a o b a n l a r b i l e vakftr.

Milttan e v v e l 9 , 0 0 0 yla v a r a n k a d m T r k medeniyetinin bir zaman sonra s n d n ve bsbtn tarihe g m l d n tasavvur v e iddia e t m e k hatadr. Bu m e d e n i y e t bir taraftan in, Hint, M e z o p o t a m y a v e s a i r e g i b i y e n i i n t i k a l m m t a k a l a r n d a i n k i a f e d e r k e n dier taraftan da asl k e n d i s a h a s n d a d e v a m ve inkiaf eylemitir. klimin msaadesizlemesi, hayat artlarnn b yk mikyasta daralmas o n u n a n c a k hzn dur d u r m u ve sahalarn tahdit etmitir. T r k l e r i n y a l n z h a r p ile, b a k a l a r n n m e m leketlerini ele g e i r m e k g a y e ve gayretile yaa yarak medeniyete hadm olmadklar yolundaki garazkr iddia ve iftiralarn artk mevsimi gemi tir. Asrdide htristiyanlk davalarnn dourdu u b u iptida t e l k k i v e t e l k i n l e r l e beeriyetin b i r k s m n d a d i e r i n e k a r k i n v e h u s u m e t his leri a l a m a n n ne k a d a r g a y r i insan v e g a y r i meden olduunun anlalmas zamanlar gelmi tir. T r k l e r i , y a l n z h e r m i l l e t i n t a r i h i n d e g r l m n e v i n d e n baz edit hareketlerde tantmaya almay asrlarla iar edinmi olanlarn, b u ha reketlerinde ne k a d a r haksz ve insafsz oldukla rn g r m e l e r i iin btn maziyi bir tarafa b r a k a rak, s a d e c e son u m u m harbi v e b u n u n muhtelif safhalar iinde yalnz Alman v e Fransz milletle rinin arpma ekillerini hatrlatmak yetmez m i ? T r k l e r a l e y h i n d e menei hristiyanhk taassubu olan ve asrlarca yrtlen garazkr telkinlerin d a i m a saf v e b i t a r a f k a l m a s l z m g e l e n i l m i n r u h u iine de s o k u l m u olmas teessfe d e e r hallerdendir. Tarih vadisinde bu ruh haletin en b a r i z t e z a h r M e z o p o t a m y a d a k i i l k 3umer Elam medeniyetleri k e f i y a t n takip eden yllarda
t

grlmtr. O zaman vesikalarn beli ehadetini dinleyen hakik limler bu medeniyetler meneinin T r k s t a n o l d u u n u ifadeyi ilmin eref b o r c u b i l m i l e r d i . F a k a t a s r l a r n nasrladL g a r a z , i l m i n saffetle o r t a y a k o y d u u h a k i k a t e h c u m d a g e c i k medi. T r k l e r i n en k a d m v e en y k s e k m e d e n i y e e r i n b a n i s i o l m u b u l u n m a l a r n k a b u l et m e k h r i s t i y a n l k v e a v r u p a l l k i i n e n hafif t a b i r ile, b i r izzeti n e f i s m e s e l e s i t e l k k i o l u n d u . O z a m a n k i limlerin mmtazlarndan saylan ve ma kul ve h a k i n a s d a v r a n m a s l z m g e l e n Renan, m u h a r r i r i n i n hissiyatn g i z l e y e m i y e n u c m l e lerle y e n i h a k i k a t i n k e n d i z e r i n d e yapt tesiri pek gzel anlatmtr: " T o p r a k l a r altndan karlan bu k a d m ve y k s e k B a b i l m e d e n i y e t i n i T r k l e r , Finuvalar,M a c a r l a r gibi i m d i y e k a d a r tahripten b a k a ma rifet g s t e r m e m i v e k e n d i l e r i n e h a s h i b i r m e deniyet y a r a t m a m r k l a r nasl y a p m olabilir ler? Geri hakikat bazan hakikate benzemez gibi g r n e b i l i r ve e e r bize S a m l e r d e n ve Atilerden e v v e l k i m e d e n i y e t l e r i n en kudretli ve en deerlisini k u r a n l a r n T r k l e r , Finovalar,: M a c a r l a r o l d u u ulu orta bir k a n a a t y e r i n e m e s eleyi m e n e i n d e n s o n u n a k a d a r i z a h e d i c i delil lerle ifade v e ispat o l u n u r s a inanrz. Fakat b u d e l i l l e r bunu kabulden kacak neticenin fecaati [i] nisbetinde kuvvetli olmak lzmgeljr.[2] B u r a d a derpi edilen l e r i n ilk m e d e n i y e t l e r i n kabule .mecbur kalmak ackl(!) neticenin kuruluuna Trk hizmetlerini

n o k t a s o l d u u n u fazla

n talik bizimdir. [2J E r n e s t Renan, Kistoire d u P e u p l e d'lsrael.

i z a h a h a c e t y o k t u r . E. Renan n t e m s i l e t t i i d n tarzna bir m d d e t sonra yine T r k l e r iin m e n f i d i e r b i r c e r e y a n i l t i h a k etti. B t n m e d e niyetlerin ilk k u r u c u l u u n u S a m rklara atfet m e k g a y r e t i n d e b u l u n a n bu c e r e y a n n e n hara retli k r k l e y i c i s Joseph Haievy oldu. Biz bura da h e r i k i t a r a f n T r k l e r h a k k n d a k i d m a n v e antipatik tezlerini ve szlerini n a k l e d e r e k bah simizi tarmak istemeyiz. Arzuya v e t e m e n n i y e lyk olan cihet ilmin kilise kandillerinden, yedi k o l l u a m d a n k l a r n d a n v e ya t a a s s u p a t e i n i n a l e v l e r i n d e n d e i l a n c a k Hakikatin n u r u n d a n ay dnlk almasdr. Btn kadim medeniyetleri k u r m u olanlarn arktan ve bilhassa Orta Asyadan geldikleri u m u m denebilecek bir ekseriyetle k a b u l e d i l m e k t e olmasna gre, Orta Asyadan kimler gelebileceini aratralm. Hint, ve in yerlilerinin, Islavlarn iptidadanberi bahsettiimiz medeniyet sahalarna m u h a c e r e t l e r i n e dair h i b i r vesika yoktur. T r k lerin m u h a c e r e t l e r i n e gelince, bilinen b t n tarih buna dair vesikalarla doludur. B a k a h i b i r rk ana y u r d u n d a kendini milyonlarca kiilik ktleler halinde g e icbar e d e c e k iklim ve tabiat tahavvllerine maruz kalmamtr. Trkstana komu Hint, i n v e V a p a n y a g i b i m e m l e k e t l e r y z l e r c e milyon insanlar doludur. T r k s t a n ise O s m a n l Trklerinden biraz sonralara kadar devam eden muhaceretler yznden bombotur. Osmanl Trk lerinin A n a d o l u y a gelii b i n l e r c e yl d e v a m e t m i bir m u h a c e r e t devresinin tarihte g ze arpan son safhasdr. B u g n k o s k o c a Orta Asyada nfus ve hayat bir k a r m a k , ay ve gl k e n a r l a r n a sn m belki gittike k l e n ehirlere m n h a s r

gibidir. Orta Asyada bulunan her h a n g i bir rkn orada bir k k brakmakszn son ferdine kadar g a r b e g e l m i olabileceini k a b u l m m k n deil d i r . Tokartardan bahsolunuyur. Bunlarn Avrupa l l a r c a Turan d e n i l e n v e b i z i m Trk d e d i i m i z c a m i a y a m e n s u p o l m a d k l a r n isbat, g a y e t g olduktan baka, k k ve tedenberi ok ehem miyet kazanmam bir k.bilenin in, Hint, n Asya, A v r u p a , imal Afrika s a h i l l e r i n e b i n l e r c e yl z a r f n d a b e l k i elli m i l y o n o l a r a k t a h m i n e d i l e bilecek muhacir ktleleri vermi olmasna inan m a k m k l d r . ran dediimiz sahada mstakil b i r r k t a s a v v u r , v e b u n l a r n t a y i n v e ispat g her hangi saikle muhacerete m e c b u r kaldklar f a r z e d i l s e bile, b u s a h a n n s a y d m z g e n i d n ya rnntakalarna taacak, h e r gittikleri y e r d e iktidar v e h a k i m i y e t tesis e d e c e k nisbette b y k insan ktleleri d o u r m u olmasna ihtimal veril mez. randa byle bir rk yaam olsayd, m u h a c e r e t e m e c b u r kalnca e v v e l en y a k n , en feyizli Mezopotamyay v e A n a d o l u s a h i l l e r i n i i s k n et mesi lzmgelirdi. Sumerlerin, Elamlarn rann k a d i m y e r l i l e r i o l d u k l a r n k i m iddia e d e b i l i y o r ? S o u t v e B a k t r i y a n m n t a k a l a r da b y l e d i r . Halbuki bunlann yannda s<m otuz asrlk malm devrede bile birok istillar yapm ve heryerde byk kk belki yzden fazla Dev let kurmu, birok medeni merkezler yaratm bir Trk rk vardr. Bu son istillar v e Devlet k u r u l a r milttan yz asr evvel b a h y a n hdise lerin d e v a m v e t e k e r r r n d e n b a k a b i r e y de ildir. U m u m tarihin v e m e d e n i y e t tarihinin, bu g n k m t e f e k k i r b e e r i y e t i o k a d a r m e r a k ile

igal eden k a r a n l k safhalarn izah iin, T r k rk n esas tutmaktan baka are yoktur. Bu esas kabul edilince btn izah m k l g r n e n meseleler aydnlanacak, tarihte bo braklan v e y a istifham i a r e t l e r d e d o l d u r u l a n fasllar t a m a m l a n a c a k t r . nsafl, h a k i n a s v e b i t a r a f A v r u p a l a l i m l e r i n f i k i r l e r i n d e n ve delillerinden d e istifade e d i l e r e k mdafaa olunan tezimizde hibir rk v e millet i i n istihfaf v e i s t i h k a r k a s t y o t u r . K e n d i m i l l i yetini sevdii k a d a r b a k a mill a h s i y e t ve var lklara h rm e t T r k l n iarlarndandr.

B u eserin gayesi m u k a d e m e d e iaret ettiimiz g i b i a s r l a r c a o k h a k s z i f t i r a l a r a u r a t l m , ilk m e d e n i y e t i d i r ; k u r u l u u n d a k i hizmet ve e m e k l e r i i n k a r o l u n m u B y k T r k Milletine, tarih haki k a t l e r e d a y a n a n erefli mazisini hatrlatmaktadr. u n u da i l v e e d e l i m ki on bir bin yllk gs k a b a r t a n v e a l n y k s e l t e n bir m a z i , T r k m i l l e tine bo ve l z u m s u z bir g u r u r v e r m i y e c e i gibi, her milleun tarihinde g r l m v e grlebilecek h a l l e r d e n o l a r a k b i r k a asr n saftan a y r l m b u l u n m a k ta f t u r v e r m e z . Gazi Mustafa Kemal Hazretleri, tarih n u t u k l a rnn s o n u n d a g e n l i e hitap e d e r e k m e m l e k e t i n maruz kalabilecei vahim ihtimalleri ve btn tehlikeleri s a y d k t a n s o n r a ; " E y Trk stikbalinin Evld, ite btn bu ahval v e e r a i t iinde dahi vazifen istikll v e cumhuriyeti kurtarmaktr. Muhta olduun kudret damarlarndaki asil k a n d a mevcuttur,, buyurmulardr. T r k n t a r i h a z a m e t i n i n m m t a z t i m s a l i B yk Beis, bu notlarn toplanmas ve bir a r a y a

g e t i r i l m e s i iin. a l a n l a r , b u m e s a i y e s e v k e d e n iratlar ve rehberliklerile i m d i h a t r l a t t m z hita b e l e r i n e u c m l e l e r i ilve b u y u r m u o l u y o r l a r : " E y T r k Milleti! Sen yalnz k a h r a m a n l k ve c e n g v e r l i k t e d e i l , f i k i r d e v e m e d e n i y e t t e d e in sanln erefisin. Tarih, k u r d u u n medeniyetlerin sena v e sitayilerile doludur. M e v c u d i y e t i n e kas teden siyas ve itima amiller b i r k a asrdr yo l u n u k e s m i , y r y n a r l a t r m o l s a da, on bin yllk fikir v e h a r s miras, r u h u n d a bakir ve t k e n m e z bir k u d r e t halinde y a y o r . Hafza snda b i n l e r c e v e binlerce yln hatrasn tayan tarih, m e d e n i y e t safnda l y k o l d u u n m e v k i i sana parmaile gsteriyor. O r a y a yr ve y k s e l ! B u , s e n i n iin h e m b i r h a k , h e m de b i r v a z i f e d i r !

MEMLEKET AHAL MEDENYET SYAS TARH

III. IN
I. MEMLEKET
inliler m e m l e k e t l e r i n e o n g - K u o "Orta m p a r a t o r l u k , , a d n v e r i r l e r . B u g n k H o n a n kt'asm tekil eden sahaya eu sllesi zamannda verilmi olan bu isim sonralar umumilemitir. -Sin v e i n e k i l l e r i n i d e a l a n i n k e l i m e s i n i n mi lttan e v v e l 1II n c a s r d a h k m s r m olan T'sin sllesi i s m i n d e n g e l m e o l d u u n u sylerler. Kadm mverrihlerden (Ptolemee Ptoleme) ini imal v e c e n u b o l m a k z e r e i k i y e ayrr. O r t a Z a m a n s e y y a h l a r n d a n Marko Polo ile Odorik te h a t r a l a r n d a i n i n i k i y e a y r l d n , i m a l i n e K a t a y [1], c e n u b i n e M a n z i denildiini ve Katayllarn yani imal indekilerin cenuptaki ahaliyi b a r b a r telkki ettiklerini yazarlar.
[1] Htay, Ktay ve H a t a y da denir. B u i s i m a r k T r k l e h e l e r i n d e k i (Kata) k e l i m e s i n d e n a l n m a olsa gerektir. 'Kata, tabya, siper, i s t i h k m d e m e k t i r . E s k i z a m a n l a r d a Htay l k e s i n i n z e n g i n l i i v e i n s a n larnn gzellii o k m e h u r d u . Bu hretin izine O s m a n l T r k airlerinin eserlerinde de tesadf edilir: " B i r m l k e g z a r etse s a n u r halk o m l k n , olduklar y e r m e m l e k e t i in- Hatadr.,, Nef' " H e r s a t n dilniini r e k f e r m a y i e b r u y u dilberan Hata v e her k e l i m e - i a n b e r a k i n i s e r m a y e bahsi tabla-i attan sabadr Fuzul

IN inin k a d m tarihi K o n f y s v e akirtleri tarafndan toplanarak tensik edilen m e n k u l t ve an'anelere mstenit bulunmaktadr. inliler ken dilerini " H a n Oullar,, adile anarlar. in ; c o r a f , r k v e t a r i h v a h d e t t e n m a h r u m b i r m e m l e k e t t i r . Asl i n i n h u d u d u i m a l d e b y k Setti, g a r p t e S e u - u a n d a l a r n v e c e n u p t a G k I r m a k " Yang-e K i y a n g vadisini e'reveliyen dalar s i l s i l e s i n i g e m e z . B u n d a n t e s i M a n u r y a , M o n g o l y a , in T r k e l i ve Tibet gibi yabanc k o l o n i l e r m a h i y e t i n d e l k e l e r d i r . Asl i n l i deni len halk b u r a l a r d a ya hi b u l u n m a z , y a h u t p e k seyrek, nadir ve ehemmiyetsiz serpintiler halinde bulunur. k i b y k r m a k , s n r l a r n g s t e r d i i m i z asl i n i , y e k d i e r i n d e n t a m a m e n f a r k l , i k i ksma ayrr. B u n l a r d a n biri 4 7 0 0 kilometro s r e n Sar r m a k ( H u a n g H o ) ile b u n u n kollar ndan A k a y v a d i l e r i n i n t e k i l ettii i m a l C i n d i r . Dieri dnyann en b y k akarsularndan ( 5 5 0 0 ) kilometro uzunluunda G k Irmak (Yang-e-Kiy a n g ) ile daha k k ( 1 7 6 0 ) k i l o m e t r o l u k S i k i y a n g a y v a d i l e r i n d e n t e e k k l e d e n c e n u b Cindir. Aongolya yaylasnn cenup taraal a n h a l i n d e balyan imal in, sca v e souu iddetli br sahadr. T o p r a m m b i t v e feyizlidir. B u feyiz garptan a r k a d o r u gidil d i k e artar. S a r I r m a k b u r a d a k o l l a r e b i r l i k t e b i r b u u k milyon kilometro m u r a b b a geniliinde en gin br ovay sular. A n a d o l u n u n M e n d i r e s r m a gibi S a n I r m a k t a s k s k t a a r . V e a r a s r a y a t a k deitirir. T a r i h i n kaydettii b y k taknlklardan b a z l a r n d a m i l y o n d a n fazla insan b o u p s r k l e dii v a r d r . Asrlardanberi, araba ve kan . , .

t e k e r l e k l e r i n i n o y d u u y o l l a r s t n d e , faslasz k e r v a n l a r bu o v a y b o y d a n b o y a g e e r e k B y k Setin tesindeki lkelere ipekli k u m a v e ay tarlar. Garpta o k kesif olmyan nfus, arka d o r u g i d i l d i k e a r t a r v e e n a r k t a k i a n t u n g vil yetinde kilometro bana ( 2 6 4 ) e kar. Aalklar da i n s a n l a r g i b i g a r p t a n a r k a g e l i n d i k e o a l r .
CENUBI

.
N

Cenub Cin, imal Cinden

u.4.

bsbtn

ay bir m a n z a r a gsterir. Ova ksm daha d z l k t r ; G k I r m a k ve btn yan kollar, Sar I r m a a nisbetle gemi gidi geliine daha elverilidir; o n u n iin b u r a d a j o n g v e k a y k , deve kervanlarnn yerini tutmu, kan y o k denecek kadar azalmtr. C e n u b inin ana damar, ar akl, derin sulu G k I r m a k , dz v e hudutsuz bir v a d i y e g l l e r ve b a t a k l k l a r y a y a r a k a r k in denizine ular. C e n u b i n i n s c a k i k l i m e y a k n tatl b i r i k l i m i vardr. H a v a i m a l d e k i gibi s e r t deildir. Y a m u r lar i m a l e nisbetle daha o k v e m u n t a z a m ya ldr. T o p r a k z e n g i n , a y d a n k f u r a a c n a k a d a r hemen her nebat yetitirmee kabiliyetlidir. Memleketin balca servetlerinden biri olan pirin bir u f u k t a n b i r ufka G k I r m a k b o y l a r n kaplar. Cenub inin her tarafnda nfus sktr. Ovann, cenupta nihayetlendii sahada sarp ve yaln dalar kabarr. B u n l a r n te tarafnda, c e n u b in denizi sahilleri, inlilerle asrlarca devam eden temaslarna r a m e n , hususiyetlerini muhafaza etmi muhtelif rk tiplerine m e n s u p ahali ile m e s k n d u r . B u r a d a S i k i y a n g a y n d a n b a k a e h e m m i y e t l i su y o k t u r . E n garpta Tibetli k m e l e r , bunlarn c e n u b u n d a btn in Hindista-

m h u d u d u b o y u n c a Tayiler, K u e y - e u havali s i n d e Miyao - Seu 1ar y a a r . Y o l s u z , g e i t s i z s a r p dalarn tepesine asrlardanberi ova, vadi v e deniz kylar insanlar ile iliiklerini k e s m i , m e deniyete yanamaz ve medeniyeti yaklatrmaz v a h i k a b i l e l e r b a r n m a k t a d r . B u n l a r n , Tik i n yerlilerinin, iptidailiklerini muhafaza etmi esas tipleri o l d u k l a r n a ihtimal v e r i l m e k t e d i r . Tibet. Tibet, inin garbn almaz
a l e

ElMiuIrtS
LER

i b i

kapayan ve ykseklii
^ _ ., _ , , . ,

JVilllTTLfc.IS.Jt. 1 -

y e r m e g o r e 4 0 0 0 ile 5 0 0 0 arasnda deien muazzam bir yayladr. Suyu az, t o p r a killi, k u m l u v e b i r o k y e r l e r i n d e t u z l u d u r . B u t o p r a k t a ot z o r b i t e r ; a a v e o r m a n y e r i n e seyrek allklar yetiir; tezekten baka y a k a c a k yoktur. klim vasflar unlardr: iddetli kuraklk, iddetli v e k u r u s o u k , iddetli v e s o n s u z r z g r lar,- U z u n v e y k s e k s i l s i l e l e r d e n k u r u l m a S e u uan dalar 5 0 0 0 metrodan 6 0 0 0 e k a d a r varan yksekliklerde arkta; f i i m a l y a n m yksek ve muvazi srtlar bir yarm daire gibi c e n u p v e g a r p t a ; orta y k s e k l i i 6 0 0 0 m e t r e y i a a n a z a m e t l i K a r a n l k d a [Ij s i l s i l e s i i m a l d e T i b e t i k u a t r l a r . [ 1 ] Garpta Altn da. Ustun da ve Arka da silsilelerile balayp inlilerin Kuen-Lun dedikleri muazzam da larn trke adna trke kitaplardan hibirinde tesadf edilemedi. Elisee Reelus nn bu hususta verdii izahattan bunlann Kulkun ve Kurkun ismile de anldklar, Hintlile rin Aneuta, Trklerin Karanguy da yani bizim lehemize gre Karanlk da dedikleri anlalyor. (Geogr. niverselle cilt 7, sayfa 253 e baknz) Karangu kelimesinin Anadolu trkesinde dahi yaam ve belki baz vilyetlerde hl yaamakta olduu na phe yoktur. B u kelime Fuzuli nin u beytinde geer:

Bunlarn arasndaki yaylada, y e r e arplarak p a r a l a n m b y k bir a y n a krntlar gibi say sz g l l e r s e r p i l i d i r . A r a z i , z e r i n d e a l a n l a r a k u r u bir e k m e k t e n baka bir ey vermiyecek k a d a r hasistir. N f u s s e y r e k t i r . Halk cahil ve hu rafelere baldr. Fakat kendilerinde yurt sevgi ve kskanl ok yksektir. Tibet dnyann im d i y e k a d a r i i n e e n az g i r i l e b i l m i v e e n az t e t k i k olunabilmi sahalarndan biridir. S a r k ve c e n u b u n d a k i dalarn yarath M o n g o l y a y a d u v a r l a r m a z g a l l bir kale g r n verir. B u d u v a r alnca orta yk s e k l i i 9 0 0 le 1 2 0 0 m e t r e a r a s n d a g e n i b i r y a y laya klr. i m a l e ve g a r b a d o r u alp genile y e n y a y l a n n a r k n B y k K i n g a n d a l a r , i malini ve imal garbn baz tepeleri 4 0 0 0 metre y e v a r a n ( A r d a - Al tay) [1] s r a d a l a r e v i r i r . in T r k e l i n d e n Manurya hudutlarna ka d a r M o n g o l y a m n ortas, i n l i l e r i n K u m d e n i z i , Trklerin Gobi dedikleri ucu buca belirsiz br ldr. Gezici k u m tepeleri, k a r m a k a r k k a y a l k l a r , y e i i l i k s i z b a t a k l k a m u r l a r ile r t l l m a n z a r a s , i m a l v e g a r p i m a l d e (Ar d a = A l t a y ) e t e k l e r i n e y a k l a t k a deiir. B u r a d a n itibaren, y k s e k otlu a y r l k l a r , o r m a n l a r , s a y s z a l a yanlar, tespih gibi yan y a n a dizilmi gller balar. ln c e n u b u gz e r e m i y e c e k enginlikte otlaklar la k u a t l m t r .
G a m g n itme dili b i m a r d a n tn diri H a y r d r v e r m e k K a r a n g u g e c e d e b i m a r a su Fuzul

K a r a n l k kelimesi aatay T r k e s i n d e de K a r a n g u diye telaffuz edilir. "Lgati a a t a y , sayfa 2 3 8 , , [1] Altay'n dier ad Ar Dadr. De G u i g n e s , cilt. I

Mongolya iklimi g e r e k sca, g e r e k s o u u itibarile serttir. D e r e c e i k i n c i k n u n d a ( 3 0 ) a k a d a r d e r ; t e m m u z d a ( + 3 8 ) e , hatta ( + 4 5 ) e k a r . B t n l l e r d e o l d u u g i b i b u r a d a da a y n g n n en az v e e n o k s c a k l k d e r e c e l e r i a r a s n d a ki fark b y k t r . Baz g n l e r d e b u fark 4 8 de receye kadar varr. Yaz gnlerinin pek nadir s a a n a k l a r h a r i c i n d e , k u r a k l k iddetli v e daimidir. B u payansz sahalar iskn eden halkn o u bu gn srlerinin banda adrl g e b e hayat ya a m a k t a d r . i m a l e Kalkaslar, a r k a K a l m u k l a r gar ba a k a r l a r ve en g a r b a Krgzlar y e r l e m i l e r d i r . Manurya, Mongolya gibi orak ve y i ^ir m e m l e k e t deildir. B i r o k maden damarlarile zengin dalar am, gknar, k a y n , ceviz v e m e e o r m a n l a r i l e r t l d r . kli m i n s e r t l i i n e r a m e n iyi v e b o l m a h s u l v e r e n iki gzel vadisi v a r d r : i m a l d e S u n g a r y a , ce nupta Leao vadileri. Cetleri T u n g u z l a r olan M a n u l a r g e b e l i k t e n uzaklam, topraa balanm din ve alkan iftilerdir. X V I I inci asr ortalarndan 2 0 inci a s r b a l a r n a k a d a r b t n Cinde h k m r a n o l a n M a n u sllesi M a n u r y a n n terakki v e inkiafna hizmet etmitir.
MANURYA
0 S U

IN TUR KEL

mparatorluun garp ucunda,Tibetle

, , , . .

Mongolya arasnda, arktan garba d o r u b i r y e l p a z e g i b i a l a n in T r k e l i n i tarafndan kuatan heybetli dalardan T a n r da lar ( i n c e d e T i y e n - a n ) s a h a y i m a l d e u n g a r y a , cenupta Kagarya namlarile ikiye bler. Pek s e y r e k ve sreksiz kayn ve am ormanlarnn 78

a a l a m a y a alt plak dalar, granit kayalk lar, a k l l a r v e i n c e s a r k u m l a r l a r t l v a d i l e r d e in T r k e l i gze hazin bir m a n z a r a gsterir, " i m a l d e Tanr, cenupta K a r a k u r u m dalar nn, g a r p t a P a m i r y a y l a s n n v e r d i i s u l a r d a ol masa K a g a r y a m m t a k a s yeillikten tamamen m a h r u m k u r u bir k u m s a l d a n ibaret kalrd, K a r a kurumdan inen Karaka, Yarkant; Pamirden inen K a g a r ; T a n r dalarndan inen Aksu ve Tavuk a n [1] a y l a r , v a k t i l e b e l k i T u n a l a r , R o n l a r ve R e n l e r gibi b y k r m a k l a r olan btn bu sular i m d i k u r a k l k t a n atlam t o p r a k l a r s t n d e an cak birbirine eklenerek yaayabiliyorlar. Bunlarn birlemesinden m e y d a n a gelen Tarm, in T r k e linin y e g a n e rmadr. Tanr ve K a r a k u r u m dalarndan dklen binlerce alayanl derelerin biriktirebildii bu sular toplayan Tarm, evvel dolgun v e kylar alkan T r k iftisinin at d z g n kanallarla ssl, s o n r a yakc, k a v u r u c u g n e i n kzdrd k u m l a r i i n d e c l z b i r s z n t o l a r a k , Aptall k y yaknnda Karaburan glne dklr. Biraz sonra bu gln y k s e k b o y l u ve sk sazlklar, k a m l k l a r a r a s n d a n k a r a k v e s u n ' v e tabi b i r o k kanallar s u l a y a r a k Lop g l n n su y z n d e n y u k a r alt m e t r e y k s e k l i e v a r a n k a m l a r f a l t n a girer.Lop gl an anelerin bildirdii, ilmin ve tarhini teyit^ttii, k a d m inlilerin " G a r p D e n i z i = Si-hay d e d i k l e r i A s y a i d e n i z i n i n b u g n k a r t d r . Kablettarih devirlerde K a r a n l k dala Tanr da l a r a r a s n d a iki m i l y o n k i l o m e t r o m u r a b b a m d a n
:

[1] T a v u k a n . T a v a n k e l i m e s m i n aatay T r k e sindekt telffuz eklidir. (Lgati aatay s a h i f e : 1 0 5 . )

fazla b i r s a t h n n i k a y e t s i z s a h i l l e r i n i y k a y a n , de rinlii baz y e r l e r d e 9 0 0 m e t r e y i g e k i n bu koca denizden b u g n iki bin k i l o m e t r o g e n i l i i n d e bir sahay slatan y a n bataklk bir gl kalmtr. " K a d m d e v i r l e r d e b u h a v a l i d e h a k i k i dedizler vard. T e n r dalarnn a r k u c u n u n imal v e c e n u p taraflarnda b u g n serpili g r d m z k k g l l e r b u d e n i z l e r d e n k a l m a d r . i n Tr-, k e l i ile g a r b i n a h a l i s i a n ' a n e h a l i n d e m u h a f a z a ettikleri u m u m bir k a n a a t l e bu h a v z a s u l a r n n yava .yava eksildiini sylerler. "... B u h a v a l i g l l e r i n i n o u l u z l u d u r , "... i n T r k e l i n d e z i r a a t a e l v e r i s i z l l e r i n , ekilebilir araziye nazaran hangi nisbette bulundu u n u kat' o l a r a k s y l e y e b i l m e k k a b i l d e i l d i r . F a k a t bunlarn m e s k n ve ilenmi sahalardan ok daha g e n i o l d u u m u h a k k a k t r . Yeillik, h e m e n h e r ta rafta, s u l a r b o y u n c a b i r k a y z , n i h a y e t b i r k a b i n metre genilii g e m e y e n dar eritler halindedir. B u e r i t l e r i n t e s i b t n . i m t i d a d n c a d a h a el d e m e m i ssz m n t a k a i a r d r . te G o b i b u r a l a r d a n balar. T r k l e r , Tarm'n b e r i s i n d e n Fiotan aynn, ark yakasna kadar sren ksma Gobi demezler, T a k l a m a k a n derler. Deniz dalgalar gibi y r y e n gezici k u m l a r , b u r a d a imalden gelen iddetli rz grlarla s a v r u l a r a k y e r y e r ( 6 0 ) , ( 1 0 0 ) hatta ( 1 3 0 ) m e t r e y k s e k l i i n d e tepeler tekil ederler. Hotan aynn garbnda k u m hykleri byle yksek tepeler eklini a l m a z ; bazlar 3 0 m e t r o y u g e s e de e u a n c a k 5 - 6 m e t r o l u k gezici h y k l e r halinde imali garbiden c e n u b u arkye d o r u yrrler. B u n l a r n , k u m l a r d a h a m t e h a r r i k b u l u n a n iki u lar m e r k e z e n a z a r a n i l e r i k t k l a r n d a n h y k l e r m u n t a z a m hill e k l i n i a l r .

" l e y a k l a l d ; ha\ a d a u u a r a k g k y z n n m a v i l i i n i g i z l e y e n i n c e t o z l a r d a n belli olur. O n e a n c a k d o u u n d a n s a a t l e r c e s o n r a a i k r o l a r a k g r l e b i l i r ; hatta a r k r z g r estii z a m a n l a r b t n g n k a p a n k k a l d da v a r d r . B y l e g n l e r d e evlerin i i n d e l e vakti k yak m a k lzm gelir. Y a r k a n havalisinde bir b u u k aylk seyahati srasnda H e n d e r s o n fezada dalga l a n a n i n c e toz puslar y z n d e n etrafta';! b y k dalar bir k e r e olsun g r e m e m i , b i r o k defalar yakn srtlar dahi g r e b i l m e s i m m k n olamiyar a k h a v a l i n i n u m u m m a n z a r a s h a k k n d a tak ribi b i r fikir e d i n e m e d e n d m t r . " a y e t i n c e u n z e r r e l e r i h a l i n d e y a d za m a n t a r l a l a r a g b r e y e r i n e g e e n b u t o z l a r id detli f r t n a l a r l a y n l a r h a l i n d e g e l i n c e ifti iin bir ykm, bir felket olur. "Btn in Trklei bozkrlar, k u m hykle rde rtl deildir. Bunlar bilhassa imal rzgrile s r k l e n d i k l e r i c e n u p , c e n u b u g a r b i m m t a kalarnda grlr. ''. K a r a n l k d a e t e k l e r i n d e , g e n i v e e n g i n llerin demesi, toprak yerine akl yntlarn dan ibarettir. B u n d a n on iki, on asr evvel, b u g n m e t r u k olan ticaret yollarnn bu havali den getii devirlerde, yakn kylerin ahalisi ker v a n s r e n t c c a r l a r a a k l l a r d a k a y m a m a l a r iin tahta a y a k k a b g i y i l m e s i n i v e d e v e l e r i n a y a k l a rna kz derisinden ark geirilmesini retir lerdi. K a d m i n t a r i h l e r i n d e b u a k l t a r l a l a r n dan ve k u m deli eski r m a k y a t a k l a r n d a n b y k b i r k o r k u ile b a h s o l u n u r . "... u r a s m u h a k k a k k i H o t a n k r a l l n m h kmran olduu devrelerde, kumlar b u g n kap81

ladklan geni sahaya henz y r m deillerdi. B u n u n l a b e r a b e r , l, o d e v i r d e dahi m e z r u h a v a liyi y a k n d a n s k t r y o r d u . K a d m t a r i h l e r , H o tan e h r i n i n g a r b n d a , i m a l i g a r b i y e d o r u a k a n b y k br rman sonradan t a m a m e n k u r u d u u nu ve bir devlet a d a m n n tarlalar emziren, m a h s u l y e t i t i r e n s u y u n t e k r a r d a l g a l a n m a s i i n k e n d i ni r m a k e j d e r i n e k u r b a n v e r d i i n i a n l a t r l a r . B u havalide k u r u y a n sulara dair daha pek ok menkult vardr. "... J h o n s o n y z a l t m k a s a b a n n b i r g n iinde T a k l a m a k a n k u m l a r altna g m l d n n a k l e d e n b i r a n ' a n e d e n bahseder. o b a n l a r n , bu k a s a b a l a r n y e r l e r i n i bildikleri, fakat e n k a z ara s n d a k i altn p a r a l a r l a k y m e t l i e y a y k e n d i l e r i ele g e i r m e k iin k i m s e y e h a b e r v e r m e d i k l e r i sylenir. Filhakika Jhonson v e bakalar gerek Hotan n h e m e n y a k n l a r n d a , g e r e k K i r y a t a r a f l a rnda k u m l a r altnda ehir harabeleri bulmulardr. "... i n T r k e l i h a r a b e l e r i n e n u z u n z a m a n l a r mahfuz kalabildii bir sahadr. Yamurlarn hi d e n e c e k m e r t e b e d e k i azl, h a v a n n k u r u l u u , y d a iki k e r e d e n fazla k a r y a m a y sebebile, s e k i z y z yl e v v e l , k e r p i l e y a p l m d u v a r l a r b i l e , ilk y a p l d k l a r g n d e o l d u k l a r g i b i k a l r l a r . Kum rtt binalarn korunmasna yardm eder. Bu sebeple b r k u m tepesi yerini deitirince altndaki eski binalar g m l d k l e r i z a m a n pas! idiseler ylece m e y d a n a karlar[1]. inlilerin gedik dedikleri ve deniz yollar kapal b u l u n d u u m d d e t e ini g a r p a l e m i n e b a l a m olan k a d m " p e k Yolu,, ite bu s a h a d a n
[1] Elisee Reclus, G e o g r . n i v e r s e l l e , cilt VII sahife 114-119

geerdi. Tibet yollar emniyetsizlik ve asayisizlik yznden ilemediinden, b y k deniz seferleri b a l a y n c a y a kadar, bu yol y e g n e b y k ticaret d a m a n olarak kalmt. Fakat k e r v a n l a r o z a m a n da b i r o k k s m l a r d a k u m d a l g a l a r i l e a r p m a k mecburiyetinde bulunurlard. Rzgrlarn en korkuncu Kurukda istikametinden gelen Karaboran kasrgalardr. (M. S ) V I I i n c i a s r d a y a a m i n s e y y a h l a r n d a n Hiyuanang b u y o l h a k k n d a : "Bazen k u m rmaklar, bazen yakc rzgr lar y o l u k e s e r . B u n l a r a y a k a l a n a n l a r c a n l a r n k u r t a r a m a z l a r . N i c e k e r v a n l a r k a y b o l u p gitti d i y o r . ln cinlerle dolu olduuna dair birok ba tl i t i k a t l a r v a r d . M e h u r Marka Polo s e y a h a t n a mesinde bunlardan uzun uzadya bahseder- K u m frtanalarndan, k a v u r u c u rzgrlardan v e susuz luktan kurtulan kafileler ya T a r m n i m a l . y a k a s n t u t ' r a k T u r f a n , K u a , K a g a r v e y a c e n u p ya kasn alarak Hotan ve Y a r k a n t istikametlerinden geerlerdi. B u r a d a n M e z o p o t a m y a n n b y k e hirlerine, A k v e Kzl denizlerin ticaret l i m a n l a r n a v a r m a k iin daha aylarca y r m e k lzmdr. Umum m a n z a r a s hazin olan in Trkeli, ehirlerin kurulduu sulak vadilerde enlenir. Kanal a m a ve sulama ilerine ok e h m m i y e t v e r e n v e b u n d a u s t a olan T r k l e r s u boylarn en verimli topraklar derecesinde zenginletirmilerdir. "Hotan ve Yarkant lkelerinin btn bahe lerinde d z g n sral d u t l u k l a r v a r d r . E n nefs m e y v a l a r v e r e n a r m u t , e l m a , eftali, k a y s a a lar ve a s m a l a r dallarile k u c a k l a a r a k yeillikleri ni b i r i b i r l e r i n e kartrrlar. e h i r l e r , k y l e r ye-

illik iinde sakldr. A s m a l a r n , s a r m a k l a r n doland ardaklarla rtl yollarda, iekler, yapraklar, m e y v a l a r geenleri glgelendirir. Ev lerin taraalar k o k u l u i e k l e r l e , b a h e l e r gl lerle bezenmitir. ln k o r k u n sszlklarndan syrlan yolcu buralarn glgeliklerine, g l e r yzl haberlerine girince kendini cennete kavumu s a n r [1].

2,

AHAL

Bugnk in m p a r a t o r l u u n u n u m u m ge nilii 1 1 , 0 8 0 , 0 0 0 k i l o m e t r o m u r a b a d r . Nfusu 4 4 0 , 0 0 0 , 0 0 0 dur. Bu genilik Avrupann genili i n d e n b i r m i l y o n 8 0 b i n k i l o m e t r o fazla, b u nfus c i h a n n f u s u n u n drtte biri k a d a r d r . i n e t b i m e m l e k e t l e r d e n in Trkeliuin ge nilii bir b u u k m i l y o n k i i o m e t r o y a y a k n d r ; n f u s u n u A v r u p a m e m b a l a r bir m i l y o n g s t e r m e k t e iseler de yerli ahali k e n d i l e r i n i n mil y o n d a n fazla o l d u k l a r n s y l e m e k t e d i r l e r . Mong o l y a n n genilii takriben iki m i l y o n kilometro m u r a b b a , n f u s u iki m i l y o n k a d a r d r . Tibetin genilii 2, n f u s u 3 m i l y o n d u r . Manuryanm genilii 9 4 2 , 0 0 0 k i l o m e t r e m u r a b b a n f u s u 19 milyondur. i n e tbi m e m l e k e t l e r d i y e s a y d m z s a h a l a r dan ayr bir surette tetkik o l u n d u u z a m a n dahi Cin de rk birlik g r l e m e z . B i r o k n a z a r i y e l e r in lileri, g a r p t a n , i m a l d e n , c e n u p t a n g e l m i g s t e r m e k t e d i r . G a r p t e n g e l d i k l e r i n i ileri s r e n n a z a r i y e , m e n e l e r i n i n K a g a r havalisi o l d u u n u s y l y o r .

[1] Elisee Reclus. Geogr. niverselle, cilt VII sayifa 120,

N A H A L "baz i t i m a i y a t limleri d e i n i n ilk s e k e n e s i n i n iki a y r r k t a n t e r e k k p e t t i i n i , b u n l a r d a n b i r i n i n yerli halk, dierinin Orta A s y a d a n g e l e r e k asalet s n f n t e k i l e t m i m u h a r i p l e r z m r e s i [l] o l d u unu d e r m e y a n ediyorlar. B u n a z a r i y e l e r e istinat e d e r e k b u g n k i n halkna m t e r e k b i r m e n e t a y i n e d e b i l m e k m m k n deildir. M u h a k k a k olan nokta, inin, tarihinin ilk y a p r a ald g n d e n itibaren m temadi v e m t e v a l i t e h a c m v e istillara u r a d v e b u istillarn hemen d a i m a i m a l d e n v e garp tan, y a n i T r k e l l e r i n d e n g e l d i i d i r . B i l h a s s a i m a l i in en eski d e v i r l e r d e n b e r i b y k T r k ktlele rinin s r e k l i m u h a c e r e t l e r i n e uramtr. inin Milttan 2 2 0 0 s e n e e v v e l k i hkmdar slle leri o l a n Hiyalarla, Yinler, eu'lar v e T'sinlerin g a r p t a n , y a n i T r k i s t a n d a n , g e l m i o l d u k l a r n t a r i h m e m b a l a r i n c a i f a d e e d i l m e s i n e [ 2 ] v e y e n i a r k e o l o j i k e i f l e r i n i n b u m a l m a t teyit e t m e s i n e g r e Cinde T r k m e d e n i y e t v e h a k i m i y e t i e n az b u g n d e n 4 0 0 0 yl evvel b a l a m d e m e k t i r . Cinde m s t e m i r r e n 2 0 0 0 yl h k m r a n olan b u sllele r i n i n e g e l i l e r i n i n b i r k a k i i l i k b i r aile s e y a h a t i eklinde olmadna phe yoktur. Hakimiyet v e slle tesisine varan aknlarn b y k insan ktlelerile y a p l m o l m a s tabi g r l m e k z a r u r i d i r . O r t a Asya yaylasnn geirdii iklim deiikliklerinden gelme kuraklklar ve bunlarn u m u m maiete verdii darlk y z n d e n balyan b u silhl g aknlarnn, inlilerin rk vasflarnn deimesin[11 R. r u s s e t , cilt 1 sahife 1 7 9 [2| Richthofen, G e s c h i c h t e C h i n a . cilt 1 asl 8 ; Marcel Granet, Civilsation C h i n o i s e .

de gayet m h i m bir amil olduu reddi imknsz bir hakikattir. imal ine y r y e n T r k dalgala rnn geici bir meddi cezir hdisesi halinde kalmayp asrlarca devam eden siyas hakimiyetle m t e r a f i k o l m a s b u t e s i r i d e r i n l e t i r m i v e ilk gelenlerin m e d e n i y e t e yerlilere o k faik bulun m a s da C i n d e m e d e n h a y a t n s r a t l e i n k i a f n a hadim olmutur. Son z a m a n l a r d a inliler zerinde yaplan antropoloji tetkikat T r k l e r i n Cindeki rk tesirle r i n i n d e r i n l i i n i v e b e l k i M . E. 6 7 b i n y l a v a r a n k d e m i n i teyit e d e c e k m a h i y e t t e g r l m e k tedir. Bu tetkkata g r e inin y k s e k derecede brakisefal " hyperbrachicephale Trklerle en fazla t e m a s t a b u l u n a n i m a l k s m l a r n d a d o l i k o sefal n i s b e t i a z a l m a k t a , b r a k i s e f a l n i s b e t i o a l maktadr. inin c e n u p taraflarna doru inildike bu nisbet aksine meyletmektedir. imal nde vasat b o y nisbeti 1,67 v e deri r e n g i daha a k bulunmaktadr. Cenuba gidildike ortalama boy n i s b e t i t e d r i c e n e k s i l e r e k baz y e r l e r d e 1,61 e kadar inmekte, deri tedricen koyulamaktadr. "Beeriyetin b a l c a iki kafatas ekli y a n i y k s e k d e r e c e b r a k i s e f l l i k ile m f r i t d o l i k o s f a l l i k yekdierile kartrlrsa inlilerin antropolojik s i m a s m e y d a n a k a r [1]. inlilere brakisefllik tesirlerinin, kendileri e s a s e n hafif d e r e c e d e b r a k i s e f a l o l a n [2] M o n g o l lardan g e l m i o l a m y a c a tabidir. inin garbin deki vilyetlerden Kansuda b u g n inli saylan
|1] E u g . Pirtard. L e s R a c e s et l'Histoire, S. 4 9 2 [2j I, Deriker, E s s a i e d ' u n d Classification d e s Humaines II, E u g . Pittard, L e s R a c e s et l'Histoire. S. 4 5 9 Races

m i l y o n l a r c a i n s a n , h l saf t r k l k e v s a f n m u h a a z a e t m e k t e d i r . H e r h a l d e i n e n fazla r k ihtilfa m a r u z k a l m m e m l e k e t l e r d e n b i r i d i r . B u ihtilfn t e z a h r l e r i i n i n h e r t a r a f n d a g z e a r p a r . B i r K a n t o n l u ile b i r S a r I r m a k havzas inlisi b i r b i r l e r i n e b e n z e m e k t e n o k u z a k olduk lar gibi, Mavi I r m a k k y s n d a n bir k y l de bu iki t i p t e n hibirine benzemez. Bunlardan her h a n g i b i r i n i h a k i k i n l i tipi, asl i n y e r l i s i d i y e g s t e r m e k kabil deildir. B u g n k inli en geni m i k y a s t a T r k k a n a l m k a d m iptida i n y e r lisidir. B u k a n n n i s b e t i i m a l e , c e n u b a , a r k a , garba, ova veya da mntakalarna gre artar veya eksilir. in tarihine gelince, o batan baa b y k T r k s i y a s v e m e d e n t a r i h i n i n b i r fasln dan, b e l k i b i r k a y a p r a n d a n ibarettir. 3.
INDE TRK

N
. '

MEDENYET eseri
. ,

Cinde, k a d m v e r l i l e r i n
v J

olma-

MEDENYETNN KIDEM

P ' s h l a c b i r k a v m t a r a f n d a n ge tirilmi ve tarihin bildii en k a d m medeniyetlerle h e m z e m a n bir m e d e n i y e t i n v a r l t a h a k k u k etmitir[ll. B u m e d e n i y e tin M s r d a n v e y a S a m d a n gelmi olabilecei h a k k n d a k i n a z a r i y e b u g n in tarihi mtehas sslarndan ( S i n o l o g u e ) hibiri tarafndan kabul edilmemektedir. O h a l d e bu m e d e n i y e t n e r e d e n g e l m i ve k i m l e r t a r a f n d a n g e t i r i l m i t i r ? Cinde h a f r i y a t y a p a n h e y e t reisi m v e r r i h ve a r k e o l o g Andersy

11] A n d e r s s a n v e A r n e ' n m in T r k e l i , M a n u r y a d a y a p t k l a r hafriyat.

Kansu, Honan

son K a n s u v e H o n a n d a k a n eserlerle H a z a r arknda Anav hafriyatnda bulunanlar m u k a yese ederek bunlarn ayn medeniyetten doma o l d u u n u , Cinde b u l u n a n v e m e n e i m u t l a k a T r kistan olan b u m e d e n i y e t i n b y k muhaceret kafilelerile evvel K a n s u havalisine v e oradan b t n i n e y a y l d n i d d i a e d i y o r [1]. B u b y k muhceretin sebebi Orta Asya Trkelinin ura d i k l i m t a h a v v l v e artc k u r a k l k t r . Ayn sahalarda hafriyat ve tetkikat y a p m o l a n " A r n e : " Cinde k e f e d i l e n i l k m e d e n i y e t eserlerinin garptan gelen meden ve medeniletirici m s t e v l i l e r t a r a f n d a n g e t i r i l d i i n i s y lyor [2]. M v e r r i h S i n o l o g K a r l g r e n ; H o n a n ve Manuryada bulunan Neolitik devir eserlerinin belki i n y e r l i l e r i n i n e n iptida m e d e n i y e t l e r i n e ait o l a b i l e c e i n i , fakat, b u m e d e n i y e t i n , i n i n g a r b n d a rk itibarile in yerlisi o l m y a n bir k a v m i n getir dii daha y k s e k m e d e n i y e t i n tesiri altnda i n k i af e y l e m i o l a b i l e c e i n i d e r m e y a n e t t i k t e n s o n r a , y k s e k niedeniyetile in yerlisini T a d e v r i n d e n k a r a r a k inkiafa s e v k e t m i olan b u k a v m " h i phesiz T r k rkna m e n s u p t u ! , , diyor [3]. Btn geni in lkesi birdenbire medenilememitir. En kadm zamanlarda medeniyet yalnz i m a l t a r a f l a r n d a idi v e S a r " I r m a k havzasnn
** [1]I. A n d e r s s o n , An early C h i n e s s e culture, 1 9 2 3 . I I . A n d e r s s o n . P r e l i m i n a r y r e p o r t o n a r c h e o l o g i c a l rese arch in K a n s u . 1 9 2 5 , (Marcel Granet, L a Civilisation Chinoiseji. [2] Arne. P a i n t e d Stone Age P o t t e r y f r o m T h e P r o v i n c e of H o n a n , China, 1 9 2 5 . - [3] K a r l g r e n , C o m p t e r e n d u d e s publications d ' A n d e r s son; 1 9 2 4

k k bir k s m n a m n h a s r d . D i e r taraflara b u r a d a n y a y l m t r [1]. Tarihi, zamanmzdan ( 9 0 0 0 ) sene evveline k a d a r k a r l a n b u m h i m m e d e n i y e t [2] O r t a Asya T r k e l i n d e n yalnz i n e deil, a y n za m a n d a M e z o p o t a m y a , Msr v e H i n d e dahi ge m i t i r . E v v e l M s r v e M e z o p o t a m y a d a , s o n yl larda Hindin imalinde ve hazar havalisinde b u l u n a n s a n ' a t e s e r l e r i n d e k i m t e r e k v a s f l a r [3] Trk medeniyetinin yayld sahann yalnz Cinden ibaret k a l m a m b u l u n d u u n u gster m e k t e d i r . S i r A u r e l S t e i n , P a p h a e l P u m p e l l y , Andersson, Arne, Richthofen, K a r l g r e n gibi limler Orta Asyann kadm medeniyetlerin ana yurdu olduunda mttehittirler. T a r i h v e a r k e o l o j i s t a t l a r n n v a r d k l a r u n e t i c e y e b a k l a r a k k u v v e t l e h k m e d i l e b i l i r ki a r k e o l o g Pumplliye gre Milttan 9 0 0 0 yl evvele kan Trk ana medeniyeti, Mezopo tamya, Anadolu ve Msra nasl ve h a n g i sebepler altnda gitmi ise imal i n e de a y n i suretle ve nyni s e b e p l e r yrtile gelmitir. K a d m T r k e l i n i n g a r p t a r a f l a r n d a n a y r l a n l a r H i n d e , Anadoluya, M e z o p o t a m y a y a g e m i l e r ; a r k tarafta b u l u n a n l a r da soradan in ismi v e r i l m i olan s a h a l a r a i n m i l e r d i r . i m a l i n i n a n a y u r d a en
[lj H e n r i M a s p e r o , L a C h i n e A n t i q u e , c i l t I. S. ( 5 ^ [2] V a i n g t o n D a r l f n u n u m d e r r i s l e r i n d e n H e r b e r t H. G o w e n , H i s t . d e l ' A s i e , 1 9 2 9 s a y f a 1 8 . [3] I. Marcel Granet, La Civilisation Chinoise 1929. II. A n d e r s o n v e A r n e . III R i c h t h o f e n . IV. R e n e e G r o u s s e t , l'Hist. de l'Ext. 1929.

Orient,

cilt I

y a k n olmas ve iklim, toprak ve saire gibi tabiat eraitinin T r k l e r c e phesiz M e z o p o t a m y a ve M s r g i b i u z a k e l l e r d e n d a h a iyi b i l i n m e s i d o l a ysile, T r k m e d e n i y e t t o h u m u n u n sald saha lardan en k i d e m l i s i n i n buras olabileceini symek mmkndr. d. C i n d e din hayatn menei ok kadm devrelere kadar g i d i y o r . ptida i n d i n i n i n g a y e t s a d e o l a n e s a s l a r n d a e n m u k a d d e s m e v k i , aile nin iinde ate yakt ev o c a n a verilmitir. E v i n i v e d k a p l a r da m u k a d d e s s a y l r . B u n lar en k a d m T r k a n ' a n e v e i t i k a t l a r d r . A r k a i k d e v i r l e r e ait din itikatlarda ziraat h a y a t n n da m e v k i i b y k t r , E s k i i n d i n v e medeniyeti kadm Orta Asya Trklerile kk Asya'nn baz k a d m medeniyetlerinde olduu gibi "bilhassa t o p r a k v e ziraat e s a s l a r n a mste nittir [1]. E n m h i m i l h l a r a r a s n d a t o p r a k v e hasat allahlar vard. G k e ibadet telkkisinin m e n e i de, p h e s i z , m e v s i m l e r v e y a v e k u raklk gibi h a v a hdiselerile ok alkadar olan zira at h a y a t d r . S o n r a d a n T o p r a k T a n r s , A r z T a n r s o l m u , G k T a n r s d a b t n k i n a t n i z a m n idareeden y k s e k lhiyet mertebesine karlmtr. Dada sonra mparotorlar " G k Olu,, unvann t a k n m a a balamlardr. ki b y k T a n r d a n " G k , , e r k e k , " Y e r , , dii t e l k k i o l u n u r , k i n a t t a h e r e y i n b u n l a r d a n d o d u u n a i t i k a t e d i l i r d i [2]. DN VE
E n 6 S k

FELSEFE

[1] R e n e e Grousset, Hist. de L' E x t r e m e Orient. (Cilt I, sahife 1 8 3 ) [2] R e n e e Grousset, Hist. de L ' E x t r e m e Orient. (Cilt I, sahife 1 8 5 - 1 9 0 )

inin resm dinleri Konfiys, Tao v e B u d a d i n l e r i d i r . Muhammet ve DNLER sa d i n l e r i r e s m s a y l m a z l a r . Buda dini H i n t t e n g e l m e d i r . s l m l k Cinde b i l h a s s a X I I I n c a s r d a fazla y a y l m t r . B u g n k i n m s l m a n l a r n m sa y s b e l l i d e i l d i r . B a z l a r 5 0 m i l y o n k a d a r tah min ediyorlar. H r i s t i y a n l k VI nc a s r d a g i r m i , b u g n h l ( 1 5 0 0 ) k a d a r A v r u p a v e A m e r i k a l m i s y o n e r l e r tarafndan hararetle i d a m e edilen telkin v e tevik lere r a m e n says b e m i l y o n u g e m e m i t i r . i n e m i l t t a n e p e y c e z a m a n e v v e l g i r m i o lan Musa dini m n t e s i p l e r i n i n says ise b i r k a binin iindedir.
BUGNK

KONFYS

B u F i l o z o f u n asl i n c e i s m i KungFu-Tseu dur. M i s y o n e r l e r b u n u Lt i n c e y e u y d u r a r a k K o n f i y s y a p m l a r d r . Milt tan e v v e l ( 5 5 1 ) d e i n i n a r k n d a a n g t u n g h a v a l i sinde k k bir kasabada domutu. Atalarnn ka dm h k m d a r sllelerinden Y m l e r e vardn sylerler[l]. U m u m h a y a t a m e m u r l u k l a girmi, bi raz s o n r a vazifesinden ekilerek uzun seyahatlara k m t r . O s r a l a r d a Cinde a n a r i a t e i h e r taraf sarm, u m u m ahlk bozulmu, tereddi ve tefessh c e m i y e t hayatnn h e r safhasna ilemiti. Konf iys, milletin bu halinden k e d e r duyuyr, o k u d u u k a d m m u k a d d e s kitaplardan ald fikirler onda, k a d m a n ' a n e l e r i n , k a d i m a h l k v e fazilet esaslarnn diriltilmesi ve c e m i y e t n i z a m n a h k i m klnmas

[1] C o r d i e r , H i s t , G e n e r a l e d e l a C h i n e . C i l t I s a h i f e 1 4 6 (Yin sllesinin trkl hakknda in'in siyas tarihi bahsinde izahata baknz).

yolunda bir m c a d e l e a m a k emelini uyandryor; eski esaslarda kendi g r l e r i n e g r e y a p t tadiller v e slahlarla y e n i bir a h l k felsefesi k u r u y o r . Bir k a a r k a d a ile b i r l i k t e s e y y a h derviler gibi k y d e n kye, vilyetten vilyete dolaarak fikir lerinin t e l k i n i n e giriiyor, h e r tarafta b u n l a r ya y a c a k m r i t l e r e d i n i y o r . te, i l e r i d e yzlerce milyon insann r u h u n u teshir e d e c e k b y k bir din haline g e l m e s i m u k a d d e r olan Konfiys meslei dnyaya byle domutur. Konfiys, hibir yenilik yapmadn, ortaya hibir yeni prensip k o y m a d n iddia ederdi. Umum m a n a s i l e b i r din v c u d e getirmekten ziyade devrin ahlk b o z u k l u k l a r n a g a l e b e ala c a k bir a h l k felsefesi k u r m a k g a y e s i n i g d e r d i . Ortaya k o y d u u ahlk esaslar gayet t e m i z d i r :
"nsan hayat v e m e s l e k i n d e iktidarile o l d u u kadar faziletile de t e m a y z e t m e l i d i r . Anay, B a b a y v e Atalar honut etmenin, ereflendirmenin yolu budur... Anaya, B a b a y a h r m e t esastr; b u esas genileyince v a t a n a ve d e v l e t e m u h a b b e t v e m e r b u t i y e t olur.,, "... C e m i y e t i n h e r s n f n n a y r a y r v a z i f e l e r i v a r d r . B y k l e r k a n u n a , adalete, t a v a z u v e tasarrufa itina g s t e r m e k , m e m l e k e t i ehliyet, iktidar v e faziletle i d a r e e t m e k , hal k n h e r ferdini k e n d i o c u u gibi s e v m e k l e mkelleftirler; millet de onlar b a b a gibi sevmelidir...,, "... H k m d a r h a l k t a r a f n d a n s e v i l m e k g e r e k t i r . F a kat bu m u h a b b e t e liyakat, halkn b t n madd ihtiyalar n t e m i n v e t a t m i n e d e b i l m e k l e m m k n olur. D e v l e t bir aile babas gibidir. Aile de k k bir devlet r n e i o l m a ldr. B a b a kars v e o c u k l a r zerinde mutlak surette h k i m o l m a k gerektir...,,

K o n f i y s demokratt. "Halkn sesi T a n r n n sesidir,, e s a s n m d a f a a e d e r d i . A k i d e l e r i n d e p e k az (metafizik) tabiat s t n d e esaslar vard. " H a yatn n e o l d u u n u b i l m e d e n l m nasl a n l a y a biliriz,, d e r d i .

K o n f i y s en z i y a d e s i y a s a h l k t e r b i y e s i n e e h e m m i y e t vermitir. u szler onundur:

"Millet idare e d e n l e r d r s t o l m a k gerektir... H k m dar a h s a n d r s t ise devleti, k a n u n l a r k o y m a d a n da idare edebilir; d r s t deilse saymyaca kanunlar tedvin etmesi neye yarar?,, "... H k m d a r vakarn k o r u m a y bilirse millet ona hrmet eder. Mfik ve m u h a b b e t k r olursa millet o n a ak yrekle balanr; iyilerin kadrini ykseltir, ktleri slaha a l r s a millet fazilet y o l u n d a yrr...,, " . . . B y k l e r i n fazileti r z g r a , k k l e r i n fazileti otlara b e n z e r . s t n d e n r z g r g e e n o t l a r iyilir... d a r e s i n i f a z i lete istinat ettiren devlet a d a m k u t u p yldzna benzer; btn yldzlar onun n n d e n ba eyerek geer, o daima y e r i n d e durur...,,

K o n f i y s n m h i m e s a s l a r n d a n biri d e her kesin birbirini sevmesi, herkesin kendisi kadar b a k a l a r n da d n m e s i d i r . B u d i n d e r a h i p snf yoktur. H e r k e s ibadetini bildii gibi yapar. K o n f i y s M i l t t a n e v v e l 4 7 9 da 7 3 y a n d a l m t r . M e m l e k e t i n e v e r d i i din, h u s u s b i r in milliyetinin t e e k k l n d e v e dahil v e haric b t n ihtill v e ayrlk c e r e y a n l a r n a r a m e n i n birliinin k o r u n m a s n d a en m h i m amil olmutur. T a o d i n i e s k i i n i n K o n f i y s l e re kabet e d e b i l e c e k hrette dier b y k f i l o z o f u Lao-tseu tarafndan tesis edilmitir. L a o - t s e u ' n u n asl i s m i Tandr. A i l e a d JWdir[l]. B u
[1] L a o - t s e u f i l o z o f u n a s l i s m i d e i l d i r . Bu kelime " i h t i y a r o c u k , , m a n a s n a d r . Asl i s m i , a n ' a n e y e g r e " T a n olan filosof a k sal v e a k kal d o d u u iin inliler ken disine b u L a o - t s e u ismini verdiler. Siyas tarih k s m n d a T r k olduklarn sylediimiz eu sllesi payitaht olan Lo ehrinde m e m u r d u . Douu yine ayni h k m e t ehirle rinden, imdiki Honan vilyetinde Kiyocin kasabasnda, m. ev. 6 0 4 ylndadr. O l u V e y sllesini k u r a n T o p a T r k -

. .

da K o n f i y s g i b i h a y a t n n b i r a n n d a m e m u r luktan ekilmi, k e n d i n i t a m a m e n ilme, m t a l e a y a ve tefekkre vermitir. Ruhun ebediyetine kani, vahdaniyeti ve tamamile metafizike mstenit olan m e s l e i n e g r e kinat " b a k m a k l a g r l m e yen, dinlemekle iitilmeyen, a r a n m a k l a b u l u n m a yan, varlk ve y o k l u k k e n d i s i n d e m n d e m i bir y a r a t c n n , Tao run e s e r i d i r . Konfiys m e z h e b i insanlarn madd ihtiya l a r n , h a y a t n h a k i k e r a i t i n i e s a s t u t a r . B u iti b a r l a d a h a c a n l , d a h a a m e l d i r . T a o d i n i i s e he men mnhasran ruha ve ruhun ihtiyalarna e h e m m i y e t verir, madd hayat d n m e z . Lao-tseu da K o n f i y s gibi devletle milletin mnasebetlerine, halk ktlelerinin idaresine m tellik a h k m t e d v i n i n e almtr. F a k a t k o y d u u esaslarn istikameti o k ayrdr. Lao-tseu dev letin h a l k n i i n e m m k n o l d u u k a d a r a z m dahale etmesi, bilhassa talim ve t e r b i y e h u s u s l a rna hi karmamas lzm gelecei kanaatnda b u l u n u r , "Millet, a n c a k , h r r i y e t i n i k e n d i e l i n d e tutmak ve ilerini kendi k e n d i n e y r t e b i l m e k l e payidar olur derdi. T a o dini s o n r a d a n gelen mtehitlerin tahrifler i l e o k b o z u l m u , Lao-tseunun koyduu vahda niyet nazariyesi bir s r ilhlardan m r e k k e p b i r puta t a p c l k m a h i y e t i n i a l m , m e t a f i z i k e s a s larda simyaclk, falclk, sihirbazlk tatbikat ekil lerine dklmtr.
leri h k m d a r l a r n d a n Tuan Kaanm cenerallarmdand. (La C h i n e Antique, H. M e s p e r o ; Hist. G e n e r . d e la C h i n e Cordier.) - Bu m a l m a t a nazaran Lao-tseu ismi verilmi o l a n f i l o z o f Tan m d a K o n f i y s g i b i T r k o l d u u n u k a b u l caiz grlebilir.

B U D A

DINI

. .

Mildn ilk asrnda ine

,. . .

giren

Buda
X

dini a n c a k drdnc asra doru H u n l a r z a m a n n d a y a y l frsat b u l d u . B u d a d i n i n i H u n l a r m , Cinde s i y a s b i r m a k s a t l a u m u m din h a l i n e g e t i r m e e a l m b u l u n m a l a r o k m u h t e m e l d i r . lk zamanlarda in limlerinin i d d e t l i m u h a l e f e t l e r i l e k a r l a a n B u d a d i n i Cinde ancak kadm an'anelere uydurulduktan sonra, V I I I inci asr iptidalarna d o r u s a l a m surette tutunmaa ve geni lde yerlemee muvaffak o l a b i l d i . B u d i n i k u r a n S a k a M u n i [1] i n s a n l a r arasnda snflar, z m r e l e r ayrl y e r i n e u m u m ve amil bir kardelik k u r m a k istiyor; yalan sy lemeyi, hrszl, a d a m l d r m e y i , hatta h e r h a n g i bir canl varla ilimeyi y a s a k ediyordu. A n c a k , b u filozofun i n s a n l a r d a n istedii bun lardan i b a r e t deildi. D n y a ile a l k a l a r n kesil mesini, m n z e v ve mtecerrit yaanmasn, daima b e k r k a l n m a s n da i s t i y o r d u . K o n f i y s v e L a o - t s e u t a r a f t a r l a r B u d a d i n i n i n Cinde b t n d i n l e r i s k p a t a r a k u m u m i l e m e s i n i n n n e , ite b u son n o k t a l a r d a n h c u m e d e r e k g e e b i l d i l e r . in, d i n l e r i n , i t i k a t l a r n i l k s a l t k l a r n en az k o r u y a b i l d i k l e r i bir sahadr. O r a d a b t n dinler, en u z a k m a z i n i n cahillik d e v i r l e r i n d e n mevrus g r e n e k l e r , an'aneler, h u r a f e l e r ve batl itikatlar t e s i r i a l t n d a asl s i m a l a r n k a y b e t m i l e r d i r . B u tesir, y a l n z d i n i t i k a t l a r d a d e i l , b t n i t i m a hayat safhalarnda aikr olarak grlr. Drt yz milyonluk insann deersiz b i r yn halinde kalp gitmesinin a m i l l e r i n d e n en m h i m m i ite b u d u r .
[1] Asl i s m i S a g a Moni B o r Kaan'dr. Rene Grousset. Hist. d e l ' E x t r e m e Orient, cilt II. sayfa 4 6 9

 i n dili t e k h e c a l b i r d i l d i r . K e l i m e l e r e k l i n i d e i t i r m e z v e tasrif edilmez. Btn k e l i m e l e r i n tek hecal ve sabit ekilli o l m a s n a g r e i n c e n i n gayet fakir diller arasna girmesi lzm g e l e c e i zannedilebilirse de h e r k e l i m e n i n muhtelif e k i l l e r d e t e l f f u z o l u n a b i l m e s i v e h e r telffuz e k l i n e g r e m a n a n n d e i m e s i in lgatini ( 1 0 0 , 0 0 0 ) keli m e y e kadar karmaktadr. Yazda, h e r k e l i m e n i n harf yerini tutan v e bizim r a k a m l a r m z gibi fikir ifade eden ayr bir iareti o l d u u n d a n in alfabesi k e l i m e says kadar ekilden t e r e k k p eylemektedir. in harfleri b u g n k ekillerde snfa ayrlr. Birinci ksm, tasvir ve tersimidir. B u n l a r a ( S i y a n g ) derler. Eskiden kamilen tersimi olan alfabeden kalma ekillerdir. kinci ksm, fikirleri izgilerle gstermee yarayan ekillerdir. Bunlara " sembol = e e denir. n c k s m , anahtar v e y a k k denilen s e d a u n s u r l a r d r . Y e n i in l g a t l e r i n d e a n a h t a r says (214) olarak tesbit edilmitir. Herbiri bir k e l i m e olan harflerin says, bir oklarnn kullanlmaktan kalm olmalar hasebile ( 4 0 , 0 0 0 ) e kadar inmitir. Z a m a n m z n in m n e v v e r l e r i tahsilin u m u m i l e m e s i n i kolayla t r m a k iin b u n l a r ( 1 0 , 0 0 0 ) e i n d i r m e e al yorlar. Esasen en ok kullanlan v e incenin o k u n u p yazlmas, k o n u u l u p anlalmas iin kfi gelebilen kelime - harf miktar 7 : 8 b i n d e n iba rettir. i n l i l e r y a z l a r n f r a ile y a z a r l a r . S a t r l a r harflerin y u k a r d a n aa dizilmesile tertip o l u n u r . Irk, coraf, tarih ve siyasi vahdetlerden

DL, YAZ, EDEBYAT

m a h r u m o l a n Cinde t a m e k i l d e b i r dil b i r l i i d e y o k t u r . M a n u r y a , M o g o l y a gibi i n e tbi m e m l e k e t l e r a y r t u t u l d u u h a l d e d a h i C i n d e dil hatsiz, h e s a p s z h u s u s l e h e l e r l e k a r m a k a r k hale gelmitir. Yalnz Y u n n a n vilyetinde on m u h telif lehe saylmtr. Ayr leheler konuan inliler aralarnda anlamazlar. Biri Pekinli, d i e r i K a n t o n l u iki i n l i birbirinin szlerini anlayamaz. F o u k i y e n d e doan bir inlinin anside d o m u dier inli ile k o n u a b i l m e s i iin m u t l a k a h e r iki tarafn l e h e s i n i bilen b i r terc m a n l z m d r [ 1 ] . B u dil k a r k l a n c a k e s k i h a r f e k i l l e r i n i n t e r k i v e i n y a z s n a ltin alfa besinin tatbiki ile izale edilebilir. Cinde m a t b a a c l k p e k e s k i d i r . Milttan s o n r a VI inci asr ortalarnda tahtadan harfler v e y a tahta zerine o y m a yazlarla kitap basm v e ( 1 0 4 0 ) tarihinde de daha m t e k m i l m a t b a a harfleri y a p m olan cinliler icat h u s u s u n d a gsterdik leri t a k a d d m , m a t b a a c l n A v r u p a d a k i terakkiyatn takip v e iktibasta gsterememilerdir. Cinde t i p o r a f i k m a t b a a c l n y e r t u t m a s p e k yenidir. in edebiyat uzun m a z i l e r d e n b e r i m u h a f a z a edilerek b u g n e kadar intikal etmi en kadm edebiyat telkki edilebilir. K a d m in ktpha nesi, K i n g n a m verilen m u k a d d e s kitaplar ve 2 4 t a m a m e n mahfuz v e m a r u f tarih kitaplarile felsefeye, h e y e t e , h u k u k a , a s k e r l i k san'atna ' v e dorudan doruya edebiyata mteallik birok eserlerden terekkp eder. in edebiyatnn e n y k s e k d e v r e l e r i e u ,
[1] O e o r g e s Maspero, La Chine, 1 9 2 5

97

T'sin, H a n , T a n g , S o n g v e C e n g i z O u l l a r slle leri zamanlardr.

RESM, MMAR, '' k a d m z a m a n l a r d a d o m u v e o k HEYKELTIRA i t i b a r g r m s a n ' a t l a r d a n d r . B i r an'LIK

A n ' a n e l e r e g r e Cinde r e s s a m l k pek

a n e r e s m i n icadn M i l t t a n ( 1 6 0 0 ) s e n e e v v e l y a a m b i r n a z r a a t f e d i y o r . Cinde ressamlk Mildn II inci asrnda p e k m n k e i f bir hale varmtr. Milttan e v v e l V I I v e V I I I inci asrlarda T a n g sllesi devrinin de resim san'at iin h a k i k b i r y k s e k devir o l d u u gr lyor. inin en b y k ressam saylan V u T a o Tseu bu devirde yetimitir. in mimarl ortaya k o y d u u eserlerde m u k a v e m e t ve imtidat m a n a ve k u d r e t i ifade e t m e m e k l e b e r a b e r ince, zarif slbu, birbiri zerine geirilmi atlar tarzile h u s u s i y e t g s t e r i r . B u at t a r z n n g e b e l i k de v i r l e r i n e ait a d r e k i l l e r i n d e n k a l m a b i r h a t r a dan d o d u u s y l e n i y o r . E v l e r i n dahil tezyinat o k ince, o k itinaldr. E v e y a l a r n d a a r a n a n z i n e t iptils b a k a h i b i r m i l l e t t e grlmemi denebilecek mertebededir. l k d e v i r l e r e ait k a b a r t m a l a r v e h e y k e l l e r n a dirdir. Heykeltralk eserlerinin en kdemlileri V inci asrda T o p a T r k l e r i n i n k u r d u u V e y sl lesi z a m a n n d a y a p l m o l a n l a r d r . inliler en ziyade k k , ince v e zarif eserler vcude getirmekte temayz etmilerdir. Maden, fildii v e y a y e i m t a n d a n m i n i m i n i h e y k e l l e r , t u n ileri, k u m a z e r i n e i l e m e l e r y a p m a k t a , ktlkta ve bilhassa ipekilikte, inicilikte in san'atkrlar hakikaten mstesna bir olgunluk ve ykseklik mertebesine varmlardr.

inicilik ve ipekilik inin balca h r e t i n i t e k i l e d e n iki san'attr. G a r p , i n i ilk d e f a i p e i v e i p e k l i l e r d e t a n mtr. lk vatan in olan kt, g a r b a S e m e r k a n t tan g e m i t i r . H e r z a m a n i l e r i d e r e c e d e b u l u n m u olan p o r s e l e n san'at b i l h a s s a M. S. X V i n c i v e d a h a s o r a l a r X V I I i n c i a s r l a r d a en p a r l a k d e v r e s i n e girmitir. inlinin m u a z z a m eb'atta m u h t e e m va zolardan, k k fincanlara k a d a r btn porselen eserlerde gsterdii y k s e k ustala ve ince san'at z e v k i n e h a y r a n o l m a m a k m m k n deildir.
^PFSLK

. . . .

K a d m i n i n en b a t a g e l e n z e n g i n l i k k a y n a z i r a a t idi. K u l l a n l a n v a s t a l a rn i p t i d a l i i n e v e u s u l l e r i n k h n e l i i n e r a m e n b t n in h a l k n b e s l e y e n ve yaatan ziraattir. inlinin topraa verdii ehemmiyet, gsterdii dikkat ve ihtimam tasavvurun fevkmdedir. Topra ihmal e d e n l e r , tarlasn b a k m s z b r a k a n l a r iin p e k ar c e z a l a r vard. iftiliin eref ve kutsiyetini g s t e r m e k iin her sene imparator, bir kyl gibi g i y i n e r e k b i z z a t ift s r e r , k e n d i s i n d e n s o n r a d e v letin e n b y k m e m u r l a r da o n a i m t i s a l e d e r l e r d i . T o p r a n s u l a n m a s iin c e t v e l l e r v e b y k k a n a l l a r almasna e n eski zamanlardanberi T r k l e r i n h e r y e r d e yapt gibi ok e h e m m i y e t verilirdi. S u yollarnn k e n a r l a r n d a h e z a r e n ka mlar ( B a m b u ) yetitirilir. a l k a n i n s a n v e m k e m m e l ifti o l a n i n l i yemi baheleri bakm ve iek baheleri tanzimi ilerinde de gayet ustadr. E l i n d e k i topraktan azam faide e d i n m e s i n i bilir. B i r o k y e r l e r d e p i r i n ha slatn k a l d r a n i n k y l s y e n i z i r a a t m e v s i m i n e k a d a r isiz ve krsz d u r m a m a k iin su ka nallarn balk yetitirme havuzlar olarak kullanr. ZRAAT

4.

NN

SYAS

TARH

i n i n mill d i n i o l a n T a o d i n i n d e y a a t d m bir efsaneye g r e "Kinatn babas P a n - K u yahut Hu-Tuen lnce ba daa, gzleri g n e ve aya damarlar aylara ve rmaklara, salar, aalara, b e d e n i n i n kllar nebatlara t a h a v v l e y l i y o r . B u n lara u n s u r , g k (Tiyen), a r z (Ti) v e i n s a n ( J e n ) iltihak ediyor. D a h a s o n r a " B e mparatorlar,, d e v resi geliyor. Be imparatordan herbiri, bir veya birka medeniyet unsurunun mucidi ve hepsi birden mill in m e d e n i y e t i n i n m u c i t v e timsali s a y l y o r . Bunlarn en banda birinci mparator Fu-hi v e o n u n kadar m h i m tutulan hemiresi Niyu-kua gelir. K o n f y s ile baz eski i n m v e r r i h l e r i n i n hayal deil h a k i k bir h k m d a r o l a r a k k a b u l ettikleri Fu-hi C i n d e btn tekiltile iyi bir dev let i d a r e s i n i n i l k k u r u c u s u t e l k k i e d i l i r . Milttan 3 3 5 0 v e y a 2 9 5 3 y l k a d a r e v v e l h k m s r d s y l e n e n F u - h i ile d i e r d r t m p a ratorun hayat v e mevcudiyetleri hakikattan ziya de e f s a n e l e r l e k a r t r l m t r . B u n l a r d a n b a z l a r n ejder, bazlarn k z bal tasvir eden efsaneler vardr. Fu-hinin neslen T r k olmas ihtimali o k kuvvetlidir. En eski in tarihlerinin bildiriine gre Fu-hi in T r k e l i n i n ark paras saylabile c e k K a n s u v i l y e t i n d e d o m u t u r [1]. T r k l e r i n

[1] Henri Cordier. Hist Generale de la Chine, 1 inci cilt, S. 5 7 ,

b u v i l y e t e M i l t t a n en az 4 0 0 0 - 5 0 0 0 yl e v v e l girmi olduklarna arkeoloji keiflerde h k m verilebiliyor. Fu-hinin k a d m bir in r e s s a m tarafndan yaplm resminde yz izgilerinin inli tipine ait v a s f l a r d a n p e k a y r o l m a s c a d i k k a t e a yandr. B e mparator devrini slle dev ri t a k i p e d e r . i n t a r i h l e r i n e gre DEVR mparator u e n (M..E.2208) de lnce yerine Bavekillik vazifesini g r e n Yu seilerek birinci Hiya sllesini tesis eyliyor. O z a m a n a k a d a r m p a r a t o r l a r , m i l l e t u l u l a r t a r a f n d a n inti hap olunurlard. 7 n u n hkmdarlndan sonra bu a n ' a n e ortadan k a l k a r a k s l l e l e r sistemi tees ss ediyor.
U SLLE

Milttan e v v e l 2 5 inci asrdan b a l a y a n sl lenin T r k olduklar phesiz saylabilir. Bu sll elerle m e n s u p olduklar kabilelerin m e s k e n i inin e n s i , a n s i g i b i i m a l h a v a l i s i idi. D e G u i g n e s T r k l e r i n m e n e v e t a r i h i h a k k n d a k i m a r u f ese rinde: "ensi, ansi ve Peeli vilyetlerinin imal taraflarnda vaktile m e h u r bir millet sakindi. M u a h h a r a n Hunlar, Trkler, Macarlar, Tatarlar n a m altnda tandnz milletler inlilerin angy a n g d e d i k l e r i b u m i l l e t t e n z u h u r etmitir.,, d i y o r . E n e s k i i n t a r i h m e m l j a l a r da H i y a , Y i n , e u v e T'sin sllelerinin garptan, yani Trkistan h a v a l i s i n d e n g e l m i o l d u k l a r n teyit etmekte dir [1]. R i c h t h o f e n [ 2 ] i n l i l e r i n m e n e i h a k k n d a k i
[1] C h a v a n n e s , Les M e m o i r e s h i s t o r i q u e s , III, 2 6 . [2] Richthofen China, cilt I, fasl 8, 1 8 7 7 - 1 9 1 3 .

tetkiklerinde a y n neticeye varmtr. in slle lerinin d o m a ve l m e tarihi hep a y n gibidir. lk H k m d a r l a r d a i m a kudretli, a l k a n , k e n d i kararlarile hareket edebilir insanlardr. rade lerine btn imparatorluk ba eer, nfuzlar bir utan bir uca b t n m e m l e k e t i sarar. Z a m a n larnda hudutlar geniler, hi olmazsa mtemadi taarruzlarla yrtlmaktan kurtulur; h i m a y e veya tbiiyet altna a l n m m e m l e k e t l e r m p a r a t o r l u k merkezine kar vazifelerinde ve teahhtlerinde k u s u r gstermez olurlar; m e d e n i y e t en gzel ieklerini amaa, kanun her kede hkmn y r t m e e balar. Fakat, o u mill k a h r a m a n l a r s r a s n a g e e n b u s l l e a t a l a r l p g i d i n c e te reddi derhal saray kapsndan girer; h k m d a r lar s e f a v e s e f a h e t t e n b a k a b i r e y d n m e z olurlar. m p a r a t o r l u u n idaresi haris v e hrsz vezirlerle hadmaalarma kalr. Artk bundan sonra m e m u r irtikba, asker haydutlua dalar; vergiler alnr, h a z i n e boalr, u m u m hizmetler gever; sulama kanallar, cetveller bakmszlktan bozulur; tuyanlar, feyezanlar tarlalar basar; alk, kargaalk, u m u m k o r k u ve endie ovalar ve dalar kaplar. B a k m s z tarlalarda kendiliinden reyen d i k e n l e r gibi bin eit gizli c e m i y e t l e r , s i l h l ihtill t e e k k l l e r i b a g s t e r i r . N i h a y e t y a bunlarn reislerinden biri v e y a dardan gelen istilclarn ba, eski slleyi devirir; bozulan devlet n i z a m n d z e l t m e k iini s t n e alr. Millet te i l e r i n a r t k d a i m a y o l u n d a g i d e c e i m i d i l e yeni geleni alklayarak bana geirir. Bylece b i r s l l e y k l m , d i e r i k u r u l m u o l u r . t e i nin 4 0 0 0 y l l k s i y a s t a r i h i b u s a h n e l e r i n d e v i r devir t e k e r r r n d e n ibarettir.

BRNC SL LE: HYALAR

B u slleyi k u r a n Y u son i m p a r a t o r u e n z a m a n n d a on b e yl b a v e k i l l i k e t m i d e e r l i b i r d e v l e t a d a m idi. (M. E. 2202-1766 T r k r k n a m e n s u p t u [1]. K e n d i s i n e millet tarafndan B y k Y u u n v a n verilmiti. Bu nun zamannda bataklklar kurutulmu, rmakla rn y a t a k l a r ve akntlar dzeltilmi, a r k l a r dev let h a z i n e s i n d e n b y k m a s r a f l a r l a s l a h e d i l m i ve birok yeni sulama tesisleri yaplmt. Bir ka ya z e r i n d e b u l u n u p o k u n a n yazda Y u mesaisin den yle b a h s e d i y o r :
"Feyezanlarn sebep olduu musibetlerin izalesi u zamanlar v a r ki o l u u m u , muvaffakiyete lerimi eda yryen ocuumu bsb y iin ni unuttum. imdi rahat etmedi. yerine keserek Yu-lu dann tepesinde ileri Hi d u r m a d a n kranm dinleniyorum. benim

runda uzun tn

G a y r e t v e t e d b i r ile reim istirahat

erdirmedike

almak

geiyordu.

bitirince, yaz byk su

ortalarn cereyanlar

da k u r b a n zamszl denize

ettim. Artk tabiatn durdu.,,

kalkt. Cenuptan Kederim,

aktld.

strabm

Yu, l m n d e n evvel seleflerine imtisalen ken disine nazrlarndan birini halef gsterdi. Fakat m i l l e t u l u l a r Yunun o l u Ki yi t e r c i h ettiler. Y u s l a h a t v e i m a r c idi. O l u h a r p v e f t u h a t oldu. S l l e n i n son h k m d a r Kiye, atalarnn y o l u n d a n a y r l d , sefa v e s e f a h e t e dald. B u y o l s u z l u k l a r ileri gelen devlet a d a m l a r i l e beylerde honutsuzluk uyandrd. M e m l e k e t idar tekilt n o k t a s n d a n sllenin ilk h k m d a r Y u z a m a n n d a n b e r i y i r m i b y k beylie ayrlmt. Kiye ak ikyet vaziyetine g e e n b e y l e r i n h e p s i n i h a p s e att. B u n l a r d a n biri, k k bir s a h a n n beyi olan T a n g hapisten k a r
not) [1] D e G u i g n e s , m e h u r t a r i h i n d e (cilt I. f a s l II s a y f a 21, Yu n u n T r k l n t e y i t e d e c e k i z a h a t v e r m e k t e d i r .

 k m a z d e r h a l Hiya sllesi a l e y h i n d e tekilta giriti. K e n d i s i n e i l t i h a k e d e n d i e r b e y l e r i n de y a r d m i l e Kiye n i n p a y i t a h t n a y r d . Kiye k a t , Tang y e r i n e g e t i , Tinler v e y a anglar ad v e r i len yeni bir slle k u r d u .
KNC SL larnda izah edildii z e r e b u sl LE : YNLER l e d e Hiya 1ar g i b i T r k r k n a m e n (M.E. 1766-1122)

slle

devri

bahsinin ba

taraf

s u p t u r . Kiye ye g a l e b e a l a r a k b u h a n e d a n k u r a n Tang cesur, m t e e b b i s , atlgan b i r a d a m d . yi b i r h a t i p idi. H a l k v e a s k e r i Hiyalar aleyhine ayaklandrmakta nutuklarnn b y k tesiri o l m u t u . B u n l a r d a n b i r i n d e y l e diyor.

" H i y a l a r o k c i n a y e t l e r irtikp ettiler. T a n r artk onla rn inkrazn irade e d i y o r . H i y a m c r i m d i r . B e n alla nn gazebinden korkarm, o n u cezalandrmazsam gazebe urarm.,, "... O n l a r a m u k a d d e r o l a n m c a z a t v e r m e k i i n b a n a y a r d m c o l u n u z . B a n a e m n i y e t v e i t i m a t ile b a l a n m a k t a n korkmaymz. S z m d e n dnmiyeceim, Hiyalar devirece i m . F a k a t b a n a itaat e t m i y e c e k , v e r e c e i m e m i r l e r i d i n l e m i y e c e k olursanz oluunuz, o c u u n u z l a birlikte hepi n i z i l d r e c e i m , b e n d e n a m a n b e k l e m e y i n i z [1] .

S o n Hiyay drdkten sonra mparatorlu u n drt k e s i n d e n t o p l a n m halk m m e s s i l l e r i n e k a r da u szleri s y l e m i t i :

" E y millet bykleri, ey ahali, dikkat ediniz, szleri m i iyi d i n l e y i n i z . Kral H i y a o l u d o r u y o l d a n kt. m paratorluun btn beylikleri halkna yapt bin ktlk le s t r a p l a r e k t i r d i . M i l l e t b u k a d a r u z u n b i r z u l m e d a h a z i y a d e d a y a n a m y a r a k halini Tanrlara bildirdi. Tanrnn ezel v e ebedi iradesi fazilet y o l u n d a olanlar m e s u t v e bahtiyar, fenala ve sefahete sapanlar da bedbaht v e pe[1] P a u t h i e r , L ' U n i v e r s , C h i n e , s a h i f e 63.

rian e d e g e i m i t i r . B u n u n iindir ki r y a l a r n bana m u sibet v e felket yad. A n l y o r s u n u z ki ben o n l a r a kar k m a k l a a n c a k T a n r n n bu a k v e itaat e t m i y e l n e r iin k o r k u n , iradesine m u t a v a a t g s t e r m i o l d u m . "... U l u Tanr halk, milleti z s e v g i ile s e v e r v e hima y e eder. B y k m c r i m K i y e y i k a m a a v e b o y u n e m e e s e v k e d e n h d i s e n i n asl hikmeti ite b u n d a aranmaldr. "... B a h a r d a aalar v e btn nebatlar nasl y e n i d e n c a n b u l u r s a millet te imdi y l e c e y e n i d e n canland, eski k u v v e t v e k u d r e t i n e erdi. " Ben, b t n Beyliklerinizi v e o l u k o c u u n u z u k o r u m a k iini s t m e aldm b u g n d e yeri g k incitmek ten k o r k u y o r u m ; iimde derin u u r u m l a r a atlabilmek m m a r e s e s i n e balayanlarn d u y d u ilk k o r k u v a r . " B e y l e r ! h e r birinizin idare edecei sahalar tayin ettim. Adalete u y g u n o l m a y a n k a n u n l a r , itiyatlar bra knz. Kendinizi atalete v e sefaya d a l m a k t a n k o r u y u n u z "... B t n ilerde en b y k dikkatle v i c d a n m dinle y e c e i m . H a t a l a r a d e r c r m l e r irtikp e d e r s e n i z o n larn b t n mesuliyeti b e n i m z e r i m e y k l e n e c e k * hal buki b e n i m h a t a l a r m d a n size d e c e k hibir hisse yoktur. " S z l e r i m ilerin iyi yolda gitmesini z l e y e n halis di lekle s y l e n m i t i r . Muvaffakiyete v a r m a u m a l m fl] . Tang in hkmdarlar hkm Sllenin sren i i n d e en o k biridir. devri Alt Yinler hrmet buuk ve itibar k a z a m asra yakn gemitir. olanlardan

sknetle nesilden

son hkmdarlar baka vasta Hiya gibi

nesle artan bir tereddiye d m l e r ve sefahetten baka gaye, zulmden Son tanmamaa zulmde sonra hap hkmdar balamlardr. gibi o da beylerle halk de hkmdar eu-Sin

sefahette hepsini g e m i ve son idaresinden onun bozumu,

bezdirdikten beyleri beylerden

setmi ve nihayet hapsedilen fndan tahtndan [1] atlmtr.

biri tara

L'univers. sahife 6 4 - 6 5 .

eu-Sinin vezirlerinden ve zamannn maruf h a k i m l e r i n d e n Pi-Kan bu hkmdar fena yoldan e v i r m e k i i n i k a z v e iratta b u l u n m a k i s t e m i ; Seu-sin buna:
"Szlerin h a k i k a t e n bir h a k i m e y a r a a c a k szlerdir. Kazandn b y k hretle mtenasip kymette g r d m mtalealarn dikkatle dinledim. F a k a t h k e m a m n kalbi yedi deliklidir d i y e bir m e s e l vardr. D o r u olup o l m a dm bilmiyorum. imdi gzmle grp anlayacam.,,

diye m u k a b e l e etmi ve d o r u zl vezirini derhal paralatm... in m v e r r i h l e r i b u n u eu-sinin z u l m d e v a r d d e r e c e y e b i r m i s l o l m a k zere anlatrlar. Btn

LALE:

in sllelerinin
y

ilk k u r u c u , .

UNC s u LAR (M E 1122-256)

EU-

kumdan da deerli bir adamd. B i r o k in mverrihleri v e Konf i y s g i b i f i l o z o f l a r o n u " r n e k tu tulmaa lyk bir h k m d a r , , diye tavsif ederler. B u da Hiya ve Yin s l l e l e r i n i n k u r u c u l a r g i b i T r k n e s l i n e m e n s u p t u [l - e n s i v i l y e t i n d e e u h a v a l i s i b e y i idi. Tarihte ona " C e n k i Kral = S u - v a n g ad v e r i l m i t i r . Cinde i l k c e z a k a n u n u b u s l l e n i n d r d n c h k m d a r Mu-vang z a m a n n d a (M. E.) onuncu a s r o r t a l a r n a d o r u t a n z i m ve t a t b i k edilmitir. eular devri bilhassa derebeylik sisteminin o k f a z l a k k s a l m o l m a s ile g z e a r p a r . lk y l l a r d a 21 d e n i b a r e t o l a n b e y l i k l e r i k i a s r l k z a m a n i i n d e ( 1 2 5 ) e ve b i r a z d a h a s o n r a 1 5 6 y a
[J slle d e v r i b a h s i n i n ba taraflarnda gsterilen mehazlere baknz.

, ..

i b

eu

]iesinin
, ..

birinci
,

h-

kmtr. B u n l a r n oaltlmasnda takip edilen m a k s a t , i h t i m a l ki, e y r a y r e h e m m i y e t l i birer k u v v e t tekil edebilen b y h beyliklerin ortadan k a l d r l m a s idi. F a k a t a l m a n n e t i c e i d a r e m a k i n e sinin t e m e l d e n sarslmas oldu. B e y l e r aralarnda t e f e v v u k y a r m a , bu yarta ileri g e e n l e r de ayr h k m d a r l k l a r k u r m a k d a v a s n a g i r i t i l e r . m p a r a t o r l u u n nizam bozuldu. Anari n n e geil m e z h a l e g e l d i . U m u m h a y a t , tabi r m d a n k t . B u hal Milttan e v v e l sekizinci asrdan n c asra k a d a r srd. Anarinin c e m i y e t hayatnn her safhasna sirayeti in m n e v v e r l e r i n i v e m t e f e k k i r l e r i n i e n d i e y e d r d . C e m i y e t iin y e n i bir n i z a m k u r m a k isteyen filozoflar kt. Felsef m e s l e k v e m e z h e p l e r i C i n d e b y k b i r e r din ha l i n e g e l e n Konfys v e Laa-Tseu bunlardandr. a l a r n s o n h k m d a r Nan-vang 5 9 sene h k m e t s r d k t e n s o n r a halef b r a k m a d a n l n c e birok beyler arasnda h k m d a r l k davas ba gsterdi. Bunlarn i i n d e Tsin hanedanndan (eng) az z a m a n i i n d e t e k i l e r e h k i m olarak yeni bir slle kurdu. lk
k r a l a

IMPARATOR LUK

b a

slle z a m a n n d a in bir birok beylikler tarzmh

(T'SN) LEI-

..

D E V R I : S U L A (M E

...

da i d a r e e d i l i y o r d u .
, ,
s a s

.,

Bu
,

beyliklerin

y rnerkezn k u v v e t v e y a zafna 249-202)' " r e b a z e n a r t a r b a z e n e k s i l i r d i . T'sinlerin[l] ilk s a l t a n a t y l l a r n d a n iti baren derebeylik sistemine kar alan mcadele

[1] T ' s i n , T h ' s i n e k i l l e r i n d e y a z l a n bu s l l e i s m i n i n Tizn v e y a T o s u n kelimeleri aslndan b o z u l m a olduu T r k lisan ve tarih m t e h a s s s l a r n c a d e r m e y a n e d i l m e k tedir. T o s u n , g e n b o a v e n e c i p , asil m a n a l a r m ifade eder.

t a m b i r m u v a f f a k i y e t l e h i t a m b u l d u (M. E . 2 2 1 ) . i n ilk defa o l a r a k s i y a s v a h d e t i h a i z b i r i m p a r a t o r l u k e k l i n i ald. T'sin ailesi b i n l e r c e y l d a n b e r i Kansu mntakas beyliinde bulunuyordu. Bun larn, yurtlar t e d e n b e r i e n s i ve K a n s u vilyet leri h a v a l i s i o l a n Yuei Trklerinden olmalar ok muhtemeldir. inlilerin Hiung-nu dedikleri Hnl a r d a n o l d u k l a r d a s y l e n i r [1]. T'sin s l l e s i m e s s i s i n i n asl ad engdr. mparatorluu kurduktan sonra kendisine "anl H k m d a r = e-Huang-Ti unvan verilmitir. T a h t a ilk getii z a m a n ini, etleri d k l m e k t e r m b i r v c u t h a l i n d e b u l a n eng 2 8 y l l k bir cidalden s o n r a bu e n k a z d a n s a l a m bir impa ratorluk kard. imalden ve garpten muhtelif Trk kabilelerinin asrlardanberi devam edegelen aknlarn durdurdu. mparatorluun haric ve dahil e m n i y e t i n i s a l a m e s a s l a r a b a l a d . O n d a n sonra u m u m i m a r mesaisine girdi. engin e n b a r i z v a s f i n k l p l k idi. m p a r a torluk dahilinde btn kanunlar, n i z a m l a r slah v e t e v h i t etti. D e v i r v e t a k v i m h e s a p l a r n k e n d i zamanna gre yeniletirdi. T r k takvimini btn i n e t a m i m etti. U m u m istatistikler yaptrd. K a r m a k a r k v e r g i , tart v e l s i s t e m l e r i n i b i r tek usulde birletirdi. Hurafeler ve hurafecilerle a r p t . engin en b y k eserlerinden biri yaz

T z n , n i z a m d e m e k o l d u u gibi K u d a t k u b l i k ile M l l e r tarafndan n e r e d i l e n T u r f a n U y g u r kitabelerinde asalet, necabet mukabili olarak kullanld da grlmektedir. [1] E n t a n n m i n t a r i h e l e r i n d e n C h a v a n n e s , T'sinlerin iskn ettikleri s a h a l a r ahalisinin e k s e r i y e t itibarile T r k o l d u k l a r n s y l e r . ( C o r d i r , Hist. G e n e r . d e la C h i n e , c i l t I, s a y f a 1 9 7 y e b a k n z ) .

v e h a r f i n k l b idi. B u d e i i k l i k l e r m c a d e l e s i z olmad. M u h a f a z a k r v e an'aneci u l e m a partisi g e n i n k l p n n a l e y h i n e d n d . eng y e n i l i k hareketlerine kar koyanlarn uzak yakn btn a k r a b a l a r i l e b i r l i k t e i d a m e d i l e c e i n i iln etti. Buna ramen muhafazakr ulema zmresi m u h a l e f e t t e n v a z g e m e d i . H e r tarafta b u y e n i l i k lerin m u k a d d e s kitaplar a h k m n a u y g u n olma d p r o p a g a n d a s y r t l d . N i h a y e t eng m i l l e t ve m e m l e k e t i n i n s e l m e t ve saadeti iin at h e r teebbs karsnda m u k a d d e s kitaplar a h k m n irtica m u h a l e f e t l e r i n e alet e d e r e k v a z i y e t a l a n l a r hakknda tahkikat almasn emretti. Yakalananlar kabahati birbirlerinin stne y k l e m e e abala dlar. B u n l a r d a n 4 6 0 m a t e e a t t r d . T e c e d d t l e r e kar silh ve b a y r a k gibi kullanlan btn kitap larn i m p a r a t o r l u u n her k e s i n d e son yaprak larna k a d a r toplatlarak y a k l m a s iin e m i r verdi. B u a r a d a b t n tarih m e m b a l a r n ihtiva eden k i t a p l a r da y a n m t r . M e h u r i n S e t i n i n asl b a n i s i eng tir. i n i , i m a l d e n g e l e c e k t a a r r u z l a r a kar k o r u m a k iin yaptrlm v e daha s o n r a k i asrlarda birok kereler tamir ve ilveler g r m olan b u d u v a r n u z u n l u u 3 3 0 0 kilometro, yani stanbulla Ankara arasndaki mesafenin takriben o n m i s l i d i r . D u v a r l a r n v a s a t y k s e k l i i 8, g e n i lii 6 m e t r o d u r . B t n S e t 1 6 0 m i l y o n m e t r o m i k p l k b i r y a p t e k i l e t m e k t e d i r [ l ] . eng b u d u v a r l a r y a p t r m a k iin m i l y o n l a r c a a m e l e k u l l a n m t r .
[1] B y k Set, engin b a b a s n n z a m a n n d a b a l a n m , baz d i e r k o m u beyler kendi h u d u t l a r iinde b u l u n a n ksmlar y a p m l a r d r . e n g i m p a r a t o r o l u n c a bu d a n k paralar birletirip inin imal h u d u d u n u n bir u c u n d a n tekine k a d a r t a m a m l a m t r .

engin mhim ilerinden biri de h k m e t m e r k e z i n i d e i t i r m e k ve imparatorluk iin yep yeni bir payitaht k u r m a k olmutur. Yeni e h r i a r a b k teesss etmi g r m e k iin imparatorlu un btn ehir ve kasabalarnn zenginlerile ileri g e l e n l e r i a r a s n d a 1 2 0 , 0 0 0 a i l e n i n b u r a d a ev y a p a r a k y e r l e m e s i n e e m i r vermiti. eng, idarede k a n u n ve adalete mstenit sert bir politika g d e r d i : "yalnz iyilik, yumakhk v e tatllkla i y r m e z , , d e r d i . D a h i l d e b i r o k mukavemetleri krmak mecburiyetile ekseriya i d d e t v a s t a l a r n a m r a c a a t ettii i i n e s k i i n m v e r r i h l e r i k e n d i s i n d e n s e v g i ile b a h s e t m e z l e r . B u n l a r d a n biri o n u y l e tasvir e d i y o r :
( K o c a b u r u n l u , iri gzl, g s yrtc k u l a r g s n e benzer, akal sesli, h a y r ve h a s e n a t bilmez; kalbi insanlar p a r a l a m a a a m a d e kurtlarn, kaplanlarn k a l b i n e benzer..).

t e i n k a l e m - s a h i p l e r i n i n Cinde b y k ve k u r t a r c i n k l p l a r y a p a n , i n e b u g n t a d is mi v e r e n ve m e m l e k e t i n o z a m a n a k a d a r m a h r u m olduu vahdeti m n h a s r a n ahs iradesinin kud reti ve 3 7 y l l k f a s l a s z g a y r e t i ile y a r a t a n d e v l e t a d a m h a k k n d a k u l l a n d k l a r dil b u d u r , e n g (M. E . 2 2 1 ) s e n e s i n d e l d . S l l e s i de b i r k a yl i i n d e y k l d . O u l l a r n n o c u k d e n e c e k yata olmas, s a r a y d a h a d m a a l a r n n ve haris b i r k a vezirin m u t l a k bir nfuzla h a r e k e t e d e b i l m e l e r i n e m e y d a n v e r d i . B u n l a r da r a k i p s i z k a l m a k i i n i e i m p a r a t o r l u u n e n k y m e t l i ve e m e k t a r devlet adamlarn, k u m a n d a n l a r n ldr m e k l e baladlar. G e n h k m d a r sarayda sefahet lemine balyarak memleketi diledikleri gibi s o y m a a k o y u l d u l a r . A s k e r d e ve m i l l e t t e h o n u t s u z l u k artt. B i r t a r a f t a n i n i n i m a l i n d e b u l u n a n

H u n i m p a r a t o r l u u o r d u l a r b y k Seti a a r a k ensi ve ansi vilyetlerini ( M . E. 2 0 1 ) den ( M . E. 1 5 4 ) t a r i h i n e k a d a r s r e n m u h a c e m e l e r i l e sktrmakta iken dier taraftan da iddetli bir isyan atei i m p a r a t o r l u u n hemen her ke sinde birden parlad (M. E . 2 0 9 ) . engin o l u l-e l d r l d . Y e e n i Tseu-Ying y e r i n e g e t i . S l l e n i n ba na felket getiren hadmaas aoKao y u l d r d . l e r i d z e l t m e k iin elinden geleni yaptysada muvaffak olamad. Nihayet asilere teslim oldu. Anari devri y e n i d e n b a l a d . h t i l l az z a m a n d a b t n i n i sard. Eski derebeylerinin oullar, torunlar ayak l a n d l a r . D a h a (M. E. 2 0 8 ) s e n e s i n d e y a n i engin lmnden 13yl sonra mparatorluk iinde birok d e r e b e y l i k l e r t e k r a r k u r u l m u b u l u n u y o r d u . hti llci d e r e b e y l e r i i i n d e , i k i k i i e n z i y a d e n ald. B u n l a r d a n biri, Hiyang-Yu, cesur, kahraman ve h a i n b i r a s k e r d i . D v m e i o k iyi bilir, f a k a t siyaset iini anlamazd. in m v e r r i h l e r i n e naza ran yetmi k a d a r m u h a r e b e kazandktan sonra harp meydannda l d . D i e r i , Liyeu Pang ise i h t i y a t l , m d e b b i r v e a z i m k a r o l d u u k a d a r po litika i l e r i n d e d e m a h i r b i r r e i s t i . A y n z a m a n d a cesarette bakalarna rnek olabilecek bir askerdi. tekinin l m n d e n sonra sahada yalnz kalnca b i r k a yl i i n d e b t n a y a k l a n m d e r e b e y l e r i n i n f u z u a l t n a a l a r a k Han s l l e s i n i k u r d u . H a n l a r n ffun a i r e t l e r i n d e n b i r i n e m e n s u p o l d u k l a r s y l e n i r . Liyeu Pang iyi b i r i d a r e ile birok sadk ve kuvvetli taraftarlar kazand. Ma-

HAN SLLE S : (M. E. 202 DEN M. S. 220 Y E KADAR)

virlerini v e c e n e r a l l a r n en kymetli, meziyetli a d a m l a r d a n seti. O n l a r f a y d a l o l a c a k l a r i l e r d e k u l l a n m a y b i l d i . B y l e c e e - Ruang - Tinin kur duu siyas vahdeti y e n i d e n v c u d e getirdi B i r g n Liyeu Pang bir ziyafet sofrasnda nazrlarile b y k rtpede k u m a n d a n l a r n a : B e n nasl v e n e r e d e n k u v v e t a l a r a k i m p a ratorlua kadar y k s e l d i m ? diye sordu. Nazrlar v e k u m a n d a n l a r s r a ile k e n d i s i n i n l i y a k a t i n d e n kahramanlklarndan ve dier birok meziyetle rinden bahsettiler. Onlara: A l d a n y o r s u n u z . H a k i k a t u ki, b e n a n c a k k e n d i l e r i n e e m n i y e t ettiim a d a m l a r n istidat ve meziyeilerini iyi l m e k v e o n l a r n herbirine o n a g r e i v e r m e k y o l u n u b i l d i i m i i n m u v a f fak oldum. B u g n b u m e v k i d e b u l u n a b i l m e m i n h a k i k amili b u d u r , dedi. Liyeu Pang e n o k s e v i l m i , s e v i l e r e k itaat edilmi babulardan biridir. l m n d e kendisine " Y c e ata = K a o - T s u u n v a n v e r i l d i . K a r s Lu o k k k olan o l u n u n y e r i n e u z u n yllar im paratorluk ilerini g r d . in tarihleri bu k a d n "sert v e eilmez, iddet lzm gelen y e r d e teessr v e m e r h a m e t e kaplmaz,, d i y e tavsif e d e r . Han sllesi h k m d a r l a r inin inkiafna byk hizmetlerde bulunmulardr. Zamanlarnda anari k k n d e n kesilmi, devlet nfuz ve kud reti artm, din v e itima h a y a t y e n i l i k v a d i s i n d e i n k i a f etmi, e d e b i y a t o k ileri gitmitir. S l l e n i n a l t n c h k m d a r Vu-tirin (M. E. 1 4 0 dan 8 7 y e k a d a r ) 5 3 yl s r e n i d a r e s i d e v r e s i n d e in devleti hudutlar bir misli genilemi v e g e r e k e c n e b i m e m l e k e t l e r l e , g e r e k c e n u b i n ile t e m a s v e m n a s e b e t arttrlmtr.

in h k m e t i n i n tedenberi balca k o r k u s u H u n m p a r a t o r l u u ile inin g a r p i m a l i n d e im diki ensi, ansi, K a n s u vilyetleri havalisinde s a k i n Yuei Trklerindendi [1]. m p a r a t o r l a r s i y a s tedbirlerle bunlar nifaka d r m e e v e daima yekdierile arptrmaa muvaffak olmulard. M a l p o l a n Yueiler den b y k bir ksm yurtla r n b r a k a r a k li I r m a v a d i l e r i n e e k i l m i l e r d i . te b i r az z a m a n s n o r a H i n d i s t a n a d o r u i n e r e k H i n t t a r i h i n d e m e v k i a l m o l a n Yuei Trkleri bunlardr. Yueilerin uzaklamasndan sonra kuvvetleri a r t a n Hunlav ini daha s e r b e s t v e d a h a iddetli tazyiklerle hrpalamaa baladlar. Vuti, Hunlar h c u m a t e v i k e t m e k iin Y u e i l e r e e l i g n d e r d i . ang-Tiyen i s m i n d e b i r zabit olan eli H u n l a r m eline geti. O n yl esir kaldktan s o n r a k a m a k frsatn b u l a r a k vazifesini t a m a m l a m a k iin i n e dnmeden y o l u n a d e v a m etti. F e r g a n a v e T o h a r y a h a v a l i s i n e y e r l e m i v e Hun l a r l a a r a l a r n d a k i ihtilf u n u t u p g i t m i o l a n Y u e i l e r i n m paratorluu elisine yz v e r m i y e r e k geriye evir
diler. ang - Kiyen dnnde tekrar Hun lar ta

rafndan yakaland; tekrar kat v e ine e l i l i k l e a y r l d n n on d r d n c y l n d a bildi.

ancak dne

B u zabitin seyahatlarinden k a n netice siyas ve asker o l m a k t a n ziyade iktisad oldu. O zama na kadar Fergana v e d a h a g a r p t e k i h a v a l i ile
[1] Y u v e , t r k e d e d o u k e n d e m e k t i r . Yuei lerin T r k l k l e r i h a k k n d a Vallee P o u s s i n ' n i n ( L ' n d e au T e m p s des M a u r y a s ) atl eserinin 3 3 1 inci sahifesinde Richthofen ve S. Levi'den nakledilen notlara v e b u iki mellifin e s e r l e r i n e baknz.

 i n a r a s n d a ticaret, H i n t y o l i y l e y a p l r d . Zabit a n g m elilik m a c e r a l a r n d a n s o n r a Turfan ze rinden d o r u ve k e s t i r m e bir yol tutuldu. pek Yolu diye| h r e t b u l a n b u yol M i l d n b i r i n c i a s r n d a R o m a y a k a d a r u z a n d . i n i n c e n u p sa hilinde T o n k i n d e n balayan deniz ve Hindistan y o l u b s b t n k a p a n m a d y s a da T u r f a n v e Kagar dan g e e n yeni yol son asrlara k a d a r a n a ticaret yolu olarak kald. Milttan s o n r a n c asrda Hanlar, T r k l e r i n d e n baz k a b i l e l e r l e
u n

M L D I N UUNCU AS-

,
a m a a r a

,.

RINDAN SON k nn imal hudutlarn RA N m d a f a a e t m e k zere b u n l a r n b y k S e t i n i t a r a f n a v e bilhassa ansi vilyetine yerlemelerine msaade vermi l e r d i . 3 0 4 te, b u n l a r d a n a o a i l e s i n i n r e i s i Li y e u Tsong, i s t i k l l i n i i l n etti. Y e d i s e n e s o n r a da bir b a s k n l a in payitahtn i m p a r a t o r i y l e birlikte ele geirdi. m p a r a t o r u bir m d d e t sofrasnda s k i o l a r a k k u l l a n d k t a n s o n r a i d a m etti. Y e n i in mparatoru M i n - t i emin bir y e r e o t u r m u o l m a k iin payitahtn deitirdi. L i y e u T s o n g 3 1 6 da o r a s n da a n s z n b a s t r a r a k a l d . Y e n i i m p a r a t o r da a y n i a k i b e t e urad; imal in Hun l a r m e l i n d e k a l d . B u s r a d a i n i n e n a r k h u d u d u n u n imal taraflarnda ve K i n g a n dalar e t e k l e r i n d e y e r l e m i b u l u n a n Siyen-piler eli havalisini igal ettiler. T e h l i k e b u s u r e t l e ikileince mparator payitahtn daha cenuba, imdiki N a n k i n e kaldrd. Ve 4 2 0 senesine kadar a n c a k cenup vilyetleri zerinde h k m srebilerek d k ve dermansz yaad. 4 2 0 de in o r d u s u k u m a n d a n l a r n d a n Liyeu-Yu

isminde bir ceneral bu slleyi bsbtn ortadan k a l d r d . Song Sllesi adiyla yeni bir hanedan k u r d u . B u da a n c a k 6 0 yl d a y a n a b i l d i . O n d a n s o n r a a y n i asr iinde iki slle daha deiti. C e n u p t a k u m a n d a n l a r s l l e l e r k u r a r k e n , i m a l d e de dalga dalga gelen yeni T r k aknlar Sar I r m a k vadilerini kaplyordu. Bunlarn bu havalide tekil ettikleri T r k devletlerinin balcalar unlardr : 1 ensi ve ansi vilyetlerinde her ikisi H u n l a r d a n iki sllenin b i r b i r i n i m t e a k i p k u r d u u ao devleti... B u s l l e l e r d e n 1 i n c i s i i n l i l e r i n Yuen-Hay dedikleri reis tarafndan kurul mutur. B y k bir K u r u l t a y bu devleti in m p a r a t o r l u u o l a r a k i l n e t m i , H a n l a r n a da T a n r k u t [1] u n v a n v e r i l m i t i r ( 3 0 4 - 3 2 8 ) . kinci slle en ok hret alm Hun ku mandanlarndan ele tarafndan kurulmutur (320-352). ao D e v l e t i n i n a r k n d a Siyenpi lerin kurduu Yen d e v l e t i v a r d . B u iki devlet, y a n i a o l a r l a Y e n l e r yllarca arpp durdular. Kavgalar 3 5 2 ye kadar sr d . B u t a r i h t e S i y e n p i l e r a n s i y i istil ederek ao d e v l e t i n e n i h a y e t v e r d i l e r . 2 Sevisi de b i r t r k k a b i l e s i n i n r e i s i FuKiyen tarafndan 3 5 8 d e k u r u l a n 11 i n c i T'sin devleti. 3 Bunlarn hepsinden ehemmiyetli olan ve s o n u n d a hepsini b i r d e n h k i m i y e t i altna alan Topa trkleri devleti.
[1] i n l i l e r i n T a n y u d e d i k l e r i , F r a n s z m e l l i f l e r i n d e n alnarak baz t r k e k i t a p l a r d a T a n j u d e y e y a z l a n k e l i m e n i n asl Tanrkut'tur.

TOPA

Topa Trklerinin kurduu slale ve . " , . devlete n tarihlerinde (We-Vey) ismi verilmitir. M v e r r i h l e r i n bir ok zamanlar Tungzulardan saydk lar Topa l a r asl y u r t l a r a r k M o g o l y a o l a n T r k l e r d i r . B u n l a r a Hato Trkleri d e d e n i r [1]. B u n l a r ine IV n c asr iptidalarna d o r u gelmi grnyorlar. 3 8 0 senesinde hkmetleri inin en kuvvetli krall halini almt. 3 8 6 da Siyenpi l e r d e n b t n a n s i v i l y e t i n i v e C e l i ( P e cili) nin bir ksmn, 4 2 2 de bir m d d e t t e n b e r i N a n k i n e k a d a r s r l m olan in p m a r a t o r u n d a n Loyang, H o n a n ve a n t u n g h a v a l i s i n i e l e g e i r d i l e r . 4 9 5 d e Topular payitahtlarn daha cenu ba Lo - Yangu getirdiler. Topa Trkleri Cinde parlak bir medeniyet d e v r i a m l a r d r [2]. K u r a l l a r n d a n T o p a T o a 4 2 5 Ie 4 4 5 a r a s n d a h e m e n b t n i m a l Cinden baka Turfan, Karaar, Kua ve Kagar mntakalarna yani b u g n in Trkeli dediimiz saha lara k a d a r O r t a A s y a y a h k i m o l d u . B u s i y a s v e a s k e r inkiafn en e h e m m i y e t l i n e t i c e s i i n ile garp arasndaki iktisad mnasebet yollarnn tekrar almas olmutur. Bu hadiselerden 1 0 0 s e n e k a d a r s o n r a ( 5 3 4 ) te T o p a s l l e s i n i n i k i y e
TURK6 n 7

.-w.., LER ( V E Y DEVLET)

79,

[1] I. P e l l i o t , T o u n g P a o , T . X I V , 1 9 2 5 - 1 9 2 6 , s a h i f e satr 18 " L e s W e i d'origine turque.

II. R e n e G r o u s s e t , H i s t o i r e d e l ' E x t r e m e o r i e n t , ^ s a hife 2 5 0 . III. T o p a - H a t o T r k l e r i h a k k n d a f a z l a m a l m a t iin D e G u i g n e s ' i n e s e r i n e b a k n z IV. M r . P e l l i y o t T o p a k e l i m e s i n i n e s k i d e n T a k b u a t e k l i n d e talaffuz edildiini s y l y o r . [2] i n i n h e y k e l t r a l k t a r i h i n d e e n m h i m mevki Topa l a r m d r .

a y r l m a s i l e a r k in d e n i z i n d e n P a m i r e k a d a r u z a n a n g e n i i m p a r a t o r l u k ta g a r b v e a r k T o p a devletleri namile ikiye blnd. 5 7 7 d e k r a k l l k l a r y e n i d e n b i r l e t i s e d e s lle zfa d m b u l u n d u u n d a n ftuhatile h r e t k a z a n m T o p a k u m a n d a n l a r n d a n Yang Kiyen 5 8 1 d e o n l a r t a h t t a n i n d i r e r e k Suey s l l e s i ad verilen yeni bir slle k u r d u . 5 8 9 da c e n u b in k r a l i m da batan baa zabtetti. B y l e c e imal ve c e n u b btn ini ihtiva eden b y k bir im paratorluk v c u d e getirdi. Hudutlar y e n i d e n arki ve c e n u b in d e n i z l e r i n d e n T u r f a n a k a d a r uzad (609). Son Duey hkmdar Vang-Tinin Koreyi ilhak e t m e k iin giritii m u h a r e b e d e urad hezimet orduda ok honutsuzlua sebebiyet v e r d i i n d e n k u m a n d a n l a r kendisini tahttan indi r e r e k i d a m ettiler ( 6 1 8 ) . U m u m v a z i y e t e h k i m olan en m u k t e d i r k u m a n d a n dier rakiplerini b e r t a r a f e d e r e k Tang s l l e s i n i k u r d u . Bu sllenin banda Topa Trkleri * f. . ,. k u m a n d a n l a r n d a n tedbiri, basireti, a s k e r i k t i d a r i l e h r e t l i Li-Yuan ile g e n bir k a h r a m a n olarak h e r k e s tarafndan ok s e v i l m i o l u Li-emi v a r d r . H e r tarafta b t n slle inhillleri anlarnda bagsteren davalar ve k a g a a l k l a r ( 6 2 2 ) y e k a d a r drt yl iinde tasfiye edildikten s o n r a i m p a r a t o r l u k o z a m a n a k a d a r g r l e b i l m i en g e n i hudutlar iinde bir k e r e d a h a t e s i s e d i l d i . 6 2 6 da i h t i y a r k u m a n d a n tahtn ve devlet idaresini o l u n a b r a k a r a k e k i l d i . G e n h k m d a r Li-emi, yalnz T a n g sl lesinin h a k i k messisi deil a y n z a m a n d a in
TANGLAR:(M.
S 618-907)

. .

tarihinin en b y k h k m d a r olarak tannmtr. Z a m a n n en y k s e k t r k k u m a n d a n l a r b y k b i r t r k l k v a h d e t i t e s i s i n i i s t i h d a f e d e n Li- Semi nin e t r a f n d a t o p l a n m l a r d . E s a s e n Li-emi as k e r l i k ileri iin, a s r l a r d a n b e r i inin m m b i t ovalarn istismar ederek zenginlemi ve geve mi olan T o p a T r k l e r i n d e n ziyade tabiatn sert v e etin eraiti i i n d e y a a m a n n k e n d i l e r i n e v e r d i i cengverlik vasflarn muhafaza etmekte b u l u n a n imal ve garp T r k l e r i n e gvenirdi. Li-emi 1 0 T e m m u z 6 4 9 da l d . O l u h a r p meydanlarnda domu ve b y m olmasna r a m e n a r a b u k g e v e d i . B a b a s n n s e v m i ol duu bir kadn alarak btn devlet idaresini o n u n eline verdi. Meziyetleri k a d a r nakiseleri de b y k olan b u kadn z a m a n n d a m e m l e k e t t e h o n u t s u z l u k artt, o r d u n u n n i z a m b o z u l d u . Orta Asyada Gk Trkler, meziyetlerini k a y b e d e n Tang iarm k a k i m i y e t i a l t n d a k a l m a k istemiyerek ayaklandlar. Btn Kagar, Hotan, Y a r k a n t v e K u a h a v a l i s i v e li Trkleri merkez h k m e t t e n ayrlp o n l a r a iltihak ettiler. Orhun Trkleri d e K u t l u H a n i d a r e s i n d e i s t i k l l i l n etti ler ( 6 8 2 ) . Daha soralar gelen hkmdarlarn liyakat sizlii infisah k r k l e d i . Y e n i d e n , 9 6 0 y l m a k a d a r s r e n bir anari balad. Birbiri a r k a s n d a n d e v r i l e n h a n e d a n l a r t r e d i . B u d e v r e y e Be S lle Devri denildi. Bunlardan hibiri umum vaziyete hkim o l m a k iktidarn gstermedi. Bu s r a d a Uguz Trklerinden Tsin Hiyu 910 dan 9 6 0 a k a d a r 5 0 yl imal C i n d e hkmran o l d u . M a n u r y a t a r a f l a r n d a n i n e n Kalay l a r d a imdi Pekin dediimiz Yen - Ting kasabasnda

9 0 7 den 1125 e kadar s r e n bir slle kurdular. S o n r a Altn H a n l a r g e l d i . O n l a r d a 1 1 5 4 e k a d a r h k m srdler. C e n g i z devri iin tarihler Mool . f , _ . DEVR istilas t a b i r i m k u l l a n r l a r . Cengiz askerlerinin ve byk kumandan larnn belki yzde doksan T r k olduuna gre b u d e v r e y i Trk - Mool stils t a b i r d e ifade et m e k v e C e n g i z i m p a r a t o r l u u n u hakik bir Trk imparatorluu s a y m a k d o r u olur. " stilnn ilk gnnden sonuna kadar Trk unsuru daima Mool u n s u r a f a i k v a z i y e t t e b u l u n m u t u r [1]. Cengizin B a v e k i l i Dede Tunga en halis T r k idi. Cindeki C e n g i z o r d u l a r n n d a e n b y k k u m a n d a n l a r , fen v e i l i m a d a m l a r h e m e n k a m i l e n T r k i d i l e r . B t n in f t u h a t n t e k b a n a y a p m d e n i l e b i l e c e k k i y m e t t e y k s e k bir a s k e r o l a n o r d u l a r B a k u m a n d a n Bayan, Trkt. Yine K u b i l a y o r d u l a r n n en b y k k u m a n d a n l a r n d a n Ali Yaya [2] U y g u r T r k l e r i n d e n d i . Ordunun k p r k u r m a k , m a n c n k y a p m a k v e saire gibi b t n f e n i l e r i n i U y g u r m h e n d i s l e r i i d a r e e derdi. O z a m a n l a r d a U y g u r limlerinin kitaplar i n c e y e t e r c m e edilirdi. E n y k s e k riyaziyeci ler, c o r a f y a c l a r U y g u r l a r a r a s n d a y e t i i y o r d u . Sar r m a k m e m b a l a r n n istikaf v e in haritalar tanzimi iin i n e U y g u r limleri davet o l u n u r d u . Bunlar yalnz orduya hizmet etmekle kalmam lar, m e k t e p l e r , k t p h a n e l e r a m a k , rmaklar g e m i l e r iin sefere elvirili h a l e g e t i r m e k , ehirCENGZ HAN
&

[1] R e n e e G r o u s s e t , Hist. de l'Extr. Orient, sahife 4 8 8 [2] M s l m a n o l m u T r k l e r d e n

leri, u m u m y o l l a r i m a r e t m e k s u r e t i l e Cinde ilim v e m e d e n i y e t i n inkiafna da en b y k hiz metlerde bulunmulardr. C e n g i z H a n , T a r m , Altay, T a n r d a havalisi Trklerile birletikten sonra ine yrd. Evvel i m a l d e n P e k i n e i n e r e k Altn Han o r d u l a r i l e a r pt. B u n l a r n m u k a v e m e t i u z u n m d d e t k r l a m yarak m u h a r e b e m z m i n bir ekle girince vazi yetin idaresini k u m a n d a n l a r n d a n b i r i n e v e r d i . Kendisi tekrar in T r k e l i n e dnd. Oradan g a r b e d o r u ftuhata kt. in iindeki arpma 1210 dan 1 2 3 4 e kadar y i r m i drt yl s r d k t e n s o n r a C e n g i z o r d u l a r n n g a l i b i y e t i l e n e t i c e l e n d i . B u n u n l a b e r a b e r Cinde cansz bir m u k a v e m e t Cengizin l m n d e n son r a l a r a k a d a r d e v a m etti. N i h a y e t o l u Oktay v e i n h a r e k t n i d a r e e d e n t o r u n u Kubilay "ark T r k l e h e l e r i n e g r e Kupla,, [1] i i n y a l n z m u h a r e b e ile s o n a e r m i y e c e i n i g r e r e k siyas ted birler kullandlar. Evvel cenupta, G k Irman tesinde d a y a n m a a abalayan Song sllesile uyuarak imalde Altn H a n l a r k r d l a r . S o n Altn Han m u h a r e b e m e y d a n n d a i n t i h a r etti. Ondan sonra serbeste cenub ine yryerek tekileri bitirdiler. B y l e c e b i r taraftan Holk Badatta Abbasler devletini k k n d e n skt s r a d a d i e r t a r a f t a n k a r d e i Kubilay Cinde u z a k ve yakn maziden k a l m a slleleri temellerinden

kazyarak yerlerine geti. Cinde Cengiz Oullan D e v l e t i 1 2 6 0 ta b a l a r . Fakat dier sllelerin t a m a m i l e ortadan kaldrl[1] H u p l a v e K u p l a , a r k T r k l e h e l e r i n d e a t e r a n let v e k s a kl d e m e k t i r . ( L g . a a t a y ) ka

mas 1 2 7 9 a k a d a r s r d n d e n mverrihler bunlarn hkmdarlk tarihine balang olarak 1 2 8 0 y l n a l r l a r . Kubilay 1 2 6 4 te k a r a r g h n ang-tona getirdi. Burada Han Balk ehrini k u r a r a k p a y i t a h t e d i n d i . B u Han Balk [1] e h r i n i n i m d i k i ad Pekindir. Knbilay m k u r d u u sllenin adna inliler Yan d e d i l e r . Sllenin birinci h k m d a r Kubilay in tarihinin en b y k ahsiyetle r i n d e n biri oldu. Etrafna ald ky metli ve h e m e n hepsi T r k alma arkadalar s a y e s i n d e ini b i r k a yz s e n e d e n b e ri m a h r u m k a l d s k n v e a s a y i e k a v u t u r d u . Darmadan olmu devlet makinesini yeniden k u r d u . H e r s a h a d a derin v e esasl slahat yapt. mparatorluun btn yollarn tamir ederek aalarla glgelendirdi. Yeniden birok yollar y a p t ; yol b o y l a r n d a m u a y y e n m e s a f e l e r l e ker v a n s a r a y l a r y a p t r d . D e v l e t m u h a b e r e l e r i n i n inti z a m i i n 2 0 0 , 0 0 0 atla i l e y e n p o s t a tekilt v c d e getirdi. Payitaht b e s l e m e k iin mpara t o r K a n a l n t a m i r v e i k m l etti. C i n d e t e d e n b e r i arasra g r l e n ktla ve u m u m ala kar e s a s l t e d b i r l e r ald. H e r y e r d e i h t i y a z a m a n l a r iin devlet n a m n a zahire satmalacak ve u m u m istihsalt m u r a k a b e e d e c e k mfettilikler tekil etti. B u s u r e t l e a m b a r l a r d a t o p l a n a n z a h i r e l e r i ktlkta y o k s u l l a r a y i y e c e k ve t o h u m l u k o l m a k zere parasz dattrd. Kubilay n M a l i y e n a z r emsettin mer is m i n d e b i r T r k , d n y a d a ilk defa o l a r a k b t n
YUAN SLA LES: Kubilay

[1] Han ehri demektir.

bir imparatorluk iinde m u a y y e n k y m e t l e teda v l e d e n k t p a r a u s u l n i h d a s etti. B u n l a r n Kantondan Trabzona ve Pekinden Badada kadar altn p a r a k y m e t i l e t e d a v l ettii s y l e n i r . Kubi lay n i s i m l e r i b i l i n e n d i e r i k i n a z r d a T r k idi ler. B u n l a r d a n b i r i S e m e r k a n t l Ahmet, dieri U y g u r l a r d a n Sanga idi. Marko Polo, hatratnda kt paralara dair unlar y a z y o r : " K t para lar h e r k e s m e m n u n i y e t l e alyor. Zira B y k H a nn lkesi iinde h e r n e r e y e gidilse alclar v e s a t c l a r a r a s n d a b u n l a r e n h a l i s altn k y m e t i l e a l n p veriliyor...,, Kubilay, Buda mezhebine temayl gstermek le b e r a b e r btn dinleri serbest birakh. Almalk, Tokmak, Kereyit ve ngt Trkleri hristiyan oldular. Nestor m i s y o n e r l e r i K a g a r havalisi ile Altay N a y m a n l a r , G o b i U y g u r l a r , K a n s u T a n g u t l a r a r a s n a y a y l d l a r . 4 4 5 t e i m a l C i n d e n karlm olan Nestorler b u yeni h o g r m e siya seti z e r i n e t e k r a r o r a y a da h u l u l e t t i l e r . Kubi lay m m u h a f z k t a l a r n t e k i l e d e n 3 0 , 0 0 0 H a z a r l A l a n T r k l e r i h r i s t i y a n o l d u l a r .
M a r k o Polo. Polo ailesinden Venedikli iki tc c a r u z u n z a m a n s t a n b u l d a k a l d k t a n s o n r a iyi b i r ticaret ii y a p m a k n i y e t i l e 1 2 6 0 ta C e n u b R u s y a d a K p a k H a n l n a g e l d i l e r . K p a k H a n Barka bunlar Volga kysn d a k i s a r a y n a k a b u l etti. O r a d a n B u h a r a d a k i a a t a y H a n lna getiler. B u h a r a d a sene kaldktan sonra Hulat n u n r a n d a n Kubilaya, yollad bir heyete katlarak Otrar, Almalk, Bebalk yoliyle H a n b a h k ( P e k i n ) ehrine geldiler. Kubilay hkmeti uzak yerlerden gelen bu ya b a n c l a r a iyi m u a m e l e g s t e r d i v e k e n d i l e r i n e g a r p t i c a r e t leminin hi endie etmeksizin Uzak ark[l] lkelerile m [1] U z a k a r k == A k s a y i a r k = Etreme Orient

n a s e b e t e g i r e b i l e c e i t e l k i n a t n d a b u l u n d u . Nikolo v e Mafeo k a r d e l e r 1 2 6 6 d a Cinden ayrldlar; a n c a k 1 2 6 9 n i s a n n d a S u r i y e s a h i l i n d e Ak y a g e l e b i l d i l e r . 1 2 7 1 d e P o l o b i r a d e r l e r tekrar in y o l u n u tuttular. B u sefer beraberlerinde Nikolon u n o l u Marko d a v a r d . t e X I I I n c a s r d a a r k v e U z a k a r k h a d i s e l e r i n e , siyasi v e itima h a y a t n a ait e n m h i m e s e r s a y l a n h a t r a l a r n s a h i b i b u g e n Marko d u r . Kilikyada Ayas t a n k k Asyaya kan seyyahlar Buhara havalisindeki m u h a r e b e l e r dolaysile Mardin, Mu sul, Badat, Basra, H o r a s a n , N i a p u r , B e l h y u l u y l a Pamir eteklerinden geerek Kagar, Yarkant, Hotan, K a n s u isti k a m e t i n d e n 1 2 7 5 y l n d a Kubilay m H a n b a h k ( P e k i n ) c i v a rndaki yazlk sarayna vardlar. Kubilay tccar seyyahlar Marko y u Hanbalik taki s a r a y n a s a r a y n d a 17 yl kald. o k i y i k a b u l etti. Gen m i s a f i r a l d . Marko Polo i n

Kubilay
KUBILAYN A V R U P A DEVLETLERIQ n a s e D

in ticaretinin inkiaf iin devletleri v e milletlerile m -

LETEMASLAR

e t e ok ehemmiyet veriyordu. ine k u m a n d a n olarak ilk girdii v e henz slle k u r m a m bulunduu z a m a n l a r d a n itibaren A v r u p a ile t e m a s a balamt. F r a n s a K i r a l I X u n c u Lui den 1 3 5 3 d e Giy om d Rbrk ( G u i l l a n m e de R u b r u q u e s ) isminde b i r e l i g e l m i t i . 1 2 8 7 d e Kubilay d a Raban Sa i s m i n d e b i r U y g u r ' u eli o l a r a k F r a n s a Kral Gzel Filip, n g i l t e r e k i r a l I inci Edvart ve Ro m a d a P a p a ile g r m e e g n d e r d i . in liman larna sefer yapan Venedik tccarlar oald. Bun lar Cinden i p e k l i k u m a l a r , a r c a n f e s l e r , i l e n m e m i ipek, misk v e ravent alrlard.
m m a e e n

RINT^^CTN^ME"

Kubilay btn fikir ceryanlarn y * - Zamannda resim ve DENIYETI edebiyat bilhassa dram edebiyat ile a s k e r l i k , h a r p v e a v c l k h a y a t l a rn tasvir eden ressamlk en y k s e k mertebesini

b u l d u . B u n l a r a r a s n d a ao Mong Fu nun resim l e r i Kubilay z a m a n n a ait b i r o k s i m a l a r l a , m u h telif k a v m l e r t i p l e r i n i v e m h i m t a r i h v a k ' a l a r yaatmalar itibarile o k kymetlidir. Cinde binlerce senelerdenberi gelip g e m i h e m e n b t n s l l e l e r g i b i Cengiz Oullan Ha n e d a n da Kubilay m l m n d e n s o n r a t e r e d d i y e uramakta gecikmedi. Kubilay m torunu ve h a l e f i Timur leaytu [1] d e v r i n d e n s o n r a b u s leleden artk deerli ve m u k t e d i r hkmdar y e t i m e d i . 1 3 3 3 le 1 3 6 8 y l l a r a r a s n d a m p a r a t o r l u k e d e n Doan Demir zamannda cenub Cinde G k Irmak boylarnda yava yava isyan ateleri k v l c m l a n m a a balad. 1351 de gr l e n i l k a t e , d o k u z s e n e d e b t n c e n u b i n i sa r a n b i r y a n g n h a l i n e g e l d i . G k I r m a k tesi, i m a l ile r a b t a s n k e s e r e k i s t i k l l ald. htilli idare edenlerin o u cahil, s o y g u n c u ete reisle r i n d e n ibaretti. Bir m d d e t s o n r a b u n l a r n iin d e cinli u Yuan Cang i s m i n d e b i r i t e m a y z etti. B u a d a m f a k i r b i r i f t i n i n o l u idi. D i e r e t e balarnn halk istikll d a v a s n d a n s o u t a n z u l m , iddet v e abul sistemleri y e r i n e insanlk ve ada let y o l u n u t u t a r a k k e n d i n i h a l k a s e v d i r m i t i . Az z a m a n d a tekileri b e r t a r a f e d e r e k u m u m ihtill hareketine hkim oldu. Cenuptaki hareketin ehemmiyetini ve geniliini takdir etmiyerek vak t i n d e t e d b i r a l m y a n Kubilay olu b i r g n c e n u p lularn birdenbire G k Irma g e e r e k sratle Pekin kaplarna dayandklarn grd. K u m a n d a n T r k Timur Boa i l e a r k a d a l a r i m p a r a t o r u n diz
il] leaytu, ark T r k lehesinde saadet v e bahtiyarlk demektir. 77 Dict. Trk Oriental, Pavet de iinde bulunan Courteille, sahife

lerine kapanarak k a m a m a s iin yalvardlar;, dman zerine yrmee ve bu uurda lmee h a z r o l d u k l a r n t e m i n ettiler. M f i k , i l m e , a d a lete d o s t , i y i y r e k l i b i r H k m d a r o l m a k l a b e r a b e r c e s a r e t v e m e t a n e t t e n m a h r u m olan Doan Timur bunlara kulak vermiyerek Karakuruma e k i l d i . Cinde b u s l l e n i n s a l t a n a t 1 0 8 y l s r d .
i**
T

T*T

htill

Reisi

u Yuan

ang
,.

kurduu

MING'LER : (1368-1644)

s l a l e y e Mng namn verdi. Bunun devrinde inliler h e m e n hepsinde ar b o z g u n l a r a u r a y a r a k g e r i e k i l m e e mec b u r k a l m a k l a beraber, b i r o k defalar K a r a k u r u m a kadar y r d l e r . l m n d e derhal saltanat kav g a s b a l a d . K e n d i s i n e h a l e f o l a r a k t o r u n u Kiyen Van' g s t e r m i t i . O l u Yong-lo bu namzetlii haksz bularak k k torunun stne yrd ve y e r i n e geti. m p a r a t o r l u u n b i r o k k s m l a r n d a ihtill, i s t i k l l h a r e k e t l e r i , m e r k e z i t a n m a m a k te z a h r l e r i oldu. B u n l a r yattrmak iin b i r m d det n e t i c e s i z s e f e r l e r at. K e n d i s i n d e n s o n r a ida rede olduu kadar m u h a r e b e ilerinde de meziyet ve kabiliyetleri e k s i k h k m d a r l a r geldi. in saraylarnn kadm hadmaalar nfuzu yeniden m e y d a n ald. mparatorluun ordular, y k s e k m a h k e m e l e r i , v i l y e t l e r b u n l a r n e l i n e g e t i . B yk Setin e s a s l b i r s u r e t t e t a m i r e d i l m i o l m a s n a r a m e n i m a l d e n v e g a r p t e n T r k aknlar ini yeniden taramaa balad. .. ~ 1 6 2 1 d e Ming slalesinin bsbtn LES^-^644-1912)" o b a d a n k a l k m a s i l e neticelenen Man u h a r e k e t i b a l a d . i n i n a r k i malinde Sungarya vadilerinde oturan Manular,

Tunguz l a r a m e n s u p v e Ccen l e r l e a k r a b a i d i l e r . B u n l a r n R e i s l e r i n d e n Nurkai btn kabileleri b i r h a n l k a l t n d a t o p l a y a r a k Ming l e r l e m u h a r e b e y e girdi. lk h a m l e d e M u k d e n i zaptederek payitaht edindi. Bir iki sene sonra kendisi ld. Y e r i n e g e e n o l u Abakay, eli v i l y e t i n e yapt birok aknlardan birinde Pekin kaplarna kadar dayand- m p a r a t o r b t n in o r d u l a r n topla y a r a k Manulara g n d e r d i . F a k a t o v a k i t t e i vilayetlerde ayaklanan baz sergerdeler b o bul duklar m e y d a n z a p t e d e r e k istikll i l n n a giri tiler. B u n l a r d a n biri, b i r a r a l k h i b i r m u k a v e m e t g r m e d e n g e l i p P e k i n i i g a l etti ( 3 N i s a n 1 6 4 4 ) . Ordularile beraber gitmiyerek sarayda kalm olan m p a r a t o r ele d m e m e k iin k e n d i k e n d i n i ast. i n o r d u l a r n n i n t i k a m n a l m a k i i n M a n a l a r l a u y u u p m u h a r e b e y e fasla v e r d i . Manu lar, b u P e k i n i k u r t a r m a v e a l m a i i n d e k e n disine btn kuvvetlerile m z a h e r e t e amade b u l u n d u k l a r n s y l e d i l e r . i n l i k u m a n d a n k a b u l etti; a n c a k b i r k e r e P e k i n d e n i e r i g i r i l i n c e Manu l a r in k u m a n a n n a : Yollarda o k y o r g u n dtk. Pekin dinlen m e k i i n iyi b i r y e r d i r . B u r a d a k a l a c a z , d e d i l e r v e i m p a r a t o r l u k t a h t n a o t u r d u l a r . Manular bu t a h t s t n n d e 1 9 1 2 d e c u m h u r i y e t i n i l n i y l e Cin den atlncaya kadar ( 2 6 8 ) sene dinlendiler.

HNT
MEMLEKET TARH MEDENYET

IV. HNT
A. * M E M L E K E T
Hindistan A s y a k t a s n n Bahri Muhite doru uzanan y a r m adasndan ortada olandr. Bu ras, b a l b a n a b i r kt'a a d d o l u n a c a k k a d a r As yann dier ksmlarndan ayrlmtr. En cenub u c u hattistivaya yaklar. Hindistan kt'asmn bir imtidad olan S e y l n adas, hatistivadan i m a l e d o r u 6 nc arz d e r e c e s i z e r i n d e d i r . Pa mir ve K a r a k u r u m dalar civarlarna kadar u z a n a n i m a l n i h a y e t i i s e i m a l 3 7 d e r e c e y e ka dar varr. B u suretle Hindistann en b y k uzun luu takriben 3 0 0 0 kilometredir. nds veya S i n t n e h r i m a n s b ile B r a h m a p u t r a arasndaki tul d e r e c e l e r i f a r k y i n e 3 1 d i r ( 6 7 d e r e c e g a r b i den 9 8 derece arkye k a d a r ) . Mesahai sathiyesi 5 , 0 0 0 , 0 0 0 kilometre m u r a b b a m a yakndr ; yani T r k i y e n i n takriben yedi misli kadardr. Hindistan, m u a y y e n bir rkn v e y a rklarn ana y u r d u olmaktan ziyade coraf bir m e f h u m ifade e d e n bir tabirdir. Tabiat b u k r f a y p e k bariz izgilerle ayrmtr. imalde, imali garbiden cenubu arkye mteveccih olan yksek Himalya silsilesi Hindistan Tibetin h e m e n l d e n e c e k yaylalarndan ayrr; c e n u p sahilleri Hint denizidir. arkta, Ganj ve 'Brahmaputra nehirleri h e m e n geit v e r m e z derecede sarp dalar evirirler. Bu

iki n e h i r b i r delta i i n d e b i r l e e r e k H i n t D e n i z i n e a k a r . B u g e n i k t a n n dahilinde biribirinin zdd iki m m t a k a vardr. Birisi, i m a l d e G a n j vadisi v e P e n c a p y a n i b e n e h i r v a d i s i n i n t e k i l ettii o v a ksmdr. Ganj nehri ve Sint nehrinin yukar ksm Hindistanda kurulan medeniyetlerin balca merkezleridir. Hindistan tarihinin bellibah h d i s e l e r i de b u v a d i l e r e t r a f n d a c e r e y a n e t m i t i r . Dicle, Frat ve Nilin tarihteki rol ne ise G a n j ve n d s n de Hint t a r i h i n d e k i rol odur. Milttan e v v e l v e m i l t t a n s o n r a H i n d i s t a n istil e d e n l e r daima imalden veya garpten gelerek Sint neh r i n i n y u k a r k s m l a r n d a n Pencap a g i r m i l e r d i r . Asl y a r m a d a o l a n c e n u p t a k i k s m i s e k a y a l k l bir yayladr. B k s m n g a r p sahili g a y e t diktir ve a r k a d o r u gittike alalr. b y k n e h i r yaylay g a r p t a n a r k a d o r u k a t ' e d e r : G o d a v a r i , Kitsna ve Kavei. B u iki m m t a k a m n a r a s n d a kark, y k s e k d i e r b i r y a y l a da v a r d r . B u k s m d a N a r m a d a , Rapti n e h i r l e r i a r k t a n g a r b a d o r u a k a r l a r . H i n d i s t a n m tarih m u k a d d e r a t , coraf ek linde okunur. Kenarlar, memleketin bariz olarak v a h d e t i n i g s t e r e c e k e k i l d e o l d u u h a l d e i t a r a f o l d u k a k a r k v e girifttir. k l i m , s c a k m m t a k a iklimidir. Yaz, bilhassa G a n j vadisinde p e k scak tr. K i m a l d e v e t e p e l e r d e s e r i n d i r . M e m l e k e t i n h a y a t alt a y b i r t a r a f t a n v e alt a y d i e r t a r a f t a n esen rzgrlarn tesiri altndadr. T e r i n i s a n i d e n itibaren imali arkden esen rzgr hazirana doru istikametini deitirir ve tersine dner; b u defa Hint D e n i z i n i n k z g n sathn g e e r k e n a r su b u h a r l a r i l e y k l e n e r e k b t n H i n d i s t a n z e r i n e sel h a l i n d e b o a n r . Y a a n b u i d d e t l i

v a m u r l a r , y e r altndaki su hazinelerini beler, nehirleri iirir; k y l e r c i v a r n d a k a z l m olan ukurlar doldurur. Himalya tepelerindeki cumudiyeleri b e s l e r ve m e v s i m l e r h k m n icra edin ceye kadar her eyin hayatn temin eder. G n e v e s u y u n t e s i r i l e h a y a t y e r d e n f k r r . S k or manlarda otlarn ve sarmaklarn arasnda kap lan, y l a n , fil, ay, g e r g e d e n , y r t c h a y v a n l a r ve kular, haarat, b e y a z k a r n c a gibi mthi hay vanat dolar. R z g r l a r v e y a m u r l a r iddetli g k g r l t leri v e y l d r m l a b a l a r v e y l e c e b i t e r . k l i m i n scakl insanlar gevetir. iddetli y a m u r l a r i m e k l e r ve gkgrltleri de insan maneviyat z e r i n e t e s i r d e n hali k a l m a z . H i n t l i l e r i n g e v e k u y u u k v e mistik o l m a l a r n d a iklim v e tabiatn tesiri p e k o k t u r . Hindistanda ahali h e r y e r d e n ziyade kark tr. i m a l d e K i m i r , P e n c a p v e R a p u r t a b e y a z rkn btn evsafn haiz insanlar yaar. M e r k e z platosu o r m a n l a r n d a v e c e n u p t a Nilgiri o r m a n l a r n d a k o y u e s m e r v e s i y a h i n s a n l a r v a r d r . Maamafi zencilerde olduu gibi dudaklar kaln ve salar k v r c k deildir. H i m a l a y a n m y k s e k va dilerinde ve B i r m a n civarnda ise k k elmack k e m i k l i v e e k i k gzl sar rk s a k i n d i r . B u k a dar muhtelif rklar binlerce seneler zarfnda ka rmtr. Bu sebeple Hindistanda her renkte ve her ekilde insanlara rasgelinir. Fakat bu kadar t e n e v v a r a s n d a s a l a r n ve] g z l e r i n k a m i l e n siyah olmas nazar dikkati celbeder.

B.
1.

TARH
ZAMANLAR

TARHTEN EVVELK

Hint medeniyetinin kdemi meselesinde ilim lemi ayni fikirde deildir. Son zamarlarda bulu n a n tasviri yazlar mstesna olmak zre yazk a b i d e l e r skender z a m a n n a k a d a r bile k m a z . Hindistan tarihesi olmyan bir memlekettir. Ms l m a n d e v r i n e ait t a r i h i n i m s l u m a n m u h a r r i r l e r tesbit etmilerdir. D a h a evelki devirleri g a r p lim leri b u l m a y a a l y o r l a r . B u l i m l e r G r e k , L t i n , r a n , in, T r k v e A r a p v e s i k a l a r n n v e s o n z a manlarda arkeolojinin yardmile islm devrinden evelki Hint tarihini tesbit e t m e e urayorlar. B u sebeple, Hint medeniyet ve tarihinin Kronolojisi y a n i kat' o l a r a k z a m a n l a r , b i l h a s s a t a r i h t e n e v e l k i d e v i r l e r iin, h e n z t a h m i n d e r e c e s i n i g e e m e m i t i r . H i n t l e m i n i iyi b i l m i y e n l e r , Hintlilerin m u k a d d e s kitaplar olan Fedalarn hibir d e v i r v e z a m a n k a y d n i h t i v a e t m e d i i n i v e Buda nm yaad tarihin en a a iki asrlk b i r farkla tah m i n olunabildiini, h r i s t i y a n l n ilk d e v i r l e r i n d e h k m sreri en m e h u r bir Hint h k m d a r nn saltanat z a m a n n n k e z a l i k iki, asrlk bir farkla tahmin edilebildiini r e n i n c e p hesiz hayrete derler. Hindistann mazbut ve m t e r e k tarihi yoktur. Zira bu kt'ann n e c o r a f b i r m e r k e z i n e a n ' a n a ile v c u d e g e l m i bir payitaht, n e o n u baz hatratla sk bir surette a l a k a d a r e d e n itikatlar ve n e de m t e rek bir istikbal emeli vardr. Hindistanda h i b i r vakit hakik birlik olmamtr. Ancak Hint c e m a atini e c n e b i l e r e k a p a y a n i t i m a v e d i n b i r s i s t e m ,

zahir bir beraberlik grlmtr. Bu cemaat k e n d i aralarnda bile birbirinden ayr ksmlar h a l i n d e k a l m t r . H i n d i s t a n d a t a r i h t e n e v e l k i za manlar h e n z tamamile m a l m deildir; yani y a z i s t i m a l i n d e n e v e l k i z a m a n a ait y e r l i v e s i k a lar c i d d o l a r a k h e n z t e t k i k v e m u a y e n e o l u n mamtr. B u g n o r m a n l m m t a k a l a r a iltica e t m i s i y a h ahalinin vaktile btn m e m l e k e t i kaplad zann o l u n m a k t a d r . B u ahali lisan l i m l e r i n i n iddia s n a g r e in hindistann ve Malezi adalarn i g a l e d e n Malay o - Poiinez ailesine mensuptur. B u n l a r a Muncla d e n i r . K e n d i l e r i n d e n d a h a y k s e k tipte c e m i y e t l e r tarafndan tardedilen b u s i y a h a h a l i iptida h a l l e r i n i m u h a f a z a e t m i l e r d i r . i m e n difer, telefon v e e l e k t r i k l e t e m a s a g e l d i k l e r i h a l d e b e e r c e m i y e t l e r i n i n e n iptida h a l l e r i n i m u h a f a z a eden bu ahaliden bugn Hindistanda be milyon kadar yaamaktadr. H i n d i s t a n ilk a h a l i s i n i n e l i n d e n a l a n l a r Altayl a r d a n g e l m i o l a n r m e l e r d i r . Dravit]lerin Hin d i s t a n n e v a k i t istil e t t i k l e r i h e n z k a t ' o l a r a k m a l m olmamtr. B u n l a r n siyah derili olduk lar h a k k n d a k i z a n y a n l t r . B u n l a r s i y a n d e i l , | T r k tipinin b t n e v s a f n h a i z b i r k a v m d i r . B u - 1 g n Dravitlerin imal hindistanda, Blcistanda j ve en o k c e n u p t a b u l u n d u k l a r n a g r e vaktile i btn Hindistana hkim olmu olmaldrlar. B u halk, Hindistanda inkiaf etmi bir mede- j niyet y a p m a a muvaffak olmu gibi g r n m e k t e dir. Hafriyat, M u a h h a r istillardan e v e l Hindista- i nn b i r m e d e n i y e t y a a m o l d u u n u g s t e r m e k - 1 t e d i r . B u m e d e n i y e t B a k r D e v r i n e aittir. H i n t a r k e o l o j i m e s s e s e s i m d r J o h n M f s h a l Simi te M o

h e n j o - D a r o v e P e n c a p t a Harappa da m i l t t a n e v e l n c bin bidayetine ait bir m e d e n i y e t izleri m e y d a n a karmtr. B u ahalinin m u n t a z a m b i r ehir hayat yaad v e h a y v a n besledii, p a m u k lu k u m a l a r d o k u d u u v e k r m z z e m i n z e r i n e siyah boyal m l e k l e r yapt anlalmaktadr. Bunlarn, a k m a k t a silahlarndan, b a k r alet v e k a p l a r n d a n b a k a altn v e g m t e z y i n a t l a r ve E g e vazolar a y a r n d a m a v i v e b e y a z cill inileri vard. B u n l a r d a b u l u n a n eya arasnda k a n ta, fildii v e y a i n i m h r l e r d i k k a t e a yandr. B u n l a r n z e r l e r i n d e yaz y e r i n e kulla nlm resimler v e h a y v a n resimleri vardr. Yaz, ivi y a z s n d a n farkldr. M h r l e r z e r i n e d e k i h a y v a n r e s i m l e r i KS te b u l u n a n l a r a o k b e n z e m e k t e d i r . Mohenjo-Daro da b u l u n a n a l d a n k k b i r h e y k e l Summer tiplerine benzer. Hint h e y k e l i brakisefal v e sakall b i r insan t e m s i l e d e r . H i n d i s t a n d a t a h a r r i y a t y a p a n Sir Jon Maral diyor ki : Hindistandaki kadm medeniyet yalnz M e z o p o t a m y a ile m n a s e b e t t a r olmakla kalmaz. B u m e d e n i y e t eski ran, n Asyann b y k bir ksmn v e daha garpta arki Akdeniz lemini kaplyan azm bir hars sahasnn bir parasdr. D i e r c i h e t t e n , Summer v e e s k i Hint lisan lar a r a s n d a b a z y a k n l k l a r da g z e a r p m a k tadr. B t n b u t e m a s n o k t a l a r Summer lerin v e Dravtlerin Mezopotamya ve Hindistana gelme den uzun m d d e t bir arada yaam olduklarn gsteren delillerden s a y l m a k lzmdr. Milttan evvel takriben bininci sene bidayetlerinde Trkist a n d a n g e l e n y e n i b i r istil Dravitlevi Dekkan cihetlerine s r d u ; bunlar ksmen de kendilerine

y a b a n c o l m y a n y e n i g e l e n l e r l e k a r t l a r . Elli m i l y o n k a d a r o l a n Drvvit 1er b u g n k e s i f b i r h a l d e H i n d i s t a m n c e n u b u n u v e a r k s a h i l i n i i g a l et m e k t e d i r l e r . Mundalar ise ark ve m e r k e z Hin distamn baz yerlerine m n h a s r kalmlardr. K e n d i l e r i n e m a h s u s bir m e d e n i y e t y a r a t m olan Dravit ler b u m e d e n i y e t i i s t i l c l a r a k a r da m u hafaza edebilmilerdir. Yar v a h i en eski yerli lerden iki m i l y o n k a d a r insan u n u t t u k l a r k e n d i l e h e l e r i y e r i n e , Dravitlisan konumaktadrlar. G r e k v e Ltin kitaplar mildn ilk s e n e l e r i n d e a a H i n d i s t a n d a Dravit m e d e n i y e t i n i n p e k ileri o l d u u n u t a s d i k e d e r l e r . Dekkanm imali garbi sinde sakin Muratlarn da dillerini k a y b e t m i Dravlerden olduklar zannolunuyor. F a k a t ce n u p t a , D r a v i t k a v m l e r i n u b e l e r i n d e n o l a n Teluu 1ar, Kanareler v e Tamul lar k e s i f b i r halde hatta s o n r a g e l e n i s t i l c l a r n d i n l e r i n i v e t e k i l tn k a b u l e t t i k t e n s o n r a d a k e n d i m e d e n i y e t l e r i n i m u h a f a z a ettiler. B u n d a n fazla o l a r a k dillerini D e k k a n k t ' a s n d a s a k i n i k i m i l y o n Gonda denilen yerli vahilere de kabul ettirmilerdir. S o n r a ge l e n l e r i n z e r i n d e Dravit l e r i n t e s i r i o l m u t u r . B u t e s i r d i n v e l i s a n s a h a l a r n d a da h i s s o l u n m a k t a d r . Maamafih bu m t e k a b i l tesirler h e n z cidd tetkike m u h t a t r . F a k a t H i n t z e k s n a kat' v e h k i m eklini v e r e n l e r sonra gelenlerdir. 2.
M.E. 1000 T A RHNDEN SONRA

TARH

DEVR

H i n d i s t a m n , M. E . 1 0 0 0 t a r i h l e r i n d e imalden Sint n e h r i n i n y u k a r vadisi z e r i n d e n y e n i b i r istilya m a r u z kald m u h a k k a k t r . B u istildan son r a H i n d i s t a n d a s n f Kast s i s t e m i m e y d a n a g e l m i

gibidir. B u hal yeni gelenlerin Hint i k l i m i n d e y a a m ahali ile k a r m a k t a n e k i n m e l e r i l e izah olunabilir. Fakat, bu det yeni gelenler a r a s n d a da d e r i n u u r u m l a r at. B u n l a r s n f a a y r l r : Brahmanlav, yani papaslar, askerler, ifiler. Brahman 1ar, k e n d i m a n e v f a i k i y e t l e r i n i t e m i n iin b u itima snflar kapal z m r e l e r h a l i n e koydular. Snflar sistemi v e ruhlarn t e n a s h akidesi Hint m u h i t i n i n tesiri neticesidir. B u itikat Brahmanlarm m e n f a a t n a b i r n e v i din i d a r e t e s i s etmek demekti. H i n d i s t a n t a r i h i n e ait o l a r a k m e v c u t i l k e s e r , Vedalav, yani m u k a d d e s kitaplardr. B u n l a r ise nesilden nesile azdan naklolunmu v e a n c a k M. E . V I n c a s r d a n o k s o n r a y a z l a b i l m i t i r . F e d a l a r n v e r d i i m p h e m m a l m a t a g r e Dervitlerin zerine gelenler evvel m m t a k a birlikleri ve daha soralar devletler yapmlardr. Hindistan t a r i h i b u s u r e t l e M. E . V I n c a s r a k a d a r s i s l e r iinde g e e r . B u n d a n s o n r a k i z a m a n a ait m a l m a t i s e Buda v e Jena dinlerinin zuhurile bir dereceye k a d a r b e l l i d i r . B u d i n l e r , M. E . V I n c a s r n i l k nsfnda domutur. B u d a , Sakalara m e n s u p bir kabile reisinin olu idi; H i m a l a y a e t e i n d e Kabila Vastu e h r i n d e d o m u t u r . Jenism d i n i n i n m e s s i s i Jina ise yine G a n j v a d i s i n d e b i r t i c a r e t e h r i o l a n Vesali d e d n y a y a geldi. B u sralarda imal Hindistanda u h k m e t l e r vard: Ganj nehrinin imalinde bazan birleen muhtar kabileler; bu nehrin c e n u b u n d a ise mer k e z i Rajagriha olan " M a g a d a krall. B u h kmet bir mddet sonra bir zaman Hindistamn m e r k e z i olan Pataliputra kalesini Ganj k e n a r n d a

yapt. Bundan baka Ganj havzasnda Kosola (merkezi Saravasta), Vatsa ( m e r k e z i Kosambi) ve G a n j ile G e r a t a r a s n d a "Malva,, kratlklar vard. B u d a n n m u k a d d e s kitab n d s n e h r i n i n garbnda Gandara (Kandahar) ve Hindikua kadar Hindistanda 16 b y k deylet sayar. Bu vesika Hindistamn Sint nehri garbnda da iddiasn gsterir. V e d a l a r ile s k e n d e r i a y r a n z a m a n z a r f n d a da (M. E . 8 0 0 - 3 2 6 ) b i r t a k m T r k k a b i l e l e r i i m a l i garb cihetlerinden Hindistana gelmilerdir. Bun l a r Bakirden g e l e n it Trkleridir. Kendilerine Tohar, Hint itleri ve " P a h l i k a d a denir. Dara, H i n d i k u u g e e r e k n d s m m t a k a s n i g a l etti ( 5 1 7 - 5 0 9 ) . B u h d i LSI dise alelade bir hudut y a k a s n d a n daha mhimdir.- Dara, Kandahar, Kabil v e n d s m n t a k a s m z a p t v e o r a l a r d a Satraphk t e k i l etti. B u devirden sonra H i n d i s t a m n kefi iin ya p l a n s e y a h a t l e r b a l a r . 4 0 0 t a r i h i n e d o r u Herodot. ran seyahatnda Hindistan hakknda ma lmat toplamtr. D a h a sonra bir G e r k doktoru H i n d i s t a n h a k k n d a da b i r k i t a p y a z d . Hindis tamn garp hududu zerinde kuvvetli Pers impa ratorluunun teesss dahil iin dahi bir misal oldu. Ganj vadisindeki k k devletlerin en k u v v e t l i s i o l a n Maada devleti birbirini mteakip btn k k h k m e t l e r i ele g e i r e r e k b y k b i r d e v l e t t e k i l etti. B u n u n b a n a Nanda sllesi g e t i . Akemenit imparatorluuna tevars eden M a k e d o n y a l Byk skender (326) rann Hint v i l y e t l e r i n i d e h k m altna a l m a k istedi. sken.

KENDER ST-

der, n d s n e h r i n i g e e r k P e n c a b m a r k n a k a dar vard. Y o r u l m u a s k e r l e r i n i n i s y a n netice sinde Ganja kadar gidemedi. Malm olduu zere iskender nd nehri b o y u n c a deniz kenarna kadar indikten sonra garba tevcch etmiti. .. ^ skender stilsnn
D l r

MORYA SULALES A S O K A
r

msbet

, *

neticele-

Hint imparatorluunun teekkl olmutur. Bu istilnn h u s u l e g e t i r d i i a k s l a m e l H i n t Morya mparator l u u n u d o u r m u t u r . Pataliputra ehri Kandragupta n n k u r d u u bu yeni imparatorluun payitaht oldu. K a n d r a g u p t a imal N a n d a slle sini d e v i r e r e k Mayada H k m e t i n i zapt v e Morya sllesini tesis etmitir ( 2 7 3 2 3 2 ) . B u s l l e n i n nc imparatoru o l a n Asoka hkmn ve erazisini cenupta Misor v e belki Seylan adasna kadar tevsi etmi o l m a k l a cihan tarihinde bir n a m k a z a n m t r . Asoka, Kalinga m n t a k a s m a yapt kanl bir seferde b y k bir derun b u h r a n a u rad, i d d e t t e n rkt ve Buddizmi kabul ederek Rahipler h e y e t i n e girdi. B u d i z m i n hararetli bir s a l i k i o l a n Asoka, A k d e n i z h a v z a s n a k a d a r m i s yonerler gnderdi; Hindistamn h e r tarafna aa lar diktirdi; Yollar b o y u n c a k u y u l a r kazdrd; h a s t a n e l e r y a p t r d ; tpta k u l l a n l a n nebatlarn dikilmesini t a m i m etti. F a k a t Hint imparator l u u b u m a n e v t e c r b e y e d a y a n a m a d . Asoka nn zayf halefleri z a m a n n d a dald. Morya s llesi y e r i n e g e e n Yeni Sunga sllesi ancak Ganj vadisini idaresi altnda tutabildi. Kalinga mstakil oldu. M e r k e z yaylasnn cenubundaki k s m d a d a d r t a s r k a d a r S at a karni l e r H k m e t srdler.
n e n

GREK

HAKI N D O DEVRI

Bu sralarda garptan gelen tazyiki skender zamannda

u n

Grek oldu.

MYET: GREK

,
a n

g " d a h a fazla k e n d i m hissettir di. 2 5 0 t a r i h i n e d o r u k i n c i Antiyoksn B a k t r y a n V a l i s i Diyodot krallk tacn gaspetti. G a r p t a S e l s i t l e r Selef ks l e r v e d a h a s o n r a P artlar h k m e t i n i k u r a n Arsasitler, i m a l d e git t i k e y k s e l e n it istil d a l g a l a r a r a s n d a s k p kalan ve aralarnda m e v k i i iktidar iin k a v g a eden G r e k serserileri, zayflam olan Hindistanda f t u h a t a r a d l a r . B u m a c e r a c l a r K a b i l i (m. ev. 2 0 5 ) ve b i r k a s e n e s o n r a P e n c a b igal (185) v e Ganj vadisine k a d a r ilerlediler; M u k a d d e s bir ehir o l a n Udh u m u h a s a r a ettiler. F a k a t b u s e f e r m a l p H i n d i s t a n , galip. G r e k l e r i b e l e t t i . sAltay l a r d a z u h u r a g e l e n b i r h d i s e akslmeli Orta A s y a d a ve Hin, . , . , . . ,

S A K A L A R TLAS: NDOSIT(IT)DEVRI

dstann imal tarafnda hssolundu. Hunlar y a n i Hyungnular orada b yk cengver bir imparatorluk kurmulard. Yueilev [1] i n i n K a n s u v i l a y e t i n d e v e G o b i d e T u e n - H u a n g mntakasnda sakindiler. G r e k l e r b u n l a r a Tuhar v e Hint - itleri derler. . B u n l a r n c i v a r n d a b u l u n a n v e i n l i l e r c e Ayaile n a m i l e d e y a d o l u n a n b u Yueiler Hunlara m u k a b e l e d e n ekinmediler. Fakat, milttan evel 1 7 0 s e n e s i n e d o r u Yueiler mthi bir malubi yete uradlar. 1 0 0 , 0 0 0 k i i d e n fazla tahmin o l u n a n Yuei k a b i l e s i g a r b a d o r u h i c r e t etti. E v v e l , B a l k a g l n e a k a n li m m t a k a s n a y e r

il] Y u e a g a t a y l e h e s i n c e m u h a r i p d e m e k t i r . D i c . T u r c o r i e n t a l P a v e t de Courteille. Pr. a u C o l l e g e de F r a n c e .

l e t i l e r s e d e H u n l a r b u r a d a n d a attlar. E n n i h a y e t F e r g a n a v e k z r m a (Okss, A m u d e r y a , C e y hun) havalisine geldiler. ran i m p a r a t o r l u u n u n imali arksinde Baktryan kfasnda Saka l a r s a k i n d i . Trkistanm a r k n d a n g e l i p b u r a y a y e r l e m i o l a n Saka l a r Yuei lerin t a z y i k i l e k s m e n d a h a c e n u b a h i c r e t e m e c b u r oldular. Yueiler, zaptettikleri B a k t r y a n d a kaldlar ve sonralar b u r a y a T u h a r i s t a n denildi. C e n u b a hicrete m e c b u r o l a n Sakalar evvel Kandahar havalisine y e r l e t i l e r . B u r a s Sakastan yani ( S e i s t a n ) oldu. Sakalar Buradan P e n c a p daki G r e k Prensliklerine t a a r r u z e d e r e k a r k t a Matura ve cenupta Cuerat a k a d a r z a p t e t t i l e r . S a k a l a r , Seistan d a k i v e d a h a garptaki a r t l a r l a ( P e h l e v i ) birletiler. Sakalar, b i r az s o n r a P e n c a p k t ' a s n Fiillere terke m e c b u r oldular. Fakat milttan sonra beinci asra kadar Sint havalisini ve Sakastan ismini alan G c e r a t m u h a f a z a ettiler. H i n d i k u silsilesi c i v a r n d a i l e r l e m e p . K a l a n Yuei l e r ( T u h a r l a r ) ( m . v . y zaptetmilerdi. Yuei' ' b a n a g e e n p e k k u v v e t l i Kuhan hanedan, btn Yuei kabilelerini birletirdi. F u l l e r l e Tuharlar bir m i d i r ? Me
2 5 ) B a k t r i a n e r n

YUEI

TRKKUS IM-

y i 1

LSI^VE HANLAR

P A R A T O R LUU

hur

limlerden

hassen,

Richthofen,

S. Levi

ve

Po-

ussin, b a l a r n d a Kuhan s l l e s i o l a n Yuei Tuharlar olduunda mttefiktirler. V. sonra Poussin Turika,

lerin,

d i y o r k i , Tuharm yannda, daha T r k (ince T u k y u ) ismi vardr.

Kanika. G r e k l i s a n n d a Kanerki olmutur. Bunun g i b i Turuka da T u r k u v a , T o u r k o i d r . K i m i r ta rihinde kanika bir turukadr. Kandaharm Trk k r a l l a r Kanika ya. m e n s u p o l d u k l a r n s y l e r l e r . V e S a n a k r i t m a m b a l a r m d a Turuka namiyle ma rufturlar. R i h t h o f e n v e S. L e v i Tuhar l a r m e v v e l Rotan da y e r l e e n Yueiler olduunu sylerler. B u i z a h a t a g r e Tuhar d a h i d e n i l e n Yuei l e r i n v e b a l a r n d a k i Kuhan h a n e d a n n n T r k oldu u n d a kat'iyyen phe yoktur. Bu sllenin birin ci i m p a r a t o r u n u n Kozula v e y a Kuyula kat a i s m i n d e b i r zat o l d u u s o n z a m a n l a r d a m a l m o l m u t u r . limlerden Hulztseh v e Konw bu kelimenin T r k e o l d u u n u tasdik etmektedirler. B u n a Bi r i n c i Kadfises d e r l e r : b u z a t mild asrn ilk ns f n d a G a n d a r a v e P e n c a p Saka l a r d a n a l m t . Milttan s o n a birinci asrn n i h a y e t i n d e Kuhan s l l e s i n i n n c k i r a l Kanika zamannda mu vaffakiyetli h a r p l e r l e A y o d y a v e B e n a r e s ve Pataliputraya kadar ilerlediler, yani btn Ganj vadi sini zaptettiler. Hindistana hkim olmakla ve trklk hususi yetlerini muhafaza etmekle b e r a b e r G r e k ve ran din v e a y i n l e r i n i n d e v a m n a m s a a d e ettiler. Yueilerin krallar kendilerine " krallarm kiral v e in u s u l z e r e S e m a n n olu Devaputra derlerdi. Bir mddet, imparatorluklar m e r k e z Asyada Kgar, Y a r k e n t v e rann bir k s m n a , H i n d i s t a n a a m i l idi. B u imparatorluk garpta R o m a i m p a r a t o r l u u ve u z a k arkta in i m p a r a t o r l u u d e r e c e s i n d e idi. B u d i z m , Asoka z a m a n n d a n s o n r a b i r az g e r i l e m i t i . F a k a t Kanika n n B u d i z m i h i m a y e e t m e s i

rakipleri B r a h m a n l a r ve J e n i z m i geriletti. B u n a m u k a b i l Buda kilisesi bu imparatorun ismini ebediletirdi. Buda misyonerleri Pamir yaylasn geerek in T r k i s t a n n a ve i n e g i r d i l e r ( M . S o n r a 7 5 ). B u a n d a n i t i b a r e n 10 a s r mddet btn hadisata r a m e n Hint ve in b u d i z m i n glgesi altnda daim m n a s e b e t t e k a l m l a r d r . B i r o k felsef v e din e s e r l e r S a n s k r i t l i s a n n d a n inceye tercme edildi. Kanika ismi beer tarihinin en m h i m devirlerinden birinin bandadr. Bu imparatorun zaman h a k k n d a k i tarihler p e k karktr. Milttan evvel 5 7 senesi ile m i l t t a n s o n r a 2 0 0 s e n e s i a r a s n d a g s t e r i l i y o r . Hanlar i d a r e s i n d e b u l u n a n i n v e Kuhan l a r zamannda Hindistan arasnda, Pamir ve Trkistandan g e m e k zere m u n t a z a m ticaret yollar almt." Kuhan lar, k r a l Vasudeva dan sonra Hint-ran i m p a r a t o r l u k l a r n k a y b e t t i l e r . F a k a t Kabil ile b i r likte P e n c a b m baz taraflarn, G a n d a r a y v e B a k t r y a n m u h a f a z a ettiler. B a k t r y a n V i n c i a s r d a ( 4 2 5 ) H u n t r k l e r i n i n istils n e t i c e s i n d e b r a k m a a m e c b u r o l a n Kuhan h l a r d a n K r a l Kitara G a n d a r a y a ekildi. H u n t r k l e r i burasn da zap t e t t i k l e r i n d e n Kuhan llar itral v e G i l g i t v a d i l e r i n e e k i l d i l e r , i/un l e r i n V I n c a s r o r t a l a r n d a m a l b i y e t i n d e n s o r a Kuhanlar tekrar meydana k a r a k IX u n c u asra k a d a r G a n d a r a m m t a k a s nn b i r k s m n m u h a f a z a ettiler. * Milttan s o n r a i l k a s r l a r z a r f n d a d e n i z m n a kaltnda Hindistan lehine b y k terakki oldu. Vaktile F e n i k e tacirleri, hatta Kral; Sleymanm gemileri Hindistan sahillerine gelmiti. Hindistanla M e z o p o t a m y a arasnda sahilden m n a s e b e t oldu-

 u n u veda lav n a k l e d e r . s k e n d e r z a m a n n d a , s kender'in a m i r a l i Neark, nds azndan Dicle m a n s b n a b i r d o n a n m a g t r m t . M s r , Ptoleme z a m a n n d a K z l d e n i z l i m a n l a r i v l e H i n d i s t a n a r a s n d a m n a s e b e t tesis etmiti. F a k a t milttan sonra 5 0 tarihlerine doru Hint denizindeki daim r z g r i s t i k a m e t l e r i belli o l d u u n d a n g e m i c i l i k daha kolaylat. Gemiler Hindistana giderken daim olarak esen c e n u b u garb ve dnerken imali ark rzgrlarndan istifade ederlerdi. B u suretle deniz ticareti B e n g a l e krfezine, G a n j azlarna ve daha arka, Malaka yarmadasna, Sumatra, Cava, Borneo ve Hindi iniye kadar uzand. B u deniz mnasebetleri Hint m e d e n i y e tini v e H i n t s a n ' a t m A n n a m , C a v a v e d i e r a d a lara yayd. B u i k t i s a d t a h a v v l t , s i y a s i n k l b a t da m u c i p oldu. O z a m a n a k a d a r imal H i n d i s t a m n bir m l h a k gibi k a l m olan c e n u b Hindistan b y k b i r e h e m m i y e t k a z a n d . D e n i z t i c a r e t i ile zenginleen sahil krallklar m e m l e k e t i n dahilini g l g e d e braktlar. G a n j vadisi, h e r tarafa h a y a t d a t a n b y k d a m a r o l m a k r o l n k a y b e t t i . it r k n d a n Saka sllesi tarafndan idare edilen Gcerat Sanskrit harsnn ve payitahtlar olan Ujayini d e B r a h m a a l e m i n i n m e r k e z i oldu- D e kan yaylasnda yerleen komular Satakarnilev itlerden sahil vilyetlerini almaa uratlar. H i n d i s t a n y a r m a d a s n n en c e n u p ksmndaki e s k i Pandiya sllesi baharat ticaretinden ok istifade e d i y o r d u . B u r a d a m p a r a t o r Ogst na m n a bir de h e y k e l yaplmt. B u slle impa r a t o r Ogste m i l t t a n y i r m i s e n e e v v a l b i r de sefaret heyeti gndermiti. R o m a imparatorluu

zamannda yapyordu.
SURATRA MALVA VE

Hindistan garbe

milyonlarla

ihracat

Sakalar mildn bidayetlerinde Su r a t r a ( G c e r a t ) da y e r l e m i l e r v e KIRALLII VE M a l v a y a da y a y l m l a r d . B u r a l a r n A N D R A Kiprensleri ve daha Cenupta MaharaRALLIGI j takasmda yerleen Kaharata a i l e s i Saka n e s l i n d e n o l u p Kanikaya tbi idiler. Daha cenupta, D e k k a n kt'asmda Andra kiral lii v a r d . B u k r a l l k e v v e l c e Morya imparator l u u n a t b i idi. Morya sllesi d m e d e n evvel (m. e v . 2 2 0 ) m s t a k i l o l d u . K u r a l l a r n a , Satakarni denirdi. B u n l a r Hintli idiler. S u r a t r a , M a l v a ve K o n k a n m m t a k a l a r n i d a r e e d e n Katrapa hane d a n 4 0 1 - 3 8 8 a r a s n d a Cuptalar; Andra kiralli i da 2 2 5 de Pallavlar tarafndan ykld. B u k r a l l k l a r , R o m a i m p a r a t o r l u u ile t i c a r mnasebette bulunurlard.
S A K A
r a m : n

G U P T A

3 1 8 - 5 3 5 arasnda milli bir slale idaresinde yeni bir krallk ku r u l d u . B u y e n i s l l e Cupta s l l e s i d i r - B u n l a r n ilk b y k h k m d a r Kandraguta ( m . s. 3 2 0 ) v e m e r k e z i P a t a l i p u t r a idi; s a l t a n a t l a r b t n Ganj v a d i s i n e a m i l o l d u . O l u Samudragupta (330 3 8 0 ) yarmadann cenup ksmlarna, Dekkan c i h e t l e r i n e b i r s e f e r y a p t V e o r a l a r itaat a l t n a ald. Bunlarn hkmetleri imalde Nepalay da i l h a k etti, F a k a t Sint e k a d a r v a r a m a d . On d a n s o n r a g e l e n k i n c i Kandragupta (380-415), M a l a v a , G c e r a t v e S u r a t r a Saka k r a l l n zaptR A T O R L U U
r a

MPA-

Magada m e m l e k e t i n d e milttan
* , .... , .

.....

son-

etti. Gupta m p a r a t o r l u u , Kumaragupta (415-455) z a m a n n d a e n p a r l a k d e v r i n i i d r a k etti. Skandagupta ( 4 5 5 - 4 6 7 ) z a m a n n n s o n u n d a Hun Trk leri i s t i l a s i y l a s u k u t a b a l a d . Gupta d e v r i , H i n t tarihinin m h i m devirlerinden biridir. Gupta\ax z a m a n n d a H i n d i s t a n Ak Hunlar m b y k bir istilsna ura d. B u n l a r a G r e k l e r , Eftalit Hunlari derledi. Arap l a r Hey alile derler. Akhunlar, Ccenierin tazyikiyle Orta Asyay t e r k e t m e e m e c b u r olan eski H u n mttehidesi aksammdandrlar. Akhunlar, 3 8 5 - 4 2 0 de C e h y u n a r k havali sini, m a v e r a n n e h i r i v e 4 2 5 t a r i h i n e d o r u d a Baktriyan igal ve Sasanler idaresinde bulu n a n r a n a t a a r u z ettiler. Behramgr ile neticesiz bir m u h a r e b e d e n s o n r a H i n d i s t a n a g i r d i l e r ( 4 2 8 ). B i d a y e t t e Skandagupta tarafndan iddetli bir m u k a v e m e t e uradlar. r a n d a da S a s a n i l e r d e n Firuz harekete gemi o l d u u n d a n Akhunlar rana d n m e y e m e c b u r o l d u l a r : Firuz m a l u p o l d u v e maktul dt. ran cihetinden emin olan Akhun lar' R e i s l e r i Toraman ( 5 0 2 ) idaresinde Hindistana d n d l e r . Toraman v e o l u Mihirakula (502-542) z a m a n l a r n d a b t n n d s h a v z a s n ele geirdi l e r . M e r k e z l e r i P e n c a p t a S a k a l a r Sakala e h r i idi, b u r a d a n M a l v a y a k a d a r sefer yaptlarsa da Multan c i v a r n d a U j j a y i n i k i r a l Yasodharman tarafndan m a l u p e d i l d i l e r . B u v a k ' a z e r i n e Akhunlar m Hindistandaki hakimiyetleri Kimir havalisine m n h a s r kald. Burada 5 6 5 tarihlerine kadar h k i m idiler, daha sonra H i n d i s t a m n imali gar b i s i n d e k i S a k a l a r l a k a r t l a r . S o g d i y a n v e Bak 145 10 AKHUNLAR

t r y a n a e k i l e n m h i m b i r k s m da ( 5 6 6 ) d a Gk trkler (Tukyular) tarafndan malp edildiler, bundan sonra Akhunlar, Gktrklerle kartlar. A k h u n istils, H i n d i s t a n d a Gupta imparatorlu u n u ykt; bu suretle bir takm k k yerli p r e n s l i k l e r m e y d a d a kt. U m u m paralanma esnasnda Doap 71 "u i - A t PALALAR mmtakasn Hunlara kar mdafaa eden T h a n e s v a r prenslii h r e t ka z a n m t . Malva k i r a l n m a l u p e d e n b u a i l e d e n Harsa (606) K a n o j u zapt ve payitahtn oraya nakletti. imal Hindin h e m e n btn h k m e t leri, M a g a d a , K a m a r u p a , V a l a p h i , m e r k e z B e n gal v e M a l v a k r a l l a r k e n d i l i k l e r i n d e n v e y a k u v v e t l e Harsa nn n f u z u n u tandlar. Fakat, Harsa cenuba D e k k a n havalisine uzanmak istediysede muvaffak olmad. Harsa, Hint edebiyatnn hamisi olarak tann m t r . B i z z a t k e n d i s i d e b i r o k e d e b e s e r l e r te lif e t m i t i r . D i n n o k t a i n a z a r n d a n m u t a a s s p bir B u d i s t idi. Z a m a n n d a H i n d i s t a n ile i n a r a s n d a d i p l o m a t i k m n a s e b e t l e r p e k iyi idi. F a k a t , Har d a n s o n a i n ile z u h u r e d e n b i r m u h a r e b e d e , H i n t l i l e r m a l p o l d u l a r , Harsa nm halefi de e s i r oldu ( 6 4 8 ) . B u h d i s e l e r n e t i c e s i n d e Kanoj k r a l l tli b i r m e v k i e d t . B u n d a n istifade e t m e k i s t i y e n K i m i r k i r a l d a 7 4 0 ta K a n o j k i r a l n m a l p v e p a y i t a h t n y a m a etti. Bir m d d e t s o n r a G a n j havzas h a k i m i y e t i sras i l e B e n g a l n Pala sllesine ( 7 2 0 - 1 0 6 0 ) ve B r a h m a n b i r s l l e o l a n Sena l a r a g e t i . B u s o n s l l e 0 6 0 tan 1 2 0 2 y e , y a n i m e m l e k e t i n m s l man Trkler tarafndan fethine kadar srd.

HARSA VE

^ E R E V T L J G ^ ^ BEY t ^ I D

kaya Rajputana denir. V nc asrda Hun l a r l a b i r l i k t e H i n t i s t i l s n a i t i r a k e d e n a y n i r k t a n Gujara kabilesi, kendilerine nisbetle (Gj e r a t ) i s m i n i a l a n y e r d e y e r l e t i Gujara kabile s i n d e n Parihara v e y a Partihara lar K a n o j u zabt ve asr sahip kaldlar (816-1080). B u n l a r gibi Tomara l a r , Kohan l a r , Parama lar, v e Kalukya l a r d a it r k m d a n d r l a r . X I i n c i a s r d a Tomara l a r , Delhi d e y e r l e t i l e r . Kohan l a r da Ajmir de kuvvetli bir devlet kur d u l a r . Kohan l a r Delhi yi d e a l a r a k b i r Ajmir-Delhi kratl yaptlar.
C

Rajput \a.r d a , B r a h m a n o l a n itlerd i r . B u n l a r n s a k i n o l d u k l .a r m m t a -

Hindistamn imalinde derebeyler j , , ,, TRKLER VE b r b r l e k a v g a e d e r k e n g a r p u f u k l a BABUR MPA r n d a beliren mslman Trkler RATORLUU m e m l e k e t i n hayat zerinde pek, m h i m tesir yaptlar. Mslmanlk 7 1 2 tarihinden itibaren Sint hava l i s i n e n f u z a b a l a m t . 9 8 8 d e b t n Kabil v a disi m s l m a n o l m u t u . 1001 d e G a z n e l i Mahmut, Gazne Trkleri le T a l a r , mabetleri ykan Hint a k n n a b a l a d . 18 s e n e z a r f n d a H i n d i s t a m n g b e i n e k a d a r girdi. A f g a n i s t a n da, e v v e l c e G a z n e l i l e r e t b i o l a n H e r a t i l e G a z n e a r a s n d a k i Gorlular [1] A f g a n i s tanda zayiflam olan Gazneliler devletini yktlar (1148) v e H i n d i s t a n a d a g i r e r e k G a z n e l i l e r i n h k i m olduklar b t n yerleri aldlar.

MSLMAN
, . T " , ,

.^

[1] G o r l u l a r , K a r a h i t a y t r k l e r i d i r . G o r , y a h u t G u r i s m i Kara hitay hkmdarlarna verilen Grhan unvanndan gelmi olmaldr.

B t n i m a l v e orta H i n d i s t a n b y k T r k Gor d e v l e t i n i n l k e s i o l d u ( 1 2 0 0 ) . D a h i l m c a d e l e l e r y z n d e n Gor d e v l e t i z a y f layp paralannca, vaktile hizmetlerinde b u l u n a n m e r a d a n Ay Bey isminde bir Trk klemeni H i n d i s t a n d a k i Gor d e v l e t i l k e s i n i e l e g e i r e r e k Hint h k m d a r oldu (1210). Aybey in k u r d u u H i n t T r k Klemenler dev leti 1 2 9 0 t a r i h i n e k a d a r d e v a m etti. B u n l a r A f g a n Trklerinden KtllUr t a k i p ettiler. K l c l e r , 1 3 2 0 y e k a d a r Delhi de h k m s r d l e r . K l c l e r i , T r k Tulukslalesi istihlaf etti ( 1 3 2 1 ) . B u n l a r a a v r u p a l l a r y a n l o l a r a k Talak derler. X I V nc asrn bidayetlerinde Delhi Trk padiahlar D e k k a n , Misor v e Karnat da zabtettiler. Fakat, a y n i asrn s o n u n d a , B e n g a l e , Ut v e D e k k a n havalisindeki T r k valiler, h k m e t i m e r keziye zayflaynca evel muhtar daha sonra ms takil oldular. B u s u r e t l e m t t e h i t m s l m a n t r k h i n d i s t a n 12 k a d a r m a h a l l s l l e l e r arasnda paraland. te H i n d i s t a n d a k i b y k trk devletinin, p a r a l a n d Tuyluklar z a m a n n d a Timur Hindis t a n a g i r d i v e 1 3 8 8 d e Delhi y i zaptetti. T i m u r , btn hindistan alabilirdi, fakat orada yerleilince, e v e l c e gelip kalan T r k l e r gibi, rkn tereddi edeceini, doacak ocuklarn yerli ahali gibi g e v e k olacan, bir iki nesil sonra k u v v e t v e kahramanln azalacan anlayarak be ay ve 17 g n i k a m e t t e n s o n r a k p gitti. T i m u r u n Hindistandan ikmasn icap ettiren b a k a sebepler de vard. Tuluklardan snora, Seyitler, Lodiler Delhide h k i m o l d u l a r . D e l h i T r k p a d i a h l , Lodi l e r d e n

brahim z a m a n n d a , 1 5 2 7 de, T i m u r a h f a d n d a n Babur tarafndan z a p t o l u n d u . B'abur u n H i n d i s t a n d a k u r d u u i m p a r a t o r l u a , Mogal (mogul) impa r a t o r l u u d i y o r l a r s a da b u t e s m i y e h a t a l d r . Babur yalnz Pencap, Doap v e U d u zaptetmiti. Babur u n h a l e f l e r i Hmayun, Ekber, Cihangir, ahiihan v e Orengizip B a b u r u n ftuhatn arttrarak b t n Hindistan zaptettiler. B u sllenin messisi Babur bir kahraman ve Trk dehasnn muhteem b i r m m e s s i l i v e M a l b i y e t b i l m i y e n Timura l y k b i r T r k c e n g a v e r i idi. Orengizib (1659-1707) z a m a n n d a slle tereddi e d e r e k inhitat balad. B u s u k u t , A c e m a h Nadirin Hint seferini v e n giliz v e F r a n s z l a r n Hindistanda yerlemesini m u c i p oldu. Bir ticaret irketi halinde Hindistana g e l e n n g i l i z l e r g i t t i k e k u v v e t l e n d i l e r . Babur s l l e s i n i n e n s o n p a d i a h II i n c i Bahadr ah, 1 8 5 8 t e r i n i e v v e l i n d e ailesile birlikte ngilizler tarafmy a k a l a n a r a k H i n d i i n i d e Rangon a srld. Y u k a r d a izah olunan vak'alardan anlalr ki Hindistan ngilizler tarafndan igal o l u n d u u 1 8 5 8 tarihine yani bugnden 7 2 sene eveline kadar Trk medeniyet ve hakimiyeti altnda b u l u n m u bir ktadr.

C.

HNT MEDENYET 1. DNLER

Hindistan muhtelif dinlerin vcut

BRAHMANLK) d e n b i r e s i m s i y a h b u l u t l a r l a k a p l a n p i m e k l e r v e g k g r l t l e r i l e iddetli y a m u r l a r y a m a s da nadir deildir, h a r a r e t in-

VEDZM VE bulmasna msait bir ktadr. Burada BRAHMANZM (VEDA DN VE s e m a a y l a r c a b e r r a k t r . U f k u n b i r -

san atalete s e v k e d e c e k k a d a r fazladr. Ahali, fakr olduktan b a k a iklim de fazla y e m e k y e d i r m e z . Btn bu sebepler Hindlilerde esrarengiz eylere i n a n m a a msait bir haleti r u h i y e yaratmtr. H i n d i s t a m n en e s k i d i n v e s i k a l r Veda l a r d r . Fedalar, u m u m e n kabul olunmu nazariyeye g r e Zrdt n A v e s t a s m a y a k n b i r l i s a n l a m i l t tan e v v e l y e d i n c i a s r d a t e r t i p o l u n m u t u r . B r a h man denilen rahiplerin kazanm olduklar ehem miyet Hint dininin esas itibarile ekl v e merasi m e mstenit o l m a s n d a n ileri gelmitir. Fedalar, k u r b a n m e r a s i m i n e m a h s u s bir dua m e c m u a s d r . Bunlarn en eskisi kurban merasimi esnasnda o k u n a n i l h i m e c m u a s o l a n Riq-Veda dr. Sama Veda, R i g v e d a d a n karlm dua hulsalardr. Yajurveda ise mensur ve manzum kurban dualardr. Vedalarm d r d n c s olan AtharvaVeda s i h i r b a z a n e dualardr. B u kitaplarn lisan na, V e d a S a n s k r i t e s i d e n i r . B u dil Z e n t e ile birlikte, H i n t - r a n lisanlarnn en eski n u m u n e sidir. V e d a l a r m e s a s n d a bir dua v e ilhi m e c muas olmas Hint t e f e k k r n n m u a h h a r inki af i i n m h i m o l m u t u r . Vedalar din bir ta km akideleri ihtiva etmekten ziyade bir dua ve din merasim mecmuasdr. B u hal, b i d a y e t t e n i t i b a ren Hint t e f e k k r n n V e d a l a r m harflerina sa dk k a l m a k l a b e r a b e r serbest bir surette d n m e sine msait bir z e m i m olmutur. V e d a l a r m allahlar D e v a d r ; D e v a s e m a v ve ziyal d e m e k t i r . s m i n de d e l l e t ettii v e h i l e a l l a h l a r n ou s e m a v idi. D i e r a l l a h l a r Varuna (Yldzl s e m a allah), ndra (Yldrmla ifade olunan s e m a kuvveti), Surya, Mitra ve Vinu ( M u h t e l i f g n e a l l a h l a r ) d r .

Uas, f e c i r , Rudra frtnadr. B u allahlara yaplan ibadet, k u r b a n d a n ibarettir. Fakat bu allahlar pek mtehavvil ve k u r b a n merasiminin ehemmiyeti ok olduundan bu m e r a s i m i n u n s u r l a r allah olarak k a b u l olundu. B u n u n i i n d i r k i a t e Agnis v e Soma (kurbandan e v v e l iilen i k i ) Allah a d d o l u n d u l a r . Kurban merasimi esnasnda okunan ve Brah m a n v e y a B r a h m a d e n e n szler iin de byle o l m u t u r . n a l a r l a a l l a h l a r a r a s n d a itilf, du alar vastasile olmuyor m u y d u ? Dua yani B r a h m a n allatlan m e c b u r etmek ve balamak kudretini haiz ve dolaysile Allahlara stn kabul olundu. Bu suretle B r a h m a n (din m e r a s i m i n kendisi) en b y k Allah v e V e d a n n Allatlan da merasi m i n t e z a h r iln o l u n d u . b a d e t v e r a h i p snf n n din k u d r e t i A l l a h l a b i r l e t i . B u s u r r t l e asl Veda d i n i n d e n Brahmanlk kt. B u t a h a v v l n n e t i c e s i n d e r a h i p l e r h e r k e s i n g i r e m i y e c e i k a p a l b i r snf o l d u l a r . R u h u n t e n a s h akidesi de bagsterdi. Hint dn uzun mddet bu A l l a h l a r a iktitaf e t m e d i . B u t e m a y l takriben VI nc asrda Vedalara ilve olunan Upaniat larla son haddini buldu. Upaniat lar, felsef, din mahiyette bir takm dncelerdir. B u yeni eserlerde bafiz bir surette m e y d a n a kan akide tenash itikaddr. B u akide c a n l m a h l k l a r n y e n i fani e k i l l e r a l t n d a m temadiyen yaamasdr. Bu yeni ekil, m a h l k a t m h a y a t l a r n d a t a k i p e t t i k l e r i iyi v e y a f e n a hatt h a r e k e t e tbidir.
UPANAT LAR

Upaniat lar ayni z a m a n d a m a n e v bir vah daniyet de m e y d a n a kard. B u n a g r e r u h u n e s a s ile k i n a t n y a n i u l h i y e t i n e s a s a y n d r . B u ilh m a d d e B r a h m a tabirde ifade olun mutur. Halbuki bu isim evvel k u r b a n me rasiminde o k u n a n duaya verilirdi. D a h a sonra, t a b i r d e n b u h u s u s b i r c e m a a t A l l a h da m e y d a n a geldi. G r l d vehile Hint r u h u eski zamanlar dan itibaren srrlie (tasavvufa) olan t e m a y l n gstermitir. Upaniat l a r n t e s i r i n d e k a l a n b i r o k B r a h m a n rahipleri ; d n y a ilerini terk ve o r m a n l a r a ekil diler. B u n l a r , o r m a n l a r d a t e f e k k r e d a l a r a k tena s h n fenalklarndan k u r t u l m a a altlar. Jenisme ve Budism bu muhitte domutur. Jenism akidesinin messisi Mahavira niNSMFi ( b y k k a h r a m a n ) unvann alan Vardhamana dr. M i l t t a n e v v e l altn c a s r n s o n l a r n d a G a n j v a d i s i a r k h a v z a s n d a yaad tahmin edilmektedir. Jenism akidesi, zht ve takvaya mstenittir. Bu akideye gre, dnya temasile kirlenen ruh, ancak kendi ze rine e k i l m e k l e selmetini temin edebilir. Brah m a n zahitleri (yoga) B r a h m a n dinine sadk kal dklar halde J e n i s m h e r nevi ulhiyeti i n k r eder. B u d i s m gibi J e n i s m d e allah t a n m a y a n b i r din dir. J e n i z m e g r e k i n a t e b e d i d i r . V e h i b i r m dirin yardm olmakszn kendi a k s a m n n k u v vetile m e v c u t t u r . Yukarda izah olunduu vehile ruh lemi ha r i c ile, m a d d e ile t e m a s e d i n c e e r r e v e f e n a t e n a s h e m a r u z k a l r . n s a n z h t ile b u t e m a s a

mani olmaldr. B u sebeple bu akidenin bariz v a s f l a r n e f i s m a h r u m i y e t i , iffet, i n s a n v e h a y v a n hayatna riayet hilm m l y e m e t ve her nevi iddetten itinaptr. Salikleri i k i y e ayrlr : bir k s m bir k a t elbise sahibi olmay g n a h saymazlar, dier bir ksm ise plak gezerler. B u d a d i n i n i n v a z , Siddhartar.
BUDISM , * , . .

BeT T

n c a s r n (m. e v ) b i d a y e t l e r i n d e , ut c i v a r n d a Kapavastu da d o m u t u r . Kendisine k k yatan, sakalarn, aklls m a n a s n a " S a k y a m u n i . , d e n i r d i . 2 9 y a n d a , Gotama ismile mn zevi bir hayat g e i r m e k v e t e f e k k r d e b u l u n m a k z e r e M a g a d h a h a v a l i s i n e e k i l d i . Alt s e n e s o n r a i l h a m a m a z h a r oldu, bu a n d a n itibaren k e n d i s i n e Buda y a n i h a k i k a t a v s l o l m u , m l h e m d e n d i . Bundan sonra birka k e r e Ganj vadisini dolaarak K u r t u l u i l n v e m a n a s t r l a r y a p t . Magada ve Kosola k r a l l a r B u d a y i h i m a y e ettiler. Buda, 8 0 ya nda K u s i n a g a r a da l m t r . B u d i s m a s l n d a , b i r d i n d e n z i y a d e felsef b i r telkki gibi g r n r . Bu, elem meselesine mn hasr, teellm ve tahasss bir felsefedir. Buna, istenirse din d e denebilir; fakat srf insan. B u d i s m , i n s a n l a nafi h u s u s l a r d a n madasiyle itigal e t m e d i i n d e n metafiziki m e h u l t saha sna atmtr. D n y a n n ve b e e r r u h u n u n ebe diyeti h a k k n d a fikrini s o r a n l a r a B u d a u c e v a b vermitir :
" B u m e s e l e l e r i b i l m e k s u l h v e k u t s i y e t y o l u n d a bir t e r a k k i t e k i l e t m e z , asl s u l h v e s k n a h i z m e t e d e n , e l e m i n hakikati, esbab ve izalesi areleridir.,,

Buna

gre

bu

nazariye 153

mutlak,

fikri

beer

iin eriilmez a d d e d e n z a m a n m z n P o z i t i v i z m i n e benzer. Buda akidesine gre dnya ve madd benlik geici ekiller altmde devamsz hdiselerin cere yandr. Fakat, ruhun mevcudiyetini ve benlii ( E g o ) reddeder. Budizmin gayesi, tenashten k u r t u l u p m e v c u d i y e t i n f e v k i n d e , nirvana denilen y k s e k b i r s a a d e t e ve e b e d b i r h a y a t a nail ol maktr. Saadeti ebediye ( n i r v a n a ) midi, bedbinlii derun bir iniraha evirir. Buda dinine m a h s u s h i l i m m l y e m e t b e e r i y e t i n en k y m e t l i servet lerinden biridir. Bu Prensiplere mstenit Buda ahlkiyat, pek temiz ve yksektir. Buda, kurban k e s e c e k y e r d e en h a k i r h a y v a n h a y a t a riayeti, d o r u v e t e m i z b i r v i c d a n s a h i b i o l m a y , t e m i z y a a m a y v e sa daka vermei emreder. Rahipler mutlak olarak afif v e fakir o l m a l d r l a r . T e k r a y a a m a k i m k n n b r a k m a m a k iin ha yat hrsn, ahs benlik zevkini, hodbinlii kal drmak lzmdr. B u mlhazalara istinaden Buda ihtrasatm kaldrlmasn, feragati, u m u m efekati yani bakalar iin nefsin fedasn vaiz etmitir. B r a h m a n l k t a k u r b a n pek m h i m olduu hal de, B u d a b u n a h i a l k a g s t e r m e d i . B u d i s m G a n j h a v z a s n d a kt, D o a p v e P e n cap h a v a l i s i n e ise, b u r a l a r n milttan e v v e l IV n c a s r n i h a y e t i n d e Morya sllesi tarafndan zapttndan sonra, girebildi.

Budanm hayatnn sonlarnda ve daha sonralar meydana efsanev bir takm insanlar kmtr.

B u n l a r , Sakyamuni kadar ehemmiyet kazanm l a r d r . Asl t a r i h B u d a b u p e k o k B u d a n a m z e t leri v e m u k a d d e s l e r t a r a f n d a n i k i n c i safa atl mtr. B u n l a r , a s l B u d a n m h i d n m e d i i b i r ef s a n e l e m i k u r d u l a r . B u e f s a n e l e r , bir h a y a l le mi v e d e r u n h a y a t iin y e n i m e m b a l a r v e tapla c a k m e v z u l a r t e m i n etti. B u n l a r i n s a n l a r a , B u d a g i b i y a l n z h i k m e t d e r s i v e r m e k l e iktifa e t m e d i l e r . D a h a f a z l a o l a r a k l m d e n s o n r a r u h l a r n terte miz tekrar doup yaayacaklar hayal bir ahiret vadettiler. Budistlik, milttan e v v e l n c asrdan milttan s o n r a V I I inci asra kadar Hint m e d e n i y e t v e san'ati z e r i n e p e k m e s s i r o l m u t u r . F a k a t b u d i z m en parlak z a m a n l a r n d a bile btn Hindistana amil olma mtr. Brahmanlk akideleri d e i t i b a r d a idi. Milttan s o n r a VIII inci a s r d a n itibaren Brah m a n l k g a l e b e ald v e b u d i z m i t a m a m i l e yuttu. Milttan s o n r a V I I I inci a s r d a n b u g n e k a d a r Hindistan, B r a h m a n adallarndan baka mabut t a n m a m t r . B r a h m a n l k a s r l a r n tesirde mill Hint dini, ( H i n d o u i s m e ) o l m u t u r . H i n t dini, halkn btn itikatlarn, ibadetleri birletiren bir dindir. B u din ekilli allah esasna m s t e nittir. B u n a H i n t t e s l i s i d e r l e r . B u n l a r , B r a h m a , Vinu v e Siva dr. HNDU DN Brahma, kinatn ruhu v e halikdr. Heykel lerde drt bal v e drt kollu gsterilir. Bazan y a n n d a , belagat v e m u s i k i a l l a h o l a n k a r s S a rasvati b u l u n u r . Vinu, H i n d i s t a m n en e s k i a l l a h l a r n d a n d r .

E s k i V e d a l a r d a g n e a l l a h idi . D r t k o l l u tasavvur olunur. Kars gzellik ve d n y a ilhesidir. B u a l l a h h i l k a t i l e m f a s l a l a r n d a d n y a m u h a f z d r . Visnu n u n i n s a n e k l i n d e k i t i m s a l l e r i Krina v e Rama dr. Siva, H i n t t e s l i s i n d e y k c b i r rol o y n a r . D e h et allahdr. Tabiatn kaydaltna a l m m y a n k u v vetlerini temsil e d e r . l m , h a y a t art o l a r a k h i l k a t k a n u n u d u r . te, i v a , d n y a t a h a v v l t n m esas olan t a h r i p k r k u v v e t l e r i temsil e d e r . yilik, fenalk, afakat, gaddarlk, o l m a k v e olmamak fevkindeki bu hikmet, Sivaizmdir. H e y k e l l e r d e Siva, p l a k ve drt k o l l u o l a r a k tas v i r edilir. ki i n s a n g z n d e n b a k a , a l n n d a da bir gz gsterilir.

2.

CEMYET VE ALE

H i n d u i z m , h i n d u l u k , b i r din o l m a k t a n z i y a d e i t i m a b i r t e k i l t t r . E s a s , Kast denilen zm redir. Z m r e , d o u itibarile aralarnda e v l e n e b i l e n ve beraber y e m e k yiyebilen insanlarn heyeti mecmuasdr. Bu kaideye riayet etmemek, z m r e h a r i c i n d e n k a d ; a l m a k , b i l h a s s a y a b a n c b i r el den gda a l m a k z m r e d e n karlmay m u c i p olur. Z m r e ayn z a m a n d a bir m e s l e k birliidir. Her k e s e c d a d n d a n t e v a r s ettii m e s l e i y a p m a k m e c b u r i y e t i n d e d i r . F a k a t b u m e c b u r i y e t kat' d e ildir. B u usul, ^muhtelif c i n s l e r d e n mrekkep v e b a k a suretle inzibat altna alnmas g bir c e m i y e t i i n d e iyi b i r a r e g i b i g r l r . B e l l i b a l d r t k a s t v a r d r . K u r b a n m e r a s i m i yapmaya v e t e d r i s e m e m u r Brahmanlar, silhla intizam m u h a f a z a y a m e m u r a s k e r l e r kaatriyalar, Sudra

d e n i l e n iftiler. s t taraf m e s k n merkezler haricinde yayan ve m u r d a r saylan meguliyet l e r l e v a k i t g e i r e n k t l e d i r (Parya). Vedalarda zikredilen bu taksimat haricinde bugn birok z m r e l e r p e y d a olmutur. Kast, H i n d i s t a m n siyas tekiltnn hcresi ve k y n esasdr. Ky ayn kasttan insanlarn yaad bir yerdir. H i n d i s t a n d a site v c t b u l m a m t r . ehir, belediye tekilt olmyan kylerin birlemesin den h u s u l b u l m u t u r . En b y k h k m ve nfuz racann elindedir. Bir ky aasna ve b y k bir m n t a k a n m reisine raca denir. mparator Asoka, R a c a sfatile i k t i f a e t m i t i r . D a h a s o n r a l a r b y k kral m a n a s n a olan m a h r a c a ismi kti. Raca, intizam temin, m e m l e k e t i m d a f a a v e zm relerin t e m i z l i i n i m u h a f a z a , adaleti t e m i n ve ce zalar tatbik e t m e k l e mkelleftir. B u n l a r yapa b i l m e k iin tebaas varidatnn o n d a birini alabilir. Aile, d e v l e t i n k k b i r n m u n e s i d i r . E v l e nen ocuklar, baba evini terketmezler. Mal taksim edilmez. Teaddd zevcata m e s a vardr. Z e v c e o l a c a k k a d n p a r a ile s a t n a l n r . A i l e d e k z b i r y k t r . h t i y a t e n erkenden evlendirilmesi tavsiye edilir. B u hal o k k k yata o c u k l a r n e v l e n d i r i l m e s i detini d o u r m u t u r . K o c a s len kadn bir daha evlenmez. M n z e v i yaamaya ve sk sk o r u t u t m a y a v e k a y n a n a s m n esiri o l m a y a m a h k m d u r . B u eziyetli hayata t a h a m m l etmektense baz kadnlar kendilerini yakarlar. B t n bu k a r k tekiltn esas yalnz dettir. H i n d i s t a n d a k a n u n v e n i z a m yoktur. Avrupa llarn Hindistan iin k a n u n dedii eyler hibir vakit bizim bildiimiz m a n a d a k a n u n h k m ve mahiyetini haiz deildir.

3.

LSAN,

YAZ,

EDEBYAT,

FEN

VE

FELSEFE
Hindistanr eski lisanlar h a k k n d a k i m a l m a t p e k eksiktir. Hint m u h a r r i r l e r i , en z i y a d e edebi yatta y e r bulan yaz lisanlarna e h e m m i y e t verir ler. K o n u u l a n dillerle m e g u l olmazlard. E n m a k b u l l i s a n , Sanskrite idi. B u dil a d a l larn, B r a h m a n l a r n , krallarn ve o k u m u adam l a r n dili idi. F i l h a k i k a b u l i s a n , g r a m e r c i l e r i n v c u d a getirdii a k a d e m i k bir lisandr. Hint gramercileri, dier btn Hint lisanlar nn S a n s k r i t e d e n k t n iddia e d e r l e r . Brah manizm, Budizm ve Jenizm sanskriteyi edeb v e m u k a d d e s lisan olarak kabul etmitir. F a k a t baz Budistler v e Jenalar sanskrite kark baka lisan halitalar da kullanrlar. B u n d a n b a k a D r a vitlerin v e eski yerlilerin kulland diller d e vardr. H i n d i s t a m n yazs da k a r k v e m u h t e l i f t i r . l k y a z l v e s i k a l a r Asoka nm k i t a b e l e r i d i r . Bun larda iki trl yaz kullanlmtr. Biri karoti y a h u t karotri yazsdr ki Aram y a z s n a p e k y a k n d r ve s a d a n sola yazlr. M e r k e p derisi zerine yazlan yaz m a n a s n a gelir. B u yaz, AkemmU lerin ktipleri tarafndan nds vadisine m. e v . b e i n c i asrn b i d a y e t l e r i n d e s o k u l m u t u r . Hindistamn yalnz imali garb ksmlarna m n hasr kalmtr. B u yaz milttan iki y z s e n e s o n r a kat' o l a r a k o r t a d a n k a y b o l m u t u r . k i n c i s i Brami yazsdr. Soldan saa yazlr. B u n u n menei aram olmakla beraber o k bozul mutur. Fenike ve Samlerin eskiden Hindistanla

ticar m n a s e b e t l e r i m a l m o l d u u n d a n b u va sta i l e g i r m i o l m a s k a b i l i i z a h t r . Bram yazs Hindistanda kullanlan btn yazlar d o u r m u tur. Fakat z a m a n l a muhtelif yazdar arasnda m e y dana gelen farklar ilk esas hatrlatmyacak kadar o k t u r . Bram yazs Hint medeniyeti ile sanskritenin girdii h e r y e r e girmitir. Hindiinide, Hint a d a l a r , H m e r , T j a r n , C a v a d i l l e r i S a n s k r i t al f a b e s i n i a l d l a r . B i r d e Yavana y a h u t Yona y a z s n a t e s a d f o l m u t u r . B u y a z yon y a z s d r .

Hint edebiyat, edebiyatn h e m e n bellibal btn n e v i l e r i n i c a m i d i r . B u edebiyat, ilim m a n a s n a g e len Vedalarla balar. B r a m a n an'anas, V e d a n a m a l t n d a m u h t e l i f m e v z u d a p e k o k e s e r l e r topla mtr. B u klliyatn en eski ksm ilhilerden ve dualardan m r e k k e p t i r . Vedalar, Hint dnce sinin t k e n m e z bir kaymadr. O n d o k u z u n c u v e y i r m i n c i a s r n dint, i t i m a v e s i y a s s l a h a t lar bile b u m h i m eserden ilham almakta drlar. V e d a e d e b i y a t n d a fonetik, ibadet, g r a m e r , i t i k a k , v e z i n v e i l m i h e y e t e ait o l m a k z e r e b a z eserler de vardr. S u t r a d e n i l e n b u e s e r l e r Hint ilim v e fenni nin esasdr. H u k u k u n btn ubeleri de b u n d a n hari deildirfl]. Hindistan fen s a h a s n n h e r u1
[1] H i n t e d e b i y a t n d a Ramayana v e Mahabharata nm dahi m e v k i i b y k t r . B u n l a r en eski Hint destanlardr. Ramayana, Kosola kiralnn olu v e karsnn aklarn ve balarna g e l e n felketleri h i k y e eder.Mahal)karala ise Doab m m t a k a s m d a iki kabilenin m u h a r e b e l e r i n i anlatr. B u n l a r milttan evvel IV n c asrda tertip o l u n m u v e milda kadar ilvelerle ikmal olunmutur.

besile de uramtr. Arap rakamlar denilen rakamlar, bilhassa h e s a p ilminde p e k m h i m olan ( 0 ) bir hint icaddr. Hindistan, bilhassa felsefe hususunda kendine mahsus fikirlerle maruf tur. Felsefe m e k t e p l e r i pek muhteliftir. H a y a t meseleleri m u v a c e h e s i n d e fikri beerin btn telkki tarzlarna tesadf olunur. Hindistamn k e n dine m a h s u s reyb, maddiyat, m s t e h z i ve allahm mevcudiyetini inkr eden akideleri vardr. Brah manizm, felsefe m e k t e p l e r i y a p m a m t r . Ja-inalar mantka; budistler mcerredata mstenit meslekler k u r m u l a r d r . San'atlar, Hindistanda, edebiyat v e fen k a d a r r a b e t k a z a n m t r . M u s i k i t e k n i k i p e k karktr. Fikir ve hayal a n c a k m u a y y e n eriveler d a h i l i n d e s e r b e s t t i r . D a n s , m u s i k ile h e m a h e n k t i r . Heykeltralk ve resim muhtelif vastalarla ayn fikir ve akideleri ifade eder.

4.

HNT

SAN'AT

Morya sllelesnin nc imparatoru Asoka (m. ev. 2 6 8 2 3 2 ) B u d i s m i k a b u l v e b u d i n i n a z i z lerinden oldu. Din p r p a a n d a m a k s a d i l e Asoka yazl a b i d e l e r v e b i r o k Hint san'at e s e r l e r i yap trd. A h a l i y e B u d a a h l a k n t e l k i n i i n m e m l e k e tin h e r t a r a f n d a k a y a l a r , v e y a h u t s u r e t i m a h s u s a d a yaptrd stunlar zerine kitabeler yazdrd. B u n l a r a k i d e b a h s i n e t e m a s e t m e d e n aile, c e m i y e t faziletlerini, b t n m a h l u k a t a k a r afakat, h a y vanlara merhameti ve fakirlere sadaka v e r m e i tavsiye eden e m i r n a m e l e r d i r . Asoka, tebaasna r n e k olarak insan v e h a y v a n l a r iin hastaneler, baheler, k e r v a n s a r a y l a r yaptrd. B u fikir hare k e t i s a n ' a t s a h a s n a da n a k l o l u n d u .

Hindistanda Moryalardan evvel de mimari, heykeltrahk vard. Fakat b u san'atlar ekseriya kil, a a v e fildii g i b i d a y a n k s z m a l z e m e k u l landklarndan bunlardan b u g n bir ey kalma mtr. Moryalar zamannda stunlar ve heykeller tatan y a p l m a y a baland. B u yenilikte yalnz G r e k ve P e r s tesirini g r m e k d o r u deildir. p h e s i z , A s o k a , A k e m e n i t l e r i n v e skenderin halefle r d e h e r t r l m n a s e b e t t e idi. Hatta, Asoka, pa y i t a h t P a t a l i p u t r a d a , Bra n n P e r s e p o l i s t e k i y z s t u n l u s a l o n u n a b e n z e r bir de salon yaptrmt. H i n d i s t a n , Akemenitlerden m l h e m o l m a k l a S mer, Elam, ( b i l h a s s a h a y v a n l a r i i n ) Msr ( s t u n lar i i n ) Eti v e yon s a n a t l a r n d a n da i s t i f a d e e t m i t i r . Morya l a r d a n s o n r a Kuhan lar, Andra, Gupta slleleri z a m a n n d a hariten gelen fikirlerle yerli anasrn birlemesinden rindistana mahsus bir bediiyat m e y d a n a kmtr. Bu bedayi bilhassa Kuhanlar z a m a n n d a inkiaf etmitir. Hindistanda mimar, resim, edebiyat sahasnda hakik aheser denecek eserleri islmiyet devrinde trkler yapmtr. Delhi T r k sultanl ve bunu takibeden mahall T r k krallar Hint san'ati z e r i n e p e k messir olmulardr. M s l m a n Trkler, Hindis tanda m m t a k a ve zamana gre eski yerli an'anelerle Arap - ran san'atn birletirerek yeni bir san'at m e y d a n a kardlar. Trk Mslman - Hint mimarisi, X I I I n c asrda A y b e y v e lttmi ve Alattin K a l a c z a m a n l a r n d a m e y d a n a g e l m i t i r . A j m i r d e k i b y k c a m i v e Delhideki mehur Kutbl-islm camii b u n l a r n z a m a n n d a yaplmtr. D e k k a n d a y a p l a n c a m i v e t r b e l e r d e r a n tesi-

rinden ziyade O s m a n l trklerinin tesiri hissolunur. B a b u r v e h a l e f l e r i de m i m a r i y i , r e s m i v e e d e biyat t e v i k v e h i m a y e ettiler. B i l h a s s a B a b u r l a r m devrinde ranllk ve O s m a n l t r k l n n tesir l e r i o a l d . Ekber z a m a n n d a stanbuldan giden Mimar Snann akirdi Yusuf tarafndan Delhi, Agra v e Lahorda, g z e l saraylar yapld. B u abi deler m e r m e r v e sert tatan yapldklar iin mavi Hint s e m a s altnda T r k l n en canl ve ebet m d d e t birer san'at v e m e d e n i y e t eseri olarak dnynn takdir ve hayretini celbetmektedir. B a b u r u n hatratn ihtiva eden Babumamesi Trk Hindistamn edebiyat ve devlet idaresi noktai n a z a r n d a n h e r vakit iin k y m e t i n i m u h a faza e d e n bir a h e s e r d i r . Hulsa, Hindistanda, T r k l e r b e e r faaliyetinin her sahasna amil olmak zere kendine m a h s u s tam bir medeniyet v c u d e getirmilerdir. Hint medeniyeti, snf i m t i y a z l a r n a v e aristokratik esaslara mstenit bir medeniyettir.

KALDE, ELAM VE ASUR

MEMLEKET AHAL SMER - AKAT, ELAM DEVLETLER A S U R L U L A R SMER MEDENYET

V. KALDE, ELAM VE ASUR

1. MEMLEKET
Kaide, Asur, Elam lkeleri, arkta, ran da larnn g a r p m a i l e l e r i ; imalde, Anadolu dalarnin c e n u p etekleri; garp v e cenupta, Arabistan lleri A c e m krfezi, smrlarile evrilen m m t a k a iindedir. Bu m m t a k a dahilinde, ark Anadolu d a l a r n d a n m e m b a l a r n alan, v e c e n u b u a r k istikametinde, h e m e n birbirine muvazi cereyan eden iki b y k n e h i r vardr. B u n l a r d a n biri Dicle dir. B u nehir, Argana-maden imalindeki dalardan gelir; Diyarbekirden getikten sonra Siirt c e n u b u n a kadar arka gider; bu sahada b i l h a s s a i m a l d e n g e l e n b i r t a k m s u l a r alr, s o n ra a r k c e n u b y e t e v e c c h e d e r e k , s u r e t i u m u m i yede, ran dalar garp silsilesine m u v a z i olarak akar; Cezirei-ibni-mer, Musul, Badat ehirle r i n d e n g e t i k t e n s o n r a , B a s r a i m a l i n d e Frat ile birleir. V e o n d a n s o n r a attlarap i s m i n i alr v e Acem krfezine dklr. Dcleye bellibal, Musuldan sonra, arktan B y k ve K k Zap ve Badat c e n u b u yakinind e D i y a l a , B a s r a d a n s o n r a da H a r u n ( K e r k a ) n e hirleri akarlar. Diclenin uzunluu (1500) kilometre kadardr. S u y u oktur. ok sratle akar. Yata derin v e

k e n a r l a r dik v e dayankldr. Diclenin ilk v e asl i s m i D i k l e d i r [1]. k i n c i s i F r a t t r [2]. B u n e h i r , E r z u r u m imal dalarndan kar ; evvel, Ein civarlarna kadar, g a r b a v e s o n r a c e n u b a a k a r v e V a n g l ile A r (Ararat) a r a s n d a k i m e m b a l a r d a n k p g a r b a giden dier bir kolla birletikten sonra, H a r p u t ile M a l a t y a a r a s n d a , b i r o k k v r n t l a r l a , c e n u b a ve ondan sonra Birecik, Cerabulustan cenuba, sonra a r k - c e n u b y e dner, gittike v e Badat hizasnda en ok, Dicleye yanatktan sonra tek rar garbe d o r u bir kavis evirerek uzaklar v e nihayet B a s r a i m a l i n d e attlaraba dahil olur. T a r i h t e n e v e l k i d e v i r l e r d e ve hatt s k e n d e r z a m a n n d a , bu iki nehir, ayr ayr, A c e m krfezi ne dklrlerdi ve deniz de imdi o l d u u n d a n 2 0 0 k i l o m e t r e i e r d e idi. Bilhare iki n e h r i n getirdii amurlarla duldu. Frat mecrasnn m a n s p k s m n n a r k m d a k i a r a z i d e b a t a k l k idi. Fratn u z u n l u u 2 0 0 0 kilometredir. Suyu D i c l e d e n iki defa azdr. Yata derin deildir. Kenarlar mukavemetsizdir. Tuyan zamannda kolaylkla etrafa yaylr. H e r s e n e m e m b a l a r n d a ki dalarda karlar e r i y i n c e nisan ve maysta bu nehirler, kendi hallerine brakld takdirde, an olarak taar, btn m e m l e k e t i gayri shh ve gayri kabili istifade bataklklar haline getirir. B i n a e n a l e y h , b u n e h i r l e r i istifadeli b i r h a l e k o y m a k iin o r a d a y a y a n insanlar, n e h i r l e r i n ke
li] Baz Baz mverrihler ( Ok ) manasna Samiler, Diklat olan ( Digle ) yapmlar. beyan dir diyorlar. ederler. [2] F r a t m k a d m i s m i ( S e l ) m a n a s n a o l a n ( B u r a t ) tr. Avrupallar Tigre, Akkatllarn Dicle

mverrihler,

dediklerini

n a r l a r n d a setler v c u d a g e t i r m e e v e b i r o k su lama kanallar yapmaa mecburdurlar. D i c l e v e F r a n [l] s u l a d s a h a d z d r . Bu vahann, arka ve imale doru uzanan sahalar y k s e k ran v e Anadolu dalarna kadar dalgaldr. Bahsettiimiz mmtakann iklimi ok mtehaliftir. K , b i l h a s s a , d a l k m m t a k a l a r d a s e r t t i r . Y a z n da y a k c , k u r u t u c u s c a k l a r o l u r . T o p r a n k u r u m a s n a , nehirlerin kanallarla aktlan sular ile, m n i o l u n u r . E s k i ahali, daha o k c e n u b u g a r b d e n gelen ve e k i r k e getiren rzgrlardan korkarlard. On l a r d a " F e n a ruh,, h u r a f e s i n i y a r a t a n b u r z g r d r . Y u k a r d a s a y d m z l k e d e n Kaide, Dicle ve Frat nehirlerinin c e n u p ksmlar zerindedir. ran krfezinden Badat imaline kadar, iki ne h r i n h a v z a l a r n d a n ibaret v e bu n e h i r l e r i n getir dii r s u p t a n t e e k k l e t m i g a y e t m m b i t b i r mmiakadr. Asur kt'as, i m a l d e d i r . i m d i k i , M u s u l h a v a l i s i d i r . Elam, Kaidenin arkmdadr. Karun nehri h a v z a s n da i h t i v a e d e r . Bu memleketlerde, nehirler arasndaki vaha ayan hayret bir derecede mmbitti. Hereyden e v v e l , h u b u b a t m n t a k a s d r . O r a d a tabi o l a r a k k e n d i l i i n d e n otlar gibi yetien, b u d a y v e arpa y a t e s a d f o l u n u r d u . D a r ile s u s a m a d e t a f i d a n halinde yetiirdi. Portakal ve sair m e y v a aalar
[1] D i c l e v e F r a t , n e h i r l e r i n i n , dorudan doruya Anadolu dalarnn c e n u p eteklerinden itibaren ara snda kalan uzun, dar ve dz m m t a k a y a , Araplar, (Beynennehreyn, Elcezire, Irak), eski Yunanllar ( Mesopotamya) demilerdir.

ve bilhassa nehirler ve kanallar boyunca hurma a a l a r y e t i i r d i . H u r m a a a l a r , m t e n e v v i g dalardan baka k u m a imaline kadar ahalinin btn ihtiyalarna kifayet ederdi. Mer'alarda c e s i m sr, k o y u n srleri otlard. Nehirlerin kenarlarnda kaz ve rdek srleri uard. Nehirler sazan balklarile doluydu. Vahi hayvanlar meyannda, yabani eek, m a n d a ve aslan b u l u n u r d u . M e m l e k e t t e , inaat iin ta y o k t u . G a y e t i n c e kil vard. K e r p i v e tula yaplrd- T o p r a k altn d a zift b u l u n u r d u .

2.

AHAL

Tarihten evvelki zamanlarda, henz bu bah settiimiz m e m l e k e t l e r , i n s a n d a n ari y a b a n i h a y vanlar ve nebatlarla dolu b u l u n d u u devirlerde b u r a y a birtakm kabileler gelip yerletiler. Bu m e m l e k e t l e r i n otokton halk oldular. B u k a b i l e l e r , ta v e b a k r i l e m e s i n i , ok erkenden, geldikleri yerlerde renmilerdi. B u kabilelerin, b u r a l a r d a , y e r l e m e l e r i milt tan 7 0 0 0 s e n e evvel t a h m i n olunabilir. Btn beeriyete, ilk tarih d e v r e l e r d e n birini aan bu kavmlerdir. B u n l a r n t a r i h l e r i , e n ihti y a t l b i r h e s a p ile, ( m . ev.) 6 - 7 b i n s e n e d e n e v veldir. Msr tarihi bunlarn tarihinden sonradr. B u tarih devrinin, b a l a n g c n d a n itibaren, k a v m ikisi K a i d e ve biri Elam l k e l e r i n d e olmak zre birbirlerile temas halinde grlrler. B u n l a r d a n Smerler Kaidenin cenup ksmn d a S m e r m n t a k a s m d a . . Akkatlar n a m n alan lar K a i d e n i n imal ksmnda Akkat denilen

mntakada yerlemi bulunuyorlard. Bu kavmler K a i d e y e s a d e c e "Kalan,, derlerdi. E n e s k i vesi kalarda bu byledir. Elamlar, Kalamin arknda kendi isimlerini v e r d i k l e r i kt'ada yerlemilerdi. B u k a v m , B a y k a l ile B a l k a g l l e r i a r a s n d a k i A d a y l a r d a n g e l m i Trk kabileleridir. (M. ev. 2 1 0 0 ) Babil etrafnda g r l e n S a m l e r ile K u s l u l a r v e b i r d e b u n l a r n serserilerinin i m a l e k a p N i n u v a etrafnda y e r l e e n v e milt tan 1 3 0 0 s e n e e v v e l k u v v e t k e s p e d e n A s u r l u l a r k a d m Trk kabilelerile k a r t r m a m a l d r . Babilil e r ile A s u r l u l a r n t a r i h l e r i , t a r i h i i n d e t a r i h t i r . Emsalini ok greceiz. Filhakika, T r k l e r daha bu mmtakalara gelmeden evvel esasen yksek bir hars sahibi idiler. B u n l a r n m e d e n h a y a t ya adklar, ehirlerde o t u r m u olduklar phesiz dir. M a d e n c i l i k t e m u h t e l i f s a n ' a t l a r s a h i b i , m t e rakki bir cemiyet olduu m e y d a n a kmtr. Sumerlilerin ve Akatllarm medeniyetleri, daha millttan 5 0 0 0 s e n e e v v e l b y k s a a d e t v e refah inkiaf h a l i n d e ortaya kt. S m e r l e r , daha o zamanlarda, iftilerden, tc carlardan, her nevi san'atkarlardan m r e k k e p bir c e m i y e t idi [1]. B u k a v m l e r d a h a ilk g e l d i k l e r i z a m a n n e h i r lerin feyezanlarndan mahfuz o l m a k iin, ehir lerini bizzat yaptklar sun' tepeler z e r i n e kur dular. T u ' a d a n evler, mabetler ve saraylar bina ettiler. S r l e r l e srlar, b e y g i r l e r i , k o y u n l a r , k e i l e r i vard. Ziraati, v e tarlalar s u l a m a y bilir lerdi. Kanallar kazarlar ve s u l a m a makineleri
[1] A. M o r e t et D a v y , Des Clans Aux Empire.

KAIDE,

ELAM VE

ASUR

yaparlard. Demiri, gm ilerler ve maden silhlar imal ederlerdi. Heykeltralklar henz az s a n ' a t k r a n e v e b a s i t idi. F a k a t y a z l a r b y k bir i n k i a f n a h i d i d i r . B u yaz, d a h a o z a m a n d a bile yalnz tersimi deildi ; fikirleri, ifade e d e n seslere m u k a b i l fonetik iaretler de vard. S m e r l e r milttan en az 7 0 0 0 sene evvelindenb e r i -yazy i c a t e t m i b u l u n u y o r l a r d [1]. Akkatllarn da Orta A s y a d a n gelmi, Metler, Elamlar, S m e r l e r i l e a k r a b a b i r Trk kavmi olduu m a l m d u r [ 2 ] . B u k a v m i a y n i m n t a k a y a A r a b i s t a n d a n ge len S a m l e r l e k a r t r m a m a k l z m d r . Geri Sumerlilerle Akkatllarn beraber mi ve yahut, a y r ayr m, geldikleri h a k k n d a h e n z malmatmz yoktur. Fakat, uras m u h a k k a k t r ki, b u i k i k a b i l e n i n h e m e n daima isimleri y a n yana z i k r o l u n m u v e Elarnlarda dahil o l d u u hal de k o n f e d e r a s y o n halinde yaam olduklar g rlmtr. Elamlar dahi S m e r l e r gibi ve belki ayni ktle iinde Orta Asyadan gelmi Trklerdir. Bunlar Sami lemden mutlak surette ayr ve u z a k t r . L i s a n l a r t r k e idi. B i r k s m yazl a b i d e l e r i b u n u m e y y i t t i r [3]. E l a m l a r , S m e r l e r gibi, Babillilerden o k d a h a e s k i d e v i r l e r d e , b y k b i r m e d e n i y e t i n k i a f et tirmilerdir. Elamlar milttan 2 3 0 0 s e n e e v v e l i n d e f t u h a t l a r n u z a k d i y a r l a r a kadar g t r m t r . Bunlarn m e r k e z i o l a n Sus e h r i n d e topraklar
[1] D e l a p o r t e , L a ^ Mesopotamie.

[2] F r a n c o i s l e N o r r a a n t , H i s t o i r e A n c i e n n e d e l ' O r i e n t . [3] F r a n c o i s le N o r m e n t , Histoire Ancienne de 1' O r i e n t .

ARKEOLOJ

KEFLER

altnda karlan h e n d e s e k l i n d e tezyinatl levha ve cill tatan e y a v e sert tatan vazolar, silhlar v e b a k r k a p l a r ; k e z a l i k Susun 170 kilometre g a r b i n d e k i m a h a l d e a k m a k t a n d a n v e c a m ta ndan silhlar ve muhtelif anak, mlek, Elam lar h a k k n d a s y l e d i k l e r i m i z i teyit eder. A n l a l m t r ki, Ur, Uruk, Nippur ve daha b i r o k b y k t r k e h i r l e r i Babil ve Ninuvadan ok, tarih k d e m e maliktirler.

3.

ARKEOLOJ

KESFLER

X I X u n c u asrn ortalarna kadar, btn bu sy lediimiz hakikatler, henz, topraklarn altnda gizlenmi bir halde bulunuyordu. Yalnz, Yahu d i l e r i n m u k a d d e s k i t a p l a r Bilde, Babillilerin ve Ninuvahlarn Yahudilerle m n a s e b e t l e r i n d e n bah s e d e r d i . D i e r t a r a f t a n , Herodot gibi Y u n a n sey yahlar bu memleketler h a k k n d a , b a z tafsilt veriyorlard. Fakat, bu m e m l e k e t i n otokton aha lisinin yazlar o k u n a m y o r d u . B u n d a n baka, t a r i h m e t i n l e r i n b i r o u , h a r a b e l e r a l t n d a top raklara gmlm bulunuyordu. Baz m v e r r i h l e r , g y a N i n u v a n m banisi Nin s e ve g y a Babili ina eden kars S e m i r a m i s e v e feci b i r surette N i n u v a n m e n k a z i i n d e l m g i b i g s t e r i l e n s e f i h Sardanapala atfen, hurafeler n a k l e t m e k t e srar edip duruyorlard. On d o k u z u n c u asrn ortalarndanberi, Fransz, ngiliz, Alman, A m e r i k a keif heyetlerinin, taharri ve tetkikleri, ilk m e d e n i y e t banilerini ilim lemine tantmaa balad. Bilhassa bu eski d n y a insan larnn yazlarn o k u m a k m h i m oldu; hakik tarih m e z a r d a n k y o r d u .

B u l u n a n y a z d a Smerlerin yazsdr; lisan da Trk dilidir. B u y a z ivi yazsdr, (Cuneiforme). Bu memleketlere, sonradan gelen Samler ayni yazy almlardr. Zaten, btn garb Asya da m i l t t a n 1 2 0 0 s e n e e v v e l i n e k a d a r , b a k a yaz yoktu, O tarihte F e n i k e alfabesi icat olundu.

4.

LK MEDENYETLERN

BANS

Bu Trk medeniyetinin kefolunduu sahann hudutlarnda v e bu hudutlarn gerilerinde dikka timizi g e z d i r e c e k o l u r s a k , bu m e d e n i y e t i n ilk b e ii, v e k a y n a o l a n Orta Asyadan sonra, yekdi e r i n d e n az o k f a s l a ile i n k i a f e t m i o l a n u m e d e n i y e t l e r i g r r z ; Msr, Adalardenizi havzas, Anadolu da, Etiler, Hazer denizi cenubunda Metler, o n u n da c e n u b u n d a r a n l l a r m e d e n i y e t l e r i . . . " B t n bu m e d e n i y e t l e r i n k u r u c u l a r n n k i m o l d u u n u a n l a m a k iin bir an sz m v e r r i h Jsten e t e r k e d e l i m . M i l d n i k i n c i a s r n d a y a a m o l a n b u ltin m v e r r i h i diyor k i : "Btn milletlerin h a k i m i y e tinden evvel, Yakn Asya batanbaa 15 asr m d d e t l e , e n e s k i v e ( M s r l l a r d a n da e s k i ) b i r m i l l e t o l a n itlerin h a k i m i y e t i altnda kald,,. T r o g e - P o m p e ' n d a A s y a m e n k u l t t a n istih r a ettii a y n i m a l m a t , b u g n , i l m i n y e n i k e i f lerde t e e y y t etmi v e metin delillere istinat e d e n bir hakikat haline g e m i t i n A s u r m e m l e k e t i n e ait t e t k i k a t n o r t a y a k o y d u u en ehemmiyetli ve hi b e k l e n i l m i y e n netice, k u d e m a n n Scythes dedikleri insan ktlelerinin btn Garb Asya zerinde Arler ve S a m l e r d e n evvel vardklar inki?af mertebesinin ve d n y a n n

SMER - AKAT - ELAM

DEVLETLER

bu k s m n d a k i ilk m e d e n i y e t l e r i n tevelldnde en f a z l a h i s s e v e m e v k i e s a h i p o l d u k l a r n n m e y dana karlm bulunmasdr. Eskilerin m p h e m s u r e t t e Turan d e d i k l e r i itler, A l t a y r k a i l e s i n e m e n s u p t u r l a r [1].

5.

SMER - AKAT -ELAM

DEVLETLER

m e r l i l e r i n , Akatl&rm, v e Elamllarn te kil e t t i k l e r i d e v l e t l e r muhtelif tarih ekil ve m a h i y e t arzederler. B u n l a r n tekilt siyasiyelerile, A l t a y l a r d a , t a r i h i n m a l m o l a n i l k T r k t a r z hkmetleri arasnda b y k bir b e n z e y i vardr. D e n i l e b i l i r ki, T r k l e r i n , ilk h k m e t s i s t e m l e r i , muayyen hudutlar dahilinde mterek lkede, m u h t a r i y e t v e hatt istiklal sahibi siteler v e y a kabileler halinde, toplanm gruplarn, konfede r a s y o n tekil etmeleridir. H e r sitenin bir reisi olduu gibi bunlarn stnde h e r konfederas y o n d a da b i r reis b u l u n u r . U m u m u n riyasetine g e e n r e i s i c a b n d a t e b d i l o l u n u p d i e r b i r site veya k a b i l e reisi o n u n y e r i n e g e e r . K a i d e v e E l a m d a siyas tekilt, din tekiltla birlemi g i b i g r l y o r . O r a d a b i r e r d e site ilh b u l u n u r d u . S i t e k i r a l , s i t e a l l a h n n v e k letini d e haiz o l u r d u . Kurallarn, bilhassa heyeti u m u m i y e s i n i n b a n a geenlerin, m a b u t yerine kendini i k a m e etmesi, veya, b t n siteler allahlarin bertaraf ederek, btn siteleri, k e n d i m a b u d u olan allann e m r i n e itaata m e c b u r t u t m a s , v e y a o n u n v e k i l i sfatile k e n d i n e m u t l a k bir surette" i n k y a t talep etmesi
[1] F r a n c o i s l e N o r m e n t , H i s t o i r e A n c i e n n e d e 1' O r i e n t .

devirleri S a m l e r z a m a n n d a balar. Siteler, un dan ibaretti: H e r cemaal, k e n d i ilh iin, bir m a b e t , k r a l i i n b i r s a r a y v e ifti, o b a n y a h u t t c c a r , s a n ' a t k r v e s a i r e h a l k iin, m e s k e n l e r yapard, ve bunlarn heyeti u m u m i y e s i n i suhuletle m u h a f a z a atlnda b u l u n d u r m a k iin etrafa bir s u r ina olunurdu. Kaide ve Elamda, daha tarihlerinin mebdelerinde b i r o k siteler yaplmtr. Fakat, bunlarn h e m e n kffesi t o p r a k l a r a g m l m bir haldedir. A n c a k s o n z a m a n l a r d a d r ki, i z l e r i b u l u n u p b i rer birer m e y d a n a k a r l m a a balanmtr. im d i y e k a d a r m a l m o l m u b u l u n a n v e kral ehri d e d i k l e r i siteler on bir tanedir. B u e h i r l e r d e n Uruk, Ur, [1] Adap o l m a k z e r e S u m e r d e d i r . D r d , Kish, Aksak, Opis, sin o l m a k zere Akatta. Biri, Mavi o l m a k zere ayrca Orta Frat zerinde. Biri de Diclenin m e m b a l a r n a yakn taraflarda Gutiyum. k i s i d e E l a m d a Sustan b a k a o l a r a k Avan v e Anan Hamazi, B u e h i r l e r d e n m a a d a A l l a h Enlilin mabedi olan Nippur; K e z a l i k S u m e r d e Laga (Tello). Daha bir takm ehirlerle beraber, dier, yerleri tayin edilmeksizin saylan bir takm b y k ehirler de vardr. Kral ehri denilen b y k ehirler yekdierini m t e a k i p g e l e n m t e a d d i t s l l e l e r e p a y i t a h t ol[1] U r , demektir. trke hendek veya hendekle evrilmi kale

SMER

AKAT - ELAM DEVLETLER

m u t u r . B u k a d a r d a r b i r m m t a k a d a p a y i t a h t ola bilecek bu kadar ok ehir yapdm olmas ve muhtelif krallarm payitaht tebdil etmi olmalar b u d e v l e t i n idar, mal v e asker intizam ve menabie malik ve y k s e k bir m e d e n i y e i e sahip bulun d u u n a d e l l e t e d e r . B u tarz s i y a s t e e k k l , iki zt a m i l i n t e s i r i a l t n d a m t a l e a v e i z a h o l u n a b i l i r . Her eyden evel, her cemaat, hrriyetlerine sahip kal may esas tutuyorlard. D i e r taraftan da bilhaasa y a a d k l a r m e m l e k e t i n tabiati, m t e r e k v e s k almay talep ediyordu. n k , Dicle v e y a Frat bir y e r i n d e n tat z a m a n , yalnz bir kiinin v e y a b i r s i t e n i n a r a z i s i n i su a l t n d a b r a k m a k l a k a l m yacakt. Binaenaleyh bu h k m e t prensibi, Kaide v e E l a m T r k l e r i n i n , hr, meden v e alkan tabi atlarna u y g u n g e l i y o r d u . B u n l a r n b y l e b i r sis tem dahilinde almalar sayesinde memleket, f e v k a l d e m a m u r , m z e y y e n v e z e n g i n oldu. Fier tarafta e h i r l e r yapld. M e y v a aalar, h u r m a aalar, balar, baheler, mahsuldar tarlalar m e m l e k e t i t e z y i n e d i y o r v e s e r v e t g e t i r i y o r , sa nayi zenginleiyordu. ehirlerin maazalarna ve mabetlerine hazineler ylyordu. M e z o p o t a m y a bahesi milttan 5000-4000 sene evel garpta ln kumlar ve arkn sert d a l a r a r a s n d a n a z a r l a r b i r cennet cazibesile kamatryordu. B u b a h e btn tarihi esnasnda, i n e n m e k felketinden m a s u n kalmyacaktr. U m u m t e h l i k e n i n h e n z p e k az h i s s o l u n d u u devirlerde, Elam, Smer, Akatllar biribirine t a m a m e n tbi olmaktan ziyade h e r b i r i kendi dairesi dahilinde, h e m e n ayr bir siyas m e v c u diyet tekil ediyorlard. Fakat, gittike, daha ziyade

tirmediini, sureti u m u m i y e d e kuvvetler b e y n i n d e asrlarca m d d e t t e v a z n n d e v a m ettiini gsterir. B u r a d a , u n u da s y l e m e k l z m d r ki, k u v v e t ve vahdeti elinde tuttuu k a b u l olunan bir Allah v a r d . K r a l l k e h r i o l m y a n Nippur da. o t u r a n b u Allah, Kaide n i n b i r i n c i d i n k u v v e t i o l a n Enlil

hissolunmaya balyan tehlike, reislere salam bir ittihat l z u m u n u i h t a r etti. B u n u n neticesinde kuvvetlerini, k o m u l a r n a tanttrmak ve iktisad ve fikr kabiliyetlerinin daha parlak bir surette inkiafn temin e t m e k m a k s a d i l e m t e r e k bir devlet kurdular. B u d e v r e y e k a d a r S m e r , Akat, E l a m l l a r d a n herbirinin, kendi ilerinden km slleleri vard. B u n d a n sonra, bir i d a r e y e tbi olacaklard. Yeni idarenin siyas mahiyeti b y l e o l m a k l a b e r a b e r , m a l m olan o n b i r k r a l l k e h r i yine ayr ayr istiklllerini muhafaza e t m e k t e addolu n u y o r d u . te b u siyas t e e k k l n u h u s u s i y e tinden dolay, S a m l e r i n iktidara getikleri z a m a n a k a d a r (m. ev. 2 2 2 5 senesi), krallk e h r i olan sitelerden hibiri daim olarak, payitaht olmak rolnde srar etmedi. B u hususta, tefevvuk mna vebe ile: 3 defa S u m e r l i l e r e , 4 defa A k a t l a r a , 2 defa E l a m l a r a , 1 defa Mari S i t e s i n e v e 1 defa d a i m a l d e G u t i y u m l u l a r a g e t i . B u n u da i l a v e e t m e l i y i z k i , L a g a g i b i s l l e y e t i t i r mi olan sitelilerin, heyeti u m u m i y e y e k u m a n d a etmesi gibi, a h v a l dahi v a k i o l m u t u r . B u hal, siyas birliin i d a m e s i l e b e r a b e r , bir s i t e n i n k e n d i l e h i n e o l a r a k v a h d e t i t e m e r k z et *

idi- k t i d a r m e v k i i n e g e e n h a n g i s l l e o l u r s a olsun, kiral intihap eden ve ona, y e r y z n d e k e n d i v e k l e t s a l h i y e t i n i v e r e n E n l i l idi. E n l i l , h a r p i l a n e d e r , ittifak v e m u a h e d e akteder, k a n u n l a r ilham eder ve b u n u yalnz Kaide v e E l a m iin deil, b i l h a r e , K a i d e i m a l m m t a k a s m a gelip s o k u l m u olan S a m l e r iin de yapard. h t i m a l k i b u N i p p u r v e E n l i l , b i r i n c i Ki v e bi r i n c i Uruk s l l e l e r i n d e n b e r i m e v c u t t u r .

6.

K A L A M D A DAHL R E K A B E T L E R VE MCADELELER

Smer ehirlerinden birinin kiral teferrt daiyesine kalkt. K o m u l a r n a saldrd, v e gya, A l l a h Enlil den S m e r , A k a t v e E l a m m e m l e k e t l e rini taht z a p t n a g e i r m e k i r a d e s i n i a l m t ( m . ev. 3 0 5 0 ) . B u a d a m n t o r u n u a y n i h a r e k e t e d e v a m etti. Dierleri bunun zerine yrd. B u suretle dev letin i n z i b a t n a h a l e l , k u v v e t i n e z a a f g e l d i . B u v a z i y e t t e n istifade e d e n A g a d e l i Sargon namnda b i r zat o r t a y a k a r a k , m . e v . 2 8 5 0 t a r i h l e r i n e d o r u Kaide d e b i r i m p a r a t o r l u k t e k i l etti. Kaide y e k a m i l e n h k i m o l d u k t a n s o n r a Amanos ve Toros v e Suriye i s t i k a m e t l e r i n d e i s t i l l a r y a p t . Elamlar artk yalnz balarna istiklllerini muhafaza edi yorlard. S a r g o n u n ahfad, i m p a r a t o r l u u n k u v v e t e n m e s i n e a l t l a r . A c e m k r f e z i n d e b y k do n a n m a yaptlar. arktan Acemistana, imalden ;Anadoluya sarktlar. Garptan Akdeniz sahillerine k a d a r i l e r l e d i l e r v e F i n i k e d e t e e s s s ettiler. E s k i d e n b e r i Msrla, m e v c u t olan mnasebat ziyadeleti. B u y z d e n bir t a k m Msr fikir ve

f e l s e f e l e r i Kaide y e g e t i . E z c m l e , K a i d e h k m darlar o z a m a n a kadar m a b e t l e r d e kapal d u r a n mabutlarn yerine, Fir'avunlar takliden, kendilerini i k a m e ettiler. n s a n l a r k e n d i l e r i n e t a p t r d l a r . B u n d a n s o n r a d r k i S u m e r l i l e r i s y a n ettiler. B u n u n n e t i c e s i o l a r a k (m. e v . 2 6 4 8 2 6 2 3 a r a s n da) S a r g o n h a n e d a n y e r i n e g e t i l e r . B u S u m e r l e r i n d r d n c Uruk h a n e d a n idi. A n l a y o r k i , b u n l a r d a n d a h a e v e l , Ur v e y a Uruk hanedan gemitir. lk hkmdarlarnn ismi Urkhom dr. U r e h r i n i , b u k r a l i n a e t t i r m i t i r . ehri m u h t e e m abidelerle ssledi. Kaplar tuntan bir mabetle y k s e k bir e h r a m bu n e v i abideler c m l e s i n d e n d i r [1]. B u d r d n c Smer sllesinden sonra, m e m l e k e t e y a b a n c b i r s l l e gelip h k i m o l u y o r . B u y e n i - s l l e D i c l e n i n a r k n d a n , H a z e r d e n i z i ci varndan geliyordu. B u hdiseden sonra, (m. ev. 2622 2 5 9 8 ) M e z o p o t a m y a n m imali ark mntak a l a r n d a n bir m u h a c e r e t i n g e l m i o l d u u anla l y o r . Kaideyi igal eden yabanc slle icray h k m e t ettii b i r a s r z a r f n d a , M s r n , f i r ' a v u n lar, k a r a d a n v e d e n i z d e n b u n l a r n a l e y h i n e s e fer icra eylediler. 1 2 0 s e n e h k m r a n o l d u k t a n s o n r a , S u m e r l e r i n i s y a n z e r i n e (m. e v . 2 4 9 7 2 4 7 5 ) memleketten karldlar. Yeniden m e v k i i iktidara g e l e n S m e r krallar bir taraftan Filistine h a r e k e t yaptlar, dier taraftan eski mttefik v e r k d a l a r Elaml&v zerine hcum ederek 'Sus u z a p t e t t i l e r .
[1] i m d i y e k a d a r y a p l a n h a f r i y a t t a U r k h o m a h f a d n d a n kral G u d e a n m m.ev. 3 6 0 0 d e y a p l m sekiz heykeli b u l u n d u .

B u n d a n sonra yeniden Kaide l k e s i n d e derin bir kargaalk oldu. Gudea v e Dungi d e n s o n r a g e l m i o l a n k r a l Bur Sin b u e s n a d a A s u r K i r a l Zariko y u taht i d a r e s i n e a l y o r d u ( m . ev. 2 3 9 0 - 2 3 8 5 ) . B u Z a r i k o ismi, ilk defa iitiliyordu. B u r S i n ' i n h a l e f i imil Sin i m a l d e n g e l e c e k taar ruzlara kar Dicle Frat a r a s n d a b i r duvar v a p t r y o r d u . G e r e k b u , g e r e k h a l e f i bi Sin ( m . e v . 2 3 8 0 2 3 5 8 ) a r a s n d a , c e n u p t a n v e ark-, tan istilya uradlar. E v v e l E l a m l a r k e n d i l e r i n i toplayp m u k a b i l taarruza getiler, M e z o p o t a m y a y igal ettiler v e Filistine k a d a r gittiler. E l a m krallarndan Kutur Filistin hkmdar unvann ald. F a k a t , b u r a d a da m a l p l a r Elam l l a r a k a r m u k a b i l taarruza getiler. Onlar ricat ettirerek M e z o p o t a m y a y a k a d a r t a k i p v e m a l p ettiler. B u suretle, Kaide h k m d a r l Frat yukarlarnda sinde y e r l e e n b i r Filistinli S a m h a n e d a n a g e t i . B u n u n k a r s n d a L a r s a d a , Elamh bir hanedan m u h a f a z a i m e v k i etti ( m . e v . 2 3 0 7 2 0 9 5 ) . 7. SMER, AKAT, ELAM AKIBET te bu k a r k v e g a y r i tabi v a z i y e t b i r i n c i Babil sllesinin vcut b u l m a s n a s e b e p oldu ( m . ev. 2 2 2 5 1 9 2 6 ) . B u s u r e t l e t a r i h l e r i n i n ilk d e v i r l e r i n d e n itiba r e n b i n l e r c e s e n e b e r a b e r y a a d k t a n sonra, bil hare, birbirlerinin hasut dman olan ve bu halde birok seneler birbirlerile vuruan S m e r DEVLETLERNN

Akat, E l a m h l a r a r a s n d a d e v a m e d e n m c a d e l e l e r n i h a y e t Sarmlerin istclsile hitam buldu.

8.

ASURLULAR

Asurlular, Kaideliler dourmutur. Bunlar muharebeler ve muhaceretler esnasnda imale kan bir ksm Samlerle Kulularm ve H a z e r tarafndan gelen baz kabilelerin tekil ettikleri bir halktr. Bu halk Dicle havzasnn dalk saha larnda ayr ayr bir t a k m ehirler bina ettiler v e oralarda, milttan 2 5 0 0 sene kadar evel k k k k birtakm hkmetler kurdular. E n m h i m s i t e Asur e h r i idi. T a r i h t e k i A s u r l u l a r n a m d a b u n d a n g e l i r . Kala, Ninuva gibi dier h r e t b u l a n siteler de yaptlar. Asurlular, medeniyete, Anadolu komular Killerden ve c e n u p komular S m e r Akatlardan, o k z a m a n l a r d u n d e r e c e d e k a l d l a r . K o m u l a r , m u h t e l i f s e b e p l e r l e zfa d u a r o l d u k t a n s o n r a d r ki, A s u r l e r k e n d i l e r i n i gster m e e baladlar. Milttan evel 1 3 0 0 s e n e l e r i n e d o r u t e f e v v u k B a b i l d e n A s u r l u l a r a g e t i . K a i d e ile A s u r m e m leketleri kamilen Asur Kiral I inci Salmanasar idaresinde birleti. I i n c i Tiglat Palasar (m. e v . 1 1 0 0 ) , f t u h a t n g a r b e n Filistine v e A k d e n i z e k a d a r ilerletti. 4 2 k a v mi m a l p ettiini bizzat m f t e h i r a n e n a k l e d e r . B u n d a n s o n r a , b i r t e r e d d i d e v r i g e e r . B u de v r i n m m e s s i l i Sardanapal dr. B a d e h u , t e k r a r , III n c Salmanasar (m. e v . 8 5 0 ) v e I I I n c T i g l a t P a l a s a r (M. e v . 7 4 5 ) g i b i k a h r a m a n k r a l l a r , S u r i y e y i t e k r a r fetih v e Y a h u d i l e r e v e F e n i k e l i l e r e

ASURLULAR h a k i m i y e t l e r i n i t e m i l ettiler. B u t a r i h t e idi, A s u r y e r i n e Kala, d e v l e t i n p a y i t a h t o l d u . A s u r l u l a r m e n p a r l a k s l l e s i m e h u r S argon lar dr. B u s l l e y i t e k i l e d e n (m. e v . 7 2 2 ) II i n c i Sargon, s e f i h k r a l l a r d a n b i r i n i n b a k u m a n d a n idi. S a r g o n ufaktefek k a b i l e l e r l e deil b y k devlet lerle ftursuz arpt. etin bir a s k e r d i . Babili iki d e f a z a b t v e B a b i l k i r a l Merada Baladam malp v e f i r a r a m e c b u r etti. M t t e h i t S u r i y e l i l e r l e M s r l lar m a l p , Y a h u d i kralln tahrip eyledi. Kbrs h a r a c a b a l a d . B u fatih a y n i z a m a n d a i l i m v e s a n ' a tn m u h i b b i o l d u . N i n u v a k t p h a n e s i n i o y a r a t t . P a y i t a h t y a p l a n Ninuva yannda muazzam Khorsabat s a r a y n i n a ettirdi. A s u r k u v v e t i , AsurBanipal ile e v c i k e m a l i n e e r d i . M s r a g i r d i , T e p c e n u b u n a k a d a r gidildi. K a r a d e n i z d e n N i l e v e Acem krfezine kadar btn devletler Asur Ban i p a l a tbi o l d u l a r . B i r k a s e n e sonra, bu azametli develet, Metlerin k i r a l Kiyaksar n d a r b a l a r a l t n d a e r i d i ( m . e v 6 1 2 ) . A s u r d e v l e t i e n k a z n d a n Met mparatorluu kt ve Metlerle mttefikan hareket eden Babililer i k i n c i d e f a Babil kratln kurdular ve Suriye'de Msrda b y k istillar yaptlar. A n a d o l u d a , Lidy a h l a r m k r a l l a r m m a l p e t m e k iin Metlere y a r d m e t t i l e r . B a b i l k i r a l Nabuhu - Nodosor, Babili tamir ve i h y a eyledi. B a b i l l i l e r i n s o n h k m d a r , Baltazar oldu. P e r s K i r a l Kuru ( K e y h u s r e v ) ( m . e v . 5 3 9 ) da, o n u m a l p etti; ve ahalinin alklar arasnda Babil m e m l e k e t l e r i n e girdi. B a b i l k r a l l a r n d a n Buhtunusur un (m.ev. 6 0 0 ) da B a b i l e e s i r o l a r a k g e t i r d i i y a h u d i l e r i s e r b e s t brakt.

9.

SMER MEDENYET

B u g n e kadar vaki olan keiyattan b e e r i n ilk medeniyeilerinden biri o l d u u a n l a l a n S m e r medeniyetinin uzun mddet n Asyada u m u m bir medeniyet olduu, bilhassa Akad ve E l a m l a r m t a m a m e n bu m e d e n i y e t tesiri altndan k a l d k l a r ve y k s e k bir s e v i y e y e erdikleri sabit o l m u t u r .
HAYVANCILIK

Smerler
.
r p o n a r

baz h a y v a n l a r
, .
u t

ehlleti. , .. ,

' d a n istifade e t m e k t e ilerle milerdi. Koyun, kei ve domuz bes liyorlard. Bunlarn ynlerinden faidelenerek do kuma dokuyorlard. Evlerinde dokuma tezghlar olduu gibi mteaddit tezghl d o k u m a imaltha neleri de vard. Ziraatte ilerlemilerdi. Sapan, den gibi bu gn bile kullanlan muhtelif ziraat aletlerine m a liktiler. Sun' vastalarla (kanallarla) tarlalar sula yarak, h u b a b a t yetitiriyorlard. Vsi arazide- bil hassa nehir kenarlarnda mterek, teebbslerle kanallar alr v e ilm d e n e c e k usullerle n e h i r kon trol e d i l i r , i r v a v e s k a a m e l i y a t l a r yaplrd. S u m e r i n r e f a h ziraat ve ticarete istinat e d i y o r du. H e m e n k a m i l e n z i r a a t e s a s z e r i n e t a n z i m edilmi olan m e m l e k e t i n bir ksm h k m d a r a , d i e r b i r k s m d a f e r t l e r e ait i f t l i k l e r e a y r l m t . Bakr ve altn madenlerini istimal ediyorlard. Ma den d k m ilerini ve m a d e n l e r d e n halita y a p m a y biliyorlard. Alelade kullandklar aletler Msrllarn hatt t a r i h d e v i r l e r i n d e k u l l a n d k l a r n d a n ok daha m k e m m e l d i . ptida bakr, sonralar altn, z i y n e t e y a s o l a r a k k u l l a n d l a r . K a d n l a r n inci ve kymetli talardan gerdanlklar vard. MezoVE ZRAAT

p o t a m y a d a t a b u l u n m a d n d a n b i n a l a r iin b a k a bir m a d d e istimali icap ediyordu. Smerler, yaplarn gnete k u r u t u l m u kerpi tuladan yaptlar. T u l a d a n y a p l m b y k binalar, abi d e l e r i v a r d . M e s e l , Kta meydana karlan tula saray geni bir sahay k a p l a m a k t a d r . Bu sarayda ve dier mahallerde tuladan muazzam stunlar bulunmutur. D u v a r tezyinat hayrete ayan derecede mkemmeldir. ^ y' ^def ilemeciliine de v k f o l d u k l a r a n l a l y o r . K saray o z a m a n k i m e m l e k e t i n rahatn ve mimarlarn, san'atkrlarn y k s e k meharetini gsterir. B u k a d a r eski devirlerde S m e r l e r stun, k e m e r , k u b b e gibi garba a n c a k binlerce sene s o n r a g i r m i olan m i m a r ekillerini b i l e r e k u m u m i y e t l e k u l l a n m l a r d r . T a r i h t e , ilk kemer ve kubbe S u m e r l i l e r d e g r n r . S u m e r l e r i n b i n a ettikleri sun' t e p e l e r z e r i n e k u r u l m u m a b e t l e r ki m e h u r Babil kuleii bunlardan biridir mimar eser lerin h a r i k a l a r n d a n saylabilir. B u y k s e k m i m a r ile a n l a l a n medeniyet seviyesi, mezarlarn zenginliinde de grlmekte d i r . Altn v e g m e y a , e v a n i , s i l h l a r , ' k y m e t l i m a d e n l e r d e n y a p l m a aletler, m e z a r l a r d a m e b z u len b u l u n m u t u r . B u m e z a r l a r d a s e d e f t e z y i n a t o k g r l m e k t e d i r . H k m d a r m e z a r l a r n d a altn s e r p u , h k m d a r n a d n t a y a n altn k u p a , g * m k e m e r , altn, g m v e s e d e f g e r d a n l k l a r , k p e l e r , altn heykeller, altn i n e l e r v a r d r . H e y k e l t r a l k t a da o k u s t a i d i l e r . B i r h k m dar kadn m e z a r n d a n karlan g m bir inek b a s i l e g m t e n iki dii a s l a n k a f a s b y k b i r
SANAYI
B U

ez

na

an

se

istidat v e m e h a r e t e s e r i idi. Y i n e b u m e z a r d a b u l u n a n eek heykeli, m k e m m e l bir realist san'at e s e r i d i r . Heykeltralkta bu d e r e c e inkiaf, a n c a k milttan evel V inci asrda Y u n a n statlarnda grlebiliyor. S m e r hkmdarlarndan Gudea nn heykeli b u g n e k a d a r kefedilmi olan hey keller arasnda m u a y y e n ve hakik bir ahs gs t e r e n ilk heykel saylmaktadr. Smer heykeltral yalnz teknik itibarile deil, mefkure noktai n a z a r n d a n da y k s e k t i . H e y k e l l e r u m u - m i y e t l e s a r a y l a r n t e z y i n a t n d a k u l l a n l r idi. Sumerlerden s o n r a gelen Babiller ve Asurler, S m e r s a n ' a t a n ' a n e s i n i t a k l i d e d e v a m et tirmilerdir. Smerler pek meden ve zengin memleket l e r i n e etraftan g e l e c e k t e c a v z l e r i m e n ile m e d e n i y e t l e r i n i m u h a f a z a i i n k u v v e t l i b i r asker te kilt meydana getirmilerdir. Sumerde cretli bir ordu yoktu. H e r vatanda b i l k u v v e bir askerdi. V e h e r an h a r b e a r l a c a iin- h a z r l a n m b u lunurdu. H k m d a r ahsen h a r b e itirak eder v e n safta m u h a r e b e e d e r d i . Smerler ok haysiyet ve vakarlark rnll g u r u r s a h i b i YemutKANUN yetlerile mftehir bir k a v m idiler. M e m l e k e t l e r i istil e d i l d i i zaman galiplerin hkimiyeti altnda teriki mesai e t m e e raz olmadlar. S u m e r l e r i n umum bir isyanile Sargon saltanatnn hitama erdii m a l m d u r . Milttan 1 9 0 0 s e n e evel v a z o l u n a n Hamorabi kanunu eski Smer kanunlarnn ve detlerinin bir araya toplanmasndan ibarettir. Zaten Babil m e d e n i yeti, h e r c i h e t e S m e r m e d e n i y e t i n d e n m t a k t r .
V E R L I K V E
n r u r

..,.,,

H a m o r a b i k a n u n u b u m m t a k a d a ilk d e f a m e y d a n a g e l e n k a v a n i n m e c m u a s da d e i l d i . Sumerlerin n c U r s l l e s i n d e n Dungi zamannda tedvin edilen kavanin mecmuas Hamorabi kanunlarnn en yakn esasn tekil eder. B u n d a n evvel mesel Urukagina z a m a n n d a t o p l a n l m k a n u n l a r da v a r d. F a k a t , S a m i H a m o r a b i n i n k a n u n l a r T r k S m e r k a n u n l a r n d a n c e z a i t i b a r i l e daha iddetli idi. M e s e l a i l e d e i k i taraftan b i r i n i n h i y a n e t i , H a m o r a b i k a n u n l a r n d a i d a m ile c e z a l a n d r l d h a l d e , S m e r l e r d e t a l k a b i l e kfi b i r s e b e p t e k i l et mezdi. Keza S m e r l e r esirlere kar muamelele rinde d a h a efkatli idiler. Bir k l e n i n k a m a s , H a m o r a b i k a n u n u n a g r e idam istilzam ederdi. H a l b u k i S m e r l e r k k bir cezayi nakt a l m a k l a iktifa e d e r l e r d i . S u m e r l e r i n muntazam mahkemeleri v a r d . M u n t a z a m tapu m u a m e l t y a p l r d . M t e r e k t a s a r r u f l a b e r a b e r a h s m l k i y e t te m e v c u t t u . S m e r l e r d e a i l e t e k i l t monogam zerine m essesti. H e r iki cinsten g e n l e r a r a s n d a s e r b e s t g r m e e m e s a v a r d . B i r g e n ile n i a n l a n a n v e y a s z l e e n kz, i z d i v a t a n e v v e l k a y n b a b a s nn e v i n d e k a l a b i l i r d i . zdiva, din bir mahiyette deildi. zdivatan sonra kadn aile mallarnda ve m l k l e r i n d e m t e r e k t i . E r k e k , k a d n n r z a s ol makszn m t e r e k mallar satamazd. Aile b o r lar i i n h e r i k i s i m e s ' u l i d d i r . K a d n i k t i s a d b i r i s t i k b a l e s a h i p t i , i s t e d i i ii t u t a b i l i r d i ; t e z g h l a r da, m a a z a l a r d a a l r , y z a k o l a r a k g e z e r d i . Sumerlerin
TALIM V E TERBYE

talim

ve

terbiye

tekilt

de o k u m a

mkemmeldi. E r k e k v e kz ocuklar b i r arada tahsil ederlerdi. Mektepler yazma, g r a m m e r , ina, corafya, riya-

z i y e , m e s a h a u s u l l e r i , m i k y a s l a r v e e d e b i y a t r e t i l i r d i . Y k s e k m e k t e p l e r d e tabipler, mimarlar gibi m e s l e k adamlar yetitirilirdi. S u m e r l e r i n bir o k allahlara i n a n a n bir dini vard. Allahlar i n s a n eklinde ve mahiyetinde tasavvur olunuyordu. M a b e t l e r , b u i l h l a r n e v l e r i idi. B u n l a r o r a d a beer bir hayat yaarlard. nsanlarn saadet ve n i k b e t i l e y a k n d a n a l k a d a r idiler. M c a z a t v e mkfatlar dnyada verirlerdi. S m e r l e r r u h u n bakasna inanmakla beraber, ahirete, cennete, cehenneme inanmazlard. . S m e r l e r en b y k a d a l l a r n a Dingir

DIN

VE

ismini vermilerdir. B u n u n Tangr, Tengri, Tanr kelimesi olduunu S m e r dilde u r a a n baz ulema sylemiler ve hatt S u m e r l e r i n T r k o l d u u n a d a h a b i r t a k m , k e l i m e l e r l e b e r a b e r b u n u delil o l a r a k g s t e r m i l e r d i r . B u n d a n b a k a S m e r l e r d e Enlil, Mama, Nin- lar v e m u a h h a r d e v i r l e r d e S u m e r l e r d e n k a l m o l m a s m u h t e m e l o l a n Bel, Bin, Annon gibi m a b u t l a r da vardr. Bu son mabutlardan Bel, maddeye ekil veren, dnyay nizama sokan kuvvet; Bin k i n a t y r t e n z e k , Annon ise gzel san'at yaratan kudrettir. S u m e r l i l e r i n f i k i r l e r i n i n fil t e z a h r l e r i t e t k i k olunursa m s p e t bir felsefeye salik olduklar anlalr. S m e r l e r m a b u t l a r n g n e , ay, yldzlarla da kartrarak bu semav c i r m l e r e de taparlard. Ve bunlarn h a r e k e t l e r d e d n y a hdiseleri ara snda bir m n a s e b e t grrler ve onlarn harekete lerinden istikbalin kefolunacana inanrlard. te bu itikatlar, Sumerlerin gnee, kamere,
ILIMLER

yldzlara e h e m m i y e t vermelerini ve bunlarn hareketlerini tarassut ve tetkik ve hesap etmele rini m u c i p oldu. M a b e t l e r d e k i m t e a d d i t katl k u l e l e r , t a r a s s u d - ta y a r d m e d i y o r d u . B u s u r e t l e S u m e r d e heyet ilmi tedvin o l u n m a a balad. e m s , k a m e r s e n e l e r i h e s a p ettiler, s e n e y i 1 2 a y a ayrdlar. G n , saat taksimini yaptlar; s e y y a r e l e r e isim taktlar. T a k v i m l e r d e kerrat cetvelinin esasn k u r d u l a r . B u g n k l l e r i t e s b i t e t t i l e r v e b u su r e t l e d e riyaziye ilminin tedvinine b a l a n m oldu. Allahlarn mcazat ve mkfatlar dnyev olduundan Smerler hastalklar allahlarn v e r d i i ceza gibi g r r l e r d i ; yani allahlara kar irtikp olunan bir gnah, bir k u s u r y z n d e n hastaln v u k u a gelmi o l d u u n a inanrlard. B u n a b i n a e n , hasta, allardan m e m n u n etmee m e c b u r d u . R a h i p l e r i n t a v a s s u t u ile a l l a h l a r n affi k a z a n l m a a allrd. Fakat d a h a m s p e t tedavi tarz da vard. Hasta u m u m b i r m e y d a n a yatr larak gelen geenden hastann m u s a p olduu hastalk h a k k n d a rey alnr ve bu reylere g r e tedavi olunurdu. Muvaffakiyeti inta eden tedavi tarzlar tesbit o l u n u p mabetlerin duvarlarna hako l u n u r d u . T e d a v i d e trl otlar istimal o l u n m u t u r . Tedavi tarzlarnn, tedaviye yaryan nebatlarn tesir v e hassaslarn tetkik yolile Sumerde tababetin ilk mspet esaslar hazrlanm oluyordu. S u m e r l e r i n edebiyat da ok zengindir. E d e b i y a t e v v e l din e f s a n e v e des t a n l a r l a b a l a d . H i l k a t e ait e f s a n e ler, d i n v e m i l l k a h r a m a n d e s t a n l a r i b d a o l u n d u ; m u a h h a r d e v i r l e r d e S u m e r i n d m a n l a r tara fndan istils z e r i n e m e s s i r m e r s i y e l e r yazld,

EDEBYAT VE Y A Z I ,

Bu eserler Sumerlerin edeb istidadna parlak delillerdir. S m e r edebiyat, dier lisanlara, ez cmle Sam lisanlarna t e r c m e olunuyordu. Sumerde edebiyattan baka birok muharr e r a t ta y a z l m t r ; v e b u n l a r y a z m a k z e r e b i r ktipler snf da t e e k k l e t m i t i . K t i p l e r , m e k tuplar, kontratolar v e s a i r e y i kil l e v h a l a r z e r i n e yazarlard. B u g n k m a l m a t m z a g r e tarihte ilk yaz, Sumerlerin yazsdr. S m e r l e r bu yazy geldikleri Orta Asyadan getirmilerdir. Ve btn n Asyaya u z u n asrlar b u yaz h k i m olmutur. Sumerleri takip eden milletler, bu yazy kullanmlardr. S m e r yazs, y u k a r d a sylendii v e h i l e "ivi y a z s idi. .. _ Smerler,
.

MIMARI

VE

'

mabetlerini
,

evvel

sun'

tepeler vcude getirerek onlarn zer l e r i n e y a p a r l a r d . Ziggurat dedikleri bu tepelerin en m e h u r u "Babil kulesi,, n a m n a l a n t e p e v e m a b e t t i r . Ziggut atlar, k i n a t n t a k s i m a tn (yeralt, y e r y z , g k ) tasvir ediyor v e s e m a y a , Tanrya giden yolu temsil ediyordu. Bunlarn en m u h t e e m yeri, m u a z z a m kemerli, methali v e b y k k u b b e s i idi. K a p l a r n d a altn, g m t e z y i n a t v a r i d i ; d u v a r l a r r e n k l i r e s i m l e r ve sair tezyi natla bezenmiti. S u m e r l e r i n husus hayat da m e deniyetlerinin y k s e k l i i n i gsterir. Orta snftan S u m e r l i n i n t u l a d a n y a p l m iki katl, d u v a r l a r beyaz boyal e v i n e k e m e r l i bir kapdan girilir. E v i n s t k a t n d a a i l e y a a r , alt k a t n d a m i s a f i r k a b u l n e m a h s u s g e n i b i r o d a v a r d r . E v i n y e r a l t n d a su tesisat m e v c u t t u r . 12, 1 4 o d a s v a r d r . Y e m e k m a s a l a r , a r k a l v e y a s t k l s a n d a l y e l e r , altn v e y a g K O N F O R

m kakmal karyolalar, zengin evlerde hallar e v i n m o b i l y e s i n i t e k i l e d e r . Y e m e k t e maden atal kullanlrd. A r k e o l o j i v e filoloji t e t k i k a t t a n k a n y u k a r d a ki m u h t a s a r m a l m a t b i l e Smer medeniyetinin kymetini ve umum medeniyet tarihinde Su merlerin ehemmiyetini kfi d e r e c e d e gsterir z a n n n d a y z [1].

[1] C. L e o n a r d W o o l l e y , L e s S u m e r i e n s ,

Paris

1930.

MISIR
MISIR V E NIL - MISIRIN LK AHALS MISIRIN TARH MISIR MEDENYET

VI. MISIR
X I X u n c u a s r a k a d a r , Msrn, sahih olarak tarihi b i l i n m i y o r d u . M e v c u t m a l m a t , masallarla karkt. M s r l l a r n k e n d i l e r i de, 2 0 0 0 y a h u t 3 0 0 0 seneden evelini bilmiyorlard. Msr tarihi, Msrllarn yazs okunduktan ( 1 8 2 2 ) s o n r a v e b u g n e kadar, Msr topraklarn da, b i r o k l i m l e r t a r a f n d a n y a p l m a k t a o l a n ta h a r r i l e r v e b u l u n a n e s e r l e r ile m e y d a n a k m t r .

I.

MISIR VE NL

Msr, Afrikann imal - a r k m d a d r . Asyaya, S v e y b e r z a h ile b i t i i r . i m a l d e A k d e n i z v e arkta Kzldenizle evrilmitir. Garb ve c e n u b u l ile s a r l m t r . Msra h e m e n hi y a m u r yamaz. G k daima, tam ak ve mavidir; gndzler, parlak gnein altnda yakcdr. Geceler, llerde o l d u u gibi, s e r i n d i r . O r t a s n d a n b y k b i r n e h i r , Nil, g e m e seydi, Msr, bir lden, talk v e plak bir ova dan b a k a b i r e y olmayacakt. Msr "bir Nil vergisi,, dir. D o r u s u , Msr top ran yaratan, Nil nehridir. Nil, d n y a n n e n b y k n e h i r l e r i n d e n b i r i d i r . B u n e h i r , b a l c a H a b e i s t a n d a n g e l e n Gknl ile, h a t t i s t i v a a l t n d a k i b y k V i k t o r y a - A l b e r gl leri m n t a k a s n d a n g e l e n , Aknilin birlemesinden 193 13

m e y d a n a gelmitir. Cenuptan imale akan bu ne h i r , M s r k t ' a s n a g i r m e d e n e v e l alt a l a y a n yapar. Bu alayanlarn imalde sonuncusu Siyen (Assuan) dadr. Siyen den s o n r a Nil, A k d e n i z e d o r u g i d e r ; yatann sanda ve solunda kayalkl tepeler vardr. Nil in g e t i i v a d i 1 0 0 0 k i l o m e t r e d i r . B u v a d i n i n , o r t a g e n i l i i i s e 15 k i l o m e t r e d i r . H i b i r y e r d e 2 0 k i l o m e t r e d e n fazla g e n i l i i yoktur. Bu vadi bazan, dar bir geit olur. i m a l e doru, K a h i r e hizasnda, Nil birtakm k o l l a r a ay r l r . (V) e k l i n d e b i r m s e l l e s t e k i l e d e r . B u m selles, o k eski z a m a n l a r d a , A k d e n i z i n b i r krfezi idi. Nil, b u k r f e z i , b i n l e r c e s e n e i i n d e g e t i r d i i a m u r l a r l a d o l d u r d u . H l da, h e r s e n e , b i r m e t r e kadar doldurmaktadr. Bu suretle m e y d a n a gelen o v a d a , n e h r i n k o l l a r ile s a h i l i n r e s m e t t i i e k i l , Y u n a n a l f a b e s i n i n D si o l a n A ( d e l t a ) y a b e n z e t i l d i i i i n Y u n a n l l a r , b u m m t a k a y a Delta demiler. G e n i D e l t a o v a s n a , Aa Msr a d v e r i l i r . Nilin, uzun ve dar olan c e n u p t a k i geitleri m n t a k a s n a Yukar Msr d e n i r . B t n M s r , D e l t a ile N i l v a d i s i n d e n i b a r e t t i r . Bu dar, u z u n m n t a k a n n , a r k n d a Arap, g a r b n d a Libi, c e n u b u n d a N u b i k u m lleri v a r d r . H a z i r a n d a , Nil kylar k u r u r . N e h i r artk y a tan doldurmaz, h e m e n t e b a h h u r etmi gibidir. Nebatlar, h a y v a n l a r , i n s a n l a r g l k l e s o l u k alr lar. M s r l e c e k s a n l r . Fakat, h e r s e n e , h e m e n a y n i tarihte, 2 0 hazi r a n a d o r u , Nil, c a n l a n r . Z i r a , H a b e i s t a n d a l a r z e r i n d e karlar erir ve Hattistivada iddetli ya m u r l a r y a a r . B u s e b e p l e Nil, k a b a r r , t a a r , b -

tn vadiyi doldurur. Yalnz y k s e k tepeler ze rinde yaplm kyler, adacklar halinde, meydan da k a l r . B u k y l e r , y k s e k y o l l a r l a b i r b i r i n e b a ldrlar. N e h r i tutan bentler, 15 h a z i r a n d a kaldrlr. Nil, i l k t a m a a b a l a d g n l e r d e , g z e l m a vi r e n g i n i k a y b e d e r . Y e i l v e s i h h a t e d o k u n a n bir s u a k a r . B u , N i l i n Bahri Gazal d e n i l e n b a t a k lk c e n u p m m t a k a l a r m d a n getirdii, nebat m a d delerden ileri gelir. B u "Yeilnil,, b i r k a g n iin de, d a h a k a b a r r v e b i r d e a d a h a r e n g i n i d e i tirir. B u d e a s u l a r , k r m z b i r a m u r l a d o l d u r u r ; k a n g i b i a k a r . B u da, n e h r i n d a l k m m t a k a d a k i yataklar kenarlarndan koparp getirdii volkanlk t o p r a k l a r d a n o l u r . " K r m z m i l , , in s u y u , s e r i n dir v e iilebilir. Austos ve eyll aylarnda nehrin ykselmesi tam olur. S o n r a , y a v a yava, ikinciterin s o n u n d a , nehir yatana girer. Toprak zerinde bereketli bir mil b r a k r . t e o z a m a n , e k m e b a l a r . H a f i f e t o p r a s r d k t e n s o n r a , b i r i n c i k n u n d a t o h u m atlr. Drt ay s o n r a skntszca m k e m m e l bir m a h s u l elde edilir. l k b a h a r d a , m e m l e k e t m a h s u l l e dolu dur, saysz i e k l e r l e s s l d r . B u l u t s u z b i r kla aydnlanmtr. Msr yaamakla bahtiyardr. U m u m i y e t l e b a k a y e r l e r d e , e s k i z a m a n in sanlar, yiyeceklerini, giyeceklerini v e b a r n a c a k lar yeri t e m i n iin, o k z a m a n v e e m e k sarfna m e c b u r d u r l a r . Msrda toprak ve iklim, insanlara hayat kolaylatryordu. Alt a y k e n d i l e r i n i z a h m e t e s o k m a k istemiyenler, istedikleri gibi yayabilirl e r d i . Nil, o n l a r i i n a l y o r d u . T a b i a t , M s r l l a r a , Kaideliler gibi eski m e d e n bir k a v m o l m a y a yar d m etti. Smerler, Akatlar ve Elamlarn yaptklar gibi

v e ayni esbap ve ihtiyalar karsnda tekiltl bir d e v l e t k u r m a k t a da M s r l l a r a m e s s i r o l a n , m e m leketlerinin hususiyetidir. Nilin, h e r s e n e s u l a m a s s a y e s i n d e , Msr da, M e z o p o t a m y a gibi, d n y a n n en m m b i t m e m l e ketidir. O r a d a b u d a y o k a d a r a b u k yetiir ki, s e n e d e iki, h a t t a m a h s u l a l n a b i l i r . Buday, arpa, dar ve h e r trl h u b u b a t ve s e b z e M s r n eskidenberi yetitirdii mahsullerdir. Bakla, no hut, m e r c i m e k , M s r d a t a b i o l a r a k y e t i i r d i . N a r , kays ve incir aalar boldu. H u r m a aalar, e k s e r i y a , b i r o k desteler ha linde toplu b u l u n u r d u . Nil k y l a r n d a , h a v u z l a r ve k a n a l l a r b o y u n c a b i r o k su nebatlar yetiirdi. B u n e b a t l a r d a n Papirs v e Lotus mehurdur. Papirs liflerinden bir nevi kt yaparlard, v e b u k t l a r a y a z a r l a r d . P a p i r s , b i l h a s s a Delta da bulunurdu. Yemiini yedikleri Lotus, h u s u s i l e Yukar Msrda bulunurdu. Bunun ieklerinden ss yaparlard. Msrllarn, sr, k o y u n ve kei srleri vard. E e k k u l l a n r l a r d . A s y a d a n g e l e n at. s s h a y v a n idi. K a z v e r d e k o k t u . Her soydan k p e k l e r i vard. Nilde, timsah, suaygr, ylanbal, turnabal, iip k a r n h a v a d a o l d u u h a l d e y z e n garip bir balk ( F a h a k a ) oktu. Gvercin, kumru, keklik, yabani rdek boldu. L e y l e e b e n z i y e n bi k u l a r da v a r d . Bu kua, Msrn baz taraflarnda taparlard. Msrllar, her trl avcla o k d k n d l e r . Memlekette h e r cinsten o k av vard. lk devir l e r d e , a s l a n , c e y l a n da o k t u .

Msrn, ziraata ve o t u r m a y a elverili toprak larnn hepsi, 3 0 , 0 0 0 kilometre m u r a b b a m ge m e z ; b u k k m m t a k a d a , b u g n , 13 m i l y o n insan yayor. Msrn, eski devirlerindeki nfusu bugnknden az d e i l d i . B u k a d a r k k bir sahada, bukadar ok insann mreffeh yaayabil mesi, Msrn n e k a d a r feyizli o l d u u n u gster m e y e kfidir.

2.

MISIRIN

LK

AHALS

B y k bir m e d e n i y e t yapm olan Msr halk nereden gelmitir ? " E s k i M s r l l a r , Nil s a h i l l e r i n d e , o k e s k i d e virlerdenberi yerlemiler ve orada tarihten evelki devirlerin cereyan esnasnda medeniyetlerini, yava yava, k u r m u l a r d r . Bu m e d e n i y e t sahip leri, b i r c i h e t e i m a l A f r i k a d a b u g n d a h i y a a m a k t a o l a n Tuarek l e r e m e n s u p t u r l a r . , , [1] S o n k e i f l e r i s p a t etti ki, N i l v a d i s i v e D e l t a , e v v e l ta d e v r i n d e , b u n d a n s o n r a , milttan 5 0 0 0 s e n e eveline doru tun devrinde tannd. Tun m a d e n i , Kaide d e n g e l m i o l a n k a b i l e l e r v a s i t a s i l e Asya d a n g e t i r i l m i o l m a l d r . B u k a b i l e l e r , d a h a e v e l Nil s a h i l l e r i z e r i n d e y e r l e m i o l a n y e r l i a h a l i ile, o z a m a n l a r k a r m o l m a l d r . Msrllar, ihtimal S v e y berzahile Asyadan
[1] M l h a z a : T u a r e g , Targui n i n nlmaktadr. Bunlar imal Afrikaya gitme Trklerden olmaldr. Filhakika, lunmutur. bu mmtakalarda cemi olarak kulla Hazar havalisinden bu -

H a z a r tipi t a a l e t l e r Prehistorique.

( J a c q u e s de Morgan, L'Humanite

gelmi bir kavmdir. Fakat, bunlar, Msrhlarn tarihi h a k k n d a , bir e y l e r bilinmiye b a l a n d zaman, oktanberi Msrda yerlemilerdi. Msrllarn m e n e i m e v z u b a h s o l d u k a b i r o k limler, Asya kt'alarn Msr ahalisinin m e n e i o l a r a k g r m e k t e d i r l e r . Morgan v e Amelino, ky n e t i n d e k i l i m l e r i i n b i r o k n e b a t c i n s l e r i n i n geldii Mezopotamya, Fir'avunlarm pek y k s e k mukadderata doru sevkettikleri bu rkn beii t e l k k i o l u n m a l d r [1]. Pittart, Msrllarn rklarndan bahsederken "bir rkn tad N a m i s m i n i n asyal,, d e m e k o l d u u n u s y l i y o r [2]. J a c q u e s de M o r g a n ' n bu n o k t a y t e n v i r e d e n baz fikirlerini de z i k r e d e l i m : "Herhalde baz san'atiarn Dicle, Frat ve K e r k a n e h i r l e r i n d e n , S u r i y e , Palestin, Nil v a d i s i n e . . . . g e m i o l m a s hakikata benziyor. " B u san'atlar, belki, Y a k n Asyann imalin den kei ve k o y u n m e m l e k e t l e r i n d e n gelmitir. Orta Asya halknn ilk m u h a c e r e t i v e y a h u t hi o l m a z s a b u insanlarn fikirlerinin ilk intikal v e intiar en eski olmaldr. Bu insanlar Msrda h e n z y o n t m a tatan silh v e aletler k u l l a n a n adamlar buldular. Yine bu insanlar, Afrikann imal s a h i l l e r i n d e y o n t m a ta san'atlar y e r i n e b a k a san'atlar i k a m e eden yerlilere tesadf etmi olmaldrlar. " B u san'atlardan ihtiyalarna en m u t a b k olan H a z a r s a n ' a t idi-,, [3]
[1] E u g e n e P i t t a r t , L e s R a c e s e t 1' H i s t o i r e . S 5 0 6 . ( 2 ] E u g e n e P i t t a r t , L e s R a c e s e t l ' H i s t o i r e . S. 5 0 8 . [2] J . d e M o r g a n , L' H u m a n i t e P r e h i s t o r i q u e . S. 2 0 7 .

" u r a s m u h a k k t r ki, m a d e n M s r d a k e f o l u n m a m t r . n k , Msrn Delta ksm, bakr devrini idrak eden insanlar tarafndan iskn olun m a d a n evel m e s k n deildi. B u n d a n b a k a , M s r d a b a k r m a d e n i d e kttr. F a k a t , m a d e n , a n ' a nann p a r m a y l e bize gsterdii Y a k n Asya i m a l i n d e k e f o l u n m u t u r . , , [1] "Nil vadisinin, ilk d e v i r l e r d e h i o l m a z s a c e n u p ksmlar k v r c k sal Afrika kabileleri ve belki b u n l a r l a b e r a b e r b a z Libyallar tarafndan iskn o l u n m u l a r d r . B u i n s a n l a r d a n e v e l ki, c i l l t a s a n ' a t n b i l i y o r l a r d o r a l a r d a y o n t m a ta i n s a n l a r v a r d . Nil c e n u b u n d a , c i l l ta d e v r i n e d a h i l o l u n d u u b i r z a m a n d a , M s r a d z sal, A s y a l k a v m l e r t a r a f n d a n b a k r , i t h a l edildi. B u Asyal k a v m l e r i n oktan, n e h r i n deltasn igal etmekte olduklar h a k i k a t gibi k a b u l olunur.,, [ 2 ] " M s r a t e r a k k i A s y a d a n g e l m i t i r . , , [3] Msrllarn en seki kral - allahlarna Horus denilirdi. Fiorus, Msrn a r k n d a b u l u n a n kira larn bir allah gibi tannd. B u h u s u s onlarn m e n e l e r i n i n arkta, Asyada olduuna dellet eder. Baz abideler z e r i n d e F i o r u s taraftarlar nn Msrn daha eski ahalisi a l e y h i n e yaplm m u h a r e b e tasvirleri grlr. Bu eserler, Louvre mzesindedir. Bu resimlerdeki baz ahsiyetlerin t a s v i r l e r i n i n Sus ehrinde bulunan emsali mu hariplere m a b e h e t i n i t e s b i t e d e r l e r . B u k a n a a t t e b u l u n a n l i m l e r e g r e , Horus e m e n s u p k a b i l e l e r g e r e k S v e y b e r z a h v e g e r e k K z l d e n i z v e di
li] J . d e M o r g a n , L ' H u m a n i t e P r e h i s t o r i q u e . S. 3 0 8 . [2] L' H u m a n i t e P r e h i s t o r i q u e [3] S. 313 S. 3 1 4 .

 e r yollarla A s y a d a n Msra ilk gelen i n s a n l a r deildir. B u n l a r d a n evel a y n i yollarla g e l e n l e r de vardr. B u n d a n b a k a Msr kral - allahlarna verilen e s k i i s i m l e r demirci manasna olarak tercme edilmitir. B u n l a r , h e m m u h a r i p , h e m m a d e n san' a t l a r n y a p a n i n s a n l a r d . [1] B u g n m u h a k k a k t r ki, ilk M s r a h a l i s i m i lttan 5 0 0 0 s e n e e v e l i n e d o r u A s y a d a n g e l m i o l a n b e y a z r k t r ; b u r k Nil v a d i s i n d e y e r l e t i . K a b i l e l e r h a l i n d e k m e l e r t e k i l etti. H e r b i r k m e n i n reisi, dini v e k a n u n l a r vard. Bu malmattan ve Trk tarihine methalde Trklerin umum muhaceretlerine dair v e r i l e n t a f s i l t n i h t i v a ettii d e l i l l e r d e n M s r d e l t a s n a y e r l e e r e k ilk Msr medeniyetini kuranlarn Trkler olduu anlalr.

3.

MISIRIN

TARH

Msr tarihinin iptidasndan balyan metodik tarih bir yaz y o k t u r . H e y k e l l e r d e , e h r a m l a r d a , mabetlerde grlen zafer menkbeleri, tercmeihaller, kral e m i r n a m e l e r i , idar m u h a b e r a t , ahs a k i t l e r y e g n e v e s i k a l a r d r . B u n l a r da objektif deildir. Hepsi mabetlerde bulunmutur. Din temayllerin tesiri altndadr. Btn b u m e t r u k tn t e t k i k i n d e n s o n r a , v u k u a t v e h a n e d a n s a l t a [1] L e s P r e m i e r e s C i v i l i s t i o n e s , p a r G u s t a v e F o u g e r e s , M e m b r e de l'Institut, P r o e s s e u r la F a c u l t e d e s L e t t r e s d e Paris; G e o r g e s C o n t e n a u x , attache a u m u s e e de Louvre; R e n e Grousset; conservateur - adjoint de m u s e e G u i m e t ; P i e r r e J u g u e t , P r o f e s s e u r a la F a c u l t e d e s L e t t r e s ; Jean Lesquier, Pr. L a F a c u l t e des Lettres. Sahife: 2 8 .

nallarn bir metot dahilinde tesbite i m k n hsl olmutur. N i l v a d i s i n i n , delta k s m n i l k i g a l e d e n ler, O r t a A s y a d a n m u h t e l i f y o l l a r l a v e b i r b i r i a r d s r a g e l m i o l a n Trk kabileleridir. Bunlar btn T r k l e r i n ekseriyeti gibi brakisefal idiler. B u i n s a n l a r t i p i n e , A k d e n i z h a v z a s tipi d i y e n l e r v a r d r [1]. B u b e n z e y i A d a l a r d e n i z i h a v z a s n n asl a h a l i s i n i n d e T r k o l m a s n d a n d r . B u tip y a n n d a dolikosefal sam ve h a m i l e r de vardr. Bunlarla sonradan karlmtr. B u sebeple Msrda i m d i y e k a d a r bulunan iskeletlerde ve heykellerde brakisefal ve dolikosefal tiplerinin h e r ikisi tesbit o l u n m u t u r . T r k l e r , Nil vadisine gelip yerletikleri z a m a n m u n t a z a m ziraat ve sulama usullerini, hayvanc l v e m t e n e v v i m a d e n s a n ' a t l a r n o k t a n bili y o r l a r d . B u n d a n b a k a k u v v e t l i b i r i t i m a te kiltlar da vard. Msrda seri t e r a k k i v e m e d e niyetin sebeplerini bunda a r a m a k lzmdr. M s r n ilk a h a l i s i n i t e k i l e d e n a i l e v e k a b i lelerin ayr ayr b a y r a k m a k a m n d a birlik iaretleri vard. Bunlar, k u r t ahin gibi hayvanla rn ve g n e i n l e v h a l a r z e r i n d e izilmi r e s i m leri v e y a b i r h a y v a n d e r i s i z e r i n e r e s m e d i l m i a p r a z o k l a r , v. s. g i b i e y l e r d i . B u , a l m e t l e r k e n d i l e r i n e k u d s i y e t izafe o l u n a n b i r t a k m tim s a l l e r idi. E s k i M s r a h a l i s i e v v e l , b u timsaller e t r a f n d a k a b i l e l e r h a l i n d e idi. K a b i l e L e r r e i s t a r a f n d a n i d a r e o l u n u r d u . B u r e i s l e r e , Saru [2] d e r [1] A. M o r e t , L e N i l et l a C i v i l i s a t i o n E g y p t i e n n e S. 4 4 . [2] K e l i m e ( S a r u H a n ) d a k i s a r u y a b e n z i y o r .

l e r d i . D a h a s o n r a l a r b u k a b i l e l e r b i r l e t i l e r . gal, e t t i k l e r i a r a z i y e Nome ( E l ) [1] d e d i l e r . Kabilelerin baz timsalleri, Msr medeniyetinin nihayetine kadar N o m e l e r i n isimleri olarak kald . Timsaller z a m a n l a allah m a k a m n a karld. Bu a l l a h l a r , d i e r t a r a f t a n da Savularn fevkinde, ye g n e reisler ve krallar tanndlar: Allah-Krcl Nomeler, evvel mteaddit kratlklar halinde bulundular. Sonra, btn krallklar, bir kraln etrafnda birletiler. Artk Msr itima heyeti, b i r devlet haline g e m i oldu. Msr tarihi, milttan 4 - 5 bin s e n e e v e l i n d e n balar.

H e r N o m e n i n b i r m e r k e z i v a r d : Nut k t i d a r , m e r k e z d e y k s e k d u v a r l a t o s u n d a . Ret oturan A l l a n n e l i n d e y i d i . A l l a h l a r n u n v a n , Nep idi. Allann hkmeti, krallar ve yahut N o m e valileri tarafndan icra olunurdu. Herhalde radenin m e n ei i l a h idi. H k m e t icra e d e n k i m s e a l l a n n v e k i l i idi. K a i d e v e E l a m d a da ilk t a r i h v e ilk m e d e n i y e t d e v r e s i n d e i d a r e e k i l v e m a h i y e t i b y l e idi. T a r i h d e v r i n i n a l l a h l a r m d a n , Horus, Hathor [2] gibi bir k s m ; rnatnll timsallerin f e v k i n d e u m u m, m i l l a l l a h l a r m a k a m m d a y d l a . Horus, gnei, ark, a r k ufuklarn ifade e d e r
[1] N o m e , El m u k a b i l i d i r . Burada araziye nispe*ti vardr: lkedir. [2] H o r u s = H o r = H r e k i l l e r i n d e y a z l m t r . O r Ur, t r k e d i r ; s e m a , g n e m a n a s n a da gelir. Os = O - u r k e l i m e l e r i d e Horus e k a l b e d i l m i o l a b i l i r . Haathor, H a t u n H o r olmaldr. F i l h a k i k a ikinci, birincinin kar syd.

v e b i r d o a n ( a h i n ) ile t e m s i l e d i l i r d i . te, b u a l l a h l a r n a m n a M s r m e d e n i y e t i n i n ilk k u r u l d u u Delta da h k m e t i c r a e d i l i r d i . Y u k a r M s r a l l a h Set [1] n a m n a b a k a l a r t a r a f n d a n z a p t e dildi. A a M s r ile Y u k a r M s r b u a l l a h l a r n a m n a b i r o k m u h a r e b e l e r ettiler. A l l a h l a r n a m n a , insanlarn birbirlerine dmanlklar, birbirlerile b o a z l a m a l a r m e d e n i y e t t a r i h i n i n a l k a d a r o laca bir meseledir. Devlet tekiltnn, Msr t a r i h i n i n b a l a n g c n d a o l d u u g i b i , din k a r a k terde olmas, insanlar beyninde, daima h u s u m e t hislerini ve yokyere kan dklmesini mucip olmutur. Tanri H o r u s namna birok krallar tarafndan icra o l u n a n Msr saltanat, m. ev. 3 3 1 5 t a r i h i n e k a d a r 7 - 1 7 a s r d e v a m etti. Bu tarihten sonra, Yukar Msrda, Tinis kt'asmda prenslerden Menes, Tanr Horus u n yerine, onun, timsali olarak bizzat kral oldu: Tinis H a n e d a n n k u r d u . Tinis krallar, m e r a s i m icab olmak zre, aldklar muhtelif unvanlar arasnda Horus u n b i r u n v a n n da t a r d . B u u n v a n l a r n h e r b i r i n e k i r a l n i n t i h a p ettii b i r N o m e t i m s a l i de i l v e o l u n a b i l i r d i . Horusun unvan Aa ve Kaan gibi unvanlar d a n b i r i idi [2]. "Kaan,, m e f h u m u h a y a l f e v k i n d e b i r b y k l e , k u d r e t e . a m i l idi. B i l h a r e din u l e m a s , k i r a l m e t h i i n " K r a l K a a n , , d r d e r l e r d i [3].
[1] S e t r k e y e r d e m e k t i r . Y e r allah ve karanlk a l l a h o l a n Setin S e ile m a n a c a m n a s e b e t i g r l y o r . [2] a dr. L e Nil ler, B y k [3] L e ah ve Ka Kha Q ekillerinde yazlmet la C i v i l i s a t i o n E g y p t i e n n e , S. 1 3 5 . B u k e l i m e ve H a n manalarna olan Aa ve Kaan olmaldr. N i l et l a C i v i l i s a t i o n E g y . S. 1 3 6 , 1 4 0 , 1 4 2 .

S!

203

P r e n s l e r e "At A a , , [1] d e n i r d i . Saray kadnlarna " K h e t Hor,, u n v a n ve rilirdi. T i n i s k r a l l a r n n , s a r a y l a r n a b y k e v m a n a s n a " P e r a [2] d e n i r d i . B u i s i m , M e n i s d e v r i n d e d o r u d a n d o r u y a kiral ifade eder. Pharaon, u v a n , Per a d a n k m t r .

Trkler, tarihten cok zaman eveldenberi Msr da y e r l e m i v e tarihe y a k n devirleri orada ya a y a r a k Msr m e d e n i y e t i n i k u r m u v e tarih de virlerini amtr. Msrda ilk m e d e n i y e t v e tarih d e v l e t , Trkler tarafndan tesis edilmitir. O devrin zihniyeti olarak inandklar ve kendilerinden sonra da k u v v e t m e m b a o l a r a k i n a n l m a k t a d e v a m e d i l e n a l l a h l a r Horus n a m n a icray saltanat eyle milerdir. Tinis p r e n s l e r i saltanat a l m a k iin y z l e r c e s e n e uramlar, ve en nihayet muvaffak olabil milerdir. Tinis sllesi kollar bal bir Asyalnn bana, t a p t k l a r b i r b a l n s o p a ile v u r d u u n u t e r s i m et m e k l e i f t i h a r e t m i l e r d i r [3]. S a m Msrllar, milttan 1 4 0 0 s e n e e v e l i n e k a d a r k r a l l a r n a A s y a l v e Eti t r k l e r i n i n g a l i b i
[1] B u k e l i m e ( H a t i ) e k l i n d e d i r . A t i , t a b i r i n i n k a dim trkede y e e n m a n a s n a geldii anlalyor.Filhakika, bunlar h k m d a r l a r n oullar deil, yeenleridir ( O r h o n A b i d e l e r i , N e c i p A s m B . S. 8 4 , 1 3 7 1 4 0 ) T r k e A t a ' d a A t a demektir. Bu manada da m n a s e b e t l i d i r : T r k lgati, H . K z i m B. [ 2 ] L e N i l e t l a C i v i l i s a t i o n E g y p t i e n n e , S. 1 5 9 . B u r a d a da a = A a ( b y k ) . [ 3 ] A. M o r e t e t G. D a v y , D e s C l a n s a u x e m p i r e s . Sahife 6 2 . ekil. 9.

unvann v e r m e k l e onlar b y l t m e k gayretini g t m l e r d i r [1]. Sam l e r i n b u h a l e t i r u h i y e l e r i t e t k i k e d e e r . Msr samlerinin m e d e n i y e t ve saltanatlarna k o n d u k l a r T r k l e r i n Msrda mevcudiyetlerine dellet e d e b i l e c e k btn vesikalar ortadan kald r m a k iin ellerinden geleni yaptklarna p h e e t m e m e k lzmdr. Fir'avunlardan evel medeniyetleri v e b y k h i z m e t l e r i m u h a k k a k o l a n l a r n m e d e n i y e t ve tarihlerini F i r ' a v u n l a r tarafndan yaplan e h r a m l a r d a a y r c a v e k e n d i l e r i n i n o l d u u g i b i k a y d e t m e m i o l m a l a r bu fikri teyit e d e r [2]. Fir'avunlar, yalnz, kendi icraatlarn mabetle rin duvarlarna k o y d u k l a r kitabelerde mbalal b i r s u r e t t e k a y d e t t i r m i l e r d i r ; b u n d a n b a k a , kita beler z e r i n d e k e n d i seleflerinin isimlerini kaz tarak k e n d i isimlerini k o y a r l a r d . Hatt kinci Ramses g i b i , b a b a s n n i s m i y e r i n e k e n d i i s m i n i k o y a n l a r da v a r d r . k i n c i Ramses, bakalarndan a l d z a f e r l e r l e , k e n d i z a f e r i k a d a r s e v i n i r d i [3]. Bu sebeple Msr medeniyetinin hakik kurucu larna, m e d e n b e e r i y e t i g t r e c e k yol, A s y a n n ilk m e d e n i y e t i n i n d a h a i y i t a n n m a s o l a c a k t r [4].

i I I I I I

4.

MISIRDA TARH

DEVRLER

Msr tarihini, balca iki b y k d e v r e a y r m a k m n a s i p olur.

[1] A. M o r e t , G . D a v y , D e s C l a n s a u x e m p i r e s . S a . 1 4 6 . [ 2 ] A. M o r e t , L e N i l e t la C i v i l i s a t i o n E g y p t i e n n e . [ 3 ] E . L a v i s e , H i s t o i r e d e F r a n c e et n o t i o n d'Histoire generale. S a : 12. [4] G u s t a v e Sa : 2 8 . Fougeres, Les Premieres Civilisation

B i r i n c i d e v i r , m . e v . e n az 5 0 0 0 s e n e s i n d e n m . e v . 3 3 1 5 s e n e l e r i n e k a d a r , t a k r i b a 17- a s r d e v a m e d e n , Kral - allahlar devridir. B u devrin, k i m l e r tarafndan, nasl tesis olun d u u n u izah ettik. M s r m e d e n i y e t i n i n b a l a m a s , i n k i a f b u d e v i r d e o l m u t u r . B u d e v r i n tafsiltl tarihi, arkeoloji tetkikleri ilerledike tavazzuh edecektir. k i n c i d e v i r , Fir'avunlar devridir. lk Fir'avun, Menes tir. M e n e s t e n s o n r a birbiri a r d n c a b i r o k Fir'a v u n l a r gelmitir. Kolaylkla hatrda k a l m a k iin b u Fir'avunlar 2 6 slleye ayrrlar. Fir'avunlar tarihi de be d e v r e y e a y r l a b i l i r : 1) E s k i i m p a r a t o r l u k . B u d e v i r d e payitaht, e v v e l Tinis te idi, s o n r a Menfis e h r i o l m u t u r . 2 ) Birinci Tep ( T h e b e s ) devri, y a h u t orta imparatorluk. Bu devirde, Tep, payitaht oldu. 3 ) kesuslar devri. 4 ) Yeni imparatorluk, yahut ikinci Tep devri. 5 ) Say devri. B u devir, Fir'avunlar istiklli nin son devridir. B u d e v i r d e payitaht, Deltada Say ehridir.

BIRINCDEVR: ESK MPARA-

d e v r i K r a l Mellar, TORLUK M s r d a Tinis te o t u r d u l a r . B u k i f a n n i s m i n e n i s b e t e n , Tini sllesi n a m n aldlar. S o n r a payitahtlarn Menfise n a k l ettiler. Bu ehre, n i s b e t l e de, Eski mpara torluk devrindeki Fir'avunlara Menfis sllesi dediler.
W W e b a I a d L I l k k l Y u k a r l

Es

^ P f ^ l u k

M e n f i s e h r i , b u g n k Kahire c i v a r n d a idi. B u e h r i y a p a n F i r a v u n B i r i n c i Pepi d i r [1]. M e n e s , m u k t e d i r ve faydal k a n u n l a r y a p m tekilt bir kral hatras brakmtr. Aa v e Y u k a r M s r b i r l e t i r e r e k i d a r e etti. Menes ten sonra gelen Fir'avunlarm en me h u r l a r , Keops, Kefren v e Mikerinos tur. B u Fir'a/unlar, K a h i r e n i n c e n u p g a r b n d a C i z e c i v a r n d, k e n d i a t l a r n t a y a n b i r e r ehram yap m l a r d r . B u k r a t l a r d a n s o n r a , Menfis i y a p t r a n Birinci P e p i v e k i n c i P e p i gibi, m u h a r i p krallar geldi, m. ev. 2 5 0 0 tarihine d o r u b u n l a r Msr hakimiyetini arkta, Sina yarmadasna, cenupta J i a b e i s t a n dalarna k a d a r genilettiler. Kzlden i z d e ticaret yaptlar. B u n d a n sonra, E s k i m p a r a t o r l u k , b i r k a asr s r e n d a h i l k a r k l k l a r y z n d e n batt.

^E f IJMSA^ A ? Y N P R

Msr m. ev. 2 1 5 0 tarihlerine doru k a r k l k t a n k u r t u l d u . Tep p r e n s l e r i J i TORLUUN i k t i d a r m e v k i i n e g e t i l e r , lep ehri BALANGICI payitaht oldu. Bu devir b a l a n g c n d a gelen Fir'avunlar muharip idiler. Msrn imal ve cenubunda, karklk devrinde biribirinden ayrlan eski imparatorluk mntakalarn, y e n i d e n idareleri altnda birletirdiler. Sina y a r m a d a s n t e k r a r M s r a b a l a d l a r . Sina ber zahnda m s t a h k e m bir hat yaptlar. Msr gemi leri, S u r i y e k y l a r b o y u n c a Berut u n imalinde Biblos a k a k a r gittiler. F i a b e i s t a n n i m a l d a l a r tekrar zaptolundu. Fakat, Msr h u d u d u yalnz
[1] l e N i l e t l a C i v i l i s a t i o n E g y p t i e n n e , S. 143

Birinci elleden kinci elleye gtrld. O r a d a da c e n u p t a n g e l e c e k i s t i l l a r a k a r mstahkem bir m e v k i yaptlar. Nil in a y a n e v i r m e k s u r e t i l e , M r i s g l n n v e Y u n a n l l a r n Labirent dedikleri m e h u r Mezar-Saraym yaplmalar Tep sllesi F i r a v u n l a rna atfolunur. Bu devirde Elamlar, Suriye ve Palestine h kim, bulunuyorlard. Elam krallarndan Kutur, P a l e s t i n h k m d a r u n v a n n da t a r d .

~
UUNCU VIR:

_
DEIKESUSDEVRI

Msr milattan
,
E V E

takriben
, . ,

1700
, ,

sene

*,

B y k kesus k t l e l e r i , muntazam tekiltl ve o k eyi m s e l l h idiler. Reisleri, m u k t e d i r ku m a n d a n l a r idi. B u k u v v e t l e r , S i n a c e p h e s i n d e k i m s t a h k e m hatt z o r l y a r a k g e t i l e r . M s r o r d u s u n u m a l p ettiler, Msr h a k i m i y e t l e r i altna aldlar. Bir asr k a d a r d e v a m e d e n kuvetli bir dev let k u r d u l a r . H k m v e t e s i r l e r i Y u k a r M s r d a n Kaide ve Giride k a d a r amil oldu. Hertarafta kurallarnn ismi k i t a b e l e r e yazld. M e n f i s i v e Delta da T e n i s v e A v a r i s g i b i e h i r l e r i p a y i t a h t ittihaz e t t i l e r . M e r k e z i s i k l e t l e r i Ava ris te idi. B u m m t a k a , y a z m e v s i m i n d e , o r d u l a r n a m u n t a z a m talim v e m a n a v r a yaptrdklar m s t a h k e m b i r o r d u g h idi. Nubideki Kuslularla d a ittifak etmilerdi.

kesusLar tarafndan zaptolundu. kesus lar, K a i d e v e E l a m h a v a l i s i n d e n S u r i y e v e P a l e s t i n t a r i k i y l e , M sr z e r i n e y r d l e r . B u n l a r d a n ilk g e l e n k k kabileler, Msra m u s l i h a n e girdiler v e eyi k a b u l olundular.
LAR

kesus\a.r\&, ayni rktan olduklar anlalan Kus lular, s a m M s r l l a r t a r a f n d a n h a k a r e t g r e n b i r halktr. Bir dereceye kadar muhtariyetle idare olunan T e p p r e n s l e r i kesus lava i s y a n iin f r s a t g z e t liyorlard. N i h a y e t , frsat g n l e r i geldi. k e s u s k rallar, z a m a n l a , iki b y k h a t a y a s a p m l a r d . B i r i n c i s i , F i r ' a v u n l a r m i d a r e v e s i y a s e t v e sa r a y m e r a s i m v e detlerini tatbik e t m e e balad lar, m s r l l a t l a r . M s r k r a l l a r g i b i , F i r ' a v u n ol d u l a r . O n l a r g i b i F i r ' a v u n s l l e l e r i t e k i l ettiler. B u n d a n b a k a , kesus krallar, idaresi m k l , v s i b i r m n t a k a d a n f u z tesisi h . r s l a r m a k a pldlar. te b u s e b e p l e r l e i d a r e l e r i n d e zaaf be lirdi. Tep prensleri aleyhlerine, dahil uzun bir m u h a r e b e atlar. Y a v a a v a madd ve m a n e v k v e t l e r i n i k a y b e t t i l e r , n i h a y e t Avaris t e y e r l i l e r i n muhasarasna dtler. B u n u n neticesinde Msrda kesus h a k i m i y e t i n i h a y e t b u l d u (m. ev. 1 5 8 0 ) .
y

KESUSLARIN

M a a m a f i h , kesuslar
, ' ...

,_

Msrda

. . . . . .

haki-

m y e t v e saltanatlar, Msr tarihinin dahil bir safhas o l m a k t a n fazla bir hdisedir. B u hdise u m u m dnya tarihine ge mi m h i m bir vak'adr. Babilin E t i l e r t a r a f n d a n m . e v . 1 9 2 5 te zapt, On kinci Msr Sllesi devirlerine dorudur. B a b i l d e m . e v . 1 7 6 0 ta K a i f l e r h d i s e s i , O n n c Sllenin balangcna (m. ev. 1 7 8 8 ) e tesadf eder. O n n c S l l e n i n s o n u n d a , m. ev. 1 6 8 0 t a r i h i n d e idi k i , A s y a d a n b i r istil g e l d i . kesuslar Aa Msr zaptettiler. S a y d m z b y t k hdi seler a r a s n d a k i irtibat m e y d a n d a d r . MENE 209 14

A s y a i l e r i n d e n g e l e n l e r Frat t a n Nile giden geidi, sahil b o y u n c a kat'ederek, Deltay zapta t e e b b s ettiler. t t i f a k l a k a b u l o l u n m u t u r ki, kesus istils y a v a v e m u s l i h a n e b a l a m t r . Fasitler de Babili byle zaptetmilerdir. kesuslar kalabalkt. Bun lar, S u r i y e y e g e l d i k l e r i z a m a n , X I i n c i S l l e n i n balangcnda eyi k a b u l olunmulard. Babilin, Etiler tarafndan zaptndan (1925 1 9 0 0 ) 2 5 s e n e s o n r a , Beni-Hasan da bir m e z a rn d u v a r n d a bir levhaya h a k o l u n a n . resim, Asyadan gelen m u h a c i r l e r i n , Deltadan u z a k ola r a k Nil vadisinde yerletiklerini teyit eder. Bu muhacirler, ok, mzrak, b u m e r a n g (bir nevi atma s i l h ) ile m s e l l h , m u h t e l i f r e n k l i y n e l b i s e l i m u h a r i p v e 3 7 k i i d e n ibaret bir k a b i l e idi. N o m e valisinin h u z u r u n a gidileri yle tasvir olunmutur : Eekler zerinde, Asya mahsul o l a n a n t i m o a n m a d e n t o z u y k l idi. S r m a l ar elbiseler giyinmi olan kadnlarna, bir algc ve bir m u h a r i p refakat ediyordu. B u k k k a b i l e n i n r e i s i {Heqa-Khast = C h e i k h de Des e r t ) n n d e h e d i y e o l a r a k v a l i y e t a k d i m ettii keiyi sryordu. R e i s i n i s m i bsha idi. B i r k r a l k t i b i , v a l i y e b i r l e v h a t a k d i m etti. O r a d a , u y a z l idi : " A m u l a r v a l i y e a n t i m o a n t o z u g e t i r m e k i i n geldiler...,, B u A s y a l l a r n Beni Hasan da y e r l e m e l e r i , r e s m b i r s u r e t t e idi. B u n l a r Msrda, servet a r a m a y a gelen ne tc c a r v e n e de k k s a n ' a t k r idiler. B u n l a r Fir'avundan misafirperverlik istiyen m u h a c i r , bir k k k a b i l e idi. B e n i H a s a n N o m e ' s i n d e y e r l e tirildiler. B u h d i s e n i n i m d i y e k a d a r yalnz tek

vesikas vardr. Bu kabile, Palestin halkndan d e i l d i r . O n u , 1 9 2 5 Kaide d e k i b u h r a n y z n d e n Msr y o l u n a atlm bir g e b e T r k ailesi olarak k a b u l e t m e k iin deliller vardr. B u n d a n s o n r a d r ki, F i r ' a v u n l a r , P a l e s t i n orta s n d a t e h d i t e d i c i t e h l i k e l e r l e k a r l a t l a r . M s r or d u s u , Amu i s m i l e y a d e t t i k l e r i A s y a l l a r k a r s n d a r i c a t e m e c b u r o l d u v e A s y a l l a r a sefil d e d i l e r . Fir'a vunlar, bir m d d e t daha vaziyete h k i m kaldlar. O n n c S l l e z a m a n n d a ( m . ev. 1 7 8 8 - 1 6 6 0 ) k e s u s l a r , Deltaya girdiler v e Msr krat larn hi deilse, Aa Msrda b o y u n d u r u k l a r altna aldlar. B u f a t i h l e r e , Hiksos ismi, bir Msr J e n e r a l o l d u u a n l a l a n Manethon tarafndan verildii, y a h u d i Yosef tarihinde zikredilmitir. Bu esere g r e Hiksos ismi, k a v m d e n ziyade, reislere tatbik olunmutur. ki kelimeden mrekkeptir: Roi kral m a n a s n a olan Hk ile a v a m lisannda, oban manasna a l m a n Sos k e l i m e l e r i n d e n . . M s r l l a r , u m u m i y e t l e , e y h l e r e Heqa derler. Shos Kpt lisannda, o b a n m a n a s n a kullanl mtr. "Sha'sou,, Msr kelimesi de Arabistan ve Palestinde grlen g e b e l e r e tatbik olunmutur. H e r h a l d e k e l i m e n i n a s l n a n a z a r a n , m a n a v e te l f f u z c a y a n l l k v a r d r . ( M a a m a f i h , t r k e ike sus tan u z a k d e i l d i r ) [1].
I

[1] I k e = s a h i p , b e y d e m e k t i r . B y k T r k L g a t i H. K. K a d r i , S. 5 1 3 , 5 1 4 . S u s E l a m n p a y i t a h t d r . ksus = kesus = Sus sahibi, beyi demektir.. ( H e q a ) kelimesi Asyallar (Settion) iin dahi, Msrda o t u r m u o l a n b i r e h ss ( H e q a ) m a n a s n d a kullanlmtr. k e , H e q a o l m u . (A. M o r e t v e G. D a v y . Des Klans aux

Altnc Fir'avun S l l e s i n d e n itibaren Batlamyos\&r z a m a n n a k a d a r , A s y a l k a b i l e l e r i n r e i s l e rine" bu u n v a n verilmitir. O n S e k i z i n c i F i r ' a v u n Sllesi dahi Asyal k a b i l e l e r i n bir k s m n a b u nam verdi. Nil v a d i s i n d e n e v e l S u r i y e v e Babil kt'asnn da b u A s y a l k a b i l e l e r t a r a f n d a n istil o l u n d u u zikrolunmaktadr.

Bir Fir'avun demitir k i : "mehul bir rktan insanlar, arktan geldiler, m e m l e k e t i m i z i istilya c r ' e t ettiler, o n u k o l a y l k l a z a p t e t t i l e r , r e i s l e r i n i h a p s e y l e d i l e r , k r a l o l d u l a r . Menfis te o t u r d u l a r en iyi y e r l e r e g a r n i z o n l a r i k a m e ettiler. a r k h u d u d u n u t a k v i y e ettiler. Avaris i d e t a h k i m e t t i l e r ve o r a y a 2 4 0 , 0 0 0 kiilik garnizon koydular. Yazn Avarise gelirlerdi. Askerlerine buday tevzi ederler, maalarn verirlerdi. Ecnebilere k o r k u v e r m e k iin a s k e r l e r i n i m u n t a z a m talim ettirirlerdi.,, B u h i k y e , Yosefin zaptettii Manet hon un bir h i k y e s i d i r . Msrn urad fel ketleri resm vesikalarda y a z m a k det deildi. Fakat Msrllar, bu istillardan kurtulduklarn i f t i h a r l a s y l e r k e n , b i r t a r a f t a n da h a k i k a t i itiraf etmi oluyorlard. kesuslar, Asyal A m u [ 2 ] lar diye kaydolun mutur. k e s u s isimleri, iinde sam v e Msrl olmyan isimler vard. B u i n s a n l a r n m e n e i Aandolu olmaldr. ke s u s l a r , Kenan Eli n d e n o l a m a z d . n k , M s r l l a r tarafndan daim surette malp edilmi olan
a

[2]

A. M o r e t , D e s C l a n s a u x

Empires.

K e n a n Eli ahalisi yalnz b a l a r n a Deltann m s tahkem maniasn zorlyamazlard. B u n u yapabi len insanlar ki Avaris m s t a h k e m ordughnda a s k e r t a l i m l e r l e u r a m a y a d e v a m ettiler, b u n l a r kuvvetli, cesur, tun ve demir kllarla iyice msellh idiler. Atlar k o u l u m t h i m u h a r e b e ara balar kullanyorlard. M s r l l a r , kesuslar dan evel b u n u bilmiyor lard. M s r l l a r d a n d a h a iyi m s e l l h o l a n m u h a r i p kesuslar dr ki, fena s e v k ve i d a r e o l u n a n Fir'avunlarm, zenci askerlerini ve milislerini malp etti. B u n a b i n a e n k e s u s l a r s e v k v e i d a r e e d e n ler, Kallar, Etiler gibi, y e n i g e l m i milletlerden biri o l m a k lzmdr. k e s u s l a r m Msra g e l m e k iin getikleri S u r i y e d e b u g n o a l m olan t a h a r r i l e r , o n l a r a ait o k i z l e r m e y d a n a k a r a c a k tr. Yahudilere gelince, onlarn Kenan Elinde yerlemeleri t a k r i b e n m . e v . 1 3 0 0 d e on d o k u zuncu Slle zamannda grlr. kesuslarm Msr vadisinde hakimiyetleri 1 6 6 0 tan 1 5 8 0 e k a d a r d e v a m GUNUN G E - ^ ^u ksa z a m a n d a kesuslarm NL M s r d a b y k b i r i m p a r a t o r l u k tesis ettiklerine ahit oluyoruz. Msrn tekmil m m b i t ve m a h s u l d a r ktalar, tek b i r devlet reisinin hakimiyeti altna girdi. M s r a b i d e l e r i n d e n , kesus krallarmm isimlerini t a n y o r u z . B u k r a l l a r o n b e s , o n alt, o n y e d i n c i s l l e l e r i t e k i l ettiler. B u s l l e l e r , Y u k a r M s r d a T e p prenslerinin tekil ettikleri slleler tekabl eder. Fakat, k e s u s krallar, dier k k krallk-

~ 5 ~1^ ~
K S PA

e <

e r

l a r d a n p e k o k fazla k u v v e t l i idiler. B u k r a l l a r d a n i s i m l e r i A p o f i s ( A p o p h i s ) v e Khian diye m a z b u t kalan iki tanesi, t e k m i l Msrn b y k b i r ksmna m u t l a k bir h a k i m i y e t l e sahip oldu.

kesuslar, Msr detine ve Fir'avunlarn idare ve riyaset sistemine kendilerini a b u k kaptrdlar. Fir'avunlara m a h s u s saray merasimini ve detlerini k a b u l ettiler. K e n d i h e y k e l l e r i n i , r e s m s t i l e g r e yaptrdlar. Binlerce levhalar zerine hiyeroglif yazsyle isimlerini yazdrdlar. Msr allahlarmn mabetlerini dahi ihya v e m u hafaza ettiler. Fakat, k e n d i l e r i A v a r i s v e T a n i s t e , M e z o p o t a m y a d a v e A n a d o l u d a t a p l a n Bele tap t l a r [1]. K r a l K h i a n , Bel e o l d u u g i b i M s r l l a r n a l l a h o l a n Raya. d a t a p y o r d u . n k , A s y a y ve Msr kendi idaresi altnda birletirmek gayesini gdyordu. Khian, i s m i n i " m e m l e k e t l e r sahibi,, d i y e y a z drd. M a a m a f i h , Asyal reis m a n a s n a o l m a k z e r e (Heqa-Klast) e s k i u n v a n m u h a f a z a etti. B u v s i v e a m i l saltanat iddialar, b t n m e d e n a r k t a tasdik o l n n m u gibi g r n y o r . Khian ismi T e p ile B i r i n c i e l l e a r a s n d a b i r g r a n i t p a r a s z e r i n d e o k u n d u u g i b i , Deltada b i r stat ze rinde de o k u n u r . O n u n ismi, Palestinde, Gezer harabelerinde, Badatta b u l u n a n kayadan bir k k a s l a n z e r i n d e v e G r i t t e Cnossos harabe s i n d e , Minos s a r a y n d a rthur Evans tarafndan
[1] B e l i l h n n T r k s t a n d a Y e n i a y h a v a l i s i n d e k a d m T r k l e r i n t a p t k l a r m a b u t l a r d a n biri o l d u u n u B a r t hold syler.

y e r d e n kardan, bir m e r m e r k a p a k zerinde kefolunmutur. Khian m Birinci elleden, Acem krfezine kadar btn meden ark dnyasn hakik olarak h a k i m i y e t i altna a l m olmas, y a h u t b t n bu l e m e Msr ile S u r i y e arasnda m e r k e z bir n o k t a olan Avaristen ordularile h k i m o l m u olmas kabul olunabilir. Bittabi b y l e bir i m p a r a t o r l u k , y a y a m a z d . B y l e b i r i m p a r a t o r l u k t a m a n e v , din v e siyas bir b i r l i k p r e n s i b i a r a m a k b e y h u d e d i r . kesuslarm hakimiyeti, memleket igalinden baka bir ey deildir. B u sebeple hakimiyetleri g e i c i o l d u . N a s l ki, T a u n l a r n b e i n c i asrda A v r u p a y t e d h i e d e n s a l t a n a t l a r da b y l e ol mutur. kesuslarm h a k i m i y e t i , m. ev. 1 6 0 0 s e n e l e r i n e d o r u eridi. Y u k a r Msr prenslerinin, k e s u s l a r aleyhinde muvaffakiyeti ihtimal Asurlularm tesirde vukubulmutur.

5.

MISIRDA NHTAT

VE

SEBEPLER.

Kade m e y d a n m u h a r e b e s i n i y a p a n Eti o r d u su, y a l n z A n a d o l u a h a l i s i n d e n i b a r e t d e i l d i r . B u orduda ayni rktan olan birok ktleler de vard. H u s u s i l e , G i r i t v e b u g n Y u n a n i s t a n d e n i l e n kt'a ahslisi de b u l u n n y o r d u . B u n l a r memleketlerini bo b r a k a r a k , Anadolu rkdalarile b e r a b e r kinci R a m s e s o r d u s u n a k a r , g i t m i l e r d i . Kade mu h a r e b e s i m s a i t n e t i c e l e n m e d i i n d e n , b u n l a r da l d l a r . B u n u f r s a t b i l e n , Doriler evvel birok eteler gnderdikten sonra, Epir imalinden kuv vetli k o l l a r l a i n e r e k , b u g n Y u n a n i s t a n d e n i l e n

k t ' a y v e s o n r a G i r i t te d a h i l o l d u u h a l d e a d a l a r z a p t e t t i l e r (m. e v . 1 2 0 0 ) . stilc D o r i l e r g e t i k l e r i y e r l e r i k a n v e a t e iinde braktlar. Bu vahet nnde, aknca bir k a m a oldu. Vatanlar g a s p o l u n a n bu in s a n l a r k o r k u n o l m u l a r d . nc Ramses bir v e s i k a s n d a : "Adalar artk sknetini k a y b e t m i j tir. d i y o r . K a r a l a r da a y n i h a l d e idi. A d a l a r d a n ve Trakyadan, Anadoluya kuvvetli bir m u h a c e r e t c e r e y a n t e v e c c h etti. Eti devleti, bu byk karklk neticesinde a y n i r k t a n o l a n l a r t a r a f n d a n m n k a r i z e d i l d i [1[. B u s r a l a r d a , Pelesati n a m n d a b i r k t l e de, Msr h u d u d u n d a grnd. Bunlar, kadnlar, o c u k l a r ile b e r a b e r k a n l a r a v e y a gemilere y l o l a r a k , S u r i y e y o l u ile, k a r a d a n v e d e n i z d e n g e l m i l e r d i . H i b i r k a v m b u n l a r n n n d e day a n m a m t . nc Ranses, onlar a n c a k Magedo da d u r d u r a b i l m i t i . F a k a t Pelesatiler ismini v e r d i k l e r i Palestin ktasnda yerlemekten menedilmedi (m. ev. 1 1 9 3 ) . B u suretle, Fir'avunlar Suriyeyi kaybettiler. Bu yeni tehdit karsnda, hudutlarna ekilip, orada m d a f a a y a m e c b u r oldular. F i r ' a v u n l a r d a h s l o l a n zaaf, d a h i l d e d e t e h likeli k a r k l k l a r n b a g s t e r m e s i n e y o l at. Memleket, k k kk, birtakm prensliklere ayrld. B u n u n neticesi olarak Msr, H a b e i s t a n n Papaz-Krallarnn, idaresine dt. B u n d a n s o n r a m . e v . y e d i n c i a s r d a , M s r , Asurlular tarafndan istil o l u n d u . M e n f i s h c u m l a z a p t o l u n d u , t a h r i p
(1] s : 214. Gustave Fougere, Les premieres civilisations.

edildi; bugn harabesi tahrip edildi. T a k r i b e n s r d a , Saysh bir prens, t k u v v e t i k a r m a a nu tantmaa muvaffak 6. MISIR ilk

dahi m e v c u t deildir. Tep, on s e n e sonra, Aa M Asurlularn orada brak v e btn Msrda nfuzu oldu. MEDENYET Trk devrinden sonra,

Msr

FR'AVUN
i d a r e e d e n l e r e , Fir'avun (Pharaon = Pir-ui - P e r a ) a d v e r i l d i i n i b i l i y o r u z . Fir'avun, gzle g r n e n b i r allah saylrd. B u allah, ayni z a m a n d a , kinata h k m e d e n b y k g n e allah /tann olu tannyordu. Fir'avunlara, taparlard. F i r ' a v u n u n tasviri, T r k l e r i n mill ilh olup g n e i i f a d e e d e n v e Doan kuu i l e t e m s i l e d i l e n Horus idi. F i r ' a v u n , s a b a h l e y i n , u y a n d z a m a n , o n u do an gne olarak selmlarlard. O n u n namna mabetler ina ederlerdi. Fiukukan Fir'avun, btn M s r t o p r a n n s a h i b i idi. F i r ' a v u n u n m u h t e e m saray ve bir sr hizmetileri vard. Bunlarn bir ksm y z n d e n sinekleri koarlar, dierleri bir e m s i y e ile o n u g n e t e n m u h a f a z a ederlerdi. D i e r l e r i de o n u n o k u n u tarlar, ahrn idare ederlerdi. Fir'avuna hizmet b y k b i r erefti. H a d e m e l e r i , b y k rical saylrd. I I T I 7 T iv c , M s r d a rahipler oktu ve muteber
S . . . . o t _ - i

lWUHlfc.JLlf

idiler. R a h i p l e r kratn verdii ara zinin varidatile geinirlerdi. R a h i p l e r d e n s o n r a , y i n e a d e t l e r i o k o l a n mu haripler gelirdi. Fir'avun onlara da arazi verirdi. Fakat kiraln can m u h a r e b e y a p m a k isteyince NiFLAR

itaat e t m e e m e c b u r d u l a r . H a l b u k i , s a m v e h a m Msrllar m u h a r i p deildiler. Askerlikten k u r t u l m a k i i n k a a r l a r d [1]. Fir'avunlar, ordularn, ekseriya, Anadolulular dan tekil ederlerdi. Daha sonra, bizim m e m u r l a r dediimiz ktip ler g e l i r d i . K t i p l e r , t a h s i l d a r , m h e n d i s , m i m a r v. s. i d i l e r . B u n l a r k e n d i l e r i n i ehemmiyetli adam z a n n e d e r l e r v e fakir halk aa grrlerdi. H a l k , ii ve kylden ibaretti. Her san'at iileri ve tccarlar, h k m e t i n m u r a k a b e v e tazyiki- a l t n d a i d d e t l i k a i d e l e r e tbi h e y e t l e r h a l i n d e b u l u n u r l a r d . Kendilerini m e m n u n ve mes'ut grmezlerdi. ok alyorlard; fakat, e s i r g i b i . U m u m i y e t l e , a n c a k k a r n l a r n do yurabiliyorlardMsrda, o zamanlarda, m a l m o l m u san'atlar vard. Dokumaclk, boyaclk, k u y u m c u l u k , min e c i l i k , c a m c l k gibi... M s r , v s i ticaret te y a p a r d . M e m l e k t t e b u l u n mayan, k e r e s t e ve m a d e n gibi e y l e r i hariten alrd. Kyllerin de kendi topraklar olmadn gr dk. Bunlar Fir'avunun, rahiplerin ve muhariple rin t o p r a k l a r n d a alrlard- T a h s i l d a r a m u a y y e n bir miktar zahire v e r m e e mecburdular. Aksi tak d i r d e , s o p a ile d a y a k y e r l e r d i v e y a h u t b a a a ATT. ir s u y u n a a t l r l a r d . H a l k , angaryaya dahi tbi idi; y a n i , b i r b i n a , b i r y o l , b i r k a n a l y a p m a k iin, zorla altrlrlard. V e b u srada n e z a r e t l i l e r i n s o p a s da, b a l a r n d a n e k s i k o l m a z d . Dayak, HALK
[1] A. M a l e t , . s a a c , 1' O r i e n t e t l a G r e c e .

m u n t a z a m b i r i d a r e v a s t a s idi. Esirlere, hayvan lar gibi m u a m e l e edilirdi. B u esirlerin sahipleri, esirler zerinde hayat ve m e m a t h a k k n a malik idiler. z a h e t t i i m i z , b y l e b i r i d a r e y e , p h e s i z , meden ve insan bir idare denmez.

V* MISIRDA DN l a h l a r a t a p a r l a r d : Gnee, NANILAR

Msrllar, y z l e r c e v e

y z l e r c e Al Aya., Nil e,

hayvanlara... Msr ilhlar iinde, en o k tannmlar, hay v a n i l h l a r idi- H e r e h r i n , k e d i , t i m s a h , k u r b a a v e y a aslan, kurt, akal, leylek, a k r e p gibi bir hay van ilh vard. B y l e h u s u s i l h l a r d a n b a k a , u m u m u n tapt allahlar da vard; m s s e l Gne... K e n d i s i n e taplan h a y v a n n c i n s i n d e n btn h a y v a n l a r o m n t a k a d a m u k a d d e s idi. B u n l a r l drenler idama m a h k m olurlard. Milttan bir asr e v v e l i n e kadar, Msrllarn z i h n i y e t i b y l e idi. B u a s r d a , s k e n d e r i y e d e b i r Romal, bir kedi l d r d iin, ahali tarafndan derhal katledildi. Msrllar, m a b u t l a r n n bazlarn bir insan v c u d u v e h a y v a n ba, v e y a h u t insan bal h a y v a n vcudu eklinde temsil ederlerdi. Hayvanlardan, b i l h a s s a Apis k z n e , taparlard. Papazlar, b i r m a b e d i n iine, seilmi bir kz korlard. Bu kz beslerler ve ona hizmet ederlerdi. Halk, gelir bu k z e tapard. Bu h a y v a n l n c e onu mumyalarlard. Ondan sonra, kz mkellef bir mezara gmlrd. Bu gln eylerin sebebi udur: ptida insanlar, tabiatin k u v v e t l e r i n d e n kor k a r l a r d . B i r de, iptida i n s a n l a r , a d e t a h a y v a n l a r l a

birlikte yaarlard. K o n u m a y a n , fakat b i r o k ey ler anlyan bu mahlklar, onlarca esrarengiz ve m u k a d d e s oldu. Taptklar m a b u t l a r ve h a y v a n l a r arasnda, h a y r h a h ve b e t h a h olanlar vard. Ha y r h a h l a r a t a p m a k t a n m a k s a t , o n l a r d a n y e n i ni m e t l e r i s t e m e k idi. t e k i l e r e i s e f e n a l k l a r n d a n k o r u n m a k iin tapndrd. Msrllarn, lhiyet h a k k n d a k i itikatlarnn m e n e ve safhalar, tetkik o l u n u r s a u neticelere varlr : sam, h a m Msrllar, Msrda ilk m e d e n i y e t k u r a n T r k k a b i l e l e r i n i n , a d e t a b a y r a k gibi, kabile birlii almeti olan, doan, k u r t gibi hay van timsallerini ki p h e s i z T r k l e r c e de m u k a d d e s idi h u s u s i l h l a r m e r t e b e s i n e r - k a r d l a r . B i r t a r a f t a n da T r k l e r i n , e n b y k g r d k l e r i k i n a t n k v e t l e r i n e t a p t l a r . B i l h a s s a Gne, on l a r n a l l a h o l d u . F a k a t , G n e , Osiris battktan s o n r a , k o r k u n b i r k a r a n l k b a s y o r . O da A l l a h o l m a k l a z m : Set... B u k a r a n l k a l l a n n k a r a n l k l a r n a y d n l a t a n Ay-, o n u da l h z a n n e t m i l e r : sis.. E r t e s i g n , u f u k t a n k a n g n e i ( O s i r i s ) in olu kabul etmiler, G n e (Horus).. Karanlk allahnn, fenal Ayn le bertaraf o l u n c a , o r t a d a i t i b a r a a y a n , G n e Horus ve Ay sis k a l y o r . F a k a t , Horus u n b a b a s O s i r i s , ki k a y p l a r d a d r , o n u da u n u t m a m a k l a z m d . te, h a y v a n l a r d a n v e t a b i a t n k v e t l e r i n d e n yzlerce allahlara insanlar taptrmann m a s k a r a lk o l d u u n u a n l a y a n p a p a z l a r , b e l l i b a l a l l a r d a n , e i n d i r m i l e r d i r : B a b a (Osiris), Oul (Horus), A n a ( s i s ) . Teslis denilen itikadn esas b u d u r . M a s u m v e c a h i l i n s a n l a r , y z l e r c e a l l a h a tap t r m a k v e y a allatlan, m u a y y e n g r u p l a r d a topla-

m a k ve en n i h a y e t bir allah k a b u l ettirmek, siyasetin d o u r d u u neticelerdir. H a n g i m a b e d i n h k m d a r , dolaysiyle papaz lar k u v e t l e n i r v e d i e r m a b e t l e r e h k i m o l u r s a o mabedin papazlar, kendi allahlarmn bykl n tantmaa dier allatlan ehemmiyetten d r m e e a l r l a r d . N i t e k i m , Tinis Haneda n n d a n B i r i n c i Pepi n i n y a p t M e n f i s ( M e m p h i s ) , ^payitaht o l u n c a b u r a s i i n y e n i v e e n b y k b i r allah l z m d . Tinis Papazlar b u n u n a r e s i n i bul d u l a r . Tinisin (Helyopolis) mahall allah, insan e k l i n d e t e m s i l e d i l e n Atom = Ataum Ammon idi. F a k a t , b u ilh, b t n M s r l l a r n g z n dol durmazd. Umumiyetle, Msrda G n e e m e n s u p b i r a l l a h a t a p n m a a a l l m t . B u n d a n e v e l tap lan, Osiris y a h u t Horus u da a l m a k i s t e m i y o r l a r d . Bunlarn yerine onlarn stnde olmak zere, yine G n e i n t i m s a l i o l a n Ray aldlar. M a h a l l m a b u t ile G n e i b i r y a p t l a r . AtaumRa = Ammon-Ra allahn icat ettiler; ve papazlar h e r k e s e anlattlar, rettiler v e tedris ettiler ki Ammon - Ra e n b y k a l l a h t r ; d i e r a l l a t l a n , i n s a n l a r v e h e r e y i y a r a t a n o d u r . kinci Ramses z a m a n n d a , artk, m u t l a k kadir olan allah, bir insan t i m s a l i ile b i r g n e m e f h u m u n u n p a p a z l a r n a k l v e t e d b i r l e r i l e b i r l e t i r i l m e s i n d e n o l a n Am mon Ra dr. Msrllar, insan lnce, ruhunun azndan katn ve g n n birinde v c u d u n a tekrar gire ceini z a n n e d e r l e r d i . B u n u n iin, cesedi, salam muhafaza etmek lazmd. Ceset m u m y a l a n r d ; sonra, sarglarla smsk b a l a n r d . B u s u r e t l e c e s e t , b i r mumya haline k o n u r v e lenin itima m e v k i i n e g r e bir m e z a r a

konurdu. Ehramlar, k r a l l a r n m u m y a l a r iin, b y k m e z a r l a r d a n ibarettir. Msrllar, z a m a n l a , r u h u n ebediyeti h a k k n d a u fikre saptlar: her l n n ruhu, Allah Osiris r i y a s e t i n d e b i r mahkeme huzurunda, muhakeme edilir; ruh tartlr; e e r fena amellerle y k l ise mahvedilir; mahvedilecek kadar gnahlar ok deilse hayatnda yaptn itirafa mecburdu. Ruh, irtikp etmedii fena ileri sayacakt. Mesel, e v v e l d i y e c e k t i ki " l d r m e d i m , m a b u t l a r a k a r v a z i f e l e r i m d e k u s u r e t m e d i m . , v. s. S o n r a d a i y i ilere geerek, "alara e k m e k verdim, susuzlara s u v e r d i m , p l a k l a r a e l b i s e v e r d i m . . . v . s. d i y e c e k t i . T e m i z o l d u u s a b i t o l a n r u h , ebediyete kabul edilir v e serin, k o k u l u pir h a v a d a y a a r ve allahm sofrasnda y e m e k yerdi. Ahiret, y a h u t h e s a p g n , m i z a n , srat k p r s , c e h e n n e m , cennet telkkilerinin Msrda u y a n m a s byle olmutu.

MISIRIN PA PAZLARI VE DN AYNLER

M s r papazlar, p h e s i z , saf v e c a h i l h a l k t a n o k bilgili, o k z e n g i n v e p o l i t i k a c i d i l e r . B u s e b e p l e idi ki, Fir'avunlarm mesnedi oluyorlar, mavirleri olabiliyorlard. Papazlarn, bizzat h k m e t i idare ettikleri grlmtr. Papazlar, istedikleri kadar, allahlar yaparlar v e y a onlar b i r k a z m r e h a l i n d e top larlard ; eer kuvvetli olmalarna ve menfaatlar m a yardm edecekse btn dnyay yalnz bir allah etrafnda, k e n d i l e r i n e h a d i m k l m a a al rlard. P a p a z l a r n insanlar z e r i n e tesiri, bilhassa mabetlerde ayinler vastasile olurdu.

ok allahlara tapmak, birok ayinleri ve bir o k da p a p a z l a r i c a p e t t i r i y o r d u . M a b e d i n ortasn igal eden, dar v e k a r a n l k b i r o d a d a , m a h a l l i n a l l a h , h e r g n hediye kabul e d e r d i : k o k u , y i y e c e k , k u m a v. s. B a y r a m g n l e r i allahm heykeli debdebeli alaylarla, ehrin iinde d o l a t r l r d . M a b e t l e r e kurbanlarda, verilirdi. En m a k b u l b o a idi. A y i n l e r , b a s m a k a l p d u a l a r l a yaplrd. M s r l l a r , b i l h a s s a m a b u t l a r n a ma betler, llerine m e z a r l a r yapm l a r d r . B u b i n a l a r , e k s e r i y a , p e k b y k idi. F a k a t h a l k e v l e r i , k e r p i t e n a d i b i n a l a r idi. U m u m i y e t l e mezarlar, k a y a l a r d a o y u l m u sun' m a a r a l a r d a n i b a r e t t i , l l e r , y e r e de g m l r d . M s r d a b t n s a n ' a t l a r , mimarla t b i idi. M i m a r l n i l h a m k a y n a d a d i n idi. Mabetler, o k b y k t . B u n l a r h a k k n d a bir f i k i r v e r m e k i i n , T e p c i v a r n d a , Ramak mabedi nin b u g n k a l m olan k s m n a b a k a r a k bir salonunu tasvir edelim: Salonda 2 4 metre yk s e k l i i n d e iki sral stunlar vard. S a d a ve s o l d a az y k s e k , y e d i s r a s t u n l a r g r l r . B t n bu stunlara h e m e n bir stun orman denebilir. Fie'psi, 1 3 4 t a n e o n alt s r a s t u n d u r . B u s t u n l a r v e d u v a r l a r , m a v i , sar, k r m z r e n k l i r e s i m ve y a z l a r l a s s l idi. H e r m a b e d i n k a p s n d a 3 0 m e t r e k a d a r y k s e k l i i n d e iki dikili t a b u l u n u r d u [1]. Mezarlar, ehram eklindedir. E n saylar Men
dikili ta oradanstanTtmesin

li] s t a n b u l d a

Atmeydanmdaki

bula getirilmitir. B u ta m. ev. 1 7 0 0 de n c yaptrd bir tatr.

fis y a n n d a k i e h r a m d r . B u n l a r n e n e s k i s i v e en y k s e i K r a l Keops u n k i d i r . 1 4 3 m e t r e y k s e k l i i n d e idi. i m d i i s e s , 1 3 7 m e t r e d i r . H i b i r a b i d e i i n i m d i y e k a d a r b u k a d a r ta' k u l l a n l mamtr. B u n u y a p m a k iin n e e m e k ve n e z a m a n heba olmutur ; dnlsn... K e o p s e h r a m n y a p m a k iin 1 0 0 , 0 0 0 kiinin 2 0 s e n e a l t n s y l e r l e r [1]. Kim bilir ne kadar ii, sopa altnda telef ol mutur! H e r h a l d e , F i r ' a v u n Keops u n m e z a r M sr m i l l e t i n e v e o r a d a a l a n e s i r m i l l e t l e r e p e k pahalya maiolmutur. nanlmyacak kadar b y k olan v e m e z a r o l a r a k k u l l a n l m b u l u n a n b u mamasz binalar, m h e n d i s l i k san'atnm henz balang halinde b u l u n d u u bir devirde ina edilmilerdir. Bu abideler, Msr F i r a v u n l a r n n uzun saltanat m d d e t l e r i n c e . M s r n membalarn tketmilerdir. Msr, b y k m u h a r e b e l e r g e i r m i k a d a r , harabye srklemitir. M s r d a heykeltr ala ait, e s e r l e r y a m a b u t l a r a v e y a F i r ' a v u n l a r a aittir. M s r h e y k e l t r a l a r , stunlara ve stun balklarna pek e h e m m i y e t v e r m i l e r d i r . B u n l a r lotus, papirs v e hurma yap raklar ile i l e r l e r d i . S t u n l a r v e h e y k e l l e r , k a b a r t ma resimler, m u k a d d e s yazlarla ilenirdi. Heykeltralar byk, k k muhtelif h e y k e l l e r ve bir o k Sfenks ( S p h i n x ) 1er y a p m l a r d r . E n e s k i za manlardan itibaren insan ehresini m k e m m e l bir s u r e t t e t a s v i r e t m i l e r d i r . Boyal resmin de b y k e h e m m i y e t i vard.
[1] K e o p s e h r a m n d a k i t a l a r n a d e d i , m e t r e o l m a k z r e bir m i l y o n iki y z bini dl' 1 2 0 geer. santi

Binalarn yzleri, i duvarlar, b y k salonlarn direkleri, velhasl m i m a r ve heykeltralarn bo b r a k t k l a r y e r l e r i s s l e m e k r e s s a m a ait idi. R e simlerde glge ve manzara yoktur. Msr ressam lar t a b i a t t a n i s t i f a d e e t m e z l e r d i . B i r b i r l e r i n i t a k l i t ederlerdi. Msrllar, p e k e r k e n d e n bir n e v i yaz b i l i y o r l a r d : Hiyeroglif. B u yaz, ilk V E ILIM z a m a n l a r d a , bir e y a y tayin iin onun resmini yapmaktan ibaretti. Mesel, bir k u d e m e k iin, b i r k u r e s m i y a p a r lard. D a h a s o n r a , k u , bir harfin y e r i n i tuttu. Fakat, yaz karkt. a b u k y a z m a k iin, yalnz harfler, k a b u l ettiler. Y a v a y a v a y a z t e k e m m l v e ten e v v etti. M s r d a 'papirs denilen y k s e k ve g e n i sapl nebatn sapn, i n c e l e v h a l a r halinde kesip yan y a n a koydular. B u ilk t a b a k a oldu. Muhteli tabakalar z a m k l a yaptrp stste koy dular. B u suretle e s m e r bir m u k a v v a elde ederek s t n e y o n t u l m u kam ile v e i s t e n y a p l m b i r m r e k k e p l e yaz yazdlar. Yazy s a d a n sola yaz a r l a d . B u n d a n s o n r a , k i t a p l a r m e y d a n a k t . M srllar, b u kitaplar, " R u h u n ilalar hazinesi,, de dikleri k t p h a n e l e r d e topladlar. M s r l l a r o k g e v e z e i d i l e r . Nesir ve Nazm olarak^ o k s y l e m i l e r v e o k y a z m l a r d r . Yaz l a r m a b e t l e r d e k i t a l e v h a l a r d a v e p a p i r s l e r IXzerinde o k u n m u t u r . O k u n a n bu yazlara gre, M s r e d e b i y a t , ilk F i r ' a v u n l a r d e v r i n d e v e s u r e t i u m u m i y e d e din bir mahiyette grlr. Fakat, z a m a n z a m a n ruhlar isyan e d e n bazlarnn, ce m i y e t h a y a t n n s e v i n l i v e k e d e r l i h e r t r l safYAT!' MUSIKI

225

15

h a s m a ait lik edebiyat n u m u n e l e r i n e de tesadf olunur. Msrda m u s i k i hayat ve iir usul h a k k n d a e s a s l m a l m a t y o k t u r . B u n u n l a b e r a b e r harp ve flt a l a r a k t a g a n n i e t t i k l e r i a n l a l y o r . Smer, Akat v e Elamda oktan keif ve tatbik o l u n a n i l i m l e r , M s r d a d a i n k i a f b u l m u t u r . He sap, hendese, kosmorafya ilimleri, Msrda arazi b i n a v e din i h t i y a l a r i c a b o l a r a k t e r a k k i e t m i t . Tbba ait k i t a p l a r d a b u l u n m u t u r . B u k i t a p lar, kesuslar d e v r i n d e n k a l m t r [1] . H e r trl ilimde, ileri g i d e n l e r papazlard. l i m , d o k t o r v . s. h e p o n l a r d . "Msrllarn edeb ve san'atkrane ilerinde srf m u h a y y i l e n i n e s e r i n e e n d e r t e s a d f o l u n u r . " M s r d a san'at, ilirn, e d e b i y a t , din ve devlet hizmetine hasrolunmutu. . Msr medeniyetinin farik almeti budur. " R u h e d e b i y a t , m c e r r e t t e f e k k r , srf i l m taharriyat, san'at iin san'at ve mstakil h a r s eski Msrda nadirdir. Msrn b y k eserleri u m u m ve mterektir. Bu eserler, m u a y y e n bir sanat u s u l n e tbi o l a r a k yaplmlardr. B u usulde, din y a h u t i t i m a m a k s a t l a r e s a s idi. t e M s r n bu kaytl san'at z e v k i (Esthetique), e k s e r i y a y k s e k s a n a t k r l a r n i h t i r a s a h a s n t a h d i t etmitir.,, [2]

[1] B u k i t a p l a r B e r l i n v e L e i p z i g d e d i r l e r . (A. M a r e t , L e N i l et l a C i v i l i s a t i o n E g y p t i e n n e . S a : 5 2 3 ) [ 2 ] A. M a r e t , L e N i l et l a C i v i l i s a t i o n E g y p t i e n n e . S 541, 5 4 2

ANADOLU
ET M P A R A T O R L U U FRKYA LDYA

VII. ANADOLU W
A. 1. ET MPARATORLUU VE VASIFLARI M E M L E K E T , SM

A s y a k e l i m e s i Eti l e h e s i n c e Assuva kelime s i n d e n k m t r [2]. A s s u v a k e l i m e s i Milttan evvel ikinci bin se n e n i n o r t a l a r n a d o r u Eti y a z l a r n d a Anadolu n u n g a r p k y l a r n g s t e r m e k iin k u l l a n l d n a tesadf edilmitir. Msrllar, yazlarnda k e l i m e y i lasia yaparak A n a d o l u n u n c e n u p taraflarn gs termek iin kullanmlardr. Ilyadada kelime Asios o l m u t u r v e b u g n k E f e s ile S a r t h a r a b e leri a r a s n d a C a y s t r e ( K e s t r ) v a d i s i n i n b i r o v a sna verilmitir. Yunanllar Assuva kelimesinin, btn Anado lunun, h a t t a b u n u n b a l o l d u u b y k b i r d n y a p a r a s n n ad o l d u u n u o k g e a n l a y a b i l m i lerdir. Anadolu kelimesinin manas ark memleketi[1] B u r a d a mevzubahsolan Eti k a v m i , m u a s r garp eserlerinde Hittite, H e t e e n , H e t h e e n , Hethit i s i m l e r i n i alan v e eski Yunanllarda Khettaios, eski b r a n i l e r de Kheti, Khetim, A s u r h l a r d a v e Babillilerde Khatti, Khati v e Msr llarda Khta, Khati v e Khti denilen k a v m d i r . [2] F e l i x S a r t i a u x , L e s c i v i l i s a t i o n s a n c i e n n e s d e Mineure sa: 5 TAsie

d i r . Z a m a n m z d a A n a d o l u y a Kk Asyada derler. Bununla Anadolu yarmadasnn Byk Asyaya b a l o l d u u i a r e t e d i l m e k i s t e n i y o r . K k Asya,. n Asya n n b i r p a r a s d r . n A s y a , V a n g l havzasn, ram, Mezopotamyay, Suriyeyi ve Arab i s t a n d a h i k a v r a r ( h a r i t a N o . I). K k A s y a i m a l d e K a r a d e n i z , M a r m a r a de nizi, g a r p t a A d a l a r d e n i z i , c e n u p t a A k d e n i z v e S u r i y e ile e v r i l m i , bir y a r m a d a d r . B u kt'ada d i k k a t i c e l b e d e n , b i r b i r i n e zt i k i n o k t a v a r d r . Garp kylarna yakn ksmlar Avrupa toprakla rnn ayndr, vasflar birdir. Krfez ve b u r u n l a r s o n d e r e c e g i r i n t i l i k n t l d r . k l i m i ltif, p a r l a k t r . Y a r m a d a n n t e i k i s i g e n i v e dal gal bir y a y l a d r . Y a y l a n n orta y k s e k l i i 1 0 0 0 metre kadardr. Kylardan uzaklatka iklim sert v e s o u k olur. R z g r keskin, klar u z u n v e etin, y a z l a r ise k s a v e s c a k olur. M a n z a r a lar deiiktir. Y a y l a d a t e p e c i k l e r v e k k s r a dalar oktur. Akntsz tuzlu gller v e g e n i stepler de vardr. Karadeniz ve Akdeniz kylar Adalar denizi kylar gibi girintili kntl deildir. Y e i l r m a k (ris) v e b u n u n k o l u olan K e l k i t ay (Likas) ve Kzlrmak (Marasantijas) ve (Sa karya (Sangarios) imale dklr. C e n u p t a , Totosun kuvvetli setleri dik k y l a r a yanar, yahut Kilikya (Cilicie=Arza ova) ve Panfilia ( P a n p h i l i e ) n i n o v a l a r n a y e r * v e r m e k i i n kylardan uzaklar. Garpta, hemen birbirine muvazi nehirler vardr ( H a r i t a No. II). B e r g a m a d a n (Pergame) geen Bakr ay (Kaik), Sart (Sardes) civarndan geen ve zmir imalinde denize dklen Gedis

 a y ( H e r m o s ) , k i l l i t e r e s s b a t ile E f e s k o y u n u d o l d u r a n K k M e n d e r e s ( C a y s t r e ) v e M i l e (Milet) krfezini tamamile kumla dolduran Menderes ( M e a n d r e ) n e h i r l e r i z e n g i n , m m b i t v e z i r a a t e el verili ve mreffeh ehirlerin k u r u l m a s n a u y g u n geni ve uzun vadiler vcuda getirmitir. Cenuba a k a n S e y h a n , C e y h a n , Frat, Dicle b y k n e h i r l e r i de m h i m d i r . K k A s y a n n b a k a iki b y k vasf gs teren bnyesi tarihin b y k safhalarna h k i m olmutur. Mezopotamyaya ve ayni zamanda Adalar denizi k y l a r n a h k i m olan, Anadolu yaylas, d a i m a a r k n e s k i m e d e n i y e t l e r i n i A k d e n i z m e d e n i y e t i n e b a l a y a n byk yol olmu tur, B u s e b e p l e m m b i t s a h i l l e r i o r a k t o p r a k l a r a balayan madd balar, kylarn ve vadilerin zengin a h a l i s i n i d e y a y l a n n etin halkna tbi klmtr.

2.

AHAL VE

LSAN

K k A s y a a h a l i s i , Hittite v e e m s a l i i s i m l e r l e t a n t t r l m Trklerdir. B u n l a r tarihten evvel Orta Asya yaylasndan garba vukubulan muhaceret l e r d e b u r a y a g e l m i l e r d i r . V e M e z o p o t a m y a n n ilk ofokton ahalisi olan S m e r l e r l e v e r a n g a r b n d a ilk yerleen Elmlarla akrabadrlar. Nitekim Adalar denizinin ve b u n u n g a r b i n d e k i k r a n n ve Trakyanm dahi ilk s a k i n l e r i a y n i m e n e v e rk tandrlar. E t i l e r i n e s a s dilleri d e e l m c a , s u m e r c e g i b i trkedir. E t i l e r i n dili S a m v e y a H i n d o - A v r u p a l deildir. Etiler brakisefal, kk e l m a c k kemikli, m u -

kavves burunludurlar. Samler byle S m e r l e r v e E l a m l a r b y l e d i r l e r [1].

deildir.

3,

SYASI

TARH

M i l t t a n 2 3 0 0 y l e v v e l Kayseri (Kanesh=Kane) de S a m t c c a r m u h a c i r l e r yaamtr. Bu muhacirlerin etrafnda b u l u n a n halk, eski Etilerdi. Etiler, d a h a t a v e i l k m a d e n d e v i r l e r i n d e m u a y yen bir medeniyet derecesine varmlard. H a y v a n beslerler, ziraat usullerini bilirler, aletler kulla nrlar, k a y k yaparlar, a h a p v e y a kerpiten bina lar ina ederlerdi. Y o n t m a ta devri n i h a y e t i n d e r e s i m s a n ' a h n d a da o l d u k a m a h i r o l m u l a r d . Bunlarn bu d e v i r l e r d e k i tarihlerine dair h e n z kfi m a l m a t t o p l a n m a m t r . n k K k A s y a da a n c a k y a r m a s r d a n b e r i d i r ki t a h a r r i y a t yapl maktadr. B u taharriyat h e n z sathdir. Yunanllar alacak b i r u n u t k a n l k l a Etiler h a k k n d a efsa neden baka bize hibirey nakletmemilerdir. O n l a r n e h e m m i y e t l i o l d u k l a r n hatt a n l a y a m a mlard. Maamafi u h a k i k a t l e r sabit o l m u t u r : A n a d o l u n u n ilk s a k i n l e r i olan Etiller Milttan e v v e l e n a a cuc binden i t i b a r e n m e d e n i y e t d a i r e sinde ilerlemitir. B y k ticaret sahibi olmular dr. At, k u l l a n m l a r d r . D e m i r c i l i k v e s a i r n e v i s a n ' a t l a r d a i l e r l e m i l e r d i r . L i s a n l a r ile, d i n e k i l lerde u m u m inkiafa yardm etmilerdir. Etilerin Anadoluya yerletikleri devir Sumerlerin Mezo[1] G u s t a v e F o u g e r e s C i v i l i s a t i o n s . S. 1 3 7 . ve drt arkada, Les premieres

Felix, Sartiaux. Les Civilisations anciennes de l'Asie M i n e u r e . S. 1 6 - 1 7 . A. M o r e t v e D a v y , D e s C l a n s a u x E m p i r e s . S. 2 7 4 .

potamyada yerletikleri devirden sonra deil dir [1]- B u n l a r h e r h a l d e O r t a A s y a y a y l a s n d a n garba muhaceret eden ktlelerin pidarlarndan b i r i d i r [2]. Eti h k m d a r l n n m e r k e z k s m Kzlrmak (Marassantijas) nehrinin kavsi iinde b u l u n u y o r d u . P a y i t a h t Hattusas ( B o a z k y ) idi. B u d e v l e t i k u r a n n K r a l Flabernas olduu anlalyor. B u isim sonralar e m i r n a m e mana snda o l m a k z e r e k r a l l m k a n u n u n u ifade iin kullanld. B u n d a n s o n r a gelen 1 inci Hattusil 1 i n c i Mursilis i s m i n d e k r a l l a r g r l r ( m . e v . 1 9 2 5 1 8 0 6 y a d o r u ) , H a l e b i v e B a b i l o n y a y i ilk zapted e n B i r i n c i Mursilisr. Etiler B a b i l o n y a y a yava yava girmediler. Onlarn dalgalar frtna halinde oldu. T e k bir darbada Babili mahvetti. Zafer tamam oldu. Ve Babilin birinci sllesini ykma ya kfi geldi. Etiler bu zaferlerinden s o n r a k s m klllerile vatanlarna dndler. Memleketi Sumeflere braktlar. Bundan s o n r a Hattusrs ta 1 i n c i Hantilisin h k m srdn gryoruz. B u n d a n s o n r a isimleri b i l i n m i y e n iki v e y a h u t k r a l g e l i y o r . D a h a s o n r a , mmunas ve Huzzijas ve nihayet milttan 1 7 0 0 s e n e ev. Tilibunus i s m i n d e k i k r a l l a r g e l i r . Tilibunus un Boazky'nde b i r e m i r n a m e s i b u l u n d u . B u e m i r n a m e m u h a r e b e sebebile Kiraln bulunmad zaman kendisine veklet e d e c e k l e r h a k k n d a bir talimata aittir. M s r F i r a v u n l a r n d a n I I I n c Ttme s (m. e. 1 5 0 0 - 1 4 5 0 ) d e n A s y a y a t e c a v z ettii, z a m a n
[1] E u g e n e Cavaingnac, Strasburg Darlfnununda p r o f e s r , L e m o n d e M e d i t e r r a n e e n . S. 5 4 . [ 2 ] A. M o r e t v e D a v y , D e s c l a n s a u x E m p i r e s . S. 2 7 5 .

Byk Etiler d e n b a k a kimseden bahsolundu u n u iitmedi. B u Etilerden imalin sisleri iinde k a y b o l m u uzak bir k a v m gibi b a h s o l u n u y o r d u . Msr Firavunlarndan b i r o k l a r Orta Fratta m u h a r e b e l e r yapt; fakat Etilere tesadf etmedi. B u n u n l a b e r a b e r Etilerin eski zaferleri Tilibunusa ait h a t r a l a r d a y a y o r d u . Sossatar ( S a u s s t a r ) n t e s i s ettii y e n i b i r s l l e g r l d . B u s l l e d e n 1 i n c i Duthalijas (m. e v . 1 4 0 0 t a r i h i n e d o r u ) u z a k e c d a d g i b i F i a l e b i zaptetti v e b i r t a r a f t a n Fir'avunlarla dier taraftan D i y a r b e k i r (Mitanni) h a v a l i s i n d e k i Harri k r a l l a r i l e v e F r a t v e D i c l e d e bulunan h k m d a r l a r l a arpt. Etilerden k o r k u u m u m oldu. E v v e l c e birbi rine d m a n o l a n s y l e d i i m i z d e v l e t l e r b i r b i r i n e yaklatlar.
SUBBLLYU
M A

krallarndan, Subbiliyuma (m.ev. 1380)Anadoluda rahat durmy a n k a b i l e l e r i t e d i p etti. S o n r a y u kar Frat geti. S u r i y e i m a l i n d e k i k k p r e n s - ' l i k l e r i m a l p etti. B u n d a n s o n r a y i r m i sene geti. B u z a m a n zarfnda S u r i y e d e b i r takm hazrlklar yapt. M. e v . 1 3 5 4 te, E t i l e r S u r i y e y e h a r e k e t e g e tiler. E t i l e r i n Lupakkis v e Tesubsalmas ismindeki kumandanlar, Msrllarn hibir m u k a v e m e t i n e rasgelmeksizin a m mntakasna kadar ilerlediler. B u n d a n sonra, S u b b i l i l y u m a , bizzat geldi. H a l e p v e Kar kam a o u l l a r n y e r l e t i r d i . Oullarnn a t l a r Tilibunus v e Bijasis idi. B u d e v i r d e k k k r a l l k l a r l a itilflar y a p l d .
E n l e r i n

Msr iin vaziyet tehlikeli o l m u t u . T a m b u s r a l a r d a idi k i , F i r ' a v u n I V n c Amenufis oldu

(m. e v . 1 3 5 2 ) . M e m l e k e t i , d e r i n b i r k a r k l k t a brakt. Kiraln olu yoktu. Dul kars, Etilerin k i r a l n a m r a c a a t etti. K o c a o l a r a k E t i l e r d e n b i r p r e n s istedi, g n d e r i l d i . F a k a t b u T r k p r e n s i Msr ricali tarafndan suikasta urad. Bunun z e r i n e Subbililyuma M s r a r a z i s i n i istil e t m e k t e tereddt etmedi. B i r o k esir ald. Msrllarla itilf y a p l d . B u n d a n sonra Etiler kiralnn dikkati Frata dnd. Mezopotamya imal mntakasnda Mitanni (m. e v . 1 3 9 5 ) . M e m l e k e t Harri sllesi krallar e l i n e g e t i . O n d a n s o n r a M i t a n n i kt'as Asuri k r a l l a r n d a n Assurballite terkolundu. B u n u n ze r i n e k r a l K a r k a m t a k i o l u B i j a s i l i s s e Mitanni yi zaptettirdi. S u b b i l i l y u m a l d (m. e v . 1 3 4 5 ) . Eti d e v l e t i iin k u v v e t l i esaslar k o y m u t u . O n u n hatras 1 5 0 s e n e u n u t u l m a d . T o r u n l a r iin " U n u t u l m a z Ata,, o l d u . Etiler iin felket hazrlayan Asuri devleti bu nun z a m a n n d a k u v v e t l e n m e e balad.
i v ^ i
MITSI

S u b b i l i l y u m a lddkten sonra, oul-

11. NU InUKSlL. ,

, . ,

, ..

l a r m d a n Amuvanaas b i r k a ay h k m e t s r d . O n d a n s o n r a d i e r olu II. inci Mursil h e n z p e k g e n iken tahta geti. Yeni h k m d a r u m u m bir isyanla selmland. Mursil b a b a s n n d e e r l i o l u o l d u u n u i s b a t etti. S a l t a n a t n n ilk o n s e n e s i n i , K k A s y a d a f a s l a s z m u h a r e b e etmekle geirdi. B u m u h a r e b e l e r birbi rini takibeden senelerde, G a g a l a r n b u l u n d u k l a r y e r l e r d e ( K z l r m a k - K a r a d e n i z a r a s ) , Kilikya da (Arza o v a ) , Pamfylia da (Antalya) v e t e k r a r G a g a larn b u l u n d u k l a r havalide v u k u b u l d u . Arza

O v a n n k u v v e t l i kiral o k urat- N i h a y e t m a lp oldu. K b r s a (Alasia) k a a r a k Etilerin elin den kurtuldu. M u r s i l , K i l i k y a d a , 6 6 , 0 0 0 k i i i m h a etti. P a m fili k i r a l k e n d i n e t b i o l d u . Mursil, saltanatnn d o k u z u n c u senesi Ankuva da ( A n k a r a - A n c y r e ) grld. Bundan sonra M u r s i l , s e f e r b e r o r d u s u ile, Azzi ( E r z u r u m taraf l a r ) k t ' a s n d a m u z a f f e r o l d u . Molas ( D i c l e ) a k a dar h u d u d u n u srd. S u r i y e imalinde vaziye tini t a k v i y e etti. M u r s i n h i m a y e s i n d e bulunan S u r i y e krallar Msr n f u z u n d a b u l u n a n Palestine kadar yaylmlard. M u r s i l , b i z z a t o r d u s u n u Bala kt'asma (Paphlagonie, Bitynie, P h r y g i e ) evketti. O r a l a r n in z i b a t a l t n a ald. O r a l a r d a a s k e r g a r n i z o n l a r i k a m e etti. z m i r c i v a r n d a Nemfi (Nymphi^Nif^ K e m a l p a a ) n n m e h u r ( B a - r e l i e f s ) leri M u r s i l i n n a m n m u h a f a z a etmitir. Cesareti, enerjisi, aske r k a b i l i y e t i o k y k s e k t i . O r d u s u n u h e r sene m a y s aynda toplard. K m e v s i m l e r i n e k a d a r m u h a r e b e ederdi. Mursil ve jenerallar bu asker m e v s i m d e n istifade etmesini bilirlerdi. Mursil z a m a n n d a , Eti i m p a r a t o r l u u Subbi lilyuma n m temin ettii e r e f t e n h i b i r e y kay betmedi.

M VAT ALLA

I I . i n c i M u r s i l m. e v 1 3 3 0 d a l m t r .

...

K a r s n d a n k o c u k brakt. Bun l a r d a n Muvatalla 1 3 2 0 den 1 2 9 0 - 1 2 8 0 e kadar, I I I . n c Hatuil bu tarihten sonra 1 2 6 5 e kadar birbirini takiben saltanat srdler. Birincinin saltanat z a m a n n d a ikincisi, K a r a d e n i z vilyetlel e r i n i i d a r e etti.

M u v a t a l l a i m p a r a t o r l u u i d a r e e t m e s i n i bildi. Msrla yapt m u h a r e b e l e r d e b i r o k prensleri h i m a y e s i n e ald. Msr vesikalar, Suriye ve Anadolu kavmlerini o n u n e m r i altnda gsterir. Kbrsllar da Muvatallann h i m a y e s i n d e idiler. II. i n c i R a m s e s ile K a d e c i v a r n d a m e y d a n m u h a r e b e s i veren Muvatalladr.

KADE MUHA- . . .
REBES

Byk

Eti

Muvatalla,

Msrllarla

harbi evvela diplomasice hazrlam t; .. m t e a d d i t ittifak muahedelerde Msrllara kar k o r k u n bir heyeti mttefika tekil etmiti. i m a l d e n b y k b i r t e h l i k e n i n g e l d i i n i a n l y a n g e n Ramses, tehlikeyi karla m a k z e r e S u r i y e n i n imaline d o r u ilerledi. Ve Kade te M u v a t a l l a n n o r d u s i l e a r p t . Tafsiltl h i k y e s i m a l m u m u z olan b e e r i y e t i n bu ilk b y k m e y d a n m u h a r e b e s i n d e Etiler p e k m k e m m e l b i r m a n e v r a ile F i r ' a v u n u n o r d u s u n u i k i y e ayrdlar. Fir'avun askerleri hibirey bilmeksizin yr yorlard. M u h a r e b e e t m e k iin sralarn dzelt miyorlard. Fir'avun askerleri malp oldular. Karmakark bir halde katlar. Etilerin mu h a r e b e a r a b a l a r o n l a r o l a n c a s r a t i l e t a k i p ettiler. Dehet verici bir karklk oldu. Ramsesin ve onu muhafaza eden askerlerin esir olmamalar v e y a h u t m a h v e d i l m e m e l e r i b i r h a r i k a d r . Eti h a r p arabalar Fir'avunun ordughna girer girmez, hazr av braktlar ve yamacla baladlar. B u n d a n istifade eden R a m s e s t e k r a r m u h a r e b e y a p m a k iin tedbir a l m a k frsatn buldu. G e r i d e n g e l e n t a z e k t a a t ile v a z i y e t i n i d z e l t t i . B y l e

o l m a s a y d R a m s e s i n E t i m u h a r e b e a r a b a l a r altn da para para olmas m u h a k k a k t . Bu m e y d a n m u h a r e b e s i n d e hibir taraf kat' netice almad. ....., .
111 U N L U

HA-

n c Hatusil,

iktidara

getii

za-

man oktan olgun bir adamd. Kade m e y d a n m u h a r e b e s i neticesiz kalmt; harp d e v a m ediyordu. Msrllarla Etiler a r a s n d a , T a m p o n h k m e t o l a n Amurru krall Etilfre hiyanet etti; Kilikya sadk kalmad; daha garptaki memleketler ayrldlar. Nihayet milttan evvel 1 2 7 0 e d o r u m e h u r t e d a f i v e t a a r r u z ! ittifak muahedesi yapld. lk m h i m didlomas vesikalarndan madut olan bu m u a h e d e n i n b i r s u r e t i h i y e r o g l i f ile Tepte, dier s u r e t i i v i y a z s ile B o g a z k y d e b u l u n m u t u r . B u m u a h e d e n i n yazl tarz b u g n grd mz beynelmilel muahedeleri andrr ve iki m u a h i t h k m d a r y a n i B y k Eti v e F i r ' a v u n terifata y e k d i e r i n e t a m a m e n m s a v i saylyor l a r d . B u m u a h e d e n e t i c e s i n d e , Amurru Etilerin itaatnda kald. Hatusil Kaidelilerle d a i m a iyi mnasebette b u l u n d u . K a i d e k i r a l Kadasman-Turu, Ramsesle o l a n m u h a r e b e d e H a t u s i l t a r a f n tuttu. H a t u s i l , asl t e h l i k e n i n A s u r d a n g e l e c e i n i , hakl olarak, tahmin ediyordu. Asurlular Etirlerin lkesine tecavze bala d l a r . I i n c i Salmanasar, i m a i d e Eti o r d u l a r n a t e s a d f etti, m e y d a n m u h a r e b e s i o l a c a s r a d a i h t i y a r Hatusil ld. M u h a r e b e v i S a l m a n a s a r ka z a n d (m. ev. 1 2 7 0 - 1 2 5 5 ) . I I n c i Dudhalijas, b a b a s n d a n s o n r a Eti l k e s i sinin h k m d a r oldu. TUSL

I I N C

Dudhalijasn v a l i d e s i , Kizova h ( K z i n a , Samsun cenubu), Putuepa a d n d a b i r p r e n s e s idi. B u k a d n daha kocas z a m a n n d a ve kocasndan sonra b y k bir yer tutmutu. P u t u e p a , o l u n a da g i t t i k e a r t a n b i r n f u z i c r a etti. V e o n u A s u r l u l a r m i l e r i l e m e s i n e k a r , M s r l a s k m n a s e b e t e e v k e t t i . Eti k i r a l b y k kzn Fir'avunla evlendirdi (m. ev. 1 2 6 0 a doru). D u d h a l i j a s , h i m a y e s i n d e k i K i l i k y a k i r a l ile b i r l i k t e d a m a d II nei Ramsesi M s r d a z i y a r e t etti. B u suretle Msrla Etiler dost oldular. Dudhalijas, Amurru zerinde nfuzunu devam e t t i r i y o r d u . A m u r r u k i r a l ile y a p l a n b i r m u a h e d e ile A s u r l u l a r m t c c a r l a r s a h i l e g e l m e k t e n ve A m u r r u tebaas Asurlularla mnasebette bu lunmaktan menedildi. Bu vaziyet Asurlularm intikam almasna sebep o l d u ; Etirlerden 2 8 , 0 0 0 esir aldlar. B i l h a r e A s u r u n K a i d e ile m e g u l i y e t i E t i l e r i s e r b e s b r a k t . B u n d a n s o n r a Eti d e v l e t i Dorerin t a z y i k i ile v u k u a g e l e n m u h a c e r e t d a l g a l a r n n altnda kald. LJAS "
z u v a

. Dudhalijas,
., , \.

milttan
A

e v v e l 1 2 3 0 da,
, , , , '

ARNUVANDAS

s a l t a n a t o l u Arnuvandaa brakt. A r n u v a n d a s , M s r l a iyi m n a s e b e t s a y e s i n d e v e Asurlularla Kaideliler arasndaki muharebelerden i s t i f a d e e d e r e k Karkama h k i m oldu. Geri garptan gelen yeni m u h a c e r e t dalgalar e n d i e y i m u c i p idi. V e h a t t K p r s a d a y a n m t . Fakat vassal prenslikler, henz bunlar tutmaa k f i idi. A r n u v a n d a s t a n s o n r a I I I n c Dudhalijas na-

mnda daha bir kiraln h k m srd m a l m olmutur. Ancak milttan evvel 1 2 0 0 tarihlerinde, kat' b i r b u h r a n b a l y o r . V e b u n u n n e t i c e s i n d e dir k i a r t k Eti i m p a r a t o r l u u , b e k l e n i l m i y e n b i r tarzda ortadan k a l k y o r . E d e v l e t i n i n z e v a l i Dorilerin Yunanistandan sonra, adalar da igal e t m e l e r i z e r i n e o r a d a k i halkn Anadoluya girmesi neticesidir. Ayni rktan kabilelerin Msr ufuklarnda grld v e Palestinde y e r l e e r e k o r a y a k e n d i atlarn v e r d i k l e r i malmdur. 4. ETI MEDENIYETI

HKMET VE .

Eti i m p a r a t o r l u u , a r t k b i z i m iin . ,. , ' , , 7. t a m a m e itigale d e e r tarihi bir byklktr. mparatorluk, milttan evvel 1 4 0 0 - 1 3 0 0 tarih l e r i n d e k e m a l i n e i r i m i t i r . P a y i t a h t d a i m a Hattusas ( B o a z k y ) o l m u t u r . m p a r a t o r l u u n k k d a i m a , Marassantijas kvrm iinde kalmtr. Etiler m e m l e k e t i n i n snrlar h e r cihetten tesbit olunabilir. Etilerin i m p a r a t o r l u u btn K k Asyaya amildi. Fakat, y e r y e r v e z a m a n z a m a n tbi p r e n s l i k l e r o l m u t u r . N i t e k i m , b i l h a s s a u m u m Eti l e r i n k i r a l o l a n Hattusil milttan 1 3 0 0 s e n e ev veline doru Karadeniz sahillerindeki mmtakada h u s u s b i r Kral vekillii tekil etmiti. Anlaldna g r e K k A s y a y d o l d u r a n Trk kabileleri k m e k m e k e n d i E t i l e r i n i n taht i d a r e s i n d e a y r ayr krallklar halinde bulunuyorlard. Bunlar p a y i t a h t H a t t u s a s t a o l a n B y k E t i y e (Kaeti) ye kendilerine has karlkl h u k u k kaidelerde bal

..

. ORDU

idiler. U m u m heyeti Etiler i m p a r a t o r l u u n u te kil e d i y o r d u . G r d m z g i b i , K z l r m a k ile K a r a d e n i z a r a s n d a s e y y a r Gaga T r k k a b i l e l e r i d e v a r d . B u n u n gibi K a f k a s taraflarnda M a n d a n a m altnda kabile ler vard. Eti i m p a r a t o r l a r n n dier Etilerle m s a v i artlar altnda v e y a h i m a y e artlarile yaptklar m u a h e d e ve m u k a v e l e l e r vardr. Bogazkynde b u m u a h e d e n a m e l e r d e n o k b u l u n m u t u r [1]. Bu m u a h e d e l e r tetkik olunursa,' g r l r ki Etiler i m p a r a t o r l u u esasen bir f e d a r a s y o n d u r . F e d a r a s y o n u n e s a s a r t , a s k e r y a r d m idi. Eti o r d u s u esas o l a r a k mill bir e k i r d e k t e n ibaretti. B u e k i r d e k a s k e r h i z m e t artile arazi sahibi mi lislerden tekil olunmutu. Bunlar, kirala resmen sadakat yemini ederlerdi. F e d a r a s y o n a d a h i l o l a n d i e r E t i l i k l e r i n or dular b u e k i r d e i n etrafna toplanyorlard. K a d e m e y d a n m u h a r e b e s i n d e , Eti i m p a r a t u r luk o r d u s u n u n kadrosu, Msr m e t i n l e r i n d e bu l u n m u t u r . B u kadro, u ktaattan m r e k k e p t i : Eti milis o r d u s u , K z o v a o r d u s u ( S a m s u n ce nubu), Masa, Karkija, Pidassa (bunlar T o r u s mntakasmdadr) L u k k i (Antalya g a r b n d a k i Liki mntakas), D a r d a n i j a ( D a r d e n i z c e = a n a k k a l e boaz c e n u b u ) , N a h a r e n e ( D i y a r b e k i r h a v a l i s i = Mittani), Karkemi, Kodi (skenderon sahilleri ve Halep mmtakas), Nej (Nuhassa, Halep c e n u b u n d a k i m m t a k a ) , K a d e (Asi n e h r i z e r i n d e ) , U g a r i t v e A r a t (bunlar Finikededir) Aruna ve Mesenet (bunlarn nerede olduu bilinmiyor).
[1] 75, 76, Eugene 77. Cavaignac, Le Monde Mediterraneen. sa:

Bu ordunun iinde uzaklardan sergzet ara m a y a g e l m i cretli a s k e r l e r de vard. B u orduda, anakkale boaz civarndan askerler bulunmas z e r i n d e d u r u l a c a k bir n o k t a d r . D e m e k ki Etiler d e v l e t i Turova ( T r o i e ) y a k a d a r u z a n y o r d u . A s k e r birlikler piyadelerden ve m u h a r e b e arabalarndan tekil olunurdu. H e r m u h a r e b e arabasnda, biri arabac dieri m u h a r e b e c i , birde bunlar kalkanile muhafaza eden bir m u a v i n d e n ibaret o l m a k zre kii b u l u n u r d u . Kt'alar, b i n p i y a d e a s k e r d e 1 0 0 muharebe arabasndan t e e k k l ederdi. Fakat, bu nispetin u m u m olup olmad m a l m deildir. Etilerin b e d e n k u v v e t l e r i o k fazla, s i l h l a r m t e k m i l idi. D e m i r k a l k a n , u c u d e m i r m z r a k , i k i taraf k e s k i n balta, u z u n h a n e r , k l . B i z d e n b u k a d r u z a k o l a n bu insanlar, m u h a r e b e serpuu olarak tepesinde ty dalgalanan m a d e n tulga (mifer) tarlard. Etiler lkesinde adaletin nasl tevzi edildiini k a f i y e d e b e y a n etmek gtr. Malm olan u d u r ki, k i r a l n k a z a h k m n e h e r k i m k a r k o y a r s a btn evde ve ailesile mahvedilirdi. Y a l n z bu h a l d e d i r ki, c e z a , fail o l a n f e r d i n a i l e s i n e kadar temil olunurdu. U m u m adalet kaidesi bu deildi. Eti k a n u n l a r n d a a h s l a r a k a r c i n a y e t l e r e ait ahkmdan sonra, askerlerin ikameti meselesi g e l i r . O n d a n s o n r a a r a z i y e ait v e d i n ahkm gelir. zdivata t a r a f e y n i n m s a v i artlara m a l i k olmas ve erkein kadna bir hediye vermesi esas olarak grnyor.
HUKUK
D

VE

Aile h a y a t n a d a i r k a n u n d a t e f e r r u a t v e b u n l a ra d a i r h k m l e r v a r d r .

B u k a n u n l a r d a kadn hukukuna dair b i r o k maddelerin bulunmas dikkate ayandr. Etilerde kadn hrriyeti yksekti. B u n l a r h k m e t ilerin d e v a z i f e a l d k t a n b a k a h k i m l i k te y a p a r l a r v e e r k e k l e r gibi m u h a r e b e l e r e giderlerdi. Kralia kral k a d a r h u k u k u haizdi. Msr h k m d a r II i n c i R a m s e s ile a k t e d i l e n m e h u r m u a h e d e d e R a m s e s v e II i n c i H a m s i l i n imzalar yannda k r a l i a Budohiya n n da i m z a s v a r d r . M a r a t a b u l u n a n b i r Eti k a d n n h e y k e l i n i n serpuu Trkmen kadnlarnn serpuuna benze mektedir. Bu biim serpu b u g n hl Kartal k y kadnlar tarafndan kullanlmaktadr. Ayni s e r p u u n baz E t r s k a b i d e l e r i n d e de b u l u n m a s d i k k a t e l y k t r . E t i l e r e ait a b i d e l e r a r a s n d a b i r kumandan kadn heykeli bulunmutur. E m l k s a h i b i o l m a k iin a s k e r l i k y a p m a k art tr. H r s z l k e h e m m i y e t l e n a z a r d i k k a t e a l n r v e c e z a l a n d r l r . A l e l m u m m k e l l e f i y e t l e r e ait a h k m n o k s a n g r l y o r . Fakat, b u n a m u k a b i l bir ok ceza sistemleri vardr. dam cezas yalnz ve a n c a k m a h d u t h a l l e r d e t a t b i k o l u n u r . Eti k a n u n larnn en ayan dikkat ciheti Kaide yani S m e r v e A k a t k a n u n l a r n a yakn olmasdr. Etiler, kendi zamanlarnda muhitlerine m r e b bilik e t m i l e r d i r . B u t e r b i y e t e s i r i E t i l e r l k e s i m m t a k a s m d a asarm brakmtr. B u e s e r l e r b i l h a s s a , y a h u d i l e r i n e s k i alaka? namda g r l m e k t e d i r . Etilerin o k m n k e i f bir ticaretleri v a r d . P a r a ile t i c a r e t , m u a s s r l a r o l a n A s u r l a r d a n o k i l e r d e idi. B u h u s u s t a o k i l e r i l e m i , k a i d e l i l e r i n k e n d i r k l a r n d a n o l a n E t i l e r z e r i n d e k i t e s i r i m u h a k k a k t r . Eti k a n u n l a r n d a esarete mteallik a h k m da vard.

Eti h u k u k u n n n b i r h u s u s i y e t i v a r d r . B u n u n l a beraber Smer, Elam ve Ege hukuklarna benze yen c i h e t l e r i d e o k t u r . Din Eti d e v l e t i n i n p a y i t a h t o l a n H a t t u s a s y a k n i n d e Yazlkaya mabedi bulunmutur. BurasL III n c Hatusil z a m a n n d a phesiz birinci dere c e d e bir din m e r k e z i idi. B u r a d a k i k a y a l a F z e rinde din bir ayin hakedilmitir. Solda nezredilmi bir erkek, sada nezredilmi bir kadn, ortada bulunan b y k bir insan kalabalna yrrler. O r a d a , b i r a l i h e v e b i r i l h ile k a r l a r l a r . A l i h e kendi kendine bir da zerine yryen vahi bir h a y v a n stnde. lh, ona kar geliyor. P r e n s i p olarak ilahe, k a d n tanr, Ana, h k i m bir ahsiyet tir. K o c a v e m a f e v k k a b u l e t m i y e n v e l t t a b i a t temsil ediyor. Bu resim, ikinci binin birinci orta snda Adalar m m t a k a s m d a ve Girifte dahi g r l r . Bu resimlerde, vahi hayvanlarla sarlm, dalar zerine y r y e n ilahe tamamile farkolunmaktadr. Yazl m e t i n l e r d e , h k i m olan b a k a ekiller d i r : i l a h e G n e t i r . V e i l h Teshup t u r . l a h e G nein mabedi arktadr. lahe gne, h k m d a r sllesinin dininin esasdr. Kral cinsiyet farkna ramen ondan bahsederken kadnln nazar dikkate a l m y o r . l h Teshub a g e l i n c e , b u b i r e r kektir, b a n d a tulga vardr, sakalldr, elinde ifte balta vardr, v e imek aktrr. Bu Etilerin mijl Allahdr. B u n u n iin h e r y e r d e m a b e t l e r yaparlard. Etilerin mabetlerinde daha birok i l h l a r v a r d r . B u n l a r da t p k m e m l e k e t g i b i F e derasyon halindedirler. Prenslerle yaptklar m u a h e d e l e r d e m u a h e d e yapanlarn allahlarm bir-birlerinden ayrt etmek m m k n deildir. Kral g n e e t e m e s s l ettiini k a b u l e t m e k l e

b e r a b e r tehlikeli zamanlarda etrafnda b u l u n a n papaslarla istiareden geri kalmaz. T a f s i l a t t a n s a r f n a z a r e d e r e k u n u da i l v e e d e l i m ki, E t i l e r i n d i n itikat v e a y i n l e r i g a r b a az o k farklarla intikal etmitir. B i r o k z a m a n sonra Etrsklerde de a y n i d i n t e l k k i l e r e t e s a d f o l u n u r . B u g n e k a d a r t a n i y a b i l d i i r n i z Eti v e -

SAN'AT

s i k a l a r san'at h a k k n d a o k k y m e t l i m a l m a t vermektedir. Kltepe, y k harabele r i n d e m i l t t a n iki b i n s e n e e v v e l i n e k a d a r g i d e n vesikalar bulundu. Bunlardaki eserlerde bariz a l m e t e l b i s e y e aittir. A n a d o l u y a y l a s n n sert iklimine u y g u n bir surette m a n t o u z u n d u r , balk yksektir, pabular kvrktr... Payitaht olan Boazky ve onun 1 5 0 - 2 0 0 hektar etrafnda, bareliyefler, ve Allah r e s i m l e r d e ssl kaplar bulundu. ehir, eski olmaldr. F a k a t , m. e v . 1 3 0 0 t a r i h i n e d o r u y a m a edildi i iin bize kalan e s e r l e r u m u m i y e t l e Eti i m p a r a t o r l u u n u n s o n a s r l a r n a aittir. Bogazkyden uzak olmyan y k t e d e b i r Eti s a r a y v a r d r . B u s a r a y din m e r a s i m gsteren bareliyeflerle ssldr. Oradan uzak olmyan Yazlkayay tanyoruz. Ayni neviden bir sra abideler de gar b a -doru, z m i r e k a d a r yaylr. B u a b i d e l e r bir t a r a f t a n da T o r o s l a r a v e S u r i y e i m a l i n e v e M e z o optamyaya kadar gider. Tel-Halefte b u l u n a n " P e e l i ilahe,, m h i m d i r . Etiler san'ati K a r k e m i t e , Z i n c i r l i d e milttan evel 9 - 8 i n c i a s r a k a d a r h u s u s i y e t l e r i n i m u h a f a z a edi y o r . O n d a n s o n r a b u son n o k t a l a r d a A s u r san'atile karyor. ehirlerin tahkimat, n Asyada baka yer-

lerde tesadf edilenlerden farkl deildir. S a r a y geniliine bina edilmitir. Kaide ve Girifte de byledir. Miken m i m a r l n d a olduu gibi u z a n l u u n a deildir. Boazky saraynda stunlar yoktur, fakat milttan 2 0 0 0 s e n e evvel yaplm olan Zincirli saraynda vardr. Balca tezyinat duvar larn ve stunlarn altna yaplan k a b a r t m a l a r d r . B u n l a r s e b e b i l e d i r ki Etilerin c i d d e n s a n ' a t n d a n bahsolunabilir. B o g a z k y n d e bir kapy tezyin e d e n bir h a r p ilh, Etilerin p e k k y m e t l i bir h e y keltralk nmunesidir. K k tun eserler de kymetlidir. Etilerin modelleri, milttan 3 0 0 0 s e n e e v v e l S m e r s a n ' a t n d a n a l n m t r . ivi yazy da o n lardan aldlar. Bilhara Msrllarla t e m a s a gel d i k t e n s o n r a o n l a r d a n da b i r t a k m e y l e r a l d lar. Hiyeroglifi d e t a k l i t ettiler. F a k a t , E t i l e r i n asl kendilerine m a h s u s bir yaznn bakayas olmak z r e Eti Hiyeroglif elerine de r a s g e l i n m e k t e d i r . Bu h e n z o k u n m a m t r . y k t e k i Sfenksler (Sphynx) Msr ilhamdr. Etilerin ve Giritlilerin saraylarnn yapllarndaki b e n z e y i h e r iki m e m l e k e t h a l k n n k a r de S m e r m e d e n i y e t i n d e n a y n e n v e y a b i r i n d e n naklen feyzalm olduklarn gsterir. Etiler, s a n ' a t n o k t a i n a z a r n d a n p h e s i z , S u r i y e y e v e o b a d a n d a h a u z a k l a r a t e s i r ettiler. Kdusteki a s l a n l s t u n l a r Eti m i m a r l e s e ridir. Asurlar, u z u n m d d e t S m e r san'at m o d e l l e r i n d e n b a k a bir e s e r g r m e d i l e r . S t u n l u (Bithilan) saraynn m i m a r tarzn Etilerden aldk larn kendileri sylyorlar. Asurlarm heykeltralklar Eti m o t i f l e r i n d e n

m l h e m d i r . Hulsa, Etileri, san'atta yaratc k a vimler srasnda s a y m a k pek hakl olur. E t i l e r i n edebiyat v e lim ile S u m e r l e r i n e d e biyat v e ilimleri arasnda u m u m i y e t g r l m e k t e d i r . E t i l e r h a r i t e n a l d k l a r s a n ' a t l a r a da a h s bir eni vermilerdir. Oyk harabelerinde bulunan muhtelif musiki aletlerinin resimlerine baklrsa Etilerin n e y , kitara v e sair m u s i k i aletlerini k u l l a n d k t a n v e b i n a e n a l e y h m u s i k i ile de i t i g a l e t t i k l e r i a n l a l mtr. T a r hiler ve rki m u s i k i limleri yunanistanda grlen bedibal musiki aletlerinin Asyadan, phesiz Etilereen alndnda mttefik t i r l e r . Yunanllarn a l d k l a r , m u s i k i n i n y a l n z alet leri o l m a y p m u s i k i s a n a t n n b a l c a e s a s l a r n da Etilerden iktibas e t m i l e r d i r [1].

B. 1.

FRKYA AHAL VE

(PHRYGE) MEMLEKET

Frikyann en eski s e k e n e s i Etilerle b e r a b e r g e l m i o l a n Trk kabileleridir. Bunlar anakkale ve stanbul boazlarndan geerek gelen ayni r k t a n Trakolarla k a r m l a r d r . T r a k o l a r ilk defa milttan 3 0 0 0 sene kadar evvel birinci Turova ( T r o i e ) ehrini y a p m l l a r ' v e orada bir h k m e t tesis etmilerdi. Frikya ismi, A n a d o l u y a g e e n T r a k o kabile leri i i n d e h k i m k a b i l e n i n i s m i n e n i s p e t l e v e r i l mi olmaldr. Kt'aya b u ismi v e r e n k a b i l e n i n ilk g e e n l e r d e n mi, y o k s a m t e a k i b e n gelenlerden
[1] E u g e n e Covaignac, Le m o n d e Mediterraneen. -

rni o l d u u n u h e n z b i l m i y o r u z . M a l m o l a n u d u r k i Tuna y a l s v e Trakya tarafndan muhtelif d e v i r l e r d e b i r o k i n s a n ktleleri b o a z l a r d a n ge e r e k Anadoluya girmilerdi. B u n l a r bir taraftan Turovayi evvel tahrip ve sonra yeniden bina e d e r e k oraya h k i m olmular, bir km da Frik ya mmtakasnm dier aksamnda Frikya kralln t e s i s e t m i l e r d i r . Frikyallar bir zamanlar Turovallarla akraba v e k o m u vaziyette b u l u n m u l a r ve en nihayet tek bir devlet halinde g r l m l e r d i r . kinci T u r o v a ehri h a r a b e l e r i n d e b u l u n a n ve milttan 2 0 0 0 - 2 4 0 0 sene e v v e l e ait olduu tahmin edilen saraylar ve k u y u m c u l u k eserleri bu dev letin o z a m a n k i z e n g i n l i i n i v e medeniyetini gstermektedir. B i r b i r i a r d n c a g e l i p Marmara sahillerine, gller e t r a f n a , Sakarya vadilerine yaylan ve yerletik leri sahalara k e n d i isimlerini v e r e n l e r d e n Misyelileri, B i t i n y e l i l e r i , P a f l a g o n y a h l a r z i k r e t m e k l zmdr. Btn bu gelenler Frikya g r u p u n a men s u p saylrlar. F r i k l e r i n en kesif olarak sakin olduklar yerler S a k a r y a mecrasile Turova ve Lidya a r k n a d e n f e y i z l i v e m m b i t y a y l a idi. M. e v . X I I I n c a s r d a b t n g a r b i A n a d o l u y u y e n i b i r Trako - Frikler akn kaplad. Bu aknla Tesalya v e c e n u b u n a i n e n Dori i s t i l s n n y a k n dan mnasebeti vardr. Bu mtemadi gelilerle Anadolu iinde kesa fetleri a r t a n F r i k y a l l a r , E t i K i r a l H a t u s i l i n l m n d e n b i r a s r k a d a r s o n r a m. e v . 1 2 5 5 te K k A s y a y B o a z i i n d e n Anti - T o r u s l a r a k a d a r igal etmi ve hakimiyetleri altna alm b u l u n u y o r l a r d. T u r o v a m u h a r e b e s i srasnda Turovallara

FRKYANIN EVKET DEVR i m d a t v e m u z a h e r e t iin teekkl eden n-Asya i t t i h a d n n m e y d a n a g e l m e s i n d e T u r o v a ile d e r i n v e husus m u h a d e n e t idame eden F r i k y a n n b y k tesiri o l m u t u . F r i k y a , k e n d i n i kfi d e r e c d e k u v v e t l i g r n c e Eti devletinin nfuz v e h a k i m i y e t i n d e n k u r t u l m a k c i d a l i n e g i r d i . B u s r a l a r d a Eti k u d r e t i n i n pek ziyade sarslm bir halde b u l u n m a s b u n u kolaylatrd. Etiler yava yava Kzlrmak hav z a s n d a n c e n u b K a p a d o k y a y a , Komana havalisine v e i m a l S u r y e t a r a f n d a Karkemi ile sahil a r a s n a itildiler.

2.

FRKYANIN EVKET DEVR

F r i k y a h l a r n en m h i m e h i r l e r i A n a d o l u n u n tam ortasnda S a k a r y a k y s n d a k u r u l m u olan Gordiyum[\] idi. V I I I i n c i a s r d a h u d u t l a r a r k a d o r u g e n i l e d i k e K a p a d o k y a , K a t a o n y a v e Lik a o n y a mmtakalarnda Komana, Mazaka (Kayseri) T i y a n a gibi ehirler de F r i k y a m e r k e z l e r i haline gelmiler ve Etilerle Frikyallar buralarda uzun zamanlar bir arada yaamlardr. C e n u b u garbi de F r i k y a n n g e n i l e m e s i , Pisidye, L i k y e ve Kary a n m birletii zaviyedeki B u r d u r (Askaniyos) glne kadar varmt. Lidya taraflarnda Frikya n f u z v e h a k i m i y e t i , L i d y a k r a l l a r m d a Ata (Atyades) sllesi d e v r i n d e n b e r i balamt. B u geni lemenin mtemadi artmasile bir aralk Frikya devleti h u d u t l a r A n a d o l u n u n iki m n t e h a s m a , Ege d e n i z i n d e n y u k a r F r a t v a d i s i n e v a r a n y e
li] skendere ait Krdm hikyesinin atfedildii ehirdir.

g n e devlet haline geldi. F i r i k y a n m ftuhat g z sahillerden ziyade ierlere mteveccihti. Zira F r i k y tam manasile ve bilhassa bir k y l v e . ifti m e m l e k e t i idi. K r a l l a r b t n g a y r e t v e dikkatini ziraate verirler, bir k z k e s e n i v e y a bir sapan tahrip edeni idama m a h k m ederlerdi. F r i k y a k r a l l a r n n h e p Midas, Gordiyos isimlerile anldklar g r l m e k t e d i r . Bu iki i s m i n slle u n van olmasna ihtimal verilmektedir. lk kral saylan G o r d i y o s b o y u n d u r u u oka b a l a m a k iin z l m e z bir d m ( K r d m ) tarznn mucidi saylrd. K r d m , bal o l d u u a r a b a ile b i r l i k t e m i l l b i r t l s m g i b i m u h a f a z a ediliyordu.

3.

FRKYA

MEDENYET

Frikyallarn iftilie verdikleri b y k e h e m m i y e t i n d i n l e r i n d e d e iz b r a k m a s t a b i idi. F i l h a k i k a F r i k y a m a b u t l a r n n e n b a n d a toprak ilhlar geliyor. Kadn allahlarn e n b y a n a i l a h e Nana [1] t e s m i y e e d i l i y o r d u . B u n a b a z s a h a l a r d a M v e y a Kibele ( C y b e l e ) ad da v e r i l i y o r d u . Nana, t e n e b b t v e n e v n e m a i l a h e s i idi. F r i k y a n n n c m h i m i l h Nana nn o l u Ati v e y a Atte ( A t a ) idi. B u n l a r d a n Kibele v e Ati ile R o m a l l a r n Bakus n a m n v e r d i k l e r i n e e v e e l e n c e ilh Diyonisos, sonradan Yunanllara intikal etmi olan ilhlar dandr.
[1] T r k e a n a v e b y k a n a d e m e k o l a n n i n e keli mesidir. Anadoluda be kelimeyi ( N e n e ) eklinde telffuz ederler.

lh v e m u k a d d e s saylan bir k a r a taa ibadet d e t i F r i k y a n n Pesinunte e h r i n d e t R o m a l l a r d e v r i n e k a d a r d e v a m e t m i t i r [1]. Frikya ibadet ayinlerinin farikas kaval, davul ve dmbelek n a m e l e r i n i n t a h r i k ettii v e c d iinde g a y o l m a k t . a r a p ve e k m e k l e takdis gibi hristiyan m e r a s i m i n i n m e n e i iki v e e l e n c e y e m s t e n i t a y i n l e r d i r . B u n l a r n da e n m n t a h a p v a t a n F r i k y a idi [ 2 ] .

SAN'AT

Frikyallar birok kale, e h i r ve

'

ma-

bet h a r a b e s i brakmlardr. Frikya san'ati T i y a n a d a n ( K i l i s e H i s a r ) S i p i l d a m a ( M a n i s a dana) k a d a r Anadolunnu her tarafnda kayalar z e r i n e i l e n m i gzel a b i d e l e r serisi h a l i n d e g r l r . Ramsey v e Perrot n u n m. e v . I X u n c u v e y a V I I I i n c i a r a ait o l d u u n u s y l e d i k l e r i mesel, Ayaz-n k y n d e k i m e z a r g i b i en e s k i l e r i n d e o k a d a r Eti san'ati izleri v a r d r ki b u n l a r asl Eti eserlerinden ayrabilmek gtr. " K a y a y a oyul m u b u l a h d i n c e p h e s i n d e y e r e s i n m i iki a s l a n y a v r u s u grlmekte, bunlarn zerinde azlar alm, adaleleri kudretle gerilmi balar g r yelelerle rtl iki m t h i aslan m e t h a l i k o r u m a k tadr. M e z a r n m u s t a t i l e k i l d e k i k a p s a s l a n l a r n p e n e l e r i a r a s n d a a l m a k t a d r . , , [3] F r i k y a e h i r l e r i n d e n Nakoleya mezarlnda bulunan Midas ismindeki krallardan birinin yine kayada oyulmu muhteem mezar gibi daha mu a h h a r d e v i r l e r e , m. e v . V I I i n c i a s r a , ait d i e r
[1] M e k k e d e a y n i tarzda kudsiyet atfedilmi Haceri Esvedin menei bu olmak muhtemeldir. [2] S a r t i a u x . [3] S a r t i a u x . olan

baz e s e r l e r d e Y u n a n tarz bir c e p h e z e r i n d e yerli halclk m o d e l l e r i n d e k i h e n d e s e ! tezyinat temsil eden ekiller grlyor. B i r Y u n a n a n a n e s i F r i k y a l l a r madenlere su vermek u s u l n n v e ilk m a d e n e s r a r n n m u c i d i olarak gsteriyor. Dier bir an'ane de tentene san'atinin icadn m a h i r F r i k y a d o k u y u c u l a r n a atfediyor. B u itikatlara r a m e n b u g n Mezopotamyallarm, Etilerin, Giritlilerin ve Msrllarn i k i n c i bin n i h a y e t l e r i n d e d o k u m a c l k v e m a d e n cilik san'atlarn zaten y k s e k bir d e r e c e y e kar m olduklar m a l m d u r . Frikyallarn y e n i aletler v e u s u l l e r i c a d s u r e t i l e musikinin inkiafnda m h i m bir amil olduklar m u h a k k a k t r . Homer, Frikyallarn hayvan srlerini, bey girlerinin sratini ve balarnn zenginliini met heder.

4.

FRKYANIN

NKIRAZI

F r i k y a devletinin balca iki d m a n Asuriye ile a h i n k r a l l a r z a m a n n d a b y k b i r k u d r e t h a l i n e g e l m i o l a n Lidya idi. A s u r i y e , F r i k y a d a n e k i n i y o r , L i d y a ise o n u k e n d i t e v e s s v e i n k i a f emellerine bir mania telkki ediyordu. Krezs tarafndan garp mmtakalarnn koparlp alnmas n a , y e d i n c i a s r d a Kimrilerin istilsile b t n K a radeniz sahillerini k a y b e d e r e k S a k a r y a g a r b i n e atlmasna r a m e n , F r i k y a yine, hatt A s u r i y e y e kar k o y a b i l e c e k k a d a r k u v v e t i n i m u h a f a z a ede bildi. F a k a t yldan yla hayatiyeti eksildi, Lidyann'" nfuz ve tabiiyeti altnda e h e m m i y e t i k l m b i r k r a l l k h a l i n e g e l d i . N i h a y e t , m. e v . V I n c a s r d a g e l e n ran istils ile m n k a r i z o l d u .

C.
t MEMLEKET

LDYA
VE AHAL

Menderes vadisine muvazi olarak arka doru Anadolu yaylasnn garp yamalarna ykselen Gediz vadisi, L i d y a n n asl m e r k e z s a h a s d r . Eti lkesile E g e denizi kylar arasnda mtevasstlk eden bu saha Meonyallar (Meoniene) T r a k o - F r i k ler ( T r a c h o - P h r g i e n s ) artllar, Etiler ve Lidyallar gibi devirler i m t i d a d m c a st ste gelip y e r l e m i b i r o k Trk kabilelerinin m e s k e n i olmutur. Bu raya Lidya isminin verilmesi milttan evvel VII i n c i a s r d a n s o n r a d r . H o m e r Lidya k e l i m e s i n i bil m e z ; b u h a v a l i i i n Meonya tabirini kullanr. Pevtaur i i r l e r i n d e [1] Eti m t t e f i k l e r i a r a s n daki deniz milletlerinden, Meonyallar olduklarna h k m e d i l e n Maunnalar ile Turshalar[2] v e artllar olmalar pek muhtemel Sardanalar yani Lidyann ilk s e k e n e s i o l a n b t n k a v m l e r s a y l m a k t a d r . Meonyallarla, Lidyallar s a h a n n i v e k a r a ks m n d a , T u r s h a l a l a r l a ( T u r a ) S a r d a n a l a r ( a r t l a r ) da s a h i l t a r a f l a r n d a y e r l e m i l e r d i . S o n r a l a r m,, e v . V I I I inci v e VII inci asrlar a r a s n d a b u n l a r d a n T u r s h a l a r talyaya ve artlar S a r d e n y a y a m u h a c e ret etmilerdir. R o m a medenii^etinin ilk t e m e l i n i a t a n E t r s k l e r ile b u T u r s h a l a r n a y n i k a v m i n m e n s u b u olduklar b i r o k l i m l e r tarafndan ka bul edilmitir. Etrsklerin talyaya K k Asyann
[1] P e n t a o u r , I I i n c i R a m s e s i n m u z a f f e r i y e t l e r i n i s e n a iin y a z l m v e p a p i r s l e r z e r i n d e b u l u n a r a k o k u n m u iirler m e c m u a s d r . [2] L e s T y r s e n e s , L e s h a b i t a m s d e T y r r h a , L e s T h y r r h enes, Les Turshas kelimeleri hep birdir.

L i d y a m n t a k a s n d a n g i t t i k l e r i n i Herodot da syle miti. S o n z a m a n l a r d a A m e r i k a l l a r n S a r t h a r a b e l e r i n d e k i h a f r i y a t ile v s l o l d u k l a r k e i f l e r n e t i c e s i n d e L i d y a dili ile Eti v e E t r s k d i l l e r i a r a s n d a t e s b i t e d i l e n akrabalk b u n u teyit e y l e m e k t e d i r . ( M a h k k t z e r i n d e k i L i d y a dilini r t m e k t e b u l u n a n k a r a n l k s y r l m a m olsa da zinet eyas, t u n v e fildii i l e r i n d e k i s a n ' a t s l b u ile E t r s k s l b u a r a s n d a r e d d i i m k n s z b e n z e r l i k l e r v a r d r . ) [1]

2.
ATALAR

HKMDAR

SLLELER

Lidyallar tarihlerinin ilk f e c r i n d e Atalar [ 2 ] a d n t a y a n b i r s l l e n i n idaresi altnda b u l u n u y o r l a r d . Bu Atalar Trakyadan geip sonralar F r i k y a d a y e r l e m i olan Trk (Trako) kabilelerinden idiler. M . e v . X I I inci asrdan X I inci asra k a d a r h k m s r d k l e r i a n l a l a n Ata l a r F r i k y a l l a r n , F r i k y a l l a r da b y k E t i n i n t a b i i y e t i a l t n d a i d i l e r . Byk Eti n a m o z a m a n k i Eti k r a t l a r n d a n I inci Mursil e v e r i l m i o l a n u n v a n d r . A t a l a r n p a y i t a h t Asia ( A s y a ) e h r i idi. E t i e asl Assouvva - A s o v a o l a n A s y a , S a r t e h r i n i n e n e s k i i s m i v e " A s i e ~ A s y a k e l i m e s i n i n d e asl v e e s a s e k l i d i r [3]. er r r i c i asr balarna doru ET SLALES J , , HERAKLTLER k d y a d o r u d a n d o g r u v a b i r Eti s l a lesinin, Her'aklitlerin (Heraclides) ida resi altna geti. Heraklitler, Etilerin bir ilh olan Sandonn n e s l i n d e n g e l d i k l e r i n i iddia ederlerdi.
T T T
M e v X I n

[1] G s t . F o u g e r e s , L e s P r e m i e r e s c i v i l i s a t i o n s . [2] A t y a d e s s l l e s i , y a h u t A t o u l l a r . [3] F. S a r t i e a u x .

Lidya dahilinde kalelere v e m s t a h k e m mevkilere istinaden asker bir derebeylik sistemi k u r m u lard. Payitahta Asya y e r i n e f i i d e ( H y d e ) a d m vermilerdi. B u isim sonralar Sart a k r o p o l n n ad olarak kalmt. K k Lidya prenslikleri istiklllej k o r u m a k t a g a y e t k s k a n idim

AHIN JKIRAL^ S S ^ " s : MERMENATLAR

1er. M e z o p o t a m y a f t u h a t l a r k a r ^ . / snda, bu istiklalin korunmasna m e s a f e u z a k l n n da y a r d m olu yordu. Asrlarca devam etmi olan b u m u k a v e m e tin n i h a y e t sarslmaa yz tuttuu sralarda bir slle deiiklii olmu, yeni slle mdafaa ve m u k a v e m e t i bir z a m a n daha parlak surette idame edebilmiti. Deiiklik Heraklit h k m d a r Kandavul ( K a n d a u l e ) u n K k M e n d e r e s va disinin m a k a r r olan Tirrha (bugnk Tire) p r e n s i m e h u r Giges tarafndan iskat suretile olmutur. Mermenatlar yahut ahinler sllesini k u r a n G i g e s Y u n a n l l a r c a i l k Tiran ve hkm darlar tahtlarmden indirerek devlet idaresini k e n d i e l l e r i n e alanlarn ilk r n e i o l a r a k telkki edilirdi.

SAD SYASET b y k l e r i n d e n b r o l m u t u r . L i d y a nn a z a m e t v e e v k e t devrinin m essisi v e Y u n a n l l a r n a z a r n d a k a z a n d h a r i k u l a de itibarn h a k i k amili Gigestir. M e m l e k e t refah v e saadetinin iktisad inkiafa bal o l d u u n u anlyan G i g e s iktisad politikaya pek ziyade e h e m m i y e t vermi v e b u politikay iki m n t e h a m a h r e c i o l a n a r k t a Asuriye ve

GIGESIN IKTI-

Giges

Lidya

hkmdarlarnn

T *J

en

g a r p t e yonya arasnda daim barkl istihdaf eden bir d i p l o m a s i y e istinat ettirmiti. Lidyann, Asyann ark ve garb arasnda transit m e r k e z i olmaktan elde edecei menfaatin b y k l n d a h a e v v e l Kandavul da t a k d i r e t m i ve sahille Kzlrmak tesindeki lkeleri birbirine balyan ana transit yolu zerinde k o n a k yerleri, k e r v a n s a r a y l a r tekilt v e m r u r i y e vergisi ala cak mevkiler yapmt. Bu uzun ticaret gzerg h n a Kralyolu nam veriliyordu. G i g e s siyasetinde m u v a f f a k oldu. O n u n z a m a n n d a L i d y a d e v r i n en m h i m t i c a r e t m e r k e z i haline geldi. Lidya ticaretinin ana d a m a r g a r p t e Efes ten b a l y a r a k v e arttan, Pterya d a n ( B o a z k y ) g e e r e k Ninova y a g i d e n y o l d u r . D i e r tli d a m a r l a r , i m a l d e Misya y a G i g e s i n m . e v . 6 3 5 te Lidyal m s t a m i r l e r yerletirdii E z i n e (Ardynion) ve Lapseki ( L a m p s a q u e ) kasabalarna; Marmara t a r a f n d a E r d e k ( C y z i q u e ) y a k n n d a k i altn m a denlerini m u r a k a b e iin Kirmast ( C r e m a s t e ) ya, K a r a d e n i z c i h e t i n d e de balca ticaret m a h r e c i olan Sinoba doru uzanmorlard. C e n u p t a h e m z e n g i n bir mteri, h e m de A s u r kudretine kar bir m u v a z e n e kuvveti olan Msra d o r u Gigesin izdidi t e m a s v e ticaret yolu Mileden geiyordu.

3.

KMRLERN

STLSI

Gigesin b y k e m e k ve itinalarla k u r d u u itilf v e m u v a z e n e siyaseti Kimrlerin (Cimmer i e n s ) v e Trakolarn bir kasrga gibi Anadoluyu basan istillarile altst oldu. B u m s t e v l i l e r muhariplikte Amazonlarla yaran kadnlar ile

KMRLERN

STLSI

birlikte m. ev. VII inci asr b a l a n g c m d a n b e r i yeniden dehetli faaliyete gemilerdi. Anadoluya Krm ve Trakya havalisinden geen bu it ( S k y t ) Trkleri, S a k a r y a ile K z l r m a k a r a s n d a P a f l a g o n y a h a v a l i s i n i m e r k e z e d i n m i l d r idi. B u h k i m m m t a k a d a n btn k o m u devletlerin topraklarna, kasp k a v u r u c u aknlarla saldryor lard. A s u r l u l a r b u n l a r K a p a d o k y a d a d u r d u r a b i l diler. B u n d a n s o n r a K i m r l e r k e n d i h a l i n d e s a k i n ve a s u d e y a a y a n F r i k y a z e r i n e atldlar, harbettirdiler. F i r i k y a d a Midas sllesinin son kiral, h e z i m e t y e s i i i n d e i n t i h a r etti. F r i k y a n n b a n a g e l e n d e n v e m t e a k i b e n T u r o v a ile Eolyadaki Lidya m a h r e c i E d r e m i t krfezinin imal sahilin deki A n t a n d r o s u n istilsndan (m. ev. 6 6 3 ) telaa den Giges bu srada yeni Asur Kiral Assurbanipal in y a r d m n i s t e d i i s e d e h a y r h a h bir bitaraflk vadinden b a k a m u z a h e r e t temin ede medi. Nihayet yalnz kendi kuvvetine dayanarak K i m r l e r z e r i n e y r d ; m . e v . 6 6 0 ta K i m r leri m a l u p etti, r e i s l e r i n d e n i k i s i n i z i n c i r e v u r a rak N i n o v a y a yollad. Ayn z a m a n d a m t e r e k tehlike karsnda muavenetini esirgemesine ve kendisini yalnz brakmasna m u k a b e l e olmak z r e d e As'surbanipal in r a k i b i o l a n M s r h k m d a r Psammtik ile itilfa g i r d i ; b u a r a d a yonya e h i r l e r i n d e n Kolofon u z a p t e d i ; L i d y a n n m. ev. 6 6 0 senesi zaferde kazand huzur uzun srmedi. Kimrlerin bana mahir ve muktedir bir k u m a n d a n o l a n Tolctam m g e m e s i i l e r i y e n i d e n d e i t i r d i . Toktam, Lidya z e r i n e bir intikam h c u m u yapt. Giges m u h a r e b e m e y d a n n d a ld (m. ev. 6 5 2 ) . A s s u r b a n i p a l , k e n d i z a m a n n a ait m a h k k t t a Giges t e n y l e b a h s e d i y o r :

. . . . bana kar bakaldran Msr Kiral Psammetik in y a r d m n a g i d i . B e n b u n u i i d i n c e i l l h mrla e Stra y l e d u a e t t i m : " C e s e d i dmanlarnn n n e yklsn, kemiklerini alp g t r s n l e r ; i l h Asur a b y l e c e d u a ettim b e n . Dileim kabul o l u n d u ; cesedi dmanlarnn n n d e ykld v e kemikleri gtrld. Benim i s m i m i n h r e t v e a z e m e t i s a y e s i n d e m a l p ettii Kimrler ona galebe aldlar v e memleketini ba t a n b a a y k t l a r . Y a m a ettiler. K e n d i s i n d e n s o n r a t a h t a o l u kt,, [1]. T o k t a m tarafndan istilya u r u y a n Lidya y a m a edildi v e h a r a b e z a r e evrildi. Kimrler Sart ehrine de girdiler. Yalnz artn Akropolini z a p t e d e m e d i l e r . Y a m a v e istil E f e s v e M e n d r e s Manisasma kadar yrd. Btn b u hdiselere r a m e n Lidya, m a l b i y e tini u z u n z a m a n l a r k a b u l v e itiraf e t m e d i . T o k t a m A s u r i y e z e r i n e y r m e k i i n K i l i k y a y a gitti orada m u h a r e b e hazrl yaparken Asurlularm h c u m u n a o r a y a r a k m a l p oldu v e m. ev. 6 5 0 de K i l i k y a d a ld. O n d a n s o n r a artk Kimrler sratle b o z g u n l u a doru srklendiler. Son reis l e r i Kobos, m . e v . 6 3 3 t e M e t k i r a l Madya tara f n d a n ezildi. S i n o p , m . e v . 6 3 0 d a M i l e l i l e r v e Antandros, m. ev, 5 7 0 de Lidyallar tarafndan ellerinden alnd. Lidya, uzaklarda, M e z o p o t a m y a n m ark ufuk larnda yaya y a v a k m e l e n e n v e b u defa artk btn mevcudiyetin niha olarak batracak olan yeni frtnalardan t a m a m e n habersiz, tekrar k a v u t u u sakin ve mreffeh hayat iinde yaarken, K k
[1] S h . F . J e a n , L a L i t t . d e s B a b y l . e t d e s A s s y i r i e n e s .

A s y a d a b a r n a m y a n K i m r l e r de c e n u b a e k i l e r e k S u r y e v e Msr iine datyorlard. Gigesin k u r d u u M e r m e n a t v e y a a h i n kral l a r s l l e s i II i n c i A r d y s , S a d y a t ( S a d y a t t a ) , A l y a t (Alyatta) v e K r e z u s ( G r s u s ) i s i m l e r i n d e d r t k r a l yetitirdi; b u n l a r cetleri Gigesin at yolda g a y ret v e m u v a f f a k i y e t l e y r d l e r . L i d y a b y k b i r siyas k u v v e t v e z e n g i n bir devlet oldu. S a r t e h r i K k A s y a n n ilim, f i k i r , s a n ' a t m e r k e z i h a l i n e geldi.

4.

LDYANIN AZAMET VE

NKIRAZI

a h i n k r a l l a r n m s o n u n c u s u Krezus u n m. ev. 5 6 1 d e n 5 4 6 y a k a d a r s r e n d e v r i , Lidya i i n h a k i k b i r r e f a h v e itil d e v r i idi. L i d y a s e r veti h e r t a r a f t a m u h t e e m m a b e t l e r , s a r a y l a r , a b i deler ykseltiyor; K r e z u s filozoflara, limlere, airlere maalar balyor, misafirhaneler ayordu. Eolya, y o n y a ve K a r y a mntakalarndaki btn siteler T u r u v a dahi dahil olarak L i d y a n n h k m altna g i r m i l e r d i . U z u n z a m a n L i d y a y a m e t b u o l a n F r i k y a o n a tbi h a l e i n m i t i . M i s y e v e P a f l a g o n y a ile B i t i n y e a y n i d e r e k e y e d m l e r d i . L i k y e m s tesna olmak zre Lidya hakimiyeti Karadenizden Toroslara, Ege denizinden Kzdrmaa kadar ge nilemiti. Btn bu sahalardan gelen servet, Lidyann k e n d i z e n g i n l i k l e r i ile b i r l e m i , S a r t , a l t n n t a t b i r h a z i n e o l m u , b i r c i h a n b a n k a s h a l i n i almt. G i g e s e affolunan para icad, ticaret saha snda m u r a k a b e s i gayet m k l olan zahire m badelesi ve maden klelerde tediye usullerini k a l d r m a k suretile, b y k bir terakki m e r h a l e s i

tekil etmiti. Devletin v e milletin z e n g i n l i i tarihte emsalsiz saylacak bir m e r t e b e y e varmt. Fakat b u e v k e t v e ihtiamn zayf bir c e p h e s i vard. Para kuvetile h e r istediini elde edebilen K r e z u s , v a t a n m d a f a a s n da y a l n z p a r a k u v v e tine istinat ettirerek drt b u c a k t a n t o p l a n m a kar makark rk v e milletler m e n s u p l a r n d a n m r e k k e p cretli askerlerle ordu tekil eylemiti. Para iin toplanan, v e a n a y u r d a kar fedakrlk ru hundan ve her trl vatan hislerinden m a h r u m o l a n b u o r d u , y a l n z Krezus u n d e i l , b i n y l l k Lidya devletinin e b e d i y y e n mahvna, tarihe g m l p gitmesine balca amil olmutu. K r e z u s , Kuru ( K e y h u s r e v ) d a n e k i n i y o r d u ; v e ayni z a m a n d a kaynatas Met Kiral Astiyan l m n e s e b e p olan K u r u s a k a r kin v e n e f r e t t e du yuyordu. H e r ikisinin r u h u n d a k i teskin ve tatmin edilemez ftuhat ve hakimiyet i h t i r a s da b u hkmdarlar boy lmeleri mukadder iki rakip vaziyetine koymutu. N i h a y e t i l k a k h u s u m e t a d m n K r e z u s att. Ispartadan asker, Msr ve Babil hkmdarlarn dan siyas m u z a h e r e t vaitleri aldktan ve ordusu nu yeni cretli a s k e r kt'alarile t a k v i y e ettikten s o n r a , m . e v . 5 4 6 da a n s z n K z d r m a g e e r e k Pterya ( B o a z k y ) z e r i n e atld. Krezusun k a r s n a s r a t l e g e l e n K u r u m u h a r e b e y e gir m e d e n evvel anlama teklifinde bulundu. M e v s i m m . e v . 5 4 6 s e n e s i s o n b a h a r idi. K u r u s u n k o r k tuuna ve kendine gvenemediine hkmeden K r e z u s a n l a m a t e k l i f i n i g u r u r v e i s t i h f a f ile r e d detti. B u n u n z e r i n e K u r u b t n , k u v v e t l e r d e Lidya ordusu zerine yklendi. Krezusa muzaheret sz v e r m i olan B a b i l h k m d a r N a b o n i t te

Kurula u y u m u t u . K r e z u s perian ordusile Lid ya ilerine kadar geriledi; buradaki son muka vemet tecrbesi de Lidya svari kfalar atlarnn Kurusun o r d u ileri h a t l a r n a d i z d i i Devletlerden r k m e s i y z n d e n b o a kt, v e h e z i m e t t a h a k k u k etti; S a r t m u h a s a r a v e z a p t e d i l d i ; b i r o d u n y n zerinde kendini y a k a r a k intihar e t m e k isteyen K r e z u s esir alnd, v e d n y a t a r i h i n d e M i d y a d e v leti fasl b y l e c e k a p a n m o l d u . K r e z u s Ekbatanda y i r m i y l l k b i r e s a r e t h a y a t g e i r d i k t e n s o n r a l d (m. e v 5 2 5 ) .

EGE HAVZASI
YUNANSTAN EGE MEDENYET AKA ELLER VE MSTEMLEKELER GREK KAV MNN T E E K K L I R K L A R V E KAVM LERGREKLERDEN EVVEL YUNANSTAN SAKNLER HAKKINDA KISA MTALEA

VIIL EGE HAVZASI

Yunancadaki kelimerden birounun ndoAvrupa n a m verilen diller z m r e s i haricindeki lisan m e n e l e r i n d e n g e l m i o l d u u v e b u m e y a n da S a m a s l l a r d a n g e l e n k e l i m e l e r i n pek az b u l u n d u u m a l m d u r . n d o - A v r u p a i v e S a m ol myan kelimelere bilhassa Yunanistanm kadm c o r a f i s i m l e r i n d e t e s a d f e d i l m e k t e d i r . T r k dili esasndan g e l m e o l m a l a r ok muhtemel ve lisan alimlerinin cidd t e t k i k i n e lyk olan bu k e l i m e l e r h a k k n d a bir fikir verilebilmi o l m a k iin b i r k a misal zikredeceiz. M e s e l Ion, G r e k e s a t i r i n d e , ton l a r m ( Y u n a n l a r n ) c e d d i d i r ; e v v e l Atk, k f a s m a g e l d i , s o n r a P e l o p n e z e geti, o r a d a kral, p r e n s oldu; s o n r a t e k r a r , A t k k t ' a s n a d n d , o r a d a da A t i n a K i r a l intihap olundu. Bu efsane, on rknn m u h a c e retlerini tasvir eder. t yonya (onie), u m u m bir surette A n a d o l u n u n , Adalar denizi sahilini ihtiva eden kt'adr. Bu isim A n a d o l u y a D o r i l e r i n istils z e r i n e , a r k a s r l e n Aka l a r l a ( A k h a i e n s ) b e r a b e r g e l m i t i r . D e m e k ki ton A k a l a r d a n d r ; k r a l d r , s a h i p t i r . Bedros Efendi Keresteciyanm Dictionnaire Etymologique de la langue Turaue kitabnn 33 n c s a h i f a s m d a u tafsilt v a r d r : " y e (T. o r l ) = Seigneur, matre. y e m e k Dominer. (Sumerien) a i ^ P e r e ; ( B a s q u e ) i a u (na) = m a t r e , s e i g e u r .

E n Mongol iige ( u i e k e ) singfie grand, ainsi q u e l'atteste E b l - g h a z i ( C h e d j e r e i T u r q u i e , p a . 4 3 ) Ce vocable erait-il u n e f o r m e mitigee de agh a ou a g a ( v e y e z c e m o t ) . Herman Vambery'nin alamanca; Trk - Tatar l i s a n l a r n n E t i m o l o j i s i n e ait k i t a b n n 2 7 i n c i s a hiesinde"iy kelimesi vardr. Bu kelimenin yann da E g , E y , Et, r, k e l i m e l e r i d e v a r d r . Bunlar Efendi, sahip demektir. U y g u r c a , i g e , i t e , iti, i d i - e f e n d i , s a h i p , A l l a h . aatayca, ege, e y e efendi, sahip, Allah; e y l e m e k = sahip olmak; azerice, y e y m e k , e y m e k = sahip, h k i m olmak. Hseyin Kzm Beyin T r k lgatinin 513 ve 514 nc sahifelerinde "ye, s a h i p , i k e , ite., k e l i m e l e r i n i n m u h t e l i f t r k l e h e l e r i n d e malik, Allah m a n a l a r n a o l d u u izah edil mitir. B u m a l m a t a g r e , m a n a v e t a r i h v a k ' a l a r itib a r i l e yon ( o n ) k e l i m e s i n i n t r k e iye k e l i m e sinden g e l m e o l d u u n a ihtimal v e r m e k caiz g rlebilir. B u k e l i m e n i n ayni m a n a d a olan t r k e Aka, eke, eti, ata k e l i m e l e r i a i l e s i n d e n o l m a s ihti mali de dikkati caliptir. Mahal ve m e m l e k e t isimlerinden alka uyan dran k e l i m e l e r de o k t u r . M e s e l Yunanistan kt'as, i m a l d e n c e n u b a , g z d e n g e i r i l i r s e T e s a l ya c e n u b u n d a v e P e l o p o n e s kt'as i m a l i n d e k i sahalara verilen Akhai ve Egale isimlerinin "Akaeli,, k e l i m e s i n i n n j a n a v e d e l l e t i n i h a i z ol duu grlyor. D a r bir boazla kt'adan ayrlan u z u n a d a n n i s m i Eubee = b e , t r k e a d r , e v m a n a s n a o l a n oba k e l i m e s i n i n a y n d r . G a r p t a , d a l a r n t e k i l eitii bir y k e s k l i e v e r i l m e k t e olan Acarnanie

i s m i t r k e y k s e k l i k m a n a s n a o l a n Akar keli mesinin b o z u l m u bir eklini andryor. P e l o p o n e s kt'asmm da geitlerini ihtiva eden m n t a k a n n t a d Arcadie ismi dalarn geit v e r e n y e r l e r i m a n a s n a o l a n t r k e argt k e l i m e sinden g e l m e olabilir. A d a l a r d e n i z i n i n t a d Egee k e l i m e s i ile t r k e ege, eke, kelimeleri arasnda benzerlik tamdr.

A. MEMLEKET

YUNANSTAN
a v r u p a n n Akdem'ze do-

Yunanistan,

, ,

........

r u frlatt u b u y u k yarmadann en a r k t a b u l u n a n B a l k a n y a r m a d a s n n c e n u p ksmna b u g n verilen isimdir. B u n u n nihayetine d a r b i r b e r z a h l a , a a y a p r a v e y a a k b i r el eklinde, bir k k yarmada birleir. Bu yarm ada b u g n M o r a v e y a P e l o p o n e z n a m n tar. Yunanistan, arkta Adalar denizi ve garpta Y u n a n denizi ile evrilmitir. i m a l d e m u a y y e n snrlar yoktur. E s k i c o r a f y a l i m i Strabona nazaran, Y u n a n i s t a n n i m a l h u d u d u A m b r a s i ( b u g n Ar ta) krfezinden Pene nehri (imdi Salambriya) m a n s b n a e k i l e n bir hatla gsterilebilir. B u suretle tahdit edilmi olan m m t a k a 5 5 , 0 0 0 kilometre murabba geniliinde k k bir mem lekettir. U z u n l u u 4 1 0 k i l o m e t r e v e genilii 210 kilometredir. o k arzal olan v e zelzelelerin m t e m a d i y e n sarst b u a r a z i n i n h e r taraf s a r p v e dik u u rumlu dalarla kapldr. Dalar alelmum, kaya lklardan mteekkil ve plaktr. En yksek tepeler 2 0 0 0 metroyu geer. En y k s e k nokta

imal 3 0 0 0 m e t r o y a y a k l a a n O l i m p o s silsilesi iindedir. Yunanllar ilhlarnn Olimpos da zerinde oturduunu soyuyorlard. Yunanistanda dalar m t e m a d i bir silsile tekil etmez; ilerin den g e e n baz r m a k l a r n dar ve derin geitlerile ayrlr. B u d a l a r eski gllerin z e m i n i n i te kil eden, ziraata o k elverili ovalarn etrafn da ihata eder, Tesaliya v e Beota ovalar byledir. K o r e n t berzah yunanistan iki muhtelif mnt a k a y a a y r r : i m a l d e Kara yunanistan ve cenup ta Pelopones. B u m m t a k a l a r m herbiri de birok k k memleketlere ayrlrki, balcalar unlardr: 1 Kara yunanistannda : Tesaliya, Etoliya B e o t y a v e Atk. 2 P e l o p o n e z de: A r k a d y a , Argolit, Lako'nya, M e e n i v e Elit. KARA YUNA NSTAN imalde bulunan Tesalya, dier Yumemleketlerinden byktr. V a k t i l e k e i y e t i t i r m e k l e h r e t al m olan b u m m b i t ova, dalarla evrilmitir. G a r p t a P e n d e silsilesi, a r k t a O l i m p o s , O s s a v e Peliyon dalar ykselir. B u ovay ska eden k k Pene rma, Olimpos ve Ossa dalar arasndan getikten sonra Adalar denizine dk l r . I r m a n , b u d a l a r n a r a s n d a t e k i l ettii geit, vaktile m a n z a r a l a r n n gzellii v e g l g e l i k l e r i n i n serinlii ile m e h u r d u r . Tesalyamn cenubu geilmesi m k l dalar la k a p a l d r . Y a l n z , t a d a y l e d e n i z a r a s n a skm bir geitten geilebilir. Yunanistanm ha k i k k a p u s u o l a n b u g e i t , Termopil geididir Termopil geidinden sonra dalarn h e r istika mette y e k d i e r i n e kart bir m n t a k a y a girilir.
n a n

Bunlarn takriben ortada b u l u n a n en y k s e i ( 2 4 5 9 m e t r e ) Parnastr. Bu dada sular b e r r a k gzel m e m b a l a r vardr. Parnasn etrafnda bulu n a n d e r i n v a d i l e r Fosit m e m l e k e t i n i t e k i l e d i y o r d u ; b u r a n n b a l c a e h r i o l a n Delfte btn Yunanistann en m u k a d d e s mabedi b u l u n u y o r d u . D a h a a r k t a B e o t y a kt'as v a r d r . B u n u n da c e n u b u , T e s a l y a g i b i , Helikon v e Siteron dalarile evrilmitir. M m b i t bir ovadr. Beotiyann i m a l i g a r b i s i n d e K o p a y i s g l b u l u n u r . B u g l n s u l a r k y a m u r l a r n d a n s o n r a t a a r v e ci varndaki arazide topraa imbat kuvveti verici bir balk brakr. Beotya z e n g i n bir ziraat m e m l e k e t i idi, b u r a d a b i r o k e h i r l e r b u l u n u y o r d u k i b a l c a s Tep idi. Cenubu arkide kara yunanistann nihayetini tekil eden v e bir g e m i n i n ba gibi d e n i z e do ru i l e r l e m i o l a n Atk, b i l k i s d a l k v e t o p r a zayf bir m e m l e k e t t i r . B u a r a z i y e arlarile m e h u r o l a n Himet ve m e r m e r l e r i hret alan Pantelik ve P a r n a s dalar h k i m o l d u u n d a n ziraat iin p e k az y e r k a l r . L k i n d a l a r d e n i z e d o r u i l e r ler v e c e n u p t a Ein krfezi sahillerinde gzel, tabi l i m a n l a r v c u d a g e t i r i r . S a h i l e y a k n tek b i r k a y a n n d i b i n d e Y u n a n t a r i h i n d e en b y k r o l o y n a m o l a n Atina e h r i y k s e l i r . Adalar denizi cihetinde bulunan memleketler, Y u n a n denizi cihetinde bulunan m e m l e k e t l e r d e n daha b y k tarih e h e m m i y e t kazanmtr;*bu, kayde ayandr. Y u n a n d e n i z i c i h e t i n d e b u l u n a n Akari (Acarn a n i e ) v e Etolie d e r i n v a d i l i v e a r a l a r n d a n g e i l mesi o k zor dalarla kapaldr. B u n l a r bellibal Y u n a n yollarndan uzaktr.

B u n d a n dolay b u m e m l e k e t l e r i n ahalisi daima Y u n a n leminden uzak gibi kalmtr. ~ arkta Ein krfezile garpta Korent

PELOPONEZ

krfezi arasnda, Korent berzah Peloponezi, Kara Yunanistana rapteden bir kpr g i b i d i r ; b u n u n baz y e r l e r d e genilii a n c a k b e kilometredir. B e r z a h n iki u c u n d a iki ehir tees ss etmitir: imalde Megar, cenupta Korent. Ka ra Y u n a n i s t a n g i b i P e l o p o n e z i d e d a l a r m u h t e l i f ve mteaddit m e m l e k e t l e r e ayrmtr. K k bir s v i r e g i b i o l a n o r t a k s m Argt ( A r k a d i e ) d i r . Olduka mmbit yksek ovalar bulunan bu memleketin imalinde ormanlarla kapl Erimant da vardr. Burada da B e o t y a d a olduu gibi bir k a gl vardr ki balcas Stimfal gldr. Argit m m t a k a s m d a , b i r o k d a silsileleri y k selir ve herbiri denize d o r u birer b u r u n l a ni h a y e t bulur. B u dalarn en m h i m m i cenupta 2 4 0 0 m e t r e y k s e k l i i n d e Tayget silsilesidir ki nihayeti T e n a r b u r n u n u tekil eder. Taygetin garbnda uzanan m e m l e k e t e Mesenya denir. ar knda uzanan memlekete Lakonya denir. B u memleketi, rotas nehri sular. B u nehrin kena r n d a A t i n a n n r a k i b i o l a n sparta ykselir. Adalardenizi c i h e t i n d e l i m o n v e portakal ormanlare rtl m m b i t bir ova daha v a r d r ; B u r a s Argolit v e y a Argos ovasdr. Y u n a n denizi s a t h m a i l i n d e E l i t m e m l e k e t i n d e Olempya ehri de Delf gibi y u n a n l l a r n m u k a d d e s ehirlerindendi. DENZ VE SA= sahilleri en girintili HLLER " k m t l m e m l e k e t l e r d e n b i r i d i r . 2 0 0 0 k i l o m e t r e d e n u z u n sahili vard. Da lar h e r tarafta y u n a n l l a r y e k d i e r i n d e n a y r d
Y u r a n i s t a n

v e y a y l m a l a r n a m n i o l d u u h a l d e deniz a d e t a onlar y e k d i e r i n e yaklatrr. Yunanistan tarihte oynad rol bilhassa denize m e d y u n d u r . Adalardenizi sahihleri girinti ve kntlar ve tabi i l t i c a g h l a r i t i b a r i l e Y u n a n d e n i z i s a h i l l e r i n den daha zengindir. Y u n a n denizi sahili y a r m a daya b t n geniliinde nfuz eden derin bir Korent krfezine maliktir. Adalardenizinin, ce nuptan imale doru, Argolit krfezi, E i n krfe zi v e d a h a i m a l d e T e r m o p i l b o y u n c a g i d e n Maliyak krfezi ve Magnesi yarmadasn tekil eden Pagazetik krfezi gibi b i r o k krfezleri vardr. Yunanistan sahilinin denizleri, adaADALAR adacklarla doludur. Bu ada lar a r a s n d a bazlar k a r a y a o k a d a r y a k n d r ki adeta o n u n imtidad gibidir. K o r s i r , Lkat, tak, Kefalonya ve Zasint ve Peloponezin c e n u b u n d a Siter, E i n krfezinde Ein ve Salamin adalar ve bilhassa dar bir kanalla karadan ayrlm olan b y k ve uzun b e adas bunlardandr. B i r n e h r i n g e i t y e r i n e a t l m t a l a r g i b i adal a r d e n i z i n e s a l m o l a n d i e r a d a l a r da> A v r u p a ile K k A s y a y o l u z e r i n d e s r a l a n r . Y u n a n i s tana en yaknlar Kiklat adalar g r u b u n u tekil e d e r . B u n l a r d a n Delos m e h u r bir m a b e d e ve Paros zengin m e r m e r ocaklarna maliktir. K k A s y a y a en y a k n olan adalar cenu Sporat ada l a r g r u b u n u t e k i l e d e r . B u n l a r n en m h i m m i Rodos adadr. D e r i n girinti v e kntlar, yar madalar v e krfezlerile t a m a m e n Y u n a n i s t a n sa h i l l e r i n e b e n z i y e n K k A s y a s a h i l i b o y u n c a da b a l a r i l e m e h u r b y k a d a v a r d r . Midilli,
y e

Sakz ve Sisam.. C e n u b a doru o l d u k a uzakta, b y k v e d a l k Girit a d a s , a r k t a n g a r b a d o r u uzanr.

veya Irakn ikliminden dah mutedil v e d a h a h a y a t v e r i c i d i r . S c a k v e k u r u y a z l a r , tatl v e o l d u k a y a m u r l u k l a r , g n e l i i l k v e son baharlarile garb Anadolu iklimine benzer. H e m e n daima hava temiz bulutsuz, son derece b e r r a k v e o d e r e c e effaftr k i u f u k t a dalarn, sahillerin ve uzak adalarn hututu her vakit vu zuhla teressm eder. Y n n a n i s t a n m servet membalar m t e n e v v i l kin ok mahduttur. Dalarda phesiz bugn k n d e n fazla o r m a n l a r , m e e v e a m aalar vard; bu ormanlarda geyik ve domuz avlanyor du. I r m a k l a r n m e c r a l a r b o y u n c a n a r a a l a r gzel glgeler v e r i y o r d u . Lkin ziraat v e mer'alar iin pek az y e r k a l y o r d u . B u d a y v e arpa gibi hububat, zm, zeytin, incir v e portakal aac gibi Yunanistan toprandan holanan m e y v a aalar, ovada ok sk bir halde yetiiyordu. Ziraat ve m e y v a aalar y e t i t i r m e k iin dalarn y a m a larnda topraktan taraalar vcude getiriyorlard. Topran fakir istihsal m e m b a l a r m a , denizin varidat vastalar i n z i m a m ediyordu. Yunanllar balk tutuyorlar ve her trl balklar, bilhassa sardalya ve palamut balklarn istihlk ediyor lard.

IKLIM VE VA s e s i n e e n h o b i r h a v a d m t r . , , RDAT MEM Hakikaten Yunanistann iklimi Msr BALARI

Heroalot

diyor k i : "Yunanistann

his

EGE

MEDENYETNE UMUM NAZAR

B. 1.

EGE

MEDENYET NAZAR

UMUM

Y a r m a s r d a n b e r i Girit te, Y u n a n i s t a n d a v e A n a d o l u d a y a p l m a k t a o l a n k e i f l e r , e s k i b i r Ak deniz medeniyetini meydana kard. Kat'iyet bu lan v e artk tarihte yerini alan b u m e d e n i y e t i n o c a Knos ( C n o s s o s ) v e m e r k e z i G i r i t t i r . A k d e n i z havzas ve hususile Adalardenizi mmtakas greklemeden evvel, oralarn sahipleri parlak bir me d e n i y e t k u r m a k iin icap eden esasl vasflara v e husus faziletlere malik -bulmuyordu. B u insanlar, tarih rollerinde phesiz, "HintAvrupal,, denilen k a v m l e r d e n k a d m v e S a m l e r e ise y a b a n c i d i l e r . Adalardenizi ahalisinin faaliyeti, a k bir su rette g r l m e e b a l a d k t a n s o n r a F e n i k e l i l e r i n m b a l a e d i l m e k istenilen faaliyet tesirleri azald. F e n i k e l i l e r i n , A k d e n i z d e f a i k i y e t l e r i , m . e. 1100 8 0 0 arasndadr. E g e Havzasnda, istikbalin medeniyeti dene bilecek olan m e d e n i y e t d o d u u z a m a n , Kaide ve Nil vadisi tarih devirlerini y a y o r d u . A v r u p a n n , v a h i k a b i l e l e r i ise, d a h a u z u n a s r l a r , kesif k a r a n l k l a r i i n d e s r n e c e k l e r d i r [ l ] . stik b l e a k o l a n Eeler, k k a d a l a r d a y a h u t d a l k mmtakalarda ve karadan kolaylkla yaklalamyan sahillerdeki ehirlere otururlard. B u ehir ler, b t n d n y a y o l l a r n a a k t . E g e denizi Havzas, Asya, Afrika v e Avrupa a r a s n d a m u t a v a s s t b i r m n t a k a d r . D n y a ile muvasalas kolaydr.
[1] G. G l o t z , L a C i v i l i s a t i o n Egeenne.

273

18

. B u Havza ahalisi Akdenizi batan baa, ser b e s t e dolatlar. stedikleri y e r l e r d e ticaret yap tlar. H o l a n d k l a r yerlerde kalp yerletiler. Cihan tarihinde b y k yenilikler olmak zere, deniz ticareti v e mstemleke tesisi r e n i l d i . E e l e r c i m n a s t i k t a l i m l e r i v e d a n s ile o k urarlard. V c u d u n her vaziyet ve hareketini g r e g r e o n l a r t e r s i m d e t e k e m m l ettiler. D a n s ta, o n l a r n t a g a n n i d e , a l g d a k o n u m a d a olan m e l e k e l e r i n i arttrd. Adalardenizi sahillerinde, gzel san'atlar v e iir s n m e z b i r k y m e t a l d . E e l e r ta v e m a d e n l e r i , v e t o p r a i l e m e i ve kullanmay b u r a y a g e l m e d e n evvel biliyorlar d. B u r a d a b u b i l g i l e r i n i d a h a o k i n k i a f ettir diler. n c e v e b y k san'atkr oldular. Eelerin medeniyette gsterdikleri mucize, tabi artlarn, m s t a i t i n s a n l a r z e r i n d e m t e r e k t e s i r v e y a r d m ile i z a h o l u n u r .

2.

HAFRYAT

Yakn senelere kadar reklerden evvel, Yunanistanm n e olduu h a k k n d a hibir fikir yoktu. B u m e m l e k e t i n eski ahalisini a r a r k e n Pelasges, G a r i e n s v e L e l e g e s k e l i m e l e r i talffuz o l u n u r d u . F a k a t b u , Homer zamanndan daha evvele ka rlan tarih v a k ' a l a r m eski t e r c m e l e r i tesirile ve yahut hayal gayret saikasile v u k u b u l u y o r d u . ok uzak bir mazinin baz harabeleri, enkaz biliniyor du; fakat izah o l u n a m y o r d u . Yeraltndan karlan y k s e k d e e r l i v a z o l a r , A v r u p a m z e l e r i n e gittik t e n v e Rodos ta y a p l a n t a h a r r i l e r G r e k l e r l e h i b i r mnasebeti olmyan derin tabakalarda her nevi eya m e y d a n a kardktan sonra ; toprak altnda

m i l t t a n 2 0 0 0 s e n e d e n e v v e l e ait e h i r l e r b u l u n d u . Saraylar, maazalar, evler, nihayetsiz san'at eserleri, lvhalar, h e y k e l l e r , iniler, aletler, silhlar, m c e v herler, elhasl orijinal v e incelmi bir medeniyetin b a k i y y e l e r i m e y d a n a k a r l d . B t n b u n l a r n n e ol duu bilinmiyordu. 1 8 7 5 t e n b e r i , Alman ilmanm v e a n d a n s o n r a d i e r l i m l e r i n m u v a f f a k i y e t l i ta harrileri sayesinde, binlerce noktalarda, asrlarca karanlk iinde kalm btn bir m e d e n i y e t meyda na k t . B u m e d e n i y e t i n s a h i b i o l a n k a v m " H i n t A v r u p a l , , l a r d a n e s k i v e S a r n i l e r e y a b a n c d r [1]. Adalardenizi m e d e n i y e t i n i n ilk sahipleri eri A s y a d a n g e l m i Trklerdir. Cenub Rusya ve Tuna havzalarnda ok eski devirlerde yerlemi T r k l e r i n m e d e n i y e t i de, m i l t t a n 3 5 0 0 s e n e e v e l Makedonya, Tesalyaya ve Korent mntakasma k a d a r nfuz etmiti. r e k l e r d e n e v v e l e ait y a z b u l u n d u . Y u n a n i s tan i i n d e , Torikos ( T h o r i c o s ) Orhomen (Orchom e n e ) isindi ehir h a r a b e l e r i m e y d a n a kt. Akdeniz, beeriyetin tekmlnde ok messir olmutur. Adalardenizi medeniyeti, n Asyann yerli halknn mesel, S u m e r l e r i n ve hususile Etilerin nfuz v e tesiri altnda kalmtr. Btn adalar havzasnda en eski m e d e n i y e t G i r i t t e idi.

3.

DEVRLERE TAKSM

[2]
Minos'a. affo

E g e medeniyeti, Cnossose Kiral l u n u r ; Minos medeniyeti denir.

[1] C. G l o t z , L a C i v i l i s a t i o n e g e e n n e , M u k a d d i m e . S a . I I . [ 2 ] C. O l o t z , L a c i u i l i s a t i o n e g e e n n e . S a . 2 3 .

Minos medeniyeti, b y k d e v r e y e ayrlr: E s k i M i n o s m e d e n i y e t i (E.M), orta M i n o s m e d e n i y e t i ( O . M), s o n M i n o s m e d e n i y e t i ( S . M ) . B u d e v i r lerin herbiri de e r d e v r e y e ayrlr: I,II,III n c . B u m e d e n i y e t devirlerini Giride hatta Giritte, Knos (Cnosse) ehrinin h k i m olduu zamanlara hasretmelidir. Bu taksim btn Adalar denizi ha vasna tekabl etmez. Giritten b a a d i e r a d a l a r d a cill ta d e v r i n e ait i n s a n i z l e r i n e t e s a d f o l u n u y o r . A d a l a r t a r i h i de Girit tarih devirleri gibi h e r b i r i devirli b y k d e v r e y e ayrlabilir. Y u n a n i s t a n ad veril m i olan A k a e l i n d e , P e l o p o n e z d e , cill ta d e v r i medeniyeti eserleri yoktur. Tesalyada vardr. Fakat bu Giridin bakr devrine tekabl eder. Adalardenizi m e d e n i y e t i en a a milttan 3 0 0 0 s e n e evvel, e h e m m i y e t k a z a n y o r . Milttan 4 0 0 0 s e n e e v v e l i n e ait m e d e n i y e t i z l e r i d e v a r dr. " F a k a t , G i r i t m e d e n i y e t i n i t e t k i k e d e n l i m l e r , b u m e d e n i y e t i n i n k i a f n , m . e v . 2 4 0 0 - 1 4 0 0 ta rihleri arasnda k a b u l ediyorlar.,, E e l e r Msrla o k m n a s e b e t t e bulundular, h e r iki m e m l e k e t t e b i r b i r i n i n eserleri b u l u n d u . Son Minos medeniyetinin devirleri u tarihler i i n d e d i r : m. e v . 1 5 8 0 1 4 0 0 1 2 0 0 . Adalarn bize biralklar yazl eserler, h e n z okunmad. Bu sebeple onlarn tarihteki hakik yerlerini buknak mkl oluyur. M e s s e s e l e r i n e , m e z a r l a r n a , k u l l a n d k l a r e yalara ressam ve heykeltralarmm resim ve hak kettikleri s a h n e l e r e b a k l n c a b u ahalinin tipini v e m a d d , i k t i s a d , i t i m a , d i n v e s a n ' a t h a y a t l a r n ta n m a k m m k n oluyor; hatta ayni d e v i r d e y a y a n c e m i y e t l e r l e m u k a y e s e n o k t a l a r da b u l u n a b i l i y o r .

Mstakbel Yunanistann menkbelerinde ve masallarnda adallalrm terbiye edici hatrlar da vardr. Msr vesikalarna gre, b u k a v m l e r e "deniz h a l k , , y a h u t Kefti 1er d e r l e r d i . Adalar havzasnn, hususile, Akdenizin hakik m e r k e z i o l m u olan Giridin, ta d e v r i n d e n itiba ren, G r e k l e r z a m a n n a k a d a r tarihini tetkik e t m e k lzmdr.

d e en eski m e d e n i y e t i tesis e d e n Girittir. Girit adas, d n y a n n dier binlerce m m t a k a l a r gibi o kadar erken iskn o l u n m u deildir. Adalardenizi havzasnn karalar, Orta Asya y a y l a s n d a n , A n a d o l u y o l u ile d e n i z d e n ; v e K a radeniz imal - T u n a vadisi, M a k e d o n y a yolu ile karadan muhtelif devirlerde v e birbirini mteakip g e l e n Trk rkndan kavmlerle iskn olunmutur. Giritte y e r l e e n ahali medeniyette, yava, fakat mtemadi bir surette ilerlemilerdir. 3000)ARASINDAK DEVR.
1 n

M. EV. (6000

Adalar

. . .

havzasnn

. .

btn

karalar

'

butun AdalardeDAK DEVR. raz\ h a v z a s n d a , b y k b i r t e b e d d l oldu. Y u k a r d a sylediimiz gibi daha m.ev. 3 5 0 0 senesinde Tuna havzasnda ve Cenub Rusyada teesss etmi olan m t e r e k T r k m e deniyeti, T r a k y a y a , M a k e d o n y a y a v e T e s a l y a y a oktan girmiti ve yava yava (m.ev. 3 0 0 0 senesinedoru) Korent krfezine kadar btn Yunan kt'alarna yaylmt. Mmtakalarm mtenevvi olmasna ramen b u

M.EV. (3000 ., ,. , 4 0 0 0 ) ARASIN nihayetine doru,

Milttan e v v e l

IV nc bin senenin

......

. . .

m e d e n i y e t h e r y e r d e v a h d e t i n i t e s i s etti. E s e r l e r i M a k e d o n y a T u m b a l a r n d a ; Tesalyada v e I inci O r c h o m e n e ( O r h o n ) in m d e v v e r e v l e r i n d e v e heryerde bulunur. F a k a t b u m e d e n i y e t ile G i r i t m e d e n i y e t i a r a snda irtibat y o k t u r . Arada m e s k n o l m y a n ada lar vardr. M. e. 3 0 0 0 s e n e s i n e d o r u idi ki, Adalar havzasnda ve btn arkta geni bir hareket hsl oldu. A d a l a r k a m i l e n i s k n o l u n d u . B u ilk ahali, s o n r a d a n G r e k l e r i n u m u m i y e t l e d e d i k l e r i g i p i , is ter P e l a s g e , ister Karili (Cariens) n a m l a r i l e y a d e dilsin, onlar, m u h t e l i f d a l g a l a r h a l i n d e A s y a d a n gelen Eelerdi. " H e r h a l d e , b u n l a r Grek d e i l l e r d i , , . [1] B u n l a r T e s a l y a y o l u y l a A v r u p a d a n da gelini yorlard. B u n l a r n gelii, o z a m a n l a r d a , n Asya n n m a n z a r a s n tadil e d e n muhaceretle elbette mnasebettard'ir. a n a k k a l e b o a z y a k i n i n d e H i s a r l k srt, b u d e v i r d e , i l k d e f a i s k n v e I i n c i Turova ( T r o i e ) e h r i ina olundu. Kbrsta, ta d e v r i y a a n m a m t r . Kbrs, m a d e n d e v r i i n s a n l a r ile i s k n o l u n m u t u r . B t n b u k a y n a m a l a r i i n d e Yunan alemi, Greklerden evvel Asyadan imal yolile Tuna zerinden gelenler tarafndan vcude getiril mitir. M a d e n san'ati b u d e v i r d e m e y d a n a kt. B a k r d a n bellibal silhlar, sivri v e y a k e s k i n aletler yapld. Altn v e g m , t e z y i n a t a hasrolundu.
[1] O. Glotz, La civilisation E g e e n n e . S a . 37 satr 1,

DEViRLERE TAKSiM __ ------T~UN~

II.
( 1700

Saravlar
_ 1400 )

1. Sa ra vI ('600 ar 1750,

I ~;;i Baku 8 ~>-i devri

0

I
'I

I
I

c e

~"--.

\----....1,-; .. 1---_
1 ~ ~ ;

I;;

Ii

I ;
::::
~

I ;
..-.

;:::
(f'l

;:::
'~

---

::::
--J--I.

::::
...--..
.

::::
--..

-liSI~ l,.r.:I

li~ .... ....

~
"'I
0

o
7'

)o-L

I----'-

t.....:J

t-.J 0

tv 0

ig;--

>
Q.,

~ ~ ~ ~ "'I ~ ~
tool

t!1

m _

z 0001000000
........,

:;::
;>;

~
>-l t'1
V> V>

-<

~I~~ - ~ ~ -- ~ ~I~ --I ~I~~ I

t--L

t:;
I

~ 0
~

0
1

~
I

~
I

:5
1

1_ -. ~

:: ....

...

...

J--I.

t-.,)

t'V

t-.)

"'-"'

........,

-...

1__

Tun~

Baku

... 8 ~

_1::::1-181::::1-18
Tun~
Son mikenlik

C/J C/J $J'19 P P p ~

o p

r'l p

r'l p

tT1

~ [ e.. ~

::::I~
Baku

:::~

ft e. '<
== == Q.,

;.

C: C

---

...
~
"'I "'I

~---------------------,...

o
1

~ o
$J'

,---'-----------.1--- ~
I ..---

Miken

t'-'

.........--.. N t-.;,

...
l~

I $J'
P
:::

C/J 0 go gr'l gr'l p ;r: ~;r: N;r: J.,;r:

:::: ;:;!- 82~:::: 1-91'.9.2

--------------- - S
I'd
~,
,-..
tJ.j

e '0 o

:So

g r'l

:::

~,

J.,;r:

....

.2

~><
"'<' o 1-"'\

0:

--------------I
(Acheens)
~ -~-3~'--' g;;;(CI> o p In .,.,~

~ ~
"'I ~.

(PrehelIenes)

~~
w <JlO-3
g:::;CI>

-. '~" ~ .i...:::.....
t

~~

..
~
f')

Ntlj
0.,

Io..';i ;::;~
0 ~

-3 o:-;-g

~o
N

~
_.

e, _o..';i
Ul

I;;

,-,,;,;-;-3

g=-g

I-~
~

"'

:-3

S-';i
-

~
tIl

< !.

I' l

__ _

;:-;.::.<

00:';:::: 0 _. _

CI>

-'--"

I
-

11t.z N""" go.. 0 ~ .::; ... <(lI

~""
0
--

0'::

'< III
I I

III
I

279-

Giritte b a k r devrile tun devri arasnda 5 - 6 a s r g e t i (m. e. I. v e I I . d e v i r , 3 0 0 0 d e n 3 4 0 0 z e kadar). M a d e n san'atlar dahil t e k e m m l n neticesi olmamtr. Girit dahi btn dnyay yakndan v e y a u z a k t a n alt s t e d e n a r k n d a i m m s t e v l i lerinin birbiri ardnca gelen tesirleri altnda tekem m l e t m i t i r . M. e. 3 0 0 0 - 3 4 0 0 s e n e l e r i a r a s n d a Asyann brakisefal insanlar yeniden geldiler. Giridin imal sahillerine ktlar, bilhassa c i v a r d a k i k k adalar igal ettiler. G i r i d i n a r k imal sahilinde Moklos (Mochlos) harabesinde bunlarn e n e s k i b a k r a l e t l e r i v e en e s k i m e z a r t i p l e r i kefolunmutur. M i l t t a n 3 0 0 0 s e n e e v v e l i n e ait v a z o l a r , r e s i m lerde, r e n k l e r d e y k s e k m e d e n i y e t eserleridir ; b u n l a r iptida b i r k a v m i n z a r u r i h t i y a l a r i i n yaplm eylerin o k s t n d e d i r ; evlerinin tezyi nat, b o l l u k v e e m n i y e t a h i t l e r i d i r . E s k i M i n o s m e d e n i y e t i n i n II i n c i d e v r i n d e , y a n i m. ev 2 8 0 0 - 2 4 0 0 arasnda, terakki daha ak oldu; btn maden san'atlarmda ve sairede tekem m l edildi. Girit ve Adalar ahalisi, artk, A n a d o l u n u n b tn sahillerde, S u r i y e ve Msrla, Akdenizin garp sahillerde muhtelif m n a s e b e t l e r e giriyor. K o r e n t k r f e z i c e n u b u , P e l o p o n e z kt'as, A d a larla h e m e n ayni z a m a n d a iskn o l u n d u v e Ada l a r l a d a i m a s k m n a s e b e t i m u h a f a z a etti. . Bu devirde Korent havalisinde Argolit mntakasnda m e y d a n a kan medeniyet, Girit m e d e n i yetile temasta b u l u n y o r d u . Bu m e d e n i y e t m e r k e z Y u n a n i s t a n l a da t e m a s s z d e i l d i . F a k a t , d a h i l , t e r a k k i d e bati idi. T u n a y a l s n d a n g e l m i o l a n

Trklerin tesis ettikleri bu m e d e n i y e t e M i k e n (Mycenienne) medeniyeti demilerdir. n k mer k e z o l a r a k y a p t k l a r e h r i n a d M i k e n ( M y c e n e ) idi. M i k e n l i l e r i n asl i s i m l e r i Akalar (Acheens)dr. Bun l a r Y u n a n i s t a n k f a s m a T r a k y a d a n ilk g e l e n l e r d i r .

M. EV. 2400 . * . , . . . defa o l m a k z e r e A v r u p a v e Asyada 2000 ARASIN...... .

kesif bir karklk g o r u n u r . Yeni istillar balar. T r a k y a d a n Trkler t e k r a r b i r t a r a f t a n T e s a l y a y a i n d i l e r ; d i e r taraf tan t e k r a r H i s a r l k h a v a l i s i n e d e g e t i l e r . I i n c i Turova harap oldu; onun harabeleri zerinde I I i n c i T u r o v a e h r i n i b i n a ettiler. T e s a l y a y i g a l e d e n l e r c e n u p m e m l e k e t l e r i l e irtibatta b u l u n m a d l a r . O t r i s ( T e s a l y a n m c e n u b u n d a k i d a l a r ) asr l a r c a g e i l m e z b i r m a n i a o l d u . F a k a t II n c i T u r o v a ile m n a s e b e t t e k a l d l a r ; i n s a n l a r , e v l e r i a y n i tipi g s t e r i r . M e d e n i y e t i d u r g u n d u , y a l n z etraf istihkmlarla evrilmi y k s e k ehirler dikkati c e l b e d e r . M e r k e z Y u n a n i s t a n i s e c e n u p l a irtibatta idi. O r t a v e c e n u p m e m l e k e t l e r i m t e r e k bir m e d e n i y e t l e b i r l e i y o r d u . k i n c i Orhun (Orchom e n e ) un etrafnda b i r o k y e n i e h i r l e r yapld. Bu memleketlerde tun devrine geiliyordu.
D A

M. "ev. 2 5 0 0

senelerine doru

ikinci

M
t^-n

EV

2000

* / C M . I

Yunanistan tarihlerinde
, .

kt'as m. ev. b i r defa d a h a

2000 kart.

l/M

AKASIND A

H a z a r d e n i z i k y l a r n d a o t u r a n in sanlar yeniden btn manasile her tarafa yayldlar. ran ve Hindistana girdiler. Onlardan b i r k a b i l e Mituniler D i y a r b e k i r hava l i s i n d e y e r l e t i . B t n a r k t a b u t a z y i k i n tesiri hissedildi. Msr kendisini mdafaada o k sknt ekti. K e n a n elleri y e n i bir h a y a t a d o d u . II inci

T u r o v a ( Y a n k e h i r ) e n k a z altnda kaldl. Ve s o n r a adi bir k y h a l i n e geldi. Y e n i m u h a c e r e t d a l g a l a r A v r u p a y a da y a y l d . B u d e v r i n n i h a y e t l e r i n e d o r u T r a k y a taraf l a r n d a n y e n i b i r istil o l d u , t e k r a r T e s a l y a y a girdiler. E s k i ahali z e r i n e atldlar. Merkez m m t a k a y a yerletiler. B u yeni gelenler de mede n i l e m e i b i l i y o r l a r d . B u n l a r n k s m k l l s i Otris (Othrys) d a l a r m geti. Y e n i g e l e n l e r de, k u v v e t l i Trk rkndan ve zeki, temsil edici idiler. T a h r i p ettikten s o n r a y e n i d e n i m a r a baladlar. II inci O r c h o m e n e z e r i ne III nc O r c h o m e n e bina olundu. Korent mntakas igal edildi. Adalarla sk m n a s e b e t b a l a d. G i r i t m e d e n i y e t i a d a l a r v a s t a s i l e d a h i l e g i r d i .

M. EV. 1900 - . .
1400 ARASINA

Fakat,

y urad. Grtte y e n i bir s l a l e kt. B u slale y e n i bir yaz getirdi; d e r h a l n f u z u n u t e s i s etti. B y l e c e y a r m a s r g e t i . M. e v . 1 7 0 0 d e G i r i t d a h a g z e l v e d a h a p a r l a k oluyor, evcibalya kyor ve asr m d d e t e o noktada kalabiliyor. Bu devirde yeni saraylar, m k e m m e l ve en i n c e h e r trl san'atlar, m e d e n ha yat, a d a l e t , r e f a h c i d d b i r s u r e t t e d i k k a t i c e l b e d e r . Fakat Giritte h e n z siyas birlik g r l m y o r . Giritliler OTOLARLA ticarette m e s a i l e CEENNE)MEDE r i n i b i r l e t i r m i l e r d i . N i h a y e t A k a Giritlilere ihtiyac kalmad. N Y E T N N larm HAKMYET Y a l n z b a l a r n a h e r tarafla, h u s u s i l e (1400 - 1200) Msrla ticarete girimilerdi. Akalar m. ev. 1 4 0 0 t a r i h l e r i n e do ru Giridi zaptettiler. A n a d o l u d a Etilerle daha o k
s t l l a a D

h v

'

Girit

tekrar

Asyadan

'

fo

gelen

S^L.

irtibata girdiler. Eti v e Msr t a r i h i n d e g r l d v e h i l e E t i l e r , m . e v . 1 2 9 5 te M s r l l a r l a Kade m e y d a n m u h a r e b e s i n i yaptlar. Etiler o r d u s u n d a birok mttefik krallklarm ordular vard. B u m e y a n d a Dardanlar (Dardanien) ve Turovallar b u l u n d u u gibi, Y u n a n i s t a n n Akalar v e Adalarn i d e l e r i d e v a r d . D e n i l e b i l i r k i o t o l a r n , eli s i l h tutanlarnn ou memleketlerinin mdafaasn zayf bir halde b r a k p uzaklamlard. Kade meydan m u h a r e b e s i n i n neticesiz kalmas y z n den, b u o r d u l a r k s m e n daldlar. B u y z d e n , A k a l a r t e h l i k e l i b i r s u r e t t e z a y f l a d l a r . te b u v a z i y e t z e r i n e d i r k i Bnlerin istils k a r s n d a b y k felkete uradlar. 4. DORLERN STLSI YUNANSTAN (M. EV. VE ADALAR/ 1200)

Daha, m. ev. 1 6 0 0 tarihindenberi, B a l k a n l a r dan, E p i r v e P e n t d a l a r y o l u ile b i r t a k m Kabi leler, e t e l e r h a l i n d e , z a m a n z a m a n Yunanistan i e r i l e r i n e k a d a r s o k u l m u l a r d . Bari n a m v e r i l e n b u e t e l e r i n s o k u l u l a r bati h u l u l e k l i n d e idi. F a k a t M i k e n l e r i n en z a y f b u l u n d u u b i r d e v i r d e , (m. e v . 1 2 0 0 ) d e , b u bati h u l u l i m a l d e n y e n i g e l e n Dorilerle istilya m n c e r oldu. B e l k i , b u istil b i r a n d e f o l u n d u . M i k e n k a l e leri k e n d i l e r i n d e n b e k l e n i l e n v a z i f e v e h i z m e t i grd. Fakatj Doriler, kabileden m r e k k e p bir ordu halinde geldiler. Bir ksm garp yollarn t a k i p v e E p i r , Etoli, A k a r n a n i v e E l i d i i g a l e t t i l e r D i e r l e r i de a r k t a n i l e r i l e y e r e k Fosit, K o r e n t , Argolit, L a k o n i v e M i k e n e h k i m oldular. P e l o p o n e z k t ' a s m d a Akalar ksmen mutavaata mec-

b u r oldular, k s m e n de Argit (Arkadi) y a y l a l a r n a , Atik d a l a r n a i l t i c a ettiler. Kara ksmndan sonra Adalar birer birer taarruza urad: Deloz, Tera, Girit ve sonra Karp a t o s , R o d o s i s t i l c l a r n e l i n e dtB u istilclar, yollar s t n d e h e r eyi tahrip ediyorlard. Akaeli (Achaie) ehirleri birer birer yakld. B u istilnn deheti Adalardenizi h a l k n h e r taraftan kard. B u a k n c a bir k a m a oldu. H e r n e y e mal olursa olsun yeni vatan ariyan m a l p l a r d a k o r k u n o l d u l a r . S a r s n t u m u m o l u r . 111 n c R a m s e s b i r v e s i k a s n d a " A d a l a r , a r t k sknetini kaybetmitir,, demektedir. Karalarda a y n i h a l d e idi. K u v v e t l i b i r m u h a c e r e t c e r e y a n b t n K k A s y a y a t e v e c c h etti. A n a d o l u n u n g a r p sahilleri, m u h a c i r l e r l e doldu. Bu m u h a c i r ktleleri nihayet Etiler z e r i n e atldlar. Payitahtlarn zaptettiler. F i r ' a v u n l a r m k u v v e t i n e k a r b i r m u v a z e n e t e k i l e d e n v e A s u r i l e r i taht itaatta t u t a n E t i l e r i n h a y a t n a b u suretle h a t i m e e k i l m i oldu. B i r taraf t a n da, b u m u h a c i r l e r i i n d e n Palesati isminde bir k a b i l e Tkerler ( T e u c r i e n ) Msr hudutlarnda g rnd. Bunlar, kadnlar v e ocuklar k z ara balarnda, kanlarda yl olarak k a r a d a n v e denizden gelmilerdi. Hibir kavm bunlarn n n d e dayanamamt. III n c R a m s e s onlar Magedo d a d u r d u r a b i l d i . F a k a t , Palesati lerin ken d i l e r i n e i z a f e t l e Palestin ismini alan m e m l e k e t t e yerlemelerine mni olamad (1193). 1 2 0 0 istilsndan sonra Akalar leminin bana gelen, 2 0 0 sene evvel Giridin bana gelen gibi deildi. Girit m e d e n i y e t i n e alkn olan Akalar, Girit medeniyetini m u h a f a z a -ettiler; halbuki hain

Arnavutluktan kan Doriler medeniyet namna n e v a r s a t a h r i p ettiler. P e n t t e n S p a r t a y a k a d a r Dorilerin getii y e r l e r h a r a b e oldu. Girifte liman lar terk v e dalara iltica o l u n d u . K n o s u n b a k y y e leri y a k l d . A k d e n i z i n h k i m i o l a n b u e h i r m a h voldu. Asrlarn rtt enkaz zerinden 3000 senelik b i r l m s k n u geti. B t n bu tahribat mahalli ve geici bir frtna a l m e t i d e i l d i r . B u hal, u m u m v e kat' b i r h e r c m e r c i n t e z a h r l e r i d i r ; tarih bir m u k a y e s e yaplr sa, d e n i l e b i l i r k i , G i r i d i n A k a l a r a m a h k m i y e t i , Y u n a n i s t a n m R o m a tarafndan zapt idi; D o r i l e r i n g e l m e s i ise, b a r b a r l a r n istils v e R e n a i s s a n c e ' a intizar eden bir k u r u n u v s t a d r [ l ] .

5.

YUNAN MEDENYETNN DODUU YER ANADOLUDUR

D o r i istils k a r s n d a G i r i t v e M i k e n m e d e niyetinin sahipleri olan Akalar ve E e l e r ktle h a l i n d e Anadoluya hicret etmilerdi; biroklar Anadolu garp kylarnda yerletiler. Varis olduk lar m e d e n i y e t i o r a d a , y e n i d e n t e s i s e t t i l e r v e in kiaf ettirdiler. B u m e d e n i y e t Y u n a n i s t a n a da g e t i . Yunan medeniyeti ad verilmi olan medeniyet ite bu mede niyettir.

6. MNOS

MEDENYET

Eski Girit halknn erkekleri ilemeli sade bir elbise tarlard, bellerini bir k e m e r l e skyorlard.
[1| O. l o t z , L a c i v i l i s a t i o n Egeene.

Kadnlarnn tuvaletinin b u g n k h a n m l a r n k i n e benzedii hayretle kefedilmitir. Modaya gre klolu veya uzun eteklikler, kordelelerle sslenmi bluzlar, dekolte gmlekler ve b u g n k moda maazalarnn vitrinlerinde tehir olunmaa lyk a p k a l a r t a y o r l a r d . R e s m i b i r d u v a r z e r i n e ya plm olan bir Giritli h a n m n tuvaleti v e tavr o d e r e c e ssl ve asridir ki k e n d i s i n e " Parisli ha nm,, n a m verilmitir. K a d n n t u v a l e t i n d e k i b u hayrete ayan asrlik almetlerine ikametghlarda da tesadf olunmaktadr. Girit ehirlerinde b i r o k katl, b a l k o n l u v e t a r a a l e v l e r v a r d r . Harabe leri b u l u n m u olan s a r a y l a r m i m a r l e r i n d e k i g z e l l i k t e n z i y a d e h a k i k b i r konfor hissini gsteren dahil tertibatlar itibarile d i k k a t e a y a n d r . z n koridorlar, geni dehlizler, mteaddit m e r d i v e n ler, h u s u s d a i r e l e r i , m e r a s i m s a l o n l a r n , i b a d e t haneyi, hazineyi ve kirala m a h s u s maaza ve ima lthaneleri yekdierine raptetmektedir. Kralianm dairesi, b a n y o salonunu, yatak odalarn ve m k e m m e l shh tesisat ihtiva e t m e k t e d i r . Zira Girit mhendisleri kanal a m a ve sulama san'atlarnda b y k bir m e h a r e t sahibi idiler: K n o s o s s a r a y n a yeraltndaki lmlara alan birok su borular yerletirmiti. Girit m e d e n i y e t i n i n en z i y a d e dik kati c e l b e d e n f a r i k a l a r n d a n biri d a n s ve cimnastik talimleri gibi oyunlara b y k bir m e v k i ve ehemmiyet verilmi olmasdr. Bu nok tada G r e k l e r i n Giritlilerden r n e k alm olduk lar m u h a k k a k t r . Knosos saraynda 4 0 0 seyircinin oturmasna m a h s u s s r a l a r h a v i h a k i k b i r tiyatro vard. Din OYUNLAR

b a y r a m l a r m n a s e b e t i l e b u r a d a musiki ve dans msamereleri veriliyordu. Girit baletlerinin b yk bir hreti vard, n k b u n l a r uzun m d d e t sonra, m. ev. I X u n c u asra d o r u , Y u n a n airi Homer'in z a m a n n d a h l h a t r l a n y o r d u . Giritliler, k u v v e t v e m e h a r e t talimlerini, v e y a koular, b o k s u ve h e r e y d e n ziyade b o a m sabakalarn iddetle seviyorlard. B u b o a dv leri b u g n s p a n y a d a y a p l a n l a r d a n o k a z k a n l idi. n k b o a l d r l m i y o r d u . D u v a r v e v a z u r e s i m l e r i n i n g s t e r d i i G i r i t t o r e a d o r l a r , b o a ile oynyorlar, b o y n u z l a r n a aslyorlar, hatta cesaret lerini, tehlikeli, sray y a p m a k iin bir b a darbesile kendilerini h a v a y a frlatacak d e r e c e y e var dryorlar. Vcut ve zek oyunlarn takdir etme s i n i b i l e n b u i n c e l m i k a v m san'atkr bir k a v m d i . Tabiatin btn gzelliklerini iyice duyduklarndan bunlar sadkane bir surette ifade e d e b i l d i l e r . B u n d a n d o l a y G i r i t h a l k h e r trl kayt v e arttan a z a d e canl v e orijinal bir san'at v c u d e getirdi. Girit s a n ' a t m m en m h i m eserleri s a r a y l a r n d u v a r l a r n t e z y i n e d e n boyal resimler ve kabart malardr. San'atkrlar nebatlardan, deniz hayvan larndan, din m e r a s i m d e n , dans v e o y u n l a r d a n ve saray hayatndan aldklar mevzular b y k bir m e h a r e t v e p e k o k fantazi ile s s l e m i l e r d i r . Bir lvha, k a b u k l u deniz hayvanlarnn v e m e r canlarn stnde ve balklarn arasnda yzen yunus balklarn, dier bir resim de bir salonda k o n u m a k iin toplanm v e y a localarndan bir m s a m e r e y i s e y r e d e n zarif K n o s h a n m l a r n g s SAN'AT

teriyor. Girit s a n a t k r l a r n n , bilhassa tezyini san'atlarn icap ettirdii ince d i l e r i n d e o k mstait olduklar anlalyor. Knos Kiralnn imalathanelerinde, resimli, ilen m i v e y a mineli vazolar, iniden v e y a altnla ilen m i f i l d i i n d e n heykelcikler, d e m i r l e r i altn v e y a g m kakmal, saplar kristal akik veya O n i k s ten k l l a r v e h a n e r l e r , g i b i h e r t r l s a n ' a t a h eserleri yaplyordu. R e s s a m l a r gibi d e k o r san'atkrlar da tabiatin sadk mahitleri idiler. Sanatlarn
TCARET

inkiaf, Girifte z e n g i n v e

incelmi bir lks iinde yaamasn seven bir cemiyetin m e v c u t o l d u u n u ispat ediyor. B u c e m i y e t s a n a y i v e deniz ticaretile zenginle miti. F i l h a k i k a F e n i k e l i l e r d e n evvel Giritliler m t e e b b i s i a d a m l a r , d e n i z c i , s a n ' a t k r v e t a c i r k i m s e l e r d i . B a taraf k a l k k , u z u n v e dar g e m i l e r e b i n e n Girit denizcileri, p h e s i z ilk defa ola rak Akdenizi arktan garba kat'eden kimselerdir,

7.

MKEN

MEDENYET.

Miken i n e h e m m i y e t i m e v k i i n d e n ileri geli y o r d u . K o r e n t k r f e z i n d e n A r g o l i t k r f e z i n e gi d e n en k s a y o l u n g e t i i b o a z a h k i m b u l u n u yordu. A r g o l i t y o l l a r n d a n en s k g e e n t a c i r j e r d e n b i r o k l a r G i r i t l i idi. S e r t t a b i a t l cengverler o l a n M i k e n r e i s l e r i , A k a l a r , Girit, m e d e n i y e t i n e hayran oldular. M s t a h k e m atolarnda Knos krallarnn saraylarnda olduu gibi gzel resim lere malik o l m a k istediler. Ve memleketlerine Giritli san'atkrlar celbettiler. o k z a m a n g e m e -

den balca ehirleri olan Miken, Tirinte v e Tepte h e r e y G i r i t m o d a s n a t b i o l d u ; h a n m l a r n tu valetleri, o y u n l a r , s a r a y hayat, h e p b u m o d a y t a k i p etti.

BNALARI

Miken

, .

.,

ehri iki

'

ksmdan

ibaretti:

t a k r i b e n OOO m e t r o uzunluunda ve geniliinde bir tepe zerinde ykselen yukar e h i r , Akropol ve A k r o p o l n dibinde ovada ya ylm olan aa , ehir. B u n l a r n h e r ikisi de k o c a m a n talar harsz olarak stste k o y m a k suretile y a p l m olan duvarlarla evrilmiti. Bu talardan dokuz metro uzunluunda ve alt m e t r o k a l n l n d a o l a n b a z l a r takriben 1 2 0 0 0 0 k i l o g r a m yani bir b y k lokomotif arlndadr. Miken A k r o p o l n e , zerine bir s t u n u n iki tarafnda ayakta birer aslan gsteren b y k bir kabartma b u l u n d u u n d a n dolay "Aslanlar kap s n a m n t a y a n b i r k a p d a n k l y o r d u . B u n u n y a k n l a r n d a k a y a l a r n i e r s i n e k a z l m bir ok mezarlar kefedilmitir. B u n l a r M i k e n k r a l l a r m n k a b i r l e r i idi. C e setler, a l t n z i n e t l e r , altn t a l a r , m c e v h e r l e r , g zel i l e n m i s i l h l a r , t a y o r l a r d . B u c e s e t l e r d e n biri de Msr m u m y a l a r gibi tahnit edilmiti. Ve y z n d e i n c e b i r altn s a f i h a d a n y a p l m bir maske vard. Akropoln tepesinde kiraln saray ykseliyordu. S a r a y , Girit saraylar gibi gzel r e s i m l e r l e sslenmiti, lkin dahil tertibat Girit saraylarmmki gibi deildi. M e g a r o n adn ver dikleri balca salonun ortasnda drt direkle ev rilmi bir ocak ve tavanda bir delik b u l u n u y o r d u . Ve b u r a d a n d u m a n dar kyordu. 289 19

C. A K A E L L E R

VE

MSTEMLEKELER

D o r i l e r i n istils y u n a n i s t a n k a r k l k i i n d e brakt. X I I inci asrdan V I I I inci asra k a d a r m e m leket, bir nevi k u r u n u vusta hayat geirdi. Doriler tarafndan zaptolunan btn m e m l e ketlerde muhariplerin ve serbest a d a m l a r n ya nnda bir esir snfnn m e y d a n a kt grld. B u snf, g a l i p v e f a t i h i n m e n f a a t m a t o p r a s r m e e m e c b u r idi.

I.

YONLAR VE

DORLER

B u d e v i r d e d i r k i Elen d e n i l e n k a v m i t e k i l e d e n b a l c a iki u n s u r b i r b i r i l e m u h a l e f e t e b a l a r l a r . B u iki u n s u r , iyonlar v e Doriler dir.

IYONLAR

Esas itibarile
.

denizci bir k a v m
. . .

idi.

Yunanstanda D o n istilas iyonlar a n c a k Atik k t a s n d a brakt. Fakat, y o n l a r , K i k lat a d a l a r n a v e k t l e l e r h a l i n d e A n a d o l u s a h i l l e r i n e d a l d l a r . y o n l a r n e s a s u n s u r u Akalar idi. Asl deha, b a r i z h a s s a l a r ile b i l h a s s a y o n l a r d a grlr. iddetli bir zek, parlak tahayyl, teeb b s f i k r i v e h r r i y e t ak...

DORLER

yonlarn

aksine

, , ,

olarak,

pek

ge

karalardan ayrldlar ve o n d a n son ra denizci v e m s t e m l e k e c i olabildiler. P e l o p o n e z , bilhassa Lakoniya, Meeni, Argolit mmtakalar Dorilerin m e r k e z i v e tercih ettikleri yerlerdi. . , Yunanistan kt'as h a r i c i n e m . ev. X I I

BUNLARIN
YAYILMASI

.
m c

.
v e

. . . .

^ III mc asrda olmak uzre iki defa y a y l m a o l m u t u r . X I I inci asrdan X u n c u asra k a d a r olan ilk

YONLAR VE DORLER m u h a c e r e t , D o r i istils z a m a n n d a o l m u t u r v e istilnn neticesidir. I l k e v v e l T e s a l y a d a n v e B e o t i y a d a n istil clar tarafndan k o u l a n Akalar, denizden Anado lu'ya gittiler. Akalar, anakkale boazndan ve Turova mmtakasndan zmire k a d a r olan imal s a h i l i n e yerletiler. B u ilk m u h a c i r l e r e Eoliler, ( k a r k k a n l ) v e y e n i v a t a n l a r n a da E o l i e d e n d i . Tesis ettikleri on iki ehirden balcalar, F o a imalinde S i m e v e Lesbos adasnda Midillidir. I I M e r k e z Y u n a n i s t a n d a n ( b e , Atik, A r g o lit), y e n i m u h a c i r l e r d a h a gitti. K i k l a t a d a l a r n igal ettiler. D a h a s o n r a Eolilerin cenubunda olmak zre Anadolu sahilinde yerletiler. Bu m u h a c i r l e r , y o n l a r idi; y e n i v a t a n l a r n a yonya dendi. Dahile doru y k s e l e n vadilerin azlarn da o n i k i e h i r t e s i s ettiler. B a l c a l a r s a h i l d e Foa, zmir, Efes v e Mile v e a d a l a r d a da b i r o k l i m a n l S a k z ( C h i o s ) v e S i s a m ( S a m o s ) idi. Kiklat adalarndan bir m u h a c e r e t te Afrikanm imaline oldu. O r a y a giden muhacirler^ geldik leri adalarn i s m i n e nispetle Siren mstemleke sini tesis ettiler ( B i n g a z i v e havalisi). b e adasndan hicret edenler, Makedonyada Halkidikya yarmadasna yerletiler. Bu isim, b e d e k i Halki e h r i n e nispetledir. E g e denizi ark ve imaline giden m u h a c i r ler, i l k y e r l e m e l e r d e n s o n r a V I I I i n c i a s r d a kendi nam ve hesaplarna Akdenizde ve Karadenizde birok mstemlekeler vcuda getirdiler. T r a k y a sahillerine yerletiler. Boazlara geldiler ve orada bir mutavasst liman olmak zre Abidos, Hellespont, S i z i k ( M a r m a r a d a ) v e Bizans tesis ettiler.

Karadenizin frtnalarnn ve sahillerinin p e k msait olmamasna ramen muhacirler imale d o r u h a r e k e t l e r i n e d e v a m ettiler. B u m n t a k a daki m s t e m l e k e l e r i n tesisi bilhassa bir y o n y a ehri olan Milelilerin eseridir. Karadenizin c e n u p s a h i l l e r i n d e Sinop v e Trabzon balca mstem l e k e l e r i idi. K a r a d e n i z i n i m a l s a h i l i n d e Get v e Sit d e n i l e n it y a n i T r k m e m l e k e t l e r i n d e n g e len T u n a (ster), B u v e D o n n e h i r l e r i n i n azn da s t i r i y a , O l b i y a v e T a n a i s e h i r l e r i yapld. Bir mddet sonra, Anadoludaki Mile sitesinin doksan m s t e m l e k e s i oldu. K a r a d e n i z d e k i ehirler iskn m e r k e z l e r i deil, b i r e r istismar m s t e m l e k e leri oldu. O r a l a r d a n a a , m a d e n , z a h i r e alrlard. Karadenizdeki mstemlekeler Mileli-

GARBI
* tarafndan yaplmt. Akdeniz g a r b m d a k i m s t e m l e k e l e r ise y o n y a e h r i o l a n Foa n n e s e r i d i r . F o a l l a r b u h a v a l i y e ge geldiler. Buralarda E t r s k l e r ve Kartacallar r a k i p l e r i idi. T u t u n a b i l m e k i i n b u n l a r l a k a n l m u h a r e b e l e r y a p m a y a m e c b u r oldular. Foallarm tesis ettikleri m s t e m l e k e l e r i n balcas, milttan e v e l 6 0 0 s e n e l e r i n d e yaptklar Marsilya dr. B u e h r i n m e v k i i , b t n t a b i f a y d a l a r c a m i idi: t a b i b i r k o y , b u n u n n n d e de nize kar liman m d a f a a y a salih k k adack lar, k a r a tarafnda tabi y k s e k b i r tepe. B u n l a r n hepsi, b y k bir n e h r i n (Ron) m u n s a b civarnda k i n d i . Az z a m a n d a M a r s i l y a n n e t r a f n d a b i r o k m s t e m l e k e l e r peyda oldu. arkta Nikaia ( N i c e ) , Antipolis, garpta Agatha (Agade). . Foal-gemiciler, spanya cenubunda Tartesse ' (Andalousie) y e k a d a r gittiler. Hatta Atlas d e n i z i n e AKDENZ
e r

bile ktlar. Marsilyal Pytheas, s k o y a i m a l i n d e sisler a r a s n d a k a y b o l m u adalara k a d a r ilerle di. D i e r b i r h e m e h r i s i d e A f r i k a s a h i l l e r i b o y u n c a S e n e g a l e k a d a r gitti.

MSTEMLEKELERN EVSAFI

Karadeniz
t
v e y a s a n

mstemlekeleri

t P Y sahillerindeki mes s e s e l e r , e m t i a deposu, yerli ahali ile b i r m b a d e l e p a z a r idi. M a r s i l y a s i t e s i n i n p a r l a k v e esasl bir m e d e n i y e t i de olmutur. Grld gibi,Karadeniz mstemlekeleri m u h a c i r l e r i n a n a vatan ittihaz ettikleri y e r l e r i n zen ginletirilmesi iin istismar o l u n m u t u r . Fakat, A k d e n i z g a r b m d a k i m s t e m l e k e l e r b y l e deildi. O n l a r daha o k h u s u t e e b b s m a h s u l idi: Ana vatanla siyas balar kalmamt. B u n u n sebebi Anadoluya olan uzaklkt.
a

gibi,

' ..

Gol

2.

LK YUNAN MEDENYETNN MERKEZ

M.ev. V I I I inci a s r d a n V inci a s r a k a d a r m e d e niyeti temsil eden fakir v e gerilemi Yunanistan k t a s deil, A k d e n i z d e k i z e n g i n m s t e m l e k e l e r d i r . B u m e d e n i y e t i n b a l c a m e r k e z i yonya idi. y o n l a r , b e y i n l e r i n d e ittihat e t t i l e r . l k o n i k i site, M i k a l ( M y c a l ) b u r n u n d a , P o s i d o n m a b e d i e t r a f n d a t o p l a n d l a r . B u e h i r l e r , Y u n a n i s t a m n ilk e d e b l i s a n o l a n iyonca k o n u u y o r l a r d . B u lisan e d e b l e t i r e n , d e n e b i l i r k i , Homer d i r . H o m e r i n i irleri y o n y a d a yazlmtr. Dier cihetten, arkla temasta olarak, san'atlar y e ilimler, y o n y a d a i n k i a f etti. L i d y a l l a r g i b i yonya mimarlar da narin stunlu, ssl balkl

mabetler yaptlar. B u mimarlar, bu suretle yon t a r z m icat ettiler. Efeste Artemis ve Sisamda H e r a m a b e t l e r i bu v a d i d e en gzel eserlerdir. Yunan ilim ve san'ati de yonyada domutur. V I I i n c i a s r d a M i l e l i Tales r i y a z i y e c i , c o r a f y a c v e filezof o l a r a k a l e m m u l b i r h r e t k a zand. Golvallara ziraat ve b u n d a n b a k a alfabeyi ve para kullanmasn reten. Foallardr. Fakir v e h a r a p o l m u o l a n asl Y u n a n k t a s n n da medeniyette klavuzu, garb Anadolu olmutur. D a h a ziyade Dori nfuzu altnda k a l m olan Sicilya v e cenub talya m s t e m l e k e l e r i de b y k meden roller oynamatr. Sicilyanm mteaddit m e h u r binalar ve cenub talyadaki Pstm m a bedi Dori stilinde sade ve kuvvetli eserlerdir. M e h u r r i y a z i y e c i filezof Pitagor, K r o t o n da ya amtr. Doriler, Peloponezin c e n u p u c u n a vardktan sonra y a v a y a v a Girit ve Rodos adalarn elde ettiler v e y o n y a c e n u b u n d a , stanky adasna doru denize uzanan k k bir burun paras ze r i n d e y a n y a n a , K n i t ( C n i d e ) v e H a l i k a r n a s ile s t a n k y ( C o s ) a d a s n d a y e r l e t i l e r . B u y e r l e r e , Dorit d e n di. Dorit, d a h i l e u z a n m a d . S a h i l d e m n f e r i t k a l d . Asl Y u n a n i s t a n d a h i l i n d e k k d e v l e t l e r i n birbirlerile uramalar ve herbiri dahilindeki ihtilller s e b e b i l e b y k a n a r i l e r oldu. M c a d e lede malp olanlar, uzaklarda emniyet ve toprak aramaya gidiyorlard. E k s e r i y e t itibarile Dori olan bu m u h a c i r l e r , talya c e n u b u n d a , Sibaris, Kroton v e T a r a n t m s temlekelerini kurdular. Bunlarn arazisi sahilden dahile d o r u uzanyordu. B u m s t e m l e k e l e r e , inki a f l a r n d a n d o l a y b y k Y u n a n i s t a n isrni v e r i l d i .

QREKLERIN

MIRASA

KONMASI

talyadan sonra, Sicilyada mstemlekeler yapld. B u m s t e m l e k e l e r H e l l a t d e n i l e n k t ' a n m Grekleri tarafndan yani Korentliler, Megarllar ve Lokrililer tarafndan yapld. B u n l a r , b y k Sicilya adasnn c e n u p ve arknda Agriyant, K a t o n v e S i r a k z e y i t e s i s ettiler. k i l i m a n o l a n Sirakvlze A k d e n i z i n b y k ti caret m e r k e z l e r i n d e n biri oldu. Sicilya G r e k l e r i de c e n u b i t a l y a y a y a y l a r a k K a l a b r a d a R e g g i o , K a m p a n i d e K u m v e Napoliyi i n a ettiler. B u su retle talyada ve Sicilyada yerletiler ve t e k e s s r ettiler. T a r a n t S i r a k z e s i n i n 5 0 , 0 0 0 il 8 0 , 0 0 0 n fusu oldu. Sibaris 3 0 0 , 0 0 0 nfusa k a d a r yaklat. B y k Y u n a n i s t a n topraklar daha m m b i t oldu u n d a n Hellat k t a s n d a n ziyade arap, h u b u b a t ve zeytinya yetitiriyordu. Tarant krfezinde y n sanayii ilerledi. talyan mstemlekelerinin bu zenginlii abu c a k a h l k s u k u t u n u i n t a etti. Bu kolonilerin de Yunanistanla siyas hibir ba y o k t u . A n c a k din ve ayinleri birdi. Ms t e m l e k e l e r i n ticar politikas y a v a y a v a din b a l a r n a m e n f a a t m n a s e b e t l e r i d e i l v e etti. O n d a n sonra, h u s u s bir hal hsl oldu. Y u n a n i s t a n ve mstemlekeleri mtekabilen birbirlerine ticar menfaatlar t e m i n ettiler. Asl Yunanistann b y k ticaret m e r k e z i Korent ehri oldu.

3.

GREKLERN MRASA

KONMASI

M. ev. VI m c a s r d a n itibaren m s t e m l e k e l e r d m e e b a l a d . B u n d a n s o n r a d r ki, Y u n a n i s t a n kt'as A s y a y o n y a h l a r n m v e S i c i l y a D o r i l e r i n i n kymetli m i r a s n toplad.

4.

ATNA

MSTEMLEKELER

V inci asrda e v v e l k i l e r d e n p e k farkl bir m s t e m l e k e tipi m e y d a n a k t : Atina mstemlekeleri. Bunlar, husus t e e b b s l e deil, devlet m d a halesile yapld. Atina h k m e t i m s t e m l e k e top raklarn paralara ayrarak, fakir vatandalara t e v z i e d i y o r d u . B u n l a r da, v a t a n l a r n n a d l i y e s i n e , vergilerine v e k a n u n l a r n a tbi oluyorlard. B u n dan b a k a bu m u h a c i r l e r Atinaya g e l e r e k vatan dalk hakkn kullanabilirlerdi. B u n d a n dolay bu tarz m s t e m l e k e l e r , Atina toprann bir imtidad saylabilirdi. B u m s t e m l e k e l e r asker bir m e v k i olarak Atinallarn E g e denizi yollarn v e pheli mttefiklerinin sadakatini tarassut iin kullan lrd. H i b i r v a k i t b u n l a r ticaret v e p a z a r y e r i olmad. Bellibal Atina m s t e m l e k e l e r i T r a k y a s a h i l i n d e Amphipolis v e K a r a d e n i z d e Sinop idi.

5.

BR

YONYA

EHR;

MLE

y o n y a e h i r l e r i n i n tipi, Mile d i r . yonyann ziyneti olan Mile, R o m a d e v r i n d e bile, y o n y a n n en eski ehri v e K a r a d e n i z d e , Msrda v e b t n arz m e s k n u n h e r tarafnda pek o k v e b y k sitelerin a n a vatan o l m a k l a iftihar e d e n Mile eh ri, k i l o m e t r e t u l n d e v e 8 0 0 - 1 0 0 0 m e t r e g e n i liinde bir yarmada zerinde k u r u l m u t u r . Burasij a r a n l a n b t n artlar c a m i d i r . Yarmada, k a r a d a n bir b e r z a h l a ayrlmtr. B u b e r z a h da y k s e k d u v a r l a r l a k a p a t l m t r . D e n i z e k a r da emin birer melcei olan drt k o y u vardr. ehrin kalbini, garbi imaldeki liman tekil eder. ki b y k aslan limann methalini m u h a f a z a

GREK

KAVMNN

TEEKKL

eder. Methalde sra rhtm ve stunlu galeri ler vardr. Gemicilerin ve muhacirlerin hamisi Apollon m a b e d i l i m a n a h k i m d i r . B u limandan kuvvetli bir d o n a n m a himayesinde saysz Mile t c c a r g e m i l e r i h e r i s t i k a m e t e g i d e r l e r . M i l e , ti caretini inkiaf e t t i r m e k iin bir s a n a y i m e y d a n a getirdi. Mile, Lidyallardan d o k u m a c l , k u m a lar b o y a m a y , k u m a v e h a l t e z y i n a t n r e n d i . Mile y n l e r i p e k a r a n r d v e c e n u b talyada bile alc b u l u n u r d u . S i b a r l Elkistens in zerinde iekler ve insan resimleri bulunan mantosu ark usul nakn bir aheseridir. Akdenizin btn pazarlarnda Mile tacirleri buluurlard. Mile, be n i n t i c a r e t e h i r l e r d e i y a p a r d . B u n dan dolay H a l k i s v e Eretri a r a s n d a k i m u h a r e b e y e s r k l e n m e y e m e c b u r oldu. a n a k k a l e boazn dan K a f k a s a k a d a r tesis ettii mstemlekeler s a y e s i n d e K a r a d e n i z t i c a r e t i i n h i s a r n d a idi. Foa gibi garb Akdenizde mstemlekeleri yoktu. F a k a t , b t n Y u n a n i s t a n s i t e l e r d e ticar mnasebetleri v a r d . Sibaris in t a h r i b i Mile de mill b i r matem uyandrmtr. M i l e , Etrsk l i m a n l a r i l e d e m n a s e b e t t e idi. M . e v . 4 8 0 t a r i h i n e k a d a r E t r r i k t a s n a , Atik k t a s n n m a h s u l t ve vazolarn ithal e d e n l e r y o n y a l l a r d r .

D.

GREK KAVMNN

TEEKKL

Her nazariye mutlak kaldka yanltr. G r e k tarihi iin de yalnz n a z a r i y e l e r e m r a c a a t e t m e k doru netice vermez. Tarihi hakikat, dar ereve ler iinde k a l m a k l a m e y d a n a karlamaz. E n eski devirlerdenberi dnyann birok mntakalarmda olduu gibi Yunanistan adn alan m e m l e k e t l e r d e

de D o r i l e r d e n s o n r a m u h t e l i f rktan k a v m l e r k a rt. F i z i y o l o j i n o k t a i n a z a r n d a n saf b i r r k k a l m a d . B u s e b e p l e t a m a m i l e tarif o l u n a b i l e c e k b i r G r e k tipi y o k t u r . B i r g r e k k a v m i n d e n b a h s o l u n a bilir. G e r i G r e k k a v m i n d e m t e r e k e h r e b e n zeyileri vardr, fakat bir o k a d a r da b e n z e m e y i l e r b u l u n u r . B u ihtilf m u h i t v e r k a r a s n d a k i m n a s e b e t e a t f e t m e k te, i l m e n t a m v e k f i b i r i z a h o l m a z . K a v m l e r i izah iin, t a r i h i n y a r d m n a m r a c a a t e t m e k l z m d r . M u h i t i n y a h u t ftr v a s f larn tesirleri m s a m a h a edilmez ; lkin, m u h i t i n t e s i r l e r i l e , ftr v a s f l a r n t e s i r l e r i m u h t e l i f s u r e t lerde imtiza e d e r ; bu her insan ktlesinin tarih t e k e m m l n e gre deiir. Zaman iinde hdise lerin neticesinde, kavmlerin teekkl ve inkiafn mtalea etmek lzmdr. Atinadan Ispartaya kadar grlen muhit v e h a l k bakalklar b u r a l a r d a b i r b i r i n e b e n z e y e n iki k a v m , b i r b i r i n i n a y n i iki m e d e n i y e t f a r z e t m e y e msait deildir. B u sebeple, G r e k k a v m i n i v e onun medeniyetini ararken, Grek kavmini vcude g e t i r e n v e b i l h a s s a G r e k k a v m i n e takaddm eden kavmlerin kendilerine m a h s u s dehalarn izah etmek lzmdr. U m u m i y e t l e bahsolunduu gibi " b i r g r e k dehas,, yoktur. B u noktada dier bir m e s e l e de dikkati celbeder- G r e k k a v m i hibir z a m a n tam bir birlik vcuda getirmedi. Kk, kk Grek hkmet lerini b y k bir devlet halinde biVletirmedi, Bu kabiliyetsizlik n e r d e n g e l i y o r ? Bu sualin c e v a b m v e r e b i l m e k iin de tarihin y a r d m n a muhtacz. T a r i h b i z e g s t e r i y o r ki, G r e k k a v m l e r i n d e i k i nevi t e m a y l m c a d e l e h a l i n d e i d i : mill birlik t e e b b s l e r i ; v e sitelerin h o d b i n a n e s e r k e l i k l e r i ;

EFSANEV

DELLLER

ite, b u h a l , b i z e M a k e d o n y a muzafferiyetinin, G r e k l e r e r a m e n Y u n a n i s t a n birliini nasl yap tn izah e d e r . U m u m tarihi a l k a d a r eden de Makedonyallarn muhtelif G r e k sitelerini, birle tirmesi ve temil etmesidir. Hotpesent siyasetleri iinde k a p a n p k a l m olan k k G r e k h k metleri, kendilerinin haricinde derin ve devaml bir t e s i r i c r a s n a k a b i l i y e t l i d e i l d i l e r . u n a d a n a z a r d i k k a t i c e l b e t m e k i s t e r i z ki, a s l Y u n a n i s tan d e d i i m i z m e m l e k e t l e r d e , y a l n z b u r a d a d e i l , fakat s p a n y a y a k a d a r btn b a r b a r k a v m l e r d e m e d e n i y e t y a r a t a n G a r b A n a d u l u d u r , G a r b Ana d o l u n u n g e m i c i v e t c c a r ahali ile m e s k n yer leridir. H a k i k a t t e R o m a l l a r n tand Grekler muhtelit bir halktr. Bu muhtelit halkn v c u d e getirdii medeni yette ahs bakalklar erimi v e silinmitir. Bu m e d e n i y e t birlii mill hislerle h a k i k o l a r a k be raber deildi; b u n u n iindir ki G r e k k a v m i n e G r e k milleti d e n e m e z .

E. I R K L A R

VE

KAVMLER

I. E F S A N E V

DELLLER

n s a n l a r ilk g n l e r i n i n h a t r a s n m u h a f a z a etmezler. Milletler de byledir. Yunanistan denilen m e m l e k e t l e r i n k a d m tarihi h a k k n d a , bizzat G r e k l e r de h i b i r e y b i l m i y o r lard. B i l g i l e r i , e s k i m a s a l l a r d a o l d u u k a d a r d . B u masallarda insanlarn sergzetleri, ilhlarn serg z e t l e r i n e k a r y o r d u . B u e f s a n e l e r , Homer in i i r l e r i g i b i e s e r l e r d e t o p l a n d . Tkidit (Thucydide) y a h u t Avistonun e s k i z a m a n l a r a ait t a r i h l e r i d e

efsanelere dayanan nazariyelerden baka birey deildir. Bu efsanelere g r e b y k G r e k aileleri cetlerini bir k a h r a m a n a yahut bir ilha balarlar. t e b u n e v i e f s a n e l e r d e n b i r i : Elen b t n G r e k lerin babasdr. B u n u n Aiolos, Diros ve O k s u t o s n a m n d a o c u u oldu. ksutostan da A k a y o s (Achaios) v e y o n atl iki o c u u dnyaya geldi. Eoliler (Eoliens), D o r i l e r (Doriens), Akalar (Acheens)ve yonlar (oniens) yani Yunanllar gibi an'anav taksimatn phesiz saydmz isimlerle alkas vardr. B i r de A k a y o s (Achayos) ile y o n u n karda olmas tarih devirde m a l m olan Akalarla y o n l a r n m t e r e k m e n e e m a l i k o l d u k l a r n a ia rettir. Byle birtakm k a h r a m a n l a r kavmleri temsil edince, onlarn sergzetleri temsil ettikleri k a v m l e r i n esatiri tarihleri olur. Bir de Yunanistann muhtelif noktalarnda ayni e f s a n e l e r d i n l e n i r Ve a y n i d i n e s a s l a r m a t e s a d f o l u n u r . B u n d a n u k a r l r ki, b u e f s a n e l e r v e ayinler, muhaceretinin izlerini b r a k m m u a y y e n bir k a v m tarafndan naklolunmutur. Miken K i r a l Agamemnonun hkmet srd Argos ehrinin Tesalyada birinci Argos olarak tannd n a gre, suhuletle tasavvur o l u n u r ki Tesalyadan h a r e k e t eden bir k a v m , B e o t y a d a bir m d d e t kal d k t a n s o n r a c e n u b a i n d i v e Argit ( A r g o l i d e ) i s m i ni verdii m m t a k a d a yerleti v e k e n d i s i l e b e r a b e r k a h r a m a n y a h u t d a h a * d o r u s u ilh A g a m e m n o n u n d i n i n i n a k l e t t i . T a r i h d e v r i i k i A k a e l i (Achaie) tand: biri K o r e n t krfezi c e n u b u n d a , dieri Tesalya cenubunda. Homerin iirlerine gre Aka Elliler A g a m e m n o n u n tebaasdrlar. Bu muhtelif deliller Akalarn m u h a c e r e t tarihini v c u d a getiri-

yor. Akalar Tesalya tairikile geliyorlar. Peloponezde yerleiyorlar. Sonra Doriler tarafndan tardolunuyorlar; Asyaya doru melce aryorlar. Argtllarla Kprsllarm lisanlar arasnda tesbit o l u n a n b e n z e y i b u m u h a c e r e t i izah eder. B i r de y o n e h i r l e r i l e A k a e h i r l e r i n i n 1 2 site h a l i n d e bir arada toplu b u l u n m u olmalar y o n l a r n Aka lardan o l d u u n u farzettirmitir. Ayni z a m a n d a Lidyallarla Etrsklerin kyafetlerinde bulunan hayrete ayan benzeyi, Etrsklerin K k Asya dan deniz yoluyla talyaya getiklerine i n a n m a k lzumunu meydana koymutur. Sonraki insanlar tarafndan tesbit olunan btn bu benzeyilerin e h e m m i y e t i vardr. B u n l a r u v e y a b u tez iin deliller tekil edebilirler. Biz onlar nazar dikkate almakla b e r a b e r i z a h l a r n a da t e e b b s e t m e k m e c b u r i y e t i n d e y i z . B u n l a r tesbit olunan vak'alara b i r m a n a i l a v e ettii t a k d i r d e k y m e t l i o l a b i l i r . Bilhassa bu efsaneler tarih d e v i r d e G r e k l e r i n , kendi m e n e l e r i n i nasl tahayyl ettiklerini bize rettii iin dikkati c e l b e d e r .

2 . LSAN

DELLLER

E s k i l e r e g r e I r k ve Lisan karr. S o n lisan ulemas, ki m u k a y e s e l i g r a m m e r l e daha eyi m cehhezdirler, g r e k lisanlar h a k k n d a k i tetkikle rini o k ileri g t r d l e r . Eskiler, y o n l a r a , Eolil i l e r e v e D o r i l e r e ait o l m a k z r e l i s a n g r u p u t e k i l t ettiler. Y e n i a l i m l e r i s e b u g r u p y a n n d a d r d n c bir lisan g r u p u tefrik ettiler: Argt Kprs lisan. Bu son lisan g r u p u , Argt, Kprs ve Pamfili (Antalya havalisi) lisanlarn terkip eder. B u lisanlar arasndaki benzeyiler onlarn

m t e r e k ayni bir dilden ktn tasdika msa ittir. B u m t e r e k l i s a n B a l k a n l a r d a k o n u u l m u en e s k i l i s a n d r . B u l i s a n A r g t m m t a k a s g i b i dalar iinde mnferit kalm mntakada, Kprsta v e Pamfili kt'as gibi A n a d o l u d a m u h a f a z a edile bildi. F a k a t , b u m e m l e k e t l e r d i e r G r e k m e m l e ketlerile istillar m n a s e b e t i l e temaslarn k a y b ettiler v e y e n i istilclar G r e k memleketlerini yeni lisanlar k o n u m a y a m e c b u r ettiler. T a r i h devrinde, b e adasnda, Kiklat adalarmda,Halikarnastan Foaya k a d a r Anadolu sahillerinde, Halkidi yarm adasnda, Anadolunun Karadeniz sahille rinde, talyada v e K k Asyada k o n u u l a n lisan i y o n c a idi. B u n l a r a Atinay da ilve edebiliriz. H e r n e k a d a r Atik lehesi daha eski bir m a h i y e t m u h a f a z a e d i y o r d i s e de, A s y a d a k o n u u l a n i y o n c a ile a y n i m e n e d e n o l d u u n a p h e y o k t u r . yoncann birlii h a y r e t e ayandr. p h e s i z m n t a k a m n t a k a l e h e farklar vard. Yaz lisan b u fark lar tanmaz. Eolilerin leheleri de m u h t e l i f grup lar tekil ediyordu. Foadan Hellesponta k a d a r Anadolu sahille rinde konuulan Asiya lehesi balcasdr. Tesalyada, Beotyada bu l e h e k a n u u l u r d u . Tesalya lehesi, Asya lehesile Beotya lehesi arasnda adeta mutavasst bir m e v k i igal ediyordu. Yunan yarmadasnn garp mntakalarmda k o n u u l a n lisanlar u m u m i y e t l e birlemiti; fakat b u b i r l e m e e u n ' idi. Asl greke denilen lisanda birok kelimeler v a r d r k i b u n l a r Hint -Avrupal lisanla izah olu n a m a z ; b u k e l i m e l e r b a k a tipte b i r lisandan a l n m t r . B u k e l i m e l e r i i n d e kat' o l a r a k S a m kelimeler bulunmyor.

LSAN

DELLLER

Tamamen kabul e t m e k lzmdr ki G r e k l e r bu kelimeleri E g e leminin sakinlerinden alm lardr. Tarih devrine kadar Kprsta, Giritte, L i m n i d e k u l l a n l a n l i s a n Hint-Avrupah veya Sam bir lisan deildi, Greklerden evvel konuulan bir lisand. Y u n a n i s t a n n ekseri y e r l e r i n d e te sadf olunan mahal isimleri grek lisan ile g a y r i k a b i l i i z a h t r [1]. E e l e r t a r a f n d a n k o n u u l m u olan lisann G r e k lisannn t e e k k l ze r i n e b y k bir tesiri o l d u u hatasz tasdik olu nabilir. Hint - Avrupal m t e r e k lisann konuan k a v m l e r n e r e d e ve ne vakit yaadlar? B u n u h' kimse bilmiyor. Bilinmiyen yalnz bu deildir. M t e r e k G r e k l i s a n n n t e k i l ettii u b e n i n H i n t - A v r u p a l l i s a n k k n d e n , n e r d e ve ne vakit ayrldn da k i m s e b i l m i y o r . L i s a n l i m l e r i , T r a k y a l l a r ile F i r i k l e r ( P h r i g i e n ) a r a s n d a k u d e m a n n t e s b i t ettii y a knl tasdik v e y a n a k z e t m e k t e n itinap ediyor l a r s a da, h i o l m a z s a T r a k y a l l a r n G r e k l e r e y a k n olmadklarn tasdik ederler. Bu, Trakyallarla eski Yunanllarn uzun zamandanberi birbirin den ayrldklarna i n a n m a y a saiktir v e G r e k kav mini vcuda getiren son muhaceretlerin Bal k a n l a r n g a r p yollarile t e a k u p ettiini k a b u l e t m e k lzmdr. Grek leheleri arasndaki mnasebetleri kafi y e d e t a y i n e t m e k te d a h a az m k l d e i l d i r . y o n c a ile s u n ' o l d u u n u s y l e d i i m i z garp lisan g r u p u arasnda, Argt - Kprs v e Eoli lisan lar, m u t a v a s s t tip g i b i g r l m e k t e d i r .
[1] J a r d e , L a F o r m a t i o n d u P e u p l e Grec.

3.

ARKEOLOJ

DELLLER

Kaybolmu medeniyetler hakknda o mede niyetlerin brakt madd vesikalar kadar bize en eyi m a l m a t v e r e c e k h i b i r e y y o k t u r . M a l m o l d u u z r e A l m a n limamn taharrilerile, b t n Miken d e v r i m e y d a n a k t . Evans n t a h a r r i l e r i l e b t n b i r Ege - Girit d e v r i b u l u n d u ; b u s a y e d e b i r d e n b i r e Homer devrinden 1000 s e n e e v e l i n e gidildi. B e o t y a d a , Fokitte ( P h o c i d e ) Tesalyada, Makedonyada yaplan taharriler ise bizi E g e m e d e n i y e t i n i n d a h a e v v e l i n e , y e n i t a d e v r i n e k a d a r ilerletti v e b i z i B a l k a n l a r d a i l k insanlarn yerlemeleri devrine gtrd. T u r o v a d a dikkatli b i r t a h k i k , y e n i ta d e v r i n i n b i r i n c i T u r u v a s m d a n , Grek-Roma nn d o k u z u n c u Turuvasma kadar btn vaziyetleri aydnlatt. Arkeoloji tetkikleri sayesinde b u l u n a n eski m e deniyetleri E g e m e d e n i y e t i b a h s i n d e izah ettik. Burada tekrar etmiyeceiz.

4.

ANTROPOLOJ

DELLLER

" B i r k a v m nisbeten ksa bir zaman nihaye tinde, lisann, a h l k m b a z a n san'atn d e i t i r i r ; ayni sratle boyunu, rengini, kafatasnn eklini kaybedemez.,, Eski Y u n a n l l a r h a k k n d a r e n g e dair bilinenler n o k s a n d r . R e s s a m l a r , h e m e n h i b i r e y b r a k m a m l a r d r . Milttan e v v e l IV n c a s r a k a d a r p o r tre b i l m i y e n h e y k e l t r a l a r n bize t a k d i m ettikleri G r e k tipi, b i r i d e a l i n t e m s i l i d i r . A c a b a , b u tip, h a k i kata ne nispette u y u y o r d u ? G r e k b u r n u m e h u r d u r . Fakat, Sokratn b u r n u gibi k a g r e k b u r n u vard.

E n kat' m a l m a t m e z a r l a r d a b u l u n a n k e m i k lerin v e y a kafataslarnn llerinden alnabilir. Lkin ilm bir surette llen iskeletler o k azdr. Mesel, yedi kafatasndan 1 brakisefal, 2 mezosefa.1, 3 d o l i k o s e f a l , 1 l t r a d o l i k o s e f a l karsa, byle bir istatistikten G r e k l e r d e n evvel yunanis tan s a k i n l e r i n i n d o l i k o s e f a l b i r r k o l d u u n e t i c e s i karlabilir mi ? Hibir vakit u n u t m a m a k lzm d r ki h e r m e m l e k e t t e , b i r b i r i n d e n f a r k l b e d e n tiplere ayni z a m a n d a tesadf olunur. Mesele, m e m l e k e t i e n o k d a i m a h a n g i tipin t e m s i l e t t i i n i bilmektir. M i k e n ve sparta ve Navplia (Nauplie) mezarlarnda b u l u n a n 4 kafatas ya brakisefal veya brakisefale yakndr. B u n u n gibi II i n c i T u r u v a d a b u l u n a n b i r k a f a t a s da b r a k i s e f a l d i r . B u g n k Greklerin renkleri tetkik olunursa t a k r i b e n y z d e o n u sarn ( b l o n d ) , d o k s a n es merdir. Sarn renk, yunanllarn kahramanlarna v e i l h l a r n a a t f e t t i k l e r i r e n k t i r . Ail v e E l e n s a r n idiler. Sarn tiplere G r e k l e r i n atfettikleri k y m e t , b u tipin i l e r i n d e n a d i r o l d u u n a d e l l e t e d e r . Grek, bilhassa esmer bir Dolikosefaldir. Anlalyor ki G e r k k a v m i m u a y y e n bir r k a raptolunamyor. Bu halk muhtelif kanlarn kar m a s n d a n hsl olmutur.

F. GREKLERDEN EVVEL YUNANSTAN SAKNLER HAKKINDA KISA MUTALEA

B u r a y a k a d a r tahlil ettiimiz m u h t e l i f m e m badan malmat, u noktalar zerinde durmay icap ettirir : Y u n a n i s t a n n asl a h a l i s i n i n lisanlar Hint-Avru pah deildir.

305

20

Topografya b u lisanm izlerini muhafaza etmi tir. Larisa ismine, Yunanistanda tesadf o l u n d u u k a d a r A s y a d a da t e s a d f o l u n u y o r ; t a h k i m o l u n m u ehir manasna olacaktr. Y u n a n i s t a n m ilk ahalisine Pelasgef=Pelaj)diyorlar; b u k e l i m e G e r e k l i s a n n d a n deildir. B i r limin, Pelajlarn cisman v e m a n e v portresini izdii, ve en b y k ciddiyetle b u k a v m i n "ateli v e m t e m e r k i z hrsl, o k zeki, sabrl v e inat b i r i r a d e y e s a h i p , e n e r j i k v e k a v i b i r rk,, o l d u u n u t a s d i k ettii g r l d z a m a n i n s a n r y a y a d a l a r . B u rkn Eelerle ve Giritlilerle ayni rktan olduuna, ayni lisann lehelerini konutuklarna phe etmemelidir. Kade m e y d a n m u h a r e b e s i n d e Akalarn, Ee lerin b i r arada b u l u n m u o l d u k l a r n a dair olan Msr vesikasndan E g e tarihinde bahsetmitik. Bu vesikann ehemmiyeti byktr. P e l a j l a r a Akalar d a (derler ( A c h e e n s ) . B u i s i m deki kavm, Msr vesikalarile de tasdik o l u n m u t u r . A k a l a r , G r e k a n ' a n a l a r m d a da y a a d . H o m e r iirleri, Y u n a n i s t a n m eski ahalisini tayin iin Akalardan baka isim tanmaz. Yunanistan hl Akaeli ( A c h a i e ) i s m i n i m u h a f a z a e t m e k t e d i r . Bili y o r u z k i Akalar, Orta Asyadan imal yolile garba giden kaimlerdendir. Bunlar cenub Rusyada ve Tuna yalsnda o k kadm devirlerde yerle mi v e mterek bir medeniyet sahibi olmulardr. Buralarda d u r m a y p T u n a vadisi b o y u n c a garba, Atlas d e n i z i s a h i l l e r i n e k a d a r g i d e n l e r d e v a r d : Keltler, Ligrler. B u a k n d a n llirya (ileri) deni len D a l m a y a m n t a k a l a r n d a kalp y e r l e e n kabi leler de olabilir. T u n a yalsndan, T r a k y a , M a k e d o n y a , T e s a l y a yolile c e n u b a i n e n ilk A k a l r d a n s o n r a

bunlar arka tardeden ve llirya cihetinden ge len Dorileri de e k s e r i l i m l e r A k a l a r l a r k v e lisan k a r a b e t i n e m a l i k a y n i m i l l e t i n k a b i l e l e r i sayarlar. Bu gibi limlere gre G r e k k a v m i n i n teekkl daha sonra ve yava yava oluyor.

ESK TALYA
VE

ETRSKLER
E S K T A L Y A - T A R H T E N E V V E L K ZA MAN - TARH D E V R - E T R S K L E R E T R S K L E R N HAKMYET _ ETRSK MEDENYET

IX. ESK TALYA VE ETRSKLER

A. 1. ESK TALYA TARH T AL Y A N I N CORAF

talya, Adriyatik ve Tiren denizleri arasnda uzanm ( 1 0 0 0 kilometre uzunluunda ve 200 kilometre geniliinde) bir y a r m a d a d r . Cenup ve garbnda Sicilya, S a r d e n y a ve K o r s i k a adalar vardr. J e o l o k l a r talya kt'asm e v v e l c e Afrikaya bal ve Akdenizi i k i y e ayran bir arazi paras olarak telkki ederler. Septe boaznn almasile h c u m eden sular altnda k e r e k b u g n k hale gelmitir. B u yarmada, batan aaya kadar A p e n i n silsilesile kesilmitir. i m a l i n d e Alp dalarile A v r u p a d a n ayrlr. Y u n a n denizine u z a n a n c e n u p u c u y l a kt'a b i r i z m e e k l i n d e d i r . Y a r m a d a n n darl dolaysile b y k nehirleri yoktur. Tiren denizine dklen Tiber nehri ve imalde Adriyatik d e n i z i n e d k l e n P o n e h r i en m e h u r nehirlerdendir. Glleri h e m e n y o k gibi dir. k l i m i , i m a l d e n c e n u b a doru, hissolunacak derecede deiiktir. Cenup mmtakas ve bilhassa Sicilya, Afrika iklimini hatrlatr. Y a r m adann m e r k e z i n d e k y o k gibidir. U z u n d e v a m eden kuraklktan sonra srekli y a m u r l a r balar. 311

Bu y a m u r l a r b i r o k bataklklar m e y d a n a getirir. O n u n iin stmas oktur. talya yarmadas or manlarla kapaldr. Topra m m b i t ve feyizlidir. Her trl ziraate elvirilidir.

2.

TARHTEN EVELK
.
V

ZAMAN
v

talyamn en eski insanlar Avrupann , . / , . . , , , . .i . ^ m e m l e k e t l e r i n d e olduu gibi tarihten evvel, Ta devrinde kendi lerini tantrlar. Avculuk, balklk ve m e y v a l a r toplama, o z a m a n k i insanlarn m h i m megale l e r i idi. E k s e r i y a m a a r a l a r d a o t u r u r l a r , b a z ip tida k u l b e l e r i n a s n d a b i l i r l e r d i . T a l a r y o n tarlar. Bunlarla silahlarm ve letlerini yapar lard. K e m i k , b o y n u z , tahta (odun) v e m e i n ze rinde alrlard. Elbiseleri meindendi. Hayvan dileriyle ssler yaparlard, itima hayat mef h u m l a r bir aile telkkisini g e m i y o r d u . Ziraat, hayvanlar ehlletirmek bilinmiyordu. B i r o k a s r l a r d a n s o n r a , Cill T a d e v r i baslar, Bu devirden b i r o k e s e r l e r kalmtr, iptida m e s kenler, a k m a k ta t e z g h l a r , s i l h l a r , b a l t a , e k i v e balk alar gibi. Bu devrin insanlar, hayvanlar ehlletirirlerdu m l e k i l i k te v a r d . C e n a z e d e f n i u s u l n bili yorlard, itima h a y a t telkkisi t e k m l etmiti. K k k y l e r d e toplu olarak yayorlard. Bu es n a d a Kk Asya medeniyeti italyaya nfuz ve tesire balamt. B u d e v r i n s o n u n d a altn v e b a k r m a d e n l e r i grld. Bu devrin insanlar, bu madenleri evvel zinet eyas olarak kullandlar. D a h a sonra, aletler i m a l i n e baladlar v e ziraate de baland. B u d a y
ILK MEDENIYETLER
d l e r

e k m e i ve un imalini de r e n m i l e r d i . Milttan 1 8 0 0 s e n e e v v e l yineKk Asya medeniyetinin tesiri altnda T u n devri balar. S a n a y i ilerledi. Cena zeler y a k l y o r d u . Milttan takriben 1 0 0 0 s e n e e v v e l demir m e y d a n a kt. B u suretle talyamn tarihten evvelki devri bitmi oldu. Bidayette d e m i r de zinet eyas y a p l m a k iin kullanld. B i l h a r a ^ r n / a d a demir madenlerinin kefi bun l a r n i s t i m a l i n i t a m i m ettirdi.

3.

TARH

DEVR

T a r i h d e v r i Etrsk medeniyetinin talyaya girmesile balar ( m . e. X - I X a s r ) . M i l t t a n s e k i z a s r e v v e l e ait m e z a r t a l a r z e r i n d e Etrsk ya slan bulunmutur. Btn beeriyet ve medeni yetin t e r a k k i v e t e k m l d a i m a a m i l i n tesiri altnda kalmtr: 1 Dahil keif v e tekmller, 2 M e d e n b i r k a v m i n istil v e m u h a c e r e t i , 3 Y a k n dier bir m e d e n i y e t i n m u s l i h a n e h u l u l ve tesiri. Birinci amilin eski talya t a r i h i n d e h i b i r tesir y a p m a d m u h a k k a k t r . S o n y a p l a n tetkika't talya m e d e n i y e t i n i n a m i l l e r i o l a r a k Etrsklerin muha ceretini v e Yunan mstamerelerinin muslihane me d e n tesirlerini k a b u l e t m e k lzm geldiini gs termektedir. stilc kavmler talyamn ilk kavmlerini tesbit iin m e m b a a malikiz. 1 talyamn etnoloji haritas, 2 An'aneler, 3 Antropoloji. R o m a n n nfuzu altndaki talya birlii arife-

s i n d e (m. e. 4 0 0 ) b u k t a n n e t n o l o j i h a r i t a s k a r k idi. imalde Goller ve Keltier, P o vadisini igal ediyorlard. imdiki Venedik ktas civarnda Venetler, Alp v e A p e n i n s i l s i l e l e r i n i n b i r l e t i i y e r l e r d e Ligrlev, T o s k a n a . k t a s n d a Etrsk l e r . Apenin silsilesinin m e r k e z i n d e v e cenubunda Ombriler, Sabinlerden mrekkep olan talyot lar vard. L t i y o m d a Latinler, S a m n i d e S a m n i l e r , b u n u n a r k n d a Y a p g l e r b y k Y u n a n i s t a n de nilen mmtakalarda G r e k kolonileri b u l u n u y o r d u . M. e. S e k i z i n c i a s r n b a l a n g c n d a A k a l a r d a c e n u b talya s a h i l l e r i n e ktlar. Oralarda ehir yaptlar. 1. Sibari K a l a b a l k b i r e h i r idi. H a y v a n yetitirmek ve a r k ile E t r s k l e r arasnda yap t k l a r t i c a r e t s a y e s i n d e z e n g i n idi. 2 . Metapont B u d a y ziraati yapard. 3 . Kroton Ahalisinin gzel ve kuvvetli o l m a s i l e m e h u r idi. B u e h i r l e r a y r c a m s t e m l e k e l e r de yaptlar. Bir aralk b e y i n l e r i n d e b i r l e e r e k k u v v e t l i b i r k o n f e d e r a s y o n da v c u d a g e t i r d i l e r . B u k o n f e d e r a s y o n y e r l i l e r l e iyi g e i n i y o r d u . M e r kez talyann m e d e n i l e m e s i n e , Kroton dier G r e k Sitelerinden daha o k hizmet etmitir. M. e. 5 1 0 t a r i h l e r i n d e b u e h i r l e r a r a s n d a i h t i lf v e m c a d e l e b a l a d . B i r b i r l e r i n i t a h r i p e t t i l e r . O n d a n sonra c e n u b talyada en kuvvetli G r e k S i t e s i , D o r i l e r t a r a f n d a n i n a o l u n a n Tarant oldu. 4. ESKI KAVMLER HAKKNDA IZAHAT

G r l d gibi R o m a birliinden evvelki t a l y a , muhtelif kavmlerin m e s k e n i idi. S i y a s b i r l i k y o k t u . I r k v e l i s a n d a b s b t n a y r idi.

Yunan mverrihleri ve muharrirleri ve bilhassa Herodot v e Aristot a n c a k milttan b e asr evvel talya tarihile alkadar o l m a a baladlar. Bilhassa, Etrsklerden bahsettiler. B u n u n iin talyamn be i n c i a s r d a n e v v e l e ait t a r i h m e m b a l a r y o k t u r . A n t r o p o l o j i limleri m u h t e l i f ta d e v i r l e r i n d e n k a l m a kafataslar buldular, tetkik ettiler. Hem brakisefal v e h e m de dolikosefal kafalar b u l u n d u . Kat' b i r h k m v e r e m e d i l e r . A n ' a n e y e g r e tal y a m n e n e s k i h a l k Ligurler ( L i g u r e s ) dir. Bir n a z a r i y e y e g r e d e , t a l y a m n e n e s k i h a l k , Arni kadan g e l m i Dolikosefal bir k a v m d i r . A r k e o l o j i t e t k i k a t , iptida t a l y a m n e t n o l o j i tari hini A v r u p a m n u m u m tarihine bal g s t e r m e k t e dir. B u n a z a r i y e y e g r e , m i l t t a n 2 0 0 0 s e n e e v v e l Baltk denizi sahillerinde v e s k a n d i n a v y a civarn da b i r o k k a b i l e l e r d e n m r e k k e p b i r i n s a n k t l e s i vard. Bu kabileler m t e r e k bir lisana malik idiler. Ziraat bilirlerdi. B i r g n b u k a v m l e r , o a l m a l a r dolaysile ve muhtelif sebeplerle c e n u b a doru muhacerete baladlar. imdiki Almanya, ngiltere, F r a n s a , s p a n y a v e t a l y a y istil ettiler. B u s u r e t l e m e r k e z v e garb A v r u p a d a b y k bir devletteekk l etti. s t i l c l a r i l e y e r l i h a l k k a r t . B u d e v l e t i n rk b i r v a h d e t i y o k t u . B i n a e n a l e y h Hint - A v r o p a l diye bir rk yoktu. Bu devletin vahdeti iptidada an c a k s i y a s idi. G e l e n l e r l i s a n l a r n c e b r e n k a b u l et tirmee baladlar. Getikleri yerlerde birok co raf i s i m l e r b r a k t l a r . M i l t t a n t a k r i b e n 1 5 0 0 s e n e evvel bilhassa dahil s e b e p l e r dolaysile b u A v r u p a d e v l e t i da&ld B i r o k d e i i k l i k l e r o l d u B u n d a n s o n r a d r k i m u h t e l i f l i s a n g r u p l a r m e y d a n a k t [1].
[1] L e o n H o m o , L'talie Primitive. "

B u n a z a r i y e n i n t a m a m o l m a s i i n u n u da ilve e t m e k l z m d r : Baltk s a h i l l e r i n d e n v e Is k a n d i n a v y a d a n c e n u b a g e l e n l e r i n meneleri Orta Asya yaylsdr. B u i n s a n l a r , i m a l y o l u ile a r k tan g a r b a b i n l e r c e s e n e zarfnda intikal etmiler d i r [1]. T a r i h t e n e v v e l v e t a r i h t e n s o n r a k i u m u m m u h a c e r e t l e r b u n o k t a y a y d n l a t r . Keltier ve talyotlar bu dalmadan sonra, uzun mddet b e r a b e r yaadlar. O n u n iin lisanlar a r a s n d a b y k bir yaknlk vard. B u lisan, talyanm iptida l i s a n l a r n m e y d a n a g e t i r m i t i r . l k tal yanlar, arktan g e l e r e k v e milttan 1 5 0 0 s e n e evvel ark Alplardan geerek merkez talyaya girdiler. Sabin l e r v e Ombriler milttan 1000 sene evvel geldiler. O m b r i l e r son gelenlerdir. B u n l a r n dili K e l t d i l i n e o k b e n z e r d i . O m b r i l e r tarihte b y k bir k a v m hatras b r a k m t r . Mi lttan e v v e l b i n i n c i s e n e i p t i d a s n d a e n k u v v e t l i t a l y a D e v l e t i , Ombri l e r i n d e v l e t i idi. Villanova y k s e k m e d e n i y e t m e r k e z i oldu. talyotlarn gelmesi zerine, Ligrler dalara ekildiler. talyotlarn talyaya m u h a c e r e t i Dori lerin lliryahlar tazyika baladklar ve Y u n a n i s tana indikleri tarihe tesadf eder. Venetler ve T a k l a r lliryadan talyaya, bu tazyik z e r i n e h i c r e t ettiler.

B. L
Etrskler gelmilerdir.
[1]

ETRSKLER MALUMAT

UMUM

t a l y a y a d e n i z y o l u ile Lidya dan B a l a r n d a Atalar (Atys) v e b u n u n

Romains'.

Victor D u r y , Histoire des 316

olu T r s e n (Tyrsenas) b u l u n u y o r d u . Etrskler, k e n d i l e r i n i n L i d y a l l a n n a k r a b a s o l d u k l a r n bili yorlard. E t r s k l e r i n itima hayatlar, din t e l k k i leri, m s i k i l e r i , g i y i n i t a r z l a r , b i l h a s s a d e n i z c i l i k t e ve ticaretteki m s t e s n a k a b i l i y e t v e istidatlar da b u a k r a b a l teyit e t m e k t e d i r . A r k e o l o j i t e t k i k l e r de b u n u gsterir. Mimar, resim, nak, itiraz k a b u l etmez bir surette ark karakterini gstermektedir. M s r v e s i k a l a r da, M s r n d e n i z d e n v e m i lttan e v v e l 1 2 0 0 - 1 3 0 0 s e n e l e r i n d e Trka ( T u r s c h a ) 1ar v e Trsen ( T y r s e n e s ) 1er t a r a f n d a n istil edildiini yazyorlar. Limnide b u l u n a n bir yaz da E t r s k l i s a n n a o k y a k n b i r l i s a n gster m e k t e d i r . u m u h a k k a k ki, Etrskler Lidyadan veyahut Kk Asyamn garbinden gelmilerdir, Lidyallar, Etiler ve Friklerle karabetleri vardr. lalyaya gidi tarihi t a m a m e n m u a y y e n deildir. Kendi k r o n o l o j i l e r i n e gre, milttan t a k r i b e n 10 asr e v v e l t a l y a y a a y a k b a s m l a r d r . E s k i d e n k a l m a m e z a r talarndan bu tarih tesbit edilmek t e d i r . Alfabeyi K u m ( C u m e s ) d a n m . e v . V I I in ci a s r d a a l d k l a r n a n a z a r a n g e l i l e r i b u t a r i h t e n evvel o l m u t u r . Milttan e v v e l VI m c a s r d a n k a l m a k i t a b e l e r d e E t r s k v e talik l i s a n l a r n d a n m e m z u i s i m l e r e t e s a d f e d i l i y o r . B u da, g s t e r i y o r ki, b u n d a n e v v e l u z u n z a m a n E t r s k l e r v e talyotlar b e r a b e r yaamlardr. L i s a n l a r n a , g e l i n c e : b u n u da a k v e k a f olarak tayin etmek daha m m k n olmamtr. Bu lisann Hint-Avropal lisan olmad sabit olmutur. L i m n i adasnda b u l u n a n yaz ve eski Lidya lisannda yaplan tetkikler gstermitir ki Etrsk lisannn reklerden evvel Kk Asyada kullanlan lisanla mnasebeti vardr.

Hulsa udur: Etrskler, Trsenler, Trkalar E g e adalarnda, Anadoluda k a d i m d e n b e r i olurmu olan kavmlerdir. B u n l a r a Akalar, Ekeler, Etiler denildiini biliyoruz. Doriler istilsndan sonra bunlardan bir ksm talyaya m u h a c e r e t etmilerdir. D o r i l e r i n istils, m i l t t a n 1 2 0 0 s e n e e v v e l d i . Dorilerin tazyiki karsnda Etrskler, ihtimal evvel Anadoluya getiler ve oradan k k gu ruplar halinde talyaya hicrete baladlar, sahillere ktlar. O n d a n s o n r a dahile girdiler. K a m p a n y a d a m e t h a l o l a r a k Kapu (Capoue) ehrini yaptlar. F a k a t , asl i s i m l e r i n e i z a f e e d i i e n Etrrye d e y e r l e t i l e r . B u m n t a k a , o e s n a d a Ombri l e r i n e l i n d e idi. G e l e n l e r i n m e d e n s e v i y e l e r i d a h a y k s e k idi. F a k a t , d e n i z d e n a z a r a z a r g e l d i k l e r i i i n istil a b u k o l m a d . m,beri l e r y a v a y a v a da larna ekildiler. B u n d a n s o n r a E t r s k e h i r l e r i m e y d a n a gel m e e balad.

Apenin

E t r s k l e r 12 s i t e d e n m r e k k e p b i r konfede rasyon y a p t l a r . B u 12 site a r a s n d a t a m b i r l i k yoktu. Yalnz tehlike z a m a n n d a birleirlerdi. Ha reket serbestilerini muahafaza ediyorlard. Ayr ayr krallar tarafndan idare olunurlard. Fakat, milttan evvel IV n c asrda aristokrat bir c u m h u r i y e t t e e s s s etti. B u c u m h u r i y e t , Lkmonlar d e n i l e n snf tarafndan idare o l u n u y o r d u . Bellibah siteler unlardr: Arretiyom, Caere, Clusium, Corton, Vetulonia, Vulci, Volterra, Volsini, Peruse, Papouloma, Rusella, Targuinie, ve Capoue.

Tarkiri ehri, banisi b y k reislerinin isimleri n i n t a m a k t a d r . B n i s i m Tarkum ( T a r c h u m ) idi [1]Etrskler, medeniyetlerinin y k s e k l i i saye sinde eski halk temsile baladlar.

2. ETRSKLERN HAKMYET STLALARI

VE

E s k i t a l y a m n h e m e n t a m a m e n E t r s k l e r e ait o l d u u n u e s k i m v e r r i h Katon i d d i a e d i y o r . Y i n e eski mverrihlerden Te-Live "Romann tees ssnden evvel Etrskler hakimiyetlerini toprak ve d e n i z z e r i n d e tesis etmilerdi. t a l y a m n eski h a l k , k t ' a l a r n e v i r e n iki d e n i z i n b i r i n e E t r s k denizi, dierine de E t r s k l e r i n bir m s t e m l k e s i o l a n Adrya d a n m l h e m o l a r a k A d r i y a t i k d e n i z i diyorlard,, diyor. Y i n e e s k i m v e r r i h l e r d e n Deni ( D e n y s d ' H a l i k a r n a n s s e ) , "bir z a m a n oldu ki Ltinlere, O m b r i lere ve dier birok talya halkna E t r s k deniyor du. B i r o k m v e r r i h l e r , R o m a n n bir E t r s k e h r i o l d u u n u soyuyorlard,, diyor. Eski m v e r r i h l e r i n bu ehadetleri ilk z a m a n l a r d a E t r s k l e r i n h e m e n btn talyaya hkim olduklarn gsteriyor. E t r s k l e r i n yaylmas, c e n u b a , i m a l e v e gar ba m t e v e c c i h olmak zere cihetten olmutur. L t i y o m u n z a p t i l e c e n u b t a l y a y s t i l y a balad
[1] K a v m l e r i n menelerini tesbitte. foponymi mhim lisa teslisan rol o y n a r . B u n a n a z a r a n b t n b u m a h a l niyat noktai n a z a r n d a n tetkiki bit n o k t a s n d a n (ium)lar kelimeleri ok isimlerinin meneini hangi

Etrsklerin enok

m h i m d i r . Ltin edat o l a r a k

sondaki

atlarak gerikalan kelimenin barizdir.

ile m n a s e b e t i o l d u u n u a r a m a k l z m d r . K a p u v e T a r k u n

lar. O n d a n sonra, V o l s k (Volsque) m e m l e k e t l e r i n i z a p t e d e r e k o k m m b i t ve feyizli bir y e r olan K a m paniyeyi tekrar aldlar. Y u n a n m s t e m l e k e s i olan K u m (Cumes) un n n e k a d a r geldiler. Yunanl l a r ile s i y a s , t i c a r v e f i k r m n a s e b e t l e r e g i r i t i l e r . M.ev. V I m c a s r n b a l a n g l a r n d a Y u n a n l l a r , m s t e m l e k e l e r i n i g e n i l e t m e e baladlar. H e r taratan E t r s k l e r i e v i r m e e t e e b b s ettiler. E t r s k l e r d e b u n u n z e r i n e Kartacallar la a n l a t l a r . E s k i d e n b e r i Y u n a n v e A k a m s t e m l e k e l e r i ile F e n i k e liler a r a s n d a d e v a m e d e n r e k a b e t F e n i k e l i l e r i n yok edilmesinden sonra Kartacallara miras kald. Birlemi E t r s k ve Kartaca donanmas, Marsily a y t e s i s e d e n F o a l l a r n d o n a n m a s ile liva ( E l b e ) da m u h a r e b e y e t u t u t u . A k d e n i z m u v a z e n e s i iin ilk y a p l a n d e n i z m u h a r e b e s i b u d u r . Foahlar, m u h a r e b e y i kazand. Fakat, o k za rara uradlar. Tecavze devam edemediler. Hatta m s t e m l e k e l e r i olan K o r s i k a y tahliyeye m e c b u r kaldlar. B t n t a l y a k t a s , E t r s k l e r e v e S i c i l y a ile s p a n y a , K a r t a c a l l a r a ait n f u z m m t a k a l a r o l d u u esas z e r i n d e h e r iki taraf bir a n l a m a yapt. E t r s k l e r K o r s i k a adasn igal ettiler. T i c a r e t noktai n a z a r n d a n ilettiler. T i r e n s a h i l l e r i n d e k i Yunan mstemlekelerini ortadan kaldrdlar. O n d a n sonra imal talyamn istilsna koyuldu lar. B o l o n y a ( B o l o g n e ) v e P n e h r i vadilerini z a p t e t t i l e r . Ombri l e r i i t a a t l e r i a l t m a a l d l a r . Et r s k istilsna k a d a r bu h a v a l i d e d a h a k a b i l e ha yat yaanyordu. Etrskler bu halk ehir haya tna soktular. B i r o k ehirlerin banileri oldular. L t i n k t a s n n e s k i e h i r l e r i n i n tipi E t r s k tipi olduunu eski R o m a tarihleri kabul ediyor.

ETRSK

MEDENYET

3.

ETRSK

MEDENYET

E t r r y e ( E t r u r i e ) kt'as v e E t r s k l e r , m i l t t a n sekiz asr evvel m e r k e z talyada medeniyetin merkezi ve memba olmutu. Dier hibir millet hars itibarile bunlara muadil deildir[l]. E t r s k l e r talyamn en m t e m e d d i n v e en t e m d i n c i bir mil leti idi [2]. yi m h e n d i s , m i m a r i d i l e r . S i s t e m a tik b i r Droeramla m e m l e k e t i i m a r ettiler B a t a k l k l a r k u r u t t u l a r . O r m a n l a r ilettiler. N e h i r l e r i n c e r e y a n l a r n t a n z i m ettiler. Tatan mimariyi talyanlara reten Etrsklerdi. B u n l a r , Pompei ehrinin banisi idiler E s k i d e n k a l m a kiremitler, sofra tabaklar, v a z o l a r a l t n d a n , g m t e n , f i l d i i n d e n m a m u l z i y n e t e yas, o k e s k i v e i n c e b i r E t r s k medeniyetinin delillerdir. E t r s k l e r i n o y m a c l hatta Atinada m e h u r idi. H e r y e r d e E t r s k l e a i n i m a l ettii i l e n m i aynalar, altndan m a m u l kopalar aranrd. Muasr k u y u m c u l u k bile bir m d d e t E t r s k ' m o d a s n t a k i p etti [ 3 ] . D n y a n n m a h i r m l e k i l e r i v e en i y i v a z o yapanlar Etrsklerdi. San'at sahasnda dnyann m u a l l i m l e r i i d i l e r [4]. Mimaride k e m e r ve k u b b e yapmasn bilirler di ki, o z a m a n G r e k l e r b u n u b i l m i y o r l a r d . K k Asya ve Msra Ertsk gemileri gider, ticaret yaparlard. Gol s a h i l l e r i n e giderler, k a l a y getirirler. Baltk sahillerinden de kehlibar alrlard.
[1] L e o n H o m o , L ' t a l i e P r i m i t i v e . [2] V i c t u r D u r u y , H i s t o i r e d e s R o m a i n s . [3] d. [3] d.

4.

LATYOM VE ROMADA KIRALLARI

ETRSK

Latiyom kt'asmn tarihi a n c a k E t r s k l e r dev rinde masallardan kurtularak vuzuh kesped i y o r [1]. R o m a d a E t r s k k r a l l a r m n m e v c u d i y e t i tarih bir hakikattir. B u n l a r d a n evvelki R o m a k rallarmn mevcudiyeti phelidir. Ve masala ms t e n i t t i r [2]. Romada Etrsklerden Tarkin hanedannn kiral m e h u r d u r ; eski Tarkin, S e r v i y s Tlliys ve muhteem Tarkin. Romallam bu isimlerin E t r s k asllar u n l a r d r : ( T a r q u i n ) T a r k i n = Tarku (Tarchu) (Servius) S e r v i y s = Mastarna Vulcide 1 8 5 7 de b u l u n a n bir resim, bu E t r s k i s i m l e r i n i tesbit etmektedir. B u k r a l b i r a i l e idi. k i n c i T a r k u b i r i n c i n i n o l u idi; M a s t a r n a d a d a m a d idi. E t r s k an'aneleri Mastarnay T a r k o n u n elinden c e b r e n ik tidar alan b i r ef o l a r a k g s t e r m e k t e d i r . u m u h a k k a k ki R o m a e h r i L a t i y o m l u l a r m elinde iken bir e h i r deildi. Bataklk arazideki tepeler z e r i n d e y a p l m b i r t a k m k y l e r i n fede r a s y o n u n d a n ibarettir. H a k i k a t olan u d u r : e v v e l L i g r l e r Aventin k y n i n a ettiler. Latinler s o n r a Germal v e d a h a alt k y y a p t l a r . B u y e d i k y d e n Y e d i d a Septimontium federasyonu te e k k l etti. B u n l a r n a r a s n d a k i m t e m a d i n i f a k v e m c a d e l e l e r E t r s k l e r i n istilsn kolaylatrd. E t r s k l e r b u i s t i l d a n s o n r a Roma y t e s i s ettiler,

[11 L e o n [2] td.

Homo,

ritalie

Primitive.

v e n e h i r e h r i m a n a s n a o l a r a k Rumon ismini verdilerfl]. Civarndaki btn bataklklar kuruttu lar. M a s t a r n a z a m a n n d a e t r a f n a b y k b i r s u r i n a ettiler. E t r a f n d a a r a z i v e k y l e r i v e b i l h a s s a a h i n l e r e ait K i r i n a l i z a b t v e i l h a k ettiler. B u su retle E t r s k l e r i n z a m a n n d a R o m a b t n Latiyomkt'asnn ticar v e sna m e r k e z i oldu. H e r y e r d e n birok halk gelip y e r l e m e e balad. R o m a d a iki k s m a h a l i m e y d a n a g e l d i . Y e d i d a n e s k i h a l k z a d e g a n ; b u n l a r , Patrici namn aldlar ve yeni gelen halk, avam; bunlara Plep dediler. E t r s k l e r R o m a d a b y k eserler yaptlar. Kloaka M a k s i m a (CloacaMakxima) n a m n alan b y k lmlar, Triyat (Triade) mabedi, S e r v i y s kaleleri, Palaten sarnlar m i m a r itibarile her kesin takdirini celbediyor. Latiyomdaki Etrsk h a k i m i y e t i b i r b u u k a s r k a d a r d e v a m etti.

5. ROMADA ETRSK HAKMYETNN ZEVAL

Etrskler Kampanyada tamamen yerletikten s o n r a , G r e k m s t e m l e k e s i o l a n Kum u ( C u m e s ) d a a l m a k i s t e d i l e r . G r e k l e r i n efi o l a n Aristodem milttan 5 3 0 s e n e e v v e l Etrskleri m a l p ve tardetti. B u h e z i m e t , L a t i y o m h a l k n n Etrskler aleyhine k y a m n a s e b e p oldu. K u m l u l a r Latiyoml u l a r ile b i r l e t i l e r . Y a p t k l a r m u h a r e b e d e , E t r s k leri t e k r a r m a l p ettiler. B u m a l b i y e t R o m a halkn cesaretlendirdi; ve isyana evketti. Kral T a r k u R o m a haricinde Latinlerle harbederken,
[1] G r a f u n d e r . E t y m o l o g - i e E t r u s q u e d e n o m d e Rome.

a k r a b a s n d a n birisi, P a t r i c i l e r d e n L k r e s ( L u c r e c e ) n a m n d a b i r k z a t e c a v z etti. B u v a k a a h a l i y i h e y e c a n a d u a r etti. P a t r i c i l e r b u n d a n i s t i f a d e etti v e y i n e k r a l a i l e s i n d e n Brts n r i y a s e t i altn d a ihtill ettiler; Tarkuyu halettiler. B u ihtille 5 0 9 ihtilli d e r l e r . T a r k u R o m a y a d n n d e e h rin kaplarn kapal buldu. K e r e e h r i n e ekil m e e m e c b u r kald. B u suretle R o m a d a Etrsk hakimiyeti nihayet buldu. R o m a d a Etrsk hakimiyeti zeval bulduu de v i r d e b t n talya kt'as talyot, O m b r i , Sabin, Ltin, Etrsk, Yap, V e n e t gibi muhtelif k a v m l e r e l i n d e idi. Milttan e v v e l I V n c a s r i p t i d a s n d a b u k a v m l e r s i l s i l e s i n e G a l l a r da i l t i h a k e d i y o r . B u n l a r n l i s a n l a r h e p a y r idi. a s r l k b i r m c a d e l e den sonra, R o m a bunlar birletirmee muvaffak oldu. Bu mcadeleler safhalarna ksaca temas ede lim. Etrskler! R o m a d a n ekildikten s o n r a R o m a daki idare vahdeti bozuldu. Yeni Etrsk eflerin d e n Parsena R o m a y t e k r a r bir m d d e t iin zap tettii z a m a n S e r v i y s k a l e s i n i ykmt, bu s u r e t l e R o m a , h a r i c e k a r da m d a f a a noktai n a z a r n d a n zayf kalmt. R o m a y tekil eden siteler arasnda yerlilik cereyanlar (Regionalisme) b a l a m t . P l e p ile P a t r i c i s n f l a r a r a s n d a m c a d e l e l e r h a d i s o l d u . D i e r t a r a f t a n 5 0 9 ihtil l i n d e n s o n r a L a t i y o m kt'as R o m a t a h a k k m n kabul etmek istemedi. Aralarndaki mcadele Regilla h a r b i n d e R o m a m u v a f f a k i y e t i ile n e t i celendi. Milttan e v v e l V i n c i asr iptidalarnda a h i n ler oturduklar dalardan inerek Etrskleri ve
1

O m b r i l e r i m a l p ettiler. Apuliyi istila e d e r e k R o m a y tehdide baladlar. Reisleri Appius bir m d d e t Kapitola h k i m oldu. N i h a y e t R o m a l l a r bir m u a h e d e yaptlar. D i e r taraftan milttan evvel 4 6 2 de Ekeler ( E q u e s ) [1], F e k l e r Roma kaplarna dayand. U z u n bir mddet R o m a bunlarn tehdidine ma ruz kald. B u n l a r a E t r s k l e r i n tehdidini de ilve e t m e k l z m d r . P o r s a n a R o m a d a n a l d Tibet nehrinin s a s a h i l l e r i n i E t r s k o l a n Yeii s i t e s i n e v e r m i t i . R o m a l l a r b u n u istirdat e t m e k istediler. lk m u h a r e b e d e m a l p oldular. F a k a t Velilerin Reisi o l a n Tolumvius bir m u h a r e b e d e maktul dt. Y i r m i s e n e m d d e t l e bir m u a h e d e aktolundu. R o m a l l a r , Hermiklerle ittifak e d e r e k Vosklar malp etmee muvaffak oldular; ondan sonra Yeii e h r i n e taarruza baladlar. i m a l d e n G o l l l a r i n istils v e c e n u p t a n S i r a guzahlarn ve Yunanllarn tecavzlerile zayflyan dier Etrsk ehirleri Veiiye yardm edemedi. R o m a o r d u s u n i h a y e t b u e h r i zaptetti. B t n c e n u b v e b i l h a r e m e r k e z E t r r y e , R o m a l l a r ta r a f n d a n istil e d i l d i . " Bu suretle birok limlerin R o m a medeniye tinin v e hatta ehrinin hakik banisi o l d u k l a r n d a ittifak e t t i k l e r i E t r s k l e r i n b y k t a r i h r o l l e r i nihayet buluyor.

[1] E t r s k l e r e dikkattir.

mensup

olan

bu

kavmin

ismi

ayan

RAN
UMUM M A L M A T - T A R H KISMI: METLER PARSLAR - PARTLAR SASANLER VE SON DEVR

X. RAN
A. 1. UMUM MALMAT RANIN CORAF VAZIYET VE KLM

T a r i h RAN sahas Dicle ve Frat vadilerile nds nehri arasnda muhtelif paralara, mmtakal a r a a y r l m , y k s e k d a l a r , g e n i l m a n z a r a l a r , r m a k l a r ve yeilliklerle resimli bir sahife halinde dir. i m a l d e n c e n u b a d o r u i p h i m n h a r i f e k l i n d e u z a n a n b u kt'a g a r p t e Z a r o s s i l s i l e s i n d e n b a l a r . arkta Hindistamn garbimalsini rten S l e y m a n dalarile karlar. B t n ran drt taraftan y k s e k d a l a r l a e v r i l m i b i r y a y l a d r . i m a l d e asl t r k e adile (Alan) dalatn (Kafkaslar-Aleni montes) aa etekleri, H a z a r denizinin bir paras, daha sonra z (Oksus-Ceyhun) nehri vardr. C e n u b u garbide Basra krfezi, dalarn arkasn dan y a y l a n n eteklerini. D i c l e y e u l a t r m a k iin iyice k a r a y a girmi, uzam bir vaziyette g r r . T a r i h ran k t ' a s i k i m i l y o n alt y z b i n k i l o m e t r e t e r b i m d e araziyi tal eder. B u g n k siyas ran b u n u n y a r s n d a n a n c a k i k i y z elli b i n k i l o m e t r e k a d a r f a z l a b i r p a r a s n d a n t e e k k l et mitir. K a d m ran hava v e iklim itibarile o kadar m u h t e l i f m m t a k a l a r i h t i v a e t m e k t e d i r ki, u m u m b i r tarif h i b i r e y i f a d e e t m e z . D n y a n n h e m e n en

g z e l y e r l e r i l e y a s a m a y a e n az m s a i t k s m l a r bu kirada birlemi denilebilir. Hazar denizinin ran yaylasna mteveccih dalk sahilleri hayatn v e tabiatin k e n d i s i n i i n s a n l a r a en z i y a d e sevdir dii u f u k l a r d a n biridir. M a n z a r a y a k n d a n g z e l v e tatldr. U z a k t a n a y n i s a h i l i k u a t a n A l b u r z ( E l b r z ) dalar r u h l a r a gizli b i r k o r k u hissi verir. Ebed karlar altnda g k l e r e e k i l m i billur bir perde gibi parlayan ahikalar, be bin be yz metre irtifaa k a d a r k a r . hura Mazdanm milleti, r a n l l a r bu dalar m u k a d d e s addediyorlard. Fakat y k s e k v o l k a n l a r n brakt k a r a r m ta y n l a r , k m yerler, ve uzak manzaralarn m e k k i y e t iindeki derin, anlalmaz manalar, Avestanm zihinlerde yaratt k o r k u n devleri yine o ahi k a l a r d a yaatt. ran e f s a n e l e r i d e v l e r d e n b a h s e derken, bilhassa Alburz dann (Demavent) deni len y k s e k tepelerini hatrlatyordu. Demaventte gizli d e v l e r o s m a n l a i r i Nefirim mstehcen bir h i c v i y e s i l e D r d n c M u r a t d e v r i n i n iir lisanna k a d a r intikal etmitir. Alburzun imal mailesinde Geylan (Gilan) ve Mazendran vilyetleri mevcuttur. Buralarda hava g a y e t m u t e d i l d i r . T o p r a k h e r t r l m e y v a l a r v e i e k l e r yetitirir. Etraf yeil o r m a n l a r v e mer'alarla rtldr. rann imalindeki bu gzellik c e n u b a d o r u i n i l d i k e k u r a k l k v e h a r a e t i n v e r d i i ikli mi bir hastalk ve sefalet i e r s i n d e k a y b o l u r . Y a y l a n n i taraflar b t n m a n a s i l e ldr. i m a l m n ta'kas i i n o k a d a r y k s e k b i r s a a d e t o l a n A l b u r z dalar, k e n d i s i n d e n u z a k l a a n y e r l e r iin serin r z g r l a r tutan, y a m u r l a r g e r i e v i r e n b i r d u var, b i r set h a l i n e gelir. Zaten y a y l a y k u a t a n b t n dalar bu tesiri y a p m a k t a d r .

CORAF VAZYET r a k m i t a r a f l a r n a d o r u l l e r y a k n y e r lerde, b a d i s e m u m denilen zehirli rzgrlar e s e r . Ar bir r z g r dalgas insan b i r d e n b i r e bo maya msaittir. Y a m u r topraa inmeden havada t e b a h h u r eder. Baz k e r e ufukta bakr r e n g i n d e sisler hsl olur. B u n l a r iinde rzgrn getirdii toz z e r r e l e r i t e k a s f e t t i k e , a d e t a m t e h a r r i k ve z e m i n d e n y k s e k bir k u m tabakas bulut ha linde etraf rter. H a v a yazn v e s o n b a h a r ayla rnda s u b u h a r m d a n o kadar m a h r u m d u r ki, gece gndz akta braklan parlak madenler paslanmaz. G e c e yolda y r y e n atlarn k u y r u k larndan salkm salkm kvlcmlar sald vaki o l u r . D a l a r d a n i n e n n e h i r l e r e k s e r i y a k u m l leri i e r s i n d e b a z f e y i z l i v a h a l a r v c u d e getir dikten s o n r a d d e n l e r d e n szlr ve k a y b o l u r . Yayla, kaln bir tabaka halinde y u v a r l a k akltalar, k u m v e t o p r a k l a k a r k b i r b a l k ile r tldr. Baz yerlerde epeyce derin olan b u tabaka a l p k a l d r l d k t a n s o n r a e t r a f n a m u h a f a z a si perleri y a p l m a y a lzum kalmakszn k u y u l a r v e tahtelrz galeriler alabilir; t o p r a k o k a d a r tasz dr. B u h a l r a n y a y l a s n n jeolojik teekklt noktai n a z a r n d a n d r d n c devirden evel sular altnda b u l u n d u u n a dellet eder. Merkezdeki l d n y a n n en k u r u v e y a m u r s u z noktasdr.. T a h r a n d a n M e h e d e k a d a r s e n e n i n baz m e v s i m lerinde nadir yamurlar yaar. Fakat Tahrandan Isfahana kadar uzanan sahada y a m u r h e m e m he men bahar m e v s i m i n e mnhasrdr. Horasan, irak. A c e m v e F a r s i s t a n m n t a k a l a r l r z g r l a r n d a n mahfuzdur. Burann da ksmlarnda ormanlar ve a k a r sular, ovalar, dereler vardr. a r k a d o r u imtidat eden l l e r d e yazn h a r a r e t n e k a d a r id-

detli i s e k n s o u k o d e r e c e m e s s i r d i r . C e n u p ta B a s r a k r f e z i v e U m m a n s a h i l l e r i h a v a c a hatti s t i v a n n a l t n d a b u l u n a n A f r i k a s a h i l l e r i n d e n farkedilmez. Hava scak ve kurudur. Bu kuruluk, o h a v a l i y e a l m a y a n l a r iin v a h a m e t i m u c i p olur.

2.

RAN ADININ

MENE

Y u k a r d a k i c o r a f tafsilta g r e , y l e b a s i t v e u m u m b i r tarif y a p l a b i l i r . Mezopotamyadan Hindistana kadar uzanan geni bir kta tarihte ran adm almtr. Partim v e Sasanev zamannda kullanlan Huzvare l i s a n n d a b u i s i m Eran e k l i n d e t e l f f u z edilirdi. K a d i m Y u n a n m u h a r r i r l e r i n i n ran hu dutlar iindeki muhtelif k a v m l e r v e m e m l e k e t l e r h a k k n d a k u l l a n d k l a r Arya, Aryana, Aryane isimleri ayni asldan kmtr. Bu isimleri bir arada tetkik eden muhtelif garp limleri t r k e d e t e v k i r e ait b i r k y m e t i f a d e e d e n e r , ( e r k e k , m e r t , hakik insan, k a h r a m a n ) kelimesini nazar dikkate | a l m a k s z n b u n l a r n o m a n a l a r l a a l k a d a r bir (er) I k e l i m e s i n d e n a l n d n d a ittifak e t m i l e r d i r . S a n s k r i d e ( A r y a ) k e l i m e s i sfat h a l i n d e , sa dk, muti, m k e m m e l , v e isim halinde, efendi, s tat m a n a l a r n a k u l l a n l r . A r y a m a n dost, a r k a d a , aryaka, h r m e t e lyk adam, kaynpeder, ryata namusluca harekete demektir. Zentede kelime (erya) eklinde m a z b u t t u r ; manas: sadk, muti, k a n u n a r i a y e t e d e n . A y n i k e l i m e h u z v a r e t e (er) p r s d e (er) e k l i n d e g r l r . Y u n a n m u h a r r i r l e r i n i n arya v e aryana s g i b i prsnin eri, huzvarciu e r i , zente nin erya s da k a v m l e r e v e m e m l e k e t l e r e tatbik o l u n m u t u r .
:

 u p e k k s a i z a h a t t a n ran a d n n t r k e i l e m n a s e b e t i istidlal e d i l e b i l i r . F a k a t , i m d i y e k a dar h e m e n hi tetkik e d i l m e m i olan bu m e v z u u n b t n ran v e n l i k t a r i h i l e a l k a s , bizi b a h sin d a h a g e n i v e e s a s l b i r s u r e t t e m t a l e a s m a sevkediyor. A a d a g r l e c e k t i r ki, r a n t e s i s e d e n l e r , , bu kt'ann g a r b c e n u b s i n d e k i dalk mntakal a r d a y a y a n Anzanit trkleri idi. B u n l a r , g a r p l i m l e r i n i n a n c a k ' b i r Taam lisan d i y e t a v s i f ede b i l d i k l e r i b i r Trk - OuTUhesf konuuyorlard. lk ran h k m d a r l a r n d a n bazlaUnn oullar ve kendileri dorudan doruya trke isimler t a d l a r . D a r a l a r d a n b i r i n i n ad O k u s (Ovz) d u r D i e r i n i n k i Kodaman d r . Hitasp m b y k olu le Serkein ( X e r e x s ) filo k u m a n d a l a r n d a n b i r i A r y a m a n (Aryamans) ismile tarihe gesmistir. T u r a n lisan k o n u a n bir c e m i y e t iersinde C a z l a r , Kodamanlarla beraber zikredilen Aryaman a d n n asl b i r o k l i s a n l i m l e r i t a r a f n d a n (er) k e l i m e s i ile b i r l e t i r i l d i k t e n s o n r a bunun trkeden baka bir lisandan ktn dnme e i m k n k a l m a z . Lisaniyatn en m s p e t delilleri o imkn btn btn nezediyor: T r k e d e (er) m n f e r i t b i r t a b i r d e i l d i . U y g u r c a d a ( e r e n ) t p k (er) g i b i h r m e t e l y k k i m seler h a k k n d a kullanlr. Lgat m a n a s : erkek, mert, recl. Z a m a n m z d a ran, T r k i y e ve Mezopotamyada y a y a n alevi T r k l e r k e n d i m e z h e p b y k l e r i n e e r e n l e r d e r l e r . Erat ( y a h u t , arat), h k m d a r n , i l b e y i n i n etrafnda, t o p l a n a n bir b u r j u v a z i s n f d r . H k m d a r a i l e s i n e m e n s u p tikin ler,. ahalinin v c u h ve eraf k s m n tekil e d e n keler,, a s k e r l i k s n f l a r n t e m s i l e d e n su v e eri l e r d e n

s o n r a Erat ta balbama bir zmre vcude getirmektedir. T r k e d e (er) t a b i r i n i n asl k e n d i m e d l u l d e i r t i b a t n k u v v e t l e t e y i d e d e n b u m u h t e l i f v e m u l l rabtalar k a r s n d a r lisanlar z m e r s i o m e d l u l l e a l k a d a r t e k b i r cezri, asl b i r m a d d e y i ihtiva etmez. B u n a r a m e n arktan g a r b e yayl m olan muhtelif milletlerden h e p s i n i n t a r i h i n d e m e n e i m a l m o l m a y a n b i r er y a h u t ar u n s u r u k a v m , k a b i l e ve e h a s i s i m l e r i n e k a r m t r . Kaf k a s y a O s s e t l e r i k e n d i l e r i n e ron d e r l e r . M e m l e k e t l e r i n i n ad ir dir. itler a r a s n d a aryaha, arimaspi g i b i k a b i l e l e r v e aryapit, ariyante i s i m l e r i n d e h k m d a r l a r vard. Tasit C e r m e n kabilelerinden en m u h a r i b i n i n r l e r olduunu naklediyor. C e r m e n c e d e t a r i h e h a s atlar o l a r a k ariyobinds, aryariks, aribald, ariblint, ariman gibi u n v a n l a r s a y l r . A n g l o s a k s o n c a d a r, s k a n d i n a v y a l i s a n n d a aer, e r e f v e m u z a f f e r i y e t d e m e k t i r . Mehur l i s a n i y a t l i m i Bopp sanskri lgat kitabnda bu k e l i m e l e r i s a n s k r i n i n arya sila b i r l e t i r m i t i r . r l a n d a l i s a n n d a er m u h t e l i f k u l l a n l a r a r a s n d a b y k , asil, i y i m a n a l a r n a g e l d i i g i b i t p k t r k e d e k i m e d l u l ile e r v e k a h r a m a n m a n a s n a da k u l l a n l r . r l a n d a i s m i a y n i t a b i r d e n t e e k k l etmitir. B u n u bize h a b e r v e r e n lisaniyat mte h a s s s Pikte k i F r a n s a d a P a l e o n t o l o g i e ling u i s t i q u e m e t o d u n u v a z e t m i t i r . r l a n d a lisan n d a k i ( e r - y i i t ) t a b i r i n i n kimri l e h e s i n d e k e l i m e b a n a g e l e n v e te'kit, tafdil a l m e t i o l a n ( e r ) edatile m t e r e k o l d u u n d a p h e e d i l m i y e c e ini sliyor. B u l i s a n d a g r l e n ( e r - t a n ) a d n p i g e l (iyi c i s i m - i y i t e n ) d i y e t e r c m e etmitir. D e m e k ki,

tan t r k e v e f a r i s n i n (ten) i n d e n b a k a h i b i r e y d e i l d i r [1]. B a a g e l e n er d e a y n e n l i s a n m z d a k i er-yiit k e l i m e s i l e b i r l e t i r i l m e k t e d i r [2]. u b a h i s t e m u k a y e s e v e tetkikat m e v z u u ola rak aldmz kelime ve tabirlerden yalnz trke olanlar m s t e s n a olduu halde, dierleri lisan mu k a y e s e l e r i n d e en b y k bir salhiyeti b u l u n a n g a r p l i m l e r i n i n r t a b i r i h a k k n d a y a p t k l a r tet kiklerden alnmtr. Bu kelimeler arasndaki baz sit v e t e l f f u z f a r k l a r n t a t b i k a t n y a n l l , h a t t a m e k k i y e t i h a k k n d a delil ittihaz e t m e e k a l k m a k , k e n d i z e v k v e m a n t m z l a b t n bir ilim lemini tehil e t m e k kabilinden bir cr'et olur. A v r u p a limlerinin b u bahiste i h m a l ettikleri n o k ta, e r l e a r n , y a h u t irin tebadlndeki lisaniyat kanunlarn aramamak, yahut bilmemek deil, m u k a y e s e n i n a s l n t e k i l e d e n er k e l i m e s i s t n de a r a n a n yiitlik, k a h r a m a n l k ve asillik manala r m h l k u l l a n d b u t a b i r d e y a a t a n e s k i v e asil T r k dilini k a l e a l m a m a k t r . / r a n d a n , ir d e n , r d e n b a h s e d e n l e r b u t a b i r l e r i n a s l n . bula= b u l a s a n s k r i d e h a r e k e t m a n a s n a g e l e n er c e z r i n d e b u l m u l a r d r . O n l a r b u i tihada s e v k e d e n amil, rlik h u d u d u n u mutlak surette trklkten.turanllktan ayrks ve dar bir saha iinde a r a m a y a saik olan t e m a y l d r . Irk ve
[1] T e n t r k e d e n farisye g e m i t i r . Aslnn t r k e o l d u u tn (ruh, soluk) k e l i m e s i l e m n a s e b e t i n d e n anla lr. L i s a n m z d a kablessarf teekkllerin izini m u h a f a z a eden bu gibi m t e r e k b i r o k tabirler m e v c u t t u r . . [2] Er in te'kit v e tafdiljmanasnan g e l m e s i en k u v v e t l i v e en iyi olan g s t e r m e s i n e isnat ediliyor. H e r lisanda byle sfatlardan a l n m edatlar vardr.

lisan aileleri fikrini son devirlerin h u s u l e getirdii f a r k l a r a h a s r e t m i y e r e k t r k r k n n v e t r k lisa nnn da dahil o l d u u g e n i v e m u l l b i r s a h a y a n a k l e d i n c e b u g n iin m e h u l olan b i r o k rk v e tarih h a k i k a t l e r y a v a y a v a m e y d a n a ka caktr. Y u k a r k i m u k a y e s e l e r e g r e rann asl Erandr. B u da t r k e n i n er v e ereni g i b i e r l e r , k a h r a manlar, asiller m a n a s i l e bir h a n e d a n , y a h u t bir kable bir z m r e u n v a n olarak kullandktan s o n r a evvel millete, s o n r a o n u n yaad s a h a y a temil edilip kalmtr. B u g n k m a l m a t n hudut l a r d a h i l i n d e iranlhk ve ( M l i k lisan itibarile an c a k bu tarzda izah edilir. Y u k a r d a s y l e d i i m i z | g i b i , i l k hanilerden b y k bir k s m n n Turanl I ve Anzanit olmalar bu hakikati bir k e r e daha I k u v v e f l e l e y i d eder.

3.

RAN IRKI V E IRANIN DEVRELER

TARH

j t I

f r a n k l k b a r i z b i r h a l d e t e e s s s ettii t a r i h e k a d a r iki s a f h a g e i r m i t i r . B i r i n c i s i istil v e m u h a c e r e t l e r devridir. Orta Asya, Hindistan v e Kaide taraflarndan gelen muhtelif k a v m l e r ran da y e r l e m i l e r d i r . B u s a f h a d a i r a n l h k ancak coraf bir m a n a ifade eder. k i n c i d e v r e d e lisan, din v e a n ' a s a t n o k t a i n a z a r l a r n d a n geirilen istihaleler m t e r e k bir iranlhk v c u d a getir mitir. Avestanm lisannda ran ve iranl tabirleri, Turan, turanl m u k a b i l i n d e kullanlmtr. ranl olmayan rklar u m u m i y e t l e turanl addedilir. Bu t e l k k i g s t e r i r ki, m i l t t a n alt a s r e v v e l , y a n i

Avestamn yazld tarihlerde rk evsaf m e v z u b a h s o l m a k s z n y a l n z l i s a n , y a a y v e din art lar i t i b a r i l e d e i e n b i r c e m i y e t i r a n l l t e m s i l etmitir. O n u n h a r i c i n d e g e r e k Medya v e randa, g e r e k etrafta en z i y a d e m n t e i r u n s u r T u r a n l l a r , i yani Trklerdi. G a r p t a y a p l a n rk tasniflerde ranllar (Arya l a r n b y k k o l l a r n d a n birini tekil e d e r l e r . Ar y a l a r d a n b i r k s m P e n c a p v e G a n j v a d i l e r i n i istil e t m i t i r . B u z m r e ( H i n d u ) 1ar k o l u n u v c u d a getirmektedir. Dier bir ksm Hazarn imalinden Avrupaya gemitir. Bu Hind- Avrupallar koludur. n c b i r g r u p ilk A r l a r , ( A r y a l a r ) m u h i t i n d e ( Cenub Sibirya? ) yaamtr. ( V e n d i d a d ) m birinci faslnda bu z m r e n i n asaki sahalara geldii v e yerletii bildirilir: S e m e r k a n d , M e r v , H e r a t , Kabil, H e l m e n d , B a k t r i yan, H i r k a n , Arakozi, Medya, Aa Frat, a r k Mezopotamya, P e n c a p ve henz katiyetle tesbit e d i l e m i y e n dier drt y e r ! Esasn din bir an'anadan alan bu son Arya lar tasnifi r k l a r t a h d i t e d e n m u a y y e n s e c i y e l e r l e izah edilmi deildir. Birok antropolojistler mterek evsafa malik bir ran rknn mevcudiyetini reddederler. B u g n bile baz l e h e v farklarla a y n i lisan k o n u a n u m u m ktlenin rk hususiyetlerde i n k s a m a u r a m a s tarih birliin a n c a k din v e siyas rabtalarda a r a n m a s l z m g e l d i i n e dellet eder. , Klasik ran tarihi b e d e v r e y e ayrlmtr. B u n u a a d a n y u k a r u tarzda sayabiliriz: 1 Son zamanlar 2 Sasanller devri 3 Partlar devri

4 - A k a m a m l a r (Kiyaniyan) devri. 5 M e t l e r d e v r i v e o n a t a k a d d m e d e n za manlar. Siyas iran tarihi milttan e v v e l V I I inci asrda ] k a n bir Met h a n e d a n i l e balar. Baz m v e r r i h ve I a r k e o l o g l a r Metleri turanl, Parslar r a d d e t m e k temaylnde"T'lunmIlardr. B u t a k s i m i n ifade e t m e k istedii rk v e itima fark teyit iin ortaya k o n u l a n deliller i m d i y e k a d a r faraziyat h u d u d u n u

gememitir.
O j e n Pittar y l e diyor: " M e t l e r ve P a r s l a r k e n d i k u d r e t v e h a k i m i y e t leri d e v r i n d e Antropoloji noktai n a z a r n d a n m tecanis birlikler mi v c u d e getiriyorlard? Y o k s a bunlar iranllam kavmlerin bir toplantsndan b a k a b i r e y deil m i idi? T a r i h e e h e m m i y e t i n i inkr etmek kabil olmayan bu mes'ele halihazrda halledilmemi olduu gibi ilerde de halledilir zannnda bulunulmamaldr!,, I B u h k m ksmen dorudur. Tarihin herhangi j m u a y y e n bir devrinde ayni hususiyetlere malik rk v e itima b i r iranllm v c u d u i l m e n ispat .1 e d i l e m e z . F a k a t s o n r a d a n m a h h a s b i r e k i l a l a n iranl timsalinin ilk inkiaflarnda ve o n d a n evel; ki tabakalarda bilhassa Orta Asyadan gelen bir t r k u n s u r u n u n k u v v e t l e amil o l d u u ran din ve lisanlarnn ilk s a f h a l a r n d a g r l e n intihalardan istidlal edilebilir. S o n Arkeolojik keiflere gre milttan 2 5 asr e v v e l r a n a ilk m e d e n i y e t e s e r l e r i n i n a k l e d e n un surlar kafileler tarihin Hazar eiinde uzanr. belirirler. Yollarnn nde zerinde giden baz d e n i z i k u m l u k l a r n d a n A r a k s r

mana doru

d o l m e n l e r v c u d a g e t i r e n b u insanlar k a b a b i r su 338

rette i l e n m i b i r t u n , E l e k t r o m , altn e y a v e a n a k m l e k gibi levazmla b e r a b e r Orta Asyan n ehl h a y v a n l a r n n a k l e d e r l e r . Y i r m i n c i a s r d a i k i n c i b i r istil i l k d a l g a y kuvvetlendirir. imalden ve cenuptan gelen bir ok kabileler rann m e r k e z yaylasna girerler. Bunlar arazi zerinde yerletikten sonra uzun m d d e t k e n d i ferd v e m s t a k i l vaziyetlerini m u hafaza ederler. Muhtelif kabilelerin siyas bir k u v vet h a l i n d e t o p l a n m a a b a l a m a s s u r l e r tara fndan grdkleri tazyikler zerinedir. T a r i h e m a z b u t b u l u n a n ilk sur istillarnn nasl ve n e z a m a n baladn sur v e s i k a l a r n d a n a n l y o r u z ; Milttan evvel X I I inci asrda sur or dular ran yaylasna girer. Burada Elamitler ve Uraurtlularvgibi k e n d i l e r i n d e n b a k a bir m a h i y e t t e kabilelere tesadf ederler. surlerin daim bir m c a d e l e halinde b u l u n duklar garb v e imal ran kabileleri Parsovalar Andialar, Abdadanalar, Mandalar. Bikiniler MedyaUlar y a n i , Metler dir. t e b u s o n k a b i l e d i r k i , k r a l lar N i n u v a ( N i n i v e ) n m s u k u t u n d a n biraz e v v e l m tecanis kabileleri k e n d i h a k i m i y e t i altnda topla maa muvaffak olmuturlk s u r a k n l a r (Teglatpalasar)la ( A s u r n a s i r pal) a r a s n d a (m. e. 1 1 0 0 d e n 8 2 0 y e k a d a r ) v u kua gelmitir. ran an'aneleri sur ve Kaidelilerin istillarn dan efsan bir lisanla bahsetmitir. B u a n ' a n e l e r e gre ranllar tarihlerinin en m h i m ve buhranl bir d e v r i n d e c e n u b u g a r b d e n g e l e n k o r k u n bir istildan k u r t u l m a k iin C e y h u n u n b r tarafn daki b y k T r k kaann yardmlarna a r m a k mecburiyetinde kalmlardr. Kurunu vustada

y a z l a n b y k B u n d e h e , k i t a b Zengin i s m i n e b i r devin zehirli gzlerile bakt insanlar l d r d n, ranllarn b u devi i m h a iin E f r a s i y a b a m r acaat ettiklerini, E f r a s i y a b m (Fraz abler, T r k l e r ) r a n a g i r e r e k Z e n g b RTuTHTkleh "'"sonra buraya hkim olduunu kaydediyor. Bu hdise ran an'anecilerinin P i d a d y a n adm verdikleri yar efsan bir h k m d a r l a r tabakas nn h k i m i y e t i z a m a n n a tesadf e d e r . Pidadyan tarihi i m d i y e kadar esasl bir su rette tetkik e d i l m e m i t i r . a r k v e g a i p eserleri zerinde yaplacak m u l l bir m u k a y e s e bu d e v r e v e b u t a b a k a y a ait h a t r a l a r n b t n b t n hayalden ibaret olmadn ortaya koyabilir. Bu tarzda baz t e t k i k l e r d e n a n l a l y o r ki, a n ' a n e l e r n c binlik asrda (Millenium) M e d y a y a ve ra n n baz k s m l a r n a h k i m o l a n E l a m v e g a r b Trkstan h k m d a r l a r i l e surdan, Kaideden ge len mstevlileri birbirine kartrarak bunlarn t e m s i l ettii d e v r e y e P i d a d y a n z a m a n a d n v e r milerdir. ' ran m v e r r i h l e r i Efrasyap T r k l e r i n i n tenkil ettikleri Z e n k b Y e m e n H i m y e r l e r i l e birletirdik leri b i r a r a p h k m d a r o l m a k z e r e t a n r l a r . P i d a d y a n h k m d a r l a r n d a n C e m i d i l d r e n v e o nun yerine geen D a h h a k Zenkbn evldndardr. B u n u ran h k m d a r Feridun i m h a etmitir. Y a k u b ibnin N e d i m Kitabilfihristinde Cemidin T u s t e r e tbi b i r e h i r d e n k t n , b a b a s n n ad (Un Han) olduunu kaydediyor. Tuster imdilik ( u s t e r ) e h r i n i n a r a p l a r c a t a h r i f e d i l e n a d d r . Aa da ilk A k a m a n h k m d a K u r u s a ( K e y h u s r e v ) dair v e r e c e i m i z izahattan anlalaca vehile, b u r a s A n z a n i t T r k l e r i n i n y a a d b i r s a h a idi.

Araplar Cemidi (Metoalih) ismile tanrlar. Meto ismi T r k l e r e y a b a n c deildir. H u n h k m d a r l a r n d a n b i r i m ete, y a h u t M o t e a d n a l m t r . u pek sarih malmattan C e m i d i n bir T r k - n z a n i t hkmdar olduuna p h e kalmaz. Dier baz an'aneler Cemidin A z e r b a y c a n a gittiinden, orada g n e e k a r altn b i r t a h t z e r i n d e o t u r d u u n dan b a h s e d e r . V u k u a t ve rivayetler bir yere getirilince sur k i t a b e l e r i n i n milttan e v v e l X I I nci asrla V I I I inci asr a r a s n d a k i M e d y a v e ran s e f e r l e r i n e dair i h t i v a ettii m a l m a t ile k a r l a m a k t a d r . Demek,, bu devrin tarih v u k u a t arktan gelen Efrasiyap ordularile Anzan muhtitinden kan trk kuvvetlerinin muhtelif z a m a n l a r d a bazan surl e r l e , b a z a n da b i r b i r l e r i l e m c a d e l e l e r i n d e n i b a rettir. B u t a r i h t e b a l b a n a b i r r a n r k n d a n bahsedilemez.

4. KAN

LSANLARI

ran lisanlar bize balca drt ekilde k e n d i n tantr. 1 Zent lisan 2 Paraca (Pers) 3 - Pehlev, y a h u t H u z v a r e s (Araplar, Zvaren derler). 4 Pars (Afgan v e B l lisanlar, ossetce ve saire) Zent lisan Zent keljrnesi lgat noktai naza r n d a n ( m a n a v e tefsir) d e m e k t i r . r a n P e y g a m b e r i Z e r a t u t r a n m kitab olan Avesta b u lisanda yazlmtrll].
[1] Z e n d , A v e s t a v e Z e n d a v e s t a t a b i r l e r i telkkiler ark ve garp eserlerinde farkldr. hakkndaki

L i s a n m z d a m e z h e p s i z , itikatsz gibi bir ma n a d a kullanlan- (zndk) k e l i m e s i n i n asl ( z e n d i k ) tir k i z a h i r m a n a y d e i t i r e n , i t i z a l c i ( s c h i s m a tique) m a n a s n a alnmtr. Bu telkki daha dorusu ranllardan bize k a d a r intikal e d e n bu sz, Avestaya, y a h u t onun tefsirlerine inananlarn daha evvelki zmreler t a r a f n d a n itizal i l e i t h a m o l u n d u u n a d e l l e t eder. Zaten a a d a a y r c a izah e d e c e i m i z gibi, randa, Zeratutranm z u h u r u ve Avesta dini b i r o k kanl m c a d e l e l e r ve ihtilflarla karlan mtr. Zentenin k e n d i n e m a h s u s bir yazs vardr ki, S m b i r m e n e d e n a l n m t r . A v e s t a d a b u y a z kullanld z a m a n rann g a r b i n d e k i ahali kendi l i s a n l a r n en e v v e l T r k s t a n d a n k t m u h a k k a k olan ivi yazsle yazyorlard. Zent lisan eski farisye sk bir surette yakn, fakat ondan farkl bir lehedir. Darmistetere gre Afganistann zent lisan k o n u u l a n s a h a y a dahil olmas lzmgeliyor. Dier mellifler bilkis bu lehenin anasl H i r k a n i y e (Curcan), M e d y a y a ve Azerbaycana mahsus olduunu syliyorlar. Bun larn hepsi t a h m i n d e n ibarettir. E s k i faris ( p a r s a ) A k a m a n l a r z a m a n n d a n kalan saraylar v e a b i d e l e r d e k i kitabeler lisan ze rine yazlmtr. B u n l a r d a n biri A n z a n i t dieri sur, n c s k a d m farisdir. B u son lisann ya zld ivi yazs nev'ini en evvel tahlil e d e n G r o t e f e n d d i r . O n d a n s o n r a B u r n o u f , L e s s e n t a m a m e n o k u m u t u r . A k a m a n k i t a b e l e r i n i n i h t i v a ettii k e l i m e l e r drt y z g e m e z . B u n u n l a b e r a b e r u m a h d u t s e r m a y e lisann sarf ve m a h a r i c i n i y e n i d e n tesise mni olmamtr.Baz mellifler kadmfarisyi

zent lisannn daha eski bir ekli addediyorlar. Bazlar z e n t e n i n m t e r e k Hind - A v r u p a lisa nna kadm arisden daha yakn bulunduuna kanidirler. n c bir fikre gre, zent ve kadm faris z a m a n z a m a n b i r b i r i n e h k i m o l m u t u r . B u l i s a n n b t n lfz u n s u r l a r m a l m o l s a y d h a k k n d a d a h a kat' b i r h k m v e r i l e b i l i r d i . Pehlev lisan Pehlevice Partlarn kullan d k l a r l i s a n d r . E s k i faris l i s a n n n y a a d d e virden be asr sonra, Sasanler z a m a n n d a bu l e h e ' h e n z m e y d a n d a idi. (Milttan s o n r a I I I n c asrdan VII inci asra k a d a r ) zent akaidinin t e r c m e ve tefsirleri bu lisanda yazlmtr. Pehlev metinler garip ve ahenksiz bir man zara gsterir. Zamirler, isimler ve fiillerin k k l e r i (cezirler) o k defa s m bir lisana m e n s u p t u r . Lahikalar, terkipler ve tasrifler irancadr. Bazan l a h i k a l a r v e b a e d a t l a r da k k l e r g i b i d o r u d a n d o r u y a sm olabilir. ram k e l i m e l e r i n iran k e l i m e l e r i n i o k u t m a k iin bir r e m z , bir iaret g i b i k u l l a n l d da g r l r . Mesel Sasan hkmdarlarnn muahedelere m a h s u s unvan ( m a l i k n malik ) diye yazlyor, (sahan a h ) diye o k u n u y o r d u . te b u n e v i ru m u z l u yaz u s u l d r ki h u z v a r e n a m n almtr. Baz ark mellifleri h u z v a r e yazs h a k k n da b i z e iki u s u l n a k l e d e r l e r . B i r i n c i s i i m d i d e d i i m i z g i b i s m y a z p faris o k u m a k t r . K t (et) yerine (beer) y a z m a k gibi ; ikincisi ayni m a n a d a b i r l e e n r a m v e faris h e r iki k e l i m e y i b i r a r a da z i k r e t m e k t i r . Nan ( e k m e k ) yerine, (nan - hubuz) d e m e k gibi. B y l e eyler pehleviceyi aslndan pek ok uzaklatrmtr. Prs Baz melliflere gre, prs lehesi

pehlevicenin huzvare eklinden kurtulmuudur. P e h l e v i c e bir metnin m u a h h a r bir iran limi tara fndan o k u n m a s bu leheyi v c u d a getirmitir. u h a l d e p r s d e n i l e n l i s a n s m r u m u z a t ile t e s b i t e d i l e n u m u m dilin p e h l e v y e n i s b e t l e d a h a y e n i bir t e e k k l tarz o l m a k lzmgelir. Prs ve huzvare gramerlerinde parsa' v e zentede grlen eskilik manzaras -yoktur. Prs daha ziyade imdiki farisye (persan) yakndr. B u r n u f v e p i g e l ( S p i e g e l ) e g r e , X I inci asrn bida yetlerine k a d a r randa prs k o n u u l m u t u r . Yeni faris h e m e n hemen Firdevsnin ehnamesile balayan bir edebiyat lisandr. Tarih ran dilinin geirdii kark safhalar buraya kadar telhise altmz tasnifle izah e d i l m i o l m a z . B a z d e v i r l e r v a r d r ki, r a n d a h kmdarlar,' mu'bitler, halk ve m e m u r l a r k e n d i aralarnda ayr ayr lisanlar k o n u m u , ayr ayr yazlar kullanmlardr. Sasanler z a m a n n d a h kmdarlar ve aristokrat tabaka kendi m e n s u p larile h u z ( o u z ) lisan k o n u u r l a r d . Z e v k v e e l e n c e l e m l e r i n d e y i n e b u lisan h k i m d i . S e v at t a r a f l a r n d a h a l k m u h a b e r e l e r i n i Sryan l i s a nile yapyord. Resm muahedelerde kulla n l a n y a z ile h k m d a r n h u s u s m u h a b e r e l e rinde tatbik edilen yaz usul v e lisanlar b a k a idi. F e l s e f e v e tp k i t a p l a r a y r c a b i r y a z ile is tinsah ediliyordu. Bu yazlar ve lisanlar arasnda btn btn m u a m m a tarznda olanlar bulun d u u gibi h a l k n devlet e s r a r n a vkf o l a m a m a s i i n s a r a y a d a m l a r n d a n b a k a s t a r a f n d a n isti mali iddetle m e n e d i l e n yaz v e tekellm tarzlar da vard. B t n b u k a r k l k l a r n asl lisan z e r i n d e d e -

rin intibalar b r a k m a d n z a n n e t m e k tabi yanl tr. B a z l i s a n d e l i l l e r a l e l m u m f a r i s n i n b n y e v teekkllerinde haric amillerin messir olduunu i s p a t e d e r . B u a m i l l e r a r a s n d a t r k e b i r i n c i de receyi igal etmektedir. lk nazarda asllarnn faris o l d u u z a n n e d i l e n b i r o k k e l i m e l e r t r k e d e n a l n m t r . r a m v e p e h l e v i c e a r a s n d a k i ih tilfn b a z n u m u n e l e r i t r k e ile faris a r a s n d a da g r l m e k t e d i r . Bahis, imdiye kadar hi tetkik edilmemi olduu i i n k s a c a b i r k a m i s a l l e t e y i d i zait grlmemelidir: Brhankat tercmesinde (can) k e l i m e s i n e m u k a b i l t r k e d e (zvndrk) sznn kullanld zikredilir. B u n u n nasl telffuz edilecei m a z b u t deildir. Y u k a r d a j h u z v a r e l e h e s i n e dair verdi i m i z i z a h a t k e l i m e n i n asl h a k k n d a y a k n b i r ihtimalden b a h s e d i l m e s i n e msaittir. F a r i s i n i n en k a d m l e h e l e r i n d e n s o g u t c a d a iivan, can d e m e k t i r , (Tirik) t r k e t i r i l m e k mad d e s i n d e n , z i h a y a t olan e y , diri m a n a s n a gelir. Z i v a n t i r i k , b i r b i r i n i tefsir e d e n iki m t e r e k ta b i r d i r . B u t p k ( n a n - h u b u z ) g i b i iki l i s a n a r a s n d a y a p l a n b i r (atf t e f s i r ) e k l i d i r . K t y e r i n e ( b e e r ) , ehinah y e r i n e (malikn malik) d e n i l m e k gibi ter- j c m e v e t a h v i l e k l i iin d e u m i s a l i k a y d e d e l i m : T r k e d e b a l k h e m e h i r , k a s a b a , h e m de su da y a a y a n h a y v a n a t n b i r n e v ' i m a n a s n a k u l l a n lr Farisnin muhtelif lehelerinde, m a h (ehir) m a h i (balk) kelimeleri ayni erait altnda teesss etmitir: Y a l n z u iki misalin v c u d u ispat e d e r ki, r a n d a v e r a n c i v a r n d a f a r i s n i n r a m g i b i t r k e ile d e k a r t v e b i r b i r i n i i z a h i i n k a r l a t r l d b a z d e v i r l e r g e m i t i r . A a k i keli 345

m e l e r farisnin a y n e n t r k e d e n ald dan k k bir ksmn temsil e d e r : TRKE

unsurlar

FARS

I H a n n ,h h ane e ( S( S o g t far Ha Kon-mesken, ikametgh, (da ke' s. n n k o u T u r k -s i s im d e : k a n a k ' & >v & v t UFK mer ) . . . . e konan ayndr.) Kan Hun
H n a n c e r

^,

"

Kanca(kancar)-eriliinesaplanan \ kvrk demir j

Tamu-cehennem
g

nVanrarl V J
K a n c d r

!AN]HR)

^
U n e

' i drah) Kor-ziyadar bir hale gelecek kadar \ /g y a n m ate / Akkor-beyaz ate, nari beyza . . Ahker
G

M a m - y r y tavur, (manmaktan) .. K-ahs, insan

s e s ( o n l a r

l e

>

hareket

. \ f >

Kes
)

Us-akl ve temyiz Krt-kk Tm-souk ay-dere, rmak Yara, yark

Hu Hurd, hrde Z e m (k, s o u k ) Cuy Yre Pre Pes

Para, para (barca) Basa-sonra, arkadan gelen (uygurca)

alanu - kahramanlk, zafer v e h k m d a r l k almeti o l a r a k aln \ e l e n k z e r i n e taklan altn b a l k

)

T r k e ile faris iin b u k a d a r m i s a l

arasndaki kfidir.

mnasebeti

izah

Bugnk

malma karklk gir

tmz M e d y a v e ran s a h a s n d a k i lisan ildir. Metler v e parsovalar tarih 346 -

larnn n e z a m a n baladn t a h m i n e [msait de sahnesine

dikleri z a m a n i l e r i n d e a r a m v e faris iki m terek isimle anlan kabileler vard. P a r s o v a kabi l e l e r i n d e n b i r i n i n ad M a r a f l e r (Maraphiens) dir. Mar-efi k e l i m e s i S m ve ran iki u n s u r d a n m r e k k e p t i r . kisi de ylan m a n a s n a gelir. E r m e nilerin Metlere M a r l a r (ylanlar) dedikleri baz e s e r l e r d e m a z b u t t u r [1].

5.

RAN DN

r a n n i l k dini, y a h u t d i n l e r i h a k k n d a k i m a lmat henz lzumu kadar tekemml etmemitir. G a r p t a en s o n y a z l a n d i n l e r t a r i h l e r i b u m e v z u z e r i n d e k i t e t k i k v e k a n a a t l e r i n i d a h a z i y a d e ih timali e s a s l a r a istinat e t t i r m e k t e d i r . J . B r i k u (J. B r i c o u t ) y l e d i y o r : " E s k i d i n l e r t a r i h l e r i n d e b i r o k n o k t a l a r ihti lafldr. E k s e r i b i l g i l e r i m i z silintili, m e t i n l e r az ve tefsirler p h e l i d i r . Bol bol v e s i k a l a r l a teyit edilen Elen (Hellen) v e R o m a dinleri bile bu h k m d e n mstesna kalamaz. Fakat dinler tarihinin hibir ksmndaki phe ve tereddtler ran-Pers dininin tetkikinde grld kadar o k ve ar deildir.,, B u m e k u k i y e t l e r b i l h a s s a ilk v e s o n r a n din lerinin bir kl halinde mtaleasma allmasndan ileri g e l i y o r . I r k v e l i s a n h u s u s l a r n d a b t n manasile mstakil ve devaml bir vahdet gsterem i y e n tarih r a n n din b a h s i n d e o birlii m u h a faza e t t i i n e i h t i m a l v e r i l m e m e l i d i r . r a n d i n i sa bit b i r e k i l a l n c a y a k a d a r a r k v e g a r b i n , y a n i
[11 M a n n T o t e m i k b i r i s i m o l m a s p e k z i y a d e m u h t e meldir. Orta A s y a d a n Msra k a d a r y l a n n m a b u t ittihaz edildii baz devirler gemitir. Hindin m u k a d d e s kitab olan V e d a l a r d a y l a n m a b u d u n u n izleri g r l r .

T r k i s t a n v e M e z o p o t a m y a m n , d i e r t a r a f t a n da Hindin tesirleri a r a s n d a a l k a l a n m ve en kanl inkilplar geirmitir. Binaenaleyh r a n n din hayatm, dinin fikirler v e vakalara verdii m a b a dettabi ekiller, a y i n l e r v e itikatlar z e r i n d e m taleadan ziyade siyas inkilplara karan m t e h a lif v a z i y e t l e r i n d e o k u m a k d a h a d o r u d u r . A k a m a m hkmdar Kuru kendi sllesinden bah s e d e n k i t a b e d e c e d d i Tehespin S u m m e r ve Akkat i l h l a r n d a n Bel v e IV'eonn aziz t u t t u k l a r k r a l hk evldndan olduunu zikretmitir. Bu kitabe d e r a n a v e r a n n d i n i o l a n m a z d e i z m e ait t e k bir kelime yoktur. Kuru kendini Babilonya, Summer, Akkat ve Drt mntaka h k m d a r diye zikretmi, ecdad h a k k n d a da (Susyan kiral ve b y k h k m d a r ) tabirlerini kullanmtr. G e r e k Kuru, gerek baba lar din itibarile senev, iki v a r l a m u t e k i t o l m a k t a n z i y a d e Elam v e Babil muhitlerinde hkim olan natrizm itikatlarna v e mevzi ilhlara m e r b u t grnmektedirler. ark eserlerinin Ssan m u c i t lerinden naklettii rivayetlere g r e D a r y s n tahta getii z a m a n a k a d a r ran halk lisan v e fikirce p e k iptida b i r h a l d e b u l u n u y o r d u . n s a n l a r m a k s a t l a r n v u z u h ile i f a d e d e n a c i z d i l e r . Medyahlarm ve K u r u s u n devletilik v e m e d e niyet hayatnda gsterdikleri mterakki inkiaflar k a r s n d a b u lisan v e fikir karkl a n c a k m s p e t b i r v a k a ile i z a h o l u n a b i l i r k i , o da s o n d a d a n h u z v a r e lisanile yeniden m e y d a n a kan r u m u zat ve m u a m m a u s u l n n h e r e y d e h u s u l e getir dii a n l a l m a z , k a r k intihalardr. B u r u m u z a t t e m a y l g a y e t tabi o l a r a k e n z i y a d e din m e s e lesinde kendini gstermitir.

 n c A k a m a n h k m d a r D a r y s - aa da g r l e c e i v e h i l e r a n aristokrasisini v c u d a g e t i r e n y e d i a i l e r e i s i l e ittihat e d e r e k h kmdarh ele g e i r d i k t e n s o n r a y e n i bir din inklb yapt. Son ran peygamberi Zeratutra arad hima yeyi D a r y s n babas ve H i r k a n y a kiral Ktaspn a h s n d a b u l d u . B u d i n i n i n t i a r n a r a n an'analarnn H i y a v u n a l a r dedii H u n l a r klla mu k a v e m e t ettiler, Z e r a t u t r a H u n l a r l a v u k u a g e l e n . m c a d e l e d e turanl bir asker tarafndan ld rld, D a r y s n s a l t a n a t b t n M u l a r m k a t l i ile b a l a m t r . M u l a r t u r a n l i d i l e r . T a r i h i n u iki m s p e t k a y d i ilk ve son ran dinlerinin geirdii i n k l b en v a z h b i r l i s a n l a i z a h e d e r . B a l a n g t a r a n l l a r n a l l a h T r k n g k tan rsna verilen m a h h a s bir mahiyetten ibaretti. Allah " g k n b t n e v r e s i , diye tavsif ediliyordu. " l a h l a r n e n m e t i n i , , o idi. n k " o n u n l i b a s g k l e r i n k u b b e s i idi,, v c u d u n a m t e n a h i v e ha kimi mutlak olan nurdu. Gzleri ayla kneti. G i d e g i d e ilh i l k m a h i y e t i n i b t n b t n k a y b e t m e k s i z i n m c e r r e t bir ekil'ald. V e h e m e n he men tamamile maddeden tecrit edildi. nce leri A l l a n n t a s v i r i i i n s u r t i m s a l i i n t i h a p edil miti. H e y k e l t r a l a r o n u n i n i v e abidelerinin stn de kanatlarn a a r a k szlen kanatl bir e m b e r d e n y a r v c u d i l e g e m i b i r h a l d e t a s v i r ettiler. Daha sonra ran padiahlarna kendi emir ve iradelerini ilham eden y k s e k boylu bir hkmdar g i b i g s t e r i l m i y e b a l a d . Ad A h u r a m a z d a idi. Bu tabir hereyi bilen demekti. Ahuramazdann ( e b e d l t f k r l a r ) i s m i n d e alt y a r d m c s v a r d .
:

Haddizatinde b u n l a r trk dini gibi natrist bir dinin tabi m a b u t t a n d ; g n e , ay, yer, r z g r l a r sular!... F a k a t din m a d d e y l e r d e n mcerredata intikal ettike hepsi mahiyetini deitirdi ; r u h u ltif, e n saf olan, t e m e n n i y e l y k hkmdarlk, ebedilik, akl v e h i k m e t gibi m a n e v m e f h u m l a r din itikatlarda . y e r l e r i n , sularn v e g n e l e r i n m a k a m n a geti. r a n dini artk s m dinler gibi m a n e v i y a t z e r i n e iptina eden bir itikatlar m a n z u m e s i ek linde grnyordu. B u n u n k e n d i s i n e mahsus ayin leri, k o z m o g o n i k (tekvini) felsefesi, a h l k y a t dstur lar vard. ran dinine dair b u g n elde b u l u n a n ki taplar Sasanler zamannda zaptedilen metinlerdir. Part hkmdarlarndan Volojes skenderin tahribatndan kurtulan paralarn toplanlmasn emretmiti. O z a m a n ele g e e n l e r bir a r a y a geti r i l m e y e baland. N i h a y e t VI m c asrn ortalarnda kinci a p u r tarafndan mrettep bir ekle konuldu. Bu klliyat arasnda k a d m bir lisanla yazlm b a z f a s l l a r m e v c u t t u r . B u n l a r d a i f a d e e d i l e n fi kirlerden bir ksmnn A k a m a n h k m d a r l a r z a m a n n d a din v e r u h a n a d d e d i l e n m e t i n l e r d e n szd sarih bir surette g r l y o r . Fakat btn A v e s t a n n a y n i v s u k ile i l k e k l i n i muhafaza ettiine h k m e t m e k b i r az g t r . M e t l e r v e Parslarn dinlerine dair y u n a n m v e r r i h l e r i n i n v e r d i k l e r i pek c z i m a l m a t bile b i r o k n o k t a larda Avestann telkinlerinden farkldr. Halihazrda Akaman hkmdarlarnn ne er v e k a r a n l k ilh A n k r o m a n y o y i ( e h r e m e n ) t a n d k l a r , n e de iki i l h v e i k i v a r l k f i k r i n i n a k a m a n k a n u n l a r n d a s o n r a k i k a d a r v u z u h ile t e f r i k v e t a n z i m edilmi o l d u u iddia edilemez.

M E D Y A VE RAN

MEDENYET

Metlerin ve Parslarn itikatlar hi p h e s i z Sasanlerin s o n r a d a n topladklar Avesta itikatlar d a n z i y a d e t r k n a t r i z m i n e y a k n d r . B i r az evvel bahsettiimiz g k tanr itikad b u n u kafi y e d e teyit eder.

6.

M E D Y A VE RAN

MEDENYET

E s k i A s y a ile M e z o p o t a m y a n m garbndaki m e m l e k e t l e r a r a s n d a v u k u b u l a n b i r ihtill r a n harsn v c u d a getirmitir. B u n u n tarihe intikal eden e k l i n d e mill ve ibda bir v a h d e t a r a n a m a z . G e n i h u d u t l a r s t n d e en sratli a d m l a r l a iler leyen a k a m a n o r d u l a r n n zaferi m e m l e k e t ka plarm muhtelif medeniyetlerin kark tesirlerine amtr. A k a m a n m e d e n i y e t i n d e Msrn, Fenik e n i n , Y u n a n i s t a n n , s u r u n v e K a i d e n i n iyi t a n zim edilmemi intibalar grlyor. Bu devirden evelki M e d y a m e d e n i y e t i safha, safha iptida bir ekilden m t e k m i l vaziyete doru y r y e n bir hars temsil eder. Metler san'at v e fikirce k o m u l a r n n biro una faiktiler. K k Kafkas milletleri t u n eya n n en k a b a n u m u n e l e r i n i v c u d a k e t i r d i k l e r i b i r z a m a n d a ayni san'at Metlerde husus ve bariz bir inkiaf arzediyordu. Son Arkeoloji keifleri Metler de s a n a y i i n t e k m l s a f h a s g e i r d i i n i g s t e r i r . Birinci safhada silhlar gayet basittir. a n a k m l e k g i b i e y l e r iptida b i r t a r z d a i m a l e d i l m i tir. B u , M e d y a s a h a s n d a birtakm kaba dol m e n l e r ina edildii en eski bir d e v r e tesadf eder. kinci safhada mezarlara m a h s u s eyler b y k bir t e r a k k i y i ifade etmektedir. B u devrin m e z a r larnda yan y a n a k o n u l m u y e k p a r e talar y e r i n e

s u r e t i m a h s u s a d a i n a e d i l m i k s m l a r k a i m ol mutur. Son safhada san'at k e n d i hususiyetlerinin m n t e h a s m a varmtr. Artk h e r e y d e ekiller bedi bir d u y g u y a dellet e d e c e k k a d a r gzel ve zariftir. F a k a t btn bu gzellikler iinde tabiatin en basit bir taklidine tesadf edilemez. Yaplan ilerde resim ve resme benzer tezyinat yoktur. rann imalinde bu medeniyet mtevali inki aflarla ilerledii srada k k K a f k a s , milletleri demir madenlerini b y k bir faaliyetle iletiyor lard. Biraz sonra, G i l a n v e Tali c i v a r n d a d e m i r cilik hakik bir inklp d e v r i n e girmitir. Bu dev rin e s e r l e r i n d e yalnz i n s a n resimleri g r l m e k l e k a l m y o r ; z a m a n m z d a k i ran k a l e m k r l n n en gzel numuneleri o zamann bakr kaplar stn deki ilemelerle balam bulunuyor. i m d i y e k a d a r b u l u n a n e s e r l e r e gre, bu san' at c e r e y a n m i l t t a n e v v e l V I m c a s r a , y a n i s i y a s tefevvukun Metlerden Anzanitlere intikalile ortaya kmtr. A v e s t a n n a h l k i y a t e s a s l a r en z i y a d e h a k i kate riayeti, aile h a y a t n ve t o p r a k z e r i n d e a lmay tevik etmitir. H k m d a r h e r s e n e en o k evlt yetitiren aile lere mkfatlar datrd.Kuru ve o r a k araziyi sulam a k i i n tesisat y a p a n z r r a m evltlar b e n e s l e ka dar bu arazinin haslatn almak h a k k n haizdiler. Anadoluda b u l a n a n bir satrap Fratm g a r b n a m a h s u s nebatat yetitirmee muvaffak olduu iin D a r y s tarafndan t e b r i k edildiini (Herodot) kaydediyor. ran m i m a r l k ve heykeltralkta en ziyade Kaide ve Babili taklit etmitir.

B.
METLER

TARH

KISMI

T a r i h t e Medya v e Pers isimlerinin m e y d a n a k m a s Asur Kiral n c Salmanasarin 8 3 7 d e y a p t b i r s e f e r l e al k a d a r d r . B u a s e f e r i n tafsilt a r a s n d a Parsovalarn y u r t l a r v u z u h ile s e i l i y o r . B u n l a r o z a m a n Zap ve Diyala nehirlerinin m e m b a l a r a r a s n d a k i dar bir m n t a k a y a s k m g r n y o r l a r . B u r a d a virmi vedi bevin h k i m olduundan bahsedilme si Par / o m l a r n d a n k b i r s e m i y y e ( e l a n ) h a y a t yaadklarna dellet eder. r a n d e s t a n l a r n n Maday lav dedii Metler o v a k s m n i g a l e d i y o r l a r d . Metlev k e n d i z a m a n larna gre m u n t a z a m ve m t e m e k k i n bir cemi y e t t e k i l t n a m a l i k t i l e r . A h a l i Muglav { M a g e ), Arizant l a r , Buz lar, Strokat lav, Budiya lar, Paretak lar i s i m l e r i n d e alt z m r e y e a y r l y o r d u . B u t e k i l t Hindistamn kast hayatndan ziyade z m r e ve ka bileler a r a s n d a bir nevi m s t a k i l s e m i y y e ( elan) t a s n i f i n i a n d r r . Kastlar itimai tabakalardr. S e m iyye ve kabileler cemiyetin s t v e alt t a b a k a larn deil, anasr m r e k k i b e s i n i tekil e d e r l e r . Muglav m u h a k k a k Trktrler. Kabilenin bykleri' ruhan" smTft~vcuda " getiriyorlard. Baz i h t i m a l l e r e g r e , Arizant l a r a s k e r , b u z l a r ifti Budiyalar k l e v e a m e l e , Strokat l a r d a v a r s a h i p l e r i , Paretaklar g e b e snflarn temsil e t m e k t e idiler. Metlerin snf y o k t u . erefsiz bir imdiye itima tekiltnda ayrca bir t c c a r G e r e k Metler, g e r e k Parsovlar ticareti meslek addediyorlard. k a d a r y a z l a n Met v e ran t a r i h l e r i n i n

I
I J I '

T
\ *
S.

b a z l a r n d a Metler hi asl o l m a y a n rk tasniflere , tbi tutulmutur. I Baz garp mellifleri bu kabilelerden ikisinin I turanla d i e r l e r i n i n r o l d u u n d a n b a h s e d e r l e r . B a z l a r t a h k i k s i z i s t i d l a l l e r i b i r a z d a h a i l e r i var , drarak M a l a r turanla, Budnja lan arap, mer'a j s a h i p l e r i n i pars, i f i l e r i y e r l i , m u h a r i p l e r i a-rya i a d d e d e r l e r . B u rk tasnifi y a p a n l a r M a l a r n ] trk ( t u r a n l ) olduunu tasdik etmekle beraber o n l a r n d a r a n l e r g i b i {arya) lisan namna I t a s a v v u r edilen m u h a y y e l bir lisan k o n u t u k l a r n ileri sryorlar. B t n b u n l a r s u r c a d a n a l m a n snf v e kable i s i m l e r i n d e n karlan m a n a l a r l a , o zamanki kavmlerin yaaylar ve rabta ve ihtilflar z e r i n d e y a p l a n t a h m i n l e r d e n ibarettir. Mesel B o a l a r n arap addedilmesi isimlerinin b e d e v , b a d i y e l i ile t a s a v v u r e d i l e n mnasebe t i n d e n d o l a y d r . M u h a k k a k o l a n u d u r ki, m i l t I t a n o n , o n iki a s r e v e l Mediya hereyden ziyade | b i r t r k , b i r t u r a n l m u h i t i idi. A h a l i n i n b i r k s m n T r k l e r i n t e k i l ettii b t n g a r p m e l l i f | l e r i t a r a f n d a n itiraf e d i l m e k t e d i r . Y u n a n m v e r r i h i Herodot kable tekiltn a y n e n y a z a r . O n d a n s o n r a b t n Metler hakknda i z a h a t v e r i r . Herodota g r e , Met 1er u m u m s u r e t t e s r ve davarlarle g e i n e n bir millettir. K e n d i l e r i n i n atlar, s r l a r , k o y u n l a r v e k e i l e r i v a r d r . B e k i kp kler beslerler. Bir yerden bir y e r e g tkleri zaman arabalara binerler. Arabalarn teker l e k l e r i - i m d i k i kanlar g i b i - k a i m aa ktk lerinden yaplmtr. Aileler e r k e i n h k i m i y e t i altndadr. Erkek b i r k a k a d n a l r . Metlerin kable halinde yaa m a l a r u m u m b i r l i k l e r i n i i h l l e t m e z . Mill b i r

t e h l i k e k a r s n d a b i r l e i r l e r . Metlerin sur tari h i n d e i k i n c i defa m e v z u u b a h s e d i l m e s i Drdn c amsi-dat z a m a n n a tesadf ediyor. amsi-dat n c Salmansarm halefidir. surler b u tarihte Medya z e r i n e b y k b i r a k n y a p y o r l a r . i d d e t l i b i r m u h a r e b e Metleri m a l p ediyor. stilann k o r k u n l u u h a r b i n n e t i c e l e r i n d e n a n l a l r . amsi-dadm o r d u l a r sur a d n d z a m a n g e t i r i l e n esirler b y k bir ktle tekil ediyordu. tinam edilen atlar v e m e v a i b i r o k b i n l e r e bali o l m u t u . M. e. 8 2 4 v e 8 1 2 s e n e l e r i a r a s n d a v u k u b u l a n b u m u h a r e b e d e Metler m s t e v l i l e r e h e r s e n e m u a y y e n bir h a r a v e r m e k artile s u l h u istihsal ediyorlar. F a k a t b u h a l o n l a r a a r g e l i y o r ams-dad m olu n c Nirari z a m a n n d a (m. e. 8 1 0 ) , y a p l a n a r t b o z u l u y o r . s u r l e r t e k r a r Medyaya giriyorlar. Bu defaki muvaffakiyet o kadar b v k olmyor. Hatta s u r l e r m a l p o l u y o r l a r denilebilir. Nirarinin hayatnda Medya zerine yedi defa a s k e r s e v k e d i l d i i m a z b u t t u r . B u t a r i h k a y i t Met lerin d m a n l a r n a kar s o n d e r e c e mukavemet ettiklerini gsterir. surler b u m k e r r e r akn l a r d a h i b i r d e f a i l k g e l d i k l e r i n o k t a d a n i l e r i gi dememilerdir. Medyann altm y e t m i senelik tarihi batan b a a m c a d e l e i l e g e m i t i r . n c Tilat Palasar t a h t a o t u r d u k t a n s o n r a ( m . e. 7 4 5 ) i l k ii M e d y a y istil e t m e k o l m u t u . B u istil M e d y a i i n h a k i k b i r f e l k e t o l d u . Tilat Palasar Metlerin m e m l e k e t i n e girince selefleri gibi karsnda bir lemi bir kabileler, o y m a k l a r ordusu buldu. ki t a r a f ta t a a r r u z e d i y o r d u . N e t i c e d e y i n e sur payitahtna binlerce esirler, ve birok ganimetler getirildi.

Tiglat Palasar m k u m a n d a n l a r n d a n biri surl e r i n Bikni ( B i l l u r d a ) a d n v e r d i k l e r i Demavent d a n a k a d a r y r d . O n l a r iin d n y a n n imal h u d u d u orada bitiyordu. 7 3 7 de M e d y a b y k bir ihtill n e t i c e s i n d e b a t a n b a a y a m a edilmiti. B u ihtillde en u z a k vadiler, en arzal dalar ald. Btn m e m l e k e t b i r tufann t a h r i p l e r i n e urad. Medya bu felketler iinde varln kay betmiyor, bilkis daha sonraki bir inkiafa hazr lanyordu. surlerin gayesi bu inkiafa evelden mni olmakt. 7 3 7 ihtillinden on be sene sonra 7 2 2 de S a r g o n ( S a m e r i y e ) yi z a p t e d e r e k Beniisrail kratl ahalisini M e z o p o t a m y a y a ve M e d y a y a nakletmiti. Yahudiler bu tarihte H a b u r nehri kylarna ve Met yurtlarna daldlar. 7 1 5 senesinde ayni h k m d a r s o n b i r istil f i k r i l e A z e r b a y c a n a g i r m i t i . U r m i y e g l n n c e n u b u n d a Mannay l a r l a y a p l a n bir m u h a r e b e mstevlilerin galebesile neticelendi. Mannay lar A f e t l e r d e n d i . B u n l a r n r e i s i o l a n Dayakko surlerin eline esir dt. surlerin esir aldklar b y k adamlar sa braktklar nadirdi. B u n a r a m e n h e r n a s l s a Dayakko nun hayatn m u h a f a z a ettiler. K e n d i s i n i a i l e s i l e b e r a b e r S r i y e d e H a m a ehrine gnderdiler. Medya bir mddet daha surlerin b o y u n d u r u u altnda kald. Dayakko ismi kadm Y u n a n tarihlerinde Met m p a r a t o r l u u n u n m e s s i s i o l a r a k g s t e r i l e n Deyokesle m t e r e k t i r . B u n u n l a b e r a b e r isimPer a r a sndaki m m a s e l e t surlerin esir ettikleri Dayakko ile M e t h k m d a r Dayakko nun ayni ahs o l d u u n u ispat etmez. n k bu ikinci Dayakkonun Medya Devletini vcuda getirdikten sonra m e m l e k e t t e n l k t n a dair tarih bir k a y i t yok 356

t u r . Dayakko nun esareti Metlerin m u k a v e m e t i n i k r m a m t . Sannaarib in o l u Asar Haon zama nnda ( t a k r i b e n 6 7 4 ) surler M e d y a y a bir k e r e d a h a g i r d i l e r . stil o r d u s u D e m a v e n t d a n a k a dar geldi. M e d y a n n m. e v . 7 0 8 s e n e s i n d e n 7 8 8 e k a d a r devam eden 8 0 senelik tarihinde ihmal edilme m e s i l z m g e l e n e n m h i m v a k ' a Arbakes{\] ismin de bir k u m a n d a n n z u h u r u d u r . Bu a d a m Metleri kendi y k s e k idaresi altnda birletirerek surlul a r a m u k a v e m e t g s t e r m i , h a t t a b i r k a d e f a on lar m a l p e t m i t i r . Z a t e n m u h a r e b e l e r i n o de r e c e u z a m a s v e b e on s e n e d e b i r k e r e n k s e d e n bir hastalk, bir sara nbeti gibi t e k e r r r sur ve met ordularnn arpmalarnda neticelerin sur kitabelerine yazld gibi h e r z a m a n surlular lehinde olmadn gsterir. surler bu esnada olsa o l s a M e t l e r i m u v a k k a t b i r h a r a c a b a l y a c a k k a d a r bir m u v a f f a k i y e t istihsal e d e b i l i y o r l a r d . Y u n a n m v e r r i h l e r i n d e n Kinitli Stezya ( C t e s i a s de Cnide) B y k Met m p a r a t o r l u u n u n (Arbakes) le b e r a b e r o r t a y a k t n a v e o n d a n s o n r a Ku rusun, y a n i ilk r a n Devletini tesis e d e n ( K e y h u s r e v ) in z a m a n n a k a d a r d e v a m e t t i i n e k a n i d i r . Stezya b u h a n e d a n n e r k n n a y r a y r i s i m l e r l e z i k r e t m i t i r . Arbak tan s o n r a Mandok ve Susarmus g e l i r . B a z m e l l i f l e r M a n d o k l a Dayakko yu birle t i r m i l e r d i r . u tafsilta g r e M e t m p a r a t o r l u u Dayakko nun zuhurundan 8 0 sene evvel teesss etmi addolunabilir. Herodot u n r i v a y e t i n e g r e Dayakko bir h k m d a r h a n e d a n n a m e n s u p deildi. Kendisi ka
[1] r b a t r k e s i h i r manasnadr.

ble arasnda derin bir adalet ve hakinaslk duygusile mtehassis bir a d a m diye tannd. Bir ky den bir kabileye, daha s o n r a btn bir n e m l e k e te i n t i k a l e d e n b u h r e t Dayakko nun ikametg hn k e n d i k e n d i n e v c u d a gelen bir m a h k e m e , bir adalet kaps haline k o y m u t u . H e r h a n g i bir m u a m e l e d e birbirile anlaamayan insanlar adaletin s z n i i t m e k iin o n a m r a c a a t e d i y o r l e r d . B i r m d d e t s o n r a Dayakko ferd a l m a n n b y k bir c e m i y e t h u k u k u n u temin e d e m i y e c e i n i anlad. M a h k e m e s i n i kapad. F a k a t Metler yine o n u arad l a r v e n i h a y e t h k m d a r l a i n t i h a p ettiler. H a n g matanann, ( E k b a t a n - H e m e d a n ) Metlerce payitaht ittihaz e d i l m e s i Dayakko nun intihabndan sonradr. Milletinin r u h u n a nfuz etmeyi bilmi olan b u b y k adam h k m e t tekiltnn baz noktala rnda surleri taklit etmiti. 7 0 8 den 6 5 5 e ka dar d e v a m eden h k m d a r l k zamann met kabi lelerinin mttehit bir millet halinde birlemesini t e m i n e h a s r e t t i . s u r l e r b u e s n a d a b t n faali y e t l e r i n l e ark A n a d o l u t a r a f l a r n z a p t a a l y o r lard. Marnlar ve BabiUilerle uramak onlar M e t l e r i m s t e r i h b r a k m y a m e c b u r etti. Dayakko z a m a n n d a s u r l e r yalnz Ellipi de nilen K i r m a n a h havalisine tecavz edebildiler. M e m l e k e t i n dier taraflar h u z u r ve asayi iinde idi. D a y a k k o Hangmatana da b y k b i r s a r a y y a p trd. V e o r a y p a y i t a h t i t t i h a z etti. D e v l e t i n b t n h a z n e l e r i y e d i s u r l a m u h a f a z a "edilen Hangmatana s a r a y i i n d e idi. Dayakko dr. Fraurt n u n h a l e f l e r i , Fraukt, kiyaksar ve ve Astiya bed m e m l e k e t i n d e faydasz semeresiz

bir fedakrlktan baka

hatra b r a k a m y a n

baht bir h k m d a r d r . P e k ksa s r e n hayat kendi 358

sinin ahs z e r i n e tam bir fikir v e r e b i l e c e k k a d a r sarih b i r t e r c m e i h a l m e y d a n a karmamtr. G r l y o r ki, Fraurt H a n g m a t a n a n m yeni devlet mu hitinde tam m a n a s i l e mstakil ve erefli bir vatan dncesinin iine gmlm ve senelerce onun la b y k r u h u n a k u v v e t l i v e h r n b i r i r a d e tel k i n e t m i t i . H k m d a r l n n ilk g n l e r i p a r s l a r l a m e s k n yerleri m e t b a y r a n n altnda t o p l a m a k m c a d e l e s i l e geti. Maksat, mill v e coraf birlii temine muvaffak olduktan sonra memleketin h e r yl s u r h a z n e l e r i n e d k t d e n m e z hara borcundan kurtulmakt. Hakikatte bundan byk bir vazife v e saadet olamazd. Fakat b u n a m u v a f f a k olunamad. Karda bulunan dman, o zamann en m k e m m e l o r d u l a r n a s a h i p t i . B u n a k a r m e t o r d u s u h e n z m u n t a z a m bir a s k e r l i k h a y a t n a gir m e m i t i . S i l h l a r iptida v e k u v v e t s i z d i . Fraurt s u r h u d u d u n d a g i r i t i i ilk t e c r b e d e b u h a k i k a t i a n l a d . F a k a t i i t e n g e m i t i . H k m d a r ilk m u h a r e b e d e m a k t u l d t . Malbiyet Metler iin m h i m bir ders oldu. Fraurt u n l d g n d o a n o c u k at s t n d e b y m e y e balamt. Artk Metlerin o r d u s u ferd i r a d e l e r i n s e v k i l e h a r e k e t e d e n d a n k v e inti zamsz bir o r d u deildi. Fraurtun yerine geen Kiyaksar mahdut bir zaman ierisinde sur svarilerinden pek ok fazla v e s i l h a , t e r b i y e c e o n l a r a k a t k a t f a i k b i r o r d u y e t i t i r m i t i . M e t l e r , ilk f r s a t t a s i l h l a r n h u d u t t a n u z a t t l a r . s u r istil e d i l d i . Ninive de m u h a s a r a edilmiti. F a k a t talih y e n i b i r e n g e l m e y d a n a k a r d Ninivenin Alkla teslim olmas artk bir g n m e s e l e s i h a l i n d e i k e n Orta A s y a d a n g e l e n i t l e r i n M e d y a y a g i r d i k l e r i iitildi.

Metler vatanlarn k u r t a r m a k iin m u h a s a r a y b o z d u l a r ; a y a k st bir m u s a l h a y a p a r a k k e n d i s n r l a r n a g e t i l e r . A s k e r y o r g u n b i r h a l d e idi. M e t l e r g e l i n c e y e k a d a r it o r d u s u derbentlerden A l a n d a l a r m a m , A z e r b a y c a n a g i r m i t i . Kiyak sar U r m i y a g l n n i m a l i n d e i t l e r e t e s a d f etti. R u h l a r n d a ayni kudreti tayan iki k a r d e nesil arasnda elim bir yurt ve hayat k a v g a s balad. Mill a s a b i y e t l e r i n i h e n z m e n e i n d e k i kuvvetle m u h a f a z a eden Orta Asya itleri zaten y o r g u n bir h a l d e k i Metleri, m a l p e t t i l e r . Kiyaksar galiplerin tekliflerini dinledi. F a k a t k a b u l edemedi. itler m e m l e k e t i batanbaa y a m a etmiye baladlar. it o r d u s u Medyada yerlemiti. Akn sahalar b u r a d a n A k d e n i z k y l a r n a k a d a r imtidat edi y o r d u . stil 2 8 s e n e s r d . Kiyaksar kendi yur d u n d a itlerin e s i r i g i b i y a y o r d u . B i r g n t e r t i p ettii h i l e ile it l e r i n b a b u u n u l d r t t . it 1er basz, dank ve m e y u s bir m u k a v e m e t t e n sonra e t r a f a d a l d l a r (m. e. 6 1 5 ) . Artk h e r e y tabi h a l i n e avdet etmiti. Kiyak sar m e m l e k e t i it l e r i n i s t i l s n d a n k u r t a r d k t a n bir mddet sonra surlere kar Babil h k m d a r N a b u k o d o n o s o r l a b i r l e t i . Y a p l a n itilf m u cibince Diclenin membandan Kzdrmaa kadar olan saha Metlere terkedilmiti. B u r a d a Lidyallarn h u d u d u balyordu. Kiyaksar garba yrd. Kendisine mukavemet g s t e r e n y e r l e r i k o l a y l k l a z a p t e t t i k t e n s o n r a idd i a l l a r l a k a r l a t . Lidya o z a m a n p o f l a r n ida r e s i a l t n d a b u l u n u y o r d u . M u h a r e b e z a r u r fasla l a r l a alt s e n e d e v a m etti. k i t a r a f t a n h i b i r i k a t i surette malp olmyordu. Tabi bir hdise musalhann aktina sebep o l d u ; 5 8 5 senesi maysnn

2 8 inde g n e tutulmutu. O z a m a n iin b y k bir m a n a s o l a n b u h d i s e a y n i batl v e iptida itikat lar tayan m e t v e lidya a s k e r l e r i n e bir anda silhlarn braktrd. Babilliler arada h a k e m olmu tu. K z l r m a k i k i m e m l e k e t a r a s n d a t a b i bir h u d u t o l a r a k k a b u l e d i l d i . B u n d a n b i r yl s o n r a Kiyaksar k e n d i y e r i n i Astiyaa b r a k a r a k v e f a t etti. Kiyaksar kelimenin - btn kuvvetile azmi v e i r a d e s i y e r i n d e , k u d r e t l i b i r s l a h a t d r . Za m a n n d a met o r d u s u d a h a e v v e l k e n d i s i n i m a l p e d e n sur ordularn bitirecek bir derecede intizam buldu. Ve bu intizam ona Anadolunun y a r s n k a z a n d r d . M a a l e s e f h a l e f i Astiya ihti a m ve d e b d e b e d e n b a k a bir eye akl e r m e y e n zayf bir a d a m d . O H a n g m a t a n a s a r a y n b o y u n larndan altn z i n c i r l e r s a r k a n k r m z elbiseli nedimler ve musahiplerle doldurmaktan ve bir takm merasimle zaman geirmekten baka birey bilmiyordu. B i r d e n b i r e tereddinin son derecesine den bu saray ahalinin nazarnda menfur bir d e b d e b e y u v a s o l m u t u . l k Akaman hkmdar Kuru a s k e r i l e Medya y a g i r d i i z a m a n a h a l i n i n y a p t ii k e n d i s i n i n t b i i y e t i n i k a b u l etmekten i b a r e t k a l d . B u s u r e t l e Met h a n e d a n dyor v e y e r i n e Akaman lar geliyordu.

C. 1.

PARSLAR SONRA

KURUTAN EVVEL VE

K R S N U UU
N E ' E T I

n^T/tf?^"r f ZTi
H
R

1 ba h ndeParsovalarm
vi
a r 7 a s m d a y a

"

M r

HftS'lHi

iLr

cvarmaan,

r V T

fi
a y

soy lemistik
a n m

Zap

rma

K U t U r

ikincisi

buleymamyenm

arkmdak

d a l a r d a n k a r a k D i c l e y e d k l e n iki nehir, d a h a surler z a m a n n d a Y u k a r Zap, Aa Zap isim leri i almtr. Diyala n e h r i r a n n E r d i l a n eyale tinden kar. Muhtelif istikametlerde d n e m e l e r ve kvrntlar yaparak g a r b c e n u b y e akar, ve brleri gibi Dicleye karr. Diyalanm yatandan aada Loristan dalar ' v a r d r . D a h a c e n u b a i n i l i n c e Huzistana girilir. Bu g n h a r a p bir h a l d e b u l u n a n H u z i s t a n kt'as m e hur ehirlerinden birine nisbetle Ahvaz ismini de alr. i t e m a m ? H k m d a r Kuru u n ( K e y h u s r e v ) i l k r a n D e v l e t i n i t e s i s ettii S u s y a n s a h a s b u r a d a d r . Susyamn merkezi imdiki (ster) civarnda hara b e l e r i g r n e n ( S u s ) e h r i idi. Sus a d g a y e t e s k i dir. M i l t t a n 2 1 , 2 2 a s r e v e l a y n i e h r i p a y i t a h t i t t i h a z e d e n Elamlar onu yine bu isimle/tamyorlard. B a z g a r p m e l l i f l e r i k a d m y u n a n m v e r r i h l e r i n d e n n a k l e n Susyana Ukuz l a r m e m l e k e t i ( P a y s d ' U x i e n s ) d e m i l e r d i . Sus, Susyan, Huz, Ahvaz, Ukuz y a h u t Z7fcs t a b i r l e r i n i n m u h t e l i f d e v i r l e r d e b i r b i r i n den tebadl etmi m t e r e k bir kelimeden ibaret o l d u u m e y d a n d a d r . B a z m e l l i f l e r Susun farisde s u s a m iei d e m e k olan (sevsen) y a h u t (susen) le m n a s e b e t i n i bazlar da b u i s m i n h i n t c e d e (eker k a m ) m a n a s n a o l a n ( h u s ) tan a l n d n zan netmilerdir. Bn ihtimallerin ne kadar zayf oldu u n u s y l e m e e l z u m y o k t u r . Asl i s m i n S a m lisanlara mahsus bir tasarruf neticesinde (Gus) ekline girmi olan (Ous) tabirinde aranmas lzmgeldiini gsteren b i r o k deliller vardr. Samler Ouzlara Guzlar, y a h u t Gus lar derler. Ouz t r k e d e v a d i m a n s n a g e l i r . B u k e l i m e n i n v a k t i l e o u z , u g u z e k i l l e r i n d e de k u l l a n l d o

y o l d a k i l e h e v t e b a d l l e r d e n a n l a l r . K k orduv e k a b i l e l e r h a l i n d e y a a m a k iin g e n i vadilerve dere boylar a r a y a n y k s e k boylu, uzun sal v e g r s a k a l l T r k l e r Ouzlar a d n a l m l a r d r . (S) ile (k) v e (ha) d a i m a t e b a d l eder. T r k e r e n k i s i m l e r i n d e n sar (asl: sarig) S a n s k r i d e hark, f a r i s i d e z a r (altn) v e ( z a r d ) e k i l l e r i n e g i r m i t i r . Y u n a n m e l l i f l e r i asl Medya denilen Irak Acem in a r k n d a n c e n u b a d o r u S u s y a n m u h i t i n e k a d a r u z a n a n d a l a r d a k i Ouzlar m a t l a r n Cosse, Uxie, t a r z n d a t a h r i f e u r a t m l a r d r . M i l d n bi r i n c i a s r n d a y a y a n A m a s y a l strabo y a g r e susidin ( S u s y a n ) a r k t a r a f n d a n y k s e l e n v e o n u F a r s i s t a n d a n a y r a n d a l k m m t a k a y a Uxie d e r l e r . A r a z i v i v a r a n r m a k l a r Farsistan a arlkle erecii veren arzal v e dar vadiler v c u d a getirir B u
m n t a k a d a (lJxip )
N

ler vakarlar

Daha

vnkfirrla

Ao^fl

m e m l e k e t i v a r d r B u r a s d a v k s e k da&larla k u s a tlmTshr Medya n m a l t m d a fvanTsusuan.m a r k n a dofrra UkZ d e m l e n v e H e r d e l ! , r X n a n ahikalar Kosseenler dalar ^Monts d e C o s s e e n e s ) adm alr. Kosylar v e Okziler in t r k l n d e z e r r e k a - [ d a r p h e y o k t u r . B i r o k g a r p m e l l i f l e r i Susyan-\ A da s y l e n i l e n ( a n z a n i t ) l i s a n n n b i r T u r a n l e h - I e s i o l d u u n u itiraf e d e r l e r . Koslar l a AmanMer in. 1 birlii de b u itirafa dahildir. O h a l d e a y n i milletin Ouzlar d a n b a k a b i r s e y o l d u u n a n a s l i h t i m a l v e r i l i r ? B a z g a r p m e l l i f l e r i L o r i s t a n v e H u z i s t a n "*\ d a l l a r n d a v a s v a n Oauzlar b u g n k BahtivarI lerle birletirirler Bahtmari ler Trktrler Fakat / bir iran lehesi ' k o n u u r l a r Ufred Mori ( A l f r e d Maurv) bunlarn milh simalarn T r k l e r i n tesirine medyun, Loristanda henz

SkSSSuiSSTcdS

- t r k l n izleri t a m a m e n k a y b o l m a m t a - . Bahti yar l e r l e k o m u y a y a n d r t b y k k a b i l e n i n ikisine Kusglller ve Gndzller (yahut Kunduzlu) denilir. r a n m p a r a t o r u Kuru k e n d i s i n i n A n z a n e h r i n d e y a y a n b i r h a n e d a n a m e n s u p o l d u n n u bil dirmitir. Anzan yahut A n s a n Ouzlarla m e s k n o l a n H u z i s t a n ( O u z i s t a n ) e h i r l e r i n d e n biri idi. E s k i Y u n a n v e r a n a n ' a n a c l a r Kuru u n do u u n u v e rk a h s i y e t i n i tesbit iin b i r b i r i n e ya k n b a z efsan v a k ' a l a r k a y d e d e r l e r : ( D e l f ) m a bedi khinleri yle bir kehanette bulunmulard: " B i r g n b i r ( e s t e r ) M e t l e r i n h k m d a r ola c a k t r . O z a m a n , e y hafif a y a k l L i d y a l ! s a k n durma, hemen Erms kumluklarna ka, ve kork maktan utanma!,, B u n u n a k l e d e n Diyodor k e h a n e t i n m a n a s ra n n L i d y a y istil e t m e s i n d e n s o n r a a n l a l d n y a z y o r . O z a m a n n m e n k b e l e r i n e g r ; , Kuru a n a t a r a f n d a n Medya l, b a b a t a r a f n d a n Pars t. D e l f i n kehanetindeki(ester) s z n bazlar s o n r a d a d n bu . ihtilfa ait b i r k i n a y e g i b i t e l k k i ettiler. S o n t e t k i k l e r , Kuru u n d o u u hakkndaki | m e n k b e l e r i n rk bir k y m e t i olmadn ispat J etti. Y u k a r d a sylediimiz vehile, Met l e r l e j Pars l a r a r a s n d a r k a a y r l k o l d u u n u g s t e r e I c e k b i r delil y o k t u r . B i l k i s y u n a n m e l l i f l e r i n d e n a l n a n m a l m a t Medya v e Pars muhitlerinde .vasvan i n s a n l a r n a v n i lisanla konutuklarna ayni elbiseyi g i y d i k l e r i n e dellet ediyor F a k a t b u itirak baz melliflerin z a n m gibi h e r iki tarafn rlii l e h i n e k a y d o l u n a c a k bir esas de i l d i r . Kuru p a r s o v a i s e v ^ n e k a d a r i s e o k a d a r da T u r a n l

idi. Y u k a r d a r k v e l i s a n b a h i s l e r i n d e v e r d i i m i z malmat burada daha geni bir noktadan mtalea \ edebiliriz: K u r u s u n brakt kitabelerde yalnz I (Anzan) dan b a h s e d i l e r e k r a n a dair b i r k e l i m e - \ bir tabir z i k r e d i l m e m e s i dellet eder ki, ran . ve iranl atlar a n c a k Birinci Darysten sonra " meydana kmtr. Metlerle Parsovalar, mterek.! bir rka m e s u p iseler, aradaki rabta iranlhk ' deil anzanitlik o l m a k lzmgelir. A n z a n d a teden- | beri bir turan lisannn k o n o u l d u u , artk tereddtle k a r l a n a b i l e c e k b i r m e v z u h a l i n d e n km tr. B u n d a n d o l a y d r k i , Kurusun ahlaf olan r a n f hkmdarlar braktklar mahkkt metinlerini l i s a n z e r i n e t e r t i p e t m i l e r d i r . B u l i s a n l a r d a n jj b i r i n c i s i B a b i l o n y a l i s a n d r k i Sam d i r . K a i d e v e | Surdan F i n i k e y e k a d a r b u lisan kullanlyordu. kincisi k a d m farisdir. Devletin resm lisan b u idi. n c s A n z a n l i s a n d r ki, Kossoylarm kul l a n d b i r T u r a n l e h e s i d i r . /. Demorga na gre o tarihte btn S u s y a n ovasn dirVe c e n u b u g a r b ' d a l a r n d a b u T u r a n l i s a n k o n u u l u y o r d u . Susta kefolunan birok elam ve anzanca yazlar i s p a t etti k i A n z a n ve Susyan memleketleri b i r b i r i n e s k s u r e t t e b a l idi v e a y n i l i s a n s y l y o r d u . B u lisan t A k a m a n l a r z a m a n n a kadar gelen yeni Anzanit lisannda yaad. l k d e f a Hanri Ravluson Bistun kayalmdaki m a h k k t t a n c stunun bir Turan i lehesine tahsis edildiini anlad. Ve birok . tetkikler, almalardan sonra yeni Anzanit lisan- 1 nn a n a hatlarn b u l d u . B i r d e n b i r e h u s u l e g e l e n f i k i r , b u l i s a n n Metlere ait o l m a s idi. Hanri RavUmandan s o n r a Fr. Lenorman, Norri, J . Opert gibi. limler ayni fikri m u h a f a z a v e takip ettiler- I
;

T a k a t t e t k i k a t a r t t k a o, k a n a a t te a r t m a d . J. Halevy 1 8 8 0 senesinde (yahudilik tetkikleri ve hristiyan felsefesi) u n v a n l a r n tayan iki m e c m u a i l e n e s r e t t i & i m a k a l e l e r d e Kurusun bir Anzanit h a n z a d e s i o l d u u n u ortaya k o y d u . B u zatn iddias - e v v e l k i n d e n d a h a s a r i h v e kat' idi. A k a m a n l a r zamanndan kalan kitabelerde nc stunu ise-al e d a n m e t i n l e r i n mete vi de&il Susyan lisam m temsil etmesi bu davann esasn tekil eder. Yn*ITTI ssrdcir b e r i i l i m l e r n i r d e ys.siy3.ri v e h k i m o l a n t e l k k i d a h a z i y a d e b u n o k t a z e r i n d e te m e r k z etmi gibidir. Halbuki ayni lisann bir a r a l k Met l e r d a m l a r v e A.tzcLYi'it l e r a r a s n ds. m ^ t e r e k h l n m a m a ^ irin hibir makul sebenten bahsedilemez Henz lzumu' kadar ilerlememi olan Toponimi ve lisaniyat tetkikleri arasnda b i r b i r i n e b a l a n m a m ' d a n k baz esaslar ka k i kafi e r V T d r k i M e r i varlar M e z o n o t a m v a v a A -ve o r a d a n H u z i s t a n v e A r z F a r i s e k a d a r u z a n a n o-pnic; sj,ha z e r i n d e - t r k r e n i n h k i m o l d u & u b i r devir b u l u n d u u n u en sarih delillerle teyit eder. Zaten vukuat bu devre doru irca edilmeden Kurusun t e s i s ettii A k a m a n i m p a r a t o r l u u n u n mahiyeti lyikile anlalmaz.
&

Y u k a r d a b i l m n a s e b e b i r k a szle iaret edip - g e m i t i k : Elam h a k i m i y e t i n i n e n z i y a d e m u z a f f e r -olduu tarih milttan 21, 2 2 asr e v v e l k i bir d e v r e r a c i d i r . B u t a r i h t e Elam hkmdarlarnn p a y i t a h t t p k A k a m a n l a r g i b i S u s e h r i idi. Bunlarn nfuz ve hakimiyetleri garpte Akdeniz kylarna, a r k t a i s e Baktriyan dan tede in Trkstam na dayanyordu. Bahtiyar dalarnda - y a y a n l a r b i r f r a n s z l i m i n i n t a b i r i ile i n . m e d e n i y e t i n d e n s r a y a n kvlcm etrafa yaydlar.

Bu medeniyetin merkezi Trkstand. Elam mparatorluunun vs'ati v e azameti p e k u z u n s r m e d i . M i l t t a n e v v e l X X H I n c a s r a d o r u Hammorabi nin S u s a h k i m o l d u u n u g r y o r u z . Hammorabinin ahs h a n g i rka, hangi milliyete m e n s u p olursa olsun, b u n u n geirdii devir Sus y a n s a h a s n d a Sam b i r l i s a n n devlet l i s a n o l d u u bir devirdir. B u z a m a n l a r cenuptan imale doru ayni sahaya yeniden Sam unsurlar szlyordu B u n d a n sonra henz btn safhalar karanlk bir halde d u r a n uzun m c a d e l e asrlar devam etti. Elam h k m d a r l a r k a r a r g h l a r n Susyan n m e r k e z i n d e y e n i d e n t e s i s ettiler. H k m d a r Kotrok Nakonta n m o l u Kin Kinak Susta tekrar yirmi mabet v e bir o kadar metfen v c u d a getirdi. Eski s t u n l a r ' t e k r a r i h y a ile z e r l e r i n e din k i t a b e l e r yazdrd. B u kitabeler y i n e S a m bir lisanla ya zlmt. Fakat altlarna hkmdarn kendisile evltlarnn atlar t r k e o l a r a k ilve edildi. Elam h k m d a r l a r n n t r k n v e Hammorabi den evvelki devirde Trkistandan Akdenize kadar h k i m o l a n Susyan D e v l e t i n i n b i r Trk - Ouz m paratorluundan b a k a b i r e y olmadn ispat eden bu tarih v e a r k e o l o j i k v e s i k a y a Babilony a v e s u r m u h i t l e r i n i n T o p o n i m i v e s i k a l a r da i l v e e d i l m e l i d i r . Babil in e n k a d m i s m i Tintirki d i r . T i n t i r e k i k a d m t r k e d e ( h a y a t a a c ) demektir. B u t a b i r i n a y n i m a n a y i f a d e ettii g a r p l i m l e r i n i n itiraf a l t n d a d r . H a y a t a a c Babin or tasnda takdis edilen aat. Artk m s p e t tarih ve mspet bilgiler safhasna giren btn bu gibi i z l e r v u z u h l a g s t e r i r k i Elam l a r n m i l t t a n y i r m i iki asr evvel Diclenin a r k n d a k i S u s y a n kfasn-

d a t e m e r k z e t t i r d i k l e r i O r t a A s y a - A k d e n i z ha k i m i y e t i b i l h a s s a M e z o p o t a m y a ile O u z d a l a r a r a s n d a k i b i r T r k k t l e s i n i n e s e r i idi. M i l l t t a n evvel sekizinci ve yedinci asrda tebarz eden Medya, Asur v e Babil mcadeleleri ayni sahalar z e r i n d e v u k u b u l a n rk ve siyas bir t e f e v v u k d a v a s n n t a r i h e i n t i k a l e d e n s o n s e r p i n t i l e r i ol m u t u r . M e d y a m p a r a t o r u Kiyaksar zamannda B a b i l l i l e r l e y a p l a n itilf e s k i Elam mparatorlu unun mirasn ikiye blmekten baka birey deildi. Babil in h a k i m i y e t i S u r i y e v e F i l i s t i n e k a d a r u z a n y o r d u . Hangmatana asl s u r s a h a s i l e A z e r b a y c a n a v e o r a d a n Kapadokya ya k a d a r t a s a r r u f edi yordu. surun tam m e r k e z i n i tekil eden Zap ve D i y a l a r m a k l a r a r a s n d a s k a n Parsovalar Sus- . y a n a i n d i k t e n s o n r a Elam hakimiyetini dn d l e r . K a d m Elam imparatorlar gibi Anzan t r k e s i k o n u a n Kuru u n t e e b l s ettii g a y e Medya v e Babil in p a y l a t m i r a s b i r l e t i r m e k t i . B u n a m u v a f f a k o l m a k i i n ilk y a p l a c a k i B a b i l zerine yrmek deildi; Met m a r a t o r u Fraurtun d n d g i b i k k v e m s t a k i l p r e n s likler halinde yayan k o m u ve rkdas kabileleri, Metleri, Ouzlar v e Parsovalar bir araya getir m e k t i , kuru Metlerle Parsovalar birletirmekle bu gayeyi t e m i n e m u v a f f a k oldu. muvaffakiyetlerini biraz da ailesinin kendisinden evvel Susyanda tesis ethg otoriteye m e d y u n d u r . K u r u s u n haleflerinden Daryus, Bsutun (Bala na ilahlarn yeri) k a y a l k l a r n a yazdrd kita b e d e u yolda tavsif e d i y o r : AKAMANILAR

(Ben D a r y s m . B y k h k m d a r , ehinah, I P e r s k i r a l v e v i l y e t l e r k i r a l , Hitaspm olu Arsamesin, Akamanm torunu.) K i t a b e d e r a n h a n e d a n n n ilk c e d d i v e m e s sisi o l a r a k g s t e r i l e n Akamanismindende anla ld v e h i l e b i r aka, bir kable reisidir [1]. Bu n u n riyaset ettii h a n e d a n S u s y a n e h i r l e r i n d e n * A n z a n M e t l e r , y a h u t d a h a e v v e l s u r l e r t a r a f n - fi d a n b i r n e v i y u r t l u k o l a r a k a l m t . Akamanlar }JJP m asl v a t a n Persepolis ( I s t a h r ) m i m a l i a r k - '' sinde imdi Mr gap denilen nehir zerindeki P a z a r g a t e h r i idi. Y u n a n corafyacs strabo Akamanlar Martlar v e Patirler le beraber ranllarn bellibal kabilesinden biri olarak zikreder. Dier muhtelif kaytlar bunlarn son yurtlarna nisbetle (Pazargatlar) ismini alan nfuz lu b i r k a b l e a r a s n d a y k s e l m i b y k v e m u t e ber bir soy, bir h a n e d a n tekil ettiklerine dellet etmektedir. Parsovalar Metler gibi muayyen kabilelere ayrlmt. Bir ksm m e m l e k e t i n yerli ve zrra snfn v c u d a getiriyordu. D i e r ksm h e n z k k a i r e t l e r h a l i n d e idi. Y e r l i o l a n l a r unlard: Pazargatlar, Marafiler, Maesepler, Pantallar, Derler, Kirmanlar. Gml olanlar unlard:
;

[1] A k a m a n t a m a m i l e t k e b i r t a b i r s a y l m a k l z m gelir. L i s a n m z n m u h t e l i f l e h e l e r i n d e ( m a n m a k ) y r m e k , h a r e k e t e t m e k m a n a s n a kullanlr.- ( M a n ) y r y, tavur, kareket diye mazbuttur. (Akaman) aa tavurlu, a a gibi h a r e k e t e d e n d e m e k t i r . ( M a n ) k e l i m e s i farisye ( meni ) tarznda gemitir. Kelimenin bu lisanda hibir c e z r e , h i b i r c e v h e r i filye istinat e d e m e m e s i a s l n n t r k e olduunda itibaha m e y d a n vermez. Akaman yazdmz manasile bir isimden, y a h u t r e s m u n v a n d a n ziyade h a l k a verilmi bir lkab andrr.

369

24

Danneler, Martlar, Dropikler, Sagartlarl strabon u n k a b l e d i y e t a v s i f ettii Marjlar ve Patirler d a h a z i y a d e bir snf v e s o y gibi t e l k k i edilebilir. Milttan evvel IX u n c u asrda suriler tarafn dan r e k z e d i l e n bir s t u n d a 2 7 P a r s m e m l e k e t i n i n sura tbi o l d u u kaydedilmitir. H a k i k a t a en y a k n b i r i h t i m a l ile Parsovalar Metlerle Asurlerin mcadeleleri esnasnda Susiyana ve dier cenup eyaletlerine inmilerdir. Zaten ran ve Medyann coraf vaziyeti, b y k h a r p l e r , istillar k a r s n d a m u h a r i p k a b i l e l e r i n z a m a n z a m a n m u h t e l i f nottalarda toplanmalarn iktiza ettiriyordu. B i r k a asr i e r s i n d e p a y i t a h t n b i r k a defa d e i m e s i , z e r b a y c a n d a n H e m e d a n a , Susa v e Persepolise nakli e t r a f t a k i d a l a r n t e k i l ettii m d a f a a snrlar a r k a s n d a y e n i m e v z i l e r a l m a k ihtiyacndan ileri g e l m i t i r . Arzan e h r i n i n m e v k i i h e n z b e l l i ol m a m t r . F a k a t b u n u n Sus e h r i n e n i s b e t l e d a h a a r k t a b u l u n d u u k u v v e t l i b i r t a h m i n ile i l e r i srlmektedir. l k Parsova akasile b y k ran hkmdar kuru a r a s n d a h k m d a r g e m i t i r . Asurbanapal Susun t a h r i b i n e h i t a m v e r d i i z a m a n Anzanda aka-, h k m e v k i i n i T e e s p i s m i n d e biri m u h a f a z a e d i y o r d u . T e e s p e o t a r i h t e Elamn a r k tarafn ele gei r e r e k A n z a n k i r a l n a m n ald. Akaman Devleti nin dairei h k m e t i Orvatis ( Tab ) rmandan H r m z b o a z n a k a d a r olan sahay ihata e d i y o r du. Parsovalar kendi mevkilerini bilhassa Elamllar a l e y h i n d e giritikleri mcadelelere med y u n d u r l a r . Teespten s o n r a g e l e n d i e r iki h k m d a r , Metlere tbi bir beyliin ve kable hayatnn skt ve inkyadn yaad. Fraurtun

Medya ve Pars kabilelerini birletirmek iin gze aldrd u z u n ve m s e l l h t e e b b s l e r dier bir o k m s t a k i l k a b i l e l e r g i b i o n l a r da m a l p etmi ve sinirlendirmiti. B u n u n m e r a r e t i n i his s e d e n g e n Aradat ( K u r u s u n i l k a d b u idi) b y k b a b a l a r n d a n daha b y k bir cr'etle siya set s a h a s n a g i r d i . K e n d i s i n i n h k m d a r l k m e v kiine gelmesile Medyallara kar hazrlanan geni b i r ihtill h a r e k e t i a r a s n d a u z u n b i r z a m a n g e m e d i . Akamanlarm b u mill birlik t e e b b s l e rini b i r b i r i n e y a b a n c iki milletin mcadelesile i z a h e t m e k o k y a n l t r . r a n ile M e d y a a r a s n d a k i ihtilf b i r h a n e d a n k a v g a s n d a n b a k a h i birey deildi. Kurusun ahsnda vurumak ve uramaya h a z r l a n a n b y k k u v v e t , Hangmatana saraynn tefessh eden a h l k benlii i i n d e k i m s r i f vaz' i h t i a m d e v i r m e e a z m e t m i b i r i h t i l l v e in klp kuvvetidir. Mcadele e d e c e k olanlar ayni r k n iki t a r a f a a y r l a n k a b l e o c u k l a r idi. B u n d a n d o l a y d r ki, m c a d e l e p e k az s r d . P a z a r gat s u r l a r n n n n d e m e d y a v e pars ordular b i r k a defa arptktan s o n r a Metler s i l h l a r m aa indirdiler. Bu teslimiyetin hakik sebebi K u r u s u n temsil ettii b i r l i k v e y k s e l m e g a y e s i n i n a n l a l m a s d r . Bunda g e n h k m d a r n Metlerle a k r a b a olma s da b y k b i r t e s i r i c r a e t m i t i . * M e d y a - r a n t a h t n n Kiyaksar hanedanndan Akaman ailesine gemesile hibirsey deime mitir. E v v e l c e o l d u u gibi i m p a r a t o r l u u n a s k e rini y i n e Metler v e P a r s l a r tekil ettiler. Y i n e btn kumandanlar, ve saray adamlar onlar a r a s n d a n intihap edildi. H k m e t i n idaresi evel-

k i n i n a y n i idi. T e s l i h a t t a e n u f a k b i r t e b e d d l hsl olmad. l e r i n d e Y u n a n l l a r d a dahil o l d u u halde birok muasr milletler nazarnda Metler ve P a r s l a r daima Metler namn muhafaza ediyor lard. D e i e n bir e s a s v a r s a devletin haric siya seti idi. M e t l e r B a t f l i l e r e v e artlara muahe delerle bal idiler. Yeni hkmdarn hibir t a r a f l a b y l e b i r iliii y o k t u . O l z u m g r l d zaman memleketin y k s e k menfaatlerini kendi y k s e k iradesi noktasndan m u h a k e m e edebilirdi. B u n u n l a b e r a b e r h e n z devletin siyasetinde y a r n a ait b i r e k i l , b i r i s t i k a m e t a r a m a k s r a s g e l m e m i t i . Kurusun n f u z u Medyann h e r tara fnda iyice yerlemi saylamazd. a r k vilyetleri yaplan inklba muhalifti. Bu vaziyet Medyann eski mttefiki olan L i d y a K i r a l Krezsn dik katini celbett. O n a g r e arkta b y k bir k u v v e t i n t e e s s s Lidya n m i s t i k b a l i i i n p e k v a h i m o l a b i l i r d i . Krezs hi tereddtsz karar verdi: K k bir vesile bularak Kzdrman tesinde h a z r l a n a n inkiaf d u r d u r m a a , r t m e k v e yp r a t m a a a l a c a k t . l k f i k r i ilk t e e b b s t a k i p etti. . M s r d a v e B a b i l d e yaplan gizli ittifak mzakereleri arasnda Y u n a n i s t a n m a b e t l e r i de k e n d i k h i n l e r i v e hatiflerile k o n u u y o r d u . Delf m a b e d i n i n y u k a r d a b a h s e t t i i m i z k e h a n e t i o za m a n m e y d a n a kt. F a k a t D i y o d o r u n kaydettii sonraki anlaylardan btn btn baka bir tarzda tefsir o l u n d u . * Medya tahtna bir ester kncaya kadar Lidya n n m u z a f f e r o l a c a n b i l d i r e n s z l e r Krezs n m a l b i y e t i n i deil, bilkis muzafferiyetini tepir e d e n b i r fal g i b i k a b u l e d i l d i ; e s t e r a y a a l t n d a k a l m a k sz izmihlal m a n a s n a alnmt.

H e r e y y o l u n d a g i t s e idi r a n u m u m b i r istil karsnda kalacakt. Fakat dnlmiyen bir h d i s e b t n t e e b b s l e r i a l t s t etti. B a z y e r l e r d e n cretli a s k e r t o p l a m a k iin gnderilen bir m e m u r verilen p a r a y a l a r a k r a n a firar etmiti. Krezus bir t e c a v z e hazrland srada iran o r d u s u n u n K a i d e z e r i n d e n Kapadokyaya do ru y r d n Nabonidin gnderdii adamlar d a n h a b e r ald. Ordu o devre gre m m k n olduu kadar sratli vesaitle h a r e k e t e d i y o r d u . K u r u Kaide tarafndan geeceini ora h k m e t i n e bildirme miti. N i n i v e y e y a k n bir geitten D i c l e y i atlad. imale doru uzanan dalar sa tarafnda brak t. M e z o p o t a m y a y ; e n l i l i i n e g e e r e k Kapadokya n n e g e l d i . Kurusun askeri arasnda develer stne binmi birok svariler gze arpyordu. Anadolu o z a m a n a kadar devenin ne olduunu g r m e m i t i . M a n z a r a b u m u h i t iin g l n o l m a k tan z i y a d e k o r k u n t u . vaner Lidya h u d u t l a r n b o b u l m a d l a r . K r e z u s h a z r l a n m t . D e r h a l t o p l a n a n Lidya askeri m. e 5 4 6 senesi b a h a r n d a K a p a d o k y a y igal ettikten sonra dmanla kendi arasnda geni bir boluk b r a k m a k i i n Piterya (Boaz ky) kalesinden t e s i n i b o a l t m , t a h r i p e t m i t i . l k a r p m a Ku ru u n y o r g u n a s k e r i n i z e d e l e d i . M a l b i y e t g e i ci idi. F a k a t Kuru, o r d u s u n u n d i n l e n m e e i h t i y a c o l d u u n u anlad, aylk bir m t a r e k e istedi. B u t e k l i f Krezsnde iine geliyordu. H e n z hi bir harekette bulunmayan mttefiklerinin yardmn t e m i n iin en aa o k a d a r bir z a m a n a l z u m vard. Mtareke zamann Kuru pek bo geirmedi.

H a s m n a r k a t a r f t a n v u r m a k i i n y o n y a l l a r it t i f a k a d a v e t ettii g i b i Lidya m n i e r s i n d e b i r ih till k a r m a a da t e e b b s e t m i t i . F a k a t b u te ebbslerinden hibir fayda hsl olmad. yonyallar Lidyallarla dost o l m a l a r n d a n z i y a d e ra nn t a h a k k m n d e n k o r k t u k l a r iin Kurusun teklifini reddettiler. M c a d e l e y e n i d e n balad z a m a n Lidya nm a y l k m t a r e k e d e n k u v v e t e h i b i r istifade e d e m e d i i anlald. Bir g n s a b a h tan a k a m a k a d a r d e v a m e d e n i d d e t l i b i r m u h a r e b e d e n s o n r a Krezs ordularn kzdrman garbna e k m e e m e c b u r oldu. k i n c i b i r muharebeKrezunordusunu b t n b t n p e r i a n b i r h a l e k o y d u . Lidya Kratlnn z e n g i n altn m a d e n l e r i n i b o a l t a n , o r t a y a s a a n K r e zs nihayet d e r m e atma bir askerle bir kaleye k a p a n m t . 4 0 g n m u h a s a r a d a n s o n r a b u r a s da zaptedildi. Artk ran A n a d o l u n u n m h i m bir ks m n a h k i m o l m u t u . Maspero n u n itiraf ettii g i b i Kurusun Lidyahlara kar kazand zafer tarihte y e n i b i r d e v i r a m t r . Krezs n s e n e d e h a z r lad o r d u n u n 'birka g n d e m a h v o l m a s r a n n t e f e v v u k u n u b t n d n y a y a tantt. B i l h a s s a a r k h k m d a r l a r k e n d i zflarm anladlar. arkta en b y k siyaset ranla m c a d e l e y e sebep olabilecek bir vesilenin ortaya kmasna mni olmaktan ibaretti. K u r u k u m a n d a n l a r n d a n birini a n a d o l u da b r a k a r a k r a n a d n d . F a k a t o r a d a d u r m a d . K a p a d o k y a hudutlarnda balayan m u h a r e b e im di T r k s t a m n b o z k r l a r n a i n t i k a l e t m i t i . Kurusun bu son a k n n d a n m a k s a t h e r e y d e n evel m e m l e k e t i n vahdetini tamamlamakt. K u r u i l k defa Baktriyana h c u m etti. D n y a n n e n m h i m a s k e r l e r i o r a d a idi. B u n a r a m e n B a k t r i y a n l -

lar b i r k a m s a d e m e d e n s o n r a kolaylkla Kurusa t e s l i m o l d u l a r . Steziya bu inkyadn sebebini t a r i h e t e v d i e d i y o r : B a k t r i y a n l l a r Kurusun Asti ya la m n a s e b e t i n i , y a h u t a y n e n S t e z y a n m t e v c i h l e , Astiyam kzile e v l e n d i i n i iittikten s o n r a h kmdarn kendilerine yabanc olmadn anlam, silhlarn b r a k m l a r d . B u hdise ilk Pazargat m u h a r e b e s i n d e n s o n r a bir'defa d a h a t e k e r r r edi y o r d u . Baktriyan m i l t i h a k , Margam (Merv), Ova razmiyay (Hrizm), Sodian (Semerkand) Arka s n d a n s r k l e d i . Kuru btn Sirderya zerinde birok kaleler yapmtr. Bunlardan en m e h u r u y u n a n m e l l i f l e r i n i n Cyropolis dedikleri (UraTbe) kalesidir. K u r u hareketini Sistana kadar temdit etti. B u r a d a y a y a n Saka y a h u t aka l a r s e r v e t l e r i ve kahramanlklarle mehurdular. Sakalar kendi lerine teklif edilen kaytsz v e artsz tbiiyeti red dettiler. M u h a r e b e balad. S o f t a l a r n h k m d a r Amor Aa ( A m o r g e z ) e s i r d t . K u r u m u v a f f a k i y e t i n i n kat' o l d u u n u z a n n e d i y o r d u . B i r a z s o n r a y a n l d m a n l a d . Amor Aann z e v c e s i etra fna t o p l a d y e n i b i r k u v v e t l e K u r u o r d u s u n a h c u m etti. M u h a r e b e S a k a l a r n l e h i n d e n e t i c e lendi. Bir a v u k a h r a m a n k o c a bir o r d u y u hrpa lam v e b i r o k esir almt. M u h a r i p kadn esirleri k o c a s i l e m b a d e l e etti. D a h a f a z l a m u k a v e m e t i m k n s z d . Sistan B e y l i i h e r yl m u a y y e n bir v e r g i v e r m e k a r t i l e m s a l h a v k a b u l etti. B u itilf Sakalar imparatorluun arktaki cephesini mu hafaza eden bir k u v v e t haline k o y m u t u . Kurusun Getrosie (Mekran) lnde susuzluk ve yiyeceksizlik y z n d e n bir o r d u k a y b e t t i i g r l y o r . T r k s t a n d a y a p l a n i r a n v e M e d y a n n a r k hudutlarn tam bir e m n i y e t altna almt. B u

T r k s t a n seferi 5 4 5 ten 5 3 9 a k a d a r 6 s e n e d e v a m etti. B u n d a n s o n r a B a b i l l e a n l a m a k l z m geliyordu. ran ve M e d y a d n 10 s e n e d i r geirdii b y k i n k l p h a y a t k a r s n d a Susyanm k o m u s u olan m e m l e k e t , Kaide mazinin ihtiamna gmlm b i r l idi. O r a d a h i b i r i d e a l m a d d h a y a t a h k i m deildi. Ahali daha z i y a d e dinlerde m e g u l d l e r . Eski Kaide mulanla Beniisrail papazlar birbirlerile kehanet, ayin ve malmat yar yapyorlard. Harranl bir k h i n e n i n olu olan K r a l Nabonit devletin idaresini oluna b r a k a r a k bir k e y e ekilmiti. O n u n b t n itigali e s k i m e z a r l a r a ait m a h k k t a r a m a k t a n i b a r e t t i . A r tulalar stne h a k k e d i l m i metinleri h k m d a r d e r i n b i r m e r a k ile o k u y o r v e s r a y a k o y u y o r d u . K h i n l e r h e r k e s t e n z i y a d e Nabonidin zerinde nafizdiler. O n u elleri iinde bir o y u n c a k gibi kul l a n y o r l a r d . r a n o r d u l a r h u d u t t a n g r n d za m a n (m. e. 5 3 8 ) Nabonit memleketi kurtarabilmek iin k e n d i vastalarnn e n b y n e mracaat etti; k h i n l e r h e m e n kotular. Mabutlara k u r b a n l a r takdim ederek milletin gnahlarn karttlar. Memleketin dier yerlerinde bulunan mabut lar b y k b i r itina ile h k m e t m e r k e z i n e n a k l e diliyordu. K u r u dindar ahalinin mabutlarna kar son vazifelerini y a p m a l a r n a m n i olmad. Ken dilerine b i r k a haftalk m s a i t bir z a m a n brakt. Baz m v e r r i h l e r iran ordusunun Dicleyi ge tikten sonra (Rutum) ehri n n d e Kaidelilerle arptn k a y d e t m i l e r d i r . Kuru stununda B a b i l i n ( m u s a d e m e s i z v e h a r p s i z ) alnd yazl dr. R u t u m d a k i m s a d e m e l e r her halde ksa srmt. Babilin dmesi z e r i n e b t n im 376

paratorluk en ufak bir heyecan, bir sarslma hissetmeden rana intikal etmi oluyurdu. Sr yanler, Araplar, Fenikeliler m e m l e k e t i n geirdii inklb a n c a k yllk vergilerinin d n k metbular yerine ondan daha kuvvetli bir efendiye denmesi y o l u n d a t e f s i r ettiler. Kuru t p k k e n d i s i n d e n e v e l k i AsurBanapal lar Asarhadonlar Sargonlar, Tiglat Palasar lar gibi m a b u t Bel Maradoknn elini tutarak a y i n l e r v e dualarla^Bbil kiral o l m u t u ( 2 0 mart 5 3 8 ) . Aha liyi h o n u t e t m e k iin b u k a d a r k f i d i . Kuru u n B a b i d e k i h a r e k t y a l n z s i y a s a h l k hususunda bir miyar olmakla kalmaz. Kendisinin ruhuna, duygularna,din telkkilerine ve en sonra y a a d z a m a n n i t i k a t l a r n a b u v a s t a ile i n t i k a l edilebilir. Arzanda b i r Ouz a i l e s i n d e n y e t i m i o l a n b u adam muhitin drt tarafndan szlen, ieri szan muhtelif itikatlar arasnda hakikatin, daha doru su h a k i k a t zannedilen, eyin a n c a k deien ekiller ve g r n l e r d e n ibaret o l d u u n a hats bir kanaatla nfuz etmiti. N a z a r n d a ekillerin b y k bir ky meti y o k t u . Tabiatn f e v k m d a k i k u d r e t ve b y k l k h e r e k i l d e t a k d i s e d i l e b i l i r d i . K e n d i mill m u k a d d e s a t n h i r e n c i d e e t m e k s i z i n Kaide ilh larna o kadar sarahatle hrmetkrlk gstermesi ve onlarn dinlerine, ayinlerine inkyad ancak byle bir zihniyete dellet edebilir. Mteassp bir h k m d a r ? hele K u r u gibi galip bir cihangir, veievki zahiren olsun, bu m s a m a h a y a temayl edemezdi. B u noktada niin srar e t m e k istedii mizi ilerde v u k u a t m u h a k e m e ettiimiz z a m a n daha kat' bir surette i z a h a alacaz. K u r u s o n h a r e k e t i l e t a r i h e din v e v i c d a n

h r r i y e t i n i ilk t e l k i n e d e n a d a m d r . B u n d a n en o k i s t i f a d e e d e n l e r Sargon un Filistinden naklettii y a h u d i s r g n l e r i o l d u . Kuru Babil haznelerini a t r a r a k K u d s m a b e d i n d e n g e t i r i l e n altn v e g m vazolar yahudilere verdi. Onlara bu vazolarla b e r a b e r h r r i y e t l e r i de iade edilmiti. Y a h u d i l e r den bir k s m yklan mabetlerini ihya i i n ' v a t a n l a r n a d n d l e r . Kurusun Filistin m e n f i l e r i n e k a r i l t i z a m ettii h i m a y e d e i k i a m i l a r a n m t r . B i r i n cisi Babilin zaptnda y a h u d i l e r i n g s t e r d i k l e r i y a r dmdr. kincisi Filistinde Msrla ran imparator luu arasna minnettar bir u n s u r u n g i r m e s i n d e n k a z a n l a c a k siyas faydadr. Hi p h e s i z b t n b u f i k i r l e r Kurusun din h u s u s u n d a k i m b a l t szhma karmt. Yahudilerin kendisini okdanberi bir halaskar, bir mesih gibi b e k l e m i olduklar muhakkaktr. Nebi Elyesa kitaplarnda dnya zerine ar bir e k i gibi inen Babil t a h a k k m n krmak iin bir h a l a s k a r n o r a y a a d m adm y r d n t e p i r e t m i t i . Kuru un hareketile nebilerin bu tepiri a r a s n d a g r l e n irtibat o z a m a n l a r n tari hinde birbirine b e n z i y e n hatralar brakt. Beniisr a i l i n M u s a s ile r a n n Kuru u a y n i eydir. Kurusun Babili aldktan sonraki hayat btn tafsiltile t a r i h e g e m e m i t i r . M a l m o l a n b i r e y varsa kendisinin son gnlerde yeniden Trkstan taraflarile u r a m a a m e c b u r i y e t grmesidir. Vukuatn ald r e n k rann g a r b i n d e k i m u v a f f a k i y e t l e r i n u z u n b i r m d d e t Kuru a a r k u nutturduunu, orada imparatorluk aleyhine fikir l e r v e c e r e y a n l a r h a s l o l d u u n u v e en s o n r a b a z kabilelerin ieri rana doru m t e c a v i z v e tehditkr bir vaziyet aldn gsteriyor. K u r u arkta

bu hareketleri d u r d u r m a k iin t e k r a r silh kul lanmaa lzum g r d z a m a n d a n sonradr ki vukuatn dalgalar arasnda erimi, k a y b o l m u t u r . K u r u tarihin en bariz s i m a l a r n d a n biridir. Zamannda iran ve Medya m p a r a t o r l u u Trkstandan Akdenize kadar uzanyordu. K u r u tahtn b y k olu K a m b i s e brakmt. Fakat K a m b s butun im paratorlua tevars etmiyordu arkta Harzem, BaMnyan Partya v e Krman vilayetleri Kurusun i k i n c i o l u Bardyanm i d a r e s i a l t n d a d B u m a n zara H k m d a r l k salahiyetim ikiye blnm gibi garip bir vaziyete k o y m u t u . K a m b s b u n a p e k az b i r z a m a n k a t l a n d . B a b a s n n c e s a r e t v e ftuhat duygularn derin bir zulm ve kindarlkla birletiren yeni Iran h k m d a r kardeini esraren giz b i r s u r e t t e l d r t m t . Bardyanm lmn den k i m s e h a b e r d a r deildi. Ahali k e n d i s i n i n ora dan k a y b o l d u u n u iittikleri z a m a n bile l d n e ihtimal vermediler. T r k s t a n d a bir kaleye k o n u larak m u h a f a z a edildii halka telkin olunmutu. K a m b i s d r t s e n e k a d a r k e n d i s i n e itaat e t m e k istemiyen vilyetleri yattrmakla urat. O n d a n sonra yine ftuhat balad. K u r u s u n b a z d n c e l e r i o l u n u n a h s n d a da ha kati bir inkiafla tebarz ediyordu. Iran btn dnyaya hkim ve metbu tantmak bu devletin , s i y a s e t i n d e t e k b i r e s a s , b i r u m d e idi. Kambis ordularn toplad. Msra doru y r y o r d u . Msr Fir'avunu Amasis frtnay daha uzaktan grmt. Memleketi yalnz kara tarafndan mda faa i k i n c i b i r t e h l i k e y i d a v e t e d e b i l i r d i , i y o n l a r l a Fenikeliler Iranla mttefiktiler. Bunlarn deniz
KAMBS

y u l u ile b i r k u v v e t g n d e r m e l e r i i h t i m a l e o k yaknd. Amasis bu ihtimale kar Greklerle bilhas sa S a m o s T i r a n Polikratla s e r i b i r ittifak y a p t . G r e k l e r Amasise b i r filo ile m z a h e r e t e t m e i t e m i n ettiler. K a m b i s G a z z e y e g e l m i t i . Orada b e d e v i l e r l e bir m u a h e d e aktetti. B u n l a r k e n d i l e rine gsterilen baz menfaatlar karsnda ran o r d u s u n u n ldeki su ihtiyacn t e m i n e d e c e k l e r d i . O r d u Filistinden Msra g i t m e k iin l n iersi n e girdi. B i n l e r c e d e v e su dolu tulumlarla u f k u n krmz sathnda y r y e n ve dalgalanan bir izgi bir hayal gibi ilerliyordu. Amasis iyi b i r a s k e r v e k u d r e t l i b i r i d a r e a d a m idi. M s r o n u i l k m s a d e m e d e k a y b e t t i . Y e r i n e o l u n c Psametikgeti.imdi o r d u n u n banda ha kik bir reis yoktu. kinci bir m s a d e m e Msrllar datt ( m . e. 5 2 5 ) . PsamMik d m a n n Msra ge m e s i n i m e n iin K a n a l m u h a f a z a y a m e c b u r d u . B y l e bir e y e t e e b b s edilmedi. Psametik hayatm k u r t a r m a k k a y d n a dt. Menfise kat. K e n d i s i n i a l m a k iin giden a s k e r ahalinin iddetli m u k a v e m e t i n e urad. ehri muhasara ettiler. B i r k a g n s o n r a e h i r v e Psametik t e s l i m edil d i i g i b i b t n Y u k a r M s r da r a n l l a r n e l i n e g e m i t i . Kambis Menfisi beendi. G a r b e y r m e k i i n b u r a s en m s a i t b i r t a a r r u z n o k t a s o l a b i l i r di. Sahillere Kartacallar hkimdiler. Siranaik h k m d a r k e n d i s i n e be yz bin gm para gnderdi. K a m b i s b u n u istihfafla k a b u l etti, v e a v u l a a s k e r l e r i n e d a t t . O r d u iinde b u l u n a n F e n i k e l i l e r Kambisin Kartaca zerine hareketine muvafakat etmediler. Kendi eski ms temlekelerini tahrip ettirmek istemiyorlard. O hal d e g i d i l e c e k y o l y a l n z s a h r a v e H a b e i s t a n y o l u idi.

K a m b i s Tep ten ( T h e b e s ) elli b i n a s k e r k a r d . B u n l a r gittikleri y e r d e n dnmediler. A m m o n l n n k u m l a r i r a n a s k e r l e r i n i r t m t (m. e. 5 2 4 ) . lk t e e b b s n muvaffakyetsizlii K a m b i s i yeni ha reketlerde b u l u n m a k t a n m e n e t m e d i . Bizzat ordusu b a n d a Nil vadisi z e r i n d e i l e r l e m e e balad. N be yolu tutulmutu. B u r a d a n b a k a o r d u y u besliy e c e k s a h a y o k t u . O r d u Koroska y a k a d a r Nili t a k i p etti. O n d a n s o n r a Nabat K r a l l i s t i k a m e t i n d e l g e i l m e e balad. Y o l u n drtte bir k s m n d a su b u l m a k k a b i l d e i l d i . K a m b i s b i r o k telefat v e r d i k ten s o n r a M s r a a v d e t i k a r a r l a t r d . e k i l e n z a h m e t e g r e istihsal edilen fayda p e k m a h d u t t u . Y a l n z S i y e n n a h i y e l e r i n d e n b i r k a r a n a rapte dilmiti. B i r i n c i Darys zamannda Msrn cenubun daki Habeler ran tebaasndan saylyorlard. K a m b i s y a r y o l d a k a l a n Nabata seferinden sonra iki s e n e d a h a M s r d a v a k i t g e i r d i . l n k o r k u n h a t r a s , z a y i ettii o r d u l a r v e e n s o n r a o e r e f s i z , m e y u s d n a s a b n b i t i r m i t i . Za ten k k y a t a n b e r i v c u d u n u h r p a l a y a n a r s a r a nbetler iiinde yaptn bilmiyordu. Msrllar onu karlarnda daima k o r k u n bir zalim olarak gr dler. N i h a y e t v a t a n n a d n m e k iin M s r d a n h a r e k e t etti ( 5 2 2 ) . S u r i y e d e k e n d i s i n e f e n a b i r h a b e r verdiler. Baz vilyetler isyan etmilerdi. htillin b a n d a k a r d e i Bardiyayz b e n z i y e n biri vard. H a l k b u n u b i z z a t k a y b o l a n Bardvya diye telkki ediyordu. K a m b i s i n ald h a b e r b u n d a n ibaret kal mad. M e m l e k e t t e k e n d i s i n i n h i b i r taraftar b u l u n madn, onu mahl bir h k m d a r tandklarn, s a h t e Bardiyanm btn k u v v e t ve iktidar eline aldn sylediler. K a m b i s kendini ldrd.

 r a n d a s a h t e Bardiya roln oyny a n a d a m Gomata isminde bir mecus papaz i d i ; s o n r a k i bir tabir ile b i r m u ' b i t t i . K l a s i k r a n t a r i h i Gomata y s a h t e Semerdis ad ile t a n r . Gomata yalanc ahsiyeti ile ele ald k u v v e t i h e r e y d e n e v e l m e n f i b i r din teebbsnde kulland. Mevkiinde kalabildii yedi aydan ibaret zaman zarfnda birok mabet l e r i t a h r i p ettirdi. Sahtekrlk pek abuk mey d a n a kt. K e n d i s i n i Medya d a k a p a n d b i r k a l e d e m u h a s a r a ettiler. E t r a f n d a b u l u n a n a d a m larile beraber ldrdler.
SAI

^ir "
AR AR.

Gomata d a n s o n r a i r a n t a h t B i r i n c i Darys e intikal o d u Namzetleri b i n e k a t l a r n aenis bir tavlava k o v d u l a r S a b a h l e y i n ilk k i s n e v e n atn s a h i b i h daha a n e s etrafa yaylmamt S k t iinde uzaktan D a r y

i n t i h a b n b y l e fal v e k u r a ile y a p l m a s n a m zetlerin istihkaka farklar olmadm gsterir. Bsutun ktabesndek kayde gore Daryus'Akaman soyundandr. Fakat Kurula mterek bir koldan gelmemitir. K u p o n u n l a u u n c u batnda birle i r . Daryus n h k m d a r l k m e v k i i n e g e l m e s i n i takp eden b i r k a yllar muhalifleri yattrmak, teskin e t m e k l e gemiti. G r l y o r k ne D a y u s u n i n t i h a b , n e d e o n d a n e v v e l Gomata nm tahakk m m e m l e k e t t e k e n d i s i m s k u n v e i n k y a t ile k a b u l e t t i r e n nafiz b i r t e s i r h u s u l e g e t i r m e m i t i , i l k m u h a l e f e t Elam m u h i t i n d e z u h u r etti V a k t l e A Ka m a n y l a r n A n z a n H k m d a r l n e l l e r i n d e n k aman i

aldklar b a k a bir h a n e d a n evltlarndan Atrina ailev k a k k n i s t e m e k iin a y a a kalkmt. Etra fnda k e n d i s i n e y a r d m e d e n b y k bir k u v v e t v a r d . B a b i l d e Nabonid in i k i n c i o l u o l d u u n u id dia e d e n Nidintbel s a h t e Semerdis in z u h u r u n d a n b i r k a g n s o n r a Nabokotonosor ad i l e k e n d i s i n i h k m d a r iln e t t i r d i . D a r y s E l a m i i n i n h a l l i n i cenerallarna brakt. K e n d i s i bir o r d u ile B a b i l e y r d . H e r iki s a h a d a y a p l a n h a r e k e t m u v a f f a k i y e t l e n e t i c e l e n d i . Atrina, ve Nabokotonosor cr'etli teebbslerini hayatlarile dediler. A y r l k t e m a y l l e r i az o k h e r y e r d e m a h s u s t u . Medyann y e r l i o r d u s u Kiyaksar evltlarndan Fraurt u k r a l l k m e v k i i n e g e t i r d i . M e d y a istik llini i s t i y o r d u . D a r y s b a k a y e r l e r d e k i i h t i l l i bastrdktan s o n r a Medya ya geldi. Fraurt la a r p t . Fraurt R e y e k a m t . B i r az s o n r a e l e geti. Hkmdar burnunu, kulaklarn, dilini kestirdikten, gzlerini de o y d u r d u k t a n s o n r a iki sene Hangmatana saraynn kapsnda zincirle bal o l a r a k a h a l i y e t e h i r e t m i v e s o n r a astr mt. htill v e h o n u t s u z l u k T r k s t a n h u d u t l a r n dan Lidya ya k a d a r trl trl e k i l l e r d e s e k i z sene srklendi. B u mddet zarfnda hkmetin iln ettii s e f e r l e r o n d o k u z d u r . D o k u z k i i i s t i k ll v e h k m d a r l k d a v a s n a k a l k t i i n s i l h kuvvetile tenkil edilmitir. Bu suretle husule gelen intizam btn imparatorluun manzarasn dei tirdi. K u r u s u n d i n v e m i l l e t k a y t l a r h a r i c i n d e t e s i s ettii M e d y a - r a n t e f e v v u k u y e r i n e m e m l e k e t e m t e r e k b i r din v e m u t l a k b i r i d a r e sistemi veren bir ran Devleti kaim olmutu.

2. KURU

DARYS

K a d m ran tarihinin en ziyade tahlile m u h t a k s m Gomatamn z u h u r u n u takip eden b y k ve kanl inklp devresidir. En son zamanda yazlan b i r k a d m r a n t a r i h i s a h t e Semerelisin yktrd mabetlerden b a h s e d e r k e n yle d i y o r : " P e r e l e r i n m a b e d i y o k i u . Gomatamn tahrip ettii i b a d e t h a n e l e r e v e l c e f e t h e d i l e n m e m l e k e t l e r d e o l m a l ! k e n d i s i n i b u ifrata s e v k e d e n h a l i n din t a a s s u b u o l d u u m e y d a n d a d r . , , T a r i h i n b i z e k a d a r v s l o l a n tafsilt, K a m b i s ten s o n r a r a n m p a r a t o r l u u i e r s i n d e b i r m a b e t mcadelesinin z u h u r u n u gsteriyor. strabo v e saire gibi y u n a n m u h a r r i r l e r i K a m b i s z a m a n n d a baz m a b e t l e r i n y k l d n m e v z u u b a h s e t m i l e r dir. B u t a h r i b a t K a m b i s t e n b i r h a y l i z a m a n s o n r a Darysn olu K e r k e s tarafndan yabanc m e m leketlere k a d a r temil edilmiti. Sicilyal D i y o d o r K e r k e s i n m a h z a Delfteki Apollon m a b e d i n i yk m a k iin o r d u sevkettiini yazyor. B u iki y k m a d e v r i a r a s n d a b i r de i h y a v e t a m i r d e v r i g e mitir. D a r y s m a h u t Bisutun kitabesinde Gomata mn yktrd mabetleri ihya ettiinden bahsetmi tir. D e m e k k i m a b e t l e r u z u n b i r i n k l p g e j r m i t i . B a z m e l l i f l e r Gomata vak'asmn maksadn temin iin D a r y s tarafndan tasni edildiine k a n a a t e t m i l e r d i r . Hali h a z r d a b u s z t e v s i k e d e c e k b i r delil b u l u n a m a z . F a k a t ' y k l a n m a b e t l e r i n n e tarzda tamir edilmi olduu tarih nazarnda daima pheli kalacaktr. htimalki Darys ibadethane ler y e r i n e a t e g e d e l e r i n a etmiti. Ategede, mabet meselesi dorudan doruya bir trklk, v e sonraki iranlhk bahsi gibi telkki

KURU-DARYS

o l u n a b i l i r . Manjs Fontanm s a r a h a t l e i f a d e ettii gibi, A l l a h i i n e v l e r y a p m a k srf T u r a n z i h n i y e - | tidir. r l e r i n m a b e t l e r i a k h a v a v e o r m a n d . H e r o d o t u izahat v e r i y o r : "Benim bildiime gre, Parslarca heykel, ma bet, v e m e z b a h l a r i n a s g a y r i m e r u d u . Bunlar y a p a n l a r n a z a r l a r n d a a k l s z v e deli s a y l r l a r d . Hakikatte onlarda G r e k l e r gibi Allann insanlar dan b a k a bir m a h i y e t i o l m a d n a kanidiler zan n e d e r i m . G r e k l e r , Zese e d a l a r n z e r i n d e k u r banlar arzederlerdi.,, H e r o d o t u n b i z e b i l d i d i r i P a r s l a r dinceMet ler ve Anzanitlerle m t e r e k olan ilk ranllar d e i l d i r l e r . Mabetleri istemiyen sonraki ran dinidir. Zeratutramn Avestasmda hibir mabet meselesi mevz u u b a h s o l m a m t r . r a n p e y g a m b e r i y a l n z Allaha ibadet iin y a k l a c a k atein m e r u bir y e r e konulmasn tavsiye ediyordu. u h a l d e l l e l e d e r ki, y k l a n i b a d e t h a n e l e r Kurusun yaad z a m a n l a r d a h k i m olan b a k a b i r din s i s t e m i n i n m a h s u l idi. S o n r a k i dim c e r e y a n l a r b u n l a r t a h r i p ettirdi. n k l b n m e n e ini Zeratutra nn ahsnda ve taraftarlarnda ara mak lzmgelir. i m d i y e k a d a r b u i s i m e t r a f n d a v a p l a n tet kikler b i r k a noktada t e m e r k z etmitir. Bazlar u k a n a a t i i l e r i s r m l e r d i r : Zeratutra a d ta rihte bir k a defa y a a m t r . Milttan 2 0 , 2 2 asr e v v e i Medya da z u h u r e d e n b i r d i n m e s s i s i b u ismi tayordu. Sonradan gelenler onun k o y d u u esaslar bazan takip, b a z a n da i h l l ettiler.. k i n c i b i r f i k i r u d u r : Kurula Darys zaman arasnda biri dierini b e n i m s e y e n iki Zeratutra gelmitir. S o n r a k i avesta dini Babil y a h u d i l e r i n 385

i i

25

den r e n d i i eyleri k e n d i d n c e l e r i n e k a r tran bir Zeratutrann eseridir. Her halde Avestann son ekilde alkadar bir Zeratutra mevcuttur. Ve bu adam vukarda uzunuzad izah edildii g i b i m e n s u p o l d u u M e d ya m u h i t i n d e telkinlerini k i m s e y e k a b u l ettire m e d i i i i n Baktriyan h k m d a r Estaspm ya n m a gitmi orada muvaffak olmu, dinini tesis e t m i t i r . Metlerinreddettikleri bu yeni din, hangi kuvvetle m e y d a n a kt bilinmiyen Gomata m n u u u r s u z taassubile eski mill m a b e t l e r i y k p b i t i r d i k t e n s o n r a Kstasp m olu b i r k u r a ile h k m d a r l k mevkiine kverm i t i r . B i r b i r i n i t a k i p e d e n i h t i l l l e r a y r l k te e b b s l e r i v e din m c a d e l e l e r t e k b i r amilin t e s i r i a l t n d a d r : Kuru u n t e s i s ettii e s e r i k e n d i enkaz stnde baka bir heyete k o y m a k ! htimalki balangta G o m a t a y tevik edenler - baz m v e r r i h l e r i n i m a ettikleri g i b i D a r y s n taraftarlar olmutu; G o m a t a bunlarn elinde bir aletten b a k a bir ey deildi. K u r u b a l a d ite s a m i m idi. O M e d y a v e ran ittihadnn t e f e v v u k u altnda a r k l a g a r b birletirecek siyas bir esas k u r m a d n m t . Bunda h i b i r temsil fikri, h i b i r din m a k s a d yoktu. daresi altndaki m e m l e k e t l e r ayr ayr k e n d i h k m d a r l a r n , dinlerini v e mill inkiaf larn muhafaza edeceklerdi. r a n n ilk h k i m d l d u u y e r l e r l e r d e y a y a n m i l letler bu u m u m m s a m a h a v e ' h r r i y e t p e r v e r l i k siyasetinin k y m e t i n i b i r b i r i n d e n d a h a iyi takdir ediyorlard. B a z a n tarihte en k k b i r h d i s e b a h b a i n a b i r d e v r i i z a h e d e r . Kambis Msrda K a r t a c a - z e r i n e y r m e i t a s m i m ettii z a m a n

KURU

DARYS

kendisile mttefik olan Fenikelilerin b u n a muvafa k a t e t m e m i v e Kombisi azminde vazgeirmi olduklarn yukarda sylemitik; bundan bilhassa m t e r e k bir hatrann tesiri de amil o l m u gibi g r n r . F e n i k e l i l e r i n K a d i k s t e m a b u t l a r Melkart a ait b i r m a b e t l e r i v a r d k i b t n g a r p m s t e m l e k e l e r i n i n d i n m e r k e z i h a l i n d e idi. M a b u t Melkart k a d m y u n a n v e ltin h e r k l l e r i n i n a y n i idi. H e r millet b u n u takdis ediyordu. H a l b u k i m a b u t Melkarhn gemilerle spanyaya gitmesini temsil eden e f s a n e d e F e n i k e l i l e r e M e t l e r v e P a r s l a r da k a r trlyordu. M a b u d u n etrafndaki askerler arasnda b u n l a r da m e v c u t t u l a r . B u hatra hangi devre ait o l u r s a o l s u n Melkart m b a k a b i r i s i m a l t n d a M e t l e r v e P a r s l a r a ait i l h l a r a r a s n d a da takdis e d i l d i i n e d e l l e t e d e r . Kuru v e Kambis zamanla r n d a h e n z Elam m u h i t i n d e e n e s k i z a m a n l a r d a n intikal e d e n m t e r e k bir din a n ' a n e l e r i izlerini t a m a m e n kaybetmemiti. Kuru Anzanl bir Ouz sfatile b u a n ' a n e l e r i n h e p s i n e k y m e t v e r d i . B u n u n iin Babilliler k e n d i s i n i bir Babil h k m d a r , Yahudiler bir rehakr, Metler bir Trk, bir Anza nit d i y e t a n d l a r . Lidyadan baka heryerde birok t a r a f t a r l a r b u l d u . V e h e r y e r i k o l a y l k l a t e s h i r etti. Darysn ran Devleti bu gidiin btn btn a l e y h i n d e b i r r a n a r i s t o k r a s i s i ile k a r k A v e s t a b i r din s i s t e m i n i e t r a f n a z o r l a k a b u l e t t i r e c e k b i r v a z i y e t ald. M e d y a E l a m v e A n z a n m u h i t l e r i n d e Darys n yapt slahat imparatorluun idaresini birden b i r e sk b i r m e r k e z i y e t altna k o y m u t u . Gr nte h e r y e r k e n d i mill m e s s e s e l e r i n i m u h a f a z a ediyordu. Fakat hereyin fevkinde Satrap vard. B u n u dorudan doruya m e r k e z intihap ediyor

ve kendisine h e r trl salhiyeti veriyordu. M h i m memleketlere gnderilen Satraplar hkmdarn e t r a f n d a t o p l a n m o l a n i m t i y a z l y e d i Dars a i l e s i n den intihap edilirdi. B u S a t r a p h k l a r adeta m a h d u t bir ran aristokrasisine verilmi bir inhisard. Ba ka u n s u r d a n gelenler, m e s e l Metler b y k bir Satrapha geemezlerdi. ran aristokrasisi iinde temessl eden Parslara verilen imtiyaz buna m n h a s r deildi. M e m l e k e t i n h e r taraf ar v e r g i l e r altnda inleyip d u r d u u halde Parslar b u n d a n azade idiler. Metler s e n e v i y z bin k o y u n , d r t b i n k a t r , c b i n at v e r m e e m e c b u r d u l a r . Buna kar Parslar yalnz h k m d a r n tesadfen kendi memleketlerinden gemesi esnasnda kendisi ne baz hediyeler takdimde mkellef tutulmular-, di. B i r k o y u n d a n b i r b a r d a k s t e , b i r a v u u n a kadar en kymetsiz birey veren btn mkelle f i y e t i n i ifa e t m i o l u y o r d u . A h a l i n i n Darysle se lefleri h a k k n d a k i telkkisi i d a r e n i n tbi o l d u u farklar izah eder; h e r k e s yle s y l y o r d u : Kuru b i r b a b a idi. Kambis b i r e f e n d i o l d u . Darys ka zanca ackm' bir muhtatr. u tafsilt Kurusun t e s i s ettii r a n - M e d y a " h e g e m o n y a s k a r s n d a Darys h k m e t i n i n ne d e m e k o l d u u n u gster m e k iin kfidir. ' Darysn verdii ekil iran aristokrasisini m s t a k i l ve mill bir devlet haline k o y d u . Medya Elam v e Aman muhitleri, hatta T r k s t a n a y a k n baz yerler y a v a y a v a ve bariz bir t a h a k k m l e o n d a t e m e s s l e t t i l e r . t e Anzan Akamanlarle kendisinin ayni aileye m e n s u p olduunu ancak k e n d i k i t a b e s i l e t e v s i k e d e b i l e n Darysn ailesini a y r a n v e Anzanitlerin, Ouzlarn trkln tari he unutturan amil budur.

3.

D AR Y TEN

SKENDERN KADAR

LMNE

D a r y s etraftaki ihtilaflar b a s t r d k t a n s o n r a gzlerini Hindistana v e garp tarafna dikmiti. lk hedefi Hindistan sahas oldu; b u r a d a yapt s e f e r k e n d i s i n e ilk a d m d a g e n i Heptahindu ( P e n c a p ) o v a l a r n k a z a n d r m t r . Darys Hintte uzun mddet m e g u l o l m a k istemedi, (inds) n e h r i z e r i n d e t e s i s ettii b i r filo H i n t i s t a n S a t r a p hmn h u d u d u n u bu rman uzanabildii saha z e r i n d e t e s b i t etti. F i l o n u n k u m a n d a n l n a Sklak i s m i n d e b i r g r e k g e t i r i l m i t i . B u a d a m alt a y g e m i l e r l e M e k r a n , G e d r o s i e ve Arabistan sahillerin de dolaarak rann m e v c u d i y e t i n i tanttrd. Yu n a n i s t a n Darys i i n h e r y e r e t e r c i h o l u n m a k lz m g e l e n b i r istil s a h a s idi. F a k a t o n d a n e v e l Av rupa itlerini, yani simdi k s m e n C e n u b R u s y a y a tesadf eden saha da ve Karadenizin imalindeki G m l T r k l e r i itaat.altma a l m a k lzmd. D a r y s <Swstan Sart h u d u d u n a k a d a r a s k e r b i r y o l y a p t r d . B u n u n b o y u iki bin drt yz k i l o m e t r o y a varyor du. Y o l z e r i n d e m u h t e l i f p o s t a m e r k e z l e r i t s s i s etti. M e n z i l l e r d e a t l a r d a i m a h a z r d . H e r m e r k e z ald eyi son sratle teki m e n z i l e n a k l e d i y o r d u . itler o z a m a n servet ve cesaretlerde m e h u r d u l a r . D a l a r d a k i altn m a d e n l e r i n i i l e t m e k o n l a r z e n g i n e t m i t i . Darys itler z e r i n e ha reket etmeden evvel Kapadokya Satrab! Aryamana Karadenizin imalinde bir akn yaptrd (m. e. 5 1 5 ) . G e t i r i l e n e s i r l e r o r d u n u n h a r e k e t i i i n l z m o l a c a k m a l m a t v e r d i l e r . Darys s e k s e n b i n k i i l i k b i r o r d u ile s t a n b u l b o a z n g e t i . T r a k y a n n a r k t a r a f n itaat a l t n a a l d k t a n s o n r a yon-

larn yaptklar g e m i l e r l e tertip edilen b i r k p r z e r i n d e n T u n a y geti. G m l bir halde bulu nan itler h i b i r y e r d e iran o r d u s u ile t e m a s a meydan vermediler. ki ay Tuna ve Don nehir leri arasnda dolaan o r d u y i y e c e k v e i e c e k t e n son d e r e c e muztaripti. itler iran o r d u s u n u n dorulduu istikamet zerine zahireleri yaktklar gibi k u y u l a r da d o l d u r u y o r l a r d . Darys b u fena e r a i t altnda daha imale k a r a k baz kyleri yaktktan v e rasgeldli eyi y a m a ettikten s o n r a geldii yol z e r i n d e n geri d n d . SatrapMegabesAa kumandas altna verilen s e k s e n bin gisilik ordu T r a k y a n m tbiiyetini temin etmi v e M a k e d o n y a y tazyka b a l a m t . B u v a z i y e t r a n ile i m a l Y u n a n i s t a n ! yakndan karlatrm oluyordu. Aradaki mna s e b e t p e k k s a b i r z a m a n i i n Atmann gsterdii bir inkiyat ve teslimiyete benziyen bir ekilde d e v a m etti. A t i n a l l a r d a h i l s i y a s e t l e r i n e ait b a z vak'alarda yakndaki satraplarm mdahalesini i s t e y e c e k k a d a r ileri g i t t i l e r . F a k a t b u h a l k o l a y c a a k s i n e d n d . L i d y a S a t r a b m n Naksosa kar yapt bir aknda b y k bir muvaffakyetsizlie u r a m a s e v v e l yonlar, daha sonra bunlara iltihak eden dier eyaletlerle b e r a b e r Atinallar r a n n a l e y h i n e t e v i k etti. M t t e f i k l e r b i r d e n b i r e arta t e c a v z ettiler. Darys h a y a t n d a e n z i y a d e m t e e s s i r e d e n h d i s e l e r d e n b i r i b u idi. H u s u s a d a m l a r n a h e r gn yemee oturduu zaman kendisine Atinal larn yapt fenal hatrlatmalerm emretmiti. B u h u s u m e t r a n l a Y u n a n i s t a n m iki asr birbirile v u r u m a s n inta etmitir. Darysn Y u n a n i s t a n a kar giritii iki m u h a r e b e d e n b i r i n d e o r d u n u n l e v a z m n t a y a n filo

iddetli bir frtnaya tutulmu, yardan ziyadesini k a y b e t m i t i . k i n c i defa A d a n a o v a s n d a b y k b i r k u v v e t t a h i t e d i l d i . Alt y z s e k s e n g e m i ile A v r u p a y a k a s n a geirilen bu ordu, lehinde v e aleyhinde neticelenen birka arpmadan sonra Maraton da m a l b i y e t e u r a d . Y u n a n l l a r b u n u n l a m e m l e k e t l e r i n i i s t i l d a n k u r t a r d l a r ( m . e. 490). D a r y s Msra gitmiti. B u r a d a baz slahat yapt. Msrllarn m u h a b b e t i n i k a z a n m a k iin kulland en b y k v e en m e s s i r vasta din d u y g u l a r o k a m a k oldu. R u h a n z m r e m e m n u n d u . Bir satrabm idaresi altnda h k m d a r l k m a k a m n m u h a f a z a e d e n Fir'avun v e ailesi de m e m n u n d u . Fakat k y l l e r vergilerin arlndan son d e r e c e strap e k i y o r l a r d . htill bu strabn tabi bir i f a d e s i h a l i n d e o r t a y a k t (m. e. 4 8 6 ) . Darys b u n u n l a itigal e d e m e d i . A y n i s e n e n i n s o n b a h a r m e v s i m i n d e v e f a t etti. Y e r i n e o l u Kertesi getir diler. ran tarihi en ufak bir yenilikle d e i m i deildi. Y i n e evelkiler gibi ordular toplanacak, i s t i k l l i s t i y e n y e r l e r s i l h l a s u s t u r u l a c a k , ftu hat ve intikam m u h a r e b e l e r i yaplacakt. Msr ihtilli a y n i v a s t a ile b a s t r l d . O n d a n s o n r a Y u n a n i s t a n a geildi. m p a r a t o r l u k h u d u d u iin deki milletlerden hibiri bu m u h a r e b e y e itirakten mstesna tutulmamt. Ordu anakkle boaznn e n m s a i t iki n o k t a s n d a k u r u l a n kprlerden A v r u p a kysna geti. r Yunanllar mstevlileri Termopil geidinde karladlar. B y k m u h a r e b e l e r balad. ranllar b a k a bir yoldan T e r m o p i l i n a r k a s n a getiler, ve Atinay yaktlar. Salaminde giriilen son bir m u h a r e b e iran o r d u s u n u b t n b t n z e d e l e d i .

Kerkes yeeni Mardonu (Mardonios) ordusunun banda brakarak Asyaya ekildi. Drt yz altm bete saraylara ve h k m d a r a m a h s u s b i r facia, s a r a y a d a m l a r n n i h a n e t v e sui k a s t Kerkes in m e z a r n h a z r l a d . ' H a l e f l e r i r a n n h a r p hayatn K e n d i hayatlar k a d a r uzattlar. nc Darys kodaman z a m a n n d a idi ki, e n g a r i p b i r a n l a m a m a k s i y a s e t i , i r a n p a r a s ile g r e k .altn a r a s n d a k i f a r k m e s e l e s i skender in r a n a y r m e s i iin vesile oldu. s k e n d e r k e n d i asr i i n m u t a v a s s t s a y l a c a k b i r k u v v e t l e r a m istila etti. S o n kat' m u h a r e b e Erbil ( A r b e l ) d e o l m u t u . Darys ordusu burada son b o zg u n l u a urad. . B a k t r i y a n S a t r a b Nobi (m. e. 3 3 0 ) k e n d i s i n i l d r d . Akaman mparatorluu s k e n d e r i n istilsile artk tarihe k a r m t . lk r a n D e v l e t i n i n hayat iki y z d o k u z s e n e d e v a m etmitir.

D.

PARTLAR

skenderin rana girmesile lm arasnda yedi senelik bir zaman gemitir. skender Asyada b tn manasile bir iran imparatoru halinde yaad denilebilir. rann h k m d a r l a m a h s u s btn detlerini kabul etmi, iran imparatorlarnn k r m z renkte geni elbiselerini giymi, onlarn talarn b a n d a g e z d i r m i t i . Darys n s a t r a p l a r m d a n b i r i n i n k z Roksanla izdiva etmesine r a m e n haya tn b y k b i r z e v k v e s e f a h e t l e m i i i n d e g e i r i yordu. H e r k e s eski iran h k m d a r l a r gibi o n u n n n d e de y e r e k a p a n m a a m e c b u r d u . l m bir sefahet g e c e s i n i n s a b a h n a k a r o l d u . B a n n altna koyduklar demir kalkan burnundan boanan kanla slanmt. Avrupada y e r i n e y e e n i n i ge-

.tirdiler. A s y a mparatorluunda kendisini istihlf e d e c e k k i m s e y o k t u . Z e v c e s i n i n iki a y sonra douraca ocuk dnyaya gelinceye kadar P e r d i k a s (Perdicase) i s m i n d e biri h k m d a r naibi intihap edildi. Satraplklar s k e n d e r i n k u m a n d a n l a r n a i n t i k a l e t m i t i . B u n l a r n k e n d i i d a r e l e r i al tndaki m e m l e k e t l e r d e tam bir istikllle y a a m a a b a l a m a l a r iin u z u n bir z a m a n g e m e d i . Muhtelif eyaletleri birbirine balayacak mer kez bir k u v v e t k a l m a m t . R e k a b e t l e r m u h a r e b e l e r e kart. Neticede Asyann b y k bir ksm S u r i y e v e r a n k t ' a l a r S e l e f k s ( S e l e u c u s ) n ida resi altnda topland. Tarihe' Selefksler (Seleucides) i s m i l e y e n i b i r h k m d a r l k k y o r d u (m. e. 3 1 2 ) . nc Selefksn hkmdarl zamannda P a r t l a r r a n k u r t a r m a a t e e b b s ettiler. h t i l l Arsak i s m i n d e b i r t r k b a b u u n u n r i y a s e t i al t n d a m e y d a n a k m t . Part l a r t a r i h e m a z b u t o l m a y a n bir z a m a n d a in T r k s t a n m d a n gel m i l e r d i r . Selefksler a l e y h i n d e m c a d e l e y e gir d i k l e r i g n e k a d a r ( m . e. 2 5 5 ) H a z a r d e n i z i n i n c e n u b u a r k s i n d e Hirkanya ( H y r c a n i e - C u r c a n ) ya y a k n b i r s a h a d a m e h u l b i r h a y a t g e i r d i l e r . Ar sak B a k t r i y a n h l a r a k a r y a p t m u h a r e b e d e m a k tul d t . K e n d i s i n i n y e r i n e g e l e n k i n c i Arsak k i Tiridat a d n a l m t r Hirkani Kralln zabtetti. Halihazrda Esterabat denilen (Zadrakarta) P a h l a r n ilk h k m e t m e r k e z i d i r . Tiridat la b e r a b e r ( B a k t r i y a n ) g r e k l e r i d e Selefks aleyhinde hare kete gemilerdir. Bu son hareket Partlara Suriy e y i k a z a n d r d . Tiridat b y k h k m d a r u n v a n n almt. Paraflar yade hakknda yaplan tetkikler d a h a zi mey bunlarn Trk rkndan 393 olduklarn

d a n a k a r y o r . A l f e r t M o r i n i n (Al r e d M a u r y ) M. Belodan n a k l e n yazdna gre Partiar, Trkler v e Komanlarn m e n s u p o l d u k l a r a i l e d e n d i r . (M. Belo) K o m a n lisannn do&rudan d o r u y a t r k e o l d u u n a k a n i idi. Herodot b u n l a r a P a r t h i e n s= P a r t i a r ismini veriyor. ivi yazsile yazlm kitabelerde Partlarn m e m l e k e t l e r i n e P a r t v a denilmitir. B u i s i m ayni saha civarndaki yerlerde (Pahlav) ekline g i r m i t i . K u r u n u v u s t a d a R o m a n l a r a v e r i l e n Polovzes a d n n a y n i k e l i m e d e n b a k a b i r e y o l m a d n a k a n a a t g s t e r i l i y o r . Alfret Mori ite u fikirdedir: "Atrek ( E t r e k ) h a v z a s n d a s a k i n o l a n Trk ko luna m e n s u p Turan kable l e r i m i l t t a n i k i a s r e v e l cenubuarkye doru ilerlemilerdir. Bunlarn d i e r k s m l a r n n d a b i r o k a s r l a r s o n r a Hazar m i m a l i n e k t k l a r v e T h e i s s e ( T i s z a ) , v e Tunaya ka d a r i l e r l e m e k s u r e t i l e C e n u b R u s y a y i s t i l l a r al t n d a b r a k t k l a r z a n n o l u n a b i l i r . Sikller (Sicul e s ) y a n i Transilivamja(Transylivanie) Zekleri (Szekler) ki k e n d i atlarn taksim o l u n d u k l a r kazalar dan (Szek) almlardr. Baz mellifler tarafndan H u n l a r n a h l f a d d e d i l m i l e r d i r . , , Zeklerin ve bun larla m t e r e k bir aileden olduklar bildirilen P a r t l a r n Trk o l d u k l a r m g s t e r m e k i i n b u k a d a r izahat kfidir zannederiz. Partim k e n d i l e r i n i n Akaman hanedanndan olduklarn sylyorlard. Bu rabta y u k a r d a Aka manlar, Ouzlar*Parsovalar hakknda verdiimiz m a l m a t teyit eder. Partlarn iddias d a h a b a k a b i r n o k t a y t e n v i r e m e d a r o l u r k i , b u da Akamam larn mensup o l d u k l a r Parsova larn tpk Partiar g i b i in Trkstan ndan gelmi olmalar dr. P a r t i a r t e s i s e t t i k l e r i d e v l e t l e e s k i r a n m p a -

ratorluunu yeniden vcuda getirmi oluyorlard. F a k a t skenderin istils ran z e r i n d e o k a d a r d e r i n t e s i r l e r b r a k m t ki b u d i r i l i i n h a k i k b i r canlanma olduuna marnlamyordu. K l a s i k i r a n t a r i h l e r i Tartlar (Ekdniyan) dev rine pek az bir ksm ayrabilmitir. Firdevsnin e h n a m e s i n d e E s k n i y a n a tahsis edilen para b i r k a sahifeyi g e m e z . Baz mellifler bunun Firdevsl d e v r i n d e Tartlarn t r k l n e ait f i k r i n d a h a kat' o l m a s n d a n ileri geldiini sylemi l e r d i r . Metlerin Romallarla mcadeleye girmesi Tartlar z a m a n n a tesadf eder. R o m a salname l e r i b u m u h a r e b e l e r i n h a t r a l a r n m u h a f a z a et m i t i r . Tartlar la Romallar arasndaki arpma l a r n b i r i n c i s i v e e n m e h u r u Krass ordusunun m a h v n inta eden m u h a r e b e d i r . R o m a patrisiy e n l e r i n d e n Krasss Suriye hkmetini deruhde e t m i t i . Tartlara k a r a a c a b i r m u h a r e b e ile dier patrisiyenlerin yaptklar seferleri, kazandk lar f t u h a t g l g e d e b r a k m a k i s t e d i . N e a s k e r t o p l a m a n n k l , n e de kabilelerin b e d d u a v e lanetleri kendisini bu sebepsiz kan d k m e k vah etinden vazgeirmedi. E r m e n i s t a n kiral mttefiki idi. M e h u r R o m a k u m a n d a n l a r n d a n Kasiys te muavinliinde bulunuyordu. Bunlarn muhale f e t i n e r a m e n Mezopotamya o v a l a r n a dald. O r a d a ( K e r h a ) y a n n d a Tart H k m d a r Orodesin k u m a n d a n Srena t a r a f n d a n k u a t l d . K e n di o l u i l e b e r a b e r 3 0 0 0 0 k i i l i k b i r o r d u k a y b e t - t i k t e n s o n r a k e n d i s i d e telef o l d u ( m . e. 5 3 ) . R o m a l l a r Tartlarla k a r k a r y a m u h a r e b e n i n im k n s z l n a k a n i idiler. Onlarla harbettikleri z a m a n bir taraftan z e r l e r i n e bir o k y a m u r u y a d r r l a r , d i e r y a n d a n a t l a r n s o n s r a t l e ko 395

t u r a r a k k a a r l a r d . Partlarn milttan evel 255 s e n e s i n d e balayan hakimiyetleri milttan sonra 2 2 6 s e n e s i n e kadar d e v a m etmitir. Bu m d d e t zarfnda kendilerinden 3 0 h k m d a r gelmitir. Part Devletinin hayat, bilhassa son z a m a n l a r Ro mallara kar yaptklar muharebelerle geer. Sasanler Farsistanda y e n i bir devlet, y e n i bir h a n e d a n t e s i s e t t i k l e r i z a m a n Partlar Nisibin (Nusaybin) surlar n n d e Romallarla v u r u u y o r .ve o n l a r r a n a s o k m u y o r l a r d . E. SASANLER VE SON DEVIR

Btn kadm c e m i y e t l e r d e olduu gibi ranl e r a r a s n d a da h k m e t t e k i l t t e d e n b e r i m e r kez ve mterek messeselerden ziyade zm r e l e r v e k a b i l e l e r i n h u s u s s a l h i y e t l e r i n e , ida r e l e r i n e tbidi. H e r z m r e y a h u t k a b l e do rudan doruya kendi arasndan seilen ocak v e aile b y k l e r i n i n idaresi altnda b u l u n u y o r d u . B u n u n s e b e b i b e l l i idi. Z m r e l e r d e bilgiler v e t e c r b e l e r a n c a k ailev b i r o c a k t e r b i y e s i n e istinat e d i y o r d u . K a b l e h a y a tnda ise vadiler ve kaleler cemiyetleri daima birbirlerinden mstakil paralara ayran bir ge i n m e v e m d a f a a v a s t a s o l m a k t a idi. r a n n Partlar zamanndaki itima manzaras bilhassa bu iki ekilde g z e arpar. H e r ehir, y a h u t h e r kale surlarnn iersinde bir derebeylii ve z m r e h a y a t y a y o r d u ' Susyan, Isfahan, Darabkerd gibi byk yerler ve ehirler kendi beylerini h k m dar tanmlard. Bu dank vaziyette h e r h a n g i bir ailenin iki e h i r s t n d e tesis e d e b i l e c e i nfuz memleketin umum hakimiyetine doru atlm bir adm saylabilirdi.

Partiar h e n z k u v v e t l i b i r o r d u ile r a n n b i r t a r a f n d a Roma y m a l p e d e r k e n d i e r b i r t a r a f n d a u f a c k b i r a i l e n i n , b i r Sasan hanedannn b i r d e v l e t t e k i l e t m e s i ite b u n f u z l a o l m u t u . K k bir kale muhafzlndan birdenbire ran h k m d a r l n a y k s e l e n Ardir mevkiini kendi c r ' e t v e c e s a r e t i l e b e r a b e r b a b a s Babek in t e e b bslerine m e d y u n d u r . B u hanedann m e y d a n a k t g n l e r d e Darabkerd k a l e s i n i n asl h k i m i v u r u l d u . Ardir in b y k k a r d e i pur zevcesinin k o n a n d a an bir k a z a y a urad. Ardir in b i r g i b i h a r e k e t e g e l i r g e l m e z b y y e n h a k i m i y e t i o k a d a r s e r i o l d u ki, P a r t H k m d a r I V n c Artaban galip ordusile Susyanda Ormozdaan o v a s n a i n d i i z a m a n on'u k e n d i s i n d e n d a h a k u v v e t l i b i r o r d u ile k a r s n d a b u l m u t u , ilk m s a d e m e d e Artaban malp olan o r d u s u n d a n l olarak ayrld. Artk ran tamamile Ardir in e l i n d e idi. P a r t l a r n Sasan l e r e b r a k t tarih vazife m e m l e k e t i Romallara kar mdafaa edecek bir orduyu evelce oldu gibi ayak s t n d e t u t m a k t . Sasanier drt asr bu vazifeyi m u v a f f a k i y e t l e ifa ettiler. S a s a n l i k t a r i h i n i n e n d o r u h u l s a s iste u b i r k a k e l i m e d e n i b a rettir. Sasan i s m i Ardirin byk babas Sasandan g e l m i t i r . B u a d a m Persepoliste Anahita ( Nahid, Z h r e ) m a b e d i n i n m u ' b i d i , y a n i m u idi. Ardir in a h l k y a t a ait b i r e s e r i m a z b u t t u r . B u i k i k a y i t Sasan ailesinin kendi zamanna gre meden ve m n e v v e r bir muhitte yetitiini gsterir. Sasan ler son pars m e z h e b i n i n yani Mazdeizmi tedvin v e t e y i t e t t i l e r . Venedikte Mihitarist manastr k t p h a n e s i n d e b u l u n a n E r m e n i c e v e S r y a n baz

e s e r l e r - ki fransz m s t e r i k l e r i tarafndan ter c m e edilmitir-Sasaraleri yaatan asker kuvvet lerin bilhassa trk ordularndan m t e e k k i l oldu u n u g s t e r i y o r . S r y a n Mikail tarihine gre bir aralk stanbul surlarna kadar ilerliyen Sasan o r d u l a r n n b a n d a karadoan isminde bir k u m a n dan b u l u n u y o r d u . O zaman Sasanler Romallardan aldklar ganimetlerden bir ksmn Horasann ark hudutlarnda yayan trk hakanna gn derirlerdi. Sasanlik islmiyetin teesssnden son r a , y a n i k i n c i H a l i f e mer-l-Faruk tarafndan g n d e r i l e n b i r o r d u n u n i s t i l a s z e r i n e t a r i h sah i f e s i n d e n silindi. 8 2 0 senesine doru halifelerin kuvvetten d mesi r a n a yeniden hayat verdi. Araplar birbirini m t e a k i p ran vilyetlerini kaybettiler. Tahirier Saffar\er,Smnler,li Bveyh, Gaznevler muhtelif d e v l e t l e r t e k i l ettiler. B u h a n e d a n l a r n y e r i n e e n s o n S e l u k l e r k a i m oldu. lk h k m d a r 1 0 3 7 de Badadi zaptettikten sonra rana h k i m olmutu. Harzem S u l t a n l Seluk Devletine hitam vedi. F a k a t Cengizin z u h u r u Harzem hkmetini uzun m d d e t s r d r m e d i . 1 2 2 5 te b u h k m e t t e r a n d a n e k i l d i . Cengizin torunlarndan Holgll258de Badad g i r m i ve hilfete n i h a y e t vermiti. 1 3 3 5 ten 1381 e kadar ran yalnz bir karklk iinde g r l r . 1 3 8 9 da A k s a k Timur r a n a g i r e r v e h k m e t i ele alr. li Timurun inhilli 1 4 9 9 dadr. B u n d a n s o n r a r a n D e v l e t i Saf emlere i n t i k a l e t m i t i r . Safevler btn rana tasarruf etmilerdi. Fakat O s m a n l l a r garp vilyetlerini kendilerinden alm lard. Devleti en ziyade salamlatran ah Abbast r . B u n u n z a m a n n d a T e b r i z f e t h e d i l d i . Ve Hrmz P o r t e k i z l e r d e n a l n d . a h Abbas m vefat r a n

SASANLER
y e n i d e n bir inhitata drd. 1 7 2 2 den sonra Afganllar r a n istil ettiler. O s m a n l l a r A z e r b a ycana girmilerdi. Halbuki sonradan Ruslar H a z a r v i l y e t l e r i n d e Derbendi, Bakuyu ve Gilanu b y k b i r k s m n istil e t m i l e r d i r . M u h t e l i f g a l i p ler ran paralamtr. 1 7 4 7 ve kadar d e v a m d eden Avar tklerinden Nadir ahn saltanat b u c m l e d e n s a y l a b i l i r . Zent k a b i l e s i n d e n kerim Han m geirdii d e v r e (1761 - 1 7 7 9 ) ran iin y e n i bir inkiaf ve varlk hayat saylabilir. O n d a n sonra dahil m u h a r e b e l e r basgsterir, v e bu m u h a r e b e l e r 1 7 9 4 t e kaar hanedannn messisi Mehmet Aahanm z u h u r u n a k a d a r d e v a m e d e r . kinci kaar H k m d a r Fetih Ali ah k a d m r a n n g a r b i n d e y e n i b i r d e v l e t v c u d e getirdi. B u zat F r a n s a m p a r a t o r u Birinci Nabolyonlz tedafi v e t e c a v z ! b i r m u a h e d e aktetti. F a k a t 1 8 2 7 d e R u s y a ile yaplan m u h a r e b e l e r devleti yeniden k u v v e t t e n drmt.

ORTA ASYA
ORTA ASYADA T R K MEDENYET TAR H N E U M U M B R N A Z A R - M . E, I I I N C ASIRDAN SONRA O R T A ASYADA K U R U LAN V E O R A D A N YAYILAN T R K DEVLETLER.

XI. ORTA ASYA

A. O R T A ASYADA T R K MEDENYET T A R H N E U M U M BR NAZAR

Btn dnyaya medeniyet neretmi olan T r k l e r asl v a t a n l a r o l a n O r t a A s y a d a da m u h telif d e v i r l e r d e y k s e k m e d e n i y e t l e r t e ' s i s e t m i lerdir. Fakat Orta Asyada T r k medeniyeti normal b i r surette, faslasz inkiaf e d e m e m i t i r . Bunun s e b e p l e r i n i a n l a m a k iin O r t a A s y a n n i k l i m i a h v a lini gz n n d e t u t m a k gerektir. Son cmudiyeler ekilip, Orta Asyann b y k bir k s m k u r u d u k t a n sonra, tarihten e v v e l k i de virlerin bizden en uzak asrlarnda cenub Sibirya ile b u g n Krgz stepleri i s m i n i tayan kt'alar r m a k l a r gllerle dolu gayet m m b i t sahalar tekil ediyordu. B u r a d a msait erait sayesinde T r k l e r medeniyete inkiaf ederek gayet kesif bir m a d e n m e d e n i y e t i tesis etmilerdi. B u d e v i r d e b u s a h a d a y a y a n T r k l e r a y n i z a m a n d a z i r a a t i i d i l e r . Zi raat ve m a d e n c i l i e dair szler btn T r k lehe lerinde aynidir. Bu, Trklerin, d n y a y a yaylmadan evvel btn T r k l e r i n ayni sahada yaadklar za m a n d a h i z i r a a t l e u r a m , m a d e n i l e m e s i n i bil m i o l d u k l a r n ispat eder. B u d e v r i n k a asr sr d t a h m i n edilemez. T r k rknn lisan, u m u m

evsaf, ruh t e m a y l l e r i b u d e v i r d e t e k e v v n v e t e e k k l etmitir. Bu d e v i r d e T r k r k n n m e r k e z i s k l e t i Altay d a l a r h a v a l i s i o l d u u t a h m i n olunmaktadr. T r k l e r msait erait sayesinde gayet a b u k oaldlar. Altaydan arkta Baykal, garpte Urala, i m a l d e Sibiryaya, cenupta in v e rana kadar yayldlar. B u devirdeki T r k m e d e n i y e t i n i n e n m h i m e s e r l e r i Kurganlar dr. g a n , pek eski devirlerde yaam Orta Asya T r k l e r i n d e n k a l m a m e zarlara (Tumuluslara) verilen isimdir. Ural dala rndan Yenisey nehri havalisine kadar btn cenub Sibiryada ve Krgz steplerinde binlerce K u r g a n l a r a tesadf olunur. O havalide y a y a n T r k l e r bu K u r g a n l a r a hi d o k u n m a z l a r , o n l a r a bir nevi m u k a d d e s eyler nazarile bakarlar. On yedinci asrda Sibirya Ruslar eline ge tikten s o n r a c e n u b S i b i r y a n m b i r o k y e r l e r i n d e rus muhacirleri yerletirildi. Ekserisi tepecik eklinde olan K u r g a n l a r r u s m u h a c i r l e r i n i n dikkatini celbetti. Ruslar b u m e zarlar detiler, kazdlar. O z a m a n a y a n h a y r e t b i r e y k e f e d i l d i : M e z a r l a r t u n , altn, g m , b a kr ve d e m i r d e n yaplm alet v e ziynet e y a l a r i l e d o l u idi. B i r k s m r u s m u h a c i r l e r i z i r a a t i b r a k t , b u k u r b a n l a r k a z m k a r l a n t u n v e altn e s v a v satmakla maietlerini temin etmee baladlar. B u s u r e t l e b i r k a s e n e z a r f n d a b y k s e r v e t l e r istih sal e d e n R u s l a r " g r l d . B i r i n c i P e t r o h k m e t i n
KIIRPANI AR
K u r

m"c;2srl<=>;inrlfn

hn=;lra

PCrcranlarn

ka7i]ms<;n

menetti Harrivanilm h e v e t l e r m u r a k a b e s i a l t m d a

Z S T S B U S ^ S ^ S h e y e t t e ? S a f n d a n u s ^ e to^fta b S S S L

K u r g a n l a r t e t k i k l e b i r o k l i m u r a m t r . Ar k e o l o j i l i m l e r i K u r g a n l a r iki k s m a t a k s i m e d i yorlar : 1) B r o n z d e v r i n e ait K u r g a n l a r . 2 ) D e m i r d e v r i n e ait K u r g a n l a r [ 1 ] . Birinci nevi Kurganlar bilhassa Yenisey nehri h a v a l i s i ile A b a k a n s t e p l e r i n d e b u l u n u r . D e m i r d e v r i K u r g a n l a r n a ise Irti v e T o b o l n e h i r l e r i havzasnda tesadf olunur. Fakat bronz devri Kurganlar arasnda demir devri Kurganlarna ve bilkis demir devri Kurganlar sahasnda bronz d e v r i K u r g a n l a r n a da tesadf o l u n m a k t a d r . B r o n z devri K u r g a n l a r n n milttan evvel 3 , 0 0 0 s e n e ile 5 0 0 a r a s n d a k i d e v r e ait o l d u k l a r tahmin olunmaktadr. Fakat hakikatta bronz Kur g a n l a r n n bazlarnn daha eski olmas ihtimali de kuvvetlidir. i m d i y e k a d a r tetkik edilmi bronz d e v r i K u r g a n l a r m i l d a y a k n a s r l a r a aittir. T u n (bronz) devri K u r g a n l a r n d a b u l u n m u eya unlardr: K h [kllarn sap e k s e r i y a h a y v a n eklin dedir] ok ucu, sng, bak, orak, k a y [makas], balta, i n e , biz, b u r g u . K o u m t a k m n a ait e y a : t o k a , z e n g i , g e m . E v b a y a t n a ait e y a : k a z a n , t a v a . Ziynet eyasndan: kpe, dme, bilezik,ayna, h a y v a n eklinde yaplm muhtelif ziynet eyas. Ziynet eyasnn ou altndan m a m u l d r . . Demir devri kurganlarna gelince, bunlarn e k s e r i s i m i l t t a n e v v e l V i n c i a s r ile m i l t t a n s o n r a V I I i n c i a s r a r a s n d a k i d e v r e aittir. F a k a t V I I i n c i a s r d a n s o n r a k i d e v i r l e r e ait k u r g a n l a r da v a r d r .
[1] B u t a k s i m . W . R o d l o f f u n cilt II, fasl VII t a k s i m i d i r . Aus Sibirien

D e m i r devri kurganlarnda b u l u n m u eya unlardr: K a z m a , b u r g u , balla, bak, ok ucu, k a l a y l a m a aletleri, kl, s n g , zrh, a k m a k ; k o u m t a k m n a ait e y a d a n : g e m , z e n g i ; e v h a y a t n a ait e y l e r d e n : a k m a k ; z i r a a t e ait e y l e r d e n : s a b a n d e m i r i , o r a k . B u n l a r d a n b a k a muhtelif e y l e r : trl b y k lkte tokalar, k e m e r tezyinat, kopalar, muhtelif b y k l k t e i v i l e r . D e m i r d e v r i n e ait k u r g a n l a r d a b u l u n m u e y a n n da b i r o u altn v e b a k r d a n yaplmtr. Demir devri kurganlarnda k e m i k t e n y a p l m ziynet eyas v e m l e k l e r de b u l u n rnutur[l]. kurganlarnda bulunyaplmdak nefaset, gzellik, san'atkarm y k s e k m e h a r e t i ayan hayrettir. Moskova, Lenlngrat m z e l e r i n d e s a k l a n m a k t a olan, k u r g a n l a r d a n k a r l m e y a numunelerini grd zaman insan bunlarn milttan evvel devirlerde, yaplm eya o l d u u n a inanmak istemiyor; bunlar bugn Avrupa ehir lerinden birinde yaplm eya zannediyor. Leningrat, Moskova mzelerinden baka Sibiryada T o m s k , K r a s n o y a r s k m z e l e r i n d e de k u r g a n l a r d a b u l u n m u eya oktur. Avrupa mzelerinden Londrann (Briti m u s e u m ) u n d a da gzel bir k o l l e k siyon vardr. TRKLERDE
H k d e n

MADENCLK

(1] K u r g a n l a r h a k k n d a m h i m e s e r l e r : t D. G. M e s s e r s c h m i d t " S i b i r s k i e d r e v n o s t i , , St. P e t e r . 1 8 8 8 . W . W . Radloff, " A u s S i b i r i e n , , cilt II, fasl V I I s.s. 6 8 - 1 4 3 A. V. A d r i a n o f f , " V b o r k i i z d n e v n i k o v k u r g a n n k h r a s k o pok. M i n u s i n s k 1 9 0 0 . A. M . T a l l g r e n , " C o l l e c t i o n T o w o s t i n d e s a n t i g u i t e s p r e h i s toriques de Minusink,, Helsingfors 1900

K u r g a n l a r d a b u l u n m u m a d e n d e n m a m u l e y a n n o k l u u b i r s u a l tevlit e d i y o r : E s k i T r k l e r m a d e n l e r i n e r e d e n a l y o r l a r d ? Altay dalarnn pek ok yerlerinde kefolunmu maden ocaklar ve izabe frnlar bu suale cevap veriyor. T r k l e r madenleri kendileri verden karyor, kendileri i l i y o r l a r d . Y a n i Eski Trkler madenden eya yap m a s n b i l d i k l e r i gibi, m a d e n l e r i i l e m e s i n i , i s t i m a l edilebilecek hale g e t i r m e s i n i de biliyorlard, d i e r tabirle, T r k l e r m a d e n c i l i k san'atinin btn ekil leri v e b t n u s u l l e r i n e a m a i d i l e r . E s k i T r k l k e l e r i n d e k a d m d e v i r l e r d e iletilip b r a k l m maden ocaklar gayet oktur. Ekserisi bakr ma deni ocaklardr. Bu ocaklardan bazlarnn yer altndaki koridorlar, tam asrmzda yaplm ocak lar g i b i m k e m m e l b i r s u r e t t e a a d i r e k l e r l e (stunlarla) dayatlmtr. Bu ocaklarn okluu, Trklerin madenleri a n c a k k e n d i ihtiyalar iin deil, d i e r m i l l e t l e r e s a t m a k iin de k a r d k l a r n ispat ediyor. Kurganlarda bulunmu eyadan Trklerde m a d e n c i l i k san'atinin gayet nl bir san'at o l d u u da a n l a l m a k t a d r . L e n i n g r a d n " E r m i t a j , , m z e sinde kurganlarda b u l u n m u eya arasnda e k i tutmu bir m a d e n iisini temsil eden k k bir bakr heykel bulunuyor. Bundan baka kurgan larda p e k o k k k ekiler b u l u n m u t u r . Anlahyorki, T r k l e r , bu gibi h e y k e l l e r i ve k k ekileri bir ziynet olarak kullanyorlard. Eski Trkler bakr, tun ve demirden b a k a .altn d a h i k a r r l a r d . Orta Asyann birok y e r i n d e m e t r u k altn m a d e n i o c a k l a r k e f o l u n mutur. Bu maden ocaklarnda bakr aletler bulunmutur. Bugnk trk lkelerinin trl

y e r l e r i n d e m a d e n i z a b e s i n e m a h s u s f r n l a r da kefedilmitir. T r k l e r d e m a d e n c i l i k san'atinin btn usul l e r i n i n m a l m o l d u u n u t a r i h d e v i r l e r e ait v e s i k a l a r d a t e y i d e t m e k t e d i r . M e s e l Tukyu trklerinin vergileri onlar iin m a d e n d e n eya y a p m a k suretile dedikleri tasrih edilmektedir. Milda yakn asrlarda
ORTA ASYAl e r i n i n b i r k l s r m h a y v a n

Asya Trkbeslemek-

^^SS: NTN DEMES

\ > Seoe hayatla y a a m a a ba" y o r . B u hayat istihalenin sebebi ni A s y a n n i k l i m i t a h a v v l n d e a r a

e

m a k lzmdr. E s k i devirlerden b u g n e k a d a r Orta Asya ted r i c s u r e t t e d a i m a k u r u m a k t a d r [1]. O r t a A s y a d a rmaklarn adedi gittike azalmakta, m e v c u t ne hirlerin sulan eksilmekte, gller kurumakta d r . E s k i d e n m e v c u t b i r o k g l l e r b u g n y o k ol mutur. Corafya limlerine malm bu hdise t r k rk tarihinin anahtar saylmaldr. Orta A s y a n n dier m h i m iklim vasf imali a r k d e n e s e n rzgrlarn o k l u u ve iddetidir. B u rz grlar Orta Asya sularnn t e b a h h u r u n d a n hsl olan buharlar Orta Asya c e n u b u n d a k i lkelere gtrr. B u rzgrlarn Orta Asyaya getirdii
[1] A s y a n n k u r u m a s m e s e l e s i n e d a i r m h i m e s e r l e r : E l l s w o r t h H u n t i n g t o n , " T h e r i v e r s of C h i n e s e Turkestan a n d t h e d e s s i c a t i o n of A s i a . G e o g journal A. B o u t q u i n , Dr. Edar 1 9 0 6 . Cilt 2 8 "L'Asie centrale. L a q u e s t i o n du dessechem e n t du globe,, Brckner, "Klimaschwankungen und Vlkerwanderungen A l m a n a c h der keiser. Akad. W i e n 1912

sey ise k u m l a r d a n ibarettir. B u suretle Orta Asya k u r u d u u n i s b e t t e k u m istils a l t n d a k a l m a k t a dr. K u m l a r t e d r i c e n m m b i t s a h a l a r i g a l e d e r e k b i r z a m a n y e i l e k i n l i k l e r d e n v e m a h s u l d a r tar l a l a r d a n i b a r e t o l a n sahalar ssz k u m l u k l a r a tahvil etmektedir. B u g n geni k u m sahralarndan, steplerden ibaret olan sahalarn vaktile mmbit, m a h s u l d a r sahalar olduu trl emarelerden istihra olun maktadr. (Kum sahralarnda 2 - 3 , bazan 4-5 metre kalnlnda k u m tabakas altnda s u y o l l a r "Arklar,, b u l u n m u t u r . ) Son bin sene zarfnda Orta Asyay k u m l a r n istils d a h a s e r i b i r c e r e y a n a l m o l d u u a n l a -

siliyor.
B u n d a n 7 asr m u k a d d e m z a m a n a k a d a r mild 6 mc asrla 13 n c asr arasnda garb Trkistan ile Krgz steplerinin cenub ksmnda birok ehir ler m e v c u t o l d u u n u in v e islm m v e r r i h l e r i eserlerinden reniyoruz. B u g n bu ehirlerin yerini k u m tabakalar kaplamtr. Tarih ehir h a r a b e l e r i n i n y e r i n i tayin - e t m e k a n c a k k u m l a r a k a r m m e b z u l inili tolalar, nefs m l e k krn tlar g i b i m e d e n i y e t b a k i y e l e r i s a y e s i n d e m m kn olmaktadr. Bugn medeniyetten m a h r u m Krgz - kazaklarn oturduklar sahann birok y e r l e r i e h i r h a r a b e l e r i , m e d e n i y e t e n k a z ile do ludur. Bu harabelerin bir ksm tarihen m a l m ehir l e r i n e n k a z d r . M e s e l Otrar, Cent, Yang - Kent Sanak h a r a b e l e r i gibi. Dierleri, tarih isimlerini zaptetmemi ehirlerin harabeleridir. Pek ok

ESK TRK EHRLER

ehirlerin, tarih isimlerini k a y d e t m i o l d u u halde, y e r l e r i t a y i n e d i l m e m i t i r . B u c m l e d e n Atlak, Atba, Almalk, Balasagun, Tala, Kulan, Barshan, Sus, S u y a p , Nuzket, S t k e n t Ili-Balk, elci gihi T r k ehirlerinin isimleri saylabilir. B u g n btn b u , vaktile byk bir Trk medeniyeti merkezi olan ehirlerin yerinde k u m ve rzgrdan baka bir ey yoktur. Son zamanlarda yaplan hafriyat neticesinde in T r k i s t a n d a k u m altnda elliden ziyade e h i r harabesi bulunmutur. Orta Asyann eskiden m m b i t arazisinin k u m l haline gelmesi yukarda izah edilmi iki hdisenin m e v l d u d u r : Orta Asyann tedric ku r u m a s , k u m l a r n istils. Sularn azalmas, rmak, ay v e gllerin kuru mas neticesinde eskiden mmbit sahalar orak step h a l i n e gelmitir. M u k i m ahali oturduu yerleri, kyleri, kasabalar brakp b a k a vatan aramaa, yahut gebelii ihtiyar etmee m e c b u r olmutur. Metruk yahut tahrip edilmi ehirlerin b u l u n d u u s a h a l a r t e d r i c s u r e t t e k u m l a r istil etmitir. Yeil tarlalar step olmu, stepler k u m sahras olmutur. O n u n iin Orta A s y a trkle rinin eski medeniyetleri n e r e d e ? sualine: k u m l a r altnda, diye c e v a p v e r m e k d o r u olur.[l]
[1] E s k i T r k e h i r l e r i h a k k n d a e s e r l e r : A u r e l Stein, " S a n d b u r i e d ruinsof Khotan,, L o n d o n 1 9 0 3 . W. Barthold, Otet o p o e z d k e v sredniy Aziy> S. Petersburg 1897. P. K. K o z l o f , Trud ekspeditsii imp. ros. geog. obstva soverennoy v 1 8 9 9 - 1901. R. P u m p e l l y , E x p l o r a t i o n i n T u r k e s t a n . . . E x p e d i o n of 1 9 0 3 Washington 1905.

B u k u m ve harabeler altndaki eski trk me deniyetleri son zamanlara kadar ne Trklerin kendilerine v e ne de Avrupann ilim l e m i n e m a l m idi. A n c a k s o n 5 0 - 6 0 yl z a r f n d a O r t a Asyada yaplan hafriyat sayesindedir ki T r k l e r i n eski medeniyetleri ve bu medeniyetlerin yksek lii h a k k n d a b i r f i k i r h s l e t m e k m m k n o l d u . Trk rknn mazisi hakknda Avrupa msterik limlerinin fikirleri deiti. Orta Asyann tedric k u r u m a s trk tarih m u k a d d e r a t iin m r k n m i m b i r k a c

T U R K R K TA-

YTNIN'CO
RAF

netice tevlidetti: 1 T r k rknn bir ksmn g e b e NETICESIDIR h a y a t l a y a a m a a m e c b u r etti. G ebelik trk tarihinde iklim tahavvl neticesi bir zaruret olmutur. Msait coraf, iklimi artlar iinde yayan Trkler hibir zaman gebe hayata meyil gstermemilerdir. 2 T r k vatanlarnn bir ksmnn step haline gelmesi, t r k rknn, hayat, iktisad menfaatleri birbirinden farkl, mtezat iki z m r e y e b l n m e sini m u c i p oldu- '
h

ERAITI

3 Steplerde hayat eraitinin arl, g e b e Trklerin coraf sahann artlarna maksen mtenasip bir surette daima oalmalar, g e b e Trklerde garba, cenuba muhaceret ihtiyacn, yeni vatan a r a m a k meylini dourdu. 4 Muhacereti iin tekilt l z u m u askerlik ve inzibat Trkleri devleti bir muvaffakiyetle yapabilmek anlald. B u n d a n T r k l e r d e ruhu dodu. inzibat itiyad millet yapt. Trk

5 Askerlik, asker tekilt s a y e s i n d e m u h a c e r e t l e r i f t u h a t e k l i n i ald.

6 F t u h a t y a p m a k iin garba, c e n u b a d o r u y r y e n step T r k l e r i ilk n c e yol z e r i n d e k i m m b i t T r k l k e l e r i n i taht itaate a l d l a r , o n l a r da f t u h a t a i t i r a k e m e c b u r ettiler. n k f t u hatn m u v a f f a k i y e t l e n e t i c e l e n m e s i iin m t e m e d d i n T r k l e r i n t e k n i k v e m a l m a t l a r n d a n da isti fade l z u m u n u anlyorlard. 7 Bu suretle m m b i t trk medeniyeti yu valar daim surette imalden, steplerden gelen trk dalgalarnn darbelerine maruz kaldlar. Trk muhaceretlerinin btn esbabn iyice k a v r a m a k iin Orta A s y a n n tedric k u r u m a s n dan, r z g r l a r n iddetinden, m m b i t sahalar k u m lar istil e t m e s i n d e n b a k a , O r t a A s y a i k l i m i n i n dier eraitini de gz n n d e t u t m a k lzmdr. Orta Asya i k l i m i n i n m h i m bir vasf da i k l i m i n sertliidir. Y a n i m e v s i m l e r i n d e r e c e i harareti ara sndaki byk farklardr. Orta Asyann yazlar f e v k a l d e s c a k t r . V a s a t i h a r a r e t f e v k a s s f r 3 5 dir (Sudan hararetine msavidir). Bazan bu hararetin 6 5 - 7 0 e kt g r l r . K ise f e v k a l d e s o u k tur. S o u k l u k N o r v e l k e s i n i n v a s a t i b r u d e t i d i r . Tahtessfr 3 0 ile 3 5 a r a s n d a d r . Orta A s y a d a ya m u r nadiren grlen bir hdisedir. Orta Asyann baz a k s a m n d a s e n e l e r c e y a m u r y a m a z . Yaz ga y e t k u r u d u r . K n s t e p l e r k a i m b i r k a r t a b a k a s al tnda kalr. G e b e T r k l e r bu klar yeraltndaki evlerinde geirirler; ev haricinde binlerce kilo metre u z a n a n * k a l n k a r tabakas, iddetle esen souk rzgar ve onun hazin feryadndan baka hibirey yoktur. Ancak arasra bu rzgr sesine uzaktaki kurtlarn ulumas karr. G e b e Trkler bu hazin i n l e r i n d e k g e i r m e k iin yazn m u k i m z m r e l e r e sattklar k o y u n v e atlar

m u k a b i l i n d e kfi erzak alabildiler ise n e l! O z a m a n b u inler de onlara bir saadet yuvas gibi g r n r . F a k a t , e e r b i r s a r i illet neticesinde yahut kn s o u k l u u y z n d e n hayvanlar lp c e n u p t a k i z m r e l e r l e e r z a k a m b a d e l e iin g-, c e b e T r k l e r h a y v a n l a r d a n da m a h r u m k a l d l a r s a , yahut cenupta ktlk olup mukim zmreler gebelere zahire satmak istemedilerse, g e b e T r k l e r k a r altndaki s o u k inlerde y i y e c e k t e n de m a h r u m kalrlard. G e b e Trklerin ar hayat eraiti b u n d a n ibaretti. T r k l e r d e m u h a c e r e t v e ftuhat c e r e y a n l a r n tevlit eden b u erait o l m u tur. Bu gibi ar erait iinde yayan Trkler iin c e n u b u n sulu, scak, m m b i t k t a l a r n a gidip yeni bir vatan aramak, orada y e r l e m e k arzusu o k defa m u k a d d e s b i r m i l l i d e a l e k l i n i a l m t r . Her devirde Trklerin cenuba, garba doru y r m e k temayl ibraz etmelerinin derin esrarm b u e r a i t t e a r a m a k l z m d r . T r k l e r i n t k a b l e t - I t a r i h d e v i r l e r d e n o n a l t n c a s r a k a d a r s r e n , i ne, Hindistana, rana, M e s o p o t a m y a y a , A n a d o l u v a , I A v r u p a y a m u h a c e r e t l e r i n i n e n m h i m m i l i Asyann k u r u m a s ve b u n u n neticesinde bir ksm T r k l e r iin iktisad h a y a t n a r l a m a s o l m u t u r , T r k m u h a c e r e t ve ftuhatlar iklim tahavvller n e t i c e s i n d e hsl olan iktisad zaruretten do mutur. Bu muhaceretler sayesindedirki Trkler s a r t e c e n u n t a b v k k t a l a r zantettiler orada n i z a m ' inzibat a s a y i v e e m n i y e t tesis ettiler Bu suretle m t e m e d d i n devletler v c u d e getirdilerfl].
[1] k l i m ile m i l l e t l e r i n t a r i h i a r a s n d a k i m n a s e b e t e dair eserlerden m h i m l e r i : E. H u n t i n g t o n , Civilisation and Climate New Haven 1915.

Trk vatanlarnn P kumlardan KEZLERI deildir. Orta Asyada b u g n e kadar kurumam byk nehirler vardr. B u nehirlerin etrafndaki T r k l e r trl isimler altnda y k s e k m e d e n i y e t l e r k u r m u l a r dr. O t u r m a h a y a t m m k n o l a n m m b i t s a h a lar c m l e s i n d e n i m a l M o o l i s t a n d a k i S e l e n g a O r k h o n havalisini,' B a l k a ile I s s i k - K l a r a s n d a k i Y e d i s u m m t a k a s i s m i n i t a y a n li n e h r i h a v a lisini, i n T r k i s t a n d a k i T a r m n e h r i v a d i s i n i , g a r b T r k i s t a n d a k i u , n c i ( S i r d e r y a ) v e k z ( A m u derya) nehirleri havalisini zikretmek lzmdr. Bu sahalarn herbirinde m u a y y e n bir devirde T r k l e r y k s e k m e d e n i y e t l e r tesis etmilerdir. T milttan evvelki asrlarda O r k h o n havalisi T r k leri m e d e n i y e t e o k y k s e l m i l e r d i . SYFT"MSP"
b t n a k s a m s t e v e i b a r e t

Bereket

versin,

:.

I v l V T

m v

Hyung-nu i s m i i l e m a l m a r k H u n .
l a r n

BU Y U K 1UKK DEVLETLERI

...

medeniyeti o devir m y k s e k , medeniyet saylmaldr. ark Hunlar M o g o l s t a n d a n idil h a v z a s n a k a d a r u z a n a n b y k

Ratzel AnthroDoeeoeranhie s 73-368 S e m p l e , I n f i u e n c e of efioeraphical environnement L o n d o n . N e w - Y o z k . 1 9 1 1 . s. 4 7 3 - 5 1 5 - . E. R e c l u s , L' H o m m e et la T e r r e . P a r i s V i d a l d e la B l a c h e L e s c o n d i t i o n s e-eo?raDhip-ues et l e s F a i t s s o c i a u x c H e d i n T h r o u o - h Asia I o n r i o n 1 8 9 3 Gocebeli&in'sebenleri hakknda eserler' ' F B r c k n e r K l i m L h L n k u n ^ e n und Vlkerwande ; A l m a n a e h d e r KeT.er Akad D W Z n IQ2 F

E.

TRK

j . utpvuui
P A R I

T KIN m^-^rf^l^^R^rSton H
X C .I I \ L C I
to

kZZnihl^H^
n w n

DAIR '

uTER
c IfiOR
IZD.

ct_t;t> bu id. u ctut ucb peupicb,,

p,
r i

T T W

uyidivy,

T' Fmitrrat'nn Hpc , l p c *L _,mg\ aon ues peupes

r^ars

ve m u n t a z a m bir devlet tesis etmilerdi. B u l k e d e asayi ve inzibat h k m sryordu. Hunlarn m k e m m e l kanunlar vard, m a h k e m e ve hapisha neleri vard. Devlet muhtelif byklkte idar sahalara blnmt. Hunlarn trl mahiyette u m u m halk itima lar o l u r d u . H u n d e v l e t i k u v v e t l i b i r a s k e r t e k i lta m a l i k t i . B t n H u n h a l k a s k e r i n z i b a t a t b i idi. H e r T r k b i r a s k e r idi. B u devirde T r k l e r ziraate de ehemmiyet verirlerdi. H e r T r k bir arazi parasna malikti. H u n l a r d a m a d e n c i l i k san'ati de ilerlemiti. H u n l a r m a d e n d e n h e r trl alet v e e y a imal e t m e s i n i bilirlerdi. M i l t t a n s o n r a k i d e v i r l e r d e de, O r k h o n , S e l e n g a havalisi m e r k e z i o l m a k zre kuvvetli trk dev letleri k u r u l m u t u . B u d e v r i n T r k l e r i n e inli l e r T u k y u [1] i s m i n i v e r i y o r l a r . M i l t t a n s o n r a teesss etmi byk trk devletlerinden biri, A l t a y t r k l e r l i t a r a f n d a n k u r u l m u b a n d a Bu rum v e stemi Han b u l u n a n devlettir. B u d e v l e t i k i k s m d a n i b a r e t idi. a r k k s m n d a Bumn Han a h f a d h k i m idi, g a r b k s m n d a [bu g n k garb TrKstanda] stemi Han ve ahfad hkm sryordu. stemi Han devrinde ( 5 6 2 - 5 7 6 ) garb Tuk y u d e v l e t i d n y a n n en k u v v e t l i devletlerinden biri idi. T r k m p a r a t o r u s t e m i H a n , z a m a n n n b t n b y k h k m d a r l a r ile s i y a s m n a s e b e t lerde bulunuyordu. Bizans ve ran h k m d a r larna sefirler gnderir, onlardan sefaretler k a b u l ederdi.
[11 T u k y u T r k k e l i m e s i n i n i n c e 415 tellffuzudur.

rann S a s a n y a n 'sllesi h k m d a r l a r n d a n H s r e v N u i r e v a n (m. s o n r a 5 3 1 - 5 7 0 ) s t e m i H a n kzile e v l e n m e i bir eref addetmiti. Trk h k m d a r ran ve Bizans imparatorla rna yazd mektuplar v e sefirlerin itimatname l e r i n i t r k d i l i n d e v e t r k y a z s ile y a z a r d . stemi Han devrinde T r k l e r arasnda m a d e n san'ati f e v k a l d e ilerlemiti. Trkler altndan, g m t e n ve b a k a m a d e n l e r d e n h e r trl alet v e eya yaparlar, b u n l a r dier milletlere satar l a r d . 5 6 9 da s t e m i H a n p a y i t a h t n a g n d e r i l m i b i r B i z a n s sefiri, Z e m a r q u e , Trkiyede grd altndan yaplm e y a n n gzellik noktai naza rndan stanbulda yaplan maden mamultndan k a t ' i y y e n d u n o l m a d n itiraf e d i y o r . R u m s e f i r i , s t e m i H a n n m t e a d d i t s a r a y l a r n d a g r d al tn e y a n n m e b z u l l n d e n b a h s e d i y o r . T r k imparatorunun saraynda tavus eklinde yapl m ayaklar zerine oturtulmu alim tahtlar, altn stunlar, altn m a s a l a r , sandalyeler, ve pek ok alndan m a m u l ev eyas g r d n hayretle hikye ediyor. Trklerin bir k s m n n m a d e n m a m u l t y a p m a k v e s a t m a k l a m e g u l ol duunu sylyor. B u m n ve stemi H a n l a r tarafndan tesis edilmi bu devlet yedinci asrn ortalarna doru sukut etti. F a k a t y e d i n c i a s r n i h a y e t l e r i n e d o r u m e r k e z i g e n e Orhon v e h a v a l i s i o l m a k z r e y e n i b i r Trk devleti t e e s s s etti. B u d e v i r d e T r k l e r s i y a sete yeniden ykseldikleri gibi medeniyete de ilerlediler. Bu devir Trkleri birok kitabeler tayan abideler brakmlardr.

abideleri ismile m a l m abidevirde, (sekizinci asrda) UND Orhon havalisinde yayan Trkler den k a l m eserlerdir. O r h o n k i t a b e l e r i n d e n v e in v a k a y i n a m e l e r inden bu devirde Trklerin yksek bir m e d e niyet seviyesine erimi olduklar anlalyor. Orhon kitabelerinden bu devirde Trklerin gayet k o y u mill u u r sahibi bir millet olduklarn, btn Trkleri birletirmek rehberlerin y k s e k gayesi olduunu, Trklerin kendilerine m a h s u s kanunlar m e v c u t olduunu, devlet memurlarnn trl snflara b l n m o l d u u n u , T r k devleti nin Moolistanm arkndaki Kadrkan ( H i n g a n ) dalarndan Aral glne, Sibiriyadan D e m i r k a p ya (Efganistana) kadar uzandn reniyoruz. O r k h o n k i t a b e l e r i n d e k u l l a n l a n lisan s a f t r k e dir. Y a z s t r k y a z s d r . H a l b u k i o d e v i r d e b u g n k mtemeddin Avrupa kavmlerinden hibiri ne b y l e inkiaf e t m i lisana, n e de mill u u r a malikti.
ESKTURKDI-

Orhon
e l e r

ST

N T U R K S TA NI A T C MEDENIYETI

. ^

v e

i n T r k i s t a n t r k l e r i d e t i s l m i t t e n evvelki devirlerde medeniyette c o k ilerlemi bir z m r e tekil ^ . : _ . jerle

d y o r l a r d n T r k i s t a n e h i r

d o l u idi. Zi r a a t v e s a n ' a t l e u r a a n b u T r k l e r san'at ve hirfetlerde o k t e r a k k i etmilerdi. in Trkistan Trklerinin kendilerin e m a h s u s yazla r, i n k i a f e t m i e d e b i y a t l a r d a v a r d . S o n z a m a n larda ineiliz rus fransz bilhassa alman limleri tarafndan yaplrm hafriyat neticesinde in T r kistan trkleri lehcesind eislmiyetten e v v e l g a v e t zengin bir edebiyat yaradlm o l d u u ispat olun mutur. Eski ehirlerin harabeleri, mabet enkaz arasnda b u l u n a n v a z m a e s e r l e r bus-n R a
U W

417

27

Fransa ve Almanyanm ktphane ve mzelerinde saklanmaktadr. Bilhassa Berlin ehrinin etnograf m z e s i n d e k i U y g u r eserleri birka dolap doldu r a c a k kadar oktur. B u eserlerin b u g n bir k s m tamamen okunup almanca tercmelerde beraber nerolunmutur. B y k bir ksm daha okunma mtr. U y g u r (in T r k i s t a n d a islmiyetten ev velki devirlerde y a a m T r k l e r e b u isim veril mektedir) edebiyatnn btn b u l u n m u eserleri okunup nerolunduu zaman bu edebiyatn e h e m m i y e t ve kymeti d a h a iyi a n l a l a c a k t r . Eski Uygur mabet harabelerinde bulunmu eya arasnda yazma eserlerden baka birok nakl d u v a r tezyinat gibi san'at eserleri de b u l u n m u t u r . slmiyetten evvelki devirlerde in T r k i s t a n m g a y e t kesif bir m e d e n i y e t o c a o l d u u n u in mverrihlerinin eserlerinden de anlamak mm k n d r . Yedinci arn balarnda in T r k i s t a n d a s e y a h a t e t m i o l a n i n l i HyuvenThsangm bu l k e T r k l e r i h a k k n d a v e r d i i m a l m a t b u de v i r d e in T r k i s t a n d a T r k l e r i n medeniyete o k y k s e l m i o l d u k l a r n g s t e r i y o r [1]. X u n c u asr n i h a y e t l e r i n e d o r u ( 9 8 1 de) in T r k i s t a n m daha islmiyeti kabul etmemi Trklerinin mer kezi olan Bibahk e h r i n d e k i Arslan Han sarayn z i y a r e t etmi olan bir in sefiri U a n g - Y e n - T i b u devirde Bibahk havalisinde be yz kadar ma bet b u l u n d u u n d a n , B i b a l k t a bu m a b e t l e r ya nnda k t p h a n e b u l u n d u u n d a n , ehirlerde evle r i n b i r k a k a t l o l d u u n d a n , i n T r k i s t a n ahali .
[1] E d o u a r d C h a v a n n e s , D o c u m e n t s s u r l e r ( T u r c s ) O c c i d e n t a u x , St. P e t e r s b o u r g 1 9 0 3 . Stanislas Julien, M e m o i r e s s u r les c o n t r e e s t a l e s ete. V o y a g e s d e s P e l e r i n s b o u d d h i s t e s . P a r i s Tou-Kiue occiden1853

sinin ziraat v e trl san'atlarda f e v k a l d e m a h i r o l d u u n d a n b a h s e d i y o r [1]. in T r k i s t a n d a e h i r h a r a b e l e r i n d e bulun m u U y g u r e d e b i y a b u n u teyit e t m e k t e d i r . in T r k i s t a n d a islmiyet intiarndan s o n r a da m e d e n d e v i r l e r g r l d . K a r a h a n i l e r sllesi devri Trkistann medeniyte parlak devirlerinden biridir. B u d e v i r d e de in T r k i s t a n d a halis bir T r k dilinde y k s e k bir edebiyat yaratlmt. Cengiz ftuhat v e o n d a n s o n r a k i in T r k i s t a n ahalisinin bana gelen felketler neticesinde b y k bir ksm k a y b o l m u olan bu edebiyatn gzel b i r n u m u n e s i ( K u t a d g u B i l i g ) dir. 1 0 6 9 da Y u s u f H a s H a c i p t a r a f n d a n y a z l m b u b y k b i r cilt t e k i l e d e n e s e r h e r c i h e t t e n dikkate d e e r bu abide, T r k l e r i n iftihar edebile c e i b i r e s e r d i r . K u t a d g u B i l i g b i z e II i n c i a s r d a T r k harsinin seviyesini, Trklerin ahlk hukuk, felsef t e l k k i l e r i n i g s t e r i y o r . K u t a d g u B i l i g saf t r k e b i r l i s a n d a y a z l m t r . slm devri eseri olmasna r a m e n btn eserde kullanlan arapa ve a c e m c e kelimelerin adedi yz kadardr. in T r k i s t a n t r k l e r i t on b i r i n c i a s r d a y k s e k m e v z u l a r z e r i n d e z t r k e szlerle fikir i f a d e e d e b i l i r l e r d i . T r k dili t o d e v i r d e i s l e n m i m k e m m e l b i r e d e b dil e k l i n i a l m t r . K u t a d g u B i l i g A c e m l e r i n a h n a m e s i ile m u a s r dr. A r a l a r n d a 3 0 3 5 yl k a d a r z a m a n f a r k v a r dr. ahname Kutadgu Bilig t e n e v v e l y a z l m t r .
[1] W . S c h o t t , " Z u U i g u r e n F r a g e , , II A b t e i l u n g s a h i f e 2 7 - 5 6 Berlin 1 3 7 5 . J . V. K l a p r o t h , A b h a n d l u n g b e r die Sprache und Schrift der U i g u r e n . Sahife 2 3 - 2 8 . Berlin 1812.

Kutadgu Bilig te k u l l a n l a n t r k e s z k k l e r i n i n adedi a h n a m e d e k i a c e m c e sz saysndan fazladr. GARB TR- Keza Araplarn " M a v e r a n n e h i r deK S T A N D A dikleri S i r d e r y a (nci) ile A m u d e r y a T R K M E DE- ( k z ) a r a s n d a k i s a h a d a d a b i r k a NYET medeniyeti ykselmitir. T s k e n d e r i Kebirin T r k i s t a n a h c u m u dev rinde burada byk ehirler mevcut olduu s a b i t t i r . M e s e l : S e m e r k a n t e h r i t o d e v i r d e ( m i l t t a n e v . 3 3 0 d a d a ) d a m e v c u t idi. B u h a v a l i y i A r a p l a r istil ettii d e v i r d e [ s e k i zinci asr banda] Buhara, S a m a r k a n t Hanlklar g a y e t m r e f f e h m e d e n l k e l e r idi. B u h a r a H a n l n n o d e v i r d e k i payitaht olan B a y k e n t ehrini Araplar mteaddit defalar ya m a etmilerdir, ve h e r defasnda yzlerce deve y k m e b z u l altn e y a g t r m l e r d i r . G a r b T r k i s t a m n Harezmahlar devri de Trkistanm bir meden inkiaf devridir. Arap m v e r rihlerinin rivayetine gre bu devirde Trkistan ehirleri medrese ve ktphanelerle d o l u idi. Y a l n z Merv ehrinde bes yz kadar ktphane m e v c u t o l d u u m e r v i d i r . T i m u r t o r u n l a r n n ha kimiyeti devri garb Trkistamn en parlak de vridir. B u devirde T r k i s t a m n btn ehirle rinde muhteem b i n a l a r ina edildi. Y z l e r c e saray gibi m u a z z a m medreseler, camiler, kpr ler, h a n l a r yapld. B u d e v i r d e S a m a r k a n t d n yann en b y k ilim merkezlerinden b i r i idi. T r k i s t a m n mteaddit b y k m e d r e s e l e r i n d e din ilimlerden baka, dnyev ilimler de tedris olunur du. M e d r e s e l e r b i r e r d a r l f n u n mahiyetini haiz idi. T r k i s t a n medreselerinde btn ilimlerde y k s e k salhiyet sehipleri z u h u r etmiti.
d e f a t r k

Bilhassa riyaziyat v e h e y e t ilmi o k ilerlemiti. S a m a r k a n t t a Timur u n h a f i d i Ulug Bek b y k b i r r a s a t a n e ina ettirmiti. B u r a s a t a n e o d e v r i n e n m k e m m e l r a s a t a n e s i idi. Z a m a n n n e n b y k h e y e t i n a s l a n n d a n s a y l a n Ulug Bek birok dier limerile b e r a b e r bu rasatanede yapt h e y e t e ait r a s a d m a h e d e l e r i n i "Zayei Ulug Bek,, ismile m a l m eserde tesbit etmitir. B u z a y e u z u n m d d e t A v r u p a l i m l e r i a r a s n d a d a h i iti mat edilir bir m e h a z saylmtr[l]. T r k n p e k o k dier m e d e n i y e t asar gibi bu r a s a t a n e de s o n z a m a n l a r a k a d a r k u m altnda kal mt. T r k i s t a n T r k l e r i arasnda m e d e n i y e t yeri ne tarikat k a i m olduktan, rasatane v e ktpha neler yerini tekkeler tuttuktan sonra, bu rasatanen i n y e r i b i l e u n u t u l m u t u . B u n d a n 2 2 yl n c e 1 9 0 8 d e r u s a t i k i y a t c l a r n d a n W. B Viatkin rasatan e n i n m a h a l l i n i k e f e t t i . B y k m a s r a f l a r l a haf riyat yaptrarak drt b u u k asr k a d a r k u m altnda kalm olan bu m u a z z a m binay m e y d a n a kard. R a s a t a n e n i n ilm m a h e d e l e r y a p m a a h i z m e t eden merdiven eklinde mermerden yaplm, r a k a m ve harflerle m z e y y e n m u a z z a m duvarlar, her grenin hayretini mucip olmaktadr. Bu rasataneyi ziyaret eden btn uurlu T r k l e r her cihetten trk dehas m a h s u l olan bu m u z z a m ilim abidesini g r d z a m a n derin bir t r k l k g u r u r u hissediyorlar. T a a s s u p ve cehalet kurban olmad zaman T r k n neler *
[1] U l u g B e y i n b u e s e r i t y e d i n c i asr ortalarnda, 1 6 6 5 te, n g l i z l i m l e r i n d e n D . T h o m a s H y d e tarafndan t e r c m e edilip n e r o l u n m u t u r ; Y z yl s o n r a 1 7 6 7 d e y e n i d e n b a s t r l m t r . S o n r a l a r M. Sedillot t a r a f n d a n F r a n szcaya tercme olunmutur.

y a p a b i l e c e i n e b u r a s a t a n e p a r l a k bir delildir. Trkistanm medeniyet asar bu rasataneye m n h a s r deildir. T r k i s t a n m btn b y k ehir lerinde, bilhassa S a m a r k a n t ile B u h a r a d a pek c o k b a k a m u a z z a m b i n a l a r da v a r d r . T i m u r l e r d e v r i n d e T r k i s t a n d a bir t r k tarz m i m a r s i v c u d e gelmitir. B u tarz m i m a r dn y a n n m e h u r klsik m i m a r l k sistemlerinden biri saylr. B u g n e k a d a r T r k i s t a n m m e d r e s e , cami, v e trbelerine takliden binalar yaplmaktadr. L e n i n g r a t e h r i n i n m e h u r b v k c a m i i Timur l e r t a r z m i m a r s i n e t a k l i d e n y a p l m t r [1]. Bu devirde Trkistanda nefs san'atlerin btn dier u b e l e r i de o k inkiaf etmitir. Trkistan k k mikyasta resim yapan birok ressam kar m t r . Avrupada yanl olarak "Mignature persane,, isniile malm bu resimlerin ressamlarnn ou a s l l a r i t i b a r i l e Trkler idi. T i m u r l e r d e v r i n d e e d e b i y a t da i n k i a f n s o n n o k t a s n a v a r m t . aatay edebiyat ismile ma lm b u edebiyat d n y a n n en m n k e i f edebi yatlarndan biridir. A s y a t r k l e r i n i n en b y k e d i p v e airi Mir Ali ir Neva de b u d e v i r d e vasamstr eserlerini b u devirde vazmstr Mir Ali' i r N e v a v e o n u n i z i n d e n g i d e n yazclarn eserleri sayesinde garb Trkistan lehesinde i l e n m i b i r e d e b dil y a r a t l m t r B u zahattan g r y o r u z ki T r k i s t a n m m m b i t sahalarnda birok defalar trl devirlerde trl i s i m f e r altnda T r k l e r tarafndan m e d e n i y e t l e r tesis edilmitir. .
[1] N . I. W e s e l o w s k i Samarkande. W. Barthold, Ulug Nadgrobn pamyatnik Timura Takenta. V

E.T. Smirnoff, D r e v n o s v o k r e s t n o s t i a h Bek i yego Vremya

B u r a d a m h i m b i r s u a l v a r i d i h a t r o l u y o r . Ni in t r k m e d e n i y e t l e r i faslasz inkiaf e t m e m i t i r ? Niin, mesel, garb T r k i s t a n d a stemi d e v r i n d e n sonra Samanler devrine kadar Harezmahlar devr i n d e n s o n r a T i m u r l e r d e v r i n e k a d a r g e e n de virlerde trk medeniyeti inhisafa u r a m t r ? Parl a k d e v i r l e r a r a s n d a n i i n f a s l a l a r o l m u t u r ? Bu nun s e b e b i n i a n l a m a k s z m trk tarihi anlalmaz. Y u k a r d a k i i z a h l a r d a n a n l a l d ki t r k v a t a n lar b i r b i r i n d e n b a r i z b i r s u r e t t e a y r l a n i k i s a h a y a blnr: K u r a k ller, [stepler]. M m b i t vadiler. Birinci sahada y a a m a a m e c b u r olan T r k l e r gebe Trklerdir. Bunlar daima m m b i t sahalara hicret ihtiyac hissetmilerdir. eraitin msait olma mas yznden gebe Trklerin medeniyeti ge b e l i k l e telifi k a b i l o l a n b i r s e v i y e d e n y k s e l m e m i lerdir. M m b i t vadilerde oturan Trkler, n e r e d e yz sene kadar sulh ve asayi iinde yaayabildiler ise orada bir m e d e n i y e t k u r m u l a r d r . F a k a t m u kim T r k l e r nadiren 1 0 0 - 2 0 0 sene rahat oturabilmislerdir. Y u k a r d a izah edildii zere, imalden garba, c e n u b a m t e e k k i l bir a s k e r ktlesi halinde y r y e n gebe Trkler mmbit saha Trkleri arazisinden getikleri zaman m u k i m Trkleri de rana, Hinde, A v r u p a y a doru srklemilerdir. Meden Trkleri bu muhaceret ve ftuhat hareketlerineiltihak etmee m e c b u r etmilerdir. n k g e b e T r k l e r b y k ftuhatlar muvaffakiyetle iin m u k i m m e d e n Trklerin san'atlarna, bilgilerine muhta idiler. Meden T r k l e r i i n i k i t r l hatt h a r e k e t m u t a s a v v e r i d i . Y a g e b e T r k l e r e a r z itaat e t m e k y a h u t g e b e

/ J |

neticelendirmek

kardeleri imale pskrtmek. M m k n olduu z a m a n m e d e n T r k l e r b u s o n hatt h a r e k e t i t a k i p etmilerdir. Fakat bu her z a m a n m m k n olmyordu. imalden gelen kuvvetli dalgalar meden T r k l e r i t a v ' a n y a h u t k e r h e n k e n d i l e r i n e itaata m e c b u r ediyorlard. M u k i m T r k l e r i n g e b e T r k l e r e tbi olmas, h a r p n e t i c e s i n d e olsun, sulh s u r e t t e o l s u n a y n i n e t i c e l e r i t e v l i t e d i y o r d u : bir sahada trk medeniyetinin ya bsbn snmesi yahut memedeniyet seviyesinin inmesi. G e b e T r k l e r de m e d e n sahada yerletilermi, derhal kendileri y e n i d e n bir m e d e n i y e t yarat maa balamlardr. O r t a A s y a d a b t n T r k t a r i h i b u iki t r l I Trk zmresinin mcadelesinden ibaret olmutur, dersek mbala olmayacaktr. Trklerin bir ksm m e d e n i y e t yaratmtr, ikinci bir ksm hayat zaruret icabat neticesinde bu medeniyeti ykmaa m e c b u r olmutur. Trk tarihi b u n u ispat e d e c e k m i s a l l e r l e d o l u d u r ( T u k yu Trkleri medeniyetini imalden gelen Uygurlar y k m t r . in T r k i s t a n d a k i U y g u r m e d e n i y e t i n i h, C e n g i z k u m a n d a s altnda gelen imal T r k l e r i tah-1 r i p e t m i t i r . T i m u r l e r d e v r i m e d e n i y e t i n i n s n m e s i n e i m a l d e n g e l e n z b e k l e r istils s e b e p o l m u t u r . T r k medeniyetinin mutat olduu zere nor m a l bir surette faslasz inkiaf edememesinin s e b e b i trk rknn iki z m r e y e b l n m olma s i d i r . B u da e s k i T r k v a t a n l a r n n i k l i m a r t l a r nn bir neticesidir. B u n a r a m e n T r k l e r ar artlar i i n d e d e b i r k a defa asl v a t a n l a r n d a , O r t a A s y a d a da y k s e k m e d e n i y e t l e r yaratmlardr. n k medeniyet yaratmak T r k n cibilliyetinde m n d e m i bir ihtiyatr.

Y a z d e i m e s i m i l l e t l e r iin b i r m e den v e tarihi istihale m e b d e i n i ifade YAZI eder. Yaz kablettarih devirlerde Trkler tarafndan icat edilip d n y a y a y a y l m o l d u u tahmin olunmaktadr. H e r halde Dicle, Frat hav. z a s m a y a z y g e t i r e n Smerler olmutur. T r k l e r A s y a d a b u n d a n s o n r a da t r l d e v i r lerde trl yaz usulleri icat etmilerdir. T a r i h e n ' m a l m t r k d e h a s m a h s u l o l a n v a z Orhon Yenisey y a z l a r a d ile m a l m d u r . Bu yaz Yenisey ve O r k h o n nehirleri havalisinde b u l u n m u eski trk kitabelerinin yazsdr. Bu eski t r k yazs otuz sekiz almetten ibarettir. B u n l a r d a n d r d s e s l i (sait) h a r f l e r d i r . K a l a n o t u z . d r d b i r v a h u t i k i sesi b i r d e n i f a d e e d e n s a m i t harflerdir. B u ses ifade e d e n a l m e t l e r d e n (harfl e r d e n ) b a k a szleri b i r b i r i n d e n a y r m a k iin kullanlan iki n o k t a d a n ibaret bir nevi durak " almeti va dr. B u T r k alfabesinin menei h a k k n d a trl fikirler s y l e n m i t i r . Baz h . rflerin b a k a alfabeler d e n a l n m o l d u u f i k r i de i l e r i s r l m t r [1]. B u g n e k a d a r b u alfabenin b a k a yazlardan aln m o l d u u ispat o l u n m a m t r . B u yazlar o k u m a k u s u l n k e f e d e n Whelm Thomsen trk harfleri n i n m e n e i h a k k n d a t r l f i k i r l e r s e r d e t t i k t e n , ba z h a r f l e r i n b a k a a l f a b e l e r d e n a l n m o l m a s ihti m a l i n i de s y l e d i k t e n s o n r a k a l a n h a r f l e r i n m e n e i h a k k n d a k i m t a l e a l a r m * s u r e t l e h u l s a e d i y o r : "Btn bu fikirler delilden m a h r u m birer tahmin ve nazariyelerden ibarettir. B t n bu fikirleri syledikten sonra bu harfleri (Orhon
TRKLERDE
[1] D o n n e r , S u r l ' o r i g i n e d e l ' a l h p a b e t ttu r c u

yazs harflerini) rnei olmyan, yeni yaradlm e k i l l e r g i b i t e l k k i e t m e l i y i z , , [1]. B u suretle O r h o n yazlar harflerinin bir ks m n n m s t a k i l i c a t m a h s u l o l d u u t a s d i k edil mi oluyor. Baz harf ekillerinin dier milletler den alnm olmas ihtimali vardr. Fakat ekseri harflerin istiare m a h s u l olmayp ayni d e h a m a h s u l o l d u u n u g s t e r e n cihetleri de zikretmek lzmdr: B u harfler tetkik edildii zaman, b u n l a r n he psinin u n s u r d a n t e r e k k p ettiini g r y o r u z : 1) b i r d o r u hat, 2 ) Y a y e k l i n d e b i r i r i hat, 3) nokta. Harflerin o u d o r u hatlardan ibarettir. Harfler trl yazlardan istiare suretile yaplm olsa idi h a r f u n s u r l a r n d a b u v a h d e t g r n m e z d i . O r h o n yazlarile k u r g a n l a r d a b u l u n m u baz eya zerindeki almetler arasnda gze arpar mabehetler vardr. Orho yazlarndaki almetlerin bazlarnn bugne kadar trk kabilelerinde damga eklinde k u l l a n l m a s da b i r d e r e c e y e k a d a r b u n l a r n t r k m a h s u l o l d u u n a delil olabilir. n k T r k l e r d e d a m g a k u l l a n m a k p e k e s k i d i r [2].
[1] W . T h o m s e n " n s c r i p t i o n s d e l ' O r k h o n d e c h i f f r e e s , , p. 5 1 Yenisey- Orkhon Yazlan hakknda mhim eserler: Wilhelm T h o m s e n , "nscriptions de l'Orkhon dechiffrees,, W . R o d l o f f P. M e l i o r a n s k i , D r e v n e T r k s k i y e P a m i a t n i k i v K o o - T s a y d a m e . . R A s p e l i n , " i n s c r i p t i o n s d e l ' Y e n i s e i . . . D o n r i e r , L: - O r i g i n e d e l ' a l p h a b e t t u r c . H e l s i n g f o r s . W . T h o m s e n o p . ct. [2] N. M a l i t s k i " O s v y a z i T r k s k i k h t a m g s O r k h o n s k i m i pismenami,,. Trkistan atikiyat dernei zabtnameleri 1897 - 8 s. s . 3 4 - 7 .

ESK T R K

HARFLERNN
S ATLER:

EKLLER

a ve e ! = f ve

) = O v e U

N
I =

..

..
SMTLER:

O ve U

n =

M
(O) I dan evvel ve sonra

sL

(O)0

U dan evvel ve sonra

^ = k
R
I I

i)

,
K O ve

U den evvel v

)|( = g
f~

il)
(df)

ESK

TRK

HARFLERNN
(Mabait)

EKLLER

t <J>) h._ t ( O ) d x= d
1=

(Kaln)

(nce)

1-p
b a b (Kaim) ^ =: 0 ^ s b (nce)

y (Kaln sitlerden evvel)

( t n c e sitilerden e v v e l )

ORTA

ASYA

ESK

T R K HARFLERNN
(Mabait)

EKLLER

ss

1 (Sitlerden

sonra)

1.
).

ng
n< Kaln sitlerden evvel ve s o n r a )

>.
4. T.
1 N =

(nce sitlerden evvel ve s o n r a )

m
I" (Kaln irlerden evvel v e s o n r a )

T (nce sitlerden evvel ve s o n r a )

(Kaln irlerle)

T.

(nce sitTerle)

X = c

ESK T R K

HARFLERNN
(Mabait)

EKLLER

S (Kaln sitlerle) S (nce sitlerle)

z nd n L d (L t)
, * ( B u iki nokta bir ses ifade etmeyip, ancak (kelimeleri biribirinden ayrmak iin kullanlr.

YAZI S E K L :

)NhMD: r^RTPh-nm ^
(Tanr Trk yaatsn)

430

V I I inci a s r d a n s o n r a tarih s e b e p l e r netice s i n d e T r k l e r a r a s n d a b a k a b i r y a z u s u l inti a r e t t i : Uygur yazs. U y g u r yazs t r k m a h s u l d e i l d i r . B u y a z ta V i n c i a s r d a i n T r k i s t a n a S u r y e d e n getirilmitir. Bu yazy T r k l e r arasn d a n e r e d e n h r i s t i y a n m i s y o n e r l e r o l m u t u r . Uy gur yazs bir vakit S u r y e d e mstamel yaznn trk diline u y d u r u l m u eklidir. in T r k i s t a n m e d e n y k s e l m e devrinde T r k l e r b u yazy istimal ederlerdi. in T r k i s t a n d a b u l u n m u i s l a m i y e t t e n e v v e l k i d e v r e ait U y g u r c a e s e r l e r v e i s l m i y e t d e v r i n d e y a z l m Kutadgu Biggibi k i t a p l a r b u y a z ile y a z l m t r . slmiyetin intiarile, T r k l e r arasnda, X u n c u asrdan itibaren, arap- harfleri y a y l m a a balad. Fakat arap harflerinin intiar u y g u r harfleri nin istimalini d u r d u r m a d . Muhtelif T r k z m r e leri a r a s n d a u y g u r h a r f l e r i n i n i s t i m a l i X I V n c a s r n s o n l a r n a k a d a r d e v a m etti [1]. 1 9 2 8 e kadar btn Trkler arasnda kullan[1] s l a m i y e t t e n W . Radloff, evvelki u y g u r edebiyatna dair eserler. in T r k i s t a n d a b u l u n m u t r k e y a z l a r dan "Huastuanift,, ismindeki duay o k u d u v e t e r c m e etti. bazla

A.Von Le Coq, slamiyetten e v v e l k i t r k y a z l a r n n rn aadaki isimlerle neretti:

A . V o n Le Coq, "Ein christliches und en manichasches M a n u s c r D t f r a o - m e n t in t r k i s c b e r S D r a c h e fusTurin! ^pracne S i t z , K. P . a k a d . w i s s e n . 1 9 0 9 . S. 1 2 0 6 . A. V o n L e C o q , " T r k i s c h e m a n i c h a i c a a u s C h o t s c h o . I. a b h . K . P. a k a d . w i s s e n , B e r l i n 1 9 1 1 . W . F . K . M l l e r , " U y g u r i c a , , i s m i l e in T r k i s t a n d a bulun m u yazlarn birounu almanca tercm e s e b e r a b e r neretti. U i g u r i c a . I-V, W . B a n g ve, A. V o n G a b a i n , T r k i s c h e T u r f a n t e x t e I. I I .

lan a r a p harfleri t r k l i s a n n a hi u y g u n olmy a n b i r y a z s i s t e m i idi. K u v v e t l i s a i t l e l e r l e d o l u t r k l i s a n sait a l a m e t l e r i p e k az o l a n b u A r a p y a z s i s t e m i i i n d e e s i r g i b i idi. B u arap alfabesi d n y a n n en m u l k alfabe l e r i n d e n b i r i d i r . H e r h a r f i n e k l i m e v c u t ol m a s , h a r f l e r i n y a z d a r a p t e d i l m e s i b u y a z y renmeyi ok mklletiren c i h e t l e r idi. A r a p harflerini istimalde d e v a m etmek Trklerin mede n i l e m e s a y r u r e t i n i a r l a t r a n b i r a m i l idi. O n u n i i n 1 9 2 8 d e , a r a p h a r f l e r i y e r i n e , ltin a l f a b e s i n i trk diline u y g u n bir ekle s o k m a k suretile yeni b i r t r k a l f a b e s i icat o l u n d u . Orta Asya trkleri, tarih d e v i r l e r i n . . . \ . . , ' .t-4 bidayetlerinde salam hukukiesasN A U M U M B I R lara istinat e d e n c a m i a l a r t e k i l etNAZAR mislerdi. Trklerde nikha mste nit b i r a i l e s i s t e m i t t a r i h t e n e v v e l ki d e v i r l e r d e t e e s s s e t m i t i . N i k h , m e r a s i m l e i c r a olunan bir m h i m m u k a v e l e telkki olunurdu. N i k h i i n a n a v e b a b a n n r z a s a r t idi. G v e y i n g e l i n i n v e l i l e r i n e b i r m i k t a r m a l v e r m e s i d e t idi. Eski T r k l e r bu g v e y tarafndan verilen mala kahng d i y o r l a r d . Kalmg e k s e r i y a at v e k o y u n l a r dan ibaret olurdu. T r k camialarnda kadnlar koca larn vesayeti altnda ezilmi bir z m r e o l m a k t a n u z a k idiler. K a d n , a i l e n i n h u k u k s a h i b i b i r a z a s saylrd. K o c a s n n vefat t a k d i r i n d e kadnn ve r a s e t v e o c u k l a r z e r i n d e velayet h a k k v a r d . ( O r h o n k i t a b e l e r i n e g r e Kutluk Hanm vefatndan sonra oullarnn v a s i s i v a l i d e l e r i Bilge Hatun olmutur). Trklerin hukuku medeniye esaslarndan
u

ESKI T U R K L E RIN H U K U K U

..

birini ayrca zikretmek lzmdr. T r k l e r d e ha yatta kalan biraderlerin vefat eden biraderle rin z e v c e l e r i l e e v l e n m e s i b i r i t i m a v a z i f e te lkki olunurdu. B u det z a m a n m z a kadar baz trk zmreleri arasnda yaamaktadr. Trk lerde mlkiyet messesesi kablettarih devirlerde domutur. in v e k a y i n a m e l e r i , h e r Hyung Nu nun k e n d i n e m a h s u s bir arazisi o l d u u n u s y l y o r l a r . in tarihleri T r k l e r i n hayvanlara vurduklar damgalara mlkiyet almeti ismini veriyorlar. Trklerde mlkiyet messesesinden doan mukavelev m n a s e b e t l e r d e pek eskiden m a l m idi. T r k l e r m u k a v e l e m e f h u m u n u i f a d e iin t r l kelimeler kullanrlard. Merasimle yaplan bir nevi vicdan taahhd t a z a m m u n eden mukavelelere and, d i y o r l a r d . U m u m i y e t l e m u k a v e l e n i n i s m i bgas idi. H k m d a r l a r a r a s n d a k i m u a h e d e y e baig deniliyordu. H u k u k u a m m e messeselerine gelince, eski Trklerin bu sahada m n k e i f bir h u k u k yarat m olduklarn gryoruz. Trkler devlete il, h a k i m i y e t e kut diyor l a r d . T r k t e l k k i s i n d e d e v l e t : gayesi asayi ve adalet olan bir nafiz hakimiyete itaat eden ms takil ve mteekkil bir camia demektir. l b a n d a han b u l u n u r . Han e s k i T r k l e r i n t e l k k i s i n d e b i r h k m d a r olmaktan ziyade bir y k s e k m e m u r d u r . Han ili trelere u y g u n b i r s u r e t t e i d a r e et m e k l e m k e l l e f t i r . T r e , s a r i h v e y a h u t z m n su rette, m i l l e t t a r h n d a n k a b u l o l u n m u h a y a t k a i d e lerinden ibarettir. T r e l e r yolla v c u d e g e l m i kaidelerdir: rf eklinde tedricen teesss etmi kaideler, hanlarn millet tarafndan k a b u l o l u n m u

buyuruklar, h a l k i c t i m a l a r n d a ittihaz olunmu kararlar. Eski Trkler h a l k a bdn diyorlar. Trk elinde halkn devlet i d a r e s i n d e rol vardr. Her devirde T r k camialarnda muhtelif mahiyette h a l k i t i m a l a r y a p l d n g r y o r u z . lin h a y a tndaki mhim m e s e l e l e r b u bdn ictimala rnda hallolunurdu. Silh tamaa muktedir olan her e r k e k u m u m halk itimalarna itirak e t m e k h a k k n h a i z idi. B u h a l k itimalarna v e r i l e n Kurultay i s m i M o o l d e v r i n d e n s o n r a taa m m n etti. Handan b a k a da devlet i d a r e s i n d e ona yardm eden m e m u r l a r vardr. Bunlar beyler dir. Beyler trl snflara b l n m t r . T u k y u trkleri devrinde balca snf beyler g r y o r u z : adapler, tarhanlar, buy ruklar adapitler devlet i i n d e en y k s e k m e m u r l a r idi. B u n l a r n m a n s p l a r i r s idi. k i n c i d e r e c e m e m u r l a r tarhanlard. Bunlar hizmetleri sayesinde y k s e l m i b y k m e m u r l a r idi. Adi memurlara u m u m i y e t l e buyruk diyorlard. M e m u r l a r igal ettikleri m a n s p ve r t b e l e r e g r e ayrca u n v a n l a r da t a r l a r d . Hann b i r a d e r i n e Yabgu d e r l e r d i . B i r v i l y e t i i d a r e e d e n p r e n s l e r e at, u m u m i y e t l e p r e n s l e r e tegin d i y o r l a r d . B u y k s e k u n v a n l a r d a n b a k a alpaga, tutun g i b i u n v a n l a r da v a r d . T r k devletleri kuvvetli bir disipline mstenit d e v l e t l e r idi. B u inzibat m a k u l ceza kanunlar sayesinde t e m i n o l u n u r d u . T Hyung-Nu devrinde crmler a r c r m l e r , hafif c r m l e r d i y e i k i y e t a k s i m e d i l m i t i . A r s u l a r n c e z a s i d a m idi. Hunlar da m u h a k e m e u s u l g a y e t s e r i idi. H i b i r m a z -

n u n on g n d e n f a z l a h a p i s h a n e d e k a l m a z d . O n u n i i n hun h a p i s h a n e l e r i n d e m a h p u s az b u l u n u r d u . T arMHun d e v r i n d e c e z a h a k k d e v l e t e m n h a s r b i r h a k o l m u t u . T r k l e r d e o k t a n b e r i h u s u s inti k a m u s u l zail o l m u t u . Crmlerin hu ekilde ikiye inksamn Tukyu denilen Trkler devrinde de gryoruz. Bu devirde ar crmlerden olarak vatana h y a n e t , katil, bakasnn zevcesile g a y r i m e r u m n a s e b e t gs t e r i l m i t i r . Eski Krgzlara ait v e s i k a l a r d a a r c r m l e r arasnda harpte geveklik gstermek, elilik vazifesini ifada k u s u r , salhiyeti o l m a k s zn h k m e t ilerine m d a h a l e , ekyalk sayl mtr. Bu ceza k a n u n l a r n d a n eski Trklerin devlet dahilinde inzibat temin mes'elesine b y k bir e h e m m i y e t atfettiklerini g r y o r u z . T r k l e r i n h u k u k u d v e l e ait t e l k k i l e r i d e ok m n k e i f idi. Hun, Tukyu v e Uygur H a n l a r t a r a f n d a n in, ran v e B i z a n s h k m d a r l a r n a ya zlm mektuplar sayesinde Trklerin beynelmilel m n a s e b e t l e r h a k k n d a k i telkkilerini tesbit e t m e k m m k n olmutur. Eski Trklerin telkkisine g.re milletler a r a s n d a k i m n a s e b e t l e r , m u a h e d e l e r e istinat eder. M u a h e d e l e r e riayet bir ahlk bor tur, m u a h e d e l e r i b o z m a k bir cezayi istilzam eden c r m d r . K o m u devletler arasnda mnasebette e s a s sulhtur. H a r p daima bir m u a h e d e n i n bozul m a s n d a n doan, hdisedir. Devletler arasnda fikir m b a d e l e s i eliler vastasile temin olunur. Elile rin ahsiyeti m a s u n d u r . B u esas eski T r k l e r d e eliye lm yok v e c i z e s i l e i f a d e o l u n m u u t r . T r k l e r i n devlet tekilt kuvvetli bir m e r k e z h a k i m i y e t ile h a l k l k e s a s n telif f i k r i n e i s t i n a t

ediyor. Handan balayp bir nefere kadar btn T r k l e r d e treye r i a y e t g e r e k l i i d u y g u s u ha k i m idi. T r k n H a m e m r e t m e s i n i , h a l k , a s k e r i itaat e t m e s i n i b i l i r d i . F a k a t h e r T r k i i n h a y a t t a klavuzluk e d e n tre idi. Trk rknn ruh h a s l e t l e r i n d e n biri treciliktir. B u s a y e d e d i r ki T r k ellerinde her z a m a n inzibat ve asayi h k i m olmutur. T r k rkn cihan tarihinde devleti idareci, inzbat bir rk olarak tantan, T r k l e r i n y e r y z n n trl k s m l a r n d a p e k o k devletler tesis edip trl milletleri asayi iinde idare edebil melerini temin eden amil T r k l e r i n bu o k sa l a m h u k u k u a m m e e s a s l a r o l m u t u r . [1]
(1] T r k h u k u k u f a s l i i n i s t i l a d e e d i l m i eserlerin mhimleri: D e Groot, die H u n n e n d e r v o r c h r e s t l i c h e r Zeit J. B i u r i n , Sobranye svedenii o narodakh obitavikh v e S r e d n e y Azii v d r e v n i y e v r e m e n a Petersburg 1851. A T h o u s a n d y e a r s of T a r t a r s St.

E. H . P a r k e r , S. A. J u l i e n , W. W. Thomsen, Radloff,

W.Radloff, H. H. Vambery, Vambery,

Documents historiqus sur les Tukioue ( t u r c s ) . J . A. s e r i e V I c i t I I I , I V . Inscription de l'Orkhon de chiffrees Die D e n k m l e r v o n Koscho-Zaidam .iste L i e f e r u n g St. P e t e r s b u r g 1 8 4 3 Kudatku-Bilik des Jusuf Chass-Hadschil a u s B a l a s a g u n St. P e t e r s b u r g 1 8 9 1 Das T r k e n v o l k in s e i n e n e t h n o l o g i s c h e n und ethnographischen Beziehungen

Die p r i m i t i v e C u l t u r d e s Turko-Tatarischen Volkes V. V. B a r t h o l d , D i e h i s t o r i s h e B e d e u t u n g d e r a l t t r k i s c h e n Inschriften. D.Samokvasoff, Sbornik obinago prava Sibirskikh ino rotsef

Din,
ESKI. T R K . DINI . LERIN

itima
m e s S

uuraorac gu
rh&n kavmin fikr

bir m e s s e s e d i r . Her e s e g i b i din d e ait olV P mpHpn t<=k-

mullerde h e m a h e n k olarak inkiaf etmr D e m e k k bir k a v m i n geirdii dini safhalar a r a t r m a k suretle o k a v m i n medeniyetteki k d e m i m , itimai t m km l v a r n r . .m u r h a ll e le r bn r k a v oik , t ah a riirc e t e s i rk kd tme i ek n n d e h a d e i i i az m n den azade olarak, tabi'bir cereyanla geirdii din safhalarn m t e k m i l ekilleri ne k a d a r eski ise o k a v m i n m e d e n i v e t i , itima t e k m l de 01 nisbette k a d m d e m e k t i r . Y a a d k l a r din d e v i r l e r b u noktai n a z a r d a n t e t k i k e d i l d i i z a m a n T r k l e r i n e n iptida e k i l l e r den m t e k m i l safhalara y k s e l d i k l e r i tarihin, eski milletlerin h e p s i n d e n kdemli olduu t e b e y y n etmektedir. Tarih d e v i r l e r e intikal edebilen mill efsanelerle din a y i n l e r d e krntlar g r l e n baz telkkiler, Trklerin pek eski zamanlarda bir n e v i totemcilik devri yaam olduklarn gster mektedir. Bu devirlerde T r k l e r i n itima teek klleri de totemcilik ile a h e n k t a r olan klan e s a s n a m s t e n i t b u l u n u y o r d u . E n e s k i T r k efsaS i b i r y a n m R u s o l m a y a n k a v m l e r i n i n rf hukuku mecmuas Yakutlarn hukuk hayat (Rusa) Trkmenlerin rf k u k u k u Rusyadaki gayri Rus kavmlerin rf h u kuku (Rusa) Koybal Trkleri, ulm Trkleri, Kan Tatarlar Y a k u t l a r n rf h u k u k u . ( R u s a ) Description d e s h o d e s et d e s s t e p p e s d e s Kirghiz-Kazak S,1848 Paris

D. K o n e f f A. L o m a k i n E. N. Y a k u i n , * N : A. K o s t r o f f N . A. K o s t r o f f , A. L e v s c h i n ,

n e l e r i n d e k'an t e k i l t i l e totem d i n i n i n b a r i z iz leri p e k g z e l s e i l m e k t e d i r . T u k y u l a r m kurttan inmi olduklar h a k k n d a k i e f s a n e ile U y g u r v e O u z e f s a n e l e r i n d e totem d i n i n i n p e k e s k i d e v i r l e r e ait h a t r a l a r y a a m a k t a d r . T u k y u e f s a n e s i n d e totem k u r t , U y g u r ef sanesinde i s e h u a a c d r . Eblfadtl Reidettin v e bni Bibi g i b i m v e r r i h l e r t a r a f n d a n O u z l a r n klan tekiltna dair verilen m a l m a t arasnda bunlarn evvelce geirmi olduklar totemcilik devrine ait i z l e r g z e a r p m a k t a d r . Her iki tarihi de Ouzlar tekil e d e n y i r m i drt b o y d a n h e r b i r i n i n b i r ungun u o l d u u n u kaydediyorlar. Ungunlar, ahin.kartal, tavancl, s u n g u r ve a k r gibi a v c kulardr.' T a r i h i l e r i n bu u n g u n l a r a dair v e r d i k l e r i m a l m a t , t a m a m i l e din tarihlerindeki totem telkkisine uygundur. Filhakika Eblfadtl Reidettin in izahna nazaran ungun mbarek manasnadr. T o t e m dinine m e r b u t olan k a v m l e r n a z a r n d a da totem m b a r e k ve mukaddestir. B u n d a n baka ekseri totemler gibi bu ungun lar da b i r e r h a y v a n d r . T o t e m dininde totemi l d r m e k , etini y e m e k n a s l m e m n u i s e O u z larda da bir b o y a m e n s u p fertlerin o boyun ungun unu l d r m e l e r i , e t i n i y e m e l e r i y l e c e memnudur. D e m e k ki Ouzlarn b o y tekil t n d a g r l e n ungunlar, onlarn bir z a m a n l a r y a am olduklar totemcilik devrinin bir hatras olarak kalmtr. Mahmut Kagar, eski T r k takviminde bir d e v i r tekil e d e n on iki yln san, kz, k a p l a n , t a v s a n , e j d e r h a , y l a n , at, k o y u n , m a y m u n , t a v u k , it v e d o m u z g i b i o n i k i h a y v a n i s m i n i t a d k l a r n h a b e r veriyor. Bu on iki h a y v a n n vaktile bir

t a k m T r k k l a n l a r n a ait t o t e m o l m a l a r m s t e b a t d e i l d i r . Radloff u n Altay T r k l e r i n i n , sirjevskinm de Y a k u t l a r n dinleri h a k k n d a v e r d i k l e r i m a l m a t totem tekilt krntlarnn bunlar arasn da b u g n e k a d a r y a a d m g s t e r i y o r . t i m a i l k t e e k k l o l a n klan bir aile ma h i y e t i n d e idi. F a k a t b u a i l e d e e f r a d b i r b i r l e r i n e b a l a v a n rabta k a n d a l k deil, ayni t o t e m e m e r b u t i y e t idi. t i m a t e k e m m l n e t i c e s i n d e b u ipti da t e l k k i d e i e r e k e f r a t a r a s n d a k a n d a l k k a r a beti b a g s t e r i n c e t a b i a t i l e klan e m b e r i krld. Y e r i n e ayni k a n d a n g e l e n aileler mttehidesi olan boy k a i m o l d u . t i m a t e k e m m l ile h e m a h e n k o l a n din t e l k k i de a y n i s u r e t l e d e i t i i n d e n totemcilik d e m e v k i i n i t a b i a t i l e animizme brakt. A n i m i z m devri, fikrin r y a ve l m gibi insan yakndan alkadar eden vak'alara sebep arayacak d e r e c e d e inkiafile balad. Bu sebebi aratran iptida i n s a n l a r , k e n d i l e r i n d e c e s e t t e n b a k a az o k madd bir varlk, bir e b u l u n d u u n u tahay y l ettiler. C a n e k i e n b i r a d a m d a h a y a t n s n d n bildiren almetin son nefes olmas, onlar bu varln soluk nev'inden bir ey o l d u u n u k a b u l e evketti. R y a hdisesi ise bu varln, ce sedi m u v a k k a t e n t e r k e d e r e k istedii y e r l e r d e do laabilecei z a n n n v e r d i i n d e n , b u e, h a y a l e t gibi bir e y t e l k k i edildi. n s a n l a r bir defa k e n dilerinde cesetten ayr byle bir varlk kabul edince b u n u tedricen hayvanlara, nebatlara, aalara, d a l a r a d a t e m i l e d e r e k o n l a r a da b i r e r r u h i s n a t ettiler. t e b u k a n a a t y e r l e t i k t e n s o n r a d r k i e c dada i b a d e t dini balad. H e r soyda biri ' b y k atann, dieri b y k a n a n n r u h u o l m a k z e r e iki man m e v c u t o l d u u n -

d a n s o y f e r t l e r i c e t - a t a r u h u ile c e t - a n a r u h u n u t a k d i s ettiler. O n l a r n a m n a y a n a n s o y d n s n d r m e m e e altlar. i n t a r i h l e r i n d e , Hiyungnu devletinin teekk l n d e n a s r l a r c a e v v e l e ait o l a n animizm devrinin m e r a s i m halinde yayan yle bir hatrasndan b a h s e d i l i y o r . "Hiyungnu l a r s e n e d e b i r defa L o n g i n g e h r i n d e u m u m b i r t o p l a n y a p a r a k ata larnn ruhuna, ge v e yere k u r b a n keserler.,, Ayni detin T o k y u l a r d e v r i n d e de yaad y i n e in m v e r r i h l e r i n i n " T u k y u asilzadeleri h e r s e n e cetlerinin metenlerini ziyaretle ruhlarna k u r b a n keserler.,, yolundaki kaytlarndan anlalyor. T r k l e r d e , boylarn ittihadile b y k k a b i l e l e r t e e k k l ettikten sonra bidayette ecdada peresti m a h i y e t i n d e olan a n i m i z m de t e k e m m l e d e r e k m e v k i i n i arz n a t r i z m e brakt. Fakat, t o t e m i z m g i b i b u da b s b t n k a y b o l m a d . z l e r i b a z a y i n v e i b a d e t l e r d e y a a m a k t a d e v a m etti. N a t r i z m devri, ecdadn ruhlar yerine bunlarn m u k a d d e s m a k a m l a r olan dalar, b y k r m a k l a r , b y k ormanlar ve aalar ikamesile balar. Bu suretle Yer-Su denilen yeryz mabutlar dodu. in v e k a y i n a m e l e r i n d e deniliyor k i : " H u n l a r ( H i y u n g n u l a r ) , s o n b a h a r d a a t l a r s e m i z l e d i i za m a n b u n l a r ayrlarn ve h u b u b a t n hmisi olan mabutlara k u r b a n ederlerdi. Kurbanlar merasimi m a h s u s a ile o r m a n n e t r a f d e v r e d i l d i k t e n s o n r a kesilirdi.,, A y n i din m e r a s i m T u k y u l a r d a da v a r d . B u n l a r da Yer-Sulara k u r b a n k e s t i k l e r i g i b i cet-ata ad d e t t i k l e r i Bozkurt n a m n a d a s e n e d e b i r defa d i n merasim yaparlard. Orhon kitabelerinde grlen Yer-Sular, arz

natrizm devrinin mabutlardr. Arz natrizm d e v r i n d e m e r k e z i n v e d r t c i h e t i n Yer-Su l a n ol d u u gibi muhtelif kabilelerin de k e n d i yurtlarna m a h s u s birer husus mabutlar vard. T r k l e r b u d e v i r d e a a , ate, d e m i r v e su gibi u n s u r l a r a kar bir hissi tazim besliyor, bun lara kuts bir m a h i y e t atfediyorlard. T r k l e r i n m t e f e r r i k kabileler halinde yaa d k l a r z a m a n l a r a ait arz n a t r i z m , b i r k a b i l e rei s i n i n d i e r k a b i l e l e r i t a h t itaate a l a r a k h k i m b i r s l l e t e s i s ettii y a n i i t i m a t e e k k l k a b i l e h a linden millet e k l i n e y k s e l d i i z a m a n d a n itibaren yerini semav n a t r i z m e brakt. S e m a v natrizm t a r i h i n O r t a A s y a n n i l k b y k T r k d e v l e t i ola r a k t a n d Hiyungnu devletinin z u h u r u n d a n ok z a m a n evvel balad. Bu ekli dininin kdemi bize Hiyungnu devletinin teekklnden asrlarca evvel T r k c e m i y e t i n i n Orta A s y a d a mill t e e k k l e m a lik bir h e y e t o l d u u n u a n l a t m a k t a d r . S e m a v na t r i z m d e v r i b a l a d k t a n s o n r a m a b u t l a r b i r i arz, dieri semav o l m a k zere ikiye ayrldlar. Bu m a b u t l a r a k a r a r g h o l a n y e r ile g k te a y r c a kut s i y e t k a z a n d l a r . G n e i n , a y n m a b u t t a n n m a s da bu devirde balad. Ort Asya T r k l e r i n i n milttan y i r m i iki a s r e v v e l s e m a v n a t r i z m d e v r i n i y a adklar anlalyor. Milttan ( 2 2 0 5 ) s e n e e v v e l i n i n t a r i h ilk s . l l e s i o l a n Hiya H a n e d a n n k u r a n b y k Yunun m i l l T r k m e n k b e s i n d e k i Dibbakoy Han o l d u u i h t i m a l i n i i l e r i s r e n De Cugines i n t a r i h l e r i n e is tinaden b u d e v i r l e r d e O r t a A s y a d a b i r d e v l e t k u r m u o l a n n-Goeyin de bu h a n e d a n a m e n s u p olduunu sylemektedir. D e m e k ki Orta Asya T r k l e r i milttan y i r m i iki asr e v v e l devlet k u r a n

\ /

T I \ i '

bir millet haline y k s e l m i l e r d i . inin mitolojik b e h k m d a r n n s o n u n c u s u o l a n n t a r a f n d a n b y k Tufann t a h r i b a t n b e r t a r a f e t m e e m e m u r e d i l e n Yu y a " P e y a n i B e v u n v a n v e r i l m i oldu u n a d a i r u-king de g r l e n b i r k a y t De Guignes yi teyit etmektedir. En eski in sturelerinin tetkiki, Hiyalarm ' } daha o devirlerde m t e m e d d i n bir heyeti itimaiye / halinde bulunan Orta Asya T r k l e r i n e m e n s u p . o l d u k l a r n , i n e ilk d i n i d e b u n l a r n g t r d k l e ! rini gsteriyor. Orta Asyada semav natrizm dininin bu eski lii v e g n e l e a y n d a h a o z a m a n l a r d a m a b u t ^ t a m T c d s n l T s e , a m e r l e r d e ; i l e r d e gr len, b i l h a r a b u n l a r v a s t a s i l e S e m e r e l i l e r e , branl e r e g e e n g n e v e a y m a b u t l a r n n m e n e i an ] lahr. D e m e k ki Orta A s y a d a s e m a v natrizm balada z a m a n l a r d a g a r b e h i c r e t e d e n S m e r l e r , \ Etiler b u dini de b e r a b e r g t r m l e r d i r . G k l e yerin, gnele ayn m a b u t telkkisi. ! : Hunlar d e v r i n d e reSM""'OT^WTWTCt. Hipungnu h k m d a r l a r n n Tanr kutu u n v a n n tadkla rm k a y d e d e n in mverrihleri, b y k Metenin S in m p a r a t o r u n a g n d e r d i i m e k t u p l a r a (gk ile y e r i n d o u r d u u , g n e l e a y n t a h t a g e i r d i i Hiyungnularm b y k Tanr kutu ihtiramla in i m p a r a t o r u n d a n r i c a e d e r ki...) i b a r e s i l e b a l a d n da h a b e r v e r i y o r l a r . B u i b a r e Hunlar (Hiyun G N U L A R M g k ile y e r i m u k a d d e s , , g n e l e - a y d a mabut tandklarn vazhan gstermektedir. Orhon kitabelerinde b u a k i d e d a h a s a r i h t i r . Ki t a b e l e r d e g k ile y e r , g k i l h l a r i l e y e r m a b u t l a ^T r b i r b i r l e r i l e karlatrlmm. O r h o n k i t a b e s i n i n V banda "ze k k tanr, asra yaz y e r klundukta,

ikin ara kii olu klnm,, yani y u k a r d a m a v i gk, aada yaz y e r yaratldktan sonra ikisinin arasnda insan olu yaratld, denilmektedir. Kita b e n i n d i e r b i r y e r i n d e Gk tanr i l e m u k a d d e s Yer-Sular karlatrlm, Gk, ziyann v e mk fatn, Y e r d e z u l m e t i n v e m c a z a t n mmessili gibi gsterilmitir. T u k y u l a r da g n e m u k a d d e s olduundan hakanlarn saraylarnn, otalarnn kaplar daima arka m t e v e c c i h b u l u n u r d u . Ha kanlar her sabah kalktklar zaman arka tevec c h l e g n e i takdis eder, tahta oturduklar z a m a n lar d a y z l e r i a r k a m t e v e c c i h o l u r d u . T r k l e r i n Yer-Su m a b u t l a r b i l h a r e a y n e n i n e g e m i t i r . A s r h a z r s i n o l o g l a r n d a n Edouard Chavanmsmilt tan 2 4 9 s e n e e v v e l e u s l l e s i e n k a z z e r i n d e d r d n c s l l e y i k u r a n Tsin l e r i n n e s l e n T r k olduklarn syledikten s o n r a u satrlar yazyor: "Tsin sllesinin ecdad kendi memleketlerinde (Orta A s y a d a ) h k m r a n i k e n bir din m a n z u meleri vard. Bilhara bunlardan i n - e - H u v a n g ti, b t n i n i z a p t e d e r e k b u k t a d a i l k b y k imparatorluu k u r d u u z a m a n eski yurdundan g e t i r m i o l d u u b u d i n i i n l i l e r e d e k a b u l ettirdi. Anasr erbaadan s u y u n bereketile h k m r a n ol d u u n u iln e d e r e k tedbirlerini b u u n s u r u n hasai s i n e g r e t e r t i p etti.,, C h a v a n n e s , T s i n l e r i n eski yurtlarndan getirdik leri b u d i n i n e s a s , y u k a r d a b u l u n a n Y e i l H a n Sar (Kara) H a n , Kzl H a n v e A k H a n d a n m r e k k e p drt m a b u d a peresti v e n a m l a r n a kur ban kesmekten ibaret olduunu sylyor. " C h a v a n n e s , , Savan,M-Mnin a y l k e m i r l e r i n d e n b i r f k r a ile k e s i l e n k u r b a n l a r n neler olduunu naklettii anlatyor. B u fkrada deniliyor k i :

S e m a n n olu ilk b a h a r n a y n d a k o y u n , y a z m aynda horoz, s e n e n i n ortasnda kz, son b a h a r n a y n d a k p e k , k n a y n d a da d o m u z eti y e r [ l ] . B u f k r a b i z e s e n e n i n h e r m e v s i m i n d e s e m a n n oullar olan h a n l a r d a n ilk bahar temsil eden Yeil H a n a koyun, yazn m messili olan Kzl H a n a horoz, s o n b a h a r temsil eden Ak H a n a kpek, Kn m m e s s i l i olan K a r a H h a n a da d o m u z k u r b a n e d i l d i i n i g s t e r i y o r . G r l y o r k i T r k l e r , Tsinlev z a m a n n d a se mav natrizme ykselmi bulunduklar halde eski t o t e m i z m v e arz n a t r i z m d e v i r l e r i n e ait ayinler yine aralarnda yayordu. O r t a A s y a n n h e n z k u r a k l a m a h k m ol mad, y k s e k d a l a r d a k i b u z k t l e l e r i n i n eri m e s i n d e n hsl olan aylar, sk sk y a a n m e b z u l y a m u r l a r , h e r taraf s u l a y a r a k y e m y e i l yap t d e v i r l e r d e t a b i a t i n b t n kuvvetlerini takdis e t m e k p e k tabidir. B u n u n iindir ki Trklerin eski dinleri ok m a b u d u bir natrizmdir. Bu din, m m b i t l k e l e r d e y a y a n z i r a a t i k a v m l e r i n dinidir. Yldzlarn h e r g n k devri, hasat mev siminin senev teakubu, btn zevklerin neele rin m e m b a d r . Maietini tabiattan alan b u k a v min daim surette tabiat kuvvetlerini t a k d i s et m e s i ; g n e i , a y , y e r y z n e h a y a t v e n e e sa an m a b u t l a r tanmas p e k tabidir. Fakat ilve etmek i c a b e d e r ki m t e a h h i r devirlerde Trkle rin b u n a t r i z m d i n i n d e m a f e v k a l r z b i r t e m a y l b a l a m n e t i c e d e Yer-Su]a.r din s i h r b i r m a hiyet alarak amanizmi dourmutur. Arz n a t r i z m
[1] L e C y c l e T u r c

devrinde

her

hdise
P.

husus

des douzc a n i m a u x

36-74

444

m a b u t l a r o l a n Yer-Sulardan b i r i n e isnat ediliyor, iyilik v e fenalk b u n l a r d a n biliniyordu. u halde hadiselerin arzulara u y g u n olmasn temin iin h a n g i e y l e r i n Ter-Sularn houna gideceini,hangi e y l e r i n d e o n l a r k z d r a c a n b i l m e k l z m d . B u n u bilen v e bildirenlerin de c e m i y e t iinde m u h t e r e m b i r m e v k i l e r i o l m a s p e k t a b i idi. t e b u s a i k l e r l e d i r k i Yer-Su larn m u h a b b e t l e r i n i k a z a n m a k , m a z a r r a t l a r n d a n k o r u n m a k i i n b i r ta k m shr ayinler balam, bu ayinleri yapan h u s u s bir snf t r e m i t i r . B u snf m e n s u p l a r n a e v v e l c e kam, kaman s o n r a l a r da saman denil m i t i r . B i r n e v i z a h i t l i k v e s i h i r b a z l k o l a n sa manlk sarav b n y e sahiplerinin yapabilecekleri b i r i o l d u u n d a n t a b i a t i l e irs idi. H a s t a l a m a h sus ilk n b e t a l m e t l e r i n i n z u h u r u samanla liyakatin nianesi addolunurdu. amanlar, s e m a v e arz tabakalarn ziyaret iin c e t r u h l a r n k e n d i l e r i n e m u a v e n e t e t t i k l e r i n i iddia e d e r , e s r a r l n e f i r l e r i n i n i s t i m d a t s e s i n i ilk evvel bu cet ruhlarn duyduklarn sylerlerdi. Radlofun Altay T r k l e r i arasndaki a m a n i z m e dair verdii malmata gre Yer-Su]ar& kurban takdim edebilmek, lenlerin ruhlarn semaJardaki ebed kararghlarna g t r m e e rehberlik e t m e k samanlara m a h s u s bir imtiyazd. Eski Trklerin akidesine nazaran lenlerin ruhu h e m e n semaya k a m a z d . C e s e t t e n a y r l a n r u h l a r n b i r tasaffi devri g e i r m e l e r i lzmd. Bu devirde ruhlarn evlerinin civarndan ayrlmadklarna cesetlerin etrafnda u u t u k l a r n a inanlrd. B u n u n iin a k r a b a s n a m l a r n a k u r b a n k e s e r Yu ayinleri y a p a r l a r d . l e n b i r a d a m n c e s e d i n i b u tasaffi devrini g e i r m e k iin 3-6 ay s o n r a defnederlerdi.

in t a r i h l e r i n d e T u k y u T r k l e r i n i n a m a n i z m d e v r i n d e n k a l a n Tu a y i n l e r i , c e n a z e d e f n i m e r a s i m i h a k k n d a u m a l u m a t v e r i l i y o r : T u k y u l a r llerini ya i l k b a h a r d a v e y a s o n b a h a r d a y a n i iki mevsimde defnederler. Bahar ve yaz m e v s i m i n d e len bir adam d e f n e t m e k iin s o n b a h a r d a a a y a p r a k l a r n n sararp d k l d z a m a n a intizar ederler, s o n b a h a r ve k m e v s i m i n d e lenleri de ilkbaharda aalarn y a p r a k ve iek a m a a ba l a d z a m a n d e f n e d e r l e r [1]. lleri g m m e z a m a n olan i l k b a h a r v e y a s o n b a h a r g e l i n c e m t e v e f f a n n dostlar, a k r a b a l a r , s a d a k a l a r , n e z i r l e r v e r i r . C e s e t k a z l a n u k u r a in dirilir. n d e y u c u l a r v e sigitiler o l m a k z e r e hazr olanlar atlara b i n e r e k yedi defa k a b r i n etra fn t a v a f e d e r l e r . D e v i r e s n a s n d a h e r k e s a l a yp, szlar, y z n b a k l a r l a izer, g z y a l a r n k a n a bular. Merasim bittikten sonra kabrin z e r i n e ta k o n u l u r . M e z a r b a n a u z u n b i r s r k dikilir. z e r i n e bir lvha aslr. Mteveffa hayatn da n e k a d a r d m a n l d r m s e z e r i n e k o n u l a n t a l a r da o k a d a r o k o l u r . M t e a k i b e n b i r at v e bir k o y u n k u r b a n edilerek balar m e z a r bana dikilen srk zerindeki lvhann stne talik o l u n u r . V e f a t e d e n a d a m m e r a d a n ise, k a b r i z e r i n e t r b e y a p l r . T r b e n i n i d u v a r l a r n a m t e v e f f a n n v e h a y a t n d a i t i r a k ettii m u h a r e b e l e r i n tasvirleri yaplr. in m v e r r i h l e r i n i n h a b e r v e r d i k l e r i n e g r e c e n a z e l e r i n defin m e r a s i m i y e n i i z d i v a l a r a v e s i l e
[11 i n m v e r r i h l e r i n i n v e r d i i b u m a l m a t , Trkle rin cenazeleri tahnit etmek usulne vkf olduklarn g s teriyor.

|j

olurdu. Merasim gn, kadn e r k e k herkes en yeni v e en ssl e l b i s e l e r d e g e l d i k l e r i n d e n bu esnada delikanllar kzlar, kzlar delikanllar be enirler, avdette ailelerine mracaatla evlenecek lerini sylerlerdi. G e n l e r i n bu talepleri ekseriya r e d d e d i l m e z ve i z d i v a l a n e t i c e l e n i r d i . S a m a n l n z u h u r u h a k k n d a k i izahtan anla laca vehile semav natrizm devri baladktan sonra biri t e a b b d e , dieri k e h a n e t e m t e v e c c i h o l m a k z e r e iki m a n z u m e t e e k k l etti. M a h m u t K a g a r , T r k l e r i n t e a b b d e ait d i n s i s t e m l e r i n e nom, k e h a n e t e ait s i h r i s i s t e m l e r i n e yalfi, din ruhanlerine tyn, s i h i r b a z l a r n a da yalfici ve kam isimlerini v e r i y o r . K i t a b l b e d v e t t a r i h un v a n l b i r e s e r d e d e e s k i T r k l e r i n din v e e r i a t lerini m u h t e v i bir kitaplar olduu v e b u n a ( N o m ) ismi verildii tasrih edilmitir T r k l e r , i l h m a n a s n a o l a r a k T a n r , di, B a y a t ve O a n lafzlarn kullanyorlard. Tanr, h e m g k h e m de a l l a h m a n a s n a g e l i y o r d u . lahiyat ': l i m l e r i n e d e tengrigan deniliyordu. di, A l l a h ve sahip manalarna geliyordu. G k tanrnn m m e s s i l i o l m a k i t i b a r i l e Hiyungnu hkmdarlarna T a n r K u t , Uygur H a n l a r n a d a di K u t u n v a n l a r v e r i l i y o r d u . B a y a t , da Argo trkleri n i n l e h e s i n d e Allah d e m e k t i . K u d a t k u B i l i k t e b u lfz a l l a h m a n a s n a k u l l a n l m t r . O a n ise k u d r e t l i m a n a s n a i l h b i r vasft. T r k l e r i n b i d a y e t t e n b e r i g e i r d i k l e r i din d e virlerin b u g n , Attay trUerile Yakut larn din t e l k k i l e r i n d e b u l a b i l m e k m m k n d r . Radlofun Altayllarn dinleri h a k k n d a verdii ma lmat, b u n o k t a i n a z a r d a n pek ziyade e h e m m i y e t i haizdir. Bu m a l m a t a gre, Altay t r k l e r i n i n k-

krmalarm

inat h a k k n d a m u a y y e n k a n a a t l e r i vardr. B u n l a r , dnyann birok tabakalardan m r e k k e p olduu na inanrlar. Y u k a r d a on yedi tabakadan m r e k k e p olan g k l e r , ziya m e m l e k e t i n i , U m a tekileder. Aada yedi veya dokuz tabakadan ibaret olan yaz y e r de z u l m e t memleketini, T a m u u t e k i l e d e r . B u iki l e m a r a s n d a i n s a n larn y a a d y e r y z vardr. Y e r y z , b t n sekenesile beraber, yukar gklerle aa yaz y e r l e r i n t e s i r l e r i a l t n d a d r . B t n iyi r u h l a r , y a ni i l h l a r , m e l e k l e r , g n e v e a y d n l k l k e s i n i n st k a t l a r n d a y a a r l a r . B u m a b u t l a r , i n s a n l a r yaratr, h i m a y e eder, s o n r a k e n d i l k e l e r i n e alr lar. G n e v e z i y a , i n s a n l a r n h m i s i , t a b i a t i n h a y a t m e n e i d i r . Z u l m e t l k e s i n i n alt k a t l a r n d a u u r s u z r u h l a r ( c i n l e r , e y t a n l a r ) ile i n s a n l a r z a rarlandrmak, m a h v e t m e k ve sonra ebed karan lklar iersine e k m e k isteyen ilhlar bulunur. Gk mabutlarnn en b y (Tanr Kara H a n ) dr. G n en y k s e k t a b a k a s n d a oturur. Btn cihan buradan idare eder. Tanr Kara H a n d a n b y k luhiyet s u d u r etmitir. Bun l a r n en b y B a y l k e n (en u l u b e y ) d i r . B a y l k e n , on a l t n c k a t g k t e altn d a d a b i r altn t a h t s t n d e o t u r u r . M a b u t l a r n e n k u d r e t l i s i d i r . B u n a a n c a k a k r e n k l i at k u r b a n e d i l e bilir. K a r a H a n d a n s u d u r e d e n d i e r i k i m a b u t ta K z a g a n T a n r ile M e r g a n T a n r d r . Kzagan tanr g n d o k u z u n c u katnda, M e r g a n T a n r da yedinci katnda oturur. D i e r bir m a b u t olan ( G n a n a ) da y e d i n c i k a t t a d r . (Ayata) m a b u d u i s e altnc kat gkte i k a m e t eder. Altay m i t o l o j i s i n d e n c k a t g k h a k k n d a ki t e l k k i p e k m h i m d i r . Y u n a n i s t a n d a g r l e n

Olimp sturesinin nereden geldiini gsteren bu t e l k k i y e g r e ( B a y l k e n ) in iki o l u n u n ( M a y e n e i l e Maytere) m a k a m olan n c kat gkte (Suruve)' denilen bir da vardr. Bu da yedi ( k u d a y ) y a n i y e d i i l h ile o n l a r n e m i r l e r i n i y a p m a a m e m u r syanet m e l e k l e r i olan Yayuciler (yaratanlar) m ikametghdr. Kinattaki btn hayatlarn m e n e i olan (St gl) de bu dan civarndadr. Ak lke yani insanlarn cenneti de bu kattadr. D n y a d a i k e n iyilik y a p a n salih in sanlarn ruhlar (aktular) ldkten sonra b u ak lkeye giderler. Orada mabutlar arasnda mesut b i r h a y a t s r e r l e r . Y e r y z n d e k i i n s a n l a r n cetleri o l a n a k t u l a r , b u r a d a y e r y z n d e olduu gibi, soy soy, b o y b o y y a a r l a r . Aktular y e r y z n d e k i torunlar h a k k n d a g k ilhlar n e z d i n d e efaatilik eder, onlarn h a y r n a alrlar. Adayllarn yeralt mabutlar, k o r k u n ilhlar dr. B u n l a r n b y y e r i n d o k u z u n c u k a t n d a siyah bir taht s t n d e oturan (Erlik H a n ) dr. Yeraltnn her katnda c e h e n n e m e m a h s u s bir g n e i n k o r k u n uleleri mnteirdir. Bu katlar, insanlarn peine t-klarak onlara fenalk etmee alan erir ruhlarla doludur. nsanlarn en k o r k u n d m a n olan (Erlik Han) yeraltnda kendi tabileri ve erir ruhlarla muhattr. P e k o k k o r k u l d u u n d a n gazabn tes k i n i i n k e n d i s i n e d a i m a k u r b a n l a r t a k d i m edilir.. Kurbanlarn en m a k b u l k o y u renkli a t l a r d r . Y e r i n e n alt t a b a k a s n d a d n y a d a i k e n fenalk yapanlarn cezalarm ekecekleri (kazrgan) vardr [1].
[1] L'annee S o c i o l o g i q u e , T, 7 - P . 224

Altaylarn hayli uzun v e k a r k olan din m a n z u m e l e r i u suretle hulsa e d i l e b i l i r : y u k a r da m a v i s e m a t a b a k a l a r i l e a a d a k i yaz y e r t a b a k a l a r n n , d i e r b i r t a b i r ile a y d n l k l k e l e rde karanlk lkelerin ulu tanrs ( T a n r K a r a H a n ) dr. F a k a t K a r a H a n b u l k e y i dorudan d o r u y a idare etmez. Aydnlk lkelerinin idare sini ( B a y l k e n ) e , k a r a n l k l k e l e r i n idaresini de (Erlik Han) a vermitir. Baylken, iyilikleri m k f a t l a n d r a n h a y r i l h , E r l i k H a n da f e n a l k l a r cezalandran er ilhdr. Birincisi hayr, ikincisi d e e r m a s d a r d r . B i r i n c i s i n e mit, i k i n c i s i n e d e havf saikalarile ibadet edilir. T a n r K a r a Han, bilfiil ie k a r m y a n y k s e k b i r v a r l k t r . A d a y l l a r n ilh m a n z u m e l e r i n d e Trklerin millet h a l i n e y k s e l d i k l e r i devirlerin hatras olan b u i k i ilh s i l s i l e a r a s n d a , k a b i l e v h a y a t d e v i r lerinin y a n i arz n a t r i z m z a m a n n n da krntlar yaamaktadr. Y e r y z mabutlar (Yer-Su)lar olan b u ilhlar, on yedi h a n d a n m r e k k e p t i r . B u hanlar, ya gl gelerini uzak ovalara yayan b y k dalarn karl tepelerinde veya lkeleri yeillendiren, meyvalarla dolduran b y k r m a k l a r n k a y n a k l a r n d a otu rurlar. Y e r - S u l a r m b a , en k u d r e t l i s i O a n H a n d r . Oan Han, arzn ortasnda yeil ormanlarn a r a s n d a t e p e s i ( B a y l k e n ) in i k a m e t g h n a e r i e n bir am aacnn bulunduu merkez noktada i k a m e t eder. O a n m iki olu vardr. B i r i n i n ad S u H a n , d i e r i n i n ad d a D e m i r H a n d r . Adetleri on yediye karlan Y e r - S u l a r , y a bir kabile, bir lke v e y a bir rmak, bir da ismini tarlar. B u n a g r e vaktile b u n l a r n ayr ayr

k a b i l e l e r e ait b i r e r h u s u s ilah o l d u k l a r k a b u l e d i l e b i l i r . B u n l a r , T r k l e r i n mill vahdetlerini h e n z i d r a k e t m e m i o l d u k l a r d e v i r l e r e ait m a butlardr. Adayllar, h e r i n s a n a biri h a y r ilah B a y l k e n , dieri er ilh E r l i k H a n tarafndan m e m u r iki r u h u n m e k k e l o l d u u n a inanrlar. B u n l a r d a n ev v e l k i s i iyi, i k i n c i s i f e n a r u h t u r . B u r u h l a r , y a a d mddete insana refakat ederler. Altayllarm bu din s t u r e l e r i i n , r a n v e H i n d i n s t u r e v d i n l e r i l e S m e r , Eti v e E g e d i n l e r i n i n m e n e l e r i n e ait izleri m u h a f a z a e t m e k i t i b a r i l e p e k m h i m d i r . inin, e s k i s t u r e l e r i n d e g r l e n d i n t e l k k i l e r t a m a m i l e T r k l e r d e k i s e m a v y e arz n a t r i z m e t e k a b l e t m e k t e d i r . i n i n Kong-tse d e n e v v e l k i d i n i o l a n Sinisme d e b u m m a s e l e t s a r a h a t e n g r l y o r . B u eski dinde btn mevcudatn babas ve anas g i b i t a s a v v u r e d i l e n g k ile y e r e , (Heou-Thou) ya atfedilen k u d s i y e t eski T r k l e r i n t e l k k i l e r d e h e m ahenktir. Hiyunglarn gk hakkndaki telkki l e r d e s i n i z m i n Thian hakkndaki telkkisi ayni e y d i r . i n s t u r e s i n i n i k i asl m v e l l i d i o l a n ( Y i n ) ile ( Y a n g ) T u k y u l a r m m a v i g k i l e y a z y e r i n den b a k a bir ey deildir. S i n i z m i n tanr i m p a r a t o r m a n a s n ifade e d e n Shang-Ti si A d a y l l a r d a g r d m z ( T a n r K a r a H a n ) dr. ang-Ti d e n s o n r a t a s a v v u r e d i l e n s e m a v r u h l a r ( S h a n ) , a r z r u h l a r v e i n s a n r u h l a r d a da Altaylardaki l k grlmektedir. in mitolojisinin ( P u a n - K u ) su Baylkendir. ( T i e n - H o a n g - T i ) , sema mabutlar ( f i - Hoang - Ti) yer mabutlar, (Yin-Hoang-T)de Yer-Sulardr. S i n i z m i n Kweileri, T s u ( r u h i e c d a t ) l a n , Alt a y h l a r d a k i Aktular dan baka bir ey deildir.

O r t a A s y a d a k i e c d a t p e r e s t l i k ile C i n d e bulara kar yaplan ayinler birbirlerinin ayndr. Tsul a r d a Aktular g i b i ang - Ti ile i n s a n l a r a r a s n d a bir vastadr. ang-Ti n e z d i n d e insanlarn hamisi ve enidir. B a z e n ang-Ti nin b i r t i m s a h g i b i t a s a v v u r e d i l e n gnete, Trklerde olduu gibi m u k a d destir. Zerdt dinine gre hayr m a b u d u olan Ahura M a z d a ( O r m u z d ) ile e r i l h o l a n Ahrvman dan h e r i k i s i d e Zervane-Akeren den kmlardr. Bu l k , O r t a A s y a d a pek e r k e n t e e k k l eden ilh m a n z u m e n i n bir eklinden b a k a bir ey deildir. Orta Asyada m a h h a s bir ekilde tasavvur edilen ilk v a r l Z e r d t F e l s e f b i r h a l e y e b r n d r e rek namtenahi bir varlk sekline sokmutur. F a k a t , Ormuzd ile Alrimana atfettii r o l , O r t a As y a d a ( B a y l k e n ) ile ( E r l i k H a n ) a i s n a t e d i l m i o l a n r o l l e r i n a y n d r . E s a s e n Avesta da d a h a e s k i z a m a n l a r a ait a y e t l e r d e v s i n i s b e t t e b i r a n i m i z m grlmektedir. B u a y e t l e r e g r e c i h a n , iyi v e fena ruhlarla malidir. Ecdadn ruhlar berhayat olanlarn hamisi, siyanet melekleri, (Eravashis)v. Aalara, atlara, k z l e r e , k p e e , ylana atfedilen k u t s i y e t v a s f i a r i l e p e k o k o l a n t a b u l a r da O r t a A s y a t o t e m i z m i n i n izleri seilmektedir, d e s t a n n t a s v i r ettii y e d i Ameshs Spentas yani yedi mu kaddes Ebedler, Adayllarn mitolojisindeki Yedi kudaydan baka bir ey deildir. H e r iki mito lojide bu yedilere atfedilen roller birbirlerinin ayndr. Yerli ve yabanc p e k o k unsurlarla karm o l m a s n a r a m e n H i n d i n e s k i d i n i n d e d e O r t a As yallarn l ilh m a n z u m e l e r i y i n e seilebil-

m e k t e d i r . H i n t t e Vasuslar s e m a m a b u t l a r , Rudras l a r y e r y z m a b u t l a r , Adityaslar da yeralt ma butlardr. G r l y o r ki D r a v i d i l e r i n H i n d i s t a n a g e t i r d i k l e r i O r t a A s y a d i n i b u r a d a k i m u h t e l i f din lere ve t e l k i n l e r e r a m e n izini m u h a f a z a edebil m i t i r . O r t a A s y a d a o l d u u g i b i k a d m H i n i di n i n d e d e ( D i j a u u s P i t r a ) B a b a g k ile o n a m e r b u t olan (Prithivi) Azizyer m u k a d d e s i n . Orta Asya animizmi, Hindistanda, ecrami semaviyeye, dala ra n e h i r l e r e , b y k a a l a r a i b a d e t e k i l l e r i n d e yasamaktadr. Hinde m a h s u s olan tenash akidesi yannda Diravidilerin getirdikleri akide mevcudiyetini muhafaza etmitir. Yerli olmad m u h a k k a k olan b u a k i d e , A d a y l a r d a b l y a y a n Aktular akidesidir. Hint d i n i n d e (Pitris) denilen c e t r u h l a r n n s e m a d a ( Y a m a ) n n (ilk i n s a n n ) y a n m a g i t t i k l e r i y o l u n d a k i a k i d e , A d a y l l a r n Aktular hakkndaki a k i d e l e r i n d e n b a k a bir ey o l m a d da pek vazhtr. P i t l i s l e r de A k t u l a r g i b i y e r y z n d e k i t o r u n larile a l k a d a r d r . O n l a r h i m a y e e d e n l e r , k e n d i lerine yaplan nezirlerden, k u r b a n l a r d a n m e m n u n olurlar. Altay Trklerinde o l d u u gibi Biral m a dininde de cet r u h l a r a k u r b a n k e s m e k , nezir y a p m a k ( r d d h a s ) en m u k a d d e s bir vazifedir. Diravidilerde Orta Asyada olduu gibi lleri iin tatan m u a z z a m k u r g a n l a r y a p m l a r d r . Y e r l i l e r i n e s a s a k i d e l e r d e k a b i l i telif o l m y a n b u k u r g a n l a r , Dravidilerin meneini gstermek itibarile p e k mhimdir. Orta Asyada olduu gibi, b u a k i d e y e m e r b u t Hintlliler a r a s n d a da c e n a z e l e r , h e m e n defnedil mez. Tasaffi d e v r i n i n g e m e s i b e k l e n i r . B u z a m a n

g e t i k t e n s o n r a r u h s e m a y a e k i l i r . C e s e t d e defn o l u n u r . V e d a l a r m (Varuna) m a b u d u n a atfettikleri rol ( B a y l k e n ) in r o l n n a y n d r . (Aditi) m a b u d u da Oan a p e k b e n z e r . V e d a n m f e n a l k m a b u d u o l a n ( R u d r a ) ile E r l i k H a n a r a s n d a h i b i r f a r k y o k t u r . R u d r a da k o r k u n t u r , m n t a k i m d i r , bir sr fena ruhlarla (Maruts) muhattr. E s k i T r k d i n i n i n i z l e r i b u g n k Yakutlar ara s n d a da m u h a f a z a edilmitir. Adayllarn d i n l e r i n e p e k z i y a d e b e n z e y e n Y a k u t d i n i n d e de m a b u t l a r , s e m a ilahlar, y e r y z ilhlar, yeralt ilhlar diye m a n z u m e y e ayrlmtr. Yakutlarla Adayllar a r a s n d a y a l n z m a b u t l a r n i s i m l e r i v e a d e t l e r i itibarile pek ehemmiytsiz farklar vardr. Yakutlarda U l u t a n r (Art T y n A a ) dr. B u A d a y l l a r n t a n r K a r a H a n n n m u k a b i l i d i r . Baylken e k a r s da ( O r o n k A y T y n ) y a n i y a r a d a n A k H a n v a r d r . Yakut larn ( U l u T y n ) m a b u d u da Y e r - S u l a r B a b u u olan O a n Handr. Yakutlarn ( K a d r g a n B o r a y T y n ) d e d i k l e r i m a b u t ta E r l i k H a n d a n b a k a bir ey deildir. Art T y n A a , m i l l i b i r l i i n t i m s a l i , s u l h u n hamisi, saadetin m e m b a , adalet ve h a y r h a h l m mmessilidir. G n e , b u n u n timsalidir. G n e gibi Art T y n d e z i y a v e n u r s a a r , h e r e y e h a y a t verir. Art T y n , k a n d a n m t e n i p t i r . H a y v a n kan nn bile dklmesini istemez. B u sebepten kendi s i n e kurba+n k e s i l m e z , y a l n z o n u n g n v e m i l l b i r l i k b a y r a m o l a n i l k b a h a r d a g e n l e r kmz d o l u dokuz barda dokuz dea i m e k ve taganni etmek s u r e t i l e k e n d i s i n e i b a d e t e d e r l e r . U l u T y n , bil kis intikamc ve gazapldr. Sebepsiz a d l a n l m a z a y a m y e r e basnca, y e r sarslr, zelzele kopar.

gazabndan k u r t u l m a k iin n a m n a kurbanlar kesilir. Yeralt m a b u d u olan (Kadrgan B u r a y T yn) ise p e k korkuntur. (Niyemi naya) nn yani dev anann kardeidir. smini, korkularndan ne Samanlar, n e de bakalar aza alamazlar. Ulu T y n d e n b a k a m a b u t l a r a g c yeter, k e n d i s i n e b e y a z alnl b o z at k u r b a n e d i l i r .

T R K L E R A R A S N A H A RTEN GIREN

J^Zd^
, .

.,

mllLTl^Z

1 * . manhezm v e islamiyet gibi hariten gelen b u y u k dinlerin tesiri o u e kalmlardr B u d d h a S a k y a m u n dini b u d z m , ilk e v v e l imal Hindistanda bir imparatorluk k u r a n Yueler arasnda mtar etmi, b u n l a r vastasle dger Trkler a r a s n a y a y l m t r . F ^ l e r h k m d a r K a n i k a siyas bir l z u m z e r i n e k a b u l ettg b u d z m n i n k i a f n a p e k o k alt H k m e t i n b t n m e s s e s e l e r i n e dini pro paganda vazifeleri verdi. D m konsllere riyaset etti. B u d z m n e r e t m e k z r e e c n e b i m e m l e k e t l e r e h e y e t l e r g n d e r d i S i k k e l e r i z e r i n e Buda nm r e s m i m k o y a c a k kadar dindarlk gsterdi. Belhte, Kemrde Kabilde, Pencapta Budann remadn v e m u k a d d e s e y a s n hfza m a h s u s (Stupa) lar yaptrd. Kitabeti stunlar, mabetler, m a n a s t r l a r i n a ettirdi. B u h i z m e t e m u k a b i l B u d a k i l i s e s i , m i lad y e t m i s e k i z t a r i h i n e d o r u k e n d i s i n i i m a l H i n d i s t a n i m p a r a t o r u sfatile t a k d i s etti. Kanika, imal Hint budistleri arasnda de v a m eden m e z h e p ihtilflarna bir. n i h a y e t v e r m e k z r e Peaver de u m u m bir konsil toplad. B u k o n s i l d e B u d a d i n i n i n ihtilafl n o k t a l a r , telif
DINLER

v e t e v h i t edildi. i m a l H i n t b u d i s t l e r i n i n mahayana y a n i b y k m i n h a c s e l m e t d e n i l e n m e z h e p l e r i n e ait a k i d e l e r t e s b i t o l u n d u . Kanika, budizmin Kostantinidir. Birinci Kost a n t i n h r i s t i y a n l n n e i r v e t a k r i r i n d e n e rol oynam ise Kankada budiin nesrinde ayni r o l ifa e t m i t i r . Mild b i r i n c i a s r d a imal H i n d i s t a n z i y a r e t e d e n c i n s e y y a h Hiouen - Tsang, K a n i k a i s m i n i n b u d i s t l e r a r a s n d a en b y k b i r v e l i g i b i t a k d i s edildiini y a z a r . Mild 4 0 2 t a r i h i n d e B a k t r i y a n z i y a r e t e d e n i n l i Fa-Hiya, buralarda Kanika t a r a f n d a n i n a e d i l m i b i r o k din m e s s e s e l e r grdn kaydeder. Budist mverrih Sanangseen, K a n i k a d a n e f k a t v e atfet k i r a l u n v a n i l e bahseder. G o t a m a n m , y a n i B u d d h a n m d i n i , Cinde b y k b i r h k m e t k u r a n Topa Trklerinden Veyler d e v r i n d e d e i m a l Cindeki T r k l e r d e n Wei\er d e v r i n d e i m a l Cindeki T r k l e r a r a s n d a da inti ara balad. Wei h k m d a r l a r n d a n Tsum d e v r i n d e ( 4 5 2 4 6 5 ) B u d i z m , i l e r i n r e s m dini idi. T s u m , b u dizmin mtteki bir saliki oldu. Ban tra e d e r e k b i r P a g u d a d a i t i k f a e k i l d i . Tatung-Fu civarnda k i Yun-Kan m a b e d i n i t e z y i n e d e n b u d i z m e ait gzel statler, b u dindar h k m d a r zamanna aittir. T^Mnun h a l e f l e r i n d e n v e l i l e r i n byk h k m d a r l a r n d a n Hong i b a d e t i i n b i r m a n a s t r a e k i l d i i g i b i ( 4 7 0 ) , h a l e f i Koda Long-Men de k a y a iinde oyulan m e h u r m a b e d i v c u d e getirdi. B u d i z m i n U ^ l e r s a r a y n d a k i h a k i m i y e t i en z i y a de Kiralca Hou-i z a m a n n d a parlad. B u d i z m i n a t e l i b i r s a l i k i o l a n b u k r a l i e n i n z a m a n salta 456

nat, h e r s e n e d i n b i r a b i d e v c u d e g e t i r m e k l e g e t i . M i l d 5 1 6 t a r i h i n d e p a y i t a h t olan Lo - Tafl d a m e h u r m u a z z a m Yong-Ning mabedini ina ettirdi. Lo-Yang da i n a e t t i r d i i ( p a g o d a l a r n a d e d i , hayatnn sonlarna doru be yze bali olmutu. Kiralca, m e r a s n d a n S o n g - Y u n g i s m i n d e birini Kandahar taraflarna g n d e r e r e k buralardan bud i z m e ait y z y e t m i k a d a r y a z m a d i n k i t a b getirtti. Wei h k m d a r l a r n n b u d i z m e k a r o l a n bu meclbiyetleri, smaat itibarile pek mhim neticeler verdi. T r k l e r arasnda mimar, resim v e h e y k e l t r a h k t e r a k k i etti. i m a l C i n d e m u a z z a m din m e b a n i v c u d e geldi. M i l d V I i n c i a s r s o n l a r n a d o r u da T u k y u H a n Topo, budlii kabul ve Orta Asya trkleri arasnda neretmee b a l a d . Topo, b u dini, esa r e t l e T u k y u l a r a r a s n a g i r e n Hoei-Lin i s m i n d e bir B r a h m e n i n t e v i k i l e k a b u l etmiti. Payitahtnda b y k bir m a b e t (Kia - Lan ) yaptrd. B u m a b e t O r t a A s y a d a y a p l a n ilk Sanghrama dr. i n i n Tisi h a n e d a n H k m d a r n d a n b u d i z m e ait din k i t a p l a r g e t i r t e n Topo, mutaassp bir budist oldu. Fakat kendisinden sonra bu din Tukyular arasnda yaayamad. Bilhara Uygurlar b u d i l i i k a b u l ettiler, C e n g i z i n o l u O k t a y d e v r i n d e Uygurlarn ilk hanlklarn k u r d u k l a r Orhon havalisini ziyaret eden m v e r r i h Alaeddin Cveyn U y g u r l a r n B u d a dinini nasl k a b u l ettiklerine d a i r yle bir m e n k b e k a y d e d e r : " U y g u r h k m d a r Buu Han H i t a y ( i n ) i m p a r a t o r u n a bir h e y e t g n d e r e r e k B u d a dini hak k n d a da m a l m a t a l m a k z r e b i r k a lim gnde r i l m e s i n i r i c a etti. m p a r a t o r da b i r k a T o i n g n d e r d i . Buu Han, k a m l a r d a v e t e d e r e k h u z u r u n d a

Toinlerle m n a z a r a ettirdi. T o i n l e r ( n o m ) d e n i l e n din k i t a p l a r n d a n b i r o k e y l e r o k u y a r a k d a m l a r a baz sualler sordular. F a k a t k a m l a r m u k a b e l e ede mediler. Galebe toinlerde kald; B u u H a n da b u d i l i i k a b u l etti.,, U y g u r l a r n bilhara b u dini dier T r k l e r ara snda n e r e altklar anlalyor. Moollarn ilk d e v i r l e r i n d e (M. 1 2 5 3 ) s e y y a h R b r k , li n e h r i imalindeki Kayalk ehrinde Budi dininde Uygurlara tesadf ettiini k a y d e d i y o r . B u n l a r n Kara Kitayter devrinde bu havaliye gtklerini tahmin edebiliriz. . . Zarathustra (Zerdt) tarafndan ranZERDUT DN ^ ^ Maverannehir ve Baktriyan havalisindeki Trkler a r a s n a s o k u l a b i l m i t i r . Arap istils z a m a n l a r n d a Fergana, Buhara, Samarkant, Belh ve Harzem havalisinde atekedeler bulunduu anlalyor. Fakat, Z e r d t dini b u s a h a l a r a a m a m t r .
e d j l m i Q a n m a z d e i z m a n c a k

SA VE MUSA y & T r k l e m d e ilk temas DNLER Nesturler yastasile olmutur Ayaso, * * t . ^ ^ ^ f . e d e n b y k k o n s l m afo roz adg istanbul Patrk N a s t u r y u s u n ^ d a r l a r a r k R o m a i m p a r a t o r l u u l k e s i n d e n tebt edil dikler! zaman e k s e r i s i I r a n h k m e t i n e iltica etmilerdi Bunlar, H o r a s a n d a ilk defa (Merv) d e b i r metrepoltlk tesis ettiler. S o n r a da S a m a r k a n t pesk o p o s l u g u n u kurdular Buradan T r k ellerine ya ylan n e s t u n m i s y o n e r l e r i milad beinci asrn t a n a nsfnda U y g u r l a r arasna s o k u l a r a k hayli taraftar kazandlar. O r h o n c i v a r n d a U y g u r l a r a ait b i r k i t a b e n i n m c e y a z l a n k s m n d a m i l a d
H l r i s t i a n l l n

7 6 2 t a r i h i n d e U y g u r H a n di Kutun nesturilii talim etmek z e r e Cinden nestur rahipleri getirtmi olduu mukayyettir. Turfanda kefedilen eserler, hristiyanlm bilhassa sekizinci ve d o k u z u n c u asrlarda Uy gurlar a r a s n d a intiar ettiini g s t e r m e k t e d i r . Yedisuda birok hristiyan mezartalar bulun m u t u r . T u r f a n n a r k n d a k i Bulayk kasabasnda kefedilen yazma kitaplarn kamilen hristiyanla ait o l m a s U y g u r hristiyanlarnr m e r k e z i bu k a s a b a o l d u u n u gstermektedir. O n birinci asr e v a i l i n d e Ortus h t t a s i l e Koko - Hotan a r a s n d a s a k i n o l a n Karait l e r ( K i r a y e t l e r ) h r i s t i y a n l k a b u l e t m i lerdir. M v e r r i h E b l f e r e Grigoris, bu vak'ay kay d e d e r k e n , b y k perhizde Karaitlerin st i m e l e rine m s a a d e edilmi o l d u u n u da a y r c a syl yor. Seluklevin de i s l m i y e t i k a b u l d e n evvel bir aralk hristiyan olduklarna dair bir rivayet vardr. Hristiyanlk, Nesturler vastasile Orta Asyaya s o k u l d u u gibi, stanbul imparatorlarnn gayretleri de Hazar T r k l e r i arasna girebilmitir. B i l h a r a R o m a n l a r a r a s n d a da t a r a f t a r b u l a b i l m i tir. a r k R o m a i m p a r a t o r l a r l k e s i n d e n k a r l a r a k H a z a r l a r a iltica e d e n Y a h u d i l e r d e o r a l a r d a din lerinin t a m i m i n e altlar. Hazar Hanna ve bir ksm Hazarlara Musa dinini kabul ettirmee mu vaffak oldular b u g n K r m d a b u l u n a n v e K a r a m denilen musev Trkler bunlardan inmilerdir.
1

H r i s t i y a n l k iki k d l d a n T r k l e r a r a s n a s o k u l makla beraber, intiar ve t a a m m m edememitir. . M i l d n c asr sonlarna doru. , , . ,. . , randa z u h u r eden Man dm, altnc asrda T r k ellerine girmitir. B i r k a dinin halitas
MANI DN
v

olan m a n i h e i z m bir aralk U y g u r l a r n r e s m dini o l d u . M a v e r a n n e h i r h a v a l i s i n d e de h a y l i t a r a f t a r buldu. Uygurlarn, d a h a Orhon b o y l a r n d a i k e n maniheizmi tanm olduklar buralarda kefedilen kitabelerden anlalyor. O r h o n h a v a l i s i n d e k e f o l u n a n U y g u r l a r a ait k i tabelerin en u z u n u ve en z i y a d e a y a n d i k k a t olan cince yazlmtr. ince yazlm olan b u abide nin y a n n d a s u u d c a yazl k k bir k i t a b e d a h a b u l u n m u t u r [1]. M a n i h e i z m i n U y g u r l a r a r a s n d a intiarn gsteren bu kitabe Uygur yazsnn m e n e i n i de g s t e r m e k itibarile haizi e h e m m i y e t tir. K i t a b e U y g u r l a r n m a n i h e i z m i m i l d s e k i zinci asrn ikinci yars iptidalarnda S u g d m i s y o nerlerinden rendiklerini gstermektedir. Sekizinci asr ortalarnda U y g u r hanlnda bulunan ( B k Han) mild 7 6 2 tarihinde imal i n e yapt bir sefer e s n a s n d a S u u d taraflarndan buralara gelerek ticaretle u r a a n ve ayni zaman d a Mani m e z h e b i m i s y o n e r i o l a n S u d a k l a r a l a rak payitahtna geirdi. B u n l a r n telkinde m a n i h e i z m i k a b u l etti. m e r a v e k u m a n d a n l a r i l e a h a l i d e n b i r k s m da k e n d i s i n e p e y r e v o l d u l a r . S u u d c a y a z l k i t a b e d e b u i n k l p ( e v v e l c e et y i y e n k a v m , b u n d a n sonra pirin yiyecek. E v v e l c e adam ldr[I] U y g u r H a n n n c i n c e v e s u u d c a y a z l a n k i t a b e l e r i y a n n d a O r h o n harflerile y a z l m k k bir kitabe daha b u l u n m u t u r . B u n d a n a n l a l y o r ki m i l d s e k i z i n c i a s r n ikinci y a n s n d a U y g u r T r k l e r i a r a s n d a biri c i n c e , biri orhonca, dieri de s u u d c a o l m a k zere nevi yaz kulla nlyordu. S u u d c a kitabe bu tarihlerde Trkler arasnda o r h o n c a d a n b a k a y e n i bir alfabenin intiar e t m e e b a l a dn g s t e r m e k itibarile a y a n e h e m m i y e t t i r . B u alfabe bilhara U y g u r yazs olarak payidar kalmtr.

m e k sayi olan l k e d e b u n d a n s o n r a hayr hak kaniyet h k m srecek) szlerde alklanmtr. U y g u r l a r n e n m r e f f e h , en m e s ' u t v e m e d e n i y e t i t i b a r i l e en y k s e k d e v i r l e r i Mani mezhebinin k a b u l n d e n s o n r a b a l a m , y z s e n e d e v a m et m i t i r . K r g z l a r n t a z y i k i ile M o n g o l i s t a n d a n k a rlan U y g u r l a r , in T r k e l i n e g e l e r e k yeni bir h a n l k k u r d u k l a r z a m a n Mani m e z h e b i n i d e b e raber getirmilerdir.
ISLAM D N I

. . kinci Halife m e r z a m a n n d a Kadisiye

. ., . , '

zaferde Sasanler payitahtnn m u k a d deratm tayn eden Araplar N i h a y e t m e y d a n mu h a r e b e s i n d e I r a n ler m s o n m u k a v e m e t k u v v e t l e rim de k r m l a r d r . N i h a y e t zaferi yalnz b u t u n Irann arap hakimiyeti altna g i r m e s i n i degl a r k k a p l a r n n da a r a p i s t i l a s n a , i s l a m d i n i n e almasn temin eylemiti. Irann gayretli fakat tahsz h k m d a r Yezdcurdn Belh nndeki m e z b u h a n e m c a d e l e s i de n e t i c e s i z k a l n c a H o r a s a n da e l i n d e n k t ; m u z a f f e r a r a p ordular Ceyhun b o y l a r n a , T r k i t l e r i n e d a y a n d , i s l a m dnru g t r e n a r a p o r d u l a r Ceyhun b o y l a r n a y a natklar bu tarihlerde Orta Asya t r k l elim akbetler iinde r p m y o r d u . Milad 6 inci asr ortalarnda teekkl e d e r e k bilhare ark ve garb n a m l a r i l e i k i y e a y r l m o l a n Tukyu h a n l k l a r n d a n a r k t a k i 13 s e n e e v v e l ( 6 3 0 ) i n l i l e r t a r a f n d a n y k l m , m e m l e k e t l e r i istil e d i l m i t i . G a r p t a h e n z y a a m a k t a olan H a n l k ise dahil itialarla a y n i akibete s r k l e n m e e balamt. T u k y u hanl zamannda M a v e r a n n e h i r ve Sint havzas k k k k beyliklere blnmt. Bunlarn balcalar Suud, B u h a r a , E s r u e n , a, Ke, F e r g a n a , Toharis-

tan, H e y t a l , a n h l i s t a n , K o r n e t , V a h a n , O d i y a n a , p r e n s l i k l e r i idi. B u b e y l i k l e r k e n d i a r a l a r n d a b i r birlik v c u d e getiremediklerinden Araplara kar m u k a v e m e t e d e c e k b i r h a l d e d e i l l e r d i r . B u se bepten Maverannehir, Toharistan, Sint havalisi Araplara kar ak demekti. Halife O m e r d e n s o n r a A r a p l a r arasnda z u h u r e d e r e k P e y g a m b e r M u h a m m e d i n en b y k h a s m olan E b u s f y a n m o l u M u a v i y e n i n islm halifeli i n e g e m e s i l e n i h a y e t l e n e n s r e k l i b i r d e v r e i ih till A r a p l a r n b i r m d d e t a r k a d o r u t e v e s s l e rini durdurdu. Bu tevakkuf devresinde Garb T u k y u Hanl d a dahil i t i a l a r a i n z i m a m e d e n i n i n k u v vetli d a r b e l e r i l e ykld. inliler nfuzlarn Sint b o y l a r n a , riti k y l a r n a , Harzem havalisine kadar temdit ettil.r. Trk elleri mild 681 tarihine kadar in h a k i m i y e t i altnda kald. B u tarihte eski T u k y u hanedan prenslerinden Kutlu Han yeniden trk devletini ihya etti. Emev Halifelerinden Apdulmelikin m e h u r Haac Ho r a s a n v a l i l i i n e t a y i n ettii t a r i h t e ( 6 9 8 ) M o g o l i s tardan C e y h u n b o y l a r n a k a d a r s a h a d a k i T r k l e r Kutlu Han sllesi idaresinde bulunuyordu. Ha a bir taraftan M a v e r a n n e h i r dier taraftan B a k t r i y a n t a r i k i l e T r k e l l e r i n i i s t i l y a m e m u r ettii merann muvaffakyetsizliini grnce Araplarn en b y k k u m a n d a n l a r n d a n saylan K u t e y b e y i bu havaliye g n d e r m e e m e c b u r oldu ( 7 0 5 ) . Kuteybe n i n H o r a s a n v a l i l i i z a m a n n d a d r ki Araplar T r k ellerine doru ilerlemee baladlar. G e t i i y e r i k a n a b o a n Kuteybe Ceyhun nehrile B u h a r a ehri arasnda ticaret ve servetile m e h u r B a y k e n t ehrini y a m a ettikten sonra her eyi

y a k t y k t . e h i r h a l k n k a t l i a m ettirdi. K u t e y b e uzun ve srekli bir m c a d e l e d e n sonra Toharistan, F e r g a n a , B u h a r a v e S a m a r k a n t h a v a l i s i n i A r a p h a k i m i y e t i a l t n a s o k a b i l d i . F a k a t din g t r e n arap ordularnn yamagerlii arap merasnn z u l m v e t e a d d i s i istil e d i l e n y e r l e r d e b i l e i s l m d i n i n i n i n t i a r v e t a m i m i n e m n i o l u y o r d u . 13 sene trk kan dkerek nankr Emevlere an e r e f k a z a n d r m a a a l a n Kuteybe n i h a y e t hiz m e t i n i n m k a f a t n g r d . K a r d e l e r i v e e f r a d han e d a n i l e b e r a b e r i m h a e d i l d i . B a b i r n i a n e i za fer gibi S a m d a Halife S l e y m a n n a y a k l a r altna a t l r k e n r a k i b i Y e z i t b i n M h a l l e b te H o r a s a n v e M a v e r a n n e h r i n u m u m valilii h'atini g i y d i ( 7 I 7 ) . Yeni Arap u m u m valisi de selefinin y o l u n u t a k i p etti. T r k e l l e r i n d e d i n n e r i y e r i n e y a m a v e k t a l ile v a k i t g e i r d i . F a k a t b u d a H a l i f e Y e z i t bin A b d l m e l i k i n z a m a n n d a selefinin a k i b e t i n e urad. Halifenin emrile btn h a n e d a n efradile b e r a b e r i m h a edildi. B u v a z i y e t t e n i s t i f a d e e d e n T r k H a k a n Bil ge, k a r d e i Gltekinle b e r a b e r rti n e h r i n i g e e r e k M a v e r a n n e h r e girdi. Araplarn z u l m ve teaddilerinden bizar olan M a v e r a n n e h r i n k k p r e n s l i k l e r i k e n d i s i n i b i r halaskar g i b i i s t i k b a l e t t i l e r . F a k a t Kutlu Hann k u r m u o l d u u b u d e v let te m i l d 7 4 5 t a r i h i n d e d a h i l i t i a l a r l a y k lnca Araplar tekrar M a v e r a n n e h i r d e ilerlemee baladlar. kinci T u k y u Hanlnn yklmas Orta A s y a t r k l i i n p e k feci o l d u . V a r l k l a r n a n cak birlikle gsteren T r k l e r birbirlerile bou m a a baladlar. Birok boylar yurtlarn terkeder e k etrafa daldlar. Vaziyetten istifade e d e n in liler a r k t a n g a r b a , A r a p l a r da g a r p t a n a r k a d o -

r u i l e r l e m e e b a l a d l a r . B u iki m t h i k s k a arasnda skan T r k l e r iin S e y h u n n e h r i v e Aral gl z e r i n d e n g e e n tek bir m e n f e z kal mt. kinci T u k y u Hanlnn i n k r a z n d a n s o n r a a n a r i i i n d e k a l a n T r k e l l e r i n d e v a z i y e t u e k i l d e i n k i a f e t t i : a r k t a Selenga boylarndaki Dokuz Ouzlar bir aralk b y k bir nfuz kazandlar. Babular Kutlu Bilge Gl Han Basmilleri taht i t a a t e a l a r a k b i r m d d e t i i n e h e m m i y e t l i bir varlk gsterdi. B i l h a r e b u h a v a l i d e k e n d i l e rine U y g u r l a r halef oldu. U y g u r l a r O r h o n boy larnda kuvvetli bir h k m e t k u r d u l a r . rti boy l a r n d a k i K a r l u k l a r da d i e r b i r h k m e t k u r d u lar. I s g l n g a r b n d a ti v e u n e h i r l e r i b o y l a r n d a da Trke Devleti k u r u l d u . T r k e l e r g a r p t a n g e l e n arap istilsna bir m d d e t m u k a v e m e t ettiler. H a t t a T r k m e n H a n Sulu M a v e r a n n e h r i A raplarn elinden almaa muvaffak oldu. Arap' K u m a n d a n Kersi kati darbelerle sarsan Sulu H o r a s a n da istil e t m e k h a z r l n d a i k e n i n l i l e r l e T r k m e n l e r a r a s n d a b a g s t e r e n b i r ihti lf k e n d i s i n i s r ' a t l e a v d e t e i c b a r etti. F a k a t b i l h a r e T r k m e n l e r a r a s n d a z u h u r eden dahili nifak a r a p istilsna s e b e p olan b u h k m e t i n de i n k r a z n i n t a etti. M i l t t a n 7 5 6 t a r i h i n d e n i t i b a r e n k u v v e t l e n m e e b a l a y a n Kartuklar 7 7 6 tarihine doru hudutlarn u nehri boylarna kadar tev si e d e r e k a r a p i s t i l s n a az o k m u k a v e m e t e d e cek bir kuvvet vcude getirdiler. Fakat ne Trkeler ne de K a r l u k l a r M a v e r a n n e h i r ve T o h a r i s t a n daki k k beylikleri hakimiyeti altnda birletir-' m e e muvaffak olamadklarndan bu mmtakalarm nihayet kati surette Araplarn eline g e m e s i n e mani olamadlar. Maamafih bu k k beylikler

mstevli Araplara kar s e n e l e r c e vicdan ve siya s h r r i y e t l e r i n i m d a f a a ettiler. E m e v l e r i n in safsz k u m a n d a n l a r buralarda seller gibi kan a k t t k l a r , on b i n l e r c e hanman sndrdkleri h a l d e i s l m d i n i n i b i r t r l b u h a v a l i y e k a f i su r e t t e s o k a m a m l a r d . T r k l e r , din n e r i n e g e l e n arap ordularnn bir s r apulcu o l d u n u g r e r e k m u k a v e m e t e t m i , h e r v e s i l e ile b i r ihtill karmlardr. Halifeleri a m saraylarnn is raf v e e l e n c e s i n e s a r f e d i l e c e k para bulama ynca Horasan valilerini arka doru ftuhat i c r a s n a s e v k e d i y o r l a r d . F t u h a t v e y a m a im kn gremedikleri zamanlarda Maverannehir' h a l k n a tarhedilen cizyeyi tezyit ediyorlard. Bu insafsz m u a m e l e ise halk Araplardan v e temsil ettikleri y e n i dinden uzaklatryordu. Trkler arasnda i s l m d i n i n i n i n t i a r a n c a k k e n d i r k l a rndan olan S a m a n l e r i n M a v e r a n n e h i r d e bir islm h k m e t i k u r d u k l a r z a m a n d a oldu. Samanler devrinde m s l m a n l k S e y h u n u n imalindeki s a h a l a r a k a d a r y a y l d . I s g g l d e n r t i n e h ri b o y l a r n a k a d a r i m t i d a t e d e n g e n i s a h a d a do laan T r k kabileleri, b u n l a r arasnda bilhassa Kartuklar, Trkeler, Ouzlar islmlara sndlar. N i h a y e t mildn 9 6 3 t a r i h i n d e b u T r k l e r d e n ikiyz bin adr halk hep b i r d e n islm dinini ka bul ettiler. Samanler idaresindeki mslman T r k l e r i n din n e r i f a a l i y e t l e r i y a l n z b u . s a h a y a i n h i s a r e t m e d i . a r k a v e c e n u b a r k a d o r u da i n k i a f etti. K g a r h t t a s n n A r t u h a v a l i s i n d e o t u r a n Kartuklar b a b u l a r SatkburaHe birlikte i s l m d i n i n i k a b u l ettiler. K a r a h a n l e r namile b y k b i r slm - Trk Devleti kuran Satkbura a h f a d m s l m a n l K g a r t a r i k i y l e Kotan mave 465 30

I f I I

rasndaki Trkler arasna yaydlar. Araplarn zulm ve iddetlerde m s l m a n olan T r k l e r i bile e z m e k ten e k i n m e d i k l e r i n d e n b k a n h a l k bir trl m s lumanha smamamlard. Fakat kendi rkdalar hkmeti ellerine alnca ktle halinde mslman l k a b u l e t m e e baladlar. Orta Asya trkleri a r a s n a bu suretle s o k u l a n islm dini imal T r k l e r a r a s n a da K a f k a s v e H a r z e m y o l l a r i l e g i r d i . Araplar daha ikinci halife m e r zamannda K a f k a s e t e k l e r i n e d a y a n m l a r d . Vatan v e istik lllerinin mdafaasnda pek k s k a n olan Hazarlar Araplar buradan tardetmilerdi. Bu vak'adan s o n r a ikinci asr hicr b i d a y e t i n e k a d a r Araplar bu havalide bir trl i l e r l e m e e muvaffak olama d l a r . B u t a r i h t e n s o n r a t e k r a r b a l a y a n istil te e b b s b i r o k defalar krld. Bir aralk Hazar lar M u s u l a k a d a r i n e r e k B a d a t h a l i f e l e r i n i d e h ete soktu. Kanl mcadelelere r a m e n Kafkas tarikiyle Hazarlar arasna sokulamayan msl m a n l k b a k a b i r y o l d a n muslihane girebildi. D a h i l b i r ihtill n e t i c e s i n d e m e m l e k e t l e r i n i t e r k e m e c b u r k a l a n m s l m a n Harzemler H a z a r l a r a il t i c a ettiler. B u n l a r a r a s n d a m s l m a n l n e r e altlar. s l m dini H a z a r l a r a r a s n d a t a a m m m etmedii halde daha imalde Volga boylarnda o t u r a n Bulgar trkleri nezdinde b y k bir muvaf f a k i y e t k a z a n d . N i h a y e t Bulgar Kiral Elmas Silki Han t e b a a s i l e b i r l i k t e i h t i d a etti. M i l d n 9 2 1 tari h i n d e B a d a t H a l i f e s i Elmuktediriblha mracaatle islm d i n i n i n e s a s n talim e t m e k z e r e bir h e y e t istediler. A h m e t bini Hutlan b u h e y e t k tipliinde bulunuyordu. Badat heyeti Bulgar e h r i n e geldikten sonra B u l g a r Kiral da ismini Cafer bini Abdullaha tahvil eyledi.

B. M. E. III N C A S I R D A N S O N R A O R T A ASYADA K U R U L A N VE ORADAN YAYILAN TRK DEVLETLER L ASYA HUNLARI (HYUNGNU) DEVLET

T r k l e r milttan ok z a m a n evvelki devirlerde Orta Asyadan a y r l a r a k muhtelif k t a l a r d a devlet ler k u r d u k l a r gibi b u n l a r d a n ana vatanda k a l m o l a n l a r da b u s a h a d a m u h t e l i f z a m a l a r d a , m u h t e lif i s i m l e r l e d e v l e t l e r k u r m u l a r d r . B u n l a r n ta r i h e m a l m olan en eskisi, inlilerin ( H y u n g n u ) d e d i k l e r i Asya Hunlar Devleti dir. B u devlet, b i d a y e t t e , i n i n i m a l i n d e i n e d dinden O r h o n n e h r i v e ( T a n u - O l a ) dalarna ka dar olan s a h a y a sahipti. D a h a sonralar, M a n u r ya h u d u d u n d a n Aral glne kadar uzanan geni kt'alarda h k m r a n oldular. Nfuzlarnn dil ( V o l g a ) h a v z a s n a k a d a r u z a n d z a m a n l a r da olmutur. B u devletin, milttan pek o k evvel m e v c u t olduu m u h a k k a k t r . Son zamanlarda Hyungnu Devleti l k e s i n d e y a p l a n h a f r i y a t n e t i c e s i n d e e l d e e d i l e n eserlerden Hyungnu lann pek eski zamanlardanberi bir m e d e n i y e t e sahip olduklar anlal mtr. M i l t t a n e v v e l X I I I n c a s r a ait i n v e s i k a lar, Hyungnu lar dan b a h s e t m e k t e d i r . F a k a t b u n l a r h a k k n d a k i tarih m a l m a t , a n c a k milttan evvel III n c asrda v u z u h kespediyor. Bu devirde bu b y k T r k Devleti, muhtelif k a b i l e l e r i n Teoman i s i m i n d e b i r r e i s i n i d a r e s i al tnda b i r l e m e s i n d e n v c u d e g e l m i bir impara torluktu.
467 .

M h i m ilerde, bilhassa harp ve sulh ilerinde d e v l e t r e i s i n i n e m r i kat' o l m a k l a b e r a b e r , i m p a ratorluu tekil eden kabileler dahil ilerinde serbest idiler. H y u n g n u l a n n d e v l e t r e i s l e r i Tengri Kut u n v a n m t a r d ; "Tengri Kut,, s e m a v k u d r e t d e m e k t i r . E s k i t r k e de T a n r , T e n g r i telffuz o l u n u r d u . inliler, bu unvan kendi lisanlarna g r e tahrif e d e r e k Tanyu ekline sokmulardr. Bu kelime, Franszca tarihlerde ve bu lisandan tercme edilen baz trke tarihlerde Tanju ekline girmitir. B u m t t e h i d e n i n e n m e h u r r e i s i Teoman n o l u M e t e ( M o t e ) d i r ( m . e. 2 0 9 - 1 7 4 ) . T a n r - K u t Mete, a r k t a Tunguzlarm ecdad olan Siyen-pive Vuhuanlan T r k y u r d u olan Moolist a n d a n e k i l m e e m e c b u r ettii g i b i i m p a r a t o r l u k b a y r a altna g i r m e k i s t e m i y e n Y u e i l e r i de K a n s u d a n g a r b a d o r u m u h a c e r e t e i c b a r etti (m. e. 1 7 5 ) . M e t e , li n e h r i b o y l a r n d a k i Vusun K r a l l m da m a l p e d e r e k i m p a r a t o r l u u n a i l h a k etti. B u n d a n m a a d a b u g n ine tbi T r k i s t a n d a k i Yarkent, Hotan, Kua, Karaar, Turfan v e K g a r gibi T r k e h i r l e r i d e hun hakimiyetini tandlar. te .Kefenin bu anl zaferleri n e t i c e s i n d e d i r ki tarih d e v i r d e birinci defa o l a r a k K i n g a n dalarn d a n dil n e h r i n e k a d a r u z a n a n g e n i s a h a d a k i btn trk kabileleri bir b a y r a k altnda topland. H y u n g n u l a r , ilk z a m a n l a r d a n i t i b a r e n i n i tehdide balamlard. Bu aknlara kar muhtelif in i m p a r a t o r l a r i n i n imal h u d u d u n u n m u h telif n o k t a l a r n d a k a l e l e r ve duvarlar yaparak m d a f a a y a altlar. E n n i h a y e t in m p a r a t o r u e-Huang-Ti, M. E . 2 1 4 t e b u d u v a r l a r b i r l e t i r e r e k

3 0 0 0 k i l o m e t r e u z u n l u u n d a m e h u r in eddini m e y d a n a getirdi. e-HuangT i n i n v e f a t n d a n s o n r a Cinde d a h i l ihtilller kt; b u e s n a d a H a n sllesi m e s s i s i m e h u r Kao-Hoang-Ti ini eline geirdi. B u vazi y e t t e n i s t i f a d e e d e n . Mete de, i n e h a r p i l n v e i m p a r a t o r u n - k u m a n d a ettii i n o r d u l a r n b i r m e y d a n m u h a r e b e s i n d e m a l p etti. i n i m p a r a t o r u e s a r e t t e n v e i n o r d u s u kat' b i r i m h a d a n a n c a k Mete nin z e v c e s i Yensi H a t u n u n efaatile yalnz v e r g i v e r m e k artile k u r t u l a b i l d i (M. E . 1 9 9 ) . Metenin z e v c e s i inliler l e h i n e bu efaatte b u Iunmasayd btn inin de Metenin hakimiyeti altna g e m e s i m u h a k k a k t . B y k H u n m p a r a t o r l u u , i n i n i m a l v e i m a l i g a r b i s i n d e i n i i n m t h i b i r t e h l i k e idi. i n l i l e r , b u T r k D e v l e t i n i b e h e m e h a l y k m a k is tiyorlard. B u n u n iin birok intrikalarla mt tehide iinde nifak v e niza kardlar. Muhtelif trk kabilelerini birbirlerile m u h a r e b e ettirerek b u T r k Devletini zayflattlar. B u ite, i n s a r a y n d a n H y u n g n u h k m d a r larna g n d e r i l e n inli p r e n s e s l e r de m h i m rol oynamlardr. Hun prensleri arasnda z u h u r eden ihtiras m c a d e l e l e r i de, n i h a y e t H u n m p a r a t o r l u u n u n i k i y e ayrlmasn m u c i p oldu. H u n mparatorluu, imal ve c e n u b H y u n g nu namlarile ikiye ayrld. Gobi l n n imalin de b u l u n a n l a r imal, c e n u p t a k i l e r de C e n u b H u n i s m i n i a l d l a r (M. S. 4 8 ) . inliler, evvel C e n u b Hunlarn ve Siyenpilerin y a r d m i l e i m a l D e v l e t i n i y k t l a r (M. S. 9 3 ) . B u

mhizamdan sonra imal Hunlardan bir ksm, y u r t l a r n istil eden Siyenpi lerin h a k i m i y e t i n i ta nmaya m e c b u r olmu, dier bir ksm Cenub H u n l a r a iltihak etmi, m t e b a k i b y k k s m da garba doru ekilerek Ural dalarile Hazar denizi arasndaki sahada yerlemilerdir. C e n u b H u n Devleti, imal H u n Devletinin ink r a z n d a n s o n r a i n i n h i m a y e s i n d e o l a r a k M. S. I I I n c asr b i d a y e t l e r i n e k a d a r y a a m t r . B u ta r i h t e i m a l Cinde h k m e t s r e n Veyler b u n l a l r m s o n h k m d a r o l a n Uuyu tevki ederek b u d e v l e t e d e n i h a y e t v e r m i l e r d i r (M.S. 2 1 6 ) . Bu inhillden sonra Cenub Hunlardan bir k s m i n i n Kansu v e Sueu eyaletlerinde yerle m i l e r d i r . t e b u T r k l e r d i r k i d a h a s o n r a Cinde b i r devlet k u r m u l a r d r . H y u n g n u l a r , A s y a n n , m e d e n i y e t t e o k ileri git mi k a v m l e r i n d e n biri idiler. Baz cihetlerde, in liler de H y u n g n u m e d e n i y e t i n d e n istifade etmi l e r d i r . M e s e l , C i n d e ilk y a p l a n t a k v i m , e n e s k i trk t a k v i m l e r i n d e n b a k a b i r e y deildi. B u n d a n b a k a i n l i l e r , a s k e r t e k i l t l a r n da H u n lardan aldlar. Hun Devletinde, m e m l e k e t a s k e r tekilta g r e orta, sol (ark).sa (garp) diye e a y rlrd. Orta ksm, bizzat devlet reisi, sol (ark) veliaht, sa (garp) h a n e d a n a m e n s u p bir p r e n s tarafndan idare olunurdu. ark, gnein dodu u taraf o l d u u n d a n mukaddes addolunurdu. M l k tekiltta da Cinlilerin H u n l a r d a n p e k o k eyler aldklar anlalyor. Tanr Kut k e n d i n i i n i m p a r a t o r l a r n d a n d a h a y k s e k tutard. Mete d e v r i n d e inliler T r k l e r e h e r yl m u a y y e n m i k t a r v e r g i v e r m e e m e c b u r edilmilerdi.

CNDE HYUNG k r a z n d a n
KMYET

i n l i l e r , C e n u b H u n D e v l e t i n i n in sonra Hyungnulardan m h i m bir ksmn in eddi ieri s i n d e b i l h a s s a jans'i e y a l e t i n d e y e r

letirmilerdi. inin asker kuvveti zayflaynca H y u n g n u l a r d a n aolav 3 0 5 te a n - s i eyaletini zapettiler. B i r a z s o n r a , 3 1 1 d e , b u ao l a r n r e i s i Liyeu-Yuan i n p a y i t a h t Lo-Yang da zapt ve i n i m p a r a t o r u n u e s i r etti v e l d r d . Bu z a m a n l a r d a imal ine h k i m olan T r k Devletleri unlardr: 1 ansi, ensi, Peili v e H o n a n eyaletlerinde t e e s s s e d e n Han Devleti (M.S.305-328). Bu dev letin m e s s i s i H y u n g n u k a b i l e l e r i n d e n b i r i n i n r e i s i o l a n Liyeu-Yuan dr. I I a o Devleti: B u devlet, H a n l a r n k u m a n d a n l a r n d a n ele t a r a f n d a n ( H a n ) D e v l e t i l k e sinde v e H a n Devleti y e r i n e k u r u l m u t u r (M.S. 328-350). I I I Hiya Devleti: ( 4 0 7 - 4 3 1 ) . H y u n g n u l a r d a n , Tiyefo ( A n a ) kabilesinin reisi olan Popo tarafn dan e v v e l O r d o s m m t a k a s n d a k u r u l m u t u r . Topalar, H y u n g n u Devleti devrinde Hunlarn imalinde Angara ve Obi nehirleri arasnda yayorlard. Bun larn, H u n D e v l e t i n i n i n k r a z n d a n s o n r a , c e n u b a doru inerek evvel ark Moolistanda ve sonralar daha aa i n e r e k ansi imalinde Tatuy havali s i n d e y e r l e m i l e r d i ( 2 7 0 ) . Topalar Evvel bu ha v a l i d e Vey i s m i l e h a k i m i y e t t e s i s ettiler. S o n r a l a r Yen d e v r i n d e i m a l Cinde b t n a n - s i e y a l e t i n i ve (Peili)nin bir ksmn, Nankin, Loyang, H o n a n TOPA (VEY) KIRATLII

ve (antung)u ve bir mddet sonra btn ensi v e Peiliyi zaptettiler ( 3 3 6 - 4 9 6 ) . Topalar, b u srada, m e r k e z Asyadaki Tur fan, K a r a a r , Kua, K a g a r , Kratlklar z e r i n d e h a k i m i y e t tesis ettiler ( 4 4 8 ) . F e k l e r , t r k l k e l e r i n i C c e n (Yu-Yen) hakimi yetinden k u r t a r m a k iin kanl m c a d e l e l e r d e bu lunmulardr. Orta Asyay C c e n l e r d e n t a m a m e n a l m a a muvaffak olmamlarsa da hasmlarn ra hat brakmamlardr. 5 5 2 T r k Devleti teekkl ederek T r k l e r C cen Devletini mahvettii z a m a n Fekler imal C i n d e en kudretli bir devlet h a l i n d e yayor, H i n t v e r a n h k m e t l e r i l e siyas m n a s e b e t l e r d e b u l u n u y o r lard. ark ve garb namile ikiye ayrlan Feklerin ( 5 3 4 ) Cinde hakimiyeti, VI m c asrn nihayetle r i n d e (M. S. 5 8 1 ) b i t t i . S H y u n g n u Devleti inkrazmdan sonra garba ekilen Hunlar Ha z a r d e n i z i , Y a y k ( U r a l ) v e dil ( V o l ga) arasndaki geni s a h a d a bir devlet kurdular (M.S. 1 0 0 - 3 7 6 ) . B u n a Garb Hun Devleti denir. H u n l a r , A l a n l a r v e d i e r T r k o l a n v e ol m y a n b i r o k k a v m l e r i idareleri altna alarak Avrupa hududunda kurduklar Trk Devletini kuvvetlendirdiler. GARB HUN D EVLE T i
i m a l

m T

Garb Hunlar reisleri Balamr idares

HU^MPAR ITTT7T

TORLUU
n

l IV n c asrn nihayetl e r i n e dofrru 1 3 7 5 ) Orta Asvadaki ^ 2 l ^ \ l ; ^ ^ tazvikile

i n d e m i d

nehrini

Teperek

hi^

renb

RC

tekil eden s a h a y a g i r m i l e r v e D i n y e s t e r ve P u r u t u da a a r a k T u n a n e h r i n i n o r t a ksmla rna kadar uzanan vsi sahadaki btn kavml e r i itaat a l t n a a l m l a r d r . B u istil v e f t u h a t hareketlerinde Hunlar yalnz deillerdi; Hunlara inkyat eden dier trk k a v m l e r i n i v e hatta birok Trk olmyan kavmleri de beraber s r k l e m i l e r d i . F a k a t h a k i m i y e t H u n l a r d a idi. Hunar, btn ark Avrupa kavmlerini ve bu m e y a n d a Ostrogotlar z e r i n d e h a k i m i y e t l e r i n i te m i n e t t i k t e n s o n r a Y a y k n e h r i ile U r a l d a l a r n dan T u n a y a k a d a r u z a n a n vsi arazide h k i m bir millet oldular. Malp edilen k a v m l e r i n ka, dier k a v m l e r i n de m u h a c e r e t l e r i n i i n t a etti v e b u s u r e t l e btn Avrupada bir u m u m m u h a c e r e t cereyan hsl oldu; b u n u n n e t i c e s i n d e A v r u p a k a v m l e r i birbirine kart. H u n ordular s v a r i d e n ibaretti. Avrupada h a y a t l a r at s r t n d a g e e n c e s u r H u n l a r d a n m rekkep trk svari ordularna, kar kabilecek hibir millet yoktu. Avrupa batan baa k o r k u v e d e h e t i i n d e idi. Trklerin karsnda hasm olarak Garb Roma mparatorluu (Bizans) vard. Hunlar, Tuna havzasna yerletikten sonra, r e i s l e r i Mundzukun i k i o l u o l m u t u : Bleda ve Atila. K o l a n Atila 3 9 5 te d o m u t u . M u n d zuk lnce, o c u k l a r k k o l d u u iin y e r i n e kardeleri Oktar, R u a ve Aebars getiler. Aebars Hun Devletinin Asyadaki ksmn idare ediyodu. T u n a havzasnde ise Oktar ve Rua ayni zamanda h k m sryorlard. B l e d a z a y f t a b i a t l i idi. Atila i s e c e s u r , a k l l ,

a z i m k a r v e milliyetperverdi. K k o l m a s n a ra m e n devlet ilerine k a r m a k istemesi amcalarnn h o u n a g i t m i y o r d u . A m c a l a r , k k Atila mn m d a h a l e l e r i n d e n k u r t u l m a k iin k e n d i s i n i re hine olarak R o m a sarayna gnderdiler. H u n l a r , T u n a h a v z a s n a y e r l e t i k t e n s o n r a da aknlarna devam ederek' ark Roma Devletine ait m m t a k a l a r a g i r m e k t e n g e r i d u r m u y o r l a r d . a r k R o m a m p a r a t o r l u u , s i y a s e t v e p a r a ile Hunlarn taarruzuna mni olmak ve m m k n olduu kadar bu kuvvetten dmanlarna kar i s t i f a d e e t m e k y o l u n u t e r c i h etti. O k t a r b i r o r d u ile R e n h a v z a s n d a Burgondlar a k a r s e f e r e gittii z a m a n , B i z a n s l l a r T u n a h a v z a s n d a k a l a n R u a ile a n l a t l a r . B u a n l a m a neticesinde yardm maksadile bir hun ordusu s t a n b u l a , d i e r b i r h u n o r d u s u da G a r b R o m a y a gitti. H u l d i n k u m a n d a s n d a R o m a y a g i d e n h u n ordusu, talyaya taarruz eden Slav ve G e r m e n l e r i Florans civarnda (405) malp ederek Romay kurtard. ark R o m a mparatoru Teodos, kendi sine kar isyan eden bir c e n e r a h n tedip iin de H u n l a r a m r a c a a t m e c b u r i y e t i n d e kald. B u n u n l a b e r a b e r Bizans, k e n d i e m n i y e t i iin T u n a havza-' s m d a H u n l a r a tbi b a z k a v m l e r i istiklllerini i s t i r d a d a t e v i k e d i y o r d u . B u y z d e n R u a ile B i z a n s n aras b o z u l m u t u . htilf n o k t a l a r n g r m e k z r e bir B i z a n s sefaret heyeti H u n l a r a gel d i i z a m a n k a r s n d a Atila y b u l d u . R u a l m v e y e r i n e Mundzukun o u l l a r B l e d a v e Atila gemiti ( 4 3 7 ) . Bleda a h m a k v e yalnz elenceye dkn o l d u u n d a n Atila d e v l e t i i d a r e d e s e r bestti. Atila c e s u r v e k a h r a m a n o l d u u k a d a r R o m a v e B i z a n s a h v a l i n e d e h a k k i l e v a k f t . A-

tila T r k l e r i n b a n a g e t i i z a m a n y a p a c a ile ri t a m a m e n kararlatrm bulunuyordu. Adla evvelemirde trk ordularnn para mukabilinde dmanlarn menfaatlerine hizmet etmelerine' m ni o l m a k v e d a n k b t n t r k k a b i l e l e r i n i b i r letirerek kuvvetli mttehit bir T r k Devleti kur m a k istiyordu. B u k u v v e t l i T r k D e v l e t i n e istina den btn islav v e G e r m e n l e r i , s o n r a Bizans ve G a r b R o m a y da i d a r e s i a l t n a a l a r a k A v r u p a d a b y k bir i m p a r a t o r l u k k u r d u k t a n s o n r a Hint, in v e r a n da istil e t m e k v e b u s u r e t l e b i r c i h a n mul imparatoluk meydana getirmek azminde idi. R o m a v e B i z a n s n v e b t n A v r u p a m n f e t h i b u b y k g a y e n i n b i r s a f h a s idi. Hunlara giden Bizans sefaret heyeti, imdiki Belgrat civarnda Margs mevkiinde Hunlara mlki olduklar zaman karlarnda b y k Hun H k m d a r Atilay buldular. Bu, b e k l e m e d i k l e r i b i r v a z i y e t idi. B i z a n s l l a r b u r a d a Atila i l e b i r . m u a h e d e a k t e t t i l e r . B i z a n s ile y a p l a n M a r g s m u a h e d e s i Atila i i n p a r l a k b i r b a l a n g o l d u . Bu muahedeye gre Bizans, Bizansllar hizme tindeki btn trk askerlerini geri v e r e c e k ve Hunlarn elindeki Bizans esirlerinden beheri iin b i r f i d y e d e y e c e k idi. B u n l a r d a n daha a r bi a r t v a r d : Bizans, Hunlarn dmanlarile ittifak edemiyecek ve her sene m h i m m i k t a r d a v e r g i v e r e c e k t i . B u m u a h e d e ile a r k R o m a H u n l a r n bir tabii d e r e k e s i n e inmiti. H u n l a r n A v r u p a d a k i m u a z z a m istillar R u a d a n s o n r a Atila ( 4 5 3 - 4 5 4 ) z a m a n n d a balad. Atil a r k R o m a y b i r t a b i i m e n z e l e s i n e i n d i r d i k t e n s o n r a A v r u p a d a k i m u h t e l i f m i l l e t l e r i ita at a l t n a ald. Y a y k ( U r a l ) n e h r i n d e n ( R e n ) n e h -

rine ve Karadenizden, Tunadan Skandiravyaya k a d a r olan ark ve m e r k e z Avrupa Adlann n fuzu altna g i r d i . Atila b u n d a n s o n r a k u v v e t l i b i r o r d u ile a r k R o m a z e r i n e y r y e r e k a n a k k a l e b o a z n a k a d a r T r a k y a y istil etti ( 4 4 1 ) . B i z a n s s u r l a r n a iltica e d e n T e o d o s A d l a n n p e k ar artlarm kabul ederek sulh aktetmee mec b u r oldu. Atila b u n d a n s o n r a F r a n s a d a h u s u l e gelen s i y a s b u h r a n d a n i s t i f a d e e d e r e k A v r u p a n m fet h i n e k a r a r verdi. 4 5 1 de yedi yz bin kiilik bir o r d u ile R e n n e h r i n i g e e r e k Galya y a girdi. S t r a z b u r g , M e v e O r l e a n z a p t e t t i : Atila R o m a j e n e r a l l a r m d a n Aetys [1] k u m a n d a s n d a V i s i g o t l a r n , F r a n k l a r n , G a l l e r i n ve d i e r G e r m e n l e r i n b i r l e m i o r d u l a r ile M a r n n e h r i z e r i n d e k i Sa lon ehri civarnda Katalon ovasnda yapt pek kanl, fakat muvaffakyetsizlikle biten m e y d a n m u harebesinden sonra, Fransay terke m e c b u r oldu (451). Fransa T r k istilsndan kurtulmutu. ki t a r a f ta a r z a y i a t a u r a d n d a n Atila o r d u s u n u t a n z i m e t m e k z e r e k u r d u u -devletin m e r k e z i o l a n T u n a - h a v z a s n a e k i l d i . Aetys te T r k l e r i takip edemedi. Atila b i r a z s o n r a G a r b R o m a z e r i n e y r d . Papa S e n - L e o n u n tavassutu zerine hareketini durdurdu payitahtna dnd ( 4 5 2 ) . Yeni ftuhat d n r k e n b u g n Macaristan i s m i n i t a y a n s a h a d a k i payitaht,, Atila e h r i n d e (Etzelburg) ld ( 4 5 3 ) . Atila, o r t a b o y l u , g e n i g s l e s m e r , h e y betli v e c e s u r bir T r k t . E c n e b i l e r e k a r m u -

[J

Aetys, R o m a hizmetine g e e n bir

Trktr.

476

t a a z z m o l a n Atila k e n d i m i l l e t i n e k a r p e k m tevaz v e d e b d e b e ve servete kar lkayt. A t n n g e t i i y e r d e b i r d a h a ot b i t m e d i i sylenen ve m a l p milletler tarafndan Allann ' g a z a b d i y e a n l a n Atila, A l m a n l a r n N i b e l u n g e n destanlarnda Etzel v e S k a n d i n a v an'anelerinde Atl u n v a n i l e y a d e d i l e n k a h r a m a n d r . Atila n n vefatndan s o n r a H u n Devleti dald. Macaristandan ibaret k a l a n k k bir k s m n d a Atilann o u l l a r n d a n Dengiz b i r m d d e t h k m e t s r d . En nihayet dahil m c d e l e l e r y z n d e n Hunlar Macaristan terkederek cenub Rusya, Volga ve Ural havalisine ekildiler. A v r u p a d a kalanlar ise muhtelif milletlerle kart. Avrupadaki Hun
z n d a n s o n r a

> Bunlark a k r a b a olan Avarlar, VI m c asr bidayetlerinde Bayan Han i d a r e s i n d e O r t a A v r u p a y istil ettiler. A v a r l a r da H u n l a r g i b i t r k r k n a m e n s u p i d i l e r . Avarlar, T u n a garbnda, P a n o n i k t a s n d a bu g n k Macaristanda b y k bir devlet kurdular. Avarlar Macaristandan baka Moravyay, bugn k e k o s l o v a k y a y , P o l o n y a n m bir k s m n , Volinyay ve Balkanlarn bir ksmn hakimiyetleri altna aldlar. Avarlarn a r k A v r u p a d a asr k a d a r s r m olan h a k i m i y e t i n e , I X u n c u asr nihayetinde F a n k l a r n Kiral Garp mparatoru arlman tarafndan nihayet verilmitir. Trkler, mild 4 2 4 tarihinde O r i a A s y a d a y e n i b i r k a r g a a l k karan Ccenlerin tazyikle yurtlarn t e k e d e r e k evvel Siriderya havalisine bilhare garb TrkisAKHUNLAR
B u

Iovv

Devletinin

inkra-

tan v e imal Afganistan m m t a k a s n a g e l m i v e buralarda yerlemilerdir. Mild V inci asr ortalarna d o r u khunlar, hudutlarn tevsi e d e r e k in T r k i s t a m n d a n imal Efganistana k a d a r u z a n a n b i r Trk Devleti kur m u l a r d r . B u n l a r a i n m e m b a l a r m d a Hua, Y u n a n a s a r n d a Akhun v e Eftal, arap tarihlerinde i s e Heyatile ismi verilmitir. khunlar, bilhare imal Efganistandan baka, Hindistanm P e n c a p k t ' a s m da istil e t m i l e r d i r . O r t a A s y a d a t e e s s s e d e n D i e r b y k Trk* d e v l e t l e r i g i b i Akhun Devleti, iki b y k k s m d a n t e r e k k p e d i y o r d u : imal ve cenub. imal ksmnn merkezi, imal Efganistanda Kunduz civarnda, Cenub ksmnn merkezi de P e n c a p k t ' a s n d a idi. M i l d 5 2 5 t a r i h l e r i n e d o r u imaldeki khunlar Han Aksungar (Aksunvar) cenuptakilerin h k m d a r ise T o r a m a n isimlerini tayorlard. Eftalit l k e s i n i n i m a l k s m i l e , c e n u b k s m arasndaki h u k u k m n a s e b e t , vesikalara istina den tesbit edilmi deil ise de c e n u p h a n l a r n n imal k s m n d a k i h a n l a r a tbi olduklarn t a h m i n edebiliriz. Mild VI nc asr b a l a r n d a A k h u n lkesi in TrKstanndan H a z a r denizine, K a z a k steple r i n d e n H i n d i s t a n m K a m i r h a v a l i s i n e k a d a r imtidat e d i y o r d u . Akhun hanlar, k o m u l a r ran h k m d a r l a r i l e s i y a s m n a s e b e t l e r d e b u l u n u y o r l a r v e ra nn dahil siyasetine tesir ediyorlard. ( S a s a n y a n h k m d a r l a r n d a n Finiz un t a h t a c l u s u , A k h u n l a r n y a r d m s a y e s i n d e v u k u b u l d u u g i b i , Nuirvanm b a b a s Keykubat ta, k a y b e t m i olduu

TRK

MPARATORLUU

t a h t m A k h u n h k m d a r l a r n n m u a v e n e t i l e is tirdat e t m i t i . K e z a H i n d i s t a n d a k i A k h u n l a r da, H i n d i s t a n d a b y k k u v v e t v e nfuz k a z a n m l a r d. A k h u n l a r n d e v l e t i , u z u n m d d e t p a y i d a r o l a mad. S e b e b i VI m c asr ortalarnda ( 6 5 2 ) Orta A s y a d a s i y a s h a k i m i y e t i n T u k y u T r k l e r i n i n eli ne g e m e s i v e g a r p h u d u t l a r n d a da ran S a s a nlerinin N u i r v a n gibi kuvvetli bir h k m d a r idaresinde kuvvetlenmeleri olmutur. B u iki devlet (Tukyular Sasanler) birleerek Akhun Dev letini i m h a v e P e n c a p kt'as h a r i o l m a k zre, memleketlerini aralarnda taksim etmilerdir. C e n u b A k h u n l a r R e i s i Toramana, halef olan Mihra Kula, b a b a s z a m a n n d a b a l y a n H i n t f t u hatna d e v a m e d e r e k parlak zaferler kazand. B u t a r i h t e H u n l a r d a n , b i r k s m Cinde, b i r k s m A v r u p a d a h k m r a n o l d u k l a r gibi A k h u n l a r da Hindistanda h k m e t sryorlard. Atila A v r u p a d a , Liyeu-Yuan Cinde n a s l b i r h r e t i h r a z e t m i l e r s e Mihra Kula da H i n d i s t a n d a ayni mevkii kazanmt.

2.

TRK (TUKYU> MPARATORLUU

'

(Tukyu) mparatorluu ismile yadedilen Trk Devleti V I nc a s r o r t a l a r n d a k a d m H y u n g n u l k e s i n d e Altay Trkleri tarafndan kurulmutur. T u k y u T r k l e r i eski H y u n g n u a h f a d n d a n idiler. B u T r k l e r ; H y u n g n u D e v l e t i n i n i n k r a z n d a n sonra Adayn kolay geilmez vadilerine snarak orada 4 0 0 sene kadar yaamlardr. Bu m m t a k a y a T r k a n ' a n a s n d a Ergenekon ismi verilmektedir. T u k y u l a r Ergenekon da b u l u n d u k l a r mddete evvel Siyenpilere v e s o n r a C c e n l e r e tbi olmu,

I f I j j I

d e m i r istihsal v e s a n a y i i n d e g s t e r d i k l e r i t e r a k k i sayesinde varlklarn muhafaza etmi ve mede niyete y k s e l m i l e r d i r . Altay T r k l e r i 5 4 0 sene l e r i n e d o r u Bumin i s m i n d e b i r r e i s i n i d a r e s i a l t n da b u l u n u y o r l a r d . 5 4 5 te Bumin Kaan isyan ederek Ccenleri m a l p etti. C c e n l e r i n t a r d z e r i n e Tukyular M o o l i s t a n i g a l e t t i l e r v e eddi in d e n g a r b a doru Volgaya kadar h k i m oldular. Bumin ldkten sonra yerine geen olu Muhan ( 5 5 3 - 5 7 2 ) g a r p h a v a l i s i n i n i d a r e s i n i a m c a s stemi Yabbuya t e v d i etti ( 5 5 3 - 5 7 6 ) . B u suretle T r k l e r , biri O r h o n b o y u n d a ark Trkleri; d i e r i G a r b T r k i s t a n d a Garp Trkleri n a m i l e i k i y e a y r l d l a r . B u n u n l a b e r a b e r i l k za m a n l a r d a G a r p T r k l e r i a r k a tbi i d i l e r . G a r p T r k l e r i n i n m e r k e z i b a z a n Tala veya T o k m a k ve bazan K a i l e Teke arasnda Akda idi. a r k T r k l e r i n i n m e r k e z i M o o l i s t a n d a O r hon nehri ve O t k e n dalan havalisinde idi. G a r p T r k l e r i n i n ilk h a k a n stemi, ran kisr a s H u s r e v N u i r v a n ile ittifak e d e r e k A k h u n l a r n l k e l e r i n i a r a l a r n d a t a k s i m ettiler. Garb Trkistan ve in Trkistan Tukyulara, imal Afganistan ise ranllarn h i s s e s i n e dt. ki devlet arasnda h u d u t A m u d e r y a yani k z r m a oldu. B u n d a n s o n r a N u i r v a n stemi Ha nn kz ile evlendi. T r k H a n s t e m i ( 5 5 5 - 5 7 6 ) s t a n b u l a Cinle a r k R o m a arasnda i p e k ticareti yapan kervan l a r n n r a n d a n s e r b e s t e g e m e l e r i n i Husrev Nu irvan d a n i s t e d i . H u s r e v , r e t e d i n c e s t e m i , r a n a k a r b i r ittifak t e m i n i m a k s a d i l e s t a n b u l a b i r

s e f i r g n d e r d i ( 5 6 7 ) . ttifak h u s u l e g e l e m e d i v e T r k l e r yalnz bana r a n a h a r p atlar. steminin haleti T a r d u ( 5 7 6 - 6 0 3 ) z a m a n n d a T r k l e r imal A f g a n i s t a n da r a n l l a r d a n a l d l a r . G a r p T r k l e r i bu ftuhatla kuvvetlenmi olduklarndan a r k T r k l e r i n d e n b s b t n ayrldlar ( 5 8 0 ) . B u vak'a, T r k b i r l i i n i b o z d u . ark Tukyu Devleti, V I I i n c i a s r o r t a l a r n d a ( 6 3 0 ) , Garb Tukyu Devleti i s e b i r a z daha s o n r a ( 6 5 8 ) inlilerin hakimiyeti altna dt. Sonradan inlilerin intrikalar ve aralarna soktuklar ahlakszlk ve fesat n e t i c e s i n d e v e reislerinin hata lar y z n d e n m a h k m v a z i y e t e d e n T r k l e r , b a k a bir millete tbi o l m a y a asla t a h a m m l edem i y o r l a r d . K o c a T u k y u Devleti, s o n r a d a n gelen iktidarsz, a h l k s z ve e c n e b i bir devlet m e n f a a t m a hizmeti kabul eden mtereddi prensler y z n d e n m u v a k k a t bir esarete dmt. B u esaret ya r m a s r k a d a r s r d . E n n i h a y e t , datat isminde bir k a h r a m a n k a r a k inlilere kar hrriyet ve istikll seferi at. H r r i y e t e s u s a m olan b t n T r k m i l l e t i k e n d i s i n i t a k i p etti. T r k l e r i n b o y u n d u r u u n d a n kurtularak istiklllerine kavutu l a r . datat Kutluk El-Teres unvanile Han intihap olundu (681). Kutluk, istihls h a r e k e t i n e d e v a m e d e r e k in T r k e l i n i v e g a r b T r k i s t a n da in h a k i m i y e tinden k u r t a r d . B u s u r e t l e Muhan zamanndaki b y k T r k M t t e h i d e s i i h y a edildi. 6 9 1 de Kut l u k v e f a t etti. K u t l u k t a n s o n r a K a p a g a n ( 6 9 1 - 7 1 6 ) T r k D e v l e t i n i t e n s i k etti. K a p a g a n g a r p t a T r k e leri, K a r l u k l a r d a h a k i m i y e t i a l t n a a l a r a k a r k t a Kingan dalarndan garpta Ural ve cenupta rana LET

kadar uzanan sahada yayan btn Trkleri anl bayra altnda birletirdi. d a t a t d a h i M e t e , Atila, B u m i n v e s t e m i g i b i eski trk k a h r a m a n l a r n d a n biridir. inlilerle olan bu m c a d e l e l e r h a k k n d a , Orhon Kitabeleri olduka mufassal ve sahih malmat ver mektedir. O r h o n a b i d e l e r i n d e n b i r i Kapagandan sonra g e l e n Bilge Han ( 7 1 6 - 7 3 4 ) t a r a f n d a n b i r a d e r i v e ordu k u m a n d a n G l - T e k i n iin dikilmitir. kin cisi, Bilge H a n n a m n a o l u yen tarafndan ina olunmutur. O r h o n kitabesi, bize T r k l e r d e vatan ve millet muhabbetinin p e k y k s e k bir n u m u n e s i n i gster m e k t e d i r . Bilge Han b u k i t a b e d e m i l l e t i n e u t a v s i yede bulunuyor: " E y T r k m i l l e t i , s i z d e n i n l i l e r i n tatl v a i t l e rine, cazip altnlarna kaplarak t g e n i . b u . m u kakddes yurdu terkedenler lme komulardr. E y T r k milleti, t g e n i t e r k e d e r e k i n e g i d e r s e n l e c e k s i n ! F a k a t t g e n d e o t u r a r a k o r a y a kafile ler, k e r v a n l a r g n d e r i r s e n k a z a n r v e b a h t i y a r o lursun. Geri, tgende servet ve ihtiam yoktur. F a k a t e l e m l e r v e k e d e r l e r de y o k t u r . T r k milleti! ancak yurdunu korumak, muhafaza etmek suretiledir ki h k m e t i n i n e b e d i y e t i n i t e m i n etmi olursun. , Bilge Han ( 7 3 4 ) ten sonra, Kutluk Devleti de anariye dt: T r k Mttehidesinin en k u v vetli u n s u r l a r olan D o k u z O u z l a r , Karluklar, Basmiller devlete kar d m a n vaziyeti aldlar. Bilhassa Dokuz Ouzlar Kutluk sllesine kar b i r k a d e f a i s y a n ettiler. B u m c a d e l e l e r n e t i c e s i n d e K u t l u k Devleti zayflad. N i h a y e t 7 4 5 te

Dokuz Ouzlar Kutluk sllesini malp ederek t g e n d a l a r n d a k i t r k p a y i t a h t n igal ettiler. B u s u r e t l e t g e n h a v a l i s i n d e h k i m z m r e ol dular.

3.

T U K Y U DEVLETNDEN SONRA ORTA ASYADA TRK DEVLETLER .

OUZLAR
V l l i n c i a s r d a T u k y u D e v l e t i z a y f dnce S e l e n g a ve Tula boylarnda ya yan Ouzlar bulunduklar yerlerde Dokuz Ouz i s m i l e m h i m b i r k a b i l e ittihad v c u d e getirdiler(646). D o k u z kabileden herbirinin ban da Tekin u n v a n i l e b i r e r k u m a n d a n b u l u n u y r , b u n larn h e p s i H a n u n v a n n haiz olan Y o l o k o k a b i lesinin b a b u u n u m e t b u tanyorlard. T u k y u Han l n n s u k u t u e s n a s n d a D o k u z O u z l a r R e i s i Pusa idi. i n l i l e r Pusay yle tasvir ediyorlar: Pusa, ce s u r o l d u u k a d a r c r e t k r idi. H a r p p l a n n t e r t i p t e m a h i r idi. M u h a r e b e d e d a i m a a s k e r l e r i n i n n n d e b u l u n u r d u . D m a n n o k l u u n d a n asla ylmazd. Daima askerlerinin talim ve terbiyesile m e g u l olur, bo vakitlerini nian talimi ve avla geirirdi. P u s a H a n , k e n d i s i o r d u ile m e g u l o l d u u n d a n i d a r e i l e r i n i A n a s Olu-Hoene brakmt. Fevkalde dirayetli olan b u kadn, halkn ikyetlerini dinler, T r e y e muhalefette b u l u n a n l a r iddet ve adaletle cezalandrrd. B u trk kadnnn dirayeti sayesin de D o k u z O u z l a r a r a s n d a h u z u r ve intizam teesss etmitir. T u k y u Devletinin Kutluk tarafndan ihyasna kadar D o k u z Ouzlar, dier T r k l e r gibi ini m e t b u tanyorlard. Kutluk Hann devleti teesss e t t i k t e n s o n r a D o k u z O u z l a r da b u n l a r m e t b u (646-790)

tanmlar, fakat istiklallerini istirdat a z m i n d e n hibir z a m a n v a z g e m e m i l e r v e frsat d t k e isyan etmilerdir. 7 1 3 - 7 4 1 arasnda D o k u z Ouzlarn b y k bir k u v v e t kazanm olduklar anlalyor. Bunlar bu devirde inin b y k o r d u s u n u m a l p e d e r e k inin imalle olan irtibat yollarn kapamlardr. Y u k a r d a z i k r e d i l d i i z r e O u z l a r , 7 4 5 te i n l i lerin yardmile Kutluk Devletinin payitahtn zapt v e son H a n n tahttan i n d i r e r e k Moolistanda hkim zmre olmulardr. Bir mddet sonra, V I I I inci asrn nihayetleri n e d o r u b u devlet, U y g u r Devleti i s m i n i almtr. Bu tarihten itibaren Ouzlarn bir ksm S e l e n g a ve Tulay t e r k e d e r e k evvel imal in tarikile in T r k i s t a n n a g e l m i v e bir m d d e t s o n r a b u r a l a r d a n da n c i I r m a n n ( S r i d e r y a n n ) i m a l i n e g m l e r d i r . Mild I X u n c u asr iptidalarnda u boylarnda Tala m m t a k a s n d a dolaan Ouz lar, Yeni Kenti m e r k e z i n t i h a p e t m i l e r d i . Daha sonra, Hazar denizde Sriderya arasnda k i s a h a d a v e M a v e r a n n e h i r d e y a y l m l a r v e is lm dnyasile temasa gelmilerdir. Bunlardan b i r k s m c e n u b R u s y a d a da y e r l e m i t i r . Mteakip asrlarda R u s y a tarikile Balkanlara g i d e n v e B i z a n s l l a r c a Uz d e n i l e n T r k l e r l e S e l u kler k u m a n d a s altnda ran, S u r i y e v e A n a d o l u y u fetheden T r k l e r a r a s n d a da O u z l a r vard. Orhon boylarndaki Ouz Devletinin bilhare U y g u r namn aldn gr m t k . imal Uygur d e n i l e n b u d e v letin m e r k e z i O r h o n n e h r i z e r i n d e k i Kara Kurum c i v a r n d a Ordubalk e h r i y e r i n d e idi. Mill b i r
UYGURLAR ( 7 9 0 - , 40)

destana gre, U y g u r Devletinin messisi B u k u Handr. Orhon kitabelerinde uygur babularna Elteber unvan verilmitir. U y g u r Devleti, 8 4 4 tarihinde Moolistana h c u m eden K r g z l a r n eline geti. U y g u r l a r , c e n u b u g a r b i y e e k i l m e e m e c b u r oldular. Trkistanna-ekilen bu Uygur> a s r n i k i n c i n s f n d a Bebalk e h r i n i n b u l u n d u u m m t a k a d a yeni bir devlet k u r m u l a r d r . B u devlete inliler K a o - a n g Aaraplar D o k u z O u z Devleti, A v r u p a m v e r r i h l e r i C e n u b U y g u r Devleti ismini veri yorlar. Bu saha Trkleri ise kendilerine sadece Trk ismini veriyorlard. Bu Uygurlar, btn in Trkistamndaki Trk leri h a k i m i y e t l e r i n e a l d l a r . B u d e v l e t i n l k e s i T i y e n - a n d a l a r n d a n ( s g l ) e k a d a r uzanyor du. Turfan, B e b a l k , K u a gibi m a m u r v e m e d e n ehirleri vard. D o k u z O u z l a r Devleti ziraati inkiaf ettirmi v e m e d e n i y e t sahasnda o k ilerlemiti. Cenub U y g u r Devletinin arknda Keraitler, garbnda K a r l u k l a r vard. DOKUZ OUZ DEVLET
n l a r I X u n c u

Uygurlar LAM

e v v e l X I I inci asr

bida-

v a l i s i n i istil e d e n K a r a H t a y H k m d a r Gr Ham ve daha sonra Cengizi m e t b u tandlar. Cengizin halefleri z a m a n n d a X I I I n c a s r d a istiklllerine n i h a y e t rildi. Cenub U y g u r l a r arasnda budlik, manlik, ve n e s t u r l i k , m a z d e i z m m e z h e p l e r i m n t e i r idi. Avrpua limleri Turfan v e Kua ehirleri

civarndaki eski devir harabelerinde Uygurlara ait o l m a k z e r e p e k o k m e d e n i y e t e s e r l e r i b u l mulardr. Bunlar, gayet kymetli yazma eserler ve ok kymetli (Freskler), kymetli ziynet eya lar halinde olan b u eserler, R u s v e A l a m a n m zelerini doldurmaktadr. U y g u r memleketinde 5 0 0 den fazla B u da m a b e d i v e k t p a n e vard. Cenub U y g u r ehirleri pek mamurdu, evlerin o u b i r k a katl idi. U y g u r l a r , bidayette in, O r h o n yazlarn k u l lanrlard. Daha sonra kendilerine m a h s u s u y g u r alfabesini kullanmaa baladlar. Turfan ve Koo havalisinde hafriyat yapan *r a l i m i n aadaki ifadesi u y g u r m e d e n i y e t i / h a k k n d a bir fikir v e r e b i l i r : Bu k u m s a h r a s n d a / a s r l a r c a gizli k a l m o l a n m u a z z a m b i n a l a r , h e y / keller, abideler, duvar naklar, tasvirler, kitaplar, b u r a d a y k s e k bir m e d e n i y e t i n y a a m o l d u u n a kat' a h i t t i r . A v r u p a k u r u n u v u s t a k a r a n l i i n d e yaarken Trkler, Asya ortalarnda b y k me d e n i y e t k u r m u olan atalarile b i h a k k n iftihar edebilirler. Kefedilen U y g u r kitabeleri, kt ve deri z e r i n e yazlmtr. Deriler, imdi kullanlan g d e r i e l d i v e n l e r k a d a r i n c e ve zariftir. S a y f a k e n a r l a r n a i t i n a ile i z g i l e r i z i l m i , s a y f a b a larna tezvinat ve tasvirler yanlmtr. Yazlar trl trl r e n k l e r l e yazlmtr. R e n k l e r i n a h e n k dar bir i m t i z a l a y a p l m o l m a s o z a m a n T r k lerde bedi hissin y k s e k bir d e r e c e y e erimi olduunu gstermektedir. Uygurlarn, k u m a paralar zerine Hanla rnn m h r l e r i n i b a s a r a k para y e r i n e k u l l a n d k larn M a h m u t Kgar zikretmektedir.

Krgzlar, eski zamanlardanberi Yenisey havzasnda mstakil yaarlar d. T u k y u m p a r a t o r l u u z a m a n n d a d a i s t i k l l l e r i n i m u h a f a z a ettiler. Krgzlar, T u k y u Devletinin sukutundan sonra, evvel, Dokuz Ouzlar sonra imal U y g u r l a r a tbi o l m u l a r d r , d a h a s o n r a i m a l Uygurlar malp ederek garba srmler ve Moolistanda U y g u r Devleti yerine bir Krgz Devleti k u r m u lardr ( 8 4 4 ) . Y e n i s e y vadisinde bulunan ve O r h o n abide l e r i n d e n d a h a e s k i (V i n c i a s r ) b i r z a m a n a ait o l a n a b i d e l e r , K r g z l a r n da d i e r T r k l e r g i b i meden olduklarn gsterir. Yenisey abidelerinde T a n r ile b e r a b e r ( B e l ) k e l i m e s i d e g e e r . ( B e l ) in S m m e r ve Msrda bir mabut olduu m a l m olduundan ayni i s m e Krgzlarda da tesadf edilmesi ayan dikkattir. Krgzlarn Moolistandaki hakimiy ederinin ne kadar s r d m a l m deildir. Yalnz Cengiz Han z a m a n n d a K r g z l a r n O b i , Y e n i s e y h a v z a l a r n d a nal-Urs i s m i n d e bir reis tarafndan idare o l u n d u k l a r n b i l i y o r u z . C e n g i z i n o l u Cci K r gzlar tenkil etmi v e istiklllerine nihayet ver mitir. KIRGIZLAR T r k e l e r , g a r p T r k l e r i n e tbi m teaddit b i r l e m i b y k k a b i l e l e r d e n mteekkil bir devlet idiler. G a r b Tukyu Hanlnn sukutundan sonra bunlar arkta Ayar glnden garpta S e y h u n boylarna .imalde Balkatan, cenupta Kagar civarlarna kadar u z a n a n s a h a d a Trke Devleti namile bir devlet kurmulardr..
T

(*90^766)

" D e v l e t i n m e s s i s i Uele Bagatur-Han dr. . . . . Trkeler, bilhare nfuz ve hakimiyetlerini g a r b T r k i s t a n m c e n u b k s m n a ve imal Efganistana kadar tevsie muvaffak olmulardr. T r k e l e r , h k m e t l e r i n i k u r a r k e n Asya b y k bir inkilp arifesinde b u l u n u y o r d u . Bu ink lbn sadmeleri, yeni h k m e t i arktan, garptan v e c e n u p t a n s a r s a c a k k a d a r k u v v e t l i idi. a r k t a T u k y u D e v l e t i n i i h y a e d e n Kutl k Hann h a l e f i Kapagan Han T r k e l e r i d e h a k i m i y e t i al tna a l m a k istiyordu. Asya dayeni bir tarih devri aan Araplar, randaki Sasaniyan Devletini ykm, C e y h u n boylarna dayanmlard. Cenup c i h e t i n d e n de inlilerle Tibetliler, Trkistana h k i m o l m a k rekabetinde bulunuyorlard. Tibetliler, mild 6 7 0 t a r i h i n d e K g a r taraf larna kadar ilerliyerek in mparatorluuna k a r k u v v e t l i b i r r a k i p o l m u l a r d . Bagatur Hann o l u v e h a l e f i Suo-Ko Kutluk sllesinin hakimi yetini t a n m a k l a b e r a b e r dahil istikllini muhafa za edebilmitir. T r k e l e r i n en satvetli devri Sulu H a n z a m a ndr ( 7 1 6 - 7 3 8 ) . Sulu, Araplar, Tibetliler v e in lilere kar m e v c u d i y e t v e istikllini muhafaza i i n b a z a n b u n l a r d a n b i r d e , b a z a n d i e r d e ittifak aktetmek suretile bir m u v a z e n e temin ve bu sa yede Aksu havalisini zaptetmi, arap istilsna k a r da k u v v e t l i b i r s e t v c u d a g e t i r m i t i r . . T r k e l e r , Suludan sonra Kara Trkeler ve Sar Trkeler diye ikiye blnmlerdir. Kara lar ve Sarlar m c a d e l e s i n i h a y e t bunlarn zfm inta etmi, bu vaziyetten istifade eden Araplar, imal T r k ellerine doru ilerlemiye balams-

lardr. Nihayet, mild ( 7 6 6 ) K a r l u k T r k l e r i u v a d i s i n e - k a d a r i l e r l i y e r e k T r k e l e r e ait l k e l e r i istil v e k e n d i h a k i m i y e t l e r i - a l t n a a l m l a r d r . K a r l u k l a r , T u k y u d e v r i n d e K a r a . Irti b o y l a r n d a y a y o r l a r d . M i l d (760 - 932) V I I I inci asr iptidalarnda buralar t e r k e d e r e k s gl g a r b n d a n tedricen cenuba inmi ve Yedisu havalisinde yerlemilerdir. B u r a d a Y a b g u u n v a n n t a y a n b i r b a b u ida r e s i n d e y a a m l a r d r , . 7 6 5 ten s o n r a tedricen k u v v e t l e n e n Karluklar, D o k u z Ouzlarla arp m l a r , d a h a s o n r a Trke leri itaat a l t n a . a l a r a k eski T u k y u H a n l a r n n payitahtlar olan Tokmak v e Tala e h i r l e r i h a y a l i s i n i z a p t e t m i l e r d i r ( 7 6 6 ) . K a r l u k l a r , 7 6 6 d a n az b i r m d d e t s o n r a F e r g a n a y a g i r e n A r a p l a r l a m n a s e b e t e , g i r i m i , Ha run Reit devrinde Ferganay Araplarn elinden a l m l a r d r . Memun H o r a s a n v a l i l i i n d e b u l u n d u u zaman K a r t u k l a r l a iyi g e i n m e k siyasetini t a k i p e t t i i n d e n a r a l a r n a m s l m a n h k n f u z et m e e balamtr.
KARLUKLAR

4.

GARB ASYA V E ARK A V R U P A D A TRK DEVLETLER

DEV
H a z a r

denizine k e n d i atlarn verm i s o l a n Hazar Trkleri cenub Rusy a d a V o l g a ile D i n y e s t e r a r a s n d a k i geni sahay igal ediyorlard. M e r k e z i skletleri i d i l b o y l a r idi. M h i m e h i r l e r i S e m e n d e r , til, B e l e n c e r , K u t l u , S a r k a l idi. H a z a r l a r , G a r b H u n lar d e v r i n d e rti n e h r i n i n g a r b n d a s a k i n idiler. Mild V inci asr iptidalarnda C c e n l e r i n tazyiHAZAR L E T ( 6 2 0 1055)

k i l e b u n l a r da U r a l g e e r e k c e n u b Rusyada yerlemiler ve bu havalideki kavmleri birle tirerek bir devlet v c u d e getirmilerdir. H a z a r l a r , r a n d a h k m s r e n Sasanlerle bir o k m u h a r e b e l e r y a p t l a r . Nuirvan, Hazarlarn aknlarndan k u r t u l m a k iin Derbentte demir ka pl b i r s e t y a p t r m t . H a z a r l a r , r a n n e s k i d m a n Bizansm tevikiyle D e r b e n t setlerini aarak A z e r b a y c a n istil ettiler. r a n a k a r Hazarlarla ittifak e d e n a r k R o m a m p a r a t o r u b u ittifak, s h riyet rabtasile kuvvetlendirdi. Bu rabta netice sinde Hazarlardan bir k s m hrstiyan olmutu. V I I I inci asrn ilk n s f n d a c e n u p t a n Kafkasy a y a giren islm ordularile yaptklar h a r p l a r ne ticesinde Hazarlar Kafkas dalarnn cenubunda ki araziyi b r a k m a y a ve m e r k e z l e r i n i Volga mans a b m d a Astrahan ( E j d e r h a n - Hac T a r h a n ) civa rna nakle m e c b u r oldular. Araplarn b u tecavz v a z i y e t l e r i , Harun Reit zamanna kadar devam etti. F a k a t H a z a r l a r b u H a l i f e z a m a n n d a K a f k a s y a Derbendini geerek Arap l k e s i n e g i r m i ve M u s u l a k a d a r istil e t m i , h i l f e t m e r k e z i o l a n Badadi bile tehdit eylemilerdir. Hazarlarn Hakan, bu sralarda ark Romadan k o v u l a n baz y a h u d i l e r i n t e v i k i ile y a h u d i olmutu. Hanlarn takiben Hazarlarn bir ksm da y a h u d i l i i k a b u l e t t i l e r . H a z a r l a r d a n m s l m a n o l a n l a r da o l d u u g i b i putperest kalanlarda vard. Dier Trklerde olduu gibi Hazar Trklerin de de b t n dinler serbestti. H a z a r h a n n n ma i y e t i n d e iki m s l m a n , i k i h r s t i y a n , i k i y a h u d i ve bir putperestten m r e k k e p bir heyeti devlet ilerine nezaret ediyordu.

ARK

AVRUPADA TRK DEYLETLER

H a z a r l a r , I X u n c u a s r d a R u s l a r l a da a r p maya bahyarak Rusyanm imal taraflarna ka dar h a k i m i y e t l e r i n i tantmlar v e bir ksm Rus l a r v e r g i y e b a l a m l a r d . B u a s r d a B a l t k de n i z d e D i n y e p e r i n y u k a r k s m l a r a r a s n d a te e k k l etmi olan R u s Devleti H a z a r l a r sarst. Hazarlar, tile kar, v u k u b u l a n bir R u s taarru zunu (913) defettilerse de Kiyef Rus P r e n s i Sviatoslaf X u n c u asrn ortasnda Hazarlar m a l p etti ( 9 6 5 ) . S v i a t o s l a f , B i z a n s t e h d i t e d e n Bulgar Trkleri ne k a r R u m l a r a y a r d m i i n T u n a b o y l a r n a gittii v a k i t H a z a r l a r R u s t a z y i k i n d e n m u v a k k a ten kurtulmulard. F a k a t bu sralarda Peeneklerin taarruzile hkmetleri Krma m n h a s r kalm t. Peenekler H a z a r l a r K r m d a da r a h a t b r a k m yarak R u s ve R u m l a r l a m t e r e k e n X I inci asrn ortalarnda Hazar Devletine nihayet verdiler (1055). B u g n , K r m d a v e R u s y a n m baz yayan ve K a r a y i m denilen T r k Hazar T r k l e r i n i n ahfaddr. yerlerinde yahudileri

dil v e
BULGAR L E T I , DEVBu gar

Kama Trklerini
. ~ ,

havzasnda yayan nc asrn ortasnda

,- , .

P E E -

...

N E K L E R V E K I P A K L A R

d Hanarma Blguvar demi d . Bulgala H a r z e m v a s i tal e m u s l u m a n a l e m d e s k t i c a r e t mnasebetinde bulunduklarndan X u n c u asrn b d a y e d e r m d e Elmas Han z a m a n n d a musluman oldular. D a h a e v v e l a m a n idiler. B u l g a r ar, X I I I u n c u a s r d a C e n g z n t o r u n u Batu ile g e l e n

l^^jf^^f^e h r i kezlen ^ ^a;

f^J' Volga

i,..

T r k l e r m e m l e k e t l e r i n i istil e d i n c i y e k a d a r i s t i k l l l e r i n i m u h a f a z a ettiler ( 1 2 3 7 ) . B u l g a r T r k l e r i a r a s n d a ziraat, t i c a r e t ve trl san'atlar ok ilerlemiti. Bilhassa debagatta o k m a h i r idiler. Yaptklar a y a k k a b ve i z m e l e r ran v e Irakta pek makbuld. Bulgarlardan pek o k lim yetimitir. Daha sonralar, . B u l g a r Devleti yerine Cengiz Hann torunu Batu Han tarafndan Altnordu Devleti kurulduktan sonra Bulgar Trklerine, hkim slleye nisbetle yanl olarak, Tatar denmitir. Tatar Hanl zamannda eski Bulgar ehri harap olunca eski Bulgar e h r i n i n 6 0 - 7 0 k i l o m e t r e i m a l i n d e Kazan ehri k u r u l d u . K a z a n Hanl k u r u l d u k t a n s o n r a da ecnebiler ve Ruslar bu havali Trklerini Tatar ismile yadetmekte devam eylediler. ark T u k y u Devleti a k s a m n d a n ve O u z U r u k l a r n d a n Peenekler, IX uncu asrda Yayk (Ural) boylarnda yerlemiler ve IX u n c u asr n i h a y e t l e r i n d e Yayktan cenub Rusyaya geerek D o n n e h r i n d e n B a s a r a b y a y a k a d a r olan sahay igal etmilerdir. X u n c u ve XI inci asrlarda, e v k e t devirlerinde Peenekler Rus Hkmetinin merkezi o l a n Kiyefi t e h d i t e y l e m i l e r d i r . X I i n c i a s r d a dil boylarndan ark Avrupaya giren Ouzlar, Peenekleri daha garba, Balkanlara srmler ve ken dileri de pelerinden gitmilerdir. Ouzlarn garp tan stanbuu tazyik ettikleri bu sralarda O u z lardan d i e r bir ksm S e l u k l e r k u m a n d a s altnda Anadoludan stanbula doru ilerliyordu. XI inci asrda Karadenizin imalindeki sahada Peen e k l e r i n y e r i n i Kpak Trkleri alm ve Peeneklerden Don ve Dinyester havzalarnda kalan lar Kpaklarla karmtr.

S A M A N OULLARI

DEVLET

K p a k l a r X I i n c i a s r a k a d a r rti b o y l a r n d a yaarlard. X I inci asr ortasnda ouzlar takiben Avrupaya muhaceret ettiler v e X I inci asra k a d a r P e e n e k l e r i n igal ettikleri sahaya yay larak S e y h u n nehrinin imalinden Tuna nehrine k a d a r imtidat eden g e n i sahada k k hanlklar d a n m r e k k e p b i r m t t e h i d e t e s i s ettiler. A v r u pallarca K o m a n denilen Kpaklar, Hazar, Bul gar, U z ve P e e n e k l e r i de i d a r e l e r i n e alarak Ma caristan hudutlarna k a d a r dayandlar. K p a k l a r X I I I n c asr iptidalarna k a d a r kudretlerini m u h a f a z a e t m i l e r s e de bu asrda, C e n g i z i n t o r u n u Batu K p a k l k e s i n i istil e t m i ve hakimiyeti altna almtr. Volga b u l g a r l a r m d a n ayrlp, T u n a havzasna g i d e n B u l g a r l a r da, s l a v l a r l a k a r m v e I X u n c u asrda hristiyanl ve islav lisann kabul etmi Trklerdir.

5 . S A M A N OULLARI (874-999)

DEVLET

E m e v h a l i f e l e r i n d e n Velidin, m i l d 7 0 5 tari h i n d e H o r a s a n V a l i l i i n e t a y i n ettii m e h u r a r a p f a t i h l e r i n d e n Kuteybe zaptettii Maverannehre islmiyeti de s o k m u t u . Araplar, burasn Hora sana tayin ettikleri u m u m valilerin g n d e r d i k l e r i millerle ( v a l i ) i d a r e e d e r l e r d i . Memun h a l i f e ol madan evvel H o r a s a n Valisi iken Maveran n e h r i n ileri g e l e n b e y l e r i n i a r a r a k g r m v e e s k i t r k b e y l e r i n d e n Samann torunu Ahmet ile k a r d e i n i M a v e r a n n e h r e tayin etmiti. Arap valilerden pek bizar olan M a v e r a n n e h r i n T r k a h a l i s i S a m a n O u l l a r n n dil i d a r e s i n d e n

i
1

l ; I

m e m n u n kaldlar. Bu suretle m e m l e k e t t e s k n t e e s s s etti. F e r g a n a v a l i l i i d e S a m a n O u l l a r n dan birine verildi. B u y z d e n S a m a n l e r F e r g a n a , B u h a r a , S e m e r k a n t , Fferat v e T a k e n t h a v a l i s i n d e evvel Araplar hesabna h k i m oldular. S a m a n Oullar h k i m olduklar verlerde sulh ve asayii temin ve y e r y e r atklar medreselerle islm d i n i n i v e m s l m a n i l i m l e r i n i t a m i m ettiler. S a m a n l e r b u n d a n b a k a k u v v e t l i bir ordu da y a p tlar. B u sralarda Badat halifeleri k u d r e t l e r i n i k a y b e t m i o l d u k l a r n d a n m u h t e l i f y e r l e r d e k i va l i l e r i s t i k l l l e r i n i iln e d i y o r l a r , H a l i f e l e r d e b u e m r i v a k i l e r i b i r e r m e n u r l a t a n y o r l a r d . B u frs a t t a n i s t f i a d e e d e n S a m a n l e r d e n Nasr-ibni Ahmet t e 8 7 4 t a r i h i n d e i s t i k l l i n i i l n etti. S a m a n d e v l e t i , O r t a A s y a d a k u r u l a n i l k T r k m s l m a n Devleti dir. S a m a n ve sllesi T r k o l d u u halde o z a m a n d e t o l d u u z e r e nfuz k a z a n m a k iin e v v e l k e n d i s i n i n S a s a n l e r d e n o l d u u n u iddia etmitir. S a m a n Devletinin en p a r l a k devri N a s r n k a r d e i v e h a l e f i smail zamandr ( 8 6 2 - 9 0 0 ) . smail; Saffarlerden H o r a s a n ald g i b i a r k t a da T o h a r i s t a n zaptetti. S a m a n D e v l e t i n i n l k e s i b u s u r e t l e Hindistan hudutlarndan rann' garbna kadar b y d . Hkmetlerinin m e r k e z i B u h a r a ve ikin c i d e r e c e d e S e m e r k a n t idi. s m a i l i n h a l e f l e r i i r a desiz olduklarndan m e m l e k e t i n muhtelif yerle rinde kan isyanlar b a s t r a m a d d a r v e zayf d t l e r . B u s r a l a r d a K a r a h a n l a r d a n lk Han Mave r a n n e h i r ve B u h a r a y zapt v e S a m a n l a r n son hkmdar Aptlmeliki . hapseyledi, Samanler D e v l e t i de ( 9 9 9 ) d a m n k a r i z o l d u . M e m l e k e t l e rini Gazneliler ve Karahanllar paylatlar. S a m a nler m s l m a n h n T r k l e r arasnda neri iin

AZNELLE o k a l m l a r v e k s m e n m u v a f f a k ta o l m u l a r dr. S a m a n l e r b i d a y e t t e H o r a s a n d a Tahiriler ve b u n l a r t a k i b e n Saffafilerle h e m h u d u t idiler. B u iki h k m e t e v a r i s o l d u k t a n s o n r a g a r p t a B a d a t Halifeleri, arkta v e c e n u p t a K a r a h a n l l a r v e G a z n e l i l e r , S e y h u n b o y l a r n d a ise O u z l a r l a k o m u olmulardr.

6.

GAZNELLER OULLAR)

(SVKTEKtN (962-1183)

S a m a n Oullarnn bir ksm memleketlerinde t e e k k l edip gittike g e n i l e y e n G a z n e Devletinin m e s s i s i , S a m a n D e v l e t i B e y l e r i n d e n AlpTekin dir ( 9 6 2 ) . A l p T e k i n i n y e r i n e g e e n o l u Bilge Tekin, G a z n e d e ilk defa k e n d i n a m n a p a r a k e s t i r e r e k istikllini kat'letirdi ve Hindistanda bir kalenin m u h a s a r a s i l e u r a r k e n maktul dt. Bunun y e r i n e A l p T e k i n i n d a m a d Svk Telcin g e t i . Tarihte b y k bir hret k a z a n a n S v k Te kin sllesinin birinci h k m d a r , ite bu adamdr. S v k Tekin Hindistanda Raputlar yenerek P e a v e r i v e etrafn ald gibi H o r a s a n havalisini d e z a p t iin m u h a r e b e etti. B u t r k o l u T r k salbet v e adaleti, s e b a t v e cesaretile G a z n e D e v letini k k l e t i r m e y e ve b u devletin h u d u t l a r n geniletmeye muvaffak olmutu. Fakat, G a z n e Devlednin en m e h u r h k m d a r , a r k e d e b i y a t n d a m h i m bir* m e v k i tutan v e ilk defa "Sultan,, u n v a n i l e a n l a n Svk Tekin o l u Mahmut t u r . K a h i r bir k u m a n d a n , edit bir devlet a d a m o l a n S u l t a n Mahmut Gaznev, kuvvetli bir darbe ile S a m a n D e v l e t i n i n h a y a t n a h a t i m e e k e r e k v e lkhanhlarla musalha aktederek arkasn temin

eyledikten sonra cenubu nrkye, servet ve saman btn arkta destan olan Hindin fethine t e e b b s etmitir. 1001 den 1 0 2 6 ya k a d a r d e v a m eden H i n t s e f e r l e r i , Mahmudun ismini ebedletiren b y k vak'alardr. S v k Tekin olunun ordusu, H i n d i n b t n g a r b i m a l h a v a l i s i n i istil, G c e rat y a r m a d a s n n p e k z e n g i n m a b e t l e r i n i y a m a e d e r e k G a z n e y e h e s a p s z g a n i m e t ile d n d . M a h m u d u n devleti, o z a m a n l a r , islm a r k n en kudretli bir saltanat a d d o l u n u y o r d u . B y k ftuhatile, a z m servetile o k h r e t k a z a n a n bti T r k h k m d a r , ilim v e san'at e s e r lerde namn ebedletirmek istemi ve Gaznedeki sarayn, limlerin, airlerin, nefs san'atlar erba bnn m e c m a haline getirmitir. Lkin, dinin v e halifenin hamisi bir islm imparatoru g r n m e y i siyasetine u y g u n b u l d u u n d a n Hint seferi gibi btn harektn dindarlkla alkal g s t e r m e y e a l a r a k t a a s s u p y o l u n a s a p m t r . D i n i n b i r si yaset vastas olarak kullanlmasn ho g r m i y e n Poni Sina, Mahmudun btn davet ve srarlarna r a m e n G a z n e sarayna, gitmekten ekinmiti. P e r s lisan v e milletini islm d e v r i n d e h a k i k a ten i h y a y a m u v a f f a k o l a n b y k a c e m a i r i Firdevsi, m e h u r e h n a m e s i n i b u T r k h k m d a r n n saraynda, onun madd yardmlar sayesinde yaz mtr. B i r ksm ranla H i n d e h k i m olan S v k Tekinin olu kendisini bir ran ehinah gibi gryordu, Tarihin garip bir cilvesi olarak rann ba's badelmevti; bu T r k h k m d a r n n saye s i n d e b a l a m t r [1].
[1] " B e s i r e n b r d e m d e r i n Acem zinde kerdem s a l si ehnameden.

bedin Parisi,,

GAZNELLER M a h m u t , saltanatnn en kudretli z a m a n l a r n d a Seluk Trkleri g a r b c e n u b y e doru ilerliyerek, islm dnyasna nfuza balamlard. Y a k n bir atide k e n d i devletini i m h a e d e b i l e c e k l e r i n i kefedemiven Mahmut, evvel, Seluklarm hareketini t e c i e t m i i s e de, s o n r a t e h l i k e y i a n l a y p o n l a r l a harbe girmitir. M a h m u d u n vefatnda Seluk tehlikesi m a h s u s t u . O l u v e h a l e f i ( 1 0 3 0 ) Sultan Mesut, S e m e r kanddan Lahura, Gazneden Isfahana kadar ya ylm geni bir imparatorlukla, S e l u k tehlike s i n i t e v a r s etti. E f s a n e v b i r b e d e n k u v v e t i n e malik v e aaal bir saltanat hayatna meftun olan bu hkmdar zamannda, Seluklar garb Trkis t a n v e r a n istil ettiler. Gazne memleketinin dier ksmlarnda karga a l k l a r k t . Mesuttan sonra gelen hkmdarlar d a n brahim, Tkistan ve ran Seluklara brak m a k artile o n l a r l a m u s a l h a a k t e d e r e k H i n d e t e v e c c h etti v e d e v l e t i n i n s i k l e t m e r k e z i n i o t a r a f a g t r e r e k , H i n d i s t a n d a n b i r h a y l i a r a z i ald. N i h a y e t , 1 1 6 1 d e , S v k T e k i n D e v l e t i n i n p a y i t a h t Gazne d a h i Gurlar t a r a f n d a n z a p t e d i l d i i n d e n S v k T e k i n O u l l a r n n D e v l e t i , H i n d i s t a n a i n h i s a r etti, (Lahur) payitahtlar oldu. Hindin imali garbisinde b y l e b i r T r k Devletinin teesss orta z a m a n l a r - ' da Hindistamn tekrar trklemeye balamas demekti. * Fakat, S v k T e k i n O u l l a r , ran v e Hint tesir leri altnda kalan s a r a y hayatile gittike bozul m u l a r d ; irzat, B e h r a m a h , H u s r e v a h g i b i k o y u a c e m isimleri alan son Gaznelilerin h k m d a r l k z a m a n l a r zf v e e r e f s i z l i k i i n d e , g e m i t i r . Nihayet Gazneden Hindistana inen Gurlar,(Lahur)u

da z a p t e d e r e k S v k T e k i n l e r i n H i n t t e k i d e v l e t l e rine de hitam verdiler (1183). evvel Efgan ve randa, sonra Hindistanda h k m sren S v k T e k i n O u l l a r n n D e v l e t i a n c a k 2 2 0 yl kadar yaamtr.

7.

KARAMANLILAR KARA HITAYLAR

(932-1212) (1125-1218)

VE

760 t a r i h i n d e n b e r i T i y e n a n d a l a r i m a l v e c e n u b u n d a k i sahada bir devlet k u r m u olan Karluklar, H a n l a r Satuk Burann islmiyet! ka b u l n d e n s o n r a Karahanhlar namn almlardr. B u n l a r a H a k a n l e r v e I k h a n l a r da d e n i r . Karahanhlar, bidayette Araplarla mcadele e d e r e k F e r g a n a y Araplarn ellerinden aldlar. Ha life Memunun Horasan valilii z a m a n n d a Arap larla T r k l e r iyi g e i n d i k l e r i n d e n islmiyet, K a r l u k l a r a r a s n a t e d r i c e n hulul e t m e e b a l a d . ^ t t / c g M ( ? r a d a n s o n r a Han olanlar, arap isim l e r i e d i n m e y e b a l a d l a r . N i t e k i m Satukun olu Musa i s m i n i a l d v e m e m l e k e t i n h e r t a r a f n d a c a miler, mescitler yaptrd ve m s l m a n l neriin birok heyetler gnderdi. Karahanldarn en m e h u r k u m a n d a n l a r Ha r u n B u r a v e E b u n a s r A h m e t idi. H a r u n , a r k t a h u d u d u tevsi e d e r e k a m a n Trkleri msl m a n yapt gibi garpte de Samanleri m a l p v e m e r k e z l e r i B u h a r a y z a p t e t t i . E b u n a s r ise, S a m a n D e v l e t i n e b s b t n n i h a y e t v e r e r e k Maveraiinnehri i H a k a n i y e l k e s i n e i l h a k etti. l k H a n d e n i l e n Ebunasr Gazneli Mahmutla da a r p t . F a k a t h a l e f i Togan Gaznelilerle uyu tu, b u s u r e t l e G a z n e l i l e r H i n d i s t a n d a , K a r a h a n h l a r da i m a l d e T r k i s t a n d a s e r b e s t kaldlar.

Karahan beyleri arasnda z u h u r eden ihtiras y z n d e n devlet uzun m d d e t evketini muhafaza edemedi. Mahmut Buradan sonra Karahanhlar devleti a r k v e garpta i k i y e ayrld. a r k k s m n Karahtay lar, g a r p k s m n , y e n i S e m e r k a n t h a v a l i s i n i Harzemah lar zaptettiler. B u suretle son h k m d a r Osman la b e r a b e r K a r a h a n l a r D e v l e t i de n i h a y e t b u l m u o l d u ( 1 2 1 2 ) . K a r a h a n h l a r , T r k l e r a r a s n d a i s l m din v e ilimlerini n e r e t m e k t e birinci derecede amil olmu lardr. Z a m a n l a r n d a Kagar, B a l a s a g u n da b i r o k medreseler alm, kymetli limler yetimitir.

T a n g sllesinin s u k u t u n d a n sonra in bir a n a r i y e dt. Bu srada, inlilerin Hitan dedik leri Hta Trkleri i n i n i m a l t a r a f l a r n i g a l et tiler. B u n l a r , o v a k i t t e n b e r i i n l i l e r c e L e a o i s m i le t a n n d l a r . H t a y l a r , M o o l i s t a n n c e n u b u a r k sinde Sar I r m a k boylarnda yaarlard. Htaylar m kiral, Yelyu-a-paoki ( 9 0 7 - 9 2 6 ) tarihine kadar Peili vilyetinin imal ve Manurinin cenup k s m l a r n zaptetti. O l u da 9 3 8 de p a y i t a h t n Pekine nakletti. Htaylar, cenub Manuri, c e n u b Moolistan, a n - S i v e Peili imalini de zaptettik leri gibi G o b i d e y a y a n T r k l e r e v e T u r f a n U y g u r l a r n a h a k i m i y e t l e r i n i tanttlar. P e k i n d e k i Htay Krallmn imalinde M a n u r i c e n u b u n d a yayan N i y o i l e r Htaylara tbi i k e n i s y a n v e m u h a r e b e ile H t a y m e m l e k e t l e r i n i z a p t e t tiler ( 1 1 2 3 ) . B t n H t a y m e m l e k e t i N i y o i l e r e g e t i . Malp Htaylarm bir ksm Niyoilere tbi oldu, b i r k s m da Yelyu-ta idaresinde Orta Asyaya, B a r g l v e T u r f a n U y g u r l a r a r a s n a g i t t i l e r .

U y g u r l a r d a h a e v v e l P e k i n H t a y l a r n a tbi ol d u k l a r i i n b u p r e n s i de Bebahkte hrmetle kabul ettiler v e e m r i n e a s k e r v e r d i l e r . H t a y p r e n s i , b u askerle Tanr dan g e e r e k Balka a r k n d a Emil e h r i n i k u r d u . B u r a d a n d a Balasagun e h r i n e gitti. Htaylar, burada h k i m olan Karahanllardan lk Han t a r d e t t i k t e n s o n r a ( 1 1 3 0 ) K a g a r v e H o tan da alarak b u r a l a r d a K a r a Hanllarn h a k i m i yetine nihayet verdiler. En nihayet Htaylar, Harzemi ve M a v e r a n n e h r i de isdl v e H a r z e m a h Atsz v e r g i v e r m e e i c b a r ettiler. 1137 de H o c e n t t e S e m e r k a n t H a n M a h m u d u da m a l p ettiler. Y e l y u - t a m o l u v e h a l e f i Yelyu 1 1 4 1 d e S e l I uklerden (Sancar) S e m e r k a n t imalinde m a l p | e d e r e k A m u d e r y a n n c e n u b u n a att. Yelyu b u m u 1 z a f f e r i y e t l e r d e n s o n r a Gr Han yani Trklerin I u m u m padiah y a h u t i m p a r a t o r u iln o l u n d u . ' B u n d a n s o n r a Gr Han T u r f a n d a n A m u d e r y a y a v e \ Tarbagataydan Karanlk daa(Kuen-Luen)e kadar h k i m o l d u . M e r k e z l e r i B a l a s a g u n idi. 1 1 5 5 t e Yelyuya h a l e f o l a n Pusuan H a t u n u n on iki s e n e sren h k m e t mddeti skn iinde gemitir. B u n u n h a l e f i eluku d e v r i n d e d i r k i Cengiz s a h neye kmtr. Cengizin Moolistanda mahvetti i T r k N a y m a n D e v l e t i H k m d a r Tayang Han o l u Klk Naymanlarla Kerait Trkleri baka yasn a l a r a k K a r a Htaylar l k e s i n e iltica etmiti. K l k b u r a d a elukunun kz ile evlenmiti. K a y n p e d e r i n i n atalet v e sefahetini g r e n Klk i s y a n e d e r e k h k m e t i e l i n e a l m t r (1211). . K e n d i s i n i G r h a n i l n e d e n Klk azimkar b i r zat o l d u u n d a n i d a r e i l e r i n i k o l a y c a t a n z i m e t t i k t e n s o n r a Elmalk e h r i n i zaptetti v e d a h a

sonra Kara Hanllardan Kagar ald. Fakat bu evketli devir o k srmedi. Cengiz hann kahra man kumandanlarndan Cebenoyan Balasagunu istil etti v e Klk ldrerek Kara Htay Devle tine nihayet verdi (1218)

8.

SELUKLAR

ark ve Garb G k t r k Devletinin inkrazn d a n s o n r a Ouzlar rti n e h r i b o y l a r n d a n S e y h u n nehrinin imaline kadar uzanan geni sahada yayorlard- X u n c u asr n i h a y e e r i n d e Ouzla rm K n k u b e s i R e i s i S e l u k idi. S e l u k , u m u m O u z l a r n b a b u u Bio Hanla geinemediinden mensup olduu Knk boylarn ve ordunun g z i d e a k s a m n a l a r a k S e y h u n n e h r i n i n a a ta r a f l a r n d a Oent e h r i c i v a r n d a y e r l e t i v e S a m a nlerin tesirile kabilesile birlikte m s l m a n oldu. Seluk ve kabilesi S a m a n Devletinin imal hudunu gayri mslim T r k l e r e kar mdafaa etmek z e r e Cent h a v a l i s i n d e y e r l e t i r i l m i t i , S e l u k , M a v e r a n n e h r i istil e t m e k istiyen Karahanhlardan Bura Hana kar Samanlere h i z m e t e t t i k t e n s o n r a 1 0 7 y a n d a Centte ld. S e l u k l d z a m a n o l u ile b i r o k t o r u n l a r v a r d . S e l u k l u l a r , S e l u k u n t o r u n l a r Turul ve akr B e y l e r i n r i y a s e t l e r i n d e t o p l a n d k t a n sonra Gaznelilerden H o r a s a n zaptettiler. B u suretle S e l u k Devleti, S e l u k u n iki t o r u n u tarafndan k u r u l d u ( 1 0 4 0 ) . Turul, az z a m a n z a r f n d a H a r z e m i ve btn ran zaptetti v e ( I s f a h a n ) m e r k e z y a p t . Byk Selukler v e y a Horasan Selukleri d e n i l e n Trk Devleti bu suretle kuruldu. B u sra larda Badat halifesinin lkesi b y k bir anari

i } i j \ " f !

iinde yzyordu. Msrda h k m r a n olan Fatim sllesi, Badat Abbaslerini y k m a k iin btn gayretile alyordu. Herkes, islm lkesi iinde asayii temin e d e c e k k u v v e t i n S e l c u k l e r olabile c e i n e k a n a a t g e t i r m i t i . Turul un h r e t i b t n mslmanlar arasnda yaylmt. Bu sralarda, Halife Kaimbiemrillh T u r u l B e y e m e k t u p yaza rak Irak fethetmesini ve kendisini Fatimlerden ve (li-Buveyh)in boyunduruundan kurtarma s n r i c a etti. Turul, k u v v e t l i b i r o r d u i l e ( 1 0 5 5 ) t e Badada girerek li-Buveyh hkmetine nihayet v e r d i v e Halife, T u r u l B e y i h u s u s m e r a s i m l e k a b u l etti. H a l i f e b i r f e r m a n o k u d u v e Turulun b a s m a i k i t a g i y d i r d i . B u a l m e t iki i k l i m s u l tan o l d u u n a iaretti. F e r m a n d a T u r u l B e y e , btn mslmanlarm y k s e k h k m d a r deniyordu. T u r u l halifenin kzile evlendi. Halifenin Turul a b u u n v a n v e r m e s i , i s l m l e m i n i n i d a resi vazifesinin r e s m e n halife tarafndan T r k l e r e verilmesi demekti. Daha evvel ehinah lkabn kullanan Seluk padiahlar bundan sonra Sultam islm oldular. Btn m s l m a n dnyas' bir kl a d d o l u n u y o r , v e h a l i f e d i n r e i s t a n n y o r d u . Sul tam islm, d n y e v saltanat halifeden telkki eder k a b u l o l u n u r d u . T u r u l , din riyaseti k a b u l etmiy e r e k lik bir devlet reisi kald. Badadi, Diyarbekir ve Musulu aldktan sonra vefat eden T u r u l u n y e r i n e g e c e n b i r a d e r z a d e s i ^ p Arslan h e m e n (1063) Anadolunun fethine balad. Az z a m a n z a r f n d a G r c i s t a n , K r d i s t a n , S u r i y e yi, K u d s z a p t e t t i . T r k l e r i n b u i s t i l s n b y k b i r o r d u ile d u r d u r m a k i s t i y e n B i z a n s m p a r a t o r u Romanos Diyojeni (Malazgirt) civarnda mthi bir m a l b i y e t e uratt (1071 austos 2 6 ) .

B u muzafferiyetten sonra, A n a d o l u n u n da Selcuklerin eline g e m e s i n e bir mni kalmamt. Malazgirt m u h a r e b e s i n d e n sonra S e y h u n boyla r n d a n inen b i r o k t r k k a b i l e l e r i A n a d o l u y a gi r e r e k muhtelif y e r l e r d e (Malatya, E r z u r u m , Sivas, Kayseri, Kemah, Erzincan) yerletiler. Seluklerin Anadoluda ilk ftuhat z a m a n n d a , Alp Arslan, A s y a d a da S i r d e r y a b o y l a r n a v e K a r a h a n l e r i n m e m l e k e t i n e de s e f e r y a p t . H a l e f i v e o l u Melekah F e r g a n a d a ( z k e n d ) i zaptetti v e K a g a r h a n n d a itaat a l t m a ald. A f g a n i s t a n v e Hindistandaki Gazneliler de bir mddet Melek a h n o l u Sancar zamannda hutbelerde Seluk sultannn ismini okudular. A l p A r s l a n m h a l e f i Melekah zamannda Trk m p a r a t o r l u u Cin T r k e l i n d e n A k d e n i z e v e Kzldenize kadar uzanyordu (1092). M e l e k a h m a m c a z a d e s i Sleyman, Garb Anadolunun fethini tamamlad. Anadoluda merkez, znikten sonra K o n y a oldu. M e l e k a h m vefatndan sonra oullar arasnda b a h y a n dahil m u h a r e b e l e r , bu b y k T r k Dev letini sarst. Memleketin muhtelif ksmlarnda yeniden baz S e l u k u b e l e r i m e y d a n a kt. B u n l a r b i r e r birer mstakil oldular. B u n a r a m e n Sultan Sancar vefatna kadar ( 1 1 5 7 ) m e m l e k e t i n a r k k s m l a r n fil v e g a r p ksmlarn ise m a n e v nfuzu altnda b u l u n d u r mutur. Sancar m v e f a t n d a n s o n r a b y k S e l u k l e r d e n i l e n b y k s u b e m n k a r i z oldu. F a k a t Sel uklerin Kirman (1041-1187), Irak (1117-1194), Suriye ( 1 0 9 4 -1117), Anadolu ( 1 0 7 7 - 1 3 0 8 ) ubeleri

d a h a o k z a m a n d e v a m etti. A n a d o l u S e l u k l e r i n i n e n b y k h k m d a r Alettin Keykubat ( 1 2 1 9 - 1 2 3 6 ) idi. Alettin Anadoludaki S e l u k hu d u t l a r n t e v s i ettii g i b i m e r k e z o l a n K o n y a d a v e d i e r e h i r l e r d e u m u m u n m e n f a a t v e istifade sine m a h s u s m h i m m e b a n i v c u d e getirmitir. F a k a t b u n u n o l u v e h a l e f i k i n c i Eeyhusrev zama nnda ( 1 2 3 6 - 1 2 4 6 ) lhanler, Anadoluyu istil e d e r e k S e l u k l e r e h i m a y e l e r i n i k a b u l ettirmi lerdir. Moollar, Anadoluyu m s t e m l e k e gibi idare etmiler ve ok para toplayabilmek iin ahaliyi ezmilerdir. Anadolu, S u r i y e v e Filistini k a n a b o a n ehli salip m u h a r e b e l e r i S e l u k l e r i n satveti sarsldk t a n y a n i Melekahm vefatndan sonra balamtr. Byk Seluk Devleti inhitata balad z a m a n b u ikinci d e r e c e d e u b e l e r d e n b a k a bir o k k k b e y l i k l e r d e z u h u r etti. B u n l a r n b a lcalar u n l a r d r : Sivas v e Malatya Danimentleri (1071-1079) Erzincan, K e m a h ve Divrik M e n c e k leri (1071 1 2 5 2 ) E r z u r u m Saltk Oullar (1071 - 1 2 0 1 ) a m A t a b e y l e r i (Tug Tekin) ler ( 1 1 0 4 - 1 1 5 4 ) M u s u l Ata beyleri (1146-1181), Skmander. Halep ve Suriye Atabeyleri (1146-1181), Zengiler. Erbil B e y v e Te kinleri ( 1 1 4 4 - 1 2 3 3 ) D i y a r b e k i r d e (nal) Oullar (1097-1183) Azerbaycan'da l-Deiz Devleti. Farsta; Salgur Atabeyleri ( 1 4 4 6 - 1 2 8 6 ) . , Ehlisalip Ordular, znik ehrini zaptettikten s o n r a , E s k i e h i r d e Kl Arslamn ordusunu ma lp etmi ve Antakya v e Urfay almtr (1098). Ehlisalip ordular bundan sonra kolaylkla Kuds d e i F a t i m l e r d e n a l d l a r ( 1 0 9 9 ) .

S e l u k l e r , A n a d o l u y a g e l m e d e n e v v e l de b u r a l a r r k a n T r k o l a n a h a l i ile m e s k n d u . B y l e olmakla b e r a b e r h e m e n h e m e n dillerini kaybet milerdir. Seluk Devleti bu Trkler arasnda t r k dilini t e k r a r n e r e t t i . Seluklular, Anadoluda T r k l tekrar can landrmakla kalmadlar; islmiyete de hizmet ettiler. S e l u k l u l a r n k u r d u k l a r m s l m a n t r k devletleri olmasayd islm lemi X I inci asrda varlm k a y b e d e c e k , hristiyan hakimiyeti arkta kat' o l a r a k t e e s s s e d e c e k t i . B u itibarla S e l u k Devletinin teesss t r k tarihi v e cihan tarihi noktai nazarndan p e k m himdr. S u l t a m i s l m o l m a k d o l a y s i l e , S e l u k l a r , islamiyeti yalnz kendi lkelerinde kuvvetlendirmek l e iktifa e d e m e z l e r d i , h a r i c d m a n l a r a da g a l e b e suretile islm h u d u d u n u geniletmei vazife say m a k t a idiler. A n a d o l u d a , K a f k a s y a d a hristiyanlarla, S u r i y e d e s i l e r l e m c a d e l e l e r i b u m a k s a t l a d r . Selukler, Anadoluya g e l m e d e n evvel, Bizansllar, s n n l e r l e iler a r a s n d a k i m c a d e l e d e n istifade ederek. K d i k y a da b i r o k yerleri zaptetmilerdi. Seluklar, Arap halifelerinin m e m l e k e t i n d e hkim olduktan sonra Bizansllar b u ftuhattan m a h r u m kaldlar. Byk Selukler Anadoluda ticaret, ziraat, e d e b i y a t , g z e l s a n ' a t l a r , m u s i k i y i i n k i a f ettirmilerdir. Bilhassa yaptrdklar m e d r e s e l e r camiler, kervansaraylar, yol v e kprler saraylar, kanallar trk mimarisinin birer aheseridir. Byle olmakla beraber Seluk Trkleri trk edebiyatndan, ziyade a c e m edebiyatnn inkiafna h i z m e t etmilerdir. B u d e v i r d e ilim lisan arapa, S |

r e s m l i s a n faris idi. T r k d i d i h m a l o l u n m u t u . dare eden smfm, byklerin meftun olduklar e d e b i y a t , a c e m e d e b i y a t idi. N e k a d a r t e e s s f e a y a n d r ki A n a d o l u S e l u k l a r m d a n Cellettin Rum [1] m e h u r M e s n e v i s i n i faris l i s a n n d a y a z m t r . imdiye kadar Trk kavminin ne "LULASDAN" czide adamlar yetitirmi olduunu NURETTIN grdk. Byk ordular zaferden zafere sevkeden, imparatorluklar k u r u p o n l a r a l z u m l u k a n u n l a r vaz ile iyi i d a r e eden b y k k u m a n d a n ve devlet adamlarnn, Muvatalla l a r n , Atal&vm, Turul Beylerin, Alp Arslanlarm y a p t k l a r n k s a c a h i k y e ettik. L k i n T r k tarihinin b y k Seluklardan sonra gelen d e v r i n d e t e b a r z eden bir zat v a r d r ki m h i m b i r h u s u s i y e t i ile d i k k a t n a z a r m z c e l b e d e e r . B u zat, S e l u k i m p a r a t o r l u u s a h a s n d a zuhur e d e n A t a b e y D e v l e t l e r i n d e n Aksungurlular m kur duu devletin ikinci h k m d a r olan Nurettin Mahmut t u r . Nurettin, o z a m a n a kadar gelen T r k h k m d a r l a r a r a s n d a e n s e v i m l i , e n asil, a h l k a n e n y k s e k b i r s i m a d r d i y e b i l i r i z . Nurettinin nurlu yz, yalnz T r k tarihinde deil u m u m tarihte bile azizlik halesile parlar. Bir a l m a n m v e r r i h i n i n d e d i i g i b i Aksungur Olu Nurettin "karalan m a s i m k n s z , t e m i z b i r h r e t l e y a a m v e l mtr., H a l e p v e a m Ata B e y i o l a n b u T r k h k m [1] C e l l e t t i n i n Hnkr olu dur. Trkler arasnda maruf lab Molla

dan, tebaas tarafndan "Elmelikldil,, u n v a n d e telkip olunmutu. Bu lkap, ekser h k m d a r l a r a verilen kuru unvanlardan olmayp tam hakika tin i f a d e s i idi. Nurettin, hakikaten her kavmin "aziz v e "dil,, d i y e t a k d i s ettii h k m d a r l a r n m k e m m e l bir enmuzecidir. Nurettinin hayat, nefsini m u a y y e n bir g a y e y e vakfetmi o l m a k t a n ibaretti. Gayesi, h a k k n tecel lisi, g a s p n i z a l e s i i d i ; b t n h a y a t m c a , s a l i b l e r i n zapt v e g a s p e t t i i K u d s , F i l i s t i n i t e k r a r e s k i sahiplerine, m s l m a n T r k l e r e iade iin urat. Nurettin h a k i k a t e n dildi, v e dil o l m a s , b a z h k m d a r l a r gibi! f a i d e v m l h a z a l a r d a n , s i y a s h e s a p l a r d a n ne'et e t m i y o r d u ; hatta adaletin, dev letin e s a s o l d u u n u b i l e d n m i y o r d u ; o, a n c a k a h l k n o k t a d a n a d a l e t i n m e c l b u idi. Bu T r k h k m d a r , ok sade yaar, nefsinin ve ailesinin ihtiyacat m a d d i y e s i n e kar pek m m sik v e edit d a v r a n r d . B t n h a y a t n d a nefsi v e ailesi iin b e y t l m a l d e n (devlet h a z i n e s i n d e n ) b i r para almamtr... E v i n i n zarur ihtiyalarn, H u m u s a r s n d a a h s m l k olan b i r k a d k k n n e h e m m i y e t s i z v a r i d a t i l e t e m i n e d e r d i . B u az g e l i rin en m b r e m ihtiyalara bile kifayet etmediin den ikyet eden k a r m a : " B e n i m b a k a bir e y i m y o k ki., k a l a n l a r h e p s i c e m a a t i n d i r ; b e n o n l a r cemaat namna, cemaat faidesine idareye m e m u rum. Cemaatin malna' hiyanet edemem,, dedii mtevatirdir. Arap mverrihlerinden bnlesir diyor k i : "Ben gemi hkmdarlarn ounun hayat ve efalini t a h k i k v e tetkik ettim; h a y a t n n temizlii, a d a l e t e b a l l ile Nurettin Mahmuda muadil a n c a k bir iki kii buldum.,,

Alman msterik mverrihlerinden Augst M l l e r , Nurettin Mahmut ile h a l e f i v e t a b i i S u l t a n Salhattin Eyyubyi m u k a y e s e e d e r k e n yle syl i y o r : "Geri Salhattin idare ilerindeki m e h a reti, p o l i t i k a c a d i r a y e t i , tabii v e m f r i t n e z a k e t i , v e nihayet b y k zaferinin ( K u d s istirdad) erefh a l e s i ile i s l m t a r i h i n d e N u r e t t i n d e n d a h a y k s e k b i r m e v k i i g a l e d e r v e b y k s e l e f i n i n si m a s n b i r a z g l g e d e b r a k r s a da, N u r e t t i n a d a m l itibarile hi p h e y o k ki b u iki b y k zatn en temizidir, Nurettinin btn ileri a n c a k ideal u r u n d a d r ; Nurettin yalnz Allah iin alm, k e n d i n i , h a n e d a n n , a s l a d n m e m i t i r [1]. T r k m d e k k i k l e r i n d e n . S a m i B e y , N u r e t tin ile S a l a h a t t i n i n r a b t a v e m n a s e b e t l e r i n i a n l a t r k e n : " E l h a s l Salhattin Eyyubye dahi Nurettin Mahmudun, m e k t e b i adil v e m e d e n i y e t i n i n a k i r d i nazarile baklabilir,, d e m e k t e d i r . Ak Sungurlu Mahmut, daima tebaasnn iinde b u l u n u r , tebaasnn refah v e saadeti iin didinir; btn insanlar geni ve y u m a k bir muhabbet le s e v e r v e o n l a r a y a r d m v e h i z m e t e t m e e a l r d . E v i n i n i h t i y a c a t m a s e n e d e y i r m i altn b u lamyan bu fakir h k m d a r , h e r ay m e m l e k e t i n y a l n z u m u r u h a y r i y e s i n e s a r f o l u n m a k z e r e alt bin altndan fazla p a r a b u l u r d u . N u r e t t i n i n na z a r n d a h a y r ileri, yalnz i b a d e t h a n e l e r d e n iba r e t d e i l d i ; o, y o l c u l a r a k p r l e r , h a n l a r ; h a s t a l a r a , yarallara hastaneler yaptrmt; b y k m e d r e s e l e r ina ettirmiti; h a s t a n e l e r d e a l a c a k doktorlar, ite bu medreselerde yetitiriliyordu. S a m d a b u g n e
[1] A u g u s t Berlin. Mller, Der i s l a m in Morgen Abendland

kadar enkaz kalan "Bimaristan K e b i r , Nurettinin yaptrd b y k b i r h a s t a n e d i r ki z a m a n n n m e h u r tabipleri orada hizmet eder ve Darttp (Tbbiye mektebi) talebesi de orada tatbikat grrlerdi. ehit Zenginin olu Nurettin kendi gibi ehit ye timlerinin ve atalarnn maietini d n e r e k , l z u m l u k a n u n v e nizamlar vazettirmi, fakir aha linin v e r g i l e r i n i eksiltmi, fakirleri zenginlerin tagallp ve z u l m n d e n k u r t a r m a a o k almt. B u T r k h k m d a r , z a m a n m z t a b i r d e b i r demolcrat idi. B u c i h e t l e A k s u n g u r u n h a f i d i , i t i m a adaletin teminine altklarn Gltekin kitabele rinde o k u d u u m u z pek eski T r k K a a n l a r m ha t r a g e t i r i r . Nurettin Mahmut, mutekit bir ms lman olmakla berber onun yumak ve seven trk ruhu, ilham m e . n b a n n hudutlarm sertlik ten k u r t a r a r a k y a y m ve geniletmitir. O asla m a h d u t v e m u z l i m bir m u t a a s p deil, m f i k v e insaniyetkr bir dindard. T r k b y k l e r i n i n o u n d a g r l e n ftr b i r siyaset istidadna Nurettin de tamamile sahiptir. A n c a k siyaset l e v a z m n d a n saylan hile ve hud'a, ahte vefaszlk, s z n d e d u r m a m a k gibi hareket lerde b u l u n m a z ; siyasetinde de tam Trktr, dos doru yrr, ufak politikacl istihkar eder. Nurettinin b y k siyaseti, Salibleri K u d s t e n kovmak, islm leminden atmakt. B u g a y e y e er m e k iin bir taraftan K u d s n c e n u p v e c e n u bu garbisinde h k m r a n olan Fatmiye hilfetini. ortadan kaldrp, oralar kendi kuvvetile eline g e i r m e k ve b y l e c e ehlisalip mfrezelerini ark ve cenuptan sktrp denize d k m e k lzmd; dier taraftan b t n m s l m a n m e m l e k e t l e r i n i n m a d d k u v v e t l e r i n i e h l i s a l i p ile h a r p g a y e s i n e t e v -

<tih v e t e m e r k z e t t i r e r e k b u h a r b i y k s e k b i r ideal meselesi haline getirmek icabediyordu. N u r e t t i n , asl m a k s a d a v u s u l i i n i s t i m a l i m u k t a z i b u iki v a s t a n n h e r i k i s i n i e l d e e d e b i l m i t i . A n c a k a s l g a y e y e e r m e k , y a n i K u d s a l m a k isi, b a h t i y a r h a l e f i Salhattin Eyyub y e n a s i p o l d u . Lkin S u r i y e n i n , Filistinin, K u d s n istirdad plnn hazrlamak ve o plnn b y k bir ksmn t a t b i k a m u v a f f a k o l m a k e r e f i Sultan Nurettin Mah mut b i n Z e n g i b i n A k s u n g u r u n d u r ; v e b u m u vaffakiyetin erefini d n y a d a hibir k i m s e Aksungur olundan gaspedemez. B u b y k siyas, K u d s k u r t a r m a k emelini, b i r ideal h a l i n e g e t i r m e k iin islm E m i r l e r i n i n b a z a n srf a h s m e n f a a t g d e r e k k e n d i a r a l a r n d a k a r d k l a r n i z a l a r - ki h r i s t i y a n p r e n s l e r d e itti f a k a k a d a r gittii v a k i d i ! y a t t r d . M e k t u p l a r l a , risalelerle, hutbelerle m a k s a d a m t e v e c c i h neri yatta b u l u n a r a k T r k ve m s l m a n l a r m fikirle rini, maksatlarn ayni noktada toplayabildi; h e r tarafta u l v b i r h e y e c a n u y a n d r d . Nurettin, m s l m a n ve T r k memleketlerinin a m a l i n i b i r n o k t a y a t e m e r k z ettirip e h l i s a l i b e k a r tek bir c e p h e tekili s a y e s i n d e garpllarn arktan atlabileceine kaildi; v e b y l e bir c e p h e tekiline m u v a f f a k oldu. B u srada, icap ettike e h l i s a l i p ile a r p m a k t a n d a h a l i k a l m y o r d u , G a r p valyeleri, bu T r k n ahs cesaretinden ylmard. Bir Avrupal m v e r r i h diyor ki: " B u u z u n boylu, kuru, elmack kemikleri kk, h e m e n h e m e n s a k a l s z a d a m o k a d a r c e s u r idi k i m u h a r e b e o l u r k e n maiyeti o n u tehlikeli taraflara ko m a k t a n m e n e t m e e a l r v e a s l a m u v a f f a k ola mazlard.,,

Saliblerle resm ve husus muamelelerinde bu T r k beyinin adaletten, insaniyet ve efkatten insaf ve m e r h a m e t t e n asla a y r l m a m olduunu h r i s t i y a n m v e r r i h l e r i itiraf v e n a k l e d e r l e r . Asl K u d s i s t i r d a t e d e n S a l h a t t i n Y u s u f Eyyub, Sultan Nurettinin merasndand. Nu rettin, Y u s u f u n a m c a s Mffhu ehlisalibi cenuptan k u a t m a a m e m u r etmiti, irigh l n c e o n u n y e r i n e y e e n i Yusuf u t a y i n etti. S u l t a n N u r e t t i n i n vefatnda (1174) Sultan Salhattin, m e t b u u n u n ye r i n e g e t i . Salhattin Eyyub nin K u d s istirdat plnlarn, vastalarn, silhlarm ve hatta bizzat k e n d i s i n i , Aksungurlu Nurettin hazrlamtr. Nu rettin, g a y e s i n e v u s u l d e n o k a d a r e m i n idi ki Mescidi Aksaya gtrp koyaca mimberi bile imal ettirmiti. X I I inci asrn enfes esrlerinden olan bu m i m b e r i , Salhattin K u d s fethettikten sonra selefinin v e m r i d i n i n arzusu vehile gtrp mahalli m a h s u s u n a vazettirdi. Eyyub nin m u v a f f a k i y e t i n d e v e o n d a n m t e vellit c i h a n m u l h r e t i n d e talih v e t e s a d f n bir hissesi vardr. E e r A k s u n g u r olu biraz d a h a y a a m o l s a y d Eyyub nin b y k hretini de o k a z a n m olacakt. Salhattin Eyyubye T r k deil d i y e n l e r var- ( dr; f a k a t T r k d i y e n l e r d e v a r d r . u r a s p h e ki Salhattin c i n s e T r k o l m a s a bile talim ve terbiyece b u g n k t a b i r ile h a r s a T r k idi. \ Nurettinin y e t i t i r m e l e r i n d e n idi, v e K u d s i s t i r - f dat e d e n S a l h a t t i n o r d u s u n u n kumandanlarn- | dan, z a b i t l e r i n d e n , a s k e r l e r i n d e n h e m e n h e p s i n i n I T r k olduklar muhakkaktr.

sizdir

HARZEM DEV1

"f^

LET( 097-1224) k u l d u g u m n t a k a p e k e s k i zamanlardanber H a r z e m i s m i m tard. B u mmtakada muhtelif zamanlarda muhtelif Trk kabileleri yaamtr- Bunlarn reislerine Harzemah d e n i l m i t i r . H a r z e m D e v l e t i n i n m e r k e z i Urgen e h r i idi. H a r z e m kt'as G a z n e l i M a h m u t t a n s o n r a Sel u k l e r e g e t i . S e l u k h k m d a r Melekah brikd a r H a r z e m T r k l e r i n d e n Anutekini Harzem ( H i y v e ) v a l i l i i n e t a y i n etti. ( 1 0 7 7 ) . B i d a y e t t e , g e r e k AnuteUn v e g e r e k s e halefi Kutbddin Mehmet Selukleri m e t b u tandlar. Ho rasan seluklerinin inkrazndan sonra Alettin Tukutan itibaren(1172) arkta en b y k T r k v e m s l m a n d e v l e t i H a r z e m a h D e v l e t i idi. X I I I n c a s r n b i d a y e t i n d e Alettin Mehmet devrinde ( 1 2 0 0 - 1 2 2 0 ) M a v e r a n n e h i r , Afganistan, G a r b T r k i s t a n , H a r z e m l i l e r e tbi idi. Cengiz Orta Asyay ald z a m a n karsnda m s l m a n T r k H a r z e m Devleti vard. H a r z e m Devleti 12 s e n e k a d a r s r e n h a m e t devrinde, (Mehmet ah zamannda) nds ve Sirideryadan U r m i y e glne v e A c e m krfezine kadar uzan yordu. Yani btn rana hkimdi. . H a r z e m ah Mehmet, K a r a Htaylara kar za ferden sonra Seluk Sultanna nisbetle Sultan S a n c a r v e hatta s k e n d e r u n v a n n almt. C e n gizin pitarlar,. l k e s i h u d u t l a r n d a grnd z a m a n Mehmet ah B a d a d i f e t h e t m e i b i l e d n y o r d u B u parlak hlyalar iinde, Cengizin pitarlarile m u h a r e b e d e n mitsizlie d e r e k m e m leketini t e r k e t m i v e H a z a r denizinin ssz b i r

adasna snm ve orada lmtr. Bunun z e r i n e Cengiz H a r z e m i igal etmitir. a h M e h m e d i n oullarndan Cellettin M e n g berd Hindistan v e randa dolatktan sonra Azerbaycan fethederek devletini ihyaya alm ise d e M o o l l a r k e n d i s i n i b u r a d a da b u l m u l a r v e Azerbaycandan karmlardr. M e m l e k e t i iin s o n u n a k a d a r d v e n k a h r a m a n Cellettin, Krdistan dalarnda srma elbise sine tama eden bir Krt tarfndan l d r l m t r ( 1 2 3 1 ) . K e n d i s i l e H a r z e m D e v l e t i d e m n k a r i z ol mutur. 9. CENGZ DEVR

B y k Cengiz Devletinin messisi Timuin dir. T i m u i n , s o n r a d a n Cengiz ismini almtr. T i m u i n , Mool Br g i n k a b i l e s i n i n R e i s i Yesukay Baakrm o l u d u r . M o o l k a b i l e s i k k v e T r k Kerait k a b i l e s i n e tbi idi. M o o l l a r T r k l e r i n y a n n d a obanlk, h i z m e t k r l k l a itigal ederlerdi. Medeniyet noktai nazarndan tamamen Trklerin t e s i r i a l t n d a idiler- T i m u i n d n y a y a g e l d i i z a m a n (1155) Asyada vaziyet yle idi: Amur kollarndan ( A r g u n ) un sa sahilinde Tonguz rkndan Tatarlar ve T r k Konguratlar yayordu. Tula, O n o n v e K e r u l e n nehirlerinin m e m b a l a r m d a Kentey dalar havalisinde ise Brgin Mool kabilesi vard. B a y k a l g l n n a r k s a h i l i n d e Merkit Trkleri y a y o r d u . B u n l a r k s m e n n e s t u r Hristiyanlm kabul etmilerdi. Ayni gln garp sahilinde ise Oyrat l a r b u l u n u y o r d u . B a y k a l n c e n u b u n d a O r -

hon nehrinden v e K e n t e y dalarndan S e d d i i n e k a d a r o l a n s a h a d a Trk Kerait Devleti uzanyordu. X I inci asrn bidayetlerinden X I I inci asrn niha yetine k a d a r Kerait T r k l e r i Moolistann en kuv vetli k a v m i i d i l e r . K e r a i t k i r a d a n k e n d i l e r i n e G r han u n v a n n vermilerdi. K e r a i t Trkleri XI inci asrn b i d a y e t l e r i n d e ( 1 0 0 9 ) M e r v P i s k o p o s u vastasile n e s t u r dinini k a b u l etmilerdi. X I I inci asr- da k i r a d a n h r i s t i y a n i s i m l e r t a y o r l a r d . ' >' N a y m a n T r k l e r i se O r h o n n e h r i n i n y u k a r taraflarile Altay a r a s n d a y a y o r l a r d . B u n l a r T r k olduklar halde Keraitlere d m a n idiler. - ,. H r i s t i y a n l k N a y m a n a r a r a s n a da g i r m i t i . Nayman l a r n c e n u b u g a r b i s i n d e Uygurlar sakin diler. D a h a y o k a r d a v e r i l e n izahatta g r l d vehile IX u n c u asrda btn Moolistana h k i m olan U y g u r l a r Hami, Bargl, Bebalk, Turfan, K u a ehirlerinde yayorlard. U y g u r l a r n siyas hakimiyet sahalar daralmt. Fakat b u n l a r mede niyet sahasnda dier T r k kabilelerinin mrebbisi olarak daha m h i m bir rol o y n y o r l a r d . Bir z a m a n m a n olan U y g u r l a r , k s m e n budist, k s m e n hristiyan idiler. U y g u r l a r l a b u n l a r n gar b i n d e K a y a l k e t r a f n d a , li h a v z a s n d a y a y a n K a r l u k l a r K a r a Htaya tbi idiler. H a t r l a n a c a v e h i l e Kara Htay Devleti Ccen i s t i l s i l e Cinden k o v u l a n H t a y P r e n s i Yelyu-Ta t a r a f n d a n ( 1 1 3 0 ) da k u r u l m u t u . a r k v e g a r b T r k i s t a n tarafndan G r h a n , y a n i , i m p a r a t o r tan l a n T a , m e r k e z i n i Balasagun da k u r m u t u . K a r a H t a y D e v l e t i n i n fil h a k i m i y e t i li v e T a rm havzasnda, T o k m a k , Tala, Uzgand, Kagar, Y a r k a n t ve Hotana amildi. arkta U y g u r ve Kar luklar, garpta S e m e r k a n t Emri ve H a r z e m ah
;

K a r a H t a y l a r a tbi d i l e r . K a r a H t a y D e v l e t i , G r h a n Y e l y u e l u k u (1178-1211) z a m a n n a kadar Orta Asyaya hkimdi. . Kara Htaym garbnda, cenub Rusya ovala r n d a Koman l a r v a r d . B u n l a r a r k T r k i s t a n l e h e s i ile k o n u a n s a r sal, m a v i g z l T r k lerdi. R o m a n l a r b u m n t a k a d a Peeneklere halef o l m u l a r , Peenekler de Hazar Trklerinin yerle rine gemilerdi. C e n g i z Hann devletini tekil e d e c e k T r k l e r v e ' M o o l l a r muhtelif dinlere salik idiler. Irklar nn a h l k n a sadk olan btn bu T r k l e r aman, budist, nestur idiler ve mslmanla o kadar m t e m a y i l " deil idiler. Nestur ve budist olanlarn yannda, Tanr ( S e m a m a b u d u ) ibadeti ve bilhassa Cengizin Mo ol k a b i l e s i n d e a m a n l i k de vard. a m a n l i e Bge, B g (by) derlerdi. Sirideryann cenubunda, Harzemlilerin byk mslman Trk m p a r a t o r l u u balyordu. Ha r z e m a h l a r n n s o n d a n i k i n c i s i Alettin Tuku Horasan zaptetmi (1193), son ran S e l u k Padi a h n c Turulu l d r m idi. O l u v e halefi Alettin M e h m e t ( 1 2 0 0 - 1 2 2 0 ) Kara Htaylardan M a v e r a n n e h r i , Gazne.lilerden Efganistan alm ve S e l u k saltanatnn varisleri Azarbaycan, Pers, I r a k - A c e m Atabeylerine haki miyetini tanttrmst. B u m t h i k o m u n u n yann da e s k i A r a p m p a r a t o r l u u n u n b a k i y e s i o l a r a k Abbaslerin ruhan hkmeti Badatta glkle tu t n y o r d u . U z a k a r k t a ise in, mill S o n g s l l e s i v e t o n g u z l a r d a n k i n l e r (Altn H a n ) a r a s n d a t a k s i m edilmiti. Garb A s y a d a K o n y a S e l u k l e r i . R u m l a r a

kar A n a d o l u y u mdafaa ediyorlard. Msr Eyyubleri de Ltinlerden S u r i y e y i t e k r a r zapta a lyorlard. Hindistanda Gazne Trkleri ve bunlar takip e d e n Guri l e r R a j p u t H i n d u l u u n a k a r m u k a d des h a r p yapyorlard.

Timuin, babas ld z a m a n (1167) ok k k olduu iin kabilesi reis olarak dier k o m u bir Mool kabilesi olan Taycutlarn babuunu seti. T i m u i n bir m d d e t s o n r a e v v e l ( 1 1 8 8 ) d e 1 3 , 0 0 0 k i i ile ( T a y c u t ) l a r m 3 0 , 0 0 0 k i i s i n i m a l p etti. Bu muvaffakiyetten sonra Timuin, babasnn y e r i n e M o o l kabilesinin reisi oldu. F a k a t y i n e K e r a i t T r k l e r i n i n H a n Turul a tbi idi. T u r u l ve Timuin birlikte hareket ederek kendilerine tbi o l m y a n Merkit v e N a y m a n T r k l e r i n i yen d i l e r . T e h d i d e u r a y a n k a b i l e l e r , b i r ittihat y a p t lar ki b u n a aratlar, Merkitler, Taycutlar, Kongiratlar ve Tatarlar dahildi. Merkitlerin Reisi Tokta v e a r a t l a r m R e i s i amuga idi. ; T i m u i n , m t e a k i b e n b u h e y e t i d e m a l p et ti ( 1 2 0 1 ) . a m u g a , T u r u l a iltica e d e r e k T i m u i n l e a r a sn bozdu. i m d i y e k a d a r Keraitlerin h e s a b n a alan Timuin bundan sonra kendikendine h a r e k e t edecekti. T i m u i n evvel efendisi Keraitleri, ( 1 2 0 3 ) d e m a l p v e T u r u l u l d r d k t e n s o n r a m e m l e k e t l e r i n i i l h a k etti. T i m u i n b u n d a n sonra Naymanlar ve btn hasmlarn malp v e k e n d i s i n e itaat ettirdi. Kerait, Merkit ve N a y m a n T r k l e r i n i n mem-

leketlerini alan T i m u i n , b t n Moolistana h k i m oldu. 1 2 0 6 da O n o n n e h r i m e m b a l a r m d a t o p l a n a n b i r K u r u l t a y Timuini T r k ve Moollarn Cengizi i n t i h a p v e i l n etti. Cengiz, kuvvetli, kudretli demektir. Cengiz Han unvan u m u m han, imparator mukabilinde kullanlmtr. T i m u i n i n C e n g i z iln, k k bir akalliyet olan M o o l l a r l e h i n e a y n m m t a k a d a k i H u n , T u k yu ve U y g u r Devletlerinin imhas demekti. Cengiz, payitahtn G l t e k i n kitabelerinin bu lunduu Karakurumda kurdu. Mool mpartorluu kurulmutu. Cengiz, son bir mdafaada b u l u n m a k z e r e kuvvetlerini Balka havalisinde toplayan N a y m a n v e M e r k i t l e r i d e m a l p etti ( 1 2 0 8 ) . Bundan sonra Turfan Uygurlar, Karluklar Y m i s e y K r g z l a r C e n g i z e tbi o l d u l a r ( 1 2 0 9 1218). C e n g i z , M o o l i s t a n v e G o b i T r k l e r i n i d e ida r e s i a l t n a a l d k t a n s o n r a i n i f e t h e gitti. B u s e f e r i bitirmeden avdete m e c b u r oldu. in seferini cenerallerine brakt. Orta Asya ahvali, avdetini icap e t t i r i y o r d u . C e n g i z t a r a f n d a n m a l p e d i l e n Nayman l a r n s o n p r e n s i Glk, Trkistanda Kara mtaylara iltica e t m i idi ( 1 2 0 8 ) . K a r a H t a y l a r m , G r h a m , y a n i i m p a r a t o r u Yelgu elufa* z a y f t a b i a t l y e i h t i y a r idi. ... * ( G r h a n ) a tbi U y g u r l a r , K a r l u k l a r y e Almalg T r k l e r i K a r a Htaylardan ayrlarak C e n g i z e tbi -oldular. B u vaziyet karsnda, G r h a n (eluku) n u n k z i l e e v l e n m i o l a n Glk kaynpederi a l e y h i n e H a r z e m a h Mehmet l e a n l a t . Glk

ve M e h m e t a h Kara Htay ( G r h a n ) m m a l p ' v e m e m l e k e t l e r i n i t a k s i m e t t i l e r (1211). H r i s t i y a n T r k G l k , K a r a Htaylardan ald yerlerdeki m s l m a n T r k l e r e zulmettiinden ahali m e m n u n deildi. Bu vekayii haber alan Cengiz, Cinde megul olan Generallerden Sobotay y e Cebe y i g e r i a r a rak Orta A s y a y a saldrd. M o o l o r d u s u yaklar ken Uygurlar, Karluklar, v e Almalg Trkleri C e n g i z o r d u s u n a iltihak ettikleri gibi K a r a Htay lar da ( G l k ) e k a r isyan ettiler. M e m l e k e t i n i k a y b e t t i i h a l d e Cengiz i s t i l s n d u r d u r m a a a lan k a h r a m a n G l k , C e n g i z ordusu tarafndan m a l p edildi v e l d r l d . B u z a f e r d e n s o n r a C e n g i z c e n e r a h Cebe, Kara Htay merkezi Balasagrmz m u h a r e b e s i z girdi. Eski K a r a Htay mpa ratorluu b u suretle Mool mparatorluuna ilhak o l u n d u ( 1 2 1 8 ) . B t n M o o l i s t a n v e Orta- A s y a Trklerini ilhak eden Cengizin karsnda yalnz T r k H a r z e m Devleti duruyordu. C e n g i z H a r z e m l i l e r l e m u h a r e b e e t m e k isti yordu. Badat halifesi de Cengizi, H a r z e m Devleti a l e y h i n e t e v i k t e n geri k a l m y o r d u . Hatta b u m a k s a t l a K a r a k u r u m a b i r sefir de gndermiti. Fakat, m u h a r e b e , H a r z e m a h m a Cengizin gn derdii sefaret heyeti v e bir ticaret k e r v a n n n Otrar d a l d r l m e s i n d e n v e y a m a e d i l m e s i n d e n kt (1218). Harzemliler, imalden Sir.derya cephesinden ve yandan Ferganadan 2 0 0 , 0 0 0 kiilik bir mool o r d u s u n u n - t a a r r u z u n a u r a d l a r . Cengiz v e b t n o u l l a r Cci, aatay, Oktay v e 7li o r d u l a r n n b a n d a idiler. Cci, nehrin aa taraflarn mdafaa eden

C a n t e h r i n i , O k t a y v e a a t a y (Otrar).i a l d l a r , Cengiz, doru B u h a r a y a yrd. B u h a r a ve Se m e r k a n t y a m a edildi ( 1 2 2 0 ) . Harzemin m e r k e z i olan U r g e n Moollar ok uratrd ve uzun bir m u h a s a r a d a n sonra Cci ve aatay tarafndan alnd v e tahrip o l u n d u (1221). D e v l e t i k e r k e n ah Mehmet, Semerkantten, B e l h v e N i a p u r a , o r a d a n da K a z v i n e k a t . C e n giz, a h M e h m e d i t a k i p i i n 2 5 , 0 0 0 - a t l t ite v e Sobotay g n d e r d i . B u i k i - k m a n a f t y - >Belh v e Tuz d a n g e e r e k Rey e g e l d e r . i . O n l r - g e l m e d e n ah Mehmet, buradan; Hazar*'-denizinde b i r a d a y a ( A p S k n ) iltica e t m i t i . ' B u - - v a z i f e y i grdkten sonra Cebe, Sobotay Harzeme tbi'foas k A c e m v e A z e r b a y c a n m Rey', K z v i n , H e m ' e d a n T e b r i z gibi m h i m ehirlerini tahrip' ettikten s o n r a K a f k a s y a y a g i r d i l e r ; G r c l e r i ezdiler,- D e r b e n d i getiler, T e r e k Alanlarn v e U k r a y n a d a y a y a n Koman Trklerini m a l p ettiler. Moollar, rus o r d u s u n u da A z a k d e n i z i i m a l i n d e m a l p et tiler ( 1 2 2 3 ) . Cebe v e Sobotay, K r m e h i r l e r i n i ya m a , K a m a b o y u n d a k i Bulgar Trklerini, Ural havzasndaki O d l a r ve Turgay havalisindeki Kankt Trklerini sarsarak Trkistana, harekete baladklar y e r e dndler. Hazar denizi etrafn d a k i b u h a r e k e t iki s e n e s r d . '
5

Bu- s r a d a d a Cengiz v e o l u Tuli B e l h , B a m y a n H e r a t , Tus,- M e r v , N i a p u r u z a p t v e b a s t a n b a a yktlar ve ahalisini bodular (1220-1221). Moollar, zaptettikleri ehirlerden-ldrmedik l e r i a h a l i y i d i e r e h i r l e r i n z a p t n d a i l k safta k u l landlar. Efganistanda toplad k u v v e t l e r l e m e m leketini mdfaaya alan Harzemli Cellettin

(ah M e h m e d n olu) Cengiz tarafndan Hindis t a n a k a d a r t a k i p edildi. Cengiz b u n d a n sonra M a v e r a n n e h i r tarikile ksa yrylerle Moolistana dnd ( 1 2 2 3 - 1 2 2 5 ) v e C i n d e Ming-Hiya ehrini muhasara ederken ld (1227).

e f i i z k a d a r iddet ve ykcdkta hret alm bir "kurnandan h e m e n y o k gibidir. T r k l e r ara snda yapt -katliamlar v e tahribat tasavvura s m a z . - B y l e * o l m a k l a b e r a b e r bu iddetin bazan h a r p ' m a k s a t l a r i i n u u r l a y a p l d n da itiraf effrek l z m d r ; : n.^Peili krfezinden Hazar denizine kadar b tn Trkleri idaresinde birletiren Cengizin h u n h a r politikas e v v e l c e insafszca ykt trk medeni yetinin tecrbe ve ilimlerine sar kalmamt. Etrafna Dedetonga M a h m u t Yaluva, Yulyu-utsay gibi T r k l e r i toplamt, C e n g i z m n h a s r a n m e d e n T r k l e r vastasile fethettii y e r l e r d e bir idare makinesi kurabilmitir. Memurlar kamilen Trkt. Moollarn X I I I nc asrda alfabesi bile yok tu. C e n g i z , Dedetonga v a s t a s i l e uygur alfabesini kar bul v e cz' t a d i l t l a M o o l l a r a r a s n d a t a m i m etti; Cengiz, h e m e n btn Asyay ve Avrupann yarsn o r d u s u n u n ve asker tekiltnn kuvvetile zaptetmitir. B u orduda galip u n s u r Trklerdi. Moollar k k bir akalliyetti. Asker kymet ve meziyete e n byk kumandanlar Trklerdendi. Cengiz Yasas, orduda o vakte k a d a r m e v c u t

Trk (tre ve yasa) larinm sndan m e y d a n a gelmitir.

bir araya

toplanma

KIPAK (ALTIN O R D U ) , AATAY VE

Cengiz daha vsi lkeleri

.

. . .

salnda drt oiu

..?

zaptettii arasnda
.. .

t a k s i m etmiti. B u y u k olu Cuc LHANLI D E V kendinden evvel olmutu. Cucnin LETLERI o l u BOtu, K p a k m e m l e k e u m y a n cenubi ve ark Rusyay, tiarzem ve (Turgay) idare ediyordu B u n a Altnorau Devleti derler. Slalenin mer k e z i aag_ V o l g a d a tarayc. Cengizin ikinci olu, aatay a. arki v e garb T r k i s t a n d t . M e r k e z i Kuta d. B u n a , aatay Devleti d e r l e r . U u n c u o l u ^ K i a y ,, T a r o a g a a y , c m v e ( K o p u u n c u o g u O k t a y l a r b a g a t a y , E m i l v e rvopdo) d a n i b a r e t N a y m a n l a r m e m l e k e t i m v e ( K a r a k u r u m ) u ald. ^ T e a m l e n a z a r a n , e n k u u k o l u Tuh de M o ollarn b u l u n d u u kt'ada O n o n v e K e r u l e n h a v z a l a r n a y a n i a r k M o o l i s t a n d a v e Cinde h k i m idi. . Cengizin evlt ve ahfad tarafndan k u r u l a n b u devletler t a m a m e n Turktrler. Bu hkmet lerin balarnda g e r i M o o l Cengiz ahfad b u l u n u y o r d u . F a k a t millet, ordu, m e m u r l a r , k k bir istisna ile k u m a n d a n l a r k a m i l e n T r k l e r d e n mrekkepti. Bu taksim Trk-Mool imparatorluunun vah detmi b o z m a d . C e n g i z evltlar, e v v e l T l y e tbi oldular. Daha sonra K e r u l e n boylarnda toplanan Kurultay Oktay B y k H a k a n s e t i ( 1 2 2 9 ) . O k t a y Karakurum u m e r k e z edindi.
:

Cengizden s o n r a d a Cinde, randa v e Avrupa d a ftuhata d e v a m edildi. C e n g i z d e n s o n r a Oktay v e Tuli v e d a h a s o n r a Kubilay (Cengizin torunu) cinde ftuhata devam ettiler. K u b i l a y inin f e t h i n i t a m a m l a y a r a k b t n i n e h k i m bir s l l e k u r d u ( 1 2 6 0 - 1 3 6 8 ) . Cinde. K u b i l a y s l l e s i 1 0 8 sene s r m t r . i n l i l e r b u s l l e y e Yuan sllesi derler. T r k ellerine hkim olan M o o l p r e n s l e r i de zamanla tamamen Trklemilerdir. Trk Harzeml i l e r d e v e S e l u k l e r d e r e s m v e e d e b dil a c e m c e ve arapa olduu halde Mool prensleri idaresin deki (Altmordu) ve aatay Devletlerinde resm l i s a n y a l n z t r k e idi. B u d e v l e t l e r i n b a l a r n daki Mool prenslerinin moollukla alkas yalnz t a r i h v e r k bir n i s b e t t e n i b a r e t t i . V K a a n Oktay z a m a n n d a , r a n n z a p t n a da d e vam o l u n d u . C e n g i z H a n n , H a r z e m i n tasz vari si Cellettin Mengberdi y i [1] H i n d i s t a n a i l t i c a y a m e c b u r ettiini y u k a r d a izah etmitik (1221). Ce llettin, M o o l o r d u s u n u n Cinde m e g u l o l m a s n dan i s t i f a d e e d e r e k r a n a d n d . K e r m a n , F a r s v e I r a k A c e m i n T r k A t a b e y l e r i t a r a f n d a n mkltsz k e n d i s i n e biat edildi ( 1 2 2 4 ) . B u T r k l e r , M o o l l a r n a v d e t i h t i m a l i n e k a r C e l l e t t i n e bir mdafi olarak sarlmlard. Cellettin, yeni dev letini t e n s i k e d e c e k y e r d e f t u h a t a giriti. B a d a t halifesine kar m u h a r e b e d e n sonra Azerbaycan! zapt v e m e r k e z i n i oraya nakletti. E n n i h a y e t aley h i n d e ittifak eden S a m d a k i E y y b S u l t a n . E m e likil-Eref ve Konya Selukleri Sultam Birinci Alettin Eeykubat tarafndan Erzincanda malp
[1] M e n g - , t r k e , e b e d , e z e l , y a n i A l l a h manasnadr.

edildi. A z e r b a y c a n d a k i payitaht T e b r i z e d n d z a m a n Oktay m I r a k A c e m e g n d e r d i i b y k b i r T r k - M o o l ordusile karlat. Cellettin m d a f a a e t m e d e n kat ve D i y a r b e k i r civarnda bir K r t tarafndan ldrld (231). B u n u mteakip Moollar, Azerbaycan, E r m e n i s t a n v e K r d i s t a n m u h a r e b e s i z , G r c i s t a n (Tif lis, K a r s , A n i ) i d d e t l i m u h a r e b e l e r d e n s o n r a zaptetter. C e n g i z l i l e r , g a r b a d n e r e k 1 2 4 3 te K o n y a S e l u k S u l t a n k i n c i Gyasettin Keyhusrevi Erzincan civarnda m a l p e d e r e k Sivas, Kayseri ve Konyay aldlar. Cellettinden sonra Cengizliler, ran Karakurum dan gnderdikleri cenerallarla idare ediyorlard. r a n d a , m a h a l l o l a r a k , Mazanalaran da smailler h k m e t i l e B a d a t t a Abbas Hilfeti vard. M e n g (Tlinin olu), a r a p hakimiyetinin, bu izlerini de kaldrarak randa m u n t a z a m bir h k m e t kur m a a k a r a r v e r d i . B u v a z i f e y i , k a r d e i Hulag yat e v d i etti. H u l a g 1 2 5 6 da s m a i l l e r i n merkezi Alamutn, 1 2 5 8 d e B a d a d i ald v e h i l f e t i y k t . Halife, . bir u v a l a k o n a r a k b e y g i r l e r i n a y a k l a r a l t n d a i n e n d i . u n u da s y l i y e l i m k i , Hulag nun yannda harekt idare eden Ceneral N a y m a n T r k l e r i n d e n Ket Bua hristiyan ve bizzat Hula, g n u n k a r s d a Dokuz Hatun isminde bir nestur t r k k a d n idi ( K e r a i t h k m e t i n i n s o n k i r a l T u r u l un t o r u n u d u r ) . Hulag, bu muzaferiyetten sonra, randa, mer kezi A z e r b a y c a n d a T e b r i z o l m a k z e r e bir T r k Hanl kurdu. .1256 dan 1 2 6 4 tarihine k a d a r s r e n bu devlete Manler Devleti denir -

lhanler Devletinin lkesi sarkan nds nehri, i m a l e n A m u d e r y a , Hazar denizi, Kafkas dalar; g a r b e n lhanlerin mahmisi olan Anadolu Seluk l e r i , F r a t n e h r i ; c e n u b e n A c e m k r f e z i ile e v r i l i idi. B u r a l a r i s e ta e s k i z a m a n l a r d a n b e r i T r k idi. bilhassa b y k Selukler z a m a n n d a tama mile T r k l e m i idi. B u i t i b a r l a b u s a h a d a T r k u n s u r u h k i m o l d u u n d a n lhanler Devleti de bir T r k Devleti a d d o l u n m a k lzmdr. D i e r c i h e t t e n , b a k a b i r T r k - M o o l o r d u s u da A v r u p a d a s e f e r y a p y o r d u ; 1 5 0 , 0 0 0 atl k u v v e t i n d e olan b u o r d u , K p a k H a n Batu n u n u m u m ida r e s i a l t n d a idi. F a k a t e t r a f n d a C e n g i z H a n s l lesi ubelerinin btn mmessilleri b u l u n u y o r d u : K k kardei a y b a n ; oullar G y k ve Kedan, <ktay) m torunu Kaydu, Tlinin olu Meng, agataym olu ve torunu Baydar ve Br. F a k a t , h a k i k R e i s , i n v e r a n fatihi Sobotay idi. B u o r d u s r a s i l e c e n u b R u s y a d a Kpak Trk l e r i n i , Bulgar T r k l e r i n i 1 2 3 9 d a k e n d i s i n e iltiha k a i c b a r ettikten s o n r a b t n R u s p r e n s l e r i n i i m h a v e Vladimir, Moskova, T v e r ve Kiyefi yaktlar. Rus y a iki a s r d a n fazla ( 1 2 4 0 - 1 4 8 1 ) T r k idaresi altnda kald. Rusya'dan s o n r a Polonya, Macaristan, Silezya, M o r a v y a , Transilvanya, Avusturya, Adriyatik deni z i n e kadar Bosna velhasl btn ark ve merkez A v r u p a istil o l u n d u ( 1 2 3 6 - 1 2 4 1 ) . M a c a r i s t a n , c e n u b R u s y a d a olduu gibi bir h a n l k olacakt. 1241 de O k t a y m lmesinden kan veraset meselesinin h a l l i i i n Batu v e d i e r C e n g i z p r e n s l e r i A s y a y a avdet ettiklerinden yaplamad. Ccinin olu Batu "tarafndan tekil v e ahfad tarafndan idare o l u n a n Altnordu Devleti, m e r k e z i d i l = V o l g a havzasnda
:

S a r a y ehri o l m a k z e r e arkta Aral gl ve g a r p t a zi (Dinyeper) n e h r i n e uzanyordu. Bu l k e n i n , Uygurlarn, Peeneklerin, Hazarlarn, Bulgar Trklerinin, Komanlarn vatan olduu m a l m d u r . Bu devletin imal ve imali garbisindeki sahada b u l u n a n (Viyatka, Moskova, Tver, Kiyef) Rus p r e n s l i k l e r i ise A l t n o r d u D e v l e t i n e tbi k k ve ehemmiyetsiz prensliklerdi. 1 2 2 4 te teessse d e n Altnordu Devleti 1 3 9 1 s e n e s i n e k a d a r d e v a m e t m i v e Toktam zamannda Timurlenk in y a p t iki t a a r r u z l a ( 1 3 9 1 v e 1 3 9 5 ) i n k r a z b u l m u t u r . Enkaz zerinde teekkl eden Kazan Hanl ( 1 4 3 8 - 1 0 5 2 ) , Krm Hanl (1420-1783), Asirahan Hanl ( 1 4 6 6 - 1 5 5 4 ) sonralar gittike k u v v e t l e n e n Ruslar tarafndan ilhak olunmutur.

Oktay m v e f a t n d a k a r s Turakina Karakurumda b i r m d d e t n i y a b e t e t t i k t e n s o n r a o l u ( G y k ) H a k a n setirdi ( 1 2 4 6 ) . G y k lnce yine kars Oul Kym Karak u r u m d a naip oldu. B u kadn O k t a y m torunu iramunu hakan intihap ettirmek istiyordu; olu M o n k a y i l e r i s r e n TH n i n d u l k a d n ' k a r s n a k t . K p a k H a n Batu nun yardmyla Monka 1251 de Kaan intihap olundu. B u suretle h a k a n lk O k t a y k o l u n d a n Tli k o l u n a g e m i oldu.

Kubilay lerin dier

( 1 2 6 0 - 1 2 9 4 ) , varisi hkmetlerini, yani

Timur Cci

Olaytu ahfadnn veya.

( 1 2 9 5 - 1 3 0 7 ) ve halefleri ( 1 3 0 8 - 1 3 6 8 ) ,

Cengizhan-

Kpak Hanln (cenub Rusya), Trkistan 525

a a t a y H a n l n v e H u l a g sllesinin ran Han

ln (lhanler v e y a lkhanlar) bir nevi h i m a y e altnda b u l u n d u r u y o r d u . F i l h a k i k a Oktay m T a r b a g a t a y v e ( u n g a r y a ) da h k i m o l a n t o r u n u Koydu i m p a r a t o r o l a m a y n c a isyan etmi ve aatay H a n l a r n a v e hatta Karak u r u m a taarruz etmiti. B u syan bertaraf edildikten sonra btn Cen g i z e v l t l a r n n h k m e t l e r i Pekin d e k i h a k a n n h a k i m i y e t i n i v e m e t b u i y e t i n i s o n u n a k a d a r tan mlardr, bununla beraber mesafelerin uzakln d a n b u i a k i m i y e t z a m a n l a y e n i h a n l a r n clu s u n d a H a n b a h k ( P e k i n ) tan c l u s m e n u r u ( y a r h ) gndermekten ibaret kalmt. B u n d a n baka Mool hanlar hkim olduklar memleketlerin ahlk ve zihniyetini de a l m a k t a gecikmediler. Bu suretle yarm asr zarfnda K u b i l a y ahfad cinli, Cci ( c e n u b R u s y a d a Kpak memleketi) ve aatay ve H u l a g ahfad trklemilerdir. E n n i h a y e t aatay, K p a k v e r a n d a k i sllerin m s l m a n olmas, bunlar budist olan Pe kindeki hakandan tamamen ayrmtr. C e n g i z i n v e f a t n d a i k i n c i o l u aatay & d e n l k e a r k ( T u r f a n , B e b a l k , li v e u h a v z a l a r v e K g a r h a v a l i s i ) v e g a r b T r k i s t a n d a n (Ma v e r a n n e h i r v e y a B u h a r a ) ibarettir. A m u d e r y a cenubundaki Bedahan, Belh ve B a m y a n sonra dan ilhak olundu. Bu memleketlerden Turfan, Almahg budist ve hristiyan, Kgar ve Mavera n n e h i r i s e m s l m a n idi. S l l e y i k u r a n a g a taya nisbetle btn bu m e m l e k e t e v e ahaliye b u n d a n sonra aatay denildi. B u n d a n b a k a b u devirde "agatayca,, ismi altnda bir T r k edeb dili d e m e y d a n a k t . . a g a t a y n ( 1 2 4 2 d e l m t r ) Altnc halefi B u r a k

Han (1266) m s l m a n olduktan sonra islmiyet din o l a r a k b u d e v l e t d a h i l i n d e g a l e b e a l d . agatayllar B u r a k zamannda (1268) randa h k i m Hulag lardan H o r a s a n v i l y e t i n i v e E f g a n i s t a n ( G a z n e , Kabil, B a m y a n , K u n d u z ) d a z a p t e t m i l e r s e d e H a k a n n fil v e - m s e l l h m d a h e l e sile y i n e k a y b e t m i l e r d i r (1313). Afganistana h k i m i k e n , H i n d i s t a n a da bz a k n l a r yaptlar. 1318 de aatay Hanl^ikiye ayrld: B u ailenin bir ksm ark T r k i s t a n d a (li, Cu, K gar) dier bir ksm da M a v e r a n n e h i r d e h k m srd. ark Trkistan hnlar nfuz ve amiriyetlerini muhafaza etmilerse de garptekiler Mave r a n n e h i r trk b e y l e r i n i n nfuzlar altna girmi lerdir. a a t a y D e v l e t i n i n B a v e k i l i Kazgannn kzile e v l e n e n Emir Timur Krkn (Timurlenk) aatay h a k i m i y e t i n e kar ba gsteren isyann en ileri gelenlerindendi. T i m u r , uzun m c a d e l e d e n son r a a g a t a y l a r m s o n h a n lyas Hoca y M a v e r a n nehirden k o v m a a m u v a f f a k oldu ( 1 3 6 5 ) . aa tay s l l e s i n i n T r k i s t a n d a k i h a k i m i y e t i d e h i t a m b u l m u oldu. Bundan sonra agataylarm hakimiyeti, ark T r k i s t a n a m n h a s r kald. B u hakimiyette m e m leket dahilindeki muhtelif emirlerin birbirlerile muharebesi dolaysile zayflam v e en nihayet XVII inci asrn bidayetlerinde hocalarn eline gemitir.

10.

TMUR

DEVLET

Timur, Mavera.nnehirde Ke vilyetinde (ehri S e b e z ) d e d o m u t u r ( 1 3 3 6 ) . B a b a s n n ad Turgay d r . T i m u r u n b a b a s T r k (Berlas) kabile sine mensuptu. T i m u r kendisini Cengize bala y a n e c e r e s i n e r a m e n bir hakik T r k t r , iddia o l u n d u u gibi Mool deildir. Aile ad K r k n o l d u u n d a n k e n d i s i Timur Krkn ismile maruf idi. H a r p l e r d e s a k a t l a n d k t a n s o n r a " A k s a k T i m u r , , y a h u t T i m u r l e n k d e n m i t i r . K r k n ailesi, a s i l b i r T r k a i l e s i idi. Timurun geliinde Maverannehirde, Trk lerin aatay ailesine isyan dolaysile Kazgan i s m i n d e bir T r k beyi, garb T r k i s t a n d a h k m s r y o r d u . T i m u r u n b a b a s d a Kazgan m m n t a k a s n d a K e v a l i s i idi. T i m u r u n genlii tahsil v e asker talimlerle g e t i . y i ata b i n e r , iyi k l m k u l l a n r v e iyi o k atard. B o vakitlerinde santran oynamaktan holanrd. T i m u r gayet zeki, b u n u n l a b e r a b e r c i d d v e v a k u r idi. F a z l a n e e l i d e i l d i . C e s u r ve kahramand. Genliinde muhitinde herkese f a i k idi. K a l b i b y k k a h r a m a n l k l a r yapmak ve dnyaya hkim olmak arzusile arpyordu. Timur, evvel K a z g a n o r d u s u n d a zabit oldu. Kazgan halk tarafndan l d r l m v e az z a m a n da a a t a y t a h t n a H a n g e m i t i . B u y z d e n M a v e r a n n e h i r d e anari balad. Y e n i Han Ti m u r T u k l u k , asayii tesis iin T i m u r K r k n Mav e r a n n e h r e k u m a n d a n yapt ( 1 3 6 0 ) . T i m u r bu tedip harekti esnasnda hocalarla b e r a b e r alm v e m u v a f f a k i y e t i i i n d i n d e n v e h o c a l a r d a n isti fade etmitir. H o c a l a r d a T i m u r u n iktidar m e v k i i n e

gemesine altlar. Timur Maverannehirde m u v a f f a k o l u n c a T u k l u k , o l u lyas Hocay oraya Han v e Timur u V e z i r t a y i n etti. T i m u r , b u v a z i f e d e n istifa e d i p y a l n z k u m a n d a n o l d u . B u n d a n sonra, lyas Hocann suiidaresine kar isyan e d e n Timurlenk daa kt ve lyas Hocadan evvel M a v e r a n n e h i r Han olan E m r H s e y n e iltihak etti. T i m u r H s e y n i d e b e r t a r a f e t t i k t e n sonra M a v e r a n n e h r e h a k i m oldu ve 1 3 5 9 nisan 8 de Belhte Sultan iln edildi. M t e a k i b e n payitahtm S e m e r k a n d a nakletti.

UMUM SYA S VAZYET v e

T i m u r l e n k tahta kt vakit Asya ark A v r u p a d a siyas vaziyet y l e idi :

I - ran r u h a n l e r i n inkrazndan s o n r a ( 1 3 4 4 ) ran, X I V n c asr ortalarnda p a r a l a n m bir h a l d e v e a n a r i i i n d e idi. B a l c a d r t s l l e v e birok mahal prensler birbirile kavga ediyor du. B u s l l e l e r i n a d e d i v e h k i m o l d u k l a r m n taka daima deiirdi. Bu drt s l l e : Celajirliler, Muzaffer sllesi, Kurtlar v e Serbedaran idi. B u n l a r n en m h i m m i o l a n Muzaffer sllesi Pers, r a k A c e m v e K a r m a n m m t a k a s n d a h k i m idi. Merkezleri Yezt idi. Celayirliler, bir T r k kabilesidir. Bu kabilenin r e i s i , h a s m oban h l a r a g a l e b e a l a n ( 1 3 3 7 ) B y k H a s a n d r . B u n a r a n l l a r Hasan Bzrk derler. Celayirliler Badat ve Tebrize hkimdiler. ra nn imali a r k s i n d e v e c i v a r n d a ise, M e r k e z l e ri H e r a t t a o l a n Kurtlar hkimdi. i o l a n Serbedaran l a r ise S e b z e v a r v e c i v a r n d a h k m s r y o r l a r d . B u n l a r d a n elli s e n e d e
529 34

iktidar m e v k i i n e k a n 12 h k m d a r d a n ldrlmt.

dokuzu

II H i n d i s t a n : M s l m a n T r k Tulu sl lesi Delhi d e 1 3 2 1 . d e Biletlerin yerine kaim olmu tu. T i m u r u n d o d u u z a m a n h k m d a r o l a n T u l u l a r d a n Mehmet mutaassp olduundan Bahman t e b a a s n t a z y i k e t m e k t e idi. B u n d a n k a n u m u m isyan neticesinde imparatorluu paraland. Bu vaziyetten istifade e d e n e m i r l e r i , valileri m s t a k i l o l d u l a r v e a r a z i s i z e r i n d e , Bengalda, Caunpur, Malva, Gcerat ta v e Dekkan d a b e mslman devlet m e y d a n a kt ve Delhi mparatorluu X I V n c asr nihayetinde bir (Doab) Sultanln dan ibaret kald. II i n : C i n d e K u b i l a y s l l e s i n e kar 1 3 0 2 de i s y a n b a l a d . 1 3 7 0 i n a r a z i s i T r k - M o ol h a k i m i y e t i n d e n kt. B u tarihten s o n r a Min sllesi taarruza g e e r e k in h a r i c i n d e b i r o k T r k m e m l e k e t l e r i n i d e i l h a k etti. B u m e m l e k e t l e r i k u r t a r m a k T i m u r u n g a y e s i idi. M u a z z a m b i r ordunun banda bu emelini tahakkuk ettirmek ve ini z a p t e t m e k z e r e g i d e r k e n vefat b u n a m n i oldu. IV T r k l e r ; a ) C e n g i z H a n n i k i n c i o l u a g a t a y a brakt devlet bir b u u k asr k a d a r de v a m etmi ve a g a t a y m ve O k t a y n l m n d e n sonra pek kark ve dadaal bir mevcudiyet yaam. (1241). agataydan sonra m e m l e k e t dahilinde 31 ka dar Han veya emr h k m s r y o y d . Bunlarn rekabeti y z n d e n devlet, M a v e r a n n e h i r Hanl

ve ark aatay Hanl namile ikiye ayrld ( 1 3 2 1 ) . . a r k k s m d a da, s l l e n i n t e e s s s n d e n , T i m u r tarafndan imhasna kadar on b e H a n gelip geti. d a h a a r k t a , m e r k e z i Hami olmak zere bir U y g u r Hanl vard. i m a l d e ise, C e n g i z H a n n o l u Ciicinm vefatn da ( 1 2 2 5 ) m e m l e k e t i Altmordu, oullar arasnda taksim olunmutu: B y k o l u Orda, a r k t a Akordu [l m n t a k a s m d a ; R u s y a fatihi Batu, merkezi Saray olmak zere\Gkorduhavalisinde; n c b i r o l u , Say han i s e A k o r d u n u n i m a l i n d e b i r e r d e v l e t k u r d u . a y b a n sllesinin iki reisi vard: a y b a n ve zbek. b) A z e r b a y c a n v e M e z o p o t a m y a Trkleri: (Ce l a y i r l e r ) d e n Byk Hasan Badatta y e n i bir s lle k u r m u t u ( 1 8 3 5 ) . B u slle ayni z a m a n d a Badat ve Azerbaycanda hkimdi. C e l a y i r , b i r T r k k a b i l e r e i s i n i n i s m i idi. C e l a y i r E m i r l e r i n e ( l k a n ) l a r da d e n i r d i . B u d e v l e t , a y n i m m t a k a d a H u l a g Devletini istihlf etmitir. Celayirlerden Timurlengin taarruzuna urayan Sultan Ahmet m e m l e k e t i n i k a y b e d e r e k S u r i y e v e M s r a iltica etti. A n c a k T i m u r l e n g i n v e f a t n d a n s o n r a ( 1 4 0 5 ) m e m l e k e t i n i istirdat edebildi. Bu devlet, eski mttefiki ( K a r a k o y u n l u ) H k m d a r Kara Yusuf u n t a a r r u z u y l a y k l d ( 1 4 1 0 ) . Kara Koyunlular, Celayirlerin evvel mttefik l e r i s o n r a da h a l e f l e r i o l m u l a r d r . G e r e k b u n l a r a
[1] Y a y k ( U r a l ) n e h r i n i n a r k n d a b u n e h i r l e A r a l g l aras.

ve gerekse Akkoyunlulara bayraklarndaki iarete g r e bu isim verilmitir. Evvel Van gl civarnda k k bir mntakaya h k i m olan K a r a k o y u n l u l a r b i l h a r e T r a b zon ve havalisini de elde etmilerdir. K a r a k o y u n l u sllesinin atas, B a d a t S u l t a m Celayirlilerden veysin, hizmetlerine mkfaten trk askerlerine kumandan t a y i n ettii Kara Mehmetvlv. O l u Kara Yusuf b u v a z i f e d e k e n d i s i ne halef olmutur. K a r a k o y u n l u sllesi, Kara Yusufla balar. K a r a Y u s u f , a i l e s i n i n h m i s i Uveysteri Badadi a l m s a da, T i m u r t o r u n u E b u b e k i r i g n d e r e r e k e h r i istirdat ve Sultan A h m e d e geri verdi. Akkoyunlu sllesi, 1 3 7 8 den 1 5 0 9 tarihine k a d a r A k k o y u n l u e l i n d e h k m r a n idi. Akkoyunlular, Timurlengin merkezi Diyarbekir olmak zere Mezopotamya ve E r m e n i s t a n d a b i r m n t a k a v e r d i i E m r Bayendere mensuptular. B u s e b e p l e b u devlete B a y e n d e r Devleti de denir. H k m d a r l a r n n says p e k belli deildir. lk h k m d a r l a r Uzun Hasan v e y a h u t Turah Beydir. Bidayette Musul ve A m a d i y e y e sahiptiler. Olu Kutlu B e y hakimiyetini M e z o p o t a m y a n m m h i m b i r k s m n a t e m i l etti v e 9 0 y a n d a ( 1 4 0 6 ) da ld. Sivas E m r i , Kad Burhanettin in hizmetine g i r e n Kutlu Bey m o l u Kara Osman e f e n d i s i n i l d r e c e k m e m l e k e t i n i almt. Bir o s m a n l o r d u s u a l e y h i n e h a r e k e t e g e t i i n d e n Kara Osman T i m u r o r d u s u n a iltica etti v e T i m u r u n B a y a z d a k a r m u h a r e b e s i n d e T i m u r a h i z m e t etti. B u h i z m e t e m k f a t e n T i m u r , Kara Osmana S i v a s , E r z i n c a n , Mardin ve Urfay verdi.

c) Suriye, A r a b i s t a n v e Msr: B u m e m l e ket, X I V n c asrda, Msrda T r k m e m l k l e r i n i n i d a r e s i n d e idi. S u r i y e d e h r i s t i y a n v e m s l m a n l a r arasnda m n a f e r e t vard. M e m l k l e r yalnz Kzldeniz sahilinde deil, Badat Abbasi Halifeliinin imhasndan sonra ( 1 2 5 8 ) Melekede d e h k i m i d i l e r . d) O s m a n l l a r v e B i z a n s l l a r : G r e k m p a r a torluu sukut halindedir. Anadoludaki vilyetleri, Seluklerin halefleri olan Osmanllar birer birer z a p t e t m e k t e idiler. T i m u r u n d o d u u z a m a n h k m e t s r e n Orhan, B u r s a znik, z m i t v e B a l k e s i r i a l m t . P a y i t a h t B u r s a idi. O r h a n , M e m l e k e tini M a r m a r a h a v z a s n a t e m i l e t m i v e a n a k k a le b o a z n g e e r e k b o a z l a r a h k i m o l m u t u . Mteakip a s r d a s t a n b u l u z a p t e d e n ' Fatih Mehmet, A v r u p a n n v e A s y a n n en k u v v e t l i H k m d a r l a r n d a n b i r i o l m u t u . F a k a t T i m u r u n ta a r r u z u n a u r a y a n O s m a n l Devleti etin imtihan lar v e a r f e l k e t l e r g e i r m i t i r . V - arkn hristiyan kr allklar: X I V nc asrda Kudste kurulan Fransz Krall pek zen gindi. F a m a g u s t a l i m a n A v r u p a ve a r k a r a s n d a m h i m b i r m b a d e l e m e r k e z i idi. B u r a s n 1 3 7 3 te C e n e v i z l e r v e 1 4 6 4 te V e n e d i k l i l e r z a p t e t t i . V e n e diklilerden O s m a n l l a r n eline geti. K i l i k y a d a k i E r m e n i K r a l l da i n h i t a t h a l i n d e idi. Y u m u r t a l k l i m a n n n r e k a b e t i n d e n memnun o l m a y a n Msr M e m l k l e r i mteaddit defalar Er menilere taarruz ettiler. 1 3 7 5 te Ermenistan n a m n a y a l n z (Sis) k a l e s i k a l m t . B u da s u k u t ettikten s o n r a E r m e n i K i r a l P a r i s t e l d .

1 2 4 8 de C e n g i z m p a r a t o r l u u n a ilhak o l u n a n Grcistan X I V n c asrn son 1 5 s e n e l e r i n d e bir o k d e f a l a r T i m u r l e n k t a r a f n d a n istil v e t a h r i p olundu. Avrupada, Moldavya (Budan) ve Eflak zaman zaman istiklllerini k a y b e t m e k ve tekrar elde e t m e k suretile m k l bir h a y a t g e i r i y o r l a r d. B u l g a r K r a l l 1 3 9 6 d a O s m a n l l a r t a r a f n dan z a p t o l u n a r a k ortadan kalkt. VI K r m v e R u s y a : K r m d a B i z a n s n h a k i m i y e t i o r t a d a n k a l k m v e T r k l e r h k i m ol m u t u . Cenevizler sahil "ehirlerinde ticaret iin yerlemilerdi. Henz Venediklerden bahis yok tur. B i r o k k k p r e n s l i k l e r e p a r a l a n m olan Rusya ve L i t v a n y a n m tehdidinde olduundan Trklerin hakimiyetini kabul etmiti. Moskova prensleri, T r k Hanlarnn oyunca mesabesinde idi, v e H a n l a r d a n c l u s m e n u r u a l m a a m e c b u r dular. Trkler, merkez bir hkmet fikri vermek ve Avrupann Rusyay istilsna mni olmak suretile belki istemeksizin, Rusyanm istiklline ve birliine hizmet ettiler. VII - T r k l e r v e A v r u p a s T r k l e r l e A v r u p a a r a s n d a o k e r k e n d e n ticari m n a s e b e t vard. B i r o k a z a s h r i s t i y a n b u l u n a n b i r m i l l e t i kami len hristiyan y a p m a k gayretile X I I I n c asrdan itibaren birok misyonerler gnderildi. Papalar, Fransa kiradan, ngiltere, spanya k i r a d a n T r k hkmdarlarile m u h a b e r e ederler ve kendilerde ittifak e t m e e a l r l a r d . Bir spanya sefirini S e m e r k a n t t e k a b u l eden T i m u r , F r a n s a K i r a l A l t n c arl a t i c a r i m n a s e -

betlerin arttrlmas iin bir n a m e yazm, kral da 1 4 0 3 te yazd dosta b i r c e v a p t a T i m u r a ( n a m a l p ) satile h i t a b e t m i t i r . RANIN ZAPTI T i m u r , S u l t a n o l d u k t a n s o n r a e v v e l ark aatay ve Harzemi tamamen zapt iin s e n e d e n fazla s r e n etin m u h a r e b e ler y a p m a k m e c b u r i y e t i n d e kald ( 1 3 8 0 ) . K p a k t a karklklar oldu. Anari iinde bu l u n a n b u m m t a k a d a A k o r d u H a n Urus ile K r m H a n Toktam muharebe ediyorlard(1375). T o k t a m m a l p o l u n c a T i m u r a iltica etti v e T i m u r u n v e r d i i o r d u i l e K p c a g e r i ald. Toktamia y a p l a n b u y a r d m m n a s e b e t i l e T i m u r u n a s k e r i ilk d e f a o l a r a k s l v l a r l a t e m a s a girmiti. Toktam m y e r i n e A l t n o r d u H a n o l a n Ma maya Moskova Prensi Dimitri isyan ettiinden T i m u r , R u s l a r tedip- i i n i k i n c i defa R u s y a y a b i r ordu gnderdi. T r k ordusu, Ruslar malp ve M o s k o v a y d a t a h r i p e t t i k t e n s o n r a da ( P o l t a v a ) c i v a r n d a R u s y a y istilya hazrlanan Litvanyah l a r d a m a l p etti. B u y a n l h a r e k e t v e m d a hale Ruslar kurtarm ve birliklerini v e hayatla rn temin etmitir. Timur, bu ilerden sonra. (1381-1385) be sene zarfnda yapt muhtelif seferlerle imal, a r k r a n z a p t e d e r e k o r a d a h k m s r e n Kurt, Serbedar v e Mazenderan Emirlerini esir e d e r e k S e m e r k a n d e getirdi v e lkelerini ailesine m e n s u p pre n s l e r a r a s n d a t a k s i m etti. Bundan sonra Timur, harekta devam ederek iki s e n e zarfnda ( 1 3 8 6 - 1 3 8 7 ) P e r s , I r a k v e Azerb a y c a n zaptetti; b y k bir m u h a r e b e d e C e l a l y i r l i

Sultan Ahmedi malp ederek kendisini firara m e c b u r etti. T e b r i z d e n i m a l e h a r e k e t i n e d e v a m e d e n T i m u r , K a r s , Tiflis ve b t n Grcistam zaptettikten sonra klamak zere Karabaa gitti. 1 3 8 7 b i d a y e t l e r i n d e g a r b a d n e r e k O s m a n l P a d i a h B a y a z t t a n E r z u r u m , E r z i n c a n , M u , Ah l a t v e V a n ald. T i m u r , Muzaffer sllesinden Zeynelabidinin B e y a t t a g e v e k l i k g s t e r m e s i z e r i n e i k i n c i defa Perse, Isfahana dnd. i r a z d a i k e n , e v v e l c e h i m a y e ettii A l t n o r d u H a n Toktamm M a v e r a n n e h i r ! istil ettiini r e n d i . S e m e r k a n d a a v d e t z e r e i k e n yolda o l u mer eyhin m a l b i y e t i h a b e r i n i ald. T i m u r u n gelmekte olduunu renen Toktam derhal savutu. Takip edilmediini grnce ertesi s e n e y i n e M a v e r a n n e h i r e a k n yapt. Ti m u r , T o k t a m iini h a l l e t m e k istedi; b y k bir o r d u ile K p a k m e m l e k e t i n e g i r e r e k dman, M o s k o v a y a k a d a r t a k i p v e m a l p etti ( 1 3 9 1 ) . T i m u r , o r d u s u n a b u z a f e r e r e f i n e 2 6 g n s ren ziyafetler v e r m i ve g e c e g n d z elenilmi ve mteakiben Semerkande dnmtr. B u n d a n sonra T i m u r u n " B e S e n e Harbi,, deni len seferi balar. Timur, 1 3 9 2 de Semerkantten hareketle randa bagsteren isyanlar tedip ve Perste Muzaffer sllesini ortadan kaldrdktan s o n r a Celayirli Sultan A h m e t t e n B a d a d i zapt ve ailesini esir olarak S e m e r k a n d e gnderdi. T i m u r b u n d a n s o n r a k a a n S u l t a n A h m e d i ta k i b e n S u r i y e y e gitti v e U r f a y z a p t e t t i k t e n s o n r a K e r k k , Erbil ve Musul taraflarna y r d ve d a h a s o n r a Ahlat, Bitlis, M u v e S v a s t a n g e e r e k t e k r a r G r c i s t a m istil etti ( 1 3 9 4 ) .

Toktarrn, t e k r a r t a a r r u z ettiinden ( 1 3 9 5 ) Ti m u r Derbentten geerek Kpak memleketine girdi ve tedibatta b u l u n a r a k M o s k o v a y a kadar gitti v e b i r s e n e d e n f a z l a b u r a s n i g a l i a l t n d a tuttu. G a y b u b e t i n d e r a n d a b i r o k ihtilller k tndan S e m e r k a n d a dnd (1396). B u n d a n s o n r a T i m u r l a O s m a n l P a d i a h Bi r i n c i B a y a z t a r a s n d a k i r e k a b e t v e h u s u m e t git t i k e artt. S u l t a n B a y a z d m Ms P a d i a h B e r k u k a , T i m u r a l e y h i n d e b i r ittifak t e k l i f e t m e s i v e Sivas Emri Burhanettinin vefatnda Bavazdm K a r a m a n zaptetmesi T i m u r l a arasndaki felketli harbe sebep olmutur. T i m u r , din, s i y a s v e d a h a z i y a d e o k m a s r a f l g a r p s e f e r i n i h a z r l a m a k i i n m a l bir m a k s a t l a Hindistan seferine de g i r i e r e k ( 1 3 9 8 ) be ay on yedi gn devam eden bir seferden sonra Semer k a n d a dnd ( 1 3 9 9 ) . B u sralarda Msr Sultan Berkuk Suriyede isyan eden valilerle urayor C e l a y i r l i S u l t a n A h m e t te M s r n v e K a r a Y u s u f u n y a r d m ile B a d a d a d n m v e A z e r b a y c a n istil e t m i t i . O s m a n l P a d i a h B i r i n c i B a y a z t ta b u v a z i y e t t e n i s t i f a d e e d e r e k S i v a s v e M a l a t y a y al mt. Bunlar h a b e r alan T i m u r t e k r a r g a r b a ha r e k e t etti. C e l a y i r l i Sultan, Ahmet v e Kara Yusuf k o r k a r a k O s m a n l p a d i a h n a iltica ettiler. T i m u r , Azerbaycandan sonra Karabaa girerek Azerleri v e G r c l e r i tedip ve g a r b a d n e r e k A n a d o l u y a girdi. Sivas ve Malatya zaptolundu. T i m u r buradan S u r i y e y e d n d . H a l e b i zaptetti. H a l e p t e n s o n r a H a m a , H u m u s , B a l e b e k v e S a m da ald. A h a l i d e n

san'at e r b a b n S e m e r k a n d a g n d e r d i . S u r i y e sefe r i n d e n s o n r a B a d a d a d n d . Ahmet Celayir ve Kara Ymuf M o s k o v a y a k a m l a r d . T i m u r B a d a d i t e k r a r zaptetti ( 1 4 0 1 ) . B a d a t , B a s r a a t t l a r a p sahalarndan bir vilyet yaplarak torunu E b u B e k i r e verildi. K Karabada geirdikten sonra Bayazda kar m u h a r e b e iin T o r t u m , K e m a h t a n g e e r e k K a y s e r i v e A n k a r a y a t e v e c c h etti. K a r a Y u s u f u n t e v i k i n e k a p l a n Sultan Bayazt, A n a d o l u d a k i Ti m u r u n mttefiklerini sktryordu. Sivas hk m e t i n e v a z y e t e t m e s i m c a d e l e y i g a y r i k a b i l i iti nap bir hale getirmiti. E v v e l k i zaferlerinden ma rur olan Bayazt h i b i r tedbir a l m a m t . T i m u r l a Bayazt arasndaki Ankara muharebesi bu ehrin i m a l i a r k s i n d e ubukova civarnda v u k u bul mutur. O z a m a n m u h a r e b e y i g r e n l e r h e r iki tarafta bir m i l y o n a s k e r i n m u h a r e b e y e itirak ettiini s y l e r l e r ( ? ) . T i m u r u n o r d u s u da A n a d o l u dan epey a s k e r toplamtr. B u n d a n b a k a Hindist a n d a n g e t i r d i i 3 2 fili d e c e p h e n i n m u h t e l i f n o k talarndan m u h a r e b e y e sokmutu. M u h a r e b e o k uzun ve kanl oldu. 1 4 0 2 senesi 2 0 temmuzu sabah balayan m u h a r e b e geceye kadar devam etti. S c a k t a n y o r u l a n , s u s u z l u k t a n b a y l a n v e b i r ksm askerin Timura gemesinden zayflayan Osmanl ordusu harika denecek kadar fedakr lklar gsterdii halde m a l p oldu. Bayazdn yanndaki 10,00Q yenieri askeri ldkten sonra Bayazt k a m a k istedise de atndan d t n d e n olu Y a h i B e y l e birlikte esir edildi. T i m u r , Sultan B a y a z d h r m e t l e k a r l a d v e i t i b a r etti. Timurun Bayazd bir kafese koyarak beraber gezdirdii h a k k n d a k i rivayet doru deildir.

S u l t a n B a y a z t t e e s s r n d e n 1 4 0 3 s e n e s i 9martnda Akehirde ld. Timur, olu Musaya Osmanl padiahnn cesedini alp gtrmee m s a a d e etti. Timur B u r s a y zaptetti. Timur buradan zmire dnerek burasn igal eden ( R o d o s ) valyelerini mslman olmaa icbar etti. M s l m a n o l m a y a n l a r l d r l d . Timurun m u z a f f e r i y e t l e r i n d e n r k e n Msr S u l t a m bir sefa ret h e y e t i g n d e r e r e k h a k i m i y e t i n i t a n m v e Msrda c u m a hutbelerinde ismini o k u t m a k suretile d o s t l u u n u k a z a n m t r . Timur arka dnerek 1403 - 1404 kn Karabada geirdi ve ilkbaharda Semerkanda dnd.

T i m u r 1 4 0 4 te S e m e r k a n d a d n d z a m a n yeni ftuhat d n y o r d u . T e k r a r silha sarl m a d a n , Msr, O s m a n l Padiahl, M e z o p o t a m y a v e s p a n y a d a n g e l e n s e f i r l e r i k a b u l etti v e b i r o k torunlarn evlendirdi. Bu ziyafetlerdeki bolluk i i t i l m e m i b i r d e r e c e d e idi. Btn misafirler ok arap itiklerinden sarhu olmulard. T i m u r , ini m s l m a n y a p m a k ve orada T r k h a k i m i y e t i n i y e n i d e n tesis e t m e k istiyordu. B y k bir ordu topland ve T i m u r 1 4 0 4 senesin de bu o r d u n u n b a n d a sefere kt. T i m u r yolda Otrar da l e c e i n i h i s s e d e r e k v e z i r l e r i n e s o n vasi y e t l e r i n i y a p t . T o r u n u Pir Mehmet Cihangiri halef t a y i n e t t i k t e n s o n r a d n y a i i l e m e g u l o l m a k istem i y e r e k istirahate ekildi. 3 6 sene h m m e t sren T i m u r 71 y a n d a o l d u u h a l d e 1 4 0 5 senesi 19 k n u n u s a n i s i n d e Otrar da l d . C e n a z e s i S e m e r kanda nakledildi.

T M I T TD T F T CT T I M U K I S III

A -

Timur,
K

zaptettii
_ . ,

yerlerden
, . ,

yalnz

A m u d e r y a , Snt nehirleri, Aral, Haz a r glleri, Kuri n e h r i v e Frat havalisinde, M a v e r a n n e h i r , Efgan, ran, Irak v e A z e r b a y c a n ve G r c i s t a n d a tekilt y a p m ve bu mntaka haricinde yapt muhare beler bir akndan ibaret kalmtr. Timur, bukadar g e n i bir imparatorluun bir h k m d a r tarafndan i d a r e e d i l e m e y e c e i n i a n l a d n d a n h a y a t n d a l kesini oullar v e torunlar arasnda msavaten t a k s i m etti: fakat hadisatla b u n l a r iki b y k dev let h a l i n d e b i r l e t i l e r : 1 Garb ran, Tebriz ve Badatta Miranah v e o u l l a r Ebubekir v e Mehmet mer'in devleti? 2 E v v e l yalnz H o r a s a n a m n h a s r olan .ahruh D e v l e t i . B u d e v l e t az z a m a n d a M a v e r a n nehiri ve birka sene zarfnda S u r i y e v e Arabis tan m s t e s n a o l m a k z e r e T i m u r u n e s k i i m p a r a t o r l u u n u n f u z v e h a k i m i y e t i a l t n a ald. ahruh, devletini krk sene k a d a r yaatabildi. s y a n eden evltlar, Celayirliler v e K a r a k o y u n l u T r k l e r d e m c a d e l e m e c b u r i y e t i n d e kalan Miran a h Cellettin Gurga D e v l e t i p e k a z z a m a n d a o r t a dan kalkt. a h r u h ta l d k t e n s o n r a ( 1 4 0 7 ) d e v l e t i d a l d. N f u z u k k m n t a k a l a r a v e e h i r l e r e i n h i SININ NETCELER
.c
a r P r

|pn

VP h i r h i r l pril p k a v c r a

f>c\pn

Timur

hfa-

cinn slinG dt. B u n d a n istifade eden a y b a n l e r , M a v e r a n n e h i r d e zbek D e v l e t i n a m i l e d e v a m l b i r d e v l e t k u r d u k l a r gibi I r a n d a m i l l i y e t c e r e y a n n u y a n d r a n Safevler de Iranda_Timur ahfadnn yerine .geerek mttehit bir Iran vcuda getirdiler.

T i m u r a h f a d n d a n y a l n z Babur ah Hindistanda iki a s r d a n f a z l a s r e n b i r i m p a r a t o r l u k y a p m t .

Vukuatla dolu
a S 1 F e d e b a t f e

geen
n v e s

on
a n a t

drdnc
n o k t a

MRLULAR ' y ' ' DEVRNDE F- n a z a r n d a n p e k p a r l a k b i r d e v i r d i r . KR HAYAT B u n u n sebebi hkmdarlarn saray larna edipleri, airleri san'atkrlar toplamalar v e b u n l a r t e v i k etmeleridir. T i m u r da limleri v e edipleri s e v e r d i . Zaptettii b t n m e m leketlerin en iyi s a n a t k r l a r n S e m e r k a n d a gn d e r e r e k payitahtn m u h t e e m abidelerle ssledi. O vakit airlerin faris v e n a i r l e r i n a r a p a y a z m a l a r detti. B u d e v r i n e n m e h u r a i r i Hafz dr. T i m u r hususile tarih e s e r l e r d e n o k h o l a n r d. l i m l e r l e g a y e t h u s u s v e a r k a d a a m n a kaa ederdi. Timurun oullarna nasihatlarm muhtevi Tz k k t isimli eseri muvaffakiyet ve azametini temin eden birok nizam ve hikmetleri camidir. Orta Asyada ilme, medeniyete hizmet eden T i m u r b i l h a s s a i m a r a o k m e r a k l idi. M a v e r a n n e h i r d e p a y i t a h t S e m e r k a n d i v e T r k i s t a m n di e r e h i r l e r i n i i m a r e t m i b u r a l a r d a <nizel b a h eler, camiler, hanlar, saraylar, m e d r e s e l e r , ha mamlar yaptrmtr Ziraate de e h e m m i y e t ver m i v e M a v e r a n n e h i r d e b i r o k k a n a l l a r atr mtr. T r k , K p a k v e O s m a n l Devleti gibi T r k d e v l e t l e r i n i e z m e k l e t r teltie 23.r3.r1 d o k u n m u * b u n u n aksi tesiri v e neticesi olarak R u s v e ran birligine z e m i n hazrlanmtr T r k l din tarikile

ve ulemay devlet iine kartrmak suretile arap tesiri altna s o k m a s da o k fenal m u c i p o l m u t u r . ' Siyas ve tima noktai n a z a r d a n inhitat devri addedilmek lztmgelen Timurlular devri fikir hayat itibarile m s l m a n tarihinin en parlak devirlerinden biridir. H k m d a r l a r , limleri yal n z t e v i k l e iktifa e t m e z l e r d i ; k e n d i l e r i d e e s e r l e rde, sylerile fikir hayatna itirak ederlerdi. Bu b a p t a , ahruh, Ulu Bey, Hseyin Baykara ve Babur ismini z i k r e t m e k kfidir. B u padiahlarn hepsi edip v e air idiler. U l u B e y i n S e m e r k a n t t a yap trd rasatane d n y a n n en gzel eserlerinden b i r i idi. R a s a t i l m i n e , r i y a z i y e y e h i z m e t i b y k tr. E s e r l e r i A v r u p a d a t e r c m e v e t e t k i k e d i l mitir. Farisnin tesirinden k u r t u l a m a m a k l a bera b e r b u d e v i r d e t r k edebiyat da g z e l e s e r l e r v c u d a getirmitir. Timurun ocuklar zamannda yayan, btn Trkln en b y k airlerinden biri olan Ali ir Neva T i m u r l u a r n e d e b v e i l m m e c l i s l e r i n d e trkenin hakkn muvaffakiyetle mdafaa etmi v e ( M u h a k e m e t l - l g a t e y n ) adl e s e r d e t r k e n i n farisye s t n l n ispat etmitir. T i m u r l u l a r devri, r e s i m v e iyi yaz noktai na z a r n d a n da e n p a r l a k b i r d e v i r d i r . M a v e r a n n e hir ehirlerinde birok resim meslekleri m e y d a n a kmtr. Cengizin byk ordusu Asyada o z a m a n n en m k e m m e l v e muntaz a m o r d u s u idi. L k i n T i m u r , C e n . g i z i n o r d u t e k i l t e s a s n a g r e t a n z i m ettii orL A m

CENGZ VE TlMUR ORDU-

d u u n u d a h a m k e m m e l bir hale ifra etmitir. H e r iki T r k c i h a n g i r i n i n a s k e r tekilt, s e v k u l c e y v e t a b i y e u s u l l e r i , o r d u l a r n d a k u l l a n l a n si lh v e tehizat a r k m v e r r i h l e r i tarafndan hayli tafsil ile k a y t v e h i k y e o l u n d u u g i b i , g e e n a s rn s o n l a r n a d o r u R u s E r k n h a r b i y e Ferikle rinden Ceneral vanm, uzun mddet Orta Asya ve steplerde dolaarak ve mverrihlerin naklet t i k l e r i n i t o p l a y a r a k Cengiz v e Timur u n o r d u l a r n v e h a r p u s u l l e r i n i t e s b i t e a l m t r [1]. A a d a k i malmat, bu mtehasss Ceneraln eserinden, hulsann hulsas olmak zere alnmtr: T i m u r u n ordusu, y a y a v e atldan m r e k k e p t i . Y a y a a s k e r i n e u z a k s t e p s e f e r l e r i n d e at v e r i l i r d i . Atl a s k e r , h i o l m a z s a b u a s k e r i n b y k b i r k s m icabnda yaya harbi y a p a c a k surette talim v e t e r b i y e g r m b u l u n u y o r d u . Atl, b i l h a s s a o k v e dikkatli ok a t m a k l z u m u hsl o l u n c a atndan inerdi. Atl a s k e r , alelade v e s e m e s v a r i l e r d e n t o p l a n a n i k i k s m a a y r l r d . S e m e atllar, d a h a iyi m c e h h e z a r s v a r i k t a l a r n , d i e r l e r i hafif svari k t a l a r n tekil ederlerdi. B u n l a r d a n baka Hann muhafz svarisi vard ki tehizat o k m k e m m e l ve elbiseleri ok mzeyyendi. Bu temelli asker snflarndan baka, m u a v i n s n f l a r d a m e v c u t idi k i u n l a r d r : 1) K p r c ktaat: Bunlar gemi ve kayk yapmakta, kpr k u r m a k t a i s t i h d a m o l u n u r d u ; 2 ) Y u n a n a t e i at m a k t a kullanlan kt'alar; 3 ) M u h a s a r a aletlerini
[1] C e n e r a l L i e u t e n a n t M. . v a n i n , - C e n g i z H a n v e Timurlenk z a m a n l a r n d a Monol - Tatar ve Orta Asya k a v m l e r i n i n i n harp s a n ' a t l a r m a ve istillarna dair. P e tersburg, 1 8 7 5 .

v e ate atan m a k i n e l e r i imal v e istimalile u r a a n s a n a y i k t a l a r . B u let v e m a k i n e l e r , T i m u run o r d u s u n d a o k m k e m m e l bir hale getirile bilmiti. Y u n a n atei a t m a k iin b i r n e v i b a k r k a z a n l a r ( b u g n k h a v a n t o p l a r n n iptida ekli) kullanlrd. T i m u r u n k a l e m u h a r e b e l e r i n d e n an lalyor ki, k a l e l e r i n m u h a s a r a v e zapt iin Y u nanllarn ve Romallarn kullandklar usullerin h e p s i b u T r k B e y i n e t a m a m e n m a l m idi. 4 ) D a l a r d a h a r e k e t iin T i m u r , dalk m e m leketler ahalisinden toplanp talim g r m husus p i y a d e a s k e r l e r i t a n z i m e t m i t i ki b u n l a r , a d e t a b u g n k alpinist k t a l a r n n ilk ekli d e m e k t i r . G e n c i n v e Timurun ordusu, 10 ve emsali mik tarnda efrada m n k a s e m d i ; y a n i k t a l a r 10, 1 0 0 , 1 0 0 0 , 1 0 0 0 0 kiiden m r e k k p t i ; on bin kiilik k t a y a , ki b a z a n 1 2 , 0 0 0 e de ibl olunurdu, ( t m e n ) d e n i l m e k t e idi. B u n l a r n basma bugn T r k C u m h u r i y e t i o r d u s u n d a dahi kullandmz unvanlar haiz k u m a n d a n l a r , yani onoa, yzba ve binbalar bulunurdu; (Tmen)e k u m a n d a eden zan unvan arapadan alnmt: Emr. T i m u r u n bu ordu tekilt b u g n e k a d a r ran Devleti or d u s u n d a da izlerini m u h a f a z a etmektedir. H a f i f s v a r i l e r , y a n i a l e l a d e atl k t a l a r n t e h i z a t h a r b i y e s i u idi: O k , y a y , s a d a k , klm, t e s t e r e , biz, i n e , ip, b a l t a , 10 a d e t o k b a , t o r b a , t u l u m v e iki at; b u n l a r d a n b a k a h e r 18 k i i n i n b i r de k e e d e n m a m u l a d r v a r d . S e m e s v a riler y u k a r d a saylan eyay tadklarndan b a k a balarna tulga, srtlarna zrh giyerlerdi. Ve b u n l a r n a d r l a r b e k i i l i k idi. Hann muhafz ktalar ise btn b u tehizata ilve o l a r a k g r z (harp topuzu) v e h a r p baltas da

tarlard. Muhafz svarilerin atlarnn st kaplan p o s t i l e r t l idi. B i n b a l a r v e e m i r l e r , k t a l a r n d a i h t i y a t ola rak klliyetli tehizat ve levazmat bulundurur lard ; b u n l a r m e k k r e , b e y g i r v e d e v e l e r ile naklonurdu. Piyadelerin khnlar, yaylar ve bir miktar oklar vard. Her m u h a r e b e d e n nce svari ve piyadenin yanlarnda nekadar ok bulunaca emirlerle bildirilirdi. Y a y a ktalar, m n h a s r a n hafif p i y a d e l e r d e n i b a r e t t i . G e n g i z yasas, sefere k m a d a n ve m u h a r e beye balamadan nce askerin yoklama edilerek sihhati, tehizat, levazmat g z d e n g e i r i l m e s i n i mirdi; T i m u r bu k a n u n a son derece riayet eder di. O n b a , o n n e f e r a r a s n d a n d o k u z u n r z a s i l e nevima intihap olunurdu. Mntahap onbalar, y z b a t a r a f n d a n t a s d i k e d i l m e d i k e t a y i n edil mi saylmazd. Onbalar, kendi mangalarnn n o k s a n n ikmal iin nefer alabilirlerdi. Binbalar, emirlerin veva prenslerin ocuklarndan harp iinde m e h a r e t ve cesaretile kendini gsterenler den tayin edilirdi. H e r c z t a m kumandannn bir de m u a v i n i vard; i c a b n d a k u m a n d a n n y e rine geerdi. Kt'a m i r l e r i n i n o t o r i t e s i , c e z a l a n d r m a k v e mkfat vermekle temin olunmutu. Her mir kt'as e f r a d n t a r d e t m e k h a k k n h a i z d i ; f a k a t i d a m e d e m e z d . T i m u r b e d e n c e z a l a r d a n holan . mazd, v e o r d u s u n d a b u nevi cezalar menetmiti. Derdi k i : "ahs nfuz v e h k m n , k a m ve dey n e k s i z i c r a e d e m e y e n b i r m i r , amirlik s f a t n a l y k d e i l d i r . . . , , E m r e a d e m i itaat, k o r k a k l k v e disiplini b o z m a k sular, C e n g i z yasas m u c i b i n c e

cezalandrlrd: k o r k a a kadn elbiseleri giydiri lip, y z n e d z g n v e a l h k s r l r v e b u k y a fetle b i r e e i n k u y r u u n a b a l a n a r a k a s k e r ara s n d a ve kalabalk y e r l e r d e alayla dolatrlrd. Onbalk ve yzbalk rtbeleri h e r nefer iin eriilebilecek derecelerdi; fakat binba ve daha y u k a r d e r e c e l e r iin ailev asalet aranrd. Bu n u n l a b e r a b e r a s a l e t k a y d m u t l a k d e i l d i . Asil olmad halde harpte b y k yararlk gsteren l e r d e b u r t b e l e r e terfi o l u n a b i l i r d i . M a a p a r a m i k y a s i l e l l m e z d i ; at fiatile l l r d . O n b a , n e f e r i n on misli, l k i n y z b a o n b a n n a n c a k iki misli m a a alrd; binbalarn m a a y z b a l a r n m i s l i idi. B u r a d a n k k zabitin o z a m a n l a r e h e m m i y e t derecesi anlala bilir. E h e m m i y e t s i z s u l a r iin m a a k a t i v e ten kisi cezalar tatbik o l u n u r d u . Timur ordusunda, hizmetin derece ve ehem m i y e t i n e gre, resm takdir v e sitayiler, m a a tezyidi, hediye v e ihsan, mali g a n i m e t t a k s i m i n d e h i s s e n i n a r t t r l m a s , r t b e terfii, m e f h a r e t u n v a n lar ( m e s e l B a h a d u r ) v e r i l m e s i g i b i m k f a t l a r v a r d . B t n b i r kt'ai . a s k e r i y e m k f a t a l y k grlrse, ona davul ve sancak verilirdi. T i m u r u n ordusu, daim v e m u n t a z a m ordu e s a s n a m s t e n i t idi. O r d u t e k i l t d a i m idi v e d e i m i y o r d u ; m u a y y e n bir disipline tbidi. Or d u n u n muhtelif a k s a m m u a y y e n almetlerle bir birinden ayrlyordu; mesel her svari ktasnn a t l a r a y n i r e n k t e n o l m a k artt. S v a r i n i n i gremedii yerlerde, dalk ve o m a n l k mntakalarda hareket piyadelere braklrd; kalelerin m u h a s a r a s p i y a d e n i n v a z a i f i n d e n m a d u t idi. T i m u r u n en o k kulland b y k cztam,

1 2 , 0 0 0 kiilik tmendir. Bir tmen tabiye mn tkasna girince muayyen ekilde bir harp n i z a m alrd. hatl, k o l z e r i n e t e s i s e d i l e n bu nizam harp, bazan 4 0 0 , 0 0 0 ve daha fazlaya b a l i o l a n p e k b y k k t a l a r i i n de, e s a s i t i b a r i l e deimezdi. ark devletlerinin ounda birbirine pek benzeyen bu harp nizamnda T i m u r tarafndan y a p l a n tadil, m e r k e z k o l u n u n y a l n z d e r s i n d e n bir svari perdesile rtlerek birinci v e ikinci hatlarda ak braklmas v e klliyetli ihtiyatn da bu aklk arkasnda toplan madr. B u suretle merkezi bo gren hasm, oraya kolaylkla dalar ve dalnca yanlarn v e banda b a k u m a n d a n bu lunan ihtiyatn tarafndan v a k i taarruzile m a h vedilirdi. T i m u r , b u m a n e v r a y birok defalar muvaffakiyetle tekrar etmitir. B u harp nizamnda s o n d a r b e y i iddetle v u r a n ar svari ihtiyatta bulundurulurdu.

11.
OSMANLI TA R H N E GRMEDEN EVVEL
T r k a s r )

OSMANLI TARH
l e r

' h i c r e t i n id< a s r n d a n ( V I I i n c i b a h y a r a k i s l m d n y a s n a gir misler ve seneden seneye artarak n i h a y e t A b b a s l e r i n hilfeti ele g e i m e l e r i n e silhla y a r d m etmilerdi. Abbasler d e v r i n d e , h u s u s d e Mutasam m ( I X u n c u asr) hil fetinden itibaren T r k l e r islm leminde b y k bir e h e m m i y e t k a z a n d l a r ; b u n l a r hilfetin m u haffe askeri, b y k k u m a n d a n l a r , vilyet e m i r leri olurlard. B u asrda, hilfet denilen islm im paratorluunun iktidar mevkii, Araplardan T r k lere intikal etmitir. Trkler, karkl sevmezler; bulunduklar yerlerde, intizam v e asayi temin e t m e k isterler.

j i ; I j | * r ! !
i

O \

islm peygamberinin vefatn mteakip, islm devleti, k a r g a a l k t a n , dahil k a v g a l a r d a n , hasl a n a r i d e n k u r t u l a m a m t . B i t m e z t k e n m e z da hil h a r p l e r d e n s o n r a i s l m d e v l e t i n i n bana g e e n [ A b b a s l e r z a m a n n d a islm lemi, fikr, din, i t i m a v e s i y a s n i z a l a r l a a l k a l a n m a k t a idi. B u a l e m i t e r k i p e d e n A r a p l a r , A c e m l e r b u bitmez t k e n m e z nizalardan pek zevk alyorlard; b i r t a k m m e t a f i z i k m e s e l e l e r , iptida m n e v v e r ler arasnda fikr m n a k a a v e m n a z a a l a r seklinde balayp gitgide ktlenin kanl sokak k a v g a l a r n , ihtill v e i t i a l a r i n t a e d i y o r d m Asker kumandanlklarna, vilyet emirliklerine y k s e l e n T r k l e r , b u a n l a m a d k l a r v e k y m e t te vermedikleri faydasz gevezeliklerin, intizam ve asayii b o z m a s n a kzyorlar; b u y z d e n iktisad hayatn, sulh ve refahn m u h t e l olmasna mni olmak istiyorlard. Abbas Devletinin zfma bais olan bu itia v e ihtilllerin d e v a m n d a n bittabi m e m n u n o l m a y a n halifeler, intizam m u h a f a z a y a m u k t e d i r Trkleri, devletin en y k s e k idare m a k a m l a r n a getirdiler; nihayet iktidar mevkii t a m a m e n T r k l e r e geti. Payitaht olan Badatta fil i k t i d a r , ' E m i r l m e r a u n v a n n t a y a n bir T r k n e l i n d e idi. V i l y e t l e r i n h e m e n h e p s i n d e T r k l e r h k i m d i . Hasl A r a p ve A c e m l e r i n dev let t a n z i m v e i d a r e s i n d e k i i k t i d a r s z l k l a r , i s l m devletini, X u n c u asrda (yani bu devletin k u r u l u s u n d a n iki c a s r s o n r a ) T r k l e r i n h k m v e idaresi altnafsokmutur. B a t a h a l i f e n a m n a i g r e n e m r l m e r a l a r ve sultanlarla vilyet emirleri, bilhare halifeyi srf n a z a r o l a r a k m e t b u t a n m a k l a b e r a b e r , k e n di n a m v e h e s a p l a r n a , k e n d i f a i d e v e z a r a r l a r n a

 a l m a k t a g e c i k m e d i l e r : Abbas halifesi, e m i r l meralarm, sultanlarn emri altndan k a m a z bir v a z i y e t e d t ; v i l y e t l e r ise a d e t a m s t a k i l b i r e r devlet oldular. Bu suretle zaten m e r k e z bir devlet o l m a k t a n u z a k b u l u n a n hilfet t a m feodal b i r i m p a r a t o r l u k halini ald; yle bir i m p a r a t o r l u k ki b a n d a res m e n h k m d a r o l a n zat, y a n i h a l i f e , s i y a s v e i d a r nfuz v e iktidarn k a y b e d e r e k yalnz m a n e v v e ruhan sultasn bir d e r e c e muhafaza ediyordu. slm feodal i m p a r a t o r l u u n d a , o z a m a n l a r bir nevi slm - T r k feodalitesinin teesss etmi olduu grlr. Bu m e s s e s e , garpta, h e m e n , a y n i tarih devirde teesss eden Hristiyan - Cer m e n feodalitesine b e n z e r . s l m - T r k feodalitesi islm l e m i n d e t r k h a r s n ilerlettii gibi bu lemin hudutlarn m u h a f a z a v e tevsia da hizmet etmitir. Filvaki, y u k a r d a g r l e n v e y a k n zamanlara kadar yanl olarak arap medeniyeti denilen, m e r k e z v e g a r b Asyann vsta m e d e n i yeti Arap, P e r s v e b i l h a s s a T r k l e r i n k e n d i h a r s hazinelerinden getirdikleri medeniyet unsurlarn beraberce ilemelerde, bilhassa trk prenslerinin t e r a k k i s e v e n h i m a y e l e r d e v e hatta bunlarn hars s a h a d a zat f a a l i y e t l e r d e h s l o l m u t u r . slm lemini garp, ark ve cenup hudutlarndan geniletip, Anadoluda, Hintte, Afrikada husus bir medeniyetin y e r l e m e s i n e amil olan devletlerin ou trk beylerinin idaresi altnda k u r u l m u t u r , Mteferrik bir surette islm d n y a s n a h k i m olan T r k l e r bu d n y a y d o r u d a n d o r u y a k e n di i d a r e l e r i a l t n d a k u v v e t l i v e m u n t a z a m b i r devlet halinde tensik e t m e k a r z u s u n u a b u k hissettiler. ptida, b y k s e l u k imparatorlar, s o n r a

I | ;

j' " i | I I

\ \ ; i I 1 j ! |

T i m u r u n ahfad, n i h a y e t O s m a n l padiahlar bu emeli takibetmilerdi. Hilfet v e saltanat nefsinde c e m ile, i s l m i m p a r a t o r l u u n u n d i n v e gayri din h k m d a r l n bir a h s t a b i r l e t i r m e k g a y e s i n e O s m a n O u l l a r n d a n Birinci Selim v s l o l d u . IX u n c u asrdan itibaren feodal b e y l e r d e n bazl ar, h u d u t l a r n g e n i l e t e r e k , y a n i d i e r b e y l e r i n l k e l e r i n i z a p t v e istil e d e r e k , b y k d e v l e t l e r k u r m a a m u v a f f a k o l m u l a r fakat hilfeti alma mlard; bunlarn en ehemmiyetlileri Gaznelilerin, Seluklerin v e Timurlularn k u r d u k l a r devlet lerdir. Selukler, h e m e n btn islm lemini kendi idareleri altnda toplayabilmi gibi idiler. Lkin m u h a r e b e v e n a k i l v a s t a l a r n n n a k s v e az s e r i olduu bu zamanlar o kadar geni bir imparator l u u n tek bal olarak idaresi pek zordu. Mte m a d i seyahat ve faaliyette b u l u n a n b y k S e l u k imparatorlarnn akla hayret veren enerjilerde bir m d d e t vahdetini m u h a f a z a edebilen bu b yk Trk mparatorluu da X I I i n c i asrda p a r a l n p u f a l a r a k , m e r k e z v e g a r b A s y a ile ark A v r u p a v e imal Afrika y i n e b i r o k Msl m a n - T r k devletleri arasnda b l n m bir ha le geldi, v e b u suretle ikinci T r k - M s l m a n f e o d a l i t e s i t e k e v v n etti. Birinci M s l m a n - T r k feodalitesine "Abbas ler feodalitesi,, n a m n v e r e b i l i r i z . S e l u k l e r feodalitesinde, feodal b e y l e r i n i bir k s m S e l u k saltanat h a n e d a n n a m e n s u p idiler; bunlardan bazlar hayli geni lkelere sahip birer krallkt; cmlesi, Badadin sukutuna ve Abbas sllesinin i n k t a m a kadar, Badat ha l i f e s i n i n srf r u h a n s u l t a s n a r i a y e t e d e r g i b i g -

rnrlerdi. "Seluk merasnn,,, ve "mensubininin,, v c u d a g e t i r d i i b u " T a v a i f i m l k , , ( y a n i S e l u k l e r feodalitesi), slm l e m i , C e n g i z v e ah fadnn istilsndan s o n r a o k kart. B u t a b a k a nn zerine, evvel mttehit, sonra mteferrik b y k Cengizli devletler kuruldu. XIII nc asrda h e m e n btn islm lemi ile e t r a f n d a k i v s i l k e l e r , Cengiz hanedan prenslerinin kurduklar b y k devletlerin idaresi altna g e m i b u l u n u y o r l a r d . S e l u k l e r f e o d a l i tesinden Cengizlilerin metbuiyetini kabul etme y e n l e r k a l m a m g i b i idi. A n c a k C e n g i z l i d e v l e t lerin h k m e t m e r k e z l e r i n d e n u z a k b u l u n a n m n takalarn hkimleri, filen mstakil b u l u n u y o r l a r d . Anadolu Seluk Devletinin, lhanllar tesirde i n h i l l i n d e istikll k a z a n a n O s m a n l l a r - ki A n a d o l u S e l u k feodalitesi a k s a m n d a n d - arkadalar olan baka Seluk emirlerini, Karaman, Germeyan, il... B e y l e r i n i b i r b i r i a r d s r a y e n i p o n l a r n l k e lerini kendi memleketlerine ekliyerek ve Bizans z a r a r n a g a r p h u d u t l a r n da g e n i l e t e r e k A n a d o l u nun garbnda, ve Balkan yarmadasnn arknda b y k bir devlet tekil etmilerdi. Cengizlilerin metbuiyetini tanmak yle dursun, Cengiz mpa ratorluunu tekrar toplayp birletirmee kalk an Aksak T i m u r B e y e m e y d a n o k u y a c a k dere cede kuvvetlerine gveniyorlard. Cengiz h a n e d a n n a shriyet iddia e d e r e k , Cengizden sonra btn T r k lkelerinde hukuku m m e esaslarndan saylan " h k m d a r l k Cengiz hanedanna mnhasrdr,, kaidesini gden Tr kistanl T i m u r Bey X I V n c asrda Cengiz mpa ratorluunun eski hudutlar dahilinde bir devlet tesis e t m e k v e m e v c u t T r k hkmdarlarnn

h e p s i n e m e t b u i y e t i n i k a b u l e t t i r m e k iin y a r m a s r k a d a r u r a m v e k e n d i s i n e e n o k kafa tu tabilen O s m a n l sultann da m a l p e d e r e k , ksab i r m d d e t i i n m e t b u i y e t i n i O s m a n l l a r a da k a bul ettirmitir. T i m u r d e v r i n d e n s o n r a islm l e m i n d e tees ss eden b y k T r k devletleri, yani Osmanl, ran, Trkistan ve Hindistan Devletleri, X I X uncu asrn s o n l a r n a , hatta X X i n c i asrn b a l a r n a kadar yaayabildiler. Timur devrinden sonra, btn islm lemine ancak bu T r k Devletleri kkimdi. X V i n c i , X V I I i n c i a s r l a r d a O s m a n l l a r g a r p t a n , H i n t K r k n l e r i c e n u p t a n T r k - s l m le m i n i h a y l i g e n i l e t m e e m u v a f f a k o l d u l a r ; v e bu asrlarda, islm lemi, T r k hkimlerinin idaresi altnda, u z u n c a bir z a m a n iin m u a y y e n simasn alm bulunuyordu. A v r u p a n m k u r u n u a h i r e d e v l e t l e r i n i az o k andran bu siyas t e e k k l l e r d e feodal m e s s e s e ler bsbtn k a l k m o l m a k l a beraber, m e r k e z devlet siyaseti hayli t e b e l l r etmiti. E n e r j i k h k m d a r l a r taht s t n d e b u l u n d u k a , m e r k e z i n nfuz v e kudreti mahall feodal beyleri birer me m u r d e r e c e s i n e i n d i r e c e k k a d a r a r t a r ; f a k a t ikti dar m e v k i i n e zayf v e b e c e r i k s i z a d a m l a r g e i n c e yalnz feodal b e y l e r deil, m e r k e z d e n g n d e r i l e n m e m u r l a r bile istikll tavr alarak, m e r k e z e kar h a r e k e t e c e s a r e t e d e r l e r d i . T r k - s l m l e m i n i n b u s o n pe alt a s r l k devresinde Trk-slm medeniyeti bu byk T r k devletlerinde hayli y k s e k s e v i y e l e r e irtika e t m i ise de X V I I inci asrn iptidalarndan itibaren garp medeniyetinden aada kalmaa balam v e bu fark gittike arkn ziyanna byyerek

nihayet X I X uncu asrda garp medeniyetinin Trk I ve m s l m a n ark medeniyetine kati tefevvuku- n u hsl etmitir ki b u n u n en[gze a r p a n neticesi Hindistan v e T r k i s t a n d a , Avrupa ve Afrika \ ktalarnda Trk hakimiyetinin tamamen zevali, n A s y a d a ise k l m e s i o l m u t u r . X I I I n c asrn ilk n s f n d a C e n g i z i n
a r r U a r l l e J V , . m UevLet l k e s i n d e v e A n a d o i u d a y i r m i k a d a r m s t a k i l b e y k t e e k k l e t m i t i . B y u k S e l u k Devletinin inkrazndan sonra Anadoiuda teekkl eden K o n y a veya R u m Seluklar, Irandak, Mo ol neslinden Ilhanlern h i m a y e v e idaresine d mlerdi, ilhanler Anadoluyu, tayn ettikleri u m u m i vah vastasle idare ediyorlard. Anadou n u n muhtelif yerlerinde k u u k bir takm bey likler teekkl etmi v e ilhanler inkraz bulduk tan s o n r a b u k u u k t u r k h k m e t l e r i de . k e n d i sahalar dahilinde mstakil olmulard. Osmanl T r k l e r i , k u v v e t l e p te b u k u u k t u r k h k m e t lerini k e n d i l k e s i n e ilhak e d i n c e y e k a d a r Ana dolu, Tavafmuluk,, d e m l e n bu k u u k beylikler i d a r e s i n d e d. O s m a n l T r k l e r i , b u k u u k h k metleri kendi hkmetlerine ilhak etmekle Ana doiuda T r k birliim tesis etmilerdir.
A y l k l l a n

OSMANLILAR

in r

, 7~

B u k k hkmetlerin belliballar unlard:

SFENDYAR OULLAR (1292-1461)
B

Ahmet veya andanOullar da denir. a n d a r Oullar S e l u k m e r a s n d a n idiler. K a s t a m u nu ve Sinop havalisinde hkm

U N L A R A

srmlerdir. Yldrm Bayazt,

andarl Sleyman

Paadan

K a s t a m o n u havalisini alm, fakat ayni slleden sfendiyar B e y Sinop havalisinde bir mddet daha h k m s r m v e ennihayet Fatih M e h m e d i n , Trabzon R u m mparatorluuna kar yapt sefer e s n a s n d a b u r a s da i l h a k o l u n m u t u . S e l u k m e r a s n d a n Karas Oullan, S e l u k l u l a r n i n k r a z n d a n s o n r a Ba
V

2. BALIKESR-

' ' Bergama, Manyas, ve t d r e m t havalisinde bir h k m e t kurdular. Orhan Gaz, r u m tekfurlarndan K r m a s t v e M h a h havalsn zaptederken Karas O u l l a r n n l k e s i n i d e aldOULLARI (1300-1336)
1 k e s r

DE KARASI

3. MANSADA

SARUHAN

Seluklularn inhitatndan sonra, Seld n Saruhan tarafndan

Z.

fe

...

_ _ r

a c

Manisa (Merkez), M e n e m e n Uordes, Nif, T u r g u t l u v e F o a h a v a l i s i n d e b i r h k m e t yapld. Anadoluda Osmanl Trklerinin bymesinden kendilerini tehlikede gren b u h k m e t l e r birbirlerile, O s m a n l l a r aley h i n e , ittifak e t t i k l e r i g i b i a y n i t e h l i k e y e m a r u z o l a n B i z a n s i m p a r a t o r i l e de b i r l e m i l e r d i r . te b u saikle, B i z a n s i m p a r a t o r u ile A y d n O u l l a r a r a s n d a k i ittifaka v e K o s v a m u h a r e b e s i n d e n s o n r a Karaman Oullar riyasetinde, Osmanllar aleyhine t e e k k l e d e n h e y e t e Saruhan Oullar da g i r m i tir. Yldrm Bayazt, S a r u h a n lkesini zaptetmi ise d e A n k a r a muharebesinden sonra Timur bu hkmeti yine ihya etmi ve elebi Mehmet z a m a n n d a kat' o l a r a k O s m a n l D e v l e t i n e i l h a k olunmutur. OULLARI (1300-1410)

zmir ve Aydn vilyetlerinde,Aydm t a r a f n d a n Aydn Oullar Hkunvanile teekkl eden bir Bey liktir. Aydm Oullar lkesi, Yldrm Bayazt zama n n d a O s m a n l l a r a g e m i ise de, T i m u r f e l k e tinden s o n r a dier T a v a i f i m l k gibi, bu h k m e t te c a n l a n m v e n i h a y e t k i n c i M u r a t z a m a n n d a i s y a n e d e n Cneyt Beyden kati olarak alnmtr. A y d n e h r i n i n i s m i , o v a k i t l e r , G z e l H i s a r idi. Daha sonra bu slleye nisbetle (Aydn) denmidr.
4. A Y D I N

a^Sl)

o-

S e l u k m e r a s n d a n Mentee Bey m S vilyetinde k u r d u u hk(1300-1425) mettir- B u da Y l d r m B a y a z t t a r a fndan z a p t o l u n m u ise de T i m u r vak'asmdan sonra yine meydana kmtr. Niha y e t k i n c i M u r a t z a m a n n d a b u h k m e t te o r t a dan kalkt. Bu devlet kendi namna para bastrm v e m m t a k a s m d a meden eserler vcuda getirmitir. o^n A
N T E M u l a

6.TEKE

LAR(1300-1426)

zamannda Antalya ve havalisine skan edilen T r k l e r d e n Tekili airetinin yapt h k m e t t i r . M e r k e z i A n t a l y a e h r i idi.

OULE l m a h

Jelukler

7.

EREF ULLAR

Beyehir ve havalisinde hkmet kurdular Yldrm Bayazt zamannda O s m a n l l k e s i n e i l h a k e d i l d i .

H k m e t l e r i n i , sparta, B u r d u r vil yetlerinde T r k beylerinden Hamit ULLAR Bey tarafndan Seluklerin inkra z n d a n s o n r a k u r d u l a r . M e r k e z i E r i d i r e h r i idi.
8. H A M I T O

1391 de memleketleri Osmanllarla a r a s n d a taksim edildi. 9. GERMEYAN OULLARI

Karamanllar

Orta Asyadan Anadoluya gelen Osuz I urkler de K t a h y a civarnda Germeyan Oullar namle bir hk met kurdular. Bunlar bir aralk Afyonkarahisar ve Denizliyi de alarak mntakalarn byttler. kinci Murat zamannda Osmanl lkesine ilhak edildi ( 1 4 2 8 ) . X D e n i z l i d e Ldik Oullan tarafndan

LERto7-i368> k u r u l a n h k m e t t i r . 1 3 6 8 s e n e s i n d e u e r m e y a n wguar iarannaan m e m l e k e d e n zaptedlmtr. Selukler tarafndan E r m e n a k ha ii j yerletirilen Trkmenlerin Karaman idaresinde kurduklar h kmettir. Seluklerin inkrazndan
a s n e

l i . KARAMAN

ttS-1483)

sonra

Anndohda

teekkl

eden

Tavaifimflfk

Vl k f i m p t l p r i n i n p n m i i l m ' m m H i r K a r a m a n O r r n l l c r

n o n y a v e navalsm e alktan sonra bultan azam ve b e y y d b e l a t n u l a r a b y e l a c e r n u n v a n n aldlar, K a r a m a n O u l l a r n d a n Alettin O s m a n l p a d i a h l a r n d a n B r m c M u r a d n kz Nefise H a t u n l a da evlenmekle beraber Osmanllara kar birok muharebelerde bulunmu ve nihayet Akay mu harebesinde malp olmutur. B u malbiyetten sonra Karaman Oullarnn memleketi Osmanl l k e s i n e ilhak o l u n m u s a da T i m u r tarafndan A n k a r a m u h a r e b e s i n d e n s o n r a t e k r a r i h y a edil mitir. K a r a m a n Oullar b u n d a n sonra da O s manllarla v e Msrllarla birok muharebelerde

b u l u n d u k t a n s o n r a 1 4 8 3 de h a n e d a n n n m n k a riz o l m a s y z n d e n m e m l e k e t l e r i O s m a n l l k e sine ilhak olunmutur. K a r a m a n Oullar H k meti Seluklularla Osmanllar arasnda yaam bir orta hkmettir. O s m a n l l a r d a n evvel S e l u k medeniyetine tevars eden Karaman Oullar mntakalarnda olduka m h i m ve meden eserler yaptlar. O zamanki Trk Hkmetlerinden biroklar d e v l e t - m u h a b e r a t n d a a r a p a v e a c e m c e y e fazla m e v k i v e r d i k l e r i h a l d e K a r a m a n O u l l a r n n saf trkeyi muhafazada gsterdikleri dikkat ve sebat kayda lyktr. C e n g i z istils z e r i n e O r t a A s y a d a n A n a d o l u y a hicret eden trk airet(1339-1521) lerinden birinin beyi olan (Dul Ka d i d i n o l u Karaca Bey t a r a f n d a n M a ra, Elbstan, Malatya v e Harputta k u r u l a n o l d u k a m h i m bir h k m e t t i r . S u r i y e y e h k i m olan Msr T r k h k m d a r l a r i l e Osmanllar arasnda bazan birine, bazan dierine temayl e t m e k su r e t i l e m h i m b i r rol o y n a n m l a r d r , Yavuz Selimin ran v e Msr seferlerinden sonra h a n e d a n azas ortadan kaldrlarak memleketleri osmanl lke sine ilhak olunmutur.
OULLAR

C e n g i z l i l e r istils z e r i n e A n a d o y Selen Bozuklv Trkleri tarafndan (1378-1603) A d a n a v e h a v a l i s i n d e Ramazan Oul lar i d a r e s i n d e b i r h k m e t k u r u l d u , b u n l a r e v v e l Msrn s o n r a O s m a n l l a r n nfu zuna girmilerdir.
1

OULLARI

Ankara, K o n y a , Nide, A k s a r a y , S> Amasya, Tokat, Sinop, S a m s u n (1335-1381) havalisine amil olmak zere Orta A n a d o i u d a Erdana Oullar tarafn dan kurulan h k m e t i n merkezleri Kayseri ve S i v a s idi. E r d a n a b i d a y e t t e b u h a v a l i d e r a n m a nleri n a m n a u m u m valilik etmi, bilhare m s takil olmutur. B u devletin nfuzu, bana g e e n adamlarn fenalndan abuk sarslarak lkesin d e n N i d e , A k s a r a y , K o n y a Karaman Oullarna g e m i v e d i e r a k s a m n da S v a s t a Kad Burhanettin e l d e e t m i t i r . 14 F p D A w A
C^ULLARI
v a s

u v e nihayet buttan unvanle (1381-1398) Svasta bir devletin bana gemitir. Osmanllarla Timur arasndaki mu h a r e b e n i n k m a s n a z a h i r e n s e b e p o l a n Kad Burhanettin l d k t e n s o n r a O r t a A n a d o l u da O s m a n llara gemitir.
o i m

TANI NETTN

BURHAKADI

SUL-

Erdana Oullar zamannda Kayseri . Siyasete kararak vezir

a d s i d i

' Konya Selukleri tarafndan St havalisinde y e r v e r i l m i o l a n O s m a n l B e y l i i de b u k k beyliklerden biridir. O v a k i t Kay Trklerinin R e i s i Erturul Bey idi. t e S t h a v a l i s i O s m a n l mparatorluunun beiidir. t e d - n b e r i c e n g v e r ve k a h r a m a n olan T r k l e r Bizans m p a r a t o r l u u n a kar baka zamanlarda dier T r k l e r tarafndan b a l a n m olan m c a d e l e y i d e v a m ettirdiler. Er t u r u l v e f a t e t t i k t e n s o n r a o l u Osman Bey K a r a c a Hisar zaptetti v e ilk h u t b e y i b u r a d a k e n d i n a m n a o k u t t u r a r a k i s t i k l l i n i i l n etti. F a k a t Osman Bey

yine K o n y a S e l u k sultann metbu tanrd. K o n y a Seluklar bsbtn inkraz bulduktan sonra Osman Bey t a m m a n a s i l e m s t a k i l o l d u ( 1 2 9 9 ) . O s m a n Bey m c a d e l e y e devam ederek Bilecik, n e g l v e A t r a n o s u ald. B u r s a y Orhan Gazi z a p tetti ( 1 3 2 6 ) . O s m a n d a h a e v v e l l m t . Olu O r h a n Gazi B u r s a y payitaht yapt. O r h a n , kar dei Alettini vezir tayin e d e r e k devleti tensik vazifesini ona verdi. Alettin ( 1 3 2 8 ) de ilk O s m a n l parasn bastrd gibi Yenieri asker tekiltnn e s a s n da k u r d u . Y e n i e r i l e r k u r u n u vustada daha Avrupada emsali tekilt y o k iken O s m a n l Trkleri tarafndan yaplm daim ve munta z a m ordu tekiltdr. O s m a n l Devletini kuran Osman d r ; f a k a t d e v l e t o l a r a k tekil eden ve salam esaslara i s t i n a t e t t i r e n Orhan Gazi dir. VII inci asrda A r a p l a r , stanbulu m u h a s a r a etmi ler v e b u n d a n s o n r a da A n a d o l u i l e r i n e b i r o k aknlar yapmlard. Fakat Bizans mparatorluu s t a n b u l u ve A n a d o l u y u Araplara k a r muvaffa kiyetle mdafaa edebilmiti. X u n c u asr zarfnda E r z u r u m , M a r a , D i y a r b e k i r , Kbrs, Girit, K i l i k y a ve imal Suriye Bizans mparatorluunun eline d m t . XI inci asr iptidalarnda Bizansllarn b u ilerlemelerini d u r d u r a c a k kuvvetli bir m s l m a n h k m e t yoktu. Yukarda, mahsus bahsinde g r l d z e r e , Alp Arslan kumandasnda Seluk l u l a r b u R u m istil h a r e k e t i n i , M a l a z g i r t m e y d a n muharebesile durdurdular. Rumlar, bu mal biyet neticesinde btn Anadoluyu kaybettiler. Fakat, inkraz Byk ve bunun Seluklularn neticesi 559 ve daha sonra Anadolu Seluklularnn zayflamas ve olarak ennihayet Rum

Anadolunun

birok kk hkmetlere inkisam Bizans

l a r m a g e n i bir nefes aldrmt. Fakat, Bizarsn y a k n i n d e y e n i bir g a y r e t ve taze k u v v e t l e r l e m e y d a n a k a n O s m a n l T r k l e r i B i z a n s iin b i r tehlike o l m a a balamt. Bizansn g n l e r i sayl olmutu. zmit, znik v e G e m l i k z a p t o l u n d u k t a n s o n r a O r h a n , B i z a n s m p a r a t o r u ile sulh yapt ( 1 3 3 3 ) . V e m p a r a t o r Kantakzenm k z ile d e e v lendi ( 1 3 4 7 ) . Bu izdivaca r a m e n O r h a n Bizans mparatoruna kar mcadeleden geri kalmad. Bu mcadeleye devam eden Orhan, olu Sleyman P a a n n k u m a n d a s n a v e r d i i a s k e r ile a n a k k a l e boazn geerek Geliboluyu zaptetti (1357). Gelibolu Osmanllarn Balkanlarda yaptklar seri ftuhatn ve harekatn sslharekesi olmutu. O s m a n l D e v l e t i , A s y a d a n A v r u p a y a t a t za m a n l a r , A v r u p a n m A n a d o l u y a en yakn, adeta biti ik olan c e n u b u arksinde, yani B a l k a n y a r m adasnda Bizans mparatorluunun krntlarndan b i r k a p a r a ile B u l g a r v e S r p K r a t l k l a r v a r d . Bizans m p a r a t o r l u u n u n payitaht stanbul, h e n z V a s i l e u s l a r n m a k a r r idi; v e b y k e h r i n Anadolu ve R u m e l i taraflarnda bir m i k t a r arazi, h e n z Vasileuslarn idaresi altnda b u l u n u y o r d u . Bu k h n e ve harap devlet Asyadan ve Avrup a d a n g e l e n t a z y i k l e r ile c a n e k i m e k dev resine girmiti. Devletin dayand k u v v e t u z u n m a z i s i ile, s t a n b u l u n s u r l a r n d a n ibaret gibi idi. O s m a n l T r k l e r i n i n c i d d b i r t a a r r u z u n n de, n e R o m a m p a r a t o r l u u n u n h a m e t l i d e v i r l e r i n e d a y a n a n mazinin, n e de o z a m a n l a r en k u v vetli i s t i h k m a t t a n saylan s t a n b u l surlarnn mukavemet edemiyecei p h e s i z idi. Bizans tahtnda o t u r a n Paleolo hanedanna mensup p r e n s l e r i n i d a r e ettii e s k i Y u n a n i s t a n m , a s k e r

b i r k y m e t i y o k t u ; B i z a n s s k a t e d e n , b u r a l a r da kolaylkla igal edebilecekti. Balkan yarmadasnn en kadm sekenesi ara snda T r a k o l a r gibi T r k l e r m h i m bir m e v k i i g a l e t m i l e r v e s o n r a d a n da H a z a r , K o m a n v e Bulgar gibi trk kabileleri buralara g e l e r e k yer lemilerdi ; lkin Osmanllarn R u m e l i y e getik leri srada B a l k a n l a r a h k i m olan B u l g a r v e Srp lar, h r i s t i y a n h m O r t o d o k s m e z h e b i n i , B i z a n s fan a l m , b i r t a k m k a b i l e l e r d e n t e r e k k p edi yordu. B u l g a r D e v l e t i , O r t a dil h a v z a s n d a n g e l e n Bulgar Trklerinin yerli T r k ve slvlarla kar a r a k V I I inci asrda tekil ettikleri bir devlettir; B a l k a n yarmadasnn bilhassa ark k s m n a h k i m olmutur. lk tekilt t a m a m e n T r k usuln de b u l u n a n bu devletin h k m d a r l a r (Han) un vann tayorlard. Bizans misyonerlerinin tesirde hristiyanh k a b u l ettikten (IX u n c u asr) sonra, B i z a n s n siyas ve idar tekiltn taklide k a l k m l a r d r ; l i s a n l a r da, b a z t r k e k e l i m e l e r v e T r k lisan kavaidi m a h f u z k a l m a k zere, slvlam v e nihayet b u g n m a l u m u m u z olan Bulgar lisan hsl o m u t u r . B i r k a defa Bizansa taarruz e d e r e k , V a s i l e u s l a r r k t e n B u l g a r D e v l e t i X un cu asrda o k ' g e n i l i y e r e k Balkanlarn b y k bir k s m m idaresi altna alabilmiti. Bulgarlarn solunda yani Balkan yarmadasnn garp ksmnda, slvca konuan Srplar sakindi; Ortodoks m e z h e b i n i v e B i z a n s m e d e n i y e t i n i s t a n b u l d a n alan Srplar, bir aralk ( X I I I n c asr da) k o m u l a r z a r a r n a t e v e s s e d e r e k , b y k bir S r p Devleti tesis edebilmilerdi. T u n a n n imalinde, eski bir R o m a mstemle-

k e s i olan b u g k R o m a n y a i l e bir t a k m s l v k a v m l e r i n i d e h k m v e itaati a l t n a a l m b u l u n a n Macar Trkleri n i n t e s i s e t t i k l e r i Engurus K ratl vard. R o m a n y a n m baz a k s a m , yerli bey ler i d a r e s i n d e b u l u n u y o r d u ; b a z a k s a m ise M a c a r k r a l l a r m a tbi idi. E n g u r u s v e y a M a c a r Kratl, e s k i d e n Hunla rn A v r u p a d a vatan olan T u n a v e Tisa ovala rnda Arpatlar idaresi altnda teesss e d e r e k ge nilemi, ve o havalideki Magyar (Macar) kabile lerin IX u n c u asrda, g e l m e s i l e slv kabilelerini h k m v e i d a r e s i a l t n a a l a r a k bir k s m n M a c a r latrmtr. M a c a r l a r mill d i n l e r i n i k a y b e d e r e k garb R o m a d a n katolik m e z h e b i n i almlard. Bu suretle B a l k a n hristiyanlarmdan m e z h e p e ayr lyorlard. Macarlar, aslan T r k olmakla beraber, m u h t e l i f k a v m l e r l e d e v a m l t e m a s l a r h a s e b i l e li s a n l a r d a m a h l u t bir l e h e h a l i n e g e l m i t i . Asl H u n - U u r l a r , Hungurlar, b y k araziye ve h k m e t e s a h i p bir a r i s t o k r a s i t e k i l e d i y o r l a r d ; r a i y e l e r i n i n bir k s m s l v l k l a r m m u h a f a z a et t i k t e n b a k a b a z l a r Ortodoks m e z h e b i n d e b u l u nuyorlard. M a c a r B e y l e r i n i n , t X I V n c a s r d a n k a l m a bir n e v i p a r l a m e n t o s u v a r d v e asl h a k i m i y e t b u p a r l a m e n t o n u n yani, M a c a r asilzadelerinin elinde idi. Mill bir h a n e d a n k r a l o l a n A r p a t s l l e s i ( X il X I V n c a s r ) m n k a t i o l d u k t a n s o n r a , M a c a r b e y l e r i k r a l l a r n a d e t a i n t i h a p e d e r l e r d i . O n u n iindir ki Macaristan tahtna, muhtelif yaban c s l l e l e r d e n g e l m e bir t a k m k r a l l a r g e m i t i r . N i h a y e t bir m d d e t O s m a n l s u l t a n l a r n n , s o n r a H a b s b u r imparatorlarnn idaresi altnda bulun mutur.

Macaristamn ark! imalsinde, slv cinsinden ve katolik m e z h e b i n d e n olan Lehlerin ( P o l y a k ) balarnda m n t a h a p bir kral bulunan aristokratik c u m h u r i y e t l e r i v a r d . L e h K r a l l b i r a r a l k (XIV n c asr) da K a r a d e n i z d e n Baltk denizine kadar geni bir sahada yaylan birok memleketleri i h t i v a e d e r d i . K r a l l k t a c Yagaylo hanedanndan kp, muhtelif Avrupa slleleri arasnda rekabet vesilesi o l u n c a ; ferd istiklllerini ok s e v e n v e pek m a r u r Leh zadegan arasnda niza ve m c a d e l e e k s i k o l m a d v e b u n u n n e t i c e s i o l a r a k Po lonya D e v l e t i m t e m a d i y e n z a y f l a d . L e h i s t a n m a r k ve ark imalsi, y a n i b u g n Sosiyalist Sovyetler C u m h u r i y e t i Birlii denilen s i y a s m a n z u m e n i n i d a r e ettii e s k i R u s y a m e m l e k e t i X I I i n c i il X I V n c a s r l a r d a T r k Altnordu H a n l a r n a tbidi. R u s beyleri, h a n n men suplarndan b a k a bir ey deildiler. Rusyann Avrupai k s m n d a bile ahalinin belki ekseriyeti T r k cinsindendi; hele hkim zmre Trklerdi. R u n y a d a s a k i n s l v k a b i l e l e r i b a s z idi. I X u n c u asrda peyda olan Rus beyleri (Kinazlar), skandinavyadan gelip bu slv kabilelerine t a h a k k m e d e n Varyalrdan remiti. Ancak X V inci asrn sonlarndadr ki M o s k o v a B y k Beylii, T i m u run darbelerde zayflam olan Altnordu Hanl na kar k y a m v e isyan ederek bu T r k Hanl nn p a r a l a n m a s n a sebep oldu. Altmordu aksa mndan teekkl eden Kazan, Astrahan Hanlklar XVI mc asr ikinci yarsna kadar, Avrupay Rusyann ark k s m n a h k i m kldlar v e nihayet M o s k o v a B y k B e y i M t h i v a n b u r a l a r da zaptile R u s arln k u r d u . R o m a n o f H a n e d a n nn iktidar m e v k i i n e intihapla g e m e s i n d e n sonra,

Ruslar, bilhassa imal, ark v e c e n u p Trkleri zararna tevess ede ede nihayet m a l m olan Rusya mparatorluunu v c u d e getirdiler. Osmanllar Avrupaya getikleri zaman Avrupanm c e n u b u ark ve arknda bellibal devletler, ite b u s a y l a n l a r d . A v r u p a n n m e r k e z v e g a r b n a g e l i n c e , b u r a l a r d a b i r m p a r a t o r l u k l a (Cermen m paratorluu) b i r P a p a l k v a r d ki m e r k e z v e g a r b Avrupaya, yani katolik hristiyan lemine, u m u m surette, madd v e m a n e v h k m v e n i u z iddia s n d a idi. X I V n c a s r d a a r t k n g i l t e r e , F r a n s a v e s p a n y a Kfallklar teesss etmiti. t a l y a m n beylikleri ve ehir cumhuriyetleri h e m e n h e m e n mstakildi ; Almanyadaki beyler ve ehirlerde talyada olduu gibi istiklllerini imparatora kar, k s k a n l k l a m d a f a a ediyorlard. A v r u p a n n ara ziye temellk dolaysile kuvvetli ve muayyen h u k u k bir messesesi olmak itibarile m u n t a z a m olan feodalitesi, s l m - T r k F e o d a l i t e s i n e n a z a r a n d a h a o k n f u z l u idi. F e o d a l b e y l i k l e r v e s o n r a dan t e e k k i e d e n mill krallklar, i m p a r a t o r u n ve Papann n f u z u n u o k tahdit etmi b u l u n u y o r lard. H e l e g e r e k i m p a r a t o r u n , g e r e k P a p a n n m n I tahap oluu bir aileye inhisar etmeyii, intihabn 1 baz beyler v e kilise ulular tarafndan yapl, ipmarator ve Papay bunlara mmaat mecburi yetinde brakyordu. Maamafih m h i m vak'alar I nnde, alelhusus mslman Trklerin AvrupaI y a g e e r e k m e r k e z A v r u p a y a ilerlemeleri gibi I btn hristiyan lemini k o r k u t a n hdiseler kar snda, P a p a n n nasihatleri, k a y s e r i n e m i r l e r i krallar, beyler, ahali tarafndan d i n l e n i r v e m t e ! rek hristiyan ordular tekil edilip m s l m a n Trklere kar sevkolunurdu.

Hristiyan leminde imparatorluk B y k Kari ( C h a r l e m a g n e ) tarafndan tesis edilmiti (IX u n c u asr ba)Cermenlerin F r a n k kabilesinden gelen bu h k m d a r ldkten sonra hkim olduu geni lkesi ayrlmt. A n c a k X u n c u asr ortalarn d a Otta, i m p a r a t o r l u u t e k r a r t e v h i t v e t e v s i a muvaffak olmu v e R o m a y a gidip B y k Kari gibi i m p a r a t o r l u k tacn P a p a n n elile b a n a g e irmitir. Ottodan itibaren imparatorluun ismi resmsi " M u k a d d e s R o m a - Cermen mparator luu,, dur. slm l e m i n d e halifenin sultanlk b e r a t v e r m e s i n e m u a d i l o l a n b u fiil, i m p a r a t o r luun r u h a n bir sulta tarafndan Allah n a m n a ita e d i l m e s i d e m e k o l u y o r v e k u t s i y e t b u r a d a n n e e t e d i y o r . B y k Kari, eski Garb Roma mparatorluunu ihya etmek iddiasnda idi; h a l e f i Olto d a o i d d i a ile d e v l e t i n e R o m a m p a r a torluu namn veriyor. mparatorlarn cmlesi, C e r m e n l e r d e n gelmitir. M n t a h a p i m p a r a t o r l u k tac, m t e a d d i t sl lelere m e n s u p birok prenslerin bana konduk tan s o n r a , n i h a y e t X I I I n c a s r s o n l a r n d a H a b s b u r g h a n e d a n n a g e t i . H a b s b u r g l u Rodolf un R o m a k a y s e r i i n t i h a p o l u n m a s , O s m a n l l a r n Av r u p a y a g e m e y e v e ark R o m a Kayserliini cidd tehdide baladklar z a m a n a tesadf eder. Habsb u r l a r m malikneleri en ziyade katolik hristiyan leminin arknda, Balkan yarmadasna yakn yerlerde, Avusturyada, yani ark-itlerinde (March i a A u s t r i a c a d a ) idi. D o r u d a n d o r u y a k e n d i malikneleri tehdit altnda kal m prenslerin T r k lere kar hristiyan lemini daha ziyade e h e m miyet ve samimiyetle mdafaa edecekleri mit olunuyordu.

Filvaki, T r k l e r Avrupaya ilerledikleri z a m a n e n o k ' N e m e [1] ( y a n i A v u s t u r y a ) o r d u l a r i l e u ramlardr. F a b s b u r l a r bir k e r e R o m a mpara t o r l u u t a c n ele g e i r i n c e b i r d a h a , t X I X u n c u asr iptidalarna, N a p o l y o n z a m a n n a k a d a r yani alt a s r m d d e t e l d e n k a c r m a m l a r d r . Habsb u r m p a r a t o r l u u n u n e n a z e m e t l i ' d e v r e s i Be inci Kari ( C o r u l u s Q u i n t u s = C h a r l e s - q u i n t ) za m a n d r (XVI m c asrn ilk yars). O s r a d a F r a n s a k i r a l o l a n Birinci Fransuva memleketinin serve tine, o r d u s u n u n kuvvetine, hazinesinin dolulu u n a gvenerek, imparatorluk tahtna namzetli ini k o y m u t u ; fakat hepsi Alman olan m u n t a h i p b e y l e r Fransuva dan bir hayli para szdrmakla b e r a b e r n i h a y e t Karl imparator setiler. arl-Kent F e l e m e n k , Frankonte, spanya, bir ksm talya ile b e r a b e r , A v u s t u r y a m e m l e k e t i n e v e r a s e t trikile malikti. Bu cihetle kendisinin d o r u d a n do r u y a sahip olduu ktalar ok geniti; spanya K r a l h m n geni ve zengin m s t e m l e k e l e r i de o n u n m l k i n d e n m a d u t idi. m p a r a t o r l u k t a c n a uzanan babo kalm ve m e m l e k e t i ark ve cem p t a n i h a t a e d i l m i F r a n s z K i r a l F r a n s u v a ra kibini m a l p e t m e k iin o k urat. arl-Kent devrinde Avrupann en kudretli hkmdarlar, imparatordan baka Fransa Kiral ve ngiltere K i r a l ( V I I I i n c i Hanri) ile O s m a n l Trklerinin sultanndan ibaretti. K a n u n Sultan Sleyman e*cdadnm o k v s i v e z e n g i n m i l k i n i M a c a r o v a d o r u d a g e n i l e t m i idi. D o r u d a n d o r u y a Avusturyay tehdit ediyordu. B u n a ilveten
[1] s l a v l a n n , m a n a s n a gelir. Almanlara verdikleri isimdir ki' dilsiz

566

"1 " # 7 -

ark Romann sahibi ve imparatoru bulunan T r k padiah, ispanyolca unvann kullanarak ( D o n k a r l o s ) d e d i i arl-Kent in i m p a r a t o r l u u n u da g a y r m e r u b u l u y o r d u . n k R o m a m p a ratorluu, S l e y m a n m h u k u k u l a r n a gre tektir, tecezzi etmez. te F r a n s u v a b u vaziyetten istifade e m e l i n e d e r e k T r k ittifakn aktetmiti. B e s i n c i a r l g e n i s a l t a n a t n n A v u s t u r y a ks m m b i r a d e r i Ferdinanda brakt. F e r d i n a n t Bo h e m y a ( b u g n k e k - s l o v a k y a ) ve Macaristan K r a l l k l a r m m varisi olan bir p r e n s e s l e e v l e n e r e k b u k o m u l k e l e r i d e m e m l e k e t i n e i l h a k etti. V a ka Macaristan artk T r k l e r tarafndan zaptedilm e k t e idi. F a k a t H a b s b u r l u F e r d i n a n t , b u v e r a set d o t a y s i l e k e n d i s i n i M a c a r k i r a l s a n d n d a n h a k k n istirdat iin m t e m a d i y e n T r k l e r l e ar pacaktr. V e nihayet bu m c a d e l e y e bizzat m p a r a t o r arl-Kent d e m d a h e l e etti; f a k a t Sultan Sleymanla ordular banda karlamad. t a l y a d a P a p a n n c i s m a n d e v l e t i ile, b i r t a k m z e n g i n ve tccar ehir c u m h u r i y e t l e r i (Ceneviz, V e n e d i k gibi) v e c e n u p t a A r a g o n (spanya) Krat l n a t b i o l m a k c i h e t i l e Beinci arl a g e e n N a poli v e S i c i l y a K r a l l v a r d . V e b t n t a l y a R o ma mparatorluu aksamndand. O s m a n l l a r orta A v r u p a y a ilerledikleri z a m a n A v r u p a n n s i y a s t e k i l t ite b y l e d i r . B u t e k i lt i y i a n l a l m a d k a O s m a n l l a r l a k a r k a n ehlisalip ordularnn mahiyeti riakkile taayyn e d e m e z . O s m a n l l a r i p t i d a T u n a c e n u b u n d a islav,, m a c a r askerleri ve fransz valyelerde karla tlar. B u n l a r s e v k e d e n P a p a n n n f u z v e s u l t a s idi. S o n r a l a r A v u s t u r y a h a n e d a n n d a n m n t e h a p i m p a r a t o r l a r n t o p l a d k l a r y i n e m t e a d d i t milliyet 567

lere m e n s u p ordularla Macar ovasnda, Transilvanya ve Avusturya dalklarnda uratlar. Papann n f u z u n a o k tbi olan Lehliler de bu h a r e k e t l e r e itirak ediyorlard. Hasl, X I I I n c asrdan X V I I I inci asra kadar, Avrupada Osmanllara kar kan kuvvet ekseriya btn Avrupay bir cephe olarak temsil eden ve balarnda Papa ve imparator bu l u n a n h r i s t i y a n l e m i idi.
OSMANL U N U N

MTE-

PARATORLUEKKULU

r a s

A v r u p a f t u h a t B i r i n c i Murad Hudavendigr a dt. Lalapaa Gelibo d a n h a r e k e t l e E d i r n e y i ald. B u _ Lalapaa

u
i k j n c i p a y i t a h t o l d u

Edirneden sonra Filibeyi de zapetederken Evranos ta G m l c n e y i a l y o r d u . F t u h a t d e v a m ediyordu. Demirta Makedonyada Manastr, Pirlepe ve h a v a l i s i n i ; nce Balaban Sof yay zaptettiler. O s m a n l l a r R u m e l i y e g e t i k l e r i z a m a n B a l k a n l a r milt t a n e v v e l k i Trak v e d a h a s o n r a Hun v e Avar isti l v e m u h a c e r e t l e r i n d e n b a k a X u n c u a s r d a n itibaren ark ve c e n u b R u s y a d a n gelen T r k l e r le o l d u k a k e s i f b i r s u r e t t e i g a l e d i l m i b u l u n u y o r d u . O s m a n l l a r n R u m e l i y i n i s b e t e n k o l a y zapt etmeleri sebeplerinden b i n de b u b u r . Karamanllara kar muvaffakiyetli muhare b e d e n s o n r a A n a d o l u d a da o s m a l l k e s i g e n i letildi, B a l k a n l a r d a T r k l e r i n i l e r l e m e s i n d e n M a carlar, Srplar, Bulgarlar, Ulahlar tela d e r e k birletiler ve E d i r n e zerine y r d l e r . Mttefik dmanlar, bilhare (Srp snd) denilen mahal d e bir basknla i m h a edildiler. Bu malbiyetten s o n r a mttefikler daha b y k bir ordu topladlar. B o n a k l a r l a A r n a v u t l a r da b u h e y e t e g i r m i l e r d i .

T r k ordusu p e k zayf olduu halde mttefikleri K o s v a d a m t h i b i r h e z i m e t e u r a t t ( 1 3 8 9 ) . Bi rinci Murat m u h a r e b e m e y d a n n d a e h i t o l d u . Y l d r m u n v a n v e r i l e n Birinci Bayazt zamannda imparatorluk Anadoiuda daha ziyade byd. Ba y a z t z a m a n n d a Emanel Paleolo idaresinde olan Alaehir zaptolundu. Aydn, Mentee, S a r u h a n mkltsz ilhak olundu. K a r a m a n Beyi Alet tin i s y a n e t t i i n d e n A k a y c i v a r n d a v u k u b u l a n m u h a r e b e d e K a r a m a n l l a r da m a l p e d i l e r e k m e m l e k e t l e r i Osmanl Devletine ilhak olundu. T o k a t , S i v a s v e K a y s e r i d e Kad Burhanettin den v e S i n o p h a v a l i s i d e sfendiyar Oullarndan (andar Oullar) zaptedildi. K o s v a m u h a r e b e s i n d e n s o n r a B u l g a r i s t a n ta m a m e n igal edilmi v e Ulah h k m d a r Os m a n l D e v l e t i n e v e r g i ile b a l b i r m a h m i dere c e s i n e indirilmiti. Macarlar buralar kendi m e m leketleri a d d e t m e k t e 'olduklarndan T r k l e r l e tek rar m u h a r e b e y e k a r a r vardiler. Macaristan Kiral Zigsmunt tarafndan idare edilen bir ehlisalip or dusu Rumelide Tuna boylarnda. Nibolu civarn da m a l p edildi. E h l i s a l i p o s d u s u n d a Korkusuz Jan d e n i l e n Kont d Nver (Comte de N e v e r s ) i d a r e s i n d e F r a n s z l a r da v a r d . B u b i r i n c i m a l b i y e t t e n s o n r a M a c a r k i r a l d a h a b y k b i r or d u i l e i k i n c i d e f a N i b o l u k a l e s i n e t a a r r u z etti. B u defa F r a n s z l a r d a n b a k a A l m a n , L e h i s t a n , A v u s t u r y a , t a l y a , B a v y e r a ! R o d o s a s k e r l e r i v e v a l y e l e r i M a c a r o r d u s u n u t a k v i y e e t m i l e r d i . s tanbulu tazyik etmekte olan bir ksm T r k ordu su seri y r y l e r l e N i b o l u n n d e g r n d ve m t t e f i k l e r i kat' b i r m a l b i y e t e u r a t t ( 1 3 9 6 ) . Bayazt b u m u v a f f a k i y e t t e n s o n r a s t a n b u l u da

zaptetmei d n y o r d u . Hatta b u maksatla Bo a z i i n d e A n a d o l u s a h i l i n d e Anadoluhisar namile bir kale de yaptrmt. F a k a t a r k t a n g e l e n bir t a a r r u z b u n a m u v a k k a t e n m a n i o l d u . T r k fati hi Timurlenk, yannda m e m l e k e t l e r i zaptedilen yir mi k a d a r Anadolu beyleri oldu halde A n a d o l u y u istil e t m i t i . M t e k a b i l e n Bayazt v e Timur ida r e s i n d e k i iki t r k o r d u s u A n k a r a c i v a r n d a m u h a r e b e ettiler. O s m a n l o r d u s u n d a y a r d m c o l a r a k 8 0 0 0 kiilik bir Srp k u v v e t i de vard. Timurun o r d u s u d a h a k u v v e t l i idi. O s m a n l l a r m a l p ol dular. B a y a z i t t a T i m u r a esir dt ( 2 0 t e m m u z 1402). Bayazdn felketinden kurtulan olu b i r b i r l e r i l e post. k a v g a s n a tututular. E n b y k ehzade Sleyman elebi Bursay brakarak R u m e l i tarafna gemiti. Timur Bursay yama etti, v e O r t a A n a d o l u y a d n d . B a y a z d n o u l l a r Sleyman,sa, Mehmet v e Musada birbirlerile dv tler. Musa Rumeli tarafna h k i m oldu v e Ma c a r K i r a l Zigsmunta kar bir muzafferiyet kazan dktan s o n r a s t a n b u l u m u h a s a r a e t m e k istedi. F a k a t b i r a d e r i M e h m e t ile y a p t m u h a r e b e d e m a lp oldu ve ldrld. M e h m e t elebi R u m l a r n muavenetile kardeini y e n m i ' olduundan bir mddet Bizansa kar mlayim davrand. A n k a r a malbiyetinden sonra Osmanl Devleti tehlike geirmiti. Yldrm Bayazdn oullarnn b y k bir birbirlerile mcadele etmelerinden dev l e t i n -birlii b o z u l m u t u . A n a d o l u S e l u k l e r i n i n inhitatndan sonraki kark vaziyet daha berbat bir surette t e k e r r r etmitir. O s m a n l Devleti muhtelif ehzadeler arasnda i n k s a m a urad gibi Timurdan evvel lkeleri a l m a n sfendiyar, Karaman, Mentee, G e r m e y a n Oullar gibi k k beylik-

l e r de T i m u r u n t e v i k i l e t e k r a r c a n l a n m l a r d . B u : dahil h a r p l e r v e k a r k l k l a r o n i k i s e n e d e v a m et m i , n e t i c e d e Mehmet elebi g a l e b e a l a r a k d e v l e t i n , birliini iade etmitir. B u srada z m i r d e isyan e d e n Cneyt tedip e d i l e r e k ehir alnd ise de osmanl domanmas Gelibolu nnde Venedikli ler t a r t n d a n m a l p e d i l d i ( 1 4 1 6 ) . A n k a r a m u h a r e b e s i n d e Mehmet elebi n i n Mustafa i s m i n d e birbiraderi kaybolmutu. Kendisi veyahut baka birisi saltanat iddiasnda b u l u n d u . T a k i p edilince S e l n i k t e R u m l a r a iltica etti. Mehmet elebinin olu tkinci Murat evvel Rumlarn kendisine k a r s a l d r d k l a r S e l n i k t e k i e s i r b i r a d e r i Mus tafa y a k a r mcadele mecburiyetinde kald.M u s t a f a , k e n d i s i n i t e n k i l i i n g n d e r i l e n ktaat m a l p e d e r e k G e l i b o l u y u zaptettti. Y a n n d a k i a s k e r l e A n a d o l u y u da k e n d i n e taraftar etmeealrken asker kendisini brakt v e Eflk yolu z e r i n d e esir edildi. kinci Murat zamannda s t a n b u l u zapt iin yaplan t e e b b s a k i m kald. B i z a n s i m p a r a t o r u n a i s y a n e d e n Selanik, V e n e diklilerin idaresine gemiti. B u sefer Hamza Paa kumandasnda bir osmanl ordusu Selnii ald. B u n u m t e a k i p Y a n y a z a p t o l u n d u ( 1 4 3 1 ) . . Macarlarla v u k u b u l a n m u h a r e b e iyi bir netice v e r m e d i i n d e n B e l g r a t a l n a m a d (Segedin mumlahast 12 t e m m u z 1 4 4 4 ) . B u v a k a y i n e t i c e s i n d e kinci Murat 14 y a n d a k i o l u Mehmet l e h i n e saltanat t e r k e d e r e k M a ~ nisaya ekildi. B u n d a n mitlenen Macarlar ve U l a h l a r B u l g a r i s t a n istil e d e r e k V a r n a y a y a k l a tlar. k i n c i M u r a t r i c a l i n i s t i r h a m z e r i n e t e k r a r o r d u n u n k u m a n d a s n ald v e m t t e f i k l e r i m a l p etti. M a c a r K i r a l Ldislas m u h a r e b e d e ld. k i n c i

M u r a t M o r a y zaptetti v e A r n a v u t l u k t a s k e n d e r B e y d e n e n Kastriyoti ile k a r l a t . V a r n a m a l b i y e t i n i n a c s n u n u t m y a n M a c a r l a r Jan Hnyai .kumandasnda yeni bir ehlisalip ordusu topladlar. Hnyadi Janu Tunay g e e r e k Srbistana girdi ve K o s v a ovasnda t a h k i m a t y a n m a a balad. T r k i e r ehlisalip o r d u s u n u da m a l p e d e r e k Balkanlarda kati olarak yerletiler. kinci Muradn Edirne civarnda vefatndan s o n r a kinci Mehmet t e k r a r t a h t a g e l d i i v a k i t r t e vsl olmutu (1451). H e r e y d e n evvel stanbulu .almak istiyordu. O s m a n l lkesi Anadoiuda ve R u m e l i d e g e n i l e m i o l d u u n d a n stanbul, dev l e t i n tabi p a y i t a h t g i b i idi. s t a n b u l u n f e t n i n e Atila z a m a n n d a T r k l e r t e e b b s e t t i k l e r i g i b i b u n d a n s o n r a A r a p l a r da u r a m l a r , S e l u k l e r de arzu etmiler v e k e n d i s i n d e n e v v e l gelen O s m a n l h k m d a r l a r da b i r k a t e c r b e d e b u l u n m u l a r d . kinci Mehmet b o a z k a p a m a k iin vaktile Yldrm Bayazt tarafndan y a p l m olan Anadoluhisar karsnda Rumelihisarn yaptrd ve o vakte k a d a r g r l m e m i toplar dktrd. ( 1 4 5 3 ) s e n e s i n i s a n n d a m u a z z a m b i r o r d u ile s t a n b u l u m u h a s a r a et'ti. H a l i c i n S a r a y b u r n u ile G a l a t a a r a s n d a g e r i l m i o l a n k u v v e t l i b i r z i n c i r ile k a p a t l m o l m a s Osmanllarn t a a r r u z u n u gletiriyordu. Sultan M e h m e t b u m a n i i e v i r m e k iin B e i k t a civarn da bir nok t a da n k a r a y a ektirdii y e t m i g e m i y i karadan ararak Halice indirdi. 5 0 gn muhasa r a d a n s o n r a Topkap tarafnda bir gedik alm olduundan u m u m h c u m yapld. K a r a tarafndaki stanbul s u r l a r n C e n e v i z l e r , V e n e d i k l i l e r di er ecnebiler ve Rumlar mdafaa ediyordu. H-

c u m esnasnda bir ksm a s k e r kale dehlizlerinin birinden ieri g i r m i v e d m a n a arkadan taar ruz ederek h c u m u n muvaffak olmasna yardm, etmitir. B u suretle c e p h e d e n ve ierden yaplan hcum sayesinde R u m l a r v e y a r d m c l a r kat' o l a r a k m a l p e d i l e r e k stanbul zaptedilmitir.. Trklerin stanbulu zaptetmeleri 1 0 0 0 sene kadar s r m olan ark R o m a m p a r a t o r l u u n u Orta' dan kaldrmt- s t a n b u l u n o vakit T r k l e r tara f n d a n zapt c i h a n m u l b i r h d i s e o l m u t u r . B u h d i s e orta zamanlarn nihayeti olarak kabul edil mi ve m e d e n i y e t v e i n s a n i y e t iin yeni bir dev r i n b a l a m a s n d a t e s i r i o l m u t u r . T r k l e r o vakit: R u m e l i d e tabi h u d u t o l a n T u n a y b u l m u l a r d r . s t a n b u l u n zapt n e t i c e s i n d e T r k l k e s i n i n o r t a s n d a , z a y f da o l s a , Bizans mparatorluu kalkm ve Trklerin bundan sonra Avrupada daha ziyade ilerlemeleri m m k n olmutur. s t a n b u l u n T k l e r t a r a f n d a n fethi, a y n i z a m a n da b t n A v r u p a n n v e h r i s t i y a n l e m i n i n o vakit,. Osmanl mparatorluu tarafndan malbiyeti demekti.

Fatih, stanbulu aldktan sonra Belgrat ms tesna o l m a k zere btn Srbistan, Moray, Eflak ve Budan, Bosna - Hersek, Arnavutluk lkele r i n i i l h a k etti. E f l a k e e B u d a n d o r u d a n d o r u ya m p a r a t o r l u a ilhak e d i l m e y i p h i m a y e y i a n d rr bir ekilde hristiyan b e y l e r l e idare edilmitir. Bu vaziyet X I X u n c u asrn ortasna kadar d e v a m etti. B u n d a n s o n r a Zollern ailesinden bir alman prensi idaresinde birletirildi ( 1 8 6 6 ) v e e n n i h a yet ( 1 8 7 7 - 1 8 7 8 ) Osmanl - Rus m u h a r e b e s i n d e n s o n r a m s t a k i l R o m a n y a K r a t l t e e k k l etti.

Fatih, A n a d o l u c i h e t i n d e K a r a m a n D e v l e t i n i v e T r a b z o n d a k i R u m D e v l e t i n i zaptetti. E r z i n c a n ci v a r n d a Otlukbeli m u h a r e b e s i n d e kkoyunlu ordu s u m a l p edildi. B u s u r e t l e F a t i h z a m a n n d a T u n a y a kadar R u m e l i d e yabanc bir idare kalma m idi. A n a d o l u d a i s e F r a t n e h r i v e T o r o s l a r hudut tekil edivordu. Cem vakas: Y l d r m - B a y a z t t a n i t i b a r e n t a h t a g e e n padi a h l a r n r a k i p s i z k a l m a k i i n k a r d e l e r i n i ldr , m e l e r i det olmutu. Fatih b u adeti k a n u n h a l i n e / k o y d u : (Her k i m e s n e y e evldmdan saltanat m i y e s s e r o l a k a r n d a l a r n n i z a m l e m i i n katlet ! m e k mnasiptir. E k s e r ulema dahi tecviz etmitir. I Annla amil olalar). Fatihten s o n r a b y k olu I kinci Bayazt tahta g e i n c e l d r l e c e i n i bilen k a r d e i Cem, h e m h a y a t m k u r t a r m a k v e h e m d e l i y a k a t s i z b i r e l d e n taht a l m a k i i n B a y a z t ile m c a d e l e y e giriti. M a l p o l u n c a e v v e l Msra ve Rodos valyelerine kat ve b u r a d a n Papann eline d t . P a p a , B a y a z t t a n a l d k l l i y e t l i p a r a m u k a b i l i n d e Cem i z e h i r l e d i ( 1 4 9 5 ) . ranla .seferi: muharebe; ilik propagandas aldran

M a l p Uzun Hasann Akkoyun arazisini k s m e n O s m a n l l a r , k s m e n de ranllar almt. B u suretle k k o y u n l u Devletinin kalkmasile ranla komu olmutuk. B i r T r k o l a n S a f e v ah smail, mutaassp bir idi. A n a d o l u d a T r k l e r a r a s n d a snTii y a y m a a a l y o r d u . B u s e b e p l e , Yavuz Selim v e ah smail

z a m a n l a r n d a aldran da v u k u b u l a n b y k bir m u h a r e b e d e (1514) ranllar malp olarak btn' ark Anadolu U r m i y e glnden Frata kadar z a p t e d i l d i . B u n d a n s o n r a d a Bitlis v a l i s i n i n a h a , Badat valisinin k e n d i l i k l e r i n d e n Padiaha iltihak e t m e l e r i y z n d e n Kanun Sleyman ve Tahmasp z a m a n n d a da r a n l a i k i d e f a h a r p e d i l m i v e a r k A n a d o l u d a n b a k a A r a p I r a k ( m e r k e z i B a d a t ) Osmanl lkesine ilhak edilmitir ( 1 5 3 3 - 1 5 5 5 ) . Msrllarla muharebe ve Msrn zapt: S o n E y y u b h k m d a r n n zrriyetsiz vefat z e r i n e M s r d a Aybey i s m i n d e b i r T r k k l e m e n v e z i r h k m d a r ilan e d i l d i ( 1 2 5 0 ) . B i r m d d e t s o n r a saltanata T r k k l m e n l e r i n kulland e r k e z k l e l i i n d e n y e t i i n e Berklik isminde bir k u m a n dan geti ( 1 3 8 2 ) . Msr O s m a n l T r k l e r i bu er kez k l e m e n l e r i n elinden almtr (1517). Msr zengin bir memlekettir. O vakit Msr k t a s n d a n b a k a F i l i s t i n v e S u r i y e de M s r a t b i idi. C e n u b A f r i k a y o l u h e n z k e f e d i l m e d i i i i n M s r en m h i m b i r t r a n s i t m e r k e z i idi. Msr sultanlar, Msr g y a Badattan sonra K a h i r e y e gelen A b b a s halifeleri n a m n a idare ederlerdi. Fakat halifeler h i b i r e y e karmazlard. M e k k e ve Medineyi idare eden M e k k e erifi de M s r S u l t a n n a t b i idi. O s m a n l - Msr harplerinin hakik saiki, Hicaz su y o l l a r n n t a m i r i i i n F a t i h t a r a f n d a n M s r Sultanna yaplan t e e b b s n reddi ve O s m a n l m a h m i s i Zlkadir Beylii (Mara) ilerine Msrn k a r m a s deildir. B u n l a r a n c a k zahir b i r e r se b e p t i r . B u n u , F a t i h , b i l h a s s a Y a v u z S e l i m i n ald ran muzafferiyetinden s o n r a btn mslman

m e m l e k e t l e r i n i O s m a n l idaresi altna a l m a k arzu sunda ve cihangirlik siyasetinde a r a m a k lzmdr. kinci Bayazt zamannda muvafakyetsizlikle b a h y a n M s r s e f e r i Yavuz Selim zamannda Su r i y e , F i l i s t i n v e M s r n z a p t v e s o n h a l i f e Mte vekkil aldllahtan ( h i l f e t ) i n Yavuza g e m e s i l e ni h a y e t b u l m u t u r ( 1 5 1 7 ) . B u u n v a n n Yavuza ge m e s i takip e t m e k istedii c i h a n g i r d i k siyaseti iin mhimdi. Yavuz Msrdan sonra Safevleri ortadan k a l d r m a k ve Orta Asyay ve btn Akdeniz hav zasn idaresine alarak b y k bir imparatorluk k u r m a k n i y e t i n d e idi. H i n d i s t a n z a p t e t m e i d e dnd rivayet olunmutur. Kanun Sleyman tahta g e e r g e m e z evvel Radosu ve Belgrad zaptetti (1521). Belgrat S r b i s t a n m muhafazas iin lzmd. Radosa da ark Akdenizin emniyeti iin ihtiya vard. X V I nc a s r n i l k n s f n d a R o m a - C e r m a n mparatoru artken A v r u p a d a en kuvvetli bir h kmdard. U m u m A l m a n y a n m mparatoru intihap e d i l e n B e i n c i K a r l o s ( C h a r l e s - q u i n t ) s p a n y a , tal y a m n bir ksmna, F r a n s a n n imal ve arknda baz a r a z i y e v e A v u s t u r y a n m da t a m a n n a sahipti. Fransa ve Avusturya hanedanlar mcadelesinden arlkene kar zayf k a l a n F r a n s a Kiral Birinci Fransuva, Trkleri Macaristana kar harbe tevik etti. M a c a r K i r a l k i n c i L a y u ( L o u i s ) a r l k e n i n h e m i r e s i l e e v l e n m i v e k e n d i k z n da arlkenin kardei F e r d i n a n d a vermiti. M a c a r Kiral Luinin e r k e k e v l d o l m a d n d a n Ferdinant k e n d i n i Ma car tahtna varis addediyordu. Lui, arlkenin v e d a m a d Ferdinandm yardm larna g v e n e r e k T r k l e r e dmanlk ediyordu. te F r a n s a , T r k l e r i M a c a r l a r a s a l d r m a k l a A l m a n

imparatoruna kar k e n d i n e bir mttefik b u l m u tu. F r a n s a v e a r l k e n a r a s n d a k i m u h a r e b e l e r T r k i y e n i n y a r d m e F r a n s a n n g a l e b e s i l e neti c e l e n d i . Kanun Sleyman, M a c a r i s t a n d a Moha ta b y k bir M a c a r o r d u s u n u mahvettikten sonra p a y i t a h t o l a n Pete yi d e zaptetti v e M a c a r K r a t ln k e n d i s i n e s a d k olan T r a n s i l v a n y a Kiral Apoyiyanoa verdi. Bir mddet sonra Ferdinant P e t e y i z a p t e t m i o l d u u n d a n b i r d a h a s e f e r edi l e r e k M a c a r payitaht istirdat v e V i y a n a m u h a s a r a e d i l d i . F a k a t h a z r l k kfi o l m a d n d a n m u h a s a r a kaldrld. O r d u stanbula d n d k t e n sonra Fer dinant tekrar Macaristana tecavz eyledi. B u sefer Fransa hkmetinin tevikile dorudan doruya arlkene iln h a r p o l u n d u ( 1 5 3 2 ) . A v u s t u r y a ba t a n b a a istil e d i l e r e k s t a n b u l a a v d e t e d i l d i . 1 Macaristan bundan sonra bir b u u k asr O s m a n l idaresinde kald. 2 Dier cihetten T r k ordularnn Avustury a d a m e g u l o l m a s n d a n istifade e d e n A c e m l e r Tebrizi almlar ve taaruza gemilerdir. 3 ranllar m a l p edildii gibi B a d a t ve B a s r a da b u sefer alnd. D e n i z d e de Y e n i c e v a r darh bir T r k olan v e korsanlkla A k d e n i z d e b y k b i r h r e t k a z a n a n Barbaros Hayrettin (H zr Reis) A l m a n i m p a r a t o r u n u n A k d e n i z d e k i don a n m a s i l e yapt m u h a r e b e l e r neticesinde T u n u s ve Cezairde birok kaleler zaptetmiti.-Kanun Sleyman, Hayrettim Kaptan Paa (byk amiral) tayin e d e r e k O s m a n l d o n a n m a s n da e m r i n e verdi. Hayrettin, Afrika imalini f e t h e d e r e k Os m a n l m p a r a t o r l u u n a i l h a k etti. P r e v e z e k a l e s i n i m u h a s a r a e d e n V e n e d i k l i Andaryadorya n n do nanmas mahvedildikten sonra btn Akdeniz 577 37

bir T r k gl olmutu. Osmanl mparatorluu nun en parlak devri olan bu z a m a n d a Hindista n a da b i r k a d e f a d o n a n m a g n d e r i l m i i s e d e mspet bir netice alnamamt. O s m a n l m p a r a t o r l u u n u n en p a r l a k devri K a n u n S l e y m a n z a m a n d r . O s m a n l D e v l e t i o za/ m a n d n y a n n en b y k v e en k u v v e t l i bir devleti idi. H u d u t o k g e n i , r e f a h v e s a a d e t y e r i n d e idi. Ordumuza, donanmamza kar duracak hibir kuvvet yoktu. Osmanl Trkleri eski dnyann ktasnda hkim bulunuyorlard. O zaman medeni/ y e t v e i l i m i t i b a r i l e d e d n y a n n en m t e r a k k i m i l l e t i j idik. Dardan hibirey almyorduk. Ordu ve . m e m l e k e t i n m u h t a olduu h e r e y dahilde yapI lyordu. Btn memleket zengindi, En kymetli airler, limler, ressamlar, m i m a r l a r bu devirde yaadlar. M i m a r Sinan, Baki ve Fuzuli bu zama> n n a d a m l a r d r l a r . M a a m a f i s u i i d a r e , i r t i k p , sefai hat s a r a y d a kadn n f u z u v e T r k padiahlarile evlenen ecneb kadnlarnn devlet ilerine m dahaleleri bu devirde balamt. K a n u n S l e y m a nn ihtiyarladn gren Avusturya H k m d a r ; F r e d e r i k m u a h e d e y i b o z d u . K a n u n y e t m i yan d a o l d u u h a l d e o r d u ile s e f e r e gitti. Sigetvar zapt o l u n m a d a n K a n u n v e f a t etti ( 1 5 6 6 ) . K a n u n n i n s o n z a m a n l a r d a S a d r a z a m o l a n Sokollu Mehmet Paa b y k b i r d i r a y e t g s t e r e r e k d e v l e t i n a z a m e t ve satvetini hi olmazsa harice kar bir mddet daha devam ettirebildi. K a n u n d e n s o n r a kinci Selim v e nc Murat zayii v e l i y a k a t s i z a h s i y e t lerdi. Devletin idaresini t a m a m e n S o k u l l u y a brak tlar. S o k u l l u n u n katlinden s o n r a ( 1 5 7 9 ) mal, a h l k v e a s k e r i n h i t a t ta b a l a d . K a n u n d e n s o n r a devleti bizzat idare e d e c e k kabiliyette h k m d a r 578
: : ;

lar g e l m e m i t i r . P a d i a h l a r b u n d a n s o n r a tama m e n s a r a y k a d n l a r n n n f u z u altna g i r d i l e r . H a r e m i n nfuzu israfa ve k a n u n ve nizamlarn b o z u l m a s n a y o l at. O s m a n l m p a r a t o r l u u , inkiafnn son n o k tasnda b u l u n d u u z a m a n btn t r k l n de e n a z a m e t l i d e v r e s i idi. F i l v a k i o s m a n l o r d u l a rnn garpta Viyanaya k a d a r ilerlemesinden bir m d d e t s o n r a Krkn s a l t a n a t da H i n d i n b y k bir k s m m zaptetmiti. Moha ( 1 5 2 6 ) muharebesile Orta Avrupaya girerken Osmanl. Trkleri btn orta T u n a h a v a l i s i n i e l d e e t t i k l e r i g i b i Panipat (1526) muha r e b e s i l e H i n d e g i d e n Krkn Trkleri ndus ve G a n j h a v z a l a r n a v e b t n O r t a H i n d e s a h i p ol mulard. imalde ise o z a m a n l a r Altmordu hanlar b t n R u s y a n m m e t b u u ( S u z e r a i n ) idi. B u v a k a y i ve a h v a l e istinaden (Drieault) diyor ki : " X V I m c asr T r k l e r i n b y k asrdr. Adriyatik denizinden Ganja, Bingale krfezine, Rus steplerinden ve T r k i s t a n d a n Arabistan ve;Afrika da s a h r a k u m l u k larna kadar T r k k a v m i kendisine Arap mpa r a t o r l u u n d a n , M a k e d o n y a m p a r a t o r l u u n d a n da g e n i bir i m p a r a t o r l u k kurdu.,, Filvaki islm tarihinde T r k devresinin gerek siyas h a m e t v e asker azamet g e r e k s e servet ve m e d e n parlaklk itibarile en y k s e k d e v r e s i X V I nc asrdr. * O v a k i t O s m a n l t a h t n d a Kanun Sleyman, K r k n t a h t n d a Ekber al b u l u n u y o r d u . L k i n bu asrdan sonra Trklerin tevess ve medeniyeti sekte ve tevakkufa u r a m v e X V I I inci asr son ralarndan itibaren ricat ve inhitat balamtr.
0

:l , '. I I

T r k l e r d e , t e v e s s h a r e k e t i d u r u r d u r m a z h ristiyan Avrupallarn m u k a b i l taarruzu balad v e T r k l e r i a m a n s z t a k i b e k o y u l d u l a r . T r k le m i n i n i l k ricati, O s m a n l l a r n o k i l e r l e m i c e p hesinde balamad. Daha imalde ve daha cenupta bulunan T r k cepheleri tazyika dayanamadlar. i m a l d e Altmordu D e v l e t i d a h a s o n r a c e n u p t a Krknler saltanat sarsld. lk b y k ricat ve inhill b u g n k Rusyada sakin Trkler arasnda vukua geldi. H k i m olan Altnordu hanlar m a h k m mevkiine, m a h k m olan Rus beyleri h k i m m e v kiine getiler. R u s a r l t e e s s s etti. R u s a r l a r e s k i t a b i r l e R u s k a a n l a r k e n d i l e r i n i A l t m o r d u a r l a r n n varisi addettiler, kinci m h i m ricat Hint tarafnda yan Krkn s a l t a n a t c e p h e s i n d e v u k u a g e l d i . H r i s t i y a n Av rupa dnyas T r k islm lemini arkadan kuat m a k i i n H i n d e t a a r r u z e t m e k f i k r i n i ta o n b e i n c i asrda* tasarlamt. 1 4 9 5 te A m e r i k a y k e f e d e n v e i n s a n i y e t e , m e d e n i y e t e h i z m e t kastile h a r e k e t ettiini z a n n e y l e Kvristof Kolomp g a r p t a n g i d e r e k H i n d e v sl" o l m u t u ; o b u s u r e t l e " T r k i s l m l e m i n i ar kasndan vurmak, beiinde ezmek istiyordu,, (Driyo). -J Hristiyan Avrupann T r k leminin imal ve c e n u p c e p h e l e r i n d e m u v a f f a k i y e t l i b i r s u r e t t e iler ledii z a m a n l a r d a bile m e r k e z i tekil eden O s m a n l T r k l e r i bir asr kadar m u k a v e m e t edebilmiler (tevakkuf devri) fakat daha sonra ilerde g r e c e i m i z v e h i l e o n l a r da r i c a t a i c b a r edil milerdir.

. ' 'i I I I l
5

dimiz

K a n u n S l e y m a n d e v r i n i n ( 1 5 6 6 ) ni^ayetindeOsmanl mparatorluu her 11683 1579) m Parlak devrinin nihaye tine varmt. B u n u n l a beraber idare b a n a g e t i r d i i Sokullu Mehmet Paa dahil v e h a r i c i l e r d e k i m e h a r e t i l e d e v l e t i n e v k e t v e aza metini vefatna k a d a r d e v a m ettirebilmitir. Sokullunun vefatndan ikinci Viyana muhasarasna kadar geen zaman, Osmanl mparatorluunun h a y a t n d a b u d e v i r d e b a z f t u h a t y a p l m ol m a k l a b e r a b e r bir t e v a k k u f devri saylr. O s m a n l m p a r a t o r l u u n u n i n h i t a t b a l a n g c o l a n t e v a k kuf devrine girmesi birok sebeplerdendir. Bu sebeplerin balcalar u n l a r d r : 1 O s m a n l Devleti, Avrupada, K a r a d e n i z v e Akdeniz sahillerine yaylmakla daha kuvvetli d m a n l a r k a r s n d a kald. B u n d a n m a a d a Av rupa; X V I nc asrdan itibaren b s b t n dei m e e b a l a m t . K u r u n u v u s t a d e r e b e l i k l e r i ni hayet b u l m u ve h e r y e r d e kuvvetli m e r k e z h kmetler kurulmutu. Dier taraftan Avrupa ( r e n a i s s a n c e ) v e din s l a h a t s a y e s i n d e p e k d e r i n f i k r v e r u h i n k l p l a r a g i r m i d . V u k u b u l a n ihti ralar ve keifler de Avrupa lemini maddeten ve iktsaden ykseltiyordu. O s m a n l lemi ise btn bu t e r a k k i amili' h a r e k e t l e r e y a b a n c kaldndan karsna kan ve t e r a k k i etmekte olan hasmla r n a n i h a y e t e k a d a r g a l e b e a l m a s m m k n ola mazd. Bir de yeni keiflerle orta z a m a n l a r d a Bahrisefitte b u l u n a n ticaret, A m e r i k a n n v e mitT E

DEVR

[11 B u d e v r i n h k m d a r l a r u n l a r d r : 3 n c Murat, 4 nc Mehmet, 1 inci A h m e t , 1 inci M u s t a f a , 2 inci O s m a n , t e k r a r 1 inci Mustafa. 4 n c Murat, brahim.

b u r n u yolunun kefile g a r b a intikal etmi ve Os manl Devleti b u n u n haricinde kalmt. 2 - O s m a n l m p a r a t o r l u u , K a n u n d e v r i ni hayetinde Avrupada Krm Hanln, Besarabyay, Eflk ve Budan, T r a n s i l v a n y a (Erdel), Macaristan ve btn Balkan yarmadasn ihtiva ediyordu. Afrikada msrdan b a k a Trablusgarp, Tunus, Ce z a y i r O s m a n l i d a r e s i n d e o l d u u gibi Fata da bir n e v i h i m a y e tesis o l u n m u t u . A s y a cihetinde ise Kzldeniz ve U m m a n denizine kadar btn Ana d o l u v e A r a b i s t a n T r k i d a r e s i n d e idi. B t n b u v a s i i m p a r a t o r l u k g a y r i m t e c a n i s b i r h e y e t idi. B u heyeti tekil eden baka baka unsurlar arasnda birlii tutan baz sebepler, bilhassa madd amiller b u l u n s a bile m t e r e k ve esasl bir ba yoktu. 3 D e v l e t i y k s e l t e n h a n e d a n , h k m e t ri cali, y e n i e r i l e r , t i m a r v e z i a m e t e r b a b Kanun Sleyman devrinden itibaren b o z u l m a y a balamt. Mutlakyetle idare edilen Osmanl Devletinde | h k m d a r l a r devlet m u a m e l t n n n a z m v e or d u n u n k u m a n d a n i d i l e r . kinci Selimden sonra hibir padiah sefere kmamtr. Bundan sonra padiahlar v e ehzadeler t a m a m e n s a r a y a kapan I mlar ve mrleri kadnlar ve haremaalar j a r a s n d a gemitir. dare bana getirilen rical ise iktidar ve liyakatile bu m e v k a gelmi adamlar o l m a k t a n z i y a d e s a r a y m e n s u b i n i idiler. Y e n i e riler de t a m a m e n b o z u l m u l a r v e siyasete kar mlardr. 4 Eskisi gibi harp ganaimi olmadndan devlet, mal skntya d u a r o l m u v e sipahi te k i l t n n e s a s o l a n t i m a r v e z e a m e t l e r e el uzatl m t r . B u y z d e n b u t e k i l t ta b o z u l m a y a b a lamtr.

T e v a k k u f devri, dahil ihtilller, ran h a r p l e r i Avusturya ve Lehistan seferleri, Girit m u h a r e b e leri v e s a r a y entrikalar v e k a d n l a r saltanat gibi vukuat ve hadisatla gemitir. A) D a h i l i h t i l l l e r Y e n i e r i o c a b o z u l m a y a timar v e zeametler sarayn tesirde ehliyet siz k i m s e l e r e v e r i l m e y e b a l a d k t a n s o n r a A n a d o i u d a a s a y i b o z u l d u . Y e r y e r mill k y a m l a r o l u y o r d u . Cell isyan denilen v e s a r a y aleyhin de yaplan b u k y a m l a r zahiren kolaylkla berta raf edilebilmiti. F a k a t , t e v a k k u f d e v r i n d e dahil ihtilller k o r k u n bir ekil almt. B u ihtilllerin bellibahlar Karayazc, Canbolat olu, Kalender o l u , A b a z a M e h m e t P a a , V a r d a r Ali P a a i s y a n lardr. B u dahil isyanlar tenkil e d e r k e n Kuyucu Murat Paann 1 0 0 , 0 0 0 kii k a d a r l d r d rivayet olunmutur. B) r a n h a r p l e r i 1 5 7 6 da 5 4 s e n e s a l t a nattan sonra zevcesi tarafndan zehirlenerek ldrlen ah Tahmasptan sonra ran altst o l m u ve zayflamt. Sokullu harp taraftarlnn nne geemedi. Muharebeye karar verildi (1577). ran m a l p oldu, A z e r b a y c a n ve Da stan zabtolundu. stanbul musalhasmda ( 1 5 9 0 ) Tibriz havalisi, Azerbaycan, irvan, Luristan ve Grcistan T r k i y e d e kald. B u suretle Osmanl hududu arkta Hazer denizine kadar dayanmt. B u n d a n s o n r a , r a n t a h t n a k a n Sah Abbasn g a y r e t i v e A v u s t u r y a s e f e r i n i n malbiyeti dolaysile rana kars elde edilen bu muvaffa-

kyetlerin semeresi muhafaza olunamad. ah Abbas, iki d e f a d a b t n k a y b e t t i k l e r i n i g e r i ald ( 1 6 1 8 - 1 6 1 1 ) . V e drt s e n e s o n r a da B a d a d i zapt etti. B u t e c a v z n s e b e b i y e t v e r d i i h a r p 17 s e n e srd (1622 - 1639). B i d a y e t t e ah Abbas Musul ve Diyarbekiri d e a l d . V e f a t n d a y e r i n e g e e n ah Safi liyakat sizdi. D r d n c Muradn bizzat idare ettii seferle, kaybedilen yerler geri alnd ( 1 6 3 9 ) . Kasr irin Erivan, Azerbaycan ran, Badat, Musul ve D i y a r b e k i r Osmanllara kald. B u g n ranla aramzda mer'i olan hudut Kasr irin muahedesinin izdii huduttur. Yalnz u farkla ki ranllara braklan Erivan ve Azerbaycanm bir ksm Ruslara gemi bulunmaktadr.

muahedesile

C) A v u s t u r y a seferi - N e m e u z u n seferi m u h telif s e b e p l e r a l t n d a k t . ( 1 5 9 3 - 1 6 0 6 ) ; h a r b i n b i d a yetinde Eflak B u d a n v e T r a n s i l v a n y a Beylikleri de i s y a n e d e r e k A v u s t u r y a y a y a r d m ettiler. B u n a ra m e n Eri v e Kane k a l e l e r i z a p t e d i l d i . Y e n i T r a n silvanya prensi elde edildiinden b u n u n vastasile Eflak ve B u d a n isyanlar da n i h a y e t buldu. Da ha sonralar Avusturyann Erdel meselesine mda hale etmesi tekrar harbi m u c i p oldu (1663). Avus turyallarn ok gvendikleri U y v a r (Neuhusel) kalesi zaptedildi. A v u s t u r y a i d a r e s i n d e k i Macarist a n d a da ihtill k t n d a n A v u s t u r y a l l a r l a m u salha yapld (1664). A v u s t u r y a i d a r e s i n d e k i M a c a r l a r n ihtill e t m e leri v e O s m a n l h k m e t i n d e n y a r d m istemeleri Avusturya ile t e k r a r m u h a r e b e y i m u c i p oldu ( 1 6 8 2 ) . M e r z i f o n l u Kara Mustafa Paann srarile

yaplan bu harp, pek me'um neticelerle nihayet bulmutur. Osmanl Devletinin Avrupadaki kom ularna kar t e f e v v u k u n u n n i h a y e t e erdiini vazhan gsteren bu sefer, A v r u p a d a n ricatimizin balangcdr. Kara Mustafa Paa, 2 0 0 , 0 0 0 kiilik bir ordu i l e V i y a n a y m u h a s a r a etti, E f l a k v e B u d a n V o y vodalar, Krm Han, T r a n s i l v a n y a Kiral ordularile birlikte O s m a n l o r d u s u n a iltihak etmilerdi. Muhasara 6 0 gn srd. Roma - Germen imparatorunun Almanyamn h e r tarafndan toplad a s k e r l e r ve bunlarla bir l e e n L e h K i r a l J a n S b y e s k i n i n k u m a n d a ettii L e h o r d u s u V i y a n a y k u r t a r m a k iin kotular. Viyana garbindeki Tuna kprlerinin teminine m e m u r e d i l e n K r m s v a r i l e r i n i n v a z i f e l e r i n i iyi yapmamalar y z n d e n Jan Sbyeski k u v v e t i e r i tarafndan O s m a n l o r d u s u an bir b a s k n a urad ve ekilmeye m e c b u r oldu (1683). Bu malbiyetten sonra Jan Sbyeski n i n t e v i k i l e O s m a n l m p a r a t o r l u u n a k a r b i r itti f a k m u k a d d e s t e e k k l etti. A v u s t u r y a , L e h i s t a n , V e n e d i k v e R u s H k m e t l e r i b u ittifaka d a h i l ol dular. Bu hareket, Avrupallarn T r k istilsna k a r m u k a b i l t a a r r u z u idi. D) L e h i s t a n seferi B u d a n v e K i r i m i n O s m a n l h i m a y e s i n e g i r m e s i l e L e h i s t a n ile k o m u o l m u t u k . D i n y e s t e r n e h r i a r a d a h u d u t idi. L e h i s tann B u d a n ilerine karmas Lehistanla m u h a rebeye sebep oldu. Lehliler Ya ehri civarnda m a l p oldular, Hotin kalesi zaptolunmad iin L e h k i r a l n n teklif ettii s u l h k a b u l edildi ( 1 6 2 0 ) . Daha sonra, Lehistanm U k r a y n a d a k i Sarkam

k a z a k l a r n a tecavz, Lehistanla ikinci defa h a r b i mucip oldu (1672). Podolya vilyeti ve Galiyadaki L e m b e r v e Lobrin zaptedildi. P o d o l y a T r k i y e d e k a l m a k v e U k r a y n a da T r k h i m a y e s i n d e K a z a k l a r a brakl m a k artile m u s a l h a yapld ( 1 6 7 2 B u c a m u a h e d e s i ) . Y e n i L e h k i r a l Sbyeski muahedede mev cut vergiyi v e r m e k istemediinden harp drt s e n e d a h a d e v a m etti. V e n i h a y e t v e r g i d e n v a z g e i l m e k suretile sulh yapld. E) Girit m u h a r e b e s i H a c c e giden h a r e m aas S m b l Aann Malta korsanlar tarafndan esir ve eyasnn Giritte satlmas ( 1 6 4 5 ) s e n e s i n d e Girit adasna bir ordu karlmasna vesile oldu. M u h a r e b e 2 5 sene srd. Girit adas Venediklilerin e l i n d e idi. D e v l e t i n d a h i l i l e r i ' b o z u l d u u n d a n ada az z a m a n d a z a p t o l u n a m a d . V e n e d i k l i l e r Girit haricinde taarruza geerek anakkale boaz yakn i n d e k i adalar zaptettiler. Franszlar, Papa, Malta valyeleri, s p a n y a Giritte V e n e d i k l i l e r e y a r d m iin asker gndermilerdi. Buna ramen Kprl Fazl Ahmet P a a z a m a n n d a b t n a d a z a p t e d i l d i ( 1 6 6 9 ) . F) Kadnlar saltanat K a n u n S l e y m a n d a n sonra, padiahlarn ahsan kabiliyetsiz ve ahlak sz o l m a l a r s a r a y i n t r i k a l a r m a v e s a r a y k a d n larnn t a h a k k m n e yol amtr. Padiahlarn o c u k v e y a deli o l m a s n d a n istifade e d e n v a l i d e v e y a zevceleri saltanat srmlerdir. Nfuz kaza nan saray kadnlar btn nasp ve tayinlere m essir o l m u l a r v e israfata yol amlardr. B u suretle nfuz k a z a n m ve saltanat s r m olan saray kadnlarnn balcalar K a n u n Sley-

m a n n z e v c e s i a s l e n R u s Hurrem Kadn; nc M u r a d n z e v c e s i V e n e d i k l i Safiye v e b i l h a s s a B i r i n c i A h m e d i n h a s e k i s i Ksem S u l t a n idi. K s e m S u l t a n a s l e n R u m idi, 6 p a d i a h d e v r i n i i d r a k e d e n b u kadn, h a k i m i y e t i n i i d a m e iin o l u n u hali v e idam v e t o r u n u n u z e h i r l e m e k t e n bile e k i n m e m i t i r .

.*.
t Viyana malbiyetinden sonra, sark
. . i T A RCAT DEVR ( 1 6 8 3 - 1 7 9 2 ) II]

. A.V1I m c a s r n o a a y e u e r m u e ta m a r e s m a e Kuvvem o r nuKume oan

naneaan v e nKian

iin

mtiK

v e Karaaemz

nata

stanouu

eae

....

e t m e k s t y e n nusya a r k m e s e l e s i n i k e n c u enine halletmek istiyordu. Kusyanm karsnda en uy u k r a k i p A v u s t u r y a d. K u s y a v e A v u s t u r y a b u hususta u y u t u l a r v e z a m a n z a m a n 1urkyey aralarnda p a y l a m a k m baz pro]eler de kararlardlar. Lakn, F r a n s a - Avusturya ve i s v e R u s y a r e k a b e t i v e P r u s y a v e I n g i d e r e n i n zt m e n faalleri R u s y a v e A v u s t u r y a n m a r k m e s e l e s i n i eri bir surette k e n d i le hl e ri ne halle m n i oldu. B u n u n l a b e r a b e r A v r u p a devletleri arasndaki m e n f a a t tearuzlar X V I I I ve X I X u n c u asrlarda Osmanl mparatorluunun tedricen ve mte madiyen birok arazi k a y b e t m e s i n e m n i ol mamtr. O s m a n l Devleti, V i y a n a hezimeti zerine, aley h i n e ittifak e d e n A y u s t u r y a , R u s y a , L e h i s t a n v e V e n e d i k ile 15 s e n e urat. H e r mttefik devlet
[1] B u d e v r i n p a d i a h l a r u n l a r d r : 3 n c S l e y m a n II inci A h m e t , II i n c i M u s t a f a , III n c A h m e t , I inci M a h mut, III n c O s m a n , 3 n c M u s t a f a , I i n c i A b d l h a m i t .

s j I

bir taraftan Osmanl mparatorluuna hcum ettiinden trk ordusu ayni zamanda bunlara m u k a b e l e iin p a r a l a n m a y a m e c b u r oldu. Avusturyallar Macaristanda, Venedikliler kara ya asker kararak Morada ilerlemekte idiler. R u s l a r K r m a , L e h l i l e r P o d o l y a y a t a a r r u z ettiler. A v u s t u r y a l l a r , a z z a m a n d a Budini ve btn Macaristan ve T r a n s i l v a n y a y zapt ve T u n a n n cenu b u n a da g e t i l e r ( 1 6 8 9 ) . V e n e d i k l i l e r d e b t n Moray, Atinay, hatt D a l m a y a v e B o s n a d a baz y e r l e r i igal ettiler. A v u s t u r y a l l a r b t n S r b i s t a n aldktan baka Sofyay ve dolaysile btn Balkan lar tehdit ediyorlard. Padiahn riyasetinde, Edirnede toplanan divan, Kprl M e h m e t Paann o l u Fazl Mustafa Paann sadarete getirilmesini tavsiyeden baka birey yapamad. S a d a r e t e g e e n Fazl Mustafa Paann (1689) ilk ii m e m l e k e t t e adl, m a l v e u m u m s l a h a t a g i r i m e k oldu. Bu suretle halkn kalbini kazan dktan sonra o r d u y u tensik ve taarruza geti. Kprl, btn Srbistan kurtard gibi ( 1 6 9 0 ) M o r a d a Venediklilere, K r m d a R u s l a r a kar da baz m u v a f f a k i y e t l e r elde edildi. Fakat, K p r l n n m u h a r e b e d e ehit olmas, btn zayiatn istirdad m i d i n i k r d . A v u s t u r y a ile h a r p ha linde bulunan Fransann beraberce harbe devam teklifi r e d d o l u n a r a k Karlofada m e h u r Karlofa muahedesi imza olundu (1699). * B u m u a h e d e y e gre, 2 5 senelik bir m t a r e k e a k t o l u n u y o r v~ T a m u v a r vilyeti mstesna o l m a k z r e . T r a n s i l v a n y a ve Macaristan A v u s t u r y a y a ; Mo ra ve Dalmaya Venedie; Podolya Lehistana ve Azak kalesi Rusyaya terkolundu. Bu muahede, Os m a n l m p a r a t o r l u u n u ilk t a k s i m e d e n B e y n e l -

milel bir ittifakn neticesi o l m a k itibarile pek mhimdir. Karlofa muahedesinden sonra bir mddet d e v a m e d e n istirdat teebbsleri, aada grlecei vehile, muvaffak olmam ve bilkis her harp, kaybedilenleri kazandracak yerde, yeni zayiat m u c i p olmutur. R u s y a n m gittike tehlikeli olmas ve Osmanl m p a r a t o r l u u n u n devleti k u v vetendirecek c i d d s l a h a t y a p m a m a s f e l k e t l e r i n uzamasn mucip oluyordu. B u s r a l a r d a s p a n y a taht v e r a s e t i m e s e l e s i n den (1701-1713) dolay btn garb Avrupa ve bilhassa Avusturya g a r p t a m e g u l d . R u s y a da, Baltk eyaletlerinin zapt iin s v e l e h a r p h a l i n d e idi. L l e d e v r i n e t e s a d f e d e n b u f r s a t l a r k a r l d . Bu zamanlarda Trkiyenin tabi mttefiki olan svein yalnz ezilmesine m s a a d e o l u n d u u gibi en mkltt z a m a n n d a A v u s t u r y a y a da iliil medi. Halbuki bir mddet sonra serbest kalan Rusya ve Avusturya Osmanl mparatorluuna tekrar taarruzda bir an gecikmediler. R u s l a r n h u d u t l a r a t a a r r u z u v e T r k i y e y e il tica e d e n s v e K i r a l D e m i r b a arlm srarlar z e r i n e R u s y a y a iln h a r p edildi (1711). Faik k u v v e t l e r l e Byk Petro ( Pirut) bataklklarnda t a m a m e n s a r l d . Petro n u n k a r s Katerinin entri kalar sayesinde Ruslar byk bir felketten k u r t u l d u l a r . Petro e n a r a r t l a r l a s u l h a r a z i k e n Baltac Mehmet Paa g a y e t h a f i f a r t l a r l a s u l h y a p t (Pirut M u a h e d e s i 1711). R u s o r d u s u k u r t u l m u t u . A v u s t u r y a ise, s p a n y a v e r a s e t i m u h a r e b e s i n den s o n r a A v r u p a n n en kuvvetli devleti olmu tu. P i r u t m u v a f f a k i y e t i n d e n s o n r a g z e k e s t i r i l e n V e n e d i e h a r p iln edilmi v e b t n M o r a kt'as

j i
{

1
'NL

f | I1 , I

I 1 | | | I

i i

istirdat edilmiti. Avusturya, b u n a seyirci k a l m a k istemediinden o da harbe girdi (1716). Harp O s manllarn malbiyeti ile neticelendi. 1 7 1 8 de imzalanan Pasarofa m u s a l h a n a m e s i l e B a n a t kt' as, Eflakin garp, S r b i s t a n m v e B o s n a m n imal ksmlar Avusturyallara verildi. Mora bize kald. B u suretle Avusturyann, T u n a n m c e n u b u n a ge m e s i m s t a k b e l istillar k o l a y l a t r a c a k t . Pasarofa muahedesinden sonra Sadarete Da m a t brahim Paa gemiti. O n iki sene sren sadaretinde imara v e memleketi iktsaden yk seltmeye a l t . b r a h i m P a a , R u s y a v e A v u s t u r y a ile h a r p t e n k a m y o r v e m e m l e k e t i ilerletme ye gayret ediyordu. Bununla beraber brahim Paa memleketi cidd surette t e r a k k i y o l u n a s o k a m a m ve devletin servetini imar n a m n a kk lere, s a r a y l a r a , e l e n c e l e r e s a r f e t m i t i r . b r a h i m Paa devri Osmanl t a r i h i n d e b u s e b e p l e Lle devri d i y e y a d o l u n u r . Maamafih b u devirde Avrupadan asr sonra brahim Mteferrika tarafndan ilk matbaa alm v e Yalovada bir kt fabrikas da kurulmutur. brahim Paa haric bir muvaffakiyetle m e v k n i t a k v i y e iin r a n a taarruz ederek rann garp ksmn a l m s a d a S a f e v h a n e d a n n n y e rine geen Nadir ah b u r a l a r n i s t i r d a t etmitir. H u s u s h a y a t ve israf ^dolaysile b r a h i m P a a halk nazarnda p e k dknd. Btn akrabalarn v e m e n s u p l a r n y k s e k m e v k i l e r e y e r l e t i r m i t i . Patrona Halir b a s m a toplad mutaassp halk isyan etti. D a m a t brahim P a a idam^dlaTMTvaKkat bir m d d e t i i n d e v l e t i d a r e s i n e hkim o l a n Patrona Halil v e arkadalar da sonradan idam olundu. B u n d a n s o n r a a r k p o l i t i k a s n d a R u s y a tama 590

^ \ \ \ \ j \ \ J

/ /

m e n A v u s t u r y a ile mttefik o l a r a k h a r e k e t e t m i v e T r k i y e y e defa h a r p amtr ( 1 7 3 6 , 1 7 6 8 ve 1 7 8 7 ) . Bu seferlerden birincisinde ve nc s n d e A v u s t u r y a Ruslarla b e r a b e r h a r e k e t etmitir. k i n c i s e f e r d e R u s y a y a l n z idi. H a r p s a h a s n d a . Osmanllar g a l i p g e l m i l e r d i r . B e l g r a a y a p l a n m u a h e d e l e r l e ( 1 7 3 9 ) i m a l Sr bistan, Belgrat v e imal B o s n a istirdat o l u n d u . Azak kalesi ruslarda kalmakla beraber, Ruslarn Karade nizde ticar ve asker d o n a n m a l a r olmyacakt. B u muahedenin m d d e t i 2 7 s e n e idi. F i l h a k i k a , b u m d d e t z a r f n d a s u l h d e v a m etti. A v r u p a b u m d det zarfnda kanl m u h a r e b e l e r l e m e g u l o l d u u hal de Osmanl Devleti sk bir bitarflk m u h a f a z a etmiti. Belgrat muahedelerinin Aklinde Fransa Os manl Devletine siyas yardmlarda bulundu; n k . Fransa Rusyanm ve Avusturyanm Balkanlara ve K a r a d e n i z e i n m e s i n e m n i o l m a k iin T r k i y e n i n zayiata uramasn menfaatlerine mnafi gryordu: B u devirde, F r a n s a n m arkla ticareti oktu. F r a n s a n n b u tarz h a r e k e t i a y n i z a m a n d a iktisad menfaatlerini m d a f a a iindi. F r a n s a bu tavassutunun mkfat olarak, e v v e l c e ald Kapitls yonlar tecdit ve a h k m n genileterek ebedltir- i di ( 1 7 4 0 ) . D i e r h k m e t l e r de, F r a n s z l a r a v e r i - I len bu msaadeleri aldklarndan kapitlsyonlar I d a h a s o n r a l a r d e v l e t i n i k t i s a d v e m a l h a y a t n d a f* h a k i k b i r e n g e l t e k i l etti. T r k m i l l e t i , s i y a s e s a - J retten o l d u u gibi b u iktisad v e mal esaretten de * a n c a k Lozan d a k u r t u l d u . Bununla beraber bu sulh devresinden, terakki v e inkiaf iin hibir suretle istifade edilmediini d e itiraf e t m e k l z m d r .

L e h i s t a n i l e r i n d e n , R u s y a ile 1 7 8 8 d e b a l a y a n harp karada, smail kalesi civarnda trk or d u s u n u n i n h i z a m v e e m e c i v a r n d a trk do n a n m a s n n imhasile neticelendi. 1 7 7 4 de i m z a o l u n a n Kk Kaynarca m u a h e d e s i ile K r m m s takil oldu. D i n y e p e r ile B u n e h i r l e r i a r a s n d a k i arazi Ruslara verildi. Araziye mteallik bu a h k m dan daha ar olmak zere Ruslar Karadenizde d o n a n m a b u l u n d u r m a k h a k k n aldlar ve dolam b a l i f a d e l e r l e Trkiyedeki btn Ortodokslarn h misi vaziyetine getiler. R u s l a r n bir k s m hristi yan tebaay h i m a y e y e teebbsleri Franszlarm 1 7 5 0 k a p i t l s y o n l a r n d a n m l h e m d i r . H a r b e iti r a k e t m e m e s i n e m k f a t o l a r a k Bukovina da A v u s t u r y a y a verildi. Rusya, Lehistan t a k s i m d e n s o n r a K r m da igal v e i l h a k etmiti. Katerinir K r m d a ve cenub Rusyada yapt nmayiler zerine R u s y a y a h a r p ald ( 1 7 8 7 ) . M u a h e d e l e r i iktizasnca, A u s t u r y a d a R u s y a ile b e r a b e r h a r e k e t etti. Ruslar, K a r a d e n i z sahillerinde baz kaleleri v e Avusturyallar da B e l g r a d zaptettiler. svein, T r k i y e n i n mttefiki sfatile R u s l a r a t a a r r u z u v e L e h lilerin de ihtill e d e r e k h a r e k e t e g e m e l e r i R u s larn ve Avusturyallarn istillarn d u r d u r d u . F r a n sz ihtillinin b a l a m a s da n a z a r d i k k a t i g a r b a celbettiinden b u harp, O s m a n l mparatorluu iin h e m e n zayiatsz d e n e c e k b i r t a r z d a bitti ( 1 7 9 2 ) .
T

Fransz
d u u

ihtilli

ve

ihtillin

dour-

R079I9I9)m
li] Reat, III n c VI m c

^ harpler dolaysile Rusya ve A v u s t u r y a bir m d d e t O s m a n l m

Selim, Mustafa I inci M a h m u t , Hamit, V inci AbdlmeMehmet II i n c i

cit, A b d l a z i z , V i n c i M u r a t , Mehmet.

paratorluile megul olamadlar. htillin ihdas ettii karklklar ve Napolyon istillar Viyana kongresinde (1815) tasfiye olunmu ve Avrupann siyas haritas yeni batan tanzim olunmutu. Fransz ihtilli, Osmanl mparatorluunun ida resinde ve Trk unsuru arasnda hemen hibir in'iks yapmamt. Buna mukabil, bu ihtillin b tn dnyaya yayd milliyet, hrriyet ve istikll mefkureleri Osmanl mparatorluu hristiyanlar arasnda yaylm ve runlar Avrupa devletlerinin teviki ile kyam etmilerdir. Artk Rusya ve Avus turya ark meselesini yalnz kendi lehlerine halle decek mevkide deildiler. Fransadan baka ngiltere ve Prusyada ark i mes'elesinde birinci derecede amil oluyorlard. Bu j vaziyet karsnda, hristiyanlarm istikllini temin I etmek, devletlerin iine daha muvafk geldi. XIX uncu asrn ilk senelerinden itibaren Ulah lar, Srplar, Bonaklar, Bulgarlar, Yunanllar isyan ettiler. Yunan isyan eski Yunan medeniyeti dola ysile Avrupa ilim ve fikir muhitinde tevecch uyandrd. , ngiliz ve Franszlarn Yunan ihtilline tevec chleri, daha ziyade zayflam ve Ruslarn eline dmek ihtimali tebarz etmi Devleti Os maniye yerine Akdenizde Ruslara kar bir nok tai istinat olmak zre, bir hristiyan devlet tekil etmek istemelerindedir. Ruslar da teekklne mni olamyacaklar bir devleti kendi taraflarna celp iin teesssne yardm etmek zaruretinde kalmlar ve bu suretle Yunan istiklline yardm hususunda ngiltere, Fransa ve Rusya arasnda bir msabaka balamtr. Yunanllar alt sene s ren mcadelede Morada malp edildiler. Fakat,
593

38

b u malbiyet btn Avrupay yukardaki sebep l e r d e n dolay h a r e k e t e getirdi. Fransz, ingiliz ve rus d o n a n m a l a r Navarin limannda osmanl d o n a n m a s n m a l p ettiler. B i r f r a n s z o r d u s u M o r a y i g a l etti. B i r r u s o r d u s u da E d i r n e y e k a d a r ilerledi. E d i r n e m u a h e d e s i l e ( 1 8 2 9 ) Y u n a n i s t a n m istiklli O s m a n l D e v l e t i tara f n d a n tannd. H e m e n a y n i z a m a n d a S r b i s t a n , Ef l k v e B u d a n da m u h t a r i y e t k a z a n d . Y u n a n istikl l i n i m t e a k i p i s y a n e d e n M s r V a l i s i Mehmet Ali Pa a d a M s r n m u h t a r i y e t i n i i s t i h s a l etti ( 1 8 3 0 - 1 8 4 1 ) . Krm m u h a r e b e s i n d e (1856), ngiltere, Fransa v e Sardenyanm mzaheretile Osmanl mparator l u u n u n t a m a m i y e t i Paris muahedesile (30 mart 1 8 5 6 ) t a a h h t altna alnd. B u n a r a m e n 1 8 7 5 te B o s n a - H e r s e k ve Bulgaristan isyan zerine Rus ya iln harp e d e r e k stanbula k a d a r geldi. Berlin K o n g r e s i l e (13 t e m m u z 1 8 7 8 ) R o m a n y a , S r b i s t a n , K a r a d a mstakil oldular. Bulgaristan da m u h t a r bir prenslik oldu. Tavassutlarnn bedeli olarak ngiltere Kbrs, A v u s t u r y a B o s n a - H e r s e k i igal etti. - . V i y a n a b o z g u n l u u ve b u n d a n s o n r a k i fel ketli harpler, baz ricalde slahat y a p l m a s v e Av r u p a medeniyetine yaklalmas fikrini uyandr mt. Bu maksatla bilhassa Viyana b o z g u n l u u n d a n sonra, baz rical tarafndan s l a h a t a , giriil mitir. Fakat, slahat y a p m a k istiyenlerin vukuf s u z l u k l a r v e c r ' e t s i z l i k l e r i , b a l a n l a n i l e r i n ta kip o l u n m a m a s ve haric gaileler doaysile tam v e muvaffakiyetli bir netice elde edilmemitir. B u n u n iindir ki Viyana b o z g u n l u u n d a n sonra, O s m a n l mpatorluu h e m e n her harpte bir vatan paras k a y b e t m e k t e devam etmitir.

Birinci Abdlhamit ( 1 7 7 4 - 1 7 8 9 ) devrinde ve n c S e l i m ( 1 7 8 9 - 1 8 0 7 ) saltanatnn iptidala rnda R u s y a n m osmanl ordusuna kar byk m u v a f f a k i y e t l e r k a z a n a r a k K r m i s t i l ile K a r a denize k m a s ve bir taraftan d o n a n m a s i l e boaz lar tehdit e t m e s i O s m a n l D e v l e t i n i o k zfa d r d . B u n u n i i n d i r k i nc Selim zamannda o r d u v e d o n a n m a n n v e i d a r e n i n cidd s u r e t t e s l a h n a t e e b b s o l u n d u . F a k a t irtica v e ihtilller tesirde m h i m neticeler alnamad. kinci Mahmut z a m a n n d a ( 1 8 0 8 - 1 8 3 9 ) ise ye nierilik ilga ( 1 8 2 6 ) v e baz slahata giriildi. M s r Valisi M e h m e t Ali P a a n n i s y a n t e c e d d t h a r e k e t i n i h a y l i m k l t a u r a t t . Glhane Hatt Hmayunu ile ( 1 8 3 9 ) k a n u n b i r d e v l e t tekil olu naca vadedildi ise de b u f e r m a n n m e s n e t l e r i n d e eski ananalardan, din tesirlerden azade kaln mad ve bu fermann vadettii kanunlarn ve slahatn ekserisinin tatbiki kabil olamad. Krm harbinde Fransa, ngiltere ve Sardenyann yardmlarn mukabili olmak zre bilhassa Fransa ve ngiltere O s m a n l D e v l e t i n i n , hrsti yan tebaaya msait baz slahat y a p m a s n talep e t t i l e r ; B a b a l i , b u t a l e p l e r i is'af e t m e m e k mevki i n d e b u l u n m a d n d a n ( 1 8 5 9 ) hatt h m a y u n l a , b a z s l a h a t d a h a y a p l m a s e m r o l u n d u . B u hat, Paris m u a h e d e n a m e s i n i n bir m a d d e s i n e kayde dilerek devlet, vadettii slahat tatbik z a r u r e t i n d e brakld ise de ( 1 8 5 6 ) hattnda v a d o l u n a n husus lar dahi t a m a m e n tatbik edilemedi. Maamafih b u n a k s teebbslerin efkr bir dereceye kadar hazrlad ve Osmanl Devletinin siyas, idar v e a s k e r tekilatile itima h a y a t n d a baz m h i m izler b r a k t i n k r o l u n a m a z .

Srf z i m a m d a r l a r n fikir ve e m e l l e r i l e A v r u p a devletlerinin tesir v e t a z y i k l e r i n d e n ne'et e d e n tanzimat hareketi, daha sonra Osmanl cemiyeti n i n m n e v v e r t a b a k a s n d a n g e l m i t e s i r a t ile d e kararak merutiyet hareketi ve merutiyet dev resi balamtr (1876). Esasta zayf olan bu son hareket Abdlhamidin iradesile ve kolaylkla durdurularak yine mutlak ve ahs bir idare t e e s s s etti. kinci defa m e r u t i y e t i n ( 1 9 0 8 ) ilnn m t e a kip haric gaileler arttndan bu devrede dahi m h i m slahat yaplamad. Din tesirinden a z a d e lik, m e d e n ve asr k a n u u l a r k a b u l , h e r s a h a d a cidd slahat v e teebbsat yaplmas ve hakik terakki hamleleri, Gazinin kuvvetile ve azimli iradesile a n c a k de m o k r a s i y e m s t e n i t mill C u m h u r i y e t devrinde m m k n olabilmitir. te, b u n u n i i n d i r ki m e r u t i y e t i n i k i n c i defa ilnm m t e a k i p ( 1 9 0 8 ) bile O s m a n l Devleti kuv vetli bir varlk tekil edememiti.... Osmanl hanedan bu neticeye varmak iin dmanlarla beraber yrmekten ekinmediler. Hakikatte inhill eden yalnz O s m a n l h a n e d a n v e O s m a n l m p a r a t o r l u u idi. T r k m i l l e t i , a s l a esareti k a b u l e d e c e k tynette deildi. Coraf t e v e s s v e takallsile belli? siyaseti hariciye ve dahiliye vakalarnn teakubu yukarda ksaca gsterilen O s m a n l Devletinin ahalisi nasl bir h e y e t i i t i m a i y e t e k i l e t m i t i ? V e b u h e y e t i n si yas v e idar tekilt, iktisad faaliyeti, h a r s sevi y e s i nasl idi?
b a h

. . MT^EYET

B u m e v z u , h e n z p e k az i l e n m i b i r t a k m m e s e l e l e r d e n m r e k k e p t i r . B u m e s e l e l e r i n ilm bir surette halli iin e v v e l hazinei e v r a k vesika larndan vak'anvis hikyelerinden, ve eslftan kalma her nevi eserlerden bu meselelere mteal lik m a t e r i y a l l e r i n i s t i h r a v e tasnifi, s o n r a bu membalarda bulunamyanlarn aranp bulunma sna allmas v e n i h a y e t toplanan v e tasnif olu nan materiyaller s a y e s i n d e terkib safhaya geil mesi icap eder. Byle bir m e s a i y e giriip neticesini almaya, bu a n d e v a k t i m i z m s a i t deildir. U z u n z a m a n l a r sarfn istilzam e d e c e k bu mesaiyi atiye talik ederek imdilik m e v z u a dair pek u m u m bir m a h i y e t t e baz n a z a r v e m t a l e a l a r iradile iktifa ediyoruz. Siyas O s m a n l camias, e v v e l v e orta z a m a n larda grlen G a r p v e a r k mparatorluklar gibi az v e y a o k m u t a a z z i b i r o k k a v m l e r i , b i r pa diahn h k m d a i r e s i n d e toplanm idi; sul tas e s k i a r k , eski Roma hkmdarlar ve E m e v A b b a s halifeleri gibi din bir m a h i y e t i d e haizdi. Padiahn tebaas, hatta k u l u saylan bu m u h telif k a v m l e r d e n s i v r i l e r e k k m b i r z m r e , h k m d a r n etrafnda bir nevi ruhan, asker ve mlk aristokrasi tekil ederek h k m ve iktidara bilfiil i t i r a k e d i y o r d u . V i l y e t l e r d e m a h a l l f e o d a l i t e f i l e n m e v c u t idi; b u n l a r da m e r k e z i n hkm ve iktidarna hissedar idiler. M e r k e z d e n vilyetlere g n d e r i l e n b y k m e m u r l a r da m e r k e z i n zfn g r n c e mahall feodaller v a z i n alyorlard. te b u h k i m z m r e d i r ki k e n d i s i n e asl O s m a n l namn vermitir. Mtebaki halk, k a v m isimlerde

T r k , Arap, R u m , E r m e n i , Srp... ilh isimlerile yadolunuyordu. Zmrei hkime, bu halk ktlelerinin arasnda a d a l e t tevziile v e i d a r e ile u r a r , v e m e m l e k e t i n asayi ve inzibatn temine alrd. B u n a m u k a bil m u h t e l i f u s u l l e r l e o n l a r d a n v e r g i alrd. Z m r e i h k i m e n i n , devlet masarifinin, hatt halk e k o n o misinin m h i m bir varidat m e m b a da muzaffer h a r p l e r i n g e t i r d i i g a n i m e t m a l l a r idi. Osmanl mparatorluunun ftuhat devirle r i n d e o k m u n t a z a m , iyi talim v e t e r b i y e gren bir h a s s a k o l o r d u s u , d a h a d o r u b i r ifade ile i m p a r a t o r u n muhafz- k o l o r d u s u ( G a r d e m p e r i a l e ) v a r d ki " Y e n i e r i , , n a m n tard. N v e s i , y e n i eri kolordusundan mteekkil byk osmanl ordular, X V inci ve X V I nc asrlarda meden d u y a n n en m k e m m e l askeri saylrd. O s m a n l o r d u s u , hususile y e n i e r i kt'alar, h e r e y d e n ev vel osmanl sultanile osmanl z m r e i hkimesinin menafiini muhafazaya m e m u r d u . T e b a a d a n alnan vergilerin ve h a r p l e r d e n ge tirilen g a n i m e t mallarnn o u s a r a y v e z m r e i h k i m e konaklarile yenierilerin masarifine kar lk tekil ederdi. Muzaffer h a r p l e r i n tevalisi ink taa u r a y p , kfi g a n i m e t m a l l a r toplanmamaya balaynca, sarayn, konaklarn ve devletin masa rifine, varidat t e k a b l e d e m e z oldu. B t e a, vergilerin artrlmal, sikkelerin taii nikbete u r a y a n z i m a m d a r l a r emvalinin m s a d e r e s i vastalarile kapatlmya alld. Z m r e i h k i m e n i n , y a n i p a d i a h ile etrafnda ki ruhan, asker v e m l k aristokrasinin v e m a h a l l b e y l e r i n alt t a r a f n d a a z m e k s e r i y e t i tekil e d e n k a v m l e r h e r y e r d e o l d u u gibi b i r k a snfa

ayrlyordu. stanbulda ve dier ehirlerde korporasyonlar halinde t o p l a n m tccar ve esnaf var d; e h i r h a r i c i n d e i s e k s m e n o s m a n l k a n u n l a r mucibince timar ve zeamet sahiplerine ksmen anane icab kendi b e y l e r i n e v e a a l a r n a tbi,, topraa yerlemi kyllerle gebeler yaard. G e b e l e r i n det k a n u n l a r itima v e siyas te k i l t l a r e s a s i t i b a r i l e m a h f u z v e m e r ' i idi. T i m a r ve z e a m e t sahipleri k y ve kabile bey ve aalar, mahall aristokrasiyi tekil eder ve b u n l a r da ky llerden, kabile efradndan osmanl kanunlar veya det ve a n a n e kanunlar m u c i b i n c e muh telif v e r g i l e r a l r , v e t b i l e r i n i t r l i l e r d e k u l l a nrlard. O s m a n l o r d u s u n u n k s m i kllisi ite b u bey ve aalarn kendi k y ve kabileleri efradn dan t o p l a n m mahall a s k e r l e r d e n t e r k k p ederdi. Padiahn tebaas, itima noktai nazardan b y l e b i r t a k m k s m l a r a a y r l d gibi din v e m a h a l l n o k t a i n a z a r d a n o k m t e n e v v i idi. T e b a a i s l m v e h r i s t i y a n o l m a k z r e iki b y k k s m a ayrlyodu; mslmanlar s n n , i g i b i b a l c a iki b y k m e z h e b e i n k s a m ettikten b a k a snnl e r i n v e ' i l e r i n t l i t a k s i m a t m e v c u t idi; b u din. ve m e z h e b i karklklara bir de tarikat farklar e k l e n e r e k , b s b t n etrefil bir hale gelmiti. Dev letin r e s m dini i s l m , m e z h e b i d e s n n idi. slm ahali lisan itibarile de o k karkt; im p a r a t o r l u k t a o s m a n l l i s a n d e n i l e n mahlut l e h e - * ki sarayda, z m r e i h k i m e arasnda r e s m daire l e r d e , m a h k e m e l e r d e , m e k t e p v e m e d r e s e l e r d e isti mal olunurdu. B u n d a n baka trke, arapca, acem ce, k r t e , lazca, a r n a v u t a , i s l v c a v e r u m c a k o n u an m s l m a n l a r vard. Maamafih Osmanlca v e t r k e e k s e r i y e t i n l i s a n idi.

H r i s t i y a n l a r a g e l i n c e o n l a r da m t e a d d i t m e z heplere ve mtenevvi kavmiyetlere ayrlmlard. Rum-ortodoks kilisesinden baka Ermeni, Kildan, S r y a n , M e l k , Kpt.... i l h . g i b i b i r o k k i l i s e l e r daha vard. Ve m e z h e b taksim, alelekser kavm taksime tekabl ediyordu; a n c a k ortodoks kilise s i n d e R u m l a r d a n g a y r i Srplar, B u l g a r l a r , b i r k sm araplar ve T r k l e r de girmi bulunuyorlard. P a d i a h n hristiyan tebaas, r u m c a , srpca, bulgar ca, e r m e n i c e , t r k e gibi p e k o k lisanlarla k o n u an muhtelif cinsli adamlard. N i h a y e t h e r tarafa dalm, spanyol jargonile konuan yahudiler de vard. Osmanl padiahnn h k m idaresi altnda toplanan bu ok kark mecmuann aksamn birbirine e k l e y e n baz balar m e v c u t olmakla beraber, ktlenin heyeti umumiyesi kayna m ve y e r l e m i bir halde deildi. Osmanl memleketleri sakinlerini umumiyetle yekdieri ne balayan bir ark harsnn, bir ark zihni , yetinin v c u d u inkr o l u n a m a z . P a d i a h n tej baasmda din, c i n s f a r k l a r n a r a m e n hars ve ; zihniyette bir m a b e h e t olduu mahede ve ; tesbit olunabilir. Fakat bu kavmleri biribirlerine balayan daha mhim amil camiann iktisad m n a s e b e t l e r i olmutur. Osmanl trk lisanile k o n u a n hemen kamilen mslmanlar dan terekkp eden hkim zmre memleketin | siyas, idar, kaza memurluklarile ve asker amirliklerde teayyrt ederdi. Bir ksm rum beylerde her mezhebin ruhanleri de devlet m e m u r i y e t i g i b i b i r v a z i f e ifa e y l e r l e r d i . Rum Patrikinin makam, osmanl terifatnda hayli y k s e k t i . M e m l e k e t i n esas serveti olan h a y v a n -

clk v e ziraat, en z i y a d e T r k l e r i n , o n l a r d a n k a l a n Srp ve Bulgarlarn ve bir ksm Araplarn e l i n d e idi. T i c a r e t v e s a n a y i d e mslmanlarn m h i m hissesi olmakla beraber, deniz kyla rndaki e h i r l e r d e sakin olanlar, hususile deniz ticaretinde byk mevki tutuyorlard; hele garp iskelelerde ticarette ve gemicilikte ihtimal birinci mevkii kazanmlardr. Keza stanbul, zmir, Kayseri. E r z u r u m gibi b y k ehirlerin s a n a y i e s n a f a r a s n d a R u m l a r , E r m e n i l e r az deil di. B a z s a n a y i e z c m l e t a b a b e t , k e h a n e t , s a r r a f l k , madrabazlk, h o k k a b a z l k gibi ilerde Yahudilerin m e v k i i e h e m m i y e t l i idi. B u s u r e t l e h s l o l a n i b l m ve aralarnda cari mbadele, muhtelif din v e c i n s t e olan a d a m l a r , y e k d i e r i n e i k t s a d e n lzumlu bir hale getirmiti. Alelhusus osmanl donanmasnn btn Ak ve Karadenizlerle, ap ve hatt Hint denizlerine h k i m olduu kuvvetli ve azametli devirlerinde u m u m ticaret v e deniz ticareti m h i m temettler getirirdi. B y l e nfuz v e sultas h e r tarafta h r m e t v e itibar g r e n bir memleketin tccarndan olmak, seyahat ve mua meltta h e r trl teshilt temin eylerdi. Ruhan Osmanl saltanatna m e r b u t b u l u n m y a n rayalar bile, m e n f a a t l a r icabi saltanat t e b a a s n d a n o l m a y isterlerdi. Z i y n e t s a n a y i i n d e m h i m m e v k i tutan E r m e n i l e r de padiah saraylarnn v e paa k o n a k larnn daim satclar idiler. H k i m zmrenin s e r v e t v e refah, b u t c c a r v e san'at s a h i p l e r i n i n de iyi k a z a n m a s n i n t a e d i y o r d u . Hasl, m s l i m v e g a y r i m s l i m t e b a a n n m n a s e b a t , m e n a f i i n itira k i n d e n dolay, a l e l e k s e r iyi giderdi. B u suretle itima san'atlar, din v e mill u b e l e r arasnda iktisat y o l u ile bir n e v i m u v a z e n e ! v e t e s a n t

t e e k k l etmi, b u k a r m a k a r k ktlenin aksam birbirine hayli balanm bulunyordu. S u n u da i l v e e t m e k l z m d r ki h e r h a n g i din v e cinsten o l u r s a olsun, h e r tebaa, hatt y a b a n c bile sur bir ihtida ile h k i m z m r e y e d a h i l o l u p , e n yksek mevkiye, sadaret m a k a m n a kadar kabiliyordu. Hele drt b u c a k t a n toplanma, h e r cins v e dine m e n s u p c a r i y e l e r , srf z e k v e g z e l l i k l e r i s a y e s i n d e p a d i a h n k a d n sfatile h k i m zmrenin banda en kudretli bir m e r c i olabiliyorlard... Ftuhat devrinde, imparatorlua ilhak olunan Eflak, B u d a n , T r a n s i l v a n y a , Macaristan gibi beylik lerin, krallklarn tekilt siyasiye v e itimaiyeleri m u h a f a z a o l u n a r a k , m a h m i devletler h a l i n d e idare olunduundan buralarn h k i m zmreleri fetihten evvelki vaziyeti siyasiye v e itimaiyelerini gaip etmemilerdi. Yukarda sylediimiz vehile u m u m bir surette bir ark hars, bir ark zihniyeti memaliki osmaniyenin eski aksamnda, Anadolu, R u m e l i v e S u r i y e d e m e v c u t olmakla b e r a b e r Osm n l - T r k hars, b u ksmlar da d a h a m u a h h a r zaptolunan ksmlar da h k m ve n f u z u altna alp b i r l e t i r m e e m u v a f f a k o l m u deildir. Os m a n l - T r k hars, bariz din vasflarla aristokratik temayllerde hristiyan tebaaya pek az tesir ettikten b a k a muhtelif cinslere sup m s l m a n tebaay bile bir araya toplayafnamstr Esas T r k olan O s m a n l harsnn baz unsur lar Araptan, A c e m d e n , R u m d a n alnmt. O s m a n l lisan v e edebiyatile din abideler, saray terifatile din m u s i k i , O s m a n l h a r s n n e n m u z e l e r i o l a r a k alnabilir. O s m a n l h a r s n n b u iltikat ( e k l e k t i k ) m a h i y e t i n e r a m e n m u h t e l i f din v e c i n s t e n olan

t e a b a a o n u t a m a m a n b e n i m s e m i deildi. Hatt bizzat T r k l e r i n bile b y k ktlesi kendisinin d a h a basit v e (orijinal) h u s u s v e mill harsile y a y o r d u . M a a m a f i h b y k ehirler ahalisi, h a n g i cins ve dinden olursa olsun, osmanl harsnn bir derece tesirine kaplmlard. Gayri mslim v e g a y r i T r k air v e e d i p l e r az o l m a k l a b e r a b e r musikiinaslar hayli vard; medreselerde hatmi ktp etmi Anadolulu Rumlar, Ermeniler ender deildi: O s m a n l m i m a r i s i n i n t e k m l n n , alelhusus teferruatnn tatbikatna her cins ve dinden ustalar alyordu. O s m a n l m p a r a t o r l u u n u n hars ve iktisad s . seviyesi, X V I nc asrda, m e r k e z v e garb A v r u p a - j ya m t e f e v v i k o l d u u p h e s i z d i r ; hatt X V I I inci ] asr ortalarna kadar bu t e f e v v u k u n u bsbtn [ elden k a r m a z . Fakat X V I I I inci asrda A v r u p a \ harsan ve iktsaden u m u m i y e t l e ark, hususi-1 yetle O s m a n l camiasn epey geride brakmtr./ B u hars ve iktisad m u v a z e n e n i n b o z u l m a s d r ki O s m a n l D e v l e t i n i n siyas zf ve inhitatn m u cip oldu; ve O s m a n l Devleti siyaseten zayfla dka iktsaden ve h r s e n de d y o r d u . Hasl b u iki n e v i amil, m t e k a b i l e n messir olmu lardr. Nihayet X V I I I inci asr sonlarnda Devleti O s m a n i y e n i n inkraz ve taksim vetiresi pek sarih o l a r a k b a l a m v e X I X u n c d a s r s o n l a r n d a isedevletin zf a d e t a haleti nez'i a n d r a c a k ekle g i r m i t i r . B u b i r , b i r b u u k a s r d a , c a m i a y e n iyi b a h y a n iktisad b a l a r z l m tebaa arasnda itiraki m e n a f i d e n mtevellit tesant ortadan kalk m, sultann tebaas o l m a k hibir cidd m e n f a a t teminine, yaramaz bir hale g e l m i , Osmanl

lars hususiyet ve kudret ve kymetini kaybet miti. Bata g a y r i m s l i m tebaa o l m a k zre, Gayritrkler bu camiadan ayrlp karak kuvvetli garp devletlerinin himayesi altnda mstakil varlklar y a p m a a hi olmazsa y i n e onlarn himayesile O s m a n l sultanlar idaresi altnda imtiyazl bir vazi yeti iktisadiye ve s i y a s i y e k a z a n m a a alyor lard. B u dahil t a h a v v l , h a r i c i n tevali e d e n a r darbelerde nihayet Osmanl mparatorluunun, X X inci asr birinci r u b ' u n d a devletin bsb tn paralanp tarihe k a r m a s n a k a d a r devam

etmitir. G a r b n ark, m e r k e z v e garb A v r u p a dev\ deerinin Osmanl mparatorluuna tefevvukunda \ \ belki en m h i m amil, buharn kefolunarak I sanayie tatbik edilebilmesi olmutur. B y k sanayi / l ve sermaye karsnda arkn ve Osmanllarn i k k , e s n a f v e el s a n a y i i b i t t a b i r e k a b e t e d e m e z d i . , ! B u h a r gemilerine kar, yelkenlilerle yara Byk sanayi medeniyeti OsmanlI larn k k sanayie mstenit madd ve m a n e v / I m e d e n i y e t l e r i n i ykt. B t n iktisad istihsal ve W mill mdafaa aletlerinin garptan satnalmmas I m e c b u r i y e t i , O s m a n l c a m i a s n n b e y n e l m i l e l ti car m u v a z e n e s i n i b o z d u ; b i n n e t i c e dahil s a n a y i I : | ve ticaret mtemadi b u h r a n l a r a m a r u z k a l d ; ne j devlet, ne halk b o r s u z g e i n e m e z bir hale d' t. D m a n d a n a l m a n fikir, u s u l v e aletle, d m a n d a n alman mal kuvvetle dmanlara m u k a b e l e gitgide i m k n s z b i r ekil ald. te b u a z m iktisad s u k u t u n neticesi olarak, O s m a n l siyas m e s s e s e s i de yklp dald.

lamazd.

Bununla :ruh k u v v e t

b e r a b e r t r k l n cisman, fikr v e ve kudreti dalan imparatorluun

asl T r k k s m n k u r t a r m y a kifayet etti: Y e n i : T r k Devleti, ite b u k u d r e t i n yaratt b i r varlk tr. M u a s r s i y a s e s a s l a r a i s t i n a d e n k u r u l a n Tr kiye Cumhuriyetinin z i m a m d a r l a r v e ahalisi Os manl m p a r a t o r l u u n u n inhitat ve inkraz sebep lerini iyi tetkik e d e r e k o s e b e p l e r i n ileride dahi. m e s s i r o l m a m a s iin l z m g e l e n t e d b i r l e r i al m l a r d r v e b u g n de a l m a a alyorlar. 5 0 - 6 0 asrdanberi medeniyetilik ve devletilikteki kud retini i z h a r v e irae e d e n T r k milletinin tabi bir mmessili olarak bugn Cumhuriyetin banda b u l u n a n Gazi Mustafa Kemal Hazretlerinin dehas b u n d a n s o n r a dahi en isabetli tedbirlerin bulu nup alnacana ve muvaffakiyetle tatbik o l u n a cana bir zamandr.

12.

TRKYE

CUMHURYET

(1923)
B i r i n c i Reisicumhur: Qa i
Z

Mustafa

Kemal

T r k milleti, g e m i z a m a n l a r d a b a n a g e e n sllelerin bozulmasn mteakip daha b y k bir h a m l e ile, d a h a b y k d e v l e t l e r k u r m u t u . O s m a n Oullan, T r k milletini idare etmek, liyakat, ve kabiliyetini oktan kaybetmilerdi. U m u m m t a r e k e d e , T r k milleti, b t n c i h a n tarihini kaplyan m a z i s i n d e g r m e d i i b y k bir felkete uramt. M e m l e k e t i n h e r tarafn igal eden muzaffer dman ordularm tardedip ms takil mill bir T r k D e v l e t i k u r m a k i m k n n ak lndan geirenler h e m e n yoktu. T r k milletinin m u h a r e b e meydanlarndaki:

k a h r a m a n l n bildii k a d a r ihtiya v e dertlerine v k f o l a n Mustafa Kemal bu azimle Anadoluda, milletin bana g e e r e k m c a d e l e y e balad (1919). T r k m i l l e t i , Mustafa Kemalin b a y r a altnda t o p l a n m a k t a v e istikll m c a d e l e s i n e atlmakta t e r e d d t e t m e d i . M i l l e t , Mustafa Kemalin iaret ve davetile, A n k a r a d a toplad B y k Millet Meclisi i l e ( 2 3 n i s a n 1 9 2 1 ) m u k a d d e r a t m b i z z a t e l i n e al d . B i h a k k n Gazi u n v a n n a l a n Mustafa Kemal btn d n y a y hayrete d r e c e k bir sratle b t n d m a n l a r t a r d e t t i v e Lozan d a Trk istiklli ni b t n d n y a y a t a n t t ( 1 9 2 2 ) . O s m a n Oullarndan ve hibir faydas olmyan H i l f e t t e n T r k l e r i k u r t a r a n Mustafa Kemal, Cum h u r i y e t i d e t e s i s etti ( 2 9 t e r i n i e v v e l 1 9 2 3 ) . C u m h u r i y e t i n r i y a s e t i n e i n t i h a p o l u n a n Gazi, birok inklplarla T r k milletini h a k i k t e r a k k i v e inki a f yoluna soktu.

BAKILAN
Abel La Hovelaque Linguistique V.) Kur-

KTAPLAR
Barthold (W.) Sredni' Svedenii o

Otet o Poezdke V y Azi'u Biurin I (J.)

Adrianoff (A. gannkh Albertini Alred L'Empire Maury

V i b o r k i iz D n e v n i k o v Praskopok Romain l'Homme Yenisei (E.)

Sobranye

Narodakh Vremena. Blanchard 1929 1, Blochet

obitayikh Drevniye Geog. cilt,

II S r e d n e y A z i i v

L a T e r r e et Aspelin (1. Autran 2, 3 Autran (Ch.) R.)

ve Grenard

Inscription de (Ch.) Tarkondemos;

niverselle,

VIII inci

fascicule

Introduction a l'histoire des Mongol shid ed de din Indo - Euromon Fadlallah Ra-

De Quelques vestiges bables M e c o n n u s du Lexique dans

pro-

Blochet Les Origines peennes Bovat(Lucien)L'Empire gol Boutquin L'Asie Globe Bricout L'Histoire des B r c h n e r Ed. und Kegons.-' (A.) Centrale. La Quesdu

Jusqu'ii d'Asie de

Mediterraneen

le S e m i t i q u e

M i n e u r e et N o t a m m e n t Canaan. Autran (Ch.)

S u m e r i e n et I n d o - E u r o p e e n B a n g ( W . ) v e V o n G a b a i n (A.) Trchische I. II Barthold der (W.) Bedeutung InAlttrkischen Die Historische schriften B a r t o n (G.) Hitite Studies Barthold (W.) Ulug Bek; Yego Vremya Turfan texte

tion de D e s s e c h e m e n t

Klimaschwankung|en Vlkerwanderungen

C a v a i g n a c (E.) Le m o n d e Mediterraneen j u s q u ' a u IVsiecle a v a n t J.C.

C a v a i g n a c (E.) Histoire du Mande. Prolegomene C a h u n ( L.) Origine Touranienne l ' i d i o m e qui a p r e c e d e France l e s langues ryennes de en a-

et d e s e s R e l a t i o n s a v e c les P a y s E t r a n g e r s , 4 cilt 1920 Dezobry, Bachelet Dictionnaire General de B i o g r a p h i e et d ' H i s t o i r e Delaporte La Mesopotamie SemiD h o r m e (O. p.) L a n g u e s et E c r i t u r e tiques Donner S u r l ' o r i g i n e d e l'Alphabet Turc. D u r y (Victor) H istoire cies Romains De Gerood D i e H u n n e n der Vorcnrestlcher / e t F o u g e r e s (Cmstave) L e s v r e m e r e s vivlstons G a b r i e l (A.) Les antiquites Turques d'Anatolie. Garstang T h e Hitite E m p i r e G l o t s (G.) La c i v i l i s a t i o n e g e e n n e 1923 G a r s t a n g (J.) L'Empire Hittite E t r u s q u e de Graffunder Ethymologie n o m de R o m e Gowen (Herbert H.) Histoire de 1 Ase Granet (Marcel) La c v h s a t o n Cn n o s e

Clement Huvart L a P e r s e A n t i q u e et la Civilisation Iranienne. Cauvet La f o r m a t i o n C e l t i q u e d e la N a t i o n T a r q u i e C e r g i (G) L ' U o m o , Chavananx Le Cycle T u r c animaux Cohen Les ( 17 hors L'Europa

des douzes

(M.) langues du monde c a r t e s et u n e Liste de texte

C h a r b o n n a u x (J.) L'art e ' g e e n n e Chavannes (Edouard) D o c u m e n t s s u r les kiue Occidentaux Tou-

C o n t e n e a u (Q.) Les tables royales d'Our ( R e v u e de i'histoire d e s religions) C o n t e n e a u (G.) L e s T a b l e s d e K e r k o u k et les o r i g i n e s de la civilisation Assiriyenne Cordier (Henri) H i s t . G e n e r a l e de la C i h n e

Grousset (Renee) Hist. de l ' E x t r e m e 2 cilt 1 9 2 9

Orient

De G u i g n e s T r k l e r i n u m u m i tarihi (Trke tercemesi) Hedin ( S v e n ) T r o u g h Asia Huntingtoh ( Ellsworth) The riversof ChinesseTurkestan and the dessication of Asia Huntington (E.) Civilisation a n d e l i m a t e bninnedim Kitabil fihrist Inchauspe S u r l ' o r g i n e et les affinites de la l a n g u e B a s q u e e t en p a r t i c u l i e r s u r sa declination

J e a n (Ch. F.) La L i t t e r a t u r e d e s B a b y l o n i e n s et d e s A s s y r i e n s J a r d e (A) La f o r m a t i o n du Peuple Grec Karst (J.) G r u n d s t e i n e u n d e i n e r Mittellndisch- Urgeschichte K l a p r o t h (J.) R e c h e r c h e s s u r la M i g r a t i o n des Peuples Klaporth (J. V . ) A b h a n d l u n g b e r die S p r a e h e u n d Schrift d e r U i g u r e n K o n e f f (D.) Yakutlarn hukuk hayat ( Rusa) Kostroff (N. A.) Yakutlarn rf hukuku (Rusa) Kozloff ( P . K.) T r u d i E k s p e d i t s i i I. R o s . Geog. Obstva S o v e r e n nay. L a n i e r (L.) L'Asie. C h o i x de L e c t u r e s de Geographie. Langdon E x c a v a t i o n at K i s h L e v s c h i n (A.) D e s c r i p t i o n d e s h o r d e s et des steppes des KrghzKazak Lomakin T r k m e n l e r i n rf h u k u k u (Rusa) .

J v a n i n ( M . J.) Cengiz Han ve Timurlenk z a m a n l a r n d a M o n g o l , Ta tar v e O r t a A s y a k a v m l e rinin harp san'atlarna ve i s t i l l a r n a dair J u l i e n (S. A.) Documents Historique sur les T u k i o u e Julien (Stanislas) M e m o i r e s s u r les c o n t r e e s occidentales ete. V o y a g e s des Pelerins Boudhists J e a n (Ch. F.) S m e r et A k k a d

Lenorment

(Franais) l'Orient ancienes

Hist

Parker A.

(E.

H.) Years 1853 cildi 1853 of

Ancienne de

Thousand

Lartiant (F.) Les civilisations de l'Asie Marius Les Mineure Fontane Asiatiques

Tartars Pauthier Pittard Poussin L o i s ele la. ^L'ArtHittite Eugene

L' U n i v e r s , n

L e s r a c e s et l'Hist,

1924 1930

Malet ( A . ) ve lsaac (I.) L O n e n t et la G r e c e Malestsk (N.) O.AvyazTurkskkh Tamgs

lee 1 i n d e

" ,
S

'

S m e n a n U

P r z e w o s s k i (S.) Nntp d'Archenlnoip n e et Hittite

vripn

Les o n g n e s . tssae d histore Ancienne du Japon. LRCHINRANTIQUE L a c h i n e 2 cilt Messerschmidt Sibirskie Moret ( A . ) L a Nl et la Egyptienne Montd ( P 1
B

M A

1927

P u m p e l i y (R ) ExDoration in T u r k e s t a n Ex of 1 9 0 3 txpedton ai
D

Ivlaspero ( F l e n r i ) 1925 G ) ( D

Radloff (W.) Aus Sibirien Radloff ( W . ) , Melioranski niki v K o s c h o (P.) Drevne Turkskiye DamiatTsaydame Radloff (W.) K u d a t k u - Bilik des Y u s u f chass - Hadschil aus Bala sagun Radloff (W.) Die D e n k m l e r v o n Tsaydam Ratzel (F.) Antropogeographie Reclus (Elysee) L ' h o m m e et la Terre Koscho

Drenvosti civilisation

1TrtPhnW ,.
secle avant (J.
M

YVTTTE

L A r t P h e n i c i e n t . a u XV i l l e De
t

danTLx

eh.) Empires

M o r g a n ( J a c q u e s de) L'Hurnanite Prehistorique Mller (Auoust) D e r i s h a m in M o r g e n benland M l l e r ( W . F. K . ) U y g u r i c a I - V. Moret (A.) Histoire de l'Orient A-

Reclus (Elysee) Geographie niverselle VII inci cilt 1882 d'Izrael Renan (Ernest) Histoire du peuple

Rivet

(P) et Oceanien prava (D.) Obimago rotsef Geographical

ethnologischen graphischen Vombrey Turko (H.) Die primitive

undethno-

Sumerien Samokvasoff Sbornik Semple (E)

Beziehungen Culture des

Sibirskikh ino Influence Sommar gen Spelero du Steur (L.) (F.) of

Tatarischen (A.)

Volkes

environnement Kleinasiatische Forschun-

Von Le coq Ein

christliches

und

ein

manichasches

manuscript-

f r a g m e n t in T r k i s c h e r Sprache aus Turfan

Les Tepes Hittitesen Nord.Un (ch.) des avant

Syrie

Weill

(R.) geogde Eof du no m

b r o n z e Ffittite peuples Jesus-

S u r la d i s s e m i n a t i o n raphique peuples Wells (G.')

Ethnographie de l'Europe Christ Schott Stein tan Tallgren (A. M.) Collection Antiquites de Thomsen (W.) (W) Zu Uiguren (urel) Sandburied

d a n s le m o n d e The (I. Outline N.) Pamyatnik

geo-Asiatique history

Frage r u i n s of Kho-

Weselowski Nadgrobni mura VVigram (W.)

Ti

The Assyrians des neighbours. Wolley Les A (Leonard) Sumeriens study ol Near ( G.)

and

their

Tovvostin

Prehistoriques

Minusink de l'orhon

Worell ( H.) Races East in the Ancient Zumoffen langue su-

Inscription dechifree Toscanne Etudes merienne Uyfalvy L'Emigration Varnbery (H.) (P.)

s u r la

La Phenicie

a v a n t les T.

PheVII et

n i c i e n s L ' g e d e la L'annes Sosiologique Revue

pierre

des in

Peuples seinen

d'Aassyriyologie

d'Archelogie l u m e VII

Orientale vo-

Das Trkenvolk