TIBB VE AROMAT K B TK LER RET M N N ARTTIRILMASI OLANAKLARI

Emine BAYRAM , Saliha KIRICI , Sezen TANSI , 4 5 6 Gngr YILMAZ , Olcay ARABACI Sleyman KIZIL , sa TELC 7
1 2 3

ZET
Dnya pazarlarnda tbbi ve aromatik bitkilere olan talep her geen gn giderek artmaktadr. Trkiye tbbi ve aromatik bitkilerin d satmnda dnyann nde gelen lkelerinden biri olup, birok tbbi bitkinin d satmn yaparken, ayn zamanda birok bitkinin de d almn gerekletirmektedir. lkemiz farkl iklim ve ekolojik koullara sahip olmas, florann ok sayda bitki tr ve eitlilii iermesi bakmndan doadan toplanan ve kltr yaplan tbbi ve aromatik bitkiler asndan byk bir ekonomik potansiyele sahiptir. Baz trlerde doadan toplama ekonomik olabilir ancak doadan toplanan bitkilerde kaliteli ve standart rn elde etmek zordur. Doadan toplanan bitkilerde kalitenin her zaman istenen dzeyde olmamas, toplama sonras ileme, depolama ve nakliye koullarnn yeterince karlanamamas gibi nedenlerle esas olan bu bitkilerin tarmnn yaygnlatrlmasdr. Gerek i tketimde kullanlan gerekse d satm yaplan tbbi ve aromatik bitkilerde retimi arttrmak ve istenen kalitede rn elde edebilmek iin; doadan toplamalarn srdrlebilirlik ilkesine dayal floraya zarar vermeden yaplmas, bitki toplayclarn eitilmesi, talebi fazla olan bitkilerin kltre alnmas, yetitirme tekniklerinin her bitkiye ve ekolojik koullara gre saptanmas, yurt dnda gelitirilmi ve lkemiz ekolojik koullarna adapte olabilecek eitlerin getirtilerek lkemiz iklim koullarnda denenmesi, bu bitki grubunun en nemli sorunlardan biri olan tohumluk temini iin kurumsal alt yapnn oluturulmas, eit gelitirmeye ynelik slah almalarnn desteklenmesi, hasat sonras ilemler, depolama ve nakliyede uygun artlarn salanmas gerekmektedir. Bu koullar yerine getirildiinde dnya pazarnn istedii kalite ve standartta rn elde etmemek iin bir neden bulunmamaktadr. Anahtar Szckler: Tbbi ve aromatik bitkiler, retim ve ticaret, uucu yalar, organik tarm

1. G R
Tbbi ve aromatik bitkiler asrlardan beri gda, eni, ila ve ifa vermek amacyla kullanlmaktadr. Bu nedenle kimyon, haha, anason gibi baz bitkilerin tarm tarih ncesi devirlerden beri devam etmektedir. 20. yzyln balarnda listelenen ilalarn %40ndan fazlas bitkisel orijinli olmasna ramen 1970li yllarn ortasnda bu oran %5 ten daha aaya dmtr. Ancak zellikle 1990l yllardan sonra, tbbi ve aromatik bitkilerin yeni kullanm alanlarnn bulunmas, doal rnlere olan talebin artmas; bu bitkilerin kullanm hacmini her geen gn arttrmaktadr. Gnmzde tbbi bitkiler piyasasnn yllk yaklak 60 milyar dolarlk bir rakama sahip olduu tahmin edilmektedir (Kumar, 2009). Dnya Salk rgt (WHO) verilerine gre yaklak 20.000 bitki tbbi amalarla kullanlmaktadr. Dnyada bitkisel droglar iin balca ticaret merkezleri Almanya (Hamburg), ABD (New York) ve Hong Kongdur (Baer, 1997; Lange, 2006). Trkiye corafi konumu, iklim ve bitki eitlilii, tarmsal potansiyeli, geni yzlm sayesinde tbbi ve aromatik bitkiler ticaretinde nde gelen lkelerden biridir. Trkiyenin bu nemi; gelimi lkelerdeki yerlemi bitkisel ila, bitki
1 2 3 4 5 6 7

Prof. Prof. Prof. Prof. Do. Do. Do.

Dr. Dr. Dr. Dr. Dr. Dr. Dr.

Ege niversitesi Ziraat Fakltesi Tarla Bitkileri Blm ukurova niversitesi Ziraat Fakltesi Tarla Bitkileri Blm ukurova niversitesi Ziraat Fakltesi Tarla Bitkileri Blm Gaziosmanpaa niversitesi Ziraat Fakltesi Tarla Bitkileri Blm Adnan Menderes niversitesi Ziraat Fakltesi Tarla Bitkileri Blm Dicle niversitesi Ziraat Fakltesi Tarla Bitkileri Blm Gaziosmanpaa niversitesi Ziraat Fakltesi Tarla Bitkileri Blm

kimyasallar, gda ve katk maddeleri, kozmetik ve parfmeri sanayilerinin girdisini oluturan pek ok bitkisel rn veren bitkilerin lkemiz florasnda bulunmasndan kaynaklanmaktadr. Dolaysyla bu bitkiler ounlukla doadan toplanarak pazarlanmaktadr. Tbbi ve aromatik bitkiler arlkl olarak Ege, Marmara, Akdeniz, Dou Karadeniz ve Gneydou Anadolu Blgelerinden toplanmaktadr. Toplanan bitkiler genellikle defne, adaay, biberiye, kuburnu ve hlamurdur. Tbbi ve aromatik bitkilerde srdrlebilir retim ve pazar potansiyelini yeterince deerlendirmek iin bu rnlerin istenen miktar ve kalitede olmas gerekmektedir. Trkiyede tbbi bitkilerin neminin artmasna paralel olarak tarmsal almalara balanm, zellikle son yllarda bu bitkilerde eit gelitirmeye ynelik slah almalarnda artlar gzlenmitir. Kekik, anason, kini gibi birok tbbi ve aromatik bitkide standarta uygun eitler gelitirilmitir. Tketici ve sanayici taleplerine cevap veren kaliteli ve standart rn iin slah edilmi eitlerin gelitirilmesi, uygun ekolojik koullarn belirlenmesi, doal bitkilerin doaya zarar vermeden zamannda toplanmas, hasat sonras ilemler ve ileme teknolojisinin belirlenmesi tbbi ve aromatik bitkilerde retim ve pazar olanaklarn arttracaktr.

2. TIBB VE AROMAT K B TK LER N TANIMI VE KAPSAMI

Tbbi bitkilerin tanmn tam olarak yapmak mmkn deildir. Gnmzde tbbi ve aromatik bitkiler terimi genellikle birlikte kullanlmaktadr. Tbbi ve aromatik bitkiler, hastalklar nlemek, sal srdrmek veya hastalklar iyiletirmek iin ila olarak kullanlan bitkilerdir. Tbbi bitkiler, beslenme, kozmetik, vcut bakm, tts veya dini trenler gibi alanlarda yer alrken, aromatik bitkiler ise, gzel koku ve tat vermeleri iin kullanlmaktadr (Anonim, 2005). Aromatik bitkilerin gda, kozmetik ve parfmeri sektrnde de geni kullanm alan bulunmaktadr. Tbbi ve aromatik bitkiler eczaclk ve parfmeride tbbi ve aromatik amal olarak en eski kullanm olan bitkilerdir (European Community Biodiversity Clearing-House Mechanism, 2005). Bitkisel ilalarn orijinal materyali genellikle tbbi bitkiler grubuna dahildir. Bitkisel ila, ilenmemi yada ilenerek bir veya daha fazla bitkiden oluturulan bileim maddesi ieren tedavi edici zellii olan veya dier insanlarn salna yarar olan bitkilerden tretilen maddeler veya rnlerdir. Bu tanmlama altnda, bitkisel ilalarn ilenmemi bitkisel materyal, ilenmi bitkisel materyal ve tbbi ifal ot (herbal) rnleri olmak zere 3 eidi bulunmaktadr (Van Overwalle, 2007). Ancak bu tanmlama, bir ila rnnn kimyasal bileeni olarak izole edildii yada sentezlendii durumlarda ve etkili maddenin tanmland yerleri kapsamamaktadr (WHO, 1998). Tbbi ve aromatik bitkiler denildiinde hem bitkiler, hem etken madde ynnden ve hem de tketim alanlar bakmndan ok byk bir alan kapsamaktadr. Bu bakmdan bugn standart hale gelmi bir gruplandrlmas bulunmamakla birlikte, genellikle familyalarna, ierdikleri etken maddelere, tketim ve kullanmlarna, yararlanlan organlarna ve farmakolojik etkilerine gre gruplandrlabilirler (Ceylan, 1995). Ancak, en yaygn olarak kullanlan etken maddelerine gre yaplan gruplandrmadr.

3. GEM TEN GNMZE TIBB VE AROMAT K B TK LER RET M VE KULLANIM E L MLER

20. yzylda tbbi ve aromatik bitkilerin retim ve kullanmndaki gelimeler incelendiinde, yzyln balarnda teknolojinin getirdii yenilikler, sosyal ve politik deiimler, bitkilerin ila olarak kullanmnn hzla azalmasna neden olmutur. 1930lu yllarda sulfa ilalarnn ve 1940l yllarda organik kimyasallarn sentezi, tbbi bitkilere ilave olarak sentetik ilalarn retimini tevik etmitir. Dnya Savan izleyen ekonomik ve sosyal deiiklikler ile bitkiler ve tedavilerle ilgili yeni tanmlamalar, sentetik kimyasal ilalarn elde edilmesi sonucu endstriyel ilerlemelerle modernleen bat lkelerinde, 1970li yllarn sonuna kadar bitki ekstraktlar ile bitkilerin kullanmnda azalmaya neden olmutur (Craker ve ark., 2003). 20. yzyln balarnda listelenen ilalarn %40ndan fazlas (ounlukla rafine edilmeden elde edilenler) bitkisel kkenli iken, bu durum 1970li yllarn ortalarna gelindiinde %5in altna dmtr (Craker ve Gardner, 2005). 1980 ve 1990l yllarda tketicilerin salk hakknda daha

fazla bilgilenmeleri, zellikle gelimi lkelerde bitkisel ilalar lehine gzlenen ilgi art, organik ve doal besinlere olan ynelme beraberinde tbbi ve aromatik bitkileri tekrar gndeme getirmitir. Bu durum gelimi lkelerde bitkisel ilalar ile ilgili yasa ve ynetmelikleri yeniden ciddi bir ekilde ele almaya itmitir (Baer, 1998). 1990l yllarn sonu ve 2000li yllarn banda ticaretin kresellemesi ve genetik eitliliin korunmas hakkndaki endieler tbbi bitkilerin kltrn etkilemitir. Bitki materyallerinin kalite standartlar, rnn ilenmesi ve alclarn temiz (fiziksel ve kimyasal kalnt iermeyen), sreklilik arz eden (gvenilir ve ayn seviyedeki etkili madde miktarna sahip retim) ve sertifikal (kkeni ve tarihesi iin kimlii saptanabilir) rn talepleriyle artmtr. 1980 ve 1990l yllarda tbbi ve aromatik bitkiler zerinde balanan aratrmalar, bitkilerin retimindeki gelimelere, bioaktif bileenlerin ekstraksiyonuna ve tbbi uygulamalarn dorulanmasna nderlik etmitir (Khan ve ark., 2005). Yine ayn yllarda, ok sayda yeni tbbi bitki kltre alnm, retilmi ve marketlerde sata sunulmutur. Kozmetikiler, cildi canlandrmak ve korumak iin Aloe barbadensis, Celastrus paniculatus, Cyperus scariosus, Ginkgo biloba, Myrtus caryophyllus ve Withania somnifera gibi ok sayda bitki ekstraktn ieren rnleri formlletirmilerdir (Lamar, 2006). Asyada gelirin artmasnn yerleik halkn yaam standardn ykseltmesine paralel olarak yalanma, kilo art ve olduka zengin toplumlarda sk sk ortaya kan dier tbbi problemlere sahip nfusun artmas sonucu, tbbi ve aromatik bitkilere olan talepler de artacaktr (Gross, 2001). Taleplerdeki bu art, baz blgelerdeki doal trler iin muhtemelen srekli bir tehdit oluturacaktr. Doal bitki materyaline olan talep veya kltre alnm bitki materyalinin bulunamay nedeniyle doal ve kltr yaplan bitkiler arasndaki fiyat farklar, baz blgelerde zellikle bitkisel materyali korumak iin (WWF, 2000) kaynak noksanl eken, ekonomik olarak geri kalm blgelerde srdrlemeyen ar toplama uygulamalarn tevik etmektedir (ITC, 2001; Schippman ve ark., 2002). Ormanlarn yok olmas ve gelime nedeniyle gelecekte habitat kaybnn devam etmesi hem gelimekte hem de endstrilemi lkelerde birok tbbi ve aromatik bitki trne olan tehdidi srdrmesi beklenmektedir (Shanley ve Luz, 2003; Schippmann ve ark., 2006). Organik retilmi bitkiler ve droglara olan ilgi ve talep her geen gn artmaktadr. Halen tbbi ve aromatik bitki pazarlarnda, organik gdalara olan taleple eleen organik rnlere bir ynelme olmaktadr (Adam, 2005; Hartman Group, 2006). Bu durum tbbi ve aromatik bitkisel rn kullanclarnn mevcut temelinin organik gdalar satn alanlarla ayn olduunu ortaya koymaktadr (Hartman, 2007). Tbbi ve aromatik bitki kombinasyonlar ve herbal ieceklerin satlar, yakn gelecekte tbbi ve aromatik rnler satnda anahtar pazar kavram olarak kalmas beklenilen genliin canlln ve gcn, diriliin umudunu, sadelii ve srdrlebilirliini sunarak (Hartman Group, 2006) gemi be ylda pazar kazanmlarn ykseltmitir (Ferrier ve ark., 2006). 2005 ylnda tbbi ve aromatik bitkileri veya bitki ekstraklarn da ieren gda d organik rnlerin satlar 1/3 orannda artmtr (OTA, 2006). Beslenme ile ilgili yaynlarn (NBJ, 2007) raporlar birok tbbi bitki ieren diyet katklarnn satnn 2005 ylnda %4.5 artarak 21.3 milyar dolara ulatn bildirmektedir. Aromatik bitkilerin ve bitki zlerinin iek dzenlemelerinde ve parfm sanayinde kullanmlar yaygnlamtr. Aromaterapi ve kokulu mumlara katkda bulunan (Elson, 1999) aromatik bitki ve/veya bitki zleri ieren mum ve ev kokular iin pazar, 2003 ylndan itibaren %14.1 bir byme ile 2004te tahmin edilen 8.4 milyar dolar deere ulamtr.(Unity Marketing Inc., 2005). Bitkilerden tretilen ilalar iin kresel pazar tahminleri 2005de 18 milyar dolardr. ABD ve Kanadada pazar taleplerinin %50nin zerine kaca hesaba katldnda, 2011de bu deerin 26 milyar dolara ulamas beklenmektedir (Pharmalicensing.com, 2006). Demografik yapda (ya, kltr, gelir, hastalk ve dier insanca koullar), salk konularndaki toplumsal endiede (hazr olmas ve fiyat), mevcut ve gelecekteki deiiklikler ve bitkisel rnlerle olan benzerliklerin (basn raporlar, reklam, eitim ve bilimsel rapor) daha fazla insan tbbi ve aromatik bitkisel materyali denemeye ve kullanmaya yneltmesi olasdr. Dnya pazarlarnda tbbi ve aromatik bitkisel materyale olan talebin nceden belirlenen bir gelecekte srmesi beklenmektedir (Craker, 2007). Bu nedenle; doal ve organik rnlerin kullanmnda (Kroner,

2006), tehlike altndaki trlerin korunmasnda (FAO, 2003), doal poplasyonlarn mlkiyet haklarnda (Persley, 1997) ve yerel pazarn deeri konusunda (Brinckmann, 2004) tketici ilgisinin artmas byk olaslkla devam edecektir. Bu durum bitkisel kaynaklarn geerliliinin kabul gereini ve baz durumlarda kltr altna alma ynnde tercihi getirecektir (Craker, 2007). Gnmzde tketiciler gda, salk ve beslenme hakknda daha ok bilgi sahibi olduka, geleneksel tp, genetik mhendislii rnleri, pestisitle bulam gdalar ve benzer konular evresindeki tartmalar ve endielerden daha iyi haberdar olmaktadr. Bylece bu tr tketiciler organik ve doal rnlere ynelik bir hayat stilini seme ya da sklkla ona ve alternatif tedaviyi denemeye ynlenmektedirler (SPINS 2004). Son yllarda lkemizde de tbbi ve aromatik bitkilerin ve bunlardan elde edilen rnlerin kullanmnda byk bir art dikkati ekmektedir. Gelecek yllarda srekli artan talebi karlamak, daha kaliteli standart bir rn elde etmek iin tbbi ve aromatik bitki retiminin, bunlardan elde edilen bitki ekstrelerinin ve bu rnleri ileyen sanayi kollarnn bymesi ve artmas beklenmelidir.

4. TIBB VE AROMAT K B TK LER N EKONOM K NEM

4.1.Dnyada Tbbi ve Aromatik Bitkilerin retimi ve Ticareti Baharat veya eni snfna giren pek ok bitki, tbbi ve aromatik zellikler de tadklarndan ila, parfm, kozmetik, kiisel hijyen rnleri, merubat, iki, ekerleme, iklet, herbal ay, esans, aroma vb. gibi birok alanda kullanlmaktadr. Bu nedenle, tbbi ve aromatik bitkiler arasna kesin snrlar koymak imkanszdr. Bu durum d satm cetvellerinde kullanlan Gmrk Tarife statistik Pozisyon (GT P) numaralarnda ve sralamasnda da grlmektedir. Tbbi veya aromatik bitkileri zel olarak snflandran bir sistem yoktur. rnlerin doru GT P numaras ile ihra veya ithal edilmesi nemlidir. Zira, her rnn gmrk tarifesinde zaman zaman yaplan kstlamalar, getirilen kolaylklar, konulan fon ve kotalar belirtildii iin rnn doru GT P numaras ile ithal veya ihra edilmesi hem alc, hem satc, hem de lke asndan yararl sonular getirir. Ancak, bu her durumda mmkn olmayabilir. Zira, her rnn zel bir GT P numaras bulunmayabilir. Bu durumda, o rn en yakn kategori altndaki "dierleri" bal altnda ilem grmektedir (Baer, 1997). lkemizde de kabul edilen sistem Customs Cooperation Council Nomenclature (CCCN)in Avrupa Birliinde kabul edilen ekli Harmonized Commodity Description and Coding System (HS)dir (Baer, 1997; Lange, 2006). HS, Dnya Gmrk Organizasyonu (WCO) tarafndan gelitirilmitir ve bugn 177den fazla lke ve ekonomide kullanlmaktadr (Lange, 2006). Ticarette yer alan tbbi ve aromatik bitki saysnn ok fazla ve bunlardan elde edilen etken madde miktarnn ok eitli olmas nedeniyle, ticaret istatistiklerinde tek bir gruplama sz konusu olamamaktadr. Tbbi ve aromatik bitkilerin Dnya ticaret hacmi ve deeri konusunda en salkl ve gvenilir veriler Cenevredeki Uluslararas Ticaret Merkezi (UN Comtrade) bilgi bankasndan elde edilebilmektedir. Dnya bitkisel drog ticareti son be ylda ortalama 16,8 milyar dolar ihracat ve 18,6 milyar dolar ithalat olarak gereklemitir. retim bakmndan en nemli bitki trlerini; soan-yumru, ay-kahve, baharat, eni, kk ve dier bitki gruplar oluturmutur. Dnyada en ok d satm ve d alm yaplan tbbi ve aromatik bitkiler srasyla izelge 1 ve izelge 2de bulunmaktadr. Be yllk dnem iinde Dnyada tbbi ve aromatik bitkiler d satm deeri yaklak 11,9 milyar dolar ile 20,6 milyar dolar arasnda (izelge 1), d alm deeri ise 13,2 milyar dolar ile 23,8 milyar dolar arasnda (izelge 2) deimitir.

izelge 1. Dnyada En ok D Satm Yaplan Tbbi ve Aromatik Bitkiler (Deer: 1000$) Kod 071490 070320 071130 090111 090210 090300 090411 090420 090500 090620 0907 090810 090820 090830 090910 090920 090930 090940 090950 091010 091020 091030 091040 091050 091091 091099 120730 120740 120750 120760 120791 121110 121120 121190 rn Ad Salep, Arrowroot Sarmsak Kapari Kahve Yeil ay Mate Karabiber Krmzbiber, Yenibahar Vanilya Tarn Karanfil Hindistan Cevizi Kk Hindistan Cevizi Kakule Anason, in Anasonu Kini Kimyon Karaman Kimyonu Rezene, Ard Meyvesi Zencefil Safran Zerdeal Kekik ve Defne Yapra Kri Baharat Karmlar Dier Baharatlar (emen vb) Hintya Tohumu Susam Tohumu Hardal Tohumu Aspir Tohumu Haha Tohumu Meyan Kk Ginseng Kk la, parfm ve insektisit olarak kullanlan bitki ve ksmlar 2004 167.399 705.609 21.338 6.231.385 293.346 40.257 374.503 557.820 284.101 16.521 140.470 42.771 9.428 97.730 20.198 51.982 58.273 13.227 19.398 260.881 126.384 39.234 57.153 29.430 128.040 218.997 7.897 461.538 109.939 14.592 84.999 18.847 241.946 916.131 2005 207.031 915.129 24.645 8.214.786 341.759 50.377 367.685 592.250 103. 714 15.737 101.857 53.639 12.889 98.635 30.47 50.215 109.417 11.709 23.810 299.593 127.261 51.230 61.434 31.262 142.945 231.684 7.489 618.594 94.587 14.471 104.514 20.327 202.564 1.011.330 2006 226.269 1.188,074 34.711 9.888.301 419.198 62.922 516.961 679.454 100.328 21.603 96.535 55.866 8.373 104.498 42.500 61.005 239.273 11.860 28.990 237.311 121.796 51.071 76.554 38.335 157.457 252.192 7.031 594.080 99.078 18.392 137.521 20.647 233.176 1.080.911 2007 247.726 1.324,561 37.275 12.022.975 481.853 72.886 709.751 859.026 111.648 23.391 109.740 57.462 8.458 173.109 55.805 91.089 325.494 17.058 36.141 250.445 52.375 52.803 7.192 15.120 186.418 414.762 1.534 868.100 140.925 5.459 227.307 4.219 280.653 1.301.550 2008 249.871 928.409 281 11.499.477 598.471 86.643 490.409 821.299 114.653 23.247 126.715 62.474 9.131 258.407 22.318 121.525 254.600 30.849 42.576 558.443 20.455 71.820 3.002 3.974 216.525 440.711 124 1.417.455 316.360 1.290 246.100 1.236 181.925 1.407.250

Toplam
Kaynak: Comtrade, 2009

11.861.764

14.344.716

16.912.273

20.574.310

20.628.025

izelge 2. Dnyada En ok D Alm Yaplan Tbbi ve Aromatik Bitkiler (Deer: 1000$) Kod 071490 070320 071130 090111 090210 090300 090411 090420 090500 090620 0907 090810 090820 090830 090910 090920 090930 090940 090950 091010 091020 091030 091040 091050 091091 091099 120730 120740 120750 120760 120791 121110 121120 121190 rn Ad Salep, Arrowroot Sarmsak Kapari Kahve Yeil ay Mate Karabiber Krmz biber, yenibahar Vanilya Tarn Karanfil Hindistan Cevizi Kk Hindistan Cevizi Kakule Anason, in Anasonu Kini Kimyon Karaman Kimyonu Rezene, Ard Meyvesi Zencefil Safran Zerdeal Kekik ve Defne Yapra Kri Baharat Karmlar Dier Baharatlar (emen vb.) Hintya Tohumu Susam Tohumu Hardal Tohumu Aspir Tohumu Haha Tohumu Meyan Kk Ginseng Kk la, parfm ve insektisit olarak kullanlan bitki ve ksmlar 2004 224.644 576.480 26.375 7.057.446 206.806 29.825 400.867 606.667 395.444 23.045 130.997 85.458 21.210 101.591 22.152 48.180 83.921 14.035 29.086 305.882 62.797 45.279 44.485 44.070 145.623 198.793 6.747 796.149 119.710 15.791 72.402 34.133 245.542 1.059.798 2005 235.796 710.883 26.817 9.767.167 253.381 53.044 397.739 639.917 126.941 25.063 113.241 98.457 21.845 117.958 38.166 50.995 108.210 16.084 30.150 312.033 74.225 51.921 51.488 50.482 166.651 215.062 3.778 837.204 117.127 12.642 82.067 32.031 196.675 1.141.532 2006 260.410 894.598 29.993 11.216.723 298.925 57.151 507.707 629.154 121.887 30.521 115.192 84.101 24.532 94.161 29.128 47.994 129.378 17.655 35.074 255.902 66.054 48.023 55.398 57.846 185.629 231.298 3.556 929.587 113.143 14.408 119.567 29.296 209.744 1.248.161 2007 269.874 1.060.314 1.312 13.112.623 359.095 70.571 749.910 828.828 121.626 34.665 128.030 105.532 24.454 150.479 28.924 74.204 194.786 21.719 42.409 290.410 109.779 52.715 4.892 14.670 216.020 386.460 421 1.001.954 152.690 10.244 175.769 4.006 243.138 1.509.969 2008 310.416 798.533 2.138 14.695.249 313.318 58.043 801.712 862.836 121.909 35.733 132.798 114.300 24.890 130.437 40.188 115.587 191.884 29.699 43.209 347.780 125.278 68.730 4.061 6.251 211.097 404.572 14 1.497.974 285.329 1.062 227.619 2.321 222.832 1.573.973

TOPLAM
Kaynak: Comtrade, 2009

13.281.430

16.176.772

18.191.896

21.552.492

23.801.772

2004-2008 yllar arasnda en ok ticarete konu olan tbbi ve aromatik bitkiler; kahve, susam, krmz biber, yenibahar, sarmsak, karabiber, vanilya, zencefil ve yeil aydr. Baharat ve eni bitkilerinin balca kullancs gda endstrisi ile perakende sat iin baharat paketlemesi yapan firmalardr. Son yllarda gelimi lkelerde gda katk maddeleri ve gda tamamlayclarnda aromatik bitkilerin kullanmlar yaklak iki kat artm olup ABD ve AB gibi en nemli ithalatlar,

gelimekte olan lkelerden tropik rnlerin d almn gerekletirmilerdir. Dnyada tbbi ve aromatik bitki d almn yapan lkeler ierisinde ABD, ngiltere, Almanya, Fransa, Hollanda, in ve Hindistan gibi lkeler ayn zamanda birok bitkinin de d satmn yapan lkeler arasnda yer almaktadr. Dier taraftan gelimi lkelerde deien salk anlay, yemeklerde tuz ve yan azaltlmas sonucunda yemeklere tat katmas asndan bu grup bitkilerin kullanmn da arttrmtr (Binici, 2002). Uucu yalar ve aromatik ekstreler, koku ve tat endstrileri tarafndan parfm, gda katklar, temizlik rnleri, kozmetikler ve ilalarn terkibinde, aroma kimyasallarnn kayna olarak, yada doala zde ve yar-sentetik yararl aroma kimyasallarnn sentez balang maddesi olarak kullanlrlar (Baer, 1998). Uucu yalarn Dnya retimi 2004-2008 yllar arasnda 1.6-2.5 milyar dolar (izelge 3) ve tketimi 1,8-2,7 milyar dolar (izelge 4) olmutur. Ancak bu rakamlara terementi rnleri dahil deildir. Son iki ylda da d satm ve d alm deerlerinde nemli artlarn olduu da dikkati ekmektedir (izelge 3 ve 4). izelgeler incelendiinde, uucu ya pazarnda turungil yalarnn (portakal ve limon uucu yann) ilk sralarda yer ald, nane yann da bunlar izledii grlmektedir. Uucu ya retiminde gelimekte olan lkeler byk bir potansiyele sahiptir. Dnya retiminin yaklak yars gelimekte olan lkelerden, 1/4' gelimi lkelerden ve geri kalan da Balkan lkelerinden gerekletirilmektedir. En byk uucu ya d satmn yapan lkeler in, Hindistan, ABD, AB ve Brezilyadr. Gelimi lkeler balca uucu ya ithalatlardrlar. AB, ABD, Japonya ve svire toplam Dnya ithalatnn 3/4'n yapmaktadrlar. izelge 3. Dnya Uucu Yalar D Satm (Deer: 1000$) Kod 330111 330112 330113 330114 330119 330121 330122 330123 330124 330125 330126 330129 330130 330190 rnler Bergamut Ya Portakal Ya Limon Ya Misket Limonu Ya (Lime) Dier Turungil Yalar Geranium Ya Yasemin Ya Lavanta Ya Ac Nane Ya (Mentha piperita) Dier Nane Yalar Gve Otu (Vetiver) Ya Turungil Meyveleri Dndaki Dier Yalar Rezinoitler Konkret ve Absoluleri eren Terpensiz Uucu Yalar Toplam 2004 39.651 147.581 140.323 35.430 110.010 13.998 10.394 41.535 127.415 84.379 3.512 489.137 89.506 251.453 1.584.324 2005 36.397 157.230 182.118 39.977 144.205 10.236 12.448 38.105 131.329 85.599 3.643 543.939 86.970 288.548 1.760.744 2006 37.718 154.178 209.246 48.748 109.282 11.664 10.307 46.097 169.659 107.849 5.495 604.692 71.026 354.933 1.940.894 2007 890 196.029 274.030 9.360 162.156 140 5.528 538 226.794 115.111 291 769.996 62.198 437.967 2.261.028 2008 45 201.417 297.988 25 201.762 19 1.811 897 223.630 175.847 87 859.692 65.870 509.395 2.538.485

Kaynak: Comtrade, 2009

izelge 4. Dnya Uucu Yalar D Alm (Deer: 1000$) Kod 330111 330112 330113 330114 330119 330121 330122 330123 330124 330125 330126 330129 330130 330190 rnler Bergamut Ya Portakal Ya Limon Ya Misket Limonu Ya (Lime) Dier Turungil Yalar Geranium Ya Yasemin Ya Lavanta Ya Ac Nane Ya (Mentha piperita) Dier Nane Yalar Gve Otu (Vetiver) Ya Turungil Meyveleri Dndaki Dier Yalar Rezinoitler Konkret ve Absoluleri eren Terpensiz Uucu Yalar Toplam 2004 26.258 157.283 140.124 51.297 107.529 16.097 9.629 47.749 129.033 122.585 14.360 644.429 44.220 287.399 1.797.992 2005 26.971 157.060 187.163 56.730 157.171 13.302 10.059 48.236 123.473 134.324 15.460 683.259 44.395 323.523 1.981.126 2006 43.859 164.484 223.776 62.179 108.530 16.934 11.413 48.789 144.35 166.534 19.993 733.413 43.395 356.866 2.144.200 2007 3.967 185.061 273.105 1.204 213.284 2.164 645 4.472 167.725 171.093 548 1.001.491 45.847 424.281 2.494.887 2008 5.827 182.632 313.111 452 227.744 902 1.086 1.205 185.652 193.421 1.142 1.147.240 43.587 416.087 2.720.088

Kaynak: Comtrade, 2009

2004-2008 yllar arasnda tm dnyada bitkisel glikozitler ve alkaloitler dsatm 2.4 milyar dolardan 4.9 milyar dolara ykselmitir. Be yllk dnemde ilk yllarda bitkisel alkaloitler, tuzlar, esterleri ve trevleri ilk sray, glikozitler ve tuzlar ikinci sray, haha alkaloitleri nc sray alrken, son yllarda ise kafein ve tuzlarnn nc sray ald bunu haha alkaloitlerinin takip ettii belirlenmitir. Ayn yllara ait bitkisel glikozitler ve alkaloitlere ilikin dalm deerlerinin 1.74.5 milyar dolar arasnda deitii, yine ilk srada bitkisel alkaloitler, tuzlar, esterleri ve trevleri yer alp, bunlar haha alkaloitleri, glikozitler ve tuzlar izlemektedir. Glikozit ve alkaloit ticaretinde ABD, AB lkeleri ve Uzakdou lkeleri ne kt bilinmekte olup, lkemiz haha alkaloitlerinde dsatm yapan lke konumdadr (Comtrade, 2009). 4.2. Trkiyede Tbbi ve Aromatik Bitkilerin retimi ve Ticareti lkemizde doadan toplanarak i ve d ticareti yaplan 347 tr bulunmakta ve bunlarn %30unun d ticareti yaplmaktadr (zhatay ve Koyuncu,1998). Trkiyenin 19992003 yllarn kapsayan be yllk tbbi bitkilerin d satm miktarlarnn yllara gre ortalama 44.390 ton ve lkeye giren dvizin ortalama 66.434.000 dolar olduu ve yaklak 20 bitki trnn sat ile bu parann lkeye kazandrld belirtilmektedir (zgven ve ark., 2005). Ayn sayda bitki trnde 2004-2008 yllar arasnda ortalama 36.126 ton tbbi bitki d satmna karlk 80.388 dolar dviz girdisi elde edilmitir. Birok tbbi ve aromatik bitkinin d satmn yapan Trkiye, ayn zamanda baz bitki trlerinin d almn da yapmaktadr. lkemiz 2000-2003 yllar arasnda toplam 5.535 ton bitki ithal etmi ve 6.228.000 dolar dviz yurt dna kmtr (Bayramolu ve ark., 2009). 2004-2008 yllarn kapsayan be yllk dnemde ise 5.918 ton d alm miktarna karlk 7.502.800 dolar deme yaplmtr. Trkiyenin iklim ve ekolojik zelliklerinden dolay birok tbbi ve aromatik bitki yetitirilebilmekte veya dnyann birok yerinde olduu gibi doadan toplanmaktadr. Defne, mahlep, hlamur iei, adaay, biberiye, meyan kk ve ard kabuklar doadan toplanmaktadr. Kimyon, anason, kekik, emen, rezene, nane ve kiniin tarm yaplmaktadr (izelge 5).

izelge 5. Trkiyede retimi Yaplan Baz Tbbi ve Aromatik Bitkiler Bitki Anason Yl 2004 2005 2006 2007 2008 Ortalama 2004 2005 2006 2007 2008 Ortalama 2004 2005 2006 2007 2008 Ortalama 2004 2005 2006 2007 2008 Ortalama 2004 2005 2006 2007 2008 Ortalama 2004 2005 2006 2007 2008 Ortalama 2004 2005 2006 2007 2008 Ortalama Ekili (ha) 17.530 16.500 12.654 12.291 11.880 14.171 28.540 25.800 21.154 18.327 18.351 22.434 5.250 4.700 5.885 6.075 8.413 6.065 850 800 743 55 188 527 240 253 268 284 284 266 retim (ton) 11.000 9.500 8.479 8.006 8.594 9.116 15.000 14.300 11.998 9.159 8.879 11.867 7.000 6.400 7.979 5.350 10.082 7.362 1.000 760 632 36 195 525 6.500 7.750 9.591 9.376 9.824 8.608 1.500 2.000 2.456 2.637 2.677 2.254 1.100 1.280 1.384 1.423 1.555 1.384 Verim (kg/da) 62.7 57.6 67.0 65.1 72.3 64.9 52.6 55.4 56.7 49.9 48.4 52.6 133.3 136.2 135.6 88.1 119.8 122.6 118 95 85 66 104 94 458 506 517 502 548 506

Kimyon

Kekik

emen

Nane

Dereotu

erbetiotu

Trkiye dnya genelinde yaklak 100 lkeye tbbi ve aromatik bitki d satmn gerekletirmektedir. D satmnn nemli bir ksmn Kuzey Amerika, Avrupa Birlii, Latin Amerika, Uzak Dou ve Kuzey Afrika lkelerine yapmaktadr. Bu lkelerden ABD, Almanya, Vietnam, Hollanda, Polonya, Brezilya, Kanada, talya, Belika, Yunanistan, Fransa ve Japonya listenin banda yer almaktadrlar. Trkiyenin ihra ettii nemli tbbi ila ve baharat bitkileri kekik, defne yapra, kimyon ve anason ile birlikte, rezene tohumu, ard kabuu, mahlep, emen, biberiye, meyan kk, nane, sumak, adaay ve hlamur ieidir (izelge 6).

Kaynak: Trkiye statistik Kurumu, 2009

izelge 6. Trkiyenin D Satmn Yapt Tbbi ve Aromatik Bitkiler (Miktar: Ton, Deer: 1000 $) rnler
Kekik Defne Adaay Anason Kimyon Kini Rezene&Ard Kapari emen Ihlamur iei Biberiye Nane Keiboynuzu Mahlep rekotu Sumak Safran Meyan Kk Zencefil ven Dier baharatlar TOPLAM

2004 Miktar Deer

9.777 6.409 1.651 3.802 6.575 14 1.845 2.165 475 176 453 31 3.618 122 69 971 0.69 522 2 85 170 38.93 16.733 12.633 4.173 5.777 8.469 19 2.095 3.619 283 782 856 52 5.651 1.545 114 857 7 488 13 80 537 64.78

2005 Miktar Deer

10.425 5.558 1.689 2.259 7.211 18 1.481 2.166 234 253 505 49 4.102 113 45 990 0.35 381 1 92 126 37.70 17.883 11.839 4.695 4.620 10.730 28 1.684 3.269 188 1.221 1478 104 5.885 1.407 89 947 2 415 9 66 474 67.03

2006 Miktar Deer

12.202 7.262 1.710 2.593 4.913 96 1.294 2.051 160 177 576 1.088 2.705 104 37 976 3 418 2 153 168 38.69 22.608 17.336 4.594 4.978 7.753 86 2.224 3.581 173 1.475 1.152 2.764 4.833 1.007 90 1.002 11 482 11 61 497 76.72

2007 Miktar Deer

11.308 7.519 1.530 2.003 4.210 41 1.057 55 94 80 432 153 3.603 109 45 965 15 249 3 137 33.61 39.494 20.301 4.480 4.704 9.231 51 2.125 152 156 1.116 1.019 505 5.264 908 163 1.176 48 266 15 526 91.70

2008 Miktar Deer

9.683 6.933 1.862 2.658 2.367 19 1.926 51 121 573 257 3.559 102 38 1.175 2 227 3 140 31.70 42.879 20.007 6.641 9.350 6.832 71 3.767 74 1.392 1.588 797 4.326 897 139 1.771 36 431 18 691 101.71

Kaynak: D Ticaret statistikleri, 2009

Dnya kekik d ticaret hacmi yaklak 12-13 bin ton civarndadr. Trkiye son be ylda yaklak 9-12 bin ton kekik ihra ederek dnyada lider lke konumundadr. Halen d satm yaplan kekiin yaklak %80i tarla koullarnda retilmekte, %20si ise doadan toplanarak salanmaktadr (Akn, 2009). Kekik, Trkiyenin 2008 yl toplam baharat ihracat ierisinde %42lik payla ilk srada yer almaktadr. ABD, Trkiyenin kekik ihracat ierisinde %25lik payla ithalat lkeler iinde ilk srada yer almaktadr. Dier nemli ithalat lkeler sras ile Almanya, talya, Kanada, Polonya, Hollanda, Fransa, Japonya ve Avustralyadr. Trkiye, dnyada yksek kaliteli defne yapra reten nemli retici lkelerden biridir. Bu durumun bir sonucu olarak, dnyada Gerek Defne Yapra Trkiyeden Gelir ifadesi kullanlmaktadr. Defne yapra Trkiyenin geleneksel ihra rnlerinden biridir. Defne 2008 yl toplam baharat d satmnn %20sinden fazlasn oluturmutur. D satmn nemli bir ksm Vietnam, Polonya, Almanya, ABD, Japonya, Brezilya, Hollanda, Rusya Federasyonu, Romanya, Filipinler ve Belikaya yaplmaktadr. Trkiyenin yllk anason retimi yaklak 9.000 tondur. En fazla anason retimi Burdur, Denizli ve Antalyada yaplmaktadr. Anason retiminin neredeyse tamam Ege Blgesi ve Orta Anadolu Geit Kua Blgesinde yaplmaktadr. Trkiyede son be yllk veriler anason ekili alan ve retiminde azalmalar, verimde ise art olduunu gstermektedir. Trkiyenin anason d satmnn %80i ABD, Brezilya, Almanya, Peru, Belika, Hollanda, Paraguay, talya ve spanyaya yaplmaktadr. Dnya anason pazar hacmi yaklak 10.000 tondur. Trkiyede 2008 ylnda 8.879 ton kimyon retimi gereklemitir. 2008 yl deerlerine gre ihra edilen toplam baharatlar ierisindeki pay %7den fazladr. Kimyon tlm veya btn (tlmemi meyve) olarak pazarlanabilmekte, en yaygn pazarlama ekli tlmemi meyve olarak yaplandr. Trkiye en byk kimyon reticisi lke durumundadr. Trkiye dnya kimyon retiminde n sralarda yer almaktadr. Trkiyede kimyon ekili alan ve retiminde son be yllk verilere gre azalma meydana gelmitir. 2008 ylnda kimyon meyvesi ihra eden lke says yaklak 100dr. En nemli pazar ABD, Almanya, Brezilya, Fransa ve srail oluturmaktadr.

10

Trkiyenin ard ve rezene d satmnn %97si Almanya, Hollanda, Belika, Yunanistan, Fransa, talya, svire, Brezilya, Avusturya, KKTC, Finlandiya ve svee yaplmaktadr. lkemiz birok bitkinin d satmn yaparken, ayn zamanda birok bitkinin de d almn gerekletirmektedir. D alm yaplan tbbi ve aromatik bitkiler incelendiinde, bunlarn ayn zamanda ihra rnmz olan bitkiler olduu grlmektedir (izelge 7). izelge 7. Trkiyenin thal Ettii Baharatlar (Miktar: Ton, Deer: 1000 $)
rnler Kekik Defne Anason Kimyon Kini Rezene& Ard emen Adaay Ihlamur iei Biberiye Nane
Keiboynuzu

2004
Miktar Deer

2005
Miktar Deer

2006
Miktar Deer

2007
Miktar Deer

2008
Miktar Deer

45 20 13 428 269 41 21 791 24 380 651 311 199 0 3 64 116 40 3.416

86 64 25 683 70 68 8 1.290 155 326 283 175 35 0 33 53 29 95 3.478

68 34 1.981 110 89 324 662 90 350 7 871 1.281 36 0.22 1 257 486 65 6.712

159 120 2.474 185 23 324 1.166 336 311 24 624 737 7 8 26 182 171 203 7.080

320 13 37 587 268 205 307 642 77 426 945 478 168 0.004 3 323 306 84 5.189

486 44 64 941 84 206 31 1.205 278 385 475 213 28 0.5 62 197 115 317 5.131

2.341 12 276 688 304 111 68 564 113 387 7 648 1.617 274 8 247 77 7.742

4.456 87 483 1.270 138 117 17 1.018 523 375 38 605 1.195 274 121 172 155
11.044

851 41 82 507 202 266 68 1.155 137 554 77 673 1.505 140 5 235 36 6.534

2.486 111 248 904 183 386 30 2.928 116 613 129 1.048 1.254 14 45 215 71
10.781

rekotu Sumak Safran Meyan Kk Zencefil ven Dier baharatlar TOPLAM

Kaynak: D Ticaret statistikleri, 2009

4.2.1. Uucu Yalar retim ve Pazar Durumu Trkiyede uucu ya retiminin byk bir ksmn glya oluturmaktadr. Trkiye dnyadaki en byk glya reticisidir. Burdur, Afyon ve Denizlide retilen Rosa damascena Mill. bitkisinden elde edilen glya dnya piyasalarnda Trk Glya olarak bilinmektedir. Glya retiminde en nemli maliyet yaklak %75-80 pay ile gl iei fiyatlardr. 1 kg glya elde etmek iin, iklim koullarna gre deimekle birlikte, yaklak 3.500 kg gl iei ilenmektedir. Trkiyede ortalama 1.5 ton kadar gl ya ve 7 ton kadar da konkret retimi yaplmaktadr. 2004-2008 yllar itibari ile ortalama glya d satm 3.161 kg, bunun karlnda ortalama 8.551.000 dolar gelir elde edilmitir (izelge 8). Trkiye glya dnda, sadece aromatik bitki reticisi durumunda iken, son zamanlarda retilen uucu yalar saysnda art meydana gelmi ve retim miktarlarnda da art grlmektedir. Bununla birlikte, zengin bir tbbi bitki tr eitliliine ve ekolojik olarak bu bitkilerin tarmna elverili olan lkemiz, halihazrda dier uucu yalarn retimi ve ticareti konusunda dnyada nemli bir yere sahip deildir.

11

izelge 8. Trkiyenin Son Be Yllk Glya D Satm Yllar 2004 2005 2006 2007 2008 Ort.
Kaynak: D Ticaret statistikleri, 2009

Miktar (kg) 2.643 2.159 2.310 3.860 4.831 3.161

Deer (1000 $) 7.393 7.174 7.594 9.383 11.210 8.551

Trkiyenin uucu yalar d ticareti Trkiyenin 2008 yl uucu yalar d satm yaklak 25 milyon dolar olarak gereklemitir. D satm yaplan yalar, glya, stearopten ya, tr iei ya ve kekik yadr (izelge 9). Trkiyede son yllarda artan uucu ya d satmnn, uucu ya tesislerinin saysnda da arta neden olduu grlmektedir. zellikle Antalya, Manisa, Mersin, Mula ve Hatay illerinde kurulu bulunan tesislerde kekik, defne, nane, biberiye, kimyon, mersin, limon yapra, anason ve oul otu gibi aromatik bitkilerden uucu ya retimi yaplmaktadr. Uucu yalar d satmnn byk bir ksm AB lkelerine yaplmaktadr. 2008 yl itibariyle d satm yaplan balca lkeler srasyla Fransa, Almanya Madagaskar, ABD, svire, ngiltere, Yunanistan, rlanda, Bahreyn, Kanada ve spanyadr. Toplam d satm iinde Fransann pay %53tr. Trkiyede retilen glyann hemen hemen tamam ihra edilmektedir. 2008 yl d satm yaklak 11 milyon dolardr. D satmn nemli ksm AB lkeleri, ABD, svire, Bahreyn, Kuveyt, Japonya, BAE, Avustralya, Azerbaycan, Trkmenistan, Irak ve KKTCye yaplmtr. Toplam glya d satm ierisinde Fransann pay %62, Almanyann pay %13, ABDnin pay %10 ve svirenin pay %9 olmutur. izelge 9. Trkiyenin Uucu Yalar D Satm (Deer: 1000 $) rnler Bergamut Ya Portakal Ya Limon Ya Dier Narenciye Yalar Geranyum Ya Lavanta Ya Ac Nane (M. piperita L.) Dier Nane Yalar Stearopten Ya Kekik Ya Gl Ya (Konkret dahil) Rezinoitler Itr iei ya Uucu Yalarn terpeninin alnmasndan arta kalan rnler, su ve zeltiler Dier rnler TOPLAM
D Ticaret Mstearl ( GEME), 2009

2004 6 3 36 12 1 0.4 3.500 768 7.393 283 737 850 13.589

2005 3 1 11 0.7 3.118 1.104 7.174 316 1.459 1.174 14.361

2006 16 2 1 2.905 1.132 7.595 168 1.375 1.177 472 14.842

2007 11 3 15 0.2 1.987 1.271 9.383 231 3.676 1.331 1.309 19.217

2008 30 11 30 0.6 3.737 1.584 11.210 258 3.580 1.222 2.959 24.622

Trkiyenin 2008 yl uucu yalar d alm yaklak 14 milyon dolar olmutur. D alm yaplan balca yalar nane, ya, tr iei ya, limon ya, portakal ya ve yasemin yadr. 2004-2008 yllar arasndaki d alm deerleri gz nne alndnda giderek artan bir d alm olduu grlmektedir (izelge 10). D almn byk ksm, AB lkelerinden yaplmaktadr. lkeler baznda

12

ABD, Hindistan, Fransa, Almanya, spanya, ngiltere, talya, Endonezya, Msr ve in en fazla d alm yaplan lkelerdir. izelge 10. Trkiyenin Uucu Yalar D Alm (Deer: 1000 $) rnler Bergamut Ya Portakal Ya Limon Ya Kk Limon Ya Dier Narenciye Yalar Itr iei ya Yasemin ya Lavanta ya Ac nane (Mentha piperita L.) ya Dier nane yalar Gve otu ya Turungil hari dier bitkilerden elde edilen yalar Rezinoitler Uucu Yalarn terpeninin alnmasndan arta kalan rnler, su ve zeltiler TOPLAM
Kaynak: D Ticaret statistikleri, 2009

2004 421 485 284 87 103 36 6 213 1.582 672 18 2.443 558 827 7.735

2005 263 664 378 57 121 58 11 221 2.047 679 26 2.197 590 1.167 8.479

2006 440 427 603 2.448 1.050 2.869 1.125 1.127 10.089

2007 688 751 462 3.224 332 2.796 1.563 1.554 11.370

2008 651 863 920 2.925 358 4.587 1.492 1.849 13.645

4.2.2. Soanl ve Yumrulu Bitkiler Trkiye gerek farkl iklimlere sahip olmas gerekse floristik blgenin kesime noktasnda bulunmas sebebiyle bitki trleri bakmndan dnyann zengin lkelerinden birisidir. Bu tr zenginlii iinde yer alan ve d satm yaplan geofit (soanl, yumrulu, rizomlu) bitkileri nemli yer tutmaktadr. 2004-2008 yllarn kapsayan be yllk dnem itibariyle Trkiyeden d satm yaplan ortalama iek soan 332.616 kg olup buna karlk ortalama 2.095.000 dolar gelir elde edilmitir. Ayn yllar kapsayan d alm miktar ortalama 677.246 kg olup iek soanna karlk ortalama 1.780.000 dolar dviz denmitir (izelge 11). izelge 11. Trkiyenin Yllara Gre iek Soan D Satm ve D Alm Yllar 2004 2005 2006 2007 2008 Ort. Miktar (kg) 343.892 353.478 334.336 361.351 270.021 332.616 D Satm Deer (1000 $) 2.175 2.288 1.927 2.080 2.004 2.095 Miktar (kg) 545.647 625.354 704.627 763.106 747.496 677.246 D Alm Deer (1000 $) 1.099 1.484 2.276 2.103 1.938 1.780

Kaynak: D Ticaret statistikleri, 2009

Ss bitkisi olarak deerlendirilmek zere yurtdna gnderilen soan ve yumrularn %90lk ksm doadan sklmekte olup, geriye kalan %10luk ksm ise kltr yaplan trlerden olumaktadr. Gneydou Anadolu ve Dou Anadolu Blgeleri ile zdelemi bitkilerden olan ve gn getike poplaritesi artan soanl bitkilerden Alayan Gelin (Fritillaria imperialis L.) ve Adyaman Lalesi (Fritillaria persica L.) trlerinin Karacada yresi ve Adyamanda az da olsa tarm yaplmaktadr. Alayan gelin doal yayl gsterdii Gneydou Anadolu ve Dou Anadolu

13

Blgelerinden doadan kaak skmler yaplarak toplanmaktadr. Blgede yaplan arazi almalarnda zellikle Fritillaria imperialisin yayl gsterdii yerlerde youn bir toplamayla kar karya olduu, hatta baz yerlerde yok olma tehlikesi ile kar karya kald gzlemlenmitir. Hem doann korunmas ve hem de ekonomik adan nem tayan bu bitki trlerimizin gelecei, doal yaam alanlarnn tahrip edilmesi ve ticari amalarla doadan ar toplama gibi nedenlerle tehdit altnda bulunmaktadr (Anonim, 1996, Ekim ve ark.,1992; Ildr, 1993). Bu olumsuz durumun nlenebilmesi iin bu bitkilerin tarmnn desteklenmesi ve tevik edilmesi gerekmektedir.

5. TIBB VE AROMAT K B TK LER N RET M VE SORUNLARI

5.1. Doadan Toplama ( Odun D Orman rnleri) Tbbi ve aromatik bitkilerin neminin ve endstriyel kullanmlarnn her geen gn artt bilinen bir gerektir. lkemizde bu bitkiler doadan toplama ve ksmen de kltr yaplarak yetitirilen bitkilerden salanmaktadr. Byk miktardaki d almlara karn, Avrupada tbbi ve aromatik bitkilerin ticaretinde doadan toplamalar hala nemli bir rol oynamaktadr. Genellikle doal bitkilerden elde edilen materyalin fiyat tarm yaplanlardan daha dk olmaktadr. Doadan toplama zellikle Arnavutluk, Trkiye, Macaristan ve spanyada ne kmaktadr. Avrupada doadan toplanan bitki materyalinin toplam hacmi yllk olarak, 20.000-30.000 tondan az olmamaktadr (Anonim, 1998). lkemizde doadan toplamalar Orman Kanununun 37. maddesi gerei a) Muhammen bedelle satlmaktadr: retim program olan reine, sla ya, ra-ral am kk ve imir ile zel retim teknii nedeniyle toprakl ve topraksz fidan ve aa alivreli (retim ncesi) sat yaplarak alclarca retilmektedir yada b) Tarife bedelli satlmaktadr: retim programnda bulunmayan ve retimi zel teknik gerektirmeyen her trl orman rn Orman Kanununun 40. madde nceliklerine gre orman kyl ve kooperatiflerine satlmaktadr. Defne, kekik, iek soanlar, sumak, hlamur, harnup v.s. (Anonim, 2004). Bitkilerin devaml olarak doadan bilinsizce sklmesi doal vejetasyonun bozulmasna, nadir ve endemik bitki trlerinin yok olmasna ve lkemizde ok nemli bir sorun olan erozyonun artna neden olmaktadr (zhatay ve Atay, 1997). zhatay ve Koyuncu (1998)nun bildirdiklerine gre; lkemizde doadan toplanarak i ve d ticareti yaplan 347 tr bulunmaktadr ve bunlarn yaklak %30'unun d ticareti yaplmaktadr. D satm yaplan bitkilerin D E kaytlarna gre yllk miktar 30.000 ton civarnda olup, bunun parasal deeri ise yaklak 50.000.000 dolardr. Bu d satm verileri ile Trkiye, Dnya tbbi bitki ticaretinde in ve Hindistan'dan sonra nc srada bulunmaktadr. lkemiz florasnda yetien bitkiler eitli basklar altnda olup, birok tr neslini devam ettirmekte zorluklarla karlamaktadr. Bunlar; sanayileme ve ehirleme, tarla ama ve ar otlatma, turizm, yurt dna sat ve yurt ii kullanm, orak, tuzcul alanlarn slah, tarmsal mcadele ve kirlenme, aalandrma ve yangnlardr. Bu tahriplerden tbbi ve aromatik bitkilerde nasibini almaktadr. rnein Gentiyan (Gentiana lutea L.), kardelen (Galanthus elwesii Hooker fil.) ve salep (Orchidaceae) trleri florada nemli lde azalmaktadr (Ekim ve ark., 1989). Dou Anadolu Blgesinde boya bitkisi olarak kullanlan Rubia ve satis trleri, kkleri tbbi olarak hem yre halk tarafndan kullanlan hem de d satm yaplan Gypsophila tr ile adaay bulunmaktadr. zellikle baraj yapm, aalandrma almalar ve erozyon nedeniyle bitkiler yok olma tehdidi altndadrlar. Ayn ekilde soanl bitkiler ticari amal skmler nedeniyle tehdit altndadrlar. Benzer ekilde yaklak 2400 bitki trnn bulunduu Amanos dalar ve civarnda endemizm oran %12 olup, eitli nedenlerle tehdit altnda olan bitkilere rnek olarak Alkanna amana, Allium karamanolu, Fritillaria baradjianii, Gypsophila arsusianum, Hypericum monadenum, birok Isatis trleri, Origanum brevidens verilebilir. Ayn blgede Origanum onites ve Laurus nobilis ar toplama nedeniyle tehdit altndadr ( Heywood ve Davis, 1994). Son yllarda mevcut durumu korumak ve bu artan pazarda yer almak iin piyasaya istedii rnleri, istedii miktar ve kalitede sunmamz gerekmektedir. Ancak bunu u ana kadar yapld gibi doadan toplayarak karlamamz mmkn deildir. Dnya pazarlar ve ila sanayii etken madde miktar ve kalitesi yksek ve bu ynleriyle standart rn talep etmektedir. Gnmzde yeterli miktarda standart ve kaliteli rn temini doal bitkilerin toplanmasyla mmkn olamamakta,

14

bu bitkilerin dzenli olarak kltr, seleksiyon ve slah almalaryla istenilen niteliklere ulatrlmas gerekmektedir. 5.2. Kltr Yolu ile retim Doadan bitki toplamalarna alternatifler gelitirilmedii srece, Doa ve Trleri Koruma yasalarnn etkin bir ekilde uygulanamayaca artk anlalmaktadr. Doadan bitki toplamalarnn alternatifi ise bu bitkilerin kltre alnarak tarmnn yaplmasdr. Bu kapsamda sadece korunmaya alnm veya nesilleri tkenmekte olan bitkiler sz konusu olmayp, fazla tketilmeleri dolaysyla doal ortamlarnda azalmaya balayan bitkiler ve lke ekonomisine yapaca katklarda dnlmelidir. Doal zenginliklerimizin sreklilii ve gelecekteki aratrmalar iin gen kaynaklarnn korunmas da nemlidir. Doa tahribatnn nlenmesi, toplamalarn kontroll ve bilinli bir ekilde yaplmas ve en nemlisi bu bitkilerin kltre alnmas ile mmkndr. eitli iklim ve toprak zelliklerine sahip lkemizde birok tbbi bitkinin doal olarak bulunmas bu bitkilerin kltre alnmalarn kolaylatrmaktadr. Kltre alma almalar trlerin sekonder madde ierii, genetii ve kaltm ile ilgili aratrma sonular dikkate alnarak ve ncelikle doal olarak yetitii ekolojik koullarda gerekletirilmelidir. Bylece; birim alandan yksek verim alnacak, saf, temiz, standartlara uygun dolaysyla getirisi yksek droglar elde edilecektir. lkemizde kltr yaplan bitkiler arasnda kimyon, anason, kekik, nane, krmz biber, rezene, haha, rek otu, emen ve hardal vb. sayabiliriz. Kltr yaplan bitkilerden bazlar alan bakmndan ok fazla yer kaplamaktadr. Ancak say bakmndan Avrupa lkelerine gre ok daha az bitkinin kltrnn yapld grlmektedir. Baz Avrupa lkelerinde bu say 50-100 arasnda, bazlarnda ise 100n zerindedir. Yine lkemiz florasnda bulunduu halde baz bitkilerin veya bunlarn etkili maddeleri (hintya, nane ya, mentol, sitral, sitronellal, timol, anetol, okaliptol, melissa, kediotu, digitoksin, atropin, scopolamin, kafein, pektin, spartein, Vinca alkaloitleri, piretrin, eitli uucu yalar, alkaloitler, heterozitler vb.) ithal edilmektedir. Afyon alkaloitleri ve gl ya dnda genellikle ham drog ihra edilmekte, etkili maddeler ounlukla ithal edilmektedir. D alm yaplan bu etkili maddelerden lkemiz koullarnda retimi yaplabilecek olanlarn retimine balanmas da lke ekonomimiz asndan nemlidir. Bylece Trkiyede tbbi ve aromatik bitkilerin sadece ham drog olarak deil, bunlardan elde edilen ekstre ve uucu yalarn retilmesi ile katma deer yaratlabilir. Gelimi lkelerde bitkisel ila pazar yllk yaklak %10 byme hzna sahiptir. Bu lkelerde aromateraptiklerin ticaretinde grlen gelimelerin baz uucu yalara olan talebin artmasna yol amas beklenmektedir. Sanayilemi lkeler tbbi ve aromatik bitkilerin tarmnda gelimi slah ve tarm tekniklerini kullanmaktadr. Bu nedenle; yksek verimli, kalitesi yksek rnleri dk maliyetle retebilmektedirler. Tbbi ve aromatik bitkilerin tarmnda dier bitkilerde olduu gibi yi Tarm Uygulamalarnn dikkate alnmas gerekir. Bunlar; toprak, bitkisel materyal, ekim/dikim, hastalk, zararl ve yabanc ot kontrol (biyolojik kontrol tavsiye edilir), gbreleme, mekanizasyon, sulama, alet ve ekipmanlarda herhangi bir bulama olasl iin hijyen koullarna uyulmas, personel, rnn hasad, kalitesi, kurutulmas, paketlenmesi ve pazarlanmas aamalarnda uygulanacak kurallarn; bitkilerin zellikleri dikkate alnarak en yksek verimde ve kaliteli, standartlara uygun etken madde ieren, insan salna zararl herhangi bir bulama ve kirlenmeye neden olmayacak ekilde seilmesi ve uygulanmas gerekir. Bir baka uygun metot da biotopun ve topraklarn korunmas dikkate alnarak doal poplasyon dinamiklerinin avantaj da kullanlabilir. rnein, doal olarak byyen bitkilerin poplasyonlarna zarar vermeden, kontroll olarak toplanmasdr. Bu retimin alternatif koullarda desteklenmesini ve florann korunmasn salar. rnein defne bitkisinin doal yayl gsterdii alanlarda kontroll hasad gibi. 5.3. Organik retim Organik retimi yaplan bitkilere ve droglara olan ilgi ve talep her geen gn artmaktadr. lkemizde gda d organik rnler arasnda pamuk yannda, gl kurusu, gl ya, gl suyu, lavanta ya gibi kozmetikte kullanlan rnler, ila retiminde kullanlan tbbi ve aromatik bitkiler de yer almaktadr. Gnmzde gda d rn olarak yukarda bahsedilen rnlerin lkemizde retim

15

ve d satm byk miktarlarda olmamakla birlikte devam etmektedir. Trkiyede 2003-2007 yllarn kapsayan be yllk verilere gre, organik retim yaplan alan ortalama 147.589 ha olup bu alan iinde tbbi bitkiler retim alan 1.977 hadr. Tbbi bitkilerin toplam alan iindeki pay ise %1.3tr. Benzer ekilde, retim miktarlar bakmndan ayn dneme ait ortalama organik rn retim miktar 308.014 tondur. Toplam retim iinde, tbbi ve aromatik bitki retimi 12.928 ton, pay ise %4.5tir (izelge 12). Tarm Bakanlnn son drt yllk tbbi ve aromatik bitkiler organik tarmsal retim verileri izelge 12de verilmitir. izelge 12. Yllar tibariyle Trkiyede Organik Tarm retimi ve Tbbi Bitkiler Yllar 2003 2004 2005 2006 2007 Ort. Toplam Alan (ha) 103.190 162.193 175.073 162.131 135.360 147.589 Tbbi Bitkiler (ha) 1.135 2.432 2.451 2.107 1.760 1.977 Oran (%) 1.1 1.5 1.4 1.3 1.3 1.3 Toplam retim (Ton) 291.876 218.388 289.082 309.522 431.203 308.014 Tbbi Bitkiler (Ton) 12.721 17.570 11.190 12.527 10.630 12.928 Oran (%) 4.3 8.0 3.9 4.0 2.5 4.5

Kaynak: Tarm ve Kyileri Bakanl, 2008

izelge 13. Trkiyede Baz Tbbi ve Aromatik Bitkilerin Organik retimi (Ton) Bitkiler Adaay Anason Biberiye Ebegmeci Gl Hayt Isrgan Otu Kantaron Kapari Karahan Keiboynuzu Kekik Kimyon Melisa Mersin 2005 581.22 287.34 411.81 101.19 304.54 162.60 173.45 116.12 662.80 140.00 2842.65 1912.22 214.68 45.74 530.05 2006 1060.45 345.42 332.37 102.15 283.41 174.20 257.80 60.10 369.80 225.00 2137.00 2876.20 918.70 136.15 350.06 2007 476.47 382.14 558.94 0.79 449.99 285.05 103.25 60.55 420.05 235.00 2065.00 1623.58 328.91 76.05 105.99 2008 404.91 409.14 500.67 103.47 347.17 170.65 77.71 0.60 268.5 300.00 2142.6 1682.4 881.0 26.45 304.56

Kaynak: Tarm ve Kyileri Bakanl, 2008

Yllara gre deimekle birlikte, adaay, anason, kekik, keiboynuzu, biberiye ve rezene gibi tbbi ve aromatik bitkiler gerek i pazar gerekse d pazar iin organik olarak retilmektedir. Trkiye de organik tbbi ve aromatik bitkilerin retimi 2008 yl iin incelendiinde, 1.682.41 ton ile kekik, 1.243.39 ton ile rezene ve 500.67 ton ile biberiye ne kmaktadr (izelge 13). lkemizde yirmiye yakn ilde tbbi ve aromatik bitkiler organik olarak retilmektedir. Antalya, Aydn, anakkale, zmir, Ktahya, Mersin, Mula ve Yalova illeri bitki eitlilii bakmndan ilk sralarda yer alrken, Adana biberiye, Antalya, Aydn ve zmir kekik, Afyon anason ve kimyon, Denizli kapari, Isparta gl ve kekik, Manisa kapari, Mula adaay retiminde ne kmaktadrlar. Ancak Tarm Bakanlnn istatistik kaytlarnda tbbi ve aromatik bitkilerin Trke isimleri yer almaktadr, bu isimler blgelere gre deitiinde verilerde farkllklar meydana gelmektedir. Ayn yla ait verilerde baz illerde Melisa yer alrken, bazlarnda oul otu olarak bulunmakta, benzer ekilde karahan bitkisi baz illerde laden olarak tannmaktadr Ynetmelikte geen Organik rn yetitiricilii yaparken organik retim materyali kullanlmas gerekmektedir hkmnden hareketle lkemizin mevcut durumu deerlendirildiinde, herhangi bir tbbi ve organik bitki trnde organik fide retimi yaplmad grlmektedir. Bu nedenle, hem organik retim materyali ile retime balamak ve hem de bu ekilde gei srecini ksaltmak

16

amacyla tohumculukta da organik tarm esaslarnn uygulanmas ve srdrlmesi gerekmektedir. Bu amala lkemizin nemli organik rn potansiyeli olan ve d satm yaplan tbbi ve aromatik bitkilerin organik olarak retilmesi gerekmektedir. lkemizde tbbi ve aromatik bitkilerin organik retimine ynelik herhangi bir organik tohumluk (tohum, elik vb.) retimi ile ilgili alma bulunmamaktadr. Dnya ticaretine konu olan organik tarm rnlerinde Avrupa Birlii zellikle adaay, lavanta ve maydanoz gibi tbbi bitkileri retmektedir. Msr ve Hindistan tbbi bitkiler ve baharat bitkilerini, zellikle Arjantin ise tbbi bitkilerin byk bir ksmn retmektedir. Bu lkelerin yan sra Brezilya, in, Kolombiya, Kostarika, Dominik Cumhuriyeti, Guetemala, Endonezya, Jamaika, Trkiye, Uganda ve Zimbabvede de tbbi ve aromatik bitkilerin organik olarak retimi yaplmaktadr (Tarakolu ve Ko, 2005). Tbbi ve aromatik bitkilerin bir zellii de organik rn yetitiriciliinde hastalk ve zararl kontrolnde kullanlabilen bitki kaynakl organik preparatlarn etkili maddelerini salamalardr. rnek olarak; Azadrachtin, Pyrethrin, Rotenone, Nicotine, Ryania, Ac aa (Quassine), Sabadilla ve baz bitkisel yalar verebiliriz. Son zamanlarda hayvan yemlerini korumada ve kalite arttrma ile hazmolabilirliini artrmak iinde tbbi bitkilerin uucu yalar veya etken maddeleri kullanlmaktadr.

6. TIBB VE AROMAT K B TK LERDE KAL TE VE STANDARD ZASYON

Gerek i tketim de kullanlan gerekse d satm yaplan tbbi ve aromatik bitkilerde kalite denilince baz hususlarn bilinmesi gerekir. Bunlar arasnda doru botanik isim, kaynak lke veya blge, hasat zaman, duyu testleri (renk ve kokunun organoleptik testleri), makroskopik (ekil, ebat, yzey karakteri, doku, krlma gibi plak gzle veya otantik rnek ile yaplabilir), mikroskopik (parankima, kolenkima, mantar, yaprak epidermisi, kalsiyum oksalat, niasta, protein, ya veya otantik maddelerle rneklerin karlatrlmas yaplabilir), kimyasal (alkaloit, kardiak glikozitler gibi sekonder metabolitleri varlnn aratrlmas) ve kromatografik (zellikle TLC) testler bulunmaktadr. Ayrca yabanc madde testlerinin de uygulanmas gerekmektedir. Yabanc organik madde ve bitki paralarnn limitleri, nem ierii, kl oran, bcek bulamas (kn kanatllar ve kene, plak gzle de grlebilir), kemirgen bulakl (atk bulamas plak gzle grlp makroskopikken, kl bulam mikroskopiktir), mikroskopik kirlenme (patojen organizmalar ve mikrobik- miko toksinler, bakteriler), pestisitler ve radyoaktivitedir. eitli kullanm alanlarna sahip tbbi ve aromatik bitkilerde kalite tayini yaplarak standartlarnn belirlenmesi gerekmektedir. Gnmzde kalite standart giderek nem kazanmaktadr. Temel testlerin yan sra spesifik aratrmalarda yaplmaktadr.( Phillipson, 1993). Trk Standartlar Enstitsnn baz tbbi ve aromatik bitkiler ile ilgili almalar bulunmaktadr. Ancak bunlar yeterli olmayp, belirli bitkileri kapsamaktadr. Bu standartlar geniletilerek gnn koullarna uygun hale getirilmelidir.

7. TIBB VE AROMAT K PERSPEKT FLER

B TK LER N

GELECE YLE

LG L

BAZI

Tbbi aromatik bitkilerin kullanm alanlar eitlendike, retimle ilgili paydalarn ve bu grup bitkilere dayal sanayinin daha uzun vadeli planlarla organize edilmesi gerekmektedir. Bunun iin tbbi aromatik bitkilerin geleceiyle ilgili aadaki hususlarn gz nnde bulundurulmas faydal olacaktr. 1- klim Deiiklikleri: Dnyann eitli corafik blgelerinin iklim koullarnda belirgin deiikliklerin olduu birtakm verilerden anlalmaktadr. klim deiiklikleriyle ilgili aadaki konular gz nne alnabilir (http://www.fao.org/climatechange/en/). a) Kuraklk: Dnyann birok yerinde olduu gibi lkemizde de ortalama scaklklarda ykselme, yllk toplam yalarda ve buna bal olarak su kaynaklarnda ise belirgin bir azalma eilimine girildii grlmektedir. Bu husus dikkate alnarak, tarmsal almalarda bitki su kullanm etkinliinin arttrlmasna ynelik aratrmalarn yrtlmesine, yeni eit gelitirme almalarnda kurakln hkm srd koullara dayankl eitlerin slah edilmesine nem verilmelidir. Tbbi ve aromatik bitkilerin doal yayl alanlar gz nne alndnda, buna uygun gen kaynaklar ve yeterince varyasyonun var olmas bir frsat olarak alglanabilir. b) Sel, erozyon ve dier doal afetler: Dnyann baz yerlerinde kuraklk tehdidi sz konusu iken, baz yerlerinde de sel ve benzeri doal afetlerin meydana geldii grlmektedir. Bu durum ok

17

deiik iklim blgelerine sahip olan lkemiz iin de geerlidir. Bu olaylarn dikkate alnarak, gen kaynaklar ve biyolojik eitlilik ok iyi taranarak, bu gibi olumsuz koullarn etkisini azaltan ve belli lde dayankl trlerin belirlenmesi, kltre alnmas ve slah edilmesi faydal olacaktr. c) Ekosistemin canll ve srdrlebilir arazi ynetimi: Canl ve cansz unsurlaryla ekosistemin btncl bir yap ierisinde srdrlebilir olmas gerekmektedir. lkemizin havza baznda ok nemli bitkilerinin de yer ald nemli alanlara sahip olduu bilinmektedir. Bu zenginlikten yararlanma ve ekosistemi dinamik tutmak iin, bu tip alanlarn taranmas, mevcut eitliliin korunmas adna gerekli uygulamalar yrrle konmaldr. Bunun iin Gda Ormancl kavram zerinde durulmal, bu gibi alanlardan daha etkin ve eitlilik iinde yararlanma yoluna gidilmelidir. Tahrip olan havza veya orman alanlarmzn yeniden tesisinde uyum yetenei iyi olan ayn zamanda ekonomik ynden de kabul gren tm trler belli bir disiplin dahilinde sistemin iine alnmaldr. Byle bir yaplanmada defne, kuburnu, adaay, ard, hlamur, kebere ve baz kekik trleri bata olmak zere pek ok tbbi ve aromatik bitkinin yer alabilecei dnlmektedir. 2- Pazar Tercihleri ve Talep Eilimleri: Gnmzde ticaretin dilinin kalite olduu bilinmektedir. Tbbi ve aromatik bitkilerin ilenmesi ve gda gvenlii kapsamnda nitelikli rnlerin ortaya kartlabilmesi iin, rn standartlarnn arttrlmas gerekmektedir. Pazar tercihlerini de ieren standartlarn ortaya konmasyla reticiler belli bir hedefe doru yneleceklerdir. Bir retici hangi zelliklere talebin fazla ve nelerin daha tercih edilebilir olduunu alglarsa, ona uygun retim teknii uygulayarak, amaca uygun rn elde etme gayreti iinde olaca aktr. Bu yzden talep eilimleri srekli gncellenerek, retim sisteminin belli bir hedefe ynlendirilmesi gerekmektedir. 3- Gen Kayna ve Biyolojik eitlilik: Trkiye, Yakn Dou ve Akdeniz gen merkezlerinin kesitii yerde bulunmaktadr. Buna bal olarak biyolojik eitlilik ve endemik trlerin sunduu avantaj da iyi kullanmak, gen kayna lkemiz olan bitkilerden ok ynl yararlanlarak, in situ ve ex situ alanlar oluturulmaldr. Bu kaynaklardan dorudan veya genitr olarak yararlanmaya ynelik projeler gelitirilmelidir. Son yllarda bu konuyla ilgili aratrmalarn art eilimi gstermesine paralel daha da younlaarak, sonu odakl almalarn srdrlmesi gerei kanlmazdr (http://www.fao.org, 2009). 4- eit Gelitirme almalar: Tbbi ve aromatik bitkilerle ilgili eit gelitirme almalar son 15 ylda belli bir ivme kazanmtr. Halen Hahata 12, Kimyonda 2, Kekikte 2, emende 1, Anasonda 1 ve Kinite 6 eidin tescili yaplmtr (Anonim, 2009). Tbbi aromatik bitkiler grubu olduka fazla sayda cins ve trden olumaktadr. Yukarda verilen eit saylar olduka az durumdadr. Bunun anlam halen retilen bitkisel droglarn nemli bir ksm poplasyon, yerel genotip veya doadan toplama eklinde temin edilmektedir. Standartlara uygun, nitelikli, daha homojen bir rn elde edebilmek iin eit gelitirme almalarnn daha da younlatrlmas gerekmektedir. Bata nane, reyhan, adaay, rek otu, rezene, melisa olmak zere pek ok bitki iin eit gelitirme potansiyelimiz yksek dzeydedir. Bu potansiyelin deerlendirilerek eit tescili ktsna dntrlmesi tbbi ve aromatik bitkilerin geleceiyle ilgili byk nem tamaktadr. 5- Organik rnler: Tbbi ve aromatik bitkilerin doal olarak bulunduu veya yetitirildii alanlarda organik rn elde edebilme avantajlar da ok iyi deerlendirilmelidir. lkemizde halen doal kaynakl pek ok bitkisel drog, organik tarmn gerektirdii sertifikasyon sistemine uygun olarak retilmemi olsa bile, herhangi bir kimyasal veya pestisit kullanlmadan, doal koullarda kendiliinden yetimesi nedeniyle, organik rn niteliine ok yakn bir konuma gelmektedir. Bu frsatn ok iyi deerlendirilmesiyle organik bitkisel droglarn elde edilmesi ve daha kolay pazar bulabilmesi mmkn olabilmektedir. 6- Tbbi Aromatik Bitkilerin retimi ve Ticaretiyle lgili Planlamalar: lkemizde retilen, deerlendirilen ve ticarete konu olan kimyon, safran, kekik, rekotu, adaay, hlamur, sarmsak ve kini gibi pek ok tbbi ve aromatik bitkinin ekonomik getirisinin daha st dzeylere kartlabilmesi mmkn iken, son yllarda lkemiz aleyhine baz gelimeler dikkat ekmektedir. yle ki; kimyon Trkiyenin uzun yllardan beri Anadolu koullarnda rettii nemli bitkilerden biridir. lkemiz 2003 ylnda yaklak 14 bin ton kimyon tohumu ihra ederken, 2007 ylnda bu miktar 4 bin ton seviyelerine dmtr (Anonim, 2008). Benzer ekilde lkemizin deiik ekolojik blgelerinde retebileceimiz kini (son iki ylda ortalama 300 ton) ve rek otu (2007de 1.616 ton) bitkilerine ait ithalat rakamlar dikkat ekmektedir. Halbuki bu bitkiler lkemizde zerinde en

18

ok alma yaplan ve retiminde sorun olmayan bitkilerdir. Bunun yannda safran ihracatmzda art ( 2003te 650 kg iken, 2007de 15.4 ton) gzkmektedir. nemli ihra rnlerimizden biri olan kekik (2007de 10 bin ton), ayn zamanda ithal ettiimiz tbbi ve aromatik bitkilerden biridir. Nitekim 2007 ylnda yaklak 2.300 ton ezilmemi kekik ithalat yaplmtr. Buna karlk gerek doal alanlardan temin ve gerekse kontroll koullarda retimle ithalata gerek olmadan, ihracat da arttrabilecek planlamalar yapmak mmkndr. Konuyla ilgili planlamalar yaplrken, mutlaka retim maliyetlerinin drlmesi gerekmektedir. Aksi takdirde klen dnya veya sermayenin kresellemesine de bal olarak, tketici-sanayici yurt iinde uygun fiyatlara alamayaca rn, daha ucuza bulduu takdirde yurt dndan temin yoluna gidebilmektedir. Bununla ilgili bir rnek vermek gerekirse, ithal ettiimiz kekik 0.75 dolar/kg iken, ihracat fiyat bunun 3-4 kat fazlas olabilmektedir. Bu durum adaay ve hlamur iin de benzerdir (Anonim, 2007). Bu yzden kaliteyi ihmal etmeden daha ucuza retim yapabilmenin tm yollar ok iyi aratrlmaldr. Bu durumda, retim tekniklerinin ok iyi uygulanmas ve gerekirse desteklerle de dk maliyetli retim yolunun alarak, tm pazarlara kolay girebilmenin artlarnn oluturulmas gerekmektedir. 7- Tbbi ve Aromatik Bitkilere Dayal Sanayi: Son yllarda gelimi lkelerde olduu gibi lkemizde de tbbi ve aromatik bitkilere dayal sanayi sektrnde gelimeler ve eitlenmeler dikkat ekmektedir. Fitoterapi, aromaterapi, parfmeri, kozmetik, bitkisel aylar, salk yaam krleri, etken maddeler ve dier bitkisel droglara dayal eitli lekte iletmeler olumaktadr. Bu iletmeler sayesinde tbbi ve aromatik bitkilerin katma deeri de artmaktadr. Gnmzde bu alana olan ilgi, yurt ii ve yurt d talepler de dikkate alnarak, bu tip sanayi tesislerinin arttrlmas iin gerekli organizasyon ve desteklerin ortaya konulmas gerekmektedir. Bu tesislerin varl bu tip kaynaklarn srdrlebilirlii ve ekonomik anlamda getirisinin de artmasna neden olacaktr. 8- Aratrc Envanteri ve birlii Platformlarnn Oluturulmas: Son yllarda dikkat eken bir husus da tbbi ve aromatik bitkilerle ilgili aratrmalar yapan aratrc kitlesindeki bymedir. Bu alandaki bilimsel almalar son 25 ylda byk bir aama kaydetmitir. lkemizde 80li yllarda birka olan aratrc says son yllarda en az 10 kat artmtr. Bundan sonra almalarn srdrlebilirlii ve birbirini tamamlayc nitelikte olabilmesi iin birlikte sk bir ibirlii ve iletiim organizasyonlarna ihtiya duyulmaktadr.

8. SONU VE NER LER

Tbbi ve aromatik bitkilerin ok deiik alanlarda ve sanayi kollarnda tketimine paralel olarak bu bitkilerin dnya pazar hacmi her geen gn artmaktadr. Trkiye, nemli floristik blgenin kesitii alanda bulunmas nedeniyle geni bir bitki eitliliine, farkl iklimlere ve geni yzlmne sahip olmas bakmndan bu bitkilerin retilmesinde nemli bir ticari potansiyele sahiptir. Bu kadar zengin bir kaynaa sahip lkemizde halen doadan toplanan ve retimi yaplan bitkilerin says ok azdr. lkemizde tbbi ve aromatik bitkilerin retiminin arttrlmas, bu daldaki birok sanayi kolunun gelimesi baz nlemlerin alnmas ile ksa zamanda salanabilir. Bu nlemlerden ivedilikle alnmas gerekenlerin bir ksm maddeler halinde aada verilmitir. Daha nceki Trkiye Ziraat Mhendisleri Teknik Kongrelerinde de belirtildii gibi, tbbi ve aromatik bitki eitliliinin korunmas, srdrlmesi ve deerlendirilmesi iin gerekli her trl yasal dzenlemenin yaplarak hayata geirilmesi bir zorunluluk olarak grlmektedir. lkemizde birok tbbi ve aromatik bitki doadan toplanmakta ve bir ksmnn da belirli lde tarm yaplmaktadr. Ancak bunlara ait dzenli istatistiksel veriler bulunmamakta ve arz- talep ilikisi dikkate alnarak retim yaplmamaktadr. Bu bitkilerle ilgili bilgilerin toplanaca ve ulalabilecei veri bankalar oluturulmaldr. Ayrca tbbi ve aromatik bitkilerde i tketim ve d ticaret verileri dikkate alnarak, hangi bitkiden ne kadarnn doadan toplanarak, ne kadarnn retilerek temin edilecei belirlenmelidir. Gnmzde tbbi ve aromatik bitki tarmn yapmak isteyen reticilerin en nemli sorunu tohumluk materyali teminidir. Yetitiricilerin ihtiya duyduu tohumluu (her trl oaltm materyali) salayacak kurumsal alt yapnn mutlaka oluturulmas gerekmektedir. Tbbi ve aromatik bitkilerle ilgili eit gelitirme almalar son yllarda belirli bir ivme kazanmtr. Ancak ok sayda cins ve trden oluan bu grup bitkiler iin yaplan almalar

19

yetersizdir. Tbbi ve aromatik bitkilerde gerek dorudan kullanm ve gerekse sanayinin ihtiya duyduu nitelikleri tayan eitler gelitirilerek tescil edilmelidir. Bitkisel retim deseninde, alternatif rnler kapsamnda tbbi ve aromatik bitkilere yer verilmesi bu bitkilerin tarmnn gelimesine yardmc olacaktr. Tbbi ve aromatik bitkilerde fiyat bu bitkilerin ticareti ile uraan firmalarn tutumlarna bal olarak olumaktadr. Bu durum retici/toplayclarn maduriyetine neden olabilmektedir. letmelerin ihtiya duyduu rnleri karlamak ve retici maduriyetini belirli lde nlemek iin szlemeli retim modeli uygulanmaldr. Tbbi ve aromatik bitkiler alannda faaliyet gsteren retici, toplayc, ihracat, sanayici, aratrmac ve dier tm paydalarn koordinasyonunu salayacak bir sistem ve aratrma sonularnn pratie aktarlmas iin, aratrc-sanayici-retici arasnda bilgi akn salayacak yaym sistemi oluturulmaldr. zellikle kaliteli ve doal ortamna zarar vermeden toplanan rnler ve yetitirilen bitkiler iin tevik primleri verilebilir. D ticarette rekabet stnl iin standartlara uygun, kaliteli rn ve mamul retiminin tm gerekleri yerine getirilmelidir. Tbbi ve aromatik bitkiler konusunda ncelikleri, hangilerinin kltre alnmas gerektii, dnya pazarndaki arz-talep durumunu ve fiyatlar konusunda bilgilerin alnabilecei disiplinler aras bir komitenin kurulmas yararl olacaktr.

9. KAYNAKLAR
Adam, K.I., 2005. Herb Production in Organic Systems. A Publication of ATTRA National Sustainable Agricultural Information Service. Online www.attra.ncat.org. Akn, T., 2009. Kiisel Grme. Kta Tarm rnleri D Tic. San. A. zmir. Anonim, 1996. Soanl Bitkiler (Trkiyeden hracat Yaplan Trlerin Tantm ve retim Rehberi). Doal Hayat Koruma Dernei, stanbul, 84 s Anonim, 1998. Europe's Medicinal and Arom atic Plants: Their Use, Trade and Conservation A TRAFFIC Species in Danger Report, First Int. Symposium on the Conservation of Medicinal Plants in Trade in Europe, 22- 23 June 1998. Anonim 2004. Trkiye Ormanlarnda Odun D rnler, evre ve Orman Bakanl, Ankara. Anonim, 2005. Medicinal and Aromatic Plants Working Group-ECP/GR. Anonim, 2007. Tarm ve Ky leri Bakanl, Ankara. Anonim, 2008. Tarm ve Ky leri Bakanl, Ankara. Anonim, 2009. Tohumluk Tescil ve Sertifikasyon Merkezi, Ankara. Baer, K.H.C., 1997. Tbbi ve Aromatik Bitkilerin la ve Alkoll ki Sanayinde Kullanm, stanbul Ticaret Odas Yayn No: 39. Baer, H.C., 1998. Tbbi ve Aromatik Bitkilerin Endstriyel Kullanm TAB Blteni 13-14:19-43.) Bayramolu, M.M., Toksoy, D, en, G. 2009. Trkiyede Tbbi Bitki Ticareti. II. Ormanclkta Sosyo-Ekonomik Sorunlar Kongresi, 19-21 ubat 2009, SD-Isparta, s. 89-98. Binici, A., 2002. Baharat Deerlendirme Raporu, Orta Anadolu hracat Birlikleri Genel Sekreterlii,1-37. Birlemi Milletler statistik Blm, Commodity Trade Statistics Database (COMTRADE), www. unstats.un.org/unsd/databases, 3-17 Eyll ve 5-10 Ekim 2009 tarihleri itibariyla. Brinckmann, J., 2004. The Medical Plant Supply Chain: Creating Social and Environmental Sustainability. HerbalGram 64:5660. Ceylan, A., 1995. Tbbi Bitkiler I. E.. Ziraat Fakltesi Yaynlar III. Basm No:312. Bornova/ zmir Craker, L.E., Z. Gardner, S.C. Etter, 2003. Herbs in American Fields: A Horticultural Perspective of Herb and Medical Plant Production in the United Sates, 19032003. HortScience 38:977983. Craker, L.E., Z. Gardner, 2005. Sustaining the Harvest: Challenges in MAP Production and Markets. Acta Hort. 676:2530. Craker, L.E., 2007. Medicinal and Aromatic PlantsFuture Opportunities Reprinted from: Issues in New Crops and New Uses.. J. Janick and A. Whipkey (eds.). ASHS Press, Alexandria, VA. D Ticaret statistikleri, 2009. T.C. Babakanlk, Ankara. Ekim, T., Koyuncu, M., Erik, S., larslan, R. 1992. Trkiye'nin Tehlike Altndaki Nadir ve Endemik Bitki Trleri, Trkiye Tabiatn Koruma Dernei Yayn No: 18, 227s. Elson, J., 1999. With Aromatherapy Gaining Acceptance as an Aspect of Home Fashion, Sales of Scented Candles are Lighting up Supermarkets Cash Registers. Supermarket News, Feb. 8, 1999. findarticles.com/p/articles/mi_hb4331/is_199902/ai_n15098264. European Community Biodiversity Clearing-House Mechanism, 2005. Glossary Of Biodiversity Related Terms.[Http://BiodiversityChm.Eea.Eu. nt/Nyglossary_Terms/M/Medicinal_And_Aromatic_Plant_Material] Ferrier, G.K.L., L.A. Thwaites, P.R. Rea, M. Raftery, 2006. US Consumer Herbal & Herbal Botanical Supplement Sales. Nutr. Business J. nbj.stores.yahoo.net/nbsubure20pr.html.

20

Food and Agricultural Organization (FAO), 2003. Impact of Cultivation and Gathering of Medicinal Plants on Biodiversity, part 4. Originated in Forestry Department. www.fao.org/DOCREP/005. http://www.fao.org/biodiversity/geneticresources/en/. Gross, A. 2001. Overview of Asia, Healthcare Markets and Regulatory Issues in the Region. A Presentation at Regulatory Affairs Professional Society (RAPS). Pacific Bridge MedicalAsian Medical Publications. www.pacificbridgemedical.com. Google Trends. 2006. Trend History: Medicinal Plants, Medicinal Herbs. Online www.google.com trends. Hartman Group, Inc. 2006. 7 Trends to Watch in 2007. www.harman-group.com.products/HB/2006_12_13.html. Hartman, H. 2007. Consumer Culture and the Future of Organic Usage. The Hartman Group, Inc. www.hartmangroup.com/products/HB/2006_11_01.html. Heywood, V.H., Davis, S.D. 1994. Centres of Plant Diversity (ed: S.D.Davis, V.H. Heywood, A.C. Hamilton) Vol:1:324-3. Ildr, S. 1993. VI. 5 Yllk Kalknma Plan. Bitkisel rnler (Doal iek Soanlar Ss Bitkileri Grubu) zel htisas Komisyonu, Atatrk Bahe Kltrleri Merkez Aratrma Enstits, Yalova. International Trade Centre (ITC), 2001. Medicinal Plants International Trade Forum. www.tradeforum.org/news/fullstory.php/aid/301/Medicinal_Plants.html. Khan, I.A., Smillie, T.J. Craker, L.E., 2005. Quality and Safety Issues Related to Botanicals. Z.E. Gardner (eds.), Acta Hort. 720. Kroner, S., 2006. Finding Key Sales Opportunities in the Natural Products Marketplace. www.spins.com/news. Kumar, S.A. 2009. Plants-based Medicines in India. http://pib.nic.in/feature/feyr2000/fmay2000/f240520006.html LamarHerbal Products, 2006. Skin Care (advertisement listing ingredients of skin care products). www.mall.coimbatore.com/bnh/lamar/skincare.htm. Lange, D., 2006. International Trade in Medicinal and Aromatic Plants, Medicinal and Aromatic Plants, 155-170. Nutrition Business Journal (NBJ), 2007. NBJs Supplement Business Report 2006. New Hope.com. nbj.stores.yahoo.net/nbsubure20pr.html. Organic Trade Association (OTA), 2006. OTA Manufacturing Survey. www.ota.com/pics/documents/short%20overview%20MMS.pdf. zgven, M., S. Sekin, B. Grbz, N. ekerolu, F. Ayanolu, S. Ekren, 2005. Ttn, Tbbi ve Aromatik Bitkiler retimi ve Ticareti. Trkiye Ziraat Mhendisleri VI. Teknik Kongresi. Ankara. zhatay, N., Atay, S. 1997. Kekik in Trade in Turkey, Proceeding of the XI World Forestry Congress 13-22 October 1997 Antalya Vol:3:234-237. zhatay, N., Koyuncu, M. 1998. Trkiye'de Doal Bitkilerin Ticareti, XII. Bitkisel la Hammaddeleri Toplants 20-22 Mays 1998 zet Kitab, 5. Pharmalicensing, 2006. Plant-Derived Drugs: Products, Technology, pharmalicensing.com/intelligence/reportsearching.php?action=toc&productID=1378188. Phillipson, J.D. 1993. Quality Assurance of Medicinal Plants Acta Horticulture 333:117-122 Shanley P., Luz, L., 2003. The Impacts of Forest Degradation on Medicinal Plant Use and Implications for Health. BioScience 53(6):573584. Sharma, JR., Sharm a, A., Singh, A.K., Kumar, S. 1996. Economic Potential and Improved Varieties of Aromatic Plants of India, Journal of Medicinal and Aromatic Plant Sci. 19:512-522. Schippmann, U., D.J. Leaman, A.B. Cunningham. 2002. Impact of Cultivation and Gathering of Medicinal Plants on Biodiversity: Global Trends and Issues. Biodiversity and the Ecosystem Approach in Agriculture. Proc. 9 session of the Commission on Genetic Resources for Food and Agriculture. Oct. 1213, 2002. FAO, Rome. ftp://ftp.fao.org/docrep/fao/005/aa010e/AA010E00.pdf Schippmann, U., Leaman, D. , Cunningham, A.B., 2006. A Comparison of Cultivation and Wild Collection of Medicinal and Aromatic Plants Under Sustainability Aspects. p. 7595. In: R.J. Bogers, L.E. Craker, and D. Lange (eds.), Medicinal and Aromatic Plants. Proc. Frontis Workshop on Medicinal and Aromatic Plants, Wageningen, The Netherlands, 1720, April 2005. Nucleus for Strategic Expertise Wageningen University and Research Centre, Wageningen. SPINS, 2004. The Progression of the Natural Products Consumer. www.spins.com/assets/pdf/np.consumer.progression_web.pdf. Tarakolu, G.B., Ko, D. 2005. Organik Tarm rnlerinde D Pazar Aratrmas. 251s. TU K, 2009. Trkiye statistik Kurumu Verileri. http://www.tuik.gov.tr/jsp/duyuru/upload/vt/vt.htm) Unity Marketing Inc., 2005. Hom e Fragrance and Candle Report. www.marketresearch.com/vendors/viewvendor.asp?vendorid=642&sortby=p&g=1&categor. World Health Organization (WHO), 1998. Guidelines for the Appropriate Use of Herbal Medicines. WHO, Manila. WHO Regional Publications, Western Pacific Series no. 23. [http://www.wpro.who.int/publications/pub_9290611243.htm] World Wildlife Foundation (WWF), 2000. Medicinal Plant Trade. Wildlife Trade, FAQs. www.worldwildlife.org/tade/faqs_medicinal.cfm. Van Overwalle, G, 2007. Medicinal and Aromatic Plants, Chapter 9. Applications.

21