You are on page 1of 35

1

TRK MODERNLEMES erif Mardin BATICILIK mparatorluun gerilemeye balamasyla, niin geriledii sorusu, nce devlet ynetiminin bozulduu ileri srlerek, daha sonra belki de yzeyleen bir tutumla Batnn askeri stnl gsterilerek cevaplandrlmtr. (...) 18. yzyl balarnda, Batnn askeri kurumlarnn ve silah gcnn imparatorlua nasl getirilebilecei nemli bir devlet sorunu olmutur. Bu dnceler, III. Ahmet zamannda (1703-1730), bilhassa 1720lerden sonra, Sadrazam Nevehirli brahim Paann (1718-1730) desteiyle tevik grmtr. (...) Gerilemeyi din btnlnn yitirilmesine balayan biraz farkl grlerse bir ksm ulema arasnda ortaya kmtr. III. Ahmet devrinde Batdan gelen bir mlteci, brahim Mteferrika, basn sanatn Osmanl mparatorluuna getirmi. (...) Devlet katnda grevli kimseler Avrupann ahvalini renmeye eitli bakentlere eli olarak gnderilmilerdir. te yandan, Bat uygarlnn kiinin refahna ynelik deerleri Osmanl idareci snfna szmtr (Lale Devri). Bu yaay tarzn bir st kesitin imtiyaz ve ayn zamanda mahalli kltrn ksteklenmesi olarak alglayan stanbulun alt ve orta snflar, devletin bu srada ortaya kan zaaf karsnda yenierilerle ve sadrazamn dmanlaryla birleerek ayaklanmlardr (Patrona syan). Batyla kurulan ilikileri halkn yararlarnn unutulmas olarak deerlendiren, Osmanl toplumunun iinden kaynaklanan bu iti cumhuriyet devrine kadar srecek olan Batllama ile birlikte gelen bir etki-tepki mekanizmasnn ilk rneini tekil eder. (Dier rnekleri: Kabak syan (1807), ksmen bir Nakibend eyhinin tevikiyle ekillenen Kuleli Vakas (1859) ve 31 Mart (13 Nisan) 1909 Hareketi.) Osmanl devlet adamlar milli apta idari, hukuksal ve iktisadi tedbirlerle Osmanl mparatorluunda yksek sayda yer alan kltr birimlerini eritebileceklerini bir Osmanllk uuru yaratabileceklerini sanyorlard. Uzun vadede bu ama gerekleemedi; fakat Batl milli devletin birok kurumu bazen zn yitirmi olarak imparatorlua yerleti (rnein yeni bir milli eitim sistemi, yeni bir yarg mekanizmas, yeni bir idari sistem). (...) Tanzimat balatanlarn ok iyi anlamadklar bir husus eitli devletlerin birbirleriyle ticaret alannda amansz bir savaa girmi olduklar ve 19. yzyl ilerledike emperyalizm adn verdiimiz kapsayc politikay da -bu ad kullanmadan- daha ok benimseyecekleriydi. lk ve ikinci kuak Tanzimatlara kar sistematik eletirilerse ancak 1860larda balad. Namk Kemal ve Ziya Paa nderliindeki bu eletiriciler grubuna Yeni Osmanllar ad verilmitir. Yeni Osmanllar, Tanzimatlarn smr olayn anlamadklarn, bir st tabaka meydana getirdiklerini, kendi kltrlerini ksteklediklerini (eriat unuttuklar) ve ancak yzeysel anlamda Batl olduklarn ileri srdler. Tanzimatlarn Yeni Osmanllara gre Batnn ruhunu oluturan hrriyeti ve parlamenter eilimleri anlamadklar da yzlerine vuruluyordu.

1860larda ekillenen bu eletirilerin ortaya kmasnda belki en etkili gelime, Islahat Ferman adn verdiimiz organik (anayasal) belgenin ilanyd. Tanzimat balatan Glhane Hatt- Hmayununun ikinci bir aamas grnmnde olan Islahat Ferman (1856), devletin gtt politikaya kar nemli tepkiler yaratt. Islahat Ferman, o zamana kadar millet-i hkime olan Mslmanlardan bu imtiyazl durumu alyor, din fark gzetmeksizin bir Osmanl vatandal kurmaya alyordu. (...) Az sonra Islahat Fermannda yzeyde amalanan beraberliin tersine evrildii, gayri Mslimlerle yabanclarn kendilerine salanan hukuksal imknlar (mali kaynaklar, organizasyon bilgileri ve Bat diplomatik destei sayesinde) Mslman tebaay ok geride brakr ekilde kullandklar grld. Bat fikirlerinin iyice anlalmaya baland bir devre Sultan II. Abdlhamid (18761909) devridir. Bunun sebebi, yeni kurulan okullarda okuyanlarn ve yabanc dil bilenlerin artmas olduu kadar, padiahn kendisinin Baty bir bakma model olarak alm olmasdr. TANZMATTAN SONRA AIRI BATILILAMA Toplumlarn eitim, teknoloji, siyaset, hukuk, iktisat, sanat veya dine ilikin sorunlarn zdkleri kendilerine zg yola, o toplumun kltr denir. Trkiyede kltr deyimi genellikle yaamn eitim ve sanat ynleri iin kullanlr. Byk ve kk kltrel gelenek bizim kabaca halk - divan edebiyat ikilii olarak bildiimiz olayn daha genel ve bilimsel bir ifadesidir. (...) Bu gre gre kltr iki ana kola ayrlabilirdi: biri krsal bir hayat yaayan ve tarmla geinen insanlarn kltr, dieri de ehirde yaayan zellikle ynetici snfn insanlarnn kltr. Her toplumda, bir dereceye kadar, bir tarafta dnyann ka bucak olduunu bilen ehirlilerin, kar tarafta halkn kltr grlr. deoloji, var olan bir sosyal yapy devam ettirmeye veya yenisini yaratmaya yarayan bir fikir yapsdr. Osmanl toplumunun iki gruba blnm grnts de ksmen gereklere dayanan bir ideolojidir. Byle bir blnme Osmanl toplumu yneticilerinin karlarn destekliyor, bu yneticilere ynetilenlerden ayrlmalarn salayan kesin ayrcalklar tanyordu. Osmanl idarecileri, imparatorluun bat devrinde alt snflarn dnce ve yaaylarna st snfn snrlarn geniletmek alt snftan mterek bir milli hayata katmak anlamnda- gereken nemi vermediler. Bu ise Osmanl mparatorluunun son iki yzylda karsnda bulduu lkelerin sosyal sistemlerinde yava yava oluan modernlemenin en nemli yapsal zelliklerinden biriydi. Vatandalk kavram, milli kltr gibi yaplar merkezin ve yeni ortaya km olan sosyal ve iktisadi yap paralarnn birbirine balanmasn salar. Toplumun bireyleri arasnda hem haberleme hem de iktisadi yap asndan bir bamlama (karlkl bamllk) varsa, o zaman toplumsal seferberlik de oluur. Osmanl mparatorluunun ekonomisi, Mslman halkn toplumsal seferberliini gelitirecek ynde deimedi.

zetle; Osmanl mparatorluu, 19. yzyln banda kltr bakmndan kk ve byk geleneklerin btnlemedikleri bir durumdayd. Ayn zamanda, imparatorluk, Batnn geirmi olduu ve sosyal yapsn yeniden youran ayanlk inklb, pazar inklb ve sanayi inklb gibi nemli tarihsel gelimelerden uzak kalmt. Ayanlk inklb dediim, Avrupada etats veya daha sonraki ifadesiyle corps constitues ad verilen eraf birliklerinin hkimiyetidir. Fransz htilalini bunlar balatmtr. Pazar inklb modern devletin Batda lke geniliinde pazarlar yaratma abasdr. Sanayi inklb ise makine kullanma ile balayan fakat en nemli sonular toplumsal olan bir evredir. Yukarda anlattm tarihsel hadiselere servetin fonksiyonlarnn deimesi bakmndan bakld zaman, kullanlan bir kavram kapitalizmdir. (...) Eskiden zenginlik (...) sosyal ve siyas fonksiyonlara balyken zaman getike kendi bana bir deer tamaya balamtr. Oysa Osmanl dzeninde servet, sosyal ve siyasal hizmetler grr. rnein, servet tketim ve yatrm iin kullanlmasnn yannda nemli bir oranda siyas destek salamak iin etrafna taraftar toplamak veya bata bulunup cami yaptrarak toplumda yer edinmek iin bir aratr. Bir insan kendisini insanln bir paras olarak gryorsa bu evrensel bir tavrdr. (...) Btn toplumlarn ortak bir yn sosyal denetim veya yoldan km kiileri, bu davranlarn yaymalarna veya onlar merulatrmalarna engel olmak iin lekelemek ve tecrit etmektir. Halide Edibin Bat fikirlerine akl, Jn Trklerin oluturduu yeniliklerden deil de, II. Abdlhamid (1876-1909) zamannda geen yetime andan tr olmas dikkat ekicidir. Bir tarafta, Frenkler, Levantenler, ta binalar, yabanc treler, gnah ve iretle dolu olan Beyolu; dier tarafta, mahalle sathnda beraberliin yaygn olduu ve sk bir cemaatin oluturduu, ehrin Mslman kesimi. Bu hayat yle anlatlr: Din, toplum hayatna hkimdir. Padiah btn Mslmanlarn halifesi olduundan, slam lkelerindeki camilerde hutbe okunurken onun ad anlr. (...) Sark ve cbbe dini klktr. Medresede mderris, camide krs hocasyla vaiz, imam, mezzin ve kayyum, okulda hoca ile kalfa, bu klkta dini ve bilimi temsil ederler. Sarkla cbbe yalnz bunlara zg deildir. Talebe-i ulm ad verilen medrese rencileriyle, cer hocalar ve mollalar da bu kl tarlar. Hatta din ve bilimle uzaktan yakndan ilgisi olmayan kiiler bile, isterlerse bu kla brnebilirler. Dinin ve tarikatn temsilcisi olduklar iin hocalarla eyhlerin toplumdaki itibar byktr. Mahallede kendi kendine kurulmu, gelenee dayanan sk bir dzen hkm srer. mam, mahallenin sz en ok geen bydr. Her ey ondan sorulur. Evlilik hayatnda eitliin sz bile olamaz. Erkek nikhla drt kadn alabilir; bunlar bir evde barndrabilir; paras varsa her birine ayr ev de tutar. Varlkl olanlarn ayrca cariyeleri, odalklar, gzdeleri, kapatma metresleri de vardr. Zenginler, bu hale katlanabilmesi iin nikhl kadnlarn daha ok kimsesiz ve grgsz ailelerden seerler. Sofra, odann ortasna konulmu genie bir sinidir. evresine serilen yer minderlerinin zerine herkes bada kurup oturur; elle yemek yer.

Yukarda anlatlan ekilde yaayan eski stanbulun Mslman halk, Haliin kar yakasnda gittike gelien ve onlara kendinden emin kiilerin kstahlyla bakan Beyolundan hem nefret eder hem de korkar. Bir tarafta statye, kuvvete ve ynetmeye en nde deer veren ynetici grup vardr, dier tarafta ise ynetilenler. Bu durum karsnda pazar kuvvetleri hibir zaman Bat Avrupadaki gibi zerklie, kuvvet temeline ve merutiyete kavuamadlar. Bylece, Batda medeni toplum (civil society) adn alabilecek olan toplum kat Osmanl mparatorluunda domamtr. (...) Osmanl mparatorluunda medeni toplumun yerine balar dini rgtlenme olan ve zerinde devletin (veya Osmanl Devletine balln) etki yapt cemaati bir yapnn varlndan sz edilebilir. Montesquieunn ok doru olarak tespit ettii gibi devletle bireyin arasna giren yaplarn eksiklii Dou despotizminin kaynadr. Yeni Osmanllar Tanzimatlar yeni soylular yaratmakla ve sokaktaki insan unutmakla suladlar. Yksek memurlarn ailelerinden herkesin, hatta ocuklarn bile mcevher taktna dikkat eden Moltke, bunun bir gsterii tketim saylmayp, Dou Despotizminde kolayca ba gsteren felaketlere kar bir sigorta ekli olduundan sz etmitir. Fazla zenginleen hkmet memurlarnn servetine el konurdu. Ekyalar boldu ve cemaat fazla mreffeh grnen herkese dman kesilmeye hazrd. (...) Zenginleme olanaklar en ok olan memurlarn hibir zaman fazla mallar birikemezdi, nk bunlar prensip itibariyle- mcevherleri ile birlikte, sahipleri ld zaman devlete kalrd. Aslnda, gelirin kiiye deil de mevkie ait olduu dncesi btn sisteme uygun dyordu. ki tip yaant billurlat. Biri sultann ve sarayn etrafnda toplananlarn hayat, dieri de evrenin hayat. (...) Bu ikili grubun en belli bal zellii, birinin vergi toplayclarndan, dierinin de vergi deyicilerinden meydana gelmesidir. Bu temel iktisadi fark nedeniyle metropolle evrenin kltr birbirlerinden ayr olarak belirginleti. Bir yanda sarayn ve ynetici sekinlerin kltr, dier yanda evrenin, yani kitlenin kltr. Sarayn kltr, askeri ve brokratik grevlilerden oluan dar bir evreyle kstlanmt. nemli din adamlar da, biraz ayr olmalarna ramen, bu gruba dhildiler. Yneticilerin kltrne dhil olan bu iki grup da, Arapa ve Farsadan serbeste yararlanan Osmanl dilini kullanyorlard. evrenin dili ise sade Trke idi. Bylece Osmanl kltrel yaps ok zayf balarla birbirine bal ve semboller alannda birbirinden kesinlikle ayrlm iki gruptan oluuyordu. Balant kurumlarndan biri tekkelerdi. kincisi de, st tabaka ocuklarnn kltrel hayata halk edebiyatnn yaygnlam hikyelerini okuyarak girmeleriydi. Kitleler ise, halk kltrn kmseyen insanlar tarafndan ynetildiklerinin farkndaydlar.

Karlatrma yaplabilirse, burada grlen kltrel ayrlk burjuva ile gentilhomme arasndakinden daha fazladr. (...) phesiz ki, matbaann Osmanl mparatorluuna ge girmesi ve buna bal olan haberleme kstlamalar, bu ayrln 17. yzylda Osmanl mparatorluunda Fransaya gre daha belirgin olmasnn arkasnda yatan unsurlardan biridir. Eer, sosyal ilikilerin stne kmak, entelejensiyann en belirgin zellii ise, o zaman Osmanl mparatorluunda entelejensiya olduka ge ortaya kt. Drdncs ise, entelektel bavurma erevelerinin evrensel ierii. Bence bu, en iyi ekilde, nderleri inasinin Victor Hugodan ald bir cmle ile rneklenir: Milletim nev-i beerdir, vatanm ry- zemin. O zaman, sekinler arasnda kltr, iki tabakadan meydana geliyor saylabilir: alt snf yetikinlerine alanan deerlere e deerlerin verildii ocukluk devresi ve daha sonra hikmeti devlet ve divan edebiyat. Diyebiliriz ki, st snflar, kitlelerin kltrnden uzak kalmakla beraber ona tamamen yabanc deillerdi. Osmanl toplumu, askeri kahramanlk ve yeniden-leim dzeni zerinde kurulmutu. Bunun deimesi, alt snflardan gelen kuvvetli protestolarla karlanmt. Daha sonra, servet mevkiin bir sembol olarak kabul edildi. Osmanl toplumu birok hizmetin olduka ucuza temin edildii bir toplumdu. Kk kltr n Batllamaya kar gsterdii tepkinin bir ksm da bu sistemin yklmasndan gelmektedir. Geleneksel okullarda, ayn mahallede yaayan zengin veya fakir herkes bu okula gidebilirdi, nk mahalle hocasna para denmezdi; fakat karlkl olarak her renci bir eyler getirirdi. Artk ocuunu okula takunya ile gndermeyip, yeni yeni giyinme llerine uymas gerei esnaf snfnn omuzlarna ilk defa olarak mali bir yk bindirmitir. 19. yzyl Osmanl toplumunda, kapitalizm ncesi tketim deerleri, sanayi devriminin getirdiklerinden etkilenemedi ve Polanyinin The Great Transformation adl eserinde szn ettii sosyal-yeniden-kmelenme olumad. Bylece, sanayi devriminden nce Avrupada da ok yaygn olan deerler Osmanl toplumunda ok daha belirgin oluyordu, nk Osmanl mparatorluu daha kapitalizm ncesi evreyi tamamlamamt. Kapital birikimi 16. yzylda yava yava balam olmakla birlikte, Orta Avrupadaki gibi srecin can damar olan baz yaplar tretmemiti. Bylece, ehirlerin politik ayrcalk ve zerklik kazanmalarnn edeerleri Osmanl toplumunda grlmedi. Osmanl mparatorluunda tarmsal arazinin yaygn ticaretini ve toprak geniletme hareketlerini de grmeyiz. Kendilerine imtiyaz belgeleri verilen kylere ve nesiller boyu topraklarn geniletip, bunu toplumsal hareketlilik iin kullanan zengin kyllere rastland da belgelenmemitir. Avrupann 14. yzyl siyas sisteminin temelini eraf belirler, bu gelime Osmanl mparatorluunda ok daha snrldr.

Bylece, Osmanl mparatorluu bazen ok kkl olan kapitalizmin davransal sonularndan yoksun kald. Kadnlarn toplumdaki yeri zerinde kurulmu olan Trk cemaati tutuculuu, arBatllama eletiricileri ile birlikte geliiyordu. Halkn ahlaki knty Batllama ile bir tutmas da bir rastlant deildir. Osmanl mparatorluunda, 19. yzylda ve 20. yzyln balarndaki yenilie kar hareketlerin hepsinde bu ideolojiyi grrz. Osmanl mparatorluunun ciddi bir tehlike ile kar karya olduu ortaya knca, ttihat ve Terakki Komitesinin kadnlara ilikin btn ilerici eilimleri durdu. Enver Paa, kzlarn Boazda gnelenirken grd bir kumandan, anakkalede, yerinden ald ve 1917de hkmetin tekil ettii bir komite kadn eteklerinin uygun boyu zerinde ciddi bir tartmaya girdi. Burada tekrar sorabileceimiz soru, alt snflarn kltrnde kadnlara kar olan tutumun neden bu kadar kkl olduu ve cumhuriyet kurumlarnn btn atlmna ramen, neden bu kadar yava deitiidir. Osmanl mparatorluunun temellerine geri dnersek, fetihi gazilerin ok zel bir yap iinde rgtlendiklerini grrz. Osmanl toplumunun birok deerinin bu savalar topluluunun trelerine balanmas gerekir. Bu gruplarn kadnlara kar olan tutumu, kadnlarla serbest ilikilerin gizli olarak savamann zerinde ykc bir etkisi olduu phesine dayanr. Bylece, ilk zamanlarda yenierilerin evlenmeleri yasaklanmt. Modernleme taraftarlarnn Batllamaya kar olan tutumlarnda snf kkeni bamsz deiken olarak nem kazanr, memur kkeni insanlar devleti kurtarmaya yneltir, alt snf kkeni de bir eit cemaati poplizmi harekete geirir. Aslnda kar koymann balamas Balkan Savana dek uzanr. Bu deiiklii getiren, Baty dman olarak grme gerei idi; ikincisi, toplumsal ve askeri seferberlik iin bir kez daha halkn kklerine bavurmak gerei; ncs ise Jn Trklerin tara evre kkeni idi. Burada gstermeye altm, modernlemeye engel olan ve dini olarak adlandrlan etkenlerin bazen tamamen dini olmayan ve dinin arkasna gizlenen yapsal etkenler olarak ortaya ktdr. Osmanl sosyal yapsndaki sava gruplarn deerleri, toplumun merkezi olarak mahalle, yeniden letirici ahlak ve siyas snfn servet zerindeki ksmi tekeli, bu durumda, tutuculuun kaynadr. Sendromun tarihsel boyutu, Osmanl toplumumun yeniden letirmeci yan ve Osmanl kltrnn ikiye blnm yapsdr. Bu yapy birletiren temel, gazilerin sava eylemleridir. (...) Alt snflarn yaamndaki cemaat duygusu, bir mozaii oluturan paracklarn tmdr. Alt snf kltr, pazara dayanan bir ekonomiyi ve bireysel tketimi

geleneksel yapya byk bir tehdit sayd ve byle saymakta hakl da grlebilir. Alt snf kltr kadnlarn bamszlamasna ayn nedenlerle kar koydu. Osmanl mparatorluunda, cemaat, devletin yapmad birok grevi yerine getirdii iin olaanst bir nem tar. mparatorluun iktisadi durumunun ktlemesiyle cemaat daha da nem kazand. Tek tutanak bu noktadayd. Gene insanc Tevfik Fikrete kar kan tepki ayn kkenlidir. Daha deimi ekliyle Bihruz aleyhtar tutum, 1960lara kadar Trkiyede sosyalizm aleyhtarlnda gzkr. Modernletiriciler hibir zaman Bihruz sendromunu salt ara olarak kullanmazlar ve farkna varmadan ondan etkilenirler. Bylece, Trk milliyetiliinin bir kkn de burada aramak gerekir. Bugnk Bat aleyhtar ovenizmimizi de burada aramalyz. En son olarak, Bihruz Bey sendromunun tamamen olumlu ynleri olduunu da syleyebiliriz. Trkiye milli bamszln ona dayanarak elde etmitir. 19. YZYILDA DNCE AKIMLARI VE OSMANLI DEVLET Farabi, el-Medinetl-Fazla (Faziletli ehir) adndaki yaptnda ak olarak Platonun dncesini slam dncesiyle denkletirmeye almt. Platonun dncesi, bu ve dier kaynaklardan gelerek iki ynyle Osmanl mparatorluuna gemie benzer. Bunlardan biri, toplumun, tabii olarak reticiler, askerler, devlet adamlar eklinde l (ya da drtl) bir gruplamadan teekkl ettii ve bunlarn bana bir bilge hkmdar gerektii fikridir. Dieri, hkmranln znn adalet olduudur. Yalnz adalet burada, Kuranda geen reti ile bir tutuluyor. Osmanllar din ve devleti tevem (ikiz) saymlard; fakat yaplan aratrmalar bu ikizlerden devletin Osmanllar arasnda hibir slami devlette kazanmad biri nem kazandn gstermektedir. Kameralizm, Batda aydn despotizmi ad verilen siyasal grn siyasal teorisini oluturuyordu. (...) Kameralistlere gre gl bir devlet, ayn zamanda gl ve problemsiz bir orta snfa dayanan bir devletti. Devletin bu adan grevi tebaaya eitim ve ticareti kolaylatrmak, onlar koruyarak birer retici haline getirmek ve bu yolla elde edilen vergilerden yeni tipte bir orduyu, brokrasiyi ve genel olarak devlet kurumlarn glendirmekti. inasi, Bat dncesinin derinliklerini anlayabilmi ve o dncenin laikliini kavrayabilmi ilk dnr olarak karmza kar. Geleneksel Osmanl kltr peder-evlat, hoca-talebe, pir-mrit, padiah-kul gibi bir kiiye ballkta toplanan ilikiler zerine kuruluydu. 1865e doru ekillenen Yeni Osmanllar hareketi esas itibariyle Tanzimatn Reit Paadan sonraki uygulayclar Ali ve Fuad Paalara kar bir bakaldrma olarak belirmitir.

Tebaaya ar bir hrriyet vermek sz konusu olamazd, zira ana hedef devlet kurtarmakt. Yeni Osmanllar bu tutuma kar koyarak hrriyet istiyor ve bunun anayasaya dayal bir parlamento ile salanacan dnyorlard. Islahat ferman (1856), Tanzimatn uygulanmasnn nemli bir kademesini oluturmutu. (...) Yeni Osmanllarn gr, Islahat Fermannn iktisad emperyalizmi pekitiren bir belge olduu merkezindeydi. (...) Yeni Osmanllar Ali ve Fuad Paalarn Avrupay kltr konularnda taklit etmelerine kar kyorlard. Onlara gre Tanzimat, bir kltr taklitilii olduu iin, kltr plannda ksr kalm, Mslman topluluunu temelinden sarsmt. Bundan dolay, Yeni Osmanllar demokratik anlaylarn eriattan alacaklar ilkeler zerine kurmak istemilerdir. Yeni Osmanllara gre Tanzimatn dayand bir temel felsefe, ahlaki deerlerin kkn oluturacak bir zemin yoktu. Yeni Osmanllar bu boluu doldurmak iin slam felsefesinden yararlanmay teklif ediyorlard. 19. yzylda bu zorunluluklarn bir sonucu olarak din, Osmanl mparatorluunda eski kisvesini kaybederek bir ideolojik eksen kazand ve kitlelerin katlmasyla ilgili yn her zamankinden daha nemli olmaya balad. Sosyolog Gellnere gre, ada merkeziyeti devletin bu merkeziyetilii salamaya almasnn yollarndan biri, mahalli kltrlerin yerine milli kltrler gelitirme istei olmutur. Bu da ok zaman yeni bir milli eitim ve onunla paralel alan bir kltr sisteminin ortaya karlmasyla salanmaya allmtr. Yeni Osmanllar hareketi genellikle bir btn olarak incelenir. Oysa hareketin iinde en aa ayr eksen bulmak mmkndr. inasinin komplekssiz Batcl, Namk Kemal gibi en geni oranda parlamentolu bir idareden faydalanmak isteyenler ve parlamenter demokrasiyi bir eit insan tabiatna aykr oyun olarak deerlendiren Ali Suavi gibi kiiler. Bu tutumun da zamanmza kadar devam ettiini syleyebiliriz. Yeni Osmanllarn hrriyet konusundaki bu ayrlklar, terakki konusundaki fikir birlikleri dolaysyla ok ortaya konmamtr. (...) ki grup da terakkiyi, bir retim-fabrikaiktisadi g-askeri g- zaman Baty (btn lkeleri) bastrma sreci olarak deerlendirmilerdi. Her iki grup da, Batnn endstri medeniyetinin bastrc bir g olmas dnda, zerk, ona hkim olunmamas prensibine dayal bir sivil toplumu da yaratm olduunun nispeten ok az farkndayd. Oysa Bat, hrriyet kavramnn gelimesi, geni oranda kamu ile zelin ayrlmas, kamunun yannda insanlara hareket serbestsini artran bir mahfuz blge yaratmas ve kamunun Allaha dayandrlan otoritesinin bu kkten arnmasyla ilgiliydi. 1870-76 yllarnda, Yeni Osmanllarn liberal ideolojisine nispetle ok daha ekilsiz; fakat uzun vadede arl inkr edilemeyecek olan bir fikir hareketi stanbulda ve genellikle Osmanl mparatorluunda ekilleniyordu. Tunayaya gre bu harekete slamclk demek doru olur.

lk iaretlerinden biri Nakibend eyhinin padiah aleyhinde bir komplo olarak hazrlad ve ncln yapt bir kar koyma hareketidir (1859 Kuleli Vakas). slamclarn fikirlerinin odak noktas, Osmanllarn Tanzimatla birlikte kltr benliklerini kaybetmeye baladklaryd. Bunun karsna gemekte en uygun yol, Tanzimatn gizli olarak inkr ettii eriatn deerlerini tekrar Osmanl toplumuna getirmekti. 1876da Abdlazizin tahttan indirilmesiyle Osmanl mparatorluunda ilk defa bir anayasann yazlmas ve bir parlamentolu rejimin kurulmas iin almalara baland. (...) Parlamento 19 Mart 1877de ald ve 13 ubat 1878de Abdlhamid tarafndan datld. II. Abdlhamid zamannda kurumlar slah politikasnn yannda Panislamizm ad verilen; fakat ok zaman yanl bir ekilde deerlendirilen bir politikann gelitirildiini gryoruz. (...) Abdlhamid, kendi devrinden nce ekillenmeye balayan slamclk hareketlerini hem i ve hem de d politikasnda kullanmtr. Darwinin 1865de yaynlad The Origin of Species (Trlerin Kkeni) adndaki kitab Batnn fikir tarihinde bir hadise yaratmt. (...) Bu tip rk Darwinizmin uzantlarndan biri, 1870den sonra Avrupada kristallemeye balayan Pan milliyetilikleriydi. Pan hareketlerinin k noktas, o zamana kadar paralar yeryzne dalm saylan, Slavlar ve Almanlar gibi, kalc bir milletin paralarnn yeni bir devlet halinde birletirilmesinin tabii ve karsna geilmez bir eilim olduu idi. (...) 1877-78 Osmanl-Rus Harbinin kmasnda Panslav gr nemli derecede etkili olmutu. II. Abdlhamidin Panislamizmini daha nce Avrupada beliren Pan ideolojilerine kar bir tepki olarak kabul edebiliriz. (...) Padiah, emperyalizmin g kazand bir devirde, byle bir savunma yolu bulmutu. Yasaklara ramen milliyetilik adn verdiimiz akmn balanglar da II. Abdlhamid devrinde ortaya kmtr. Bat Avrupada 19. yzyln bandan itibaren gelimeye balayan Bat milliyetiliinin kuramclar, her milletin kendi devletine sahip olmas gerektii fikriyle taraftar toplamaya almlard. Muhtelif etnik dil ve din gruplarndan teekkl ettii iin Osmanl mparatorluunun bu ideale yaklamas sz konusu olamazd. Namk Kemal, Osmanl mparatorluunu oluturan karmn devam etmesini ve her grubun ayr bir devleti olamayacana gre hepsinin Osmanl devletine balanmas fikrine dayanan Osmanllk idealini ortaya atmt. (...) 1877-78 Osmanl-Rus savandan sonra Rumelideki Osmanl topraklarnn ok azalmasyla ilk defa olarak Arap ve Mslman unsur eskisine nazaran daha ok arlk kazanyordu. Milliyet bann yerine Mslmanln geebilecei fikri o zaman g kazanmaya balamtr. ok milletli imparatorlukta Trk, o zamanlar, pek de itibar gren bir kelime deildi. Daha ok geri kalm ya da gebe anlamnda kullanlyordu. Padiah, bir edebi audiencen bu tabii oluumunun uzun vadede, dilin kimlik oluturucu roln n plana alacan kestirememiti. Bundan dolay kendisini Trk sayd

10

halde, ayn zamanda mparatorluu kurtarmak iin, bir zamanlar Arapay resmi dil haline getirmeyi dndn biliyoruz. 1883ten itibaren Krmda, Bahesarayda kard Tercman gazetesinde Gaspral smail Bey bu eilime yeni bir boyut kazandrmt. Gaspral, Rusya Mslmanlarnn ve Trklerin birlemesi fikrini dilde, fikirde, ite birlik sloganyla ilan ediyordu. Gaspral bu uurda slami balarn bir har olarak kullanlabileceine kani idi. (...) Gaspralnn dier etkilerinden birinin mspet bilimleri eitime hkim klma isteinde grnd sylenebilir. Ne var ki, bu srada Avrupada da, genel eilim, hrriyet lehinde deildi. Fransada 1890larda, bilhassa, 1870den beri, nc Cumhuriyette ortaya kan skandallar birok dnr parlamenter demokrasiden soutmutu. ttihat ve Terakki Cemiyeti, nce Ittihad- Osman adyla Mays 1889da Askeri Tbbiyede kuruldu. 1894te ttihat ve Terakki adn almtr. 1905e kadar cemiyet, kendini Namk Kemal in hrriyet fikirlerinin varisi olarak gsterirken olduka dzensiz bir alma yapm, Avrupaya kaan idarecilerinin bir ksmnn 1897 ylnda padiahla ibirliini kabul etmesi rgl ok zayflatmtr. Cemiyet, 1905ten sonra ok daha disiplinli bir ekilde alan ve Dr. Bahaeddin akir ve Dr. Nazmn hkim olduklar bir grup haline gelmitir. Cemiyetin fikri kkleri arandnda Askeri Tbbiyede 19. yzyl biyolojik materyalizminin etkisini grrz. Aka grlyor ki Batllarn baarlarnn sebebi organizasyon, disiplin ve kimliklerini belirtecek bir ideolojik odak noktasnn varl idi. Bundan dolaydr ki, 1906dan sonra ttihat ve Terakki iinde ekillenen akir-Nazm grubu Trkle, parti rgtlenmesine ve askeri rgtlere daha ok nem vermeye balad. (...) 1908 baarsnn fiili mimarlar olan, zaten Rumelide gzlemledikleri devletin batndan tedirgin olmu subaylarn gruba katlmalar bu ekilde temin edildi. II. Abdlhamid aleyhindeki giriimlerde bir hrriyet teorisine sahip olan, bir dereceye kadar Prens Sabahaddindir. Prens Sabahaddin, ttihat ve Terakkinin kurucular gibi, Osmanl mparatorluunu kurtarma noktasndan hareket ediyordu; fakat ona gre mparatorluun zaafn meydana getiren, bir tr hrriyetsizlikti. Her eyin devlete bal olarak, devletin izniyle ya da devletin basksyla yapld bir lkede kiilerin kiisel yeteneklerini gstermesi mmkn deildi. (...) Yaplmas gereken, Trkleri memuriyet tutkusundan kurtarmak, kabiliyetlerinin gelimesini salamak ve mparatorluun iindeki alt din ve kltr gruplarna kendi kimliklerini gelitirecek siyas imknlar tanmakt. Prens Sabahaddinin bir dereceye kadar hrriyeti saylabilecek dnceleri dnda, Jn Trklerin fikirleri milletin uyandrlmasyla ilgilidir. (...) Cumhuriyet devrindeki fikirler bu vurguyu devam ettirmitir. Cumhuriyetin de ana siyasal kuram devleti paralanmaktan kurtarmak ve kalknmak olmutu.

11

OSMANLI BAKI AISINDAN HRRYET Marshall Hodgson, Mslmann 15. yzyldaki yekpare (seamless) toplum arayn, slami bir kontekst ierisinde yle ifade eder: Bir anlamda (...) (iilik) askeri glerin (yani devletin) aleyhinde ve onun zerinde, evrensel bir tasavvufi hiyerariden fazla, onun Sufi politik nosyonunu kabul etti; fakat Mslman vicdannn istedii halk eitlik, adalet, ihtiyacn pratikte tatmin etmedii iin erken Ortaa Snni sentezinin siyas neticesini reddetti... Bu... iililii, ounlukla Btni ve daha ziyade kozmozu (kinat) ve iindeki insanolunu anlamak iin gnostik tip bir yaklamn unsurlarn tayan ezoterik bir doktrine balad: Dorunun ve gzelin gizli bulunduu bir kinatta, felaket ve hatadan gizli nihai gerein Btni bilgisi ile ancak sekin ruh (soul) kurtulabilirdi. Modern zamanlarda, tam bir nizam slaminin en sistematik savunucularnn hemen hepsinin Sufi bir gemileri bulunmas tesadf deildir. Bat toplumlar zerinde iz brakan feodal atmalar ve burjuvazi mcadelelerinin slam dnyasnda benzerleri yoktu. Bu sebeple, Mslmanlarn, daha fazla bir hrriyet geleneine sahip olduklarn iddia etmeleri ksmen -fakat sadece ksmen- dorudur. (...) Magna Carta ile erken dnem Hristiyan fikirlerinde grlen kolektif gaye ortadan kalkar ve yerini, Mslman siyaset yazarlarnn genellikle karc bir egoizm olarak grdkleri servetin kontrol ile ilgili konular alr. Hrriyetin kolektivist tanmndan uzak ikinci bir kademesi, burjuvazinin kendi grlerini empoze etmesi aamasnda kazanlr: Ferdiyetilik, artk zaruri olarak siyas hrriyetle birletirilir. Bu iki kademeye, slam toplumlarnda tesadf edilemiyor; bunlarla ilgili hrriyet kavramlar modern Mslmanlar tarafndan sistemli bir ekilde ktlenir. Namk Kemal rneinde, tasavvufun, onun hrriyet fikrini ekillendiren kaynaklardan biri olduunu biliyoruz. Mays 1876da bir grup Osmanl paas, 1861den beri saltanat sren Sultan Abdlazizi tahttan indirdi. (...) Trkiyenin modernlemesinde anahtar bir tarih olan 1876 yl, Osmanl tarihinin uzun gemiinde merkezi bir dnm noktasn, yani Osmanl siyas sistemini destekleyen meruiyeti ve bu sistem iinde bile sezilebilen kurumlam protesto glerini akla getirir. Dier Ortadou lkelerinden daha fazla kurumlama gsteren ve bu lkenin bir dizi kendi kendisini snamadan baaryla kmasna imkn veren Trk tarihinde halk, eitliki, demokratik bir nesil srekli var olmutur. Trk halknn btn kesimlerinin politikay kendilerine ait bir saha olarak grmeyi srdrm olmalarndaki srar, bu demokrasinin muhtevasnn sadece bir yndr. Trkiyenin 1876dan beri maruz kald bir dizi askeri mdahalenin, imdiye kadar srekli bir askeri rejimin olumasyla sonulanmamas dikkate deer. Osmanl devletinin temelinde, zengin bir dini gruplar mozaiini, airet birliklerini, etnik unsurlar ve mreffeh (veya yar mreffeh) (refah ve varlk iersinde yaayan) ehirleri

12

yekpare bir at altnda tekilatlandrmaya muvaffak olan bir merkez bulunmaktadr. Osmanl memurlar, Osmanllardan nce yaam olan Mslman imparatorluklarn baaramadklar bu sentezi baarm olmakla iftihar ederlerdi. Bu gurur, devletin Mslman nitelii kadar, Osmanl devletinin karakteristik bir zellii olan merkezi mekanizmadan kaynaklanyordu. (...) Klasik Osmanl siyas teorisinde din ve devletin birbirinin ikizleri olarak tasvir edildii, ancak phesiz bunlardan devletin daha fazla eit olduu grlebilir. Bu siyas dzenlemelerin en ilgi ekici ynlerinden biri, tara eraf ve airet reislerine kar benimsenen tavrd. Bu tavr, sz konusu nderlerin mahalli nfuzlarn, hayatn bir gerei, bir veri olarak onaylamt; fakat her ne zaman frsat bulduysa, merkezden atanan memurlarla onlarn nfuzlarn krmaya almt. Tmar sistemi, imparatorluun genileme dneminde, merkezin tara zerindeki bu tr bir denetimine imkn verdi. Osmanl memurlar, devletin zaafndan faydalanarak ele geirilen imtiyazlar sk sk geersiz hale getirdiler. (...) Osmanl devleti, krallk mlkleri, eyaletler, imtiyazl ehirler ve topluluklar, niversiteler ve yksek rtbeli memur gruplar gibi Batda var olan hkmi gruplarn gelimesine katiyen izin vermedi. Sultan devlet mekanizmasnn zirvesi idi. (...) Gemie baktmzda, sultann meruiyetinin kendi kiiliinden deil, aksine hanedann sembolik gcnden kaynaklandn grebiliriz. Sultanlar, ahs olarak olduka savunmasz idiler ve ou kez gayri memnun zmreler tarafndan tahttan indirilmekteydiler. Bununla beraber, bu topluluklar, hanedann bizatihi kendisini korumada titizdiler. Ktlk, slamn koyduu normlara uymama olarak tanmlanr; ne var ki, slam toplumu, ayn zamanda siyas bir topluluk olarak da tanmland iin iyilii gzetme ilkesi, siyas alanda da geerliydi. yilii gzetme ilkesinin bir uygulama sahas, hisbe kurumunda grlebilir. Osmanl mparatorluunda ihtisap aas memuriyeti eklinde karmza kan bu slami kurumun sorumlusu muhtesibdi. Suba tarafndan atanan ve kadnn kontrolnde i ticaret ve arlardan sorumlu olan bir memur, her byklkteki ehirde bulunurdu. lk nceleri sadece skun efi olarak bilinirdi. Sonradan hisbeden sorumlu memur anlamnda daha dini bir terim olan muhtesib unvan kullanld. Bu memur, teoride kamu ahlakyla, kadnlarn ve gayrimslimlerin tavrlar, dini ykmllklere ve mesleki ahlak kurallaryla ilgili her meseleye mdahalede bulunarak iyilii emretmek ve ktlkten nehyetmekle grevliydi. Ayaklanmalarn rgtlenmesini mmkn klan ey, yenierilerin kendilerinin bir paras olan ar ahalisini ie kartrmalarndan baka, onlarn -modern zamanlarda olduu gibi- klalarnda hapsedilmemi olmalardr. O zaman, isyann biri askeri, dieri sivil iki boyutu olduu ve her ikisinin birbirinin pei sra almasnn gerekli olduu fark edilir. Yenieri Ocann 1826 ylnda ilgasndan sonra, halk isyanlar taleplerini destekleyecek g temelinden mahrum kalmt. Osmanl geleneini srdren model tek idi. Siviller ikyet eder (imdi gazete makaleleri vastasyla), din adamlar onlarn protestolarna hakllk salarlar ve camilerde

13

cuma vaazlaryla honutsuzluu yayarlar ve askerler de rejimi devirmek iin gerekli gc elde ederlerdi. Yeni Osmanllarn liderlerinden hem Namk Kemal ve hem de Ali Suavi, parlamenter ynetim ve Osmanl Anayasas iin eriatn felsefi bir temel saladna inanyorlard. (...) Kemal ile Suavi arasndaki fikir ayrl, meruti bir sistemde slamn oynayaca role dair farkllklardan deil, topluma deiik alardan bakmaktan kaynaklanyordu. eriat zerinde stn-kr bir ekilde uyumakla birlikte, Namk Kemal ve Ali Suavi, daha derin bir dzeyde bir birlerinden ayrlyorlard. 1890l yllarda Hamidi sistem altnda en iyi eitimi alm kiiler, kendilerinin bilgi snfn oluturduklarn sezmeye balayan askerlerdi. (...) Takip edilmesi gereken artk iyilie dair dini ideal deil, bilim araclyla toplumun korunmasna ynelik laik ilke idi. Atatrk, sonradan bu meruiyet fikrini devralmt. 1870 ylnda ounluun Allahsz olarak bildikleri Sadrazam Ali Paann cenaze treninde cemaatten merhumun gnahlarnn aff iin dua etmeleri istenildiinde, hi kimsenin azndan tek kelime kmamt. Halk tecrbesinin, ahs haklarn korunmasna ynelik bir hrriyetin evresinde deil, ama toplumun ileyiinin istenilen tarzda tutulmasyla ilgili kolektivistik bir hrriyet anlay etrafnda odaklatrldnn bir kez daha vurgulanmas gerekiyor. MECELLENN KAYNAKLARI ZERNE AIKLAYICI NOTLAR Trk adli modernizasyonunun byk unsuru unlardr: 1) Osmanl ticaret mahkemelerinin douuna yol aan etkilerin belirlilii, 2) Yeni ceza hukuku sistemini hedefleyen farkl gler, 3) Mecellenin ortaya karlmas ile sonulanan eitim. Habercisi karma mahkemeler olan Osmanl ticaret mahkemeleri, ksmen deien ticaret dnyasnn Osmanl toplumuna yansmas, ksmen de bakentteki Avrupal diplomatlarn basklar sonucu kuruldu. Mecelle yabanc mdahalesi, yerli reformist eilimler ve Osmanl muhafazakr reaksiyonu arasndaki atmann rnyken, ceza kanunu yabanc basklarn ok daha dolayl ve dhili reformlarn nihai sonucuydu. Avrupa ile ticaretin artmasyla yerlemeye balayan ticari tartmalar eriat haricinde zmeyi amalayan metotlar ortaya kt. 20 Mays I880de, stanbul Liman Reislii bnyesinde karma bir deniz ticaret mahkemesi kuruldu ve nihayet 28 Temmuz 1850de Osmanl Ticaret Kanunu ilan edildi. Osmanl mparatorluunda reform abalarnn en temel zellii, yenieriler, ayanlar (mahalli paalar) ve ulema gibi gruplar ve iktidar merkezlerinin zararna devletin merkezi gcnn artrlmas olmutu. (...) Sultann istei zerine hkmdara itaati emreden 25 hadisin derlenmesi, II. Mahmudun siyaset teorisine tek ama ok nemli bir katks olarak grnyordu.

14

Devletin dizginleri, Aydnlanmann Veziri Mustafa Reit Paa liderliindeki Babli brokratlar tarafndan tevars (birinden dierine geme) edildi. Reit Paa, Glhane Hatt- Hmayununun kaleme alnmasnda oynad aktif rolle, Osmanl kamu hukukunun atlama ta oldu. (...) 3 Kasm 1839da yar-anayasal cartann ilan, rfi hukukun zaferini tekil ediyordu. Reit Paa, daha Hattn ilanndan iki yl nce, 1837de ahsilikten uzak bir kanun yapma biriminin oluturulmas iin uramt. Sultan, yeni idari ve hukuki dzenlemelerin hazrlanmasyla grevli bir st meclisin, Meclis-i Vala-y Ahkm- Adliyenin kurulmas iin ikna etmiti. Hattn hkmlerinin eriatn dnda olmas, ulemann ayaklarn yerden kestii tek yn deildi. Bunlardan birisi, Hattn ilanyla kadlarn mahalli idari yetkilerinden tedricen mahrum braklmalaryd. kinci olarak, Hattn ilanndan sonra, o zamana kadar mevcut olmayan gl kurumsal yaplar zerine bina edilen bir gelime ortaya kt. Bu gelime, ceza davalarnda eriat dnda yer alan mahkemelerden oluan adli bir tekilatn kurulmasyd. Glhane Hatt- Hmayununda, btn tebaann hayat, mlkiyet ve eref haklarnn dokunulmazlnn saland, resmen ilan edilmiti. (...) Hattn ilanndan 6 ay sonra, (3 Mays 1840) bir ceza kanunu ilan edildi. Ceza kanununun sonu blmnde, sadece Osmanl devletinin kamu grevlilerine deil, hukukun genellik ilkesi uyarnca, btn bireylere tatbik edilecei bildiriliyordu. Buna ilave olarak, ceza kanununun ilanyla birlikte yksek meclisin fonksiyonlarn, ceza davalarnda temyiz mercii grevi yapmas fonksiyonunun eklenmesiyle slam hukukunda olmayan bir kavram, temyiz de hukuk dnyasna kazandrlm oluyordu. Krm Harbindeki mttefiklerden gelen basklarla, Yeni Meclis, reformlar yerine Hristiyan tebaann taleplerinin karlanmasna ve mparatorluk snrlar iindeki yabanclarla ilgili kaytlamalarn yumuatlmasna ncelik verdi. Mahkemelerde gayri Mslimlerin ahitliklerinin kabul edilecei sz, 18 ubat 1856da ilan edilen Hatt- Hmayunla yerine getirildi. 1866da Osmanl imparatorluu ciddi bir krizle sarsld. ... Girit Adasnda bir isyan patlak verdi ve Osmanl ordusunun mdahalesine ramen isyan bastrlamad. Osmanl ynetiminin bu tip mahalli ayaklanmalarla bile baa kamad gerei, Balkanlardaki snrlara yakn nfusun asayiini bozdu ve tekrar mparatorluun kaderini tayin eden bir mesele haline geldi. mparatorluun hayatiyetiyle samimi olarak alakadar olan veya onun kemiklerini bir an nce gmmeye alan byk devletler benzer tavsiyelerle zerine ullandlar. Talepleri, 1856 Islahat Ferman ile Hristiyan tebaaya verilen haklarn imdi hayata geirilmesiydi leriye doru adm, yani kanunun tamamlanmas, bu kanuna ilave olarak Fransz Medeni Kanunundaki szleme ve mkellefiyetler ile ilgili ksmlarn da iktibas edilmesi manasna geliyordu.

15

TRKYEDE LETMN MODERNLEMESNN ERKEN BR SAFHASI ZERNE BAZI NOTLAR Osmanl mparatorluunda iki farkl kltrel dnya bir biriyle fazla iliki kurmadan yan yana yayordu. Bunlardan biri, ksmen szl olarak nakledilmi edebi geleneklerin dnyas, folk kltr dnyas hikyeler, epikler ve yaygnca okunan popler iirdi. kincisi, yksek kltr dnyas, ilkinden hemen hemen in Seddiyle ayrlmt. Divan edebiyat diye adlandrlan ikincisinin kalitesi ykseltilmi atmosferinde, iletiim aralar, ulemann nispeten ufak bir grubu, merkezi idarenin blmlerinin yksek kademeli memurlar (Hacegan) ve birka tane de hibir yere bal olmayan hommes de lettres tarafndan kontrol edildi. Bu sre Trk edebiyat hakknda ilk kapsaml Batl almann yazar olan talyan Toderini tarafndan aadaki szlerle ifade edildi: Hukuk adamlar nce Trk akademilerinde bir alma srecinden gemedike hibir greve eriemezler. Mderrislik makamn doldurduktan (...) o zaman Naiblik, Mollalk ya da Kadlk... Bu nceden dzenlenmi prosedrle yargnn eitli basamaklarn baaryla kabilir... Sonunda en yksek mftlk rtbesine ular. Fakat bir nevi kaltmsal olan grevler sk sk bahsettiimiz yarg derecelerini kendilerine ihsan olunmu olan ahs iltimaslar yoluyla baaryla adayan Drrizade, Pirizade, Damadzade ve dier biroklar gibi soylu ve zengin ulema aileleri arasnda datld. Onlar yine de kendilerinin btn aamalar baaryla getiklerine dair diplomalar edinmek mecburiyetindeydiler. Bir sre nce uygulanmaya balayan bu yolsuzluk yetenekli insanlar fakirlik iinde evksiz ve tembellik iinde dalkavuk yaparak Trk Edebiyatnn en byk nyargsn oluturuyor. Hem Divan Edebiyat hem de Kitabet-i Resmiyenin bu en nemli unsuru esoteric (Btni/gizli) gelenekti. Geri edebi fantezilerin katksz bir modas da kendi kendine belli bir edebi esoterizm retebilirdi; fakat dili sslemek tutkusuyla sadece dolayl olarak ilikide olan dier pek ok unsur da, bu belli bir zmreye ait olutaki o kaln kabuun yaratlmasna yardmc oldu. Bu artlar altnda, Hz. Muhammede atfedilen ilim inde bile olsa araynz hadisinin renmeye ynelik slami ve Osmanl tutumlarn belirledii eklindeki ortak inancn bir tadilat gerektirdii grlmektedir. (...) Farabi Platonun Kanunlarna (Laws) yazd zetinin giri ksmnda ilimleri halka gstermedii ve aklamad iin Platonu ver. Resmi yazmalarda kullanlan Trkenin gln avamn dnemin kanunlaryla ilgilenir hale gelmelerini nlemek arzusuna balad. Gerekten de, hem ulema hem de kalem erbab arasnda kitlelerin anlaylar dnda kalan konulara burunlarn sokabilecekleri gibi bir korku olduu dorudur.

16

lk Trk matbaas kurulduu zaman karlat muhalefet, nahiv (sentaks), tarih ve askeri manevra gibi laik bilimler zerine kitaplar baslaca gereinden daha ok, kitap dolamndaki arta ulemann itirazlar yzndendi. Mnevver devlet adam Damat brahim Paann sadrazaml srasnda imparatorlukta teebbs edilen modernlemenin ilk nemli safhasnda, bu manada brahim Paa tarafndan yaplan en nemli hareket, Mteferrikaya verdii ve matbaann kurulmasyla sonulanan destek oldu. Bu gayrete paralel olan dier bir ey, ssl bir slup kullanmaktan kanmalarna dair brahim Paann zamann vakanvislerine verdii talimatlard. Yine ayn trden bir ey de, Trkesi bulunmayan slam klasiklerinin tercmeleri iin oluturulan bir programa brahim Paann himayesidir. brahim Paann bu abalar kendisinin de ldrld genel ayaklanmalar sonras aksi bir sonuca ulatysa da, dili sadeletirme hareketi, slam klasiklerini daha yaygn bulunabilir klma teebbsleri ve artan sayda insana edebi beceriler kazandrma hamlesi buradan itibaren giderek artan bir hz kazanacakt. Matbaa brahim Paann lmnden sonra yaklak olarak 10 yllk bir sre (1742) kapal kald. 1729 ile 1830 arasnda Trkiyede baslan almalarn yzde yirmisinin szlkler, gramer kitaplar ve nahiv almalarndan ibaret olmas glkle bir tesadf eseri olarak grlebilir. Yine bu sralarda (erken 19.yzyldr), dili sadeletirmek iin yaplan ahs gayretlerle devlet politikas arasnda tekrar bir irtibat salanmas baarld. Bu birleme iin uygun frsat propaganda amacyla oluturulan ilk Osmanlca metnin baslmas oldu. Tebaasnn hibir ekilde yararna olmayan yenierileri ykmak iin birletirici faaliyetlerle uramaya mecbur kalan Sultan II. Mahmut, hkmdarlnn olduka erken dnemlerinde, reformlarn savunacak yaynlar yoluyla mmkn olduu kadar fazla sayda tebaasna dorudan yardm isteinde bulunmaya karar vermi grnyor. Bylece dnemin seyyah Mac Farlaneden reniyoruz ki Vakanvis Esad Efendi tarafndan verilen yenierilerin ortadan kaldrlmasna ilikin izahat, Ussu Zafer, genel datm iin planlanmt ve reformlara kar gzel duygular tevik etmeye niyetliydi. Bu toplulukta Osmanlcann sadeletirilmesiyle ilgili yer alan en erken tartmalar Kafkasyal Mslman yazar Feth-Ali Ahundzadenin bir nerisinin sonularyd. Feth-Ali Rus kltrel etkilerinden nasibini alm biri olarak daha 1857 kadar erken bir tarihte Arap alfabesinin bir reforma ihtiya gsterdiini ortaya atmt. (...) Ahundzade Arap alfabesinin terk edilmesi ve yerine Latin alfabesinin getirilmesini nerecek kadar ileri gitti. 1869da Arap alfabesinin braklmas meselesi yeniden alevlendii zaman, dil reformunun bu daha teknik ynne Namk Kemal tarafndan da dikkat gsterildi. Deutschun argmannn ilk aamas, bir halkn birliinin gerekli vasf (...) bireyler arasndaki iletiimin greli yeterliliidir.

17

TRKYEDE MUHALEFET VE KONTROL Bir yandan sosyal yaplar Orta Asyal unsurlarn izlerini tayan, idare etmeye yatkn, snrl muhayyilelerinde ameli ve Romal olan Trklerle, dier yandan dillerinin incelikleriyle bylenmi ve -artk gzden dm bir nitelendirmeyi kullanrsak- dnek Araplarla zaten ok ak bir ikilemin elerine sahibiz. Eer buna akgz ve siyas olarak uysal ranllar da eklersek, onlarn Batl olmayan karakterinin yol at aldatc benzerliklere ramen, farkl dnyalar yanstan siyas kltrle kar karyayz. u halde Ortadou trde deildir; fakat bununla birlikte Trkiyenin yeni uluslar arasnda saylmasn hakl gsteren bir taraf vardr. Trkiyenin kendini resmen modernleme ve Batllamaya adad tarihten bugne yz otuz yl gemesine ramen, sre beklenilenden ok daha yava ilemitir. Trkiye, gelimekte olan lkelere zg kimi siyas iaretleri hl tamaktadr. Bir siyas muhalefet eer a) mutlak gc snrlama, b) gerek siyasa alternatifleri nerme ilevlerine sahip bir mekanizma olarak belirlenirse, o zaman byle bir eyin Osmanl mparatorluunda var olmad sylenebilir. (...) Mutlakyetiliin arlklar, gerekte, sultan, yenieriler, ulema ve kalemiyye -brokratlar- arasndaki zorlu g dengesiyle dizginlenmiti. Kalemiyye 18. ve 19. yzyllarda, giderek artan bir nem kazand. 19. yzyln balangcnda, sultan yenieri ordusunu ilgaya zorlayan ve sonra sultann kendisiyle giritikleri g mcadelesinden zaferle kan Osmanl brokrasisi, ulemaya itibar etmeyecek kadar glenip modemleme program zerinde almaya balad. Brokrasinin bir parasyla ittifak kuran, yeni bir tarz iinde teekkl etmi entelejensiya, 1876 ylnda anayasal bir ynetim kurmay baarabilmiti. Kanun-i Esas, daha iki yl gemeden, Meclisi Mebusandaki eletiriler yznden, II. Abdlhamid tarafndan yrrlkten kaldrld. Bylece clz bir muhalefet, daha tomurcuk halindeyken bastrlm oldu. Bununla birlikte arpc olan, sultan anayasay ilana zorlayan Mithat Paann dnceleri gzden geirildii zaman- muhalefete Abdlhamidin bakt gzle bakmasyd. Osmanl Kanun-i Esasisi, Jn Trk devrimiyle 1908de yeniden yrrle kondu. (...) Bu frka, diktatoryal eilimler sergilemeye balaynca, Trkiyede ilk muhalif partinin (Fedakaran- Millet Frkas) meydan okumasna maruz kald. (...) ttihat ve Terakki, sonunda sk-ynetim ilanyla ve seimleri yenilemeyi reddetmekle, kendi diktatrln kurmu oldu. Cumhuriyetin kuruluuyla 1932 yllar arasndaki muhalefet, ilkinde bir lde vahi, ikincisinde daha nazik bir ekilde olmak zere iki kere bastrld. lkinde muhalif parti, Terakkiperver Frka idi. Dou vilayetlerinde milletin istiklalini tehlikeye sokan Krt isyanndan, resmen sorumlu tutularak kapatlmt. kincisinde madur, dikkate deer bir ilgi ve taraftar topluluuna mazhar olan Serbest Frka idi. Marazi bir hiddetle savrulan blclk sulamas, kiiyi bir an, Trkiyede muhalif eylemlerin meruiyetinin, tm meselenin ruhunu oluturup oluturmad konusunda tereddde drecektir.

18

Modern Trk siyasetinin tarihi, incelenen muhalefet hareketlerinin tamamnn, ayn ithamla sulandklarn gsterir. Blclkn, her frsatta, muhalefeti tasfiye amacyla, insanlara gvensizliin kulpu olarak ileri srlm bir gereke olduu sylenebilir; fakat ayn kanallar ileten ve ayn sulamalar defalarca kullanan bir kinizm, zellikle icat edilmitir ve bizim incelediimiz kinizmle snrl bir rntnn anlamdr. Hlihazrda resmedilen tablo, Osmanl mparatorluunda siyas aznlk haklar kavramnn bulunmadn ak bir ekilde ortaya koyar. Sz konusu haklar, Avrupa dncesi tesirindeki aydnlar tarafndan arada bir gndeme getirilmek istendiyse de sonu mitsizdi. (...) Ortodoksiden en kk bir sapmay ho grmeyen bir devletin yrtt slam, sadece tek bir hakikatin bulunduu fikrini pekitirmiti. Dier taraftan dini aznlklar, Osmanl sosyal-yapsnn dhili bir parasyd. Bunlar millet adn almlar ve kendi dini nderlerinin ynetimi altnda, iilerinde mstakil cemaatler olarak tannmlard. Bylelikle Osmanl mparatorluunda slam milletiyle yan yana bir Ortodoks milleti, bir Yahudi milleti, bir Katolik milleti ve bir Protestan milleti vard. Bununla birlikte, arpc olan yn, sz konusu cemaatlerin her birinin, Osmanl sosyal strktrnn iine alndklar ve onunla btnletirilmi olduklar halde, ayn zamanda deiikliklere kar Osmanl devleti tarafndan korunmu olmalaryd. Yzyln balarnda, mrlerinin on be ylndan fazlasn Londra, Paris ve Cenevrede Abdlhamide muhalefetle geiren Jn Trklerin hibirinin ister yaynlarda, isterse bilinen mektuplamalarnda olsun, bir kere bile Marxa atfta bulunmaylar, Trk siyas dnce tarihinin arpc bir zelliidir. (...) Marxizmin Trklere bu kadar tatsz gelmesinin sebeplerine dair bir ipucu, Trkiyede komnizmin aforoz edildii dnemlerde, Kemalist ynetimin ileri srd gerekelerde bulunabilir. Saldrnn dayand ana fikir, Marxizmin snf atmas teorisine dayanan zararl bir doktrin olduuydu. zel mlkiyetin tasfiyesi veya retim alanlarnn kamulatrlmas, ok daha az nemli saylmt. Gnmzde telaffuz edilmeye balanan Marksist tezlere cevap olarak ou kez: a) sosyal snflar mevcut deildir ve b) Toplumdaki blnmeleri hareket noktas alan herhangi bir doktrin ipso facto (fiilen, srf bu nedenle) zararldr, denilmektedir. Trklerin komnizme ynelik duygularnn olduka kolay bir ekilde tahrik edilmesi, blc doktrinlere duyulan derin ve yaygn nefret kadar, Trkiye ve Rusya arasndaki ilikilerin tarihinden gelir. Trk milliyetilii, ou durumda milletin blnebilecei korkusunun ifadesi olmutu. Eer sekinler ve kitle veya byk gelenek ile kk gelenek arasnda yakn bir ikilii andran bir ey varsa, onu hibir sosyal yap, Osmanl mparatorluundakinden daha iyi yanstamaz. Ssl dil ve deerleriyle ynetici snf, dier tarafta tarann halka mahsus kltr ve beraberinde gelen duygulu ve canl bir dile sahibiz. Gerekten, modern Trkiyenin geirdii dnm, kabaca kk geleneki olumlayan elerin, daha fazla oranda byk geleneke nfuz etmesi eklinde tanmlanabilir. Siyas grlerini, aa yukar, kk toplumun snk siyas ideallerini aa karma giriimi olarak zetleyebileceimiz ilk Trk poplistlerinden biri, Yeni Osmanllarn yol

19

arkadalarndan olan sarkl Ali Suavidir. Ali Suavi iin demokrasi, en iyi ekilde demokratik merkeziyetilik diye adlandrabileceimiz eyden ibaretti: Hakikati bulmak iin halkla istiare, ama genel iradenin tezahrne kar da tam bir itaat. Osmanlda Dou despotizminin zelliklerine rastlanmasna ramen, idari dzenlemeler adem-i merkeziyetiydi. Bylece, yaygn kontrol idari dzeyde yanstlyordu. Bununla birlikte meselenin br tarafnda, siyas ortodoksiden en kk bir sapmay bile fitne saymak yer alr; fitne ihtimaline kar srekli bir kuku Osmanl devlet adamnn tipik vasflarndandr. Bu artlar altnda dahi Osmanl mparatorluunun k, ilk Osmanl nizamlarndan sapmalara atfedilmi ve slahat abalar onlar saf hallerine (kanun-u kadime) dndrmeyi amalamt. Sorunun cevab, Trkiyedeki geni kitleler asndan bu partilerin ve zellikle Demokrat Partinin muhalefet partileri olmad; bu partilerin asrlardr krsal alanlarn ryalarn tekil eden, brokrasinin ve byk gelenekin temsilcilerine kar verilen mcadelenin motor gcn oluturacak ideal bir ynetimin canl bir rnei olmalarndan ileri geliyor gibidir. (...) Krlk alanlar temsil eden bir parti g kazand zaman, muhalif zmrelere taknd kkl tahammlszlk daha da netleir. Akla gelen bir aklama; anlatlan zellikleriyle devletin topran tek sahibi oluu gibi, hukuki dzenlemelerin birleiminin, Osmanl mparatorluunda Bat Avrupadan daha dayankl bir sistemi ortaya karmasdr. Sistem o kadar katyd ki, alternatif sistemler oluturmaya dnk yaratclk, izgi dna kan bir davran olarak ykselme ans bulamad. Trkiyede muhalefetin, srekli boaznn sklmasnn yol at en nemli kayp, sosyal ve iktisadi yaratcln engellenmesi olmutur. Osmanl mparatorluunun kendini resmen modernlemeye hasrettii tarih olan1839dan beri Trkiyenin yava gelime gstermesinin izahn verecek olan byle bir erevedir. TRKYE: BR EKONOMK KODUN DNM Merkezi deerin en etkili -ve byk bir istekle peinden koulan- toplumsal kaldracn siyasal iktidar olduu bir toplum -siyasal iktidarn ekonomiyi sadece devletin piyasa mekanizmasn denetim altnda tutmas yoluyla dorudan deil fakat ayn zamanda, ilenebilir topraklarn ok byk bir blmnn devlet denetimi altnda bulunduu bir sistem- dnn, Batl kapitalist toplumlarda olduunun aksine statnn gelirin ilk belirleyicisi olduu, prebendal dllerin zenginliin ana kaynaklarndan biri olduu ancak, bu tip bir zenginliin sadece devletin tanmas halinde meru olduu bir toplum dnn. Byle bir toplumda zel mlkiyeti kalclatracak tzel kiilik gibi mekanizmalar son derece snrldr; hukuk, piyasa ilikilerinin yardmcs olarak deil, esasta ceza hukukundan karak gelimitir; memurlar olaanst yksek cretler almaktadrlar, ama yaamlar boyunca elde ettikleri kazanmlar lmlerinden sonra msadere edilmektedir. Nihayet, bu toplumun iki ana snftan -Platoncu koruyucular grubu ile sradan yurttalar grubundan- olutuunu ve toplum ideal olarak bir meritokratik esasa gre

20

ilediinden hi kimsenin bu blnmeyi sorgulamadn dnn. (...) Adalet, toplum iindeki konumlarn, geleneksel olarak kendilerine datlm paylarn ekonomiden almalar halinde gerekletirilmi olmaktadr. Toplumsal piramidin biimi sorgulanmamaktadr. Montesquieunn de tehis etmi olduu gibi, Dou Despotluu tipindeki geleneksel bir toplumun merkezinin, egemen ile uyruklar arasnda herhangi bir zerk arac gvdenin gelimesini durdurma yetenei ok nemlidir. Bugnn ekonomik sistemini, bu sistemi kapitalizmin zelliklerini giderek artan llerde iermekle birlikte, kapitalizmden ok, ge yeni-patrimonyalizm olarak tanmlamak daha yerinde olacaktr. Calvinizmin kapitalizmin gelimesine katks ksmi bir rnek olarak verilebilir. Calvinizm sadece bir reti olmayp, birtakm tarikatlar, yani cemaat olarak ileyen gruplar boyunca alan bir eydi. (...) Bu gre gre, bir zamanlar, ruh iin tehlikeli grlen (...) i yaam yeni bir kutsallk kazanmaktadr. Emek sadece ekonomik bir ara deil, tinsel bir amatr. Osmanl mparatorluunda zel mlkiyet birok yoldan denetim altndayd ve snrlandrlmt. Batl hukuk dzenlemelerinde grlen trden tam mlkiyet hakknn tannmas Trklere btnyle yeni bir ekonomik ilemler alann amtr. Siyasal iktidar etrafnda yaplanm ve dinsel-etnik birimlerden olumu bir sistemden retimin ve ilevsel i blmnn eski yap iinde yerletirildii bir sisteme gei, Trkiyenin modernleme tarihinde mutlaka merkezi bir konuma sahiptir. Bu boyutu ihmal edenler geite ierilen sistematik deiimi anlayamazlar. Osmanl devletini niteleyecek kestirme bir terim mali devlet olabilir; bununla ifade edilmek istenen, balca ekonomik politikann krsal ekonomiden vergi almn azamiletirme abasndan olutuu bir devlettir. Ekonomik gelime, ancak zamanla Trk siyasasnn ciddi bir hedefi haline gelmitir. Bu, rnein, ngilterede olduu gibi, zenginliini srekli gelien ve aklclaan bir tarmdan elde eden, bir tara genfrysine destek vermenin Osmanl devletindeki yokluunu vurgulamas lsnde nemlidir. 18. yzylda, Trkiyeyle snr komusu olan blgelerde tahl talebinin artmas Osmanldaki ayanlar hububat retimiyle uramaya tevik etmiti. Bu tevik de, Osmanl merkezinin denetimindeki bir azalmaya tesadf etmiti. (...) Devlet, Batda yapt gibi bataklklar kurutma, yol yapma, otoyollar gelitirme, bir posta sistemi kurma ve ilk ve orta retimi yaygnlatrmak ilerine girimedi. (...) Buna ek olarak devlet retilen, mallarn nitelik ve niceliini, bunlarn dalmn ve d ticaretin baz ynlerini kontrol ettii gibi fiyatlar da denetlemekteydi. 1830lara gelindiinde, Osmanl blgesel ayanlarnn dou halindeki siyasal gleri devlet tarafndan krlmt. Daha yaltlm blgelerin ounda, iltizam ayrcalklarna yatrm yapmak, hala hububat ticareti veya tarm gelitirme ile ilgilenmekten daha karlyd. Kyllerin kendileri, serf olmamakla birlikte, vergi sktrmasnn ileyi biimi nedeniyle yenmen iftileri haline gelemediler. Nakliyat glkleri ve temel toplumsal kurumlardaki farkllklar nedeniyle, Avrupann hammadde talebinden yararlananlar Balkan blgeleriyle

21

sahil yreleriydi. Feodaller Osmanl ordusunun artan erzak taleplerinin ve demiryollar gibi gelien yeni nakliyat ebekelerinin avantajndan yararlanmaya balamalaryla, tahl ticaretini 19. yzylda bir kez daha ellerine aldlar, ama bu zenginliin oluturulmasna ynelik kk bir atakt. (...) Bu durum, mlkiyetin gvensiz bir konumda oluu, ticarete gre oluturulmu hukuk kurallarnn yokluu ve eitim, polis, nakliyat veya ekonomik hizmetler veren nfuz edici bir devletin bulunmay gibi baz zellikler tarafndan keskinletirilmiti. 19. yzylda iltizam ksmen devlet kontrol altna alnmt ama bundan salanacak yararlar bile, Batl devletlerden oluan ve Dyun-u Umumiye diye bilinen bir konsorsiyumun tarmdaki en fazla gelir yaratma umudu olan kaynaklarn kontroln ele geirmesiyle sfrlanmt. ktidar, zenginlikten daha deerli bir meta idi ve iktidar ticareti Osmanl sisteminin ayrt edici bir zelliiydi. ktidarn bu stnlne kout olarak, Batl kapitalizmden farkl bir ekonomik ahlak ve sembolizm de vard. (...) Para, ekonomik olduu kadar siyasal bir arat da. Osmanl mparatorluunda kylnn stats, Osmanl ekonomisinin zgllklerinin nemli bir parasyd. Osmanl kyls hibir zaman, Batdaki karlnn maliknenin kat hukuksal erevesi ile senyre kar kiisel ykmllkler iine sokulmamt. Bu durum, memurlar snfnn, kyl ile devlet arasnda kurumsallam herhangi bir arac snfn olmamas gerektii yolundaki ok zgl politikasnn rnyd. Yine bu durum, ayni zamanda, Batda olduu gibi, feodal haklarn hiyerari iinde stten asta devredilmesini mmkn klan hukuk erevesinin btnyle olmayndan kaynaklanmaktadr. Dolaysyla, iktidar sahibi olmu ve bir hanedan oluturmu bir ayan, hukuksal bakmdan korunmadan yoksundur. Bunun istisnas ise ok zel durumlar ve halefinin dikkate almakla ykml olmad padiah fermanlardr. Ekonomik yap iinde hibir ey istikrarl deildir. Zenginlik, memurlar bakmndan geicidir; nk zengin bireyin lmnde bu zenginlik devlet tarafndan msadere edilir. Zenginlik, her trden speklatr iin de geicidir nk genel ekonomik denge bir an iinde deitirilebilir. Zenginlik herkes iin geicidir; nk kiisel mallarn gvenlii ulusal bir jandarma gc tarafndan salam temeller zerine ina edilmemiti. ou kez yceltilmi haydutlardan baka bir ey olmayan yerel hanedan yaratclar, herhangi bir anda ykselebilirler ve ounlukla, entrika dnda kendileriyle baka biimde ba etme olanana sahip bulunmayan bir devletin tahammlne ister istemez uyum salarlar. Yoksulluk da, snrl bir lde geicidir nk asann bir dokunuu ile blge yneticisinin akll ev hizmetisi, onun maiyetine bal bir blgesel kamu grevlisi statsne frlayabilir. Geleneksel Osmanl ekonomisinin bir dier nemli zellii de etnik i blmdr. Osmanl mparatorluu, bir dizi dilsel, dinsel ve etnik cepten, kendi alt kltrleri ve kurallar olan cemaatlerden olumu olmas anlamnda, byk lde blmlenmi bir topluluktu. (...) Bu blmlenmeyi aklc bir kavramsal ereve iine yerletirmeye altlar: Eski bir Ortadou yntemini kullanarak, Osmanl mparatorluunun tebaa nfusunu dinsel inan kategorilerine uygun olarak tasnif ettiler. Devlet balantlarn, nemli lde zerklik tannm olan dinsel cemaatlerin liderleriyle kurumsallatrmt. rnein her grubun kendi

22

yurttalk yasalar vard. Millet denilen bu gruplar, idari amalar iin geni kategorileri meydana getirmilerdi. (...) Sussnitzki yle anlatmaktadr: Her bir etnik cemaat, mparatorluun genel ekonomik ebekesi iinde bir gz gibidir ve bunun ortadan kaldrlmas, genel ekonomik yaamda yeri hemen doldurulamayacak bir boluk oluturmaktadr. Topran ilenmesinde bile, eitli etnik gruplar nemli farkllklar gstermektedirler. Nitekim Trkler, kendilerini, esas olarak tahl ekimine ve kk lekli bahecilie en yaygn olarak da iek yetitiriciliine ve bu arada bacla adamlardr. (...) Avrupann ok ihtiya duyduu pein para karl satlan mahsulleri yetitirmemilerdir. Ve srekli eilip dorulmak gerektiren alma biimlerine ancak gbel uyum salayabilmektedirler ve bu yzden de apalama gerektiren ekin ve bitkilere kar ekingen bir tavr iinde olmaktadrlar. Genel olarak, el zanaatkrlarnn, kendi cemaatleri iinden gelen tketicileri tercih ettikleri gzlemi yaplabilir. (...) Trkler, debba, sara, ayakkabc, tornac, doramac, mleki, ynl ve ipekli dokumac, boyac, sabuncu, demirci, bakrc ve silah gibi sanatsal nitelii olmayan ileri tercih etmekte ve bunlarda daha ok beceri gstermektedirler. Herhangi bir dnemde, bir uzmanlama alannn ekonomi iinde daha byk bir ilevsel nem kazanmaya balamas halinde, etnik bir grubun kendiliinden farkllam bir biimde kayrlmas sz konusudur. (...) Ticaret, kayrlan bir faaliyet deildi. Bugne gelinceye dek, bu sre tersinden bir dzenleme iinde sunulmutur: yabanclar zel ticari ayrcalklar elde etmilerdir, Trkiyedeki ilerin yrtlmesi iin yerel Hristiyanlara gerek duyulmutur ve bu iki kesim yeni ayrcalklardan kazan elde etmilerdir. Ancak, bunun tersine bir aklama da, yani yerel Hristiyanlar ekonomi iinde yukarlara frlatlmlardr nk bunlarn uzmanlatklar - ticaret ve bankaclk gibi- iler, 17. yzyldan sonraki Osmanl ekonomisinde, d etkenlerin sonucu olmakla birlikte, yeni bir merkezilik kazanmtr. blmnn etnik olmas nedeniyle, bir grubun bymesine gsterilen tepki de etnikti: Osmanl Mslmanlar, bir grup olarak kendi talihsizliklerinin farkna varmlard ve Osmanl mparatorluk ynetimi de, daha nceden beri, yeni gelimelerin tehlikelerini biliyordu. Farkllamamlk konumundan balayan ekonomik ncelik yar, sonradan etnik rekabetilik biimini almtr. ltizam, hala zenginlik elde etmenin nemli bir aracyd. Tarmsal teknoloji son derece geriydi ve tara kentlerindeki istihdam olanaklarnn yokluu, isiz kylleri byk kentlere itiyordu. 19. yzylda, zel Temel haklar sistemindeki deiimler nedeniyle ve artk memurlarn boyunlarn vurmak sz konusu olmadndan, devlet memurlarn gayrimenkul varlklarn lmlerinde msadere etmekten vazgetii iin, mlkiyet, o ana dek olduundan ok daha gvenlikli hale gelmiti.

23

Geni ailenin kendisi kalabalkt ve tpk bu ailenin bandaki kiinin kendi payn devletin salad avantajdan elde etmesi gibi, geni aile de bu kiiden yararlanyordu. Ailelerde sermaye birikimi, ksmen Trk toplumunun 19. yzyldaki bu zellii yznden engellenmiti. (...) Selamlk evresinde aylaklk eden gereksiz kiilerin beslenmesi bir yk haline gelmiti. 19. yzyl sonlarnda, Bat Anadoluda 20 yl sreyle gezmi bulunan bir arkeolog, unlar belirtmiti: Bir Trkn bir kulbeden daha iyi biimde ina edilmi bir evde yaamas sz konusu olduunda bunun her zaman bir Rum tarafndan yaplm olduunu grdm. Bir Trk kynn, su kemerine sahip bir emeye gerek duymas halinde, bunu ina etmek iin bir Rum ii kullanlrd. (...) Hemen tm ticaretin Hristiyanlarn elinde bulunduunu sylemeye gerek yoktur: ou kez katrclar, her zaman da deveciler Trk ve Trkmendi ama mallarn ve hayvanlarn sahibi bir Hristiyand. Trk, alt zaman, (...) oduncu veya sucuydu. Esnaf ve zanaatkrlar, 19. yzyl boyunca en fazla ken snft. retim azalm, kurumlar klm ve snfn kendisi daha yoksullamt. Dolaysyla, 19. yzyln sonuna gelindiinde, Osmanl devletindeki gelir dalm kalb yle zetlenebilir: memurlar snfnn yeleri, bu snf iinde yer alan -askeri, brokratik, dini- alt gruplardan sivil brokratlar artk ba ekmekle birlikte, hala en ok kayrlan mevkileri igal ediyorlard. Ayanlar, byk iftliklerin sahipleri olarak, tara blgelerinde bir zenginlik tabann ancak yava yava gelitiriyorlard. Bununla birlikte, kk bir yeni nfuzlular grubu iin dn para verme de, taradaki bir zenginlik kaynayd. Trklerin sahip olduu sanayi asgari dzeydeydi. 1913 iin yaplm bir ilk aratrma, stanbul ve Anadoludaki 239 kurulutan 22sinin devlete, byk bir ounluunun da yabanclara ve yerel gayrimslimlere ait olduunu gstermektedir. Yzyln sonuna doru, stanbul tccar, vurguncu, imtiyaz avcs ve yabanc iletme yneticilerinden oluan kozmopolit bir nfusun faaliyetlerinin merkezi haline gelmiti ki bu durum, Osmanl mparatorluunun, yar-smrge statsn simgeliyordu. Dok ve rhtmlardan demiryollarna, elektrik, gaz ve su kaynaklarndan tramvaylara, bunlarn tm yabanclarn mlkiyetindeydi ve onlar tarafndan smrlyordu. Ayrca, 19. yzyln sonlarnda mparatorluk iflas etmiti. (...) 1881de, vergi kaynaklar zorla uluslararas kontrol altna alnd. Krediler sayesinde, memurlarn cretleri yine de denebiliyordu. (...) Bir Trk tccar ve sanayici snfnn gerekli olduunu grmeye hazrdlar. (...) Sultan II. Abdlhamid iin bunun patrimonyal Osmanl mirasnca glgelenmi bulunan- yolu, memurlarn, Avrupal imtiyaz avclarndan ve irket temsilcilerinden rvet veya komisyon aldklarnda, ne yaptklarn grmezlikten gelerek zenginlemelerine izin vermekti. Onu tahtndan eden Jn Trkler iin ise bu, memurlara, zellikle de Birinci Dnya Savanda sava zengini olarak beliren gruba frsat salamak ve onlarn birer giriimci konumuna gelmelerini kolaylatrmakt. Trkiye ekonomisini inceleyenler, yerli bir kapitalist snfn oluturulmas

24

sorununa yaklamlar bakmndan Jn Trkler ile cumhuriyet arasnda arpc bir devamllk grmlerdir. ki tez de -yani, Trkiyenin yeni bir ekonomik snfa ihtiya duyduu ve eitliki bir toplumun zelliklerine sahip olduu- karlkl olarak eliiyordu. kisi de, ticari faaliyetin yabanclarn elinden alnp Trklere verilebilir olsa da, kapitalizmde grlen snf smrsnn Trkiyede ortaya kmayaca anlamnda yorumlanabilirdi. (...) Ziya Gkalp, 20. yzyl banda, Trklerin grld iki meslein memur snf ile iftiler olduunu belirtmektedir. Nfus, Trkiye Cumhuriyetinin snrlar iinde bile, 1913te 15,7 milyonken 1927de 13,6 milyona dmt. (...) stanbul ve zmirin nfuslar, 1913 ile 1927 arasnda yzde krklk bir dme gstermiti. Ekonomiyle ilgili olarak, yeni kurulan cumhuriyet ynetiminin ilk ve en nde gelen sorunu, ekonomiyi iletmek ve toplumun urad tahribat onarmakt. (...) Dnya Savann sonuna doru, Almanyada ortaya km olan trden bir devlet sosyalizmi, Trk iktisadi dncesinde eitli etkiler yapmt; ama aslolan dayanmacln damgasyd. Jn Trklerin toplum kuramcs Ziya Gkalp, dayanmacl savunuyordu. (...) Dayanmaclkta en ok arlk tar gibi grnen ey, bunun snf atmasnn kanlmazln yadsyan bir toplumsal uzlama kuram olmasyd. Mustafa Kemal, Jn Trk kuramclarnn izinden giderek, unu belirtecekti:Trkiye Cumhuriyeti halkn farkl snflardan meydana gelmi olarak deil de, meslek grubu yeleri arasnda blnm bir topluluk olarak dnmek temel ilkelerimizden biridir. Ekonomik politikalarn belirleyen deikenler arasnda hibiri (...) Anadoludaki aznlklarn lkeyi terk etmeleri kadar hayati olmamt. Bat Anadoludaki ekilebilir alann yaklak yzde 15i, darya giden Rumlar tarafndan terk edilmitir. Buna, Anadolu topraklarnn besledii nfusun, Justin McCarthynin hesaplamalarna gre, 1914 ile 1923 arasnda yzde 20 azaldn da eklememiz gerekmektedir. Keyder, bu gelimelerin 1920lerde tarmdaki yapsal deiimlerle ilgili olan boyutlarn yle anlatmaktadr: Bat Anadoluya ek olarak, Rum iftilerinin topland bir yer olan Karadenizdeki Trabzon blgesi ve zengin Ermeni iftilerin srgn edildii Kilikya ovalar da benzer manzaralar arz etmi olmalydlar. Bununla birlikte, kendi mlklerini geniletmek ve pekitirmek iin bo arazinin tapularn alan gl yerel nfuz sahipleri hakkndaki hesaplar dnda, terk edilmi topraklarn sonraki dalm hakknda hibir veri bulunmamaktadr... Sava sonrasndaki Anadoluyu niteleyen yksek toprak/emek orannn koullar altnda, topran denk bir biimde datlmasna ynelik hibir basknn olmad ve terk edilmi ve yeniden tarma alm topraklarn mlklerin younlamasn hzlandrmakta balca etken olduu ihtimal dhilindedir. Genel olarak, Trkiyenin dnya ekonomisiyle btnlemesi, byk bunalm ile birlikte durulmutu. (...) 1930larda, evre devlet ve tccar sermayesinin egemenlii, yerini,

25

hlihazrda zayflam olan tccar sermayesinin, temellerini sarsan ve sanayi sermayesi lehinde politikalar devreye sokan devletilie brakmt. ok kaba hatlaryla, 1938e gelindiinde, Trkiyedeki imalat sektrnn yzde 50den fazlasnn kamu sektrnde bulunduunu syleyebiliriz. Zenginliin yeniden bltrlmesi yerine bu tr bir frsat genilemesi, hala Trkiyede en yaygn olarak kullanlan politika manevralarndan biridir. Ancak, bugn, 1950lerde ve 1960larda da uygulanmaya devam edilen bu stratejinin etkisi, kamusektrnde istihdam yaratma olabilir ki, bir ek yk deilse bile, verimliliin artyla ilgili balants azdr ve dolaysyla da enflasyonun yukarya doru trmanna katkda bulunmaktadr. Buna karlk, yeni bir tccar ve zel sanayiciler snf, hi bo durmakszn zenginlii kendilerinde younlatrmaktadrlar. Osmanl sistemi gibi iki katl bir sistemde eitimin zel bir yeri vardr. Bu iki katl toplumsal sistemde, eitim de iki katldr. Koruyucular iin bir eitim ( basamakl eitim) ve nfusun geri kalan kesimi iin bir baka eitim (bir basamakl veya ,ilk eitim) vardr. Trkiye de eitim kurumlar, gl bir burjuvazinin, ebeveynlerinin defter tutmay ve mektup yazmay reterek ailenin i yaamna katlmalarn salamak istedikleri oullarnn gereksinimini karlamak zere kurulmamlardr. Trkiyede 19. yzyl ortalarndan itibaren, Osmanl brolarnn kurtarlm temelleri zerine ina edilmekte olan nezaretlerdeki idari mevkileri doldurmak amacyla Batl okullardan kopya edilen eitim kurumlar kurulmutur. Trk hkmetleri, hibir zaman, resmi diploma imalathaneleri kurma ve bununla birlikte ynetimde ve kamu iktisadi teebbslerinde yeni iler yaratma politikasnn kendilerini nereye gtreceini hesaplamadlar. Bu, krsal nfusu kentsel uygarlk merkezlerine dndrmenin bir yolu olduu kadar istatistik bakmdan isizler kategorisine dhil olan kiileri bu kategoriden dar atmann da bir yoluydu. 1920lerde birikimin balamas, Trk hkmetinin kendilerini kayran politikalar sayesinde zenginlik sahibi olan yeni bir tara snfnn oluum halindeki geliimine yol ayordu. kinci Dnya Sava, Trkiyenin tara kentlerindeki ticari gruplar farkl biimde etkilemitir. Byk ehirler ile ordunun tarm rnlerine olan talepleri nedeniyle, bu sava, Anadolu ehirlerinde eskiden beri bulunan tacir ve speklatrleri daha da yaygnlatrd. (...) Devlet, kendi grevlilerinin i grd rnein devlet hastaneleri ve tarmsal genileme hizmetleri gibi idari ebekeleri yaygnlatrmak yoluyla, altyapya ilikin girdilere sahiptir. (...) Geleneksel ideolojinin buradaki yeri, avukatlarn, doktorlarn ve yerel nfuz sahiplerinin kendilerini halktan veya halk bir nderler grubuna uygun olarak grebilmeleridir. Bu ittifaka engel olacak snf ideolojileri ise ortada yoktu. Bu grup, hlihazrda, kyllerle yanamac ilikilere sahip bulunmaktayd ve kyller de devletin kinci Dnya Savandaki politikasndan honutsuzdu. Onlar, 1939dan beri gerekleen ticaret ve tarm koullarndaki genel iyilemeden zarar gren kiiler olarak ortaya kmlard. ... Cumhuriyet rejimi, sz

26

olarak ifa ettiini bu bakmdan iyiletirmek iin olumlu admlar hibir zaman atmam olmakla sulanyordu. Hem kyllerin ve taradaki kkl bykl nfuz sahiplerinin devlete bamllnn devam etmesi, hem de bu gruplarn sosyoekonomik erevenin denetiminden dlanm olmalar, bu gruplarn 1940larda, cumhuriyeti kuranlarn tek partisinin rolne meydan okuyan bir krsal g ittifak olarak ortaya kmalarnn nedeniydi. Dlanma, siyaset sahnesinde mahrumiyete yol amt. Bu ittifak, seimleri Demokrat Partinin kazanmasyla, 1950lerde iktidara gelmiti. Ve bu partinin yandalar ksmen parasz kyllerden olutuu in, Demokrat Parti, bu yanamalara yeni yararlar salamak iin aba gstermiti. Trkiye, cumhuriyetten sonra bile, patrimonyal bir devleti niteleyen zellikleri sergiliyordu: Feodalizm sonrasnda Bat Avrupada merkez ile evre arasnda gelien zengin ilikiler a, cumhuriyetin balarnda yoktu ve bundan sonra gelimeye balad. Modern Trk devleti, yasak koymakta uzmandr; ama yeni rgtler araclyla toplum zerinde denetim kurma yetenei bakmndan parlak bir durumda deildir. Devletin Trkiyedeki yeni zenginlik younlamasn kontrol etmesine, belirtilen amac bu olmasna ramen, izin vermeyen de bu rgtsel zayflktr. Bu bakmdan, muhafazakr AP ile ilerici CHPnin politikalar arasnda ok az bir fark var gibidir. Trkiye, ky ile kent arasnda ok sayda orta byklkteki ehirlere sahip birok Avrupa lkesine benzememektedir. Bu byme kalbna elik, eden krsal kesimdeki hareketlenme, bylelikle birok eski kyly byk kentlerdeki gecekondulara frlatp atmtr. (...) Kitlesel, tehdit edici, kent yaamna szlen, sakinlerini sanayi kesimlerine gnderen ve ksmen de gl sendikalar iinde rgtlenen bir yer olarak gecekondu, politikaclar, kamu hizmetleri, eitim ve geni halk kitlelerine ynelik trden bir refah zerinde dnmeye zorlamtr. TRK DNCESNDE BATI SORUNU Batnn gsterdii yeni gc, daha ok harpte malubiyetlerle anlayan Osmanllar Batnn stnln aramaya koyulurlar. (...) Bu tlsm, Bat medeniyetinin st yaps ve Frenke yaamdr. Bylece sebep yerine netice zerinde durulmu oluyor. Trkiye, bundan dolay Batnn siyas ve iktisadi uydusu haline geliyor. Liberalizmin politikas, Batnn Osmanl mparatorluunda iktisadi emellerini gerekletirmesini mmkn klyor. Osmanl mparatorluu iktisad bakmdan gerilemeye devam ediyor. Borlanma dnemi balyor. Bu borlar, iktisadi amalara kullanlacana cari masraflar karlamaya kullanlyor. Bunlarn iinde cari masraf adn hak etmeyecek kadar hafifleri var, bir ksm ulufe olarak datlyor. Sonunda Osmanl mparatorluu Dyunu Umumiyenin iktisadi esiri oluyor. Atatrk bu bamll ortadan kaldrmay baaryor fakat Menderes devrinde balatlan bir iktisadi bamllk eski sreci yeniden canlandryor. Osmanllar, Hegelin ve Marxn Sivil toplum olarak tanmladklar bir yapdan yoksun olduklar iin iktisadi gelimenin motoru pek tabii ki sivil toplum olamaz; ya bizzat

27

devlet veya kapital evreleri ile iliki kurmu aznlklar olabilirdi. Zat devlet veya kapital evreleri ile iliki kurmu aznlklar olabilirdi. (...) nnye gre, Atatrk Trklere mnhasr kalmas art ile - Trkiyede iktisadiyat gelitirecek bir grubun palazlamasna taraftard. nn ise kendini daha devleti bir uta gryordu... Berkes (...) Trklerde geleneksel olarak rk, din, kan, ecere, hatta dil birlii, toplumsal birlik temeli olmamtr. Trkler, bunlarn hepsinde tekilii deil, okuluu kabul ettiinden toplumsal birliklerinin temeli ya zanaat birlii ya da devlet birlii olmu; Trk, tarihte en ok bu iki kavramla var olmutur. Trkler hibir zaman teokrasi, aristokrasi, rklk rejimleri kuramamlardr. Devlet birlii kuramadklar zamanlar ounlukla, hayvanclk, iftilik, zanaatlk birimleri ve kardelikleri halinde yaamlar, devlet kurduklar zaman da ne rk prensibine, ne de kan ya da din prensibine yer vermilerdir. (...) Bu adan Trkler, gerekten dikkate deer insancl toplumlar oluturan insanlar olmakla beraber, bu zellikleri onlar iki olay karsnda kritik bir duruma drr, ekonomik yaamlar sarsld ya da devletleri sarsld zamanlar. Ekonomileri ya da devletleri ykld m dank, ynsz bir hale gelirler. Toplum zemberei, iki eden olumutur: iktidar sahipleri ve bunun dnda kalanlar. TRKYEDE GENLK VE DDET renci iddeti, genellikle, baka rencilere yneliktir. iddete karan gruplarn saldr, misilleme, intikam ve saldrya kar koyma tarz; dzenlilii, simetrisi ve kanlmazl bakmndan kan davasnn mekanizmasn andrmaktadr. Manzara udur: CHP Atatrkn partisiydi, cumhuriyeti kurmu olan partiydi. O bunun iin cumhuriyet dzeninin -hkmet, brokrasi ve ordunun- partisiydi. Parti kendisini, Atatrkn laiklik politikalarnn stlenicisi olarak gryordu. ktisadi teorisi ise etat/znden, bir tr devlet kapitalizminden ibaretti. Partinin iktisadi politikalarndan en ok hatrlanan, kinci Dnya Sava srasnda krsal nfusa ykledii iktisadi klfet idi. 1946 ylnda kurulan Demokrat Parti ise, kapitalizme ve ayrca sorumlu parlamenter hkmet biimine daha ak bir toplum isteyenlerin eilimlerini temsil ediyordu. Bu partinin amalarndan biri, geen yirmi yln laiklik politikalarn deiiklie uratmakt. ... Trkiyeyi parlamentoda ounluu elinde bulundurarak ynettii 1950-1960 dneminde Demokrat Parti, Trk memur snfna -siyasetiler karsnda onu geri plana iten politikas ve hayat standartlarn dren iktisat politikalar yoluyla, ayrca genel olarak bu snfn saygnln azaltarak- adamakll yabanclat. Partiyi balangta tutanlarn birou da onun mphem demokrasi tanmndan memnun deildi; bu, iktidarn halka verilmesini savunmakla beraber, temel haklarn veya gler ayrlnn anayasal gvencelere balanmas gibi demokratik kurumlara yer vermeyen bir grtr. Demokrat Parti 1960ta askeri bir darbeyle devrildi. Demokrat Partinin programnn yeni bir versiyonunu devam ettiren Adalet Partisi 1965 ylnda hkmeti kurdu. (...) Balangta Atatrkn partisi olan CHP artk aka yoksullarn (dezavantajllarn) savunucusu sfatyla ve kltrel ve hiyerarik sekinciliin dman olarak ortaya kyordu. Cumhuriyetin. Kurucularnn sekincilii gerekten de

28

ksmen kltreldi: Onlar Avrupann kltr, edebiyat ve felsefesinin geleneksel Osmanl kltrnden stn olduunu dnyor ve zaman iinde bu geleneksel kltrn mzeye kaldrlacana dair limitlerini saklamyorlard. Bu gr imdi, onu ortaya atm olan ayn parti tarafndan eletirilerek, onu ama yolunda bir giriimde bulunuluyordu. Trk toplumunda sembollerin her zaman kapsayc bir gc olmutur. (...) Eisenstadtn, organizasyon yaplarnn zayf olduu veya zlme srecini yaadklar zaman bunlarn takviyesi iin veya adeta onlarn yerine geecek ekilde sembollerin kullanlabildii yolundaki aklamas, burada yapmakta olduumuz sosyal deime incelemesiyle yakndan ilgilidir. Semboller hakknda son bir nokta daha: Erikson (1950), Batl kltrlerde sembollerin zellikle genler ynnden dikkat ektiini, nk bunlarn kimlik sna roln yerine getirdiklerini belirtmektedir. (...) Trk toplumunda sembollerin yank bulmasnn iki yapsal temeli daha, toplumun daha zgl baz karakteristikleriyle balantldr. Bunlardan biri, Trk genlii hakknda son yllarda yaplm olan baz aratrmalarda tespit edilen kalp yarglar ve yanstma kmesidir Bu ayn noktalar Trk kylerinin siyasal kltryle de balantldr (Ozankaya 1966). Fakat Trk toplumunda ksaltma (condensation) sembolyle toplumsal eylem arasnda, ok daha dolaysz olan baka bir balant vardr. Modern Trk toplumunda sembollerin gc, Osmanl toplumunun oulcu terkibiyle ve Trkiye Cumhuriyetinin bu hususta devralm bulunduu toplumsal etkileim kalntlaryla da balantldr. (...) Milliyetilik ve Trklke balln cumhuriyetin ideologlarnn yegne tutama olmas; eskiden etnik, dini ve mezhebi gruplarn toplamndan ibaret olan bir lkeyi birlie gtrebilirdi. Bu gruplarn her birinin kendi snrlar, alt kltrleri ve kimlik oluturma mekanizmalar vard. Cumhuriyet, gruplarn bu zengin eitliliini tmyle deil, fakat yalnzca bir lde deimi biimiyle devrald. Bununla birlikte, her Jakoben rejim gibi, cumhuriyet de bu paralarn etkisinin devam edecei kukusunu tayordu. Bu bakmdan, cumhuriyet dneminde geleneksel giysilerin ya saklanmas ksmen, zel kimliklere karlk gelen geleneksel klk-kyafet eitliliinin yasaklanmas olarak grlmelidir. Yapnn devralnmasndan daha nemli olan; oulcu yaplarla birlikte gelen ve bugn renci davrann fiilen etkilediini grdmz sembol oyununun kurallarn cumhuriyetin tevars etme biimiydi. Kendini Laz olarak gren bir Karadenizli, bankalardan daha kolayca, ehirlerdeki hemerileri arasnda yardm ve kredi bulabiliyordu. Bir kimsenin etkinliini devam ettirmesi hala, gnll kurululardan ok birincil ebekelere dayand iin; kiinin kendi birincil grubunun etnik veya mezhepi sembolleri, yararn modern zamanlarda da korumaktadr. Grup ballyla ilgili semboller kendi yararlarn korumakla kalmadlar, ayn zamanda kanunla yasaklanm olan, tarikat gibi baz dini gruplarn gizlilie bavurmak zorunda kalmalar da bunlarn nemini gsteriyordu. Gruplar bir kere ylesine kesin bir biimde belli olunca, atmann iki kutuplu olma ihtimali byk lde artar (Kuper 1974). Geleneksel olarak silahlanan, aalanmaya kar tez canl olan bir halk arasnda, en azndan bunlarn bir ksm iin kavga [husumet], onlar bir arada tutmaya ve hatta soylarnn

29

saygnln srdrmeye hizmet edebilir; bu da hatr saylr lde bir iddete yol aar. (Stirling, 1960) Trk hukuku, ky yallar kurumunu (htiyar Heyeti) sadece kk uyumazlklar bakmndan tanmaktadr. (...) Cumhuriyetin dine kar teyakkuz halinde bulunan laiklik yanls memurlar, bu btnletirici kurumlarla yakndan balantl olan dini kurumlar sahnenin dna itmilerdir (Tezcan, 1972). Bunun iin, Trk toplumunda kii gvenlii bir yar-glge iindedir ve tehlike sz konusu olduunda, cepteki bir tabanca polisin mdahalesinden daha iyi bir gvenlik garantisi saylr. Kyde soy [slale], yelerini savunmak iin vardr (...) Fakat soyun varl, ayn zamanda, yelerini kendilerine kar savunaca dmanlar bulunmasna da baldr; nk onun topluluk adna yapabilecei baka hibir eylem sz konusu deildir. Komularyla bar iindeki bir slale, varlnn temel dayanan yitirecektir. (Stirling, 1960) Her iki rnekte de, grubun iindeki sosyalleme alkanlklarnn dourduu yksek dzeyde bir dmanlk, bir yanstma mekanizmas araclyla, grubun dndaki bir hedefe yneltilmektedir. Siyular arasnda hedef bufalolardr. Osmanl mparatorluunda ise hedef kfirler idi. Ben ky toplumunu daima eitliki olarak tanmlama eilimindeyim; bu belki yanltcdr; ama en azndan, insanlara atalar dolaysyla sayg duyulmaz. Geri saygdeer ailelere mensup genlerin bu saygy devraldklar aktr; fakat u deil de bu soydan gelmenin kiiye doal bir stnlk verdii yolunda bir fikir yoktur. Ben buna daha ziyade kavgaya hazr bir toplum demeyi tercih ediyorum. Hi kimse bakasnn stnln kabul etmeye istekli deildir; meerki rsen intikal eden bir otorite sz konusu olsun. (Stirling, 1960) Kk ve byk gelenek arasndaki balantnn, Trk geleneksel kltrnde kahramann rolnn benimsenmesi olduunu ileri srmtm. (...) ocuun Trk tarihinin ulusal kahramanlaryla srekli olarak zdelemesi araclyla, otoriteryenlik nvesiyle norm otoriteryenlii arasndaki kpry yaratan, destan kahramanlara dayanan bir kltrn bu zel ieriidir. (...) Kahraman imajnn kullanm da ksaltma sembollerinin kullanmn daha yksek bir dzeyde pekitirmektedir. Krsal alanda bu semboller, kylnn bilgi evreninde olduu kadar, Trk halk iirinde de merkezi bir yeri olan destan kahramanlarnn maceralarnn anlatlmas yoluyla ocua aktarlr. Trkiye Cumhuriyetinin kurucular da ilkokullarda ayn ereve iinde sunulmaktadrlar. Byk baarlar kahramanlarla birlikte dnmek bylece Trk toplumunun srekli bir gzkmeyen (latent) temasdr. 1946 ylndan beri, Yunan kylerini incelemekte olan bu bilim adam, Yunanistandaki gelimelerin aksine, Trkiyede ehirlilerin kyllemesinin, kyllerin ehirlilemesinden daha hzl cereyan ettiini iddia ediyordu. Trkiye 1940ta 17.800.000 nfuslu bir lke iken, 1977de 44.000.000 nfuslu bir lke haline gelmitir.

30

Osmanl mparatorluunda sosyal blnmenin en etkili izgileri, sosyal snflar olarak bildiklerimiz arasndakiler deildir. Blnme ve atmann izgilerini tayin eden temel toplumsal gruplar, merkez ve evre olarak daha iyi kavramlatrlmaktadr. Burada merkez, Osmanl devletinin bir arada tutmay baard merkezi brokratik aygt olduu kadar, bu devletin ilemesini mmkn klan meruiyetin zn temsil eder. evre ise, geri kalan toplumsal alanla, merkezden ayr yaayan ve onunla ancak gevek bir btnleme iinde olan kurumlara ve corafi alana iaret etmektedir. Bu dnya gr 19. yzylda askeri okullar ve Mlkiye Mektebi gibi meslek okullarnn kurulmasyla srekli hale getirilerek modernletirildi. 20. yzylda modern Trkiyeyi, bu okullarda yetimi ve cumhuriyetin tek partili siyasal sistemi ile ksmen btnlemi olan askeri ve sivil brokratik sekinler kurdular. Bu okullarn eseri olan dnya gr, tutum ve bir lde karmak sekincilik -nk bu sekincilik sekinlerin halkn ncs olmas gerektii inancn da ieriyordu- cumhuriyetin sekinlerine geti ve modern Trkiyenin eitim kurumlarnn nc kademesinde devam ettirildi. Klasik Trk lise ve niversitesi, cumhuriyetin ynetici sekinler tabakasna eleman devirmek zere dzenlenmi niter bir sistemdi. Liseye ve daha sonra niversiteye giden kyl, esnaf ve zanaatkr ocuklar, daha lisenin ilk yllarnda, sahip olduklar ve evrenin kltrne ait olan kltrel hamulenin (knapsack) unsurlarn kaybetmeye baladlar. Bunlarn yerine, eitim grm bir Trkn tamas gerektii sylenen unsurlar koydular. Bu, milliyetilikle devlet kapitalizmine inanc ve cumhuriyetin memurlaryla genel olarak renim grm olanlarn halkn ncs olduklarna inandklar kadar, Batl terbiyeyi, bir kamilfo tavr da iine alyordu. Elit devirme ve yetitirmeye ilikin bu modelin kmesiyle, ehirlilerin krsallamas kyllerin ehirlilemesinden daha hzl seyretmi ve bundan dolay Trk toplumu etkili bir elitsizlemeye (de-elitization) uramtr. Dini diriliinin gze arpan bir zellii, kklerinin halka dayanmasyd. slam hukukularnn (ulema) karmak ve ayrntl (sophisticated) kltr kayboldu. Demokrat Partinin gayri resmi gndeminin nemli bir maddesi, yelerinin merkezin ve onun kendini beenmi istibdad olarak grdkleri uygulamann btn izlerini silmekti. CHPde etkili olan Bat kltr hayranln tehir edip knayan bu yeni poplizm tr Trkiyenin kyl ve kasabal byk ounluundan hsn kabul grd. (...) Sonunda, kltrde yerlilik taraftarl Trk sanda olduu kadar Trk solunda da egemen olan en gl kltrel akm olarak ortaya kt. Bunlarn hepsi, Kemalist dnya grnn, en azndan onun Avrupann 19. yzyl burjuva kltrne duyduu ak hayranln anmas demekti. Geleneksel Trk toplumsal bnyesi keza, ok saydaki bekr genlerin iktisadi yapyla btnlemesi bakmndan byk bir istikrarszlk gsteriyordu. (...) Osmanl mparatorluunda, Yenieri sistemine eleman devirmek iin kullanlan yntem de, kurumun

31

bozularak, yalnzca gayrimslim ocuklarnn alnmas usulnn braklmasndan sonra, ayn problemi zmenin baka bir yolu olmu gibi grnyor. Ne var ki, zm baarszd. Nitekim 18. yzylda yenieri ocaklarnn iine girdikleri zlme sreciyle birlikte, yenieriler sekin bir asker topluluk olmaktan kp, drst vatandalara tedhi uygulayan baya mahalle kabadaylarna dntler. (...) Yalnzca tayclk veya seyyar satclk gibi marjinal mesleklerde i bulabilen bekr, alt tabakadan genlerin istihdam sorunundan, payitahtta ciddi problemler yaratt eklinde 19. yzylda hala sz edilmekteydi. Bu problem, sz konusu genlerin payitahtta ikamet etmeleri dolaysyla zorunlu askerlikten muaf bulunmalar yznden daha da arlayordu. Zorluun biri, ksm, yoksul kylerden kasaba ve ehirlere, zellikle payitahta kitle halinde g edilmesinden kaynaklanyordu. Btn bunlar; Osmanl mparatorluunda, potansiyel olarak ykc bir topluluk oluturan gen erkekler probleminin stesinden, bunlarn iktisadi sistemle btnletirilmesinden ok, sava araclyla gelindiini dndrmektedir. Cumhuriyetin eitim sistemi, beinci snftan itibaren rencileri kk ukala ideologlar haline getirdii srece (lde), elbette onun gen insanlar yetikinlie yneltmekle ilgili kayglar yoktu. TRK TARH YAZIMINDA SON ELMLER Bir milletin dnya grn, tarih literatr kadar ok az ey yanstr. Prens Sabahaddin, Anglosakson modeli anayasal adem-i merkeziyeti grlerden ilham alyordu ve Jn Trk hareketi iindeki merkeziyeti eilimlere kar tek bana sava aan ve kaybeden adamd. 1911de srld. Daha sonra, Birinci Dnya Savann bitmesiyle padiahn kurdurduu hkmette grev ald. Kurtulu Savann srd zamanda ald bu grev, onun ahsiyetini glgeledi. KTLE VE DEMOKRAS ETM Sosyal psikoloji aratrmalarndan kan netice sarihtir: insanlar modern cemiyette balanacaklar, bir yaknlk hissedebilecekleri merciler bulamadklar iin, mitsizliklerinden dolay kendilerini totaliterlik hokkabazlarnn sembol oyununa kaptryorlar. Burada elzem olan, fertlerin kendilerine kar duyduklar hrmeti arttracak, imknlarn teminidir. Bundan dolaydr ki devrimiz demokrasisinin ortaya kard en mhim meselelerden biri yeni bir ferdiyetiliin esaslarnn kurulmasdr. (...) Bunun yegne aresi de bir nevi ktle eitimine mracaat etmektir. Bu eitimin en basit ekli ferde, mensup bulunduu sosyal teekkllerden kendisine en yakn bulunan iinde hakikaten mhim bir yer igal ettiini, byk mekanizmann iinde kendisinin de mterek gaye uruna giriilen faaliyette mhim bir rol olduunu hissettirmekle balar.

32

Amerika ve ngiltere misali bunu aka gstermektedir. Zira demokrasinin n saflarnda yryen bu iki milletin karakteristiklerinden biri bnyesinde muhtelif gayeler gden cemiyetlerin adedi fazlaldr. Bu gibi cemiyetlerin temin ettii ey, ferde ehemmiyeti haiz bir unsur olduunu hissettirmekle kalmaz. Bunlarn ikinci bir faydas vardr: o da, demokratik usullere alkanl temin etmeleridir. Bir cemiyete aza olmak demokratik alveri usullerini renmeye balamak demektir. STKBALMZDEK KTLE PROBLEMLER HAKKINDA Siyaset sahasnda, muvaffakiyet, geni lde, yarnn artlarn bugnden gzmzn nnde canlandrabilmeye dayanr. POLTKANIN NAN MUHTEVASI Anayasa mahkemesi, ancak ciddiye alnan bir anayasa ile kabili teliftir, anayasann ciddiye alnmas ise bu vesikann baz ezeli hakikatlere dayand inancndan doar. te Amerikan anayasasnda deimez insan haklarna yaplan atflar ve Amerikan kltr iinde bunlarn yer alm olmas, pratikte bu vesikann byk bir kuvvete sahip olmasn salamtr. DEVRMZDE AMME FELSEFES Lippmana nazaran, insanln imdiye kadar geirdii merhalelerin hepsinde, bir st kanuna kar bir sayg mevcuttu; devrimizde bu sayg artk mevcut deildir ve yerine Jakoben dnce yani dorudan doruya ktle isteinin ulvilii, kaim olmutur. te, ktlelerin ahlaki ve kltrel seviyesi dk ve istekleri hudutsuz olduu iin, ktleye mracaat fikri, ahlaki greneklere gre hareket eden bir zmre tarafndan kurulan temsili sistemi altst etmitir. YEN BR TOPYA Modern dnyada, endstrileme hareketi ve nfus kesafetinin art ananevi cemiyet erevelerinin erimi olmas, karmza yeni bir adam, ktle adamn karmtr. (...) Ktle adam evvelce kendisine bir gven hissi veren sosyal erevenin yerini tutacak bir teekkl arad zaman kendisini bir fert olarak deil fakat ktlenin bir unsuru olarak kabul eden sendika veya siyas parti gibi teekkllerle karlamaktadr. ahsiyetini bylece kaybeden ferdin deruni huzursuzluu ve daima bir atom olarak hareket etmek mecburiyetinde olduu kefi, onu, eski sosyal erevenin verdii gvenlik hissini baka bir yerde aramaya sevk etmektedir. Ktle adam, bylece sahte cana yaknl ile kendisine hitabeden demagoglara ve his ve insiyak zerinde kurulmu kan ve toprak gibi scakln hissettii sembollere dayanan faizm gibi rejimlere, kolayca esir olmaktadr. Modern demokrasinin halletmesi gereken meselelerden biri de ktle adamn ktle adam olarak hareket etmekten kurtarmak, ona ahsiyetini iade etmektir.

33

TRKYEDE IRKILIK Trklerin Anadoluya gelmeden nceki yaaylaryla ilgili olarak bilinen bir zellik Trklk bilincinin ok eski devirlere kadar gittiini bize bildiren vesikalarn mevcudiyetidir. Gltekin antlarnda Trkle verilen nem, Trklerin stn niteliklerinden bahsedilmesi bunun rneklerinden birini tekil eder. Ali ir Nevainin 6. asrda Trk dilinden bahsettii zaman bunu Trkleri birletirmek iin bir vasta olarak kullanmasndan kvan duyduundan bahsettiini biliyoruz. Batda ise bir Germenlik ve ngilizlik uuruna 13. asrdan nce hibir ekilde rastlanmamaktadr. Bu inceleme yapld zaman burada bu Trklk bilincinin bir Trk milleti bilinci manasna alnamayaca anlalmaktadr. Trk tabiri, Orta Asyada, ok elastiki, byyp klebilen, her zaman ayn etnik gruplar iine almayan bir kavramdr. Bu itibarla bu Trklk uurunda bir kan meselesi bahis konusu deildir. Bu devirlerde Trkten, Trklere mahsus olduu kabul edilen sosyal messeseleri kabul ederek onlara gre ve beraberlerinde getirdikleri deerlere gre yaamay kabul etmi olan kii ve gruplar kastedilmektedir. Gene bahis konusu sosyal messeseler hakknda, bir dier bildiimiz Trk sosyal messeselerinin kolayca deimedii, bir hayli istikrarl olduudur. Bu istikrarn ynlerinden biri Trklerin sosyal messeselerine ok sk bir ekilde bal bulunmalardr. Sistemin iine girmeyi kabul edenlerden sosyal messeseleri tamamen benimseyenler de Trk olarak kabul edilmektedir. Orta Asyay incelemi olan bir antropologun ifadesiyle: Btn Altay pastoral topluluklarnn mterek vasf slbn erkek yoluyla intikali prensibidir. Bu toplumlarn esasn birbirlerine paralel olarak gelien, babann soyuna dayanan soylar tekil eder. Byle bir toplum babann ahfadna dayanma prensibi zerine kurulmutur. Her gebe topluluk geleneksel olarak geni aile evrelerinden, bunlarn meydana getirdikleri aile kylerinden, bunlarn toplam olan soylardan teekkl eder. Bunlar da boylar, boy federasyonlar, prenslik ve hanlk haline gelirler. Lawrence Krader, Social Organization of the Mongol Turkic Pastoral Nomads. Byle bir tekilatn beraberinde getirdii bir unsur daha sonra rklkta ok belirgin bir ekilde ortaya kan bir zellik, soy-sopa verilen nemdir. Byk Seluklu mparatorluunun kurulmas ve Anadolu Seluklularnn ortaya kmasyla bu siyas ve sosyal messeseler Anadoluya intikal etmitir. Fakat bu intikal srasnda eskisine nispetle Seluk siyas strktrnde bir deime olmutur. Eskiden mevcut bir nevi Trk aristokrasisinin yerini gittike artan bir hzla yeni bir merkezi brokrasi almtr. Bu brokrasi devletin bekasn temin etmekle grevlidir. Eski aristokrasi ile yeni aristokrasi arasnda zaman zaman yzeye kan bir mcadele cereyan etmektedir, zira brokrasinin ideali aristokrasinin tamamen ortadan kalkmasdr. (...) Bu ikilik bir dier planda kendini merkeztara rekabeti eklinde gstermektedir. Kent ve ky artk birbirinden ayrlmtr. . Bir taraftan eski Trk ananelerine sadk kalan fakat ayn zamanda aristokrasinin bekasn devam ettirmeye alt tara. Dier taraftan her etnik gruptan devirme usulyle toplanarak meydana gelen

34

ve aristokrasinin devamnda hi fayda grmeyen merkez tekilat. Bunu kltrde de izlemek mmkn: bir taraftan halk edebiyat. Dier taraftan Divan edebiyat. Bir taraftan kentlilerin Trk tabirini kaba, gebe, yeni usullere uymayan geri kafallar manasnda kullanmalar, dier taraftan bununla vnen kiiler. Bunun yannda gerek merkezin gerekse tarann dini slam olduu iin bu mterek inan iki kltrel dnya arasndaki farkll rtmekle ve kyl ile kentli arasnda uurumu gizlemektedir. (...) Zamanla, din, karsnda birtakm ideolojik rakipler ve yeni deer kaynaklar bulduu zaman arka planda yatan ayrlklar, uurumlar, farkllklar tekrar n plana kmtr. Bu yeni inanlardan biri, belki en nemlisi milliyetiliktir. Modem milliyetilik anlayn lkeye dayandrma abas Yeni Osmanllarla balam olan bir aba idi. Yeni Osmanllarn telkin etmeye altklar bu kavram ise onlarn zamannda ve onlardan sonra, iki nemli noktada yenilgi ile karlamtr. Bir kere aznlklar Osmanl mparatorluunu vatanlar olan bir lke saymamlard. Fakat kavram ikinci yenilgisiyle tarada karlamtr. Kentli, resmi Osmanl kltrnn dnda kalanlar merkezden gelen bu fikri hibir zaman benimsememiti. . Bildiimiz bir ey varsa, tarann, merkeze olan ksknl dolaysyla kendi messeselerine sarlmay, grn geniletmeye tercih etmi olduudur. Bu benimsemeyiin bir tezahr slam milliyetilii adn verebileceimiz ekli Batl, fakat z mahalli davrantr. Benimsemeyiin ikinci tezahr de rklktr. Bu manada rklk bir tara ve kk adam ideolojisidir. Yapt fonksiyon da kendini ezilmi hisseden kk insana emin olduu bir kimlik ve iman erevesi temin etmektir. Irklk, Trkiyede Batnn ideolojik grlerine eriemeyenlerin, ezildiklerine inananlarn, ta zamanmza kadar devam ettii hi phe gtrmeyen bir brokratik aristokrasi tarafndan adam yerine konmadklarn hissedenlerin slama paralel olarak alan, iman kaynadr. Halk adam, geleneksel erevede daha scak, kendisiyle daha yakndan ilgili bir ortam bulduuna kanaat getirdii lde gene de slamcla veya rkla dnecektir. (...) nsanlar, bundan iki sene nce Rusyada km olan bir romancnn kulland bal hatrlatmak gerekirse Yalnz ekmekle yaamazlar. deolojilerin ve dinlerin kuvveti bu noktada toplanmaktadr. Hmanistin zaaf byle bir yola sapmay kabul etmemesidir. Ne var ki, hmanizm deerlerini ktlece anlalr bir ekle getirmek karmzda halledilmemi bir problem olarak durmaktadr. Bu iman problemi halledilmeden de kendini Batl Aydn sayanlarn imdiki biimdeki faaliyetleri ksr kalmaya mahkmdur. GRKEML YAPILAR - KK YAPILAR Medeniyet daha ok uyum, mahalli rf ve adetlerin tra edilmesi farkllklarn ortadan kaldrlmas olarak grlyordu. Yap olmayan yerde, yap yerine sembol kullanmak ok eskiye dayanan bir bulutur; fakat Osmanl mazisinden gelen bir itile de pekien yap yerine sembol kullanma, devlet idaresi konusunda Trkiyede temel bir yanl anlamaya yol at. Gerek yap ile o yapy simgeleyen devlet sembolizmi arasndaki fark unutuldu; hkmet kona kylere kadar inen

35

hizmetle bir sayld. Bugn grkemli ilerlemeler konusundaki aklamalar, fabrikalarn temel atma merasimleri birok kimse iin gerek fabrikann yerini alabiliyor. Grkemlilie tapma lkede solun ve san en kardee paylatklar tutumlardan biridir. Trkiyede ise eitimin bu niteliksel ekseni hi ilenmemitir. Eitim kurumu yaratmak, Bilgi aktarmaya yarayacak metrekareyi en yksek dzeye karmakla bir saylmaktadr. Bylece eitim kurumlar, dklen beton hacmi bakmndan ok baarl, yetimeyi yaratan olanaklar adan son derece baarsz saylmaldr.

You might also like