Mehmet Rifat - Gostergebilimin ABCsi

GSTERGEBLMN ABCS
Mehmet Rifat (d. stanbul, 1949) Gstergebilim, eletiri kuramlar, yorumbilim, edebiyat eletirisi, Fransz edebiyat, dilbilim, eviri kuram, masal incelemesi alanlarnda alyor. Boazii niversitesinde Modern Fransz Edebiyat ve eviri dersleri veriyor. Balca yaptlar: Yaznsal Betik stne Aratrmalar (1976); Roman Kurgusu ve Yapsal zmleme: Michel Butorun Deiimi (doktora tezi, 1977; yaym 1978); Balca Dilbilim Terimleri (ortak yapt, 1978); Dilbilim ve Dilbilgisi Terimleri Szl (ortak yapt, 1980); Genel Gstergebilim Sorunlar: Kuram ve Uygulama (1982; gzden geirilmi 2. bask, 1986); Dilbilim ve Gstergebilim Kuramlar (Temel Metinlerin evirisiyle Birlikte, 1983); Dilbilim ve Gstergebilim Terimleri (ortak yapt, 1988); Dilbilim ve Gstergebilimin ada Kuramlar (1990); Gstergebilimin ABCsi (1992); Homo Semioticus (1993; gzden geirilmi ve geniletilmi 4. bask, 2001); Balzac Kitab (haz. M. Rifat, 1994); eviri ve eviri Kuram stne Sylemler (yay. haz. M. Rifat, 1995); Eletiri ve Eletiri Kuram stne Sylemler (yay. haz. M. Rifat, 1996); Gstergebilimcinin Kitab (Gstergebilimin ABCsinin gzden geirilmi ve geniletilmi biimi, 1996); Gsterge Avclar. iiri Okuyan airler 1 (1997; gzden geirilmi 2. bask, 2000); XX.Yzylda Dilbilim ve Gstergebilim Kuramlar: 1. Tarihe ve Eletirel Dnceler; 2. Temel Metinler (1998; gzden geirilmi ve geniletilmi 4. bask, 2008);
Nejat Bozkurt Hegel
Honor de Balzac. Romancnn Evreninden Sahneler (haz. M. Rifat; Balzac Kitabnn dntrlm biimi, 1999; geniletilmi 2. bask, 2007); Gsterge Eletirisi (1999; geniletilmi 2. bask, 2002); eviri sekisi I: eviriyi Dnenler (haz. M. Rifat, 2003; geniletilmi 2. bask, 2008); eviri Sekisi II: eviri(bilim) Nedir? (haz. M. Rifat, 2004; geniletilmi 2. bask, 2008); Eletiri Sekisi: Eletirel Bak Alar (haz. M. Rifat, 2004); Metnin Sesi (2007); Homo Semioticus ve Genel Gstergebilim Sorunlar (2007); Yaklamlaryla Eletiri Kuramclar (2008); Bizim Eletirmenlerimiz (M. Rifat ynetiminde, 2008); Roland Barthes: Yazma Arzusu (haz. M. Rifat, 2008). evirileri: Gorgias. Retorik stne (Platondan, 1975; yeni eviri, 1999 ve 2006); Masaln Biimbilimi (V. Propptan; 1985; yeni eviri, E. M. Meletinskinin bir incelemesiyle birlikte, 2008); Gstergebilim lkeleri (R. Barthestan, yeni eviri, 1986); Anlatlarn Yapsal zmlemesine Giri (R. Barthestan, 1988); Sekiz Yaz (R. Jakobsondan, 1990); Roman stne Denemeler (M. Butordan, 1991); Gstergebilimsel Serven (R. Barthestan, 1993; gzden geirilmi 5. bask, 2005; yukardaki iki Barthes kitabyla birlikte); Yazn Kuram (Rus Biimcilerinden, 1995; gzden geirilmi 2. bask, 2005); Kitaplarmdan Birini Nasl Yazdm (I. Calvinodan, 1996); Eiffel Kulesi (R. Barthestan, 1996); XX.Yzylda Dilbilim ve Gstergebilim Kuramlar 2: Temel Metinler (kuramclardan seme metinler, 1998; 4. bask, 2008); Romann Hazrlan 1 (R. Barthestan, 2006); Zaman ve Anlat 1: ZamanOlayrgsl Mimesis (P. Ricurden, 2007); Bir Deneme Bir Ders: Eiffel Kulesi ve Al Dersi (R. Barthestan, 2008); Zaman ve Anlat 2: Tarih ve Anlat (P. Ricurden 2009).
GSTERGEBLMN ABCS
Mehmet Rifat
i lm i et k l Bas ni Ge Yeni
stanbul
Say Yaynlar ABC Dizisi Gstergebilimin ABCsi / Mehmet Rifat ISBN 978-975-468-816-0 Sertifika No: 10962 Yayn Ynetmeni: Asl Kurtsoy Hsm Kapak llstrasyonu: Hakan Hsm Bask: Engin Ofset Litros Yolu, 2. Matbaaclar Sitesi 1NA33 Topkap-stanbul Tel: (0212) 612 05 53 1. bask: Simavi Yaynlar, stanbul, 1992 2. bask: Dzlem Yaynlar, stanbul, 1996 3. bask: Say Yaynlar, stanbul, 2009 13 12 11 10 09 7 6 5 4 3
Say Yaynlar Ankara Cad. 54 / 12 TR-34410 Sirkeci-stanbul Telefon: (0212) 512 21 58 Faks: (0212) 512 50 80 web: www.sayyayincilik.com. e-posta: sayyayinlari@ttmail.com Genel Datm: Say Datm Ltd. ti. Ankara Cad. 54 / 4 TR-34410 Sirkeci-stanbul Telefon: (0212) 528 17 54 Faks: (0212) 512 50 80 e-posta: dagitim@saykitap.com online sat: www.saykitap.com
NDEKLER
SUNU ..................................................................................................................7 I. BLM

GSTERGEBLMN GENEL BR TANIMI ...................................................11
II. BLM
ANLATI Z(MLE)ME STRATEJS OLARAK GSTERGEBLM.......19
III. BLM
GSTERGEBLMN TARHES....................................................................27
I. Gstergeler Kuramnn Kaynaklar ...............................................................27 II. ada Gstergebilimin ki ncs: Charles Sanders Peirce ve Ferdinand de Saussure ....................................................................................30 III. Charles Sanders Peirce ve Ferdinand de Saussureden Hemen Sonra Gelien Gstergebilim, Yaznbilim ve Anlat zmlemesi almalar........33 IV. 1960l Yllardan Balayarak Gelien Gstergebilimsel almalar..........41
IV. BLM
METN ELETRSN ETKLEYEN K GSTERGEBLMSEL MODEL: EYLEYENLER MODEL / LEVLER MODEL ..........................73
V. BLM
TEMEL YAPI ZMLEMESNDE BAVURULAN GSTERGEBLMSEL DRTGEN MODEL ................................................79
VI. BLM
GSTERGEBLM AISINDAN YAZINSALLIK KAVRAMI.....................83
I. Yaznsallk Kavramnn Ortaya k ...........................................................83 II. Yaznsal Metin Kavramnn Varsaymsal Bir Tanm..............................85 III. Yaznsallk Nitelikleri, ltleri, Postulatlar ...............................................86 III.1. Yaznsal Metin Ak Bir Btn mdr, Yoksa Kapal Bir Btn m?.........................................................................................86
Prof. Dr. Cengiz Gle Psikiyatrinin ABCsi

III.2. Yaznsal Metnin Gndergesi Var mdr? Varsa Nerededir ve Nedir Bu Gnderge? Bir Baka Deyile, Yaznsal Metnin, Okuru lettii ey, Yer, Nesne, Olay, vb. Gerek Dnyada mdr, Yoksa mgesel Dnyada m?................................................91 III.3. okanlamllk Yaznsal Metne zg Bir Nitelik midir? Ya da Yaznsal Metnin Yaps, Yoruma Ak, Snrsz Anlamlar Tar m?.......93 III.4. Yaznsal Metin, retimi Bitmi, Tamamlanm Bir rn mdr, Yoksa Okurun retimine Ak Bir Sre midir? ...........95 III.5. Yaznsal Metin Baka Metinlerle (Yaznsal ve Yazn D) likisi Olan Bir Metin midir? Metinleraras likiler Yaznsalln Bir lt Olarak Grlebilir mi? ..............................97 III.6. Yaznsal Metinlerin Snflandrlmasnda ya da Yaznsalln Belirlenmesinde Figratif ve NonFigratif Kartl Bir lt Olabilir mi? ..........................................................................101 IV. Yaznsalln Belirlenmesinde Baka ltler Var mdr?.........................103
VII. BLM
GSTERGEBLM AISINDAN EVR ETKNL ve EVR KURAMI.........107
I. Anlamlama Gstergebilimi Asndan eviri Etkinlii ............................107 II. Anlamlama Gstergebilimi Asndan eviri Kuram ..............................110
VIII. BLM
GSTERGEBLM ve BR MASAL ZMLEMES .................................115
I. Giri Gzlemleri...............................................................................................115 II. Gstergebilimsel zmleme rnei ..........................................................117 II.1. Masaln Metni: Krmz Balkl Kz .................................................117 II.2. Masaln Kesitlere Ayrlmas ..............................................................119 II.3. Kesitlerin zmlenmesi ...................................................................119 II.3.1. Birinci Kesit: Giri Durumu ...................................................119 II.3.2. kinci Kesit: Yeni Bir znenin Anlatya Katlmas .............121 II.3.3. nc Kesit: Kurtun Birinci Edimi....................................122 II.3.4. Drdnc Kesit: Kurtun kinci Edimi .................................123 II.4. Masaln Balangc ile Sonu Arasndaki Temel Dnm............124 II.5. Masaldaki Kiilerin Bak Alar..................................................127 II.6. Masalda Kiilerin Olumas ve zellikleri......................................128 II.7. Masalda Uzamn Olumas................................................................130 II.8. Masalda Zamann Dzenlenii .........................................................131 III. Sonu Gzlemleri ............................................................................................132
KAYNAKA .....................................................................................................135 TRKEDE GSTERGEBLMLE LGL BALICA ALIMALARDAN..143 KAVRAMLAR DZN...................................................................................149 ZEL ADLAR DZN....................................................................................157
SUNU
nsan kuatan anlamlar evreninde, bildiriim amacyla kullanlan doal dillerin yan sra davranlar, tutkular, inanlar, treler, toplumsal trenler, siyasal rejimler, reklamclk, moda, yazl basn, szl basn, mimarlk dzenleri, bilim dilleri, resim, mzik, tiyatro, sinema, edebiyat, vb., anlaml birimler diye tanmlayabileceimiz gstergelerden oluan dizgelerin (sistemlerin) bazlar. Gstergebilimin amac da ite btn bu anlaml dizgeleri hem kavrayabilecek hem de yorumlayabilecek bir zmleme ve yeniden yaplandrma modeli sunmak. Bir baka deyile, insann insan iin ve dnyann insan iin tad anlamlar aratran bir bilimsel tasar gstergebilim. Gstergebilimin ABCsi, tasarlan ve adlandrl ok eskilere dayanan ama gelimesini ancak 20. yzylda, zellikle de 20. yzyln ikinci yarsnda yaayan, dolaysyla grece olarak gen diye kabul edebileceimiz bir bilim dalnn ilevini, tarihesini, ada kuramlarn, bu kuramlara bal temel kavramlar, ilkeleri ve yaynlar olabildiince ayrntl biimde vermeye almakta, gstergebilimin edebiyat olayna, daha teknik bir terimle belirtecek olursak yaznsallk kavramna bakn tartmakta, gstergebilimde kullanlan ve zellikle metin eletirisini byk lde etkileyen yakla7
Gstergebilimin ABCsi
m modellerini tantmakta, gstergebilimin inceleme konusu olarak ele ald farkl bir olguyu (eviri olgusunu) anlamlandr biimini gstermekte ve son olarak da gstergebilim kuramnn bir anlatya (bir masala) nasl uygulanabileceini aama aama sunmaktadr. Bu kitap, sekiz blm, kaynakas, kavramlar dizini ve zel adlar diziniyle gstergebilimcinin yannda tayabilecei bir yol gstericidir: Bir VADEMECUMdur (Git Benimle) ya da bir VENMECUMdur (Gel Benimle). Mehmet Rifat Beylerbeyi, Nisan 2009
I. BLM
GSTERGEBLMN GENEL BR TANIMI

Dilimizde zellikle dilbilim (Franszca linguistique) szc rnek alnarak retilmi olan gstergebilim (Franszca smiotique ya da smiologie) terimi ilk bakta gstergeleri inceleyen bilim dal ya da gstergelerin bilimsel incelemesi olarak tanmlanr. Ancak gstergebilimin gnmzdeki etkinlik alan, kendisini oluturan gsterge ve bilim szcklerinin anlamsal toplamndan fazla ve deiik bir boyut kazanmtr. Gstergebilimin gstergeleri inceleyen bilim dal olmasnn yannda ne anlama geldiini belirtmeden nce insan bilimlerinde gsterge kavramyla ne vurgulanmak isteniyor onu aklayalm. Gsterge, genel olarak, kendi dnda bir eyi temsil eden ve dolaysyla bu temsil ettii eyin yerini alabilecek nitelikte olan her eit biim, nesne, olgu, vb. olarak tanmlanr. Bu adan, szckler, simgeler, iaretler, vb. gsterge olarak kabul edilir. Szgelimi, toplumsal bir dizge (sistem) olan ve temelde insanlar arasnda bildiriimi (iletiimi) salayan doal diller, gsterge diye adlandrlan birimlerin (rnein szcklerin) kendi aralarnda kurduklar ilikilerden oluur. Dilsel gstergelerin temel zelliiyse, birbirinden ayrlamayan iki dzlem iermeleridir: Bir yanda ses ya da sesler btn vardr, bir yanda da kavram. Dilbilimciler sesi ya da sesler btnn gsteren, kavram da gsterilen diye adlandrrlar.
11
imdi bu tanmdan kalkarak gsterge kavramnn anlamn geniletip yle diyebiliriz: nsanlarn bir topluluk yaam iinde birbirleriyle anlamak amacyla yarattklar ve kullandklar doal diller (szgelimi Trke, Franszca, ngilizce, ince, vb.), eitli jestler (elkolba hareketleri), sardilsiz alfabesi, trafik iaretleri, baz meslek gruplarnda kullanlan flamalar (szgelimi denizcilerin flamalar), reklam afileri, moda, mimarlk dzenlemeleri, edebiyat, resim, mzik, vb. eitli birimlerden oluan birer dizgedir. Deiik gerelerin kullanlmasyla (ses, yaz, grnt, hareket, vb.) gerekleme aamasna gelen bu dizgeler belli kurallarla ileyen birer anlaml btndr. Bu anlaml btnlerin birimleri de genelde gsterge diye adlandrlr. Szgelimi bir tablodaki bir renk esi ya da bir figr gsterge olarak deerlendirilebilecei gibi, bir edebiyat yaptnda bir kahramann amac ya da davran veya moda dergisinde grdmz bir bluz, bir etek, bir kazak, vb. evresindeki br birimlerle balants olan gsterge olarak deerlendirilebilir. Trkede gstergebilim1 diye adlandrlan bilim dal da en yaln tanmyla, gsterge dizgelerinin ileyiini bilimsel bir yntemle inceler ve betimler. Ne var ki bu tanm, gstergebilimin kalk noktasn belirler ve daha ok, yaln gsterge dizgeleri iin geerlidir. Szgelimi trafik iaretleri, sar dilsiz alfabesi, bir telefon rehberinin dzeni, denizcilerin flamalar, elkolba hareketleri, demiryolu grevlilerinin iaretlemeleri, bir giysinin temizlenmesi ya da bakmyla ilgili iaretler gibi gndelik yaamn ak iinde karlatmz anlaml dizgeler, belli bir uzlama sonucu, ilk anda zme urayan, anlamlar baktmz an kapal grnen ama kapa1 Bat dillerindeki semiyoloji ve semiyotik karlnda kullandmz gstergebilim iin dilimizde dnem dnem baka karlklar da nerilmitir: iaretbilim; belirtkebilim; imbilim.
12
Gstergebilimin Genel Bir Tanm
l grnd anda da almaya balayan, toplumsal bildiriimde u ya da bu biimde kolaylk salayan yaln dizgelerdir. Bu tr dizgelerin toplum iinde anlalmas nasl hzl bir srele gerekleiyorsa, incelenmesi de o lde ksa srede yaplan bir betimlemeyle sonulanr. Bu tr yaln dizgelerdeki gstergelerin ne anlama geldiini dilbilimden (doal dillerin yapsn betimler) kaynaklanan ve gzleme dayanan bir yntemle betimlemek gstergebilimin olsa olsa kken anlamn (gstergelerin bilimsel incelemesi) karlar. Bu yaklam biimi de bildiriim gstergebilimi diye adlandrlr. Buna karlk, son derece karmak yaplar olan, sylediinin dnda da bir eyler belirten, anladmz sandmz anda yeni anlamlarla dolan, deiik biimlerdeki yaklamlara ve hatta yorumlara olanak veren, kucakladka derinleen, derinletike insan kucaklayan, insan kltr var olup gelitike onunla birlikte evrim geirip srklenen anlaml btnler de vardr. Tanmlanmas kesin izgilere sdrlamayan, somut ve gzlemlenen bir gerek nesne gibi deerlendirilemeyen, anlalmas ve snflandrlmas doalar gerei hi de kolay olmayan bu tr dizgeler (szgelimi edebiyat metinleri, resimler, vb.) yukarda sraladmz bildiriim amal yaln dizgelerin incelenmesi gibi bir betimleyici yntemle kavranamaz. ncelikle eitli dzeylerde ayrntl bir biimde zmlenmeleri ve yeniden yaplandrlmalar gerekir. Bu tr bir zmleme ve yeniden yaplandrma da bilimkuramsal (epistemolojik), yntembilimsel (metodolojik) ve betimsel (deskriptif) adan tmkapsayc, tutarl, yaln ve retici bir kuram, bir model oluturma abasn gerektirir. Byle bir abay yerine getiren de anlamlama gstergebilimi diye adlandrlan yaklamdr. Varsaymsaltmdengelimli (hipotetikodedktif) bir ynteme dayanlarak oluturulan an13
lamlama gstergebilimi srekli gelimeyi amalayan bir bilimsel tasar olarak da tanmlanabilir. Byle bir bilimsel tasarnn asl amac da insan evreleyen anlamlar evrenini, bu evren iindeki anlamlarn retilme srecini, ksacas, insann insan iin ve dnyann insan iin tad anlamlar kavramaktr. Bu aklamalardan da anlalabilecei gibi Trkede gstergebilim terimiyle belirtilen bilim dal, uygulama farkllklarnn yan sra, kuramsal adan da deiik yaklamlar ierir. leride Gstergebilimin Tarihesi blmnde de greceimiz gibi Eskiadan gnmze bir tek gstergebilimden deil de gstergebilimlerden sz etmek daha yerinde olur. Gstergebilimi tanmlama denememizi ve Bat dillerindeki semiyoloji/semiyotik terimlerinin anlamlarn u gzlemlerimizle btnleyelim: Gnmzde dorudan doruya bildiriim amacyla yaratlm dizgelerdeki gstergeleri yine bildiriim srecindeki ilevleri asndan aratran ve dilbilimin betimleme yntemini kullanan etkinlik alanyla (semiyoloji), bir dizge iindeki anlamlarn oluumunu, retili biimini yeniden yaplandran ve bu amala kendine zg bir kuram gelitiren etkinlik alann (semiyotik), Trkede ayn terimle belirtilseler de birbirinden ayrt etmeyi bilmek gerekir. Gstergeleri bildiriim asndan inceleyen birinci etkinlik, yani semiyoloji, gereki bir yaklam benimsediini syleyerek, doada var olan, gzlemlenebilir, somut, fiziksel nesneleri betimliyormu gibi, dile ve dilyetisine yzeysel boyutta (gzlemlenen boyut) yaklar. Daha ok dilbilim yntemlerinden yararlanan bu yaklam biimi bildiriim gstergebilimi diye de adlandrlr.
14
Gstergebilimin Genel Bir Tanm
kinci yaklamsa dilyetisini gzlemlenecek tek katmanl bir nesne olarak deil, oluturulmu, ina edilmi, anlamsal katmanlardan kurulu bir btn olarak grr ve onun retili biimini anlamak iin kuruluunu, oluum srecini yeniden kavramaya ve yeniden anlamlandrmaya alr. Bunu gerekletirirken de gzlemlenebilen dil olgularn betimlemekle yetinen bir tutum olmay deil, genel bir dilyetisi kuramn yaratmay, bir bilimkuram biiminde dzenlenmeyi amalar. Ne var ki, Trkedeki gstergebilim terimi bu ikinci yaklam, ilk anlamyla, yani gstergeleri inceleyen bilim dal anlamyla hi karlamaz. Ancak, kendisini oluturan szcklerin anlamsal toplam dnda, gstergebilime gsterge dizgelerini inceleyen bilim dal anlam yan sra, bir de anlamsal retim (anlamla[ndr]ma) olgusunu aratran ve yeniden yaplandran, bu amala da bilimkuramsal, yntembilimsel ve betimsel adan kendini kuran bir bilimsel yaklam anlamn da eklersek, anlamlama kuram olan semiyotiki de belirtmi oluruz. Bu ikinci yaklam da anlamlama gstergebilimi diye adlandrlr.2
2 M. Rifat, XX. Yzylda Dilbilim ve Gstergebilim Kuramlar 1: Tarihe ve Eletirel Dnceler, s. 114115.
15
II. BLM
ANLATI Z(MLE)ME STRATEJS OLARAK GSTERGEBLM*

Yukardaki blmde gstergebilimin amacn ve snrlarn belirlerken, sonuta bir zmleme modelinin yaratlmas noktasna geldik. imdi gsterge dizgesi kavram yerine Roland Barthesn deyiiyle1 btn zamanlarda, btn yerlerde, btn toplumlarda var olan, insanlk tarihinin kendisiyle balayan anlat2 kavramn koyalm ve anlat kavramyla anlamlama gstergebiliminin ilikisini ele alalm. Her gsterge dizgesiyle, hemen her dzeyde, srekli olarak anlat reten insanlar, hem bu anlatlar yaratrken hem de yaratlan anlatlar kavramaya, anlamlarn yakalamaya alrken deiik stratejiler uygularlar. Anlat yaratrken yaanan anlam retme srecinin karsnda, doal olarak, anlatlar kavrarken yaanan anlam yakalama sreci vardr. Gerekleme biimleri (elkolba hareketi, yaz, ses, grnt, vb.) son derece farkl olabilen anlatlar, insann son
* Bu blme Gsterge Eletirisi adl kitabmzda da yer verilmitir. 1 R. Barthes, Anlatlarn Yapsal zmlemesine Giri, Gstergebilimsel Serven, s. 101144. 2 Anlat kavramn bu blmde gerek ya da dsel olaylarn, deiik gsterge dizgeleri araclyla anlatlmas olarak kullanyoruz. Szck, bu geni anlamyla, metin teriminin eanlamls olarak da grlebilir.
19
derece karmak duygu, dnce, yarg ve yaratmn doru, aslna ve gereine uygun bir grnmde sunabilecei gibi, baz durumlarda olgu, dnce, vb.ni gizleyerek, yalan syleyip saklayarak, rterek, kamufle ederek, ironilerle ssleyerek de sunabilir. Anlatlar kurmaca olabilecekleri gibi, durumlar saptayc, dntrc, insanlar ayartc, kandrc, ikna edici, ynlendirici, yasaklamalar koyucu, buyurucu da olabilir. Her dzeyde, kendi saptad amaca ak ya da st kapal olarak ulaabilen, bu nedenle kendi iinde baarl saylabilecek anlatlar retilebildii gibi, amacn yerine getiremeyen ve bu adan kendi iinde baarsz saylan anlatlar da var olabilir. Yaratan insann kurmaca anlatlar, yaratan insann kendi kendisine dnk anlatlar, yaratan insann kendi anlatlarn deerlendiren anlatlar, yaratan insann evresindeki dnyaya ve insanlara ynelik anlatlar, yaratan insann evresindeki insanlarn yarattklar anlatlar konu alan anlatlar, anlat yaratma srecinin birer parasdr. Bu srecin, retici bir etkinlik iinde yaand da apak ortadadr. Anlatlarn yaratlmas, insann dnsel dzlemdeki dntrc edimidir. Burada, temelde yaanan olay, ister elkolba hareketlerinde, ister yazda, ister seste, ister grntde olsun, biimsel adan az saydaki birimleri birbirine eklemleyerek anlamsal adan sonsuza alan, alabilecek olan bir evren yaratmadr. Anlatlardaki anlamlar, eitli aamalardan geerek, birbirleriyle btnleerek, birbirleriyle kartlaarak, baka yaplara dnerek oluurlar. Anlamlarn retilmesinde, yaratc kiinin kendi eilimleri, elindeki anlaml birimleri u ya da bu amaca ynelik olarak, yine kendi istei dorultusunda
20
Anlat z(mle)me Stratejisi Olarak Gstergebilim
kullanma becerisinin yan sra, kiiyi anlat yaratma srecinin herhangi bir aamasnda etkileyen, onu bakasnn isteine gre anlat yaratmaya zorlayan yaptrmlar da sz konusu olabilir. Anlat reten kiinin, iinde bulunduu bu karmak ve deiik koullar, anlat yaratmadaki stratejisini belirleyecei gibi, ortaya karaca anlatlarda oluacak anlamlar da bu stratejinin dorultusunu izleyecek, bu stratejiye gre yaplanacaktr. Her insann hem kendi kendisiyle, hem bir baka insanla, hem de dnyayla, deiik dzlemlerde kurduu ilikileri en yalndan en karmaa uzanan bir grnm iinde sunabilecek anlatlar, yaratldklar an, yine insanlar tarafndan, ama bu kez baka bir konumdaki, baka bir adaki, baka bir statdeki insanlar tarafndan alglanmaya, dolaysyla kavranmaya balar. Bylece, zmleme, kavrama, yorumlama, aklama, eletiri, vb. szcklerle adlandrlan yeni bir retim sreci devreye girer. Hangi dzlemde ve hangi dzeyde yaratlm olursa olsun, aamal olarak karmaklaan anlatlar zmlemek, kavramak, yorumlamak, aklamak ve eletirmek de yeni bir retim srecini yaamak, retilmi olan anlamlar, nasl retildiklerini yeniden yaayarak snflandrmaktr. Demek ki, anlat retme stratejileri yannda ya da karsnda bir de anlat z(mle)me stratejileri (anlat zmleme yntemi) vardr, yaanmaktadr. Gnmzde, anlatlar aklayan, inceleyen, anlamlarn deerlendiren birok okuma, eletiri, yorumlama, zmleme yntemi var. Bunlara bir de gstergebilimsel yaklam ekleyebiliriz. Ancak gstergebilimsel yaklam, metin aklama/metin yorumlama tekniklerinin yerini al21
mak zere gelitirilmi yeni bir seenek olmad gibi, yeni bir yaznsal eletiri tr olmak amacnda da, savnda da deildir. Gstergebilimin metin aklama/metin yorumlama teknikleri ile yaznsal eletiriye baz kavramlar, ilemler ve rnekler sunmas, onlarn amacn stlendiini gstermez. Gstergebilim, zellikle de anlamlar zmleyen ve yeniden yaplandran anlamlama gstergebilimi, br okuma yntemlerine eklenen yeni bir okuma biimi deil, okumann, zmlemenin koullar konusunda ortaya atlm, gelitirilmi tutarl, tmkapsayc varsaymlar demetidir, varsaymlar adr. Bir baka deyile, anlatlarda, metinlerde anlamlarn nasl birbiriyle eklemlenerek retildiini aratran, ncelikle de bu retim srecini ortaya koyabilecek bir kuramsal aygt (dnme modeli) gelitiren bir bilimsel tasardr gstergebilim. Bu adan hzla oluturulmu betimleme ve gzlemleme amal derme atma aygtlardan (szde kuramlardan) da ayrlr. Amac, bir nceki blmde de belirttiimiz gibi, varsaymsaltmdengelimli bir kuram, tutarl, tmkapsayc, yaln ve retici bir biimde yaratma tasarsn srekli olarak gelitirmektir. Gstergebilim, bir dizge (anlaml ve yapl bir btn) oluturan birimlerin aralarnda, bir bantnn, bir kurall dayanmann bulunduuna inanr; anlamn benzer elerden deil, kart eler arasndaki ilikilerden doduu varsaymndan hareket eder. Bu nedenle, insann dnsel, dilsel, kurmaca yaratmnn en st aamalarnda yer ald kabul edilen, youn anlam demetinden olumu yaznsal/sanatsal rnlere (sonu) ve retimlere (sre) yaklarken bile, bu rn ve retimlerin yapsna uygun bir tutarllk iinde almay ister. Bu tr okanlaml dizgeleri ele aldnda, yoruma ak bir dizge ya da anlam sonsuz bir dizge diyerek,
22
Anlat z(mle)me Stratejisi Olarak Gstergebilim
her eyi syleyebilme yetkisini kendisine tanmaz. Anlatnn okanlamlln (anlat iine yerlemi, aralarnda balant bulunan anlamlar demetini) yine anlatnn kendisi iinde tutarl bir bantlar, ilikiler a kurarak yeniden yaplandrmaya alr. Anlatnn yzeyini deil, derinliklerinden yzeye uzanan retim srecini zmlerken, her eyin sylenebileceine deil, her eyin birbiriyle bant iinde bulunduuna, bu nedenle, zmleyici sylemin de bir tutarllk iinde yaratlabileceine inanr. Gstergebilim daha geni ve daha yalnlatrlm bir anlatmla, insann, iinde yaad dnyay anlamasn salayacak bir model gelitirir. evresini anlamaya alan herkes zaten bir lde bir gsterge avcsdr. Daha fazla bir abayla bu anlama sreci yntemli bir biime dntrlebilir. Bu yntemi salayacak olan da gstergebilimdir. Aratrmaclarn, bilim adamlarnn, retim yelerinin, yazarlarn, airlerin, evirmenlerin, sanatlarn, eletirmenlerin, siyaset bilimcilerin, hukukularn, tiyatrocularn, sinemaclarn, mzik yorumcularnn, mimarlarn, reklam metni yazarlarnn, vbnn gstergebilimin yntem, kavram ve terimlerinden u ya da bu biimde yararlandklar, dolaysyla gstergebilimin srekli gelimesine katkda bulunduklar bir elli yl yaand (1960lardan gnmze). Bu sre iinde insann dnme mekanizmasnn modelini belirlemeye alan gstergebilimin bugn artk tasarsnn byk bir blmn gerekletirdiini ve snrlarnn nereye kadar uzanabileceini tartma aamasna geldiini gryoruz.
23
III. BLM
GSTERGEBLMN TARHES*
I. Gstergeler Kuramnn Kaynaklar Gsterge kavram stne Eskiadan gnmze birok felsefeci, bilim adam ve hekim dnce retmi, bata dilsel gstergeler olmak zere eitli alanlardaki gstergeleri, belirtileri (szgelimi tp alanndaki) incelemilerdir. Bugn Bat dillerinde kullanlan ve Trkede gstergebilim ile karladmz semiyotik szc Yunancadaki semeiotike teriminden, semiyoloji szc ise Yunanca semeion (gsterge) ve logia (kuram; sz anlamndaki logostan) szcklerinin birleiminden domutur. Gsterge (ya da belirti, iaret) anlamna gelen Yunanca semeion, teknik ve felsefi bir terim olarak 5. yzylda Yunanl hekim Hippokrates ve Yunanl felsefeci Parmenides tarafndan daha ok kant, belirti, semptom anlamna gelen Yunanca tekmerion ile eanlaml olarak kullanlmtr. Bir gstergeler retisi ise Stoaclarla birlikte zellikle mantk ve dil alanndaki tartmalarda ortaya kmtr ( 3. yzyl). Stoaclar gsteren (semainon) ile gsterilen (semainomenon) arasndaki kartlktan sz etmilerdir. Yunanl hekim Galenos ise hastalk belirtilerinin incelenmesi anla* Kitabmzn bu blmnde, dipnotlarda da aka grlecei gibi, XX. Yzylda Dilbilim ve Gstergebilim Kuramlar adl iki ciltlik kitabmzdan yararlandk.
27
mnda semeiotike terimine bavurmutur. te bu ilk kaynaklardan sonra da Bat dnce tarihinde bir gstergeler retisi yerlemeye balamtr. Gerekten de Ortaada skolastik felsefeciler dneminde anlamlama biimleriyle (modi significandi) ilgili ok sayda kitap yazlm ve hatta bu dnemin dilbilgicileri modusular diye adlandrlmtr. Modusular, dilin dnyay bir ayna gibi yansttna inanyorlar ve ierik (anlam) ile biim arasndaki ilikiyi ortaya karmaya alyorlard. 17. ve 18. yzyllarda da genel bir dil ve anlam kuram tasarlayan Locke, Leibniz, Diderot, Condillac, Lambert gibi felsefeciler gstergelerle ve anlam tayan biimlerle ilgilendiler. Bunlarn arasnda ngiliz felsefecisi John Locke (16321704) drt Kitaptan oluan An Essay Concerning Human Understanding (nsan Anl stne Bir Deneme) [1690] adl yaptnda gsterge sorununa da yer vermi ve gstergeler retisi anlamnda semeiotike terimini kullanmtr. J. Locke, bu yaptn 4. Kitabnn son blmnde (XXI. Blm)1 [Bilimlerin Blmlenmesi stne] bilimleri snfa ayrr ve bunlar Yunanca terimlerle yle adlandrr: 1. Physike ya da doa felsefesi; 2. Praktike (en nemli blm Etik [Ahlak] olarak adlandrlr); 3. Semeiotike ya da Gstergeler retisi (Logike yani Mantk olarak da adlandrlr). Bylece J. Lockeun gstergebilime, bilimler arasnda ayr bir yer verdii grlr. Ona gre bu gstergeler retisinin amac da, zihnin eyleri anlamak (kavramak) ya da bilgilerini bakalarna anlatmak iin kulland gstergelerin niteliini incelemektir. J. Lockeun bu nemli yaptndaki grlerden etkilenen Fransz matematikisi Jean Henri Lambert2 (17281777) ise
1 J. Locke, An Essay Concerning Human Understanding, Oxford University Press, 1975, s. 720721. 2 Baz kaynaklarda ad Almanca biimiyle Johann Heinrich olarak da belirtilir.
28
Gstergebilimin Tarihesi
gstergeler retisinin J. Locketan sonraki en nemli temsilcilerinden biri saylr. J. H. Lambert iki ciltten oluan Neues Organon3 (Yeni Organon) [1764] adl yaptnn her iki cildini kendi iinde iki blme ayrr ve toplam olarak drt ayr bilim daln ele alr:4 dianoioloji (mantk yntemi); aletioloji (metafizik dersi); semiyotik (genel dil bilgisi dersi); fenomenoloji (gerei gerek gibi grnenden ayran yntem). J. H. Lambert Semiyotik blmnde dncelerin ve nesnelerin adlandrlmasyla, belirtilmesiyle ilgili bir reti gelitirir. Daha ok dilsel gstergeler stnde durmakla birlikte br gsterge trlerine de deinir: Bunlar arasnda da mzik, koreografi, arma, amblem, trenler, vb. yer alr. J. H. Lambert ayrca gstergelerin dnmlerini, birleim kurallarn inceler. Gstergeler retisi anlamndaki semiyotik terimi, J. Locke ve J. H. Lambertin etkisiyle 19. yzyln balarnda yeniden kullanma girer. Polonyal Joseph Marie Hoene-Wronski (17781848) ancak lmnden sonra yaymlanabilen Philosophie du langage (Dil Felsefesi) [1879] adl yaptnda gstergelerin z niteliklerini incelerken bunlar varolu ve retili kategorilerine gre ayrdktan sonra semeiotikenin konusunun gstergelerin yetkinlii olduunu belirtir. te yandan, ek felsefecisi Bern(h)ard(t) Bolzano (17811848) 4 ciltlik Wissenschaftslehre (Bilim retisi) [1837] adl yaptnn zellikle son iki cildinde gstergebilime (Semiotik) geni yer ayrr ve bu bilim daln gstergeler retisi (Zeichenlehre) olarak tanmlar.
3 Yaptn Franszca ad Nouvel Organondur. 4 Bkz. Neues Organon, 2 cilt, Leipzig, Johann Wendler, 1764. Ayrca bkz. Grand Dictionnaire universel du XIX siclein 10. cildinde Lambert (Jean Henri) maddesi, s. 108.
29
Alman felsefecisi Edmund Husserlin (18591938) 1890da yazd ama ancak 1970te yaymlanan Zur Logik der Zeichen (Semiotik) (Gstergelerin Mant stne [Gstergebilim]) balkl incelemesi ile Logische Untersuchungeni (Mantksal ncelemeler) [19001901] gstergebilimle ilgili genel gzlemler ierir.
II. ada Gstergebilimin ki ncs: Charles Sanders Peirce ve Ferdinand de Saussure ada anlamdaki gstergebilimin birbirinden habersiz iki ncs vardr: Bunlardan biri Amerikal bryse Avrupaldr. Gstergebilimin bamsz bir bilim dalna dnmesini salayan ABDli felsefeci, mantk ve matematiki Ch. S. Peirce (18391914) hem dilsel hem de dild gstergelerle ilgili bir kuram tasarlam ve buna semiotic adn vermitir. Ch. S. Peircee gre gstergelerin biimsel retisi olan gstergebilim, mantkn bir baka addr. Ch. S. Peirce her eit olguyu inceleyecek ve snflandracak bir dal olarak grd gstergebilimi blme ayrr: 1. salt (katksz) dilbilgisi; 2. gerek anlamyla mantk; 3. salt (katksz) szbilim (retorik). Yazlar lmnden sonra Collected Papers (Toplu Yazlar) [19311958] adyla biraraya getirilen Ch. S. Peircen yaklamnn en belirgin zellii her alandaki gstergelerin eksiksiz bir snflandrmasn yapmasdr. Bu snflandrmann bir baka zellii de gstergeleri ikiliklere gre deil lklere gre ele almasdr. Nitekim almalarnn son aamasnda 10 lk ve 66 snf ieren bir gstergeler dizgesi tasarlar. Ch. S. Peirce syler der: Bir gsterge [ng. sign] ya da representamen, bir kii iin, herhangi bir eyin yerini, herhangi
30
bir bakmdan ya da herhangi bir sfatla tutan bir eydir. Birine yneliktir, bir baka deyile bu kiinin zihninde edeerli bir gsterge ya da belki daha gelimi bir gsterge yaratr. Yaratt bu gstergeyi ben birinci gstergenin yorumlayan (ng. interpretant) olarak adlandryorum. Bu gsterge bir eyin yerini tutar: Yani Nesnesinin [ng. object] yerini.5 te burada grlen gsterge (representamen), yorumlayan ve nesne kavramlar Ch. S. Peircen en nemli l ayrmlarndan biridir. Gstergelerin snflandrlmasna ilikin olarak nerdii bir baka lk de grntsel gsterge (ikon), belirti ve simgedir. Bu l Ch. S. Peircen tanmlarna dayanarak yle aklayabiliriz: grntsel gsterge (ng. icon), belirttii eyi dorudan doruya temsil eder, canlandrr: szgelimi geometrik bir izgiyi canlandran, kurunkalemle izilmi bir izgi; bir resim, bir fotoraf; belirti (ng. index), nesnesi ortadan kalktnda kendisini gsterge yapan zellii hemen yitirecek olan ama yorumlayan bulunmadnda bu zellii yitirmeyecek olan gstergedir. Szgelimi iinde ate edilmi olabileceini gsteren bir kurun deliinin bulunduu bir mulaj; eer ate edilmemi olsayd, delik olmayacakt; ama burada bir delik var, herhangi biri bunu ate edilmi olmasna balasn ya da balamasn.6 Bir baka deyile belirti iki e arasndaki gerek bir arma dayanr. Bir baka rnek olarak da dumann atei artrdn, yani atein belirtisi olduunu syleyebiliriz;
5 Ch. S. Peirce, crits sur le signe (Franszca eviri), s. 121. (Ayrca bkz. M. Rifat, XX. Yzylda Dilbilim ve Gstergebilim Kuramlar 1: Tarihe ve Eletirel Dnceler, s. 117. 6 Ch. S. Peirce, a.g.y., s. 139140; ve M. Rifat, a.g.y., s. 118.
31
simge (ng. symbol), ise yorumlayan olmasayd kendisini gsterge yapan zellii yitirecek olan gstergedir.7 Bir baka deyile simge insanlar arasnda uzlamaya dayanan bir gstergedir: Szgelimi, doal dillerdeki szckler uzlamaya dayal birer simgedir; nk bir szck belirttii eyi yalnzca bu anlama geldiini anlamamz sayesinde belirtmi olur. Ayrca matematikte ve kimyada da simgeler vardr. Bir baka rnek de terazi figrnn adaletin simgesi olmasdr. Ch. S. Peircen bir baka gsterge ls de udur: nitel gsterge (ng. qualisign), bir gsterge olan bir niteliktir: szgelimi bir sesin tonu; bir kimsenin kulland koku. yaln gsterge ya da tekil gsterge (ng. sinsign), bir gsterge olan bir ey ya da varolan gerek bir olaydr; kural gsterge (ng. legisign), bir gsterge olan bir yasadr, bir kuraldr: saymaca olan her gsterge bir kural gstergedir.8 ada gstergebilimin Avrupadaki ncs ise svireli dilbilimci F. de Saussuredr (18571913). rencilerinin derledii ders notlarna dayanlarak lmnden sonra yaymlanan Cours de linguistique gnrale (Genel Dilbilim Dersleri) [1916] adl yaptnda F. de Saussure dilleri dilbilimin inceleme alanna alrken, dil dndaki gstergelerin ileyiini aratracak bir bilim dalnn kurulmasn ngrr ve bu bilim daln Franszca smiologie terimiyle adlandrr. F. de Saussure, tasarlad gstergebilim konusunda da u aklamay yapar: Dil kavramlar belirten bir gstergeler dizgesidir; bu zelliiyle de yazyla, sardilsiz alfabesiyle, simgesel trenlerle, incelik belirten davran biimleriyle, askerlerin kul7 Ch. S. Peirce, a.g.y., s. 140; M. Rifat, a.g.y., s. 119. 8 Ch. S. Peircen l ayrmlar konusunda daha ayrntl bilgi iin bkz. M. Rifat, a.g.y., s. 116120.
32
landklar iaretlerle, vb. karlatrlabilir. Yalnz, dil bu dizgelerin en nemlisidir. Demek ki, gstergelerin toplum iindeki yaamn inceleyecek bir bilim tasarlanabilir; bu bilim toplumsal ruhbilimin, dolaysyla da genel ruhbilimin bir blmn oluturacaktr; biz bu bilimi gstergebilim (Franszca smiologie; gsterge anlamndaki Yunanca semeiondan) olarak adlandracaz. Gstergebilim bize gstergelerin ne gibi zellikler ierdiini, hangi yasalara bal olduunu retecektir. Henz byle bir bilim var olmadndan, nasl bir ey olacan syleyemeyiz ama kurulmas gereklidir, yeri nceden belirlenmitir. Dilbilim, bu genel bilimin bir blmnden baka bir ey deildir; gstergebilimin bulaca yasalar dilbilime de uygulanabilecek ve dilbilim, bylece, insanla ilgili olgular btn iinde iyice belirlenmi bir alana balanm olacaktr. Gstergebilimin kesin yerini belirlemek de ruhbilimciye der.9 ABDde Ch. S. Peirce mantksal kkenli bir gstergebilimin temelini attna inanrken, Avrupada toplumsal olan ile ruhsal olan ayn kuram iinde birletirmeye alan F. de Saussure gstergebilimden ileride kurulmas gereken bir bilim dal olarak sz eder.
III. Charles Sanders Peirce ve Ferdinand de Saussureden Hemen Sonra Gelien Gstergebilim, Yaznbilim ve Anlat zmlemesi almalar ABDde Ch. S. Peirceten, Avrupa ile Rusyada F. de Saussureden sonra dilbilim, gstergebilim, yaznbilim (poetik) ve
9 F. de Saussure, Cours de linguistique gnrale, s. 33. Ayrca bkz. M. Rifat, XX. Yzylda Dilbilim ve Gstergebilim Kuramlar 2: Temel Metinler, s. 235236.
33
anlat zmlemesi alanlarnda birbiriyle balantl olarak nemli gelimeler oldu. ABDde Ch. S. Peircen ve mantk Rudolf Carnapn (18911970) etkisi altnda kalan Charles W. Morris (19011979) zellikle Foundations of the Theory of Signs (Gstergeler Kuramnn Temelleri) [1938J ve Signs, Language and Behaviour (Gstergeler, Dil ve Davran) [1946] adl yaptlarnda btn gstergelerin bir retisini ya da bir kuramn oluturmaya alr. Tasarlad bu genel gstergebilim kuramn da mantktan yararlanarak blme ayrr: 1. szdizim (sentaks): gstergelerin aralarndaki ilikileri aratrr; gstergelerin, birleik gstergeler (bildiriler) oluturmak iin nasl biraraya geldiklerini inceler; 2. anlambilim (semantik): gstergelerin belirttikleri anlamlar, yani gsterge ile gsterilen arasndaki ilikiyi inceler; 3. edimbilim (pragmatik): gstergeler ile bunlar kullananlar arasndaki ilikiyi inceler. Ch. W. Morris ayrca tr gstergebilim tasarlar: 1. salt (katksz) gstergebilim: gstergelerden sz etmeyi salayacak bir stdil hazrlar; 2. betimleyici gstergebilim: belirlenmi gstergeleri inceler; 3. uygulamal gstergebilim: gstergeler bilgisini deiik amalarda kullanr. Ch. W. Morrisin gstergeler kuramyla ilgili yazlar bir araya getirilerek yaymlanmtr: Writings on the General Theory of Signs (Gstergelerin Genel Kuram stne Yazlar) [1971]. ABDde Ch. W. Morris, Ch. S. Peircen grlerini gelitirirken Avrupa lkelerinde ve bu arada Rusyada zellikle dilbilim kavramlarndan esinlenen baz kuramclar hem gstergebilime katkda bulundular hem de onunla balantl ada yaznbilimin temellerini attlar.
34
te bu kuramclar arasnda Rus asll Amerikan bilim adam Roman Jakobson (18961982) ayr bir yer tutar. R. Jakobson hem Rus biimcileri10 arasnda yer alm, hem Prag Dilbilim evresinin11 kurulmasna katkda bulunmu, hem de Avrupada ve ABDde dilbilim, gstergebilim ve yaznbilimin gelimesini uzun yllar etkilemi bir bilim adamdr. Yazn ayr bir inceleme konusu olarak ele alan ve bu konuyu bilimsel kavram ve ilkelerle incelemek gerektiini belirten R. Jakobson yazn olayn bir dil olay olarak grr ve bata iir olmak zere eitli yaznsal ve sanatsal rnleri inceler. Ona gre yaznbilimin konusu yazn deil yaznsallktr. Bir baka deyile, yaznbilim her eyden nce dilsel bir bildiriyi sanat yapt yapan nedir? sorusunu yantlamaya alr. R. Jakobson yaznsal metinleri incelerken yine kendi gelitirdii dilbilim yntemini rnek alr. Nitekim yaznbilim de ona gre dilbilimin bir blmdr. Fransz insanbilimcisi Claude Lvi-Strauss ile birlikte Baudelairein Les Chats (Kediler) adl iiri stne 1962de yaymlad dilbilimsel ve biimsel arlkl inceleme, bugn birok adan eletirilse de, hem yaznbilim hem de gstergebilim iin nc bir zmleme yazs olmutur.12
10 19151930 yllar arasnda Leningradda ve Moskovada iir ve dzyaz kuram, biem sorunlar, tema rgs, halk masallar stnde alan ve bir yntem aray iinde olan toplulua verilen ad. yeleri arasnda O. Brik, B. Eyhenbaum, R. Jakobson, V. Propp, V. klovski, Y. Tinyanov, B. Tomaevski, V. Vinogradov saylabilir. (Bu konuda ayrntl bilgi iin bkz. Yazn Kuram. Rus Biimcilerinin Metinleri, derleyen: T. Todorov.) 11 zellikle F. de Saussuren grlerinden esinlenen V. Mathesius, B. Trnka, J. Vachek, B. Havranek, J. Mukarovsky, R. Jakobson, N. Trubetskoy, S. Karsevski, vb.nn Pragda 1920li yllarn sonlarna doru oluturduu dilbilim okulu. 12 M. Rifat, XX. Yzylda Dilbilim ve Gstergebilim Kuramlar l, s. 123.
35
te yandan, Uluslararas Gstergebilim Derneinin Milanodaki 1. Kongresinin [1974] alnda sunduu rapor, gstergebilimin douunu, gelimesini ve o gnk snrlarn belirlemesi asndan nemlidir. Bizim de bu tarihe blmn yazarken yararlandmz sz konusu rapor, Coup dil sur le dveloppement de la smiotique (Gstergebilimin Gelimesine Bir Bak) [1975] adyla yaymlanmtr. R. Jakobsonun uzun yaam sresince deiik dillerde yaymlad yazlar Selected Writings (Seme Yazlar) [19621984] adyla yedi ciltte biraraya getirilmitir.
Etkinliklerini zellikle 1920li ve 1930lu yllarda srdren Prag Dilbilim evresinin yelerinden ek estetikisi Jan Mukarovsky (18911975) dilbilimden bamsz bir bilim dal olarak tanmlad yaznbilimi, estetik ile dilbilimin karlkl etkileimi iine, daha dorusu ok daha geni bir gstergeler bilimi iine oturtur. Bu adan J. Mukarovskynin yaklam (estetik ilev, estetik kural, estetik deer kavramlarn kullanr), F. de Saussuren gstergebilimle ilgili grlerine yaklar. J. Mukarovskynin bir baka zellii de sanat gstergesel bir olgu olarak tanmlamas ve sanat incelemelerini gstergebilimin bir blm biiminde ele almasdr. J. Mukarovskynin kuramsal denemeleri Bat dillerinden zellikle ngilizceye evrilmi ve u balklar altnda toplanmtr: On Poetic Language (iir Dili stne) [1976]; The Word and Verbal Art (Szck ve Dilsel Sanat) [1977]; Structure, Sign and Function (Yap, Gsterge ve lev) [1978]. F. de Saussuren gstergebilim tasarsn kuramsal zelliklerle donatarak gelitiren bilim adam da Danimarkal Louis Hjelmslevdir (18991965). Kopenhag Dilbilim
36
evresinin13 kurucular arasnda yer alan L. Hjelmslev, F. de Saussure bir nc olarak kabul etmekle birlikte, dorudan anlam retimi srecine ilikin ok daha soyut bir dil kuram ya da dil cebiri gelitirmitir. L. Hjelmslev, dilin bir olu, bir sre olduunu temel ilke olarak benimser ve buna bal olarak da gstergebilimin amacnn bu srece denk decek, onu belli sayda ilkeyle zmleyip betimleyebilecek bir dizge kurmak olduunu syler. Gerekten de L. Hjelmslev dil kuramnn temellerini saptad Omkring sprogteoriens grundlaeggelse (Dil Kuramnn Temel lkeleri) [1943] adl Danca yaptnn14 son blmlerinde, dild gsterge dizgelerini de ele alarak, mantksal biimselletirmeye dayal bir gstergebilim kuramnn temellerini att. Ona gre, btn gsterge alanlarna ynelik olan gstergebilim, konudili (inceleme konusu; szgelimi bir metin) bilimsel olmayan bir stdildir (tutarl varsaymlar ve terimler btn; yani kuram). Ama, L. Hjelmsleve gre, bilimler de gstergebilimin inceleme alanna girebilir: Bu durumda bir stgstergebilim sz konusudur. L. Hjelmslevin gstergebilim asndan getirdii yeniliklerin bir bakas da F. de Saussuren gsteren/gsterilen ikilisini ve biim/tz kartln yeniden dzenlemesidir. L. Hjelmslev, bu dzenlemeye gre, ses dzlemini anlatm, anlam dzlemini de ierik olarak adlandrmakta; ay13 L. Hjelmslev, V. Brndal, H. J. Uldall gibi Danimarkal dilbilimcilerin giriimiyle kurulan ve btn gsterge dizgelerini inceleyebilecek nitelikte genel ve evrensel bir kuram gelitirmeyi (bu kurama dil anlamndaki Yunanca glossadan hareket ederek glosematik adn verdiler) amalayan dilbilim okulu. 14 Bu yapt 1953te ngilizceye, 1968de de Franszcaya evrilmesinden sonra yaygnlk kazanmtr. Franszca evirisi: Prolgomnes une thorie du langage.
37
rca her iki dzlemdeki birimlerin biimi ile tzn birbirinden ayrt etmektedir. Bylece iki dzlem ve drt blm saptanm olur: Anlatmn tz ve anlatmn biimi; ieriin tz ve ieriin biimi. L. Hjelmslev genel dil kuramnn ya da gstergebilimin, tzleri deil biimleri aratrmas gerektiine inanr. Bu biimler de, yukardaki ayrmdan da anlalaca gibi, anlatm ve ierik dzlemlerinde yer alan trde eler arasndaki ilikiler adr. L. Hjelmslevin gstergebilim incelemeleri asndan nem tayan bir baka kavramlar ikilisi de dzanlam ve yananlamdr. Bu, en yaln biimiyle, herhangi bir birim, ilk anlamnn (dzanlam) dnda, balama ve ilikilere gre baka ve yeni anlamlar (yananlam) da ierir demektir.15
F. de Saussuren temel kavramlarndan esinlenen ric Buyssens (19002000) ise gstergebilimi, toplum yaam iinde bildiriimi salamak amacyla retilmi gstergeleri (trafik iaretleri, vb.) inceleyen bir bilim dal olarak grr. Daha ok ilevsel dilbilimin ve buna bal olarak bildiriim gstergebiliminin ncs saylan . Buyssensin temel yapt Les langages et le discoursdur16 (Diller ve Sylem) [1943]. 1920li ve 1930lu yllarda, dorudan gstergebilim kuram iinde yer almasa da, anlat yaplarn zmleme asndan nem tayan, Rus Vladimir Proppun (18951970) almalarn da bu aamada belirtmek gerekir. 1960 sonras gstergebilim kuramclarnn kalk noktas olarak bavurdukla15 Dzanlam/yananlam ikilisi 1960l yllarda Fransz gstergebilimcisi R. Barthes tarafndan da kullanlmtr. Ama L. Hjelmslevin kuramn asl gelitirecek olan Litvanya asll Fransz gstergebilimcisi A. J. Greimas olmutur. Her ikisini de ileride inceleyeceiz. 16 . Buyssensin bu kitab 1967de La communication et larticulation linguistique (Bildiriim ve Dilsel Eklemleme) adyla baslmtr.
38
r Morfologiya skazki (Masaln Biimbilimi) [1. basm 1928; gzden geirilmi 2. basm 1969] V. Proppun temel yaptdr.17 Rus biimcilerinden biri olan V. Propp bu kitabnda Rus halk masallarn esremli (senkronik) bir incelemeyle ele alm ve olaanst masallarn temel yapsn ortaya karmtr. V. Proppa gre masallar grnrdeki eitlilikleri, ok renklilikleri altnda deimeyen temel ilevler ierirler. Bir anlat zmlemesinin amac da esremli bir incelemeyle bu temel ilevleri saptayarak, masaln yapsn ortaya karmaktr. V. Propp, ilevleri masal kiilerinin eylemlerinde aratrr. Onun ilevler diye adlandrd eylemler, masallarn olay rgs, anlat zinciri (anlat szdizimi) iinde srekli var olan elerdir. V. Propp bu eylemleri, kiilerin, masallarda deiik niteliklere brnm durumlarndan soyutlayarak ele alr. Sonuta da toplam olarak, deimeyen otuz bir ilev saptar: Uzaklama; yasaklama; yasa ineme; soruturma; bilgi toplama; aldatma; sua katlma; ktlk (eksiklik); araclk (gei an); kart eylemin balangc; gidi; bann ilk ilevi; kahramann tepkisi; byl nesnenin alnmas; iki krallk (lke) arasnda yolculuk (bir klavuz eliinde yolculuk); atma; zel iaret; zafer; giderme; geri dn; izleme; yardm (kurtarma); kimliini gizleyerek gelme; aslsz savlar; g i; g ii yerine getirme; tan(n)ma; ortaya karma; biim deitirme; cezalandrma; evlenme. Bu otuz bir ilevin tmne btn olaanst masallarda rastlanmasa da, bu ilevler ayn sray izleyerek ortaya karlar. V. Propp, incelemesinin ikinci aamasnda sz konusu ilevlerin yedi kiinin (anlat kiisi) eylem alan iinde yer aldn da belirtir: Saldrgann (kt kiinin) eylem alan; bann (salaycnn) eylem alan; yardmcnn eylem
17 Trke evirisi iin bkz. V. Propp, Masaln Biimbilimi.
39
alan; prensesin (aranan kiinin) ve babasnn eylem alan; gnderenin (grevlendirenin) eylem alan; kahramann eylem alan; dzmece kahramann eylem alan. V. Proppun bu yntemi zellikle yapsal anlat zmlemesi alannda rnek oluturmu, A. J. Greimas, R. Barthes, Cl. Bremond, T. Todorov gibi Fransz gstergebilimcileri tarafndan deiik dorultularda gelitirilmitir.
Ch. S. Peirce ve F. de Saussure sonras dil ve gsterge bilimleri dnyas ile felsefe ve insanbilim (antropoloji) dnyasnn baz nemli adlar da modern gstergebilimin ilerlemesine katkda bulunmulardr. Bunlarn arasnda da Alman felsefecisi Ernst Cassirer (18741945) ile yukarda R. Jakobsondan sz ederken deindiimiz Fransz insanbilimcisi Claude LviStraussu (do. 1908) belirtmek gerekir. E. Cassirer diller, mitler, dinler, sanatlar, bilimler gibi dizgeleri inceledii Philosophie der symbolischen Formen18 (Simgesel Biimlerin Felsefesi) [3 cilt, 19231929] adl yaptnda bu simgesel dizgelerin dzenleniinde etkili olan yasalar saptamaya almtr. Cl. Lvi-Strauss ise akrabalk ilikileri ile mitlerin temel yapsn aratrrken ortaya koyduu yapsal inceleme yntemiyle etkili olmutur. Bu adan, yaptlar arasnda zellikle Les structures lmentaires de la parent (Akrabaln Temel Yaplar) [1949] ile Anthropologie structuralei (Yapsal nsanbilim) [zellikle 1. cilt, 1958] belirtmek gerekir. te yandan, ayn dnemlerde Edward Sapir (18841939), Nikolay Trubetskoy (18901938), mile Benveniste (19021976) gibi dilbilimciler zellikle dilin baka gsterge dizgeleri iindeki yerini saptamaya ynelik aratrmalaryla dikkati ekmilerdir.
18 Bu yaptn Franszca evirisi La philosophie des formes symboliques (Minuit, 1972) adyla yaymlanmtr.
40
Ayrca, Rus biimcileriyle ada olan edebiyat kuramcs Rus Mihail Bahtin (18951975) de bu dnemin nemli bir addr. Ancak, bu bilim adamnn iki Dnya Sava arasnda gerekletirdii almalar btn dnyada daha ok 1960tan sonra etkili olduundan, M. Bahtini bir sonraki blmde ele almann daha uygun olacan sanyoruz.
IV. 1960l Yllardan Balayarak Gelien Gstergebilimsel almalar kinci Dnya Savandan sonraki yllarda, insan bilimleri alanndaki yntemlerin gelimesi sonucu, gstergebilimsel etkinlikler hem hzland hem de eitlilik kazand. Kimi alma topluluklar tek bir aratrma yntemine zg kavram ve ilkeleri gelitirmeyi yelerken kimileri de sanatsal ve bilimsel yaklamlar kaynatrmay, snrlar belirgin bir kuram oluturmak yerine deiik yaklamlardan ayn anda yararlanmay, inceledikleri konunun doas (bu konu zellikle yaznsal ve sanatsal nitelikliydi) gerei daha uygun, daha geerli buldular. Bylece zellikle 1960tan sonra, zorlamal da olsa, terimin anlamsal almn geniletip gstergebilim bal altnda toplayabileceimiz, bilimsel yaklama u ya da bu lde arlk veren yaznbilim, yaznsal eletiri, yorumbilim, szbilim, yazn toplumbilimi, almlama estetii, okumann yaznbilimi, biembilim, anlatbilim, metin zmleme, metin dilbilimi, yapbozucu eletiri, vb. aratrmalarn bata Fransa, ABD, SSCB (Rusya), talya, Federal Almanya (Almanya) olmak zere eitli lkelere yayld grld.19
19 M. Rifat, XX. Yzylda Dilbilim ve Gstergebilim Kuramlar 1, s. 139.
41
imdi bu etkinliklerin nde gelenlerini lkelere gre ele alp inceleyelim:
* ABDde. Ch. S. Peirce ve Ch. W. Morristen sonra en dikkati eken aratrmac, zellikle 1970li yllarda Amerikan gstergebiliminin odak noktas durumuna gelen Thomas A. Sebeok olmutur (19202001). Daha ok insan ve hayvan davranlarnn betimlenmesiyle ilgilenen T. A. Sebeok gstergebilimin inceleme alanlar arasnda zellikle yle bir ayrm yapar; insana ilikin gstergelerin incelenmesi (antroposemiyotik ya da insan gstergebilimi); bedenin sibernetik dizgelerinin incelenmesi (endosemiyotik ya da bedenii gstergebilimi); hayvanlar aras ya da insan ve hayvan aras bildiriimin incelenmesi (zoosemiyotik ya da hayvan gstergebilimi). T. A. Sebeok gstergeyi yalnzca insana ve insan kltrne zg bir kavram olarak deil de btn canllar dnyasna ilikin bir kavram olarak grr. Geri Ch. S. Peirce ve Ch. W. Morris de gsterge karsnda insan ve hayvan ayrm yapmaz. Ancak Bat dnyasndaki baz dilbilimci ve gstergebilimciler (F. de Saussure, R. Barthes, L. Hjelmslev, J. Kristeva) yalnzca insana zg kltr dnyasnn gstergelerini incelerler. Dolaysyla T. A. Sebeokun gstergebilimi yalnzca insan kltrnn gstergebilimi deil, btn canllar dnyasnn gstergebilimidir (biyosemiyotik ya da canllar gstergebilimi) denilebilir. Mantk, felsefe, dilbilim ve sanatn yannda biyoloji, biliim (enformatik) ve tptan da yararlanan T. A. Sebeok gsterge trlerini altya ayrr: belirtke (sinyal), semptom, grntsel gsterge (ikon), belirti (endis), simge (sembol) ve ad. Gstergebilimin tarihini temele (dilbilim: Saussure; felsefe: Peirce; tp: Hippokrates) dayandran T. A. Sebeok grlerini zellikle u almalarnda ortaya koymutur:
42
Style in Language (Dilde Biem) [1960]; Semiotics: A Survey of the State of Art (Gstergebilim: Sanatn Durumuna Genel Bir Bak) [1974]; Contributions to the Doctrine of Signs (Gstergeler retisine Katklar) [1976]; Six Species of Signs: Some Propositions and Strictures (Alt Gsterge Tr: Baz neriler ve Eletiriler) [1979]; The Sign and its Masters (Gsterge ve Ustalar) [1979]; Semiotics (Gstergebilim) [1979]; Encyclopedic Dictionary of Semiotics (Gstergebilimin Ansiklopedik Szl) [T. A. Sebeok ynetiminde, 3 cilt, 1986]; vb. ABDde genel gstergebilimin kuramsal erevesi iinde yer alan almalarn yan sra, yaznsal sorunlara yapsal adan yaklaan ve bu dorultuda hem dilbilimin, hem biembilimin (stilistik ya da slupbilim), hem de gstergebilimin ilke ve kavramlarndan yararlanan aratrmaclarn etkinlikleri de dikkati ekti. Bunlarn arasnda zellikle Michael Riffaterrein (19242006) almalarn belirtmek gerekir.20 Gerekten de gerek ABDde, gerekse Avrupada amzn nemli eletirmenlerinden biri olarak kabul edilen M. Riffaterre, 1960l yllarda, yapsal dilbilimden ve bu arada R. Jakobsonun grlerinden de yararlanarak Essais de stylistique structurale (Yapsal Biembilim Denemeleri) [1971] adl yaptnda yer alan incelemelerinde biimsel ve yapsal bir biembilimin temelini ortaya atmaya alt. Ancak yaznsal biemi (edebi slubu) yalnzca dilbilimin verileriyle aklamann yeterli olamayacan, biemsel olgularn dilsel olgulardan, dilin de edebiyattan ayrt edilmesi gerektiini ileri srd. Ayrca, bir metnin biemsel deerini szcklerde deil, szcklerin balamsal ilikilerinde aratrd. M. Riffaterre daha sonraki almalarnda biembilimden yaznbilime ve gstergebilime yneldi. Smiotique de la posie
20 M. Rifat, a.g.y., s. 157.
43
(iirin Gstergebilimi) [1983; ngilizcesi Semiotics of Poetry, 1978] ile La production du texte (Metnin retimi) [1979] adl yaptlarnda metinlerdeki, zellikle de iirdeki anlamlarn retiliinde devingenlii aratrd. Bir iirin bize bir ey syleyip bir baka ey belirttiini vurgulayan M. Riffaterre, bu ayrmn, bir iirsel metnin kendi anlamn reti biimiyle aklanmas gerektiine inanr. Ayrca, iirin okunmasn belirleyen deiik alglama, almlama biimlerini ele alrken, okurlarn bir metni kendi kltrlerinin almlaryla almlamas stnde durur. Buna bal olarak da metinleraras ilikileri deerlendirir. iiri her zaman iin bir motif stne bir eitleme, bir szcn ya da bir tmcenin bir metne dntrlmesi olarak gren M. Riffaterrein gstergebilimsel zmleme anlaynda bu adan metinleraraslk (metinleraras ilikiler) kavram nemli yer tutar. Bylece, M. Riffaterre son yllardaki almalarnda metni hem sonulanm bir rn, hem de bir retili sreci olarak kavramaya ynelirken yaznsal gstergelbilimi de dilbilimden bamsz bir dal olarak grr. Ksaca belirtirsek, M. Riffaterre metinleri dilbilimden yararlanarak yzeysel, grnen boyutta inceleyen bir biembilimden, metinleri anlamsal adan retili sreleriyle ele alan bir gstergebilime gemitir.21
ABDde gstergebilim asndan bir baka ilgi ekici etkinlik de Fransz felsefecisi Jacques Derridann22 (19302004) yazbilim (Franszcas grammatologie) ve yapbozma (Franszcas dconstruction) ile ilgili grlerinden domu yapbozucu eletiridir. J. Derrida 1966da Baltimoredaki Johns Hopkins niversitesinde verdii bir konferanstan sonra Amerikan niversitelerindeki felsefecileri ve karlatrmal edebiyat aratr21 M. Rifat, a.g.y., s. 158. 22 J. Derridann temel grleri ve yaptlar iin bkz. ileride Fransa blm.
44
maclarn etkilemeye balam, daha sonraki yllarda ABDde verdii derslerle zellikle Yale ve Johns Hopkins niversitelerindeki retim yelerinin yapbozucu eletiri anlayn gelitirmelerine olanak salamtr. Avrupadaki biimcilie kar kan bu akmn nde gelen temsilcileri arasnda Paul de Man (19191983), Geoffrey Hartman (do. 1929), Jay Hillis Miller (do. 1928), Harold Bloom (do. 1930) saylabilir. Yapbozucu eletiri, metin incelemelerinde retorik (szbilim) ile gramer (dilbilgisi) kartlna dayanr. Gerekten de bu akma gre, bir metnin dilbilgisel yapsnn (ya da szdizimsel yapsnn) yaratt anlam ile ayn metnin dokusunda yatan retorik yaplarnn (sz sanatlar ya da bir baka deyile retorik figrleri) belirttikleri anlamlar birbirleriyle byk bir eliki iinde bulunabilir. Daha deiik bir anlatmla, bir metnin iindeki sz sanatlar ayn metnin dilbilgisel yapsnn sylediinden farkl, onunla tam anlamyla elien eyleri belirtebilir. Bu da akl ile retorik, gramer ile retorik arasnda bir atma bulunduunu gsterir. Bu nedenle bir metnin anlamn, anlamlarn kavramada tam bir akla, tam bir kesinlie, gerek anlama (eer byle bir anlam varsa) hibir zaman ulalamayacaktr. Bir baka deyile, bir metni okuyabilmek iin retorik/gramer elikisinin yaratt anlamazl ortadan kaldrmak, o metnin dokusunu, yapsn bozmak, krmak, skmek, ayrtrmak, bylece anlamlar datmak gerekir. Bir metin gereklii ararken, kendini yaratrken yine kendi yapsn, anlamsal dzenini, tutarlln bozar; okurun karsna dilbilgisel kurallarla rlm ve belli anlamlar ieren bir dzenek, bir yap olarak deil, sz sanatlaryla rl bir oyun biiminde kar. Bylece dilbilgisel yapnn sylediinden baka bir ey de belirtmi olur. Bu yzden, ayn metne ynelik okumalarda farkl ve hatta elikili yorumlara va45
rlmasnn nedeni, okuma yntemlerinin ve yaklam biimlerinin farkl olmas deil, elikilerin dorudan doruya metnin iinde bulunmas, metnin oluum srecindeki retorik/gramer kartlndan domasdr.23 J. Derridaya, onun Amerikadaki rencilerine, zellikle de Jonathan Cullera gre yapbozma temelde u ilemleri gerekletirir: Bir metne egemen olan kartl ve bu kartln ayrcalkl esini ortaya karmak; kartln metafizik ve ideolojik nvarsaymlarn belirgin duruma getirmek; bu kartln, kendisi tarafndan kurulduu kabul edilen ayn metin iinde nasl bozulup paralandn ve tam tersi bir durumun ortaya ktn gstermek; kartl altst etmek ve bylece, daha nce ayrcalkl grnmeyen eyi n plana karmak; kartl sarsp, yerinden oynatp metnin sz konusu sorunsal alanna yeni bir biim vermek. Demek ki yapbozma ne yalnzca bir aama srasnn altst edilmesine ne de bir kartln btnyle yadsnmasna indirgenebilir. Tersine, kartlk korunur ama yalnzca i yapsndaki aama sras altst edilir ve eklemlenme yeri deitirilir..24 Yapbozucu eletiri akm iinde, J. Derridann grlerinden esinlenmekle birlikte, kendine zg bir gstergebilim ve yorumbilim anlay gelitiren P. de Man zellikle Allegories of Reading. Figural Language in Rousseau, Nietzsche, Rilke and Proust (Okumann Alegorileri. Rousseau, Nietzsche, Rilke ve Proustta Mecazl Dil) (1979)25 adl yaptyla dikkati
23 M. Rifat, a.g.y., s. 159160. 24 Bkz. S. Alexandrescu, Dconstruction, A. J. Greimas ve J. Courts, Dictionnaire raisonn de la thorie du langage, cilt 2, s. 62. 25 Bu yaptn Franszca evirisi: Allgories de la lecture. Le langage figur chez Rousseau, Nietzsche, Rilke et Proust, 1989.
46
ekmitir. P. de Man, tarihsel bir inceleme kitab olarak tasarlad ama sonunda okumann kuramn yapt bu kitabnda Avrupadaki biimci yaklamlar eletirdikten sonra yine Avrupadaki yaznsal gstergebilim etkinliklerinde dilbilgisel yaplar (zellikle de szdizimsel yaplar) ile retorik yaplarn birlikte kullanldn, aralarnda bir ayrln, bir sapmann bulunabileceinin belirgin bir biimde ele alnmadn vurgular. Hatta daha da ileri giderek R. Barthes, G. Genette, T. Todorov ve A. J. Greimasn gramer ve retorii tam olarak birbirinin devam biiminde deerlendirdiklerini ve incelemelerinde dilbilgisel yaplardan retorik yaplara kolayca ve bir kesintiye uramadan getiklerini syler. Ch. S. Peircen gramer ile retorik arasnda yapt ayrma dayanan P. de Mana gre, yukarda da belirttiimiz gibi, gramer ile retorik arasnda bir gerilim vardr. Gramer bir tmceyi oluturmay salarken, retorik bu tmcenin varln sorunlu hale getirir. P. de Man bir tek dilbilgisel yapnn bile elien iki yorumunun bulunabileceini belirtir; nk dil, sylediinden farkl bir eyi belirtmekte, bir eyi syleyip bir baka eyi gsterebilmektedir. Bir tmcenin dilbilgisel anlam onun gerek anlamyla elien bir durumda bulunabilir; bu gerek anlam da sz sanatlarnn, retorik oyunlarnn kurduu, yaratt, rd mecaz anlam dzleminde yer alabilir.26 Kendini ak seik olarak ortaya koymasn, belirtmesini engelleyen, dolaysyla bildiriimi aksatan bir eyler vardr dil iinde. Bir okur, karsndaki metni anlamak, ona egemen olmak ister, ama metin kendini tam olarak ele vermez, vermek istemez. Yapbozma bu sorunu zmek iin devreye sokulur.27
26 M. Rifat, a.g.y., s. 160161. 27 M. Rifat, a.g.y., s. 161.
47
P. de Mann yukarda belirttiimiz kitab dnda u almalarn da zellikle belirtmemiz gerekir: Blindness and Insight (Krlk ve gr) [1971]; The Rhetoric of Romanticism (Romantizmin Retorii) [1984]; The Resistance to Theory (Kurama Direni) [1986]; Critical Writings 19531978 (Eletiri Yazlar 19531978) [1989]; vb. Yapbozucu eletirinin br temsilcilerinin ve bu konuda almalar yapan aratrmaclarn balca kitaplar arasnda da unlar sayabiliriz: Geoffrey Hartman: Deconstruction and Criticism (Yapbozma ve Eletiri) [1979]; Barbara Johnson: Dfigurations du langage potique (1979); Jay Hillis Miller: Fiction and Repetition: Seven English Novels (Kurmaca ve Yineleme: Yedi ngiliz Roman) [1982]; Jonathan Culler: On Deconstruction: Theory and Criticism after Structuralism (Yapbozma stne: Yapsalclktan Sonra Kuram ve Eletiri) [1983]; Harold Bloom: Agon: Towards Theory of Revisionism (1982); Christopher Norris: Deconstruction: Theory and Practice (Yapbozma: Kuram ve Uygulama) [1982]; Vincent B. Leitch: Deconstructive Criticism. An Advanced Introduction (Yapbozucu Eletiri. leri Dzeyde Bir Giri) [1983]; vb. SSCBde (dalmadan nce) ve Rusyada. 19151930 yllar arasnda Rus biimcilerinin dzyaz ve iir kuram ile masal incelemesi alanlarnda balattklar nc almalardan sonra, 1960l yllarda dilbilimin, sibernetiin, matematiin, bildiriim kuramnn, tarih biliminin ve toplum biliminin etkisiyle dil, din, iir, sylen (mit), sylence (efsane), roman, sinema gibi dizgeler stne srdrlen almalar da younluk kazand. 1962de Moskovada gsterge dizgelerinin yapsal incelemesi konusunda dzenlenen bir sempozyumdan sonra doal dillerin yan sra sanatn gstergebilimi,
48
yaznsal eletiri, toplumsalkltrel gsterge dizgelerinin zmlenmesi konular hzla gndeme geldi.
almalarn, daha nce de belirttiimiz gibi iki Dnya Sava arasndaki yllarda gerekletirmesine karn adn daha ok 1960l yllarda duyuran Mihail Bahtin (18951975) yapt aratrmalarla hem yaznsal eletiriye, hem yaznbilime, hem de yazn toplumbilimine (edebiyat sosyolojisine) balanr. Rabelaisden Dostoyevskiye kadar uzanan roman trne ierik ve biim asndan yeni bir bakla yaklaan M. Bahtinin incelemelerinde, daha ok diyalog kuram, parodi kuram, romanda uzam ve zaman sorunlar, metinleraras ilikiler stne grlere rastlanr. Kltr insan belleini oluturan bir sylemler birleimi, toplam olarak gren M. Bahtinin bilimsel yaklamnn en ilgi ekici ve Avrupadaki gstergebilimcileri en ok etkileyen yn, metinleri aklamada bavurduu diyalojizm (Rusas dialogisatsya) kavramdr. 1960l yllarda Fransada bata Julia Kristevann etkisiyle metinleraras ilikiler ya da metinleraraslk (Franszcas intertextualit) kavramyla karlanan diyalojizm, insanlararas bir karlkl etkileim ve syleim olgusunun varln belirtir. Bir baka deyile, M. Bahtin, sylemlerin (ya da metinlerin) tarihsel, toplumsal, kltrel gemileri ve evreleriyle birlikte ele alnmas gerektiine inanr; bylece bir metnin hem kendinden nceki metinlerle, hem de bu metni okuyanlarn (ya da dinleyenlerin) yaratacaklar metinlerle oksesli bir iliki iinde bulunduunu belirtir. (...) M. Bahtinin yaznbilim (...) anlay da bu ilikileri aratrmay amalar. Ona gre, oksesliliin, daha dorusu metinleraras ilikilerin en youn olduu, yani diyalojizmi en iyi yanstan yaznsal tr romandr; (...) nk roman btn br trlerin bir birleimidir, bir etkileimler dizgesi49
dir. Bu nedenle, roman br sylemlere alarak zmlenebilir ancak. Burada M. Bahtinin yaznsal gstergebilim ya da yaznsal eletiri asndan ilgi ekici bir yaklamndan da sz edelim. M. Bahtin, romancnn olay, kii, zaman ve yer arasnda kurduu organik ilikileri daha iyi kavrayabilmek iin kronotop (zamansal uzam) kavramn ortaya atm ve her an kendine zg kronotoplar (ato, yol, meydan, salon, vb.) yarattn belirtmitir (szgelimi Fransz yazarlar Stendhal ile Balzacta salondan sz eder).28 Grleri Bat lkelerinde daha ok J. Kristeva ve T. Todorov tarafndan srdrlen M. Bahtinin Franszcaya evrilmi balca yaptlar arasnda unlar belirtebiliriz: Luvre de Franois Rabelais et la culture populaire au Moyen Age et sous la Renaissance (Franois Rabelaisnin Yapt ve Ortaa ile Rnesans Dneminde Halk Kltr) [1970]; La Potique de Dostoevski (Dostoyevskinin Poetikas) [1970]; Esthtique et thorie du roman (Estetik ve Roman Kuram) [1978]; Esthtique de la cration verbale (Dilsel Yaratmn Estetii) [1984].
1960 sonrasnda Batda en ok sz edilen Sovyet gstergebilimcisiyse Yuri M. Lotmandr (19221993). Gerekten de yazlaryla, seminerleriyle (Tartu niversitesinde), ynettii yayn organlaryla, Rusyadaki gstergebilimsel aratrmalarn dorultusunu belirleyen kii Y. M. Lotman olmutur. Balangta edebiyat tarihiyle (zellikle 18. yzyl edebiyat tarihiyle) ilgilenen Y. M. Lotman yapsal yntemi benimseyerek, sanata, edebiyata, sinemaya, ksacas toplumsal kltr dizgelerine ilikin bir gstergebilim anlay gelitirmitir. Ona gre, insanlk tarihinde birbirinden bamsz ama birbirine eit iki kltr gstergesi vard: Szck ve izim (desen). Birinci kltr gstergelerinden dilsel sanatlar, ikincilerdense figra28 M. Rifat, a.g.y., s. 163164.
50
tif sanatlar domutur. Ancak bu iki gsterge dizgesinin i ie geecei durumlar da sz konusu olabilir: Bir airin metni bir figratif gsterge olabilecei gibi bir izim de figratif olmann yan sra bir eyi anlatabilir.29 Y. M. Lotmann Franszcaya evrilmi kitaplar arasnda unlar belirtebiliriz: La structure du texte artistique (Sanatsal Metnin Yaps) [1973]; Esthtique et smiotique du cinma (Estetik ve Sinema Gstergebilimi) [1977]; Travaux sur les systmes de signes. cole de Tartu (Gsterge Dizgeleri stne almalar. Tartu Okulu) [B. Uspenski ile birlikte, 1976]. talyada. ada gstergebilimin gelimesine youn bir biimde katkda bulunan ve almalaryla hem Avrupada hem de ABDde etkili olan talyan gstergebilimcisi (ve de romancs) Umberto Eco (do. 1932), F. de Saussure, Ch. S. Peirce, R. Jakobsonun grlerinden kalkarak bugn kendine zg bir almlama gstergebilimi ya da bir metin yorumlama anlay gelitirmitir. U. Eco, adn bilim ve sanat evrelerinde duyuran Opera aperta (Ak Yapt) [1962] adl kitabnda, yaznsal nitelikli metinlerin, sanat ve mzik yaptlarnn retili asndan tamamlanm, bitmi olmalarna karn yoruma ak olacaklarn ileri srd, eitli yorumlamalarn da bu yaptlarn yapsn bozmayaca grn ortaya att. Daha sonraki yllarda yapsalclk kuramsal temelleriyle deerlendiren, eitli gsterge dizgelerini ve anlat yaplarn inceleyen, okuma urann zelliklerini ve metin kavramn aklayan, Eskiadan gnmze dil felsefeleriyle gstergebilimsel dnce arasndaki ilikileri aratran u yaptlar yaymlad: La struttura assente (Var Olmayan Yap) [1968]; Trattato di semiotica generale (Genel Gstergebilim ncelemesi) [1975]; Lector in fabula (1979); Semiotica e filosofia
29 M. Rifat, a.g.y., s. 165.
51
del linguaggio (Gstergebilim ve Dil Felsefesi) [1984]; Le Signe (Gsterge) [1988; bu yapt 1973te talyanca olarak yaymlanan Segnonun gzden geirilmi ve geniletilmi biiminin Franszcaya aktarlm basksdr]; I limiti dellinterpretazione (Yorumlamann Snrlar) [1990]; vb. U. Econun nemli metinlerinden biri de yorumbilim, almlama estetii ve gstergebilim alanlarnda dnyann eitli lkelerindeki son gelimeleri yakndan izleyen ve bunlara katkda bulunan biri olarak kaleme ald Appunti sulla semiotica della ricezionedir30 (Almlama Gstergebilimi stne Notlar) [1989].
Almanyada. Almanyada ve Almanca konuulan lkelerde gstergebilim almalar temelde dala ayrlabilir: 1. Dorudan doruya Amerikan gstergebiliminin, yani Ch. S. Peirce ile Ch. W. Morrisin etkisi altnda gelien genel gstergebilim almalar: Szgelimi Max Bense ile Stuttgart topluluunun aratrmalar bu dorultuda yer alr. Burada sz konusu olan mantksal ve matematiksel bir gstergebilimdir; 2. F. de Saussuren dilbilim anlayna dayanarak dilbilimi gstergebilimin genel rnei biiminde gren kuramclarn tasarlad metin dilbilimi almalar. Avrupann eitli lkelerinde Saussure dorultusunda gelien dilbilim daha ok szl dili ve bu dilin bildiriim ilevini incelerken, Almanyada bildiriim dilbiliminden farkl olarak bir metin dil30 U. Econun 1985te bir konferans metni olarak hazrlad bu yaz 1986da Carte semiotiche dergisinde (2. 1986) talyanca olarak yaymlandktan sonra Paris Gstergebilim Okulunun ilgisini ekmi ve 1987de bu okulun yayn organ Actes smiotiqueste Franszca evirisiyle yaymlanmtr. Ayn metin Trkeye de evrilmitir. Almlama Gstergebilim stne Notlar, U. Eco, Almlama Gstergebilimi, s. 15-45.
52
bilimi domutur: Bu akmn balca temsilcileri arasnda Siegfried J. Schmidt, G. Wienold gsterilebilir; 3. Estetiin, yorumbilimin ve yazn toplumbiliminin deiik etkileriyle gelien ve gnmzde metin inceleme, yorumlama yaklamlar arasnda byk ilgi gren, gstergebilimle de yakn ilikisi bulunan almlama estetii almalar: Bu yaklamn nde gelen temsilcileriyse Konstanz Okulunun yeleri olan Hans Robert Jauss (19211997) ile Wolfgang Iserdir (19262007). imdi bu son iki kuramcnn grlerine ksaca deinelim: Edebiyat tarihini yeniletirmeyi amalayan H. R. Jaussun almlama estetii (Almancas: Rezeptionsthetik), metinleri inceleyen aratrmacnn dikkatini, yazarmetin arasndaki ilikiden metinokur arasndaki ilikiye kaydrr. Bylece, edebiyat tarihilerinin yllardr srdrd, bir metnin hangi koullarda retildiinin aratrlmas, yerini, bir metnin eitli zamanlarda okurlar tarafndan nasl almlandnn aratrlmasna brakr. H. R. Jaussa gre, okurlar tarafndan gerekletirilecek almlamann tarihsel ve toplumsal koullar deitike, yaptn anlamnda da deiiklik olur. Dolaysyla, bir yaptn kendi yaps iinde var olan etki gc ile ayn metnin okurlar tarafndan almlanmas srecinin ortaya karaca anlamlar evrenini birbirinden ayrt etmek gerekir. Almlama estetii, bir yapt hareketsiz, deimez bir yap olarak grmez. Bir yapt, yaratld dnemdeki kuaklar ap sonraki kuaklarn okurlarna da ulaabiliyorsa, bu, yapsnn ya da biiminin baka zamanlardaki okur kuaklarna da seslendiini gsterir. Bylece gemite yaratlm bir yapt ile bugn var olan bir okur arasnda karlkl bir iliki kurulmu olur. Dolaysyla iin iine hem yaptn kendi ufku hem de bu ufku zmlemeye girien okurlarn dnyay almlama biimleri gir53
mi olur. Yaptn yorum bekleyen ufku ile okurun kendi dnyasnn ufku arasndaki kaynama sonucu ortaya yeni anlamlar, yeni anlamlandrmalar kar. Bu kaynama, yaptn yaratld anda olabilecei gibi daha sonraki dnemlerde de olabilir. H. R. Jauss, almlama estetiiyle ilgili grlerini Literaturgeschichte als Provokation31 (1970) adl yaptnda ortaya koymutur. Almlama estetiinin br temsilcisi W. Iser de almalarnda dil felsefesi, alglamann ruhbilimi, tarih kuram, dilbilim ve yorumbilim aratrmalarndan yararlanr, tasarlad almlama estetiini de temelde okuma edimine dayandrr. Ona gre, her metin bizi zorunlu olarak bir okuma edimine iletir; nk her metinde, daha dorusu her metnin kendi dzenleni biimi iinde, kendi almlanmasnn koullar yatar. (...) W. Iser, anlam da estetik etkiyi de metnin verileri olarak kabul etmez; bu zellikler yaznsal bir metnin bekledii, istedii bir karlkl etkiden (okur ile metin arasndaki etkileim) doar. Demek ki, bir yaznsal metnin var olma koulu ve tarihsel sreklilii kendi iinde yatan gcllklerin okurlar tarafndan ortaya karlmasna baldr. Ama, burada nemli olan, okurlarn yaznsal metinleri okuyarak anlamlar dntrmesi deildir. Temel ama, okurun alglama biimini ynlendirecek olan ve metnin kendi iinde yatan zelliin ne olduunu bulmaktr. Bir okuma edimi, metnin belirsiz, rtk eilimlerini, gcllklerini ortaya karmak demektir. Bu belirsizlii, bu kapall da ortaya karacak olan, metin ile okur arasndaki ilikidir. Ama W. Iserin okuru, rtk bir biimde metnin iinde var olan bir okurdur (rtk okur). Bir baka deyile, bir yaznsal metin,
31 H. R. Jaussun almlama estetiiyle ilgili yazlar Franszcaya Pour une esthtique de la rception (Bir Almlama Estetii in) [1978] bal altnda evrilmitir.
54
olas okurlarna belli bir rol verir. Olas okurlar da, okuma edimine baladklarnda, metnin sunduu deiik gcl bak alarn gerekletirme aamasna getirirler ve okuma srelerini ilerlettike, ortaya kan birikim sonucu, metne ilikin yeni bir gereklie ulaabilirler. Demek ki, bir metnin, yaratldktan sonra uzun yllar varln srdrebilmesi, gelecekteki almlama biimlerini ikin olarak yapsnda bulundurmasna dayanr. Bylece estetik etki (gzellik) okurun yapt okurken, almlarken ald zevkten, duyduu hazdan doar; bu haz ya da tad da, metnin biimsel yapsnn arlarna verilen bir karlktr; yani bir bakma kalkta bu arlardan kaynaklanr.32 W. Iser ksaca zetlediimiz grlerini Der Akt des Lesens. Theorie sthetischer Wirkung33 (Okuma Edimi. Estetik Etkinin Kuram) [1976] adl yaptnda gelitirmitir. * Fransada. Fransa gerek dorudan doruya gstergebilim iin, gerekse bu geni bilim dalyla ilgili yaznsal eletiri, yaznbilim, sylem zmlemesi, metin dilbilimi, szbilim (retorik), yorumbilim, edimbilim (pragmatik), dil felsefesi, vb. almalar iin verimli bir tartma alan oluturmutur. Gerekten de aada tek tek ele alacamz Fransz bilim adamlar dnyadaki gstergebilim akmlarn ve bu akmlarla balantl metin kuram yaklamlarn derinden etkileyip ynlendirmilerdir. Bu kiilerin banda gstergebilimi (Franszca smiotique karlnda) kendi kendine yeten, zerk bir bilimsel tasar biiminde ortaya atp, bu tasarsn, evresinde oluturduu Paris Gstergebilim Okuluyla srekli gelitirmi olan Algirdas Julien Greimas (19171992) gelir. A. J. Greimasn 1960l
32 M. Rifat, a.g.y., s. 171172. 33 Bu yapt Franszcaya Lacte de lecture. Thorie de leffet esthtique (1985) adyla evrilmitir.
55
yllardan balayarak kurduu gstergebilimin temeli bir yanyla simgesel manta, matematie, L. Hjelmslevin dilbilim ve gstergebilim kuramna, bir yanyla da budunbilime (etnoloji) dayanr. A. J. Greimas ynetiminde gelien gstergebilim almalar bugn artk btn dnyada ilgi grmektedir. Temelde insan ile insan ve insan ile dnya arasndaki ilikileri incelemeyi amalayan A. J. Greimas, bu ilikileri anlamlandrmaya ynelirken, kat ve deimez kurallar olan betimleyici bir bilim dal yaratmak yerine, tasar biiminde ortaya att bir bilimsel yaklam, evresindeki aratrmaclarla birlikte srekli gelitirmeyi yeledi. Dnyadaki anlamlar evrenini zmlemeyi ve snflandrmay amalayan Greimas gstergebiliminin kukusuz en belirgin zellii, kavramsal ve biimsel adan bir stdil oluturmasdr. Bir gstergeler dizgesindeki anlamsal ayrlklarn yeniden retilmesini ve kavranmasn aratrmada bavurulan bu stdil, varsaymsaltmdengelimli (hipotetiko-dedktif) bir yaklamla kurulmutur. Bu yaklamn gerei olarak sz konusu stdil, yani gstergebilim kuram, oluum asndan birbirini ieren, birbirini tanmlayan ve birbirini denetleyen ayr dzeyi ierir: 1. Betimsel dzey: eitli kavram (e, birim, kategori, snf, vb.) ve ilemlerin (belirleme, kesitleme, deitirme, vb.) kullanld ve incelenecek gsterge dizgesinin (anlaml btn de diyebiliriz) betimlendii dzeydir. Bylece inceleme konusu (konudil) aklayc bir dil araclyla bir baka dzeye (stdil) aktarlr; 2. Yntembilimsel dzey: Betimsel dzeyde kullanlan kavram ve ilemlerin hem gzden geirildii hem de aralarnda bir tutarlln salanmasna alld aamadr. Betimleyici dilin uygulanmas srasnda kavramlar arasnda kabilecek aksaklklar da bu dzeyin yntemsel denetimi sonucunda giderilir;
56
3. Bilimkuramsal dzey: Varsaymsaltmdengelimli gstergebilim kuramnn kalk noktasdr. Hem yntembilimsel hem de betimsel dzey bu kalk noktas stnde temellenir. Peki nedir bu bilimkuramsal dzey? Gstergebilim kuram baz tantlanmam kavramlar ortaya atmakla ie balar ve bu kavramlar, oluturulacak kuramn temel ilkesi, n dayana olarak grr. Daha teknik bir anlatmla belirtecek olursak, gstergebilim kuramnn temelinde belitlerden (aksiyomlar) oluan tutarl bir dizgenin, belitsel dizgenin (aksiyomatik) varl sz konusudur. Kendisi tantlanmayan ama br kavramlarn tantlanmas iin temel alnan bu belitsel dizgedeki kavramlarn (belitlerin) en aza indirgenmesi gerekir. Bylece kalkta tantlanmam belli saydaki kavramlarn karlkl tanmlanmas yoluyla tutarl bir kavramlar btn, a oluturulur.34 Gstergebilimin dayand belitler arasnda zellikle bant (ya da iliki) kavram nemli bir yer tutar. nk gstergebilim anlamlarn eklemleniini aratrmaya ynelirken anlam, bantdan, ayrlktan doar ilkesini kalk noktas olarak saptamtr. Bant tantlanmam bir kavramdr ama bu kavramdan kalklarak oluturulacak tutarl bir btn iinde bant kavram da bir deer kazanm olur. Gstergebilimin bant kavramn temel ilke olarak benimsemesi sonucu, bantnn ancak eler arasnda (zdelik/bakalk) kurulabilecei gr de kendiliinden ortaya kar; bu elerin karlkl tanmlanmasyla da yap (anlamlamann temel yaps) diye adlandrlan kavram oluur. Yapy kuran bant trleri de mantksal olarak saptanr: kartlk, eliiklik, ierme (ya da tmleme), vb. bantlar.35
34 M. Rifat, a.g.y., s. 201202. 35 M. Rifat, Homo Semioticus ve Genel Gstergebilim Sorunlar, s. 8788.
57
Bu dzeyin birbirini denetlemesinden ve birbiriyle tutarl bir biimde kaynamasndan oluan Greimas gstergebilimi yalnzca bildiriimi (iletiimi) salayan yaln gsterge dizgelerini deil, amal olarak bir bildiri (ileti) sunmayan ama yine de anlamsal katmanlardan oluan btn gsterge dizgelerini zmleyebilecek bir kuramdr, srekli gelien bir bilimsel tasardr. Bu tasar, herhangi bir anlaml btn, szgelimi yaznsal ya da bilimsel bir metin, bir resim (tablo), bir mimarlk yaps, bir tiyatro gsterisi, bir mzik yapt, bir film, ya da szgelimi insanlar ynlendiren tutkular evreni hangi anlamsal katmanlardan geerek oluuyor, bunu bir stdil araclyla yeniden yaplandrmaya alr. Dolaysyla bir gsterge dizgesindeki anlamlar deil de anlamn eklemleni biimini, anlam retiminin srelerini (anlamlama sreleri) ortaya karmaya alr.36 A. J. Greimasn, kuramn aama aama gelitirdii yaptlar arasnda zellikle unlar belirtmemiz gerekir: Smantique structurale (Yapsal Anlambilim [1966]; Du sens (Anlam stne) [2 cilt, 1970, 1983]; Essais de smiotique potique (iir Gstergebilimi Denemeleri) [bakalaryla birlikte 1972]; Maupassant. La smiotique du texte. Exercices pratiques (Maupassant. Metnin Gstergebilimi. Uygulama Altrmalar) [l916]; Smiotique et sciences sociales (Gstergebilim ve Toplumsal Bilimler) [1976]; Smiotique. Dictionnaire raisonn de la thorie du langage (Gstergebilim. Dil Kuramnn Aklamal Szl) [J. Courts ve bakalaryla birlikte, 2 cilt, 1979, 1986]; Introduction lanalyse du discours en sciences sociales (Toplumsal Bilimlerdeki Sylem zmlemesine Giri) [. Landowski ve bakalaryla birlikte, 1979]; Essais de smiotique
36 M. Rifat, XX. Yzylda Dilbilim ve Gstergebilim Kuramlar 1, s. 202203.
58
des passions (Tutkularn Gstergebilimi stne Denemeler) [J. Fontanille ile birlikte, 1991]. A. J. Greimasn evresinde kurulan ama dnyann birok lkesinde de yesi bulunan Paris Gstergebilim Okulunun nde gelen temsilcileri arasnda da u kiileri belirtebiliriz: Jean-Claude Coquet (do. 1928): Smiotique littraire (Yaznsal Gstergebilim) [1972]; Smiotique. Lcole de Paris (Gstergebilim. Paris Okulu) [bakalaryla birlikte, 1982]; Le discours et son sujet (Sylem ve znesi) [2 cilt; 1984, 1985]; Michel Arriv (do. 1936): Les langages de Jarry. Essai de smiotique littraire (Jarrynin Dilyetileri. Yaznsal Gstergebilim Denemesi) [1972]; Joseph Courts (do. 1936): Introduction la smiotique narrative et discursive (Anlat ve Sylem Gstergebilimine Giri) [1976]; Le conte populaire; potique et mythologie (Halk Masal: Poetika ve Mitoloji) [1986]; Smantique de lnonc (Szcenin Anlambilimi) [1989]; Analyse smiotique du discours (Sylemin Gstergebilimsel zmlemesi) [1991]; Du lisible au visible. Initiation la smiotique du texte et de limage (Okunabilirden Grnebilire. Metnin ve Grntnn Gstergebilimine Giri) [1995]; ric Landowski (do. 1942): La socit rflchie. Essais de socio-smiotique (1989); Prsences de lautre. Essais de sociosmiotiques II (1997); Passions sans nom (Ad Konmam Tutkular) [2004]; Jacques Geninasca: Analyse structurale des Chimres de Nerval (Nervalin Les Chimresinin Yapsal zmlemesi) [1971]; F. Rastier: Essais de smiotique discursive (Sylem Gstergebilimi Denemeleri) [1973]; Claude Zilberberg: Une lecture des Fleurs du mal de Baudelaire (Baudelairein Ktlk ieklerinin Bir Okumas) [1972]; Flix Thrlemann: Paul Klee. Analyse de trois peintures (Paul Klee. Resmin zmlenmesi) [1982]; Jean-Marie Floch (19422001): Petites mythologies de lil et de lesprit. Pour une smiotique plastique
59
(1985); Anne Hnault: Les enjeux de la smiotique (2 cilt, 19791983); Historie de la smiotique (Gstergebilimin Tarihi) [1992]; Jacques Fontanille: Le savoir partag. Smiotique et thorie de la connaissance chez Marcel Proust (1987); Les espaces subjectifs: introduction la smiotique de lobservateur (znel Uzamlar: Gzlemcinin Gstergebilimine Giri) [1989]; Herman Parret; Jean Petitot; Hans-Georg Ruprecht; Alain Renier; Claude Chabrol; Paolo Fabbri; Ivan Darrault; Henri Qur; Denis Bertrand; vb.37
Fransadaki gstergebilim almalarnn evrimini etkileyen, bu almalar kimi kez hzlandran, kimi kez eitlendiren, kimi kez de eletiren en renkli kii Roland Barthestr (19151980). Gerekten de R. Barthes 1950lerden 1970lere uzanan srete gstergebilimi kendi deyiiyle bir serven olarak yaam ve deiik dnemlerde deiik dorultular izlemitir. imdi bu dnemleri yine kendi adlandrmalarndan esinlenerek yorumlayalm:
1. Hayranlk (ve umut) dnemi: 1950lerde nceleri K. Marxn ve J.-P. Sartren grlerinden, ardndan da F. de Saussureden etkilenen R. Barthes bu birinci aamada toplumsal sylenbilim (sosyal mitoloji) diye adlandrlan ilk denemelerini gerekletirir: Le degr zro de lcriture (Yaznn Sfr Derecesi) [1953]; Mtyhologies (ada Sylenler) [1957]. R. Barthes gstergebilimsel serveninin bu annda, hem bir gstergebilimci (semiyolog) hem de bir sylenbilimci (mitolog) olarak gstergeleri ve ada burjuva sylenlerini bilimsel biimde aklama, aydnlatma umudunu edinir. Gerekten de gelecei ve programyla, gstergebilim R. Barthesn hayranlkla ve umutla baland bir yntemdir artk.
37 Paris Gstergebilim Okulunun yaznsallk kavramna ve metin zmleme tekniine yaklam biimi iin bkz. ilerideki blmler.
60
2. Bilimsellik dnemi: 1960l yllarda R. Barthes, bu kez dorudan doruya dilbilimin ve yapsal zmleme yntemlerinin katklaryla, daha dorusu bunlar rnek alarak aratrma alann bilimsellie yneltir; gstergebilimi bir bilim olarak kurma tasarsndan ok bir sistematik uygulamaya ynelir. zellikle 1957 ve 1963 yllar arasnda gerekletirdii bu almalar da birka yl sonra yaymlanr: lments de smiologie (Gstergebilim lkeleri) [1964; gzden geirilmi ikinci basm 1965]; Systme de la Mode (Moda Dizgesi) [1967]. R. Barthes bu dnemde gstergebilimi bilimsel bir ilemler ve kavramlar btn stne oturtmaya alrken F. de Saussure ve L. Hjelmslevin dilbilim yntemlerini rnek almtr. Ancak, lments de smiologiede F. de Saussuren nerisini tersyz etmekten de geri kalmaz.38 Gerekten de F. de Saussure, dilbilimi ileride kurulacak genel gstergeler biliminin bir blm olarak dnrken, R. Barthes gstergebilimi, dilbilimin bir blm olarak tasarlar; nk, gstergebilimin ele alaca dizgelerin ancak dil desteiyle bir gereklik kazanacana inanr. R. Barthes bu yaptnda, gstergebilim ilkelerini yapsal dilbilimden kaynaklanan drt balk altnda ve ikili kartlklar biiminde toplar: I. Dil ve Sz; II. Gsterilen ve Gsteren; III. Dizim ve Dizge; IV. Dzanlam ve Yananlam. Moda dilini inceledii Systme de la Mode ise R. Barthesn dizgeletirme abalarnn en st aamasn oluturur. 3. Metin dnemi: 19661970 yllar arasnda V. Propp, J. Derrida, M. Foucault, J. Lacan ve Tel Quel topluluunun (zellikle J. Kristevann) etkisinde kalmaya balayan R. Barthes, nce 1966da Introduction lanalyse structurale des rcits (Anlatlarn Yapsal zmlemesine Giri) adl almasn yaymlar. Artk yeni bir kavram (anlat kavram) gndeme
38 M. Rifat, a.g.y., s. 188189.
61
getirmitir; yapsal zmlemenin de snrlarn buna gre yeniden gzden geirmeyi amalar. Ama drt yl sonra yaymlayaca S/Z adl yaptyla yapsal zmleme modelinden uzaklaarak oul okumaya dayal yeni bir metin kuramna ynelir. J. Kristevann yaklam arln duyurmaya balamtr artk. Metin kavramna yeni bir bak as getirdii dnemdir bu yllar. 4. Umut, bilimsellik ve metin dnemlerindeki ynlendirici etkilerin szlp kaynat yllar: R. Barthesn 19701980 arasndaki almalarn kapsar. Artk bu yllarda R. Barthes, aratrmalarn bir yandan Tel Quel topluluunun (Ph. Sollers, J. Kristeva, vb.) almalaryla iyice kaynatrm, bir yandan yarzyaamyksel, yareletirel yaptlar retmeye koyulmu, bir yandan da Collge de Francen (Paris) Yaznsal Gstergebilim krssnde son derece zgn, aykr ve renkli gstergebilim dersleri vermeye balamtr.39 Le plaisir du texte (Metnin Verdii Haz) [1973]; Roland Barthes par Roland Barthes (Roland Barthes Roland Barthes Anlatyor) [1975]; Fragments dun discours amoureux (Bir Ak Syleminden Paralar) [1977]; La leon (Ders) [1978]; La chambre claire (Aydnlk Oda) [1980] gibi yaptlar bu dnemde gerekletirdii almalarna rnek gsterilebilir. R. Barthes artk bu dnemde, metinleri yorumlayan ya da zmleyen gstergebilimciler ile yazn eletirmelerini, yaymlanm bir yapt stne konuan aratrmaclar ya da niversite profesrleri olarak deil, birer yazar olarak grmek ister. Bir metin stne konuan kiinin de yeni bir metin yarattna ya da yaratmas gerektiine ve ancak byle var olabileceine inanr. nk R. Barthesa gre, metinlere
39 Bu derslerin bizce en ilgi ekici olan La prparation du romandr. Yaptn Trke evirisi iin bkz: Romann Hazrlan 1.
62
ynelik zmlemenin kesin gelecei, herhangi bir zmleme reetesi yaratmak deil, bir yaz olarak ortaya kmaktr. R. Barthesn sunduu metin kuramnn sonuta tek istei vardr; bu, ortaya kacak yorumun da bir metin olmasdr. Dolaysyla R. Barthes sz konusu dnemdeki gstergebilim derslerinde ve yazlarnda, eletirmenlerden, aratrmaclardan, profesrlerden ok, okuyan ve yaz reten kiilere seslenir. Artk hem bir metni okurken, hem de bu metin stne bir yazar olarak yeni bir metin, bir yaz retirken haz duyma, tad alma sz konusudur. Ortada artk bir bilimden sz edilecekse, bu, haz duymann, tad almann bilimi olacaktr. te R. Barthes kendine zg bu gstergebilimsel serve40 ni yaarken, kimi kez ayn anda, kimi kez de art arda olarak u temel soru(n)larn yantn vermeye almtr hep: Yaz nedir?; Yapsalclk nedir?; Eletiri nedir?; Okuyanyazan zne nedir?41
Fransada Julia Kristevann (do. 1941) almalar da gstergebilime bir baka boyut getirdi ve canllk kazandrd. Dilbilimin yan sra mantn, matematiin, psikanalizin ve diyalektik maddeciliin kavramlarndan yararlanan J. Kristeva, gstergebilimi bir eletirel bilim ve/ya da bilimin eletirisi olarak grd. 1968de yaymlad Semeiotike. Recherches pour une smanalyse (Gstergebilim. Bir Gstergezm in Aratrmalar) adl yaptnda gstergebilimsel zmleme iin
40 R. Barthesn gstergebilimle ilgili ayr ayr yaymlanm yazlar lmnden sonra LAventure smiologique (Gstergebilimsel Serven) [1985] ad altnda biraraya getirilmitir. indeki ilk yaz da ayn bal tamaktadr. Bu yaznn Trke evirisi iin bkz. R. Barthes, Gstergebilimsel Serven, 5. bask, s. 319. Ayrca R. Barthesn daha ayrntl deerlendirilmesi iin bkz.: M. Rifat, XX. Yzylda Dilbilim ve Gstergebilim Kuramlar, 1, 2; M. Rifat (hazrlayan), Roland Barthes: Yazma Arzusu. 41 M. Rifat, XX. Yzylda Dilbilim ve Gstergebilim Kuramlar 1, s. 189190.
63
yeni bir kavram nerdi: Gstergezm ya da anlamzm (Franszcas smanalyse). Bylece metin zmleme anlayn temelde psikanalize (ruhzme) baladn gsterdi. Bu arada M. Bahtinden de metinleraras ilikiler kavramn alarak gelitirdi. J. Kristevann gstergezm yntemi temelde u iki kavramn ve aamann ayrt edilmesine dayanr: reten metin (Franszcas gnotexte) ve retilmi metin (Franszcas phnotexte). reten metin, bir metnin retilecei mantksal, derin dzeyi, yani dorudan doruya retme aamasn belirtir. retilmi metnin yapland yerdir reten metin. Gstergelerin itepilerle donand aamadr; anlam retiminin asl kaynadr. Bu adan reten metin hem dilseldir hem de itepisel. reten metin, ortaya km, sonulanm olan retilmi metindeki (olgu metin de diyebiliriz) znenin oluumuna zg mantksal ilemleri ortaya koyar. retilmi metin ise retimi bitmi, sonulanm, biimsel olarak kapanm metin dzeyini gsterir. J. Kristevaya gre bir metin, retkenlii simgeler; yalnzca bitmi bir almann rn deil ama metnin reticisi ile okurunun bulutuu bir retimin oluma alandr. Bundan da bir metnin, srekli bir retim, bir alma iinde bulunduu ortaya kar. Metnin byle bir retkenlii de yalnzca dilsel boyutu inceleyen dilbilimsel bir betimlemeyle saptanamaz. Bu nedenle gstergezm, reten metin ile retilmi metin arasndaki ilikileri inceler. J. Kristevann bu yaklam, bir bakma konuan ya da reten znenin nasl hareket ettiini, nasl yn deitirdiini (...) ve yine nasl yitip gittiini aratrmaktr. te yandan yine bu yaklama bal olarak (...) J. Kristeva her metinde baka metinlerin bulunduunu kabul eder. Hem eski kltrn hem de evresel kltrlerin metinleridir
64
bunlar. Bir baka deyile, her metin eski ve evre metinlerin yeni bir dokusudur. (...) Bu da her metnin varolu koulu olan metinleraras ilikileri (Fr. intertextualit), karr ortaya. J. Kristevann gstergezm kuramna toplumsal ve tarihsel boyut kazandran da ite bu metinleraras ilikilerdir. Gerekten de J. Kristeva, bir metnin hem tarihi grp okuduunu, hem de tarihin iinde yer aldn syler. Buna bal olarak da gstergezm, metinleri br metinler iinde, bir baka deyile toplum ve tarih iinde deerlendirir.42 J. Kristeva, gstergezm anlayn Tel Quel dergisinde gndeme getirmi ve zellikle R. Barthesn desteini grmtr. Gstergebilimle ilgili br yaptlar arasnda zellikle unlar sayabiliriz: Le texte du roman (Romann Metni) [1970]; La rvolution du langage potique (iirsel Dilin Devrimi) [1974]; Le langage, cet inconnu (u Bilinmeyen Dil) [1981]; vb. Fransada 1960 sonrasnda gstergebilimle balantl alanlarda adlarn duyuran br aratrmaclar arasnda da u kiileri (ilgi duyduklar konularla birlikte) belirtmemiz gerekir:
F. de Saussure . Buyssens A. Martinet dorultusundaki ilevsel dilbilimden esinlenerek bildiriim amal dild gsterge dizgelerini inceleyen Georges Mounin (19101993), Luis J. Prieto (19261996) ve Jeanne Martinet bildiriim gstergebilimi diye adlandrlan bir dorultuda almalar yaptlar. nceleri Rus biimcilerinin, zellikle de R. Jakobsonun grlerinden, sonralar da M. Bahtinin kavramlarndan esinlenen Tzvetan Todorov (do. 1939), ortaya koyduu yaznbilim anlayyla dikkati ekti. Metinleri dilbilim kategorilerinden yararlanarak inceleyen bir anlat zmleme modeli gelitirdi; ayrca yaznsal eletiri denemeleriyle de dik42 M. Rifat, a.g.y., s. 142143.
65
kati ekti. Konumuzla ilgili yaptlar zellikle unlardr: Grammaire du Dcamron (Dekameronun Dilbilgisi) [1969]; Potique de la prose (Dzyaznn Yaznbilimi) [1971]; Potique (Yaznbilim) [1973]; Thories du symbole (Simge Kuramlar) [1977]; Les genres du discours (Sylemin Trleri) [1978]; Introduction la littrature fantastique (Fantastik Edebiyata Giri) [1979]; Mikhal Bakhtine, le principe dialogique (Mihail Bahtin, Diyalojizm lkesi) [1981]; Critique de la critique (Eletirinin Eletirisi) [1984]; vb.
Fransz yaznbiliminin nde gelen temsilcilerinden biri de Grard Genettetir (do. 1930). Anlat tekniklerini ve trlerini, anlatdaki bak alarn, metinleraras ilikileri, anlatlardaki yklemeyi ve zamanlarn dzenleniini kendine zg bir biimde ele alan G. Genette grlerini daha ok Figures (5 cilt; 1966, 1969, 1972, 1999, 2000) balkl yaptlarnda ortaya koymutur. G. Genettenin br yaptlar arasnda da zellikle unlar saylabilir: Mimologiques (1976); Introduction larchitexte (nmetne Giri) [1979]; Palimpsestes [1982]; Nouveau discours du rcit (Anlatnn Yeni Sylemi) [1983]; Luvre de lart (Sanat(n) Yapt) [1994]; vb.43 Fransada gstergebilimsel almalaryla dikkati eken br aratrmaclar da yle sralayabiliriz: Sinema gstergebilimiyle ilgilenen Christian Metz (19311993): Essais sur la signification au cinma (Sinemada Anlamlama stne Denemeler) [2 cilt, 1968, 1972]; Langage et cinma (Dil ve Sinema) [1971]; Essais smiotiques (Gstergebilim Denemeleri) [1977]; anlatlarn mantksal yapsna ilikin bir zmleme modeli gelitiren Claude Bremond (do. 1929): Logique du rcit (Anlat43 G. Genettein anlat trleri, anlatdaki bak alar ve metinleraras ilikiler konusundaki grleri iin bkz. M. Rifat, a.g.y., s. 146149.
66
nn Mant) [1973]; Nicolas Ruwet (19322001): Langage, musique et posie (Dil, Mzik ve iir) [1972]; H. Meschonnic (19322009): Pour la potique (Yaznbilim in) [4 cilt, 1970-1973, 1977]; L. Marin (19311992): tudes smiologiques. critures. Peintures (Gstergebilimsel ncelemeler. Yazlar. Resimler) [1971]; Philippe Hamon: Introduction lanalyse du descriptif (Betimselin zmlemesine Giri) [1981]; Texte et idologie (Metin ve deoloji) [1984]; yorumbilim almalaryla dikkati eken ve Paris Gstergebilim Okuluyla yakn bir balant iinde bulunan Paul Ricur (1913-2005): Le conflit des interprtations (Yorumlarn atmas) [1969]; Temps et rcit44 (Zaman ve Anlat) [3 cilt, 19831985]; vb. Bu arada, Fransadaki etkinliklerle ilgili olarak bir de felsefeci Jacques Derridadan (19302004) sz etmemiz gerekir. Yukarda yapbozucu eletiriyi ele alrken, J. Derridann grlerinin, bu yaklam biiminin domasna yol am olduunu belirtmitik. Gerekten de sesmerkezci dilbilim kuramlar yerine yaz kavramna nem veren yazbilimi (Franszcas grammatologie) ve yapbozma (Franszcas dconstruction) ilemini ortaya atan J. Derrida Fransada zellikle 1960l ve 1970li yllarda etkili olmutu. Ama kendi grlerine dayal bir eletiri akmnn (yapbozucu eletiri) ABDde gelimesinden sonra J. Derrida son yllarda Fransada yeniden ilgi grmeye balad. Daha ok felsefenin snrlar iinde yer alan yaptlar arasnda zellikle unlar belirtebiliriz: Lcriture et la diffrence (Yaz ve Ayrm) [1967]; La Voix et le Phnomne (Ses ve Olgu) [1967]; De la grammatologie
44 P. Ricurn yorumbilimle ilgili yaklam iin bkz. M. Rifat, Daha yi Anlamak in Daha Fazla Aklamak steyen Bir Yorumbilimci: Paul Ricur, Cogito, 56 (Paul Ricur zel Says), Gz 2008, s. 5158; P. Ricur, Zaman ve Anlat 1: ZamanOlayrgsl Mimesis; Zaman ve Anlat 2: Tarih ve Anlat.
67
(Yazbilim stne) [1968]; La dissmination (Yaylma) [1972]; Marges de la philosophie (Felsefenin Snrlar) [1972]; Positions (Konumlar) [1972]; LArchologie du frivole (Bo eylerin Arkeolojisi) [1973]; La Vrit en peinture (Resimde Gereklik) [1978]; perons: les styles de Nietzsche (1978); La Carte postale. De Socrate Freud et au-del (1980); Otobiographies (1984); Mmoires, Pour Paul de Man [1988]; Apories (1995); vb.
* Dnya gstergebilim kaynakalarna girmi, kendi alanlarnda kuramsal adan etkili olmu u kiileri de zellikle belirtelim: Yorumbilim: Hans-Georg Gadamer (19002002), Eric D. Hirsch (do. 1928); metin dilbilimi: Janos Sandor Petfi (do. 1931); retici yaznbilim ve edimbilim: Teun Van Dijk, Thomas G. Pavel (do. 1941); yazn gstergebilimi ve tiyatro gstergebilimi: Andr Helbo (do. 1947); matematik ve gstergebilim: Solomon Marcus (do. 1925); felsefe, mantk ve gstergebilim: Georges Kalinowski; grsel gstergebilim: Ren Lindekens; szbilim: Groupem, A. Kibedi-Varga, Jean-Marie Klinkenberg; genel edimbilim: John R. Searle (do. 1932); anlatbilim: JeanMichel Adam; vb. [Aklama: Gstergebilimle yakndan balantl olan yaznsal eletiri (L. Spitzer, E. Auerbach, YeniEletiri Akm), toplumbilimsel eletiri (L. Goldmann), felsefi eletiri (G. Deleuze), ruhsal eletiri (Ch. Mauron), olusal (genetik) eletiri iin bkz. M. Rifat: XX. Yzylda Dilbilim ve Gstergebilim Kuramlar 1; Yaklamlaryla Eletiri Kuramclar.] Trkiyede. 1930lu yllarda Leo Spitzerin (18871960), 1930lu ve 1940l yllarda Erich Auerbachn (18921957), 19581962 yllar arasnda da Algirdas Julien Greimasn (19171992) Trkiyede ders vermi olmas metin inceleme ve yorumlama yntemlerinin gelimesine, dil ve edebiyat kuram68
larna zel bir ilgi gsterilmesine elverili bir ortam hazrlad. 1960lardan balayarak daha ok dilbilimin ve insanbilimin (antropolojinin) salad kavram ve ilkelere dayanlarak yaplan gstergebilimsel almalar daha sonraki yllarda zellikle genel gstergebilim, tiyatro gstergebilimi, masal zmlemesi, sinema gstergebilimi, anlatbilim, yorumbilim, dil felsefesi, almlama estetii, yapbozucu eletiri alanlarnda gerekletirilen telif ve eviri almalarla eitlendi. Gerek dorudan doruya gstergebilim alan iinde, gerekse gstergebilimle yakndan balantl alanlarda (zellikle de edebiyat eletirisi; metin incelemesi; anlatsal bak as; tiyatro, sinema, mimarlk, reklam incelemeleri; vb.) almalar yapm yazar ve aratrmaclar arasnda zellikle u adlar sayabiliriz: Adnan Benk, Tahsin Ycel, Sheyl Bavrav, Mehmet Rifat, Akit Gktrk, Berna Moran, Doan Aksan, Gl Ik, Fatma Erkman, Enis Batur, Ouz Demiralp, nay Szer, r Sayn, Ayegl Yksel, Sema Rifat, Nkhet (Gnde) Gz, Veyis zek, Aye Eziler Kran, Seil Bker, vb. [Ayrca bkz. ileride Trkiyede Gstergebilimle lgili Balca almalardan balkl blm.]
69
IV. BLM
METN ELETRSN ETKLEYEN K GSTERGEBLMSEL MODEL: EYLEYENLER MODEL / LEVLER MODEL*
Anlamlama gstergebilimi yntemsel adan bir btn olarak kullanlabilecei gibi, kuramn zellikle anlat boyutu iin gelitirmi olduu modeller de yaznsal eletiriyi, yaznsal incelemeleri, metin aklamalarn ya da anlat zmleme tekniklerini byk lde etkilemitir. Biz imdi burada metin eletirisine yn vermi iki gstergebilimsel model stnde durmak istiyoruz: eyleyenler modeli ile ilevler modeli. 1. Eyleyenler modeli: Anlatlar, ok deiik biimlerde gerekleme durumu bulsalar da anlatdaki olaylar ayn tipkiiler (eyleyenler: Fr. actants) evresinde gelime gsterirler; bu eyleyenlerin zellikleri de anlatdaki ilikilerine gre belirlenir. Eyleyenler, anlat dilbilgisinin (anlat szdiziminin) deiik kiileridir. A. J. Greimas, kuramnn 1966daki aamasnda alt eyleyenli bir model oluturmutur:
* Bu blm iin ayrca bkz. M. Rifat, Algirdas Julien Greimas ve Paris Gstergebilim Okulu, XX. Yzylda Dilbilim ve Gstergebilim Kuramlar 1.
73
GNDEREN
NESNE
GNDERLEN
YARDIMEDEN
ZNE
KARIIKAN
Bu eyleyenler modeli dorudan doruya znenin (kahramann) ulamay amalad ve Gnderen ile Gnderilen arasnda bir iletiim birimi olarak konumlanan Nesne evresinde odaklanr. znenin isteiyse, Yardmeden ile Karkann anlatda oynayacaklar rollere (yaptrmlara) gre biimlenir. Bu modeldeki kavramlar yle aklayabiliriz: Gnderen: Anlaty harekete geirir. Arayn Nesnesini belirler ve eksiklii duyulan bu Nesnenin bulunmas iin bir kiiyi (kahraman, zneyi) greve arr; Nesne: Anlatda aranlan eyleyen; arayn konusu; zne: Gnderenin arsna uyarak onunla bir anlama (szleme) yapan ve arayn konusu olan Nesneyi bulup getirmekle grevlendirilen eyleyen (kahraman); Karkan: znenin arayn durdurmaya, engellemeye alan eyleyen, Kartzne. Yardmeden: znenin arayn kolaylatran, ona grevini yerine getirmede katkda bulunan eyleyen: zne/Nesne arasndaki iletiimi kolaylatrr. Gnderilen: Arayn konusu olan Nesneyi znenin aray sonunda elde eden ve zneyi dllendiren eyleyen. znenin baarszl karsnda da onu balangta yaplan anlama gerei cezalandracak olan eyleyen. 2. levler modeli: Anlatlar ilevler diye adlandrlan, eylem-tiplerinin zincirleniine gre betimlenebilirler. Bu ilevlere verilen adlarla da anlatdaki eylemler (yani ilevler) betim74
Metin Eletirisini Etkileyen ki Gstergebilimsel Model
lenmi olur. V. Proppun Rus halk masallarna ilikin olarak saptad otuz bir ilev byle bir model ortaya koymutur. A. J. Greimas ise V. Proppun masallara ilikin incelemesinde saptad otuz bir ilevi yeniden snflandrarak bunlar anlatnn genel bir aray emas iine yerletirir. Anlatda znenin araynda yaad eylemleri aamal snamalar btn olarak tasarlar ve otuz bir ilevi bu aamalar iinde bltrr. Bir bakma V. Proppun kuramn kendi gstergebilimsel bak asna gre yeniden dizgeletirir. Buna gre her anlat bir balang durumu ile bir sonu durumu arasndaki dnmn gereklemesiyle oluur. Dnm eylemi de sz konusu iki durum arasndaki snamaya ayrlr: Yetilendirici snama: zne, arayn gerekletirebilmek iin gereken yetenekleri edinir, edinmeye alr; Sonulandrc snama: zne arad, kavumay arzulad Nesneye ulaabilmek iin gereken edimleri yerine getirir (temel snama da denir); Onurlandrc snama: znenin, temel eylemini baaryla sonulandrmasndan sonra, yani Nesneyi bulup Gnderilene teslim etmesinden sonra dllendirilmesi (baarszlk sz konusuysa onurlandrma cezalandrmaya dnecektir). Eyleyenler anlatda ilevleriyle belirlendiine gre, eyleyenler modeliyle ilevler modelininin zmlemede kaynatrlmas kendiliinden olacaktr:
GNDEREN NESNE onurlandrc snama GNDERLEN
yetilendirici snama
sonulandrc snama ZNE KARIIKAN
YARDIMEDEN
75
Gerek bu iki model, gerekse kuramnn teki aamalar iin bkz. yukarda 3. Blmn IV. altblmnde Fransada kesimi. Ayrca bkz ileride 5., 7., 8. Blmler. [Greimas kuramn daha ayrntl tantan ve uygulayan Trke yaptlar iin de bkz. Kaynakada Mehmet Rifat.]
76
V. BLM
TEMEL YAPI ZMLEMESNDE BAVURULAN GSTERGEBLMSEL DRTGEN MODEL
Herhangi bir anlam evreninin temel yapsn oluturan soyut birimleri ve bu birimler arasndaki ilikileri belirlemek, snflandrmak ve sergilemek iin anlamlama gstergebilimi (A. J. Greimas) tarafndan gelitirilen mantksal rnek ve bu rnein izimsel gsterimi gstergebilimsel drtgen (Franszcas carr smiotique) diye adlandrlr. Bu modelde ortaya konan ilikiler dzeni, bir anlaml btnn soyut ve mantksal dzeyde olumasn salayan temel anlamsal yap (ikilikler) ile temel szdizimsel yapy (ikiliin eleri arasndaki mantksal ilikiler, dnmler) deerlendirmeye yarar. Gstergebilimsel drtgen izimini (szcksel birimlerle birlikte) ve izimde yer alan eleri, vereceimiz bir rnekle aklayalm:
A A1 gzel A2 irkin
A2 irkin olmayan
A1 gzel olmayan
79
A A1 A1 A1 A2 A1 A2
ve ve ve ve ve ve ve
A A2 A2 A1 A2 A2 A1
: Anlam eksenleri : Kartlklar : Altkartlklar : eliikler : eliikler : Birbirini ieren (tmleyen) eler : Kartlk ve altkartlk bants : eliki bants : erme (tmleme) bants
Aklamamz gstergebilimsel drtgen stne yerletirdiimiz szcksel birimlere gre yapacak olursak gzelin kart esi irkindir, eliik esiyse gzel olmayandr. te yandan gzel ile irkin olmayan ve irkin ile de gzel olmayan karlkl olarak birbirlerini ierirler (tmlerler). Demek ki gzelden ya da irkinden kalkarak kart, eliik ve ierilen eleri bulabiliriz. Dnmleri salayan mantksal ilemlerse deilleme, varlama ve dolaysyla iermedir. Gstergebilimsel drtgen modelinin bir metne uygulanmasn ilerideki 8. Blmde ele alacaz. [Ayrca bkz. M. Rifat, Homo Semioticus ve Genel Gstergebilim Sorunlar.]
80
VI. BLM
GSTERGEBLM AISINDAN YAZINSALLIK KAVRAMI*
I. Yaznsallk Kavramnn Ortaya k

Gstergebilim, zellikle de Paris Gstergebilim Okulunun gelitirdii mantksalmatematiksel gstergebilim (anlamlama gstergebilimi) kurulu aamasna denk den yllarda (19601980 aras), uygulama alan olarak daha ok yazn (edebiyat) semi, ayrca halk edebiyatnn rneklerinden olan olaanst masallar da inceleme konusu yapmt. Yaznsal metinler stnde yaplan bu zmleme almalarnda, bir yandan kuramsal zmleme modeli oluturulurken, te yandan da yaznn ne olduu, ne tr metinlere yaznsal metin dendii, yaznsal diye adlandrlan metinleri br metin trlerinden ayran zelliklerin neler olduu aratrlyordu. 1960l ve 1970li yllarda metin trlerini saptama, metinlerin tipolojisini dzenleme almalar srdrlrken, yllar nce, 1920lerde, R. Jakobson ile br Rus biimcileri tarafndan ortaya atlm ve snrlar aratrma konusu yaplm yaznsallk (Rusas literaturnost) kavram da yeniden gndeme gelmiti. R. Jakobsona gre, yazn biliminin konusu yazn deil, yaznsallk olacakt; bir baka deyile, belli bir yapt yaznsal yapan eyi aratracakt bu yazn bilimi.1
* Bu blme Gsterge Eletirisi adl kitabmzda da yer verilmitir 1 Bkz. R. Jakobson, Questions de potique, s. 15.
83
Rus biimcileri, bu amala yaptklar incelemelerde, yaznsal zellikleri, bir ilevler btn olan biim boyutunda aramlar ve yazna zg birtakm anlatm tekniklerinden sz etmilerdi. Yaznsallk, 1960l ve 1970li yllarda, yeniden ele alnrken, yaznsal diye adlandrlan metinlerin br metinlerden ayrlmasn salayan metinii nitelikler (metnin yapsna zg nitelikler), dolaysyla yapya ilikin baz ltler bulunup bulunmad stnde duruldu. Dilbilimciler, eletirmenler, gstergebilimciler, biem sorunlaryla ilgilenen aratrmaclar ortaya deiik ama birbirini btnleyen grler attlar. 1970li yllarn balarndaki tartmalara ve grlere dayanarak, biz de 1976da, yaznsallk sorunlarna dilbilim ve gstergebilim asndan yaklaan, yaplan aratrmalar ve belirlenen ltleri tantan, Trk yaznndan rneklere dayanarak bir bireime gitmeye alan bir kitap yaymladk.2 1976dan gnmze uzunca bir sre geti. Bu sre, gelimekte olan bir bilimsel tasar (gstergebilimsel tasar) iin ok nemli bir sreydi. Nitekim, balangta yaznsal metinlerle snrl kalan aratrmalardan, giderek her eit metnin inceleme konusu yapld aratrmalara geildi. Yalnzca yazl metinler deil, anlaml bir btn deeri tayan deiik dizgeler (mzik, mimarlk, siyaset, hukuk, vb.) de incelendi. Bu almalar sonucunda, en yalndan en karmaa eitli sylem (metin) trlerinin ayrc zellikleri belirlenmi oldu. 1920lerde R. Jakobson ve Rus biimcilerinin, 1960l ve 1970li yllarda gstergebilimcilerin szn ettikleri yaznsallk kavram da bu yeni gelimeler sonucu, metinlerin i zellikleriyle belirlenebilecek bir kavram olarak grlmenin
2 M. Rifat, Yaznsal Betik stne Aratrmalar. (O yllarda metin terimi yerine betik terimini kullanmtk. Ama bu szck, dar bir evre dnda, yaylma alan bulamad.)
84
Gstergebilim Asndan Yaznsallk Kavram
yan sra, alara, kltrlere, toplumsal deerlere gre de deiim geiren bir kavram olarak tanmlanmaya balamt. 1976da yaymladmz kitapta o gnn kuramsal yaklamlarna dayanarak belirlemi olduumuz yaznsallk niteliklerini ya da ltlerini, burada imdi yeniden, daha geni, daha kuramsal bir biimde ele alrken, son yllardaki gstergebilimsel gelimeleri, deerlendirmeleri ve bak alarn da tartarak vermeye alacaz.
II. Yaznsal Metin Kavramnn Varsaymsal Bir Tanm

Yaznsal gstergebilim (edebiyat semiyotii) asndan yazn, belli bir toplumsal kltr tarafndan yaznsal olarak kabul edilen ve kendine zg niteliklerle donanm iki temel dzlemden (anlatm ve ierik) oluan metinler toplamdr. Kukusuz byle bir tanmlama, kendi iinde, tanmlanmas gereken iki ayr kavram iermektedir. Yaznsal ve metin. Burada btnyle, yaznsallk kavramnn tartmasna yneldiimizden, bu birinci kavram ilk aamada tanmlamamz olanaksz. Ama metin kavramn az ok belirleyebiliriz. Metin, gstergebilim asndan, sylem (dilsel boyuttaki birimlerin ilikileri; anlatm dzlemi) ile anlat3 (anlam ve ykleme boyutundaki birimlerin ilikileri; ierik dzlemi) dzlemlerinden ve bu dzlemlerin birbiriyle olan ilikilerinden oluan bir btndr. Bu iki dzlem de, birbirinden grece olarak bamsz katmanlardan oluur. imdi yaznsal ve metin kavramlarn birletirip, ortaya kan btnn (yaznsal metin), br btnlerden (br metinler) ayrlmasn salayan zellikler
3 Burada anlat kavramn daha nce ele aldmz geni anlamyla deil de dar ve teknik anlamyla kullanyoruz.
85
bulunup bulunmadn aratralm. Bir baka deyile, yaznsal metnin ayrc zellikleri diye ortaya atlp tartlan niteliklere ya da ltlere bakalm ve bunlarn gstergebilim asndan ne derece geerli olduklarn tartalm.
III. Yaznsallk Nitelikleri, ltleri ve Postulatlar

Burada yaznsallk kavramn, birbiriyle balantl, birbirini ieren deiik alardan ele alrken, belli nitelikleri, ltleri ve postulatlar tartmaya ve deerlendirmeye alacaz.
III. 1. Yaznsal Metin Ak Bir Btn mdr, Yoksa Kapal Bir Btn m?
Metinlerin kabaca iki dzlemden kurulu olduklarn kabul ettiimize gre, yaznsal metinlerin de akl ya da kapall sorununu bu iki dzleme gre deerlendirmemiz gerekir. nce, sylem diye adlandrdmz ve eitli dilsel elerin birbiriyle birlemesinden oluan dzlemi ele alalm (bu dzeye bir baka terimle anlatm dzlemi de diyebiliriz). Sylem dzleminin kapal olmas, kendi btnleniini, tamamlann bir kapallk gstergesiyle gerekletirmesine baldr. Sylem dzlemini, anlatm dzlemi olarak da adlandrdmza gre, sylemin kapalln, anlatmn yeni birimlerle oalmasna son veren bir gsterge, okura nceden gz krpan bir birim, bir iaret kullanlmas olarak ele alabiliriz. Anlatm boyutunda, bir balang ile bir sonu belirten zelliklerin bulunmas, sylemin al ve kapan yerlerini gsterir. Szgelimi, bir iirin bana konan Gazel, Sone gibi adlar (balklar) daha girite, okura, iirin nerede kapanacan, akln sylem asndan ne zaman ve nerede biteceini belirten gstergelerdir. Gazel bal, iirin genelde
86
5 ile 15 beyit, ounlukla da 5 ile 10 beyit arasna sktn belirtirken, bir Sone bal da iirin 14 dizede biteceini (4+4+3+3) gsterir. Demek ki, kurallar belirlenmi, deimeyen, sabit biimli iir trlerinin sylem asndan yazl program bir kapalln belirtisidir. Metinleri biimsel adan kapal bir nesne yapan, dolaysyla yine sylem boyutuna ilikin olan temel zelliklerden biri de noktalama iaretlerinin kullanmdr. Bu, yaznsal metinler iin de geerlidir. lk satr balatan byk harf ile son satr kapatan biti noktas arasnda kalm, bylece sylem boyutunun alp kapand metinler en ok rastlanan metinler olmu, hatta metin kavram bile ilk satr balatan byk harf ile son satr kapatan nokta arasndaki btn olarak tanmlanmaya allmt. Noktalama iaretlerinin, yaznsal metinlerde de sylem boyutunun alp kapatlmasnda ok ska kullanlan birimler olduu bir gerektir. Ancak noktalama iaretlerine hi yer vermeyen ve yaznsal diye adlandrlan metin rneklerine de rastlanr. Fransz airleri arasnda Mallarm (Un coup de ds jamais nabolira le hasard) ile Apollinairein (Calligrammes), Trk airleri arasnda Turgut Uyar (Divan), Asaf Halet elebi (Om Mani Padme Hum), Attil lhan (Yasak Sevimek; Byle Bir Sevmek), Can Ycel (Beibiryerdedeki Naat), Salh Birsel (Haydar Haydar), Arif Dino (ok Yaasn llerdeki Matematik iir Gzlerin), Cemal Sreya (vercinka), vbnn birok iirinde, noktalama iaretlerinin ve byk harf/kk harf ayrmna dayanan bir kullanmn bulunmadn grrz. Trk airleri arasnda zellikle Turgut Uyar, Asaf Halet elebi ve Attil lhann sz konusu kitaplarnda, iirler genellikle noktalama iaretlerinden ve byk harf kullanmndan arndrlmtr. br airlerin metinlerindeyse, satr balar byk
87
harfle balarken birok iirde noktalama iareti grlmez. Dolaysyla, bu iirler, sylem boyutu asndan kendi kapallk gstergelerini tamazlar: Bu adan sylem boyutu ak braklm iirlerdir bunlar. Geleneksel snflandrmalarda, yaznsal metinlerin bir alt tr olarak belirlenen iirlerin sylem boyutundaki kapallk gstergesine bir baka rnek de, halk iirinden verilebilir. Baz halk iirlerinde ozann adnn gemesiyle, dizelerin sona erecei iareti verilmi olur. Byle bir iir, biimsel boyutundaki kapallk gstergesini yine kendi iinde retmektedir. te yandan, halk edebiyat rnlerinden bir baka metin tr olan Karagz metinlerini ele aldmzda, burada, sylem boyutundaki kapan gstergesine daha ak seik bir rnek verebiliriz: Yktn perdeyi eyledin viran / Varaym sahibine haber vereyim hemn. Bu szler Karagz oyununun sylem boyutunda bitiini, kapann, btnleniini gsteren elerdir. Sylem boyutundaki kapallk ve aklk zelliklerinden sonra, imdi de yaznsal metinlerin anlat dzlemindeki kapalln ve akln ele alalm. Anlat dzlemi, anlam ve ykleme boyutudur. Bir baka deyile, anlat szcnden olaylar rgsn oluturan ve eyleme katlan ilevsel birimlerin4 aralarndaki ilikileri ve bu ilikilerin yaratt anlam evreni (anlatnn anlam boyutu) ile ykleme zincirini (anlatnn szdizim boyutu) anlyoruz. Anlat boyutunun kapall genelde yaznsal metinlere ilikin bir zelliktir ama, aada da belirteceimiz gibi, anlat boyutu kapal olduu iin ilgin bir yapya brnen metinlerin yan sra anlat boyutu ak braklm yaznsal metinlerden de sz edilebilir.
4 Gstergebilimde bu birimleri eyleyenler olarak adlandryoruz: Gnderen/Gnderilen; zne/Nesne; Yardmeden/Karkan.
88
Anlatnn kapallna en yaln rnek olarak bitimli eylemlerin kullanmn (aranlan bir eyi bulmak; istenilen bir yere varmak; lmek; vb.), anlatnn aklna en yaln rnek olarak da bitimsiz eylemlerin kullanmn (bir kimseyi ya da bir eyi aramak; bir olay aratrmak; bir yere ulamaya almak; bir ipucu dorultusunda ilerlemek; bir strateji iin hazrlk yapmak; yaamak, vb.) gsterilebilir. Bitimli bir eylemin ve bu eyleme dayal bir izlencenin (programn) uygulanmas, olaylarn, bu eylemin kapsad anlamlar tesinde srmeyeceini, bittiini belirtir. Saptanan, belirlenen izlencenin amacna ulamas, anlat srecini de btnler, kapatr. Szgelimi, polis romanlar diye adlandrlan metinlerin birou bir soruturmann (anlat izlencesi) balatlmasyla alr, bu soruturmann son bulmasyla da biter. Aranan kii (sulu), aratrlan gerek, metnin ak iinde ortaya karldnda (ya da byle bir kii veya gerein ortaya karldna inanldnda) yeni bir aratrmaya gerek kalmayacana gre, anlat izlencesi de kapanr. Ama buna karlk, iz srme izlencesinin yer ald baz polis romanlarnda, balatlan soruturmann son aamasna ve dolaysyla metnin son blmne gelindiinde, ortaya beklenmedik verilerin, ipularnn kt, bunun da yeni bir soruturmaya, yeni bir iz srmeye yol aaca, yol amas gerektii sezdirilir. Aranlan, aratrlan kii, konu, nesne, olay iin yeni bir soruturmann balatlaca, bylece metnin, anlat boyutu asndan, bir sonuca ulamadan noktaland grlr. Bu tr bir metin de, anlat dzlemi ak metin olarak adlandrlr. Anlat yaps, metin iinde btnlenmemi metinlerdir bunlar. Anlat ve sylem dzlemlerindeki alma ve kapanma teknikleri, yaznsal metinlerin en ilgi ekici zelliklerinden
89
biri olarak grlebilir. Yaplacak bir metin zmlemesinde, eletirisinde, yorumunda, metnin gerek sylem, gerekse anlat boyutundaki aklk/kapallk dzeninin aratrlmas, yapy kavramada nemli ipular verecek ve bir bakma yaznsalln snrlarn gsterecektir. almalarn daha ok yaznsal gstergebilim alannda ve Paris Gstergebilim Okulu dorultusunda srdren, aratrmalarndan byk lde yararlanma olana bulduumuz M. Arriv, 1982de yaymlad La smiotique littraire5 (Yaznsal Gstergebilim) balkl yazsnda, aklk/kapallk ikilisine gre yaznsal metinlerin bir tipolojisini yapmaya alr ve drt metin kategorisi belirler: A. Kapal sylem, kapal anlat: klasik trajedi, klasik biimli polis roman, vb.; B. Kapal sylem, ak anlat: zm olmayan dramatik metinler, tarihsel gndergesi olan kronikler, ayn kiilerin snrsz olarak yeniden belirdii roman evrimleri, vb.; C. Ak sylem, ak anlat: Yeniroman trndeki romanlar, aklklarn kendileri gsteren iirsel metinler, vb.; D. Ak sylem, kapal anlat: Kukusuz en az rastlanan durumdur bu. Anlatnn kapall, ou kez, sylemin kapallnn gstergesi ilevini grdnden, sylemin kapanmadn ak seik olarak gsteren bir belirtinin bulunmas zorunlu olmaktadr. Alfred Jarrynin Messalinei bu tekniin iyi bir rneini oluturur.6 M. Arrivnin bu tipolojisinin de gsterdii gibi, ancak A durumundaki metinler iin kapal ve C durumundaki metin5 Bkz. J.-C. Coquetnin ynetiminde hazrlanan Smiotique. L cole de Paris, s. 127147. 6 A.g.y., s.136.
90
ler iin ak nitelemesi kullanlabilir. B ve D durumundaki metinlerse hem ak hem de kapal metinlerdir. III. 2. Yaznsal Metnin Gndergesi Var mdr? Varsa Nerededir ve Nedir Bu Gnderge? Bir Baka Deyile, Yaznsal Metnin, Okuru lettii ey, Yer, Nesne, Olay, vb. Gerek Dnyada mdr, Yoksa mgesel Dnyada m? ncelikle gnderge szcnden ne anladmz aklayalm. Bu szc dilsel bir gstergenin gerek dnyada ya da imgesel dnyada bizi ilettii ey, yer olarak tanmlyoruz. Yaznsal metinlerdeki gnderge olayna gemeden nce, bu kavram, doal dilden alnm baz szcklerle aklamaya alalm. Szgelimi anka, mart, denizkz szcklerinin gerek dnyada ya da imgesel dnyada benzerleri yani gndergeleri vardr. Mart denildiinde, gerek dnyadaki bir varlk (gerek gnderge) sz konusuyken, anka denildiinde, gerek dnyada bulamayacamz ama bu kez imgesel dnyada var olan bir karlk (dsel gnderge) sz konusudur. Denizkz szc ise, hem gerek dnyada (otul amfibyumlar snfndan bir hayvan), hem de imgesel dnyada (doast yaratk) gndergeleri (gerek gnderge ve dsel gnderge) bulunan bir dilsel birimdir. Bu arada gerek gndergesi bulunduunu sylediimiz mart szc de bir romancnn anlatmnda, d gerektekine hi benzemeyen zellikler kazanabilir; bu durumda da gerek dnyadaki nesnesinden ayrlr kukusuz. Doal dil boyutundaki gnderge sorunu yaznsal metinlerde ele alndndaysa farkl bir durum ortaya kar. Yaznsal metinler, gstergebilim asndan kurmaca metinlerdir; deneyimsel (ampirik) dnyadaki bir eyin, bir durumun karl olmak zorunda deillerdir. Bir baka deyile ve gele91
neksel bir anlatmla, yaznsal metinler imgegcnn rnleridir; gerek dnyada gndergeleri yoktur, ancak benzerleri bulunabilir. Bu ngerekler dorultusunda ilerleyerek, yaznsal bir metnin, yazar tarafndan yaratlan evrenin bir paras olduu ve bir gndergesi varsa, bunun, d gerekte deil, yine o evrenin iinde yer aldn syleyebiliriz. Buna gre, yaznsal metnin gndergesi gerek gnderge deil dsel gndergedir. Ama bu dsel gnderge, d gerekteki durumlarla da benzerlik gsterebilir, onlar artrabilir. Bu da yaznsal metinlerin d gerekten bamsz bir evren yaratmakla birlikte, d gerekle olan balarn koruyabileceini gsterir. Ama sorun, yaznsal metinleri gerek dnya ile kurulacak bantlara gre deerlendirmek, yaznsall bu bantlarda aramak deil, yaznsal metinlerin, kendi gereklerini, kendi dorularn yine kendi yaplarnda tutarl bir biimde kurup kurmadklarna bakmaktr. Yaznsal metinlerin gerek dnyaya baz alardan benzeyen yaplar sunmas, bu yaplarn yine gerek dnyann kalplaryla yorumlanabilecei anlamna gelmez. Yaznsal metinlerin gndergesi olsa olsa dsel, yapay, imgesel, kendine dnk ve z gndergedir. Ama bu zellikler, bir kez daha belirtelim, d dnyann gereine benzer yanlarn bulunmasn da engellemez. Szgelimi Orhan Pamukun Kara Kitap adl romannda, d dnyann gereiyle ilikiler kurabilecek blmler, kesitler saptanabilir. Ama bu blmlerde, gerek dnya ile kurulacak bantlar, Kara Kitapn metnini, metin d gerek zelliklerle aklamak olur. Bu romandaki her blm, romann gelitirdii temel ve yan izlenceler (kiiler aras ilikiler ve araylar), kendi gndergelerini kendi iinde tamak zorundadr. Romann metninde bir gereklik, bir hakikilik, bir doruluk aranacaksa, bu ancak, romandaki kiiler aras anlat strateji92
lerine gre, roman iindeki kiilerin bu stratejileri deerlendirmelerine gre yaplabilir. Roman yaznsal klacak zellikler, gerek dnya ile roman arasndaki benzerlikler, uygunluklar deildir. Tarih konusunda belgelere dayanlarak yazlm tarih kitaplarnn d gerekte gndergesi vardr kukusuz ama, tarihsel olaylarn yer aldn grdmz her anlaty da bir tarih kitab sayamayz. te yandan, ister yaznsal olsun ister yazn d, her metin kendi gndergesini (gerek ya da dsel) kendi yaratrken, gndergelerin gereklii ya da dsellii konusu da kltrden kltre deiebilir. Szgelimi A. J. Greimas ve J. Courtsin belirttikleri7 gibi Afrikal bir topluluk iin, gerek, hakiki diye adlandrlan metinler ya da sylemler, mitsel anlatlardr. Gndelik olaylarn anlatsysa glmek iin anlatlan hikyeler arasnda yer alr. Bu adan, metinlerin gndergeleriyle ilgili saptamalar, toplumlarn anlamlandrma, deerlendirme biimine gre deimekte ama bu durum ele alnan metnin yaps konusunda da bir ey sylememektedir.
III. 3. okanlamllk Yaznsal Metne zg Bir Nitelik midir? Ya da Yaznsal Metnin Yaps, Yoruma Ak, Snrsz Anlamlar Tar m?
Bu sorular bir baka soruyla aarak ele almaya alalm: Yaznsal metinlerin, deiik dnemlerde, deiik eletirmenler ve gstergebilimciler tarafndan incelenmesi sonucu ortaya kan/kabilecek yorum farkllklar, sz konusu metinlerin yaplarnda, farkl anlamlar tamalarndan m kaynaklanr, yoksa eletirmenlerin bak alarndaki farkllktan m? Buradaki sorunun (ya da sorunsaln) birbirine kartm gibi grnen zellikleri, aslnda, birbirini btnleyici, biri olmadan var olmayan
7 Smiotique. Dictionnaire raisonn de la thorie du langage, 1. cilt, s. 213.
93
zelliklerdir. Bak alar, dnya grleri, ideolojileri ve zmleme yntemleri farkl olan eletirmenlerin ayn yaznsal metne baktklarnda farkl eyler sylemeleri, birbirine kart yorumlamalara gitmeleri sz konusu olabiliyorsa, bu durum, dorudan doruya yaznsal metnin okanlaml doasndan kaynaklanmaz m? Gndelik yaamda ve bu yaamn eitli dzeylerinde kullandmz doal diller, insanlar arasnda bildiriim salamada, anlamsal adan baz aksamalara, neredeyse bir iletiimsizlie yol aan bir yap sunarken, ayn yap ya da dizge, kurmaca nitelikli yaznsal metinlerde tam anlamyla karmak bir biime brnr. Bir baka deyile, doal dilleri bir ara olarak kullanan yaznsal metinler, bu aratan kendilerine zg yeni, ikinci bir dil dizgesi yaratrlar: Yaznsal metnin dili, doal dil stnde ykselen ikinci bir dil, treme bir dil, lt ve kurallardan sapan bir dil durumuna gelir. Doal diller boyutunda kimi durumlarda bildiriimi aksatacak bir zellik tayan, gndelik konumalarda bile deiik yorumlamalara yol aan ve konuan kiilerin stratejileri gerei sylediinin dnda bir eyler syleyen dilsel yap, yaznsal metinler boyutunda, birinci dil (doal dil) aamasndan ikinci dil (yaznsal dil) aamasna retici dnmlerle geer. Bu retici dnmler de, gerek sylem, gerekse anlat boyutunda bir okanlamlln kurulmasna yol aar. Sz konusu retici dnmler, bir metnin yaznsalln belirleyebilecek en nemli zelliktir kukusuz. Ancak okanlamll yalnzca yaznsal metinlere zg bir nitelik olarak grmek de olanakszdr. Dilsel dizgenin kullanld baka birok dzeyde de okanlamllktan sz edilebilir. Tanmlar gerei, tek anlaml terimlerden kurulu olan bilimsel metinler bile, okanlaml metinler olarak yorumlanmaktadr. Bu nedenle, yaznsal metinleri, okanlaml metinler olarak grmekten ok, anlamlln snrlarn iyice zorlayan metinler olarak deerlendirmek daha geerli olur.
94
Bu arada, okanlamlla bal bir baka soruna da deinmek gerekir: Eletirmen tarafndan getirilen yorumlardaki eitliliin snr sorunudur bu. Yaznsal metinlerin okanlaml bir muamma olduunu ileri srerek, bu tr metinlerde her eyin sylendiine, dolaysyla yorumlama aamasnda da her eyin ileri srlebileceine inanmak (inananlar da ok saydadr) yerine, gstergebilim, yaznsal metinlerde de her eyin birbiriyle bir bant iinde ortaya konduuna, konmas gerektiine, okanlamlln metin iindeki yapda bulunduuna, bir muammadan deil de bir ilikiler andaki okanlamllktan (ayn yerde birbiriyle balantl birok enin bulunmasn gstergebilim oulyerdelik diye adlandrr) sz edilmesi gerektiine inanr. Ama bu aamada yaznsal metne ilikin bir baka sorun kar ortaya: Yaznsal metin bitmi bir rn mdr, yoksa retime ak bir sre midir?
III. 4. Yaznsal Metin, retimi Bitmi, Tamamlanm Bir rn mdr, Yoksa Okurun retimine Ak Bir Sre midir?
Yaznsal metinlere ilikin zmleme modellerinde kuramsal adan birbirine kart noktalardan sz edilebilirse, bunlar arasnda belki de en belirgin olan, yaznsal metnin kimilerince bitmi bir rn, kimilerince de retime ak bir sre olarak deerlendirilmesidir. Kendilerine yapsal dilbilimi rnek alan baz aratrmaclar, yaznsal metni bitmi, tamamlanm, retimi sonulanm bir rn, bir yap olarak ele alrlar. Bir baka deyile, yaznsal metnin retim sreci yazar tarafndan gerekletirilmi ve btnlenmitir, onlara gre. Bu adan, metnin iindeki okanlamllk ne denli geni olursa olsun, metnin anlam dzlemleri artk oalamaz: retimi bitmi
95
bir dilsel yapdr artk o. Bu yaklama gre, metin ncesi ve metin sonras aamalar yoktur, yalnzca metin vardr. Yaznsal metnin, retimi bitmi bir dilsel yap biiminde deerlendirilmesine kar kan aratrmaclarsa, yaznsal metni bir retim kayna olarak grrler. Bu yaklama gre, yaznsal metnin varl, yazarn bu metne ykledii anlamlar ile okurun ayn metne verecei anlamlarn kaynamasndan oluur. Bylece hem metin ncesi, hem metin, hem de metin sonras, anlam retme devresine girmi olur. Bu da yaznsal metnin, retime kapal bir rn deil, sonsuz bir retim kayna olduunu gsterir onlara gre. Bu gr savunanlar, metinlerin yalnzca baka metinleri zmsemekle kalmadklarn, onlar dntrdklerini de ileri srerler ve hibir okurun, hibir bilimsel yaklamn yaznsal metinlerdeki retim srecini durduramayacana inanrlar. te bu iki kart gr, yaklamlarndaki varsaymsal ayrlktan tr, ayr zmleme modellerinin gelitirilmesine neden olmutur; ama her iki gr de, yaznsallktan sz etmektedir. Bu iki gr arasna ya da daha dorusu rn ve retim olgular arasna bylesine kesin bir kuramsal ayrm izgisi koymak yerine, R. Barthesn nerisini8 benimseyerek, yap (rn) dncesi ile sonsuz retim ekirdei dncesini (ya da bir baka deyile yap kavram ile birleimsel sonsuz kavramn) birbirini btnleyen eler olarak grmek daha geerli bir model karr ortaya. Gerekten de yaznsal metin, hem dilin kurallarna dayanlarak, dilin stnde oluturulmu bir yap, srekli ileyen bir dizgedir, hem de okurun zaman iindeki varlyla sonsuza ulaabilecek anlamsal bir retim
8 Bkz. R. Barthes, LAventure smiologique, s. 332. (Trke evirisi: Gstergebilimsel Serven.)
96
mekanizmasdr. Bu retimi salayan da hem ileyen yap iindeki ilikiler adr, hem de okurun bir metinden bir baka metne gemesini, bir baka metni artrmasn, bir baka metni grmesini salayan metin blgeleridir. Bir baka deyile, hem metin iindeki eler arasnda, eitli dzlemlerde kurulmu ilikiler vardr (metinii okanlamllk), hem de bu metnin gnderme yapt baka metinlerle kurulacak metinleraras ilikiler (metinleraras okanlamllk) sz konusudur. nk, yaznsal metin, bir kltr gstergesi olarak, kltrn br gstergelerine yani br metinlerine alr, onlarla balant kurar; onlar hem kendi iine alr, hem de dntrr. Bu aamada da yaznsallk sorunuyla ilgili yeni bir nitelik ortaya kar: Metinleraras ilikiler.
III. 5. Yaznsal Metin Baka Metinlerle (Yaznsal ve Yazn D) likisi Olan Bir Metin midir? Metinleraras likiler Yaznsalln Bir lt Olarak Grlebilir mi?
Yukarda da deindiimiz gibi, yaznsal metinler, bir kltr btnl oluturan br metinlerle, br dizgelerle bir balant kurabilir. Bu br metinler, ayn kltr ana ve uzamna ilikin olabilecei gibi, baka kltr alarndan ve baka kltr uzamlarndan da gelebilir. Bir yaznsal metnin bir dizge oluturmas, onun retim asndan btnlenmi olduunu gsterirken, evresindeki br kltr olgularndan koparlamaz oluu da aklnn bir belirtisidir. Her metin, bir baka kltr metninin zmlenmesi ve dntrlmesi sonucu oluur. Bir metnin, kendi yaps iinde baka metinleri barndrmas, baka metinlerden gizli alntlar tamas, baka metinlerin vard gr ve dnceleri gelitirmesi, ortaya metinleraras ilikiler sorununu 97
karmtr. Kltr, metinler, sylemler btn, birleimi olarak gren yazn kuramcs M. Bahtinin ortaya att okseslilik olgusu ya da karlkl etkileim olgusu (bir baka deyile diyalojizm), bu kltrn bir paras olan yaznsal metinleri de tarih, toplum ve kltr evreleriyle ele almay gerektirir. 1960l yllarda J. Kristevann M. Bahtinin diyalojizm (Rusas dialogisatsya) kavramndan esinlenerek gelitirdii metinleraras ilikiler kavram da, yaznsal metinlerin yorumlanmas olaynn snrlarn geniletmitir. Bylece metinii ilikiler kavram dnda bir de metinleraras ilikiler kavramndan sz edilmektedir. Metinleraras ilikiler, sonsuzluu, snrszl da beraberinde getirebilecei iin, yorumlamalarn, eletirilerin, zmlemelerin ve anlamlandrmalarn kiiden kiiye, adan aa, kltrden kltre deimesi, oalmas olayn da dourmaktadr. Bir metnin anlamlar evrenini metinii ilikilerde arayan gstergebilim ile ayn metnin anlamlar evrenini metinleraras ilikilerde bulan gstergebilim arasndaki ayrm, dorudan doruya bilimkuramsal (epistemolojik) bir ayrm olmaktadr. Bu iki yaklam biiminden hangisinin stn olduu tartmasn bir yana brakp (stnlk sz konusu deil kukusuz, birbirini btnleme sz konusu) metinleraras ilikiler sorununa bir rnek vermeye alalm. Orhan Pamukun Kara Kitap adl romannn arka kapak yazsnda yle bir tmce var: Allmadk bir dille yazlm ve okuyucunun dnp dnp yeniden okumak isteyecei hikyelerle kurulmu bir aray roman, bir ak roman, bir ansiklopedik roman Kara Kitap.9 Bu tmce, varsaymsal olarak, Kara Kitapn yapsn yanstan bir aklama olarak kabul edilecek olursa (ya da diyelim ki Kara Kitap
9 stanbul, Can Yaynlar, 1990.
98
tam olarak yanstan bir deerlendirme bu tmce), Kara Kitap hem metinii ilikiler, hem de metinleraras ilikilerden olumaktadr. Allmadk bir dille yazlm olma, hikyelerle kurulmu olma ve bir aray, bir ak anlatma, Kara Kitapn kendi iinde bir yap, bir dizge oluturduunu en gzel biimde ortaya koyar. Kullanlan dilin allmadk olmas, yaznsal dilin, gndelik dilden bir sapma sonucu gerekletiini ve bu romann da brlerine gre sapma asn artrdn gsterir. Okurun dnp dnp yeniden okumak isteyecei olgusuysa, ilk aamada metinii eler arasndaki kurgunun ekiciliini anlatrken, Kara Kitapn bir aray roman, bir ak roman olma zelliini de pekitirir. Dnp dnp yeniden okuma istei kukusuz, allmadk bir dilin kullanlm olmasndan da kaynaklanabilir. Ama, o zaman, allmadk dilin okura itici gelmediini, tam tersine ekici geldiini gsterir. Ne olursa olsun, btn bu zellikler, Kara Kitapn bitmi, tamamlanm bir rn olarak ele alnp, metinii yapsnn zmlenmesiyle yorumlanabilecek bir roman olduuna iaret eder; byle okunmasn ister. Ama deerlendirme tmcesindeki ansiklopedik roman deyii, okuma srecinin boyutlarn birden deitirir. Ansiklopedik roman kavram, aray roman ve ak roman kavramlaryla ayn dzlemde deerlendirilemez. nsan ilgilendiren bilgilerin yer ald yaptlar adlandrmada kullanlan ansiklopedi szc ve bu szcn sfat ansiklopedik, roman gibi, tanm ve nitelii belli kalplara smayan bir adlandrmayla birleince (ansiklopedik roman), insan ilgilendiren bilgileri kuatan yaznsal nitelikli bir metin tr
99
gibi tuhaf bir ey kar ortaya.10 Metinleraras ilikiler kavram da belki en gzel rneini bu ansiklopedik roman deyiinde bulur. Okurun dnp dnp yeniden okumak isteyecei hikyeler, Kara Kitap kuran hikyeler, romann son paras olan Epigraflar (s. 427) blmnn de gsterdii gibi kltr dnyasnn eitli bilgilerini ierip dntrd, dntrmeye alt iin, yine onlara almaktadr. Kara Kitap, Epigraflar blmnde belirtilmi ya da belirtilmemi baka metinlerin bir dnmdr; yeniden rlm bir metinler mozayiidir. Kara Kitap srekli olarak kltr dnyasndaki br metinlere almakta ve yaps br metinlere gre bir anlam kazanmaktadr. Ancak Kara Kitapn ansiklopedik roman olduunu sylemek, baka metinlerden yararlandn, bu metinleri bilgi olarak sunduunu, sunmakla yetindiini deil, bu metinleri dntrerek yeni bir yap iinde yeniden kurgulayp anlamlandrdn da belirtmektedir. (Dtaki metinlerin dntrlerek kullanlmas sz konusu olmadnda, oluacak metin, ansiklopedik metin de olsa, yeniden retilmedii, yeniden anlamlandrlmad iin kaynak metnin kopyas durumuna gelir, kukusuz.)
10 Buradaki ansiklopedik roman deyii, Kara Kitapn kendi kendisinin ansiklopedisi olduu anlamn tamaz. Romanda yine romanla ilgili bilgilerin verilmesi anlamnda yorumlayamayz ansiklopedik szcn. Roman, iinde tad baka metinsel bilgiler nedeniyle okuru metind metinlere iletir ve yeniden metiniine eker. Burada yeri gelmiken ansiklopedi teriminin, gndelik kullanm dnda, gstergebilim terminolojisi iinde de yer aldn ve U. Econun Semiotica e filosofia del linguaggio (1984) adl yaptnda szlk/ansiklopedi kartlna dayanarak farkl bir gstergebilim anlay gelitirdiini belirtelim. (Yaptn Franszca evirisi: Smiotique et philosophie du langage.) [Ansiklopedi kavram konusunda ayrca bkz. M. Rifat, Homo Semioticus ve Genel Gstergebilim Sorunlar, s. 6064.]
100
Kara Kitap edebiyatmzda bir benzeri bulunmayan yeni, modern, srkleyici, tuhaf ve artc bir roman11 yapan bir zellik varsa, bu belki de metinleraras ilikileri en gzel rneklendiren, kltrel okseslilii belirgin klmaya alan bir ansiklopedik roman olmasdr. Ama ansiklopedik roman olmak, yaznsal roman olmak iin yeterli midir, o da ayr bir sorundur.
III. 6. Yaznsal Metinlerin Snflandrlmasnda ya da Yaznsalln Belirlenmesinde Figratif ve NonFigratif Kartl Bir lt Olabilir mi?
Her metnin bir retilme sreci, bu srecin de metinden metine deien gerekleme aamalar vardr. Szgelimi bir biimsel mantk yapt, metin retme srecinin, anlamsal adan, en derin dzeylerinde gerekleme aamasna ularken, bir felsefe yapt biimsel mantn gerekletii derin anlam yapsnn (evrensel simgeler yaps) stne karak kavramlar belli temalarla donatr. Buna karlk, yaznsal diye adlandrlan bir metin, hem temalardan hem de bu temalarn zel olarak sslenmesinden, giydirilmesinden oluur. Bu ssleme ii de figrlerin kullanlmas demektir (retorik oyunlar, sz sanatlar, mecaz anlatmlar, benzetme, eretileme, dzdeimece, vb. geleneksel adlandrmalar da, gstergebilimin ve retoriin figr12 diye adlandrd kavram iinde yer alabilir). Bir baka rnek vermek gerekirse, olaanst halk masallarn ele alabiliriz. Bu tr masallar genelde zengin/yoksul, akll/saf, gzel/irkin, gl/gsz, vb.
11 Kara Kitapn arka kapak yazsnn giri blm. 12 Figr szc, Trkede beti olarak da karlanmaktadr.
101
kartlklar stnde ykselir. Bu zellikler masallar iin deimez temalardr. Dnyadaki birok olaanst masal, bu deimez temalar deiik zelliklerle (figrler) ssleyerek farkllar. Gerekten de bir lke masalndaki saf ve akllnn zellikleriyle, bir baka lke masalndaki saf ve akllnn zellikleri ayn deildir. Bylece masallar da tema dzeyinden (daha dorusu tematik dzeyden) figr dzeyine (daha dorusu figratif dzeye) ykselirler. te yandan, gazetecilik olay da tema boyutundan figr boyutuna gei stne kurulmutur. Gndelik yaamdaki ayn konunun ya da olayn (tema) eitli gazetelerin sayfalarnda deiik biimlerde, deiik anlatmla, deiik zelliklerle (figrler) sunulmas, gazetecilik sylemini de figratif bir sylem yapar. Figratif diye adlandrlabilecek metinlerin en st aamasndaysa yaznsal nitelikli metinler yer alr. Yaznsal metinler, soyut, mantksal kavramlar aamasnda (metin retme srecinin derin anlam yaps) kalmayarak, insan dncesinin temelinde yatan programlara biim veren, onlar ssleyen, giydiren, figrlerle donatan rnlerin belki en st aamasdr. Varlklar, kavramlar, dnyay, kiiler aras ilikileri, karakterleri, zne ve nesne aras ya da kii ve dnya aras bantlar biimlendiren, canlandran, yaatan, hareketlendiren yaptlardr yaznsal metinler. Bu hareketlendirmeyi salayacak ya da gerekletirecek birimlerse figrlerdir, gstergebilim asndan. Figratif metinlerin karsnda yer alan nonfigratif metinler, metin retme srecinin daha ilk aamalarnda, yani en soyut dzeylerde (soyut kavramlar, temel anlam ikilikleri, evrensel ilkeler, mantksalmatematiksel ilkeler, mantksalmatematiksel simgeler, vb.) gerekleen metin102
lerdir. Bunlarn arasnda da bilimsel nitelikli metinler (szgelimi bir kuramsal fizik yapt, bir biimsel mantk kitab ya da bir matematik kitab), deneme trne yaklamayan bilimsel felsefe yazlar, terim arlkl uzmanlk yazlar, vb. saylabilir. lk bakta ters gelse de, yazl metinlerdeki figratif/nonfigratif kartln somut/soyut kartlyla da verebiliriz. Bu adan, sz sanatlaryla ya da retorik oyunlaryla gerekleen metinler, insan dncesini henz biimlenmemi mantksal, soyut boyutlardan alp figrlerle ssleyen, biimlendiren, dolaysyla derinden yzeye kararak somutlatran metinler (yani figratif metinler) olarak da grlebilir. Nonfigratif metinlerse, soyut, mantksal kavramlar dzeyinde kalan, bu dzeyde gerekleip belirginleen metinlerdir. Yazl ya da szl metin dzeyinde, bir ey ne kadar figratif klnrsa, o derecede sslenir ve anlam yk de o derecede yoruma ak olur. Yine yazl ya da szl metin dzeyinde, bir ey figratiften ne kadar uzak kalarak gerekleirse, o ey, her uzamda, her zamanda ve herkes iin geerli olabilecek derin, mantksal, evrensel, soyut boyutta kalm olur. Anlam yknn yoruma akl da grece olarak pek sz konusu edilmez ya da sorun karmaz. Bir dili, dilbilgisel kategorilerle (zne, tmle, yklem, vb.) aklamak, nonfigratif boyutta kalmak demektir. zne, tmle ve yklemleri, dil birimleri arasndan deiik figrlerle (szck, vb.) doldurmak, giydirmek, sslemek, sonsuza alabilecek bir retim dzeneini kullanmak, yani figratif boyuta gemek demektir. Bu geii en iyi, en gzel, en yetkin biimde salayan metinlerse, toplumlarn inanna gre, insan rnlerinden biri olan yaznsal metinlerdir.
103
IV. Yaznsalln Belirlenmesinde Baka ltler Var mdr?

Yukarda sralayp tartmaya altmz nitelikler, ltler ve bunlara bal postulatlar, kukusuz, gstergebilimin bugnk snrlar iinde kalan bir yaklamn rn. Soruna bir baka adan bakmak isteyenler ya da bakanlar, yaznsall metind ltlerle deerlendirebilir ve metind ltlere gre baka yerlerde arayabilirler. Byle bir aratrma, metinleri, metinler iin ve metinler iinde zmleyen, yorumlayan, metinleraras ilikileri de yine metne dnerek anlamlandran gstergebilimsel yaklamla elimez; nk metinleri metind ltlerle deerlendirme etkinlii gstergebilimin alanna girmez. Byle bir etkinlik dnlebilirse, bu da gstergebilimi ilgilendirmez. Yine gstergebilimin snrlar iinde kalarak, yaznsal metinlerle ilgili yle bir gzlemde de bulunulabilir. Metinleri yaznsal yapan zellikler, insanln dnsel ve kltrel evrimi iinde ve her toplumda ayn kalm zellikler deildir, kukusuz. Metinlerin snflandrlma biimi, dnemden dneme deiiklik gsterebilmekte, bir toplumsal kltrden bir baka toplumsal kltre, farkl snflandrmalar ortaya kabilmektedir. Metinlerin yaznsalln yapan, temelde metinii ilikiler olmakla birlikte, bu metinii ilikilerin dnda, toplumlarn, yaznsall anlamlandrma biimleri deiebilmektedir. Gerekten de yaznsalln ltleri kltrel olarak deiim geirebilmekte, ama yazn olay, yaznsal metinlerin varolu nedenleri ve biimleri hangi dnm geirirse geirsin, kavramsal olarak ve gerekte var olan bir olgu olarak hep srmektedir.
104
VII. BLM
GSTERGEBLM AISINDAN EVR ETKNL ve EVR KURAMI*
Gstergebilim anlam retiminin aamalarn aratran bir bilimsel tasar olarak temelde iki boyut ierir: Hem ele ald inceleme konularna (anlaml btnler, gsterge dizgeleri) bakar, onlar zmler ve yorumlar, hem de kendi zmleme yntemine bakarak tutarl bir biimde gelimeye alr. Bir baka deyile, gstergebilim hem konudilleri zmleyici bir kuramdr, hem de kendi kendinin kuramn yapar. Anlamlama gstergebilimi bir konudili zmlerken bir stdildir; kendine bakarken de bir ststdil aamasna geer. imdi byle bir bilimsel oluumun erevesi iinde eviri etkinlii ile eviri kuramn ele alalm.
I. Anlamlama Gstergebilimi Asndan eviri Etkinlii

eviri etkinlii, anlamlama gstergebilimi asndan ncelikle bilisel (kognitif) bir etkinliktir (eviri etkinliinin somut bir metin durumuna getirilmesi, szgelimi belli bir dilin yazsna geirilmesi ikincil aamadr). Gerekten de
* Bu blm iin ayrca bkz. M. Rifat, Gstergebilim Asndan eviri Etkinlii, eviri Kuram ve eviri Kuramnn Kuram, eviri Sekisi 1: eviriyi Dnenler, 2. bask, s. 240252.
107
bir metni evirmek, ncelikle bir dizi bilisel ilemi, belli bir sra izleyen dzenli bir ilemler btnn yaamak demektir. Bir baka deyile, eviri, dnsel boyutta yaanan programl bir etkinliktir, zihinsel bir dn(tr)mn amaland ilemler btndr. A dilinde retilmi bir anlam evreni (kalk metni) B dilinde yeniden retilmek amacyla dnme uratlacaktr (var metni). Ancak bu dntrm ileminin en ideal biimde gerekletirilebilmesi iin de u iki srecin yaanmas zorunludur: Yorumlama (ya da zmleme) ve yeniden retim (ya da yeniden yaratm). yorumlama: Kalk metninin zmlenmesidir. zmleme, evirmenin yorumlayc edimiyle oluur ve gstergebilimcinin almasyla rtr. deal anlamda her evirmen bir gsterge zmleyicisi ya da bir anlamlandran insandr (homo semioticus). Gerekten de evirmen, almasnn bu ilk aamasnda, kalk metninin deiik dzeylerini saptama ve zmleme becerisini edinmek zorundadr. Anlam retiminin srelerini aratran gstergebilimin bu konuda ortaya koyduu kuramsal model evirmen tarafndan benimsenerek uygulanabilir. Sylemlerin retilmesi sreleri stnde yllardr yaplan aratrmalar ve zmlemeler sonucu ortaya kan bu kuramsal modelin belirledii dzeyler, kavramlar ve yntemler, nasl gstergebilimcinin bir metni iten tanmasna ve anlamlandrmasna olanak veriyorsa, evirmene de hem kalk metninin katmanlarn zmleme hem de bunlar var metninde yeniden kurma kolayln salar. Bu kuramsal modeli, derinden yzeye ve yzeyden derine doru, ana izgileriyle (yalnlatrlm olarak) yle gsterebiliriz:
108
Gstergebilim Asndan eviri Etkinlii ve eviri Kuram
Anlam retme Sreci/Anlam zmleme Sreci Derin anlam dzeyi: Anlamn temellendii, kaynakland gcl, mantksal yaplar. Olay rgsnn kurulmasn salayacak ilevsel anlat birimlerinin belirmesi ve aralarndaki ilikilerin dzenlenmesi: Gnderen/Gnderilen; zne/ Nesne; Yardmeden/Karkan aras ilikiler. Sylem dzeyi: levsel anlat birimlerinin kii/uzam/ zaman asndan belirmesi: temalarn ve temalar ssleyecek figrlerin ortaya kmas. Yzeysel dil dzeyi: Temalarn ve figrlerin bir doal dille gerekletirilmesi; Metnin ortaya kmas: ses/szck/szdizim/biem ilikileri.
aretlerin deeri: : Bir metni anlamsal adan retme, yn. Bir metni anlamsal adan zmleme yn [Aklama: Bu kuramsal modelle ilgili ayrntl bilgi ve uygulama iin bkz. Kaynakada M. Rifatn yaptlar].
Anlat dzeyi:
yeniden retim: eviri etkinliinin ikinci aamas, yorumlanan kalk metninin var dilinde yeniden retilmesidir. Bylece dinamik olarak retilmi kalk metni, yine dinamik olarak var metnine dntrlr. Yorumlama kalk metninin retim srecine ynelikken, yeniden retim de var metninin oluturulmasna yneliktir. Var metninin retilmesi srasnda uygulanacak dnmler de, kalk metninin anlamlar evrenini (retim srecindeki aamalarn) en
109
uygun, en elverili biimde tayabilecek, bir baka deyile mantksalanlatsalsylemsel dzeni edeerli olarak tayabilecek dilsel ilemler araclyla gerekleir. Demek ki, evirmen yorumlama ve yeniden retim srelerini, yapbozma ve yeniden yapkurma olarak yntemli bir biimde dzenlerken aynen gstergebilimcinin almasn srdrr: Gstergebilimci bir konudili kendi stdiline dntrrken, evirmen de bir metni nce kendi bilisel diline, sonra da yeniden bir baka doal dile dntrr.
II. Anlamlama Gstergebilimi Asndan eviri Kuram

Anlamlama gstergebilimi asndan varsaymsaltmdengelimli bir kuram, dorulanabilir, tutarl varsaymlar btndr. Demek ki, bir yanda mantksal bir tutarllk, te yandan da bir dorulanabilirlik sz konusudur. Bu tanmlama erevesinde, bir eviri kuramna bakacak olursak, byle bir kuramn da her eyden nce kendi iinde u l aamay oluturmas gerekir: 1. zmleyici ve dntrc yaklam: Kalk metnini zmleyecek kavramlar belirleme ve var metnine dntrm salayacak ilemleri saptama. 2. Yntem: zmleyici yaklamdaki kavramlar ile dntrc yaklamdaki ilemler arasndaki yntemsel tutarll salama, yntemsel denetimi yapma. 3. Bilimkuram: Hem zmleyici ve dntrc yaklamn hem de yntemin, kendilerini hazrlayacak bir belitsel dizge (aksiyomatik) stne oturtulmas. Kendisi tanmlanmayan ama br kavramlarn tanmlanmas iin dayanak oluturan belitlerin (aksiyomlarn) ve varsaymlarn dzenlenmesi sz konusudur bu aamada.
110
Gstergebilim Asndan eviri Etkinlii ve eviri Kuram
te bu l aama, bir eviri kuramnn, temelde ve soyut olarak, tutarl bir kavramlar, ilkeler, yntemler btnne dayandrlarak oluturulmasn ister. Ancak varsaymsaltmdengelimli aamalarn iine tmevarmc zel ilemler de yerletirilebilir. Ayrca, yukarda da belirttiimiz gibi, bu kuramsal modelin eviri uygulamalaryla dorulanmas, bu uygulamalar sonucu varsaymlarn gelitirilmesi, dntrlmesi, yine uygulama srasnda metind ya da metintesi gndergeyle ilgili bilgilerin hesaba katlmas da doal bir zorunluluktur. Belirtmek istediimiz bir baka nemli nokta da u: Byle bir kuramsal modeli anlamlama gstergebilimine dayanarak nerdiimiz iin, metinleri birer anlam evreni olarak deerlendiriyoruz, anlam evrenini de anlatm/ierik ilikilerinin btn olarak gryoruz. Bu model, metindeki anlam evreninin evirisiyle ilgilenir, ancak, buradaki anlam evreni kavram, anlatmn biimi ile ieriin biimi arasndaki ilikinin bir doal sonucudur. Anlatm biiminin dzenini oluturan btn zellikler (sesbirimler, ritim, szdizim, szck seimi, biem, retorik oyunlar, vb.) ve ierik biiminin dzenini oluturan btn zellikler (anlat dzeyi ile sylem dzeyinin kuruluu, metnin gndergeyle ilikisi, derin anlam yaplar, vb.) szn ettiimiz bu anlam evreninin oluturuculardr. Bu tr kuramsal model stnde temellenecek bir eviri kuram da tpk anlamlama gstergebilimi gibi uygulamadan hi kopmayan, bundan tr de kendini srekli dorulayan, gelitiren, yenileyen ve aama aama ilerleyen bir bilimsel tasar olarak yaayacaktr.
111
VIII. BLM
GSTERGEBLM ve BR MASAL ZMLEMES*
I. Giri Gzlemleri Gstergebilimin Tarihesi blmnde de grdmz gibi, bugn her ne kadar bir tek gstergebilimden deil de gstergebilimlerden sz etmek olanaklysa da, bu etkinlik alann dilbilim, yaznsal eletiri, toplumbilim, ruhbilim, sanat kuram, vb. dallardan bamsz bir bilimkuram olarak tasarlayan ve bu amala genel bir anlamlama kuram gelitiren bir tek okuldan sz edebiliriz: A. J. Greimasn nclndeki Paris Gstergebilim Okulu. Biz buradaki zmlememizde, ite bu okulun gelitirdii gstergebilim kuramna bal kalacaz. zmleme konusu olarak setiimiz masal ise, Fransz yazar Charles Perraultnun (16231703) derleyip kendine zg bir yaznsal anlatmla sunduu masallar kitabnda (Contes de ma mre Loye [Loye], 1695; Histoires ou Contes du temps pass, 1697) yer alan Le Petit Chaperon Rougeun Trke evirisidir: Krmz Balkl Kz.1
* Bu zmlemeye Gsterge Eletirisi ile Metnin Sesi adl kitaplarmzda da yer verilmitir. 1 Ch. Perraultnun bu masaln Trkeye G. Rougernin eletirili basmndan aktardk: Contes de Perrault, Paris, Garnier Frres, 1967, s. 113115. Ch. Perraultnun masallarnn Trkeye yaplm eski bir evirisi iin bkz. Ch. Perrault, Gemi Gnlerin Masallar, Maarif Vekleti Yay., 1942 (ev. V. r).
115
Gstergebilimsel zmlememizde yalnzca masaln anlamsal yaps ve anlat rgsnn derin, mantksal dzeni stnde duracamz iin, bu nl masaln evirisi stnde almann yntemsel adan bir sakncas yok. Ch. Perraultnun dilini, anlatmn, Franszcada kulland deyimleri konu alan bir yaznsal inceleme yazs oluturmak deil amacmz. Biz, gstergebilimsel bir masal zmlemesi rnei vermek istediimiz iin masaln Trkesini bir eviri olarak deil, bir metin olarak, olduu gibi ele alyoruz. Bu arada masaln, daha yaygn olarak bilinen biiminden ayrlan bir zelliinden de sz edelim: Ch. Perraultnun Krmz Balkl Kz masal, Grimm Kardelerin derledii ayn adl masaldan olay rgs ve olay rgsnn sonulanmas bakmndan farkldr. Szgelimi, Perraultnun masal, Kk Kzn Kurt tarafndan yenilmesiyle biter; oysa Grimm Kardelerin derlemesinde, Kk Kz ve Bykanne, Kurtun karnn aan bir avc tarafndan kurtarlr.2 Biz burada Ch. Perraultnun metnindeki anlaty inceleyeceiz. Ch. Perraultnun derledii biimiyle bu masal, sonuta bir halk masalna dayanmaktadr; dzyazyla oluturulmutur ve kurmaca olaylar anlatr. Son olarak unu da belirtelim: Ch. Perraultnun masallarnn sonunda ayr birer blm biiminde yer alan Kssadan Hisse (Moralit) blm zmlememizin dnda kalacaktr.
2 Bkz. Grimm Masallar, 1. cilt, stanbul, Afa 1989, s. 156160 (eviren K. ipal). Ayrca, Grimm Kardelerin derlemesinde bu masal, yine Kurtun lmyle sonulanan bir baka rivayetin anlatmyla srer (a.g.y. s. 159160). [Grimm Masallar, yeni bask, stanbul, YKY. 2003.]
116
Gstergebilim ve Bir Masal zmlemesi
II. Gstergebilimsel zmleme rnei II. 1. Masaln Metni KIRMIZI BALIKLI KIZ Kesit I: Bir varm, bir yokmu, evvel zaman iinde kk bir Kyl Kz varm. Bu kz ylesine gzelmi ki, o gne kadar ondan gzelini gren olmam. Annesi onun iin deli olurmu. Bykannesi ise daha da ldrrm. Bu kadncaz ona bir kk krmz balk yaptrm. Balk kza o kadar ok yakm ki, ona her yerde Krmz Balkl Kz demeye balamlar. Bir gn Annesi ekmek piirip3 rek yaptktan sonra, ona yle demi: Git bak bakalm, Bykannen nasl, bana hasta olduunu sylediler, ona bir rek ile bu kk kse tereyan gtr. Kesit II: Krmz Balkl Kz, bir baka Kyde oturan Bykannesine gitmek iin hemen yola koyulmu. Bir korudan geerken Kurt Arkadaa4 rastlam. Kurtun can kz yemeyi ok istemi ama Ormandaki Oduncular yznden buna bir trl cesaret edememi. Ona nereye gittiini sormu. Durup Kurt ile konumann tehlikeli olduunu bilmeyen ocukcaz yle demi: Bykannemi grmeye gidiyorum; Annemin ona yollad bir rek ile bir kk kse tereyan gtryorum. ok mu uzakta oturuyor, Bykannen? demi Kurt. Evet! ok uzakta, demi Krmz Balkl Kz, ta u tarafta grdnz de3 Bir gn Annesi ekmek piirip rek yaptktan sonra deyiinin Franszca zgn biimi yledir: Un jour sa mre ayant cuit et fait des galettes. Burada ayant cuit (piirip), ayant cuit du pain (ekmek piirip) anlamnda kullanlmtr. 4 Burada Kurt Arkada diye verdiimiz deyiin Franszcas compre le Loupdur. Compre szc Franszcada (vaftiz anaya gre) bir ocuun vaftiz babas anlam dnda, arkada, dost anlamn ve bir dalavere orta, ibirliki anlamn ierir. Bu balamda compre le Loup deyii Kurt Arkada, Kurt Amca, Kurt Day, vb. olarak karlanabilir. Nitekim masaln 1942de yaplan evirisinde Kurt Day deyii kullanlmtr.
117
irmenin tesinde, Kyn ilk evinde. Pekl, demi Kurt, ben de gidip onu bir greyim; ben bu yoldan gideyim, sen de br yoldan, bakalm hangimiz daha nce varacak oraya. Kurt en kestirme yoldan var gcyle komaya balam, kk kz ise en uzun yolu tutmu, yolda da fndk toplayarak, kelebeklerin peinden koarak, rastlad kck ieklerden demetler yaparak gle elene gitmi. Kurt ok gemeden Bykannenin evine varp Kesit III: kapy alm: Tak tak. Kim o? Benim! Krmz Balkl Kz demi Kurt, kzn sesini taklit ederek, size Annemin gnderdii bir rek ile bir kk kse tereya getirdim. Bykannecik biraz rahatsz olduu iin yatanda yatyormu, seslenmi: pi ek, mandal der. Kurt ipi ekmi, kap da alm. Kurt hemen kadncazn stne atlm ve onu bir hamlede paralayp yutuvermi; nk gnden fazla bir sredir azna bir lokma yiyecek koymamm. Kesit IV: Ardndan da kapy kapatm ve Bykannenin yatana girip Krmz Balkl Kz beklemeye balam. Krmz Balkl Kz bir sre sonra gelip kapy vurmu: Tak, tak. Kim o? Kurtun kaln sesini duyan Krmz Balkl Kz nce korkmu ama sonra Bykannesinin nezle olduunu sanarak yle demi: Benim, kznz Krmz Balkl Kz, size Annemin gnderdii bir rek ile bir kk kse tereya getirdim. Kurt sesini biraz yumuatarak seslenmi: pi ek, mandal der. Krmz Balkl Kz ipi ekmi, kap da alm. Kzn ieri girdiini gren Kurt, yatakta yorgann altna saklanp yle demi: rekle kk tereya ksesini sandn5 stne koy, sonra da gel yanma yat. Krmz Balkl Kz stndekileri karp yataa girmi ama B5 Sandk szcn kullandmz bu yerde, Ch. Perrault Franszca la huche szcn kullanmtr. Bu szck Franszcada giyecek ya da yiyeceklerin, zellikle de ekmein konduu aatan yaplm dikdrtgen biiminde, kapa dz sandk anlamna geldii gibi bir hamur teknesi (huche ptrir) anlam da tar. Masaln 1942 evirisinde yalnzca tekne szc kullanlmtr.
118
ykannesinin soyunukken byle olduunu grnce arp kalm. Ona yle demi: Bykanne, ne kadar byk kollarnz var! Seni daha iyi kucaklamak iin yavrum. Bykanne, ne kadar byk bacaklarnz var! Daha hzl komak iin yavrum. Bykanne, ne kadar byk kulaklarnz var! Daha iyi duyabilmek iin yavrum. Bykanne, ne kadar byk gzleriniz var! Daha iyi grmek iin yavrum. Bykanne, ne kadar byk dileriniz var! Seni yemek iin. Hain Kurt bu szleri syler sylemez Krmz Balkl Kzn stne atlm ve onu yemi.6
II. 2. Masaln Kesitlere Ayrlmas Herhangi bir anlaty gstergebilim asndan zmleyebilmek iin, ncelikle bu anlaty kesitlere ayrmak gerekir. Kesitleme, anlaty ya da metni, anlam kavaklarna, bir baka deyile okuma birimlerine ayrmak demektir. Olay rgsndeki eklemlenme noktalarn dikkate alarak, bu masal metninin drt kesitten olutuunu syleyebiliriz. Yukarda sunduumuz metinde de iaretlediimiz bu kesitlerden birincisi, anlatya (olay rgsne) girii salayan bir giri kesitidir. br kesitse, metnin anlamsal adan olumasn salayan, anlat izlencesinin (anlat programnn) dzenlendii kesitlerdir. imdi metni, yazl izgisini, okuma izgisini izleyerek kesit kesit ele alalm.
II. 3. Kesitlerin zmlenmesi II. 3.1. Birinci Kesit: Giri Durumu Bir varm bir yokmu ile balayan ve ona bir rek ile bu kk kse tereyan gtr ile biten bu 1. kesit, masaln
6 Burada biten masaln ardndan Ch. Perraultnun ekledii Moralit (Kssadan Hisse) blm gelir. On be dizeden oluan ve bir ahlak dersi veren iirsel anlatml bu blm zmlememiz iine almadmz iin buraya yazmadk.
119
olay rgsn hazrlayan, masaln uzam ve zaman asndan ilk belirlemelerini yapan bir giri, bir balang, bir hazrlk kesitidir. Bu kesitin yapsn inceleyelim. Giri Durumunda, masaln genel anlat izlencesi ortaya konur: Bykanneyi ziyarete gitmek ve ona yiyecek bir eyler gtrmek. Burada, Gnderen ilevini stlenen Anne (zne3=3 ile belirteceiz), zne ilevini stlenen Krmz Balkl Kz (zne1=1 ile belirteceiz) belli bir izlenceyi gerekletirmeye arr. Anlatya, zneler arasndaki mantksal ve szdizimsel ilikiler asndan bakacak olursak, 3 (Anne), 1i (Krmz Balkl Kz) harekete geirir. Masal balatan, belli bir dorultuya oturtan da 3n bu isteidir. Bir baka deyile, masaln anlat izlencesi, Etkileyen zne (3) konumundaki Anne ile Etkilenen zne (1) konumundaki Krmz Balkl Kz arasnda kurulan bir balantyla balama noktasna gelir. 1, 3n sylediklerini, istediklerini kabul eder, kabul etmek zorundadr. Baka bir davran iine giremez, nk Krmz Balkl Kz kk bir kzdr ve Annesi ile Bykannesi onu deliler gibi sevmektedir. Bundan tr Krmz Balkl Kz yola koyulur. Bylece, 2. Kesit balam, masaln anlat izlencesi belli bir ak izgisine, ak yoluna oturmu olur. Ksacas, 1. Kesitte, aralarnda iliki kurulmas programlanan birimler unlardr:
GNDEREN
3
Anne
ZNE
1
Krmz Balkl Kz
NESNE
N
rek ve Tereya
GNDERLEN
4
Bykanne
Gnderenin (Anne), gerekletirilmesini istedii izlenceyi (rek ve tereyan Bykanneye gtrmek), zne
120
(Krmz Balkl Kz) yerine getirmeyi, yani Nesneyi Gnderilene (Bykanne) gtrmeyi kabul eder.
II. 3.2. kinci Kesit: Yeni Bir znenin Anlatya Katlmas

Krmz Balkl Kz... hemen yola koyulmu ile balayan ve Kurt ok gemeden Bykannenin evine varpa kadar sren 2. Kesit, yeni bir znenin (zne2=2 ile belirteceiz), yani Kurtun ortaya kt, kendi anlat izlencesini gndeme getirdii (Krmz Balkl Kz yemek) ve bu izlenceyi gerekletirebilmek iin bir plan hazrlad kesittir. 2nin (Kurt) istei, 1e (Krmz Balkl Kz) sahip olmaktr, yani onu yemektir. Ancak Kurt ile kiileen 2, bu isteini 1i grd an gerekletiremez: Ormandaki Oduncular yznden buna bir trl cesaret edememitir. Bu nedenle, temel izlencesini ertelemek zorunda kalr. Ama, bu arada amacn gerekletirebilmek iin de, bir yan izlence tasarlar: 1in nereye gittiini kurnazlkla renmeye alr. Bir baka deyile, 2, 1 ile iletiime girer ve Ona nereye gittiini sorar. Bu davran, Kurtun, etkisini sonradan grecei uzun vadeli kurnazlkdr. Krmz Balkl Kz, Kurtun sorusunu olumlu adan yorumlar nk ocukcaz durup Kurt ile konumann tehlikeli olduunu bilmemektedir. Bylece, 2, ertelemek zorunda kald temel izlencesini ileride gerekletirebilmek iin gereken bilgiyi (bilginesne) elde eder: Krmz Balkl Kzn Bykannesine gittiini ve Bykannesinin de nerede oturduunu renir. Uzun vadeli kurnazlk da bylece gerekleme aamasna girmi olur. Kurnazlk olay, bu metindeki Kurt kavramnn iinde var olan, daha somut olarak sylersek, Kurtta doutan var olduu kabul edilen (bu metinde de byledir) bir yetenektir. Kurt bu yeteneini (kurnazlkla kandrma yetene121
i) Krmz Balkl Kza rahatlkla uygular. Metin iinde Anlatcnn da belirttii gibi Krmz Balkl Kz, Kurtun gerek kimliini bilecek yata deildir (kk kzdr, ocukcazdr); bu nedenle Kurtun kandrc davrann gerek, doru sanp olumlu biimde yorumlar. Oysa, Kurt gerek kimliiyle grnmez ya da grnd gibi deildir gerek kimlii. Akas, Kurt, Kt Kii olarak doruyu, gerei grnmek yerine yi Kii olarak grnp bir yalan gerekletirir. Krmz Balkl Kz da bu yalan, bu sahte grn doru, gerek grn (gerek kimlii yanstan grn) olarak yorumlar. Kurt, incelediimiz bu kesitte, kurnazln, kandrcln bir kez daha uygular: Bykanneye giden en kestirme yolu kendisi tutarken, Krmz Balkl Kza uzun yolu gsterir. Bu kesitte Oduncular szcyle karmza kan anlat kiisi, Krmz Balkl Kz asndan, dolayl olarak, bir Yardmedendir; ama Kurt asndan Oduncular, yine dolayl olarak , bir Karkandr ya da bir Karznedir. II. 3.3. nc Kesit: Kurtun Birinci Edimi Kapy alm ile balayan ve gnden fazla... azna bir lokma yiyecek koymamm ile biten 3. Kesit, 2nin (Kurt), bilginesneyi edinmesinden sonra, birinci edimini (performans, eylemsel baar) gerekletirdii bir kesittir. Bu birinci edim, Bykanneyi yemektir. Ama burada da 2 (Kurt) etkisini hemen grecei ksa vadeli bir kurnazlka giriir: Krmz Balkl Kzn sesini taklit eder. Yine yi Kii olarak grnr, kandrc bir davran iine girer. Bykanne rahatsz olup yatanda yatt iin, Kurtun davrannn sahte olduunu anlayamaz. Bylece, yi Kii grnme, yani Krmz Balkl Kzn sesini taklit etme kurnazl da ksa vadede so122
nuca ular: Bykanne, Kurtun sesini olumlu bir biimde yorumlayp kapnn nasl aldn syler. 2yi btn bu ilemleri yapmaya ve daha sonraki kesitte karmza kan ikinci ve asl edimini gerekletirmeye iten davran da metinde ackan karnn doyurma drtdr. Ve 2 hazrlad anlat izlencesinin birinci edimini gerekletirir: Kurt, Bykanneyi bir hamlede paralayp yutuverir nk gnden fazla bir sredir azna bir lokma yiyecek koymamtr. Ksa vadeli birinci kurnazlk hemen sonuca ularken, uzun vadeli kurnazlk da birinci sonucunu vermitir.
II. 3.4. Drdnc Kesit: Kurtun kinci Edimi Ardndan, kapy kapatm ile balayan ve metnin sonuna kadar sren Drdnc Kesit, anlat izlencesi ve Kurtun stratejisi bakmndan yinelemeli bir yap sunar. Bir baka deyile, Drdnc Kesit, yap olarak nc Kesitin yinelenmesidir. 2 (Kurt) nce 1i (Krmz Balkl Kz) kandrma eylemine bavurur: Bykanneden duyduu sesleri yineler: Kim o? vb. 1, Kurtun kaln sesini duyunca irkilir, korkar. Bir bakma, ilk kez tehlikeyi fark etmeye balamtr. Ama sonra, anlatnn banda verilen gereke (Bykannenin rahatsz olduunun sanlmas) nedeniyle Bykannesinin nezle olduunu sanr. Sanmak, Krmz Balkl Kzn, Kurtun yi Kii grnnn sahte olduunu anlayamamasna yol aar ve Krmz Balkl Kz yalan yine gerek, doru olarak yorumlar. Kurtun ksa vadeli ikinci kurnazlk da baarya ular: 2, 1i kandrmay baarr. 1, kapy ap ieri girer, 2nin isteini bir kez daha yerine getirip, Bykanne diye yorumlad Kurtun yanna yatar.
123
Krmz Balkl Kzn, bu aamadan sonra, Bykanne klndaki Kurta ynelttii aknlk belirtisi sorular, sonunda Krmz Balkl Kzn gerei sezmeye, doruyu bulmaya yneldiini gsterir. Kurtun gerek kimliini grmeye, sezmeye balamtr sanki Krmz Balkl Kz. Ancak, son gzlem (Bykanne, ne kadar byk dileriniz var!), Kurtun gerek yznn ortaya kmasna (Kt Kii olduunu anlamaya balama) yol at lde, Krmz Balkl Kzn da yok olmasna yol aar: Yani, Kurt kimliindeki 2, ikinci edimini (ikinci performans) de baaryla sonulandrr ve anlatnn banda belirledii temel anlat izlencesini gerekletirir. Bylece uzun vadeli kurnazlk da tam olarak yerine getirilmi olur.
II. 4. Masaln Balangc ile Sonu Arasndaki Temel Dnm

Yukarda kesitlerin birbirine eklemlenerek bir anlat zincirini nasl oluturduunu grdk. Bir bakma, masal baz kavram ve terimlere bavurarak, anlat yapsnn kurgusu asndan, gstergebilimsel bak asna gre yeniden okuduk, yeniden yaplandrdk. imdi, burada, masaln soyut ve mantksal dzeyde olumasn salayan temel anlamsal yap ile temel szdizimsel yapy ana izgileriyle deerlendirmeye, dolaysyla, masaln balangc ile sonu arasndaki farkll yaratan, bir bakma masal anlat yapan mantksal ve szdizimsel dnm gstermeye alacaz. nce temel anlamsal yap ile temel szdizimsel yap kavramlarn ksaca aklayalm: Temel anlamsal yap: Bu dzey herhangi bir metnin (anlatnn) en derin dzeyidir. nsan dncesinin ve eylemleri124
nin en soyut, en evrensel ikiliklerinin, kartlklarnn yer ald bu dzeyin yine en temel kartl yaam/lm kartldr. Bir anlat, byle bir temel, evrensel, soyut ikiliin stnde ykselerek ekillenip metin biimine dnebilir. Temel szdizimsel yap: Bu dzey, hemen yukarda szn ettiimiz temel kartl oluturan ikiliin eleri arasndaki mantksal ilemlerin, dnmlerin yer ald derin dzeydir. Bu iki temel yapy saptamak ve zmleyici bir yaklamla ortaya koymak, gstergebilimcilerin etkinliklerinden biridir. Hem de en temel, en gerekli olandr. Bu derin yaplar bilinmeden, bu derin yaplar yeniden ortaya konmadan, bir metnin retili kayna ve oluum sreci aklanamaz. Bu yaplar ortaya konmadan, olsa olsa yzeysel yapdaki szcklerin kimi kez szlksel, kimi kez de balamsal anlamlaryla uralr. Bu da gstergebilim olmad gibi, anlatbilim de anlambilim de deildir. Gstergebilimciler, bu iki temel yapy zellikle bir izim araclyla ortaya koyarlar. Ancak, bu izim, sradan, rastlantsal bir izim deil, bir anlam evreninin temel yapsndaki birimleri (varsaylan birimleri) ve bu birimler arasndaki dnmleri ortaya koyan gstergebilimsel drtgendir. Gstergebilimsel drtgende ortaya konan ilikiler dzeni, bir anlaml btnn soyut ve mantksal dzeyde olumasn salayan temel anlamsal yap (ikilikler) ile temel szdizimsel yapy (ikiliin eleri arasndaki mantksal ilikiler, dnmler) deerlendirmeye yarar. Gstergebilimsel drtgendeki elerin birinden kalk(l)arak ve mantksal ilemler (deilleme, varlama, ierme) izlenerek, kart, eliik, ierilen (ve ieren) eler bulunabilir.
125
imdi, Krmz Balkl Kz masalnn bu iki temel yapsn gstergebilimsel drtgen ile aklayalm:
ANLATININ SONU: B
Kurt ile Krmz Balkl Kzn Durumu
yaam birini yeme ya da yeme ANLATININ SONU:B Kurtun Durumu

M N D
lm birine yem olma ya da yenme

K U RT U N
IN IZ K
ANLATININ SONU:B Krmz Balkl Kzn Durumu
LI K LI BA ZI I M IR K
D N M
-lm birine yem olmama ya da yenmeme
-yaam birini yiyememe ya da yiyememe
Krmz Balkl Kz ile Kurtun Durumu ANLATININ BALANGICI: A
Bu gstergebilimsel drtgeni yle okuyabiliriz: Krmz Balkl Kz (1) ile Kurt (2), masaln balangcnda (A durumu) u konumdadr: Krmz Balkl Kz birine yem olmama durumundadr, yani lmn bulunmad bir kategoridedir (lm=eksi lm). Buna karlk, masaln balangcnda, Kurt, birini yiyememe durumundadr, yani yaamn alk nedeniyle srdremeyecek bir kategoridedir (yaam=eksi yaam).
126
Ama Kurt (2), anlatnn ak iinde, yukarda kesitleri incelerken gsterdiimiz eylemleri yaparak, daha dorusu gerekli dnmleri gerekletirerek /yaam/dan /yaam/a geer: Yani, birini yiyememe durumundan birini yeme durumuna geer. Kurtun izledii yol: yaam dnm yaam. 2nin yani Kurtun bu dntrc edimine 1in yani Krmz Balkl Kzn zorunlu dnm denk der: Yani Krmz Balkl Kz birine yem olmama durumundan birine yem olma durumuna geer. Krmz Balkl Kzn izledii yol: lm zorunlu dnm lm. Gstergebilimsel drtgenin de ortaya koyduu gibi, anlat dzeyinin balangcyla sonu arasnda, durumlar, temel anlamsal yap bakmndan, temel szdizimsel yapdaki dnm nedeniyle, ters yz olmutur: Bunu gerekletiren zne de anlatnn ikinci kesitinde ortaya kan 2dir: Kurt. II. 5. Masaldaki Kiilerin Bak Alar Yukardaki temel yaplar incelerken masaln en derin katmann, kesitleri zmlerken de temel yaplarn stnde yer alan anlat izlencesinin dzenini ve zneler aras ilikileri zmlemitik. imdi bir st dzeye karak, kiilerin bak alarn (ardndan da kiilerin olumasn ve bu kiilerin, iinde yer aldklar uzam/zaman ilikilerini) ele alacaz. Masalda anlat boyutunun yapsnda bak as grlr: 1. Kurtun bak as: Kurt gerek kimliini saklamakta, Kt Kii yerine yi Kii grnmektedir. Bylece, gerek kiiliini saklad oranda, tasarsn gerekletirebilmektedir. 2. Krmz Balkl Kzn (ve Bykannenin) bak as: Krmz Balkl Kz, Kurtun kimliini, kendisine g127
rnd biimiyle kabul eder. Bu arada Bykanne de Kurtun kandrc edimine inanr. 3. Anlatcnn bak as: Masalda Kurtun gerek kimliini, bu kimliin grnrdeki gibi yi Kii deil, Kt Kii olduunu, okura Anlatc ara bilgilerle verir. II. 6. Masalda Kiilerin Olumas ve zellikleri Masaln anlat boyutunu gerek kesitlerde, gerekse temel dnm aamasnda incelerken, dikkat edilirse, kiilerden ok, eylemde bulunan, olay rgsn mantksal, szdizimsel olarak gerekletiren zne, Nesne, Gnderen, Gnderilen, Karzne gibi birimlerden sz ettik. Bunun nedeni, masal, en soyut dzlemde, bir tmceyi dilbilgisel adan incelermiesine deerlendirmekti. Bir baka deyile, bir anlat dilbilgisini (anlat grameri) uygulamaya altk. Bu aamadaysa zne, Nesne, vb. elerin hangi ad ve zelliklerle donandn, bu szdizimsel birimlerin, bir bakma nasl kiiletirilip giydirildiini grmek istiyoruz. Kiiler nasl beliriyor, kiileme nasl oluyor, buna bakacaz. Daha akas, kiileri ve bu kiilerin anlamsal yklerini, deerlerini aratracaz. Kesitlerdeki temel anlat yaplarn incelerken de belirttiimiz gibi, masaln anlat izlencesindeki ilevleri, bir zne2 (Kurt), bir Karzne (Ormanclar), bir Gnderen (Anne), bir de masaln sonunda Nesne niteliine brnecek zne1 (Krmz Balkl Kz) ve zne4 (Bykanne) stleniyorlard. Bir de btn masaln iinde yer alan Anlatc vard. Bu kiiler arasnda Ormanclar szcyle kiileen Karznenin, anlat izlencesi iinde, dolayl olarak bir ilevi vardr. Gerekten de, Ormanclar, yalnzca o anda, orada var olmalar nedeniyle, Kurtun, izlencesini gerekletirmesine engel olurlar. Bu Karzne bir bakma, Olaylar Gzlemleyen Kiiler olarak da adlandrlabilir.
128
Masalda hi kukusuz en ilevsel, en etkin rol, zne2ye denk den Kurtun roldr. Kurt, tad adn (Kurt) genel anlamsal yk dnda, masalda kendisine yklenen zellikler, daha ok da olaanst zellikler asndan, okuru olaanst masallarn hayvan dnyasna iletir doal olarak. Bu da yine olaanst masallardaki insan dnyas ile bir kartlk yaratr: Hayvan dnyas nsan dnyas. Kurtun (olaanst niteliklerle donanm bir hayvan olarak) insan ile dilsel bir bildiriime girmesi olaanst masallarda doal bir olgudur. Kurt, hayvan dnyasnn temsilcisi olarak, /tehlikeli/ + /kurnaz/ + /yrtc/ + /kt/ + /hain/ zellikleriyle donanmtr. Btn bu zellikleri /ktlk/ ya da /hainlik/ olarak adlandrabiliriz. te yandan, zmlememiz sresince 1 ile belirttiimiz ama 2 asndan, ele geirilmeye allan bir Nesne (deernesne) durumuna den Krmz Balkl Kz ise olaanst masallara zg insan dnyasnn bir temsilcisidir. Krmz Balkl Kzn zellikleri yle verilmitir masalda: /kk bir kyl kz /+/ ok gzel /+/ beenilen biri/ + /ktleri tanmayan biri/. Bir olaanst masala zg bu iki dnyann anlamsal adan donanm yle zetlenebilir: Hayvan dnyas=/hayvanlk/+/kurnazlk/ + /ktlk/. (Kurt) nsan dnyas = /insanlk/ + /saflk/ + /iyilik/. (Krmz Balkl Kz) Masaldaki br kiilerse, Bykanne ile Annedir. Bykanne, bir bakma, Krmz Balkl Kzn son aamada bana geleni, bir nceki aamada yaayan kiidir. Gnderi129
len (Kendisine Gnderilen) kii (Bykanne) olarak belirmesine karn, masaln sonuna doru, Kurt iin bir Nesne nitelii kazanr. Anneye gelince, bu kii, szdizimsel birim olarak, anlatnn var olmasna, masaln kurulmasna yol aan kiidir (bu adan Gnderen diye nitelendirilebilir), ama, anlatnn ak iinde bir rol stlenmez. Masal onun ynlendirmesiyle balar, onun bir ilevi, bir yaptrm olmadan srer ve biter. Btn bu kiilerin yan sra, masalda bir Anlatcnn var olduunu ve bu Anlatcnn zellikle Krmz Balkl Kz ile Kurt arasndaki ve Bykanne ile Kurt arasndaki ilikilerin gerek yzn okura duyuran kii olduunu belirtmemiz gerekir. Kii olarak ayrca, anlatnn akn etkilemeyen ona her yerde Krmz Balkl Kz demeye balamlar deyii altnda yatan Kyn sakinlerini de ekleyebiliriz.
II. 7. Masalda Uzamn Olumas Masalda ilevi olan drt uzam grlr.
Uzam 1: Ky. Bu uzam, masaln, anlat boyutu asndan hazrland bir uzamdr ve metinde Ky olarak belirtilir. Krmz Balkl Kz ile Annenin oturduu bu uzam, Kk Kz asndan /mutluluk/ (ya da esenlik) simgesidir. Uzam 2: Koru, Orman. Bu uzam, Kurt ile Krmz Balkl Kzn karlat uzamdr. Orman, Kurt iin, Ormanclarn orada bulunmas nedeniyle bir /mutsuzluk / (ya da /esensizlik/) uzamdr, ama Krmz Balkl Kza rastlad iin de /mutluluun balangc/n (ya da /esenliin balangc/n) gsteren bir uzamdr. Orman, Krmz Balkl Kz iinse Kurta rastlamas bakmndan /mutsuzluk/ (ya da/esensizlik/), Ormanclarn, ieklerin, kelebeklerin, fndklarn bu130
lunmas asndan da /mutluluk/(ya da/esenlik/) uzamdr. Orman, Kurtun uzun vadeli kurnazln balatt yerdir, ayrca. Uzam 3: Ormandaki ki Yol. Bu iki uzam, Orman ile Bykannenin evi arasnda yer alan arauzamdr. En kestirme yol, Kurtun (yani Kurnazn) setii yol, en uzun yol ise Krmz Balkl Kzn (yani Safn) yoludur. Kurtun setii kestirme yol, /mutluluk/(ya da /esenlik/) doludur. Krmz Balkl Kzn yoluysa ksa vadede /mutluluun yaand/ (ya da / esenliin yaand/) bir yerdir. Kestirme yol, metinde ksa bir tmceyle belirtilmi, uzun yol ise betimleyici tmcelerle verilmitir. Uzam 4: Bykannenin Evi. Bu uzam, Kurtun edimlerini gerekletirdii, anlat izlencesinin tam olarak sonuland yerdir. Kurt asndan /mutluluu/(ya da/esenlii/), Krmz Balkl Kz asndan da /mutsuzluu/(ya da/esensizlii/) simgeler. Kurtun ksa vadeli kurnazln gerekletirdii yerdir, ayrca.
II. 8. Masalda Zamann Dzenlenii

Uzamdan sz etmek ayn anda eylemlerin oluumu asndan zamandan sz etmeyi de gerektirir. Kurt ile Krmz Balkl Kzn Uzam 3 ve Uzam 4teki eylemlerine bakacak olursak, bunlarn ayn anda gerekletiklerini, ayn zaman sresine yayldklarn grrz. Kurt btn gcyle en kestirme yoldan gidip ilk edimini gerekletirirken, Krmz Balkl Kz en uzun yolu tutup elenerek Bykannenin evine varr. Masalda Kurtun, izledii kestirme yolda yaptklar bize anlatlmamtr; yalnzca Kurtun bu yolu ksa srede, byk bir hzla ald belirtilir. Kurtun yolu katediinin za131
mansal yaylm yoktur ama buna karlk, Bykannenin evindeki edimlerinin bir zamansal yaylmndan sz edilebilir. Krmz Balkl Kzn en uzun yolu izlerken harcad zaman ise bize, masalda, aka verilmi, anlatlmtr. Kk Kzn yola koyulmasyla Bykannenin evine varmas arasnda geen zaman ile Kurtun yolu kestirmeden ap Bykanne4nin kapsna varmas ve ieri girip Bykanneyi yedikten sonra yataa girmesi ayn srede, ezamanl olarak verilmitir. Bir baka deyile, Krmz Balkl Kzn Orman gei sresi anlatlrken, Kurtun birka eylemi gerekletirme sresi, ama hzl olarak gerekletirme sresi anlatlmaktadr. Bu sreler de eit srelerdir. Krmz Balkl Kzn Orman gemesiyle Kurtun Orman geip Bykanneyi yemesi ve bir sre beklemesi ayn anda gerekleirken, Kurtun iki edimi birbirini izleyen bir zamansallk sunar: nce Bykanneyi yer, sonra Krmz Balkl Kz. Anlat rgsndeki ikinci ve asl edimin sonulanmasyla anlat zaman da btnlenir. III. Sonu Gzlemleri nsan evreleyen anlatlar yntemli bir incelemeyle ele alan birok yaklam biimi vardr: Gstergebilim de bunlardan biridir. Ancak bu bilim daln br yaklamlardan ayran zelliklerin banda, gsterge dizgelerindeki (szgelimi bir metindeki) anlamlarn retili srelerini yeniden oluturma, anlam katmanlarn yeniden yaplandrma, anlam kurulularn yeniden yaama, yeniden anlamlandrma abas gelir. Bylece, gstergebilim, herhangi bir gstergeler dizgesinin, hangi aamalardan geerek, hangi anlamlar
132
yklendiini aratrr. Bunun iin de, metinleri kendisi iin ve kendisi iinde aama aama ayrtran bir yntem gelitirmitir. Bu yntem birbiriyle balantl birok dzeyi, her dzeye ilikin birok ilemi ve birbirine gre deer kazanan birok kavram (terimi) ierir. Biz, burada, sz konusu zmleyici bilim daln bir masal metnine uygularken,7 bu bilim dalnn ngrd aamalarn yalnzca bir blmn, ngrd youn terimler ann ancak bir kesimini kullandk. Amacmz, gstergebilimsel zmlemenin temel yaklam biimini, temel ilke ve kavramlarn, bir uygulama erevesi iinde sunmakt.
7 Bir Trk masalna uyguladmz gstergebilimsel zmleme iin bkz. M. Rifat, Homo Semioticus ve Genel Gstergebilim Sorunlar, s. 122142.
133
KAYNAKA
ARRIV, Michel 1972 Les langages de Jarry. Essai de smiotique littraire. Paris: Klincksieck. BAKHTINE, Mikhal 1970 Luvre de Franois Rabelais et la culture populaire au Moyen Age et sous La Renaissance (Franszca eviri). Paris: Gallimard. BARTHES, Roland 1965 lments de smiologie, gzden geirilmi ve geniletilmi 2. bask, Le degr zro de lcriture ile birlikte. Paris: Denol/Gonthier, Mdiations dizisi. (Trke evirisi: Gstergebilim lkeleri, Gstergebilimsel Servende.) 1966 Introduction lanalyse structurale des rcits, Communications 8. Paris: Seuil. (Trke evirisi: Anlatlarn Yapsal zmlemesine Giri, Gstergebilimsel Servende.) 1973 Le plaisir du texte. Paris: Seuil. 1973 Texte (thorie du), Encyclopaedia Universalis, cilt XV. 1985 LAventure smiologique. Paris: Seuil. (Bu kitaptan yaplm bir semenin Trke evirisi: Gstergebilimsel Serven. stanbul: YKY, 5. bask, 2005; eviren: M. RifatS. Rifat.) 135
2003
La prparation du roman I et II. Paris: Seuil. (Birinci blmn Trke evirisi: Romann Hazrlan I. stanbul: Sel, 2006; eviren: M. RifatS. Rifat.)
COQUET, Jean-Claude Smiotique littraire. Paris: Mame. Smiotique. Lcole de Paris (J. Cl. Coquet ynetiminde). Paris: Hachette. 19841985 Le discours et son sujet (2 cilt). Paris: Klincksieck. 1973 1982 COURTS, Joseph 1976 Introduction la smiotique narrative et discursive. Paris: Hachette. 1986 Le conte populaire: potique et mythologie. Paris: PUF. DELCROIX, Maurice ve Fernand HALLYN (ynetiminde) 1987 Introduction aux tudes littraires. Mthodes du texte. Paris-Gembloux: Duculot. DERRIDA, Jacques 1967 De la grammatologie. Paris: Minuit. DUCROT, Oswald ve Jean-Marie SCHAEFFER 1995 Nouveau dictionnaire encyclopdique des sciences du langage. Paris: Seuil. ECO, Umberto 1965 Luvre ouverte (Franszca eviri). Paris: Seuil. 1972 La structure absente (Franszca eviri). Paris: Mercure de France. 1985 Lector in fabula ou la coopration interprtative dans les textes narratifs (Franszca eviri). Paris: Grasset. 136
Kaynaka
1987
1988
Notes sur la smiotique de la rception (Franszca eviri), Actes smiotiques, IX, 81. (Trke evirisi: Almlama Gstergebilimi stne Notlar, Almlama Gstergebilimi, stanbul, Dzlem, 1991; eviren: S. Rifat.) Smiotique et philosophie du langage (Franszca eviri). Paris: PUF.
FARCY, Grard-Denis 1991 Lexique de la critique. Paris: PUF. GENETTE, Grard 1966-2002 Figures (5 cilt). Paris. Seuil. GREIMAS, Algirdas Julien 1966 Smantique structurale. Paris: Larousse. 1970 Du sens. Paris: Seuil. 1976 Maupassant. La smiotique du texte: exercices pratiques. Paris: Seuil. 1983 Du sens II: Paris: Seuil. GREIMAS, Algirdas Julien ve bakalar 1972 Essais de smiotique potique. Paris: Larousse. GREIMAS, Algirdas Julien ve Joseph COURTS 1979-1986 Smiotique. Dictionnaire raisonn de la thorie du langage (2 cilt). Paris: Hachette. GROUPEm dENTREVERNES 1979 Analyse smiotique des textes. Lyon: PUL.
HELBO, Andr (ynetiminde) 1979 Le champ smiologique. Brksel: Complexe. 137
HNAULT, Anne 1992 Histoire de la smiotique. Paris: PUF (Que-sais-je? dizisi). HJELMSLEV, Louis 1868 (1971) Prolgomnes lune thorie du langage (Franszca eviri). Paris: Minuit. ISER, Wolfgang 1985 LActe de lecture. Thorie de leffet esthtique (Franszca eviri). Brksel: Pierre Mardaga. JACOB, Andr 1976 Introduction la philosophie du langage. Paris: Gallimard. JAKOBSON, Roman 1973 Questions de potique (Franszca eviri). Paris: Seuil. 1975 Coup dil sur le dveloppement de la smiotique. Bloomington: Indiana University. JAUSS Hans Robert 1978 Pour une esthtique de la rception (Franszca eviri). Paris: Gallimard. KRISTEVA, Julia 1969 Semeiotike. Recherches pour une smanalyse. Paris: Seuil. 1981 Le langage, cet inconnu. Paris: Seuil. LOTMAN Yuri (Iouri) 1973 La structure du texte artistique (Franszca eviri). Paris: Gallimard. 138
Kaynaka
MAN, Paul de 1989 Allgories de la lecture. Le langage figur chez Rousseau, Nietzsche, Rilke et Proust (Franszca eviri). Paris: Galile. PEIRCE, Charles Sanders 1978 crits sur le signe (Franszca eviri). Paris: Seuil.
POTTIER, Bernard 1973 Le langage. Paris: Centre dtude et de Promotion de la Lecture. PROPP, Vladimir 1970 Morphologie du conte (Franszca eviri). Paris: Seuil. (Trke evirisi: Masaln Biimbilimi, yeni eviri, stanbul, Kltr, 2008; eviren: M. Rifat- S. Rifat.) REY-DEBOVE, Josette 1979 Smiotique: lexique. Paris: PUF.
RICUR, Paul 1983-1985 Temps et rcit (3 cilt). Paris: Seuil. (Trke evirisi: Zaman ve Anlat 1: Zaman-Olayrgs-l Mimesis, eviren: M. Rifat-S. Rifat; Zaman ve Anlat 2: Tarih ve Anlat, eviren: M. Rifat, stanbul,YKY, 2007, 2009.) RFAT, Mehmet 1976 1978 1980 Yaznsal Betik stne Aratrmalar. stanbul. Roman Kurgusu ve Yapsal zmleme: Michel Butorun Deiimi. stanbul: .. Y.D.Y.O. Essai danalyse dun conte: les trois devins, Degrs (Brksel), 23, s. e1-e16. 139
1982
Genel Gstergebilim Sorunlar: Kuram ve Uygulama. stanbul: Alaz; gzden geirilmi 2. bask, stanbul: Szce, 1986. Dilbilim ve Gstergebilim Kuramlar (Temel Metinlerin evirisiyle Birlikte). stanbul: Yazko. Rflexions smiotiques sur la pratique et lenseignement de la traduction, Le franais dans le monde, Paris, Hachette, Austos-Eyll (Retour la traduction zel says), s. 33-39. Dilbilim ve Gstergebilimin ada Kuramlar. stanbul: Dzlem. Gstergebilimin ABCsi. stanbul: Simavi. Homo Semioticus. stanbul. YKY; gzden geirilmi 4. bask, stanbul, Om, 2001. Gstergebilimsel Adan eviri Etkinlii, eviri Kuram ve eviri Kuramnn Kuram, eviri ve eviri Kuram stne Sylemler (yay. haz. M. Rifat). stanbul: Dzlem, s .5-72 (sonradan gzden geirilmi olarak eviri Sekisi 1: eviriyi Dnenlerde [haz. M. Rifat], 1. bask, stanbul, Dnya, 2003; geniletilmi 2. bask, stanbul, Sel, 2008). Gstergebilimcinin Kitab (Gstergebilimin ABCsinin geniletilmi 2. basks). stanbul: Dzlem. la recherche de lidentit narrativo-discursive du Petit Chaperon rouge de Charles Perault Une mise en uvre des procdures danalyse smiotique, Multiculturalism: Identity and Otherness/ Multiculturalisme: identit et altrit (yay. haz.: N. Kuran-Burolu), stanbul: Boazii University Press.) Gsterge Avclar. iiri Okuyan airler 1. stanbul: YKY; gzden geirilmi 2. bask, stanbul, OM, 2000. 140
1983 1987
1990 1992 1993 1995
1996 1997
1997
Kaynaka
1998
XX. Yzylda Dilbilim ve Gstergebilim Kuramlar: 1. Tarihe ve Eletirel Dnceler; 2. Temel Metinler. stanbul: YKY; geniletilmi 4. bask, 2008.
1999 2004 2007 2007 2008 2008 2008
Gsterge Eletirisi. stanbul. Kaf; geniletilmi 2. bask, stanbul, Tavanaras, 2002. Eletiri Seckisi: Eletirel Bak Alar (haz. M. Rifat). stanbul: Dnya. Metnin Sesi. stanbul: Kltr. Homo Semioticus ve Genel Gstergebilim Sorunlar. stanbul: YKY. Yaklamlaryla Eletiri Kuramclar. stanbul: Sel. Bizim Eletirmenlerimiz (M. Rifat ynetiminde). stanbul: Kltr. Daha yi Anlamak in Daha ok Aklamak steyen Bir Yorumbilimci: Paul Ricur, Cogito, 56 (Paul Ricur zel Says), Gz 2008, s. 51-58.
2008
Roland Barthes: Yazma Arzusu (haz. M. Rifat). stanbul: Sel.
RIFFATERRE, Michael 1984 Smiotique de la posie (Franszca eviri). Paris: Seuil.
SAUSSURE, Ferdinand de Saussure 1972 Cours de linguistique gnrale. Paris: Payot. (Trke evirisi: Genel Dilbilim Dersleri, 2 cilt,. Ankara: TDK; 3. bask, stanbul, Multilingual, 1998; eviren: B. Vardar.) SEBEOK, Thomas A. 1974 Semiotics: A Survey of the State of the Art, Current Trends in Linguistics (yay. haz. T. A. Sebeok), cilt 12, La Haye-Paris: Mouton. 141
Tiyatronun ABCsi
TADI, Jean-Yves 1987 La critique littraire. Paris: Belfond. TODOROV, Tzvetan 1965 Thorie de la littrature. Textes des formalistes russes (derleyen, Franszcaya eviren ve sunan: T.Todorov). Paris: Seuil. (Trke evirisi: Yazn Kuram: Rus Biimcilerinin Metinleri, stanbul, YKY, 1995; gzden geirilmi 2. bask 2005; eviren: M. Rifat S. Rifat.) 1971 Potique de la prose. Paris: Seuil. 1981 Mikhal Bakhtine: le principe dialogique (crits du Cercle de Bakhtine ile birlikte). Paris: Seuil. 1984 Critique de la critique. Paris: Seuil.
142
TRKEDE GSTERGEBLMLE LGL BALICA ALIMALARDAN
Aada dorudan doruya gstergebilim konusunda yazlm kitaplar ile iinde gstergebilime de yer veren balca dilbilim, edebiyat kuram, eletiri kuram, mantk, sinema, tiyatro, mimarlk almalarn belirtiyoruz. TELF YAPITLAR AKSAN, Doan 1993 iir Dili ve Trk iir Dili. Ankara: Arkada Kltr Merkezi. BAKAN, zcan 1988 Bildiriim. nsanDili ve tesi. stanbul: Altn Kitaplar. BATUHAN, Hseyin ve Teo GRNBERG 1977 Modern Mantk. Ankara: O.D.T.. Fen ve Ed. Fak. BATUR, Enis 1981 Tahta Troya. Eletirel Aratrmalar. stanbul: Yazko. 1987 Estetik topya. stanbul: BFS. 1995 E/Babil Yazlar. stanbul: YKY. BAYRAV, Sheyl 1976 Filolojinin Oluumu. ada Dilbilim-Eletiri Sorunlar. stanbul: .. Ed. Fak. 143
BAYRAV, Sheyl ve Nkhet GNDE (GZ), Gl IIK, Sema RFAT 1976 Gstergebilimsel Uygulamalar, Dilbilim 1, s. 72-115. stanbul: .. Y.D.Y.O. BKER, Seil 1985 Sinemada Anlam Yaratma. stanbul: Milliyet. EFE, Fehmi 1993 Dram Sanat. Gstergebilimsel Bir Yaklam. stanbul: YKY. ERKMAN, Fatma 1987 Gstergebilime Giri. stanbul: Alan; dntrlm ve geniletilmi yeni bask, stanbul, Multilingual, 2005. GKTRK, Akit 1979 Okuma Ura. stanbul: ada; yeni bask stanbul, YKY; 1997. IIK, Gl 1978 Montalenin iir Evreninde Anlamsal Yaplar. stanbul: . . Ed. Fak. MORAN, Berna 1991 Edebiyat Kuramlar ve Eletiri. stanbul: Cem, 8. bask; sonradan stanbul, letiim, 1999. ZEK, Veyis 1980 Mimarlkta Gsterge ve Simge. Eik Aamasnn Belirlenmesi. Trabzon: Karadeniz Teknik . n. ve Mim. Fak. RFAT, Mehmet Bkz. Yukarda Kaynaka blm. 144
Trkede Gstergebilimle lgili Balca almalardan
RFAT, Sema 1976 1993 1994 1996 Bkz. Bayrav, Sheyl. Metni Kim Oluturur? Yazar m? Okur mu?, Kuram 3, s. 1718. stanbul: Kur. Metnin indeki Okur, Kuram 5, s. 23-24. stanbul: Kur. Yapt-Okur likisi ve Umberto Eco, Eletiri ve Eletiri Kuram stne Sylemler (yay. haz. M. Rifat), s. 4356. stanbul: Dzlem, SAYIN, r 1999 Metinlerle Sylei. stanbul: Multilingual.
YCEL, Tahsin 1979 1982 1982 1990 1997 Anlat Yerlemleri. stanbul: Ada; 2. ve 3. bask, stanbul: YKY, 1992, 1995. Yapsalclk. stanbul: Ada; gncelletirilmi 2. bask, stanbul; YKY, 1999. Yaznn Snrlar. stanbul: Adam; 2. bask , stanbul: YKY, 1999. Roland Barthes. Yaz ve Yorum (Roland Barthestan Seme Yazlar). stanbul: Metis. nsanlk Gldrsnde Yzler ve Bildiriler. stanbul: YKY.
YKSEL, Ayegl 1981 Yapsalclk ve Bir Uygulama: Melih Cevdet Anday Tiyatrosu stne. stabul: Yazko; 2. bask, Ankara: Gndoan. *** Bu arada Ouz Demiralpin btn eletirel denemelerinin geni anlamda gstergebilimsel bak alar ierdiini de burada zellikle belirtmemiz gerekir. 145
EVR YAPITLAR BARTHES, Roland 1986 1988 1989 1990 1992 1993 Gstergebilim lkeleri (ev. M. RifatS. Rifat). stanbul: Szce. Anlatlarn Yapsal zmlemesine Giri (ev. M. RifatS. Rifat). stanbul: Gerek. Yaznn Sfr Derecesi (ev. T. Ycel). stanbul. Metis; 2. bask , 2003. ada Sylenler (ev. T. Ycel). stanbul: Hrriyet Vakf; 2, 3. 4. bask, stanbul, Metis, 1996, 1998. Bir Ak Syleminden Paralar (ev. T. Ycel). stanbul: Metis; 3. bask, 1996. Gstergebilimsel Serven (ev. M. Rifat- S. Rifat). stanbul: YKY (Gstergebilim lkeleri ve Anlatlarn Yapsal zmlemesine Giri ile birlikte); 5. bask, 2005. 1996 1996 1998 2006 2008 Eiffel Kulesi (ev. M. RifatS. Rifat). stanbul: yi eyler. Gstergeler mparatorluu (ev. T. Ycel). stanbul: YKY; 2. bask, 2008. Roland Barthes (ev. S. Rifat). stanbul. YKY; 2. bask, 2006. Romann Hazrlan 1 (ev. M. RifatS. Rifat). stanbul: Sel. Bir Deneme Bir Ders: Eiffel Kulesi ve Al Dersi (ev. M. RifatS. Rifat). stanbul: YKY. BENVENISTE, mile 1995 Genel Dilbilim Sorunlar (ev. E. ztokat). stanbul: YKY.
DELEUZE, Gilles 2004 Proust ve Gstergeler (ev. A. Meral). stanbul: Kabalc. 146
Trkede Gstergebilimle lgili Balca almalardan
DERRIDA, Jacques 1994 Gstergebilim ve Gramatoloji (ev. T. Akin). stanbul: Afa.
ECO, Umberto 1991 Almlama Gstergebilimi (ev. S. Rifat). stanbul. Dzlem. 1995 Anlat Ormanlarnda Alt Gezinti (ev. K. Atakay). stanbul: Can. 1996 Yorum ve Ar Yorum (ev. K. Atakay). stanbul: Can. GUIRAUD, Pierre 1994 Gstergebilim (ev. M. Yaln). Ankara: mge (2. bask). JAKOBSON, Roman 1990 Sekiz Yaz (ev. M. Rifat- S. Rifat). stanbul. Dzlem. MELETNSK, E.M. 2008 Masaln Yapsal ve Tipolojik ncelemesi (ev. M. Rifat- S. Rifat), Masaln Biimbilimi. stanbul: Kltr, s. 175218. PROPP, Vladimir 2008 Masaln Biimbilimi (ev. M. RifatS. Rifat). stanbul: Kltr (yeni eviri). RICUR, Paul 2007 Zaman ve Anlat 1: ZamanOlayrgsl Mimesis (ev. M. Rifat S. Rifat). stanbul: YKY. 2009 Zaman ve Anlat 2: Tarih ve Anlat (ev. M. Rifat). stanbul: YKY. SAUSSURE, Ferdinand de 1976-78 Genel Dilbilim Dersleri (ev. B. Vardar). Ankara: TDK, 2 cilt; 2. bask, Ankara: Birey ve Toplum, 1985; 3. bask, stanbul: Multilingual, 1998. 147
TODOROV, Tzvetan (derleyen) 1995 Yazn Kuram. Rus Biimilerinin Metinleri (ev. M. RifatS. Rifat). stanbul: YKY; gzden geirilmi 2. bask, 2005. ada gstergebilimin balca temsilcilerinin metinlerinden yaplm eviriler iin ayrca bkz. RFAT, Mehmet 1998 XX. Yzylda Dilbilim ve Gstergebilim Kuramlar 2: Temel Metinler (ev. M. RifatS. Rifat). stanbul: YKY; geniletilmi 4. bask, 2008.
148
KAVRAMLAR DZN
A
Ak anlat, 90 Aklk, 88, 90 Ak sylem, 90 Ad, 42 Ahlak, 28 Aksiyom bkz. belit. Aksiyomatik bkz. belitsel dizge Aletioloji, 29 Almlama estetii, 41, 52, 53, 54, 69 Almlama gstergebilimi, 51, 52, 137, 147 Anlam, 22, 37, 45, 54, 76, 88, 96, 107, 108, 111, 125, 125 Anlambilim, 34, 58, 59, 125 Anlamzm bkz. gstergezm Anlam kava, 119 Anlamlama, 57 Anlamlama biimleri, 28 Anlamlama gstergebilimi, 13, 15, 19, 22, 73, 79, 83, 101, 107, 110, 111 Anlamlama kuram, 15, 115 Anlaml btn, 12, 13, 56, 58, 79, 107, 125 Anlat, 19, 21, 38, 51, 59, 61, 66, 79, 85, 88, 89, 101, 107, 109, 110, 116, 124, 125, 128
Anlatbilim, 44, 68, 69, 125 Anlatc, 122, 128, 130 Anlat z(mle)me, 21 Anlat z(mle)me stratejisi, 21 Anlat dilbilgisi, 73, 128 Anlat grameri bkz. anlatdilbilgisi Anlat izlencesi, 89, 119, 120, 121, 123, 124, 127, 128, 131 Anlat kiisi, 39, 122 Anlatm, 23, 37, 38, 57, 86, 111, 115, 116 Anlatmn biimi, 38, 111 Anlatmn tz, 38 Anlatnn akl, 89 Anlatnn kapall, 89, 90 Anlat program bkz. anlat izlencesi Anlat szdizimi, 39, 73 Anlat retme stratejileri, 21 Ansiklopedi, 99, 100 Antropoloji bkz. insanbilim Antroposemiyotik bkz. insan gstergebilimi
B
Bant, 22, 23, 57, 92, 95, 102 Bak as, 62, 69, 75, 124, 127, 128 Bakalk, 57 Bedenii gstergebilimi, 42
149
Gstergebilimin ABCsi Belirleme, 56, 110 Belirti, 27, 31, 42, 124 Belirtke, 42 Belirtkebilim, 12 Belit, 57, 110 Belitsel dizge, 57, 110 Beti bkz. figr Betimleyici gstergebilim, 34 Betimsel, 13, 15, 67 Betimsel dzey, 56, 57 Biem, 84, 109, 111 Biembilim, 41, 43, 44 Biim, 11, 28, 37, 38, 39, 46, 49, 84 Bildiriim, 7, 11, 13, 14, 38, 42, 47, 48, 52, 58, 65, 94, 129 Bildiriim gstergebilimi, 13, 14, 38, 65 Bilginesne, 121, 122 Bilimin eletirisi, 63 Bilimkuramsal, 13, 15, 98 Bilimkuramsal dzey, 56, 57 Birim, 38, 56, 85, 130 Bitimli eylem, 89 Bitimsiz eylem, 89 Biyosemiyotik bkz. canllar gstergebilimi
D
Deer-nesne, 129 Deilleme, 108, 125 Deitirme, 39, 56 Desen bkz. izim Dianoioloji, 29 Dilyetisi, 14, 15, 27, 33, 34, 37, 38, 40, 47, 48, 51, 52, 54, 56, 61, 68, 91, 94, 103, 109 Dilbilgisi, 30, 45 Dilbilim, 1, 11, 14, 33, 34, 35, 38, 41, 42, 44, 52, 54, 60, 61, 63, 65, 67, 68, 69, 84, 115 Diyalektik maddecilik, 63 Dil cebiri, 37 Dil felsefesi, 29, 55, 69 Dilsel sanatlar, 51 Diyalojizm, 49, 66, 98 Dizge, 11, 14, 22, 37, 61, 94, 96, 97, 99, 110 Dizim, 61 Doa felsefesi, 28 Doal dil, 91, 94, 109, 110 Dntrc edim, 20, 127 Dnm, 29, 75, 80, 100, 108, 112, 124, 125, 127, 128 Dsel gnderge, 85, 86 Dzanlam, 38, 61
C
Canllar gstergebilimi, 42
E
Edim, 122, 128, 132 Edimbilim, 34, 55, 68 Eletirel bilim, 63 Endis bkz. belirti Endosemiyotik bkz. gstergebilimi
eliik, 80, 125 eliiklik, 57 izim, 51, 125 okanlamllk, 93, 94, 95, 97
bedenii
150
Kavramlar Dizini Esenlik, 130, 131 Estetik deer, 36 Estetik etki, 54, 55 Estetik ilev, 36 Estetik kural, 36 Esremli, 39 Etik bkz. ahlak Eylem alan, 39, 40 Eyleyen, 74 43, 51, 52, 56, 58, 61, 86, 90, 91, 107, 108, 132 Gsterge avcs, 23 Gstergebilim, 1, 7, 11, 12, 14, 15, 22, 23, 27, 29, 30, 32, 33, 34, 36, 37, 38, 41, 42, 43, 44 47, 51, 53, 55, 57, 58, 60, 62, 63, 65, 68, 69, 73, 75, 79, 80, 83, 84, 85, 86, 90, 93, 95, 98, 101, 102, 103 107, 108, 110, 111, 115, 119, 125, 132 Gstergebilimsel zmleme, 44, 59, 116, 133 Gstergebilimsel drtgen, 107, 108, 125, 126, 127 Gstergezm, 63, 64, 65 Gsterge dizgesi, 19, 51, 56, 58 Gstergeler kuram, 27, 34 Gstergeler retisi, 27, 28, 29, 43 Gsterilen, 11, 27, 34, 37, 61 Gramer bkz. dilbilgisi
F
Felsefe, 40, 42, 67, 68, 101, 102 Fenomenoloji, 29 Figr, 12, 32, 101, 102 109 Figratif, 6, 51, 101, 102, 103 Figratif dzey, 102 Figratif metin, 102, 103 Figratif sanatlar, 51
G
Genel edimbilim, 68 Genetik eletiri bkz. olusal eletiri Gerek gnderge, 91, 92 Giri durumu, 119, 120 Giri kesiti, 119 Gnderen, 40, 74, 75, 109, 120, 128 Gnderge, 91, 92, 111 Gnderilen, 74, 75, 109, 121, 128, 129, 130 Grsel gstergebilim, 68 Grntsel gsterge, 31, 42 Gsteren, 11, 27, 31, 37, 61, 88, 90, 130 Gsterge, 7, 11, 12, 14, 15, 19, 27, 29, 30, 31, 32, 33, 34, 37, 40, 42,
H
Halk masal, 59, 116 Hayvan gstergebilimi, 42 Haz duyma, 63
eren, 125 eriin biimi, 38, 111 eriin tz, 38 erik, 28, 37, 38, 49, 85, 111 erilen, 125 erme, 57, 125 kilik, 30, 79, 102, 125 kon bkz. grntsel gsterge letiim bkz. bildiriim
151
Gstergebilimin ABCsi liki, 53, 57, 79, 85, 92, 97, 98, 99, 100, 102, 109, 125 mbilim, 12 nsanbilim, 35, 40, 69 nsan gstergebilimi, 42 aretbilim, 12 lev, 36, 101, 102 levsel dilbilim, 38, 65 yi Kii, 122, 123, 127, 128 Masal, 39, 101, 115, 116, 117, 119, 120, 124, 126, 127, 128, 129, 130, 131, 132, 133, 139 Masal zmlemesi, 69, 116 Matematik, 32, 68, 87 Metin, 22, 37, 41, 44, 45, 46, 47, 49, 51, 54, 58, 62, 83, 85, 87, 92, 93, 96, 103, 125, 131 Metin aklama, 21, 22 Metin dilbilimi, 41, 52, 55, 68 Metinii okanlamllk, 97 Metinii ilikiler, 98, 99, 104 Metinii nitelikler, 74 Metinleraras okanlamllk, 97 Metinleraras ilikiler, 44, 49, 64, 65, 66, 97, 98, 99, 100, 101 Metinleraraslk, 44, 49 Metin ncesi, 96 Metin sonras, 96 Metin yorumlama, 21, 22, 51 Modi significandi bkz. anlamlama biimleri Mutluluk bkz. esenlik
K
Kapal anlat, 90 Kapallk, 86, 90 Kapal sylem, 90 Karkan, 74, 109, 122 Kartzne, 74 Kart, 125 Kartlk, 27, 46, 57, 61, 101, 125, 129 Kategori, 56, 90, 126 Kesitleme, 56, 119 Kii bkz. anlat kiisi Konudil, 37, 56, 107, 110 Kt kii, 39, 122, 124, 127, 128 Kronotop, 50 Kural gsterge, 32 Kurmaca, 20, 48, 91, 94, 116
N
Nesne, 11, 13, 15, 31, 74, 75, 89, 91, 102, 103, 109, 120, 121, 128, 129, 130 Nitel gsterge, 32 NonFigratif, 101, 102, 103 Nonfigratif metin, 102, 103
L
Literaturnost bkz. yaznsallk Logia, 27 Logike bkz. mantk Logos, 27
M
Mantk, 27, 28, 30, 42, 68, 143 Mantksal dzey, 107, 124, 125
O
Okuma birimi, 119 Okuma edimi, 54, 55
152
Kavramlar Dizini Olaanst masal, 39, 83, 101, 129 Olgu metin bkz. retilmi metin Olu, 37 Olusal (genetik) eletiri, 68 Sesmerkezci dilbilim, 67 Snf, 56 Simge, 31, 32, 42 Sinema gstergebilimi, 66, 69 Sinyal bkz. belirtke Sistematik, 61 Sonsuz retim ekirdei, 96 Sosyal mitoloji bkz. toplumsal sylenbilim Soyut dzey, 102 Sylem, 84, 85, 86, 87, 88, 89, 90, 102, 108, 111 Sylem zmlemesi, 55, 58 Sylemin kapall, 86, 90 Sz, 47, 61 Szbilim, 30, 41, 45, 55, 68 Szce, 140, 147 Szck, 36, 51, 109 Szdizim, 34, 39, 109 Stilistik bkz. biembilim Sre, 22, 37, 95
e, 31, 56 ykleme, 66, 88 zdelik, 57 zne, 60, 64, 74, 75, 109, 120, 121, 127, 128, 129
P
Physike, 28 Pragmatik bkz. edimbilim Praktike, 28 Poetik bkz. yaznbilim Psikanaliz, 64
R
Representamen, 30, 31 Retorik bkz. szbilim
iir, 35, 48
S
Salt (katksz) dilbilgisi, 30 Salt (katksz) gstergebilim, 34 Salt (katksz) szbilim, 30 Sapma, 99 Semainomenon, 27 Semantik bkz. anlambilim Semainon, 27 Semeiotike, 27, 28, 29, 63, 138 Semiyoloji, 14, 27 Semiyotik, 14, 15, 27, 29 Semptom, 27, 42 Sentaks bkz. szdizim
T
Tad alma, 63 Tekil gsterge, 32 Tekmerion, 27 Tema, 32, 35, 101, 102, Tematik dzey, 102 Temel anlamsal yap, 107, 124, 125, 127 Temel anlat izlencesi, 124 Temel szdizimsel yap, 107, 124, 125, 127
153
Gstergebilimin ABCsi Tp, 42 Tiyatro gstergebilimi, 68, 69 Toplumbilimsel eletiri, 68 Toplumsal sylenbilim, 60 Tz, 37 Tmleme, 57, 108 Tmkapsayc, 13, 22 Yapsalclk, 48, 51, 63, 145 Yapsal zmleme, 59, 60, 61, 62, 135, 139 Yapsal dilbilim, 43, 61, 95 Yaptrm, 130 Yardmeden, 74, 109 Yaz, 12, 19, 63, 67, 145 Yazbilim, 44, 67 Yaznbilim, 33, 34, 35, 36, 41, 43, 49, 55, 65, 66, 67 Yazn gstergebilimi, 68 Yaznsal eletiri, 22, 41, 49, 50, 55, 65, 68, 73, 115 Yaznsallk, 7, 35, 83, 84, 85, 86, 96, 97 Yaznsal Metin, 35, 54, 83, 84, 85, 86, 87, 88, 90, 91, 92, 93, 94, 95, 96, 97, 98, 101, 102, 104 Yorumbilim, 41, 46, 52, 54, 55, 67, 68, 69 Yorumlayan, 31, 32, 62 Yntembilimsel, 13, 15, 56 Yntembilimsel dzey, 56 Yzeysel yap, 125
U
Uygulamal gstergebilim, 34 Uzam, 49, 109, 127, 130, 131
lk, 30, 31 reten metin, 64 retici dnm, 94 retici yaznbilim, 68 retilmi metin, 64 retim, 15, 21, 22, 23, 95 rn, 44, 95, 96, 99 slupbilim bkz. biembilim stdil, 34, 37, 56, 58, 107 stgstergebilim, 37
V
Varlama, 104, 125 Varsaymsaltmdengelimli, 13, 22, 56, 110, 111
Z
Zaman, 67, 96, 109, 127 Zoosemiyotik bkz. hayvan gstergebilimi Zorunlu dnm, 127
Y
Yaln gsterge, 12, 32, 58 Yananlam, 38, 61 Yap, 53, 57, 88, 90, 96, 111, 123 Yapbozma, 44, 46, 48, 67, 110 Yapbozucu eletiri, 41, 44, 45, 46, 48, 67, 69
154
ZEL ADLAR DZN A

Adam J.-M., 68 Aksan D., 69, 143 Akin T., 146 Alexandrescu S., 46 Arriv M., 59, 90, 135 Atakay K., 147 Auerbach E., 68 Carnap R., 34 Cassirer E., 40 Chabrol Cl., 60 Collge de France, 62 Condillac, 28 Coquet J.-Cl., 59, 136 Courts J., 58, 59, 93, 136, 137 Culler J., 46, 48 Buyssens , 38, 65 Bker S., 69, 144
B
Bahtin M., 41, 49-50, 64, 65, 66, 98 Barthes R., 19, 40, 42, 47, 61, 60-63, 65, 135, 141 Bakan ., 143 Batuhan H.,143 Batur E., 69, 143 Bayrav S., 143, 144, 145 Benk A., 69 Bense M., 52 Benveniste ., 40, 146 Bertrand D., 60 Bloom H., 45, 48 Bolzano B., 29 Bremond Cl., 40, 66 Brik O., 35 Brndal V., 37
D
Darrault I., 60 Delcroix M., 136 Deleuze G., 68, 146 Demiralp O., 69, 145 Derrida J., 44, 46, 61, 67-68, 136, 146 Diderot, 28 Ducrot O., 136
E
Eco U., 51-52, 100, 145 Efe F., 69, 144 Erkman F., 69, 144 Eyhenbaum B., 35
155
F
Fabbri P., 60 Farcy G.-D., 137 Floch J.-M., 59 Fontanille J., 60 Foucault M., 61 Jacob A., 138 Ik G., 69, 144
I
Iser W., 53-54, 55, 138
J G
Jakobson R., 35-36, 40, 43, 51, 65, 83, 84, 138, 147 Jauss H. R., 53-54, 138 Johnson B., 48
Gadamer H.-G., 68 Galenos 27 Genette G., 47, 66, 137 Geninasca J., 59 Goldmann L., 68 Gktrk A., 69, 144 Greimas A. J., 40, 47, 55-60, 68, 73, 75, 76, 79, 93, 115, 137 Groupe dEntrevernes, 68, 137 Groupem, 68 Grnberg T., 143 Guiraud P., 147 Gz N., 69 H Hallyn F., 136 Hamon Ph., 67 Hartman G., 45, 48 Havranek B., 35 Helbo A., 68, 137 Hnault A., 60, 138 Hillis Miller J., 45, 48 Hippokrates, 27, 42 Hirsch E.-D., 68 Hjelmslev L., 36-38, 42, 56, 61, 138 Hoene-Wronski, J.-M., 29 Husserl E., 30
K
Kalinowski G., 68 Karsevski S., 35 Kran A. E., 69 Kibedi-Varga A., 68 Klinkenberg J.-M., 68 Konstanz Okulu, 53 Kopenhag Dilbilim evresi, 36 Kristeva J., 42, 49, 50, 61, 62, 6364, 65, 98, 138 KuranBurolu N., 140
L
Lacan J., 61 Lambert J.-H., 28-29 Landowski ., 58, 59 Leibniz 28 Leitch V.-B., 48 Lvi-Strauss Cl., 35, 40 Lindekens R., 68 Locke J., 28, 29 Lotman Y.-M., 50-51, 138
156
zel Adlar Dizini
M
Man Paul de, 139 Marcus S., 68 Marin L., 67 Martinet A., 65 Martinet J., 65 Marx K., 60 Mathesius V., 35 Mauron Ch., 68 Meletinski E. M., 147 Meschonnic H., 67 Metz Chr., 66 Modusular, 28 Moran B., 69, 144 Morris Ch. W., 34, 42, 52 Mounin G., 65 Mukarovsky J., 36
Petfi J. S., 68 Pottier B., 139 Prag Dilbilim evresi, 35, 36 Prieto L. J., 65 Propp V., 38-40, 61, 139, 147
Q
Qur H., 60
R
Rastier F., 59 Renier A., 60 Rey-Debove J., 139 Ricur P., 67, 139 Rifat M., 2, 68, 76, 80, 109, 133, 135, 136, 139, 141, 142, 145, 146, 147, 148 Rifat S., 69, 135, 137, 139, 144, 145, 147, 148 Riffaterre M., 43-44, 141 Rouger G., 115 Ruprecht H.-G., 60 Rus biimcileri, 35, 39, 41, 48, 65, 83, 84, 142 Ruwet N., 67
N
Norris Chr., 48
zek V., 69, 144 ztokat E., 146
P
Paris Gstergebilim Okulu, 55, 59, 67, 83, 90, 115 Parmenides 27 Parret H., 60 Pavel T. G., 68 Peirce Ch. S., 30-34, 40, 42, 47, 51, 52, 139 Perrault Ch., 115, 116 Petitot J., 60
S
Sapir E., 40 Sartre J.-P., 60 Saussure F. de, 30, 32-33, 36, 37, 38, 40, 42, 51, 52, 60, 61, 65, 141, 148 Sayn , 69, 145 Schmidt S. J., 53 Searle J. R., 68 Sebeok T. A., 42-43, 142
157
Gstergebilimin ABCsi Sollers Ph., 62 Szer ., 69 Spitzer L., 68 Stoaclar, 27 Uluslararas Gstergebilim Dernei, 36 Uspenski B. A., 51
V
Vachek J., 35 Van Dijk T., 68 Vardar B., 141, 147 Vinogradov V., 35
klovski V., 35
T
Tadi J.-Y., 142 Tel Quel topluluu, 61, 62 Thrlemann F., 59 Tinyanov Y., 35 Todorov T., 40, 47, 50, 65-66, 142, 147 Tomaevski B., 35 Trnka B., 35 Trubetskoy N., 40
W
Wienold G., 53
Y
Yaln M., 147 Ycel T., 69, 145, 146 Yksel A., 69, 145
U
Uldall H. J., 37
Z
Zilberberg C., 59
158
Zilberberg C., 59
Zilberberg C., 59

Mehmet Rifat - Gostergebilimin ABCsi

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Mehmet Rifat - Gostergebilimin ABCsi

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

GSTERGEBLMN ABCS

Nejat Bozkurt Hegel

SUNU ..................................................................................................................7 I. BLM

Prof. Dr. Cengiz Gle Psikiyatrinin ABCsi

GSTERGEBLMN GENEL BR TANIMI

Gstergebilimin Genel Bir Tanm

Gstergebilimin Genel Bir Tanm

ANLATI Z(MLE)ME STRATEJS OLARAK GSTERGEBLM*

Anlat z(mle)me Stratejisi Olarak Gstergebilim

Anlat z(mle)me Stratejisi Olarak Gstergebilim

imdi bu etkinliklerin nde gelenlerini lkelere gre ele alp inceleyelim:

METN ELETRSN ETKLEYEN K GSTERGEBLMSEL MODEL: EYLEYENLER MODEL / LEVLER MODEL*

Metin Eletirisini Etkileyen ki Gstergebilimsel Model

sonulandrc snama ZNE KARIIKAN

TEMEL YAPI ZMLEMESNDE BAVURULAN GSTERGEBLMSEL DRTGEN MODEL

GSTERGEBLM AISINDAN YAZINSALLIK KAVRAMI*

I. Yaznsallk Kavramnn Ortaya k

Gstergebilim Asndan Yaznsallk Kavram

II. Yaznsal Metin Kavramnn Varsaymsal Bir Tanm

III. Yaznsallk Nitelikleri, ltleri ve Postulatlar

Gstergebilim Asndan Yaznsallk Kavram

Gstergebilim Asndan Yaznsallk Kavram

Gstergebilim Asndan Yaznsallk Kavram

Gstergebilim Asndan Yaznsallk Kavram

Gstergebilim Asndan Yaznsallk Kavram

Gstergebilim Asndan Yaznsallk Kavram

Gstergebilim Asndan Yaznsallk Kavram

Gstergebilim Asndan Yaznsallk Kavram

Gstergebilim Asndan Yaznsallk Kavram

IV. Yaznsalln Belirlenmesinde Baka ltler Var mdr?

GSTERGEBLM AISINDAN EVR ETKNL ve EVR KURAMI*

I. Anlamlama Gstergebilimi Asndan eviri Etkinlii

Gstergebilim Asndan eviri Etkinlii ve eviri Kuram

II. Anlamlama Gstergebilimi Asndan eviri Kuram

Gstergebilim Asndan eviri Etkinlii ve eviri Kuram

GSTERGEBLM ve BR MASAL ZMLEMES*

Gstergebilim ve Bir Masal zmlemesi

Gstergebilim ve Bir Masal zmlemesi

Gstergebilim ve Bir Masal zmlemesi

II. 3.2. kinci Kesit: Yeni Bir znenin Anlatya Katlmas

Gstergebilim ve Bir Masal zmlemesi

II. 4. Masaln Balangc ile Sonu Arasndaki Temel Dnm

Gstergebilim ve Bir Masal zmlemesi

yaam birini yeme ya da yeme ANLATININ SONU:B Kurtun Durumu

lm birine yem olma ya da yenme

ANLATININ SONU:B Krmz Balkl Kzn Durumu

-lm birine yem olmama ya da yenmeme

-yaam birini yiyememe ya da yiyememe

Krmz Balkl Kz ile Kurtun Durumu ANLATININ BALANGICI: A

Gstergebilim ve Bir Masal zmlemesi

Gstergebilim ve Bir Masal zmlemesi

Gstergebilim ve Bir Masal zmlemesi

II. 8. Masalda Zamann Dzenlenii

Gstergebilim ve Bir Masal zmlemesi

HELBO, Andr (ynetiminde) 1979 Le champ smiologique. Brksel: Complexe. 137

1990 1992 1993 1995

1999 2004 2007 2007 2008 2008 2008

Roland Barthes: Yazma Arzusu (haz. M. Rifat). stanbul: Sel.

RIFFATERRE, Michael 1984 Smiotique de la posie (Franszca eviri). Paris: Seuil.

TRKEDE GSTERGEBLMLE LGL BALICA ALIMALARDAN

Trkede Gstergebilimle lgili Balca almalardan

Trkede Gstergebilimle lgili Balca almalardan

DERRIDA, Jacques 1994 Gstergebilim ve Gramatoloji (ev. T. Akin). stanbul: Afa.

ZEL ADLAR DZN A