Professional Documents
Culture Documents
ELEKTRK-ELEKTRONK TEKNOLOJS
Ankara, 2012
Bu modl, mesleki ve teknik eitim okul/kurumlarnda uygulanan ereve retim Programlarnda yer alan yeterlikleri kazandrmaya ynelik olarak rencilere rehberlik etmek amacyla hazrlanm bireysel renme materyalidir. Mill Eitim Bakanlnca cretsiz olarak verilmitir. PARA LE SATILMAZ.
NDEKLER
AIKLAMALAR ....................................................................................................... iii GR ........................................................................................................................... 1 RENME FAALYET-1 ......................................................................................... 3 1. ARIZA TESPT ...................................................................................................... 3 1.1. Arzann Tanm ve Gidermenin nemi............................................................ 3 1.2. Arza Bulma Metotlar ...................................................................................... 4 1.2.1. k Deerine Gre Arza Bulma ............................................................. 4 1.2.2. Ak Diyagram ile Arza Tespiti ............................................................... 5 1.2.3. Blok Diyagram ile Arza Tespiti ................................................................ 8 1.3. Arza Gidermede Kullanlan lemler ............................................................... 9 1.3.1. Enerji kontrol............................................................................................ 9 1.3.2. Duyusal kontrol .......................................................................................... 9 1.3.3. Eleman Deitirme ................................................................................... 10 1.3.4. Sinyal izleme ............................................................................................ 10 UYGULAMA FAALYET ................................................................................... 12 LME VE DEERLENDRME......................................................................... 15 RENME FAALYET-2 ....................................................................................... 17 2. ARIZALI BRM VEYA ELEMANI BULMA ................................................... 17 2.1. Devre Elemanlarnn Salamlk Kontrol ....................................................... 17 2.1.1. Transformatrn Salamlk Kontrol ...................................................... 18 2.1.2. Kondansatrn Salamlk Kontrol ......................................................... 18 2.1.3. Diyotun Salamlk Kontrol .................................................................... 20 2.1.4. Transistrn Salamlk Kontrol ............................................................. 21 2.2. Elektrik Elektronik Devrelerde Arza Giderme .............................................. 23 2.2.1. Aydnlatma Tesisatlarnda Arza Giderme ............................................... 23 2.2.2. Direnli Devrelerde Arza Giderme ......................................................... 25 2.2.3. Diyotlu Devrelerde Arza Giderme .......................................................... 39 2.2.4. G Kaynaklarnda Arza Giderme .......................................................... 40 UYGULAMA FAALYET ................................................................................... 45 LME VE DEERLENDRME......................................................................... 54 RENME FAALYET-3 ....................................................................................... 58 3. KATALOG OKUMA ............................................................................................ 58 3.1. Yar letkenlerin Katalog Bilgileri .................................................................. 58 3.2. Transistr Kodlar ........................................................................................... 62 3.3. Katalog Okuma ve EDeeri Bulma ............................................................... 65 3.4. Klf ekilleri ................................................................................................... 67 3.5. Klf Standartlar .............................................................................................. 70 UYGULAMA FAALYET ................................................................................... 72 LME VE DEERLENDRME......................................................................... 75 MODL DEERLENDRME .................................................................................. 76 CEVAP ANAHTARLARI ......................................................................................... 79 KAYNAKA ............................................................................................................. 82
i
ii
AIKLAMALAR AIKLAMALAR
KOD ALAN DAL/MESLEK MODLN ADI MODLN TANIMI SRE N KOUL YETERLK 522EE0024 Elektrik-Elektronik Teknolojisi Dal Ortak Arza Analiz Yntemleri ve Arza Giderme Bumodl; arza bulma metotlarn kullanma, arza tespiti yapma, elektrik elektronik devrelerde arzal birimi veya eleman bulma ve arzay giderme ile ilgili bilgi ve becerilerin kazandrld renme materyalidir. 40/32 Bu modln n koulu yoktur. Sistem analizi yapp tespit edilen arzalar gidermek ve katalog okumak Genel Ama Bu modl ile gerekli ortam salandnda, elektrik ve elektronik sistemlerde arza tespiti yaparak arzay giderebilecek ve katalog kullanabileceksiniz. Amalar 1. Arza bulma metotlarn kullanarak arza tespiti yapabileceksiniz. 2. Elektrik elektronik devrelerde arzal birimi veya eleman bulup arzay giderebileceksiniz. 3. Yar iletken katalou kullanabileceksiniz. Ortam: Elektrik-elektronik laboratuvar, iletme, ktphane, ev, bilgi teknolojileri ortam vb. Donanm: Bilgisayar, projeksiyon cihaz, izim ve simlasyon programlar, kataloglar, deney setleri, alma masas, AVOmetre, bread board, eitmen bilgi sayfas, havya, lehim, elektrikli almalar, anahtarlama elemanlar, yardmc elektronik devre elemanlar, elektrik elektronik el takmlar Modl iinde yer alan her renme faaliyetinden sonra verilen lme aralar ile kendinizi deerlendireceksiniz. retmen modl sonunda lme arac (oktan semeli test, doru-yanl testi, boluk doldurma, eletirme vb.) kullanarak modl uygulamalar ile kazandnz bilgi ve becerileri lerek sizi deerlendirecektir.
MODLN AMACI
LME VE DEERLENDRME
iii
iv
GR GR
Sevgili renci, Elektrik ve elektronik sistemleri insan vcuduna benzetebiliriz. nsan vcudundaki ar, sz, ate, bulant, ba dnmesi, hlsizlik gibi belirtiler bir hastalk gstergesidir. Bunun yannda yaralanmalar, syrklar, yanklar, krk ve kklar gzle grlen problemlerdendir. Byle durumlarda verimli allmaz. Elektrik elektronik sistemlerinde de motorun snmas, ya sznts, kararsz alma gibi sorunlar arza gstergesidir. Gzle grlen problemler arasnda elemanlarn snmas, yanmas, kondansatrlerin imesi, patlamas, bakr yolun krlmas, atlamas, bakr yzeyin rutubetten paslanmas ve koruyucu yzeyin soyulmas saylabilir. Btn bunlar sistemin verimli almasna engel olur. Hastalklara kar koruyucu ve nleyici tedbirler almak, vcuda dzenli bakm yaptrmak verimli bir uzun mr ve salkl yaam iin kanlmazdr. Elektrik elektronik cihazlarn da uzun mrl, verimli ve sorunsuz olmalar iin periyodik bakmlar yaplmal, koruyucu nlemleri alnmaldr. Cihazn alma snrlar zorlanmamaldr. Yaanlan ortamn temiz, grltden uzak ve uygun scaklkta olmas istenir. Elektrik elektronik cihazlarn bulunduu ortam da toz, kir ve manyetik etkilerden uzak, temiz, parazitsiz ve kabul edilebilir scaklkta olmaldr. Bu modln hazrlanmasndaki genel ama, elektrik ve elektronik sistemlerde arzay bulmak ve bu arzann nasl giderilebileceini aklamaktr. Bu modl ierisinde; ilk olarak eitli metotlarla arzann bulunmas ve ilem sras kullanarak arzann giderilmesi, devre elemanlarnn salamlk kontrollerinin yaplmas son olarak yar iletkenlerin katalog bilgilerinin okunmas ile ilgili konu balklar yer almaktadr.
ARATIRMA
Televizyon, oto teyp veya elektrikli ev aletleri tamircisinde alan elemanlar izleyerek grevlerini reninizElde ettiiniz sonular retmeninizin ynergeleri dorultusunda arkadalarnzla paylanz. Trouble, fault, defect, hitch, obstruction, breakdown,troubleshooting, faultfinding, repair, maintenance,malfunction, arzabulma, arzagiderme, arza tespiti, hatabulma, onarm, bakm kavramlarn aratrnz.
1. ARIZA TESPT
1.1. Arzann Tanm ve Gidermenin nemi
Arza, normal olmayan bir durum olarak tanmlanabilir. Para, cihaz veya sistem seviyesinde istenmeyen durumlara yol aabilecek bir hata olarak grlebilir. Elektrik elektronik sistemlerde kararl alma ok nemlidir. Sistem, kararl alma koullarnn dna kp kararl alma koullarna geri dnemezse arzal kabul edilir. Arza bulma, bozuk bir cihazn veya sistemin gsterdii belirtileri sistemli olarak analiz etmektir. Bu belirtiler genellikle normal parametrelerden sapma olarak grlr. Normal olmayan almay tanmak iin normal alma koullar bilinmelidir. Cihaz veya sistem hakknda bir bilginiz varsa ve mantkl sebepler kullanrsanz birok arza problemini fazla zorlanmadan zebilirsiniz. Arzay baaryla bulmak iin deneyim arttr. malat teknik el kitapnn verimli olarak kullanlmas, ilk seferde doru i yapma becerinizi ve profesyonelliinizi gelitirecektir. Elektrik elektronik sistemlerindeki arzay en ksa srede gidermek, retim, maliyet ve zaman kayb asndan olduka nemlidir. Hibir iveren retimin durmasn, stoklarn beklemesini istemez.
0 Volt
DC G Kayna Giri k
0 Volt
DC G Kayna Giri k
BALA Hayr Lamba yanmyor ! Anahtar ak m? Evet Hayr Anahtar anz. Lamba Evet yand m? SON
Evet
Enerjinin (fazn), sigortaya geldiini kontrol kalemi ile kontrol ediniz. Eer sigortaya enerji gelmiyorsa binada enerji kontrol yapnz. Enerji kesik deilse sigortay deitiriniz. Lambay, salam ile deitiriniz.
Temasszlk var m?
Evet
Hayr
Hayr
Kopukluk var m?
Evet
Kopukluu gideriniz. Duya ve anahtara gelen kablolar ve klemens balantlarn kontrol ediniz. Duy veya anahtarda hasar varsa bunlar deitiriniz.
SON
Kablo prize takl m? Evet Kontrol kalemi ile prizdeki enerjiyi kontrol ediniz
Hayr
Hayr
Hayr
Hayr
Mikrofon Pre-amplifikatr (n-amplifikatr) Ton ve Ses Kontrol Ses Amplifikatr Sistemi G Amplifikatr
Hoparlr
G kayna, (Burada gsterilmemitir.) n amplifikatr ve g amplifikatr bloklarna balanmtr. Mikrofon, sesi gerilime eviren bir dntrc (uyum salayc)dr. Pre-amplifikatr, mikrofondan gelen kk ses sinyalini (gerilimini) ykseltir. Ton ve ses kontrol, ses sinyalinin zelliini ayarlar. Ton kontrol yksek ve dk frekanslarn dengesini ayarlar. Ses kontrol sinyal gcn ayarlar. G amplifikatr, ses sinyalinin gcn artrr. Hoparlr, ses sinyal gerilimini sese eviren bir dntrcdr. 1.2.3.2. G Kaynaklarnda Blok Diyagram ile Arza Tespiti
220V AC ebeke Gerilimi Transformatr Dorultma Filtre Regle
Regleli 5V DC
Transformatr, 220V AC ebeke gerilimini daha dk AC gerilime indirir. Dorultma, AC gerilimi DC gerilime evirir fakat DC k deiiklik gsterir. Filtre, byk deimeleri dzelterek kk salnmlara (dalgacklara) dntrr. Regle, DC k sabit bir gerilime ayarlayarak salnmlar ortadan kaldrr. Regleli g kaynann her blokundaki elemanlar aada gsterilmitir. 8
SGORTA 1A
TRANSFORMATR
DORULTMA
REGLE FLTRE
AC 220V AC 12V
4x 1N4001 + C 470mF
Vg
7805
GND 2
+5 V
100nF
100nF
Daha ayrntl bilgi iin Dorultma ve Regle Devreleri ve G Kaynaklar modllerine baknz.
IKI
0V
0V
0V
0V
0V
Doru
Doru
Doru
Hatal
AC 220V
Giri Transformatr
TP1 TP2
TP3
KondansatrGiri Filtresi
TP4
k Gerilim Reglatr
TP5
Sinyal izleme metodu 2 ktan balayarak girie doru sinyal izlenir. Her test noktasndaki gerilim kontrol edilir. Doru gerilim bulununca bu noktada problem izole edilmi olur. Bu yaklam ekilde 10
gsterilmitir. lmler arzann filtre devresinde olduunu gstermektedir. nk TP 4te gerilim yok TP 3te ise gerilim vardr.
0V
0V
0V
Doru
Hatal
Hatal
AC 220V
Giri Transformatr
TP1 TP2
TP3
KondansatrGiri Filtresi
TP4
k Gerilim Reglatr
TP5
Sinyal izleme metodu 3 Bu metot ikiye blme metodu olarak bilinir. Devrenin ortasndan balaynz. lk baladnz noktadaki sinyal doru ise test noktasna kadar olan ksmda devre dzgn alyor demektir. Yani arza, test noktas ile k arasnda, baka bir noktadadr. Bu yzden sinyal izlemeye test noktasndan ka doru devam etmek gerekir. Eer ilk baladnz noktada sinyal yok veya yanl bir sinyal varsa arzann giri ile test noktas arasnda olduunu tespit etmi olursunuz. Bu yzden sinyal izlemeye test noktasndan girie doru devam etmelisiniz. Bu durum ekilde gsterilmitir. TP 3te doru gerilimin okunmas transformatrn ve dorultmacn grevini tam yaptn gstermektedir. TP 4te 0 volt (sfr volt) llmesi filtre arzasn izole etmi olur. kiye blme metodu dierlerine gre daha avantajldr. nk karmak bir devrenin arzas daha abuk bulunur.
0V 0V
Doru
Hatal
AC 220V
Giri Transformatr
TP1 TP2
TP3
KondansatrGiri Filtresi
TP4
k Gerilim Reglatr
TP5
Sinyal izleme metotlar ile g kaynandaki problem filtre devresine izole edildikten sonra gelen basamak filtre devresindeki arzal eleman belirlemektir. Bu rnekte filtre devresi, kondansatr ve ar akm direnci olarak iki elemandan olumaktadr. Bu devrede yedek elemanlar kullanmak en uygunudur. nk kondansatr ksa devre, ar akm direnci ak devre durumunda olabilir.
11
Giri
TP1
k Transformatr
TP2
TP3
KondansatrGiri Filtresi
TP4
Gerilim Reglatr
TP5
0V
0V
0V
0V
Adm 1:
Adm 3:
Adm 2:
_
Adm 1:
Dorultma Filtre Adm 4: Filtre girii ile ase arasnda ksa devre kontrol yapnz. Adm 5 ve 6: Diyot salamlk kontrol yapnz.
neriler: Adm 1: Giri ve k gerilimlerini kontrol ediniz. lm sonular giriin normal olduunu fakat kta gerilim olmadn gstermektedir. Adm 2: Sinyal izlemenin ikiye blme metodunu uygulaynz. Test noktas 3te gerilim yoksa arza, giri ile test noktas 3 arasndadr. Yani transformatrde veya dorultma devresinde olabilir. Test noktas 3te gerilim 0 volt olduuna gre filtrenin girii ile ase arasnda bir ksa devre olmaldr. Adm 3: Test noktas 2deki gerilimi kontrol ediniz. Test noktas 2de gerilim yoksa transformatr arzaldr. Test noktas 2de normal gerilim grlyorsa problem dorultma diyotlarnda olabilir veya filtre girii ksa devredir. Test noktas 2de llen normal gerilim, arzal blgeyi diyotlara veya filtrenin giriine kadar daraltmtr.
12
Adm 4: Enerjiyi kapatp l aletinizle filtre giriinin ase ile ksa devre olup olmadn kontrol ediniz. Filtre giriinin ase ile ksa devre olmadn kabul edelim. O zaman arza diyot devresine inmi oldu. Adm 5: Arza analizini uygulayarak kn 0 volt olmasna sebep olan dorultma devresindeki eleman arzalarn belirleyiniz. Diyotlardan bir tanesi ak devre ise yarm dalga dorultma k gerilimi grlr. Fakat aradmz arza bu deildir. kn 0 volt olmas iin her iki diyotun da ak devre olmas gerekir. Adm 6: Enerji kapal iken l aletini diyot test konumuna alnz. Btn diyotlar kontrol ediniz. Arzal diyotlar deitiriniz. Enerjiyi tekrar aarak devrenin normal ve uygun artlarda almasn kontrol ediniz.
13
KONTROL LSTES
Bu faaliyet kapsamnda aada listelenen davranlardan kazandnz beceriler iin Evet, kazanamadnz beceriler iin Hayr kutucuuna (X) iareti koyarak kendinizi deerlendiriniz. Deerlendirmeltleri Evet Hayr
1. Arzal sistemin enerjisini kesebildiniz mi? 2. Arzay bildiren kiiden n bilgi alabildiniz mi? 3. Arzal devrenin devre emas zerinden pratik almasn
kartabildiniz mi? 4. Blok diyagram kullanabildiniz mi? 5. Arza bulma metotlarn kullanabildiniz mi? 6. Arzal malzemeyi veya yeri tespit edebildiniz mi? 7. Arzal noktay veya devreyi sistemden ayrp yaltabildiniz mi?
DEERLENDRME
Deerlendirme sonunda Hayr eklindeki cevaplarnz bir daha gzden geiriniz. Kendinizi yeterli grmyorsanz renme faaliyetini tekrar ediniz. Btn cevaplarnz Evet ise lme ve Deerlendirmeye geiniz.
14
8. Aadakilerden hangisi ak diyagramlarnn kullanm alanlar arasnda yer alr? I- Srecin raporlanmas II- lem basamaklar arasndaki ilikiyi belirleme III- Mevcut veya ideal yollar tanmlama IV- Sorunlar ve potansiyel gelimeleri tanmlama V- nsan ve makine kombinasyonunu salama
A) I-II-III
B) I-II-V
C) II-IV
D) Hepsi
9. Aadaki ifadelerden hangileri dorudur? I- Bir elektrik motorunun 3000 devir ile dnerken 3500 devirde dnmeye balamas bir arza gstergesidir. II- Elektrik elektronik bir sistemin kararsz almas devre elemanlarna zarar vermez. III- Arza bulma, bozuk bir cihazn gsterdii belirtileri sistemli olarak analiz etmektir.
A) I ve III A) Dorultma
B) I ve II B) Regle
C) II ve III
D) I, II ve III D) Yk
C) Transformatr
15
DEERLENDRME
Cevaplarnz cevap anahtaryla karlatrnz. Yanl cevap verdiiniz ya da cevap verirken tereddt ettiiniz sorularla ilgili konular faaliyete geri dnerek tekrarlaynz. Cevaplarnzn tm doru ise bir sonraki renme faaliyetine geiniz.
16
ARATIRMA
Elektrik elektronikte kullanlan aadaki temel kanunlar ve esaslar ile ilgili formlleri hatrlamak ve hesaplamalar daha rahat yapmak ve iin bir tablo hazrlaynz. Ohm Kanunu Seri, paralel ve kark bal toplam diren, kapasite, endktans Kirof Kanunlar o Kirofun Akm Kanunu o Kirofun Gerilim Kanunu
17
18
1000 mF
Kondasatrn kapasitesi gz nne alnarak ohmmetre kademesi uygun deere alnr. Kondansatr, 470 mFdan byk deerde ise ohmmetrenin X1 kademesi, 470 mFdan kk deerde ise ohmmetrenin X10 kademesi seilir. AVOmetreninproplar, kondansatr ularna dokundurularak ibrenin hareketi izlenir. nce sfr Ohma doru sapma yapan ibre, kondansatrn Ohmmetre bataryas ile arj olmasndan dolay tekrar en byk diren deerinin olduu ilk konumuna doru (sonsuz ohm) yava yava geri dnmeye balar.
C
W
1000 mF
C
W
Kondansatr tamamen arj olduunda en byk diren deerini gsterir. Kondansatr elektrolitik ise ohmmetre kutuplar ile uygunluuna dikkat edilmelidir.
C
W
Bu yntem 1 mF ve altndaki deerler iin salkl deildir. nk ibrenin sonsuzdan sfra gidip tekrar sonsuza geri dnmesini grmek mmkn deildir. Ancak kk deerli kondansatrlerin ksa devre olup olmad bu yntem ile anlalabilir. 19
1000 mF
1000 mF
Kondansatr salam ise proplar dokunduu anda sfr (0) ohma doru gider ve yava yava en byk deere doru gelmeye balar. brenin durduu deer ok yksek olup plakalar arasndaki yaltm direncinin deeridir. Kt mika ve seramik kondansatrlerin yaltm direnci 500-1000 Mohm civarnda veya daha yksektir. Bu deer pratikte sonsuz kabul edilir. Elektrolitik kondansatrlerde ise yaltm direnci 1 mohmdan daha kktr.
Kondansatr arzalar
Kondansatrler kolay bozulmayan ve devrede salkl alabilen elemanlardr. Uygun alma gerilimi ve scaklkta mrleri olduka uzundur. Buna ramen kondansatrlerde bazen arza meydana gelebilir. Bu arzalar grupta incelenir: Ksa devre: Yksek scaklklarda alan kondansatrlerin uzun sreli arj ve dearj olmas sebebiyle dielektrik maddenin zelliini kaybetmesi sonucu ksa devre meydana gelebilir. Kt ve elektrolitik kondansatrlerde bu durumla daha sk karlalr. Kondansatrn kontrol srasnda ibre sfr ohm deerine doru saparak orada kalr. Ancak byk kapasiteli kondansatrlerin Ohmmetre bataryas ile arj uzun sreceinden dikkatli lme yaplmaldr. Sznt: Kondansatrn dielektriinin zelliini kaybetmesi sonucu yaltm direncinin azalarak sznt eklinde devaml akm geirmesi durumudur. Bu tip arzal kondansatrlerin direnleri, olmas gerekenden olduka kktr. Ak devre: Daha ok elektrolitik kondansatrlerde meydana gelen arzalardr. Elektrolitin zamanla scaklk sebebiyle kurumas ve elektrolit temas direncinin artmas sonucu ak devre meydana gelebilir. Byle bir kondansatr llrken arj olay meydana gelmez ve ibre devaml olarak sonsuz diren deeri gsterir. Ancak kk kapasiteli kondansatrlerin (100pF veya daha kk) arj akm olduka kk ve ksa sreli olduundan test edilmeleri srasnda ohmmetrenin kontrol momenti dolaysyla ibre sapmayabilir. Bu yzden kk kapasiteli kondansatrlerin testinde dikkatli davranlmal ve hemen arzal olduu dnlmemelidir. Kapasite deeri llmek istenen veya arza sebebiyle gerek kapasite deerinde olup olmad bilinmeyen kondansatr kapasiteleri, LCRmetreler (endktans, kapasitans, diren ler) ile tam olarak tespit edilebilir.
Doru ve ters polarma deerlerini gsteren diyot salamdr. lme srasnda her iki ynde de kk gerilim okunuyorsa diyot ksa devredir. Her iki ynde maksimum ters gerilim okunuyorsa diyot ak devredir.
C B
21
l aletinin bir probutransistrn bir ayanda sabit tutulurken dier prop ayr ayr botaki dier iki ayaa dedirilir. l aletinde birbirine yakn, iki deer okununcaya kadar proplar yer deitirmelidir. l aletinin sabit tutulan ucu transistrnbeyz ucunu gsterir. Daha az deer gsteren u kolektr dieri emiter ucunu belirtir. Beyz ucunda sabit tutulan probun rengi krmz ise transistrNPN tipinde, beyz ucunda sabit tutulan probun rengi siyah ise transistrPNP tipindedir.
Test srasnda l aletinde, doru polarma alan transistrn eik gerilim deeri grlr. 22
lm srasnda beyzemiter (VBE) eik geriliminin beyzkolektr (VBC) eik geriliminden biraz daha byk olduu grlr. rnein BC 547 transistrnde VBE = 0.582 volt VBC = 0,576 volt 2N3055 transistrnde VBE = 0.455 volt VBC = 0.447 volt Transistrn beyz-emiter ve beyz-kolektr ular ters polarma edilirse l aleti, OL veya 1 eklinde maksimum gerilim deerini gsterir.
zellikle prizlerde grlen en tehlikeli arzalardan biri de gevek balant sonucu meydana gelen ark ve sdr. Bu durum daha ok youn kullanlan ve ucuz malzeme ile yaplm tesisatlarda grlr. Priz ve fiin birbiriyle tam olarak temas etmemesinden dolay geen akm kk de olsa gevek balantdan dolay elektrik ark meydana gelir. Bu da 2000 0Cye kadar s aa karr. Meydana gelen bu ark, sigortay attrmadndan yangna sebep olur. Bu yzden eskimi ve kontak evresinde yanklar meydana gelmi prizler hemen deitirilmelidir.
23
D aydnlatma devrelerinde toprak altnda kullanlan kablolarn suya ve neme dayankl olmas gerekir. Toprak altndan geecek hatta TTR ve ya antigron kablo kullanlmamaldr. nk bu kablolarn izolasyonu suya dayankl olmadndan ksa srede izolasyon zelliini yitirir. Bu durum, tespiti zor ksa devre arzalarna sebep olur. Bu durumla karlamamak iin toprak altndan geecek enerji hatlar uygun yer alt kablosu ile ekilmelidir. Devrede sigorta srekli atyorsa ksa devre arzas var demektir. Bu durumda ksa devreye sebep olan problem bulunur. Genelde izolasyon problemi, sigortann atmasna sebep olur. zolasyon problemi giderilir veya hat tamamen deitirilir. rnek:
Prize taklan bir cihaz almamaktadr. Fakat baka bir priz kullanldnda cihaz almaktadr. almayan prizin arzasn bulup gidermek gerekirse prizde enerji olup olmadna baklr. Kontrol (faz) kalemi ile enerji kontrol yaplr. Enerji yoksa sigorta kapatlarak (0 konumuna alnarak) priz alr. Yank, kmrlemi, gevek veya kopuk balant olup olmadna baklr. Bu balantlar onarlr. Sorunlu bir balant yoksa hattaki kablolarn kopuk olup olmad kontrol edilir. Kablolarn iletkenlii ve balantlar kontrol edildikten sonra priz alacaktr. Anahtardan kaynaklanan sorunlarda temaszlk varsa anahtar yenisi ile deitirilmelidir. Ayrca aydnlatmann youn olarak floresan armatrlerle yapld meknlarda floresan lambadaki balastn ektii reaktif gc dengelemede kullanlan mnferit 24
kompansazyon kondansatrleri bulunur. Bakm onarm srasnda bunlar devre d braklmamal, arzal olanlar yenisi ile deitirilmelidir. rnek:
Floresan lamba gz krpyor fakat yanmyorsa starter deitirilmelidir. Anahtar kapatldnda floresan lamba hi yanmyorsa soketler kontrol edilmelidir. Temasszlk yoksa floresan lamba deitirilmelidir. Balast ses yapyorsa balast deitirilmelidir.
Seri devrede ak devre eleman Bir elemann direnci mmkn olan maksimum deerde (sonsuz) ise ak devredir.
Kirofun Gerilim Kanunu E=VR1+VR2+VL 9V=0V+9V+0V
VR1= 0V V R1 3W
Ak devre diren
R2 3W
V VR2= 9V
E= 9V
Cihaz 3W (3V-1A)
V VL= 0V
rnek: 3 luk yk direnli bir TV setini gstermektedir. R2 direnci yandnda ve ak devre olduunda TV seti kapal (off) durumdadr. R2nin problemli olduunu nasl bulursunuz? zm: Eer seri devrede, bir ak devre belirirse bu durumda R2 yanmtr, akm ak olmaz. nk seri devrelerde akm ak iin tek yol vardr ve bu yol kesilmi, krlmtr (I=0A). Voltmetre kullanarak her bir elemann (direncin) zerine den voltaj miktarn kontrol etmekle iki sonu alnabilir. 1. Salam diren zerindeki gerilim sfr volt olabilir. 2. Ak devre olan direncin zerindeki gerilim kaynak gerilimine eit olabilir. Salam diren zerinde gerilim dmez nk akm sfrdr. Eer I=0 ise akm ile diren arpm da sfr olur (V=IxR=0xR=0). Eer R1 ve TV setinin yk direnci zerine gerilim gelmiyorsa giri gerilimi ak devre olan R2 direnci zerinde grlecektir. Bu yzden bu seri devre Kirofun (Kirchhoff) Gerilim Kanununa uyar: V(9V)=VR1(0V)+VR2(9V)+VL(0V) 26
Seri devrede eleman deerinin zamanla deimesi Direnlerin ar akmdan dolay iddetli bir baskya maruz kalmadka tamamyla ak devre hline gelmeleri ok nadirdir. Zamanla direnler normal olarak deerlerini deitirecektir. Bu olay yavaa ve genelde diren deerinin dmesi ile kendini gsterir. Bunun sonucu olarak devrede problem meydana gelir. Direncin dmesi akm artna sebep olur. Bu da g kayb demektir. Direncin dayanabilecei g deeri almsa yanabilir. Diren yanmam olsa bile akmdaki arttan dolay sigorta atar. Her bir direncin deerinin llmesi ile veya her direncin zerine den gerilimin llmesiyle problem bulunabilir. llen bu deerler, imalatnn verdii (salad para listesine dayanarak hesaplanan) deerler ile karlatrlr. Seri devrede ksa devre eleman Elemann diren deeri sfr ohm ise eleman ksa devre olmutur. ekildeki devreyi kullanarak bir altrma yapalm.
rnek: ekildeki lamba 1 ve lamba 3 yanmakta (on), lamba 2 yanmamaktadr (off). Lamba 2nin ular arasnda bir para iletken bulunmaktadr. Akm lambann flamanlar yerine daha dk direnli yolu tercih etmektedir. Bu yzden lamba 2den akm gememektedir. Akm olmaynca k da retilememektedir. Problemin ne olduunu nasl belirleriz?
L1
VL1= 6V
E= 12V
Ksa devre
L2
VL2= 0V
L3
VL3= 6V
zm: Eer lamba 2 ak devre (yanm) ise devreden akm gemez. Bu yzden lamba 2 yanmaz. Voltmetre ile lamba 2 zerine sfr volt dtn buluruz. nk lamba 2nin hibir direnci yoktur. Kk baypas iletkeninin direnci hariKirofun Gerilim Kanununa gre lamba1 ve lamba 3n zerine 6V gerilim der. Lamba 2nin kayb ile toplam diren azalr. Dolaysyla akm artar, lamba 1 ve lamba 3 daha parlak yanar.
27
zet olarak seri devrelerdeki ak devre ve ksa devre iin unlar syleyebiliriz: Ak devre olan elemann ularnda besleme gerilimi grlr. Ksa devre olan elemann ularnda sfr volt grlr. 2.2.2.2. Paralel Devrelerde Arza Seri devrelerde bahsettiimiz problem, paralel devrelere de uygulanabilir. Eleman ak devre olabilir. Eleman ksa devre olabilir. Zamanla elemann deeri deiebilir.
I1=1 mA
12 kW
R1
IT=7 mA
I2=4 mA
3 kW
R2
I3=2 mA
6 kW
R3
DC 12 V
Diren
RV
V IR
VR1=12 V VR2=12 V VR3=12 V VT=VS=12 V
I V
I1=1 mA I2=4 mA I3=2 mA IT=7 mA
P VI
P1=12 mW P2=48 mW P3=24 mW PT=84 mW
Teknisyenler iin devredeki aksaklklarn nasl tespit edilecei ile sebeplerin nasl ortadan kaldrlacann bilinmesi ve devrenin tamir edilmesi nemlidir. Tabloda normal deerler gsterilmektedir. Bu normal deerleri bir yere not ediniz nk devrede problem olduunda bu deerler deiecektir. Paralel devrelerde ak devre eleman ekilde R1 ak devredir. Dolaysyla R1 direncinin olduu koldan akm gemez. Kollardan bir tanesinin azalmas paralel devrenin direncini artracaktr. Bu da toplam akmn azalmasna sebebiyet verecektir. Toplam akm 7mA iken kollardan birinin almas ile toplam akm 6mAe iner. Atlyenizde bu devreyi kurduunuzda eer l 28
aleti kullanmazsanz hibir problemi tespit edemezsiniz. Voltmetre ile her bir direncin zerindeki gerilim deerleri de doru olarak okunacaktr. Ancak ampermetre ile yaplan lmde normalden az akm getiini grebilirsiniz.
VR1= 12V V Ak devre diren
R1 I2=4 mA
IT=6 mA mA
I1=0 A
3 kW
R2
I3=2 mA
6 kW
R3
DC 12 V
Ampermetre kullanarak paralel devredeki kollardan hangisinde hata olduunu bulabilirsiniz. Bunun iin iki metot kullanlabilir. Her koldaki akm lerek R1 direncinin olduu koldaki hata bulunur. Fakat bu yntem ayr lme gerektirir. Toplam akm llr. 1mAlik eksilme tespit edilir. Basit bir hesaplama ile 1mAlik akmn R1 direncinin olduu koldan gemedii bulunur. Dolaysyla R1 ak devre olmutur.
Bu iki metodu zetlemek gerekirse, R1 ak devre ise toplam akm 1 mA eksilerek 6 mA olur. IT=I1+I2+I3=0 mA+4 mA+2 mA=6 mA R2 ak devre ise toplam akm 4 mA eksilerek 3 mA olur. IT=I1+I2+I3=1 mA+0 mA+2 mA=3 mA R3 ak devre ise toplam akm 2 mA eksilerek 5 mA olur. IT=I1+I2+I3=1 mA+4 mA+0 mA=5 mA Direnler birbirine eit deilse 3. metot tercih edilebilir. Direnler birbirine eit ise 0 mA akm tespit etmek iin 1. metot kullanlabilir. 29
Birok durumda ak devreyi tespit etmek iin ohmmetre idealdir. Diren lm iin g kaynan devreden ayrmay unutmaynz. Eleman devreden izole edilmelidir. ekil 2.15, izolenin neden yaplmas gerektiini aklamaktadr. l aletinin pili kaynak gibi davranr. Diren lerken mutlaka devreden sklmelidir. R1 direnci devreden sklmezse R2 ve R3 direnlerinin paralel edeeri ohmmetrede okunacaktr. Bu hatal lm deerleri, arza giderme ilemlerinde kafa kartracak ve yanl ynlendirecektir.
Re= 2W
W
G kaynan devreden ayrnz.
R1
Direnler devredeyken meydana gelen kol akmlar, yanl okumalara sebep olur.
R2
DC 12 V
R3
ekil 2.16da gsterildii gibi test edilecek direnci veya eleman devreden ayrmak R1, R2 ve R3direnlerinin gerek deerini okumamz salayacak ve problemin kaynana ulatracaktr.
R1 =
G kaynan devreden ayrnz.
R1 R2
W
Sonsuz Ohm gsterir. (Ak devre) Or-Over range
DC 12 V
R3
Paralel devrelerde ksa devre eleman ekil 2.17de 3 KWluk R2 direnci ksa devre olmutur. Bu koldaki tek diren iletkenin zdirenci olan 1 Wdur. Bu yzden bu koldaki akm miktar artar. 12 V I2 = = 12 A e kar. 1
30
Akm 12 Ae kmadan g kaynandaki sigorta patlar. Bu, devrede bir ksa devre olduunu gsterir. Ksa devre hatasn dzeltmediiniz srece deitirdiiniz sigortalar da patlar.
V= 0V V
I1=1 mA R1 12 kW
Ksa Devre (1 W)
Patlam Sigorta
I2=12 A
R2 3 kW I3=2 mA
DC 12 V
DC 12 V
R3 6 kW
Paralel devrelerde eleman deerinin deimesi Zamanla direnlerin, omik deeri deiecektir. Diren deerindeki artma veya azalma, paralel kollardaki akmn artmasna veya azalmasna sebebiyet verir. Diren deerlerindeki sapma ohmmetreyle de kontrol edilebilir. Bu arada direncin tolerans deerini dikkate almay unutmaynz. nk direncin tolerans deeri sizi yanltabilir. Paralel devrelerdeki arza zeti o Ak devre bir eleman, paralel koldan akm gememesine sebep olur. Toplam akm azalr ve eleman ularndaki gerilim, kaynak ularndaki gerilime eit olur. o Ksa devre olmu bir eleman, paralel koldan maksimum akm gemesini salar. Toplam akm artar ve sigorta patlar. o Diren deerindeki deiim, paralel koldaki akmn ve toplam akmn ters orantl olarak deimesine sebebiyet verir. 2.2.2.3. Seri ve Paralel Devrelerde Arza Arza giderme; cihazdaki hatal alma veya hi almama durumunun, ema takibi veya analizi yoluyla tehis edilmesi ve yerinin belirlenmesi sreci olarak tanmlanr. Daha nce belirtildii gibi direnli devrelerde arza giderme ilem basamaklar temel olarak tanedir.
1. Elemann ak devre olmas: Bu olay genellikle diren yanmsa veya anahtar konta almyorsa grlr.
31
2. Elemann ksa devre olmas: Bu olay genellikle eer iletken lehim, tel veya dier iletken malzemeler devrede birlememesi gereken iki noktay birletirirse grlr. 3. Elemann deerlerinde bir deiiklik vardr. Uzun zaman srecinde diren deerinin deimesi, cihazn bozulmasna sebebiyet verir.
Aadaki rnei kullanarak birka problem zelim. Arza problemini zerken mmkn olduu kadar ampermetre yerine voltmetre kullanacaz.
IT=4 A
R1 2W
V VR1= 8V
I2 E= 24V R2 6W
2.7 A
I3 R3 3W
1.3 A
V VRe= 16V R4 9W
Devre normal alrken elemanlar zerine den gerilimi ve kollardaki akm hesaplamakla balayalm.
R 3,4 R 3 R 4 3W 4W 12W
R 2,3,4
R 2 R 3,4 R 2 R 3,4
6W 12W 4W 6W 12W
R1,2,3,4 R T R1 R 2,3,4 2W 4W 6W
32
IT
VT 24V 4A R T 6W
VR1 IR1 R1 4A 2W 8V
I1 4A
I2
I3,4
seri diren
Btn bu sonular ekilde ve devre analiz tablosunda gsterilmitir. Diren Devre Analiz Tablosu Voltaj Akm G
RV
R1=2 W R2=6 W R3=3 W R4=9 W RT=6 W
V IR
VR1=8 V VR2=16 V VR3=4 V VR4=12 V VT=VS=24 V
I V
I1=4 A I2=2.7 A I3=1.3 A I4=1.3 A IT=4 A
P VI
P1=32 W P2=43.2 W P3=5.2 W P4=15.6 W PT=96 W
Ak devre eleman R1 ak devre R1in ak devre olmas ile akmn geecei yol ak devre olur. Hata kolayca bulunabilir nk uygulanan 24 voltun ou R1 zerinde llr. Dier direnler zerinde de 0 volt okunur.
33
Ak devre diren R1 2W
VR1= 24V
E= 24V R2 6W
R3 3W V VRe= 0V R4 9W
R3 ak devre R3n ak devre olmas ile R3 ve R4 direnlerinin olduu koldan akm gemez. Akm R1 ve R2 direnlerinin olduu yolu izler. Bu yzden toplam diren artar, 6 Wdan 8 Wa ykselir. Toplam direncin 8 Wa ykselmesi toplam akm azaltr, 4 Aden 3 Ae iner. Dolaysyla R1 ve R2 direnlerinin zerindeki gerilim deerleri de deiir. Eer paralel kollardan bir tanesinde ak devre olursa devrenin toplam direnci daima artar. Toplam direnteki art, paralel kola den gerilimi de artrr. Bu durum bize arzal blgeyi tespit etmemizde yardmc olur ve hatann ak devre arzas olduunu belirtir. Voltmetrede llen deerler:
34
RT
IT
R1 2W
V V V = 6V (V R1
E= 24V R3
V
VR2= 18V
R2 6W R4 9W
(V )
V VR4= 0V
Buradan R3n ak devre olduu anlalr. nk paralel koldaki 18 voltun hepsi R3n zerine dyor. Normalde R3 ve R4 direnleri 18 voltu orantl olarak paylamaldr. Ksa devre eleman R1 ksa devre R1in ksa devre olmas, devrenin toplam direncinin azalmasna ve akmn artmasna sebep olur. Akmdaki bu art paralel kollardaki gerilim dmn artrr. Hata rahatlkla bulunabilir. R1 zerinde llen 0 volt ksa devreyi belirler.
35
RT
IT
Ksa devre
R1
VR1= 0V
E= 24V R2 6W R3 3W
V
R4 9W
VRe= 24V
R3 ksa devre R3n ksa devre olmas ile devrenin toplam direncinde azalma olur. 6 Wdan 5,6 Wa iner. R 2 R 3,4 6 9 R 2,3,4 3.6W R 2 R 3,4 6 9
36
RT
IT
R1 2W
V V
VR1= 8,6V
E= 24V R2 6W
VR3= 0V
R4 9W
V VR4= 15,4V
VR1
VR 2 15.4V
Diren deerinin deimesi R2 direncinin deerinin azalmas R2 direncinin deeri azalrsa toplam devre direnci azalr, toplam devre akm ykselir. Bu problemin sonucunda R1 direncinin zerine den gerilim artar, paralel kollardaki gerilim azalr.
Ak devre veya ksa devre olan eleman tespit etmek kolaydr. Burada ise her eleman normalden farkl gerilim deerleri gstermektedir. Eleman deerindeki herhangi bir 37
deiiklik btn devreyi etkiler. Belirtiler, deiikliklerin bileimi ile meydana gelmi olabilir. Bu durumda yaplmas gereken ilem; arzal blgeyi tespit ettikten sonra enerjiyi kesip her eleman tek tek kararak diren deerlerini ohmmetre ile dorulamaktr. Eer R1 direncinin deerinde bir art olsayd R2 direncinin azalmas ile grlen etki aynen grlecekti. R1 direncinin zerine den gerilim artacak, paralel kollardaki gerilim azalacakt.
IT RT
R1
VR1
E= 24V R3
R2
R4
VRe
R2 direncinin deeri artarsa toplam devre direnci ykselir, toplam devre akm azalr. Bu problemin sonucunda R1 direncinin zerine den gerilim azalr, paralel kollardaki gerilim artar. Burada llen deerler, R2 direncinin deerinin artmas veya R1 direncinin deerinin azalmas ile meydana gelir.
38
IT
RT
R1
VR1
E= 24V R3
R2
R4
VRe
AIK DEVRE
KISA DEVRE
39
Diyot doru polarma aldnda l aleti 0,5V-0,9V arasnda bir deer gsterir. Ters polarmada ise l aleti pil gerilimine yakn bir deer gsterir. Eer diyot ak devre olmusa doru polarmada da ters polarmada da pil gerilimini gsterecektir. Baz l aletleri OL (Overload) veya Or (overrange) gibi ifadeler de kullanabilir. Diyot ksa devre olmusa her iki polarmada da 0 volt gsterecektir. Bazen hasarl diyot, her iki polarmada da (ynde de) kk bir diren gsterebilir. Bu durumda l aleti, her iki ynde de pil geriliminden biraz daha az gerilim deeri gsterir (1,1 V gibi).
Diyot ters polarmada iletken gibi davranyor. Bu yzden diyot ksa devre olmutur.
0V
Transformatr
Filtre
40
Diyotu ak devre olmu bir yarm dalga filtreli dorultma devresi ekilde grlmektedir. Sonuta beliren arza k geriliminin olmamasdr. Normal olarak bu sonucun kmas beklenir. nk ak devre olmu diyot, transformatrn sekonder sargsndan gelen filtre kondansatrne ve yk direncine giden akm yolunu kesmektedir. Bu durumda yk akm da yoktur. Bu devrede dier arzalarda ayn sonucu verir. Ak devre olan transformatr sarglar, ak devre sigorta veya giri geriliminin olmamas hep ayn sonucu verir. 2.2.4.2. Tam Dalga Dorultmata Ak Devre Diyotun Etkisi
100 Hz lik dalgalanma tam dalga dorultmacn dzgn altn gsterir. Ak devre olan bir diyot yarm dalga almaya sebep olur. Dolaysyla 50 Hz lik bir salnm grnr.
V/div
mV/div
D1
AC 220V 50 Hz
Diyotlarndan bir tanesi ak devre olmu orta ulu tam dalga filtreli bir dorultma devresinde k voltajndaki dalgalanma (ripple) daha genitir. Sekonder sarglarnn herhangi bir yarsnda meydana gelen kopuklukda ayn arzaya sebep olur.
41
Ak devre olan bir diyot yarm dalga almaya sebep olur. Dolaysyla 50 Hz lik bir salnm grnr.
V/div
mV/div
D3
D1 R
AC 220V 50 Hz
D2 Transformatr
D4 C RL
Filtre
Kpr tipi tam dalga dorultma devresinde de diyotlardan bir tanesinin ak devre olmas orta ulu tam dalga dorultma devresindeki gibi sonu verir. k voltajndaki dalgalanma (ripple) daha geniler. 2.2.4.3. Tam Dalga Dorultmata Ksa Devre Diyotun Etkisi Ksa devre olmu bir diyot her iki ynde de ok kk diren gsterecek demektir. ekilde D1 diyotu ksa devre olarak gsterilmektedir. Eer diyot birdenbire ksa devre olmusa giri geriliminin bir alternansnda ar yksek akm var demektir. Genelde bu durum, devrede uygun bir sigorta kullanlmamsa diyotlardan bir tanesinin yanarak ak devre hline gelmesi ile sonulanr.
42
I +
0
Ksa Devre D3 D1 R
D2
D4 C
+ RL V -
Giri geriliminin pozitif alternansnda yk akmnn yolu doru polarma alm gibi ksa devre olmu D1 diyotundan geer. Giriin negatif alternansnda akm D1 ve D4 diyotlarndan geer.
I D3
Ksa Devre D1 R
D2
D4 C RL 0 V
Bu, direnci ok az olan bir yoldur. Eer devrede uygun sigorta kullanlmamsa ar akm diyotlardan birini veya her ikisini de yakar. D1 veya D4 diyotlarndan biri yanarsa devre yarm dalga dorultma gibi alacaktr. Her iki diyotta yanp ak devre olursa veya ar akm sigortasnn atmasna sebep olmusa k gerilimi sfrdr.
43
2.2.4.4. Arzal Filtre Kondansatrnn Etkisi Filtre kondansatrnn tip arzas grlr: Ak devre filtre kondansatr: Filtre kondansatr ak devre olmusa kta tam dalga dorultulmu gerilim grlr. Ksa devre filtre kondansatr: Filtre kondansatr ksa devre olmusa k 0 (sfr) volt olur. Eer ani art direnci yoksa veya dorultma devresinde uygun bir sigorta kullanlmamsa ksa devre olan kondansatr baz diyotlar veya btn diyotlar yakabilir. Dorultmata uygun sigorta kullanlmsa sigorta; atar, ak devre olur, devreyi hasardan korur. Her durumda k 0 volttur. Szntl kondansatr: Szntl bir kondansatr, kondansatre paralel bal szntl bir dirence edeerdir. Szntl direncin etkisi ile zaman sabitesi ksalr ve kondansatr daha hzl dearj olur. Kondansatrn daha hzl dearj olmas k geriliminin dalgalanmasn (ripple) artrr.
Ak devre filtre kondansatr Ksa devre filtre kondansatr Normal alan kondansatr
0V
AC 220V 50 Hz
Transformatr
C Filtre
Arzal kondansatr
RL
2.2.4.5. Arzal Transformatrn Etkisi Daha ncede belirtildii gibi g kayna transformatrnn primer veya sekonder sargsndaki herhangi bir kopukluk, kn 0 volt olmasna sebep olur. Primer sargsndaki bir blmn ksa devre olmas dorultmacn k gerilimini artrr. nk transformatrn sarm oran etkili biimde artar. Sekonder sargsndaki bir blmn ksa devre olmas ise dorultmacn k gerilimini azaltr. nk transformatrn sarm oran etkili biimde azalr. 44
L3
12V
neriler:Devreden de grlecei gibi hibir lamba yanmaz. Akmn geecei yol ak devre durumuna gelmitir. Arzay tespit ederken iki yol kullanlabilir. Voltmetre ile her lamba kontrol edildiinde lamba1 de 12 volt, lamba2 ve lamba 3te ise 0 volt gerilim llr. Bu durum, btn besleme geriliminin zerinde olduu lamba 1in ak devre olduunu ortaya karr. Devre emasn incelediimizde sadece bir lambann ak devre olmas ile dier lambalarn da yanmayacan grrz. Bu lamba 1dir. Eer lamba2 ak devre olsayd lamba1 ve lamba3 yanmaya devam ederdi. Lamba3 ak devre olsayd lamba1 ve lamba2 yanmaya devam ederdi. Ayrca enerjiyi kesip ohmmetre yardmyla ak devre eleman bulabiliriz. Uygulama 2: Aadaki devrede sadece lamba 2 yanmamaktadr. Arzay tespit ediniz.
Mp R 6A
L1 Anahtar
L2
45
neriler: Tek anahtarla iki lambann kontroln salayan yukardaki devrede bir lambann yanyor olmas enerjinin var olduunu ve anahtarn salam olduunu gsterir. Bu durumda ilk nce yanmayan lamba kontrol edilir. Daha sonra lambaya gelen kablolar kontrol edilir. Gerekirse hat yenilenir. Aadaki diren ile ilgili uygulamalar yapnz. Uygulama3: ekilde bir diren ksa devre olmutur. Voltmetrede okunan deere gre arzal eleman bulunuz.
R1
1 kW
DC 14 V
R2 2 kW R3 16 kW
V VR3= 14 V
neriler:Besleme geriliminin hepsi paralel kollar zerinde gzkyorsa devrede baka direncin olmamas gerekir. Bu durumda R1 ksa devre olmutur. Ayn durum, paralel kollardaki her iki dirente de ak devre olduu zaman grlr. Uygulama4:ekilde verilen iki voltmetre deeri ile arza olup olmadn, arza varsa arzal eleman ve arzay tespit ediniz.
R1
12 kW
VR1= 9.3 V
DC 14 V
R2 3 kW R3 6 kW
VR3= 4.7 V
46
neriler:Devrede arza olmadn kabul edersek voltmetrede okunmas gereken deerler u ekilde hesaplanabilir: Devrenin toplam direnci 14 KW ve toplam akm 1A olarak bulunur. Bu durumda voltmetrede R1 direnci zerinde 12 volt, paralel bal R2 ve R3 direnleri zerinde ise 2 volt gerilim deeri okunur. Bu deerler okunamadna gre devrede arza var demektir. Voltmetrede okunan deerlere gre devrede ksa devrenin olmad da anlalmaktadr. R1 direnci ak devre olsayd besleme geriliminin hepsi zerinde grlecekti. O zaman R1 direnci ak devre deildir. R3 direnci ak devre olsayd toplam diren 15 KW ve toplam akm 0,93 mA olacakt. R1 direnci zerine den gerilim 11,16 volt olacakt. O zaman R3 direnci de ak devre deildir. R2 direnci ak devre olsayd toplam diren 18 KW ve toplam akm 0,78 mA olacakt. R1 direnci zerine den gerilim 9,36 volt olacakt. Bu durum llen deerlerle uyutuu iin R2 direnci ak devredir. Aadaki diyot ile ilgili uygulamalar yapnz. Uygulama5: Her devredeki l aletini inceleyerek diyotlarn alp almadn belirleyiniz. Ak devre veya ksa devre olduunu tespit ediniz.
Diyot ters polarmada iletken gibi davranyor. almaz. Diyot ksa devredir.
Diyot ters polarmada yaltkan olmu. Normal alyor. Aadaki zener diyot ile ilgili uygulamalar yapnz. Uygulama 6: ekildeki devreye gre aadaki her bir arza iin k gerilimi ne olur?
48
ARIZA D5 ak devre R ak devre C szntl C ak devre D3 ak devre D2 ak devre T ak devre F ak devre Yaklak 30 V dc 0V
SONU
Zener ile 12 Vta snrlandrlm ar dalgackl (ripple) sinyal (100 Hz) Zener ile 12 Vta snrlandrlm tam dalga dorultulmu sinyal Zener ile 12 Vta snrlandrlm dalgackl (ripple) sinyal (50 Hz) Zener ile 12 Vta snrlandrlm dalgackl (ripple) sinyal (50 Hz) 0V 0V
1) k yok 2) Kpr diyotlarn knda da gerilim yok. 3) Transformatrn sekonderinde gerilim yok. 4) Transformatrn primerinde gerilim yok. 5) ebeke gerilimi var. Bu durumda sigorta yanm demektir.
1) stenilen k yok. 2) Tam dalga k yok. 3) 1. diyot doru polarmada iletken 4) 1. diyot ters polarmada yaltkan 5) 3. diyot doru polarmada yaltkan 6) 3. diyot ters polarmada yaltkan Bu durumda 3. diyot bozuktur. 50
Uygulama 8:
l aletlerinde okunan deerlere gre dorultma devresi dzgn alyor mu? almyorsa muhtemel arzalar belirtiniz.
neriler: Diren ak devre veya kondansatr ksa devredir. Uygulama 8: Simetrik kl g kaynanda gsterilen deerlere gre olabilecek arzalar belirtiniz.
51
7912 entegresi salam, negatif k vardr. Fakat 7812 entegresi bozuk olduu iin pozitif k yoktur.
7812 entegresi salam, pozitif k vardr. Fakat 7912 entegresi bozuk olduu iin negatif k yoktur.
52
KONTROL LSTES
Bu faaliyet kapsamnda aada listelenen davranlardan kazandnz beceriler iin Evet, kazanamadnz beceriler iin Hayr kutucuuna (X) iareti koyarak kendinizi deerlendiriniz. Deerlendirmeltleri Arza sebeplerini sralayabildiniz mi? Sistemin ak diyagramn izebildiniz mi? Arzal malzeme iin l ve test cihaz seimini yapabildiniz mi? Test ve l cihaz ile arzal blge veya arzal eleman tespit edebildiniz mi? 5. Arza bulma yntem ve tekniklerini kullanarak arzay bulabildiniz mi? Evet Hayr
1. 2. 3. 4.
DEERLENDRME
Deerlendirme sonunda Hayr eklindeki cevaplarnz bir daha gzden geiriniz. Kendinizi yeterli grmyorsanz renme faaliyetini tekrar ediniz. Btn cevaplarnz Evet ise lme ve Deerlendirmeye geiniz.
53
demektir. 6. ( ) Direncin dayanabilecei g deeri almsa yanabilir. 7. ( ) Voltmetre ile paralel devrede ak devre olan eleman tespit edilemez. 8. ( ) Ampermetre seri devrelerin arzasn bulmada, voltmetre ise paralel devrelerin arzasn bulmada kullanlr. 9. ( ) G kayna, devreye balyken de diren lm yaplabilir. 10. ( ) Floresan lambadaki balastn ektii g aktif gtr. 11. ( ) Devrede sigorta srekli atyorsa ksa devre arzas var demektir. 12. ( ) Reaktif gc dengelemede kompansazyon kondansatrleri kullanlr. 13. ( ) Floresan lamba gz krpyor fakat yanmyorsa starter deitirilmelidir. Aadaki sorular dikkatlice okuyunuz ve doru seenei iaretleyiniz. 14. Aadaki elemanlardan hangileri floresan lamba tesisatnda kullanlr? I. Anahtar II.Sigorta III.Duy IV.Balast V.Starter VI.Potansiyometre VII.Floresan lamba A) I-II-III-IV-V-VII C) I-II-IV-V-VI-VII B) I-II- IV-V-VII D) Hepsi
15. Aadakilerden hangisi seri-paralel bal devrelerde grlen temel arzalardan deildir? A) Ak devre B) Kapal devre C) Elemann deerinin deimesi D) Ksa devre 54
16. Paralel devrede ak devre eleman, bulunduu koldan () akm gemesine ve toplam akmn () sebep olur. A) Maksimum / artmasna B) Maksimum / azalmasna C) Sfr (minimum) / artmasna D) Sfr (minimum) / azalmasna 17. Paralel devrede ksa devre eleman, bulunduu koldan () akm gemesine ve toplam akmn () sebep olur. A) Maksimum / artmasna B) Maksimum / azalmasna C) Sfr (minimum) / artmasna D) Sfr (minimum) / azalmasna 18. Ak devre diyotun yarm dalga dorultmacn k gerilimine etkisi ne olur? A) k gerilimi olmaz. B) kta sekonder gerilimi grlr. C) k geriliminde dalgalanma daralr. D)k geriliminde dalgalanma geniler. 19. Ak devre diyotun tam dalga dorultmacn k gerilimine etkisi ne olur? A) k gerilimi olmaz. B) kta sekonder gerilimi grlr. C) k geriliminde dalgalanma daralr. D)k geriliminde dalgalanma geniler. 20. Filtre kondansatr szntl hle gelirse dorultmacn k gerilimine etkisi ne olur? A) k gerilimi olmaz. B) kta sekonder gerilimi grlr. C) k geriliminde dalgalanma artar. D) k geriliminde dalgalanma azalr. 21. G kaynandaki transformatrn primer sargsnda aklk (kopukluk) olursa dorultmacn knda ne gzlenir? A) k gerilimi olmaz. B) kta sekonder gerilimi grlr. C) k gerilimi artar. D) k gerilimi azalr. 22. Filtreli dorultmacn DC k voltaj olmas gerekenden kk ise problem ne olabilir? A)Sekonder sargsnn bir blm ksa devre olmutur. B)Sekonder sargsnn bir blm ak devre olmutur. C)Primer sargsnn bir blm ksa devre olmutur. D)Primer sargsnn bir blm ak devre olmutur.
55
23. Devrede l aletinin gsterdii deere gre hangi diren ak devre olmutur?
6W
3W
30 V DC
2W 12V 4W 4W
A) 6 W
B) 3W
C) 2W
D) 4W
Aadaki cmlelerde bo braklan yerlere doru szckleri yaznz. 24. Seri devrede bir diren ak devre olursa devrenin akm . 25. Seri devrede bir diren ak devre olursa toplam diren . 26. Seri devrede bir diren ak devre olursa ak devre direncin zerindeki gerilim . 27. Seri devrede bir diren gerilim . ak devre olursa dier elemanlar zerindeki
28. Seri devrede bir diren ksa devre olursa devrenin akm . 29. Seri devrede bir diren ksa devre olursa toplam diren . 30. Seri devrede bir diren gerilim . 31. Seri devrede bir diren gerilim . ksa ksa devre olursa ksa devre dier direncin zerindeki elemanlar zerindeki
devre
olursa
56
DEERLENDRME Cevaplarnz cevap anahtaryla karlatrnz. Yanl cevap verdiiniz ya da cevap verirken tereddt ettiiniz sorularla ilgili konular faaliyete geri dnerek tekrarlaynz. Cevaplarnzn tm doru ise bir sonraki renme faaliyetine geiniz.
57
ARATIRMA
eitli firma kataloglar bulup inceleyiniz.
3. KATALOG OKUMA
3.1. Yar letkenlerin Katalog Bilgileri
Bir transistr hakknda bilgi edinmek gerektiinde zerindeki kodlardan ve katalogdaki bilgilerden yararlanlr. Katalog (bilgi formlar), transistr imalatlar ve kullanclar arasnda iletiim salayan dil olarak dnlebilir. Kataloglar, bilgilerin bulunup doru olarak anlalmasn, istenilen zellikteki elemanlarn tespit edilmesini ve bu elemanlarn bilgilerinin doru kullanlmasn salamak iin olduka nemlidir. Katalog bilgilerini balk altnda inceleyebiliriz. 1. Maksimum gerilim snrlar Transistrn alma snrlarn belirleyen en nemli zellikler, maksimum gerilim snrlardr. Transistr kesimdeyken kolektr-emiter (VCEO), koektr-beyz (VCBO), beyzemiter (VBEO) ters polarma gerilimleri alma srasnda almamaldr. 2. Maksimum akm snrlar Transistrler ektikleri maksimum kolektr akmlaryla bilinir. Devre dizaynnda ekilecek akm deeri belirlenirken harcanan g deeri almayacak ekilde seilir. rnek: 2N 3904 transistr iin g snrlar iinde tespit edilebilecek maksimum akm deeri 200 mAdir. 3. Maksimum g harcama snr alma srasnda kolektr akm (IC) ile kolektr-emiter geriliminin (VCE) arpm transistr zerinde harcanan gc verir. PD = VCE . IC Kataloglarda bu deerler 25 0C oda scakl iin verilir. 2N 3904 transistr iin PD = 625 mWtr. 25 0Cnin zerindeki her 10Clik scaklk art iin gc 5 mW azaltmak gerekir. Her 10Clik scaklk artna karlk gte yaplacak azaltma miktarna azaltma faktr denir.
58
59
rnek: a) 60 0Clik evre scaklnda 2N 3904 transistrnn maksimum alma gcn bulunuz. b) Ayn scaklkta VCE gerilimi 9 volt iken IC akmn bulunuz. zm: a) Scaklk fark = 600C - 250C = 350C Azaltlmas gereken g = 350C . 5 mV = 175 mW PD60 =PD25-175 mW PD60 = 625 mW 175 mW PD60 = 450 mW ta almaldr. b)PD60 =VCE . IC
IC = 50 mA 60
61
Daha ayrntl kazan dalm ve gruplamalar iin data kataloglarna baknz. Kazancn gruplanmasndaki ama daha ucuz olan dk gl elemanlar ayrmak ve daha geni bir kullanc kitlesine ulaabilmektir. 2. Japon Endstri Standard JIS (JapaneseIndustrialStandard) Kullanlan form aadaki gibidir:
Seri numaras 10dan 9999a kadar devam eder. rnek:2SA1187, 2SB646, 2SC733 Zorunlu olmayan son ek, deiik Japon kurulularnn kullanm iin onaylanm bir tip olduunu ifade eder. NOT: Transistr kodlar daima 2S ile balad iin kodun bu ksm sklkla iptal edilir. rnek: 2SC733 kodu C 733 olarak gsterilir. 3. Pro-electron. Kullanlan form aadaki gibidir:
F: Transistr, HF (yksek frekans), kk sinyal K: Hall (eko, akustik) etkili eleman L: Transistr, HF, (yksek frekans), g N: Optokuplr P: Radyasyon duyarl eleman Q: Radyasyon reten eleman R: Tristr, dk g S: Transistr, dk g, anahtarlama T: Tristr, g U: Transistr, gl, anahtarlama Y: Dorultma Z: Zener diyot nc harf, ticari uygulamalardan ok endstriyel veya profesyonel bir eleman ifade eder. Genelde W,X,Y veya Z harfleri kullanlr. Bazen ana tipin zel bir srmn tespit etmek iin de kullanlr. rnein, akm kazancnn yksek veya farkl bir klf eklinin olduunu belirtmek iin kullanlr. Eer devre elemann yksek kazan srm kullanyorsa BC108C kodlu eleman kullanlmaldr. Genel amal ise BC108 olmas yeterlidir. Seri numaras 100den 9999a kadar devam eder. JEDECde olduu gibi son ek, kazan grubunu gsterir. rnek: BC108A, BAW68, BF239, BFY51. AC128, AF139, BF439, AD165, BD135, AA139, BY101 4. Firma standard JEDEC, JIS ve Pro-electron kurulularndan baka imalatlar kendilerine ait malzemeyi tantmak, ticari sebepler veya kendilerine ait zel uygulama olduunu vurgulamak iin kodlarn iinde kendi isimlerini kullanrlar. Bylece rnlerinin taklit edilmesini nlemi olurlar. rnek: ZTX302, TIP31A, MJE3055, TIS43. TIP31A dakiTIP, bir kuruluun g transistr olduunu sondaki A harfi farkl voltaj srm olduunu ifade eder. Ayn klf iinde ift transistr varsa buna Darlingtontransistr ad verilir. MJ3042 gibi. Baz darlingtontransistrler klf iinde bir de diyot ihtiva eder. Bir P tipi transistrpush-pull olarak kullanldnda karakteristikleri benzer olan bir N tipi transistrle beraber kullanlr, buna 'Complementary' tamamlayc transistr ad verilir. MJ 2955 ile 2N3055 gibi. Birok retici mterileri iin orijinal yedek para hazrlar. Bu paralar verilen devre iin en uygun paralardr. Genelde paralarn zerinde imalatnn mhr ve izi bulunmaz numaralar vardr. Firma iflas ettiinde veya retim fazlas olduunda transistrler ucuzluk pazarna der. Bu paralarn artk peini aramak anlamszdr. Bu paralar artk esas parametrelerin nemli olmad yerlerde LED srmede veya tampon olarak kullanlr. Bu tr malzemeleri satn 64
almadan iyice kontrol ediniz. Paranzn zeliklerini tanmlayabiliyorsanz en gzeli katalogdan edeerini bulmaktr.
BC182L NPN TO92A 100mA 50V BC547B NPN TO92C 100mA 45V
Ses, dk g BC107B
BC548B NPN TO92C 100mA 30V BC549B NPN TO92C 100mA 30V 2N3053 NPN TO39 BFY51 NPN TO39 BC639 700mA 40V 1A 30V 80V 60V 60V 100V 60V 60V
220 240 50 40 40 40 10 10 15 20
500mW 625mW 500mW 800mW 800mW 30W 40W 40W 65W 117W
Genel amal, dk g
BC108B
Ses (dk grlt), dk BC109 g Genel amal, dk g Genel amal, orta g Genel amal, orta g Genel amal, yksek g Genel amal, yksek g Genel amal, yksek g Genel amal, yksek g Genel amal, yksek g TIP31C TIP41A TIP31A TIP41A BFY51 BC639 BFY51
NPN TO92A 1A
TIP29A NPN TO220 1A TIP31A NPN TO220 3A TIP31C NPN TO220 3A TIP41A NPN TO220 6A 2N3055 NPN TO3 15A
66
PNPtransistrler Kod Yap Klf ICmax. VCEmax. hFEmin. Ptotmax. 125 120 180 125 125 25 Kategori Edeeri (Kullanm Alan) BC477 Genel amal, dk BC478 g Ses (dk grlt), dk g BC177 Genel amal, dk BC178 g Genel amal, yksek g Genel amal, yksek g TIP32C
BC177 PNP TO18 100mA 45V BC178 PNP TO18 200mA 25V BC179 PNP TO18 200mA 20V BC477 PNP TO18 150mA 80V BC478 PNP TO18 150mA 40V TIP32A PNP TO220 3A TIP32C PNP TO220 3A 60V 100V
10
40W
TIP32A
67
68
69
70
3. ICPackageOutlines TO (Transistor Outline) SOT (Small Outline Transistor) DIP (Dual InlinePackage) SOIC (Small OutlineIntegratedCircuit)
LCC
71
lem Basamaklar
neriler
Yar iletkenlerin katalog bilgilerini okuyunuz. BD 137 transistrnn maksimum gerilim snrn katalogdan bulunuz. BD 137 transistrnn maksimum akm snrn katalogdan bulunuz. BD 137 transistrnn maksimum g harcama snrn katalogdan bulunuz. BD 137 transistrnn eksi 10 0 Cde bozulup bozulmayacan katalogdan bulunuz. Yanl balantdan dolay BD 137 transistrnn scakl 0 art140 Cye kmtr. Bu transistrn bozulup bozulmayacan katalogdan bulunuz. Yariletkenin edeerini katalogdan bulunuz. BD 137 Srasyla PNP edeerleri transistrnn edeerini katalogdan bulunuz. Yariletkenin klf eklini katalogdan bulunuz. BD 137 transistrnn klf eklini katalogdan bulunuz. Yariletkenin bacak balantsn katalogdan bulunuz. BD 137 transistrnn bacak balantsn katalogdan bulunuz.
72
73
KONTROL LSTES
Bu faaliyet kapsamnda aada listelenen davranlardan kazandnz beceriler iin Evet, kazanamadnz beceriler iin Hayr kutucuuna (X) iareti koyarak kendinizi deerlendiriniz. Deerlendirmeltleri Yar iletkenlerin katalog bilgilerini okuyabildiniz mi? Yariletkenin edeerini katalogdan bulabildiniz mi? Yariletkenin klf eklini katalogdan bulabildiniz mi? Yariletkenin bacak balantsn katalogdan bulabildiniz mi? Evet Hayr
1. 2. 3. 4.
DEERLENDRME
Deerlendirme sonunda Hayr eklindeki cevaplarnz bir daha gzden geiriniz. Kendinizi yeterli grmyorsanz renme faaliyetini tekrar ediniz. Btn cevaplarnz Evet ise lme ve Deerlendirmeye geiniz.
74
11)
75
2.
3.
4.
Ohmmetre ile kondansatr kontrol edilirken ibrenin hi sapmad grlmektedir. Kondansatrn durumunu aadakilerden hangisi ifade eder? A) Kondansatr tam arjl B) Kondansatr ksa devre C) Kondansatr szntl D) Kondansatrn kapasitesi deimi 76
6.
Bir transistrn 1 ile 2 numaral ayanda 615mV ve 1 ile 3 numaral ayaklarnda ise 620 mV okunmutur. Buna gre aadakilerden hangisi transistrn 1-2-3 numaral bacaklarn srasyla gstermektedir? A) B-E-C B) E-B-C C) B-C-E D) C-E-B Devrede l aletinin gsterdii deere gre hangi diren ksa devre olmutur?
7.
R1
6 kW
DC 10 V A
R2 5 kW R3
IR3= 500 mA
20 kW
A) R1 8.
B) R2
C) R3
D) Hibiri
A) TO-126 9.
B) SOT-23
C) DIP14
D) LCC
BD 139 transistrn bacak balant ekli aadakilerden hangisidir? A) EBC B) BCE C) CBE D) ECB
77
10.
78
6 7 8 9
10
Doru C D A D
Yanl Yanl Doru Yanl Doru Doru Doru Yanl Yanl Yanl Doru Doru Doru B B D
17
18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31
8 9 10 11
Doru B A D C
79
C B B D A
6 7 8 9 10
C A C D C
80
NERLEN KAYNAKLAR
http://www.datasheets.org.uk/ www.whs.qld.gov.au/safetysense/ssel1.htm www.antrak.org.tr/gazete/122001/onder.htm
81
KAYNAKA KAYNAKA
AKAYLAR Vedat, Temel Elektronik ve Uygulamalar, Bursa, 1999. ALTUNER Mehmet, Bilimsel Cihazlarda Arza Arama, E Mhendislik Fakltesi, Kayseri, 1993. BAYRAM Harun, Dijital Elektronik, Bursa, 1998. BAYRAM Harun, Temel Elektronik, Bursa, 1999. BEREKET Metin, EnginTEKN, Elektronik Atelye ve Laboratuvar 2, zmir, 2004. BEREKET Metin, EnginTEKN, Temel Elektronik, zmir, 2003. BROWN Mark, RAWTANJawahar, PATILDinesh, PracticalTroubleshooting of ElectricalEquipmentand Control Circuits, Elsevier, TheNetherlands, 2005. COOKNigel P, PracticalElectricity, PrenticeHall, New Jersey, 2002. ETN Kadir, Endstriyel Elektronik ve Uygulama Devreleri, Birsen Yaynevi, stanbul, 1999. DNLER Ahmet, NaciCANDAN, Temel Elektronik, 1997. FLOYD Thomas L.,Electronic Devices, PrenticeHall, New Jersey, 2002. KARABACAK Metin, Endstriyel Elektronik, skenderun, 2001. LEWSGeoff, SINCLAIRIan, Orhan YILMAZ (eviren), Servis Mhendisi Cep Kitab, Elsevier, Bileim Yaynevi. ZKAN Turan, Temel Elektronik, stanbul, 2001. PEYNRC H.Refik, HikmetZATA, Temel Elektronik, zmir, 2000. PEASE Robert A, Troubleshooting Analog Circuits, Butterworth-Heinemann, California, 1991. SCHULER Charles A, EletronicsPrinciplesand Applications, McGrawHillSingapore, 1989. ENSOY Ramazan, merERCAN, A. OsmanCANGR, Elektronik Atlye II, Koparal, stanbul, 1997. URAL Ali, PID Kontrolr Tasarm in Matlabta Arabirim Yzeyi Hazrlama, Yksek Lisans Tezi, Sakarya, 2002.
82