T.C.

SALIK BAKANLII SALIK PROJES GENEL KOORDNATRL

AFETLERDE SALIK HZMETLER YNETM

(24-28 Ekim 2000-YALOVA)

KURS NOTLARI
YAYINA HAZIRLAYANLAR Dr. A. Serdar ESN Dr. Trkan OUZHAN Kader Cengiz KAYA Dr. Toker ERGDER Dr. Ayegl Taylan ZKAN Dr. zzet YKSEL

UBAT 2001-ANKARA

Bu kitabn basm Salk ve Sosyal Yardm Vakf tarafndan gerekletirilmitir.

Bu kitap cretsiz olarak datlmaktadr. Her hakk sakldr. Kaynak gsterilerek kullanlabilir. Bu kitabn bir ksmnn ya da tamamnn oaltlmas iin Salk Bakanl Salk Projesi Genel Koordinatrlnden izin istenebilir.

Bu kitapta kullanlan fotoraflar Dr. Hakan GNENDK tarafndan ekilmi olup, DASK (Doa Aratrmalar Sporlar ve Kurtarma Dernei) arivine aittir. Bu byk acy anlaml ekilde yanstan bu fotoraflar kullanmamza izin vermelerinden dolay kendilerine teekkr ederiz.

Salk Projesi Genel Koordinatrl ubat 2001 ISBN No :

ii

steme Adresi : T.C. Salk Bakanl Salk Projesi Genel Koordinatrl Atatrk Bulvar No : 65 Shhiye / ANKARA Tel : 0 (312) 435 68 40

Bu kitap 17 Austos ve 12 Kasm Depremlerinde hayatn kaybeden salk alanlarna ithaf olunur

iii

iv

NSZ
Afet; genellikle insann kontrol dnda olan, ok sayda lme-hastalanmayayaralanmaya yol aacak iddette olaylardr. nsani ve ekonomik kayplara yol aan doal afetlerle lkemizde sklkla karlalmaktadr. Son 60 yllk istatistikler, Trkiyede meydana gelen doal afetlerin yol at can ve mal kaybna ek olarak, dorudan ekonomik kayplarn her yl Gayri Safi Milli Haslann (GSMH) %3ne karlk geldiini gstermektedir.

lkemizde grlen doal afetler ok eitlilik gstermekle birlikte, en sk depremler grlmekte olup bizde derin aclar brakan Marmara ve Dzce depremlerinin 18.000'den fazla lme, 50.000 civarnda yaralanmaya yol at, 600.000 insan evsiz brakt tahmin edilmektedir.

Afet ynetimi; afetlerin nlenmesi ve zararlarnn azaltlmas amacyla yaplmas gereken tm almalarn esaslarnn ortaya konmas, ynlendirilmesi, koordine edilmesi ve etkili bir biimde uygulanabilmesi iin toplumun tm kurum ve kurulularyla, kaynaklarnn ynetilmesini ve ynlendirilmesini gerektiren bir sretir. Afetlerde zellikle salk hizmetlerinin ynetimi ncelikli konu olmakta ve bu konuda nceden eitim alm personelin grev yapmas hizmetlerin etkililiini artrmaktadr.

Afetlere hazrlkl olmak amacyla Bakanlmz eitli birimlerinde koordineli almalar gerekletirilmektedir. Sahada byk bir fedakarlk ve gayretle grev yapm olan salk alanlarnn bilgi ve tecrbeleri bu almalara k tutmaktadr. Bu kitap, bu alandaki yaynlar iin bir balang tekil etmelidir. Afetlerin kt etkileriyle baa kma hususunda, salk tekilatlarnn birikimi bu alandaki yaynlara kaynak tekil edecek dzeydedir. Bu vesile ile kitabn hazrlanmasnda emei geenlere teekkr eder, olmasn hi dilemediimiz afetlere hazrlkl olmak iin yararl olmasn dilerim.

Do. Dr. Osman DURMU Salk Bakan

v

vi

SUNU
1998 ylnda Salk Bakanl merkez ve il tekilatlarndan 12 kiilik bir grup, Almanya Sivil Savunma Akademisinde Afetler ve Acil Durumlarda Ynetim konusunda bir kursa katldk. Depremlerde salk hizmetlerinin anlatlaca gn, hocamz Prof.Dr.B.Domres, hepimizle scak bir tanmadan sonra, Sizler dnyann en nemli deprem blgelerinden biri olan Kuzey Anadolu fay hattnn ocuklarsnz. Ynetici ve salklar olarak kim bilir ne ok birikiminiz ve tecrbeleriniz vardr. dediinde birbirimizin yzne bakmtk. O tarihe kadar benim en iyi bildiim deprem 1992 Erzincan depremi idi ve bir yaknm kaybettiim iin daha yakndan ilgilenmitim.

Depremin ve her eit afetin; ngrlmesi, hazrlk yaplmas, bilgi ve tecrbe ile ynetilmesi gereken ok nemli bir vaka olduunu, 1999 Marmara depremi hepimize retti. 17 Austos ve 12 Kasm depremleri sadece Marmara Blgesini deil, tek tek yreklerimizi ezdi, alkanlklarmz sarst, umursamazlklarmz alt-st etti.

Afetin ilk gnlerinden bugne kadar merkezde ya da blgede ok eitli ve deerli hizmetler sunan meslektalarmz, hazrlksz yakalanm olmann btn

olumsuzluklarn bertaraf edecek bir gayret ve fedakrlkla altlar.

Bugn bizler, en utaki salk alanna kadar Salk Bakanl mensuplar, yerel yneticiler, kamu kurulular, gnll kurulular, genler-yallar hepimiz; deprem hakknda kitaplarda yazl olanlardan ok ey biliyoruz. Belki tek eksiimiz, bildiklerimizi, grdklerimizi, yaadklarmz yazl kaynaklara dntrm olmamamzdr. Hekimler, salk alanlar, yneticiler, airler, yazarlar herkes tecrbelerini yazya dkmeli; afetlerle ilgili birikimlerimiz makalelere, tezlere, hikayelere, romanlara dnmeli. Trkiye, dnya zerinde depremlerin byk ykmlara yol at bir lke olarak deil; artk, afet enstitleri, deprem mzeleri ile insanlarn afetle baa kmay renmeye geldii bir lke olarak bilinmeli
vii

Salk Projesi Genel Koordinatrlnn faaliyetleri arasnda gerekletirilen Afetlerde Salk Hizmetleri Ynetimi balkl eitim program sonrasnda eiticilerin notlarndan derlenerek hazrlanan bu kitaba emei geen tm arkadalarma ve kitabn basmn stlenen Salk ve Sosyal Yardm Vakfna kranlarm sunuyorum. Kitabn kullanlarak ve gelitirilerek yeni rnlere nclk etmesini diliyorum.

Dr.Sleyman Can Numanolu Salk Projesi Genel Koordinatr

viii

ix

NDEKLER

AFETLERE HAZIRLIK VE AFET YNETM ...................................................... 1 MARMARA DEPREM VE SALIK SEKTRNE ETKS .................................. 39 TRKYE - MARMARA DEPREM SALIK SEKTRNDEK ZARARIN N DEERLENDRMES VE YARDIM PROGRAMI ............................ 43 AFET VE AFETLERDEN KORUNMA................................................................ 57 KRZ YNETM (YALOVA DENEYM)............................................................ 63 ACL DURUMLAR VE AFETLERDE YNETM (ALMANYA RNE) .................. 71 HASTANE NCES ACL SALIK HZMETLERNN ORGANZASYONU ............. 79 TRAJ........................................................................................................... 89 AFETLERDE ACL SALIK HZMETLER VE 112............................................ 99 NSAN YARDIMDA MNMUM STANDARTLAR ............................................. 106 AFETLERDE EVRE SALII HZMETLER (KNCL HASTALIK VE LMLERN NLENMES)..................................................... 116 AFETLERDE RUHSAL YARDIM .................................................................... 130 OLAANST DURUMLARDA REME SALII HZMETLER VE ALE PLANLAMASI .............................................................................................. 147 AFETLERDE SALIK HZMETLER YNETMNDE SEKTRLERARASI BRL ................................................................................................... 173 AFETLERDE VER VE ZELLKLER ........................................................... 179 ACL VE AFET TIBBINDA ETM VE RETM........................................... 181 OLGU ALIMALARI ................................................................................... 194

xi

AFETLERE HAZIRLIK ve AFET YNETM

Prof. Dr. Recep AKDUR*

1. TANIM Afetin (olaand durum) birok tanm yaplmaktadr. Bunlardan en ok kullanlan ve ak olan u tanmdr; toplumun olaan yaam dzenini bozan, onun yant verme ve uyum salama kapasitesini aarak, d yardma gereksinim douran, byk miktarlarda can ve mal kayb ile sonulanan ekolojik olaylara afet denir. Bu tanm be eye sahiptir:

1. Herhangi bir nedenle, ekolojik denge bozulur, 2. Bu bozukluk, olaan yaam ortadan kaldrr, 3. Bu olaandlk, byk can ve mal kayplarna neden olur, 4. Sonular, yerel toplumun yant verme ve uyum kapasitesini aar, 5. D yardma gereksinim duyulur.

Bu eler, toplu olarak gzden geirildiinde, bir olay ya da olgunun afet olarak nitelenmesinde, esas belirleyici olan; d yardma gereksinim duyulmasdr. Buradaki d yardmdan kast ise, yalnzca merkezi hkmet ya da uluslar aras dzeydeki; yani byk aptaki yardmlar deildir. Olayn olduu yerdeki toplum biriminin (ky, kasaba, kent), kendi olanaklar ile olayla ba edemeyerek, herhangi bir d kaynaktan; komu birimden (ky, kasaba, kent), merkezi hkmetten veya uluslararas dzeyden yardma gereksinim duymas demektir. Bu dzeylerin herhangi birinden veya birkandan yardm gereksinimi duyulmas, olayn afet olarak tanmlanmas iin yeterlidir. rnein; Kobe Depreminde, Japonya uluslararas yardm isteinde bulunmam, yalnzca merkezi hkmet dzeyinde yardmlar ve ulusal kaynaklar ile mdahale etmekle yetinmitir. Bu durum, olayn byk bir afet olmas niteliini deitirmemitir.

Ankara niversitesi Tp Fakltesi, Halk Sal Anabilim Dal

Olayn, toplumda yaratt krmlarn byklne gre de afet tanmlamas yaplabilmektedir. rnein; bu tanmlardan biri, 'on lmden ve elli yaraldan fazla krma neden olan olaylara afet denir' eklindedir. Ancak, bu tr tanmlar, afet olayn tam olarak yanstmayan tanmlardr. Krm ne kadar byk olursa olsun, olay yerindeki toplum bu sorunla kendi olanaklar ile ba edebiliyor ve olay toplumda bir panik ve oka neden olmuyor ise, olay bir afet olarak nitelenemez. rnein; onlarca lm ve yaralanma ile sonulanan bir tren kazas olduunda, olayn olduu yerdeki kasaba, kendi olanaklar ile bu iin stesinden gelebiliyor ve bir panik yaanmyor ise, bu olay bir afet olarak nitelenemez. Tersine, bu olayla ba etmede, o kasabann olanaklar yetersiz kalyor ve komu kasaba veya kentlerden yardm gerekiyor ise, bu tren kazas o kasaba iin, bir afettir.

Bu tanm ve deerlendirmeden de anlalaca zere, herhangi bir toplumun, ykm ve krmlarla seyreden olaylar karsnda, yant verme ve uyum salama; yani olay ile ba etme kapasitesi ykseldike, o toplum iin, afet olarak yaanacak olaylarn says azalmakta, tam tersine toplumun olaylara yant verme ve uyum salama kapasitesi azaldka, afet olarak yaayaca olaylarn says da artmaktadr.

2. AFETLERE YAKLAIM

Klasik metinlerde, doal olaylarn tetiklemesi sonucunda oluan afetlere doal afetler, insan eylemleri sonucunda oluan afetlere ise yapay afetler denmektedir. Buna karlk, sonular asndan, hibir afet tr tek faktrl ve yalnzca bir olaya bal deildir. rnein; bir deprem ya da sel olaynda, olayn esas nedeni yer sarsnts ya da su takn olmakla birlikte, insanlarda yaratt krm ile evrede yapt ykm toplumlarn sosyo-ekonomik yaps ve olay karsndaki, yine bu yapnn belirledii, tavr ve davranlar ile ok yakndan ilgilidir. Ayn ekilde, bir afetin esas balatcs / nedeni yapay bir olay olmakla birlikte, ortaya kard sonular doal ve toplumsal faktrlerin bilekesi belirlemektedir. Bu nedenle de, afet tanm ve snflamalarnda, doal ve yapay afetler trnden genellemeler ve snflandrmalar yapmak her zaman doru olmamaktadr.

Herhangi bir doal olayn (deprem, sel, kasrga) krm ve ykmlara neden olabilmesi iin; 1) olayn olduu yerde bir toplumun bulunmas, 2) bu toplumun dnsel ve
2

fiziksel yapsnn zayf olmas, 3) toplumun davranlarnn yetersiz - uygunsuz olmas gerekir. Yer sarsnts, ar ya ve kasrga gibi doal olaylar llerde; yani bir toplumum bulunmad yerde, hibir zaman afet niteliini kazanmaz. Bu tr olaylarn bir afet niteliini kazanmas iin, orada mutlaka bir toplumun bulunmas gerekir. Ayn ekilde, dnsel yaps gl; yani bilimin egemen olduu, kent yerleimi, binalar, yollar, kprleri ve benzeri her trden fizik yaplar bilimsel esaslara dayal ve salam olan toplumlarda hibir doal olay afet niteliini kazanamaz. Nitekim; Marmara Depremi ile ayn gnlere rastlayan, Meksika'daki 7.4 byklndeki deprem birka kiinin yaralanmas ile atlatlm ve oradaki toplum herhangi bir afet yaamamtr. yi rgtlenmi toplumlar, her trl olgu ve olay karsnda hazrlkl ve rgtl bir davran sergileyerek, panik ve ok yaamaz; dolays ile de doal olaylar ve byk lekli krmlar karsnda aciz kalmaz.

Tetikleyicisi, deprem, kasrga ya da sel gibi doal olaylar olan afetlerin, evrede yapt ykm dolays ile de insanlarda yaratt krmn dzeyi; yani ortaya kard sonular, dorudan toplumsal eylemler ve davranlar tarafndan belirlenmektedir. Bu nedenle de; hem bir genelleme yanlna dmemek, hem de mistisizm, olaanstlk ve biarelikten arndrarak bilimsel bir temele oturtmak iin, doal afet tanm ve alglamasn; kremizde srp giden, olaan doal hareketlerin tetiklemesi sonunda, toplumun fizik ve dnsel evresinin ykm ve insanlarn krlmas olayna doal afet denir" eklinde yapmak daha doru olacaktr.

Olaan ve doal bir olay sonunda, binalarn, yollarn, kprlerin kmesi, toplumun fizik evresinin / alt yapsnn kmesi demektir. Yine bu olay karsnda, toplumun organize bir yant veremeyerek, paniklemesi, yneticilerin takdiri ilahiye snmas ve ne yapacan bilmez bir durumda kendini olay yerine atmas, depremin fay krklarndan olduunu syleyenlerin eytan olduunu iddia eden, Cppeli Ahmet trnden insanlarn kmas ise, toplumun dnsel evresinin / st yapsnn kmesi demektir. Toplumsal evrenin bu iki esinin yklmas durumunda / sonucunda, byk lekte can kayplarnn / krmlarn olumas ise kanlmazdr.

Yukardaki tanm ve yaklamdan da karlaca zere; bugne kadar bilindiinin ve aktarldnn tersine, ne doal afeti tetikleyen olay ne de bunun sonucunda oluan krm ve ykm olaanst deildir. Deprem rneinde; yerkabuunu oluturan
3

levhalar ve faylar hep vard ve gelecekte de hep var olacaktr. Ayn ekilde, sel ve kasrga rneinde, yamur hep yaacak, rzgar da hep esecektir. Bunlar son derece olaan olaylardr. Bu olaylara kar, toplumun fizik evresi dayankl deil ise, yklmas da olaandr. Bu olaylara kar toplumun dnsel yaps dayankl (bilimsel) deil ise, onun da yklmas son derece olaandr. Toplumsal evrenin bu iki esinin yklmasyla, byk lekte, insan krmlarnn grlmesi de ayn derecede olaandr. Doal afetler bu ekilde ele alndnda ya da doal afet denklemi bu ekilde kurulduunda, bu denklemde insanln mdahale edecei / edebilecei e bellidir ve bu da toplumsal evredir. En azndan imdilik, afeti tetikleyen doal ve olaan olaya (fay krlmas, rzgar esmesi, yamur yamas) mdahale etmenin olanaksz olduu bilinmektedir.

Toplumumuzdaki dnsel yetersizlik, Marmara Depreminden sonra da varln srdryor. Gerek akademik, ynetsel toplantlarda ve gerekse her tr iletiim aracnda, srekli olarak, levhalarn oluumu / yerleimi, faylarn uzunluu ve yeri tartlyor. Neredeyse herkes jeolog ve sismolog olacak. Tartmalar hangi fay modellemesinin daha iyi olduu ya da Marmara Denizi tabanndaki fayn nereden getii noktasnda dmlendi. Bu arada, fayn farkl yerlerden gemesinin, farkl kent ve toplumlar etkilemekten baka bir sonu dourmayaca unutuldu. Daha da kts, toplumda, bilim insanlarna kar gvensizlik ortam yaratld. Toplumsal evre; yani doal afet denkleminde mdahale edilebilecek olan e yeterince tartlmad. Bunca dersten, acdan sonra, imar planlar ve uygulamalar, bina gvenlii, yol, kpr dayankll, iletiim yeterlilii, kurtarma ve salk hizmetleri gibi konularda, ne ynetimlerin ne de toplumun dnceleri netlemedi. Hala, afet sre ve dnemlerinde nasl davranlmal, neler yaplmal ve buna uygun olarak sosyal evreyi nasl yaplandrmal konular akla kavuturulamad. Bunlar tartmaya ve aklamaya alanlarn abalar ise, beyaz cam ve renkli basndaki elendirici fay tartmalar arasnda kayboldu gitti.

Trkiye, bata depremler olmak zere, her trden afeti sk yaayan bir lke. Bu nedenle de, bu konularda en yetkin ve bu olaylarla en kolay ba edebilen lkelerden birisi olmas gerekir. Oysa durum byle deil. nk; afetleri anlama, alglama ve
4

onunla ba edebilmenin en nemli arac olan, afet epidemiyolojisi yeterince bilinmiyor ve kullanlmyor. Afet epidemiyolojisinin kullanlmas bir yana, yaadmz afetlerin sonularnn ayrntl bir kayd bile yok. Marmara Depremi'nde lenlerin says hala tartmal. Oysa, afet epidemiyolojisi; afetlerdeki lm ve yaralanmalarn nedenlerini anlama ve bunlar nleme veya azaltmann en nemli aracdr. Giderekten afetleri anlamak ve onlar yok etmek ancak afet epidemiyolojisi aracl ile olanakldr.

Sonu olarak, afetlerle ba edebilmek iin; afet tanmndan ve snflamasndan balayarak, afetleri epidemiyolojik olarak deerlendirmeye dek uzanan, yer seiminden balayarak, bina ina ve kullanmna dek uzanan her alanda toplumun dnsel yapsnn deitirilerek ya da yeniden yaplandrlarak, bilimsel bir temele oturtulmas gerekiyor. Bunun yolu ise, her anlamda ve bilinen tm yntemleri kullanarak, toplumun eitilmesinden geiyor.

3. AFET TRLER ve DNYADA NEM

Yukarda verilen yaklam sakl kalmak koulu ile, yaplacak hazrlklara esas oluturmas ve retici olmas asndan, afetler; doal ve yapay afetler olmak zere iki balk altnda toplanabilmektedir. Bu adlardan da anlalaca zere, doal olaylara bal olarak oluan afetlere doal afetler, insan eylemleri sonucunda oluan afetlere ise yapay afetler denmektedir.

3.1. Doal Afetler

Yerkrenin;

litosfer

(takre),

atmosfer

(gazkre)

ve

hidrosfer

(sukre)

katmanlarnda, srp giden doal hareketlerin tetiklemesi sonucunda gelien afetler bu balk altnda toplanr. Ayrca, bu katmanlarn birlikte deimesi ile gelien afetler de vardr.

Tpk doal ve yapay afetlerin birbirinden kesin snrlarla ayrlamamas gibi, yerkrede srp giden doal hareketler de birbirinden kesin snrlarla ayrlamaz ve tek bana, ar bir katman hareketinden sz edilemez. rnein, deprem znde bir takre hareketi olmakla birlikte, olaya yzeysel sularn da katlmasyla, krm ve ykmlarda
5

sukre de rol oynayabilir. Ayn ekilde, rzgarlar znde bir atmosfer hareketi olmakla birlikte, olaya genellikle yamur ve dalgalar da elik eder ve hatta bazen toprak kaymalar da katlabilir. Dolays ile, doal afetleri tek bir katman hareketi ile aklamak ya da bu harekete bal olarak adlandrmak da her zaman doru olmamaktadr. Buna karn doal afetler, afeti balatan katman hareketine gre snflandrlr ve adlandrlr. Afetlere neden olan balca katman hareketleri ve bu hareketlere bal afetler ise, u balklar altnda toplanr.

3.1.1.Takre Hareketlerine Bal Afetler

Takreyi oluturan ktlelerin (yerkabuu, magma) hareketleri sonucunda (deprem, yanarda patlamas, heyelan / landslide ve yer kmesi / subsidence) oluabilen afetler bu balk altnda toplanr.

Levha Tektonii Kuramna gre, yerkabuu; sv bir magma zerinde yzen 14 byk ve birok kk levhadan olumaktadr. Bu levhalar, birbirine gre, srekli hareket halindedir. Bu hareket kimi yerlerde, levhalarn birbirine yaklaarak, bunlardan birinin dierinin altna girmesi, kimi yerlerde ise levhalarn birbirinden uzaklamas eklinde olmaktadr. Ayrca, levha snrlar boyunca yerkabuu altndaki magma darya kabilmektedir. Ani ve byk leklerdeki levha hareketlerine deprem, magma kna ise yanarda patlamas denmektedir. Ayn ekilde, yerkabuunun bir ksmnn yeryz boyunca kaymasna heyelan (landslides), yeryz derinliklerine doru hareketlenmesine ise kme (subsidence) ad verilmektedir.

Takre hareketlerinden, en sk tekrarlayan ve en byk ykm ve krmlara neden olan depremdir. Depremler, kendi iinde tellrics (magma hareketleri sonucu oluan derin merkezli depremler), earthquake (fay krlmalarna bal yzeysel merkezli depremler), tsunamik (deniz merkezli olmas nedeniyle, krm ve ykmlarn byk dalgalar ile oluturan depremler) eklinde snflandrlr ve adlandrlr.

Kaytlarda bulunan ve ok byk krmlara neden olan depremler, olu sras ile; Shen Shu / in Depremi (1556 ylnda ve 830000 lm), Pekin Depremi (1731 ylnda ve 100000 lm), Kalkta / Hindistan Depremi (1737 ylnda ve 300000 lm), Lizbon / Portekiz (1755 ylnda ve 60000 lm), Kansu / in Depremi (1908 ylnda ve 180000
6

lm) ve Messina / talya Depremidir (1908 ylnda ve 160000 lm). Yakn tarihin en byk depremi ise, Tangushan / in Depremidir. 1976 ylnda ve 8.2 Richter lei byklnde olan bu depremde, yaplarn %90 yerle bir olmu ve 242000 kii yaamn kaybetmitir (baknz izelge 1). izelgeden de grld gibi, 1939 Erzincan ve 1999 Marmara depremleri dnyadaki en byk depremler listesinde yer almaktadr.

izelge 1: SON YZYILIN BYK DEPREMLERNDEN BAZILARI TARH 16 Austos 1906 1908 1908 15 Ocak 1915 16 Aralk 1920 01 Eyll 1923 02 Mays 1927 25 Ocak 1939 27 Aralk 1939 30-31 Mays1970 12-13 kasm 1970 4 ubat 1976 28 Temmuz 1976 16 Eyll 1978 7 Aralk 1988 21 Haziran 1990 30 Eyll 1993 17 Austos 1999 YER / LKE ili Messina / talya Kansu / in Avezzano /TALYA Dou Trkistan / in Tokyo / Japonya Nan- an /in ili Erzincan / Trkiye Kuzey Peru Pakistan (deprem- kasrga) Guatemala City Tangshan / in Tabas / ran Spitak / Ermenistan Kuzey Bat ran Marashta / Hindistan Marmara / Trkiye L SAYISI BYKLK 20000 8.6 160000 180000 29980 180000 8.6 142807 8.3 200000 8.3 28000 8.3 32700 8.0 66794 7.7 500000 22778 7.5 242000 8.2 25000 7.7 55000 6.9 36893 7.7 30000 6.4 18000 7.4

Yanarda patlamalar, takre hareketlerine bal olan afetler iinde ikinci srada yer alr. Kaytlarda bulunan, en byk krml yanarda patlamas, 1815 ylnda Tambora Yanarda / Endonezya patlamasdr (92000 kii lmtr). Kaytlara geen yanarda patlamalar neticesinde 200000i akn insan yaamn yitirmi ve byk ekonomik kayplar meydana gelmitir (baknz izelge 2).

Yanarda patlamalar yalnzca can ve mal kaybna neden olmakla kalmaz, youn atmosfer kirlilii ile, sreen evre sorunlarna da neden olur. rnein; son yirmi yldr aktif olan 500 yanardadan, atmosfere, ortalama her yl, 15 milyon ton SO2, bir

milyon ton H2S atlmaktadr.

izelge 2: BYK KIRIMLI YANARDA PATLAMALARI TARH 1669 1792 1815 1883 1902 1902 1963 1985 1986 1991 YER / YANARDA Sicilya / Etna Japonya / Unzen Endonezya / Tambora Endonezya / Krakatoa Martinik / Peele Endonezya / Kelud Endonezya / Agung Da Kolombiya / Nevado Del Ruiz Kamerun / Nyos Filipinler / Pinatubo L SAYISI 20000 11000 92000 36000 28000 5200 1300 23000 1600 800

3.1.2. Sukre Hareketlerine Bal Afetler

Su, srekli olarak dnyann katmanlar arasnda yer deitirmektedir. Bu yer deime buharlama, ya ve ak eklinde olmaktadr. Suyun dnyann katmanlar arasndaki bu dngs srasnda, bazen, ani ve byk miktarda ktlesel su hareketleri oluur (ar ya, sel, vb.). Bunlar nne gelen her eyi srkleyerek ya da basarak krm ve ykmlara neden olur.

Sukre hareketlerine bal olan afetler iinde en nemli olan ar ya ve bunun sonunda oluan seldir. Kaytlardaki en byk sel afetleri, sras ile; 1887 ylnda, inin Hennan Blgesinde grlen ve 900000 kiinin lmne neden olan sel ile, Aralk 1920de yine indeki Sar Irman tamasyla oluan ve yine 900000 kiinin yaamn yitirmesine neden olan sellerdir. Ayrca, 1970 ylnda, Bangladein Ganj Deltasnda kasrga ile birlikte grlen sel bir milyon kiinin lmesine neden olmutur. Kasm 1998 de yaanan Mitch Tayfunu, ok geni bir alan etkilemi (Orta Amerika, Nikaragua, Honduras, El Salvador, Guatemala Kosta Rica, ksmen de Panama) 14500 kii lm, 14 bin kii de kaybolmutur. 2.8 milyon insann evsiz kald bu tayfunda cesetler gnlerce toplanamam ve vahi hayvanlara yem olmutur, a kalan vahi hayvanlar kylere saldrmtr. Afetten sonra bata kolera olmak zere birok salgn hastalk km ve binlerce ikincil lmler olumutur.

Deniz merkezli volkan patlamas, deprem veya byk frtnalara bal olarak oluan dev dalgalar hidrosfer hareketine bal dier bir afet trdr. 1883 ylnda, Endonezyann Karakotoa adasndaki volkan patlamas sonunda oluan ve ykseklii 35 metreye ulaan dalgalar civarndaki 300 yerleim yerini yerle bir etmitir. Nisan 1983de Japon Denizinde 7.7 Richter leindeki deprem 14 metre yksekliinde dalgalara neden olmu ve Akita Blgesinde 104 kiinin lmne yol amtr. Aralk 1992de, Endonezyann Flores Adas aklarnda, 6.8 Richter leindeki deprem 25 metre yksekliinde dalgalar oluturmutur. Dalgalar, adann 300 metre derinliklerine kadar ulam ve 1226 kiinin lmne neden olmutur. Ayn ekilde Temmuz 1998de Papua Yeni Ginede oluan Tsunami 10 bin kiinin lmne neden olmutur.

3.1.3. Gazkre Hareketlerine Bal Afetler

Hava atmosferin katmanlar arasnda (dikey) ya da yerkrenin blgeleri arasnda (yatay) devaml olarak yer deitirmektedir. Havann bu hareketleri, rzgar olarak adlandrlr. Rzgarlar ok yksek hzlara ulatnda, nne gelen her eyi srkleyerek, krm ve ykmlara neden olur. Bu ykmlarn, kendi srkleme gc yannda, genellikle, ar ya ve sel ya da deniz kabarmalarna neden olarak da yapar. Bu nedenle de, genel olarak, frtna ya da kasrga olarak adlandrlr. Rzgarlarn eitli esi biimleri vardr ve buna gre eitli ekillerde adlandrlr. Bir girdap eklinde esenine hortum (tornado), daha byk alanlara yaylm ve yatay olarak esen ve beraberinde genellikle ar ya getiren ekline frtna, bunlarn da saatteki hz 120 kilometreden daha byk olanlarna kasrga denir. Frtna ve kasrgalar; eitli lke ve blgelerde, cyclones, hurricanes, thyphoon, gibi zel adlarla anlr ise de olayn z deimez.

Rzgar hznn 284/km / saate ulam olduu, 1970 Banglade Kasrgas, bir milyon insann lmne neden olmutur. 1974de Fifi / Hondurasta hurricanes 250 km / saatlik bir hza ulam, etkiledii blgedeki yaplarn %80nini ykarak 8000 lme yol amtr. Yine Bangladete, 2 Mays 1991 tarihinde esen kasrga 139000 kiinin lmyle sonulanmtr. Son yllarn byk kasrgalar ve yol at lmlerin listesi aada verilen izelge 3'te grlmektedir.
9

izelge 3: SON YILLARIN BYK KASIRGALARI TARH Mays 1965 Haziran 1965 Kasm 1970 Ocak 1971 Ekim 1971 Ekim 1981 Nisan 1991 Kasm 1991 Eyll 1998 YER Pakistan Pakistan Ganj Deltas Adalar/Banglade Mozambik Hindistan Vietnam Banglade ( Kasrga ve sel birlikte) Filipinler (Thelma Kasrgas) Orta Amerika (Mih Kasrgas ) L SAYISI 12000 30000 1000000 30000 35000 200000 139000 6000 26000

3.1.4. Sreen Afetler

Yerkrenin katmanlarnn birlikte katld ve ekolojik dengenin yava yava bozulmasna bal olarak gelien afetler bu balk altnda toplanr. lleme (desertification), kuraklk (drought), ktlk (famine) bu tr afetlerin balca rnekleridir. Bu tr afetlerin hepsinin ortak zellii yava gelimesidir. Bu nedenle de, bu tr afetler, yava gelien, sreen (kronik) afetler olarak adlandrlr ve snflandrlr. Sreen afetlerden en ok bilineni, Gney Saharada yaanan ktlktr. Bu olaydan milyonlarca insan etkilenmi ve milyonlarla ifade edilen lmler meydana gelmitir.

Buradan da anlalaca zere, doal afetlerden ilk ani gelien veya akut seyreden afetlerdir. Drdncs ise yava geliir. Bundan tr, doal afetler kendi iinde, ani gelienler ve yava gelienler olmak zere iki kategoriye de ayrlr.

Sreen afetlerin olumasnda ekolojik dengenin insanlk eliyle bozulmasnn pay daha byktr. Bu ynyle, afetlerin doal ve yapay olarak snflandrlmasnda, doal afetler bal altnda deil de, ara / bileik bir kategori olarak deerlendirilmesi daha doru olur. Ekolojik dengenin insan eliyle bozulmas bir yandan sreen afetlere ortam hazrlarken, dier yandan da gelien iklim deiiklikleri nedeniyle ar ya, sel ve frtna gibi ani gelien afetlere de ortam hazrlamaktadr.

10

3.2. Yapay Afetler

Her trl insan eylemleri srasnda ya da sonucunda oluan ykm ve krmlar bu ad altnda toplanr. Kendi iinde bilerek ve isteyerek yaplanlar ve kaza / ihmal ile oluanlar olmak zere iki kategoriye ayrlr. stemli yapay afetlerin en ok bilinenleri; nkleer sava, konvansiyonel sava, kitlesel nfus hareketleri ve byk sabotajlardr. stemsiz (kaza ve ihmale bal) yapay afetlerden ise en ok bilinenleri; nkleer kaza, toksik emisyon, baraj kmesi, maden ve dier byk i kazalar ve ulam kazalardr. stemsiz yapay afetlerin en nemli gruplarndan birini nkleer santral sznt ve patlamalar oluturur. Nkleer santral kazalar, kamuoyundan gizlenen kazalardr bu nedenle de kesin say, yer ve etkileri bilinememektedir. Bugn dnyada 375 kadar nkleer santral olduu tahmin ediliyor ve bunlardan, kamuoyuna yansd kadar ile, yaklak on be ciddi kaza yaanmtr. Bu kazalarn en by ise, 26 Nisan 1986 tarihinde oluan, ernobil Reaktr ekirdek erimesi ve patlamasdr.

Kimyasal madde emisyonlar, istemsiz yapay afetlerin dier nemli bir grubudur. Kimyasal madde emisyonlarndan en by, Aralk 1984de, Hindistann Bophal kentinde ensektisit fabrikasndan szan methyl izosiyanad ile oluandr. Bu olayda 3000 hemen, 3000 de zaman iinde olmak zere alt bin insan lm, yarm milyona yakn insan ise hastalanm ya da sakat kalmtr. Dier bir rnek ise; 1952 Londra SMOG (hava kirlilii) olaydr. Bu olayda 4000 kii yaamn kaybetmitir (baknz izelge 4). izelge 4 : BYK KMYASAL KAZALAR TARH 1952 1976 1979 1984 1984 YER Londra talya / Sevejo Kanada Hindistan / Bhopal Meksico City OLAY Hava kirlilii Dioksin salnmas Chlorin tayan tren raydan kt Pestisit sanayisinden, Methyl zosiyanad szmas Likit petrol gaz patlamas KAYIPLAR 4000 lm Binlerce hayvan ld 216000 kii etkilendi ve tbbi kontrolden geti 3000 ani, 3000 sonradan lm 200000 yaral ve 6000 sakat 500 lm 5000 yaralanma

11

Baraj kmesi, dier bir istemsiz yapay afet eididir. Austos 1979da, Hindistanda Manju Barajnn kmesi ile 5000 kii lm ve binlerce insan evsiz barksz kalmtr. Bunlar dnda, her trden byk boyutlu kazalar (ulatrma, i, yangn vb.) istemsiz yapay afetler iinde deerlendirilir. Ancak, bunlarn afet boyutunda olanlar ok enderdir.

Yukardaki bilgiler toplu olarak deerlendirildiinde; 1900den gnmze, yaklak, bir buuk milyon kii depremden, milyon kii sel ve kasrgadan, 400000 kiide dier afetlerden olmak zere toplam be milyon kii yaamnn yitirmi ve bunun mislinden daha fazla kii de sakat kalmtr. Evsiz barksz kalan insanlarn says ise, 300 milyondan fazladr. nsanln, bir milyar ar olmak zere, hemen tamam afet riski altnda yaamaktadr. Yapay afetler doal afetlerden geri kalmamakta sadece savalara bal olarak, milyonlarca insan yaamn yitirmekte ve bir o kadar da sakat kalmaktadr. Ekonomik kayplar yalnzca sava srasnda deil bar srasnda da uluslarn gelimiliinin nndeki en nemli engeli oluturmaktadr. zetle, afetler tm dnyada yaygn, nemli sayda lm ve sakatlanmalara neden olan, lkelerin / toplumlarn gelime ve refahn bask alacak oranlarda ekonomik kayplarla seyreden bir sorundur.

4. TRKYEDE AFETLER ve NEM

Trkiye, yukarda zetlenen, afet trlerinin hemen tamamndan, az ya da ok, etkilenmektedir. 1900lerin bandan gnmze dek, 120 bini akn insan doal olaylar sonunda oluan afetler nedeniyle lmtr. ki yz elli bini akn insan ise ar yaralanm ve sakat kalmtr. Trkiye'de, doal olaylar nedeniyle gelien afetler sonucunda oluan lmlerin, %65i depreme, %15i heyelna, %12si su basmasna, %7si kaya dmesi, %1ide dmesine baldr.

Bu oranlardan da anlalaca zere, Trkiyede afetlere neden olan en nemli olay depremdir. Trkiyenin, topraklarnn %91i , nfusunun %95i , barajlarnn %92si, sanayisinin %92si (%74 birinci derece) deprem kuanda bulunmaktadr. Her yl 3000 - 4000 yer sarsnts kaydedilmekte olup, 1900den gnmze, 50yi akn ykml deprem yaanmtr. Ortalama her 10 -11 ayda bir hasarl deprem olmu ve bu

12

depremlerden 50 milyon insan dorudan etkilenerek, 100 bini akn insan lm ve 250 bin dolaynda insan ise ar yaralanm ve sakat kalmtr. Bu depremler nedeniyle, bir milyonu akn bina yklm, be milyon insan evsiz barksz kalmtr. Binlerce iyeri kapanm, yzlerce sanayi hasar grm, binlerce ara kaybedilmi, binlerce hayvan telef olmu ve deeri milyarlarca dolar bulan malzeme kayb meydana gelmitir. 1925ten gnmze dek her yl GSMHnn %2sinden fazlas depremin acil hasarlarn karlamaya harcanmtr. zetle, dier afetler bir yana, tek bana deprem yaygnl, ok fazla lm ve sakatlanmalara neden olmas ve ekonomiye ykledii yk nedeniyle ncelikli bir halk sal sorunu olma zelliine sahiptir (baknz izelge 5). izelge 5: TRKYEDE 1900DEN GNMZE 1000'DEN FAZLA LMLE SONULANAN DEPREMLER

TARH 24.04.1903 6.05.1930 26.12.1939 20.12.1942 26.11.1943 01.02.1944 19.08.1966 28.03.1970 06.09.1975 24.11.1976 30.10.1983 17.08.1999

YER MALAZGRT HAKKAR SINIRI ERZNCAN TOKAT NKSAR-ERBAA TOSYA LADK SAMSUN BOLU GEREDE VARTO GEDZ LCE ALDIRAN-MURADYE ERZURUM-KARS MARMARA

BYKLK 6.7 7.2 7.9 7.0 7.2 7.2 6.9 7.3 6.9 7.5 7.1 7.4

LM 2626 2514 32968 3032 2824 3959 2396 1089 2385 3840 1336 18000

Deprem dnda kalan, heyelan, su basmas, dmesi ve benzeri olaylar sonucunda oluan krm ve ykmlar, depreme bal olanlar kadar byk deil ise de, hi de kmsenemeyecek boyutlardadr.

Yapay olaylar sonucunda olua gelen ykm ve krmlar, doal olaylara bal olanlardan daha da fazladr. 1900 den gnmze yaanan savalarda (Birinci Dnya Sava, Ulusal Kurtulu Sava) yz binleri aan saylarda insan lm, bundan ok daha fazlas sakat kalmtr. Ayn ekilde, son yllarda yaanan terr olaylarndan elli bini akn lm, bunun iki misli kadar da sakatlk meydana gelmitir. Gerek savalar

13

srasnda ve gerekse sava ncesi ve sonrasndaki savaa ilikin harcama ve kayplarn ulusun gelimesi nndeki en neli engel olduu bilinmektedir.

Sava dnda, yapay olaylara bal afetlerden en nemlisi trafik ve i kazalardr. 1900lerden gnmze yalnzca trafik kazalarna bal olarak yz bine yakn insan yaamn yitirmi yarm milyona yakn insan sakat kalmtr. kazalarndan meydana gelen lmler ve sakatlanmalar, trafik kazalar boyutunda olmasa bile, ok byk boyutlardadr.

Tm bu saylardan anlalaca zere, Trkiyede, afetler yaygnlk, lmcllk, sakatlanma ve ekonomik kayp lekleri asndan nemli ve ncelikli bir halk sal sorunudur. 5. AFET SREC ve BU SRETE YAPILACAK LER

Her eit afetin kendine zg bir sreci ve dnemleri vardr. Bu nedenle de, gerek bu sre asndan gerekse afet ynetimi asndan baz farkllklar gsterirler. Afet trlerinin bir birinden farkllklar ve bu anlamdaki ayrntlar bir yana braklr ise, genel olarak, tm afetlerin; 1) Sessiz dnem, 2) Alarm dnemi, 3) zolasyon dnemi, 4) D yardm dnemi, 5) Rehabilitasyon dnemi olarak adlandrlan, be dnemde cereyan ettii kabul edilir. Afet ynetimi ya da afete kar alnacak nlemler ve yaplacak iler de bu dnemlere gre dzenlenir ve snflanr.

SESSZ DNE M

ALARM DNEM

ZOLASYON DNEM

DI YARDIM DNEM

REHABLTASYO N DNEM

14

5.1. Sessiz Dnem

Ayn afetin (deprem, sel vb.), bir yerleim birimi ya da lke iin, birbirini izleyen iki oluu arasndaki sreye, baka bir anlatmla, afetin grlmedii dneme, o afetin sessiz dnemi ad verilir. Bu dnemin sresi afet trne ve lkeye gre deiir. rnein; Trkiyede her on bir ayda bir ykml deprem yaanmaktadr. Dolays ile, Trkiye'de ykml depremlerin sessiz dnemi ortalama on bir aydr. Bunu daha byk krml depremler iin vermek gerekir ise; Trkiyede 1900den gnmze dek her be on ylda bir yzl saylarla ifade edilen lme yol aan (hafif iddette), her elli ylda bir binli saylarla ifade edilen lme yol aan (orta iddette), her 100- 200 ylda bir ise on binli saylarla ifade edilen lmlere yol aan (ar iddette) deprem yaanmaktadr. Sel, ve frtnalar belli mevsimlerde tekrarlar. Arada kalan dnemler bu afetler iin sessiz dnemdir.

Sessiz dnem, afete kar alt yapnn oluturulduu / glendirildii, hazrlklarn ve planlarn yapld, sektrlerin uyum ve reaksiyon kapasitesinin artrld dnemdir. Bu dnemde yaplacak ilerin balcalar; rgtlenme, planlama, alarm sistemi ve kriz ynetimi kurma, toplumu hazr ve bilinli klma, alt yapnn dayankl hale getirilmesi ve yasal dzenlemelerdir.

a) rgtlenme : Sessiz dnemde ilk yaplacak i sektrlerin afete kar rgtlenmesidir. Afetlerin tm dnemlerindeki afet ilerinin ynetimini ve afete ilikin hizmetleri yrtecek kurumlar ve birimler bu dnemde kurulur. Kurumlarn grev ve sorumluluklar ile bunlarn yetkileri ve hiyerarik dizgeleri belirlenir. Bu grev yetki ve sorumluluk belirlemesi, birim ve birey dzeyine inecek ekilde ayrntlandrlmaldr.

rgtlenmesini, dier kurum ve kurulularla egdmn, sessiz dnemde tamamlayamayan kurumlar, afetin dier dnemlerinde etkili olamaz. Bata Salk Bakanl olmak zere; salkla ilgili tm kurum ve kurulular, afetle ilgili rgtlenmesini sessiz dnemde tamamlamal ve bir araya gelerek bir afet halinde nasl haberleeceklerini ve ibirlii yapacaklarn kararlatrmaldr.
15

b) Planlama : Afete ilikin planlarn yaplmas iidir. Bu amala risk altndaki toplum belirlenir, afet haritalar izilir. Bu bulgu ve bilgilerden hareketle eitli / seenekli afet senaryolar oluturulur. Bu senaryolara dayal olarak afette gereksinimler, bu gereksinimlerin karlanabilecei ulusal kaynaklar ve olanaklarn durumu, ikmal kaynak ve yollar, yerel kaynaklarn yetmemesi halinde alternatif d kaynaklar belirlenir.

Planlarn gereki ve uygulanabilir olmas iin, her yerleim birimi (ky, ile, il), kurum ve kuruluun kendi plann kendisinin oluturmas ok nemlidir. Ulusal ya da merkezi plan bu planlarn birletirilmesi ile oluturulur.

Gerek salk hizmetleri ve gerekse dier hizmetler iin, nceden ve e byklkteki yakn yerleim birimlerinin birbirine karde ky / kent olarak seilmesi ve grevlendirilmesinde byk yarar vardr. Bunlar afet planlarn birlikte yaparak, afet durumunda birbirinin yardmna koabilir. Bu tr planlar, merkezi planlardan ok daha kolay yaplr ve ok daha etkili sonular verir.

c) Alarm sistemi kurma : Olas bir afetten olabildiince erken haber alnmas ve toplumun gerekli nlemleri alarak afeti en az hasarla geirmesi iin yaplan almalar bu balk altnda toplanr. Sessiz dnemde yaplacak nemli ilerden birisi de alarm sisteminin kurulmasdr. Bir afet annda, salk sektrnn nasl haberleecei, kriz ynetimlerinin nerede nasl toplanaca, haber verilmesi gereken kurum ve kurulularla nasl iletiim kurulacann daha nceden planlanmas ve belirlenmesi gerekir.

Gnmzde deprem gibi baz afetlerin zamannn nceden tahmin edilmesi olanaksz iken bazlarnn (kasrga, sel) nceden haber alnmas ve afet blgesinden halkn tahliye edilmesi olanakl olabilmektedir. Bu izleme ve nceden haber almay yapabilmek iin uydu, radar, sismoloji ve meteoroloji istasyonlar gibi yaplarn kurulmas gerekir. Olay annda deerlendirme ve haber almalar iin de bu amala donanm uak ve helikopterlerden yararlanlmaktadr.

16

d) Yasal dzenlemeler : Afet ynetimine, imar ve yaplara, rgtlenmeye ilikin yasal dzenlemeler bu kapsamda deerlendirilir. Afet ynetimine ilikin tn yasal dzenlemelerin sessiz dnemde yaplmas gerekir. Salk sektrnn afete uyum, reaksiyon verme ve afetle ba etme konularna ilikin yasal alt yap bu dnemde oluturulmaldr.

e) Toplumun eitimi : Toplumun afete kar hazrlkl ve bilinli hale getirilmesi iin dzenlenecek her trden eitimin bu dnemde yaplmas gerekir. Afetlere kar sektrde alanlarn bilinli ve hazr hale getirilmesi, afet planlarnda grev verilen kadrolarn srekli eitilerek olaya hazrlkl olmalar salanmaldr. Bu dizeden olmak zere, zaman zaman dier sektrlerin ve toplumun da katld tatbikatlar yaplmaldr.

f) Alt yapnn gl hale getirilmesi : zellikle ulatrma, haberleme ve binalarn alt yaps gl hale getirilerek hem afetin zararlar en aza indirilmeye hem de afet sonrasnda mdahale yeteneinin gelitirilmesine allr. Salk kurum ve kurulularnn binalarnn yaps ve dayanrl afet asndan gzden geirilerek uygun olmayanlarn deitirilmesi, rehabilite edilerek gl hale getirilmesi bu balk altnda toplanan ilemlerdir. Afet srasnda, hastane ve benzeri yerlerin elektrik, su, gazn kesilecei, merkezi oksijen ve sistemlerinde arza kabilecei gz nnde bulundurulmal ve bu gibi durumlara kar gerekli nlemlerle donatlmaldr (jeneratr, yedek su tank, yedek stma dzenei vb).

5.2. Alarm Dnemi

Afete neden olan olaydan haberdar olunmas ile olayn balamas anna dek geen sreye bu ad verilir. Dier bir anlatmlar, beklendii dnemdir. Bu sre afet tr ve lkeye gre deiir. Ortalama olarak, iki saat ile be gn kadar olduu kabul edilir. Bir afetten iki saat nce haberdar olunmas ok nemlidir. Bu srede toplum gvenli yerlere tahliye edilerek, lm ve yararlanmalarn tamam nlenebilir.

Alarm dneminin zn afetin sektr ve birimler tarafndan haber alnmas ve olas sonularnn deerlendirilmesi oluturur. Bata kriz masalar olmak zere, planlarda grevlendirilmi olan kiiler, planlarda belirtilen yerdeki grevlerinin bana geerler.
17

Kriz masalarnda, hemen bir durum deerlendirmesi yaplarak, daha nce hazrlanm olan seenek senaryolardan / planlardan hangisinin yrrle konulacana karar verilir. Bu planda ngrlen, birim kii ve kurulular haberdar edilerek, alarma geirilir ve eylemler yrrle konur.

Gnmz teknolojisi ile, depremlerin nerede ve yaklak ne byklkte olaca tahmin edilebilmekte; ancak kesin olu zaman tahmin edilememektedir. Bu nedenle de, depremlerde nceden haber almak ve toplumu tahliye etmek anlamnda gerek bir alarm dnemi yoktur. Buna karlk, dier doal afet tetikleyicilerinin, hemen tamamndan, nceden haberdar olunabilmektedir. Bu sre gittike de uzamaktadr. rnein; 1989da oluan Hugo kasrgasnn ABDye ulamas 10 ile 12 gn srmtr. Alarm dneminde, balca, u i ve ilemler yaplr: a) Erken haber alma, deerlendirme ve tahminler : lgili birimler (sismoloji, meteoroloji istasyon ve merkezleri) tarafndan, olas bir afet tetikleyicinin n bulgu ve belirtileri izlenerek, bu bulgu ve belirtiler deerlendirir. Olayn olmas halinde, etkileyecei blge ve nfus tahmin edilir. Olas ykmlar ve krmlar konusunda ngrler retilir. Konu merkezi otoriteye (Babakanlk Kriz Merkezi) bildirilir. b) Haber verme: deal olan, nce afet ynetim birimleri ve sektrlere daha sonra da topluma haber verilmesidir. Bylece, toplumdaki panik balamadan, sektrlerin alarm durumuna geerek, hizmete hazr olmalar ans tannm olur. Ancak, bu her zaman olanakl deildir. Olayn balayaca zaman sektrlere byle bir zaman ayrlmasna frsat tanmayabilir. Bu durumda toplumun da olabildiince erken uyarlmas gerekir.

c) Sektrlerin alarma gemesi : Sektrler (Bakanlklar Kriz Merkezleri) gelen n bilgiler dorultusunda, daha nce hazrlanm olan planlarn, senaryolarn ve bu senaryolar dorultusundaki hazrlk ve eylem planlarn gzden geirerek, hangisinin yrrle konulacana karar verir. Eylem planlarnda eksiklikler varsa giderilir, gerekli dzeltmeler yaplr ve sektrn alt birimleri (il ile birim ve kurumlar) alarma geirilir.

18

d) Toplumun alarma geirilmesi : Var olan olanaklarla olay topluma duyurulur. Olayn boyutu ve nasl davranmalar gerektii konusunda bilgi verilir. Bu duyuruda halka toplanma yer ve tahliye biimi bir kez daha hatrlatlr.

Gerekiyorsa, halk gvenli blgelere toplanr ve yine gerekiyorsa tahliye ilemlerine balanr. Btn bunlarn belli bir dzende ve kaos yaanmadan yaplabilmesi iin; sessiz dnemde planlanm olmas ve bu planlar konusunda sektrlerin ve halkn bilgilendirilmi olmas gerekir. Hazrlanm olan tahliye planlarnda, kimin nerede nasl toplanaca ve hangi aralarla tahliye edileceine dair ayrntl bilgiler bulunmaldr. Aksi takdirde alarm ile birlikte bir kaos yaanr ve bu kaos bazen afetin getirecei ykm ve krmlardan daha byk hasar verebilir. 5.3. zolasyon Dnemi

Afete neden olan olayn balad andan, afete maruz kalan (sunuk) toplumun afet oku ve izolasyonunu zerinden att ana dek geen sreye bu ad verilir. Srenin uzunluu; afetin tr, iddeti, toplumun hazrlk ve bilin dzeyine gre deiir. Genellikle ile yetmi iki saat kadar srd kabul edilir.

Daha ok yerel dzeyde yaanan bir dnemdir. Olaya maruz kalan (sunuk) blgede, olayn balamas ve srmesi ile birlikte bir panik, ok ve kaos yaanr. Bu en doal insan duygu ve davrandr. Olmas deil olmamas anormaldir. Kendileri de afetzede olan ve olayn okunu yaayan yerel ynetici ve kurumlarn hemen organize olarak hizmet vermesini kimse beklememelidir. Bu nedenle, afet planlarnn byk boyutlu senaryo seeneklerinde, izolasyon dnemi boyunca, olaya maruz kalan (sunuk) blgenin resmi kurum ve kaynaklar yok saylr ve ilk gnlerdeki hizmetlerin tamamen dardan verilecei ngrlr. Ama, bu kaos sresinin olabildiince ksaltlmas ve yerel glerin olabildiince erken hizmete gemesinin salanmasdr. Bu da afet ncesindeki toplum bilin, bilgi ve hazrlklar ile ok yakndan ilgilidir.

Olaydan dorudan etkilenmeyen blgelerde, mutlak bir izolasyon yaanmaz ise de, olayn byklne gre buralarda da bir ok, tereddt ve deerlendirme dnemi yaanr. Bu nedenle de, byk boyutlu afetlerde, dardan gelecek yardmlarn da, en iyimser durumda bile, 48 saatten nce etkili olmas olanakszdr. Kimse bunu
19

istememeli ve beklememelidir. Her afetten sonra yapld gibi, 'd yardmlarn geciktii ya da iyi yaplamad eklinde' kimse birbirini sulamamal veya sululuk duygusuna da kaplmamaldr. Bu tr sulamalardan, ulusal dayanmay zedeleme, toplumda karamsarlk yaratma ve hizmet verenleri bezginlie itme gibi zararlardan baka bir sonu domaz. nsanlarn, her zaman, gereki olmas gerekir. Afetlerde ise her zamankinden ok daha fazla gereki olmaya gereksinim vardr.

Her ne kadar hazrlkl olunur ise olunsun afete neden olan olayn balamas ile birlikte bir panik, kaos ve ok yaanacaktr. Bu doal bir insan ve toplum davran olup, bunu tamamen yok etmek olanakszdr. nemli olan, daha nce toplumu hazrlamak suretiyle bu sreyi olabildiince ksaltmaktr. Bu da olay ncesindeki toplum bilin, bilgi ve hazrlklar ile ok yakndan ilgilidir. Bu nedenle de sessiz dnemde toplumun ok iyi eitilmi, yinelenen tatbikatlarla hazrlanm olmas gerekir. zolasyon dneminde esas yaplmas gereken; kendi kendini kurtarma ve oktan karak organize olmadr. Bu dnemde, balca, u i ve ilemler yaplr:

5.3.1. Bireysel i ve eylemler

a) Kendi kendini kurtarma : Olay baladktan sonra, kiilerin ilk yapmas gereken ey; tehlikeden uzaklamak ve kendilerini kurtarmaktr. Burada kelimenin mutlak anlam ile kii ncelikle kendini kurtarmaya alr, ailesini ve yaknlarn daha sonra dnmelidir. Kendini kurtaramayanlar hi kimseye yardm edemez ilkesi unutulmamaldr.

Bu konunun, duygusal tartmalara ve insanlarn birbirini sulamasna ya da sululuk duygusuna kaplmasna yol amayacak aklkta bilinmesi ve kabullenilmesi gerekir. Gvensiz bir binada, ameliyat yapan hekimin hastasn brakarak kendisini kurtarmasndan daha doal bir ey olamaz. Kendisi ayakta kalamayan doktor, masadaki hastaya yardm edemedii gibi, oluacak binlerce afetzedeye de yardmc olamaz.

b) Aile ii yardmlama : Olayn ilk saldrsn atlatan ve kendini kurtaran kiiler, derhal aile bireylerinin yerini renip, gerekiyorsa onlar kurtarmak iin alr ve almaldr. Gereksinim olmas halinde onlar yaral toplanma istasyonlarna tar.
20

Evden klm ise, aile bireylerinin nerede olduu renilmeli ve onlarla iletiim kurulup sa ve salim olduklarndan emin olunmaldr.

c) Yakn evre kurtarmas : Birinci derece yaknlarn kurtaran kiiler daha sonra komularn ve dier yaknlarnn yardmna koar, onlarn kurtarlmas hizmetlerine katlr. Gerekenleri yaral toplanma yerlerine tar.

d) Olaydan ayrntl bilgi alma : Yukarda sralanan ilerini tamamlayan bireyler, genel haberleme aralar ve yetkili makamlar aracl ile olay hakknda ayrntl bilgi edinmeye ve afetin bykln deerlendirmeye alr. Toplanma yerleri, salk hizmeti, gda, su, yer ve kaynaklarn renir. Kendisi ve ailesinin yaamn srdrecek nlemleri alr.

e) Organize olma ve organizasyondaki yerini alma : Afet planlarnda kendisine grev verilmi olanlar derhal buradaki grev yerine, byle bir grevlendirilmesi bulunmayanlar olaan dnemdeki resmi grev yerlerine gider ve kurumundaki grevlerini yrtmeye balarlar. Herhangi bir grevi bulunmayan ya da tamamen serbest alanlar; sras ile, mahalle, ile ve il kriz merkezlerine giderek kendisine bir grev verilmesini isterler.

Afet planlarndaki organizasyonlarda ya da resmi kurumlarda grevli olan kiilerin, olay balar balamaz derhal grev yerlerine gelmeleri beklenir. Bu beklenti, bu kiilerin kendisinin ve ailesinin olaydan zarar grmemesi durumunda dorudur. Ancak, kiinin kendisinin ve birinci derecede yaknlarnn olaydan zarar grmesi durumunda, derhal grev yerine gelmeleri beklenmemelidir. nsanlarn, nce kendisini ve birinci dereceden yaknlarn kurtarmas ve gven altna almas, ancak ondan sonra grev ve sorumluluklarn hatrlamas hem doann hem de akln bir gereidir. Bu nedenle de, afet planlar yaplrken, olaydan zarar gren grevlilerin bir sre grevine gelemeyecei veya grev yapamayaca olasl, gz nnde bulundurulmal ve planlar buna gre yaplmaldr. Olay srasnda, olaydan zarar grmesi nedeniyle grevi bana gelemeyen kiilere kar olumsuz tavr taknlarak, toplumdaki dayanma duygular zedelenmemelidir.

5.3.2. Kurumsal i ve eylemler

21

Olaydan haber alnr alnmaz, herhangi bir emir ya da haber beklenmeksizin ve kendiliinden, ilgili tm kriz merkez ve masalar toplanmaldr. Byk boyutlu olaylarda, kriz masalarnda hem grevine gelemeyen yeler olabilecei gibi, gelenlerin de, kendisi de bir afetzede olduu iin, ynetim yetileri ok snrldr. Bu nedenle, en ksa srede, olayn dorudan etkiledii yerlerin kriz merkezi ve masalarna, dardan (karde il, ile veya merkezden) gelecek kiilerin katlmasnda byk yarar vardr. Bunlar olaya daha sakin ve objektif yaklaarak, afet ynetiminin daha verimli almasn salar. Bu kiilerin, sessiz dnemde planlanmas, afet blge ve afet plan hakknda bilgilendirilmi olmas gerekir.

Kriz merkez ve masalarnn ile komitelerin yapaca ilk i bir durum deerlendirmesi olmaldr. Bu deerlendirmede; afetin etkiledii blge, ykmn bykl, lm ve yararllarn tahmini yer ve saylar, evsiz kalanlarn says, izole kalan aile ya da ky var m, ailelerinden kopan ocuk, kadn ve yallar var m ve says ncelikli konulardr. Bu ise ok iyi bir haberleme ann kurulmasna baldr. Derhal, daha nce planlanm olan ve alabilen iletiim aralar kullanlarak, bir iletiim haberleme a kurulmal, bu adan hem bilgi toplama da hem de toplumun bilgilendirilmesinde yararlanlmaldr.

Yerel birimler, st kademeleri, birbirini ve bu arada karde birimleri de bilgilendirmeyi ihmal etmemelidir. Karde birimler, olay yerinden haber gelmesini beklememeli, derhal olay yerini arayarak kendi durumu hakknda bilgi vermeli ve olay yerinden zet bir bilgi alarak, planda kendisine verilen grevleri yerine getirmek zere harekete gemelidir.

Elde edilen bilgilerin nda, daha nce hazr olan planlardan / senaryolardan birisi yrrle konur. ayet byle bir plan yok ise, derhal bir plan yaplr. Bu planda; kurtarma ilemleri, insan gc ve makine parknn sevk ve idaresi, yararl toplanma istasyonlar, salk insangc ve aralarnn sevki, yarallarn tahliyesi, su ve gda datm plan, adr, battaniye ve giysi datm plan ve barndrma plan ncelii olan konulardr.

Topluma, afetin bykl, neler yaplaca, yararl toplanma istasyonlarnn yeri,

22

ulatrma durumu, temel gereksinimlerini karlama yollar gibi konularda bilgi verilmesi, toplumun izolasyon duygusundan ve oktan kurtulmasnda ok etkili olmaktadr. Ayrca, toplumun davranlarn da ynlendirerek karmaay

nlemektedir. Bu nedenle, en ksa srede, eitli ara ve gereler kullanlarak toplum bilgilendirilmeye allmaldr.

5.4. D yardm dnemi

Olaydan d kaynaklarn (idari birimlerin, kurumlarn, merkezi afet ynetiminin ve uluslar aras kurulularn) haber almasndan balayarak olay yerine gnderilen d yardmlarn kesilmesine dek olan sreye bu ad verilir. Afet tr, byklk ve lkeye gre bu sre deiir. Genel olarak gn ile ay kadar srer. Bu dnemde, sras ile u i ve ilemler yaplr; durum belirleme, kurtarma, ilkyardm - triage ve ok giderme, geici yerleimin salanmas (beslenme, giydirme, su, barndrma). Tm d yardmlarn bu srayla ve planla yaplmas gerekir. Gerekli ve yeterli bilgiye ulamadan ve ayrntl bir mdahale plan oluturmadan yaplacak her trl d yardm afet blgesinde iyi sonu vermedii gibi, afet d blge ve insanlarn da afet yaamasna neden olarak krmlar artrr.

a) Durum belirleme: Yerel otoriteler, ilk frsatta varolan iletiim olanak ya da aralarn kullanarak merkezi ynetimi ve varsa karde ehir ya da ky haberdar eder. Bu haberlemede kabaca olay, olayn bykl ve yerleimi konusunda bilgiler aktarlr.

Gzlemevleri (meteoroloji, sismoloji vb.) ellerindeki bilgi ve bulgular derhal merkezi otoriteye aktarr. Olaydan haberdar olan, merkezi otorite ve d yardm yapacak kurumlarn (ile, vilayet, merkezi hkmet ya da uluslararas kurulular) ilk yapmas gereken i; yerel otoriteler ile iletiim kurarak onlardan haber almak olmaldr. Byk boyutlu olaylarda, ounlukla, yerel kaynaklardan haber alnamaz ya da alnan bilgiler yetersiz olur. Bu durumda, d yardm kurulularnn bilgileri kendisinin toplamas ve bir deerlendirme yapmas gerekir. Bu konuda, en etkili yol, merkezi otoritenin derhal, bu amaca hizmet edebilecek aralarla donanm uak ve helikopterleri uurarak olayn bykl (etkilenen nfus ve beklenen hasar),
23

yerleimi konusunda ayrntl bilgi toplayarak, deerlendirmesini yapmas ve blge iin ngrlen varsaym ve planlardan hangisinin yrrle sokulacana karar vermesidir. Daha sonra bu bilgiler ve karar ilgili sektrlere bildirilir. Sektrler de buna gre davranr. D yardmlarn organizasyon ve koordinasyonunda en nemli ilev budur. nk; yardmlarn etkili ve koordine bir ekilde yrtlebilmesi, iyi bir n deerlendirmeye baldr. Bunu engelleyen en nemli engel duygusallk ve bunun bir sonucu olan aceleciliktir, yeterli bilgi toplamadan ve deerlendirme yapmadan, harekete geilmesidir.

Afetlerde d yardm kurulularnn yapaca temel hatalardan birisi acelecilik iken, dieri de yetkililerin, zellikle de merkezi hkmet yetkililerinin, kendilerini bir an nce afet blgesine atmasdr. Merkezi kurmaylarn ve koordinatrlerin komuta yerlerini terk etmeleri bir yana, olayn ilk gnlerinde, ok youn bir ziyaret trafii olumakta ve yerel yneticiler, bunlarla ilgilenmekten kendi ilerine zaman bulamamaktadr. Devletin st kademelerinde bulunan insanlarn, afet blgesine giderek, afetzedelerin yannda olduklarn gstermeleri, onlara moral vermesi asndan yararldr. Ancak, bu ziyaretlerin yerinde ve dozunda olmas gerekir. Bu nedenle bu ziyaretlerin olabildiince az sayda olmas ve acil dnem atlatldktan sonraki aamaya denk getirilmesinde yarar vardr. Acelecilik / igzarlk, ele geirilebilen / toplanabilen her eyin bir an nce afet blgesine gnderilmesi sonucunu dourur. Oysa, afet blgesine gerek gereksinim olmayan hibir ey gnderilmemelidir. Bunlar, afet blgesinde bir ie yaramad gibi, oradaki yneticiler iin ek sorunlar yaratr. Nitekim; Erzincan ve Dinar depremlerden sonra her iki kentin yerel yneticilerinin yaknd ortak konulardan birisi de; gnderilen yardmlarn bir ounun nicel ve nitel ynden uygun olmad, yarardan ok zarar verdii konusu olmutur.

Tasnif edilmemi, zellikle de yardmseverlerden toplanan, ila, giyecek ve yiyeceklerin hi bir yarar yoktur. Van depreminden sonra geliigzel gnderilen eski ya da yeni ila ve serumlar heba olup gitmitir. Ayn ekilde, yardmseverlerden toplanm, tonlarca giysi vatandalar tarafndan alnmad gibi depolanacak / saklanacak yer bile bulunamam ak alanlarda ynlar halinde bekleyip pe dnmtr. Marmara depreminden sonra toplanarak Kzlaya teslim edilen giysileri
24

depolamak byk sorun olmutur. Bunlarn, afet blgesinde tasnif edilerek datlmas olanaksz olduu gibi, afetzedelerde ve hatta yerel yneticilerde, insanlarn kendilerine layk grmedikleri eyleri afetzedelere gnderdikleri duygusunu yaratarak tepkilere de neden olmaktadr. Gnderilen gdalar, tasnif edilmi ve datma hazr paketler halinde olmaldr. Gda yardmlarnda yrenin kltr, mevsim koullar vb. etmenler gz nnde bulundurulmaldr. b) Kurtarma, ilkyardm ve ok giderme: Afetlerdeki d yardmlarn en nemli ilevi kurtarma, ilkyardm ve ok gidermedir. Merkezi ynetimlerin tm g ve dikkatlerini buna younlatrmas gerekir. D yardmlarda, ivedilii olan ve aceleci davranlmas gereken tek konu da budur. Komu kasaba / kent ya da merkezi ynetim n deerlendirmeleri olabildiince hzl yapmak ve kurtarma iine olabildiince erken balamak zorundadr. Daha nce belirlenmi olan kurtarma ekipleri derhal olay ve grev yerine intikal ederek kurtarma ve ilk yardm hizmetlerine balayabilecek ekilde hazr olmaldr. Kurtarma ve ilkyardm almalar olay anndan hemen sonra balayarak, alt-on gn kadar srer.

Tm konularda olduu gibi, kurtarma ve salk konusunda da, plansz, organize olmam insangcnn olay yerine gnderilmesinin ya da kendiliinden gitmesinin hi bir yarar yoktur. eitli gnll veya igzar resmi kurululardan, afet blgesine rastgele gnderilen personelden, afet turistinden baka bir ey olmaz. Bunlarn olayla ba etmede bir yarar olmad gibi, yatrlmas ve beslenmesi gibi gereksinimlerinin karlanmas, yerel yneticiler iin, ciddi bir ba ars olur. Gnderilen salk ya da kurtarma ekiplerinin, konaklama aralarn, kendi yaamlarn idame ettirecek donanmlarn ve grevleri ile ilgili ara gereci birlikte gtrmeleri gerekir. Bunlarn, nerede ne yapacaklar ok iyi planlanm olmaldr. Salk ekibinin hangi yaral toplam istasyonuna ya da hastaneye konulanaca, kurtarma ekiplerinin hangi mahallede alaca nceden planlanmal ve kendilerine hareketten nce

bildirilmelidir.

c) Geici yerleimin salanmas: Afetzedelerin barnma, giyinme, beslenme, su gibi temel ihtiyalarnn bir sre iin karlanmas anlamna gelir. Geici yerleimi kendi iinde ksa sreli ve yaam idamesi (ilk ay iinde) ve gerek geici yerleim (alt aydan iki yla dek) olarak ikiye ayrmak olasdr.
25

Yaam idamesinden kast afetzedelere olabildiince abuk scak yemek, su giysi gibi olanaklarn salanarak, adrkent ve benzeri yerlere ve kamp eklinde

yerletirilmeleridir. Bu ilem bittikten sonra afetzedelerin daha uzun sreli yerleimleri dzenlenir. ayet kesin yerleimin salanmas bir ve iki yl gibi uzun sre alacak ise gerek geici yerleime geilmesinde yarar vardr. Bu i ve ilemlerin sresini, lkenin ekonomik olanaklar ve iklim koullar gibi faktrler belirler.

5.5. Rehabilitasyon Dnemi

Geici yerleimin tamamlanmasndan sonra, afet blgesindeki her anlamdaki ykmlarn yerine yenilerinin yaplarak, toplumun afet ncesi duruma getirilmesi ve blgenin ken ekonomisinin yeniden canlandrlmas iine afetin rehabilitasyonu, bu ilerin yaplmas iin geen zamana da rehabilitasyon dnemi denir. Srenin uzunluu, afetin bykl ve lkenin sosyo-ekonomik koullarna gre deiir. Genellikle ay ile yl srecei varsaylr.

6. AFETE HAZIRLIK ve AFET PLANLARI

Afetlere kar etkili bir ynetim gerekletirmek, afetlerle ba edebilmek ve afetin krm ve ykmlarn en aza indirebilmek iin, her lkenin, tm toplumsal birimlerinin (aile, apartman, sokak, mahalle- ky, kasaba, kent), tm kurumlarnn (bakanlk, belediye, fabrika, okul vb.) ve bunlarn tm birimlerinin (salk oca, grup bakanl, hastane, il mdrl, bakanlk, sektr) bir afet plan olmas gerekir. Bu planlar olmaz ise; kiiler, kurumlar ve giderekten ulus rgtlenemez ve olay karsnda egdml bir yant retemez. Egdm yokluu ise; bir yandan, kaynaklarn yeterince deerlendirilememesi ve kaynaklar lsnde hizmet verememe (ihmal), bu kaynaklarn zamannda ve birlikte harekete geirilememesi (gecikme), hizmetlerde karklk ve farkl kurumlarca yineleme (duplikasyon), kaynaklarn etkili ve verimli kullanlamamas, boa aba ve harcama (kaynak israf) gibi sonulara yol aarken, te yandan da afetin nlenebilecek krmlar nlenememi olur.

Tm planlarn esas, gereksinimler ile kaynaklar / olanaklar, en etkili ve ekonomik olarak, kar karya getirmeye dayanr. Afet planlarnn temel esprisi de budur. Bu
26

nedenle de, afetlere kar plan yaplmas; var olan kaynaklarn belirlenmesi, gereksinimlerin hesaplanmas / tahmin edilmesi ve bu kaynaklarla gereksinimleri kar karya getiren i planlarnn yaplmas ilemlerinden oluur. Bunu oluturmak ya da etkili bir afet plan yapmak iin gerekli ilemler ise, yle sralanabilir.

a) Durum, kaynaklar ve olanaklarn saptanmas: Herhangi bir afet durumunda, hizmet retecek lkenin / kentin / organizasyonun / birimin varolan kaynaklarnn iyi bilinmesi gerekir. Bu amala; salk sektrndeki tm (kamu, zel ve gnll kurulular vb.) kurum ve kurulularn, kaynaklar (insangc, yatak, makine, ara gere vb), hakkndaki ayrntl bilgiler, o dzeyin (bakanlk, il mdrl, grup bakanl, bahekimlik) afetle ilgili biriminde toplanr. Bu bilgiler, amaca ynelik olarak snflanr. Bunlardan bir olay annda hangilerinden ve nasl yararlanlabilecei karlr.

b) Hizmet konu ve i tanmlarnn karlmas: Her sektrn, bir afet durumunda, konu ve amalarna gre, yaplmas gereken grev ve ileri ayrntl bir biimde tanmlamas gerekir. rnein; bir afet durumunda, emniyet rgtnn, yollardaki trafiin dzenlenmesi, gvenliin salanmas ve benzeri konularda, bayndrlk rgtnn; hasar tespiti, enkazlarn kaldrlmas, geici ve kalc yerleimin salanmas gibi konularda grevleri vardr. Salk rgtnn alanna giren balca konu ve amalar ise; lmlerin azaltlmas, yarallarn bakm, ikincil hastalklarn nlenmesi, temel salk hizmetlerine gei, salk alt yapsnn yeniden kurulmas eklinde sralanabilir. Afet trne gre, her konu ve ama balnn altnda yaplmas gerekli i ve eylemlerin bir listesi oluturulur. Listelenen her bir i ve eylem (ekiplerin blgeye sevki, triaj, yaral bakm ve sevki, yaam idamesi, su ve gda salama, atk kontrol vb.) tek tek tanmlanr ve ak emalar karlr. Daha sonra bu i ve eylemlerin; hangi tr personel ile, hangi ara gere ile, nerede ve nasl yaplaca sorularnn yantlar verilir. Bunlarn her biri iin, gerekli olan insangc, ara-gere ve para gibi gereksinimler tek tek listelenir. rnein; bir yaral toplanma istasyonundaki, seyyar hastanedeki ya da bir evre sal ekibindeki, insangc ve ara gere listesi gibi. Ayrca, buralardaki, ynetim ve kontrol a, yetki, grev ve sorumluluklar (hiyerarik yap) aka belirlenir.

27

c) Gereksinimlerin miktarlarnn belirlenmesi : Afet durumunda, yukarda tanmlanan hizmet konu ve ilerinin yaplabilmesi iin, neye ve ne kadar gereksinim olacann tahmin edilmesi i ve ilemleri bu balk altnda toplanr. Bir afet srasnda gereksinmelerin miktarlarnn saptanmas / hesap edilmesi iki ana veri zerine oturtulur. Bunlardan birincisi, yukarda nasl karlaca zetlenen, i ve eylemler ile bunlar iin gerekli olan ara-gere ve insangc listesidir. kincisi ise afet varsaym ve senaryolardr.

Senaryolarn esas, belli bir olay trnn (deprem, sel, yangn vb.) ve farkl iddetlerinin olmas halinde sonularnn (krm ve ykmlarnn) ngrlmesine hesaplanmasna dayanr. Senaryolarn farkl afet tr ve farkl iddetlere gre kurulmas ok nemlidir. Aksi takdirde tek bir plan ortaya kar ve bu pratikte bir ie yaramaz. rnein; sel iin oluturulan bir plann depremde hibir yarar olmaz. Ayn ekilde, deprem iin tek bir senaryoya dayal planlar, olayn haber alnmas ile yaplmas gereken n deerlendirme ve plann revize edilmesi ilemlerinin ok uzamasna ve yantn gecikmesine neden olur. Dolays ile de pratikte ok fazla bir yarar olmaz. Oysa ok seenekli senaryolara dayal deprem planlar var ise, bunlardan biri gerek olaya ok yakndr ve plan hemen yrrle sokulabilir. Gerek olay ile plan arasndaki kk farkllklar da olayn ak srasnda revize edilebilir. Oluturulacak olan senaryolarda; olayn trne ve farkl iddet varsaymlarna gre, beklenen hasar miktarlar hesaplanr. Bylece, her varsaym iin, beklenen bina hasar, lm ve afetzede says gibi tahminlerde bulunularak, afet senaryo seenekleri oluturulur. Yukarda (b) maddesinde hazrlanm olan listelerden hareketle, bu senaryolarn gerektirdii, insangc, adr, ara - gere hesaplanr. Bylece, bir afet halinde ortaya kacak olan gereksinimlerin miktarlar tahmin edilmi olur.

Bunu bir deprem olay ile rneklemek gerekir ise; herhangi bir blgede 5.5, 6.5, veya 7.5 byklnde bir deprem olsa; ne kadar nfus etkilenir, bina ve dier yaplarda ne kadar hasar oluur, ne kadar kii lr, yaralanr gibi tahminler yaplr. Yani; bu byklkteki depremlerin iddetleri tahmin edilmeye allr. Elde edilen bu verilerden hareketle, ka yaral toplanma istasyonu, ka evre sal ekibi, ka seyyar hastane kurulaca hesaplanr. Sonuta, bunlar ile, yukarda (b) maddesinde hazrlanm olan listeler karlatrlarak toplam miktarlar bulunur. Her senaryo
28

seenei iin bu ilemler ayr ayr yaplr. d) kmal Planlar: Yukarda zetlenen afet planlarnn, insangc ara gere ve para gibi gereksinmeleri (a) maddesinde belirlenen kaynak ve olanaklarla karlatrlr. Yerel kaynaklarn, tahmin edilen bu gereksinimleri karlayp karlamayaca deerlendirilir. ayet var olan kaynaklar gereksinimleri karlamyor ise, komu birimden, merkezi birimden ya da uluslararas / yurtd kaynaklardan bunlarn nasl karlanaca hesaplanr. Bunlarn hangi yollarla ve nasl afet yerine ulatrlaca planlanr. Olas aksaklklara kar seenek kaynak ve ulatrma yollar planlanr.

e) Uygulama ve eylem plan : Yukarda tasarlanan i ve eylemlerin kiilere datm ve zamanlamas esasna dayanr. Olayn olmas durumunda, kurumsal ve bireysel dzeyde grevlendirmeleri kapsar. Kimin, hangi ii, nerede, ne zaman, ne ile ve nasl yapaca, olay yerine kii ve malzemelerin nasl intikal edecei gibi sorularn ayrntl yantlarndan oluur. Bunlar ilgili kii ve kurululara bildirilir ve bylece plan tamamlanm olur.

Afet olumas durumunda, hazr bulunan ve duruma uyan afet senaryosunun / plannn derhal yrrle konulmas da bu balk altnda deerlendirilir.

Afet planlar tek tek birimlerin ve kurumlarn yapt planlarn bir mozaiinden ibarettir. Baka bir anlatmla, ulusal afet planlarn yaplmasnda esas olan alt birimlerin bizzat yaptklar planlarn birletirilmesidir. Bu nedenle de ama, blge ya da lke dzeyinde ve masa banda bir plan yaplmasndan daha ok, nce birim dzeyinde planlarn yaplarak daha sonra, bunlarn birleimi olan, blge ve lke planlarna ulalmasdr.

Yukardaki bilgilerden de anlalaca zere, bir afet srasnda yrrle konulacak olan salk ya da baka bir sektrn plan iin gerekli olan, ulusal kaynaklar envanteri ve afette yaplacak iler listesini karmak kolaydr. Buna karlk gereksinmelerin tahmin edilmesi olduka zordur. Planlarn baars da bu tahminlerin baarsna baldr. Gereksinmelerin hesaplanmasna esas olan, bina ve yap envanterlerinin karlmas da ok fazla zor deildir. Bu bina yapsnda, afetin ne kadar ykm yapacann tahmini, deprem rneinde depremin iddetinin tahmini, bu konunun en
29

zor ve duyarl ksmn oluturur. Bu zorluu amada bavurulacak en nemli kaynak ise gemi afet bilgileridir. Bundan tr, iyi bir afet plannn yaplabilmesi, her eyden nce, eski afetlere ilikin bilgilerin elde olmasna baldr. Baka bir anlatmla, bir lkedeki afet verilerinin ok iyi kaydedilmesi, mevcut afete kar yaplacak iler iin art olduu gibi, gelecek afetler iin de gereklidir. Bu nedenle de, afet bilgilerini ok ciddi bir biimde toplanmas ve epidemiyolojik ilkelere uygun olarak deerlendirilerek bilgiye dntrlmesi gerekir.

7. AFETLERDE SALIK KONU VE AMALARI

Afetlerin sonular lm yaralanma, sakat kalma ve hastalanma gibi dorudan salkla ilgili olaylardr. Bu nedenle de afet plan ve ynetiminde zerinde en ok durulan sektr salk sektrdr. Oysa, btn afet ynetimi dnldnde, afetlerde salk sektrnn sorumluluu ve pay ok kk bir yer tutar. Afetlerde esas nemli olan dier sektrlerin sorumluluk ve paylardr. zellikle, konut, haberleme, ulatrma, sanayi gibi alt yap ile dorudan ilgili sektrler ile ordu, polis, sivil savunma ve Kzlay gibi hizmet kurulularnn ncelikli ve nemli bir yeri vardr. Konuya, acil salk ilemleri asndan bakldnda, olay anndan balayarak, ile be gn iinde salk sektrnn ilevleri sona erer ve olaan salk hizmetleri dnemine geilir. Ancak, tm faktrlerin bir bilekesi olarak ortaya kan afet ortamnda, bir ya da birka cann kurtarlmas, manen ve moral adan ok byk nem tar. Bu nedenle de toplumun btn dikkatleri salk sektrne evrilir. Afetlerde en ok salk sektrnn eletirilmesi de buradan kaynaklanr. Bu durum bir yanlgya yol amamal ve olayn tm yk ve sorumluluu salk sektrne yklenmemelidir. Afetlere kar alnacak esas nlemlerin toplumun alt yapsnn yani fizik evrenin glendirilmesi gerektii unutulmamaldr.

7.1. lmlerin Azaltlmas

Afetlerdeki lmlerin byk ounluu, olay srasnda ve ilk bir ka saat iinde oluur. Afetlerden sonra meydana gelen lmler incelendiinde, balca lm nedenleri yle snflandrlabilir:

30

a) Olaya bal ve olay anndaki lmler: Yknt altnda kalma, suda boulma, zehirlenme, yanma ve benzeri nedenlerle olay annda ve hemen oluan lmler bu balk altnda deerlendirilir. Bunlarn says ve ekli dorudan afeti hazrlayan olayn bykl ve ykm derecesine baldr. Olay annda, ne salk sektrnn ne de dierlerinin, bu lmlere herhangi bir mdahale sans yoktur. Dolays ile, bu lmleri azaltmak iin, salk sektrnce yaplacak bir ey yoktur. Bunlarn azl ya da okluu dorudan doruya fizik yaplarn kalitesine baldr. Bu nedenle de, bu lmler, kentlerin yerleimi ve yap kalitesinin ykseltilmesi gibi sessiz dnemde alnacak nlemlerle azaltlabilir.

b) Gecikmi kurtarmaya bal lmler: Olaydan hemen sonra yaamn yitirmeyen; ancak enkaz altnda, yangn blgesinde suda kalma gibi olayn etkileri altnda kalmas devam eden kiilerin yaamn srdrebilmeleri buralardan kurtarlmasna baldr. Kurtarma sresi uzadka, bu kiilerin hayatta kalma anslar azalr. rnein; enkaz altnda kalanlarn, 48 saat sonra hayatta kalma olasl %10a kadar der. Bu nedenle de, afet organizasyonu ve ilerinde, kurtarma i ve ilemleri dier tm ilerden acil ve nceliklidir. Bu lmlerin azaltlmas dorudan kurtarma hizmetlerine, dier bir anlatmla zamannda kurtarmaya baldr.

Enkaz altndan veya dier tehlikeli ortamlardan afetzede kurtarma ii, zel eitim alm ekiplerin iidir. Bu ekiplerin, hazrlanmas, eitilmesi, gerekli ara ve gerele donatlmas ilerinin sessiz dnemde yaplmas gerekir. Bir olay olduunda, hangi ekibin nerede alaca ve oraya malzemeleri ile birlikte (bu malzemelere kurtarma ara gerecinin yannda, barnma ve yeme ime gibi kendilerini idame ettirebilme malzemeleri de dahildir) nasl intikal edecei gibi mdahale planlarnn hazr olmas gerekir.

c) Kurtarma lmleri: Kurtarmann usulne uygun yaplmamas sonucu meydana gelen lmlerdir. Bu lmleri azaltmak iin, kurtarma ekipleri iyi eitilmeli ve bu ekiplere, enkaz altndan yaral kurtarma konusunda eitim alm salk personeli ve hatta hekim dahil edilmelidir. Bu anlamda, salk sektrnn nemli bir sorumluluu vardr. Yeterli sayda salk personeli eitilerek, bunlarn kurtarma ekipleri ile egdmnn salanmas gerekir.

31

d) lm nlenemez olgular: Afete neden olan olaydan sonra, tehlikeli ortamdan zamannda ve usulne uygun olarak kurtarlmasna ve hzl bir ekilde ulusal merkezlere ulatrlmasna karn, gnmz tbbnn are bulamad ya da yerel /ulusal olanaklarn yetersizlii nedeniyle, baz olgularn (beyin harabiyeti, crush sendromu, ok ar yanklar vb.) lmleri nlenemez. Bu gibi olgularda, salk sektrnn verecei hizmetlerin psikolojik destekten baka bir yarar yoktur. Bu olgulardan, tbben kurtarlmas olanakl; ancak ulusal teknoloji yetersizliine bal olanlar, bu teknolojinin yeterli olduu lkelere uak ambulanslarla ve hzla nakledilir ise, kurtarlabilir ve bu tr lmlerin says azaltlabilir. rnein; Marmara Depremi'nde Trkiye'deki basn odas kapasitesi yetersiz kalmtr.

e) Hizmetlerin kesintiye uramasna bal lmler: Olay srasnda hastanede olan ve youn bakm gren olgulardan (kardio vaskler nite bal olanlar, ameliyat masasnda yada youn bakmda olanlar, renal dialize bal olanlar, diabet komasndakiler, zor doum yapmakta olanlar vb) bazs, elektriklerin kesilmesi, oksijen borularnn patlamas ve personelin paniklemesi gibi nedenlerle kaybedilir. Bu tr lmler, daha ok, salk hizmet birimlerinin fizik yaps ile ilgili olup, hizmet binalarnn gvenli olmamas, elektriklerin kesilmesi halinde otomatik jeneratr sisteminin devreye girmemesi, oksijen, su gibi maddelerin yedekli olmamas gibi nedenlere baldr. Bu lmlerin azaltlmas sessiz dnemde gerekli yaplarn ve dzeneklerin kurulmas ile olanakldr. Salk ynetimlerinin sorumluluk alanna girer.

7.2. Yarallarn Bakm ve Triaj

Afetlerde, salk sektrnn esas ve arlkl grevi yaralananlara tbbi bakm hizmeti vermektir. Afetin var olan salk birim ve hizmetlerini tamamen ya da ksmen devre d brakmas halinde, derhal, yaral toplanma istasyonlar ile olay yerinde yaam destei ve mdahale gerektiren olgulara bu hizmetlerin verilecei merkezlerin kurulmas ve bu yerlerin halka duyurulmas gerekir. Ayrca, yaral toplanma istasyonlar ile yaam destei merkezleri ve daha gerideki yerleik hastaneler arasnda yaral tayacak tahliye zincirine (ambulanslara) gereksinim vardr.

32

a) Organizasyon: Olayn, yerleik salk birimlerini ar bir ekilde etkilemedii ve kapasitenin yeterli olduu durumlarda ayr bir organizasyona ve dardan yardm gndermeye gerek yoktur. Ancak, yerleik birimlerin yetersiz kald ya da ykma urad durumlarda, d yardmn derhal devreye sokulmas gerekir. D yardmlarn karde salk kuruluu, karde kasaba, il gibi yakn evreden balamas ve bu birimlerin ortaklaa hazrladklar plan erevesinde hareket etmesi daha yararl sonular verir. Afet yeri ile ortak planlar olsun olmasn, komu il ve ile salk rgt kriz merkez ve masalar derhal toplanarak, afet blgesi kriz merkez ve masalar ile en ksa srede iletiim kurmal, kendi durumlar konusunda bilgi vermeli afet konusunda da bilgi almaldr. Afet blgesinin, hangi konularda acil yardma gereksinimleri olduu renmeli ve kar tarafa kendi olanaklar konusunda bilgi vermelidir. Dinar Depreminde, Burdurun da ykld eklindeki yanl bir duyum alnm, her iki taraf da birbiri ile iletiim kurmay akl edememi ve sonuta Dinara en yakn yerlerden biri olan Burdur'un, bata hastaneleri olmak zere, olanaklarnn hibirinden yararlanlamamtr. Yerel olanaklarn yetmemesi halinde merkezi yardmlar akla gelmelidir.

Bir olayla karlaldnda, yaral toplanma istasyonlar, yaam destei merkezleri ve bunlar arasndaki tahliye zinciri derhal faaliyete balayabilmelidir. Yaral toplanma istasyonlar ve yaam destei merkezleri ncelikle var olan salk birim ve kurumlarnn bahesinde-yannda kurulmaldr. nk; kendi ya da yaknlarnn yardm ile kurtulan afetzedelerin ilk gtrlecekleri yerler, eskiden beri bildikleri salk birimleri olacaktr. Herhangi bir nedenle buralarda hizmet verilemez ise buralara mutlaka haberciler braklmal ve buraya gelen yarallarn ynlendirilmesi yaplmaldr. Byk boyutlu olaylarda, var olan salk birimlerinin dnda da yaral toplanma istasyonlar ve yaam destei merkezlerinin kurulmas gerekebilir. Bunlarn kurulaca yerler nceden belirlenir ve afet planlarna ilenir, topluma duyurulur. Bu yerlerin, kk yerleim birimlerinde yerleim yeri klarna, byk yerleim birimlerinde ise trafik akna gre ana yollarn uygun yerlerine yerletirilmesi yararl olur. Olaydan sonra buralarn yerleri tekrar topluma duyurulur.

Yerel birimler olabildiince erken devreye girebilmelidir. Salk personeli kendi ve ailesinin gvenliini saladktan hemen sonra, alt birime giderek, derhal bir deerlendirme yapmal, birimin alp alamayacan, varsa hasar bir st (ile, il,
33

bakanlk) kriz masas ve merkezine derhal rapor etmelidir. Salk biriminde hasar fazla ise, derhal geici yaral ve hasta kabul yerini (salam kalan blm, bahe ya da yakn dier bir yerde) organize ederek, yaral kabul edecek duruma getirmelidir. Olaydan sonra, esas yaral aknn bir iki saat iinde olduu gz nne alndnda, bu konuda ne kadar abuk davranlmas gerektiinin nemi hemen anlalacaktr.

Salam olan hastaneler derhal boaltlabilecek yataklarnn boaltmal, ek yatak kapasitesi iin hazrlklarn yapmaldr. Kitle halinde yaral gelmesi olaslna kar dier binalardan da hastane olarak yararlanlmas dnlmeli ve planlanmaldr.

Yerleik birimler (salk oca, hastane) hizmet yerlerini kesinlikle terk etmemelidir. Olay yerindeki olanaklarla kurtarlan yarallarn buraya akn edecei unutulmamaldr. Ancak; birimde yeterli personel var ise, olay yerine bir ilk yardm ve triaj ekibi gnderilebilir.

b) Triaj / ayrm: Triaj, olgularn, kabul edildikleri yerde, verilecek hizmete gre snflandrlmas esasna dayanr. Buradan da anlalaca zere yalnzca u birimlerde; yani yaral toplanma istasyonlar ve yaam idamesi merkezlerine zg bir i deil her dzeyde yaplmas gereken bir itir. En youn olarak ularda yaand iin, yalnzca buralara zg bir i olduu sanlr.

Yaral toplanma istasyonlarndaki, ayrmm esasn ise, kazazedeleri; lm, mitsiz, acil yardm gerekli, nakli gerekli, takibi gerekli ve yardmsz iyileir kategorilerine ayrmak oluturur. Afetlerde zellikle de byk afetlerde bunun yaplmas bir zorunluluktur. Aksi takdirde, personel zaman ve malzeme kurtarlamayacak veya yardma gerek olmadan iyileecek yarallara harcanr. Yardmla iyileeceklere ise gerekli hizmet verilemez ve kayplar artar. Her kazazede, ayrm yapldktan sonra, hangi snfa girdiine ilikin kartlarla kimliklenir. Gerekenlerin tahliyesi salanr.

Birinci snf / krmz kart: Acilen, yaam idamesi mdahaleleri yaplmas gereken olgulardr. Gerekli bakm ve zen gsterilemez ise kayplar artar. Bu olgularn balcalar; kardio vaskuler yetmezlik ve kardiyak sorunlar, solunum yolu yetmezlii ve blokajlar, bir litrenin stnde kan kayb olanlar (hemorajik ok), uur kaypl kafa travmalar, torax ve batna penetre yaralar, i kanama ve karacier, dalak rptrleri,
34

ciddi boyun ve yz yaralanmalar, pelvix, vertebra krklar, nabzsz krklar, toksik maddeye sunuk kalanlar, ar ya da solunum yolunu da tutmu yankllar olarak saylabilir. kinci snf / yeil kart: Acil mdahale gerektirmeyen; ancak yatrlmay, dikkatle izlenmeyi ve bakm gerektiren olgular bu snfta deerlendirilir. Yaygn doku ykm yapm yank olgular (%30 ve daha fazla 2. derece, %10 ve daha fazla 3. derecede yanklar), yz, el ve ayak gibi kritik blge yank ve yaralanmalar, bu blgelerin krklar, uur ak kafa travmalar, ak eklem ve kemik yaralanmalar, kapal krk ve kklar, intestinal lezyonlar, ligatre edilmi damar yaralanmalar ve bir litrenin altnda kanamalar bu olgularn balcalardr.

nc snf / sar kart: Kitle halinde yaral gelmesi halinde, grlp snflandrmas ve kimliklenmesi yapldktan sonra herhangi ilem gerektirmeyen ve oyalanlarak zaman kaybedilmemesi gereken guruptur. Kitle halinde yaral gelmemesi durumunda, bu gruba da olaan ilgi gsterilebilir.

Bunlar, kendi iinde, iki kategoriye ayrlr: a)yatrmay ve bakm gerektirmeyen kendi kendine iyileecek olgular bu snfn birinci gurubunu oluturur. Kk yumuak doku travmalar ve %15den az ikinci derece yanklar, %2den az nc derece yanklar bu guruba girer. b)Ressktasyondan yarar elde edilemeyecek ve lm nlenemeyecek olgular. Beyini harap olmu kafa travmalar ve % 40dan fazla nc derece yanklar gibi.

Drdnc snf / siyah kart: Salk personeline ulatnda lm olan olgular bu snfa girer. Kimliklenmesi yapldktan sonra cenaze ileri ile ilgilenecek ekibe braklr.

Triaj ilk yardm istasyonlarnda balar ve hastanelerde de devam eder. Bu noktalarda yaam idamesi yapldktan sonra, uzman ya da bir st kurulu mdahalesi gerekenler, bir epikirizle birlikte, fazla zaman kaybedilmeden sevk edilir ve ilgili kuruma ulatrlr.

35

Salk hizmetlerinde, dardan hatta uluslararas yardm gnderilmesi genel bir alkanlktr. Bu yardmlarn nemli bir yarar yoktur. nk; afetlerde ilk 8 - 10 saat getikten sonra yaral ak durmaktadr. Toplumda olaan grlen salk sorunlar balamaktadr. dardan gelen salk ekipleri bir yarar getiremedii gibi yerletirilmesi ve barndrlmas anlamnda yerel ynetimlere ek iler ve skntlar da yaratmaktadr. rnein; Dinar Depreminde, 90 l 200 kadar yaralya karlk, ileye 400e yakn personel sevk edilmi, bu insanlara afet yaatmakla kalnmad gibi, bunlarn iae ve ibadesi de byk sorunlara neden olmutur. Benzeri olaylar Irakl Mlteciler olaynda ve son Erzincan Depreminde de yaanmtr. Bu nedenle, afetlerde salk personeli ya da seyyar hastane gibi dardan gnderilecek yardmlarn aceleye getirilmeden ok ince bir ekilde dnlmesi ve planlanmas gerekir. Seyyar hastane gnderilmesi durumunda, hastane kesinlikle afet merkezine deil, yakndaki bir yerleim yerindeki yerleik birimin yanna gnderilmeli ve gerekli yarallarn buraya tahliyesi yoluna gidilmelidir. Bunlarn hepsinden de nemlisi karde yerleim yerlerinin planlanmasdr. 7.3. Afete Bal kincil Hastalklarn ve lmlerin nlenmesi

Gnmze dek yaanan afetler onu gstermitir ki; acil salk hizmetleri afetten sonraki birka gn iin gereklidir. Salk sektrnn esas ve arlkl grevi ise, bu gnlerden sonra balamaktadr. nk; acil hizmetler bittikten sonra geriye, hijyenik koullar (suyu, besini, konutu ve beslenmesi) bozulmu ve koruyucu salk hizmetleri kesintiye uramam bir toplum kalmaktadr. Byle bir ortamda ortaya kacak yeni hastalklar ya da var olanlar salgn boyutuna ular ise, afet srasnda oluandan daha ar sonular dourabilmektedir.

Hastalklarn, salgn boyutuna ulamasn nlemek iin, hem afetten etkilenen yerleim birimlerinde hem de geici yerleim alanlarnda, eitli nlemler almak gerekir. zellikle su, gda ve kiisel hijyen ok nemlidir. Ayrca, atk ve vektr kontrol gibi almalara da zen gsterilmelidir.

Afete neden olayn etkisi ile, devreye yangn ve zel kirlilikler (toksik madde, radyasyon vb.) devreye girebilmekte ve bunlar daha byk tehlikeler

36

oluturabilmektedir. Olaydan hemen sonra ve hzla, bu trden riskler tayan yaplar gzden geirilerek ayet bir kirlenme var ise gerekli nlemler alnmaldr.

Afete zg bir a yapmaya gerek olmad gibi rutin alarda da fazla aceleci olmaya gerek yoktur. Acil dnem getikten ve hizmetler oturmaya baladktan sonra rutin alama takvimine devam edilmesi yeterlidir. Olay ve enkaz kaldrma almalar srasnda yaralananlarda, tetanos oluma riski olaan koullardan daha da fazladr, bu nedenle, a takvimine gre alanmam ya da al olup olmadn bilmeyenlerin mutlaka alamas gerekir. Ayn ekilde, almalar srasnda, cesetlerle ve yarallarla temas edenlere de Hepatit B as yaplmas yararl olur. Kolera ve Tifo gibi hastalklara kar, ne acil dnemde nede sonrasnda, alama gereksizdir.

Ortam rahatlar rahatlamaz, risk gruplar, hzla bir n taramadan geirilerek, rutin izlemelere / kontrollere ve dier koruyucu hizmetlere bir an nce balanmasn salayacak bir ortam yaratmaldr. Bu taramalarda, gebeler, bebekler, kimsesiz kalm ocuklar, yallar ncelikli risk gruplarn oluturur.

7.4. Olaan Salk Hizmetleri Dzeyine Ulama

Salk hizmetlerinde, nemli olan, olabildiince erken, rutin koruyucu salk hizmetlerine geebilmektir. Sklkla yapld gibi, alt yapnn tekrar inaas beklenmemeli ve bir an nce dzenli ve srekli salk hizmetlerine geip, rutin hizmetlerin (alama, periodik kontroller vb) afet ncesi dzeye ulatrlmas salanmaldr. Bozulan evre koullarna ek olarak, toplumun uzun sre olaan salk hizmetlerinden yoksun kalmas afet sonras ikincil krmlarn devam etmesi ve saylarnn artmasna neden olur. Rutin izlemelerde, dier dnemlerden farkl olarak, kiilerde travma sonras sendromuna da dikkat edilmelidir. 7.5. Salk Hizmeti Altyapsnn Yeniden na Edilmesi

Afette hasar gren salk birimlerinin yeniden ina ya da tamir edilerek afet ncesi duruma getirilmesi hizmetleri bu balk altnda toplanr. DAHA GEN BLG N KAYNAKLAR
37

1- Akdur R.: Afetler ve Afetlere Kar Alnacak nlemler, Halk Sal, Antp A. Yaynlar Ankara 1998, s:241-270 2- Amato Z., Eli ..(editrler) : Olaanst Durumlarda Salk Hizmetleri, TTB yayn, Alm Yaynclk, zmir, 1996 3- Assar M.: Guide To Sanitation in Natural Disaster, WHO Geneva 1971 4- akmak M.: Felakette Salk Dzeni, Bilim ve Teknik say:382, Eyll 1999 5- uhadarolu F., Kara R., Ustaolu E.: Deprem ve Erzincan, Erzincan Valilii Yayn, Erzincan, 1992 6- Dedeolu N.: Depremlerde Salk Hizmetleri, Maya Matbaaclk, Ankara 7- Ercan T.: Yanardalar Kkremeye Balad, Cumhuriyet Bilim Teknik say:223, 22 Haziran 1991 8- Gemmell K.: Frtnalar ve Kasrgalar,( ev: Utku Smer) TBTAK yayn Ankara,1999 9- nand T.:Depremlerden Baz Deneyimler, Srekli Tp Eitimi Dergisi (TTB yayn),cilt : 6 say:7, Temmuz 1997 10- Koyiit A.:Erzincan ve 5 Milyon Yllk Fay, Cumhuriyet Bilim Teknik, say:265 11 Nisan 1992 11- Pampal S.: Depremler, ALFA Basm Yaym Datm ,stanbul, 1999 12- Sapir D.G. Natural and Man-Made Disasters, World Health Statistics Quarterily vol:46 no:4, Geneva 1993 13- Taymaz T.: Trkiye'nin Gerei Deprem, Cumhuriyet Bilim Teknik, say:447, 14 Ekim 1994 14- Watt F.: Depremler ve Yanardalar (ev: Deniz Yurtren) TBTAK yayn Ankara, 1998 15- Afet, Felaket, Salgn Hastalk, G Gibi Olaand Hallerde Salk Hizmetleri Ynergesi, T.C.Salk Bakanl 16- Emergency Health Management Arter Natural Disaster, PAHO Scientific, Publications no:407, Washington, 1981 17- Epidemiologic Surveillance After Natural Disaster, PAHO Scientific Publications no:420, Washington, 1982 18- Medical Supply Management After Natural Disaster, PAHO Scientific Publications no:438, Washington, 1983

38

19- Health Services Organization in the Event of Disaster, PAHO Scientific Publications no:443, Washington, 1983 20- Coping With Natural Disasters: The Role of Local Health Personnel and The Community, WHO Geneva, 1989

MARMARA DEPREM VE SALIK SEKTRNE ETKS

Dr. Toker ERGDER *

17 Austos 1999 tarihinde Sakarya, Kocaeli, Yalova, Bolu, Dzce, stanbul, Bursa ve Eskiehir illerinde etkili olan deprem felaketi lkemizde byk miktarda can kaybna yol amasnn yan sra; su, kanalizasyon, elektrik, iletiim, eitim ve salk vb. gibi hizmetlerde aksamalara, byk mal ve bina hasarlarna ve psikolojik yklmalara yol amtr. 19 Kasm 1999 tarihi itibariyle toplam l says 17.127 ve yaral says 43.953tr

Marmara blgesinde meydana gelen depremin yol at genel ykma bakldnda hastane ve salk ocaklarn binalarnda meydana gelen hasar nispeten daha az olmakla beraber, depremin kiiye ve evreye ynelik koruyucu ve tedavi edici salk hizmetlerinin sunumu asndan etkisi olduka byktr. Deprem blgesinde bulunan devlet hastanelerimizden 9u ksmen hasar grmtr. Blgede faaliyet gsteren salk ocaklarmzdan deprem nedeniyle 48 tanesi hasar grm, 20 tanesi tamamen yklmtr. Yaplan ilk tespitlere gre 12 Hekim, 18 Hemire, 4 Salk Memuru ve 10 Genel dari Snfa ait olmak zere toplam 44 salk alanmz hayatn kaybetmilerdir.

Salk Bakanl 17 Austos 1999 tarihinden itibaren deprem blgesinde koruyucu ve tedavi edici hizmetleri; geici yaplarda, adr kentlerde ve salam kalan hastane blmlerinde bata acil ve hasta nakil hizmetleri olmak zere sunmaya balam ve
*

Salk Bakanl, Salk Projesi Genel Koordinatrl

39

blgeye ayn gn 113 ambulans ve 170i hekim olmak zere 547 salk personeli gndermitir.

Depremin etkiledii dokuz ilden drt tanesinde hastanelerde ve salk ocaklarnda deiik oranlarda hasarlar meydana gelmitir. Tm hastaneler ve salk ocaklar afetle beraber, deien salk hizmeti ihtiyac ve hasar nedeniyle kurumlarda meydana gelen kstllk ve kurumlara ulamadaki zorluklara bal olarak hizmet sunumlarnn ierii ve roln deitirmek zorunda kalmlardr. Travmatik yaralanmalarn uzun sreli rehabilitasyonu, geici meskenlerde kalanlara tbbi hizmet ve felaketin halen srmekte olan psikolojik boyutlar, travmalardan dolay hastalarda balangta grlen duyarllktaki artla birletiinde, salk hizmetleri zerinde depremin etkisi ok byk olmutur.

Dier yandan konut, temiz su salanmas ve kanalizasyon gibi salk durumunu direkt olarak etkileyen alt yapnn byk hasar grmesi, salk durumunu etkileyecek en nemli sorundur. Bu nedenle altyap asndan blgenin tmnn gzden geirilmesi ve yenilenmesi acil ihtiyatr. Depremden sonra yeniden oluturulacak geici ve kalc yerleim planlarna, planlama aamasnda Salk Bakanlnn katlm salanmaldr. Bunun yan sra blgede yeniden yaplacak salk kurumlarnn da blge ve kent planlamalar ile beraber blgenin corafik zellikleri de gz nne alnarak afet risklerine gre yeniden planlanmaldr.

Depremden dier tm vatandalarmz gibi o blgede alan salk personeli de etkilenmitir. Salk personeli depremden hemen sonra kendilerinin ve ailelerinin gvenliklerini saladktan sonra hizmet sunmaya balamlardr. Ancak daha sonra tayinlerle birlikte blgeden byk miktarda salk personeli ayrlmtr. Salk personelinin konut problemi, altklar ve yaadklar ortamlarn hasarl olmas nedeniyle psikolojik problemler halen devam etmektedir. Personelin zlk haklar ve barnma problemleri ksa vadede zlemedii takdirde salk personelinin blgeden ka devam edecektir. Bu nedenle blgeye acilen gerekli salk personeli atanmasnn yaplmas gerekmektedir. Bu ihtiya yaamn normale dnmesi ve u anda blgede hizmet veren geici salk personelinin blgeden ayrlmasyla daha da artacaktr.

40

Blge halk deprem ve kimi yerlerde sren art oklar nedeniyle psikolojik travmalara maruz kalmaktadrlar, bu nedenle toplumun koruyucu ruh sal hizmetlerine duyduu ihtiya artarak devam etmektedir. Bu anlamda birinci basamakta hizmet veren salk personelinin tercihen birinci basamakta ruh sal hizmetleri alannda eitilmelerinin desteklenmesi olumlu olacaktr. Sregelen art sarsntlar nedeniyle blge halk evlerine dnmekte zorluk ekmektedirler. Deprem nedeni ile kylere ve yakn akrabalarnn yanlarna giden nfusun eski yerleim yerlerine ne zaman dnecekleri belli deildir. Ayrca kylerin nfuslarnn artmas nedeniyle bu blgelere gtrlen temel salk hizmetlerinin artan ihtiyatan dolay gezici ekilde sunulmas da ksa vadede planlanmaldr.

1997 Ev Halk Tespit Fii (E.T.F) nfusuna gre 2.626.118 kiinin yaad blgede 88.524 bina ar ve orta hasar grm ve yaklak 239.695 kii evlerini terk etmek durumunda kalmlardr. Bunlardan 104.307si blgedeki 135 adrkentteki (39unun nfusu 800den fazladr) toplam 38.102 (2.73 kii/adr) kii adrda yaamaktadr. Bu adrkentlerde toplam 828 du (125 kii/du), 1902 tuvalet (54.8 kii/tuvalet) hizmet vermektedir.

Konut, temiz su salanmas ve kanalizasyon gibi salk durumunu direkt olarak etkileyen alt yapnn byk hasar grmesi, salk durumunu etkileyecek en nemli sorundur. Depremden sonra yeniden oluturulacak geici ve kalc yerleim planlarna, planlama aamasnda Salk Bakanlnn katlm salanmaldr. Mdahaleler ve yatrmlar yerel insan gcne ve blgenin gerek ihtiyalarna gre belirlenmeli ve bu abalar toplumun hastalk ykn en aza indirmeyi hedeflemelidir.

Salk hizmetlerinin organizasyonun da blgede arlk birinci basamak salk hizmetlerine verilmelidir. Bu anlamda adr kentler ve yeni oluturulacak geici prefabrik yerleim blgeleri salk oca ilevi grecek birimler iermeli yada ierecek biimde yeniden dzenlenmelidir. Bu birimlerde kayt ve gnlk bilgi ak bata olmak zere baklama, gebe takibi, yeni doanlarn izlenmesi vb. gibi kiiye ve evreye ynelik koruyucu ve tedavi edici salk hizmetleri ile adr kentlerin salk koullar srekli denetlenmelidir. Salkl su temini ve sanitasyon hizmetlerine arlk verilmeli, Belediyeler ve dier kamu kurum ve kurulularn sularn klorlanmas, plerin toplanmas gibi konularda grev yetki ve sorumluluklar hatrlatlmaldr.
41

Ayrca blgenin artan pheli srklardan doacak kuduz ve toplu halde yaamaktan dolay ortaya kacak hastalklar (Kzamk gibi) nlemek iinde a ihtiyac da karlanmaldr.

Deprem nedeniyle blgeye, ok farkl odaktan ok sayda ila gelmitir. Bunlarn salkl bir envanterini karlmas blgede ihtiya duyulmayanlarn ihtiyac olan merkezlere gnderilmesi yerinde olacaktr. Yaplacak ila, kan ve serum gibi yardmlarnn Dnya Salk rgt standartlarna uygun olarak yaplmasnn salanmas gerekmektedir. lkemize, eitli lkelerden yardm amacyla gelen dier salk ekiplerinin de kontrol ve koordinasyonu salanmal, ihtiya duyulmayanlarn blgeden ayrlmalar salanmaldr.

Sonuta, blgedeki salk hizmet sunumu ve organizasyonu depremden sonra yeniden yaplanma srecine girmitir. Eer kaynaklardan maliyet etkili bir biimde yararlanlrsa temin edilen ya da planlanan destek miktar yeterlidir. Bu amaca ynelik olarak gnll kurulular ve kamu tarafndan yaplacak salk yardmlarnn ve yatrmlarnn Salk Bakanl koordinasyonu ve kontrolnde yaplmas kt kaynaklarn dublikasyonunu ve kaynak sarfn nleyecektir. Bu yardmlar ve yatrmlar deerlendirilirken, uzun vadeli bir kapasite oluturmas zerinde durulmaldr. Mdahaleler ve yatrmlar yerel insan gcnn ve blgenin gerek ihtiyalar gre belirlenmeli ve bu abalar toplumun hastalk ykn en aza indirmeyi hedeflemelidir.

42

EK:

TRKYE - MARMARA DEPREM

SALIK SEKTRNDEK ZARARIN N DEERLENDRMES VE YARDIM PROGRAMI
DNYA BANKASI MSYONU 1-10 EYLL 1999 nsani Kalknma Birimi Dou Avrupa ve Orta Asya Blgesi TRKYE MARMARA DEPREM SALIK SEKTRNDEK ZARARIN TESPT VE YARDIM PROGRAMI A) TARHE

1. 17 AUSTOS 1999 tarihinde Trkiyenin kuzeydousunda MARMARA Blgesini etkileyen Richter leine gre 7.5 iddetinde bir deprem meydana geldi. Depremin merkez ssnn Kocaeli-Glck olmasna karlk, depremden zarar gren blge 8 ili kapsamaktadr. Depremden en fazla etkilenen blgeler Sakarya, Yalova ve Kocaeli olup buralarda konut, altyap, salk hizmetleri ve okullarn depremden grd zarar olduka belirgindir. stanbul, Bolu, Dzce'deki dier yerleim merkezleri bu blgelere oranla daha az zarar grm, Eskiehir ve Bursada ufak apta yapsal hasar grlmtr. Kentsel yerlerde halkn byk kesimi, depremden en fazla zarar gren ve byk bir ounluu herkesin uyuduu bir srada, yerel saatle 03.05de meydana gelen depremde yklarak iinde yaayanlarn ezildii apartmanlarda yaamaktayd. Ayakta kalan binalarn bir ou yapsal hasarlardan tr oturulamaz durumdadr, bunlarn bir ksmnda hasar aka gzle grlebilmekte iken bir ksmnda gzle fark edilmesi daha zordur. Dnya Bankas Salk Ekibi, Salk Bakan ve dier st dzey Bakanlk yetkilileri ile birlikte Kocaeli, Sakarya, Yalova, stanbul ve Boluda

43

yerleim yerlerini gezerek yerel belediye ve salk yetkilileri ile grmeler yapm ve depremden zarar gren bir ok salk kurumunu ziyaret etmilerdir.

2. Bu rapor, Dnya Bankas misyonun tespitlerini zetlemekte ve salk sektr iin bir acil yardm programna ynelik neri ve bteyi iermektedir. Bu rapor hem Bakanlk hem de Maliye ile tartlmtr. Acil yant programnn uygulamaya konulmas iin anlama salanmtr. lerde daha detayl bir deerlendirme sunulmaktadr.

B) TEKRAR

3. 6 EYLL 1999 itibariyle rapor edilen l says 15,135, yaral says ise 25,000dir. 1980 nfus saym verileri ve depremin ardndan belirlenen rakamlara gre yaklak 600,000 kiinin evsiz kald belirtilmektedir. 120,000 mesken alan tamamen yklm veya fazlasyla zarar grm, 60,000 kadarnda da orta veya hafif hasar meydana gelmitir. Depremin hemen ardndan zellikle kk ocuu bulunan bir ok aile, blgeyi geici olarak terk ederek dost ve akrabalarnn yanna yerlemitir. Hasarsz gibi grnen veya hafif hasarl bir ok bina da yaknda olabilecek sarsntlar endiesiyle terk edilmitir.

4. Ordu alanlarnn da yardmyla, hkmet afet blgesinde ok sayda adr kent kurmutur, buralarda yaayanlarn says 400,000 olarak tahmin edilmektedir. Ancak adrlarn bir ou su-geirmez zellie sahip deil ve kn kullanlmaya elverili deildir. Seyyar tuvaletler (latrin) basit tarzda ukurlu tuvaletlerdir ve say bakmndan yetersizdir. Ziyaret edilen yerlerde bu tuvaletlerle birlikte kire saland, sineklerden arndrlm olduu ve dzgn kullanld

gzlemlenmitir. Kimi yerlerde yetkililer her bir tuvaletin 250-300 kii tarafndan kullanldn dile getirmilerdir. Kentsel alanda, yklan veya fazlasyla hasar gren binalarn yannda, eyalarnn yaknndan ayrlmak istemeyen deprem zedeler ereti adrlar kurarak buralara yerlemilerdir. Dier kentsel alanlarda, depremzedelerin temizlik hizmetlerine ulamlarn salamak amacyla adr kentler belediye binalarnn veya baz iletmelerin yaknna kurulmutur.

C) SALIK SEKTRNE ETKS

44

5. Depremin yol at genel ykma bakldnda hastane ve salk ocaklarnda meydana gelen hasar nispeten daha az olmakla birlikte, depremin salk hizmetleri asndan etkisi byktr. Kstl sayda salk yaps tamamen yklmken dierleri deiik oranlarda zarar grmtr. Acil olmayan hizmetler baz salk kurumlarnda geici olarak askya alnmtr. Depremin ardndan en fazla ihtiya duyulan salk hizmeti eitli yaralanma olaylarnn zellikle krk ve ezilmelerin acil tedavisi olmutur. Depremden zarar gren salk kurumlarnn bir ou bu vakalarn says veya bu vakalarn kompleks yapsyla ilgilenmek iin yeterli ekipmana sahip deildi. En ciddi yaralanma vakalar fazla zarar grmemi olan stanbul ve Ankaradaki hastanelere sevk edilmilerdir. Balangtaki acil durumun gemesine ramen 1 EYLLde meydana gelen art okta insanlarn binalardan darya atlamalar sonucunda ok sayda bacak krlma vakas meydana gelmitir. Genel anlamda, halen ciddi lde yaral kiiler olsa bile, depremden hemen sonra hastanelere sevk nedeniyle ortaya kan hasta yknde bir azalma grlmektedir. Ciddi yaralanma vakalarnn tedavisi ve rehabilitasyonu iin, zellikle kol ve bacak amputasyonu geirenlerde belirli bir sre beklemek gerekecektir. Ek 4'te salk stats ile ilgili detaylara daha fazla yer verilmektedir. Salk Bakanl ilk yardm ve dier acil tedavi hizmetlerin salanmas iin yaklak olarak 100 geici salk ocann kurulmu olduunu bildirdi. ok sayda salk personeli yurtdndan blgeye geldi. Bir ksm yabanclarca iletilen bu salk kurumlarna gelen gnlk hasta saysnn azalmas zerine bu ekipler blgeden ayrlmaya hazrlanyorlar. Salk Bakanl blgede rotasyon usulyle farkl kategorilerden 2600 kadar salk personelini seferber etti. Blgedeki Trkiye Salk personelinin i yk, lke dndan gelen yardm ekipleri ayrldnda, zellikle depremzedeler adrda kald srece daha da artacaktr. 6. Blge halk deprem ve kimi yerlerde sren art oklar nedeniyle psikolojik travmalara maruz kalmaktadr. Gezilen her yerde, hem kiilerin kendileri hem de salk personeli post travmatik sendromlardan yaknan depremzedeler olduunu rapor etmilerdir. Salk personeli ve hastalar kimi yerlerde salk kurumlarna girmekten korkmaktadrlar ve kimi durumlarda salk hizmetleri hastane bahelerinde tente altnda verilmektedir.
45

7. Genel olarak, salk hizmetlerinin salanabilmesi asndan acil hizmetlerle baa klabildii gzlemlenmektedir. Depremi takip eden ilk gndeki acil tbbi ve salk mdahaleleri Salk Bakanl tarafndan yrtlm ve bu hizmetlere depremin zerinden 24 saat getikten sonra yabanc afet-yardm ekipleri de katlmtr (ancak bunlarn ou arama kurtarma operasyonlarna katlmtr). Salk Bakan ve st dzey Bakanlk yetkilileri depremden 1 saat sonra blgeye doru yola kmlar ve depremden 5 saat sonra Ankara ve evre merkezlerden salk ekipleri blgeye gelmeye balamlardr. Depremden 12 saat sonra deprem olmam yerlerden gelen ve 100 seyyar ekipten oluan 500 kiilik salk personeli almalarna balamtr. Ciddi biimde yaralananlar stanbul ve Ankaraya sevk edilirken, dierleri kasabalar dolaan seyyar hizmetlerde dahil olmak zere, deprem blgesindeki salk kurulularnda tedavi edilmilerdir. Misyon ekibi, stanbul ve Ankara'da depremde ciddi olarak yaralanan kiilerin halen tedavisinin srd 3 hastaneyi gezmitir. Genelde, salk personelinin afet sonras ihtiyalarla etkin biimde baa kabildii grlmtr.

D) HASTANE HZMETLERNE ETKS

8. Depremin meydana geldii 8 ilden beinde hastaneler ve salk ocaklar ar hasara kar direnebilmilerdir. Hastanelerdeki Hasarn Hizmete Etkisi, Sakarya, Kocaeli, Yalova, stanbul, Bolu'daki 2.8 milyonluk bir nfusu iermektedir (1990 verileri). 47 devlet hastanesi ve zel hastaneden 12sinde (%26) azdan oa hasar meydana gelmitir. Tm bu hastaneler afetle beraber deien salk hizmeti ihtiyac, hasar nedeniyle kurumlarda meydana gelen kstllk ve kuruma ulamaktaki zorluklara bal olarak hizmet sunumlarnn ieriini ve roln deitirmek zorunda kalmlardr. Bu hastaneler mevcut yataklarn %45ini kapsamakta, klinik ve yatarak tedavinin %50'sini karlamakta, doumlarn %50'sini gerekletirmekte, 3 veya 4 adet kan nakli merkezi bulunmakta, hemodiyaliz hizmetlerinin %62sini grmekte, ve yatan hasta gn saysnn yaklak %45ini bu kurumlar tutmaktadr (1985 verileri). Travmatik yaralanmalarn uzun sreli rehabilitasyonu, geici meskenlerde kalanlara tbbi hizmet, ve felaketin halen srmekte olan psiko-sosyal boyutlar, travmalardan dolay hastalarda balangta grlen duyarllklardaki artla
46

birletiinde, salk hizmetleri zerinde depremin etkisi ok byk olmutur. Bu etki, hasta ve hastaneler iin geici ikamet, saha temizlii ve inaatlarn yaplmas ile daha da artacaktr. Salk personeli de akrabalarnn, arkada ve meslektalarnn lm nedeniyle hastalaryla ayn trajediyi yaamaktadr (55 salk personeli, blgedeki personelin %3 depremde hayatn kaybetmitir). Akut hastalarn bir ksm stanbul ve Ankaraya gnderilmi, ihtiyacn fazla olduu yerler iin fazladan acil hizmet ve temel salk hizmeti ekipleri grevlendirilmitir. Personel saysnn mevcut ihtiyac karlamak iin yeterli olduu belirtilmitir.

9. Kapsanlan hastanelerde yatak doluluk oran %54 iken, blge iin birleik ortalama %56 dr. Burada temel husus felaketten sonra ihtiyalara etkin olarak cevap verirken zaten fazla olan kapasiteyi artrmamak olacaktr. Kalan kurumlarda iyiletirmeye gidilmesi tercih edilebilecek bir opsiyondur. E) LALARA ETKS 10. u anda, hastanelerde, zel eczane ve adr kentlerde ila datm yaplmaktadr. adr kentlerde bunlar daha ziyade yabanclarca salanmaktadr. Depremden nce blgede 523 eczane bulunmaktayd. 523 zel eczaneden 313 hakknda bilgi mevcut deil, 38i yklm ve 129u salam grnmektedir. Depremden zarar gren hastanelerde, eczaneler bahelerdeki adrlara alnmtr. letilmekte olan zel eczaneler ve hastane eczaneleri u anda 24 saat hizmet vermektedirler ve hastalar reeteli ilalarn parasz alabilmektedirler. Eczanelerin stoklar yeterli gibi grnmekte ve kapasitelerinin nfusun ihtiyacna cevap verebilecei dnlmektedir. Salk Bakanl ve baka kaynaklara gre, Salk Bakanl, blgeye stanbul, Ankara, zmir, Adana, Eskiehir ve Bursadaki depolardan ila sevkyat yaptndan bu aamada ila sknts ekilmeyecektir. Blgedeki ila ihtiyac miktar deprem ncesi orana dnmtr. Salk Bakanl, depolarda mevcut olan ilalarn tahmini deerinin 1.5 milyon dolar civarnda olduunu belirtmektedir. Bu miktara ba olarak gelen ilalar dahil deildir.

11. 81 hkmet, sivil toplum kuruluu, ve zel firmalar Trkiyeye ekipman ve ila banda bulunmutur. Ancak kimi ilalar zellikle de depremden hemen sonra
47

gnderilenler, DSnn ila yardmlar ile ilgili ynetmeliklerine uyulmadan yollandndan sorunlara yol amtr. Mesela baz ilalar zerlerinde ngilizce veya Trke etiket olmadan, kk paketler halinde hi bir snflandrma yaplmam olarak gelmitir. Bunlarn ayrlarak kategorize edilmesi yetkililere lojistik adan problem yaratmaktadr. UNICEF temel salk hizmetleri ekiplerince kullanlmak zere, 100 acil salk kiti, 25 acil ekipman kiti ve 25 acil ila kiti balamtr. Bu kitlerle 10,000 hastann 3 ay sreyle tedavisi mmkndr. Ayrca stokta doktorlar ve salk grevlilerince kullanlabilecek 35 yedek acil salk kiti bulunmaktadr. Bu kitlerin her biri 10,000 nfusa yetecek kadar ila ve tbbi malzeme iermektedir. F) REHABLTASYON HTYALARI

12. 79 devlet hastanesinden 9u depremden zarar grmtr. zel hastanelere ilikin bilgi henz tam olarak toplanmamtr. zel hastanelerden bir tanesinin tamamen ykld rapor edilmitir. Zarar gren binalarn ou ksmen hasarldr. Bir ok durumda, binann kanatlarndan biri tamamen yklm, ou durumda hastalar ve/veya salk personeli binalara girmek istememekte ve dolaysyla hastaneler donanmlarn darya tam durumdadrlar. Hastane ve salk ocaklar, az miktarda onarm, byk rehabilitasyon veya tamamen yeniden ina edilmesi gerekenler biiminde snflara ayrlmtr.

G) ACL YANIT PROGRAMI

13. Dnya Bankas Misyonu Salk Sektr Ekibi, Hkmete istenen acil salk hizmetleri iin tahminen 47 milyon ABD dolarnn gerekeceini belirlemitir. Bu yaklam ve bte detaylar Salk Bakanl ve Maliye ile grlerek mutabakat salanmtr.

TRKYE MARMARA DEPREM VE HALK SALII

Salk Durumu

48

1. Merkezi Glck olan 17 Austos deprem felaketi byk bir ykmdr ve tahmini olarak yaklak 600.000 kiiyi evsiz brakmtr. Etkilenen belli bal ehirler Sakarya, Kocaeli, Bolu ve Yalovadr, fakat depremin fay hattnda yer alan kk kasabalar ve krsal yrelerinde byk zarar grd kesindir. ehir halknn ou apartmanlarda yaamaktadr, ou yklmtr ve depremin vurduu saat olan 03.05 de ou kimse uyuduu iin ezilmitir. ou bina hala ayakta olmasna ramen hasar grmtr (az veya ok) bu nedenle iinde oturulamaz durumdadr.

2. Depremden hemen sonraki salk ihtiyalarna zellikle ykmlarda oluan yaralanmalara acil salk hizmeti verilmitir. Yaklak 25.000 kii yaralanmtr. Yerel hastanelerin de pek ou depremden hasar grmtr ve kompleks vakalara mdahale edebilecek ekipmandan yoksun bulunmaktadr. Ar yarallarn pek ou, depremden az etkilen stanbul ve Ankara hastanelerine nakledilmitir. lk yardm safhas genel olarak gemi, ama 1 Eyll art depremde insanlarn binalarn camlarndan atlamalar sonucu bacak krlmalar meydana gelmitir. Sonuta, depremden sonra insanlarn dier hastanelere sevk edilmeleri hala ar yaral kiiler olmasna ramen azalmtr. zellikle kol, bacak kesiklerinin tedavisinin ve rehabilitasyonunun zaman alaca aktr. Hasta ihtiyalarnn tartlabildii baz kurulularda, morbidite seyrinin normal artlarn da altna dmesi beklenmektedir. Son olaylarn sonucu olarak psikolojik problemlerde nemli bir art olmutur. 3. Ama u anda pek ok insann adrlarda yayor olmasndan dolay, morbidite oranlar artmaya balayabilir. Mevcut koullar nedeniyle ortaya kabilecek problemlerin ve hastalk oranlarndaki artn minimize edilebilmesi, insanlarn ne kadar abuk daha iyi konaklama koullarna ve halk sal llerine kavuturulacana baldr. adrlarda yaayan insanlar iki temel grupta toplanabilir, temiz suyun ve hijyen koullarn bulunduu organize kamplar ve evlerine yakn yerlerde yaayan kk gruplar. Yeterli suyun salanmas ve plerin temizlenmesi konusunda, temin edilen ime ve ykama suyu, tuvaletlerin says organize kamplarda henz optimum seviyesine ulamamtr. Gezilen tuvaletlerin, ukurlu tipte olduu, kirelendikleri, bceksiz olduu ve iyi koullarda korunduu grlmtr. Bu gzlemin dier blgeler iinde geerli olup

49

olmad bilinmemektedir. Kk adrlardaki artlarn daha az iyi olmas beklenmektedir. 4. me suyu ihtiyac, ielenmi sulardan, artlm ve klorlanm yeralt sularndan ve ana su kaynandan temin edilmektedir. Su kanallarnn pek ok yerde hasar grm olmas nedeniyle, ana boruyu kullanan insanlara klorlanm su kullanmalar tavsiye edilmekte ve klor tabletlerinin nasl kullanlaca retilmektedir. u anda bilinmeyen konu ehir kanalizasyon ebekesinin ne kadar hasar grd ve su hatlarna karp karmaddr. Kanalizasyondaki ve su ebekesindeki herhangi bir atlak nedeniyle, kanalizasyonun suya karmas sonucu ishal hastalklarnn artmas riski bulunmaktadr. 5. l Salk Mdrlkleri su rnekleri almakta ve test etmektedirler. Bu rneklerin kapsad alan bilinmemekle beraber, u ana kadar tahlil edilen 622 rnein hibiri kirli kmamtr. Ankaradaki Temel Salk Hizmetleri Genel Mdrl en ok etkilenen ilden (Sakarya, Kocaeli, Yalova) gnlk hastalk insidans ve evre koullaryla ilgili raporlar almaktadr. evre koullaryla ilgili olarak yiyecek analizleri de yaplmtr ve 656 rnein hepsi temiz kmtr. Hastalk insidansnda ishaller bulunmaktadr.

6. 19-30 Austos 1999 arasndaki srede Temel Salk Hizmetleri Genel Mdrlne 2015 ishal vakas rapor edilmitir, %10 amipli ishal, %10 igella ve kalan ksmn kesin tehisi yoktur. TSH Gn. Md. bu miktarn yln bu dnemi iin normal oranlarda olduunu belirtmitir. Yine de, bunun normal artlar iin de geerli olduunu kantlayacak bir bulgu bulunmamaktadr, nk normal zamanlarda pek ok ishal vakas rapor edilmemektedir ve bu nedenle u anda allmayan bir srveyans grlmektedir. 1988 senesinde btn Trkiyede 23248 adet amipli ishal ve 1457 igella vakas grlmtr. Daha nce ishal hastalklarnn rapor edilmemesi nedeniyle, mevcut igella vakasnn normal mi olduu ya da bir art m grldn kestirmek gtr. Akas yakn izleme yaplmas gerekmektedir. Tifo ve paratifo vakas tespit edilmemitir. Mevsimin deimesi nedeniyle, doal olarak, ishal hastalklarnn azalmas ve solunum yolu enfeksiyonlarnn artmas beklenmektedir.

50

7. adrlarda uzun dnem kalnmas halinde daha az grlen bitten kaynaklanan tifo ve veba gibi hastalklarn grlmesi olasl bulunmaktadr. THS Gn.Md. kaytlarna gre son 10 yl iinde bu hastalklara rastlanmamtr ve felaketzedelere salanan olanaklar gz nne alndnda bu tr problemlerin grlmesi olasl uzak bir ihtimaldir. Uyuz ve pedikulosis vakalarnda artlar daha olasdr ve benzil benzonat tedarik edilerek bu soruna bir zm bulunabilir. TSH kuduz ve ylan sr konularyla da ilgilenmitir. 1998 de Trkiyede 6 tane kuduz vakas grlmtr ve izole vakalarn dnda grlme olasl yoktur ve ayn ey ylan srklar iin de geerlidir ve krsal kesim sorunu olan bu vakann sezonu bitmek zeredir.

8. Epidemiolojik srveyans sisteminin yeterliliini ve kalitesini deerlendirmek gtr. Teknik uzmanlktan yararlanlarak bilgi toplamann ve analizinin gelitirilmesi beklenmektedir.

Salk Personeli

9. Salk personeli de hastalar gibi ayn felaketle (akrabalarn, arkadalarn lm) kar karya gelmitir. Blgede 55 salk personeli depremden dolay lmtr. Blgeye dardan nemli sayda personel ulatrlmtr. Bazlar ayrlma hazrlklar yapmaktadr, nk yabanclarn ynetimindeki salk tesislerine bavuru saysnda dler bulunmaktadr. Hkmet deiik alanlardaki 2600 salk personelini, rotasyona tabi bir ekilde mobilize olarak acil blgeye gndermektedir. Uluslararas yardm ayrld zaman btn yk halen blgenin dnda yaamakta olan Trk salk ekibine yklenecektir.

Salk Kurulular

10. Salk Ocaklar. 8i Glck, 11i Kocaelinde, 6s Sakaryada ve 3 Yalovada olmak zere 28 salk oca yklmtr. 18 tanesi kentsel, 10 tanesi krsal kesimdedir. 2si Boluda, 7si Kocaelinde, 8i Sakaryada ve 3 Yalova olmak zere 20 adeti hasar grmtr ve onarma ihtiya duyulmaktadr. 11. Salk Bakanl tahrip olan salk ocaklarnn yenilenmesini ve ekipmanlarn temin edilmesini ngrmektedir. Bu noktada yenilenecek kurulularn inaat
51

ileriyle

ilgili

olarak,

hepsinin

yenilenmesi

mi

gerekecek,

bazlar

salamlatrlacak m ya da alternatif dizaynlar m gelitirilecei konusunda kesin bir gr bulunmamaktadr. Ama teklif aamasndan nce bu iin halledilmi olmas nemlidir. Gnmzde, kentsel salk ocaklar yaklak olarak 1.132 m2 olup, 4 kattan olumakta, 2 katta hizmet verilmekte ve dier iki katta da personelin konaklamas salanmaktadr. Krsal salk ocaklar 766 m2 den oluup, bir kat hizmetler iin ve dier iki kat da personelin konaklamasna ayrlmtr. naat maliyetleri her metrekare iin 200$dr ve ykm ve alan hazrl ileri de toplam inaat maliyetinin %10udur. Her salk oca iin ekipman ve sarf malzemelerinin temini 26.000$a mal olmaktadr.

12. Salk Bakanl tamamen tahrip olmu salk ocaklarnn yenilenmesinin iki yl sreceini tahmin etmektedir. Ayn zamanda, her nite iin 10.000$ maliyetli prefabrik salk ocaklarnn da yaplmas planlanmaktadr.

13. Hasar gren salk ocaklar karara balanm ve ekipman veya hasar asndan henz bir deerlendirme yaplmamtr. Bu bilgi edinildii zaman bir izelge hazrlanamayacaktr, nk bu binalarn uygun otoriteler tarafndan denetlenmesi gerekmektedir.

14. Salk Evleri. Etkilenen blgede anne ve ocuk sal hizmeti veren yaklak 1600 adet salk evi bulunmaktadr. Kentsel alanlardaki salk evleri salk ocaklarnn bir paras olarak bulunmakta, fakat krsal alanlarda 154 m2lik mstakil binalardan olumaktadr. ans eseri mstakil salk evlerinden hibiri depremde hasar grmemitir.

Hastaneler

15. Bu misyonun temel amac, depremden etkilenen blgelerde birinci, ikinci ve nc basamak salk hizmetlerinin yeniden yaplanmas iin stratejiler gelitirmektir. Felaket acil hizmet ihtiyalar yaratmsa da, misyonun temel oda, uzun dnemli yeniden yaplanma hedefleri kapsamnda etkililiin, etkinliin, eriimin ve hakkaniyetin gelitirilmesi iin stratejiler oluturmaktr.

52

16. Bu raporun amac hastane ve salk hizmetleri hasarlarnn deerlendirilmesi ve ksa, orta ve uzun vadede hizmet sunumun salanabilmesi iin gerekli analizleri yapmaktr. 6 ehirde bulunan 12 adet hasar grm hastaneden 5 ehirde bulunan 9u bina ve ekipman asndan incelenmitir. Ama uzun dnemli aklc salk hizmetlerinin en ksa zamanda salanabilmesidir. 4 gnlk ksa aratrmayla ve kstl bilgilerle aadaki deerlendirme yaplmtr.

17. Salk ekibi, Salk Bakanlna yakn alm ve Salk Bakanndan, Msteardan, Tedavi Hizmetleri Genel Mdrnden lojistik ve bilgi toplama konularnda yardmc personelden destek alnmtr. Mevcut Bilgi Sistemlerinin kapsam ve doruluunda, azdan yeterli dereceye kadar bilgi toplanmtr. Salk yetkilileri ve Bakanla stratejiler deerlendirilmitir.

18. Misyon srasnda depremde hasar grm aadaki hastaneler ziyaret edilmitir: Yalova Devlet Hastanesi (125 yatakl), Sakarya (270 yatakl) Doum ve ocuk Hastanesi, Bolu Hastanesi (355 yatakl), Kocaeli Hastanesi (304 yatakl), Kartal Aratrma Hastanesi (151 yatakl), stanbul Haydarpaa (685 yatakl). Blgedeki toplam hastane says 214dr ve 9 kamu, 2 zel hastanede hasar bulunmaktadr. Hasar gren hastanelerden stoklar istenmitir ve deprem sonras ekipman yenilemesi ve tamiri iin 5.000.000$n zerinde bir kaynak gerekmektedir. Ekipmanlarn yalar ve ilk maliyetleri de renilmitir. Morbidite lleri, hastane hizmetleri profili ve hizmet eriimleri tahminleri SPGK tarafndan deerlendirilip temin edilmitir. Varsaymlarn ve ekipman taleplerinin

deerlendirilmesi iin izleme ziyaretleri planlanmtr.

19. Temel ve gnlk ynetimde, nc basamak kurumlarda ciddi travma ve teknik zorluklar bulunmaktadr. Bavuru hizmetleri, hastanelerde dier hizmetlerin aksamasna ramen baaryla yrtlmektedir. Pek ok temel salk istasyonlar geici binalarda konaklamaktadr. lk acil hizmet talebi, rutin hizmet sunumuna doru azalmtr, ama bu durum hastalklarn ortaya kmas halinde deiebilir. Hizmetler, mevcut bina, ekipman, personel ve sarflarn kapsamnda yeniden kurulmutur. Ziyaret edilen pek ok hastane, gereken hasta talebinden daha genitir ve kt inaa edilmitir. Mevcut hizmet talebine cevap verebilecek miktarda personel bulunmaktadr. Hasar grm blgelere ekipman olduka
53

gereklidir. Ana faaliyetler almakta, bir X-ray izleme odas ve bir adet mobil Xray nitesi hizmet verememektedir. Ekipmann durumunun onaylanmas iin test edilmesi gerekmektedir. Halk sal hastalklar problemi geici konaklama blgelerinde henz grlmemitir. Kaynaklarn planlara gre datm ve hizmet sunumu, kurumlar aras koordinasyon ve komnikasyon glkleri nedeniyle aksamaktadr. Hizmete Etkisi

20. 6 Temmuz itibariyle, toplam l says 15.135 ve yaral says yaklak 25.000 dir. Pek ok kii hala kayptr. En ok hasar gren 9 hastanede toplam fiziksel hasar ok ar deildir, ama pek ok bina bayndrlk ve imar ileri yetkililerinin denetimini bekledii iin kullanlmamaktadr. Hasarn bykl devam eden art depremler nedeniyle deimektedir. Denetimler devam eden art depremler nedeniyle binalarn gvenlik durumlar deitii iin engellenmektedir. Hastalar ve personel hala ilerini tekrar yapmak iin korkmaktadrlar. adrlar kullanlarak destek, tedavi hizmetleri, personel konaklamas ve baz yerlerde yatan hastalar iin geici konaklama temin edilmitir. Dikkat edilmesi gereken bir dier nokta da, hasar grm ve yklm hastanelerin yatak kapasitesinin genilii ama depremden nceki atl kapasiteden daha dk olmasdr. Ana hastaneler, toplam yatak kapasitelerinin %40n, ayakta ve yatarak tedavi hizmetlerinin %50sini, bebek hizmetleri iin %50 ve tm yatan hasta gnnn %45ini deprem blgelerine tahsis etmilerdir. ya da drt adet kan merkezi hasar gren hastanelerde bulunmaktadr.

21. Depremde 55 salk personeli lmtr ve bu says blgedeki toplam personelin yaklak %3 civarndadr. Kalan kiiler, depremin psikolojik ve fiziksel etkisi altnda dierlerine hizmet vermektedirler. Meksikadan ek salk personeli blgeye gnderilmekte ve uluslararas yardmn bir blmn oluturmaktadrlar. Bu dzenlemeler, acil ve acil sonras hizmetlerin sunumunu kolaylatrmtr. Bir ok adr kentte geici klinikler kurulmu ve bunlar birinci basamak hizmetleri vermeye balamlardr. u anda yeterli personel olmasna ramen, blgeden yabanc personelin ve Meksikann eitli yerlerinden gelen salk personelinin ekilmesiyle, ayrca buradaki personelin daha az riskli blgelerde

54

grevlendirilmesiyle birlikte orta ve uzun dnem iin personel says etkilenecektir.

22. Zarar gren hastanelerde hasta profili, acil bakm ve ileri derecede acil hastalarnn stanbul ve Ankara nc basamak kurulularna sevkini ieren felaket sonras hizmetlerden rutin birinci basamak hizmetlerine kaymtr. nc basamak kurumlar, nemli ortopedik ve vaskler ameliyat, ezilme ve amputasyonlar ve nroloji vakalar ile ba edebilmitir. Enkaz altnda ezilen hastalar hemodiyaliz hizmetleri ihtiyacn artrmtr. nc basamak hizmetleri mevcut kaynaklardan karlanmtr.

23. Acil olmayan talebe bal hizmetler hasar gren hastanelerde askya alnmtr. Hastalar bekleme listesindedir veya bu hizmetleri zarar grmemi hastanelerden almaktadrlar. Bu da mevcut bekleme listelerinde arta yol aacaktr. Balang olarak, ruh sal ile ilgili artan talep lkenin dier kesimlerinden gelen salk personelince karlanmaktadr. Bakanlk, hedef yerlerde daha sonra ortaya kan travmalarn destek hizmetlerini uzun dnemde temin etmeyi planlamaktadr. Eitim kuvvetleri bu alanda hizmetleri yeniden deerlendirme, gelitirme ve uygulama emrini almlardr. Orta vadeden uzun vadeye, hastalar nc basamak salk hizmetlerine geri dnecek ve evlerine yakn kurulularda tedavi edileceklerdir. Bakanlkta, artan prosthetik hizmetlerinin ve hareket

bozukluklarnn idaresi amacyla, uzman rehabilitasyon merkezlerinin kurulmas ve glendirilmesi konular tartlmaktadr.

24. Bir dier konu da, hizmetlerin verilmesine dolayl etkisi olacak, ilalardan ve verilen hizmetlerden herhangi bir cret alnmamas konusudur. Pek ok kii, sosyal gvenlik kurulularnn kartyla bavuruda bulunmamaktadr. Bu durum hastane gelirlerini drmektedir ve hastanelerin btelerinde ak vermelerine sebep olacaktr.

NERLER/TEMEL KONULAR

25. Salk kurulularndaki toplam hasar kktr. Hastane binalar, gvenlik salanana kadar bo kalacaktr. Salk ve acil tbbi hizmetleri Trkiye ve
55

balanan dier kaynaklarla etkili olarak verilmeye devam edilmektedir. Pek ok hasar gren kuruluta doluluk oranlar kapasitenin %50si civarndadr hasarn miktar genellikle kullanlmayan kapasitenin altndadr. Bu durum, etki gren yerlerde, sermaye harcamasnn en etkili olarak nasl kullanlabilecei konusunu ortaya karmaktadr. Sakarya (15 km) ve Kocaeli (30 km)ne ok yakn yerlerde neredeyse bitirilmi ve hasar grmemi hastaneler bulunmaktadr ve hizmet sunumunda orta ve uzun dnem hedefleri karlamada bu hastanelere kaynak ayrlmas daha uygun grlmektedir.

26. Uzun vadeli zmler ortaya kana kadar, mevcut geici dzenlemelerin, daha kalc, prefabrik binalarn kullanlmasn de ierek ekilde, orta vadeli dzenlemelerle yer deitirmesi gerekmektedir.

27. Acil olmayan istee bal uygulamalarn etkileri, etkilenmi hastanelerde cerrahi kapasitede, geici dlere yol aabilir. Dier hastanelerin atl kapasiteleri kullanlarak, bu durumun stesinden gelinebilir. 28. Nfusun deprem blgesi olmayan yrelere kaymas eklinde hesaplanamayan bir unsur bulunmaktadr. Bu durum hasar grmeyen blgelerdeki yksek kira artlarnda da grlmektedir. Bu ileride salk hizmetleri planlamasn gletirecektir.

56

AFET VE AFETLERDEN KORUNMA

Prof. Dr. Kadriye YURDAKK*

Afetler 1999 ylnda tm dnyada 213 milyon kiiyi etkilemi, 18.000i lkemizden olmak zere 80.000 kiinin lmne yol amtr. Bu lmlerin ou nceden hazrlk yaplmas halinde nlenebilir lmlerdir. Ortaya kabilecek zararlar, korunma programlaryla ok azaltlabilir. Toplumda genellikle acil durum ile afeti birbiriyle kartrlmaktadr. Karlalan bir felaketin acil mi, yoksa afet mi olduu ayrt edilmelidir. Genelde afet de, acil durum da anidir, beklenmediktir. Her ikisi arasndaki fark byle bir olay olmas halinde toplumun nceden nasl hazrlkl olduu, kaynaklarnn ne kadarn bu i iin ayrd belirler.

Acil Durum (Emergency) : Lokal abayla, kaynaklarla mevcut sistem iinde halledilebilir, zlebilir olaylardr. Sistemde ykm ve ke yol amaz. Sadece felaketin nlenmesi iin normal prosedurn dna klarak olaan-d baz nlemlerin alnmas gerekmektedir.

Afet (Disaster) : Olay toplumun zebilecei kapasitenin ok stnde dardan yardm gerektirecek ekilde bir ykma yol amtr. Sistem yklm veya kmtr. yi organize olamam toplumlarda acil bir durum hemen bir afete yol aabilir.

Hacettepe niversitesi Tp Fakltesi Pediatri Anabilim Dal, Uluslararas ocuk Merkezi (ICC)

57

Afet ve Acil Durumlara yaklarken nemli kavramn; tehlike, zarar grme eilimi ve risk kavramlarnn iyi bilinmesi gerekir.

Tehlike (Hazard)
Afet veya acil duruma yol aabilecek doal veya insan yapm olaylar ve koullardr. Tehlike doa veya insan kaynakl olabilir. Baz doa kaynakl tehlikelerin olumasnda da insanlarn rol vardr. Doa kaynakl, ani ve tek nedene bal olarak oluan tehlikeler; frtna (hortum), don, ar scak, deprem, volkanik patlama iken, yine doa kaynakl ancak progresif (ilerleyici) tarzda ve ok nedene bal (insann da artrd) olarak oluan tehlikeler; toprak kaymas, kuraklk, sel ve epidemilerdir. nsan kaynakl ani ve tek nedene bal olarak oluan tehlikeler; yangn, patlama, atma, kazalar iken, progresif oluan ve birden fazla nedene bal olarak (evrenin de nedenlere katld) gelien tehlikeler; sava, evre kirlilii, ekonomik kriz, epidemiler, ve seldir. Hibir tehlike insan ve insanda zarar grme eilimi yoksa risk yaratmaz, acil durum veya afete yol amaz. rnein yerleim yeri olmayan insann yaamad bir lde oluan deprem afete yol amaz.

Zarar Grme Eilimi/Hassasiyet (Vulnerability)

Bir canlnn, binann veya evrenin, yani genelde insann herhangi bir tehlikeyle karlatnda savunmasz, incinebilir, yaralanabilir olma, zarar grme yatknldr.

Zarar Grme Eilimini Artran Nedenler

Altta yatan nedenler: fakirlik, ya, cinsiyet, hastalk, sakatlk, rutin hizmetlerden uzak yaama, ekonomik sistem, yoksulluk, yerel kaynaklarn kstll,

58

Dinamik basklar ve eksiklikler:lokal kurum ve kurulularn eksiklii, hizmet eksiklii, bilgi, eitim, beceri eksiklii, lokal yatrm ve pazar eksiklii,

Makro glerin basklar: hzl nfus art, arpk kentleme, evre tahribat, Gvensiz koullarda yaama: tehlikeli yerleim blgelerinin oalmas, tehlikeli ve gvensiz binalar, stabil olmayan deiken ekonomik yap, geim sknts, dk gelir dzeyi olarak sralanabilir.

Zarar Grme Eilimi az gelimi lkelerde daha fazladr. Fakirlik toplumun zarar grme eilimini artrr. Tehlike ile zarar grme eilimi bir araya gelince afet riski doar.

Risk

Risk tehlikeli bir olayn insanlar etkileyebilme olasldr.

Risk= Tehlike X Zarar Grme Eilimidir.

Tehlike, zarar grecek insan yoksa nemli deildir, risk yaratmaz, acil durum veya afete yol amaz. Tehlike genellikle nceden bilinerek nlenemeyebilir. Ancak zarar grme eilimi azaltlabilir. Riskin azaltlabilmesi iin zarar grme eiliminin azaltlmas, riskin yok edilebilmesi iin zarar grme eiliminin yok edilmesi gerekir. Afete iyi hazrlanm, donanml ve korunmu (gelimi) toplumlarda zarar grme eilimi dolaysyla risk ok azdr. Bu nedenle, "Afetlerin ou aslnda zlmemi kalknma sorunlardr" denilebilir. Ayn iddetteki bir deprem zarar grme eilimi ok azaltlm gelimi lkelerde bir soruna yol amazken gelimekte olan lkelerde bir afete dnebilmektedir. Tehlikeye hazrlkl olmayan, cevap kapasitesi dk lkelerde risk ok yksek olaca iin ou kez afet kanlmazdr. Bu nedenle afete yol aabilecek tehlikeli durumlar iin risk analizleri yaplmal ve ona gre hazrlkl olunmaldr.

Risk Analizi

Tehlikenin ortaya kma olasl ile zarar grme eiliminin hangi dzeyde olduunun karlatrlmasdr. Aada risk analizine bir rnek verilmitir.

59

A. Tehlike: Olacak tehlikenin maksimum arlna gre 1-10a kadar bir rakam verilir. rnein deprem ok ar tahribat yapabilecei iin 10 verilebilir. B. Zarar grme eilimi: Bu tehlikenin yol aabilecei zararn derecesi (zararn derecesine gre 1-10a kadar bir rakam verilir, rnein ok iddetli zarar bekleniyorsa 10 verilebilir) C. Olaslk: Tehlikenin grlme olasl (olasln byklne gre 1-10a kadar bir rakam verilir, rnein ok byk olaslkla bekleniyorsa 10 verilebilir) D. Gemite tehlikenin grlme skl: Ayn ekilde 1-10a kadar bir rakam verilir, rnein ok sk grlmse 10 verilebilir. E. Organizasyonel durum/Cevap verme kapasitesi Afet halinde cevap verme kapasitesi (kapasite 1-10a kadar deerlendirilir, rnein cevap verme kapasitesi ok dkse 10 verilebilir).

Daha sonra olas risk aada formlle hesaplanr.

RSK= (A+B+C+D)*E
Afet ve acil duruma yaklarken; tehlikenin ne olduunun bilinmesi, zarar grme eiliminin aratrlmas ve risk hesaplamasnn yaplmas, byk bir afetin potansiyel etkilerinin nceden hafifletilmesi

(Mitigation/Prevention), byk bir afet olmas halinde nasl bir operasyon yaplaca konusunda [Response&Relief (Afete Cevap/Kurtarma-yiletirme) almalar iin] hazrlkl olunmas (Preparedness), byk bir deprem sonras yeniden normale dnlmesi iin planlama yaplmas (Recovery/Rekonstruksiyon) gerekmektedir.

Afetin Etkisinin Hafifletilmesi (Mitigation/Prevention)

60

Afet ncesi riskin elimine edilmesi veya azaltlmas iin yaplan korunma almalardr. Bu almalar tehlikenin ve zarar grme eiliminin azaltlmasna ynelik primer olabilecei gibi, olay sonras etkin bir cevap verme eklinde sekonder de olabilir. Primer Mitigation Tehlikenin varlnn (hazard) azaltlmas (Selin nlenebilmesi iin baraj yaplmas gibi) Zarar grme eiliminin (vulnerabilite) azaltlmas (Yerleim yerinin tehlikesiz blgeye kaydrlmas. Baka yerleim yerine tanma, depreme dayankl bina inaat ynetmelii hazrlanmas ve uyulmas iin gerekli dzenlemelerin yaplmas gibi) Sekonder Mitigation Tehlikenin etkisinin azaltlmas (Cevap kapasitesi/Hazrlk)

Hazrlk (Preparedness)

Afet olduunda etkili kurtarma/iyiletirme almalar iin gvenli bir ortamda personel, para, denek, malzeme, ara-gere ve yardmlarn organize bir ekilde harekete geirilmesi iin alnan nlemlerin tmdr.

Afete Cevap Verme (Response)

Afet olduktan sonra; ihtiyalarn belirlenmesi, yardm, arama ve kurtarma (Relief) almalar ile acil tbbi mdahale, toplumun barnma ve beslenme ihtiyalarnn salanmas, ac ve zdraplarn azaltlmas, afetin olumsuz sonularnn

yaygnlamasnn nlenmesi, snrlandrlmas ve rehabilitasyonu kolaylatracak faaliyetlerin tmdr.

Rehabilitasyon

Temel sosyal fonksiyonlarn yeniden iler hale gelmesi, restorasyonudur (Okullar, kamu ve zel kurum ve kurulularn almaya balamas)

61

Afete Yaklamda

Olas byk bir afetin etkilerinin detayl analizi Afet senaryolarnn hazrlanmas Halka ynelik bilgilendirme/eitim programlar Etkileri hafifletme programlar Cevap kapasitesini artrma Normale dnme stratejilerinin uygulanmas gerekir.

Toplumdaki cevap kapasitesini arttrmak iin iyi bir enformasyon/iletiim sisteminin kurulmas, kurumlarn iyi alyor ve ibirlii iinde olmas, iyi bir plan yaplmas ve bunun uygulanmas iin otoritenin olmas ve tm bunlar iin kaynak bulunmas gerekir. Afete Hazrlkta Yaplmas Gereken nemli ler

Yrenin

afet/afetler

ynnden

risk

tayp

tamad

asndan

deerlendirilmesi, Standart uygulama ve kurallar konulmas, Komnikasyon, enformasyon ve erken uyar sistemleri, Afet annda uygun cevap ve koordinasyon sisteminin organizasyonu, Finansal ve dier kaynaklarn mobilize edilebilmesi iin tedbirler alnmas, Halk eitimi programlarnn gelitirilmesi, Medya ile koordinasyon/ibirlii, Cevap mekanizmalarnn ie yarallnn kontrol edilebilmesi iin oluturulan sistemin test edilmesi olarak sralanabilir. Afetlerden korunmada en nemli husus her dzeyde bir afet korunma plannn hazrlanmasdr.

Afet Korunma Plan

62

Afet Korunma Plan afetin riskinin azaltlmas ve ortaya kmas halinde kaybn en az olmas iin yaplmas gereken tm faaliyetlerin ana hatlarn ieren yazl, onaylanm, uygulanmaya balanm, ve periyodik olarak denenmi bir plandr.

KRZ YNETM (YALOVA DENEYM)

Dr. Hulusi SATILMIOLU *

Ynetimi, rgtn amalar dorultusunda rgt yelerini ynlendirmeyi ve onlarn abalarn eyleme dntrmeyi salayan i diye tanmlamak mmkndr. rgt de ksaca belirli bir ama iin bir araya gelmi topluluk olarak tanmladmz dnrsek salk asndan baktmzda kriz ynetimi dediimiz iin olaanst durumlarda salk tekilatn ynlendirmek olduu sylenebilir.

En genel tanmla insanlar iin fiziksel, ekonomik ve sosyal kayplar douran, normal yaam ve insan faaliyetlerini durdurarak veya kesintiye uratarak topluluklar etkileyen doal, teknolojik veya insan yaps kkenli olaylara afet denilmektedir. Bir baka deyile, says belirsiz ve ok sayda kiinin, o yerin ihtiyalarna gre planlanm bir salk kuruluuna birden bire ok sayda ve kapasiteyi aan kitleler halinde yaral olarak gelmesi halidir. Trke'de afet veya felaket olarak tanmlanabilecek bu durum iin deiik deyimler kullanlmaktadr.

Kitle yaralanmalar (mass casualty situation) veya kitle kayplar Byk tesadfi felaketler (major incidents) Afet veya felaket (catastophe, katastrophe, disaster).

AFETLERN SINIFLANDIRILMASI
*

Yalova l salk Mdr

63

Afetler; olu nedenlerine ve trne, afete bal yaral saysna gre

snflandrlmaktadr.

Tablo 1: Afetlerin Snflandrlmas

1. Doal Afetler

: Deprem, sel, siklon (tayfun, kasrga, hortum, volkanik

patlamalar, toprak kaymalar 2. Kitle Kayplar : Ulam kazalar (zincirleme motorlu kara tatlar kazalar,

uak, tren ve gemi kazalar), endstriyel patlamalar, nkleer ve kimyasal kazalar, bina kmesi, yangnlar, sosyal olaylar (miting, hapishane atmalar, terr)

Bu deiik kavramlar ierisinde en kutsal ve en nemlisi insan can olduu iin, afetin bykln yol at can kayb ve yaralanmalar ile deerlendirmek en azndan salk tekilat iin daha doru bir yaklamdr. Tablo 2: Afetlerin Yaral Saysna Gre Snflandrlmas

1. Basit-hafif afet (minor disaster) kiinin hastaneye yatrlarak tedavi edilmesi

: En az 25 kiinin yaralanmas veya 10

2. Orta derecedeki afet (moderate disaster): En az 100 kiinin yaralanmas veya 50 kiinin yatrlarak tedavi edilmesi 3. Byk afet (major disaster) 250 kiinin yatrlarak tedavi edilmesi : En az 1000 kiinin yaralanmas veya

AFET OLAYLARININ SAFHALARI

64

Kkenleri ve geliim hzlar ne olursa olsun, tm afet olaylar ile ilgili faaliyetler, 4 ana safhaya ayrlabilir. Bunlar; 1. 2. 3. 4. Afet Kurtarma ve lk Yardm yiletirme Afetlere kar hazrlk

yiletirm e

Afetlere Kar Hazrlk

Kurtarm a Ve lkyard

Afet ncesi AFET

Afet Sonras

Tm ynetim disiplinlerinde hemen herkesin hem fikir olduu drt ana balk vardr. 1. 2. 3. 4. Planlama Organizasyon Koordinasyon veya komuta Kontrol

Klasik Yaklam MDR

MDR

MDR

MDR

65

Neo-Klasik Yaklam Neo-Klasik yaklamn kendine zg ve kendi iinde yeterli ayr modeli yoktur. Klasik yaklamn btn ilkelerini benimser. Bu dncelere insan boyutunu ekler.

ada rgt Kavram Sistem yaklam Durumsallk yaklam

Matrix rgtler (proje ynetimi) Geleneksel rgt yapmndan ve zellikle hiyerari dnceleri nemli bir sapmay temsil ederler. Mevcut matrix ynetim emasnda projeden kast, kendine zg zellikleri olan ilerdir.Bu i grubunu proje haline getiren ana zellikler de unlardr; grubunun iinde yer alan faaliyetlerin belirli balay ve biti noktalarnn bulunmas. grubunun ve bunun iindeki faaliyetlerin bir kez olarak yaplmas. grubu iindeki bu faaliyetlerin her ynden, her zaman tam olarak bilinmemesi, belirsizliklerin olmas. lerin zamanla bitirilmemesinin rgt asndan nemli kayplara neden olmas. lerin ve faaliyetlerin gerekletirilmesi srasnda ilerle ilgili srekli standartlarn deiken olmas.

Proje ynetiminin yukardaki tm zelliklerini afette grmek mmkndr.

Klasik ynetimdeki zincirin hangi noktadan krlacan bilebilmek ok zordur. Anlalyor ki; ynetim piramitleriyle krizde sahaya hakimiyet mmkn deildir.

66

Yalovada 17 Austos sabah depremden 15 dakika sonra hastane bahesindeki manzara aynen sava alan gibiydi. Kriz annda zellikle ilk 3-4 gn talar yerine oturana kadar klasik metotlarla ynetim asla mmkn deildi. nk zincirin nereden kopacan, ka kiinin sa geleceini, kiilerin o anda olaya nasl psikolojik tepki vereceini, nasl fiziksel diren gsterecei konusunda bilgi yoktu, o anda karar verip o anda uygulamak zorundaydk. deal ynetim, proje ynetimi, kiisel sorumluluklar ve yetkilerdir. Personelin motivasyonu sadece daha nce ald eitime ve o andaki psikolojik durumuna bal, telefonlar almyor, telsizler susmu (nk depremde role yklm) ilk yarallarla Bursa'ya hareket etmi ambulanslar saat 15:00'te dnebilmi, iller aras telsiz frekanslar uyumsuz, ehirde elektrik-su yok. Byle bir ortamda ayakta kalabilmek ancak ve ancak moralman yklmamaya bal, Vali, bakanlk, aklnza gelen btn kriz masalar salk mdrn aryordu.

Kriz an :

1. 2. 3. 4.

Triaj Yollarn trafie kapatlp sadece ambulans ve yardm aralarna almas. Haberlemenin hzla salanmas Durum tespiti; tekilatn fiziki durum, almalarn afetten etkilenme durumunun hzla ortaya karlmas destek ve ihtiyac

5. 6. 7.

alan salk personeli yaknlarnn hzla gvenceye alnmas Sahra hastanesi kurulmas Transport sisteminin kurulmas, alternatif transport imkanlarnn

deerlendirilmesi, rnein hava tamalar, ky illerde deniz tamacl gibi metotlar 8. Dardan yardm iin gelenleri koordine edecek her birim iin bir koordinatr grevlendirilip her imkan ve durum hakknda bilgilenmesinin salanmas, zellikle yabanc ekiplerin almalarnn kontrol altnda tutulmas 9. Kriz annda dier kurumlarca daha uygun yrtlebilecek baz faaliyetlerin yk zaten ok ar olan salk tekilatnn srtndan kaldrlmas (rnein cenazelerin defin ilemleri)

Kriz Sonras :

67

Depremin oluturduu ilk okun ertesinde ilimizde ynetim emas aagdaki gibi oluturulmutur. Salk Mdr Mdr Yrd. Mdr Yrd.

evre Sa.-Bul Hast.-Acil Yrd.ve Kur.-Sahra Hst.-Gel Yrd. Org.-Sa. Oc.-ASAP evre Sal: Sularn kontrol ehrin klorlu suyla ykanmas Halka su kullanm konusunda eitim p toplanmas konusunda gnll ekiplerin oluturulmas Enkazlarn ilalanmas Tm sular klorlana kadar sebze ve meyve sat yasakland Elektrik kesintisi sonucu marketlerde bozulan yiyecekler imha edildi

Bulac Hastalklar: shal kontrol merkezi Ekipte alanlarn tetanoz alanmas

Acil Yardm ve Kurtarma: Enkazdan yaral alnmas Dardan yardma gelen ambulans ve ekiplerin organizasyonunu (50 ekip grevlendirildi) Sahra hastanesinden dier illere transport

Sahra Hastanesi Bilgi lem Merkezi

68

Her ne kadar geici gnlllerle desteklenme nemli olsa da yerel personelin kilit nemi tad aktr. Dolaysyla en ksa srede salk mdrl tm birimleriyle, zellikle personel ubesi kayt sisteminin faaliyete sokmal, personelin izin durumu v.s. haklarn olabildii bir ekilde takip etmelidir.

Afet blgesine gelen yardm kurulular ile diyaloglarn iyi kurulmas, blgenin ihtiyalarnn orta ve uzun vadeli olarak belirlenip bu ynde takipte bulunulmas, srf yardm olsun diye blgenin ihtiyac olmayan ylmalarn engellenmesi arttr.

Tasnif edilmemi olarak paketlenmi ilalarn gnderilmemesi idealdir. Blgede tasnifleri gerekecek bir ok ila kolisi olacandan tasnif ekipleri oluturulup datmnn gerekletirilmesi gerekir.

Basnla ilikilerin bizzat salk mdryle koordineli alan basn ve halkla ilikiler brosuyla yrtlmesi, basnn srekli bilgilendirilmesi, gereksiz haberlerin yaylmasnn nne geilmesi arttr.

Afette hizmet yapan personelin bakanlka bilinmesi ve benzeri durumlarda kendilerinden faydalanlmas uygun olacaktr. (rnein daha nce Erzincan depremi yaam idarecilerin Yalova'da bulunmas almalarn baarsnda nemli olmutur).

Yaplmas gereken ve yaptklarmz anlattktan sonra bir de yaptmz ancak uygulanmas gereken durumlar dile getirmek faydal olacaktr.

1. 2. 3. 4. 5.

Mama datm Sigara datm Cesetlerin formaldehitlenmesi adr ilalanmas Blgede akademik alma yapan niversite mensuplarna zellikle akut dnemde sadece bakanlka yetkilendirilmeleri halinde almaya izin verilmesi, salk alanlarn gereksiz yere megul etmemeleri salanmal.

Afete Hazrlk :

69

Afete hazrlkta zellikle konu depremse belediyelere ok nemli grevler dmektedir. Jeolojik ettlerin dikkatle yaplmas, bina yapm kontrollerine nem verilmesi gerekmektedir. mar plan uygulamalarnda depremselliin gz nnde bulundurulmas mutlaka gereklidir.

1.

Eitim; baz faaliyetlerin refleks hale gelmesinin salanmas zorunludur. (Ara yakt depolarnn dolu olmas, aralarn uygun park edilmesi, el feneri, pil, ldak v.s. bulundurulmas) Mevcut aralarn herkese kullanlabilmesi (jeneratr altrlmas) Crush sendromu

2.

Afette salk hizmetlerinin gnl rahatlyla yrtlebilecei binalarn yapmnn salanmas, ancak mevcut durumda hizmet verilen binalarn yaknna konteyner tr ek yaplar eklenmesi ve bu yaplarn iinde acil yardm malzemelerinin bulundurulmas, zellikle Acil Yardm Komuta Merkezinin prefabrike bir yapda olmas, personelin kullandklar bina konusunda yeterince bilgilendirilmi olmas ve bina terk edilmeden hizmetin devam ettirilmesi gerekir.

3.

Haberleme alt yapsnn salam olmas, rnein telsiz rlesinin depreme dayankl montaj, sabit telsiz bulunan merkezde mutlaka jeneratrn de bulunmas, iller aras ortak frekanslarn salanmas, frekans saysnn artrlmas gerekir.

4.

Dier illere yardm iin tam teekkll ekipler oluturulmaldr; Acil Yardm ve Kurtarma Ekipleri Organize salk hizmeti verecek ekipler

5.

Salk Mdrl hizmet binalarnn mutlaka modern, depreme dayankl, kayt sistemleri etkilenmeyecek ekilde olmaldr. Bylece komuta merkezinin ayakta olmas panik havasn ve dalmay engelleyecektir.

6. 7.

Serum ve ilk yardm malzemesi ilk saatler iin bir miktar stoklanmaldr. Kritik salk personelinin gvenceye alnabilmesi iin gerekli n hazrln yaplmas gerekir.

70

ACL DURUMLAR VE AFETLERDE YNETM (ALMANYA RNE)

Dr. Sleyman Can Numanolu *

Almanya Birleik Cumhuriyetleri, (eski Dou Almanyann 1990larda katlmasyla) 16 eyalet ve 80 milyon nfusa sahip bir federal devlettir. Her eyalet kendi iinde zerk bir yapya sahiptir ve lkede vilayet olarak adlandrlabilecek toplam 343 idari birim vardr. Bu yapnn altnda da ehir ve beldeler yer almaktadr.

2. Dnya Savandaki blgesel etkiler sebebiyle kuvvetli merkezi yap fikrinden vazgeilmitir. Eyaletler arasndaki yap farkllklar sebebiyle tek tip bir sistem kurulamamaktadr. Afetlerden korunma, kurtarma ve itfaiye hizmetleri iin baz eyaletlerde, tek komuta merkezi kurularak, btn acil durumlar bir merkeze akmaktadr. Baz eyaletlerde her vilayette bir komuta merkezi, bazlarnda iki- vilayette bir komuta merkezi bulunmaktadr. Bu tamamen blgenin tarihsel geliimi ve yapsyla ilgilidir. htiya annda, belirli bir noktada ne kadar yardm gcn bir araya getirebiliriz? sorusuna gre her komuta merkezine bal birimler oluturulmutur.

Salk Projesi Genel Koordinatr

71

Yapy olutururken nfusun bykl ve dalm, yardmn ne kadar srede ulaaca konusundaki ykmllk gibi faktrler kurulacak birim says ve maliyetleri yakndan etkilemektedir. Afet durumunda hangi vilayetin kime yardm edecei de nceden yasalarla belirlenmitir. Her vilayet bal olduu komuta merkezini ve kimin sorumlu olduunu nceden bilmektedir. Komuta merkezini hangi birimin (polis, itfaiye, salk) yneteceine vilayet ynetimi karar verir. Vilayet ynetimi, gerekli eitimi de salamak zorundadr. Eyaletlerde polis genellikle eyaletin ileri Bakanlna baldr, afetlerde kurtarma ve itfaiye de ayn bakanla baldr. Baz eyaletlerde itfaiye, polis ve salk tek komuta merkezinde birletirilmitir. Bu eyaletlerde bilgi toplama ve hzl mdahale konusunda baar kazanld belirtilmektedir.

Almanyada sivil savunma ile afetlerden korunma hizmetleri birbirinden ayrlmtr. Sava hallerindeki sivil savunmadan zivilschutz-, merkezi hkmet (devlet) sorumludur. Afetlerde ortaya kan sorunlarda kurtarma ve korunma hizmetleri (katastrophenschutz) eyaletlerin sorumluluundadr. Sonuta iyi organize edilmi bir yardm nemlidir. Sokaktaki vatanda hzl ve tam yardm hizmeti verilmesi ilgilendirir.

Almanya eyaletleri kurtarma hizmetleri yasasna gre, yardm ars istendii andan itibaren olay yerine yardmn ulamasna kadar geecek srenin yllk olarak %95in zerinde vakada 12 dakikann altnda olmas gerekiyor. ehir alanlarnda 10-12 dakika, krsal alanda 12-15 dakika olarak belirlenen bu srenin u anda Almanya iin ulalan ortalamas 7 dakikadr.

1997 ylnda Trkiyede bir Trafik Yasas karld, ama buna paralel bir de kurtarma hizmetleri yasas karlmaldr. Bu ie balarken yardm arsna cevap verme ile ilgili olarak bir hedef olmaldr. Kaza annda yardm ulancaya kadar gemesine msaade edilen sre konusunda nce byk ehirler iin bir hedef belirlenebilir. Tatil iin Trkiyeye gelecek olanlar, bir kaza olduunda yardmn ne kadar sre iinde ulaacann vaat edildiini bilmeliler. u anda btn Avrupa lkeleri iin byle bir atlas hazrlanmaktadr.

72

Almanyada kurtarma hizmetleri alan kaplama esasna gre rgtlenmitir. Yere baml sistemle ibirlii iinde hava kurtarma sistemi oluturulmu, Almanya haritas zerinde 50 km. Yarapl dairelerle hava kurtarma istasyonlarnn sorumluluk alanlar belirlenmitir. Bu ekilde kurulmu 50 adet hava kurtarma istasyonu bulunmaktadr. Bu sistem hekimlerin ve kurtarma ekiplerinin eitimleri ile daha iler hale gelmektedir.

TOPLUMU KORUMA (Tehlikelere Kar Savunma Sistemi)

Bu sistem drt ayak zerine oturmaktadr: 1. 2. 3. 4. Kurtarma hizmeti Yangndan kurtarma ve yardm ulatrma Afetlerden korunma Sivil savunma

Kurtarma hizmetleri: Vilayet dzeyinde sunulan bu hizmet Almanyada be farkl rgtn ibirlii ile yrtlmektedir. Bu rgtler Alman Kzlha, i Dayanma Birlii, katolik ve protestan kiliselerine bal yardm kurulular ve Alman Hayat Kurtarma Cemiyetidir. Hizmetlerin yrtlmesinden vilayet ynetiminin bandaki kii sorumludur.

Kurtarma hizmeti, acil durumlardan sorumludur. Kazalar (trafik, i ve ev kazalar), acil hastalklar, zehirlenme durumlarnda devreye girer. Kurtarma hizmetini her vatanda alarma geirebilir.

Acil ar (Notruf) 112 numaral telefondan yaplr. Btn telefonlardan cret, jeton, kart gerekmeksizin aranabilir. ar zerine sistem alarma geer. Komuta merkezine balanr. Arayan kiiye srasyla be soru sorulur:

Nerede oldu? Ne oldu? (tabloyu tarif edebilir misiniz?) Ka yaral var? Ne tr yaralanmalar var? (gnderilecek ara ve yardma karar verebilmek iin)
73

Telefonda kaln! (baka sorular gerekebilir)

Bu sorular zerine komuta merkezi yardm gnderip gndermemeye, nereden, hangi aracn/aralarn gnderileceine karar verir. Komuta merkezi olay yerine doktor gndermeye karar verirse acil doktor aracn gnderir. Acil doktoru hastaya mdahale edip, nakli gerekiyorsa nakle uygun hale getirip nakil arac ister. Kendisi gerekirse baka bir hastaya gider veya yerine dner. Notarzteinsatz denilen station vagon tipindeki bir eit ambulans paramedik kullanr, arata doktor, tbbi malzeme ve donanm bulunur.

Hava yoluyla kurtarma hizmeti iin Almanya haritas zerinde dairelerle blnm alanlar belirlenmitir. Byk lde merkezi hkmet tarafndan finanse edilen bu helikopterlerde pilot, ayn zamanda paramedik olan uu yardmcs ve doktor bulunur. ki hasta tama kapasitesine sahip olmakla birlikte prensip olarak 1 hasta tanyor. Komuta merkezi tarafndan ynlendirilen bu helikopterlerle alan iinde telsizle irtibat kuruluyor. Daha ok sayda hasta tayan helikopterler ordunun kontrol altnda bulunuyor.

AFETLERDE YNETM

Afet blgesinde iyi organize olmak ve doru ynetim byk nem tar. Mdahale alannda ilk yaplacak ey bu blgeye girilerin kontrol altna alnmasdr. Hasar ortamnda tehlike devam ediyor olabilir, blgeye giriler yasaklanmaldr. Mdahale alan triaj blgelerine ayrlr. Kazazedeler bir tarafta toplanr. lerinden bir ksm kayt ve destek hizmetlerinde kullanlabilir. Triajda ilke; mdahale ncelii olanlarn birinci srada, nakil ncelii olanlarn ikinci srada yer almasdr. Entbasyon, trakeotomi, pnmotoraks drenaj, acil amputasyon, kanamann durdurulmas gibi mdahaleler olmadan hasta nakline kalkmak anlamszdr.

Mdahale alannda kurtarma aralarnn toplanaca yerler ayrlr. Mdahale alan yaknnda bir ynetim merkezi kurulur. Burada hekim, itfaiyeci, teknik ynetim, idarimlki amirler gibi kiiler bulunur. Hasar alan ve mdahale alannn evresi kapatlr.

74

Bu alann evresindeki trafik tek ynl olarak dzenlenmelidir. Hastanelerin plannda da trafik tek ynl dzenlenmelidir ki, byle durumlarda kargaa olmasn.

Hastaneye nakledilen hastalarn kartlar ve durumlar deerlendirilerek tekrar triaja tabi tutulurlar. Kaytlarn ok dikkatli olarak tutulmasnn hayati nemi vardr. ALMANYANIN AFET YNETM RGTLENMES LE LGL BLGLER

Almanyada vilayetler ortalama 180 000 nfusa sahiptir. Bykehir leinde kabaca, yzbin nfusa 1 reanimobil (doktorsuz), 2 nakil ambulans, yzellibin nfusa 1 acil doktor hesaplanr. Bu ller ehrin alanna gre deiebilir. Gndz 2 gece 1, reanimobil eklinde de rgtlenebilir.

Bir fikir vermek zere, Klnde (nfusu 1 milyon) itfaiyeye bal komuta merkezi zerinden yaplan k says ylda 100 000. Bunun 60 000i reanimobil (40 bini doktorlu), 40 000i hasta nakildir.

Almanyada afet hallerinde birlikte alan kurulular: - tfaiye: 30 bin profesyonel ile yaklak1,1 milyon gnll yardmc alan bulunmaktadr. THW: (Techicnes Hilfswerk) Kurtarma hizmetlerinde teknik yardm salayan bu rgtn 40 bin hazr 10 bin yedek kuvveti var.

zel Yardm Kurulular: ASB: 1888de Berlinde kurulmu olan bu rgt i

Dayanma/Yardmlama Birlii (Arbeiter Samariter Bun) olarak biliniyor. Sendikadan farkl bir kurulu, cretler ve zlk haklaryla ilgili deil. Alman Kzlha: (Deutches Rotes Kreuz) 1863te asker yarallara yardm iin kurulmu. 600 ubesi, 300 bin gnlls var. Johanitter Kaza Yardm: (J. Unfall Hilfe) Protestan kilisesinin yardm

kuruluudur. 1952de kurulmutur.

75

Malteser Yardm Hizmeti: (M. Hilfsdienst) Katolik kilisesinin yardm

kuruluudur. 1953te kurulmutur. DLRG: Alman Hayat Kurtarma Cemiyeti (Deutches Lebens Rettungs

Gesellchaft) Deniz, havuz, gl, rmak gibi suyla ilgili kurtarma hizmetlerini veriyor. Yzme kurslar, cankurtaran yetitirme gibi faaliyetler de yrtyor.

TEHLKELERDEN KORUNMA TEDBRLERNN ALINMASINDA YEREL YNETMLERN ROL

Yerel ynetimler acil durumlarda insanlarn nasl davranaca konusunda eitimler hazrlamaldr. Toplumun ilk yardm konusunda eitimi de planlama dzeyindeki almalar arasndadr. Byk iyerleri ve kamu binalar evredeki halka yardm ulatrabilecek ekilde planlanmal, yerleim yerlerini terk etmek gereken durumlarda tahliye aralar da nceden dnlmelidir. Tahliye ilemleri planlanrken kurtarclarn da ayn tehlikelere maruz kalabilecei gz nne alnmaldr. Acil yardm organizasyonlar, afetlerden korunma kapsamnda ilk yardm eitimleri verebilirler. Bu durumda eitim cretini halktan deil, merkezi hkmetten alrlar.

Devletin afet durumlar iin ayr bir rgt bulunmayp mevcut resmi ve zel kurulular organize etmektedir. Sava tehdidi varsa yerel ynetimler ayr bir idare oluturuyorlar. Bu durumda korunma grevleri halk iin bir zorunluluk halini alr. Siren sistemini alr halde tutmak, karartma nlemleri almak, snaklar belirlemek ve tantc iaretler koymak, kurtulma ve ka yollarn belirlemek ve grnr hale getirmek gibi ileri yapacak personelin eitimi ve idaresi de ynetimin sorumluluundadr. Bu eitim teorik bilgiler yannda pratik yapmay da (yangn sndrme gibi) ierir.

Planlar yaplrken yerleim birimleri 6-8 bin nfuslu paralara ayrlarak rgtlenir. Nfus kadar corafi yap da nemlidir. Ortasndan nehir geen bir kent afet halinde kprler yklabilecei iin iki kent haline gelebilir. Alann bykl, nfusun dalm gibi unsurlar dikkate alnarak rgtlenir. Binalarn yapl tarihi, hangi maddelerden yapld, hasar sonrasnda kullanlabilme durumu gibi zellikler gzden geirilir. Ahap evlerde yangn tehlikesi fazladr, beton binalarda yklma halinde enkazn kaldrlmas zordur. Talardan yaplm bir ev ykldnda talar iterek
76

insanlar kurtarlabilir, ama beton bloklar kaldrabilmek iin vin gerekecektir. Yksek binalardan insanlar kurtarmak zordur, kurtarlan insan says ok olacandan bunlarn nerede barndrlaca bilinmelidir. Tm bunlar nceden dnlmesi icabeden hususlardr. AFETLERDEN KORUNMADA EHR DZEYNDE PLANLAMA

Afet hallerinde insanlar kendini koruyabilir duruma getirmek ok nemli bir tedbirdir. Birok insan byle zamanlarda aklyla hareket edemez hale gelir. Toplumu koruma almalarnn esas kendine yardm etmeyi retmektir. Ama, insanlar byle bir durumda akln kullanabilir, nceden retilen bilgileri kullanabilir hale getirmektir. Kendimizi bir afet ortamnda bulabiliriz, yasalara gre byle bir ortamda yardm nce kendimiz yapmakla ykmlyz. Bu ayn zamanda insani bir grev ve ahlaki bir zorunluluktur. Devlet topluma destek olmak ve yardm btn toplumu kapsayacak ekilde planlamakla ykmldr.

Yasaya gre, afetlerde toplumun korunmas tedbirleri toplum tarafndan alnmaldr. Yerel ynetimlerin bu konularda birinci grevi tehlike ortaya kmadan nlem almaktr: tehlikeyi tanmak tehlikenin ulama yollarn tanmak tehlike annda acil gerekli malzemeyi alp evi terk etmeyi bilmek kk yangnlar sndrebilmek ilk yardm yapabilmek

AFET TIBBI

Bir Hzl Mdahale Grubu 8 kiiden oluuyor. Bunlardan biri doktor ve olay yerine 20 dakikada ulaabiliyorlar. Bu ekipteki kiiler aslnda baka yerlerde alyorlar, ar cihazlarna alarm verildiinde ilerini brakarak 20 dakika iinde olay yerine ulamaya alyorlar. Bu tr gruplar btn Almanya iin rgtlenmi durumda. Gnll gruplarn eitimlerinin iyi olmad ve hizmet kalitesinin dk olduu, profesyonellerin daha iyi eitimli olduu iddia ediliyor. Normal zamanda paramedik olarak alan profesyoneller istirahat zamannda arlp olay yerine gittiklerinde
77

sonradan cret deniyor. Gnll kurtarc gruplar oluturulmas Trkiye iin de ilgin bir model olabilir. Ylda 20 saatlik ilkyardm eitimiyle insanlar kurtarma yardmcs olarak grev yapyorlar. Hzl Mdahale Gruplar iinde hizmet alanlarna gre birbirinden farkl 5-6 deiik grup vardr. Bunlardan biri; salk hzl mdahale ekibi, kaza yerine gelip bir mdahale alan olutururlar. kinci bir grup, nakil ekibidir; ara-gere, malzeme ile olay yerine gelir ve yaral nakline yardmc olur. Destek hzl mdahale ekibi denen nc grup; adr kurma, stma, scak iecek salama gibi iler yapar. Drdnc grup teknik mdahale ekibidir, olay yerinin aydnlatlmas, enerji salanmas veya enkaz altndakilerin kurtarlmas gibi iler yapar. Bir patlama ile bina yklmas ve enkaz altnda insanlarn kalmas gibi durumlarda drt grup ta olay yerine gider. Beinci grup su mdahale grubu, seller, su basknlar gibi durumlarda tekneyle insan kurtarma, binalara dolan sular dar pompalama gibi iler yapyorlar. ok sayda grubun grev yapt olaylardan bir mdahale grubu da ynetim iini stlenen ynetim ekibidir.

KURTARMA HZMETLER BAKIMINDAN 5 NEML HUSUS Herkesin her yerden kolaylkla ulaabilecei bir haberleme sistemi (acil ar) Hastanelerin acil hizmetler bakmndan iyi organize edilmesi Acil arlar karlayp, sratle doru istikametlere ynlendiren komuta merkezi Ambulans ve kurtarma aralarnn donanm Acil yardm ve kurtarma personelinin eitimi

78

HASTANE NCES ACL SALIK HZMETLERNN ORGANZASYONU

Dr. Kevser Vatansever*

Hastane ncesi acil salk hizmetleri, lmlerin nlenmesinde ve sakatlklarn azalmasnda byk neme sahiptir. Bu durum hizmetin salk alannda ayr bir disiplin olarak ele alnp sunulmasn gerektirmitir. Hastane acil salk hizmetleri tbbn tarihiyle paralel gelime gsterirken, hastane ncesi acil salk hizmetleri son 30 ylda nem kazanmaya balamtr.

Yzylmzn banda atl ambulanslarla Kzlay-Kzlha gnllleri tarafndan sunulan hastane ncesi acil salk hizmetleri, ilk kez ABD da 1973te yeni bir tp disiplini olarak tanmlanmtr. ABD de Federal yasa ile tanmlanan ilk tp disiplini olan acil salk hizmetleri, o gnden itibaren hzla gelierek, drt farkl yetki ve eitim dzeyindeki ambulans personeli, acil ar karlama grevlisi ve zel finansal yaps ile salk hizmetleri iinde ayr bir yere sahip olmutur. Bu farkllk Avrupa

zmir Salk Mdrl, zkanlar Salk Oca

79

iin de geerlidir. lk kez 1960larda, o dnemdeki en yaygn acil kurtarma hizmeti sektr olan itfaiye tekilatlar iinde sunulmaya balanan hastane ncesi acil salk hizmetleri gnmzde; zel eitim alm personeli sisteme zg iletiim teknolojisi, kan gaz lm cihazndan otomatik defibrilatre dek zel ekipmanlarla donanm ambulanslarla yaygn bir hizmet a iinde sunulmaktadr. Gnmzde hastane ncesi acil salk hizmetleri, farkl sistem iinde sunulmaktadr. ABD, Kanada, ngiltere, Avustralyada sunulan 911-999 sistemi :

Polis,itfaiye ve acil salk hizmetleri ayn Komuta merkezinden ar karlayp, ekipleri ynlendirmektedir. Olayn gerektirdii hizmete gre, gvenlik, kurtarma birimleri greve karlmaktadr.

112 Avrupa Sistemi :

Avrupa Komisyonu, 1991 ylnda 112 telefon numarasn tm AT ye lkelerinde itfaiye, gvenlik ve acil salk yardm hizmetine ulama numaras olarak belirlenmitir. 15 ye lkede var olan sistemde (Fransa dnda) itfaiye ve ambulans hizmetleri birlikte ar alr, olay gerektiriyorsa olay yerinde birlikte hizmet verir. 100-115-113, kimi lkelerde 999 telefon numaras ile hizmete ulalmaktadr.

Ambulanslarda zel kurs grm hemire, itfaiye veya 100-240 saat oran eitim grm ATT grev almaktadr. Avrupa Topluluu Sivil Savunma Blm 1997 ylnda ATTlerin 200 saat hizmet-ii eitim almas gerektii karar almtr. ster tm acil yardm hizmetleri ister sadece itfaiye ve ambulansn sistem iinde hizmet versin; hastane ncesi acil salk hizmetleri iki ayr model iinde sunulmaktadr. 1) ki aamal model: ar alndnda nce ATT'nin grevli olduu Temel Yaam Destei (TYD) ambulans olay yerine gnderilir. ATT deerlendirmesine gre hekim gerektiine karar verirse hekimin grevli olduu zel donanml leri Yaam Destei veya Youn Bakm ambulans olay yerine ynlendirilir.
80

2) Tek aamal sistem: TYD veya ambulans personelinin tbbi mdahale yetkisine gre TYD ambulans olay yerine ve olgunun telefonda ary karlaycnn yapt deerlendirmeye gre ynlendirilir.

Trkiye-Fransa sistemi :

Bu sistemde hastane ncesi acil salk sisteminde ambulansta hekim, yardmc salk personeli, src veya paramedik grev almaktadr. Fransada anestezi uzman yada Acil Tp Kapasite Gelitirme eitimi alm pratisyen hekimler alr. Fransada henz Acil Tp Uzmanl yasal olarak tanmlanmamtr.

Bunlarn yan sra; hastane ncesi sistem iinde tedavi ve transport amal ek mobil hizmetler de sunulabilmektedir.

rnein; Eitimli gnlllerin grev yapt ok acil olmayan olgular iin 112 Komuta Merkezinden ynlendirilen Kzlha ambulans sistemleri, Fransa, svire, Belika, Hollanda gibi baz Avrupa lkelerinde kurulmu SOS Doctors sisteminde kendi aracnda tek bana alan, kendine zg ar karlama merkezi tarafndan ynetilen, ounlukla yalnz yaayan zrl ve kronik hastalarn yararland evde bakm hizmeti sunan pratisyen hekimlerin yer ald hizmet a 1963ten beri vardr.

USAR; ABDye zg zel eitilmi kentsel alanda arama-kurtarma ekiplerinden oluur. Bu ekipler, Federal dzeyde oluturulan ve yasas karlanUlusal Felaketlere Hazrlk sistemi iinde yer alr. Ekipte kurtarma grevlileri, lojistik sorumlular, ulam sorumlularnn yan sra zel eitim alm hekim ve paramedikler de yer almaktadr. lkede 21 felaket riski yksek blgede bu ekipler eitilmitir. Asli grevlerini srdren ekip elemanlar acil durum mesaj aldklarnda 6 saat iinde afet blgesinde olacak ekilde harekete gemekle ykmldr.

81

DMAT; USAR ekipleriyle koordinasyon iinde alan bu ekipler, ayn sistem ve ykmllkler erevesinde almaktadr. Farkl olarak, evre sal grevlileri gibi hizmete zel grevliler iermektedir.

Teknik zellikler :

Hastane ncesi acil salk hizmetleri, zel iletiim ve yer belirleme aralar, hizmet aralar ve zel donatm gerektirmektedir. Telsiz ve telefonun yan sra vericinin takl aracn bulunduu yeri kent haritas zerinde gsteren GPS (Global Positioning System), Komuta Merkezinde ar karlama grevlisini ynlendiren CADComputer Aided Dispatching-(Bilgisayarl Destekli ar Karlama), acil ar telefonu ald anda arayann adres ve telefon veren ISDN dijital veri aktarm sistemi, cep veya ara telefonu ile nereden arandn gsteren ebeke sistemi, olay yerinde hastann EKG bilgilerini danman doktora aktaran Telemetre sistemi gibi zel sistemler kullanlmaktadr.

Ambulanslarda otomatik , yar otomatik veya manuel defibrilatr, kan gaz lm cihaz, eitli sedye ve sabit elemanlar ile tbbi malzemenin yan sra sabit veya transport ventilatr, kvz, gibi hastanede grmeye alk olduumuz aralar da kullanlabilmektedir.

Ambulanslarn tipleri :

En yaygn kullanlan ambulans tipleri, temel solunum, dolam ve havayolu idamesinde kullanlan gereleri ve immobilizasyon ekipmanlarn ieren Temel Yaam Destei ve hekimin uygulayabilecei zel giriim aralarnn yer ald leri Yaam Destei ambulansdr. Zaman iinde gereksinimlere gre farkl ekipmanlarla donatlm ambulanslar hizmete konulmutur. Yeni doan youn bakm ambulans, koroner youn bakm ambulans, mobil youn bakm nitesi, Norve gibi dalk ve seyrek yerleim alanlarnda yaygn hava ambulanslar, Japon adalar arasnda hizmet veren deniz ambulanslar gibi arasna her gn yenileri eklenen ambulans tipleri de blge gereksinimlerine gre kullanlmaktadr.

Eitim :
82

Hasta acil salk hizmetleri hzla gelimekte olan bir sistemdir. 10 yl nce sadece hastanede yaplan defibrilasyon artk sadece ambulanslarda da bulunmamakta, eitilmi gnlller veya polislerin kullanabilmesi iin trafik direine monte edilmi halde bulunan otomatik defibrilatrler de hizmete girmitir. Avrupa topluluu ye lkelerde hastane ncesi acil salk sistemi personelinin en az 200 saat hizmet-ii eitim grm olmas gerektii kural getirilmi ve bununla ilgili olarak Hollanda ileri Bakanlnn ncln ettii "AT Felaket Tbb Eitim Program" oluturulmu, ilk etapta spanya Hastane ncesi Acil Salk Hizmetleri personeli eitilmitir.

Sistem ynetimi:

Hastane ncesi acil salk hizmetleri baz zellikleri nedeniyle zel bir ynetim sistemi gerektirmektedir. Farkl lkelerde kurulmu sistemlerde yer alan ynetim elemanlarndan rnek verilecek olursa;
Olay yerindeki ATT telsiz ve telefon tbbi mdahale danmanl yapan

danman hekimler,
Triaj yneticisi, tedavi-stabilizasyon yneticisi, transport yneticisi, olay

yeri yneticisi gibi, grevleri nceden tanmlanm ynetici ekipleri,

Tamir, bakm, malzeme temin ve datm gibi destek hizmetleri srdren

lojistik ekipleri, ar ve olgu kayd ile hasta/hasta yaknna telefonla ilk yardm danmanl protokoln ieren bilgisayar program ve danman salk personeli, Hastane, travma merkezleri, Hastane ncesi acil salk hizmetlerini birlikte yneten blge ynetim sistemi.

Sistem Finansman:

83

Hastane ncesi acil salk hizmetlerinin finansman, sistem kuruluu aamasnda devletler iin baz skntlar yaratmtr. Sistem finans iin farkl modeller benimsenmitir. Yerel Finans: l blge veya eyalet dzeyinde, yerel kaynaklarla salanan baz durumlarda zel veri (sinema bileti, piyango, gazete vb.) yada dk oranl prim toplama ile desteklenen finansman, Salk Sigorta Sistemi Finansman: ABDde devlet tarafndan ncelikli gruplara salk bakm gvencesi salayan HMO sistemi ile Medicaid ve Medicare gibi programlar ve salk sigortas tarafndan finansman, Ulusal Salk Sigorta Sistemi Finansman: ngiltere ve Almanyada olduu gibi ulusal salk sigorta sistemi iinde, belli aralklarla yenilenen bedellere gre Hastane ncesi acil salk hizmetlerinin giderleri ve yatrmlar karlanmaktadr. TRKYEDE ACL SALIK HZMETLER YAPILANMASI Trkiyede acil salk hizmetleri ilk kez 1986 ylnda 3 byk il (Ankara, zmir, stanbul) de 077 nolu telefon ile ulalan bir hizmet a olarak kurulmutur. Salk Bakanlnn nerisiyle; illerde vali bakanlnda, il salk mdrl, bykehir belediye bakanl ve illerdeki devlet hastanelerinin bahekimlerinin katlm ile 077 Hzr Acil Servisi adyla hizmet verilmeye balanmtr. Bykehir belediyesi src, ara, telsiz haberlemesi olanaklar, akaryakt, tbbi malzeme ile acil yardm istasyonlar ve ar karlama merkezi iin yer tahsis etmitir. Salk Bakanl ise salk personeli ve ksmen tbbi malzeme salamtr. Hizmetin kurulu aamasnda hekimlerin bir ksm Ankarada hizmetle ilgili eitim alsa da hem ierik olarak yetersiz olmutur, hem de sistemde alan tm hekimlerin eitim almas salanamamtr. Bu dnemde verilen hizmet; telefon numarasnn aklda kalc olmas ve yaygn duyuru yaplmas nedeniyle youn taleple kar karya kalmtr. Ancak hizmetler daha ok tamaclk arlkl olarak srdrlmtr ve aslsz ihbar oran da olduka yksek oranda gereklemitir.

1994 ylnda Salk Bakanlnn balatt bir proje ile hizmet, 112 nolu telefonla ulalan 112 Acil Yardm ve Kurtarma Hizmetleri olarak gelitirilmitir. ncelikle 3

84

byk ildeki hizmetlerin iyiletirilmesi ve bununla birlikte 4 ilde daha 112 acil yardm hizmetlerinin kurulmas hedeflenmitir. 1998 yl iinde de, yl sonu itibar ile 49 ilde sistemin kurulmas almalar balatlmtr. 1994te balatlan projede, temel yaam destei ambulanslar alnm, telsiz a yenilenmi, telefon santral oluturulmu ve yeni acil yardm istasyonlar kurulmutur. Bu almalar tmyle Salk Bakanlnn kaynaklar ile srdrlm, belediye destei alnmamtr.

Proje erevesinde ynetim yaps da yeniden oluturulmutur. Daha nceden merkezde Salk Bakanl Tedavi Hizmetleri Genel Mdrl, iller yatakl tedavi kurumlar ubesi tarafndan srdrlen ynetim hizmetleri, merkezde Temel Salk Hizmetleri iinde oluturulan Acil ve lk Yardm Daire Bakanl, illerde il mdrlkleri iinde ayr bir Acil Yardm ve Kurtarma Hizmetleri ubesine devredilmitir.

OLAAN DII DURUMLARDA ACL SALIK HZMETLER Olaand Durumlar : Rutin salk hizmetlerinin yetersiz kald, ek zel uygulamalara gereksinim duyulan tm durumlardr. Afet: nsanlar iin fiziksel, ekonomik ve sosyal kayplar douran, normal yaam ve insan faaliyetlerini bozarak ya da kesintiye uratarak topluluklar etkileyen; doal ve ya insan yaps kkenli olaylardr.

KTLESEL TIBB ACL OLAYLAR

6 veya daha fazla hasta 5 veya daha az hasta ile sra d koullar Olayn boyutlarnn iki ambulansn hizmet kapasitesini amasdr.
Olay Ynetimi Bildirimle Balar.

BLDRM ALINDIKTAN SONRA YAPILMASI GEREKENLER;

Olay dorulamak,

85

 Olayn byklne gre harekete geirilmesi gereken salk ekibi

saysn belirlemek ve ynlendirmek.

Olayn tipine gre salk ekipleri dnda harekete gemesi gereken dier
kurumlar belirlemek ve olay hakknda bilgi verip ynlendirmek.

st yneticilere olayla ilgili bilgi vermektir.

OLAY YERNE LK SALIK EKB ULATIKTAN SONRA; Olay yneticisi ekipte grevli en kdemli hekimlerden, triaj ve olay ynetimi konusunda eitim alm ve deneyimli olandr. Grevi bir st ynetici olay yerine ulaana ya da olay sonulanana dek srer.

OLAY YER YNETCNN GREVLER

Acil tp sistemi aktivitelerinin tm sorumluluunu stlenir. Tbbi kurtarma ilemlerini koordine eder. Olay evresini deerlendirir, olayn tipi ve olay yeri koullarna gre ek
acil salk ekibi ya da kurtarma ve gvenlik ekibi gereksinimi belirler.

Hastane ve dier sevk merkezlerinin durumu hakknda ald bilgiye gre

hasta sevkini dzenler.

Olay yerindeki dier ekiplerle ibirlii salar. Olayda grevli tm personelin gvenliini deerlendirir. Yneticilere olayn tbbi boyutuyla ilgili bilgi ve deerlendirmelerini
sunar.

Olay kronolojik srayla kaydeder.

OLAY YNETMNDE ZLENECEK YOL 1. lk ulaan salk ekibi olay yeri ynetimini stlenir ve gvenilir bir blgede bulunur. lk birim tama grevi yapmaz. Blgede varsa ve iletiim kurulabiliyorsa 112 komuta kontrol merkezi, dier salk birimleriyle iletiimi yrtme grevini

86

stlenir, yoksa ya da iletiim kurulamyorsa elde bulunan iletiim aralar ile gereken birimlerle balant kurulmaldr. 2. Mmkn olduu kadar hzl bir ekilde hasar kontrol ve evrede oluan zararlarn azaltlmas almalar balamaldr. Bu nedenle, olay yerinde bulunan dier kurtarma ve gvenlik birimleriyle ibirlii yaplmas gereklidir. Olay yeri gvenli deilse triaj ve hasta bakm ertelenebilir. 3. Olay yeri gvenliyse olay yerinde, deilse gvenli bir blgede triaj alan kurulur. Yryebilen hastalar gvenli bir blgeye ynlendirilir. Yryemeyen ilk hastadan triaj balar. Triaj alan, hastalar ambulanslara alnmadan nce triajlar tamamlanacak ekilde dzenlenmelidir. Yarallar, yaralanmalarnn ciddiyetine gre belirlenecek bir srayla enkazn yaknndan mmknse uzaklatrlmaldr. 4. Olay yerine gelecek ambulanslar iin bir bekleme alan belirlenmelidir. Bu ekipler tedavi ve tamada grev alrlar. Ambulanslar triaj alanna girmeden hasta younluunu azaltmak iin hemen transporta balamaldr. 5. Olay yerine ilk ulaan ekipteki triaj ve olay ynetimi konusunda en deneyimli ve eitimli hekim triaj sorumlusu olur. Olay sonulanana dek bu grevi devam eder. Triaj sorumlusu yaral tedavisini stlenmez, ancak tedavi ve tanmasn dzenler. Kendini tantc bir giysisi olmaldr. 6. Olay ynetim merkezi, hangi ambulansn hangi hastaneye vaka tayacan belirlemeli, kaydetmeli, bu srada hastanelerin bakm kapasitelerini de deerlendirmelidir. Hastalar bakmlarn srdrecek bir hekim yada hekim-d salk alan eliinde sevk edilmelidir. 7. Olaydan etkilenen/yaralananlarn yaknlarn bekletmek zere bir alan

belirlenmelidir. Bu alandan sorumlu bir grevli belirlenmeli ve hasta yaknlarna salkl bilgi ulap ulamadn kontrol etmelidir. Ayrca, hasta yaknlarnn acil salk sorunu olduunda bakm salanmaldr. 8. Gnlllerin salk, itfaiye ve gvenlik gibi ekiplere yardmc olmas salanmaldr. Bu yardm, ekipleri kendi ilerinden alkoyan, baka hasta ya da ie ynelmesini engelleyen ilerle snrl olmaldr. 9. Tedavi edilen hastalarn nceliklerine gre sevkini salamak zere bir tama alan oluturulur ve yollarn ak kalmas salanr. Bu alan yarallarn birinci triaj tamamlanp tedavisi olduktan sonra tama iin sevk edilecei yerde olmaldr. Hasta bu alana tayacak olan ambulanstan nce ulam olmaldr. Hastalar; en yakn merkeze deil travma derecelerine uygun merkeze sevk edilmelidir.
87

10. Triaj alanna yakn bir yerde, geii engellemeyecek ekilde bir tedavi alan belirlenir. Ambulansta yer alan malzeme ve ekipmanlar, tedavi alanna yakn bir yerde bulunmaldr. Acil salk ekibinden bir kii bu malzemelerden sorumludur. 11. Yarallarn olay yerinden sevki tamamlanana dek, llerin nakli yaplmayaca iin, gzden uzak bir blgede geici morg oluturulmal ve bir sorumlu belirlenmelidir. 12. Kurtarma almalar gecikebilir veya uzayabilir. Acil salk ekibi kurtarmay yakndan izlemelidir. Bylece kurtarma bittikten hemen sonra triaj ve tedavi hemen balatlabilir. 13. Hastaneye ulaan ambulans varsa ve iletiimde rol sryorsa 112 komuta kontrol merkezi ya da olay ynetim merkezi ile balant kurarak, olay yerine dnmesinin gerekip gerekmediini renir. Dnmesi istenirse, dnd anda, olay yneticisini bilgilendirir.

88

TRAJ
Dr. Kevser Vatansever *

Franszca bir szck olup sraya koyma, seme anlamndadr. Hastalara bakm hizmetinin, gereksinim veya hastaln ciddiyeti temelinde salanmasdr. Birden ok hasta bulunduunda, hasta bakmn ve mevcut kstl olanaklarn kullanmn ncelik srasna gre dzenlemeyi tanmlar. Yarallara etkili mdahale etmek iin yeterli sayda hekim ya da hekim-d salk personeli varsa triaj uygulanmaz. Triaj; hastalara bakm hizmetinin, gereksinim veya hastaln ciddiyeti temelinde salanmasdr. Birden ok hasta bulunduunda, hastalklar ve mevcut kstl olanaklarn kullanmn ncelik srasna gre dzenlemektir.

Olay yerine ilk ulaan hekim triaj sorumlusudur ve triaj balatmak, bal olduu merkezi arayarak daha fazla malzeme ve personel istemekle ykmldr. Yetersiz malzemeyle etkisiz kalmaktansa, daha fazla malzeme ve personel sevk edip, daha sonra fazla gelenleri geri gndermek daha iyidir.

Triaj iyi tanmlanm, kat stratejilere gre yaplmaldr. Olay yerindeki hastalarn tmnn sevki salanana dek triaj devam etmelidir.

Olaand durumlarda triajn faydalar nelerdir? 1- Olaydan etkilenenlerin hayatn ya da organlarn kurtarabilmek iin tbbi bakm nceliklerini belirlemeye karar verir, dolaysyla istenmeyen ve kurtarlabilecek kayplar engellenmi olur. 2- Hafif yaralanmalarn getirdii tbbi bakm yk azaltlr. Triajdan sonra olaydan etkilenenlerin sadece %10-15i hastanede tedavi edilir. 3- Yarallarn hastanelere doru bir ekilde ve uygun koullarda sevkine olanak verir.

zmir Salk Mdrl, zkanlar salk Oca

89

Kural-1: Yaralnn ilk tbbi deerlendirmesi ve ncelikli yaam kurtarc ve sakat kalmay nleyici tedavisi olay yerinde balamaldr. kaza yerinde yaplacak uygulamalarn boyutu tartmaldr. Hava yolu kontrol, solunumun salanmas, da kanamalarn durdurulmas salanmaldr. Bunun dnda krklar basite atellenmeli, ancak bunun tesine gidilmemelidir. Bir aratrmaya gre olay yerinde yaralya sv taklmas ve infzyonun ayarlanmas ortalama 11 dakika almaktadr. Kabul gren yaklam, yaral durumuna uygun travma merkezine 20 dakikadan nce

ulatrlabiliyorsa, olay yerinde sv takma, infzyon ayarlanma, ila tedavisi ile vakit kaybedilmemelidir. Kural-2: Asl tedaviye mmkn olduu kadar erken balanmaldr. Hastann tedavi grecei travma merkezi/hastane dendiinde en yakn merkez deil yaralanma derecesine uygun tedavi merkezi anlalmaldr. Kural-3: Triaj, hastann ulat her tbbi basamakta yaplr. Alanda triajla ncelii belirlenip sevk edilen hastalara hastaneye geldiinde nce acil serviste sonra youn bakmda tekrar triaj uygulanr. Kural-4: Triaj uygulamas srasnda, nceden tanmlanm grevler erevesinde net bir grev paylam yaplmaldr. Triaj sorumlusu tedavi uygulamalarna ynlendirir ancak kendisi giriimde bulunmaz. Triaj sorumlusu olay yerini inceleyip ABC kuralna gre tbbi yardma gereksinimi olanlar belirler. Yaral saysn bildirir, blge hastanelerinin uyarlmasn ister. Ana kural; varolan olanaklarla en ok sayda hastaya en iyi bakm salamaktr. Triaj sorumlusunun bir dier nemli grevi de hasta kaydnn tutulmasn salamak/yapmak ve sevkleri ynetmektir.

lk deerlendirmede, triaj sorumlusu hava yolu, solunum ve dolam/kanama sorunu olmayanlar eler. Bu srada dier ekiplerin ve malzemelerin blgeye ulamal ve triaj ncelii belirlenen hastalarn tedavisine balamaldr. Triaj sorumlusu tedaviye katlmaz, blgede baka yaral olup olmadn kontrol eder ve ikinci tur triaja balar. Bu srada havayolu, solunum ve dolam/kanama sorunun olan ve daha ileri dzeyde bakma acil gereksinim olan olgularn sevki iin hazrlk balar. Triajda ikinci kural; Hayatn kurtarlmas, extremitelerin kurtarlmasndan nce gelir.

90

nc tur triaj, hayat tehdit eden yaralanmalar kontrol edildikten sonra yaplr. Hastann sistemik muayenesi olabildiince yaplr, omurga zedelenmesi, byk veya ak krklar, yank ve batn travmalar tehis edilir. Her hasta her turda deerlendirilir. Durumunda deiiklik olup olmad saptanr. Hastalarn triaj kodu hibir zaman drlmez, ancak durumunda bozulma varsa triaj kodu ykseltilebilir.

Genel olarak, hastalarn sralanmas veya ncelikli olanlarn belirlenmesi, balangta lk Yardmn ABC kuralna gre yaplmaldr. stisnalarla ok karlalsa da, havayolu salanmas sorunu olan hastalar ncelikli olmaldr, nk havayolu ak deilse yaam ok ksa srede tehlikeye girer. Bu nedenle solunumun var olup olmadndan yada doku oksijenlenmesinin olup olmadndan emin olunmaldr. Ardndan dolam deerlendirilmeli ve varsa kanama durdurulmaldr. ou hastada bu ncelikler bakmn aciliyetini belirlemede temel oluturur. LK DEERLENDRME VE RESSSTASYON (ABD Cerrahlar Kolejinin nerisi; ABCDE Kurallar dizisi)

A: Airway: st havayolunun salanmas ve servikal spinay da koruyarak idame ettirilmesi. nce hastann konuup konuamad deerlendirilir. Hava yolu aksa solunumu ve dolam deerlendirilir. Solunumu olmayan bilinsiz hastalarda hava yolu salamak iin entbasyon gerekir. Servikal spina kontrol edilerek mmkn olduu kadar hzl bir ekilde laringoskopla oral entbasyon uygulanr. Hastaya oral entbasyon uygulanamayacaksa nasal entbasyon iin uygulama kontrendikasyonu olup olmad deerlendirilmeli, kaide kr, otore, rinore, maksillofasial krk olup olmad bilinmelidir. Hava yolunu deerlendirme ve ama ilemleri srerken, travma sonrasnda bilin bozukluu saptanan her hastann servikal spinal yaralanmas varm gibi kabul edilir. Bu nedenle servikal immobilizasyon salanmaldr. Radyolojik olarak servikal spinann durumu aydnlatlana kadar immobilizasyon srmelidir. B: Breathing: Solunumun deerlendirilmesi ve salanmas. Havayolu salanp ventilasyon baladktan sonra inspeksiyon, palpasyon, oskltasyon ve perksyonla gsn durumu deerlendirilir.

91

C: Circulation: Kapiller geri dolum, nabz ve/veya kan basnc deerlendirilir, dzeltilir varsa kanama durdurulur. Varsa kanama durdurulur. Da kanamalar direk basyla kontrol edilmelidir. Baarl olmazsa, tansiyon aleti manonu sistolik basncn altnda bas olacak ekilde iirilerek turnike uygulanr. D: Deficits of Neurologic Function: Hastann nrolojik fonksiyon bozukluklar deerlendirilir ve tedavisi balatlr. Travmann yan sra, S.S.S. depresyonuna yol aan ve tedaviyle abuk geri dndrlebilecek olan hipoglisemi, opiat overdoseu gibi durumlar, ayrca postiktal dnem bulgular, nceden varolan fel gibi durumlar bilin deerlendirmesini zorlatran faktrler gz nnde bulundurulmaldr. E: Exposure Assessment: Hasta tam soyularak genel durumu ayrntyla deerlendirilir.

SEKONDER DEERLENDRME

lk tur triaj yaplp hastalarn temel bakmlar salandktan sonra uygun gaz exchangei, sv replasmannn balatlmas ve daha ayrntl bir deerlendirme gerekletirilmelidir. Ayrntl deerlendirmenin ba ve extremitelerden balamasnn daha uygun olduu gsterilmitir. Solunum yetersizlii olan kaskl hastalarda baboyun immobilizasyonu salanmadan kask kartlmamal, bir kii ba ve boyunu desteklemelidir. Ba-yz kontrol edilip deformite ve kanamalar not edilmelidir.

TRAJ SINIFLAMASINDA CRAMS KURALI

CRAMS=

Circulation-dolam,

Respiration-solunum,

Abdomen,

Motor

Function, Speech-konuma. Dolam; 0 = Kapiller geri dolum yok veya sistolik kan basnc 85 mm.Hg. nin altnda, 1 = Gecikmi kapiller geri dolum veya sistolik kan basnc 85-99 mm.Hg. 2 = Normal kapiller geri dolum veya sistolik kan basnc 100 mm.Hg. nin zerinde.

92

Solunum; 0 = Yok 1 = Anormal (zorlu, yzeysel veya 35/dk. zerinde), 2 = Normal

Abdomen; 0 = Tahta batn, yelken gs veya gs ya da batnda derin delici yaralanma, 1 = Batn veya gs hassas, 2 = Batn veya gs hassas deil.

Motor fonksiyon; 0 = Vcutta hi tepki yok, 1 = Sadece arl uyarana yant var, 2 = Normal olarak emirlere uyuyor.

Konuma; 0 = Yok veya anlalmaz sesler, 1 = Kark veya sama konuma, 2 = Normal/oryante.

TRAJ KODLARI

SYAH; En son srada bakma alnr. Ya ldr ya da hayatta kalma ans dktr. Kaynaklar snrl, var olan olanaklar kurtarlabilir hastalar iin kullanlmak zere bu hastalar feda edilmelidir.

93

*20 dakikadan uzun sredir nabz olmamas (souk suda boulma veya ciddi hipotermi dnda) * Gvdenin amputasyonu * Multitravma, krklar ve solunum arrestiyle birlikte yksekten dme. * Tam vcut yan

KIRMIZI; Acil bakm ve sevk ncelii vardr. Olay yerinde tedavi balatlmal ve olabildiince abuk sevk edilmelidir. Bu grupta deerlendirilecek hastalar; * Havayolu ve solunum glkleri, * Respiratuar arrest veya hava yolu tkanmas * Geni veya komplike yank * O anda gzlenen kardiyak arrest * ok * Kontrolsz ciddi arter kanamas * Solunum yolu yan * Stabilize servikal spina yaralanmas * Tansiyon pnmotoraks * Bilin kaybyla birlikte ciddi kafa travmas * Ak gs veya abdominal yaralanma * Medikal hastalklarn komplikasyonlar (gebelik, kardiyak hastalk, diabet, fel, hipotermi, zehirlenme) * Femur kr *Distal nabz alnamayan extremite krklar *Diabet ve komplikasyonlar, zehirlenme, kalp hastal, gebelik gibi durumu ciddiletiren tbbi zellikler

94

SARI Orta derecede ncelikleri vardr. Tedavi ve sevkleri geciktirilebilir. * Spinal yaralanma olan veya olmayan srt yaralanmas * Orta derecede kan kayplar * Komplikasyonsuz yanklar * Ak veya multipl krklar * Stabil abdominal yaralanma * Gz yaralanmas * Stabil ila doz am

YEL Dk ncelikli yaralanmalardr. Yryen yaral olarak tanmlanabilir. Basit krklar, burkulma, kesi, yumuak doku travmas, dier nemsiz yaralanmalar bu gruptadr. * Minr laserasyon veya yumuak doku yaralanmas * Minr veya basit krk * Burkulma

95

TRAJ EGZERSZ

1- Erkek, 50 yanda, hareketsiz, yant vermiyor, apneik, nabz yok, ak kafa yaralanmas, gs ezilmesi, TRAJ KODU (..............) 2- Kadn, 30 yanda, hareketsiz, bilin kapal, solunumu dzenli ancak hrltl, nabz dzenli ve hzl, kapiller refill: 2 sn. altnda, TRAJ KODU (..................) 3- Yal kadn, uyank, emirleri izliyor, solunum sknts yok, nabz iyi, bacakta ar ve ekil bozukluu var, kapiller refill: 2 sn., TRAJ KODU (................) 4- Erkek, 10 yanda, hareketsiz, fasiyal travma var, azna kan dolmu, solunum 12/dk. zor ve hrltl, kapiller refill.:2 sn. altnda, TRAJ KODU (.....................) 5- Kadn, gebe, konfuze ancak konuuyor, kapiller refill.: 2 s. altnda, ayakta, TRAJ KODU (.....................) 6- Erkek, 60 yanda, bilinci yerinde, uyank, sigara iiyor, TRAJ KODU (.....................) 7- Gebe, aktif doumda, solunum sknts yok, kemik yaralanmas yok, kapiller refill.: 2 sn altnda, TRAJ KODU(.................)

8- Kadn, 12 yanda, wheezing var, solunumu 30/dk. zerinde, siyanoze, emirleri yerine getiremiyor, nabz iyi, TRAJ KODU (.....................)

9- 5 yanda, solunum 30/dk., emirleri izliyor, enede laserasyon var, duda imi, TRAJ KODU (..............) 10- Kadn, adolesan, solunum 30/dk. altnda, emirleri izliyor, yaknmas yok, TRAJ KODU (.....................) 11- Erkek, 50 yanda, solunum 30/dk. zerinde, nabz yok, emirleri izleyemiyor, bilateral femur kr, TRAJ KODU (.....................)

12- Kadn, 60 yanda, solunum 30/dk. altnda, nabz yok, emirleri izlemiyor, kafatas deformitesiyle birlikte enseden abondan kanama, TRAJ KODU (.....................)

96

TRAJ SINIFLAMASI SINIF Hafif Yaral (Minor) (Walking Wounded) Geciktirilebilir Yaral (Delayed)

RENK YEL

TANIM nemli tbbi tedavi gerektirmeyen, yarallara yardm edebilen Ciddi fakat annda tedavi gerektirmeyen

RNEK dier Syrk ve yzeyel deri yaralanmalar 1. ve 2.derece yanklar Solunum glne neden olmayan gs yaralanmas, oka neden olmayan delici karn ve gs yaralanmas krklar, komplikasyonsuz kafa travmas, turnike ile kontrol edilebilen kanamalar Masif kanama, ok, solunum yolu obstrksiyonu, tansiyon tipi gs yaralar, zehirli maddelerle kontaminasyon Masif amputasyon, kraniofasial ar laserasyonlar

SARI Yaam kurtarc, hzl, annda tedavi gerektiren Ar Yaral (Immediate) KIRMIZI Umutsuz Yaral (Decased) SYAH lm yada lmek zere

97

AFETLERDE ACL SALIK HZMETLER VE 112

Dr. H. Fazl NAN*

Afetler; doal yada doal olmayan ani bir olay sonucunda ok sayda insann yaralanmas yada lmesi veya mal ve mlkn zarar grmesine neden olan olaylardr.

Bir afet ile karlaldnda ortaya kan sorunlarla nasl baa klaca o an dnlerek bulunamaz. Kurtarma, ilk yardm, nakil, haberleme, malzeme ak ile rgtlenme ve hareket kalplarnn mutlaka nceden planlanm olmas gerekir. Bu dzenlemede rol stlenecek her birey nerede, ne zaman, ne yapacan nceden ok iyi bilmek zorundadr. Aksi takdirde dzen ve ibirlii yerine bir kargaa ortam ortaya kar ve yaplmas gereken iler gecikir.

Doal afetlerde nlenebilecek yaralanma ve lmler lkemizde dier baz gelimi lkelere oranla daha ok olmaktadr. Bu nedenle koruyucu hekimlikte geerli olan birinci, ikinci ve nc korunma eleri afet durumlarnda da geerlidir. 1. Birincil korunma felaket ncesinde yaplr; - Normal durum - rgtlenme - Korunma - Hazrlk 2. kincil korunma felaket annda yaplr; - Etki - Mdahale 3. ncl korunma felaket sonrasnda yaplr; - Rehabilitasyon - Yeniden yaplanma - Normal durum

Salk Bakanl, Temel Salk Hizmetleri Genel Mdrl

99

Birincil Korunma :

Afet dnemlerinde acil salk hizmetlerinin dzenli bir ekilde yrtlebilmesi iin afet ortaya kmadan u hazrlklarn yerine getirilmesi zorunludur: 1. Afet dnemlerinde faaliyete geecek salk ekiplerinin yarallarn says yada afetin byklne gre kademeli olarak devreye girecek afet master planlarnn yaplmas, lke afet planna uygun il afet planlar, ilin risk faktrleri ve dier afet plan bileenleri gz nne alnarak uygulanabilir planlama yaplmaldr. Planda afette grev alacak birimlerin ve kurumlarn grevleri net olarak belirlenmelidir. 2. Afet hallerinde kullanlacak donanmlarn belirlenip afet tipine gre

standartlatrlmas, bu donanmlarn (kiisel malzemeler ve koruyucular, haberleme sistemi, tbbi donanm standardize edilmi ambulanslar, yedek travma ekipmanlar ve sarf malzemeleri, vb.) iller dzeyinde stoklanmas ve mobil halde hazr tutulmas, stoklarn miad takibi, tedavi nitelerinin afet halinde kullanaca stok malzemenin bulundurulmas salanmaldr. 3. Afet ihbarndan sonra, daha nceden belirlenen Bakanlk kriz komuta merkezinin devreye girerek koordinasyon, haberleme ve komuta kademelerini stlenmesi, il afet planlarnda kriz yneticisinin belirlenmesi ve gncelletirilmesi, kriz blgesine dndan gelenlerin konumunun ve yetkilerinin net belirlenmesi, afet ynetiminde salkla ilgili ilerin salk kriz yneticisi tarafndan ynetilmesi ve idarecilerin grev tanmlarnn yaplarak afet planndaki rollerinin tanmlanmas gerekir. 4. Hastanelerin acil hizmetler bakmndan afet durumlarnda kapasitelerinin artrlmas iin gerekli planlarn hazrlanmas, afetin byklne gre devreye girecek devlet hastaneleri, niversite ve zel hastanelerin isimleri ve ayracaklar yatak saylarnn nceden belirlenmesi gerekir. 5. Salk personeli ve afet yneticilerinin afet planlar konusunda srekli hizmet ii eitim programlar ile kurtarma, ilkyardm, acil yardm, haberleme, gerilim altnda alma, triaj, temel yaam destei ve tama teknikleri, yasal sorumluluklar konularnda bilgilendirme ve uygulama eitimleri yaplmaldr. Senaryolar oluturulup bu afet programlarnn tatbikatlarla uygulanmas gereklidir. Eitici eitimleri yaplmas iin paket programlarn oluturulmas, ilk

100

yardm, temel yaam destei ve tama teknikleri konular bata olmak zere halkn (iiler, renciler, src adaylar, vb.) ve resmi kurumlarda alanlarn eitimi salanmaldr. Eitimler blgesel risklere gre ynlendirilmelidir.

Afet durumlarnda tbbi yardm profesyonellik gerektiren, uyulmas zorunlu kurallar, lojistii, eylem planlar olan, dzenleme ve koordinasyon arlkl bir bilimsel alandr. zellikle deprem gibi byk felaketlerde kargaa iinde hizmet sunmamak ve panik yaratmamak iin planl bir hazrlk dnemi gerekmektedir. kincil Korunma :

Afet durumlarnda ikinci aamada acil tbbi mdahaleler yer alr. kincil korunma afet srasnda ve afetten sonra alnan nlemleri ierir. Aslnda afet srasnda ve hemen sonrasnda resmi kurumlarn ve yardm kurulularnn yapabilecei eyler de snrl kalmaktadr. nk afet srasndaki lm ve yaralanmalarn byk ksm ilk birka saatte olmaktadr. Deneyimler afetten sa kalanlarn %75'inin afetten 30 dakika sonra kurtarma ve enkaz kaldrma almalarna baladn gstermektedir. En erken ve etkin yardmn bu ekilde yerel halk tarafndan salanyor olmas, afet ncesi hazrlk ve eitimin nemini bir kez daha vurgulamaktadr.

Kurtarma ve acil tbbi mdahale hizmetlerinin ynetiminde ok nemli drt unsur mevcuttur.

Assessment (Durum deerlendirmesi) Coordination (Koordinasyon) Communication (Haberleme) Command (Kumanda etme, ynetme)

101

AFETLERDE DURUM DEERLENDRMES

Afet blgesine ilk ulaan ilkyardm ekibi; kazazede says ve bunlarn yaralanma arlklar gibi n bilgileri hzla toplayarak kabaca felaketin boyutunu ve nemini kestirmek zorundadr.

Bu ilkyardm ekibi 112 ekipleridir. 112 ekipleri toplanan ilk bilgileri derhal komuta merkezine rapor etmelidir. Komuta merkezi tm ekiplerden gelen bilgileri toplar ve il kriz merkezine bildirir. Komuta merkezi ihtiyalarn neler olduunu acilen ortaya karmaldr.

Bu aamada bilgi toplama ve evrimini yapmakta ne kadar etkili olursanz daha sonra Bakanln salk yardmnn dzenlenmesi roln sergilemesi o kadar kolay olacaktr. Blgelerine ilk ulaan ekipler unlar yapmaldr:

- Durumun genel bir grnn elde etme. - En fazla riskte olan grup ve alanlar tespit etme. - Derhal karlanmas gereken hayati ihtiyalar tespit etme. - Mevcut kaynaklar deerlendirme - Kritik eksiklikleri tespit etme. Afetin iddetine, etkilenen alanlara, acil duruma dnme ihtimaline ve insanlar, evre altyap, hizmetler, mallar vb. zerindeki etkilerine baklmaldr.

Aadakilerle ilgili verilere ihtiya duyacaksnz:

- Etkilenen/ riskte olan nfus - Etkilenen yerlerin gvenlii ve ulalabilirlii - Nfus, yer deiimi ve g - Malzeme ve stoklarn durumu - Haberleme durumu

102

A. HTYALARIN DEERLENDRLMES Etkilenen nfusun hayati ihtiyalarna bakn ve salk durumunu deerlendirin. - Gvenlik - Su - Yiyecek - Barnma ve temizlik - Giyecek, battaniye ve gerekli ev aletleri

B. KAYNAKLARIN DEERLENDRLMES ncelikle elimizdeki kaynaklarn ne olduunu deerlendirmek gerekir. - Gvenlik, su, yiyecek, barnak ve temizlik, battaniye, - Gzetim ve salgn hastalkla mcadele. souk zincir, laboratuar, gerekli ilalar salk enformasyon sistemi ve denetleme - A ve serumlar - Beslenme izlemesi ve teraptik besleme - Salk sevk ve destek birimleri - Enformasyon ve koordinasyon mekanizmalar - Lojistik - Haberleme

1. Her ekipman ve ihtiya maddesi iin yerel otoritelerin, ve ba gruplarnn kaynaklarn belirleyin. Kaynaklar mobilletirilecekse programlanm var zamanlarn belirleyin.

2. Kaynaklarn ani ve kritik eksiklikleriyle ilgili sonular karn. Grev iin kritik ve grevi destekleyici ihtiyalar belirleyin. htiyalarnz belirtirken gereki olun. KOORDNASYON

Komuta merkezi ilk giden ekiplerden alnan bilgiler dorultusunda ildeki kurtarma birimleri ile ortak allmas gereken kurulularn hizmetler arasnda koordinasyonu salamaldr.

103

1- ldeki koordinasyon il kriz ynetim merkezi, salkla ilgili olarak sivil savunma, itfaiye, Kzlay, niversiteler, SSK, askeri birlikler, vb arasnda yaplmaldr. 2- Bakanlk ile koordinasyon salanmal, gnlk olarak rapor verilmelidir. HABERLEME VE LETM yi bir iletiim grevinizin baars iin hayati neme sahiptir Acil durumlarda telefon ebekeleri kullanlamayabilir. 112 Acil Salk Hizmetleri haberlemenin en temel birimidir. u anda lke genelinde 68 ilimizde faaliyet gsteren bu hizmetler telsiz sistemini kurmu bulunmaktadr.

Afet planlar hazrlanrken lke genelinde Bakanlmza tahsis edilen 5 frekansn btn telsizlere yklenmesi gerekmektedir. Yardma dier illerden giden ekipler il snrlarna girdii andan itibaren o ilin frekansn ayarlayarak komuta merkezi ile temasa gemelidir. NEML: Gvenlik sebebiyle, tam anlamyla bir iletiim sistemine sahip olmadan personelinizi araziye yollamayn. Acil bir durumda btn salk personeli telsiz kullanmann nemini tam anlamyla bilmelidir. Telsizlerin nasl alt letiim ebekesi kuruluu Telsiz kullanma ekilleri ar sinyalleri Parolalar Acil durumda ne yaplaca ve Afet ili tarafndan hangi frekanslarn kullanld

104

Felaket ilannn nceden belirlenmi yntemlerle duyurulmasndan sonra zaman yitirilmeksizin, genellikle birka dakika ierisinde, felaket planlarnda yazl olan biimiyle herkes kendi grevini bilmeli ve yerine getirmelidir. Sonu olarak felaket iin gerekli dzenleme otomatik olarak ortaya kmaldr.

KUMANDA Bu aamada 112 acil yardm komuta merkezinin u reaksiyonlar yerine getirmesi gerekir.

Planlama : Ekiplerin oluturulmas, triaj alanlarnn oluturulmas, seyyar hastanelerin kurulaca yerlerin tespiti, hasta nakil plannn yaplmas, ilden dier illere naklin planlanmas

Lojistik : alan personelin ihtiyalarnn salanmas, ambulans ekipmanlar ve sarf malzemeleri ve ilalarn temini, ve datm

Nakil : Blgesel hastanelere nakil, dier illere nakil

105

NSAN YARDIMDA MNMUM STANDARTLAR

Kader CENGZ KAYA, Dr. Trkan OUZHAN *

Afet; topluluklarn gnlk yaamlarn ok ksa srede alt-st eden, topluluun gsz kalp byk skntlara dmesine yol aan, genellikle insann kontrol dnda olan, ok sayda lme-hastalanmaya-yaralanmaya yol aacak iddette olaylardr. Yasal adan afet tanm iin kriter sz konusu olmaldr; Allm llerin stnde hasar olmas, Yerel yardm imkanlarnn yetersiz kald zarar meydana gelmesi, Olay yerine gnderilen ekiplerin tek elden koordinasyonu ve ynetiminin gerekmesi.

Afete ilikin baz saysal tanmlamalar da yaplmaktadr. rnein; bir blgede gnlk kaba lm hz 2/10.000 ise bu bir afet olarak kabul edilir. Ya da kabaca 10 zerinde l veya 100 kiiden fazla yaral olan olaylar afet olarak nitelenebilir. Trkiye'de grlen doal afetler Doal Afetin Tipi Deprem Sel Yzdesi %61 %14 Etkiledii Blgeler Tuz gl-Akdeniz aras hari, her yer Marmara hari, her yer, Dou Anadolu, Dou Akdeniz, Dou Karadeniz Orta Anadolunun baz ksmlar Tm orman blgeleri Dou Anadolunun baz ksmlar

Toprak Kaymas % 15 Kaya Dmesi Yangn %5 %4 %1

Salk Bakanl, Salk Projesi Genel Koordinatrl

106

Afet Yntemi; afetlerin nlenmesi ve zararlarnn azaltlmas amacyla;

nceden hazrlk, zarar azaltma, olaya mdahale, iyiletirme/rehabilitasyon ve yeniden ina/olaan duruma dn,

olarak ayrlan be ana safhasnda yaplmas gereken tm almalarn

esaslarnn ortaya konmas, ynlendirilmesi, koordine edilmesi ve etkili bir biimde uygulanabilmesi

iin toplumun tm kurum ve kurulularyla, kaynaklarnn ynetilmesi ve ynlendirilmesini gerektiren bir sretir.

Afetin byklne etki eden ana faktrleri ise aadaki gibi zetlemek mmkndr:

1. Olayn fiziksel bykl, 2. Olayn youn yerleme alanlarna olan uzakl, 3. Fakirlik ve az gelimilik, 4. Hzl nfus art, 5. Tehlikeli blgelerdeki hzl ve denetimsiz ehirleme ve sanayileme, 6. Ormanlarn ve evrenin tahribi veya yanl kullanm, 7. Bilgisizlik ve eitim eksiklii, 8. Toplumun afet olaylarna kar nceden alabildii koruyucu ve nleyici nlemlerin ulaabildii dzey.

107

Afet Sonras Tbbi Mdahale Ak emas :

FAZ I: ACL DNEM

OLAY

HABER ALMA

ARAMA

TRYAJ

KURTARMA/L K YARDIM

TAM BAKIM

ULATIRMA

HAZIRLAMA

FAZ II: YLETRME RUTN HZMETLER

REHABLTASY ON

TABURCU

Afetin ilk acil dnem oku atlatldktan sonra afetzedelerin uygun koullarda yaamlarn srdrmelerinin temini iin birok ulusal ve uluslararas kurum ve kurulu harekete gemekte ve eer bu yardmlar iyi koordine edilmez ve ynetilmezse Marmara depremi sonrasnda yaadmz kaos ve ikincil afet denebilecek durumlar ortaya kmaktadr. 17.943 l, 48.899 yaral, 600.000 evsiz ve yaklak 14 milyar dolar maddi zarara neden olan son depremlerde yaanan skntlar hatrlatmak gerekirse; ok sayda yardmsever kii ve kurulu, ok sayda ama nitelik adan uygunluu tartlabilecek yardm malzemesi ile blgeye adeta akn etmi ve bu nedenle yaanan ulam sorunu, yardm malzemesinin uygun koullarda depolanmas ve datmnda yaanan olumsuzluklar, gvenlik, hizmetlerin duplikasyonu yada baz yerlerde boluk olmas, gereksiz iyk ve igc sarfna, birok yiyecek ve giyecek malzemesinin, ilalarn kullanlamaz duruma gelmesine neden olmu ve iyi niyetle

108

yaplan bu yardmlar daha sonra evre sal dahil birok zarara ve ekonomik kayba neden olmutur. Bu yaananlar sadece lkemize zg deildir ve zellikle az gelimi ve gelimekte olan lkelerde ortaya kan afetlerde yaanan bir olumsuzluk olarak dikkati ekmitir. Bu olumsuzluklar bir nebze gidermek amacyla bir takm standartlarn oluturulmasna gerek duyulmu ve "Afete Mdahalede Asgari Standartlar ve nsani Yardm Szlemesi" (Sphere Project, 2000), "Afetlerde 10.000 Kiiye Yetecek la ve Tbbi Malzeme Listesi" (WHO, 1998) gibi kitaplar ortak bir dil yaratmak, etkili ve uygun bir yardm salamak amacyla hazrlanmaya balanmtr. Bu kitaplardan ilkinin Trke basks Salk Bakanl, Salk Projesi Genel Koordinatrl (SPGK), ngilizce/Franszca ve spanyolca basklar sphereproject.org adresinden, ikincisinin Trke basks ise TTB, ngilizce ve Franszcs WHO'dan temin edilebilir. Benzer almalar lkemizde de gerekletirilerek afete mdahale stratejileri gelitirilmeli, afet durumlarnda arama-kurtarma, ilk yardm, psikososyal destek, eitim gibi konularda da standartlar gelitirilmelidir. SPHERE PROJES

Uluslararas ibirlii ile 60 lkeden 228 adet organizasyondan toplam 800 kiinin iki yllk alma sreci sonucunda ilk rn olarak bir el kitab (Afete Mdahalede Asgari Standartlar ve nsani Yardm Szlemesi) ortaya karlmtr. Bu almaya; nsani yardmn kalite ve sorumluluunu gelitirme gayreti, Rwanda'da 1994 ylnda yaanan i sava/soykrm srasnda ok sayda ba ve yardm rgtne ramen yaanan baarszlk ve gereksiz lmler, Afetlerin karmaklnda art, Afetlerin sklk ve saysnda art, Ve afetlere mdahalede farkl baar ltleri ve standartlarla alan kii ve rgtlerin saysnda art,

nedeniyle ihtiya duyulmutur.

109

Kitap hazrlanrken nsani Yardmn aadaki ilkelerin nemi zerinde zellikle durulmu ve standartlar bu ilkelere sadk kalnarak gelitirilmitir: Onurlu/Saygn yaam hakk: (1948 nsan Haklar Evrensel Beyannamesi) Her insann iyi bir yaam srmeye hakk vardr. Her insann temel standartlarda yaamaya hakk vardr. Her insann kendine ait tehlike azaltma ve hazrlk faaliyetlerinde desteklenme hakk vardr. Savaanlar ve savamayanlar arasndaki ayrm: (1949 Cenevre Anlamas ve 1977 Katma Protokol) atmalara aktif olarak katlanlarla, dorudan bir rol olmayanlar arasndaki ayrmdr. nsani Yardm atan taraflardan birinin yararna sonu douracak ekilde planlanmamaldr. Geri gndermeme ilkesi: (1951 Mltecilerin Stats Hakknda Anlama) Hibir mlteci yaam yada zgrlnn tehdit edildii bir lkeye gnderilmemelidir.

Kitap aadaki be ana alanda standartlar sunmaktadr: 1. Su temini ve sanitasyon, 2. Gda Yardm 3. Beslenme, 4. Barnak ve yerleim yeri 5. Salk hizmetleri

Her konu kendi iinde; 1. Asgari Standartlar: Programlar planlayabilmek iin evrensel bir sabit noktadr. rnein; Toplumun beslenme ihtiyac karlanmaldr. Afetten etkilenen topluluk yardm programnn tasarm ve uygulamasna katlmak iin olanaa sahip olmaldr. Yerleim yerinin seimi ve planlamas tm toplum iin yeterince kiisel zgrlk ve gven duygusu salayc olmaldr. 2. Temel ndikatrler: Standartlara ulalp ulalamadn gsteren iaretlerdir. Kalitatif veya kantitatif olabilir. rnein;

110

Kzamk asnn saha destei %15 israf ve %25 yedek olarak hedef kitlenin %140'na yetecek ekilde olmaldr. Yerleim yerinin meyili byk drenaj ve erozyon kontrol nlemleri alnmad ise %7'den fazla olmamaldr. Personel ve gnlller cinsellik konusunda afetzede toplulukla ilgili bilgiye sahip olmal ve cinsel iddet vakalarn nasl bildireceklerini bilmelidir. Yerleim alan kii bana 45 metrekare alan temin etmelidir. Bu yol, okul, iyeri ve benzeri alanlar da kapsar. Ancak tarm alanlar dahil deildir. Yerleim alan insanlarn fiziksel gvenliini tehdit edebilecek tehlikelerden yeterince uzakta oluturulur.

3. Ve alnan derslerin ve gemi afetlerde edinilen tecrbelerin paylam iin rehber notlardan olumaktadr. rnein; ilebilirlik: Tat salk iin direkt bir sorun deildir, ancak gvenli suyun tad tketiciler iin iyi deilse, onlar gvenli olmayan kaynaklardan su iebilirler ve kendilerini riske atarlar. Mevcut sosyal yap korunmal ve zellikle kadnlara deiik konularda danlarak, onlarn insani yardm giriimlerine katlmalar salanmaldr.

Bu haliyle Sphere insani yardm konusunda alan rgtler arasnda onlarn zgnl ve bamszln bozmadan ortak bir dil gelitirmeyi, sorumluluklarn belirlemeyi amalayan, herkes tarafndan kullanlabilecek yol gsterici bir yntem olarak gelitirilmitir.

Sphere, bir afetle karlaldnda tm hayrseverlere ne yapacaklarn kararlatrrken u aamalara nem verilmesini nerir: 1. lk deerlendirme: Afetin boyutlarn anlamak, ncelikleri belirlemek, boluk ve tekrarlara olanak vermemek ve izleme iin temel bilgileri salama amacyla uluslararas seviyede kabul grm prosedrler kullanlarak blgeye varn ilk haftas iinde yaplmal ve dier kurulularla paylalmaldr. 2. Analiz: lk deerlendirme srecinde hzl bir ekilde toplanan, basitletirilmi, doru ve kullanlabilir veriler uygun istatistiksel yntemlerle analiz edilip
111

yorumlanmaldr. Aadaki konularda analiz yaplmaldr.

Toplumun sosyodemografik yaps Politik yap Ekonomik yap evresel unsurlar Afete kar yerel mcadele olanaklar ve stratejileri Yetkililer tarafndan braklan boluklar

Analizde logframe, kapasite-zayf nokta analizi, fayda-yarar analizi, SWOT analizi, problem ve zm aac, ztlklarn analizi gibi analitik gereler kullanlabilir.

3. Program planlama: Bu aamada rgtn kltr, grev sahas ve kapasitesiyle, analiz sonucu elde edilen bilgiler birletirilerek afete mdahale projeleri oluturulur. 4. zleme: zleme afet sonras yardm programnn ve stratejilerin etkili olup olmadn snamak ve daha etkili olmasn salamak amacyla yaplr. zleme belirli, llebilir, duyarl ve toplamas kolay ve periyodik olarak toplanan gstergelere gre yaplmaldr.

5. Deerlendirme: Bir projeyle ilgili verilerin belirli aralklarla tayini, analiz edilmesi ve kullanlmasndan ibarettir. zleme srasnda toplanan bilgiler bu aamada kullanlr. Hem izleme, hem de deerlendirme neden, ne, kim, ne zaman, nasl ve nerede sorularna cevap verecek ekilde yaplmaldr. Tm izlemedeerlendirme verileri ilgili taraflarla paylalmaldr ve tm aamalarda toplum katlm desteklenmelidir. Sphere ayrca sivil toplum rgtlerinin aadaki ahlak yasalarna uygun davranmasn, yardm eden ve alan hkmetlerin de bu rgtlerin almalarn kolaylatrc tedbirler almasn nerir.

112

Afete mdahale program kapsamnda Uluslararas Kzlha ve Kzlay rgt ve Sivil Toplum rgtleri iin Ahlak Yasalar 1. Btn lkelere nsani Yardmn ulamas hakk ve bunun salanmas, tm vatandalarca yararlanlmas gerekli olan temel bir insani ilkedir. 2. Yardmlar alclara din, rk ve milliyetlerine baklmakszn ve hibir ayrma gidilmeksizin verilmelidir. Yardm ncelii yalnzca temel ihtiyalara gre ayarlanmaldr. 3. Yardm belirli bir din ya da politikay desteklemek iin kullanlmamaldr. 4. Hkmetin d politika arac olarak hareket etmemeye allmaldr. 5. Geleneklere ve kltre saygl olunmaldr. 6. Afete mdahalede, yerel olanaklar deerlendirilmeye allmaldr. 7. Kurtarma yardm ynetiminde programdan yararlananlar da kapsayan yollar bulunmaldr. 8. Kurtarma yardm temel gereksinimleri karlayabildii kadar gelecekteki zararlar da azaltmaya almaldr. 9. Kendimizi hem yardm arayp bulma hem de kabul ettiimiz kaynaklardan sorumlu tutmalyz. 10. Tantm ve reklam faaliyetlerinde afet kurbanlarn acnacak birer obje olarak deil, onurlu bir insan varl olarak grmeliyiz.

Afetten etkilenmi lkelerin hkmetlerine neriler

1. Hkmetler Kamu Yararna Sivil Toplum rgtlerinin (KYST) insani, bamsz ve tarafsz eylemlerine sayg gstermeli ve kabul etmelidir. 2. Yerel hkmetler KYST'larn afet madurlarna hzl bir ekilde ulamasn kolaylatrmaldr. 3. Hkmetler afet esnasnda bilgilendirme ve ba malzemelerinin zamannda ulatrlmasn kolaylatrmaldr. Yardm malzemeleri ve ekibi bir lkenin ticari yarar ya da kazanc iin deil yalnzca insanlarn aclarn azaltma amacn gderek getirilmelidir. 4. Hkmetler planlama hizmeti ve afet bilgilendirmesinde ortak bir dzenleme salamaya abalamaldr.

113

5. Silahl atma durumunda kurtarma almalarnda uluslararas insan hukukuna uygun koullar hakim olmaldr.

Yardm veren hkmetlere tavsiyeler

1. Yardm veren hkmetler Kamu Yararna Sivil Toplum rgtlerinin (KYST) bamsz, insani ve tarafsz eylemlerine saygl olmal ve kabul etmelidir. 2. Yardm veren hkmetler operasyonel bamszln bir garantisi olarak sermaye temin etmelidirler. 3. Yardm veren hkmetler KYST'larn afet madurlarna ulamasn salamak iin arabulucuk etmelidir

Hkmetler aras rgtler iin neriler

1.

Hkmetler aras rgtler yerel ya da yabanc kamu yararl sivil toplum rgtlerini deer verilen ortaklar olarak kabul etmelidir.

2.

Hkmetler aras rgtler uluslararas ve yerel afet yardm iin ayrntl bir koordinasyon erevesinin salanmasn desteklemelidir.

3.

Hkmetler aras rgtler kamu yararl sivil toplum rgtlerine kar Birlemi Milletler kurulular iin salanan gvenlik korumasn geniletmelidir.

4.

Hkmetler aras rgtler KYST'lere BM kurulularna verilen bilgilere ulamalar konusunda yardmc olmallar.

KAYNAKLAR

1. Oktay ERGNAY, "Afet Ynetimi Nedir? Nasl Olmaldr?", (yaynlanmam makale), Bayndrlk ve skan Bakanl Yksek Fen Kurulu yesi 2. OECD, "ECO Report on Turkish Earthquake", Haziran 2000 3. Sphere Project, "Humanitarian Charter and Minimum Standarts in Disaster Response", Geneva, 2000 4. Sphere Project/Turkey, Facilitators Guide, Minimum Standarts in Disaster Response Workshop, stanbul, August 2000 5. Polat Glkan, Oktay Ergnay, "A Perspective Of Disaster Management In Turkey: Issues And Prospects", Disaster Management Implementation and Research
114

Center, Middle East Technical University, Ministry of Public Works and Settlement, General Directorate of Disaster Affairs, Ankara, January 1999 6. Dnya Salk rgt acil durum arazi operasyonlar el kitab (yaynlanmam trke eviri) 7. DPT, Doal Afetler zel htisas Komisyonu Raporu, Ocak 2000 8. Zafer ztek, Halk Sal Szl, , SPGK Yayn, Nisan 1998 9. Sleyman Can Numanolu, "Afetler ve Acil Durumlarda Ynetim"

yaynlanmam kurs notlar, Almanya, Mart 1998

115

AFETLERDE EVRE SALII HZMETLER (kincil Hastalk ve lmlerin nlenmesi)

Prof. Dr. Recep AKDUR*

Esasnda, afetlerde ve dier dnemlerde verilen evre sal hizmetleri arasnda nitel bir farkllk yoktur. Ancak, afet dnemlerinde, evre sal hizmetleri daha youn verilmesi ve daha ok zen gsterilmesi gereken hizmetlerden biri haline gelir. nk; afete neden olan olaydan sonra, fizik ve sosyal evrede var olan ekolojik denge bozulur, nfus kitleler halinde yer deitirir, evre ve salk bakm hizmetleri alt yaps hasar grerek bu hizmetler kesintiye urar. Ayrca; evrede, zel birtakm kirlenmeler oluarak, bunlar toplum yaamn riske edebilir. zet bir anlatmla, afetle birlikte ortaya yeni bir sosyal, fiziksel ve biyolojik evre kar. Oluan bu yeni evreye uygun bir davran iinde olunmaz ve evre sal hizmetlerine gereken nem ve zen gsterilmez ise epidemiler kmas kanlmaz olur.

Afetlerde epidemi riski olan baz nemli hastalklar ve bunlarn ilgili olduu evre faktrleri aadaki izelgede grlmektedir. Afetlerden Sonra Epidemi Riski Yaratan Hastalklar Ve lgili evre Faktr HASTALIK LGL EVRE FAKTR Oral fekal bulaanlar (Kolera, tifo, dizanteri) Su ve gda hijyeni ve kalabalk faktr Kzamk Kalabalk faktr, kt barnma ve beslenme Solunum yolu enfeksiyonlar Kalabalk faktr ve barnma hijyeni Meningokal menenjit Kalabalk faktr Tberkloz Kalabalk faktr ve beslenme Barsak parazitleri Su ve tuvalet hijyeni kalabalk faktr Stma Vektrler, kt barnma koullar Uyuz Kalabalk faktr ve kt hijyen Tetanos, gazl gangren Kt evre ve yaralanmalar, doum hijyeni Anemi ve vitamin yetersizlikleri Yetersiz beslenme Afetlerde verilecek evre sal hizmetlerinde, afete neden olan olayn trne gre baz hizmetler n plana kar ve nem kazanrsa da, genel olarak, tm afetlerde
*

Ankara niversitesi Tp Fakltesi, Halk Sal Anabilim Dal

116

zerinde durulmas gereken balca evre sal hizmetleri u balklar altnda toplanabilir:

1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8.

GEC YERLEMLER SU SALII GIDA SALII NSAN DIKI ve DRARININ ZARARSIZLATIRILMASI EVSEL ATIKLARIN ZARARSIZLATIRILMASI KALABALIK FAKTR ve KONUT SALII VEKTRLER ve DER HAYVANLARIN KONTROL ZEL KRLLKLERiN KONTROL a. b. c. d. Toksik Kimyasallar Petrol ve rnleri Radyasyon Atk baraj ve depolar

9. 10.

ENKAZ ve MOLAZLARIN UZAKLATIRILMASI KARANTNA ve AI UYGULAMALARI

1. GEC YERLEMLER (adrkentler)

Afetlerde, afetzedelerin geici yerleimlerinin salanmas ve burada evre sal nlemlerinin alnmas nemli bir konudur. Geici yerleim salamada en ok akla gelen ve pratik olan adrkentlerdir.

adrkentlerin nerelere kurulacann nceden saptanmas ve afet planlarnda belirtilmi olmas gerekir. Bunlar planlanrken, her 1000 kii iin 3-4 hektar alan hesaplanmaldr. adrkent yerleimi iin, seilecek araziler baz zelliklere sahip olmaldr. Bu dizeden olmak zere, arazi; eimli olmal, su basmasndan uzak ve zemin amurlamas olmayan bir yer olmaldr. Bu nedenle, adrkent kurulacak arazide yeralt suyu derinlii yksek olmamal ve arazi yamur suyunun drene olduu yer veya dere yata gibi bir alanda bulunmamaldr. Arazi, yerst sularnn birikmeyecei, kolayca drene edilebilecei bir konum ve nitelikte olmaldr. imenli alanlar; toz, toprak ve amur asndan avantaj salar; ancak bu alanlar akrep, ylan ve benzeri hayvanlarn yerletii ya da yerleebilecei derecede de otlu olmamaldr.
117

adrkent yerleimlerine ime ve kullanma suyu kolay salanabilmelidir. Bu nedenle de, adrkent yerleri planlanrken, ncelikle, var olan ebeke suyundan

yaralanlabilecek yerler akla gelmeli ve yerleim yerinde veya etrafnda bulunan yeil alanlar yelenmelidir. Ancak, buralarn yeterli olmamas halinde, yerleime uygun dier araziler dnlmeli ve planlanmaldr.

Arazi, her trl olumsuz hava etkilerinden uzak olmal, dar vadiler tercih edilmemelidir. Grlt, hava ve koku kirlilii, trafik younluu gibi alanlardan uzak olmaldr. Yol kenarlar ulam kolayl asndan yelenir; ancak trafik kazalar ve grlt asndan uygunsuz yerlerdir. zellikle ana arterler ve ehirleraras yollarn kenarlarna adrkent kurulmamaldr. Seilecek alanlar, sivrisinek, karasinek jitleri ve p depo alanlarndan uzak olmaldr. Ayn ekilde, grlt, emisyon, toz, koku ve benzeri atklar oluturan sanayilerin etki alannda olmamaldr.

adrkentlerin kurulmasnda, yerin seimi kadar nemli olan dier bir konu da, adrlarn seimi ve yerletirilmesidir. adrlar, her ailenin ayr barnmas esasna gre planlanmal ve birden fazla aile barndracak adrlar tercih edilmemelidir. adrlar, ailedeki her kiiye en az metrekarelik bir deme alan, on metrekp hava hacmi salayacak byklkte olmaldr. Dier bir anlatmla be kiilik bir aile iin 15 metrekarelik deme alan salayan adrlara gereksinim vardr. adrlar doal havalandrmaya, stmaya uygun olmal souk, rzgar ve yamurdan koruyucu olmaldr.

adrlar arasnda en az on metre geniliinde bir yol braklmal ve adrlar yolun kenarna, yolun kenarndan iki metre uzaklkta olacak ekilde, iki sra halinde dizilmelidir (tpk sokaklardaki bina yerletirme dzeni gibi). adrkent uzun sre kullanlacaksa, adrlar aras yollarn zeri mcr, asfalt vb maddelerle kaplanmaldr. Her bir adr arasnda en az sekiz metre aralk olmaldr. Bu aralk, adrlar aras insan trafii, yangn gvenlii vb nedenlerle gereklidir (25 Kasm 1999'da Marmara'daki adrkentlerden birinde tp patlad, yangn adrlara yayld, on adr yand ve bir bebek ld). Gece yollar ve adrlar aydnlatlmaldr.

118

adrkentte, gnlk kii bana en az 15 litre su salanmal ve bu suyu alma yeri her bir adra en fazla 100m. uzakta olmaldr. Su tanklarla salanyor ise; bu tanklar en az 200 litre su alabilecek kapasitede ve kolay temizlenebilir nitelikte olmaldr.

Ykanma yerleri; 10 kiiye bir ykanma musluu, 100 kiiye bir banyo, 50 kiiye bir du (yazn du says 30 kiiye bir) olacak ekilde dzenlenmelidir. Her 10 kiiye bir tuvalet kabini dmelidir.

Evsel atklar kapal kaplarda toplanmal ve bu amala her 4-8 adra (25-50 kii) 50100 litre hacim salayan p kab yerletirilmelidir.

2. SU SALII zolasyon dneminden ya da oktan ktktan hemen sonra, ilk ele alnmas gereken evre sal hizmeti afetzedelere su salanmasdr. Su salama, ivedi hizmetler kapsamnda deerlendirilir. nk; afetzedelere salkl su salanamaz ise, bulduklar ulaabildikleri her tr suyu ier ve kullanrlar.

Afetzedelere, geici yerleime geinceye dek, lman mevsimlerde litre/gn/kii, scak mevsimlerde ise alt litre/gn/kii su salanmas gerekir. Bu miktar yalnzca ime suyunu karlayacak bir miktardr. Olabildiince ksa bir zamanda bu miktarn zerine klmas gerekir. Geici yerleimle birlikte ve ok zaman geirmeden kii bana 15-40 litre/kii/gn ime ve kullanma suyu miktarna ulalmaldr.

Afetlerden hemen sonra ve geici yerleim salanncaya dek, ime suyu gereksiniminin ambalajl sularla karlanmas en pratik ve salkl olandr. Afet blgesine giren ambalajl sular da mutlaka kontrol edilmeli, tm ambalajl sularn salkl olaca varsaym ile, ihmal edilmemelidir. Grevliler, etiketinde, Bakanlk izin tarih ve numaras bulunmayan ambalajl sularn afet blgesine girmesine izin vermemelidir. Ambalajl sularn; almam ve tek kullanmlk schilling kapakl ambalajlarda olmasna ok dikkat edilmelidir. Ambalaj ve kapakta ayn markann bulunmas ve kapak logosunun kabartma olmas gerekir. Bu konuda toplum derhal uyarlmal ve yukarda saylan zelliklere uymayan, zellikle kapa ak sular tketmemeleri salanmaldr.
119

Temiz su salamann dier pratik bir yntemi; mobil su artma nitelerinin kullanlmasdr. Bir aracn zerine monte edilmi olan bu niteler, artmaya uygun (kimyasal kirlilik iermeyen) herhangi bir su kaynandan suyu alarak artr, klorlar ve poetleyerek tketime sunar.

Afetlerden sonra, en ok bavurulan dier bir su salama yntemi, suyun tankerlerle tanmasdr. Bu durumda, tankerin su tamaya uygun olmas, iyi temizlenmi olmas, temiz kaynaktan doldurulmas ve doldurulurken suyun kirletilmemesi, dolum yaplan kaynak klorlanmam ise tankerde klorlama yaplmas ok nemlidir. Afet blgesine girite, tankerlerdeki suda kalc klor dzeyi mutlaka llmeli ve klor iermeyen sular tankerde klorlandktan (0.5 PPM - litrede 0.5 miligram serbest kalc klor olacak ekilde) tketime verilmelidir. Su salamada merkezi datm ve ebeke suyu her zaman tercih edilir. Ancak; merkezi su datm suyla bulaan hastalklar ve toksikasyonlar asndan potansiyeli ykseltir ve riske edecei toplumu ok bytr. Bu nedenle ok daha zenli ve dikkatli olmay gerektirir. Sistemde zenli bir aratrma yapmadan ve emin olmadan tketime sokulmamaldr. ster geici yerleimler olsun isterse kalc yerleimler olsun, ok zaman kaybetmeden blgeye ebeke suyunun getirilmesi gerekir. Var olan ebeke kullanma sokulmadan nce ayrntl bir kontrolden geirilmeli ve bu kontrol yaplmadan su kullanma verilmemelidir. Bu kontrolde su kayna (baraj, gl, kuyu), herhangi bir kirlenme (kimyasal, biyolojik, fizik) asndan, artma ve dezenfeksiyon niteleri salkl alp almamas asndan ve ebeke kaaklar ve ikincil kirlenme asndan zenli bir ekilde gzden geirilmelidir. Bu kontrolden sonra bir sre suda sper klorinizasyon (ularda 1PPM - litrede bir miligram serbest kalc klor olacak ekilde) yaplmas yararl olur.

Kuyu, kaynak ve benzeri yerler yerinde ve merkezi klorlamaya uygun ise, merkezi klorlama yelenmelidir, aksi takdirde bu kaynaklardan su alan topluma bireysel su klorlamas yapmalar iin, klor eriyik ya da tabletleri datlmal ve suyun nasl klorlanaca ve bu tr sularn klorlanmadan tketilmemesi konusunda toplum
120

eitilmelidir. Ayn ekilde, emin olmayan hi bir suyun kullanlmamas, bu tr sular kullanmak zorunda kalanlarn ise, klorlayamadklar takdirde, suyu en az 10 dakika kaynatmalar konusunda yaygn eitim verilmelidir.

3. GIDA SALII

Afetlerden sonra bulac hastalklarn kma riski yaratan nemli evre elerinden birisi de gdalardr. Blgeye gda salama ve gda hijyeni konusunda zenli olunmas gerekir.

Afet blgesine gda salamann en emin ve pratik yolu seyyar mutfaklar kurulmas ve hazr yemek verilmesidir. lk gnlerde olanakl olmas halinde, beslenme toplu yaplabilir. Bylece gdalarda ikincil kirlenmelerin de nne geilmi olur. Topluma ilk birka saat iinde scak yemek verilmesi toplumun oktan kurtulmas iin nemlidir. Bu nedenle abuk davranlmay gerektiren hizmetlerdendir. Tam bir yemek verilemese bile, topluma scak bir ay datmnn yaplmas (zellikle souk mevsimlerde) toplumun zerindeki oku atmasnda nemli bir etken olmaktadr.

Gda salanmasnda, gdalarn tr ve miktarndan daha da nemlisi organizasyondur. Olayn kaosunu ve okunu yaayan topluma, karmaaya yol amayan bir gda datmn salayacak rgtlenmeyi kurmak ok nemlidir. Karmaklk ve belirsizlik, toplumda bireysellii n plana kartmakta, sevgi ve dayanma duygular krelerek, ve uyumsuzluk ve isyankarlk n plana kmaktadr. Toplum yardm rgtlerine olan gvenini yitirmekte, onlarla koordine olamamakta ve stokuluk balamaktadr. Bylece zaten zor olan bu hizmetler daha da zorlaarak adeta iinden klamaz hale gelmektedir.

Afetlerden sonra gda salamann dier bir yntemi de, erzak datmdr. Bu tr datmda olay izleyen ilk gnlerde kuru gdalar yelenmelidir. Bu dnemde ya gdalarn bozulma ve kirlenmeye kar korunmas ok zordur. Ayrca ykanma olanaklar da kstl olmaktadr. Bu nedenle afetlerin ilk gnlerindeki gnll gda datclar bu konuda uyarlmal, gereinde afet blgesine ya gda girii engellenmelidir.
121

Datlacak, gda maddelerinin kiisel ya da ailesel paketlerde olmas ok nemlidir. Bunlarn afet koullarnda blnmesi ve paketlenmesi ok g olmakta ve nemli oranda kirlenmeler meydana gelmektedir.

Afetlerden sonra topluma datlacak gdalar konusunda toplumun kltr ve gda tketim alkanlklar gz nnde bulundurulmas gerekir. Aksi takdirde hem emek ve masraf boa gider hem de toplum yeterince beslenemez. 4. NSAN DIKI ve DRARININ ZARARSIZLATIRILMASI

Afet blgelerindeki en nemli evre sorunlarndan birisi, insan dk ve idrarnn zararszlatrlmas; yani tuvalet salama olaydr.

Kk boyutlu afetlerde, toplumun tuvalet sorununu zmede seyyar tuvaletlerin kullanlmas pratik bir zm olabilmektedir. Ancak, olayn byk kitleleri etkiledii durumlarda ak hela ukurlarndan yararlanlmas en pratik ve salkl yol olmaktadr. Seyyar tuvaletler, ok kk hacimli olup, iyi bir bakm gerektirmektedir. Bu nedenle de byk kitlelerin gereksinimini seyyar tuvaletlerle salamak ok g olmaktadr. Yerleik tuvaletlerin kullanlmas halinde ok bol su ve iyi bakm gerektirir. Aksi takdirde bunlar; iyi birer mikrop, haere ve koku kayna haline gelirler.

Birok afetten sonra tuvalet ukurlarna klor veren bileikler ya da kire gibi maddeler dklmtr, buna gerek yoktur. Bouna masraf ve abadr. nemli olan bu ukurlarn haerelerle temasnn kesilmesi ve yeralt sularn kirletmemesidir.

5. EVSEL ATIKLARIN ZARARSIZLATIRILMASI

Afet blgesindeki evsel atklarn dzenli ve uygun bir biimde zararszlatrlmas gerekir. Geici saklama, toplama, uzaklatrma ve zararszlatrma ilemlerinde baz kurallara uyulmaldr. Bu dizeden olmak zere; evlerde evsel atklar mutlaka kapal kaplara ya da p poetlerine toplanmaldr. Bunlarn dorudan p arabalarna verilmesi idealdir. Bunun iin, p arabalarnn her gn belli saatlerde p toplamas
122

gerekir. Bunun salanamad durumlarda, sokaklara yeterli byklk (50 kii iin 100 litre hacim) ve nitelikte (az kapakl ve kolay temizlenebilir) p kab yerletirilmesi gerekir.

Bu kurallar adr kentler iin de geerlidir. Evsel atklarn poetlerde ya da kapal kaplara toplanmas salanmaldr. Bu amala adrlara poet datlabilir. plerin gnlk alnamamas durumunda, yeterli byklk (her 4-8 adra, 50 - 100 litre) ve nitelikte (az kapakl ve kolay temizlenebilir) p kab yerletirilmesi gerekir.

Bu pler dzenli olarak alnmal ve zararszlatrma blgelerine tanmaldr. Afetten sonra, daha nceki deponi (evsel atk depolama) alanlar kullanlabilir durumda ise buralarn kullanlmasna devam edilir. Aksi takdirde yeni deponi alanlar bulmak ve ina etmek gereklidir.

Yeni deponi alanlar kuruluncaya dek, toplanan pler yakma ve gmme yntemi ile zararszlatrlabilir. Bu amala, yeralt sularn kirletmeyecek bir yerde ve yeteri derinlikte (2m) ve genilikte bir ukur alr, buraya dklen plerin yanabilir ksm yakldktan sonra, geriye kalan ksmnn zeri toprakla kapatlr. ukur dolduktan sonra zeri 40 cm kalnlkta toprakla kapatlr ve bastrlr.

6. KALABALIK FAKTR ve KONUT SALII

Afetlerden sonra toplum birok geici yerleime bavurur. Bunlar kamu binalar, kamplar, adrkentler gibi toplu yerleimler olabilecei gibi, komu, akraba ve benzeri bireysel yerleimler de olabilmektedir. Hangi tr yerleim gerekleirse gereklesin yerleilen bu yerler eskisine gre ok daha kalabalk olmaktadr. Bu durum bata solunum yolu ile bulaan enfeksiyonlar olmak zere oral fekal bulaan ve kontak yolla bulaan enfeksiyonlarn yaylma riskini arttrmaktadr.

Yardm almak ya da yardm vermek iin hareket eden her kii o blgeye yeni bir bakteri floras ve yeni bir bakteri suu tamaktadr.

Toplu yerleim yaplan binalarda, ailelerin kullanmna ayrlan blmler kii bana metrekare alan on metrekp hava hacmi salayacak byklkte olmaldr. Buralardaki
123

doal hava deiimi saate 30 metrekp olmal, 10 kiiye bir ykanma musluu 100 kiiye bir banyo 50 kiiye bir du (yazn du says 30 kiiye bir) hesaplanmaldr.

Yatak odalarnda ranza tercih edilmeli, ranzann salanamad ve yataklarn birbirinden yeterli uzaklkta olmad durumlarda yataklar birbirine apraz gelecek ekilde (ayak ve ba) kullanlmaldr.

7. VEKTRLER ve DER HAYVANLARIN KONTROL

Afetten sonra evrede oluan bozukluk, hem vektrlerin oalmasn hzlandrr hem de insanlarn onlardan korunmasn zorlatrr. Bu nedenle de, zellikle vektrlerle bulaan hastalklarn bulunduu ortamlarda, vektr kontrolne zel bir nem vermek gerekir.

Bunun en ekonomik yolu vektr reme yerlerinin (anofel iin su birikintileri, karasinekler iin ise organik atklar) kontrol altna alnmasdr. Buna ek olarak, su birikintilerine larvasit pskrtlmesi yararl olur. Ayrca usulne uygun olarak ak alan sislemesi de yaplabilir.

Baz afetlerden sonra enkazlara ensektisit pskrtme uygulamas yaplmtr. Buna gerek yoktur. Bouna aba ve masraftr.

Afetlerden sonra kedi kpek gibi evcil hayvanlar babo kalabildii gibi var olan babo hayvanlar da huzursuzlaabilir. Kuduz asndan bunlarn kontrol altna alnmas gerekir.

Akrep ve ylan bulunan blgelerde bu hayvanlarn sokmasnda artlar olabilir. Gerekli miktarda serum bulundurmak gerekir. adrkentlerde akreplerin adrlardan uzak kalmasn salamak iin adrlarn etrafna toz ensektisit serpilmesinde yararlardr.

124

8. ZEL KRLLKLERN KONTROL

evre ve insan sal iin risk oluturan maddelerle alan iyerlerinin, zaten bizzat kendisi potansiyel bir afet esidir. nk; izole edilmi ve kontrol altndaki tehlikeli maddelerin, ihmal ya da kaza nedeniyle, her an evreye yaylarak yaam ve evreyi tehdit etmesi olasdr.

Bu tr olaylarn dnya da birok rnei vardr. 2 Aralk 1984'de, Hindistann Bhopal kentindeki bir ensektisit fabrikasndan szan gaz binlerce insann lmesine ve binlercesinin de sakat kalmasna neden olmutur. 28 Nisan 1995'de Gney Kore'nin Teagu kentindeki gaz patlamas tm kenti etkilemi, 109 kii l, 230 kii ar yaralanmtr. Trkiye'deki rnekleri ise; 28 Temmuz 1995'de Pamukova'daki patlayc deposunun patlamas ile, tm ilenin tahliye edilmesi olay ve 3 Temmuz 1997'de, iki kiinin lmne, on kiinin ar yaralanmasna ve 200 bin kiinin tahliye edilmesine neden olan, Krkkale MKE retim tesislerindeki patlama ve yangn olaydr. Bu olaylar, Pamukova ve Krkkale halkna birka gn sren bir afet yaatmtr.

Bu nedenle, evre ve insan sal iin risk tayan tm iyerlerinin, blgede herhangi bir doal tetikleyici (deprem, sel, kasrga vb) olasl olsun ya da olmasn, bir kaza senaryosu ve plan olmas gerekir. Eer blgede doal tetikleyici olasl var ise, bu tr kurulularn, kendilerine zg bir afet senaryo ve planna sahip olmas kanlmazdr. Bu planlarn kurululara zg olmas gerekir, nk; genel amal (itffaiye, sivil savunma ekibi vb) kurulular ve kiiler bu tr kirlilikler ve sonularnn stesinden gelemezler. Her birisinin oluturaca tehlike ve evre kirliliinin giderilmesi uzman kii, kurulu ve zel ara gereci gerektirir. Bu tr maddelerin balcalar; toksik kimyasallar, petrol ve petrol rnleri, radyoaktif maddeler, toksik atklar, parlayclar eklinde saylabilir.

a. Toksik Kimyasallar

Her tr afetten sonra, blgede bulunan, ensektisit, toksik gaz ve benzeri kimyasallar reten fabrikalar ve depolardan bu maddelerin evreye yaylmas riski yksektir. Afetten hemen sonra, bu tr yerler zenle kontrol edilmeli ve evreye herhangi bir
125

szma var ise gerekli nlemler alnmaldr. Toplum bu konuda uyarlarak, sz konusu blge ve maddeden kendilerinin ve hayvanlarnn uzak durmalar konusunda uyarlmaldr. Kimyasal maddenin tr ve yayld blgeye gre zel nlemler alnarak tehlikenin en ksa srede giderilmesi gerekir. Bu anlamda ensektisit fabrika ve depolar ok zenle kontrol edilmesi gereken yerlerin banda gelmektedir.

Marmara depreminde AKSA'dan tonlarca kimyasaln evreye szmas bu olayn tipik rneklerinden birisidir.

b. Petrol ve petrol rnleri

Afetlerden sonra, petrol ve petrol rnlerinin borular, tanklar ya da rafinerilerden evreye szmas sk rastlanan olaylardandr. Petroln yayld yere gre (yzeysel su, toprak) gerekli nlemlerin alnarak petroln ortamdan uzaklatrlmas ve evreye zararsz hale getirilmesi gerekir. Ayrca bu yaplar yangn riski de tarlar. Petrol yangnlar, yangnn dorudan yapt hasar yannda ar bir hava kirliliine de yol aarlar. Byk hacimli petrol yangnlarnda, hava kirlilii nedeniyle, toplumun etkilenen blgenin dna tahliye edilmesi gerekebilir.

Marmara Depreminden sonra, TPRAta yangn kmtr. nce drt tankta balayan yangn daha sonra sekiz tank etkilemitir. Bu tanklarda 20-25 bin ton petrol bulunmakta idi. Yangn drt gn sonra glkle kontrol altna alnabilmitir. Yangn srasnda denize dklen petrol bariyerlerle snrlanarak sonrada toplanp alnmtr. Tesisin tm kapasitesi bir milyon ton dolayndadr. Bu petroln tamamnn yanmas ya da evreye yaylmas halinde byk bir evre felaketinin yaanaca aktr.

c. Radyoaktif Maddeler

Afetten sonra, nkleer enerji kullanan tesis, ara - gere ve nkleer atk depolar gibi yerlerden byk ya da kk lekli radyasyon yaylmas olabilir. Bu gibi yerler dikkatlice kontrol edilerek, szma olmas halinde gerekli nlemler hzla alnmaldr. Akkuyuya ina edilmesi planlanan nkleer santral blgesinin yerel bir fayn etkisi altnda olduu ileri srlmektedir.

126

d. Atk baraj ve depolar,

evre ve yaama zararl atk karan baz tesisler, bu belli bir yerde depolarlar. Bu depolar afetlerden sonra hasarlanarak, toksik madde ieren atklar evreye yaylabilir ve yaam iin tehlike oluturabilir. Bu gibi yerlere afet planlarnda dikkat ekilmeli, afetten sonra derhal kontroller yaplarak, ayet evreye zararl atk szmas var ise, derhal halk bilgilendirilmeli ve gerekli nlemlerin alnmas iin uzman kurulular devreye sokulmaldr. rnein; Bergama- Ovack altn retim tesisleri siyanrl yntemle altn retmektedir. Bu tesislerin atk barajnn altndaki geirgen olmayan tabakann bir deprem sonunda krlmas ya da atk barajnn yklmas halinde bu atk tamamen evreye yaylabilecektir.

9. ENKAZ ve MOLOZLARIN UZAKLATIRILMASI

Afetlerden sonra oluan enkaz ve molozlarn uygun bir yntemle uzaklatrlmas ve uygun deponi alanlarnda toplanmas afetlerden sonra gndeme gelen dier bir nemli evre sal hizmetidir.

Konut enkazlarnn evreye nemli bir zarar yoktur. Byk oranda imento ve demir gibi inaat malzemelerinden meydana gelir. zellikle badana ve boyada kullanlan baz maddeler nem gsterirse de, bunlar ayrmak pratik olarak olanakl deildir. Konut enkazlar konusunda yaplacak en pratik ve salkl i, bunlar belli bir merkezde toplayarak, iyi bir seimden geirilmesi ve ekonomiye tekrar

kazandrlmasdr. Bu olana salamak zere mobil beton tme nitelerinden yararlanlabilir. Elde edilen kum, demir ve tahta gibi materyal tekrar kullanma sokulabilir.

Trkiyede enkazlarn kaldrlmasnda aceleci davranlmaktadr. Bu binalarn depremlerdeki reaksiyonlarnn, lmlerin olu yer ve eklinin epidemiyolojik deerlendirilmesi konularnn ihmaline neden olabilmektedir. Ayrca hukuki sorunlara da yol amaktadr. Bu nedenlerle, alma ve trafii engelleyen, evresi iin tehlike oluturan vb enkazlarn dnda kalan enkazlarn kaldrlmasnda aceleci olmamak gerekir.

127

Enkazlar kesinlikle deniz, sit alan, ekim alan vb yerlere dklmemelidir. Ayrca enkazlarn organik atk (plk) alanlarna da dklmemesi gerekir. Nitekim zmitin Krfez lesinde ple dklen molozlar daha sonra metan patlamasna neden olarak bir kiinin lmne iki kiinin de yaralanmasna neden olmutur.

10. KARANTNA ve AI UYGULAMALARI

Afetlerde gndeme gelen bir konu da karantina konusudur. Gnmzde insanlar iin uygulanmayan bir yntemdir. Hem uygulanmas pratik deil hem de yarar yoktur. Hibir hastalk nedeniyle karantina uygulamas akla gelmemelidir.

Afetlerde en ok gndeme gelen ve tartlan konulardan birisi de alama hizmetleridir. Afetlerden hemen sonra herkesin alanmasn gerektiren ve afete zg bir a uygulamas yoktur. Acil dnem getikten sonra, rutin alama takvimlerinin devam ettirilmesi yeterlidir. Buna karlk, afetten sonra baz risk gruplarna Tetanos ve Hepatit -B as yaplmasnda yarar vardr.

Afetlerde yaralanmalar ok fazla olmaktadr. Bunun zerine hijyenik koullardaki bozukluun da eklenmesi ile tetanos riski artar. Bu nedenle de, yaralananlardan, son asnn zerinden uzun sre (be ve daha fazla yl) gemi olanlara bir doz tetanos as yaplmas gerekir. Kaytlarn iyi olmad ya da kiileri alarn bilmeyen, anmsamayan toplumlarda, yaralanan herkesi alamak yararl olur. Ayn ekilde, yarallar ve cesetlerle yakn temasta olanlara Hepatit -B as yaplmas gerekir.

Bu iki a dnda hibir hastalk iin afete zel a yapmaya gerek yoktur. zellikle, Kolera ve Tifo gibi alar ok gereksizdir. Bazen toplumun basksna dayanamayan ynetimlerce uygulanmakta ise de bu masraf ve abalarnn daha verimli alanlara harcanmas gerekir.

128

DAHA GEN BLG N KAYNAKLAR

1. Akdur R.: Afetler ve Afetlere Kar Alnacak nlemler, Halk Sal, Antp A. Yaynlar, Ankara 1998, s:241-270 2. Amato Z., Eli ..(editrler): Olaanst Durumlarda Salk Hizmetleri, TTB yayn, Alm Yaynclk, zmir, 1996 3. Assar M.: Guide To Sanitation in Natural Disaster, WHO, Geneva ,1971 4. Dedeolu N.: Depremlerde Salk Hizmetleri, Maya Matbaaclk, Ankara 5. Afet, Felaket, Salgn Hastalk, G Gibi Olaand Hallerde Salk Hizmetleri Ynergesi, T.C.Salk Bakanl 6. Emergency Health Management After Natural Disaster, PAHO Scientific Publications no: 407, Washington, 1981 7. Emergency Vector Control After Natural Disaster, PAHO Scientific Publications no : 419, Washington, 1982 8. Environmental Health Management After Natural Disaster, PAHO Scientific Publications no: 430, Washington, 1982 9. Health Services Organization in the Event of Disaster, PAHO Scientific Publications no: 443, Washington, 1983 10. Nuclear Power and Health, WHO Regional Publications European series no: 51, WHO, Copenhagen, 1994 11. Health Consequences of the Chernobyl Accident, WHO, Genava, 1995 12. Coping With Natural Disasters: The Role of Local Health Personnel and The Community, WHO Geneva, 1989

129

AFETLERDE RUHSAL YARDIM

Dr. Nihal BABALIOLU*

zet : Deprem, sel gibi doal afetler, savalar, cinsel ya da fiziksel saldrya urama, trafik kazalar, yaam tehdit eden bir hastalk tansnn konmas gibi zorlayc ve kiinin baa kma yeteneini aan olaylar ruhsal adan travmatik olaylardr. Travma sonras ortaya kan reaksiyonlar anormal koulara verilen normal tepkilerdir. Afetlerde grlen ruhsal tepkilerin kalc ruhsal bozukluklara dnmesini nlemek iin afetlerde sunulmas gereken ruh sal hizmetlerinin rutin hizmetlerden farknn bilinmesi ve hizmetin bu esaslara gre planlanmas gerekir. Bu yazda, afetlerde ortaya kan ruhsal belirti ve bozukluklara deinilmekte ve salk yneticiler iin illerde Afetlerde Ruh Sal Plann hazrlarken dikkat edilmesi gereken hususlar vurgulanmaktadr.

AFETN TANIMI

Afet, genel tanm itibaryla yaygn zarar ve sefalete yol aan her trl felaketi kapsar. Ekolojik ve psikolojik adan ciddi bir ykm olan afet, toplumun baa kma becerileri ile karlanamaz (1). Ancak, afet tanm toplumdan topluma farkllk gsterebilir. rnein Richter leine gre 7.3 iddetindeki bir deprem Japonyada herhangi bir can ve mal kaybna yol amazken, ayn iddette ki 1999 Glck Depremi lkemizde byk bir afete yol amtr.

Afet, kiinin hayat boyunca katlanabilecei en travmatik olaydr ve bu deneyim ksa ve uzun dnemde kiinin ruh saln ve ilevselliini nemli lde etkileyecektir. Afetlerin etkilerini anlayabilmek iin travmann tabiatn, deneyimi yaarken neler olduunu, nasl baa kldn ve iyileme srecinde nelerin olumlu nelerin ise olumsuz etkiler yaptnn incelenmesi gerekir (2).

Salk Bakanl, Temel Salk Hizmetleri Genel Mdrl

130

AFETLERDE RUHSAL YANIT

Afetlerde insan psikolojik yantnn bir sre izledii kabul edilir (2). Afette yaanan, duygusal zorlanmalar sonunda, akut, sresi snrl duygu bozukluu yaanr. Kararl sregen denge (hemeostaz) bozulmu, duygusal (emosyonel) bir dengesizlik yaanmaktadr; kiisel iyilik hali bozulmutur (3). Afet sonrasnda ortaya kan tepkiler doaldr, ortaya kan yeni koullara uyum salama abasnn bir sonucudur.

Kiinin ve toplumun afete yant eitlidir ve afet sonrasnda tipik olarak ortaya kan psikolojik yantlar arasnda, afete bal stresi gsterir bir ok gsterge vardr. Bu reaksiyonlar genellikle drt kategoride ele alnr.

Psikofizyolojik belirtiler: yorgunluk, ba dnmesi, bulant, terleme, titreme, gastrointestinel yaknmalar, v.b. Davran belirtileri: uyku ve isteklerde deiiklikler, artm madde bamll, ar uyarlmlk, kolayca alama, v.b. Emosyonel belirtiler: anksiyete, depresyon, yas, irritabilite, bunalt v.b. Kognitif belirtiler: karar vermede zorluk, konfzyon, konsantre olamama, dikkatin azalmas v.b.

Afetlerde Grlen Ruhsal Belirti ve Sendromlar

Afetlerde mortaliteden ok, fiziksel ve psikolojik travmaya bal olarak eitli morbiditelerde art grlr. Ancak byk deprem gibi ykc afetlerde

mortalite/morbidite oran 3/1e ykselebilir (1). Afete maruz kalanlarn %30-40nda ilk bir yl iinde grlen psikolojik morbidite hz ikinci yldan sonra azalr. Afetlerde sk grlen ruhsal belirti ve sendromlar aadaki gibi sralamak mmkndr (4).

1. Akut stres tepkisi

Travmadan hemen sonra ortaya kan ruhsal tepkilerin btnne verilen addr. Ar travmatik stres uyaranyla karlamadan sonraki bir ay iinde ortaya kan belirtilerdir. Bu belirtiler dissosiyasyon (dalgnlk, kaytszlk, tepkisizlik, aknlk,

131

yaanlan olaylar kavramakta glk, evrede olan bitenin farkna varmann azalmas, derealizasyon, depersonalizasyon ve dissosiyatif amnezi), travmann yeniden yaantlanmas, travma ile ilgili anlar artran uyaranlardan kanma, belirgin anksiyete, artm uyarlmlktr. ounlukla belirtiler ksa srede ortadan kalkar.

2. Travma sonras stres bozukluu (TSSB)

1980 ylnda DSM-IIIn kullanma girmesi ile birlikte TSSB, resmi bir tan kategorisine gelmitir. Ancak, baz yazarlar byle bir ruhsal bozukluun gerekte var olup olmadn aratrmaktadr (3). DSM-IVe gre, TSSB ar travmatik stresr zellii tayan bir olayn iinde yer alan, tank olan ya da iiten kiilerde ortaya kan belirtiler kmesine verilen addr. Kii bu olay karsnda ar korku, aresizlik ya da dehet duygu ve dnceleri gsterir. Travmatik olay srekli olarak yeniden yaanr. Travmaya elik etmi olan uyaranlardan srekli kanma ve genel tepki gsterme dzeyinde azalma ortaya kar. Sreklilik kazanm bir ar uyarlm hali bulunmaktadr.

TSSB tm toplumdaki yaam boyu prevelans konusunda yaplan almalarn sonular %1 ile %14 arasnda deimektedir (3,4). TSSBnu deerlendirme yntemlerinin farkll, travmatik olayn farkll, poplasyonlar arasndaki farkllklar, travmatik olayn zellikleri, travmadan sonra geen zaman gibi belirleyicilerin TSSBnun prevelansnda ki farkllklarn aklanmasnda rol olduu dnlmektedir (1,3). Sava, doal afetler, zorunlu g v.b durumlarda prevalansnn %50lerin zerine kt bildirilmitir (4).

TSSB Belirtileri

a) Travmatik olay yeniden yaama/yaantlama Olay elinde olmadan tekrar tekrar anmsama Olayla ilgili kabus veya skntl ryalar grme Birka saniyeden gnlere dek srebilen dissosiyatif durumlarda o olayn baz gelerini yeniden yayormuasna hissetme ve yle davranma

132

Travmay hatrlatan tetikleyici olaylarla youn bir psikolojik sknt ve fizyolojik tepki hali yaama

b) Kanma-Kntleme Travmatik olay ile ilgili dnce, duygu ve konumalardan kanma Olay hatrlatan kii, durum veya etkinlikten kanma Travmatik olayn nemli blmne ilikin amnezi Psiik uyuma yada duygusal anestezi nceden sevilen etkinliklere kar ilgi kayb nsanlardan uzaklama ya da yabanclk duyma Dostluk, cinsellik hissi, sevecenlik gibi duygular duyumsama yeteneinde azalma Meslei, evlilii, ocuklar ya da yaam sresi ile ilikili olumsuz duygular ya da gelecei kalmad duygusunu yaama

c) Ar Uyarlmlk Uykuya dalmada veya uykuyu srdrmede glk Srekli tetikte olma hali abuk irkilme abuk sinirlenme, fke patlamalar Younlama gl yada ilerini bitirmede glk

d) Elik eden dier belirtiler Sululuk duygular Kiiler aras ilikilerde bozulma Duygulanmda ini klar Kendine zarar veren davranlar Drtsel davranlar Dissosiyatif belirtiler Somatik yaknmalar Utan, umutsuzluk, deersizlik duygular nceden tad inanlar yitirme, mitsizlik, aresizlik hissi Toplumdan uzaklama
133

Tan konabilmesi iin ilk kmeye ait belirtilerin bir aydan uzun srmesi ve belirgin bir skntya ya da toplumsal, mesleki veya yaamn dier alanlarnda nemli ilev kaybna yol amas gerekir. Belirtiler genellikle ilk ay iinde balar. Belirtilerin aydan ksa srmesi akut bozukluk, aydan uzun srmesi kronik bozukluk olarak kabul edilir.

DSM-IVe gre, yetikinlerden farkl olarak ocuklarda ortaya kan belirtiler unlardr; Ar korku, aresizlik ya da dehete dme belirtilerinin edeeri olarak dezorganize ya da ajite davranlar gsterme Travmann srekli olarak yeniden yaanmas, ocuklarda travmay konu alan oyunlarn tekrar tekrar oynanmas Travmatik olayn sk sk sknt veren bir biimde ryada grlmesi ocuklarda ierii tam anlalamayan korkun ryalar eklinde kendini gsterebilir.

ocuklarda TSSB gelimesinde etkili olduu dnlen 3 etken aada belirtilmitir (3); Travmaya maruziyetin iddeti Ebeveynlerde travmayla balantl skntlarn varl Travmatik olaya zamansal yaknlk

TSSBnun tedavisinde izlenecek ilkeler unlardr; Travmann zelliklerinin dolaysz bir biimde aratrlmas Stresle ba etmeye ynelik zgl tekniklerin kullanlmas Travmaya ynelik gerek d atflarn aratrlmas ocuklarda tedavi srecine ebeveynlerinde katlmas

3. Travmatik yas

Normal yastan ayrt edilmelidir; kiilerin kendileri iin nemli bir kiinin lmne kar inkar, fke, pazarlk, depresyon ve kabullenme dnemlerinden oluan srete

134

yaanan belirtiler normal kabul edilmeli, kiinin yas yaamasna izin verilmelidir. Ancak, yasn baz belirtilerinin youn ekilde yaanyor olmas ya da iki aydan uzun srmesi halinde travmatik yas dnlmelidir.

4. Depresyon

Ruhsal bozukluklarn hemen hepsinde grlebilecei gibi travmalardan sonra da sk olarak grlr. TSSB vakalarnn %50sinde depresyon grlr. Dier bir ruhsal hastala elik eden depresyon belirtileri, depresyon tan ltlerini karlayacak dzeyde iddetli ve srekli ise depresyon tans, ikinci ruhsal hastalk tans olarak konur.

Major depresyon en az iki hafta sren depresif duygudurum ve/veya ilgi kaybnn yan sra dier depresif belirtilerin en az drdnn bir arada bulunmas eklinde tanmlanr. Depresif duygudurum ve ilgi kayb ile birlikte aadaki belirtilerden nn bulunmas tan iin yeterlidir.

Kilo kayb veya alm Uykusuzluk veya ar uyku hali Psikomotor huzursuzluk veya kknln bulunmas Yorgunluk, bitkinlik Deersizlik, ar sululuk dncesi Dnme, dncelerini belli bir konuda younlatrma yeteneinde azalma, kararszlk Tekrarlayan lm ve intihar dnceleri

5. Travmaya ilikin dier bozukluklar

5.1. 5.2.

Uyum Bozukluu Dier anksiyete bozukluklar; Panik bozukluk, agorafobi, zgl fobi, sosyal fobi, obsesif kompulsif bozukluk, yaygn anksiyete bozukluu izofreni ve dier psikotik bozukluklar Alkol ve madde kullanm bozukluklar

5.3. 5.4.

135

5.5. 5.6.

Somotoform bozukluklar Dissosyatif bozukluklar

AFETLERDE RUH SALII HZMETLER

Afet ynetiminde hazrlkl ve etkili olmak iin "Kapsaml Acil Ynetimi" tanmlanmtr (5). Kapsaml Acil Ynetimi tm tehlike dnemleri iin geerli drt aktiviteyi kapsar. Aada bu drt aktivite dnemi ve her bir dnemde ruh sal asndan alnabilecek nlemlere ilikin rnekler verilmektedir.

Azaltma (Mitigation) :

Afet olma olasln azaltmak veya ortadan kaldrmak amacyla yaplan aktivitelerdir. rnek olarak toplum eitimi, ruh sal hizmetlerinin dzgn bir ekilde srdrlmesi ve denetlenmesi saylabilir.

Hazrlk :

Herhangi bir afetin olas nedenlerini ortadan kaldrmak, afet sonrasnda verilecek yant abuklatrmak ve zararn en aza indirilmesi amacyla yaplacak hizmetlerdir. rnek olarak afet ncesinde Afetlerde Ruh Sal Ekibinin eitilmesi verilebilir.

Yant :

Aktiviteleri acil bir durum ya da afetin hemen ncesinde, o esnada veya sonrasnda verilebilir. Ruh sal grevlisinin barnaklarda, ilk yardm istasyonlarnda, yemekhanelerde, morg v.b. yerlerde bulundurulmas rnek olarak verilebilir. Ama, bireylerin ve toplumun psikolojik ve sosyal ileyiinin onarlarak, toplumsal dengeye bir an nce dn salamasdr. Afetlerde, psikolojik bakmn temel ilevi, fiziksel bakmn sosyal adan desteklenmesidir. Fiziksel bakm, psikolojik bakmdr ve tm organizasyonlarn temel ilevidir (6).

Afetlerde ruh sal program, kriz danmanl programna dayanr. Kriz danmanl programlar psikolojik reaksiyonlar yaamakta olan kii ve gruplara
136

greceli olarak ksa sreli mdahalelerdir. Bu tr mdahalenin amac; kiilerin iinde bulunduklar durumu ve reaksiyonlarn anlamalarn salamak, seeneklerini gzden geirmelerine yardmc olmak, emosyonel destek salamak, kiiye yardmc olabilecek kii ve organizasyonlarla temas salamalarna yardmc olmaktr. Yardm ve bilgilendirme, uygun zamanda, kiinin deneyim, eitim, gelime dzeyi gibi zellikleri gz nne alnarak yaplmaldr.

Birey, aile ya da kk gruplar halinde yaplan bilgilendirme (debrifing) yoluyla; * Krize neden olan sorun ya da durumun elementleri incelenir, * Kurbann tkenmilii/tkanml ele alnr, * Harekete geilerek zm iin destek salanr.

Yeterlilik duygusu, duygularn da vurumu, duygu aknn kontrol ve dncelerini organize etmesine yardmc olunur. Debrifingin etkinlii konusunda bilimsel tartmalar srmektedir (1). yileme :

Ksa ve uzun dnem aktiviteleri ierir. Ksa dnem aktiviteleri, hasara urayan toplumun altyapsnn kompanze edilmesi ve hzla yaamsal destek sistemlerinin ilevselliinin salanmas almalardr. Psikolojik ilk yardm, kriz mdahalesi ve kk debrifing ksa dnemde ruh saln iyiletirme aktiviteleridir. Uzun dnemde iyiletirme aktiviteleri ise, hayatn normale dnmesi yada seviyesinin ykseltilmesi amacyla tasarlanr. Yerinde ruh sal hizmetlerinin verilmesi (outreach), konsltasyon ve eitim, kii ve grup danmanlklar, destek gruplar ve sevk hizmetleri uzun dnemde iyiletirme aktivitelerine rnektir.

Kapsaml Acil Ynetiminde rol ve sorumluluklarn tanmlanmasnda yardmc olan ikinci kavram ise Entegre Acil Ynetim Sistemleri dir (5). Entegre Acil Ynetim Sistemleri, bir at altnda tm bu aktivitelerin nasl yrtleceini tanmlar. Zira, acil ynetimi komplike bir sretir ve baars polis, itfaiye, acil tbbi yardm, dier hkmet, gnll organizasyonlar gibi gruplarn bir arada uyum iinde almalarna baldr. Bu nedenle, kii, kurum ve her bir organizasyonun rolleri, grev ve sorumluluklar aka tanmlanm olmaldr.
137

Afetlerde ruh sal hizmetleri sunan dier organizasyonlarla koordinasyonu salamak, toplumun afet dneminde ruh sal ihtiyalarna ektin ve efektif yantlar vermek amacyla afetlerde ruh sal plan nn olmas gerekir. Bylece, yapsal kurumlar, personel, ve dier kaynaklarn, maksimum kullanm salanacaktr. Bu planda afetlerde planlama, yant ve iyileme dnemlerinde, devlet, belediyeler, organizasyonlar ve ilgili tm taraflarn rolleri, sorumluluklar ve ilikileri belirtilecektir. Afetlerde ruh sal plan, l Afet Plannn bir paras olmaldr ve bata salk plan olmak zere sosyal yardm plan ve eitim plan ile yakn koordinasyon iinde olmaldr.

Afetlerde verilen ruh sal hizmetleri afetin evresine gre farkllk gsterir. Afetleri drt evrede deerlendirmek mmkndr (6). 1.EVRE: Kurtarma evresidir, ilk gnleri kapsar. Bu evrede; ani ok, aknlk, uyuukluk, inanmama, korku, konfzyon grlr. Srekli olaydan sz etme istei vardr. Yiyecek, giysi, barnak gibi temel ihtiyalarn salanmas hayati nem tar. Kurtarma personeli, aile, komular gibi destek sistemlerinin en ok kullanld evredir. nsanlar birbirlerine yardm etmeye alr. Bu evrede tbbi bakmn salanmas nde gelir.

2. EVRE: Balay evresi olarak adlandrlr. Olaydan sonraki haftalarda balar, yaklak iki hafta kadar srer, bazen birka aya kadar da uzayabilir. Bu evrede; kurtarma evresinde yaanan sessizlii takiben ykl duygular ortaya kar. Olay izleyen gnlerde duygularn da vurumu balar. Olay tekrar tekrar anlatma, aresizlik duygular, inkar, fke patlamalar gibi rahatsz edici belirtiler grlr. Bulant, yorgunluk, kzgnlk, ilgisizlik nedeniyle salk hizmetlerine bavurular olabilir. Balay evresinde birbirleriyle ve toplumla bir kenetlenme yaanr. Bir sre sonra beklentiler ortaya kar.

3. EVRE: Ara dnem olarak adlandrlr, ortalama 39 ay srer. Bu evrede; maddi, manevi yardmlar azalm veya tamamen kalkmtr, verilen szlerin

gerekletirilememi olmasnn yol at hayal krkl yaanr, evrenin boalmasyla birlikte, yalnzlk, terk edilmilik, tahammlszlk, fke n plana kar,
138

birliktelik duygusu kaybolur, bireysel sorunlar ne kar, felaketiyle ba baa kalan kii yaad kaybn bykln fark eder, bu dnem ikinci bir felaket olarak alglanr. Bu dnemde bireyin eski ilevselliine kavuturulmas iin bilgilendirme (debrifing) gruplar, geveme teknikleri, stresle baa kma teknikleri, yaantlarn birbirleriyle paylamalarn tevik eden yaklamlar yararl olur. Ruhsal belirtiler ounlukla bu dnemde giderek azalr ve ortadan kalkar. Bu dnemde kiileri kesin tanlarla etiketlemekten kanlmaldr. 4. EVRE : yileme ya da toparlanma dnemidir. Yaam yeniden dzene koyma almalar vardr. Belirtilerden kurtulmak iin, balangtaki yaknmalarn olayn yeniden deerlendirilmesiyle zlmesi, anlamlandrlmas ve yeni bir benlik kavramyla yeniden btnletirilmesi gerekir. Yeniden yaplanma yllarca srebilir. Bu dnemde ciddi ruhsal sorunlarn ortaya kma olasl vardr.

Afet dnemlerde ruh sal hizmetlerinin ieriinde baz fakllklar vardr. Temel zellikler aada belirtilmitir. Afetlerde Ruh Sal Plannn hazrlanmasnda ve uygulanmasnda bu zellikler gz nne alnmaldr.

1. Afeti gren herkes etkilenir. Kayp ve travmalar herkesi dorudan etkiler. Ayrca, afete maruz kalan (sunuk) topluluun bir paras olmakta bir ok kiide duygusal izler brakr. Afeti gren, tanklk eden herkes bir anlamda kurban dr. Basn yoluyla ikinci elden youn afet deneyimine maruz kalmak bile kiileri etkiler. Ruh sal grevlileri, afetlerde stres reaksiyonlar, bunlarla baa kma becerileri ve uygun kaynaklar konusunda tm toplumu eitmelidir. Dier bir ifade ile, ruh sal eitimi afetin etkileri, kendi kendine yardm mdahaleleri ve ek bir yardm iin nereye bavurulaca toplumun tmne ulatrlmaldr. nsanlarda psikolojik problemlerin gelimesine hassasiyeti artran faktrler unlardr (2); Kurbann afet blgesine mesafesi, afetin sresi, fiziksel yaralanmann derecesi ve tanklk ettii grntler gibi afetin objektif ve subjektif zellikleri Toplumsal ballk, ikinci kez kurban olmak ve sosyal destek sistemlerinin yklmas gibi afet sonras yant ve iyileme ortamlarnn zellikleri

139

Yallar, isizler, tek kalan yetikinler, ailelerinden ayrlan ocuklar, nceden psikiyatrik sorunlar olanlar

2. Kiisel ve kolektif olmak zere 2 tr afet travmas vardr. Toplumun ihtiyalar belirlenirken her iki travmada gz nne alnmaldr. Kiisel Travma, kiinin savunma mekanizmalarn aniden ykan ve bu vahi g karsnda bireyin etkili reaksiyon verememesi sonucu ruh salna darbe olarak tanmlanabilir. Kolektif Travma ise, sosyal yaamn temel dokusuna bir darbedir, insanlar bir arada tutan balar zarara uramtr, birliktelik, toplumsallama genel anlay bozulmutur. Kiisel travma kendini stres ve yas reaksiyonlar ile belli ederken toplumsal travma, yaayanlar birbirine balayan sosyal balarn koptuu gzlenir. Genellikle kolektif travma, kiiler ile alma konusunda eitilmi olan ruh sal uzmanlar tarafndan ihmal edilmektedir. O halde, hizmeti topluma gtrmek, destek gruplar ve toplum organizasyonu gibi kiiler ve gruplar arasndaki ilikileri yeniden oluturacak ruh sal mdahaleleri esastr.

3. Afet srasnda ve sonrasnda bir arada olup, i gren insanlarn i yapma etkinlii ksa sre iersinde azalr. Afetin erken dneminde fazlasyla enerji, iyimserlik, fedakarlk hakimdir. Ancak, aktivasyon ok, etkinlik ise dktr. Kayplarn anlam aka grlmeye balandka, yas, stres ve yorgunluk belirtileri ortaya kar. Bu durum, kiinin karar verme, iyileme ve yeniden yaplanmaya doru gerekli admlar atmasn engeller.

4. Afet stresi ve yas reaksiyonlar anormal duruma kar verilen normal reaksiyonlardr. Afette sa kalanlar, afet ncesinde gnlk yaamn stresi ve sorumluluklar altnda ilerini grebilen normal kiilerdir. Ancak, afet stresinin eklenmesiyle bir ok insanda emosyonel ve psikolojik zorlanmalarn iaretleri ortaya kacaktr. Reaksiyonlar sklkla Travma sonras stres ve yas yantlarn ierir (1,2,5). Bu reaksiyonlar, sra d ve anormal bir durumla karlaanlarn verdii normal reaksiyonlardr ve bu koullar altnda beklenmelidir. Afetten sa kurtulanlarn yan sra toplumun dier fertleri ve afette alanlar da benzer deneyimleri yaayabilir. Bu cevaplar genellikle yaps gerei geici srelidir ve nadiren ciddi bir ruhsal hastalk ile sonlanr. Ancak, PSSB ve travmatik yas sanld kadar yaygn deildir. Stresten kurtulmak, deneyim hakknda konumak ve gei sresi dengenin yeniden
140

kurulmasn salar. Normal reaksiyonlar, bunlarla mcadele yollar ve semptomlarn erken belirtileri hakknda toplumun bilgilendirilmesi iyiletirmeyi hzlandrr ve uzun sreli problemlerin oluumunu nler.

5. Afetten kurtulanlarn karlat emosyonel problemler yayor olmann getirdii sorunlardr. Afeti yaayan ve hayatta kalanlarn afetten kurtulma sreci ikinci afet olarak tanmlanr. Afet, gnlk hayat bir ok ynyle etkiledii iin afetten sa kalanlar birden ok sayda problemle kar karya kalr. nsanlarn, yitirdii yaknnn yerinin doldurulmas, geici barnak, giysi ve yiyecek temini, ulam imkan, mali destek iin bavuru, isizlik sigortas, gelir vergisi yardm, bina yapm ruhsat alnmas, tbbi bakm alnmas, ykm iin yardm, temizlik, kaz almalar vb ihtiyalar olabilir.

6. Afetten kurtulma sreci ikinci bir afet olarak adlandrlr. Geici yerleim yerinin temini gibi temel ihtiyalarn karlanmas esnasnda bir ok sorunla karlalr, gecikme ve hayal krklklar yaanr. Yardm sunan brokrasinin yaklam, kurbanlara insani yaklamaktan uzaktr. Bir ok kii ihtiyac olduu halde yardmlardan zamannda faydalanamaz. Afet ncesinde yeterli ve etkili olan bir kiinin, birden zsaygs ve gveni sarslr. aresizlik ve fke duygular sktr. Ruh sal personeli, bu ikinci afet in yaygn bir fenomen olduu konusunda kiilere gven vererek yardmc olmaldr. Ayrca, hayal krklklarn ve fkelerini yapc bir kanala ynlendirmelerini salar. Yardm alabilecekleri kurum ve kurulular konusunda bilgi verilmelidir. Yaayanlarn oluturduu destek grubu kendi aralarnda deneyimlerini paylaarak brokratik problemleri amann yolunu birbirlerine gsterebilirler. Afet yardm kurulularna eitim ve danmanlk yapmak ruh sal hizmetlerinin kapsamnda ele alnabilir.

7. Bir ok insan ruh sal hizmetlerine ihtiyac olduunu dnmez ve bu hizmeti almak zere bavuruda bulunmaz. Bir ok insan iin ruh sal hizmetleri demek delilikle edeerdir. Afetten kurtulan bir kiiye ruh sal alannda yardm nermek, onur krc olabilir. Ayrca, afetzede, somut ynleriyle eski yaantlarn bir araya getirme gayreti iinde zaman alc ilerle meguldur. Danmanlk ya da destek gruplar bu tr basklar nedeniyle zorlukla yrtlr. Ruh sal alannda yardm, afetzedelere somut konularda yardmc olurken verilebilir.
141

8. Bazen afetzede, her trl yardm reddeder. nsanlar, temizlik ve dier somut ihtiyalarn karlamakla megul olduklarndan kendilerine yardmc olacak hizmet ya da program arama peinde deildir. nsanlar balangta, yayor ve iyi olmaktan dolay rahatlk duyarlar. Genellikle, kayplarnn eksikliklerini ve mali etkileri nemsemezler, mevcut mali kaynaklarn ise abartrlar. zellikle afetin erken dneminde, kendilerinden daha ktlerinin olduunu dnrler. Yardm alyor olmaktan utanabilir veya dardan yardm kabul etmeyebilir. Bu konularda, nazik ve duyarl olmak nemlidir.

9. Afetlerde ruh sal yardm doas gerei genellikle psikolojik olmaktan ok uygulamaya dnk olmaldr. Afetten kurtulanlarn ou, ar bir stres sonucu geici olarak karklk yaayan fakat normal koullar altnda ilevlerini yapabilen insanlardr. Balangta ruh sal hizmetlerinin byk bir ksm somut yardmlar sunmak olmaldr. Problemlerini zmelerine ve karar vermelerine yardmc olunmaldr. zel endieleri/sorunlar belirlenmeli, ncelikler oluturulmal,

alternatifler oaltlmal, kaynaklar aratrlmal ve uygun eylem plan seilmelidir. Nadir vakalarda, ar depresyon, dezoryantasyon, immobilizasyon veya nceden var olan ruhsal rahatszln artmas gibi ar psikolojik reaksiyonlar grlebilir. Afetlerde ruh sal personelinin grevi, bu vakalara dorudan tedavi uygulamak yerine kiinin ihtiyalarnn farkna vararak uygun tedavi alaca merkezle irtibata gemek olmaldr.

10. Afetlerde ruh sal hizmetleri hizmet edilen toplumun ihtiyalarna gre dzenlenmelidir. Ruh sal program hazrlanrken, toplumun demografik ve karakteristik zellikleri gz nne alnmaldr. Kentsel, yar kentsel krsal alanlarn ihtiyalar, kaynaklar, gelenekleri, yardm alma ve verme konusundaki deer yarglar farkldr. yiletirme aktiviteleri mevcut, gvenilir toplum faaliyetlerine ve kaynaklarna entegre edilirse kabul edilme ve yararlanma oran artar. Ayrca, alanlarn toplumun tand kiilerden olmas programn etkinliini artracaktr.

11. Ruh sal grevlisi, afetlerde baarl mdahale iin geleneksel metotlar bir kenara brakmal, insanlar ruh sal ile ilgili etiketlemekten vazgemeli ve aktif olarak gezici hizmet verme yaklamn uygulamaldr. Afetlerde geleneksel
142

yntemlerin yarar ok azdr. Genellikle ama, emosyonel zorlanmann elik ettii sorunlara insani yardmda bulunmak olacaktr. Danmanlk, tedavi, psikiyatrik, psikolojik, nrotik, psikotik gibi emosyonel problemleri belirten kelimeleri kullanmaktan kanlmaldr. Ruh sal grevlisi, afetten kurtulanlarn gnlk yaantlar iin aktivitelerde bulunduklar yerlere gitmelidir. zellikle afetin ilk iki evresinde kiilere tedavi amacyla yaklalmamal, tedavi tekniklerini kullanmaktan kanlmaldr. Ancak, ruh sal alannda alanlarn ne tr vakalar, nereye, nasl sevk edeceine ilikin kriterler belirlenmi olmaldr. Afetin ilk iki dnemde hizmet verenlerin tmnn psikiyatrist olmas gerekmez.

12. Kurtarlan kii, aktif ilgi ve alakaya cevap verir. Scak ve kibar bir yaklam sergilendiinde afetzede, genellikle bana gelenleri anlatmaya yanaacaktr. Ruh sal grevlisi, kiinin zel yaantsna zorla giriyor/tecavz ediyor olmak korkusuyla konumaktan kanmamaldr.

13. Yaplacak mdahale afetin evresine uygun olmaldr. Afette alan ruh sal personelinin, afetin deiik evreleri olduunu ve her bir evrede psikolojik ve emosyonel reaksiyonlarn deitiini bilmesi nemlidir. rnein ok ve inkar duygularnn yaand birinci evrede kiiye duygularnn sorulmas yada 3.evrede hayal krkl ve fke duygularn yaayan kiiden bu deneyimde yaadklar iyi bir eyi bulmalarn istemek yanl olacaktr. nsanlarn ou, afet deneyimlerini konumaya isteklidir. Ancak, konumak istemedikleri zamanda sayg ile karlamak gerekir. 14. yilemede destek sistemler nemli rol oynar. Kiiler iin en iyi destekleyici grup aileleridir. Grevliler, aileleri bir arada tutmaldr. Yerleim yerinin tanmas ve youn aktivitelerin olmas kendi destek sistemlerinde kiiler aras ilikileri kesintiye uratabilir. Arkadalarna ve ailelerine zaman ayrmalar konusunda

yreklendirilmelidir. Destek sistemi snrl olan insanlar iinse afet destek gruplar yardmc olabilir. Ruh sal grevlileri bunlara ilaveten toplumsal aktivitelerin organizasyonuna katlabilir.

143

Afetlerde ruh sal alannda alacak personelin zellikleri:

Afetlerde alacak ruh sal personelinin seiminde; afetten etkilenen nfusun demografik zellikleri, kiisel zellikler ve sosyal becerileri, afetin evresi, kiinin afete cevab ve iyileme gayreti dikkat edilmesi gereken hususlardr. Afetlerde ruh sal hizmeti sunan salk personelin rol ve sorumluluklar eitlilik gsterir. Bunlar aada sralanmtr;

Toplumun eitimi: Toplulua etkili hitap etmek, medya ile almak, el ilan, bror v.b. materyalleri hazrlamak,

Hizmeti halkn ayana gtrmek: Toplu bakm sunulan yerlerde, afet bavuru merkezi veya dier yerleim yerlerinde geleneksel olmayan yntemlerle ruh sal hizmetlerini vermek,

Toplumla irtibat kurmak: Toplum liderleri ile irtibat kurmak ve bunu srdrmek, organizasyonun dinamiklerini ve politik sreleri bilmek ve etkili uramak,

Kriz danmanl: Afetten kurtulanlarn ou iin uzam psikoterapi gerekli ve uygun deildir. Kriz mdahalesi, ksa tedavi, destek gruplar ve pratik yardm en etkilidir. Ruh sal grevlisi bu tedavi usulleri hakknda bilgi ve beceri sahibi olmaldr.

Kiisel zellikleri ve becerileri uygun kiiler seilir ve iyi bir kombinasyon salanrsa ruh sal hizmetleri baarya ular. Bu zelliklere sahip kiilerden oluturulacak bir ekip afet ncesi eitimler yoluyla aadaki hedeflere ulaacak bilgi, beceri ve davranlar kazandrlmaldr. Afetlerde insan davran, Afetlerde zel gruplara etkili mdahaleler, Afetlere cevap ve iyilemede organizasyonal safhalar, Afetlerde ruh sal hizmetlerinin temel ierik ve prensipler,

144

Afetten kurtulanlara ve blgede alanlara kriz mdahalesi, ksa tedavi, travma sonras stres stratejileri, yaa uygun ocuk mdahaleleri, debrifing, grup danmanl, destek gruplar ve stres ynetimi teknikleri konularna zel nem vererek uygun ruh sal yardm salama,

Toplum seviyesinde vaka bulma, hizmetin topluma gtrlmesi,ruh sal eitimi, toplum eitimi, konsltasyon, toplum organizasyonu, ve basnn kullanm konulara nem verecek ruh sal hizmetlerini salama,

Afet almalarnda stresin tabiatn anlama, kendileri ve dier alanlarla birlikte stres ynetimi,

Afetlerde Aratrma

Afetlerden sonra yaplacak psikolojik aratrmalarda, afetzedelerin psikolojik zellikleri dikkate alnmal ve etik ilkelere uyulmaldr. Afet blgesinde varolan sorunlar anlamay ve elde edilen bilgiler dorultusunda sorunlar zmeye ynelik mdahaleleri ieren aratrmalar gerekli izin alndktan sonra yaplmaldr. Tan kriterlerinde problemlerin olmas, gemie ait verilerin olmamas, etkilenen nfusun bilinememesi, kontrol grubunun olmamas, metodolojik problemler ve etik sorunlar nedeniyle afetlerde ruh saln inceleyen aratrmalar snrldr. Aratrmalardan elde edilecek bilgilerle u sorularn yantlanmasna ihtiya vardr: Afetin ruh salna etkisi Afetlerde ruh saln uzun dnemde etkileyen risk faktrleri Uzun sreli ruhsal bozukluklar nlemek iin erken dnemde en etkin mdahalelerin neler olduu

Travma sonras ortaya kan bozukluklar eer erken dnemde tannr ve mdahale edilirse kroniklemesi ve bir salk sorunu haline gelmesi nlenmi olur. Afetlerden etkilenebilecek nfusun bykl gz nne alnrsa salk hizmetlerinin tm basamaklarnn nceden gerekli nlemleri almas nemli olmakla birlikte tek bana yeterli deildir. Birey, aile, apartman, mahalle dzeyinde alnacak nlemler ve sorumluluklar belirlenmelidir.

145

Afetlerde alanlarda, depersonalizasyon, ar uyarlmlk, afet blgesinden uzaklamada ve almaya ara vermede ar isteksizlik gibi stres belirtileri grlr. Afetlerde alanlarda stresi azaltmak zere hazrlanacak programlar, afetten nce, afet esnasnda ve sonrasndaki ruhsal ihtiyalar kapsayacak ekilde olmaldr. Afet ynetimi programlarna afetten nce balanmaldr. Afet sonrasnda blgede alan salk personelinin de travma yaad unutulmamaldr. Blgede alan personelin en az ikier kiilik gruplar halinde birbirleriyle yardmlamalar ve birbirlerinden sorumlu olmalar nerilebilir.

KAYNAKLAR

1. Disasters and Mental Health Managing the psychosocial consequences of disasters Training manual, Field test version ,WHO, Geneva, MNH/MHP/99.I.B 2. Mental health consequences of disasters Ellen T. Gerrity, Brain W. Flynn, sayfa 101 121 3. ocuk ve Genlik Ruh Sal Dergisi, Travma zel Says, 6(3), 1999, sayfa172181, sayfa182-187, 7. Temel Salk Hizmetlerinde Psikososyal Travmaya Yaklam, TREP A.Tamer Aker, Istanbul, 2000 8. "Disaster Response and Recovery A Handbook for Mental Health Professionals, Daine Myers, California, 1994 9. Trk Psikoloji Blteni, Deprem zel Says, 5 (14), Sayfa 40 48, 1999

146

OLAANST DURUMLARDA REME SALII HZMETLER VE ALE PLANLAMASI

Dr. A. Nilfer ZAYDIN*

Olaanst durumlarda balca lm nedenlerinin artan hastalklar ve yaralanmalar olduu saptanmtr. Doal afetler, sava ve atmalar, teknolojik felaketler hastalk ve lmlerin artmasna yol aar. Salk grevlileri de bu afet durumlarnda artm olan bu nedenlerin etkilerinin azaltlmasna ve hatta ortadan kaldrlmasna ynelik faaliyetleri planlamak ve hizmetleri sunmakla ykmldr. Olaanst durumlarda hastalk ve lmlerin oalmasna neden olan etkenlerden en fazla etkilenen gruplar: ocuklar, gebeler, emzikliler, yallar ve hastalardr. Planlanacak ve sunulacak olan salk hizmetlerinin kapsam bu risk gruplar dikkate alnarak hazrlanmaldr.

Olaanst durumlarda, akut ve erken dnem srasnda reme sal hizmetlerinden en nemlisi, doumlarn temiz ve eitilmi salk personeli yardmyla yaplmasnn salanmasdr. Obstetrik acil vakalara zamannda mdahale edilebilmesi iin uygun yerlere sevk edilmeleri salanmaldr.

Kapsaml reme sal hizmetlerinin verilebilmesi iin ise, gei dneminden balayarak, normal dnem uygulamalarnn yapld srada birinci basamak hizmetlerine tamamen entegre edilmesinin salanmas iin gerekli almalarn yaplmas, alt yap, personel ve malzeme ihtiyalarnn karlanmas almalarnn yaplmasdr.

Salk Bakanl, Ana ocuk Sal ve Aile Planlamas Genel Mdrl

147

reme sal hizmetlerinin verilmesi erken dnemde ve gei dneminde, yerel salk personeli ile salanamayabilir. Buna karlk blgede gnll hizmet vermekte olan sivil toplum kurulular, niversiteler ve dier zel kurulularn verdikleri hizmetlere destek olunmas ve onlarn verdikleri hizmetlerin gerekten ihtiyac olan noktalarda vermelerinin salanmas, blgedeki anne ve yenidoan morbidite ve mortalite artnn engellenmesi, blgede yaayan toplumun, zellikle kadnlarn ve ocuklarn salk dzeyinin olumsuz etkilenmemesi asndan byk nem tar. Afet blgesinde sunulacak olan reme sal hizmetleri unlar kapsamaldr: 1. 2. 3. 4. 5. Doum ncesi bakm, Salkl doum, Doum sonras bakm, Aile planlamas danmanl, Aile planlamas hizmet sunumu.

reme Sal Nedir?

Gnmzde, zellikle de 1994 - Uluslararas Nfus ve Kalknma Konferans (ICPD) sonrasnda, reme sal ve hizmetleri, sreklilii olan btncl bir yaklam ierisinde ele alnmaktadr. reme sal; reme sistemi ilevleri ve sreci ile ilgili sadece hastalk ve sakatln olmamas deil, tm bunlara ilikin fiziksel, mental ve sosyal ynden tam bir iyilik halinin olmasdr. reme sal ayn zamanda, insanlarn tatmin edici ve gvenli bir cinsel yaamlarnn olmas, reme yeteneine sahip olmalar, reme yeteneklerini kullanmada karar verme zgrlne sahip olmalar demektir. Kadn hayatnn salk ynnden evreleri dnlecek olursa, kadn sal ve ona verilecek nem daha intrauterin dnemden, hatta daha da ncesinden balamaldr. Doumu izleyen neonatal ve postneonatal bebeklik dnemi, daha sonra ocukluk, 10-19 yalar arasndaki adlesan dnemi, 15-24 yalar arasndaki genlik dnemleri salk asndan nemli dnemlerdir. Her bir dnemin de kendine zg salk riskleri mevcuttur. Kadn salnda gebelik ve doumla ilgili olay ve komplikasyonlarn en youn yaand dnem ise, 15-49 ya aras olan dourganlk dnemidir. 50 ya ve daha sonras ise, yine kendine zel reme sal sorunlar olan postmenopozal ve daha da sonra yallk dnemidir.
148

ekil 1: reme sal sorunlar ve hizmetleri.

YALILIK
Osteoporoz

reme yollar kanserleri

SORUNLAR
Beslenme yetersizlii Anemi Ksrlk Anne ve neonatal lmleri ve hastalklar Dourganln dzenlenmesi Salksz cinsellik; ergen gebelik HIV/CYBH Cinsel iddet Paral seks Bilgilendirme Tedavi Erken tan Tedavi Eitim Ek beslenme Emzirme

Eitim Danmanlk Tedavi

ERGENLK

Doum Kontrol Bilgilendirme Krtaj Tan Tedavi Eitim Glendirme Yasal/Toplumsal deiim

Doum ncesi; doum ve doum sonras bakm; bebek bakm; aile planlamas

GEREKL HZMETLER

Cinsel Eitim

ekil 2 : Kadnlarn ve erkeklerin reme Sal riskleri:

Kadn

Erkek

Doum Yallk

Bebeklik/ ocukluk Hizmet gereksinimi

149

Ergenlik

Yetikin reme Dnemi

reme sal riski kadn ve erkek arasnda, ya gruplarna gre ok farkllk gstermektedir. Kukusuz bu farklla paralel olarak, kadn ve erkein hizmet gereksinimleri de farkldr. Bu durumu DSnn sk kulland stteki ema ak olarak gstermektedir.

Yine 15-44 ya grubu iinde toplam hastalk yk ierisinde, remeye ilikin hastalk yk hesaplandnda, erkekler iin %12.3 iken, kadnlarda bu yk %36.6dr. Erkek % 9.3 % 1.5 % 1.5 Kadn % 18 % 8.9 % 6.6 % 2.5 % 0.6 % 36.6

HIV CYBH Anemi

Annelik CYBH HIV Anemi Cx Ca

Toplam Yk

% 12.3

Toplam Yk

Kaynak: Akn A., Gvenli Annelik, Salk ve Toplum dergisi, Tem-Aralk 1998. Tm bu belirtilenler bile kadna, dourganlk dneminde zel bir reme sal hizmetinin verilmesi gereini ortaya koymaktadr. Normal koullarda dahi, yaamsal riskler nedeni ile zel bir hizmete gereksinim duyan kadnlara, olaanst koullarda da farkl yaklalmal, ihtiyalarna uygun salk hizmetleri planlanmal ve sunulmaldr.

OLAANST DURUMLARDA DOUM NCES BAKIM HZMETLER

Doum ncesi bakm, anne ve fetsn tm gebelik sresince, dzenli aralklarla, gerekli muayene ve kontrollerinin yaplp nerilerde bulunularak, dikkatli bir ekilde, bir salk personeli tarafndan izlenmesidir.

Olaanst durumlarda hem fiziksel hem ruhsal ynden travmaya urayan tm gebeler, gebelik ayna baklmakszn, ayda en az bir kez izlem muayenesinden geirilmelidir. Gebenin muayenesinde patolojik bir durum saptanr ise, saptanan durumun aciliyetine ve nemine gre izlem sklklar artrlr ve/veya gebe bir st salk kuruluuna sevk edilir. Bu dnemde hatrlanmas gereken bir baka durum da, acil durumlarn

150

ulatrlabilmesi ve doumlarn salkl koullarda olabilmesi iin, ilgili salk kurulular ile iletiim ve sevk zinciri salanm olmaldr. Salk Personeli in Doum ncesi Bakm Rehberi
1. 2. 3. Blgedeki tm gebeleri hemen tespit et, Her bir gebe iin Gebe-Lousa zleme Fii hazrla, nceki gebelik/doumlar hakknda bilgi al, Ya Canl doum Dk Doum Aral G Doum 4. 5. Muayene et, Pre-eklampsi aratr, Kan Basncn l, 6. Anemiyi aratr, Her trimesterda bir kez Hb l, kinci trimesterdan itibaren tm gebelere demir-folat ver, 7. Tetanoz as durumunu aratr, Gerekiyorsa, a uygula, 8. 9. yk ve bulgular deerlendir, Riskleri belirle, Doum ncesi Kanama Anemi Gebelik Komplikasyonu Ksa Doum Aral 10. Gebeliin normal/riskli olup olmadna karar ver, RSKL GEBELER DAHA SIK ZLE ! 11. Gerekli eitimleri yap, Gebe Beslenmesi Riskli Durumlar Tehlike Belirtileri Zararl Alkanlklar Temizlik 12. Gerekiyorsa, uygun salk kuruluuna sevk et, 13. Tm bulgularn ve nerilerini Gebe-Lousa zleme Fiine kaydet, 14. Bir sonraki ziyaret tarihini belirle ve bildir. Aile Planlamasnn nemi Aile Planlamas Yntemleri Doum Yaplmas Gereken Yer Bebek Bakm, Beslenmesi Pre-eklampsi oul Gebelik Pelvis Darl Sistemik Hastalk, vb. dem kontrol yap, drarda protein bak, Gebelik Says l Doum Yaayan ocuk Says Sistemik Hastalk Gebe ve Einin Kan Gruplar

151

OLAANST DURUMLARDA ALE PLANLAMASI HZMETLER

Aile planlamas, ailelerin istedikleri zaman ve istedikleri sayda ocuk sahibi olmalar demektir. Aile planlamasnda ama, anne ve doacak ocuklarn salkl olmas ve ocuk sahibi olunmas istendiinde gebeliin olumasdr. nk, iki yldan sk aralklarla yaplan doumlar, 18 yandan nceki gebelikler ve 35 yan zerindeki gebelikler annenin saln tehdit eder. Bu risk faktrleri ayn zamanda doacak ocuun yaama ansn da olumsuz etkilemektedir.

Dourganln dzenlenmesi amac ile gebelikten korunmak iin harcanan abalar insanlk tarihi kadar eskidir. Srekli gelien kontraseptif teknoloji ile gnmzde, kiilere istemedikleri gebeliklerden salkl ve etkili biimde korunabilmelerini salayan yntem seenekleri sunulmaktadr.

1998 Trkiye Nfus ve Salk Aratrmasnn sonularna gre, halen evli kadnlarn (15-49 ya) te ikisi (%62) baka bir ocuk sahibi olmak istemediklerini, %14 ise, iki yl veya daha fazla bekledikten sonra ocuk sahibi olmay istediklerini belirtmilerdir. Dolaysyla, halen evli 5 kadndan 4 gerek gebelii engellemek, gerekse gebelii geciktirmek iin bir aile planlamas yntemi ihtiyac ierisindedir.

Marmara depreminden sonra Kocaeli blgesinde yaplan bir aratrmada, Omaha modeli kullanlarak, adr kentlerde yaayanlarn salk ihtiyalar saptanmtr. Bu aratrmada 100den fazla salk ihtiyac tespit edilmitir. Bunlardan en nemli, en fazla ihtiya duyulanlarn ilk onu arasnda, aile planlamas hizmet talebi de bulunmaktadr. Bu aratrma ile, olaanst durumlarda ilk akla gelmeyen hizmetlerden birisi olan aile planlamas hizmetlerine olan talep, bizzat depremzedeler tarafndan ifade edilmi ve istatistiki olarak saptanmtr.

Aile planlamas yntemleri ok eitlidir. iftler isteklerine, salk durumlarna gre, kendilerine en uygun yntemi semek konusunda bir ok alternatife sahiptirler.

152

Kontraseptif Yntemler :

Etkinlii yksek, Modern Kontraseptif Yntemler: 1. Prezervatif (Koruma Oran : %86-97):

Cinsel iliki srasnda penise taklan ince bir klftr. Lateks ya da sentetik poliretandan imal edilmilerdir. Spermlerin, vajinaya dklmesini engelleyerek gebelii nler. Birden fazla cinsel ei olanlarda, cinsel yolla bulaan hastalklarn bulamasn da engeller (AIDS, Herpes, Trikomonas, Sifiliz, vb.).

Olaanst durumlarda her salk personeli tarafndan kolaylkla verilebilecek bir metottur. Doru kullanm ve doru saklama eitimi yaplmaldr. (Bir ay iin bir ifte, ortalama 12 adet prezervatif verilmektedir.) Prezervatifi Kimler kullanabilir? 1. Hemen bir ynteme ihtiyac olanlar, 2. Aile planlamasna aktif olarak katlmak isteyen erkekler, 3. Rahim ii ara, tp ligasyonu v.b. uzun etkili bir yntem iin uygun zaman beklerken, geici yntem olarak kullanmak isteyenler, 4. Dier yntemleri salk nedeni ile kullanamayanlar, 5. Emziren ve gebelikten korunmak isteyenler, 6. Seyrek cinsel ilikide bulunanlar, 7. Cinsel Yolla Bulaan Hastalk (CYBH) riski altnda bulunanlar, 8. Birden fazla cinsel ei olanlar.

Prezervatifin OLUMLU Ynleri: 1. Yan etkisi ve salk riski yoktur, 2. Hemen etkilidir, 3. Tbbi bir denetim gerektirmez, 4. Ucuzdur, 5. yi bir ara yntemdir, 6. CYBH dan da korur, 7. Cervix Cadan da korunmada etkilidir.

153

Prezervatif NASIL Kullanlmaldr? 1. Her cinsel ilikide yeni bir tane kullanlmaldr, 2. Doru uygulanp, srekli kullanlmaldr, 3. Cinsel ilikinin banda taklp, sonunda dikkatlice karlmaldr, (sertlemi penise hemen vaginal temas ncesinde taklmal ve spermlerin vajinaya dklmemesi iin iliki sonras sertleme sona ermeden karlmaldr.) 4. Taklrken ekitirilmemeli, yrtlmamasna dikkat edilmelidir, 5. Kayganlatrc krem vb. eyler kullanlmamaldr (geirgenliini bozarlar), 6. Bir kere kullanldktan sonra, hijyenik bir ekilde yok edilmelidir, 7. Her zaman yeterli sayda hazr bulundurulmaldr, 8. Kullanlacak prezervatifler serin ve glgede saklanmal, czdan, cep gibi yerlerde tanmamaldr, 9. Kullanmadan nce mutlaka prezervatifin son kullanma tarihine (SKT) dikkat edilmelidir, SKT gemi olanlar kullanlmamaldr. 10. Kullanm esnasnda yrtlma olursa, hemen bir sperm ldrc krem kullanlmal veya cinsel iliki sonras kullanlabilen bir yntem iin bir klinie bavurulmaldr.

2. Hormonal Yntemler :

Hormonal kontraseptifler verilmeden nce, mutlaka bir muayeneden geip, uygunluu bir hekim tarafndan kararlatrlmaldr. Olaanst durumlarda, AP Metotlar ve AP Danmanl eitimi almam salk personelince ancak nceden hapa balam olanlara, herhangi bir ikayetleri yoksa idamesi verilebilir, ancak senede bir kez kontrol iin AP kliniklerine gitmesi hatrlatlr. (Bir bayana, bir aylk kullanm iin bir blister (21lik) hap verilmektedir.)

Oral kontraseptifler, 1 aylk enjektabl hormonal kontraseptifler, 3 aylk enjektabl hormonal kontraseptifler,

Oral kontraseptifler (Koruma Oran: %92-99.9 :

Azdan her gn bir tane hap yutulur. 21lik ve 28lik haplar vardr. Salk kurumlarnda datlan haplar 21liktir. lk kez hapa balayacak olan kii muayene

154

edildikten ve uygunluuna karar verildikten sonra, adetin ilk veya beinci gnde hap kullanmaya balar, 3 hafta her gn ayn saatte bir tane yutar, bir hafta ara verilip, yeni kutuya balanr. Hap yutulmas 2-3 gn unutulursa gebelik meydana gelebilir. Her gn hatrlayamayacak olanlara verilmemelidir.

OKler, ovlasyonu durdururlar, Cx ostaki tkac kalnlatrarak, spermin uterusa gemesini engellerler. Ayn zamanda uterus i duvarn incelterek, gebelie elverisiz hale getirirler.

Oral Kontraseptifler Kimler iin Uygundur? 1. Her gn hap almay hatrlayabilecek kadnlar, 2. Adet kanamalar fazla olan kadnlar, 3. Adet sanclar fazla olan kadnlar, 4. leride yeniden ocuk isteyenler.

Oral Kontraseptifler Kimler iin Uygun Deildir? 1. 35 yan zerinde ve gnde 20den fazla sigara ienler, 2. Adetleri dzensiz olanlar, 3. Hipertansiyonlular, aterosklerozlular, 4. Diabetikler, 5. Ar imanlar, 6. Fel geirenler, 7. Sarlk geirenler (KC Fonksiyon bozukluu devam ettii srece), 8. Emzikli anneler.

Hap kullananlarda; Adetler azalr, kesilir veya beklenmeyen kanamalar olursa, iddetli ba ars, bulank grme, tansiyon ykselmesi olursa, Bacaklarda kzarklk, ime, ar olursa, Nefes darl olursa,

DERHAL SALIK KURUMUNA bavurmalar hatrlatlmaldr.

155

1 aylk enjektabl hormonal kontraseptifler (Koruma Oran: %99.9: (Mesigyna, kombine enj.Horm. Kontr.)

Bunlar da, ovlasyonu durdurarak, Cx ostaki tkac kalnlatrarak (spermin uterusa gemesini engellerler) ve ayn zamanda uterus i duvarn incelterek gebelii nlerler.

Kullancya kan basnc lm, meme muayenesini de ieren fizik muayeneden sonra, salk sorunu yoksa, ilk enjeksiyon mmknse siklusun ilk 7 gn iinde yaplmaldr. Bundan sonraki enjeksiyonlar, adetten bamsz olup, ilk enjeksiyondan tam bir ay sonra (30 gn sonra) yaplmaldr. Enjeksiyonlar 27-33. gnler arasnda da uygulanabilirse de, her ayn ayn gn yaplmasna zen gsterilmelidir. Enjeksiyonlar kas iine, derin enjeksiyon, Z enjeksiyon tarznda yaplmal, enjeksiyon yeri asla ovuturulmamaldr. Deri alt ya dokusu fazla olan hanmlarda, deltoid adale iine uygulamak daha yararldr.

Emzirmeyen kadnlar iin, doumdan sonraki 4. Haftadan itibaren, Emziren kadnlar iin 6. Aydan sonra uygulanabilir.

Pratikte, sonraki enjeksiyon tarihlerinin yazl olarak kullancya verilmesine ve 3 aylk inelerle, aylk inelerin karmamasna dikkat edilmelidir.

Olaanst durumlarda, uygulama kolayl, gvenli-etkili bir yntem olmas nedeni ile, eitimli salk personelince, iyi bir aile planlamas danmanl uygulanarak kullanlmas nerilir.

Kombine, Enjekte Edilen Hormonal Kontraseptiflerin OLUMLU Ynleri: 1. Koruyuculuu koruyucudur. 2. Adet sanclarn azaltr, 3. Adetleri dzenli hale getirir, 4. Demir eksiklii anemisini azaltr, 5. Ektopik gebelii nler, 6. Over ve endometriyum kanserlerine kar koruyucudur, 7. Pelvik enfeksiyon riskini azaltr,
156

ok

yksek

olup,

doru

kullanldnda

%100e

yakn

8. Brakldnda dourganlk geri dner.

Kombine, Enjekte Edilen Hormonal Kontraseptiflerin Kullanlmamas Gereken Durumlar: 1. Gebelik veya gebelik phesi, 2. Meme kanseri veya phesi,

3. Aktif karacier hastal, 4. Koroner kalp hastal veya trombemboli phesi veya tans alanlarda, 5. Nedeni bilinmeyen vaginal kanamas olanlarda, 6. 35 ya zerinde ve gnde 20den fazla sigara ienlerde, 7. Migren tipi ba ars olanlarda kullanlmamaldr. Gs ars veya nefes darl, iddetli ba ars, grme bulankl, Bacaklarda iddetli ar olmas durumlarnda, DERHAL Salk Kuruluuna ba vurmas gerektii hatrlatlmaldr.

3 aylk enjektabl hormonal kontraseptifler (Koruma Oran: %99.7): (Depo Provera, sadece progestin ieren enj.Horm. Kontr.)

Yava salnan, uzun etkili progestin; ovlasyonu durdurarak, Cx ostaki tkac kalnlatrarak (spermin uterusa gemesini engellerler) ve ayn zamanda uterus i duvarn incelterek gebelii nlerler.

Kullancya kan basnc lm, meme muayenesini de ieren fizik muayeneden sonra, salk sorunu yoksa, ilk enjeksiyon mmknse siklusun ilk 7 gn iinde yaplmaldr. Bundan sonraki enjeksiyonlar, ilk enjeksiyondan tam 3 ay (12 hafta) sonra yaplmaldr. Enjeksiyonlar 11-13 hafta arasnda da uygulanabilirse de, her 3. ayn ayn gn yaplmasna zen gsterilmelidir. Enjeksiyonlar kas iine, derin enjeksiyon, Z enjeksiyon tarznda yaplmal, enjeksiyon yeri asla ovuturulmamaldr. Deri alt ya dokusu fazla olan hanmlarda, deltoid adale iine uygulamak daha yararldr.

Emzirmeyen kadnlar iin, doumdan sonraki 4. Haftadan itibaren,

157

Emziren kadnlar iin 6. haftadan sonra uygulanabilir. Dk yapanlara ise ilk 7 gn iinde uygulanabilir.

Pratikte, sonraki enjeksiyon tarihlerinin yazl olarak kullancya verilmesine ve 3 aylk inelerle, aylk inelerin karmamasna dikkat edilmelidir.

Olaanst durumlarda, uygulama kolayl, gvenli-etkili bir yntem olmas nedeni ile, eitimli salk personelince, iyi bir aile planlamas danmanl uygulanarak kullanlmas nerilir.

3 aylk enjektabl hormonal kontraseptiflerin OLUMLU Ynleri: 1. Uzun etkili, koruyuculuu yksek olup, kullanm kolaydr. 2. Anne stnn niteliini deitirmez. 3. Adet arlarn ve kanamay azaltr, demir eksiklii anemisini nler. 4. Salk riskleri nedeniyle strogenin kullanlamad durumlarda uygun bir yntem olabilir. 5. Brakldnda, dourganlk geri dner.

Ancak, dourganln geri dn aylar alabilir, bazen bir yla kadar srebilir. Kullanmnn ilk alt aynda, dzensiz adet kanamalar ve amenore grlebilir. Bu zelliklerinin uygulama ncesi, kullancya iyi anlatlmas gerekmektedir. 3. Rahim i Aralar (Koruma Oran : %99.2-99.4 :

eitli tipleri vardr. En yaygn kullanlanlar bakrllar (CuT 380A) ve progesteron hormonu ierenlerdir. Uterus iine uygulanarak yumurtann uterus iine naklini engelleyerek, spermlerin yumurtaya ulamasn engelleyerek ve dllenme olsa dahi uterus iini dllenmi yumurtann yerlemesi iin elverisiz hale getirerek gebelii nlerler. Progesteronlular ilave olarak, cervikal kanaldaki tkacn kalnlamasn salayarak, spermlerin uterus iine gemesini de engellerler.

RAnn tipine bal olarak uterus iinde 5-10 yl kalabilir. karldnda dourganlk hemen geri dner. RAnn uygulamas, gebelik olmadndan emin olunan her dnemde yaplabilir:
158

Menstruasyon kanamasnn sonuna doru uygulama yaplrsa, hem gebelik olasl azaltlm hem de Cx os ak olduundan uygulama kolay olur. Doum sonrasnda: ilk 10 dakika iinde, lk hafta iinde, Doumdan 6 hafta sonra, Sezaryenden 8 hafta sonra uygulanabilir.

Dk sonrasnda: ayet enfeksiyon yoksa, hemen uygulanabilir.

RA Kimler iin Uygundur? 1. Ya ve doum says snr yoktur. Her yata kullanlabilir. 2. Uzun sreli ve etkili bir AP yntemi kullanmak isteyenler iin uygundur. 3. Emziren anneler, 4. Hormonal yntem istemeyen veya 35 yan zerinde olup sigara ien hanmlar, 5. Gnlk, aylk veya aylk uygulama tercih etmeyen hanmlar, 6. Genital yol enfeksiyon riski az olan hanmlar,

RA Kimler iin Uygun Deildir? 1. Gebe ya da gebelik phesi olanlar, 2. Halen ya da yakn gemite i cinsel organ enfeksiyonu geirenler, 3. Halen CYBHs olanlar, 4. leri derecede anemik olanlar, 5. Nedeni belirlenmemi dzensiz veya anormal vaginal kanamas olanlar. RA Kimler in lk Seenek Olmamaldr? (Ancak baka seenek yoksa RA kullanabileceklerdir.) 1. Arl adet grenler, 2. D gebelik geirenler, 3. Uterusda anomalisi olanlar, 4. Cx oslar ileri derecede dar olanlar, 5. Kalp romatizmas olanlar, lsemililer, 6. Diyabetliler, 7. AIDS veya baka bir immn sistem rahatszl olanlar, 8. Steroid tedavisi olanlar.

159

RA uygulamas, eitimli salk personeli tarafndan yaplmaldr. Uygulamadan 1 ay sonra izleme arlmaldr. ikayeti olmad halde her yl dzenli muayeneye gelmesi sylenmelidir. RAl bir kadnda adet gecikmesi, gebelik phesi tadndan, Devam eden fazla kanama, yksek ate, karn ars gibi belirtiler pelvik enfeksiyon asndan, RA iplerinin uzamas, ksalmas veya hissedilmemesi durumlarnda tbbi kontrol gerektiinden, Kullancya DERHAL bavurmas gerektii hatrlatlmaldr.

RA yerinde iken gebelik oluacak olursa, gebeliin devam istenmiyorsa tahliye edilebilecei bir merkeze sevk edilmelidir. ayet gebeliin devam isteniyorsa; birinci trimesterda ve RAnn ipleri grnyorsa RA karlmaldr. Gebeliin salkl gemesi iin gereken nlemler alnmaldr.

Acil Kontrasepsiyon:

Her cinsel iliki planl olmayabilir. Bu nedenle, kontraseptif nlem alnmam olabilir veya nadiren kondom yrtlmas sonucu istenmeyen gebelik riski oluabilir. Bazen de tecavz gibi durumlarda da istenmeyen gebelik riski oluabilir. Acil kontrasepsiyon, bu gibi durumlarda, olas gebelii nlemek iin kullanlr. Daha nceleri sadece tecavz durumlarnda kullanlan bu yaklam, artk gnmzde STENMEYEN pek ok gebeliin nlenmesinde, KNC BR ANS olarak kullanlmaktadr.

Acil kontrasepsiyon, gebelik kukusu oluturan cinsel ilikiden tercihan hemen sonra, en ok birka gn iinde uygulanmas gerekir.

Acil Kontrasepsiyonda mevcut seenekler: 1. 2. Hormonal acil kontrasepsiyon, Postkoital RA uygulamas.

160

1. Hormonal acil kontrasepsiyon: En ok kullanlan acil kontrasepsiyon seeneidir. Korunmasz cinsel ilikiden sonraki ilk 72 saat iinde, gebelik olumasn nlemek amacyla hormonal kontraseptif kullanlmasdr.

Farkl yaklamlar denenmekle beraber, bu gn iin kullanlan Yuzpe metodudur: lk doz korunmasz cinsel ilikiden sonraki 72 saat iinde olmak zere, 100 g etinil stradiol + 1000 g norgestrel kullanlr. kinci doz, ilk dozdan 12 saat sonra, ayn doz alnr. (Her doz 50 g etinil stradiol + 500 g norgestrel ieren iki haptan oluur.)

Acil kontrasepsiyon kullanldktan sonraki gnlerde, korunmasz cinsel ilikiye girilmemelidir. Etkili bir AP Yntemine bir an nce balanmaldr. Acil kontrasepsiyon, rutin bir korunma yntemi olarak kullanlamaz.

Korunmasz cinsel iliki esnasnda, CYBHlar asndan da risk sz konusu ise, ek olarak koruyucu antibiyotik de verilmelidir (Doxycycline 100 mg, gnde iki kez, 10 gn).

Acil kontrasepsiyonun OLUMLU ynleri: Gvenlidir, Kullanm sresi ksadr, Her yataki kadnlarda kullanlabilir, Ucuzdur, Korunmasz cinsel ilikiden veya kontraseptif kullanm srasnda olabilecek kazalardan sonra, istenmeyen gebeliklerin daha olumadan nlenmesi iin frsat yaratr.

Acil kontrasepsiyonun OLUMSUZ ynleri: Bulant, kusma gibi ho olmayan yan etkileri vardr, Acil olarak, en ge 3 gn iinde kullanlmas gerekir, Tekrar kullanmnda kontraseptif etkililii azalr,

161

Kullanmdan sonra, yeni bir korunmasz cinsel iliki ya da kontraseptif yntem hatas olursa, KORUMAZ, Dier kontraseptif yntemler kadar etkili deildir, onlarn yerine

kullanlmamaldr, CYBHlardan korumaz.

Acil kontrasepsiyonun YAN Etkileri: 1. Bulant (%30-50), 2. Kusma (%15-25), 3. Ba ars, sersemlik hissi (nadir), 4. Memelerde dolgunluk, 5. Karn ars.

Ancak adette 7 gnden fazla gecikme olursa, gebelik aratrlmaldr. (Bkz Ek 2).

2. Acil kontrasepsiyonda (Postkoital) RA uygulamas: ok etkilidir, koruyuculuu %99 kadardr. Ge uygulanrsa, etkililii azalr. Korunmasz cinsel ilikiden sonraki ilk 5 gn iinde uygulanmas nerilmektedir. Ancak u durumlarda uygulanmas nerilmez: 1. yeni bir ele, korunmasz cinsel iliki, 2. tecavz, 3. hizmet alann hi doum yapmam olmas, 4. hizmet alann CYBH asndan zaten riskli olmas. STENMEYEN GEBELKLERE YAKLAIM

Aile planlamas hizmetlerinde temel ama istenmeyen gebelikleri ve bunun sonucunda ortaya kan dk ve de bal komplikasyonlar nlemek ve her ailenin istedii zaman ve bakabilecei sayda ocuk sahibi olmas iin yardmc olmaktr.

162

Kadnlarn saln olumsuz etkileyen, yaamlarn tehdit eden dk olay, 2827 sayl yasa ile devlet denetimine alnm ve istenmeyen gebeliklerin, gebeliin 10. Haftas doluncaya kadar, istek zerine sonlandrlmas yasallatrlmtr.

Gebeliin Sonlandrlmasna Yol Aan Nedenler: 1. Kiisel deiiklikler (terk edilme, dul kalma, ekonomik glk, boanma v.b.), 2. Kontraseptiflere ulamada zorluk, 3. Kontraseptif yntem kullanmnda srekliliin salanamamas, 4. Kontraseptif yntemlerde baarszlk, 5. Fetal defektlerin erken tans, 6. Toplumsal deiiklikler (daha kk aile yapsnn toplumsal norm olarak benimsenmesi).

Salkl olmayan koullarda, ilkel yntemlerle veya eitimsiz kiilerce yaplan dklerde oluan komplikasyonlar, salkl koullarda, denetim altnda yaplan gebelik sonlandrmalarna kyasla ok daha tehlikelidir. Her lkede gebeliklerin sonlandrlmas ile ilgili kurallar ve koullar yasalarla belirlenmitir. Aile planlamas yntemlerinin ve dn yasal olup, devlet denetiminde uyguland lkelerde, lmcl komplikasyonlar byk oranda nlenmektedir.

Gebeliin sonlandrlmas ASLA BR ALE PLANLAMASI YNTEM DELDR, Gebeliinin sonlandrlmas iin bavuran kadna verilecek etkili bir danmanlk hizmeti ile, aile planlamas yntemlerinin tantm ve dkten hemen sonra uygulanmas, Kontraseptif kadnn yntem yeniden kullanm gebelik lke sonlandrma dzeyinde olasln yaygnlatka, azaltacaktr. gebeliin

sonlandrlmas iin gereksinim ve bavuru azalacaktr.

Olaanst koullarda, deien koullardan dolay daha nceden planlanarak gebelik olumas istenmi dahi olsa, aileler yeni gelimi bu olumsuz koullarda bu gebelikleri istemeyebilir ve gebelii sonlandrma talebinde bulunabilirler. Yine olaanst koullarda, rutine geilip salk hizmetleri tam olarak sunulmaya balanncaya kadar, aileler daha nceden kullanmakta olduklar kontraseptif malzemeleri temin edememi, ulaamam ve bu nedenle istenmeyen-planlanmam gebelikler olumu olabilir ve bu gebelii sonlandrma talebinde bulunabilirler. lkemizde 2827 sayl yasann
163

snrlarna uyularak, olaanst koullarda, gebeliin 10. Haftas doluncaya kadar, istek zerine sonlandrlma hizmeti de planlanmal ve sunulmaldr. Ancak bu hizmet mutlaka etkili bir aile planlamas danmanl ve AP hizmet sunumu ile birlikte sunulmal, dk sonras bu ailelerin etkili bir ynteme gemeleri salanmaldr.

ALE PLANLAMASI DANIMANLII

Danmanlk, yz yze konuma srasnda bir kiinin, dierin belli bir konuda karar vermesini kolaylatrmak iin zm seenekleri sunarak yardmc olmasdr.

Danmanlk, hizmet almak zere bavuran bireyin, kendi dnce, seim ve kararn oluturmasna yardmc olacak ekilde, belli bir konuda uzmanlam kiilerce aydnlatlmasdr. Danmanlk, ikna etmek iin bir ara deildir. Kiiye yntemlerle ilgili seenekler sunarak, kendisine en uygun olan yntemi semesine yardm etmektir.

Aile Planlamas Danmanlnn nemi: 1. Aile Planlamas yntemlerinin kabulnn artmas; kiinin bilinli olarak setii yntem kendi yntemidir. Bu benimseme duygusuyla, yntemlerin

kabullenilmesi ve yaygnl artacaktr. 2. Uygun yntem seimi: Hizmet verenler, hizmet alanlar bilinlendirerek salk gereksinimlerine ve kiisel zelliklerine uygun yntem semelerini salar. 3. Yntemin etkili kullanm: Danmanlk, kiilerin yntemi nasl kullanacaklarn doru anlamalarn ve yntemi etkili kullanmalarn salar. 4. Daha uzun kullanm sresi: Kullanaca yntemi kendi seen kii, yntemin nasl uygulandn anlarsa ve yan etkilerle ba etmeyi renirse, yntemi srekli kullanma olasl artar. 5. Personelin zamannn etkili ve verimli kullanm: Danmanlk, personelin zamann alan bir hizmettir. Ancak uzun vadede deerlendirilecek olursa, getirdii yararlar, harcanan zamana deer. Kaliteli danmanlk sonucunda yntemi doru kullananlarn says artar, yntem kullanm daha srekli olur, karlalabilecek riskler azalr, bylece salk personelinin zaman daha etkili ve yararl kullanlm olur.

164

6. Danmanlk hizmeti, kullancnn hizmetten memnun olmasn salar. Yntemin yanl anlalmas, yanl kullanlmas nedeniyle klinie geri dnme ve uygulamadan vazgeme olaslklarn da azaltr. yi Bir Danmanln lkeleri: yi bir danmanlk hizmeti iin 6 ilkenin yerine getirilmesi nemlidir: 1. Hizmet alanlara iyi davranma, 2. Gl bir etkileim-iletiim kurma, 3. Hizmet alann gereksinimine uygun bilgi verme, 4. Gereinden fazla bilgi vermekten kanma, 5. Hizmet alann setii ve istedii yntemi salama, 6. Hizmet alann anlamasna, hatrlamasna yardm etme. Danmanlkta letiim: Danmanlkta iletiimin vazgeilmez 5 ilkesi vardr: 1. Hizmetin verilecei rahat bir ortam salama (mahremiyete saygl, gven hissi veren bir ortam), 2. Hizmet alann ilgi ve ihtiyalarna odaklanma, 3. Gereksiz bilgi vermekten kanma, 4. Hizmet alann anlayaca szckleri kullanma, 5. ki ynl iletiim kurma (konuma kadar dinleme).

Danmanlk Trleri: 1. Genel danmanlk, 2. Ynteme zel danmanlk, 3. zlem danmanl.

KONTRASEPTF MALZEMELERN DEPOLANMASI

Kontraseptif malzemelerin etkinliini korumas iin, uygun koullarda depolanmalar gerekir. Malzeme kuru ve havadar yerlerde depolanmaldr. Yksek s ve nem, kontraseptif malzemenin bozulmasna neden olur. Bu nedenle deponun scakl 40 C amamaldr. Ancak depo provera iin saklama koullar 15-30 Cdr. Ayrca

165

souk blgelerde, kontraseptiflerin donma olaslna karn, stma nlemleri alnmaldr.

rnlerin zerindeki etiket ve iaretlerin rahatlkla okunabilmesi iin, depo aydnlk olmaldr. Bozulmay nlemek iin gne veya fluoresan yla direk temas engellenmelidir.

Depoda, st ste konulmu kontraseptif malzeme kutularnn ykseklii 2.5m. yi gememelidir. Malzeme kutular zemine ve duvarlara dememeli, havann dolamna msait olmaldr. Depo, temiz ve gvenli olmal, kemirgenlere kar nlem alnm olmaldr. Kontraseptiflere zarar verebilecek olan kimyasal maddelerle bir arada depolanmamaldr.

Datm yaplrken ya da kullanma sunulurken, kullanm sresi ilk dolacak olan ilk kar kuralna uyulmas iin, son kullanma tarihi nce dolacak olan malzeme stte, nde bulundurulmaldr. Malzemenin son kullanma tarihinin dolmam olmasna dikkat edilmelidir.

RAlarn raf mr 7 yldr. Dier tm kontraseptif malzemelerin raf mr 5 yldr. Ancak, kontraseptif malzemelerin zerindeki talimatlar mutlaka dikkatle okunmaldr.

Depoya yetkisi olmayanlarn girmesini engelleyecek bir gvenlik sistemi bulunmal, btn kap ve pencereler tam olarak kapanmal, depoda kolay ulalabilecek bir yerde yangn sndrc olmaldr.

ALE PLANLAMASINDA KAYITLAR

Kaytlar, her salk hizmetinde olduu gibi, aile planlamas hizmetlerinin temel blmlerinden birisidir. Kayt sisteminin temel amac; Aile planlamas hizmetlerinin kontrolne, planlama yaplmasna ve deerlendirme yaplmasna olanak salayacak bilgilerin toplanmasdr. Kayt sistemi gereksiz yere karmak olmamal, fazla zaman almamal, hizmet vermeyi engellememelidir.

Aile planlamas hizmet sunumuna ilikin kaytlar, AP Poliklinik Defterine

166

kaydedilmelidir. Aylk olarak bu bilgiler toplanarak, Salk Mdrl ASAP ubesine, her ayn ilk 7 gn iinde iletilmelidir.

Kaytlarn tam, zamannda ve dzgn tutulmasna zen gsterilmelidir. Salk Kurumunun sonraki aylara ilikin malzeme ihtiyacnn hesaplanmas ve malzeme temini, kaytlara geen bilgilere dayanlarak yaplmaktadr. Eksik kayt, yetersiz malzeme demektir.

Aile planlamas hizmeti alan kiiye de kontraseptif izlem kart verilmelidir. zellikle RA ve enjekte edilen kontraseptiflerde, bavurann kontrol ve tekrar bavuru tarihlerinin yazl olarak verilmesi, hizmet sunumunu olumlu etkileyecek ve kullanclarn memnuniyetini artracaktr. Kontraseptif zlem Kart zlem Tarihleri

Bulgular

Ad Soyad: ........................................................ Kullanc No:....................................................... Uygulayan Klinik:............................................... Klinik Telefonu:.................................................. Uygulanan Yntem: .......................................... lk Uygulama Tarihi: .......................................... Uygulaycnn Ad Soyad :.................................

.......................... .............................................. .......................... .............................................. ......... ..............................................

.......................... .............................................. .......................... .............................................. ......... ..............................................

.......................... .............................................. .......................... ......... .......................... .... ....................

167

KAYNAKLAR:

1.

Akn A., Gvenli Annelik, Salk ve Toplum dergisi, Tem-Ara 1998.

2. zvar .B., reme Sal, Salk ve Toplum dergisi, Tem-Ara 1998. 3. Genlik, Cinsel Eitim ve reme Sal, KGV, TAPD, stanbul, 1995. 4. Ulusal Aile Planlamas Hizmet Rehberi, SB. ASAP Gn. Md. Ankara,1996. 5. Ulusal Aile Planlamas Hizmet Rehberi, SB. ASAP Gn. Md. Ankara, 2000. 6. Trkiye Nfus ve Salk Aratrmas (1998), HNE, Ankara, 1999. 7. Aile Planlamas Klinik Uygulama El Kitab, SB. ASAP Gn Md. KGV, stanbul, 1996. 8. atrolu H., Aile Planlamas ders notlar, 2000. 9. Nahcivan N. Et all, An evaluation of the neds of earthquake victims and the effctiveness of nursing intervention, International Public Health Congress Health 21 in Action Oct 2000, zet kitap, stanbul, 2000. 10. Aile Planlamas Hizmetlerinde Gncel Bilgiler, SB ASAP Gn Md, JHU/PCS, Mays 1997. 11. Deprem Blgesinde Salk Bakanl almalar Raporu, Kasm 1999. 12. Afete mdahalede asgari standartlar ve insani yardm szlemsi, 2000. 13. WHO in disaster reduction and humanitarian action, mission brief, Sept. 2000. EK 1: REME SALII HZMETLERNDEN YARARLANAN KLERN HAKLARI Aile Planlamas hizmeti alan herkesin u haklar vardr: 1. Bilgilenme: aile planlamasnn yararlarn ve byle bir hizmetin varln renme. 2. Hizmetlere Ulama: Cinsiyet, inan, rk, evlilik durumu ya da yerleim yeri ayrm yaplmakszn aile planlamas hizmeti alma. 3. Seme: aile planlamas uygulamasna ya da hangi yntemi seeceine zgrce karar verme, 4. Gvenlik: aile planlamas hizmetlerini gvenli koullarda alabilme. 5. Mahremiyet: danmanlk ve hizmet sunumu srasnda mahremiyete uyulan bir ortamn salanmas. 6. Gizlilik: tm kiisel bilgilerin gizli tutulaca konusunda gvence alma. 7. Saygnlk: nazik, saygl ve ilgili davran ile karlama. 8. Rahatlk: hizmeti alrken kendini rahat hissetme. 9. Sreklilik: aile planlamas hizmetlerini ve malzemelerini gerek olduu srece alabilme. 10. Gr bildirme: sunulan hizmetler hakkndaki grlerini zgrce ve ekinmeden belirtebilme.

168

EK 2: Acil Kontrasepsiyondan sonra kullanlabilecek yntemler: Yntem Kondom Spermisit Kombine oral kontraseptif Enjekte edilen kontraseptifler RA Sterilizasyon Ne Zaman Balanabilir ? Hemen balanr. Hemen balanr. Gnde bir hapla devam edilir veya ilk adette yeni bir pakete balanr. lk adetin, ilk 7 gn iinde uygulanr. lk adette uygulanr. lk adetten sonraki, her hangi bir zamanda uygulanabilir.

OLAANST KOULLARDA BESLENME LE LGL TEDBRLER

Yaamn salkl srdrlebilmesi iin yeterli ve dengeli beslenmek, bunu da gnde en az 3 nde gerekletirmek gerekir. Olaanst koullarda yaamn en ayrlmaz paras olan beslenme ok zorlar.

Gnde EN AZ 1 scak n ve gnlk 2100 kalori zerinden yiyecek temin edilmelidir (1900 kalori/gn UNHCR standard=kabaca kii bana gnde yarm kilogram tahl demektir) (normalde 3200 kalori). Kalorinin %65i karbohidratlardan, %20si yalardan ve % 15i proteinlerden salanmaldr. Erikinler iin 1 gr/kg/gn ve ocuklar iin 1.5 gr/kg/gn protein verilmesi gerekir.

Yiyecek ve gda yardmnda da risk gruplar iyi belirlenmelidir. Beslenme bakmndan, olaanst koullarda risk altndaki gruplar:

1. 0-5 ya grubundaki ocuklar, 2. Gebeler, 3. Emzikli kadnlardr. 4. Yallar, 5. Hastalardr.

Risk altndaki gruba ayrca, gnlk st temin edilmelidir.

169

Afet sresi ksa srdnde, dengeli beslenme nem tamamakta, gerekli enerjinin salanmas daha nemli olmaktadr.

Beslenme bozukluklar, afet sonrasnda, geici iskan srasnda ortaya kmaktadr. Bu dnemde bebek ve ocuklar protein-enerji malnutrisyonu asndan dikkatle izlenmelidir. Gebeler, emzikli kadnlar ve ocuklar demir eksiklii anemisi ynnden de takip edilmelidir. Datlan yiyeceklerde yeterli demir bulunmaldr. Gerekirse demir-folat haplar ile takviye edilmeleri yararl olacaktr. Bu dnemde doum ncesi ve doum sonras bakm hizmetleri daha bir nem kazanmaktadr. ok uzun sre olaanst koullarda yaayanlarda skorbit de grlebilir. ayet taze meyve ve sebze temin edilemiyorsa, C vitamini tabletleri datlmaldr.

Afet srasndaki beslenme stratejilerini zetlemek gerekirse: 1. lk birka saatte: Afetzedelere scak iecek, Kurtarma almas yapanlarn, ocuklarn, gebelerin, emzikli kadnlarn beslenmesi. 2. lk 2 gn: nceden hazrlanm olan yiyecek paketlerinin datlmas ki bunlar genellikle kuru gdalardan oluur. 3. 2-10 gn arasnda: Afetzedeler yemek salanmaldr. Yetikinlere gnde 2 n, ocuk, hamile ve emzikli kadnlara gnde 3 n yemek verilir. 4. 10. Gnden" sonra: Afetzedelere malzeme temin edilerek kendi yiyeceklerini kendilerinin

hazrlamalar salanr.

Yardm olarak datlacak yiyecek maddelerinin, halkn alk olduu, kolayca kabul edip hazrlayabilecei yiyecek maddeleri olmasna dikkat edilmelidir.

170

KAYNAKLAR

1. Acil durumlar ve afetlerde ynetim, SPGK. 2. Dedeolu N., Depremlerde Salk Hizmetleri, TTB. 3. Olaanst durumlarda salk alannn el kitab, Edit: Amato Z ve ark. TTB, AB, 1995. 4. Merdol T.K., Afet Durumlarnda Beslenme, Tketici Blteni, Eyll 1999.

EK 1: Deniz seviyesinde yaayan kiiler iin, anemi snr Hb deerleri: Ya-cins grubu Gebe olmayan erikin kadn Gebe erikin kadn Erikin Erkek * Gebeliin ikinci trimesterinde, 10.5 g/dl, Hb Dzeyi g/dl < 12 < 11 * < 13

Kaynak: DeMaeyer, Preventing and Controlling Iron Deficiency Anemia Through Primary Health Care, WHO, 1989.

OLAANST KOULLARDA KADIN SALII VE AILAMA

Olaanst koullarda, kadn sal asndan, zellikle yaplmas gereken alama faaliyeti yoktur. Sadece, zaten rutin de uygulanmakta olan gebelere tetanoz a uygulamasna devam edilir. A takvimi farkl deildir. Neonatal tetanozun eliminasyonu programnn a takvimindeki a uygulamasna devam edilir.

Ksaca, daha nceden hi tetanoz as olmam veya ne as olduunu hatrlayamayan gebelere, gebelii sresince iki doz tetanoz as uygulanr. Birinci doz, birinci trimesterdan sonra yaplabilir. kinci doz, birinci dozdan bir ay sonra ve doumdan da en az bir ay nce olmasna dikkat edilerek uygulanr.

Daha nceden en az bir doz tetanoz as olmu gebelere, gebelii sresince bir doz tetanoz as uygulanr. Bu doz, birinci trimesterdan sonra ve doumdan da en az bir ay nce yaplabilir.

171

Ancak bu koullara uymayan, ge tespit edilmi gebeliklerde de gebe tespit edilir edilmez (tabii ki birinci trimesterdan sonra), doum masasnda dahi olsa a uygulanmal, ancak ve yaplan bu bu alamann doumun doacak daha da ocuu hijyenik tetanozdan koullarda

koruyamayaca

nedenle

gerekletirilmesi gereklilii unutulmamaldr.

KAYNAKLAR

1. WHO, Handbook for Emergency Field Operations EHA/ FIELD/99.1 2. Salk Bakanl, TSH Gn Md. Yaynlar,

172

AFETLERDE SALIK HZMETLER YNETMNDE SEKTRLERARASI BRL

Dr. Derman Boztok*

SEKTRLERARASI BRLNN NEM

DSce yaplan saln ada tmelci tanm ve ibirliinin zorunluluu. BMce hazrlanan uluslararas insan haklar, kalknma ve salk belgeleri. Herkes iin salk Alma-Ata ve Salk21in temel bileeni:
diyalog, karlkl bilgilendirme, katlm ve kaynaklarn harekete geirilmesinde ortak aba. AFETLERDE SEKTRLERLARASI BRL N TEMEL MEVZUAT VE MEKANZMALAR Afetlerde Sektrleraras birlii in Temel Mevzuat 1593 sayl Umumi Hfz- Shha Kanunu 7269 sayl Umumi Hayata Messir Afetler Dolaysyla Alnacak Tedbirlerle Yaplacak Yardmlara Dair Kanun ve bu kanuna dayal Afetlere likin Acil Yardm Tekilat ve Planlama Esaslarna Dair Ynetmelik 2935 sayl Olaanst Hal Kanunu 7126 sayl Sivil Savunma Kanunu ve ilgili tzk Afet, Felaket, Salgn Hastalk, G Gibi Olaan D Haller Tekilat Ynergesi (AFSGO) Olaanst (Afet) Halleri Acil Destek Plan Uygulama Talimat 224 sayl Yasa ve Salk Kurullar Ynetmelii

Salk Bakanl, Salk Projesi Genel Koordinatrl

173

Afetlerde Sektrleraras birlii in Mekanizmalar

l ve ile hfz- shha kurullar Sosyalletirme genel kurulu; il, ile ve salk oca salk kurullar i sal ve gvenlii kurullar Afet Ynetmeliince oluturulan kurullar: l ve ile acil yardm tekilat Afetler merkez koordinasyon kurulu
l Acil Yardm Tekilat

l Kurtarma ve Yardm Komitesi l Afet Brosu Acil Yardm Hizmet Gruplar ve Servisleri

l Kurtarma ve Yardm Komitesi l Kurtarma ve Yardm Komitesi yeleri

Vali/Yd. Bakanlnda Belediye Bakan l Jandarma Alay Komutan Emniyet Mdr Sivil Savunma Mdr Milli Eitim Mdr Bayndrlk ve skan Mdr Salk Mdr Tarm Orman ve Ky leri l Mdr Kzlay temsilcisi Garnizon Komutan

174

l Kurtarma ve Yardm Komitesi Grevleri

l acil yardm planlar yaplmas, rgtlenme ve uygulama Hizmet gruplarn greve arma, izleme, ibirlii ve koordinasyon Acil yardm almalarnn ncelik srasna gre yaplmasnn
salanmas

Harcamalarn ynetimi l Afet Brosu: sekreterya

l Kurtarma ve Yardm Komitesi, Acil Yardm almalar ncelik Sras:

Haberleme Ulatrma/trafik Kurtarma Tbbi ilk yardm Hasta ve yaral nakli Yangn sndrme Emniyet ve asayi Yedirme, giydirme, stma ve aydnlatma Geici barnma llerin defni Enkaz kaldrma ve temizleme Elektrik, su ve kanalizasyon onarm Karantina

l Acil Yardm Hizmet Gruplar

Haberleme Ulam Kurtarma ve ykntlar kaldrma lk yardm ve salk hizmetleri n hasar tespit ve geici iskan
175

 Gvenlik Satn alma, kiralama, el koyma ve datm Tarm Elektrik, su ve kanalizasyon

l Acil Yardm Hizmet Gruplar, lk Yardm ve Salk Hizmetleri Grubu l lk Yardm ve Salk Hizmetleri Grubu Tekili

Salk Mdrl Askeri salk kurumlar SSK salk kurulular Belediye Bakanl Nfus Mdrl Mftlk Dier ilgili kurulular yetkili temsilcileri
l lk Yardm ve Salk Hizmetleri Grubu Grevleri Afet blgesinde ilk tbbi yardm ve sevk Sabit ve seyyar yatakl tedavi kurumlarnda kapasite artrma ve hizmet hzlandrma tedbirleri evre sal tm nlemleri Bulac hastalklarn kontrol A, ila ve tbbi malzemelerin temini llerin kimliklerini tespit l gmme dini, idari ve fiili ilemleri lk yardm ve salk hizmetlerinin ayrntl planlamas

l lk Yardm ve Salk Hizmetleri Grubu Servisleri lk yardm ve ambulans servisi

176

Salk Bakanl, belediyeler, sivil savunma, Kzlay, tm kurulularn ilk yardm ve ambulans ekipleri, dier salk kurulular Hastaneler servisi ldeki kamu hastaneleri, askeri salk kurumlar, zel hastaneler, belediyeler, dier salk kurulu ve tesisleri

Temel salk hizmetleri servisi

Salk Bakanl, Belediye, Kzlay, dier salk ve ilgili kurulular

lleri tespit ve gmme servisi

Belediye, nfus mdrl, mftlk, Salk Bakanl, Kzlay, askeri birlik ve dier ilgili kurulular le Acil Yardm Tekilat : le Kurtarma ve Yardm Komitesi

Kaymakam Bakanlnda Belediye Bakan le Jandarma Blk Komutan Emniyet Mdr Sivil Savunma Mdr Mal Mdr Milli Eitim Mdr Bayndrlk ve skan Mdrl temsilcisi ledeki salk kurulularndan kaymakamca belirlenen amir Kzlay temsilcisi Garnizon Komutan

177

Afetler Merkez Koordinasyon Kurulu

Kuruldaki Bakanlklar: Milli Savunma Dileri ileri Maliye ve Gmrk Milli Eitim Salk Ulatrma Tarm Orman ve Ky leri alma ve Sosyal Gvenlik Sanayi ve Ticaret Enerji ve Tabii Kaynaklar

Olaanst (Afet) Halleri Acil Destek Plan Uygulama Talimat

Afet ili: olaanst hal veya ilan edilmemi olaand haller kapsamnda
yer alan; doal ve teknolojik afetler, salgn hastalklar, kalkma, sosyal alkant veya byk kazalarn meydana geldii il

Koordinatr il Birinci kademe destekleyecek iller kinci kademe destekleyecek iller Bakanlk kriz merkezi l kriz merkezi Kriz brosu - il ilk yardm ve salk hizmetleri grubu

178

AFETLERDE VER VE ZELLKLER

Dr. zzet YKSEL*

GR

Herhangi bir konuda yaplacak bir almann ya da yaplacak bir planlamann tam veya konuyu tanmlayc ve aklayc olabilmesi iin gerek konuyla ilgili birimlerin gerekse konuya ynelik kaytlarn ve toplanan verilerin bir takm zellikler tamas zorunludur. Bu zorunluluk hizmeti yrten birimlerin seimi, personelin eitimi ve hizmete ynelik tutum ve davranlarnn belirlenmesinde baz kriterlerin gz nne alnmas gerekmektedir. Hizmete ynelik tm faaliyetlerde insan unsuru yadsnamaz bir gerektir. Hizmetin yrtlmesinde kullanlacak ara ve gerelerin stn nitelikte olmas onun kullanm ile aklanabilir. Bilerek ya da bilmeden yaplacak hatalar kullanlan ara ve gerecin nitelii ne olursa olsun sonucu olumsuz etkileyecektir.

Veri ve veri toplama ilemleri; her hizmet biriminin salkl alabilmesinde ve hizmetin etkili ve srekli yrtlmesinde nemli bir kriterdir.

Bir yandan hizmeti yrten birimler dier yandan hizmetin yrtlmesinde nemli bir yeri olan veri ve veri toplama ilemleri hizmetin planlanmas, deerlendirilmesi, karlalan sorunlar ve alnmas gereken nlemler konusunda iki temel aratr.

TANIMLAR

a)

VERNN TANIMI: Veri; bir olay incelemek, aydnlatmak, bir gerei ortaya kartmak, herhangi bir konuda karara varmak ya da bir sonuca ulamak iin toplanan ham materyal olarak tanmlanabilir. Tanmdan da anlalabilecei

Salk Bakanl Salk Projesi Genel Koordinatrl

179

gibi bir materyalin veri olabilmesi iin zerinde alma ve inceleme yaplabilmelidir. b) ENFORMASYONUN TANIMI: Toplanan ham veri belirli ilemlerden geirilmeden fazla bir anlam tamaz ve bir karara varmak iin kullanlmaz. Verinin belirli ilemlerden geirilmesine veri ilem ve veri ilemden geirildikten sonra elde edilen rne ise enformasyon denir.

VERNN TAIMASI GEREKEN ZELLKLER

Yaplan tm hizmetlerin planlanmas, tutarl ve yerinde kararlar verilebilmesi ve uygulamalarn baars iin ver7inin tamas gereken baz zellikler vardr. Bunlar yaplacak her trl alma ve aratrmann baarsnda n kouldur. a) VER DORU OLMALIDIR: Doru veri, gerek durumu aynen yanstan veri olarak tanmlanr. Toplanan verilerden doru enformasyon retebilmek ve doru kanya varabilmek iin en nemli koullardan birisi toplanan verinin doru olmasdr. b) VER TAM OLMALIDIR: Verinin amaca hizmet edecek ekilde tam olmas gerekir. Amac gerekletirmede gereken tm veriler toplanmal, eksik hibir veri braklmamaldr. Toplanan veriler ilgili kaytlara tam olarak yazlmal, st makamlara gnderilen veri formalarnn iindeki tm verilerin de eksiksiz olarak yazlmaldr. c) VER GVENLR OLMALIDIR: Verinin gvenilir olmas, ayn koullar altnda ayn bireyden ayn yantn alnmas anlamna gelir. Verinin doruluu ve gvenirlii ayn ey deildir. Doru veri ayn zamanda gvenilir bir veridir. Ancak, gvenilir bir veri her zaman doru olmayabilir. Toplanan veriler birbirini tutmal, ilgili veriler ilgili yerlere ok okunakl yazlmaldr. d) VER KULLANILABLR OLMALIDIR: Toplanan veriler herkes tarafndan kullanlabilecek ve her arandnda bulunabilecek biimde dzenlenmeli ve saklanmaldr. e) VER YARARLI OLMALIDIR: leride gerekli olur diye her trl veriyi toplamak bo yere zaman, emek ve para harcanmasna neden olabilir. Bunun iin hangi veriler gerekli ise yalnz o veriler toplanmaldr.

180

ACL VE AFET TIBBINDA ETM VE RETM

Dr. Ayegl TAYLAN ZKAN*

Hizmetii eitimin amac fertlere mesleklerinde daha baarl olmalarn salayacak belirli bilgi, beceri ve tutumlar kazandrmaktr. Hizmetii eitimin baars, program ieriini en etkili yntem ve aralar kullanarak planlama, organize etme ve sunmaya baldr.

Acil ve afet tbbnda eitim programlar hazrlarken bu iki disiplinde ortak ynler olduu kadar farkllklar da sz konusudur. Her iki disiplinde de hzl tan, uygun iletiim, triaj uygulamalar yan sra, kullanlacak ilk yardm teknikleri ayndr. Ancak acil tbbnda uygulamalar, genellikle tam teekkll bir hastane ortamnda iken, afet tbbnda afetin olduu yerde aceleyle oluturulmu yaplarda hizmet vermek gerekebilir. Marmara depreminden sonra Yalovada salk ocann bahesinde oluturulan triaj sahasnda salk hizmetlerinin plaj ezlonglar ve plaj emsiyeleri ile verildii bildirilmitir. Bir dier ayrc ynde, acillerde karlalan problemlerin genellikle iyi tanmlanm ve nceden tecrbe edilerek hazrlkl olunan olaylar olmasdr. Afet durumlarnda ise karlalacak problemleri nceden kestirmek olduka zordur ve ounlukla karmaktr. Szgelimi Marmara depremi sonrasnda AKSA fabrikasndan yaylan kimyasal sznt ve PETKM yangn olayn karmaklamasna ve mdahalenin zorlamasna yol amtr. Japonyada Kobe depremi sonras lmlerin ounun enkaz altnda kalma yan sra yanklardan olduu bilinmektedir.

Acil ve afet tbb uygulamalar arasndaki en nemli fark etik yaklamdr. Acil tbbnn ana temas kii iken, afet tbbnda bu tema toplumdur. Salk personeli asndan da en zorlayc olan bu etik yaklamdr. nk olay ok fazla kiiyi ilgilendirdii ve mdahale olanaklarnn az olduu durumlarda tedavisi ok zor hatta
*

Salk Bakanl, Salk Projesi Genel Koordinatrl

181

imkansz olan kiilerden ziyade yaama ans yksek olanlara ncelik verme karar salk personelinde byk bir psikolojik bask yaratmaktadr.

Bu eitimlerin verilmesine balamadan nce, ana sorunun cevaplanmas gerekmektedir:

1. Kime eitim verilmelidir? 2. Ne retilmelidir? 3. Nasl eitim verilmelidir?

1. KME ETM VERLMELDR ?

Bu eitimler yalnzca doktorlar ve salk personeli iin yaplandrlmamaldr. Aratrmalar gstermitir ki afetlerden sonra olaya ilk mdahale edenler orada bulunan yerel halktr. Acil vakalarda da olay yerine ilk varanlar itfaiye, polis olabilmektedir. O halde eitim verilebilecek kiileri aadaki ekilde gruplamamz mmkn olabilir:

1. Halk, 2. Gnlller, 3. Dier hizmetlerdeki personel (tfaiye, polis, retmen vb.), 4. Salk personeli, 5. Acil ve afet tbb uzmanlar. Halkn Eitimi

Halkn eitiminde temel ama, yaralanan kiiyi hayata dndrme ve/veya yaam fonksiyonlarn srdrebilme eitimini verebilmektir. lk iki dakika iinde yaplan mdahalenin hayati nemde olduu bilinmektedir. Havayolu almas, solunumun salanmas, kalp masajnn yaplmas hastann daha sonraki prognozunda son derece nemlidir. Hemen yaplmas gereken bu mdahale iin profesyonel bir salk ekibinin olay yerinde bulunmas son derece zordur. Bu temel yaam destei ancak yaralnn hemen yaknndaki kiilerce salanabilir, tabii eitimli olduklar taktirde. rnein; bir

182

trafik kazas olduunda salk ekibinin geliini bekleyene kadar orada bulunan kiilerin yaralnn kanamasn durdurmalar ve uygun pozisyonda tutmalar hastann oka girmesini engelleyecektir.

Yaplan aratrmalar gstermitir ki bu konuda eitim almam kiilerin yaral bir kiiye yaklam iki trl olabilmektedir: Kanma ya da zarar verme. nsanlar ya olaya mdahale etmeyerek ya da yanl mdahalelerde bulunarak yaralda kalc arazlar olumasna yol amaktadrlar. Szgelimi, bir kaza annda salk ekibi gelene kadar beklemek yerine yaralnn solunum yollarn tkayan takma diini kartmak kiinin hayatn kurtarc bir nlem olabilecektir. Bunun yannda omurilik yaralanmas olan bir kiinin bilinsiz ekilde tanmas da kalc fellere yol aabilmektedir.

Tabii ki halkn eitilebilmesi iin zaman, personel ve para gereklidir. Ancak faydalar incelendiinde bu eitimlerin hayat kurtarc ve maliyet etkili olduu son derece aktr.

Bu konuda dzenlenecek kurslarn aada belirtilen noktalar kapsamas gereklidir: a) Yeniden canlandrma (resusitasyon) ihtiyacnn belirlenmesi b) Acil mdahale ihtiyacnn belirlenmesi c) Uygun mdahale serisine balanmas d) Uygun kalc retici materyal salanmas

Gnll Eitimi

Afetin olduunu renen halk yardm etme hevesiyle harekete gemektedir ve bu dayanmada da gnlllerin rol ok nemlidir. Ancak bu istek ve hevese hazrlk, profesyonellik, disiplin elik etmedii taktirde abalarn yarar salamad hatta zarar olduu saptanmtr. Marmara depremi srasnda hibir yarar olmadan ortada dolaan bu gnll kiilere afet turisti ad verilmitir. Ykntlar dozerle kaldrmak isteyenlerin, enkaz altnda kalanlara zarar vermesi gibi rneklerle karlalabilecei gibi, bu kiilerin yatacak yer ve yiyecek sorunlar da blgeye yk olabilmektedirler. Marmara depremi sonrasnda organize olmadan blgeye gelen baz gnlllere p toplama grevi verilmi, bylelikle istekli olmayanlarn evreden uzaklamas, istekli olanlarn da gerekli olan bir iin ucundan tutmas salanmtr.
183

Gnlllerden aadaki konularda yararlanlabilecei dnlmektedir: a) Felaketin etkilerini hafifletmeyi ya da nlemeyi ama edinen salk eitimi programlarnda ibirlii. Szgelimi annelerin bebeklerini emzirmeye devam etmeleri konusunda gnlllerin bilgiler vermesi gibi. b) lk yardm merkezleri ile ibirlii iindeki zel mdahale programlarna katlmlar. Hastann tanmas, ilalarn temini gibi. c) Felaketin balang dneminde vatandalara yaplan mdahale ve afet blgesinden tahliyenin kooordinasyonu. Marmara depremi sonrasnda yollarn ambulans ulam iin ak tutulmasnda eli sopal bir grup gencin ok nemli katklar olmutur. d) Profesyonel yardm bekleyen madurlara ilk yardm salanmas konusunda da gnlllerden yararlanmak mmkndr. Marmara depremi gibi geni bir alan kapsayan afetlerde her yere ayn anda yeterli ekip salanmas mmkn bulunmamaktadr. zellikle ilk yardm ve kurtarma eitimi alm kiiler, yreye yardm ulancaya kadar madurlarn enkaz altndan kurtarlmas ya da yaralya temel yaam destei salanmas gibi katklarda bulunabilirler.

Dier Hizmetlerdeki Personel

Polis ve itfaiye ekipleri srekli acil olaylarla karlamakta ve genellikle de olay yerine ilk ulaan kiiler olmaktadrlar. Gemi mrettebat, fabrika ve otel alanlar da kalabalk ortamlarda bulunmalar gerei bu tr risklerle kar karyadrlar. O halde bu tr hizmetlerde alan kiilerin temel yaam destei kurslarn alarak kardiyopulmoner resusitasyonu renmeleri arttr.

Bu personelin bilmesi gereken dier bir konu da altklar kurumun acil planlardr. Acil ve afet durumlarnda dar k noktalar nelerdir? Kimler hangi grevi alacak, mdahale malzemeleri nerededir? Yangn ya da deprem durumunda hangi plan izlenecek? gibi.

En az dier ikisi kadar nemli olan bir dier husus da raporlamadr. rnein bir otele bombal saldr olduunda, otel personeli "burada ka kii yaral, l var m, yaralanmann cinsi nedir, tehlike devam ediyor mu, baka bir risk var m?" vb. gibi
184

sorularn yantlarn ieren ksa ve anlalr raporlar verebilecek ekilde eitilmi olmaldr. Bu verilere gre olay yerine gnderilecek salk ve benzeri mdahale ekipleri ve daha sonra yaplmas gerekenler planlanaca iin, raporlama son derece nemlidir.

Salk Personeli

Her trl acil ve afet planlarnda salk personelinden salk hizmeti sunulmasnn beklenecei ak bir ekilde belirtilmektedir. Hatta byle bir plan olmasa dahi salk personelinin bu manevi duygularla donatlm olduu Marmara depremi srasnda da gzlenmitir. Ailesini ya da yaknlarn gvenceye alan salk personeli, hibir ar beklemeden, hemen hastane ya da salk oca bahesinde toplanm ve yarallara hizmet etmeye balamtr.

Bu deerli hizmetler yannda salk personelinin hazrlkl olmas gereken baka nemli grevleri de vardr. Afet ya da acil durum sonras madurlara ve yaknlarna moral destek vererek, yeniden yaama dnmelerini salamak gereklidir. Marmara depremi sonrasnda kafasnda yaras olan ve mdahale edilmesi gereken bir hastaya ancak ocuu enkazdan kurtarldktan sonra tedaviye balanabildii bildirilmitir. Bunun iin salk personelinin "liderlik edebilme, zor koullarda alabilme, ani karar alabilme ve problem zme" yeteneklerini gelitirecek eitimlere ihtiyac bulunmaktadr. Szgelimi yars enkaz altnda olan bir gence serum takmak zorunda kalan bir hemirenin, enkaz ynlar arasnda ve stelik halkn ve basnn nnde alabilme yeteneinde olmas gereklidir.

Ambulans, youn bakm, helikopter-ambulans gibi birimlerde grev alan salk personeli her zaman kendini bu tr acil olaylar iinde bulmaktadr. Bu personel kritik patolojilerle baa kabilecek yeterlilikte olmal, yan sra triaj, yorgunluk, karlalan evresel artlar, psikolojik faktrlere bal riskler hakknda da eitilmeli ve hazrlanmaldr.

Triaj konusundaki eksiklik sonucu, Marmara depremi sonrasnda hemen greve koan ambulans ekiplerinin tam bir durum deerlendirmesi yapmadan ilk grdkleri yaraly gtrdkleri ancak yollarn tkanmas nedeniyle de ancak 7-8 saat sonra tekrar
185

dnebildikleri belirtilmitir. alanlarn yorgunluklarnn farkna varmadklar, 10 gn boyunca uyumayanlar olduu, zellikle de ambulans ofrlerinin tkendii gzlenmitir. Oysa bu gibi olaanst durumlarda 24 saat iinde iki kere iki saatlik olmak zere toplam drt saatlik uyku ile normal aktivite gsterilebildii, doktorlar gibi karar verici rol olan personelin en az 6 saat uyumas gerektii ya da yarm saat dinlenme 2 saat alma temposu ile en ok 12 saat almaya izin verilmesi gerektii belirtilmektedir. Bir dier konu da evresel artlardr. Ortamda gaz sznts olduu, kimyasal bulaclarn bulunabilecei durumlarda nasl mdahale edilmesi gerektii de eitim konular arasnda bulunmaldr. Subjektif duygu bozukluklar da nemli bir problemdir. nk salk personeli genellikle mini acil olarak tanmlanabilen 5-10 kiiyi etkileyen olaylara hazrlkl iken, byk felaketler karsnda deiik tepkiler gsterebilmektedir. Barp ararak koturan bir kii aniden robot gibi davranmaya balayabilir. nemli olan bu tr personelin farkna varlmasdr. Marmara depremi sonrasnda afet blgesine yardm amacyla giden bir hekim, hastanenin karsnda elektrik arpan iki kiiye yerel personelin tepki gstermediini, blge dndan gelen personelin tehlikeyi alglayarak, olaya mdahale ettiini belirtmitir.

Acil ve Afet Tbb Uzmanlar

Bu tr uzmanlk eitimi alm kiilerin bulunmamas yalnzca lkemizin problemi deildir. Yurt dnda da bu konuda uzmanlk eitimi veren yerler olduka azdr ve bu eksiklik hizmet ii eitim kurslar ile kapatlmaya allmaktadr. Kurtarma almalarnn temel olarak faz bulunmaktadr ve bu eitimi alm kiilerin her bir faza kar hazrlkl olmas ve uygulamalar yrtebilmesi gerekmektedir.

Birinci faz (Tanmlama ve balant) : Bu dnemde acil ve afet tbb uzmanlar, kurtarma almalar ile birlikte hareket etmelidir. Olayn durumu ve salk asndan nelere ihtiya duyulduu, yaralanmalarn tipi ve yarallarn durumuna gre nereye sevk edilmesi gerektiini belirleyebilmelidir. Hangi madurun ncelikle kurtarlmas gerektiini ve kurtarma almalar srasnda yaplmas gereken tbbi mdahaleyi belirlemeli ve uygulamaldr.

186

kinci faz (Triaj ve ilk yardm) : Bu dnemde doktorun rol son derece nemlidir fakat bir o kadar da zordur. Triajla hastalar ayrma ve suni solunum yapma, serum takma, sedasyon uygulama ve ilk yardmda bulunma gibi grevler hekimden beklenilmektedir.

nc faz (Tahliye) : ok saydaki madurun hastaneye ulatrlmas, ameliyatlara ve tbbi tedavi uygulamalarna katlma gibi grevlerde bu dnemin sorumluluklar arasna girmektedir.

Acil ve afet tbb uzmanlarnn sahip olmas gereken beceriler son derece geni bir yelpazede yer almaktadr. la uygulanmas, solunum destei, sedasyon vb. basit ve standart tbbi metotlar uygulayabilme bu uzmanlarn bilmesi gereken en temel grevlerdir. Ayrca ani karar alabilme yetisi de olmazsa olmazlar arasndadr. Bu uzmanlar panikle mcadele, radyasyon, kimyasal yank, kitlesel zehirlenme gibi durumlarda salkl zmler retecek yapda olmaldr.

Ayrca destek teknikler olarak da adlandrlan, enkaz altndan madurlarn kurtarlmas, telsiz iletiiminin nasl salanabilecei gibi konularn da bilinmesi gerekmektedir. Szgelimi, 112lerde kullanlan telsiz sisteminde lke apnda 5 farkl frekans bulunmaktadr. Pratik zm olarak her il hem kendi hem de koordinasyonunda bulunaca frekans telsizine yklemek ve gerektiinde de dier frekans kullanmakla sorumludur. Ancak bu sistemin etkili bir ekilde

kullanlabilmesi ancak personelin bu konuda eitilmesine baldr. Depremden sonra karlalan nemli sorunlardan birisi de jeneratr olduu halde, nasl altrlaca bilinmedii iin uzun bir zaman ksz allmak zorunda kalnmasdr.

2. NE RETLMELDR ?

Neler retilmesi gerektii eitim verilmesi planlanan grup ile son derece yakn ilikilidir. Ancak baz temel kavramlarn herkes tarafndan bilinmesi gereklidir. Bu konuda verilmesi gereken ilk yardm ve yeniden canlandrma eitimleri aada belirtilen ekilde snflandrlmaktadr:

187

BLS (Basic Life Support) - Temel Yaam Destei ACLS (Advanced Cardiac Life Support) - leri Kardiyak Yaam Destei ATLS (Advanced Trauma Life Support) - leri Travma Yaam Destei PALS (Pediatric Advanced Life Support) - leri ocuk Yaam Destei NRP (Neonatal Resuscitation Program) - Neonatal Canlandrma Program Nursing Certifications - Bakm sertikasyonu

Acil ve afet tbb konusunda verilecek eitimler basit olarak snflandnda aadaki balklar kapsamaktadr:

CPR (Cardio Pulmonary Resuscitation) Herkes tarafndan bilinmesi ve doru olarak uygulanmas gereken bir yntemdir. Temel olarak, hava yolunun ak tutulmas, az-aza solunum ve kalp masajndan olumaktadr. Bu basit manevralarn ihtiya duyan hastaya yaplmas, tbbi yardm gelene kadar hastann merkezi sinir sisteminde meydana gelebilecek zararlar nleyecektir.

Travmatize Hastalara Yardm (Birinci basamak) zellikle lkemizde de sk grlen trafik kazalar sonrasnda oluan oklu yaralanmalarda hastann uygun pozisyonda tutulmas, da olan kanamalarnn durdurulmas ve tanmas srasnda yaplan hatalar geri dnlmez hasarlara yol aabilmektedir. rnein boynunda krk olan bir yaraly kurtarrken yaplacak en ufak bir hata bu hastann mr boyu tekerlekli iskemleye balanmasna neden olabilir. Bu konu da tm gruplarca bilinmelidir.

Bilinsiz Hastaya Yardm Salk personeli yan sra herkesin bu konuda bilgilendirilmeye ihtiyac vardr. nk ok basit olarak grdmz uygulamalar bazen lme neden olabilmektedir. rnein halk arasnda ok yaygn olarak bilinsiz hastaya su iirmek gibi uygulamalar yarardan ok zarara yol aabilir. Bu konuda ilk yardm eitimleri srasnda bilgi verilebilecei gibi, kitle iletiim aralarndan da yararlanlabilinir. Ancak burada tekrarlanan mesajlar basit ve anlalabilir olmal, sk tekrar edilmeli ve neler
188

yaplmas, nelerin yaplmamas gerektii ak bir ekilde belirtilmelidir. Bilinsiz hastaya yaklam konusunda duyarllk gelitirilmesinde, okullarda verilecek eitimler de son derece nemlidir. Teorik dersler yan sra, pratik uygulamalara da yer verilmesi, retmenlerin de hedef kitle iinde yer almas bu programlar uygularken dikkat edilecek konulardr.

Triaj Salk alanlarnn almas gereken triaj uygulamas, her gn karlatmz miniacillerde kullanlmas gereken bir yntem deildir. Ancak zellikle byk aptaki afet durumlarnda etkilenen yzlerce, binlerce kiiye snrl kaynaklarla mdahale edilirken, kimlere ncelik verileceine karar vermek olduka nemlidir. Bu eitimlerde pratie arlk verilmeli, afetlerde karlalacak yaralanma trleri ve bunlarn triaj snflamasndaki yeri uygulamalarla gsterilmelidir.

Hastane Dnda Kurtarma almalar Salk alanlar genellikle tam donanml hastane vb. ortamlarda almaya alkndr. Ancak bir afet sz konusu olduunda olayn bulunduu ortamda i grmek gereklidir. Nitekim Marmara depreminden sonra ou hastane ve salk oca i gremez hale gelmitir. zellikle art depremlerin psikolojik etkileri nedeniyle zarar grmeyen binalarn iine de alanlar yerletirmek mmkn olmamtr.

Bu nedenle muhtemel afet senaryolar zerinde allmal ve bu durumda salk personelinin hangi artlarda hizmet grmesi gerekeceine dair hazrlklar yaplmaldr. ncelikle ara-gere kstldr, ideal alma artlar bulunmamaktadr, yardm edecek kii yoktur ya da yardm edecek durumda deildir. Szgelimi Marmara depreminden sonra elektrikler kesik olduu iin ambulanslarn nda yarallara mdahale edildii bildirilmitir. Bunlara ilaveten afet evre artlarn da etkileyebilir ve salk personelinin bu tehlikeli koullarda hizmet etmesi istenebilir. Salk personeli bu tr kontaminasyonlar ve etkileri hakknda bilgilendirilmeli ve zel kyafetlerle mdahale edilmesi gerekiyorsa buna ynelik altrmalar yaptrlmaldr.

Kurtarma Teknikleri ve Kurtarma Operasyonlarnn Yrtlmesi

189

Salk personeli kurtarma almalar srasnda kendi uzmanlk alanna ynelmelidir. Canlandrma teknikleri, kanama kontrol, damar yolu almas, toraks tp taklmas gibi kurtarma teknikleri zor artlar altnda da uygulanabilecek seviyede doktorlar tarafndan bilinmelidir. ekilde

Kurtarma

operasyonlarnn

baaryla

yrtlmesi

ancak

etkili

bir

ynetilmesine baldr. Salk alanlar yaralnn bakm srasnda alnmas gereken kararlarda otonomiye sahiplerse de, dier hizmetlerde alanlarn verecekleri emirlere de uymay renmelidirler. Szgelimi bir yaralya mdahale ederken, aramakurtarma ekibi lideri binada kme olacan ve oradan kmamz gerektiini sylyorsa, bu emire uymamz gereklidir.

Etik, Deontolojik ve Psikolojik Problemler Her gn karlalan acil mdahalelerde, ok kt durumda da olsa bir tek kiinin bile cann kurtarmak nemli iken, afetlerde yaama ans yksek olan kiilere ncelik verilmesi gerekmektedir. Salk alanlar bu karmak etik ve deontolojik problemlerle baa kabilecek ekilde eitilmelidir.

Bir tehlikeyle karlaan insanlarn %75inin olaya normal, %10-20sinin hiperaktif, %2-5inin de apatik davran gstermektedir. Oysa deprem gibi afet durumlarnda hiperaktif- apatik davran oran %80lere kmaktadr. Gerek bir olayla karlamadan kiilerin nasl tepki vereceini kestirmek son derece gtr. Afet blgesinde alan insanlar, psikolojik olarak etkilenebileceklerini ve dnce ve davranlarna bu etkilerin yansyabileceini bilmek zorundadrlar. Marmara depremine yardm iin giden bir ambulans ofrnn uykusunda yeri kazd saptanmtr.

zerinde durulmas gereken bir dier konu da hi kimsenin vazgeilmez olmadn ve herkesin bir limiti olduunu renmesidir. alanlar dinlenme zamanlar geldiinde ilerini devretmesi gerektiini bilmelidirler. Acil ve afet tbb eitimlerinde alanlarn psikolojik olarak da hazrlanmas son derece nemlidir. Bu amala

190

simlasyon, afet senaryolar, film ve fotoraf gibi malzemelerden yararlanlmas gereklidir.

letiim ve Kitle letiimi Pek ok afet durumunda iletiimde problem ortaya kar. Kurtarma hizmetleri sunanlar arasnda, hastane ve afet blgesi arasnda, hatta hastanenin kendi iinde bile iletiim problemi yaanabilir. Marmara depremi sonras telefon ebekelerinin almamas nedeniyle uzun sre salkl veri alnamamtr. Bu yalnzca lkemiz iin geerli bir problem deildir. Japonyadaki Kobe depreminde de, gelimi lke olmasna ramen, ayn aksaklklar yaanm, 3 gn iletiim salanamamtr. Salk personeli telsiz ya da benzeri aletleri kullanabilme konusunda bilgilendirilmelidir.

Medya, kitle iletiimi ve acil ve afet tbb konusunda eitimi olan yetkili tek bir kaynak araclyla verilmelidir. Bu kii kendi kiisel grlerini aktarmaktan saknmaldr ve verilecek en ufak yanl bir aklama bile son derece tehlikeli sonulara yol aabilir. Verilecek bilgilerin gzden geirilmesi, tutarl ve dzenli olmas gereklidir.

Afet Ynetimi Afetlere hazrlk iin yaplacak eitim programlarnda, afetin grld lkenin gelimilik durumu da gz nne alnmaldr. Szgelimi 7 iddetindeki bir depremin ABDde nasl, Marmara da nasl bir etkiye yol at aikardr. Gelimi lkelerde altyapnn iyi kurulmu olmas ve yeterli personel bulunmas hem afetten etkilenen insan saysn azaltmakta hem de bu insanlara hemen ulalmasna olanak salamaktadr. Ancak gelimi lkelerde de afetin ap ok byk olduunda hizmet sunumunda problemler yaanmaktadr. Szgelimi hastanenin kendisi etkilenebilir. Bu durumda souk kanllk ve profesyonellikle olaya yaklalmas gerekmektedir. ok fazla sayda insana tbbi tedavi verilmesi, acil planlar hazrlanmas, periyodik tatbikatlar yaplmas ve dier hizmetlerdeki personel ve medya ile baa klmas renilmesi gereken hususlar arasndadr.

191

Gelimekte olan ya da gelimemi lkelerde ok sayda insann kayb yan sra ounlukla uluslararas ibirliine de ihtiya duyulmaktadr. Bu ibirliinin kaliteli bir ekilde yrtlmesi ancak diplomasi ve toleransla mmkndr. Tabii ki iletiim asndan yabanc dil bilen kiilerin bu ileri yrtmesi de dier bir gereksinimdir. Japonya Kobe depremi sonrasnda yalnzca nceden anlama yapm olduu svireden yardm alm dier lkelerden gelen yardm taleplerini geri evirmitir. nk daha nceden beraber tatbikat yaplmam lkelerin yapacaklar yardmn yarardan ok sknts olaca dnlmtr. Bu tr kurulular geldii taktirde yerel kapasiteye devir teslim yapmadan ve eitim vermeden lkeden ayrlmamaldr.

Ynetilmesi gereken bir dier grup da gnlllerdir. Gerek lke iinden, gerekse lke dndan gelecek kiilerin salksz ve ilkel artlar altnda yaamaya hazrlkl olmalar gerekmektedir.

lkenin mevcut problemlerinin de gzden karlmamas ve nlemler alnmas gereklidir. Kurtulanlarn malntrisyon problemi olmas ya da bir takm bulac hastalklar afet yneticilerinin gz nnde bulundurmas gereken hususlar olmaldr.

3. NASIL RETLMELDR ?

rgn tp eitimi srasnda afet tbb ile yeterli bilgi verilmedii bilinmektedir. Bu eksiklik ancak dzenlenecek hizmet ii eitim kurslar ile giderilebilir. Ancak bu kurslarn hedef kitlesinin yetikin insanlardan olutuu gz nnde tutulmal, kurslarn dzenlenmesinde teorik bilgi yan sra pratik uygulamalara da yer verilmelidir. zellikle ynetim konusundaki eitimler afetlerde tecrbesi olan kiilerce verilmelidir. Bunun iinde afetlerde grev alan personel, edindii tecrbeleri yazmal, yaynlamal ya da sunmaldr. Bu eitimler gereki ve uygulamaya dayal olmaldr. Senaryolar zerinden allmal, gerekirse mankenlerle ya da gnlllerle bu ortamlar yaratlmaldr.

Bu konuda eitim veren baz organizasyonlar SAMU, CEMEC, UNDROdr.

192

KAYNAKLAR

1. Manni, Corrado. Teaching And Training in Emergency and Disaster Medicine. Health and Medical Aspects of Disaster Preparedness (Edited by John C. Duffy) Plenum Press, Newyork & London, 1990. 2. Yaln H.., Hedges L., zdemir S. Hizmetii Eitim Program Gelitirme El Kitab. MEB Basmevi, Ankara, 1996. 3. Numanolu S.C. Acil Durumlar ve Afetlerde Ynetim Ders Notlar. 1999 4. Anonim, Afetlerde Salk Hizmetleri Ynetimi Eitimi, 24-28 Ekim 2000

193

OLGU ALIMALARI
Prof. Dr. Recep AKDUR*

OLGU ALIMASI

13 Mart 1992 ERZNCAN Depremi (2 )

Kuzey Anadolu Fay (KAF) hatt etkisi altnda olan Erzincann, deprem ncesi, toplam nfusu 300 000, toplam hane says: 28000, toplam alan: 11903 Km2, Kaba doum hz %021dir.

Merkez ilenin (belediye snrlar iindeki) nfusu 92000dir. Merkeze bal 91 ky var olup, bu kylerle birlikte merkez ile nfusu 120000dir. le ve bucaklarn merkez nfuslar yledir: ayrl 7000, Kemaliye 2000, li 3000, Kemah 3500, Refahiye 7000, Tercan 9000, Otlukbeli 3000, zml 17000. Erzincan il snrlar iindeki ky says 561 olup, hepsinde de elektrik su ve telefon vardr.

Mart 1992'de, saat 19.19'da, 6.8 Richter byklnde bir deprem oldu. Deprem; il merkezi, zml, Kemah ve ayrl' da ar hasar yapt. Depremden nce, toplam 28000 hane/konut bulunan ilde, deprem sonrasnda, 20327 (%72.6) konut ve 1608 iyerinde hasar olduu tespit edildi. 43500 ailenin (217500 nfus) depremden dorudan etkilendii grld. Konutlardaki hasarn; 4421 ar, 6027 orta, 9924 hafif

Ankara niversitesi Tp Fakltesi, Halk Sal Anabilim Dal

194

olarak deerlendirildi. Konutlarda oluan hasarlarn yerleim yerlerine gre dalm aadaki izelgede verilmitir.

DEPREMDEN SONRA KONUTLARIN DURUMU YER Merkez (21 mahalle) Merkeze bal 91 ky zml (5mah,29 ky) Kemah (8mah,42 ky) ayrl (3 mah,31 ky) TOPLAM AIR HASARLI 1741 1929 612 59 80 4421(%15.1) ORTA HASARLI 3315 1776 558 207 171 6027(%21.5) AZ HASARLI 4910 2873 1105 492 544 9924(%35.4)

ehir merkezinde bulunan ve tamamen ken baz binalar lmlerin artmasnda nemli bir rol oynamtr. Bunlardan; erkez Kahve (81 kii), Set Kahve (40 kii), ehir Kulb (35 kii) gibi toplu bulunulan yerler ile, SSK Hastanesi ve lojmanlar (49 kii), Kz Salk Meslek Lisesi (23 kii) gibi kamu kurulular, Selimolu han (20 kii), Vakf han (13 kii) gibi alveri merkezleri ve Roma Oteli (12kii), Urartu Oteli (7kii) dikkat ekenlerdir.

653 lm, 3850 yaral kaytlanmtr. Bu yarallardan 850'sinin yatrmay gerektirecek arlkta olduu bildirilmitir. Bularn tamam Erzurum'a nakledilmitir.

Merkezdeki Erzincan Devlet (200 yatak) ve Erzincan SSK Hastanesine (100 yatak) ek olarak, Refahiyede elli yatak kapasiteli ve dier ilelerde ise (ayrl, li, Kemaliye, Otlukbeli Tercan, zml) 25 yatakl olmak zere kamuya bal toplam 375 fiili hasta yata vardr. Merkezdeki iki hastane hasar grerek hizmet d kalmtr. Yatrlmas gereken yarallarn tamam sevk edilmitir. Depremin ar etki yapt iledeki (zml, Kemah, ayrl) salk ocaklar ve devlet hastaneleri de hizmet d kalmtr. Deprem Refahiye ilesinde ciddi bir hasar yapmam ve buradaki salk kurulular depremden etkilenmemitir. Souk zincirin kesintiye uramas nedeniyle, blgede bulunan tm alar kullanlamaz hale gelmitir.

195

lmlerin 488'i kent merkezinde, 71'i merkeze bal kylerde, 59'u zml ve kylerinde, geriye kalan 35 lm dier ile ve kylerde meydana gelmitir.

Kentte uzun sre elektrik ve su verilememi. Telefonlar gn boyunca kilitlenmitir. Kentin karadan ulamn salayan, Sivas (bat) ve Erzurum (dou) ynnden gelen iki ana arter de trafik tkanm ve gn boyunca bu ana yollardan kente giriler olanakszlamtr.

Blgede kurtarma almalar 12 gn srm 378 kii enkaz altndan kurtarlmtr. Kurtarma ilemlerinde 1000 ara 3500 insan almtr. lk iki gn iinde blgeye 331 Hekim, 187 hemire, 120 ambulans, 10 bin kan seti, 4000 nite kan, 40 ton ila sevk edilmitir. Kzlay 200 yatakl seyyar hastaneyi kent merkezindeki stadyuma ilk 24 saat iinde nakletmi ancak kentteki kaos nedeniyle bu hastane 10 gn sonra hasta ve yaral kabul edebilmitir.

REFAHYE ERZNCA AYIRL ZML TERCAN

L KEMALY

KEMAH

Depremin ar hasar yapt blge Depremin hafif hasar yapt blge E23e E23 Karayolu *Erzincan- Erzurum = 189 Km Erzincan- Sivas = 248 Km *Erzincan -Refahiye = 59 Km Erzincan - Tercan = 80Km Refahiye-Tercan E23 ( ana arter) zerinde

196

13 Mart 1992 ERZNCAN Depremi in, aadaki hesaplamalar yapnz: 1. 2. 3. 4. 5. Risk altndaki toplam nfusta lm oran? Kent merkezindeki nfusta lm oran? Ar hasarl konut bana den lm says? Risk altndaki toplam nfusta yaral oran? Ar ve orta hasarl konut bana den yaral says? Yarallar arasnda yatrlarak baklmas gerekenlerin oran? Yarallarda sevk oran? 6. Ar hasarl bina bana enkaz altndan kurtarlan afetzede says? 7. adr gereksinimi? 8. Yaral toplanma istasyonu gereksinimi? 9. Hekim gereksinimi (yaral toplanma istasyonlar iin)? 10. Hemire gereksinimi (yaral toplanma istasyonlar iin)? 11. Salk memuru gereksinimi (yaral toplanma istasyonlar iin)? 12. Ambulans gereksinimi (Yarallardan 850 adedi Erzuruma tanmtr)? 13. Blgeye sevk edilen doktora den nfus (risk altndaki) ve yaral says? 14. Blgeye sevk edilen ambulans bana den sevkli yaral says? 15. Erzincan iin bu iddetteki bir depremi nceden ngrseydiniz, seyyar hastaneyi nereye kurar ve yarallar nereye sevk ederdiniz?

OLGU ALIMASI

17 Austos 1999 KOCAEL Depremi ( 1,5 ) Kocaeli; zmit (merkez ile), Glck, Gebze, Karamrsel, Krfez ve Kandra olmak zere alt ileden oluur. Marmara depreminde Kandra hari tm ileler etkilenmitir.

Depremden nce, merkez nfusu 629000, bucak ky nfusu 548000, toplam il nfusu 1177000 olan ilde, toplam konut says 60762 olup, Kaba Doum Hz %014dr.

197

1998 ETF almalarna gre; canl doum says 15973, bebek says (0-11ay) 23548 dir ( 5 ).

17 Austos 1999, sabaha kar, 7.4 Richter byklnde bir deprem yaanan kentte, depremden sonra, 7618 konutun ykk (ar hasar), 21287 konutun orta hasarl, 22542 konutun az hasarl, 9315 konutun ise hasarsz olduu tespit edilmitir. Bunlarn dalm aada grlmektedir. Toplam Konut 60762 Ar Hasarl 7618 (%12.54) Orta Hasarl 21287 (%35.03) Az Hasarl 22542 (%37.10) Hasarsz 9315 (%15.33)

Depremden sonra, bu ilde, kaytlara geen l says 4084 yaral says ise 4184dir. Kentteki salk kurulularnn durumu aadaki izelgede grlmektedir. SALIK KURULUU Hastane (8 adet ) Salk Oca AS/AP Merkezi Verem Sava Dispanseri Halk Sal Laboratuar HASARLI 5 6 0 0 0 AZ HASARLI 0 21 0 0 0 SALAM 3 74 6 4 1

* Salk Mdrl binas ar hasar grm ve kullanlamaz duruma gelmitir. **Kocaeli linde; Kocaeli Devlet (400 yatak), Gebze Devlet (100 yatak), Glck Devlet (100 yatak) Kandra Devlet (90 yatak), Karamrsel Devlet (50 yatak), SSK Kocaeli (450 yatak), SSK zmit (240 yatak), Kocaeli n. Tp Fak (210 yatak) olmak zere sekiz hastanede toplam 1640 yatak kapasitesi vardr. Bunlardan depremden sonra, Gebze, Kandra, Karamrsel hastanelerinin yatak kapasitelerinde herhangi bir azalma olmamtr. Dier hasarl hastanelerde kullanlabilir yataklarla birlikte toplam 450 yatak kapasitesi kalmtr.

Kocaeline ilk 72 saatte merkezden 34 ambulans, 36 uzman hekim, 16 pratisyen hekim, 36 hemire ve 11 salk memuru gnderilmitir.

Kocaeline 70000 doz tetanos as, 650 ampul tetanos serumu, 100 ampul gazl gangren serumu, 250 doz kuduz as, 50 ie kuduz serumu, 1000 ampul akrep ve 15 ampul ylan serumu acil gnderilmitir.

198

Depremden hemen sonra, 10000 doz DBT, 16000 doz Polio, 6000 doz Kzamk, 10000 doz Hepatit-B, 10000 doz BCG, 4000 doz PPD gnderilmitir.

Kocaeli Depremi in aadaki hesaplamalar yapnz 1. Ar hasarl konut bana lm? 2. Toplam nfusta lm oran? 3. Hasarl konut bana yaral? 4. lm bana yaral? 5. Depremden sonra, bebeklere yaplacak rutin alama iin gerekli a miktar (DBT, KIZAMIK)

OLGU ALIMASI

DN KENT

Dn Kenti'nin; nfusu 200000, hane says 40000, Kaba Doum Hz ise %018'dir. Kentteki yerleimin %65'i imarsz konutlardan (gecekondu) olumaktadr.

200 yatakl devlet hastanesi (34 hekim alyor), 100 yatakl SSK hastanesi (27 hekim alyor) ve salk oca (10 hekim, 31 ebe hemire alyor) kent merkezindeki balca salk kurululardr. Kente bal iki ileden birisi 60 kilometre, dieri ise 90 kilometre uzakta olup her ikisinde de 50 yatakl devlet hastanesi vardr. Ayrca bu ilelerde toplam 6 salk oca (14 hekim 27 ebe hemire) bulunmaktadr.

Kuzey Anadolu Fay (KAF) hatt, Dn Kenti'nin gecekondular iinden gemektedir. Sismologlar, KAF'n Dn Kenti gecekondu alanndan geen kanadnn 30 yl iinde krlacan ve merkezi Hemehriler mahallesinde olan, 6.8 Richter byklnde bir deprem meydana getireceini ngrmektedir. Bu yerleim ve byklkteki bir depremde beklenen bina hasar oran %70 olup, hasar say ve oranlar aaya karlmtr.

199

Toplam Konut 40000

Ar Hasarl 2800 (%7)

Orta Hasarl 8000 (%20)

Az Hasarl 16000 (%40)

Hasarsz 13200 (%33)

Bu yerleim ve byklkteki bir deprem sonunda, Dn Kentinde, beklenen lm oran %03, yaral oran %014 dr (toplam nfusta). Bu yerleim ve byklkteki bir depremin kente bal ile merkezlerinde ciddi bir hasar yapmayaca

ngrlmektedir.

Dn Kenti'nin yukarda tanmlanan iddetteki bir depremdeki gereksinimleri: (Hesaplanan saylara %10 ihtiyat eklenecektir) 1. Gerekli olacak ceset torbas? 2. Yaral says ve bunlardan yatarak bakm gerektirenler ve sevk edilmesi gerekenler? 3. Ka yaral toplama istasyonu, hekim ve ambulans gereklidir? 4. Ka adra gereksinim olduunu hesaplaynz? 5. Bebeklerin rutin alarna devam iin gerekli olan a miktarlar (DBT, Kzamk)? 6. Gebelerin rutin tetanos almas iin gerekli olan tetanos as dozu? 7. Depremden sonraki bir hafta iinde, gebelerin izlemeden geirilmesi iin gerekli olan ebe says? 8. Bin kiilik bir kamp iin, su miktar, tuvalet miktar ve du miktar? 9. Tm Dn kenti iin ka adet Acil Salk Paketi gereklidir? 10. Byle bir depremde, merkezden gelecek seyyar hastaneyi nereye kurarsnz, yarallar nereye sevk edersiniz, karde kentten nasl bir yardm, ilelerle nasl bir yardmlama dnrsnz. Yukardaki hesaplamalar ve bu dncelerle 'Dn Kenti' iin bir deprem plan yaznz.

HESAPLAMALARA ESAS OLACAK KAYNAK BLGLER

Marmara Depremi blgesinden, Salk Bakanl hastanelerine sevk edilen 20868 hastadan 12490'n ayakta, 8378'i yatrlarak tedavi edilmitir. Bunlardan 1881'ine ameliyat yaplm, 708'ide dier hastanelere sevk edilmitir (ikincil sevk oran %8.45)
(1)

Yaral toplanma istasyonlar, ok ar krml olaylarda, 3000 kiiye bir olacak ekilde, orta krmllarda, 5000-10000 kiiye bir olacak ekilde planlanmal, akut dnem getikten sonra bu say 15000 - 20000 kiiye bir olacak ekilde azaltlmaldr.

200

Kurulacak salk birimlerinde iki hekim, drt hemire/ebe, bir salk memuru, iki hizmetli ngrlmtr. Bu birimlerde bulunmas gererken ara gere listesi ile verilecek hizmetler kaynak 5in ekinde Ek 06 olarak listelenmitir ( 5 ). Ayn kaynakta Dizanteri, Kzamk, Menenjit salgn senaryolar vardr. Salk Bakanlnca, her ambulansta bir hekim, bir hemire ve bir ofr bulunmas ngrlmektedir ( 5 ).

Souk iklimlerde en az kii bana litre/kii/gn, scak iklimlerde ise kii bana alt litre/kii/gn ime suyu salanmas gerekir ( 4 ). Bir kamp yerinde kii bana en az 15 litre/gn/kii ime kullanma suyu salanmaldr. Geici yerleimlerde 50 kiiye bir du, 10 kiiye bir tuvalet kabini hesaplanmaldr ( 7 ).

Acil Salk Paketi: Dnya Salk rgt tarafndan, acil durumlarda kullanlmak zere, 10000 kiiye ay sre yetecek ila ve tbbi malzeme listesinden oluan bu paket, 1000 kiilik acil ilalardan oluan 10 temel nite ve 10000 kiiye ay yetecek destek niteden olumaktadr. Bu hesaplamada yaral sevk oran %10 olarak ngrlmtr ( 3 ).

201

YANITLAR

ERZNCAN (OLGU ALIMASI 1) Risk altndaki toplam nfusta lm oran (%0)= 653 x 1000 : 217500 = %03 Kent merkezi nfusuna lm oran (%0)= 488 x 1000: 92000 = %05.3 Ar hasarl konut bana lm says= 653 : 4421 = 0.15 Risk altndaki toplam nfusta yaral oran (%0)= 3850 x 1000 : 217500 = %017.7 Ar ve orta hasarl konut bana yaral says= 3850 : 10448 = 0.37 Toplam hasarl konut bana yaral says= 3850 : 20327= 0.19 Yararllarda yatarak bakm oran/ Sevk oran (%)= 280x100 : 3850 = %7.3 Yaral Toplama stasyonu says= 217500:3000 = 73 Hekim 146, hemire 292, salk memuru 73 Ambulans gereksinimi (850 yaral Erzurum'a gnderilmi) Sevk edilen doktor bana yaral/nfus = 3850:331= 11.6 217500 : 331= 657 Sevk edilen ambulans bana, sevkli yaral = 850 : 120 = 7.1 yaral

KOCAEL (OLGU ALIMASI 2) Ar hasarl konut bana lm= 4084 : 7618 = 0.54 Toplam nfusta lm(%0)= 4084 x 1000 : 1177000 = %03.5 Toplam hasarl bina bana ar yaral= 4184 : 51447= 0.08 Toplam lm bana yaral= 4184 : 4084 = 1.02

DN KENT (OLGU ALIMASI 3) Ceset torbas gereksinimi= 20000 x 0.03 = 6000 (+ 60) Yaral says= 200000 x 0.014 = 2800 Sevk Says %7.3 Erzincan, (%10 WHO) stasyon Says= 200000 : 3000=67 Hekim 134, Hemire 268, SM 67 Ka adr: 40 000 (+ 400) Bin kiilik kamp iin su 15x1000= 15000 lt/gn, Hela:1.10=100 kabin Du= 1000 : 50 = 20 du

202

Acil Salk Paketi= 200000 : 10000 = 20 adet

KAYNAKLAR

1. Marmara Depreminde Verilen Salk Hizmetleri, Salk Bakanl Temel Salk Hizmetleri Genel Mdrl, BMS Matbaaclk, Ankara Eyll 1999 2. Deprem ve Erzincan, Erzincan Valilii, Mega Basm Yaym, stanbul 1992 3. Eli ..: Yeni Acil Salk Paketi, Trk Tabipleri Birlii Yayn 4. Amato Z., Eli ..: Olaanst Durumlarda Salk Hizmetleri, Trk Tabipleri Birlii Yayn, Ankara 1996 5. Marmara Blgesinde Meydana Gelen Deprem Sonras Salk Bakanl almalar (Birinci Rapor) , Salk Bakanl, Ankara, Kasm 1999 6. Gler ., obanolu Z.: Afetlerde evre Sal nlemleri (Birinci basm), Salk Bakanl Salk Projesi Genel Koordinatrl Temel Kaynak Dizisi no:39, Ankara 1997 7. Environmental Health Management After Naturel Disasters, Pan American Health Organization Scientific Publication no:430, Washington, 1982

203