HAMILTON S STEMLER

Gamze CABAR

Eyll 2006 DEN ZL

HAMILTON S STEMLER
Pamukkale niversitesi Fen Bilimleri Enstits Yksek Lisans Tezi Matematik Anabilim Dal

Gamze CABAR Danman: Y. Do. Dr. Mehmet TEKKOYUN

Eyll 2006 DEN ZL

iii

YKSEK L SANS TEZ ONAY FORMU

Gamze CABAR tarafndan Y. Do. Dr. Mehmet TEKKOYUN ynetiminde hazrlanan Hamilton Sistemler balkl tez tarafmzdan okunmu, kapsam ve nitelii asndan bir Yksek Lisans Tezi olarak kabul edilmitir.

Pamukkale niversitesi Fen Bilimleri Enstits Ynetim Kurulunun ...../...../2006 tarih ve ................ sayl kararyla onaylanmtr.

Prof. Dr. Mehmet Ali SARIGL Mdr

iv TEEKKR

Bu almann hazrlanmasnda bana destek olan aileme, gerekli btn imkanlar salayarak benden her zaman yakn ilgi ve yardmlarn esirgemeyen deerli hocam Y. Do. Dr. Mehmet TEKKOYUNa , Fizik Blm retim yesi Sayn Y. Do. Dr. Muzaffer ADAKa ve tezin yazlmasnda emei geen Hseyin Alper BOZa teekkrlerimi sunmay bir bor bilirim. Gamze CABAR

Bu tezin tasarm, hazrlanmas, yrtlmesi, aratrmalarnn yaplmas ve bulgularnn analizlerinde bilimsel etie ve akademik kurallara zenle riayet edildiini; bu almann dorudan birincil rn olmayan bulgularn, verilerin ve materyallerin bilimsel etie uygun olarak kaynak gsterildiini ve alnt yaplan almalara atfedildiini beyan ederim. mza :

renci Ad Soyad: Gamze CABAR

vi

ZET HAMILTON S STEMLER Cabar, Gamze Yksek Lisans Tezi, Matematik ABD Tez Yneticisi: Y. Do. Dr. Mehmet TEKKOYUN Eyll 2006, 42 Sayfa Bu almada reel ve kompleks Hamilton sistemler incelendi. Bu balamda mekanik sistemlerden bahsedildi. Reel uzayda Lagrange ve Hamilton denklemleri ile ilgili rnekler ele alnd. Maple program yardmyla kompleks Lagrange ve Hamilton denklemlerine zgn rnekler verildi. Anahtar kelimeler: Hamilton fonksiyonu, Lagrange fonksiyonu, Hamilton denklemi, Lagrange denklemi

Y. Do. Dr. Mehmet Tekkoyun Y.Do. Dr. Muzaffer Adak Y. Do. Dr. Murat Sar

vii

ABSTRACT

HAMILTONIAN SYSTEMS Cabar, Gamze M. Sc. Thesis in Mathematics Supervisor: Y. Do. Dr. Mehmet TEKKOYUN September 2006, 42 Pages In this study real and complex Hamilton systems have been examined. Within the context mechanical systems have been mentioned. In real space, related examples on Lagrange and Hamilton equations have been dealt with. Original examples have also been given to the complex Lagrange and Hamilton equations with the help of Maple program. Keywords: Hamilton functions, Lagrange functions Hamilton equation Lagrange equation.

Assist. Prof. Dr. Mehmet Tekkoyun Assist. Prof. Dr. Muzaffer Adak Assist. Prof. Dr. Murat Sar

viii

NDEK LER

Sayfa Yksek Lisans Tezi Onay Formu..................................................................................iii Teekkr.........................................................................................................................iv Bilimsel Etik Sayfas.......................................................................................................v zet................................................................................................................................vi Abstract.........................................................................................................................vii indekiler....................................................................................................................viii ekiller Dizinix Tablolar Dizinix 1.Reel Hamilton Sistemler...1 1.1. Giri.................................................................................1 1.2. Lagrange fonksiyonu ve denklemleri..3 1.3. Hamilton fonksiyonu ve denklemleri..4 1.4 Uygulamalar.5 1.5 Sonu..28 2.Kompleks Hamilton sistemler29 2.1 Sonu..39 3.Sonu ve neriler...40 KAYNAKLAR..............................................................................................................41 ZGEM ......42

ix

EK LLER D Z N Sayfa ekil 1.1.1 Ktlesi m olan cisim ve zerine etki eden kuvvetler....6 ekil 1.2.1 Balant noktas yukarya doru sabit bir a ivmesi ile hareket eden basit sarka ....9 ekil1.3.1 Eik dzlemin yatayla asn yapt an as sabit bir sratle artrlyor.....12 ekil 1.4.1 Bir yayn ucuna m ktleli kk bir top aslarak oluturulan sarka. Kk topun hareketi srasnda hem hem de deiir...........16 ekil 1.5.1 Ask ipi sabit bir ekilde tavana tutturulmu, diskin en st noktasna balanan sarkacn salnmas srasnda farkl anlardaki grnm ....................................20 ekil 1.6.1 Eik dzlem zerinde yuvarlanan diskin merkezine aslm basit sarka. Sarka ipinin boyu hareket sresince deimiyor...24 ekil 2.1.1 Ktlesi m olan cisim ve zerine etki eden kuvvetler .30 ekil 2.2.1 Balant noktas yukarya doru sabit bir a ivmesi ile hareket eden basit sarka...35

TABLOLAR D Z N

Sayfa Tablo:3.1 Lagrange ve Hamilton fonksiyonlarnn kyaslanmas.......5

1 REEL HAM LTON S STEMLER 1.1 Giri Mekanik; gnlk hayatta karlatmz cisimlerin konumlarnn zamanla deimesi veya durum ve yaplarnn bozulmadan kalabilmesiyle ilgili problemleri inceler ve gnlk olaylar erevesinde olduka kesin sonular elde edilmesini salar. Ancak k hzna yakn hzlarda hareket eden sistemler iin rlativistik mekanik, ok kk uzaklk leklerindeki sistemler iin kuantum mekanii ve her iki zellie sahip sistemler iin de rlativistik kuantum alan teorisi kullanlmaktadr. Mekanik; kinematik, dinamik ve statik olmak zere ana blmden oluur (Zengin vd 1999). Kinematik: Cisimlerin konumlarnn zamanla deimesini yani hareketlerini ele alr. Harekete neden olan kuvvetlerle ilgilenmez ve bu ynyle dinamikten ayrlr. rnein, deniz yzeyinden h kadar ykseklikten atlan bir ta kinematiin konusudur. Dinamik: Cisimlerin konumlarnn deimesine yol aan nedenler bilindiinde cisimlerin hareketlerinin, zelliklerinin nasl bulunacan gsterir. rnek olarak, eik dzlem zerindeki bir bloun hareketi verilebilir. Statik: Cisimlerin durum ve yaplarnn bozulmadan kalabilmesi, dier bir ifadeyle, dengede olabilmeleri iin gerekli koullar saptar. Denge halindeki bir sistem ya hareketsizdir ya da sabit bir hzla hareket etmektedir. Bu durumda Newtonun nc yasasna gre, sistem zerine etki eden net kuvvet ve net tork sfrdr, tavana iple tutturulmu m ktleli basit sarka buna rnektir. ok iyi bilinen temel yasas zerine kurulan Mekanik; XIX. yzylda pek ok aratrmacnn katklaryla neredeyse kusursuz bir sistematik yapya kavuturulmutur. Newton yasalar zerine kurulan btn yap, bugn Klasik Mekanik veya Newton Mekanii olarak; XIX. yzylda gelitirilen sistematik yapysa Analitik Mekanik veya Analitik Dinamik olarak isimlendirilmektedir (Rzaolu 2002).

2 Newton denklemlerinin vektrel bir yapda olmas toplam kuvvetin bilinmesine gereksinim duyulmas en byk glktr. Bu nedenle daha yaln skaler byklklerin kullanld ve kuvvet vektrnn iinde dorudan yer almad, ilke ve yntemlerin bulunmasna allmtr. Bulunan ve zamanla daha da gelitirilen bu ilke ve yntemlerin tm bugn Analitik Dinamik olarak bilinmektedir. Analitik dinamiin verdii sonular Newton denklemlerinin verdii sonularn aynsdr. Analitik Dinamik; Lagrange ve Hamilton denklemlerinden olumaktadr. Lagrange yntemi mekaniin skaler byklkler kullanarak yeniden kurulmas asndan nemlidir. Lagrange yntemi mekanik problemlerin zmnde baarldr, ancak bu yntemin en byk nemi Hamiltonsal yntemlerin kna yol amasdr (Rzaolu 2002). Lagrange yntemi mekanik sistemlerin hareket denklemlerinin elde edilmesini sradan duruma getirir. Fakat bu denklemlerin zlmesinde sistematik bir yol gstermez. Hamilton yntemleriyle elde edilen denklemlerin dorudan zlebilmeleri asndan, Lagrange yntemiyle elde edilen denklemlere herhangi bir stnl yoktur. Hamilton denklemlerinin fizikteki nemi, kolay integre edilebilmelerini salayan yntemlerin gelitirilmesine ak olmalar ve mekaniin dnda rnein mikroskopik cisimlerin arasndan sratleri n sratiyle kyaslanamayacak kadar kk olan cisimlerin davranlarn aklayan Kuantum mekanii alannda da baaryla uygulanabilmesidir (Rzaolu 2002). Klasik Mekanik her problemin zmnde kullanlan bir yntem olmasa da gnmzde gkdelenlerden uaklara kadar pek ok sistemin yklmadan, paralanmadan kalabilmesi iin gerekli koullarn bulunmasnda, dnya etrafnda dolanan uydularn yerletirilmesinde, gezegenlere ve daha telere uzay gemilerinin gnderilmesinde kullanlan bilgiler arasnda Klasik Mekaniin verdii sonular nemli bir yer tutar. Bu nedenle Klasik Mekanik hayatmzda nemli bir yere sahiptir. Ayrca Klasik Mekanik matematik becerilerimizin ve fiziksel dnme yeteneimizin artmasnda da nemli rol oynar (Kibble 1999 ; Rzaolu 2002).

3 Kuantum mekaniinde ve klasik mekanikte ska rastlanan Hamilton Sistemler, uygulamal bilimlerde nemli bir yere sahiptir. Bu konuda literatrde olduka ok alma yaplmtr. Son zamanlarda yaplan almalar; Chang ve vd. (1981) HenonHeiles Hamiltonunun sonularn kompleks zaman dzleminde aratrmlardr. zer (1994) arpm-skalas metodunu eitli integrallenebilir sistemlerin (KdV, CKdV, integrallenebilir Klein-Gordon denklemleri) integrallenebilir NLS tip denklemlerini karmak iin uygulam, Henon-Heiles sistemi olarak aklad bu metodun sonlu boyutlu Hamilton sistemler iin uygulanabilir oldugunu gstermitir. Civelek (1996) geniletilmi vektr demetleri zerinde Lagrange ve Hamilton denklemlerinin dey ve tam liftlerini ele almtr. De Leon vd. (2001) klasik alan teorilerini gz nnde bulundurarak simplektik ve kosimplektik manifoldlar zerindeki Hamilton atsn geniletmilerdir. Tekkoyun (2002) Hamilton denklemlerini lift teoriyi kullanarak geniletmi Kahler manifoldlara genelletirmitir ve yksek mertebeden trevleri ieren Hamilton denklemlerinin geometrik zelliklerini sonularn vermitir. Zabzine (2005) genelletirilmi kompleks yap ile geniletilmi world-sheet spersimetrisi arasndaki ilikiyi aklayarak bu analizin sigma modellerinin geni snfnn faz uzay tanmna dayal olduunu belirtmitir. Bu almada ise; Tekkoyunun (2002) temellendirdii kompleks Lagrange ve Hamilton denklemlerine zgn uygulamalar verilecektir.

1.2 Lagrange Fonksiyonu ve Denklemleri Sistemi tanmlamak iin yeterli olan birbirinden bamsz genelletirilmi koordinatlarn q1 , q 2 ,..., q n ve bunlarn zamana gre birinci trevlerinin, q1 , q 2 ,..., q n olduunu kabul edelim. Sistemin Lagrange fonksiyonu; sistemin T kinetik enerjisi ile
V potansiyel enerjisinin farkna eit olup; L = T V eklinde gsterilir. Burada

sistemin Lagrange denklemleri ise;

d L L ( ) = 0, qi dt qi

i = 1,2,3,, n

(1.2.1)

olarak verilir (Rzaolu 2002). Bu denklem sistemi kartezyen koordinatlar x1 , x 2 ,..., x n kullanlarak ifade edilebilir. Bu durumda (1.2.1) denklemi;

4
d L L ( ) = 0, dt xi xi

i = 1,2,3,, n

(1.2.2)

eklinde ifade edilebilir.

L T = = mx i = p i xi xi

( p =momentum)

ve
L V = = Fi xi xi

olmasndan pi = Fi yani p = F eklinde Newton denklemleri elde edilir.

1.3 Hamilton Fonksiyonu ve Denklemleri Hamilton fonksiyonu;

H ( q, p , t ) = p i q i L ( q, q, t ) ,
i =1 n

i = 1,2,3,, n

(1.3.1)

eklinde tanmlanr (Rzaolu 2002). Bu bantnn her iki tarafnn diferansiyeli alnrsa;
dH = (
i

H H H dqi + dpi ) + dt t qi p i

olmasndan

( q
i =1 n

H
i

dq i +

H H dp i ) + dt p i t

L L L = ( p i dq i + dpi q i ) ( dqi + dq i ) dt q i q i t i =1 i

(1.3.2)

elde edilir. Burada pi =

L ifadesi ve (1.2.1) Lagrange hareket denklemi kullanlrsa qi

(1.3.2) ile verilen denklem aadaki eklini alr.

( q
i i

H
i

dq i +

H H dpi ) + dt p i t
i

= qi dp i

d L L ( )dqi dt dt qi t L dt t

(1.3.3)

= qi dp i p i dqi
i i

q i genelletirilmi koordinatlaryla pi genelletirilmi momentumlarnn bamsz

olarak alnd anmsanrsa
H , p i H , qi

qi =

pi =

H L = , t t

i = 1,2,3,, n

(1.3.4)

denklemleri elde edilir. Burada birinci mertebeden 2n-tane diferansiyel denklem vardr. Bu denklemler ilk defa Hamilton tarafndan elde edilmitir ve Hamilton Denklemleri olarak bilinirler. Lagrange ve Hamilton fonksiyonlar ile ilgili kyaslama aadaki gibi yaplabilir. Tablo 3.1 Lagrange ve Hamilton fonksiyonlarnn kyaslanmas Hamilton Genel Forml Lagrange
L ( q , q, t ) = T V
i

H ( q, p, t ) = p i q i L ( q , q, t ) 1.mertebe qi koordinatlar pi momentumlar

Mertebeleri Bamsz deiken

2. mertebe qi koordinatlar q i hzlar Konfigrasyon uzay (n-boyutlu soyut uzay)

Tanmlandklar uzay

Faz uzay (2n-boyutlu soyut uzay)

1.4 Uygulamalar rnek 1.1 Sabit bir ktle-ekim alannda bulunan m ktleli bir cismin zerine, ekil

1.1.1 de grld gibi bykl f ( ) = A 1 ( 0,1 ) olan ve kuvvet merkezi orijinde bulunan, bir merkezcil kuvvet alan etki ediyor. Cismin devaml ayn dey dzlem iinde kaldn kabul ederek, Lagrange ve Hamilton hareket denklemlerini bulunuz (Rzaolu 2002).

y
f

ekil 1.1.1 Ktlesi m olan cisim ve zerine etki eden kuvvetler zm: Sistemin kinetik enerjisi;
1 1 2 2 m( v x + v y ) = m( x 2 + y 2 ) 2 2

T=

olup x = cos , y = sin ifadelerinde x ve y nin zamana gre birinci trevleri srasyla;
x = cos sin , y = sin + cos

olarak bulunur. Buradan x ve y nin karesi alnp taraf tarafa toplanrsa

x 2 = 2 cos 2 2 sin cos + 2 2 sin 2 , y 2 = 2 sin 2 + 2 sin cos + 2 2 cos 2 , x 2 + y 2 = 2 + 2 2

eklinde hesaplanr. Dolaysyla sistemin kinetik enerjisi
T= 1 m ( 2 + 2 2 ) 2

konumuna gelir.
F = V den V = F .dr

olur. F = A 1 , dr = d olduundan F .dr = A 1d bulunur. Buradan V = A 1 d = A

ve Vtop = mg sin +

elde edilir.

Bu durumda sistemin Lagrange fonksiyonu;

L = T V den 1 A m( 2 + 2 2 ) mg sin eklinde olur. 2

L=

Sistemin Lagrange hareket denklemleri:

1)

d L L d L L ( ) = 0 2) ( ) =0 dt dt

olup bu denklemlerin zmleri srasyla

1)

d 1 1 ( m2 ) ( m 2 2 ) + mg sin + A 1 = 0 , dt 2 2

m m 2 + A 1 + mg sin = 0
ve
2)

d 1 ( m2 2 ) mg cos = 0 dt 2

d (m 2 ) mg cos = 0 dt
olur. Sistemin Hamilton fonksiyonunun elde edilebilmesi iin momentumlar;

ve

ye bal

p =

L 1 L 1 = m2 = m , p = = m 2 2 = m 2 2 2

eklinde olur. Sistemin H = p + p L Hamilton fonksiyonu;

1 A m( 2 + 2 2 ) + mg sin + 2

H = m 2 + m 2 2

m 2 m 2 2 A + + mg sin + 2 2

eklinde elde edilir. Dier taraftan ve

ekilip Hamilton fonksiyonunda yerine

yazlrsa;

p = m ,

p = m 2 dan

p m

, =

p m 2

olur. Bu denklemler sistemin

H = p + p L Hamilton fonksiyonunda yerine yazlrsa

H = p

2 p p 1 A + p m( 2 + 2 4 ) + + mg sin 2 m 2 m. m m
p p
2 2

m p
2

m. p

2m

2 2

2m

+ mg sin

2 2

2m

2m

+ mg sin

olarak bulunur. Hamilton denklemleri de

1) =
H H , p = p p m

2 p 2m

p = [

2m 2 A 1 + + mg sin ] 2

= [m 2 + A 1 + mg sin ]
= [m P
2 3 2

m2 4

+ A 1 + mg sin ]

=
2) =

A 1 mg sin

H H , p = dan p
2

2. p 2m

p m 2

ve

p = ( mg cos ) = mg cos

eklinde elde edilir.

9
rnek 1.2 ekil 1.2.1de grlen ve balant noktas yukarya doru sabit bir a ivmesi

ile hareket eden; bir basit sarkacn kk salnmlarnn Lagrange ve Hamilton fonksiyonlarn yazp hareket denklemlerini karnz (Rzaolu 2002):
y

cos

cos

sin

ekil 1.2.1 Balant noktas yukarya doru sabit bir a ivmesi ile hareket eden basit

sarka
zm: Herhangi bir t annda sarkacn balant noktasnn orijinden kadar tede

olduunu varsayalm. Buna gre sarkacn ucundaki m ktleli noktasal cismin x ve y koordinatlar srasyla ,
x = sin , y = cos

olur. Buradan cismin kinetik enerjisi; 1 m( x 2 + y 2 ) den, x = cos x 2 = 2

2

T=

2 cos 2

y = sin
1 m( 2 2 cos 2 + 2

y 2 = ( sin ) 2 =

2 sin 2 + 2 + 2 sin

T=

2 sin 2 + 2 + 2 sin )

1 m( 2 2 + 2 + 2 sin ) 2

(1.4.1)

ve potansiyel enerjisi de x -ekseni boyunca

V = 0 kabul edildiinde

10
V = mg ( cos )

olarak bulunur. O halde sarkacn L = T V Lagrange fonksiyonu 1 m( 2 2 + 2 + 2 sin ) + mg ( cos ) . 2

L=

Buradan

d L L ( ) = 0 Lagrangen ya bal hareket denklemi dt

d 1 1 1 ( m2 2 2 + m2 sin ) m2 2 cos + mg sin = 0 dt 2 2 2

d (m 2 2 + m sin ) m 2 cos + mg sin = 0 dt

olarak elde edilir.

d L L ( ) = 0 Lagrangen ye bal hareket denklemi dt d 1 1 ( m2. + m 2 sin ) + mg = 0 dt 2 2 d (m + m sin ) + mg = 0 dt

bulunur. Sarkacn H = p + p L Hamilton fonksiyonunu yazabilmek iin ve ye bal momentumlar,
L 1 2 1 = m 2 + m2 sin = m 2 + m sin 2 2 L 1 1 = m2 + m 2 sin = m + m sin 2 2

p =

ve
p =

olmak zere
H = m 2 2 + m sin + m 2 + m sin 1 m( 2 2 + 2 + 2 sin ) mg ( cos ) 2

elde edilir ve gerekli ilemler yaplrsa,

11
m 2 2 m 2 + + m sin mg cos + mg 2 2

H=

(1.4.2)

bulunur.

p = m 2 + m sin dan =
ve

p m sin m 2

(1.4.3)

p = m + m sin dan =
elde edilir.

p m sin m

(1.4.4)

(1.4.3) ve (1.4.4) eitlikleri (1.4.2) ile verilen Hamilton fonksiyonunda yerine yazlrsa;
p m sin 2 p m sin 2 ) m( ) 2 m m H= + 2 2 p m sin p m sin +m sin mg cos + mg m m 2 m .2 (
2 ( p m sin ) 2 ( p m sin ) + 2m 2 2m ( p m sin ) + ( p m sin ) sin mg cos + mg m

H =

(1.4.5)

bulunur. Dolaysyla (1.4.5) ile verilen fonksiyona ait yukardaki Hamilton denklemleri aadaki gibidir.
1) =
H H ve p = den P p m sin sin , m

=
=

2 p 2m sin 2m p m sin m +

p m sin sin m

ve
p = mg

12 bulunur.
2) =
H H dan ve p = p

=
ve

p m sin ( p m sin ) sin + m 2 m

p = (m 2 cos + mg sin ) = m 2 cos mg sin

eklinde elde edilir. rnek 1.3 ekil 1.3.1 de m ktleli noktasal bir cisim balangta, srtnmesiz yatay bir

dzlemin bir ucunda durmaktadr. Dzlemin cismin durduu ucu sabit bir sratiyle (burada sratten kast asnn birim zaman aralndaki deime miktardr) yukarya kaldrlyor. Dzlemin herhangi bir anda yatayla yapt ay ile gsterelim. Cismin Lagrange ve Hamilton fonksiyonlarn yazp denklemlerini belirleyiniz.(Rzaolu 2002).

r(t)

ekil 1.3.1 Eik dzlemin yatayla asn yapt an as sabit bir sratle

artrlyor.
zm: Cismin herhangi bir t annda eik dzlem boyunca orijinden olan uzakln

r(t) ile gsterelim. Hem r hem de zamanla deitiine gre, cismin kinetik enerjisi 1 2 1 1 mv = m(r 2 + r 2 2 ) = m(r 2 + r 2 2 ) . 2 2 2

T=

Dzlemin ilk konumunun belirledii yatay dzlemde ktle-ekim potansiyel enerjisi sfr alndnda, cismin potansiyel enerjisi

13
V = mgr sin(t )

yazlr. Buna gre cismin Lagrange fonksiyonu;

L = T V den L =

1 m(r 2 + r 2 2 ) mgr sin(t ) 2

olur. Buradan Lagrange hareket denklemleri srasyla

1)
d L L ( ) = 0 dan dt r r

d 1 1 ( m2r ) m 2r 2 + mg sin(t ) = 0 dt 2 2
olup gerekli ilemler yaplrsa
d (mr ) mr 2 + mg sin(t ) = 0 , dt

bulunur ve buradan da

mr mr 2 + mg sin(t ) = 0
veya

r r 2 = g sin(t )
olarak elde edilir. Elde edilen denklem ikinci mertebeden sabit katsayl homojen olmayan bir diferansiyel denklemdir. ncelikle homojen ksmn zm
r r 2 = 0 dan D2 2 = 0

ya da
D = ve dolaysyla rh = Ae t + Be t

elde edilir.
2 cosh(t ) = et + e t ve 2 sinh(t ) = et e t ifadelerinden

e t = cosh(t ) + sinh(t ) ve e t = cosh(t ) sinh(t ) eitlikleri elde edilir.

A(cosh(t ) sinh(t )) + B(cosh(t ) + sinh(t )) = 0

olup

14
( A + B) cosh(t ) + ( A B) sinh(t ) = 0 elde edilir.

Buradan, A+B=C ve A-B=D denilirse homojen zm

rh = C cosh(t ) + D sinh(t )
eklinde elde edilir. zel zm ise

rp = c1 cos(t ) + c 2 sin(t ) rp = c1 sin(t ) + c 2 cos(t ) rp = 2 c1 cos(t ) 2 c 2 sin(t )

elde edilir. Dolaysyla

rp rp 2 = g sin(t )
olup buradan

2 c1 cos(t ) 2 c 2 sin(t ) 2 (c1 cos(t ) + c 2 sin(t )) = g sin(t ) 2 2 (c1 cos(t ) + c 2 sin(t )) = g sin(t )
elde edilir.

2 2 c1 = 0 ve 2 2 c 2 = g dan c1 = 0 ve c 2 =
O halde rp =
g 2 2 sin(t ) olup genel zm g 2 2 sin(t )

g
2 2

olarak bulunur.

r (t ) = C cosh(t ) + D sinh(t ) +

eklinde elde edilir.

t = 0 annda cismin O noktasna olan uzakl r0 ile gsterilirse, cisim durduuna gre

vo = 0 olur. Bu balang koullarna gre genel zm, C = r0 ve t = 0 iin r (t ) = C sinh(t ) + D cosh(t ) +

ve

g
2 2

cos(t )

r (0) = V0 = 0

15 olup buradan
0 = C sinh(0) + D cosh(0) + g cos(0) 2

elde edilir. 0 = D +

g g den D = 2 olur. 2 2

O halde cismin herhangi bir t annda eik dzlem boyunca orijinden olan uzakl

r = r0 cosh(t )
olarak bulunur.

g
2
2

sinh(t ) +

g
2 2

sin(t )

Sistemin H = p r r L Hamilton fonksiyonu

pr =

L 1 = m(2r ) = mr den r 2

1 H = mr 2 m(r 2 + r 2 2 ) + mgr sin(t ) 2

eklinde bulunur. Sistemin Hamilton fonksiyonu momentuma bal yazlrsa p r = mr

dan r ekilip Hamilton fonksiyonunda yerine konursa

pr p 1 m( r2 + r 2 2 ) + mgr sin(t ) 2 2 m m
2 2 2 2

H =m

veya
H= pr p mr 2 2 r + mgr sin(t ) m 2m 2
2

veya
H= pr mr 2 2 + mgr sin(t ) 2m 2

olarak bulunur. Hamilton denklemi

r= H H ve p r = olup Pr r

16
2 pr p = r 2m m

r=

ve
1 p r = ( m(2r 2 ) + mg sin(t )) 2 = (mr 2 + mg sin(t )) = mr 2 mg sin(t )

elde edilir.
rnek 1.4 Yay sabiti k, boyu

olan ve ktlesiz kabul edilebilen bir yay ekil 1.4.1de

grld gibi, bir ucundan tavana aslm ve teki ucuna da ktlesi m olan kk bir top taklmtr. Kk top hem yayn ucunda dey dzlem iinde salnmakta ve hem de denge konumu etrafnda titremektedir. Cismin Lagrange ve Hamilton denklemlerini yaznz (Rzaolu 2002).

ekil 1.4.1 Bir yayn ucuna m ktleli kk bir top aslarak oluturulan sarka. Kk

topun hareketi srasnda hem hem de

deiir.

zm: Cismin salnmas srasnda, yayn herhangi bir t annda dey dorultuyla

yapt a olsun. Cismin denge durumu etrafnda aa yukar titremesi srasnda yayn t anndaki boyunu ile gsterelim. Koordinat sisteminin orijini olarak yayn ask
1 mv 2 kinetik enerjisi hesaplanrsa; 2

noktasn alalm. m ktlesinin konumunu belirlemek iin en uygun koordinatlar kutupsal koordinatlardr. Cismin T =
T= 1 m( x 2 + y 2 ) 2

olur.

17

x = sin , y = cos

olup bu koordinatlarn zamana gre birinci trevleri;

x = cos + sin , y = sin + cos

dr.
x2 =
2

2 cos 2 + 2 cos sin +

2 2

sin 2

y2 =

2 sin 2 2 cos sin +

2

cos 2

olup verilen eitlikleri taraf tarafa toplanp formlde yerine yazlrsa;

x2 + y 2 =
T=

2 +
2

den

1 m( 2 2 + 2

olarak bulunur. Sistemin, hem yerin sabit ktle-ekim alannda bulunmas hem de yayn titremesi srasnda gerilmesi veya skmas nedeniyle, iki potansiyel enerjisi vardr. Yerin ktle-ekim potansiyelini orijinin bulunduu dzeyde sfr kabul edelim. Sistemin toplam potansiyel enerjisi 1 V = mg cos + k ( 2 )2 ,

Buna gre sistemin L = T V Lagrange fonksiyonu

1 m( 2 2 + 2
2

L=

1 ) + mg cos k ( 2

)2

olur. Buradan sistemin titreim ve salnm hareket denklemleri olan Lagrange denklemleri yazlrsa;

1)

d L L ( ) = 0 dan dt

d 1 1 1 ( m2 ) ( m2 2 + mg cos k (2 2 0 )) = 0, dt 2 2 2 d (m ) (m 2 + mg cos k + k 0 ) = 0 , dt m m 2 mg cos + k k

0

= 0,

18
2 g cos + k ( m

) = 0,

bulunur. 2)
d L L ( ) = 0 dan dt

d 1 2 ( m 2 ) ( mg sin ) = 0 , dt 2 d (m 2 ) + mg sin = 0 , dt
m 2 2m mg sin + + = 0, m 2 m 2 m 2
1

+ 2 + g sin = 0 ,
elde edilir. Sistemin H = p + p L Hamilton fonksiyonunun elde edilmesi iin
L 1 2 = m 2 = m 2 2 L 1 = m2 = m 2

p =

p =

olup Hamilton fonksiyonu

H = m 2 2 + m

1 m 2
2

1 1 m 2 2 mg cos + k ( 2 2
1 k( 2 )2

)2 ,

H=

m 2

2 +

m 2

mg cos +

(1.4.6)

olarak hesaplanr. Sistemin Hamilton fonksiyonunu momentumlar cinsinden yazmak iin ve ekilirse (1.4.7)

p = m 2 dan =
ve

p m 2

19
p , m

p = m den

(1.4.8)

olur. (1.4.7) ve (1.4.8) eitlikleri; (1.4.6) ile verilen Hamilton fonksiyonunda yerine yazlrsa
m 2 p 2m p m2
2 2 4

H= H=

+
2

m p 2 1 mg cos + k ( 2 2 m 2
0

) 2 veya

p 1 mg cos + k ( 2m 2

)2

olarak bulunur. Buradan Hamilton denklemleri 1) =

H H , p = dan p

2 p p = 2 , 2 2m m

p = mg sin elde edilir.

H H , p = den p

2)

2p p = , 2m m

p =

m 1 1 2 2 + mg cos k 2 + k 2 2 2 2

= m 2 + mg cos k + k

bulunur.
rnek 1.5 Boyu

olan bir ipin bir ucu R yarapnda ve sabit bir ekilde tavana

tutturulmu bir diskin en u noktasna balanmtr. Cismin teki ucuna ktlesi m olan kk bir top taklarak ekil 1.5.1de gsterilen bir sarka yaplmtr. Sarkacn kk salnmlarnn Lagrange ve Hamilton hareket denklemlerini bulunuz (Rzaolu 2002).

20

R R sin
R sin

R cos

ekil 1.5.1 Ask ipi sabit bir ekilde tavana tutturulmu, diskin en st noktasna

balanan sarkacn salnmas srasnda farkl anlardaki grnm

zm: Sarkacn salnmas srasnda ip diske dolanacak ve boyu deiecektir. Sarkacn

herhangi bir annda salnma as kabul edilsin. ekil 1.5.1 de grld gibi, ipin diske teet olduu noktay diskin merkezine birletiren yarapn yatay dorultuyla yapt a da olur. Bu anda sarka ipinin boyu ( 90 dilimlik yayn uzunluu; 2R idi. O halde sarka ipinin boyu

R(

) uzunluuna eittir.

90 = R(90 ) = R( ) olup ipin boyu 360 2

R( ) olur) Buna gre m ktlesinin koordinatlar; 2

x = R cos + ( R(

)) sin )) cos .

y = R sin + ( R (

Buradan bu koordinatlar yardmyla hz elde etmek iin zamana gre birinci trevleri alnrsa
x = R sin + R sin + ( R( x = R sin + R sin + ( R(

)) cos = ( R( )) cos

)) cos ,

21
x 2 = ( R(

)) 2 2 cos 2 ,

y = R cos + R cos ( R( y 2 = ( R(

)) sin = ( R(

)) sin

)}2 2 sin 2
1 2 ( x + y 2 ) kinetik enerjisi 2

olup buradan sistemin T =

T=

1 m( R( )) 2 2 dir. 2 2

x-ekseninin belirledii dzeyde ktle-ekim potansiyel enerjisi sfr seilirse, sarkacn potansiyel enerjisi
V = mg (( R(

)) cos R sin )

olup sistemin L = T V Lagrange fonksiyonu, 1 L = m( R ( )) 2 2 + mg (( R( )) cos R sin ) 2 2 2 olarak elde edilir. Sistemin Lagrange denklemi
d L L ( ) = 0 dan dt L 1 = m( R ( )) 2 2 = m( R ( )) 2 , 2 2 2 L 1 = m 2( R( )) 2 R + mg ( ( R( )) sin + R cos R cos ) , 2 2 2 L = m( R( )) 2 R mg ( R( )) sin 2 2 d ( m( R( )) 2 ) m( R( )) 2 R + mg (l R( )) sin = 0 dt 2 2 2

22

2 m( R

+ R ) 2 R + m( R( )) 2 m( R( )) 2 R + mg ( R( )) sin 2 2 2 2

m( R( )) 2 R m( R( )) 2 mg ( R ( )) sin 2 2 2 + + =0 2 2 2 m( R( )) m( R ( )) m( R( )) 2 2 2

R ( R( )) 2

2 +

g ( R( )) 2

sin = 0 olur.

Sistemin H = p L Hamilton fonksiyonu ve denklemi

L 1 = m2( R( )) 2 = m( R( )) 2 2 2 2

p =

(1.4.9)

olup sistemin Hamilton fonksiyonu

H = m( R (

)) 2 2

1 m( R( )) 2 2 mg (( R( )) cos R sin ) , 2 2 2

H=

m ( R( )) 2 2 mg ( R( )) cos + mgR sin 2 2 2

(1.4.10)

elde edilir. Sistemin Hamilton fonksiyonu momentumlar cinsinden yazlmak istenirse (1.4.9) denklemlerinden;
p = m( R(

)) 2

olup yalnz braklrsa

p m( R( )) 2

olup (1.4.10) Hamilton fonksiyonu;

2

H=

p m ( R ( )) 2 mg ( R( )) cos + mgR sin , 2 2 2 m 2 ( R( )) 4 2

23

H=

mg ( R( )) cos + mgR sin 2 2 2m( R( )) 2

p 2

(1.4.11)

elde edilir. (1.4.11) Hamilton fonksiyonundan yararlanarak Hamilton denklemi yazlmak istenirse; 2 p p H = = p 2m( R ( )) 2 m( R( )) 2 2 2
H p 2 2 m 2( R ( = 4m ( R( = p 2 R m( R (
2

=
ve

p =

)) R mgR cos + mg ( R(
4

)) sin + mgR cos

))

mgR cos + mg ( R (
3

)) sin + mgR cos

))

elde edilir
rnek 1.6 ekil 1.6.1 deki yarap R ve ktlesi M olan bir disk, eim as olan bir

eik dzlem zerinde kaymadan yuvarlanmaktadr. Diskin merkezine yerletirilmi ufak bir ivi zerine bir sarka balanmtr. Sarka ipi, sarkacn salnmas srasnda balanm olduu iviye dolanmyor. Sarka ipinin boyu
< R ve ucundaki ktlede

m olsun. Sarkacn disk dzleminde serbeste salndn varsayarak sistemin Lagrange

ve Hamilton denklemlerini karnz (Rzaolu 2002).

24
y

M
R
R sin

R cos

h-Rsin

R cos R sin

ekil 1.6.1 Eik dzlem zerinde yuvarlanan diskin merkezine aslm basit sarka.

Sarka ipinin boyu hareket sresince deimiyor.

zm: Koordinat sistemi ekilde gsterildii gibi seilsin. Diskin yuvarlanmasn

belirleyen a olsun ve disk eik dzlemin en st noktasndan harekete balasn. Disk eik dzlem boyunca kaymadan yuvarlandna gre, herhangi bir t annda eik dzlem boyunca R kadar yol alm olacaktr. Diskin ktle merkezinin X ve Y koordinatlar
ekilden kolaylkla grlebildii gibi;
X = R cos + R sin ve Y = h R sin + R cos .

Sarkacn dey dorultuda yapt salnma asn ile gsterildiinde, sarka ktlesinin koordinatlar;
x = X + sin ve y = Y cos olur.

Sistemin kinetik enerjisi yazlmak istenirse;

T= 1 1 1 m ( x 2 + y 2 ) + M ( X 2 + Y 2 ) + M ( R ) 2 2 2 4 1 MR 2 ; M ktleli diskin eylemsizlik momentidir. 2

Burada

X = R cos ve X 2 = 2 R 2 cos 2 Y = R sin ve Y 2 = 2 R 2 sin 2

olup buradan

25
X 2 + Y 2 = 2 R 2 cos 2 + 2 R 2 sin 2 = 2 R 2

elde edilir.

x = R cos + cos
ve

x 2 = 2 R 2 cos 2 + 2 R cos cos + y = R sin + sin

ve

2 cos 2

y 2 = 2 R 2 sin 2 2 R sin sin +

2 sin 2
2

x 2 + y 2 = 2 R 2 cos 2 + 2 R cos cos + 2 R sin sin +

2

2 cos 2 + 2 R 2 sin 2

2 sin 2

x 2 + y 2 = 2 R 2 + 2 R (cos cos sin sin ) + 2 2 = 2 R 2 + 2 R cos( + ) + 2 2

olup sistemin kinetik enerjisi

T= 1 m( 2 R 2 + 2 R cos( + ) + 2
2

2 ) + M 2 R 2 + MR 2 2

1 2

1 4

bulunur. Sistemin potansiyel enerjisi

V = Mg (h R sin + R cos ) + mg (h R sin + R cos cos ) = ( M + m) g (h R sin + R cos ) mg cos

olup L = T V Lagrange fonksiyonu;

L= 1 1 1 m( 2 R 2 + 2 R cos( + ) + 2 2 ) + M 2 R 2 + MR 2 2 2 2 4 Mg (h R sin + R cos ) mg (h R sin + R cos cos )

elde edilir. Buradan diskin koordinatna gre olan Lagrange denklemi;

d L L ( ) = 0 dan dt d 1 (mR 2 + mR cos( + ) + m 2 + MR 2 + MR 2 ) ( M + m) gR sin = 0 , dt 2

26
mR 2 + mR cos( + ) mR 2 sin( + ) + m 2 + M R 2 + 1 MR 2 ( M + m) gR sin = 0, 2 3 M ) R 2 + mR cos( + ) mR 2 sin( + ) (m + M ) g sin = 0 2

(m +

olarak hesaplanr. Sarkacn koordinatna gre olan Lagrange denklemi de;

d L L ( ) = 0 dan dt d 1 2 1 ( m 2 + m2 R cos( + )) ( mg sin ) = 0 dt 2 2 m 2 + mR cos( + ) mR sin( + ) + mg sin = 0

olarak bulunur. Sistemin H = p + p L Hamilton fonksiyonunu bulmak iin;

p =
p =

L L , p = dan

1 1 1 1 m2R 2 + m 2 R cos( + ) + M 2R 2 + MR 2 2 2 2 2 4 1 = mR 2 + mR cos( + ) + MR 2 + MR 2 2 3 2 2 = mR + mR cos( + ) + MR 2

(1.4.12)

p =

1 1 m2 R cos( + ) + m 2 2 2 2 (1.4.13)

= mR cos( + ) + m 2
olup sistemin Hamilton fonksiyonu
H = (mR 2 + mR cos( + ) + 3 MR 2 ) + (mR cos( + ) + m 2 ) 2 1 1 1 m[ 2 R 2 + 2 R cos( + ) + 2 2 ] M 2 R 2 MR 2 2 2 2 4 + Mg (h R sin + R cos ) + mg (h R sin + R cos cos )

olup fonksiyonunda gerekli sadeletirmeler yaplrsa

H=

m 2 2 3 m 2 2 R + M 2 R 2 + mR cos( + ) + 2 4 2 + Mg (h R sin + R cos ) + mg (h R sin + R cos cos )

(1.4.14)

olarak bulunur.

27 Sistemin Hamilton fonksiyonu momentumlar cinsinden yazlmak istenirse (1.4.12) ve (1.4.13) denklemlerinden ve ekilip (1.4.14) Hamilton fonksiyonunda yerine yazlrsa,

p mR cos( + ) , 3 2 2 mR + MR 2

p mR cos( + ) + m
2

H=

p mR cos( + ) 2 2 m p mR cos( + ) 2 2 3 ) R ( ) R + M( 3 3 2 4 2 2 2 2 mR + MR mR + MR 2 2

p p mR cos( + ) cos( + ) 3 mR cos( + ) + m 2 mR 2 + MR 2 2 m 2 p 2 + + Mg (h R sin + R cos ) 2 (mR cos( + ) + m 2 ) 2 + mg (h R sin + R cos cos ) + mR

olup sadelemi ekli

m ( p mR cos( + )) 2 3 ( p mR cos( + )) 2 + M 3 3 2 4 2 2 R (m + M ) R 2 (m + M ) 2 2 2 p p mR cos( + ) + cos( + ) 3 Rl cos( + ) + l 2 R(m + M ) 2 2 p + + Mg (h R sin + R cos ) 2 ( R cos( + ) + ) + mg (h R sin + R cos cos )

H=

olarak bulunur. Buradan Hamilton denklemlerini

H , p

1) = ve

p =

28
H , p H

2) =

p =

olup aadaki gibi hesaplanr. 1) =

m 2( p mR cos( + )) 3 2( p mR cos( + )) + M + 3 3 3 2 4 R 2 (m + M ) 2 R 2 (m + M ) 2 R(m + M ) 2 2 2 m( p mR cos( + )) 3 2( p mR cos( + )) , + M + 3 3 3 2 2 2 2 2 R (m + M ) R (m + M ) R(m + M ) 2 2 2

p = ( MgR sin mgR sin ) = ( M + m) gR sin ,

2) =

cos( + ) R cos( + ) + cos( + ) R cos( + ) +

2 p 2 2( R cos( + ) + ) p 2 ( R cos( + ) + )

P = (mR ( cos sin sin cos ) mg ( sin )) .

Sonu 1.5 Bu blmde; reel Lagrange ve Hamilton sistemleri tanmlanarak deiik

rneklerle alt beslendi. Gelecek blmde ise kompleks Hamilton sistemler irdelenecektir.

29

2 KOMPLEKS HAMILTON S STEMLER

Bu blmde, reel uzayda yaplan Lagrange ve Hamilton sistemler ile ilgili baz almalarn kompleks versiyonlar Mapple bilgisayar program yardmyla elde edilecektir. Kompleks kinetik ve potansiyel enerji, kompleks Lagrange ve Hamilton fonksiyonlar verilerek kompleks Lagrange ve Hamilton denklemleri ifade edilecektir.

Tanm 2.1: 2 n -reel boyutlu bir M manifoldu zerinde kompleks koordinatlar ( z i , z i ),

1 i n ve mi , M manifoldu zerinde m parackl bir sistemin ktlesi olmak zere T= 1 1 mi ( z i ) 2 = mi ( z i ) 2 2 2

ile verilen
T :M C

dnmne sistemin kinetik enerjisi denir (Tekkoyun 2002).

Tanm 2.2: 2 n -reel boyutlu bir M manifoldu zerinde kompleks koordinatlar ( z i , z i ),

1 i n ve mi , M manifoldu zerinde m parackl bir sistemin ktlesi g , yerekimi

ivmesi ve h , sistemin orijine olan uzakl olmak zere V = mi gh ile verilen

V :M C

dnmne sistemin potansiyel enerjisi denir (Tekkoyun 2002). Sistemin kompleks anlamdaki Lagrange fonksiyonu; L = T V 1 = mi ( z i ) 2 mi gh 2 Hamilton fonksiyonu

30

H ( z i , z i , t ) = z i z i L( z i , z i , t )

olup denklemleri srasyla

L1 = i

L L ( )= , z t z

L2 = i

L L ( )= t z z

H1 =

z H , = i t z

H2 =

z H =i t z

eklindedir (Tekkoyun 2002). rnek 2.1 Sabit bir ktle-ekim alannda bulunan m ktleli bir cismin zerine, ekil

2.1.1 de grld gibi bykl f ( ) = A 1 ( 0,1 ) olan ve kuvvet merkezi orijinde bulunan, bir merkezcil kuvvet alan etki ediyor. Cismin devaml ayn dey dzlem iinde kaldn kabul ederek, kompleks Lagrange ve kompleks Hamilton hareket denklemlerini bulunuz (Rzaolu 2002). y

m
f

x
ekil 2.1.1 Ktlesi m olan cisim ve zerine etki eden kuvvetler zm: Kinetik enerji; T =

1 mv 2 idi. Hz elde edebilmek iin m ktleli cismin 2

konum vektrlerinin zamana gre birinci trevleri alnr. O halde kinetik enerji aadaki ekilde yazlr. T= 1 1 2 2 m( v x + v y ) = m( x 2 + y 2 ) . 2 2

31 x = cos ve, y = sin olup

x = cos sin ve y = sin + cos

eklinde hesaplanr.
x 2 = 2 cos 2 2 cos sin . + 2 2 sin 2 y 2 = 2 sin 2 + 2 cos sin . + 2 2 cos 2

olup bu eitlikleri taraf tarafa toplanrsa

x 2 + y 2 = 2 + 2 2 eklinde bulunur. O halde kinetik enerji T=

1 m( 2 + 2 2 ) 2

(2.1)

olarak yazlr.
z = (cos + i sin ) ve z nin elenii z = (cos i sin ) eklindeki gsterim

kutupsal gsterim olup buradaki ve zamana bal deikenlerdir, yani = (t ) ,

= (t ) dir.
Bu eitliklerden faydalanarak ve ekilirse zz = 2 (cos 2 + sin 2 ), zz = 2 , olup zz = ve
z (cos + i sin ) , = z (cos i sin )
z (cos i sin ) = z (cos + i sin ) , z cos iz sin = z cos + iz sin ,

(2.2)

cos ( z z ) i sin ( z + z ) , = i cos ( z + z ) i cos ( z + z )

1 (z z) = tan olup i (z + z)

32
1 zz )] i z+z

= arctan[ (

(2.3)

olur. Buradan (2.2) ve (2.3) ile elde edilen ve nin zamana gre birinci trevleri alnp (2.1) de yerine yazlrsa

( zz ) 2 zz

zz + zz

2 zz

1 ( z z )( z + z ) ( z z )( z + z ) 1 zz ( ) i (z + z)2 = i z+z = zz 2 (z + z)2 (z z)2 1 ( ) z+z (z + z)2 1 ( zz + zz z z z z zz zz + z z + z z ) i = ( z + z + z z )( z + z z + z ) = 1 2 zz 2 z z 1 ( zz z z ) = , i 2z 2z i 2 zz

1 zz + zz 2 1 zz zz 2 m(( ) + zz ( ) ) 2 i 2 zz 2 zz

T= =

1 ( zz + zz ) 2 ( zz zz ) 2 m( ) 2 4 zz 4 zz 1 ( zz + zz + zz zz )( zz + zz zz + zz ) = m( ) 2 4 zz 1 (2 zz )(2 zz ) 1 = m( ) = mzz 2 4 zz 2 olur. Sistemin potansiyel enerjisi V = A

1 zz zz + mg zz sin(arctan( ( )) i z+z

olarak hesaplanr.

z; z nin zamana gre birinci trevi, z ; z nin zamana gre ikinci trevi, z ; z nin
elenii olmak zere sistemin Lagrange fonksiyonu;
L=

1 A i( z z ) mzz ( zz ) 2 mg zz sin(arctan( )) 2 z+z

veya

33
1

1 A( zz ) 2 L = mzz + 2

img zz ( z z )

(z z)2 (z + z) 1 (z + z)2

bulunur.

L1 := i

L L ( )= den t z z
1

A( zz ) 2 L1 := i( ( + 2z t

1 img ( z z ) z img zz 2 + (z z)2 (z z)2 (z + z) 1 zz ( z + z ) 1 (z + z)2 (z + z)2 1 2( z z ) ( z z ) 2 ) img zz ( z z )( + 2 (z + z ) 2 (z + z )3 )) (z z)2 3/ 2 ( z + z )(1 ) (z + z)2

img zz ( z z ) (z + z)2 1
1

(z z)2 (z + z)2

A( zz ) 2 = + 2z

1 img ( z z ) z img zz 2 + (z z)2 (z z)2 (z + z) 1 zz ( z + z ) 1 (z + z)2 (z + z)2

1 2( z z ) 2( z z ) 2 ) img zz ( z z )( + 2 (z + z ) 2 ( z + z )3 img zz ( z z ) (z z)2 3/ 2 (z z)2 2 ( z + z )(1 ) (z + z) 1 (z + z)2 (z + z)2

eklinde bulunur.
L 2 := i

L L ( )= denkleminden t z z 1 1 ( mz )) = mz olarak hesaplanr. t 2 2

L 2 = i(

Sistemin H = p z z + p z z L Hamilton fonksiyonunu yazabilmek iin

L 1 olup p z = mz z 2

pz =

ve pz =
L 1 olup p z = mz z 2

34 olmak zere
H=

1 A zz mzz + zz 2 + mg zz sin(arctan(i )) 2 z+z

1 2

veya
H=

1 A( zz ) mz z + 2

img zz ( z z )

(z + z) 1

(z z)2 (z + z)2

eklinde hesaplanr. Hamilton denklemlerinden birincisine H1 ikincisine de H2

denilirse, H1 denklemi;
1

z H A( zz ) 2 H1 : = = i = i ( 2z t z

1 img ( z z ) z img zz 2 + 2 (z z) (z z)2 zz ( z + z ) 1 (z + z) 1 (z + z)2 (z + z)2

1 2( z z ) 2( z z ) 2 img zz ( z z )( + ) 2 img zz ( z z ) (z + z)2 (z + z )3 + + ), (z z)2 3/ 2 (z z)2 ( z + z )(1 ) (z + z)2 1 (z + z)2 (z + z)2 H2 denklemi ise
H2 =

z H =i t z

den
1

A( zz ) 2 H 2 : = z = i( t 2z

1 img ( z z ) z img zz 2 (z z)2 (z z)2 zz ( z + z ) 1 (z + z) 1 (z + z)2 (z + z)2

1 2( z z ) 2( z z ) 2 img zz ( z z )( + ) 2 img zz ( z z ) (z + z)2 (z + z )3 + + ) (z z)2 3/ 2 (z z)2 ( z + z )(1 ) (z + z)2 1 (z + z)2 (z + z)2

eklinde bulunur. rnek 2.2 ekil 2.2.1de grlen ve balant noktas yukarya doru sabit bir a ivmesi

ile hareket eden; bir basit sarkacn kk salnmlarnn kompleks Lagrange ve kompleks Hamilton fonksiyonlarn yazp hareket denklemlerini elde ediniz (Rzaolu 2002).

35
y

cos cos

sin

ekil 2.2.1 Balant noktas yukarya doru sabit bir a ivmesi ile hareket eden basit

sarka
zm:

Kompleks

dzlemdeki

bir

nokta

z = x + iy

idi.

Buradan

x = sin ,

y = cos eitlikleri yerine yazlrsa; z = sin + i (cos ) elde edilir. z nin

elenii; z = sin i (cos ) olup z ile z taraf tarafa toplanrsa

z + z = 2 sin , z+z = sin , 2

= arcsin(

z+z ) 2

elde edilir. imdi de , z ve z cinsinden ekilirse

z = sin + i (cos ) idi;
1 (z i sin ) = cos

1 z+z z+z ( z sin(arcsin( )) ) = cos(arcsin( ) ) i 2 2 1 z+z z+z (z ( )) cos(arcsin( )) = bulunur. i 2 2

36
z+z 2 z+z ) + i( z ) den 2 2

Buradan =

1 (

1 (

z+z 2 zz ) + i( ) 2 2

olarak hesaplanr. imdi de srayla ve nin zamana gre birinci trevleri alnp (1.4.1)de yerine yazlrsa
z+z = (arcsin( )) = 2 z+z ) 2 = z+z 2 1 ( ) 2

z+z 2 = 2 4 ( z + z )2 2

z+z

( z + z )2

zz = i( )+ 2

1 z+z 2 2( z + z )( z + z ) ) ) 2 zz 2 = i( )+ 4 2 z+z 2 2 4 2 (z + z)2 2 1 ( ) 2 2 ( (

= i(

zz ( z + z )( z + z ) ) . 2 2 4 2 (z + z)2

Kinetik enerji
T= +2 1 m( 2 4
2 2

( z + z )2 ( z + z )2 ( z + z )2 ( z z )2 + ) 4 2 ( z + z ) 2 4(4 2 ( z + z ) 2 ) 4
2

z+z (z + z)

(i

(z z) ( z + z )( z + z ) ) sin ) 2 2 4 2 ( z + z )2

olarak bulunur. Sistemin potansiyel enerjisi de

V = mg ( cos ) den

V = mg ( cos(arcsin( = mg ( = mgi ( 1 (

z+z ) 2 1 (

1 (

z+z 2 zz ) ) i( )) 2 2

z+z 2 ) 2

z+z 2 zz ) i( ) 2 2

zz ) 2

olup sistemin L = T V Lagrange fonksiyonu;

37 1 m( 2 4
2 2

L=

(z + z)2 (z + z)2 (z + z)2 1 + (z z)2 ( z + z ) 2 16 2 4( z + z ) 2 4 ( z + z )( z + z ) 4

2 2

sin( )( z + z )(i ( z z ) + elde edilir. 4

2

(z + z)2

) 1 ) img ( z z ) 2

(z + z)

Lagrange denklemlerine srasyla L1 ve L2 denirse

L1 := i L L L L ( )= ; L 2 := i ( ) = den t z z t z z

L1 := i (

( z + z ) 2 (2 z 2 z ) 2( z + z )( z + z ) 2 1 ( m( + t 2 (4 2 ( z + z ) 2 ) 2 16 2 4( z + z ) 2
2 2

sin( )( z + z )(i ( z z ) 2( 4 (z z) 4 4
2 2

( z + z )( z + z ) 4
2

( z + z ) ( z + z ) ( 8 z 8 z ) (16 2 4( z + z ) 2 ) 2 sin( )( z + z )(i ( z z )( + = 1 m( 2

2 2

(z + z)2

)(2 z 2 z )

(z + z ) 2 )3 / 2 1 ) img )) 2

(z + z)2
2

+
2

( z + z )( z + z )(2 z 2 z ) ) 2( 4 2 ( z + z ) 2 ) 3 / 2

(z + z)

( z + z ) (2 z 2 z ) 2( z + z )( z + z ) 2 ( z + z ) 2 ( z + z ) 2 (8 z 8 z ) + (4 2 ( z + z ) 2 ) 2 16 2 4( z + z ) 2 (16 2 4( z + z ) 2 ) 2 ( z + z )( z + z ) 4
2

sin( )( z + z )(i ( z z ) 2( 4
2

(z + z)2

)(2 z 2 z )

(z + z ) 2 )3 / 2 (z z) 4 4
2

sin( )( z + z )(i ( z z )( +

(z + z)
2

+
2

( z + z )( z + z )(2 z 2 z ) ) 2( 4 2 ( z + z ) 2 ) 3 / 2

(z + z)

1 ) img 2

ve
L 2 := i ( 1 2 2 (z + z) 2( z + z ) 2 ( z + z ) 1 1 ( m( 2 + z+ z 2 2 2 t 2 4 ( z + z ) 2 2 16 4( z + z ) sin( )( ( z z ) + 4
2

( z + z )( z + z ) 4
2

(z + z)

) +

sin( )( z + z )( 4
2

(z + z) 4
2

(z + z)2

) )))

(z + z)2

(z + z)2

38 1 2 2 (z + z) 2( z + z ) 2 ( z + z ) 1 1 = m( 2 + z+ z 2 2 2 2 2 2 4 (z + z) 16 4( z + z ) sin( )( ( z z ) + olarak bulunur. Hamilton fonksiyonu; H = p z z + p z z L olup pz = L L ve p z = iin z z

2 L 1 (2 z + 2 z ) ( z + z ) 2 (2 z + 2 z ) 2 z 2 z = m( 2 + z 2 4 ( z + z ) 2 4(4 2 ( z + z ) 2 ) 4

( z + z )( z + z ) 4
2

(z + z)

) +

sin( )( z + z )( 4
2

(z + z) 4
2

(z + z)2

) )

(z + z)2

(z + z)2

pz =

+ ve pz =

2i z 4
2

(z + z)

sin( )

(2 z + 2 z )( z + z ) sin( )) 4 2 (z + z)2

2 1 (2 z + 2 z ) ( z + z ) 2 (2 z + 2 z ) 2 z + 2 z m( 2 + 2 4 ( z + z ) 2 4(4 2 ( z + z ) 2 ) 4

2i z 4
2

(z + z)

sin( )

(2 z + 2 z )( z + z ) sin( )) 4 2 ( z + z )2

olarak hesaplanrsa
(z + z) ( z + z )2 ( z + z ) 1 1 + z+ z 2 2 2 2 4 ( z + z ) 16 4( z + z ) 4 4 i sin( ) z 4
2 2

H := mz ( + +

(z + z)

sin ( z + z )( z + z ) ) + mz ( 4 2 ( z + z )2 4

2 2

(z + z) ( z + z )2

( z + z )2 ( z + z ) 1 1 sin ( z + z )( z + z ) i sin z z+ z ) 2 2 2 2 16 4( z + z ) 4 4 4 2 ( z + z )2 4 (z + z) ( z + z )2 ( z + z )2 ( z + z )2 1 + + ( z + z )2 2 ( z + z ) 2 16 2 4( z + z ) 2 4 ( z + z ) 2 sin 1 ) + img ( z z ) 2 2 4 (z + z) 2

2

1 m( 2 4 + 4
2

i sin ( z 2 z 2 ) ( z + z )2

bulunur. Hamilton denklemi H1 ve H2, srasyla

39
z H = i z t
2

H 1 :=

= i (mz (

( z + z )(2 z 2 z ) 2( z + z )( z + z ) ( z + z ) 2 ( z + z )(8 z 8 z ) + (4 2 ( z + z ) 2 ) 2 16 2 4( z + z ) 2 (16 2 4( z + z ) 2 ) 2

1 i sin( ) z (2 z 2 z ) sin( )( z + z ) sin( )( z + z )( z + z )(2 z 2 z ) 2 2 + ) 2 2 3/ 2 2 (4l ( z + z ) ) 4 (z + z) (4 2 ( z + z ) 2 ) 2

2

+ mz (

( z + z )(2 z 2 z ) 2( z + z )( z + z ) ( z + z ) 2 ( z + z )(8 z 8 z ) + (4 2 ( z + z ) 2 ) 2 16 2 4( z + z ) 2 (16 2 4( z + z ) 2 ) 2

1 i sin( ) z (2 z 2 z ) sin( )( z + z ) sin( )( z + z )( z + z )(2 z 2 z ) +2 2 + 2 2 3/ 2 2 (4 ( z + z ) ) 4 (z + z) (4 2 ( z + z ) 2 ) 2

2 1 ( z + z ) 2 (2 z 2 z ) 2( z + z )( z + z ) 2 ( z + z ) 2 ( z + z )(8 z 8 z ) m( + 2 (4 2 ( z + z ) 2 ) 2 16 2 4( z + z ) 2 (16 2 4( z + z ) 2 ) 2 1 i ( z 2 z 2 ) sin( )(2 z 2 z ) ( z z ) 2 sin( )(2 z 2 z ) 1 2 + ) img ), (4 2 ( z + z ) 2 )3 / 2 (4 2 ( z + z ) 2 )3 / 2 2

H 2 :=

z H =i z t
2

= i (mz (

( z + z )(2 z 2 z ) 2( z + z )( z + z ) ( z + z ) 2 ( z + z )(8 z 8 z ) + (4 2 ( z + z ) 2 ) 2 16 2 4( z + z ) 2 (16 2 4( z + z ) 2 ) 2

1 i sin( ) z (2 z 2 z ) sin( )( z + z ) sin( )( z + z )( z + z )(2 z 2 z ) 2 2 + ) (4 2 ( z + z ) 2 )3 / 2 4 ( z + z )2 (4 2 ( z + z ) 2 ) 2

2

+ mz (

( z + z )(2 z 2 z ) 2( z + z )( z + z ) ( z + z ) 2 ( z + z )(8 z 8 z ) + (4 2 ( z + z ) 2 ) 2 16 2 4( z + z ) 2 (16 2 4( z + z ) 2 ) 2

1 i sin( ) z (2 z 2 z ) sin( )( z + z ) sin( )( z + z )( z + z )(2 z 2 z ) +2 2 + (4 2 ( z + z ) 2 ) 3 / 2 4 ( z + z )2 (4 2 ( z + z ) 2 ) 2

2 1 ( z + z ) 2 (2 z 2 z ) 2( z + z )( z + z ) 2 ( z + z ) 2 ( z + z )(8 z 8 z ) m( + 2 (4 2 ( z + z ) 2 ) 2 16 2 4( z + z ) 2 (16 2 4( z + z ) 2 ) 2 1 i ( z 2 z 2 ) sin( )(2 z 2 z ) ( z z ) 2 sin( )(2 z 2 z ) 1 2 + ) + img ) 2 2 3/ 2 (4 ( z + z ) ) (4 2 ( z + z ) 2 ) 2 2

elde edilir.

Sonu 2.1 Bu blmde Maple program kullanlarak kompleks Hamilton denklemlerine

rnekler verilmitir.

40
3 SONU VE NER LER

Bu almada karlan denklemlerin altnda genelletirilmi klasik mekanik ve alan teorisinde Hamilton formalizmi, kompleks uzaylarda karakterize edilmi ve ilgili uygulamalara yer verilmitir. Elde edilen bu denklemler nmerik ve analitik olarak temsil edecei ortamlar gz nnde tutularak zlebilir. Ayn zamanda, elde edilen kompleks Lagrange ve Hamilton denklemleri kuantum mekaniinin muhtemel yeni formalizmine tanabilir.

41
KAYNAKLAR

Chang, Y. F., Tabor, M., Weiss, J. (1981) Analytic Structure of the Henon-Heiles Hamiltonian in Integrable and Nonintegrable Regimes. J.Math. Phys., 23(4): 531-538. Civelek, . (1996) The Lifts of Lagrange and Hamilton Equations to the Extended Vector Bundles, Manisa, Trkiye, Mathematical & Computational Applications, 1.1: 21-28. De Leon, M., Oubina, J. A., Rodrigues, P. R., Salgado, M. R., Merino, E. (2001) Hamiltonian Systems on k-Cosymplectic Manifolds, Project PB940106 and Project XUGA13101A94, Spain. Kibble, T. W.B., Berkshire, F. H., (eviri Editr) olakolu, K.(1999) Klasik Mekanik, Palme Yaynclk, Ankara, 361s. zer, M. N. (1994) Related Integrable Hamilton Systems, Doktora Tezi, The University of Leeds, England, 158s. Rzaolu, E., Snel, N. (2006) Klasik Mekanik, Sekin Yaynclk, Ankara, 570s. Tekkoyun, M. (2002), Geniletilmi Kahler Manifoldlara Euler-Lagrange ve HamiltonDenklemlerin Yksek Mertebeden Liftleri, Doktora Tezi, Osmangazi niversitesi Fen Bilimleri Enstits, Eskiehir, 71s. Zabzine, M. (2005) Hamiltonian Perspective on Generalized Complex Structure, http:/arxiv.org/abs/hep-th/0502137 (15.02.2005). Zengin, M., Selam, C., Korcak, S. (1999) Mekanik, Bilim Yaynclk, Ankara, 291s.

42
ZGEM

27.07.1981 tarihinde Almanyann Nagold kasabasnda dodu. 1987-1992 yllar arasnda Denizli Hrriyet lkokulunda, 1992-1995 yllar arasnda ise Denizli Merkez Ortaokulunda okudu. 1995 ylnda kazand Denizli Anafartalar Sper Lisesine kayt oldu ve 1999da mezun oldu. 2000 ylnda kazand Eskiehir Osmangazi niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi Matematik blmnden 2004 ylnda mezun oldu ve ayn yl Denizli Pamukkale niversitesi Fen Bilimleri Enstits Matematik Anabilim dalnda Yksek Lisansa balad. 2004-2005 retim ylnda Cankurtaran lkretim Okulunda szlemeli retmen olarak grev yapt. Halen, zel bir dershanede matematik retmeni olarak grev yapmaktadr.