F ls f tarixi

Transandantal Diyalektik: Gazl ve Kant Felsefelerinde Metafizik Eletirisi

lyas Altuner *
(Trkiy )

Giri Her kltrn kendisini var klan bir dnce anlay ve onunla ykselen bir medeniyeti vardr. nsan denen varln kendini anlamas ve anlamlandrmas, bir dn biimi etrafnda rlr ve bu dnce gc onun hayllerini ve gereklie bakn ekillendirir. te bu durum da dnya algs dediimiz bir yaay biimi olarak onu ekillendirir ve varlnn devam etmesinde ona yardmc olur. Bir amaca dayal olmayan hibir eylem, son tahlilde kalc ve insanlar deitirici olamaz. Bu nedenle felsefe adna yaplan sistemli dnlerle insanln ekillenmesi gayet doal karlanmaldr. Aratrmamzn nemi, imdiye kadar bylesine geni apl bir benzerlie vurgu yaplmasna karn henz elimizde bu konuya ilikin byk apta bir almann yoksunluundan ileri geliyor. Her ne kadar M. Amin Abdullahn [1] ve A. Muhammed Felhnin [4] bu konu hakknda yaplm almalar anlacak olsa da, bu almalarn ilki etik konusunu ele almas asndan bizim konumuza biraz uzak ve ikincisi ise akl eletirisi balamnda olsa bile ele al biimi ve verilen bilgiler asndan eksik kalmaktadr. Ayrca Trke yazl kaynaklarda byle bir almann yalnzca bir kitap blmnde snrl ekilde ele alnm olmas [11] bir yana braklrsa, dilimizde Gazl ve Kant felsefeleri arasnda hep anlatlan ama hi yazya dklmeyen
*

stanbul niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Felsefe ve Din Bilimleri Blm. - 49 -

F ls f v sosial-siyasi elml r 2011,

bir aratrma alan olmutur. Bu alma bir yandan Dou ve dier yandan Bat kltrnn bir konuya yaklamn ve o yaklamlarn ne denli farkl oluunu gsterecektir. Ancak ne kadar farkl olursa olsun, ortada duran sorun ayn ise, varlacak nokta da ksmen ayndr. Ancak bak alar her iki kltrdeki yaam biiminin farkllndan dolay ayr olacaktr. Gazlnin metafizik eletirisi dini duygular n plana karan bir anlayla, yabanc kltrden alnan dnme biiminin asl kltre uygulanmasndan doan skntlardan tr ortaya kan bir durumken, [6, nzz] Kantn eletirileri felsefenin saltklna ve doallna aykr akl karmlar yapmaya kar kmaktan kaynaklanr.[9, nsz] Bir yanda Gazl ve dier yanda Kant, her bakmdan farkl ama her bakmdan bir amaca hizmet eden iki gnll olarak kendi kltrel bak alar ve konumlar gerei bu eletiriyi yaparken srf metafizii eletirmemiler, metafiziin neden kendi alanlarna ilikin yargda bulunamayacan gstermeye almlardr. Bu bakmdan biz, her iki filozofun felsefeye bak alarna gre metafizik eletirilerine nasl yaklatna dikkat ederek, gerek Gazl gerekse Kant tarafndan ortaya konulan son derece etrefilli ve son derece g tartmalar konu dna kmadan dzenli ve sistematik bir ekilde ele almaya alacaz. Transandantal Diyalektik Kantn deyimiyle metafizik sonu gelmez ekimelerin kavga alan olarak nitelenir [9, A v] ve bu alana ait sylemler bir tr atklar mant olarak ele alnr. Konumuza adn veren diyalektik terimi Platon ve Hegel felsefelerindeki saltk anlamnda deil de Sofistlerin kullanmndaki eristik anlamnda deerlendirilir. Diyalektik burada dngsel olarak akln iine dt yanlg biimi ve ayn zamanda bunu dzeltmek amacyla yanl gsterme biimidir. Diyalektikte hem tezin hem de antitezin kartnn olanakszl kantlanarak akln bir tr atkya dmesi serimlenir. Aristotelesin kulland anlamda diyalektik terimi, zanna dayal ncllerden yola karak kesin bilgiyi elde etme sanat olarak anlatlabilir. Gazl tarafndan da kullanlan bu yntemle felsefe eletirisi yapmak, teolojinin doasndan ileri gelen bir durumdur. nk teolojik sylemlerin kendisi felsefeye gre
- 50 -

F ls f tarixi
kabule dayal yani makblt ieren sylemler olmas bakmndan gerek felsefe deil de tartmaya ynelik oluundan dolay cedel diye adlandrlmtr. Kantn transandantal sfatn kullanmasnn nedeni, onun btn duyu alglarnn dnda kullanlmasnda yani ilerinde duyuma ilikin olarak hibir tasarm bulunmayan ar, saf tasarmlarla ilgili olduu iindir. Bu tasarmlar bize hibir deneyim tarafndan verilmezler, salt akln a priori sunduu bilgilerdir. nsan bu bilgileri zihinsel ilemleri yoluyla elde eder. Diyalektik-Metafizik likisi Diyalektikle metafizik arasndaki iliki, Sokrates ve Platonun bilgi kuramlar hakkndaki akl yrtmeleriyle balar. Bu akl yrtmelerin temelinde diyalektik diye bir sanat vardr ve bu sanatla zihinsel eyler belli kurallar dahilinde ele alnrlar. Platon kesin bilgiye, idealar dnyasna diyalektik akl yrtmeyle ulamaya abalam ve felsefenin biricik yntemi olarak diyalektii kurmutur. Ancak Aristoteles diyalektii gereklie giden yolun bir aamas saymakla birlikte, kesin bilgiye gtren yntemi apodeiksis olarak nitelendirmi, diyalektii de bir tr san bilimi, endoksa olarak grmtr. ncllerin ilk ilkelerden ya da kesin eylerden olutuu kyas formuna Aristoteles tasmsal kant ya da apodeiktik kantlama demitir. O da Platon gibi Sofistik ve Eristik kantlama biimlerini yok sayarak kesin ve doru bilgiye gtren bir ynteme bavurmutur. te bu yntem ayn zamanda metafizik nermelerin temelini oluturacak biricik yntem olacaktr. Aristotelesin kategori retileri ve akl ilkeleri hakkndaki grleri, mantk biliminin konusu olmann yan sra varlk biliminin de konusudur, yani akln ilkeleriyle varln ilkeleri bir ve ayndr. Ancak Aristoteles metafizikte diyalektii kullanmaz, bunun yerine kesin ncllerden olutuunu varsayd apodeiktik yntemi kullanr. nk apodeiksis, ilkelerden, arkheden hareket ederek doru bilgiye gider.[2] Kant felsefesinde ise diyalektik yntem kesinlikle yanlsama mant olarak ele alnr. Bunun nedeni ise, Kantn Sofistik ve Eristik felsefelerin yntemi olarak diyalektii, yani bir tr tartmada gl savunmay doruya kar bir kartlk iinde grmesidir. Bu tr bir diyalektik kendisini abartl dilbilgisel sylemlerle hakl gsteren ve kar taraf yenerek kendisini do- 51 -

F ls f v sosial-siyasi elml r 2011,

rulamak isteyen sanat olarak karmza kar. Oysa Kanta gre byle bir durum, gerekliin doasna tmyle aykrlk iindedir ve yanlglar mant olmaya mahkumdur. Peripatetik felsefe anlay slam dnyasnda da kendisine taraftar bulmu ve sonu olarak Frb, bn Sn ve bn Rd gibi byk filozoflar yetitirmitir. Felsefe slam dnyasna girer girmez din ile arasnda iddetli bir gerilim meydana gelmi, bu gerilim kendisini felsefe eletirisinin baskn kmasyla birlikte dinden tarafa bir sknete brakmtr.[7, s.2] Bilimlerin anas ve kraliesi olan metafizie kar derin bir soruturma balam ve bu soruturmann sonunda felsefenin biricik gereklik olduu sav byk apl bir eletiriye tabi tutulmutur. Gazl ve Metafiziin Kesinsizlii Gazl tarafna geldiimizde, bu tartma mantnn teologlar tarafndan ska kullanldna ahit oluruz. Zira teolojinin en temel grevi kendi kutsal metinlerinde geen sylemlerin doruluunu her kesime inandrmaktr. yleyse bu tr inandrma eilimi, iinde bir dorulama ve rtme mantn da barndracaktr. Mea felsefenin temel iddias, varlk alanna ilikin soruturmann gereklii ele alan yntem yani sofistik, diyalektik ve apodeiktik yntemlerle yaplabileceidir. Metafiziin ilk ilkeleri verirken temele koyduu mantksal rg, gerekliin yalnzca kesin ncllerden kurulu apodeiktik yani burhan akl yrtmeler ile elde edilebilecei biimindedir.[3, s.131132] Metafiziin ilkeler bilimi oluunun Gazl ve dier kelam bilginleri tarafndan yadsnmas, metafiziin salt akln ilkeleriyle ilahiyat alanna ait sylemde bulunmaya kalkmasndan dolaydr. nk metafizikiler, gereklii salt akln verileriyle kavrayabileceklerini ne srmler, bu anlamda burhan yntemi kullanarak btn bir varl anlamada tek geerli yolun mantktaki apodeiktik kyaslar olduunu ne srmlerdir. Gazlnin yapt ey, bu filozoflarn biricik yntem olarak grdkleri burhana ilikin tutumlarn ilahiyat alannda srdrememelerini gstermek iin birtakm soruturmada bulunmaktr. [6, II. mukaddime] Gazl transandantal alana ilikin bilgileri elde etmede metafizikilerin kulland ynte- 52 -

F ls f tarixi
min pek tutarl olmadn, metafizikilerin bizzat kendilerinden rnek vererek rtmeye alr. Gazlnin iddias, felsefecilerin metafizik konusunda apodeiktik ynteme bavurmadklar, daha dorusu bu ii uygulayamadklardr. Zira apodeiktik yntemde bir orta terimin bulunmas zorunlu iken metafizikiler bunu yapmamlardr. rnein Tanrnn bilgisinin zorunlu oluunu belirten bir orta terim bulunmamakta ve filozoflarn sylemleri kendi kendilerini yalanlamaktadr. [5, Blm 2, s. 7.] Bunun yan sra ruh ve zgrlk konular da metafiziin temel konular arasnda yer alr. Gazlye gre filozoflar insan aklnn gcnn yetmeyecei bir alan olarak niteledii metafizik hakknda filozoflarn ne srdkleri grler ou durumda yanltr. nk metafizie ait bilgileri ancak metafizik alana hkim olan bir ey verebilir ki, o da Tanrnn kelamdr. Mealerin kullandklar apodeiktik yntem ancak grnen varlklar arasnda yani tabiat bilimlerinin konusuna dhil olan varlklar arasnda genel geer bir hkm verebilir. Oysa fizik tesinin bilinmesi grnen varlklara ilikin kyasn bu alana uygulanmasyla bilinemez. Gazl, metafizikileri mantn kavramlarn gerek varlklar olarak dnme konusunda eletirmektedir. nk Aristoteles dncesine gre varolmak belli bir adan bireylemek yani tz olmaktr. Tz ise mantktaki ilk kategori olarak kendisini kavramla zdeletirmeyi mmkn klar. Buna gre metafizikiler kavramlarn gerekliini savunmakla metafizie ait birtakm sylemlerinde, zellikle Tanr hakkndaki konumalarnda yanlmlardr. rnein imknn gerek varl varsa imknszln da varl olmas gerekir ki, hibir imknszlk gerek bir varla karlk gelemez. Aknsal alan hakknda akln ynetiminde bir ngrye sahip olmak ve bunu gerekliin kendisi olarak gstermek Gazlye gre samadr. [6, 17. Mesele] Onun eletirilerinin en temel amalarnn banda gelen ey ise, metafizikilerin Tanrnn bildirdii ilahi yasalar aklarken kendi akllarna gvenerek ilahiyat alann kukularla doldurmalardr. Filozoflarn grleri vahyin bildirdii hakikati gizleyerek kendi kukulu grleriyle insanlar kandrdn ne sren Gazl, salt akln snrlar dhilinde ilahiyat alannda konuulamayacan belirtmektedir. zellikle Tanrnn varl ve bilgisi, evrenin ezelilii ve dirilme konular, Gazlnin filozoflar tam anlamyla yanlgda grd konulardr.
- 53 -

F ls f v sosial-siyasi elml r 2011,

Kantn Eletirel Felsefesinde Metafiziin Konumu Metafizik eletirilerinin en ciddi olan Batda Kant tarafndan yaplandr. almamzn temeli Kantn deyimi olan transandantal diyalektik konusu etrafnda olduu iin, onun eletirileri kapsaml ele alnacaktr. Kanta gre salt akln kullanm asl maksad olan kanon deil de maksadn aan bir ekilde organon olacak biimde ele alndnda, tartma konusu diyalektik olur. Yani salt akln bireimsel olarak ele almaya alt gereklik alanna ait mantk alanna transandantal analitik ad, gereklikle dorudan ilikili olan akl aratrmasnn adyken, gereklii aklla kavranlamayan alana ait bireimsel yarglarda bulunma alan da transandantal diyalektik adn alr. [9, B 88A 64] Kant, akln snrlarn izmeye alrken, akl ilkeleriyle hangi bilgilerin elde edilebileceini serimlemitir. Ona gre aklla bilinecek eyler, deneyimle elde edilen bilgilerdir. Kant, metafizii bir sava alan olarak grmekte ve bu alana ait yarglarmzn akln ilkeleriyle elde edilme imknnn bulunmadn belirtmektedir. Kanta gre akl belli kategoriler dhilinde dnr ve bilgi elde eder. Metafizik sorunlarn balcalar olan Tanr, ruh ve zgrlk, akln salt kendisi yoluyla elde edilemez bir niteliktedir. nk bu kavramlar akln kendisine ak deil, hatta tamamen kapaldr. Akln bilme gc kavramlarn fenomenlere denk dmesiyle snrldr. Kant bilgiyi a priori ve a posteriori olarak ayrdktan sonra bir de analitik ve sentetik olarak ayrma tabi tutar. Yani bilgilerimiz birincide dolaysz ve ikincide deneyimle elde edilir ve bir eyin bilgi olmas iin de zneye bir ey katmas gerekir. Baka bir deyile bilgilerimiz deneyimsel ve sentetik yarglardan olumaldr. Metafizik ilk ilkeleri verdiini iddia etmesi nedeniyle, metafiziin savlarnn bilgi olabilmesi iin hem analitik hem de a posteriori yarglardan olumas gerekir. Ancak Kanta gre analitik a posteriori bilginin imkn yoktur. nk metafiziin iddias zaten onu a priori olmaya zorlarken, bilgi olmas iin de deneyimsel olmasn zorunlu klar. Oysa byle bir bilgi trnn olabilmesi iin akln deneyimi amas yani kendinde eyi aka alglamas gerekir. Zira akln algya kapal olan bir ey hakknda bilgi sahibi olmas imknszdr. Kant, metafizii akln bir tr yanlsamas olarak grr- 54 -

F ls f tarixi
ken, yine de akln metafizik olan dnmekten kesilemeyeceini ne srer. 1 [9, B 307-308] Akln antinomileri olarak bilinen bu durum karsnda metafiziin olgusal olann tesinde bir kendinde varlk alanyla kurduu bant, bylece yanlsama olmaktan te geemeyecektir. Kant bunu kendi eletirilerine temel olan u mehur nermeden yola karak ileri srmtr: Grsz kavramlar bo, kavramsz grler krdrler. [9, A 51/B 75] Bunun da temel dayana, akln a priori kategorilerinin yannda duyumlarn da a priori kategorilerinin olduudur. Duyumlarn a priori kategorileri olan uzay ve zaman, insan akln snrlandrrken, akln transandantal alanla olan ilikisini kurduu srada bo idelerle uram olacan gstermektedir. [9, Aknsal Estetik konusu] Yanlg mant olarak grlen diyalektik, Kanta gre olas bir eyi deil olmayan bir eyi ne srmekten baka bir ey yapmamaktadr. Diyalektik zmlemeler, bizi gerekliin bilgisine deil sansna gtrr. Her metafizik nerme znde bir mutlaklk tadndan, metafizik biliminin de kendisini mutlak olarak ilan etmesi gayet doaldr. Ancak metafizik bu amaca akl yoluyla ulamaktan baka bir giriim iinde bulunamaz. Oysa akln kendisi, gerekleri duyu deneyimleri ya da alglarnn kendisine dikte ettii kadaryla anlayabilir. [9, B 67] Eer akl kendinde ey dedii varln zn kavram olsayd, deneyim konusuna girmeyen Tanr, ruh gibi ideleri dolayszca kavrard. Ama Kanta gre byle bir kavray sandan baka bir ey olmad gibi, bu san metafizikiyi yanla srkler. Kant, metafizii eletirirken onu btnyle aslsz ve bo ey olarak grmez, aksine metafizik Kant iin de nemli bir alandr. Kantn yapt ey, ontolojik metafiziin yerini epistemolojik metafiziin almas iin uratr. Metafizikten ontolojinin ve mantn yanltc yarglar temizlenirse, metafizik de mantk da epistemolojiye kendisini brakacaktr. Kantn sz konusu metafizii temizleme abalarnn sonucu ahlak metafiziinin kapsn
1

Kant diyalektiin yanlsama olduundan u ekilde bahseder: Diyalektii bir yanlsama mant olarak gsterdik. Bu onun bir olaslk retisi olduu anlamna gelmez, nk olaslk yetersiz bir ekilde bilinen gerekliktir ki, bilgisi yetersiz olmasna karn aldatc deildir, dolaysyla mantn analitik ksmndan ayrlmamaldr. Grng ve yanlsama da ayn olarak grlmemelidir. [9, B 350] - 55 -

F ls f v sosial-siyasi elml r 2011,

aralamasna yardmc olmutur. Kant, Tanr ve ruhun lmszl konularnda zgr iradenin determinist doa yasalarndan ayr olarak varolduunu yani byle bir idenin insann seme gcne dayal olarak gerek olduunu syler. Bu durum, Kantn en yksek iyi kavramna ulamasn ve ardndan da bu zgrl ve akabinde gelen mutluluu salayacak olan biricik varl yani Tanry kabul etmesini salayacaktr. [8] Kaynaka
1. Abdullah, M. Amin, The Idea of Universality of Ethical Norms in Ghazali and Kant, Ankara: Trkiye Diyanet Vakf Yaynlar, 1992. 2. Delice, Engin, Aristoteles Felsefesinde Tasmsal Tant ve Diyalektik likisi, Yaymlanmam Doktora Tezi, Ankara: Ankara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, 2007. 3. Frb, Kitbul-Hurf, thk. Muhsin Mehd, Beyrut: Drul-Mark, 1990. 4. Felh, A. Muhammed, Nakdul-Akl beynel-Gazl ve Kant, Beyrut: ElMuessesetul-Cmiiyye, 2003. 5. Gazl, Maksdul-Felsife, thk. Sleymn Dny, Kahire: Drul-Marif, 1961. 6. Gazl, Tehfutul-Felsife, thk. Sleymn Dny, Kahire: Drul-Marif, 1972. 7. Hourani, George F., Introduction to Averroes On the Harmony of Religion and Philosophy, trans. & ed. George F. Hourani, London: Luzac & Company, 1976. 8. Kant, Immanuel, Critique of Practical Reason, trans. Thomas K. Abbott, London: Longmans & Green, 1889. 9. Kant, Immanuel, Critique of Pure Reason, trans. Norman Kemp Smith, New York: Random House, 1948. 10. Kant, Immanuel, Groundwork for the Metaphysics of Morals, trans. Allen W. Wood, New Haven & London: Yale University Press, 2002. 11. Yaran, Cafer Sadk, Din Felsefesi Yapmann Drt Farkl Yolu, ada ve Klasik Metinlerle Din Felsefesi, haz. Cafer Sadk Yaran, Samsun: Ett Yaynlar, 1997. Ilyas Altuner

Transcendental Dialectic: Critique of Metaphysics in the Philosophy of Ghazzali and Kant

(summary) Our study aims to deal with different and similar conditions between
- 56 -

F ls f tarixi
Ghazzali and Kant, as characters at whom can show two different thinking form and two different cultural structure in their thoughts, in the context of the same subject. The article investigates the stages of these two thinkers approaches to the topic of transcendental dialectic and tries to display that why and how two different cultural worlds incline to this subject.

Keywords: Ghazzali, Kant, transcendental dialectic, metaphysics, critical

philosophy.

: ( ) . , , . : , , . , , ,

Ilyas Altuner

Transendental dialektika: Q zali v Kant f ls f sind metafizikann t nqidi

(xlas ) M qal iki f rqli t f kkr formasn v iki f rqli m d ni strukturu z dnc sisteml rind t c ssm etdir n xsiyy tl r olaraq Q zali v Kant arasndak b nz r v f rqli c h tl ri eyni mvzu kontekstind t dqiq edir. M llif h r iki filosofun transendental dialektika mvzusuna yanamasnn hans m rh l l rd n ke r k realladn aradrr v iki m d niyy t dnyasnn bu mvzuya hans motivl rin t siri il yn ldiyini gst rm y alr.

Aar szl r: Q zali, Kant, transendental dialektika, metafizika, t nqidi

f ls f .
- 57 -