You are on page 1of 23

Mizo Tlawmngaihna by Lalchhanhima 2012 Mizo Society of America (Indiana) Seminar Paper

Thuhmahruai
Mizote insuihkhawmna leh Mizo hnam nungphung leh ziarang vawng nungtu atan Mizo Society of America (MSA) a ding hi Mizo hnam tan a lawmawm a. Mizo Society of America, Indiana Branch-in Mizo Tlawmngaihna chungchang zirhona leh sawihona (Seminar) an nei fo hi a ropui a. Kum 2012 Mizo Society of America, Indiana Branch Seminar thupui zinga pakhat Mizote leh Tlawmngaihna tih ziaktu atana min ruat hi, keini ang hi beh lo tan chuan lawmna sawifiah hleih theih loh khawpa lawmawm a ni. He thu zau leh thuk tak ziak tur hian ka kawlawm hi a hriam tawk lo tih ka hria a, amaherawhchu Tlawmngaihna kilkhawr ber thlengin luhkhung zo lo mah ila, mi thiam zawkte cho chhuahna tur khawp tal ka ziah ve theih inbeiseiin, hetiang hian ka rawn chhim hal bekang phuahpui phawng phawng ta a ni. Mizo fate lenna hi a zua hle tawh a, kan hun tawn a inang lovin kan nunphung leh khawsak a hrang nasa hle tawh bawk a ni. Chutiang kan nih avang chuan Tlawmngaihna chungchang kan thlir dan, hmuh dan leh hrilhfiah dan pawh a inang lo hle thei ang. Tlawmngaihna hi Zofate lenna hmun henkhatah chuan tui peka chawm mai a la tawk a, hmun henkhat chuan lei ha vur mai a la tawk bawk a, hmun henkhatah chuan phun sawn a ul tawh a, hmun henkhat erawh chuan a chi thar theh a ul tawh thung a ni. Chutiang zawng zawng chu chipchiar taka tarlan vek sen a nih loh avangin he thuziak hi a kimchang lo hle ang tih hi a buatsaihtu pawhin a hai lo, tih chhiartuten min hriatpui ka ngen a ni.
Lalchhanhima Khawlhring Cell: (001) 317.495.0242 Indianapolis, Indiana - USA
1

au thla ni 27, 2012

Mizo Tlawmngaihna by Lalchhanhima 2012 Mizo Society of America (Indiana) Seminar Paper

Mizote leh Tlawmngaihna


Mizote chu Mizote hi kan ni! (->>> Phek 16-na en rawh) Mizo Tlawmngaihna Mizorama Kristian Missionary hmasa ber (pahnihte zinga) pakhat James Herbert Lorrain (Pu Buanga) chuan, a lehkhabu siam 'Dictionary of the Lushai Language' (1940)ah chuan, "Tlawmngaihna" awmzia hetiang hian a lo ziak a: Tlawmngaihna : (a) Mahni inpek phalna, mahni hmasiallohna, mahni inphatsan huamna, chhelna, harsatna hnuaia tuar chhuah huamna, thinlung nghet tlur, pachan, huaisen, mite anpui ngai lova mahnia din chhuah duhna, mahni hming ha sa tihchhiat loh tumna, mi dangte hmaa tlawm mai duh lohna. (b) Hreawm tuar peih, dawhthei taka tuar huam, mahni tuarna pawisak loh, mi dangte tibuaizawnga phi chuk duh loh. (c) Mahni pawhin duh ve reng si kalha mi dangte anpui duh vang emaw, mahni hming tihhat duh vang emaw, an beidawn hlauh vang emawa thil tihsak huamna leh theihna. (d) A ulna ang apianga mahni chak lohzawng leh hrehawm tuar ngai pawh ni sela, a chakawm vang ni lova tih huamna. (e) Tlawm hrehna leh tlawm zawk nih hrehna. (f) Miin thil an dil leh an beisei hnial hrehna, mite tihlawm duh vang emaw, mite hnial thlak hreh vanga thil tihsak huamna.
2

Mizo Tlawmngaihna by Lalchhanhima 2012 Mizo Society of America (Indiana) Seminar Paper

(g) Pachang tak leh huaisen taka hmatawn ngamna. British sipai hotu, Mizorama officer lian tak, Maj. A.G. Mc Call (Lushai District a nih lai) chuan, Tlawmngaihna tih thu hi hetiang hian a lo hrilhfiah ve bawk a ni. "Khawtlang nun inkaihhruaina atana mi tin phuarkhawm theitu, Tlawmngaihna tia an vuah a awm a. Mi dang, vantlang rawng inbawlsak tawn nan an hmang hle," tiin. Rev. Dr. Zairema pawhin, "Mahni nawmna leh hamhatna ngaihtuah hmasa loa mi dang tana thawh hi a ni," tiin a sawi a, "Mahni tana nun ni loa mi dang tana nun hi nun kumkhuana a ni tih an hria em ni ang?" tiin zawhna a siam hial a ni. (Thukhawchang Mi Pekte Hi pg. 207) Khing a chunga kan tarlan tak mai aang pawh khian, Tlawmngaihna hi hnam nun khawchhuah nana innghahna tlak, hnam tiropui thei leh tizahawm thei a nihzia a lang chiang em em a, a thumal ringawt pawh hi thu ropui, huap zau leh awmze chhut tham tak nei a ni tih a lang nghal thei a ni. Hnam dang awng, thumal pakhat a tlukpui tur a awm zawh a rinawm loh a ni. Mi thiam tam takin an lo hrilhfiah tawh, hrilhfiah zawh rual loh khawpa ril, sawitu nih inthlahrun awm tak, sawi loh theih si loh Tlawmngaihna hi hetiang hian tawi tein i han khai khawm ve dawn teh ang - "Tlawmngaihna chu chhel tak leh huaisen taka mi dang tana malsawmna nih tum fan fanna a ni" tiin. Tlawmngaihna Piano Bul Hman lai Mizo chanchin hrim hrim hi awmze neia vuahkhawm leh remkhawm harsa tak a ni. Mizote Khampata an awm lai chanchin hi fiah lo rei ruaia kan
3

Mizo Tlawmngaihna by Lalchhanhima 2012 Mizo Society of America (Indiana) Seminar Paper

chhui hlat theih ber a ni a, chu pawh chu awng kaa inhrilh chhawn emaw, hla aang emaw, an sulhhnu aang emawa kan belkhawm a ni. Hmanlai Mizote kha ram ha zawk um vang emaw, ral hlauh vang emawa insawn kual insawn kual hin an ni a, chuvangin Tlawmngaihna chanchin kan chhui dawn chuan Mizoten khaw nghet ve tak an neiha Zawlbuk an neih hnu (Mizo chanchina Zawlbuk fiah taka a lanna hmasa ber chu Pawi ral hlaua Sailo lal pasarih Selesiha an inchhun khawm hun - AD 1740 vel kha a ni) aangin chhui ila, zeldin thu a tam lo ber ang. Tlawmngaihna hi hmanlai Mizo nun leh Mizo khawtlang mamawhna avang tea amaha lo piang a ni a, hnam dang tih dan an thik aanga lo piang chhuak a ni lo. Mizo tualo thil ngei a ni. Tin, hmanlai Mizo nuna Tlawmngaihna tihnun zelna kawngah thil pawimawh pathum a awm a, chungte chu: (1) 'Tlawmngaihna' tih thumal hrim hrim an rilru-a awmin a tirlui. (2) Tlawmngaihna kaihhruaina chhawm tlattu Zawlbuk an nei. (3) Tlangval tlawmngai ber tan chawimawina zu nopui an nei. Kan pi leh pute thlang an tlak fel hnu (iau thlang lam, tuna Mizoram hi an thlen hnu) chuan khaw hran hran dinin an awm khawm thliah hlawm a. Khua zawng zawng chuan lian se, te se Zawlbuk an nei vek. Zawlbuk chu ral emaw sa hlauhawm laka khaw venhim theihna tur atan te, thihna leh damlohna avanga anpui ngaite anpui vat theihna tur te leh khawtlanga puihna mamawh thil dang a awma anpui vat theihna tur atante-a sak a ni a, chutiang an inzirtirna hmun ber pawh a ni bawk. Zawlbuk hi hmanlai kan pi leh pute zirna run sang ber a ni a, chu Zawlbukin a zirtir ber chu Tlawmngaihna hi a ni.

Mizo Tlawmngaihna by Lalchhanhima 2012 Mizo Society of America (Indiana) Seminar Paper

Zawlbukah chuan tlangval zawng zawng (nupui nei tawh pawh fa an neih hma chu) an riak khawm hin a, zana sa tlak leh zualko kal tur a lo awm changte hian, a hovin, a rualin an thawk nghal thei a, a remchang em em a ni. Tlawmngai lo pawh a awm theih loh a, midang zah vang talin an ti ve ngei ngei hin a ni. Mipa, tlangval tawh phawt chu he Zawlbukah hian riak a, tlawmngai ngei tura ngaih leh phut an ni! Chu chu Zawlbukin a zirtir leh Zawlbuka an zir chu a ni. Tlawmngaihna chuan hmanlai Mizo nun leh khawtlang a tuam tlat a, an nun khalhtu ber a ni. Tlawmngaihna hi awm lo se an khua a chimit mai dawn a, chu chu an nupui fanau leh an thlahte zel damna tur a ni, tih hi an hria a nih ngei a rinawm. An damchhan chu mite tana angkai (Tlawmngaih) kha a ni tawp a, an khawvelah chuan tlawmngai lo chu chen ve theih a ni lo. Tlawmngaihna chu an intihsiakna ropui ber a ni a, lawmmanah zu note an pe hin. Tlawmngai tak takte chuan an hnial hram hram hin thung. Mikhual damlo emaw, thi emaw awm sela, an zawn a, zawn thui tak nih kha an tum tlat mai a, an khaw henawmte kha lo kalin intawk mahse, zawn zel an tum a, anni khan an phal bik si lova, lak luih an tum a, an inchuh vak thin a. Chu chu Mi zawn inchuh lo chhuahna bul a ni. Khaw chhungah mi tupawh dam lovin mangang sela, khual khuaa an chhungte koh an duh chuan an sawi mai a, an sawi hre hmasa apiang mai chu, hiante sawm hauh lovin an kal ta vang vang mai hin a, an hiante sawm chu sawi loh, an hria ang a, an lo kal ve ang, tih hi an hlau em em zawk a. Mi hriat hauh lova lo kal nih chu an uanna zawk tak leh an hlimna zawng tak a ni a. Hlawh engmah an nei lova, an kalsaka te lakah khan engmah beisei an nei reng reng lo bawk a ni. Mi lo thi ta sela, an thlan an laihsak vek a, fel takin, hlim em emin an lai a, a lai tam ber nih an tum heuh
5

Mizo Tlawmngaihna by Lalchhanhima 2012 Mizo Society of America (Indiana) Seminar Paper

a, a chutihna lamah chuan an inchuh a, rei tak tak an inchuh a, an buai luai luai mai hin zawk a ni. Chhungkua tupawh hrisel loh vang emaw, theih lohna dang vang emawin an lo thlo thei lo sela, an thlawhsak vek zel bawk a ni. A ul phawt chuan chhun leh zan sawi chuang lovin, zanlai pawh ni se, tlangval chuan hreh hauh lovin an thawk zel mai a ni. Mizoram chu ramsa hlauhawm pui pui tamna ram a ni si a. Sakei te, chinghnia te hian mi ran vulh, tu ta pawh a seh chuan, tlangvalin an um a, an chhuhsak leh zel mai a. Zanah te hian Sakeiin vawk te, Sial te a rawn lak hian tlangvalin an hriat ve leh an um a, an chhuhsak hma loh chuan an bei hin a, hlim takin haw haw chungin an bei a, an chhuhsak leh nge nge hin. Tin, va ram chhuahvah ni khua te hian, sa sualin mi a lo seh a ni thei a, chutianga mi a seh phawt chuan, tlangval tupawhin an chhan ngam vek hin a, hiante chhan ngam lo tlangval chu an hming a chhiat em hin avangin tlawmngai takin, a ul chuan thi khawp hial pawhin hiante chhanin an ang hin. Lal leh a ram chhan hian an angkai em em bawk a. An lalten lal dang an huat chuan an huatpui ve mai a, an indo ta hin a, chungah chuan thih hlau hauh lo maiin an bei a, ngamtu nih ngei an tum tlat ngam a. Lal leh ram chhana thih ngam lo tlangval an awm lo tih mai tur a ni. Chuti taka an angkai avang chuan tlangval hi an inchhuang ve em em bawk a. Kawng tam takah chuan Lal leh upate leh nu leh pate reng reng pawhin an hlauvin an zah em em a ni. Hei lo pawh hi hmanlai Mizote Tlawmngaih dan chungchang a lian ber aanga a te ber thlengin sawi belh tur tam tak a la awm thei awm e. Engpawhnise kan sawi
6

Mizo Tlawmngaihna by Lalchhanhima 2012 Mizo Society of America (Indiana) Seminar Paper

takte aang khian Tlawmngaina lo chhuah dan leh hmanlai Mizote Tlawmngaihna chungchang ka hre rei ruai thei tawh awm e. Tlawmngaihna Hi Thil Atthlak A Ni Em? Mizote kan intih changkan ve deuh hnu hian kan hnam rohlu Tlawmngaihna hi thil atthlak, mawl lai huna tih tawk anga sawi ka awm ta fo mai! Kan hnam pasalha Taitesena, Vanapa, Chawngbawla, Khuangchera, Neuva, Zampuimanga leh midangte pawh mi mawl ang hiala sawi duh kan awm ta fo mai! Mi henkhatin Tlawmngaina chu chhungrila hatna tel lo, khawtlang rilruin a nawr chhuah, rualelna kawtchhuaha ding, chawimawina nopuiin a hnuh kal chawp, nia sawiin hmusit leh deusawh kan tum ta hial bawk! Khawvel hnam hrang hrangte hian anmahni tawkin hnam pasalha leh huaisen chawimawi tur an nei vek a, chutiang nei pha ve lote chu hnam vanduai an ni a, nei reng si chawimawi nachang hre lo emaw chawimawi duh lote erawh chu hnam khawngaihthlak an ni. Mizo hnam hian ram leh hnam tana nun hlan pasalha leh huaisen tam tak kan nei. Hnam dangin an pasalhate nia an chhal an chawimawi em emte aiin Mizo hnam pasalhate hi Mizo hnam tan an duai bik lo. Mizo Tlawmngaihna chu mihring hi mahni mum muma mum a, mahni thum thuma thum lova inpui tawn vek tura lo piang kan nih inhriatna leh khawtlang - ram leh hnam himna leh nawmna atana thawh ula hriatna aanga lo piang a ni a. Chhungrilah hatna a awm loh chuan chutiang tana ngaihtuahna chu a lo piang thei lo a, thawh theih a ni ngai nahek lo. Kan pi leh pute khan he Tlawmngaihna hi an khawvel himna leh nawmna atan a tlak a ni, tih an hriat
7

Mizo Tlawmngaihna by Lalchhanhima 2012 Mizo Society of America (Indiana) Seminar Paper

avangin an lo ngaisangin an lo inzirtir a, a nachang hriain chawimawina hial an lo siam a nih zawk hmel. An khawvel himna leh nawmna petu Tlawmngaihna chu an inzirtirin an uar chho zel a, chu chuan an nun pum leh khawtlang chu a uap bet tlat a, a nachang hriaa chawimawina siam (ramtiam pholeng siam) a nih tak avangin, chu ramtiam chu thlen tumin an bei ngat ngat ta niin a lang. Chumi tichiangtu chu mi tlawmngaite khan an mi tanpuite hnen aangin thil beisei leh phut an nei ngai reng reng lo. Chawimawi duh vang leh mahni hlawk duh vang ringawtin Tlawmngaihna hi ti ta sela, chutiang chu a ni hauh lo ang. Tlawmngaihna hi nopui dawm tumna leh hminghat duh vanga tih a nih pawhin a rahchhuah kan thlir chuan a chhe lam a chhuah kan hre ngai lo. Tlawmngaihna hi mi hmuha mawi maiah pawh ti ila thil ha a chhuak tho. Khawvel hi intihsiakna ram a ni a, hminghat tumin hnam tinte kan intihsiak vek. Chu chu khawvel kalphung a ni. World Cup kan ti, Olympic kan ti, khawvel hnam zawng zawngin kan buaipui luih luih a. He chawimawina no mawi dawng tur hian ram zawng zawng an intihsiak a. Lawmman pakhatna latu chuan ropuina a khum hin. Hmanlai kan pi leh pute inelna kha Tlawmngaihna a ni a, a lawmman chu zu nopui a ni. An inelnaah khan a thap sang hle, an nunna thlengin an dahkham a ngai a. Kha intihsiakna huang chhunga Taitesena leh Neuva te'n sakei an insehtir ringawt kha, tun lai finna tlang aanga kan thlir hian atthlak tak chan kan chantir dawn titih ringawt mai hin a. Khawvel hi, keini thangthar lung fingte'n mi a leh chhawih kan tihte tihdanglam leh tihthawven a ni fo. Taitesena leh Neuva te sakei insehtir kha at huai leh thil ul lo tak nia kan ngaih chuan, Kristianna chi nung theh tura Kristian martarna kha engtin nge kan sawi fiah ang le? Martarte thisen hi a luang ral mai mai mawh teh a nia!
8

Mizo Tlawmngaihna by Lalchhanhima 2012 Mizo Society of America (Indiana) Seminar Paper

Tlawmngaihna hi mi henkhat chuan chapona lam, mite laka tlawm duh lohna ngawr ngawrah sawi an tum bawk. Chuti a niha hnu, kan Lalpa Isua pawh kha setana laka a tlawm duh loh avanga chhandamna chang thei chauh kan ni lawm ni? Khawvel hnam tin hian an hnam lo dinchhuah chhan sawi tur an nei vek. Mizo hnamah chuan he Tlawmngaihna lo thil dang sawi tur a awm lo. Tlawmngaihna avangin Mizo khawtlang a himin a nuam em em a, Mizo nih hi a nuam ngawih ngawih hin. Midang tana malsawmna nih Tlawmngaihna hi fin a zual poh leh uar nasat deuh deuh zawk tur a ni. Ngaihtuah chian chuan Mizo hnam nun leh ziarang vawn him tuma hma kan laknaah pawh hian thil dang hnam kut, lam, zai leh ilo dang zawng ai mah hian he Mizo nuna a duhawm lai leh ha lai ber, kan Kristian sakhua pawhin min zirtir uar em em Tlawmngaihna chawivul lam hi buaipui nasat tlak a ni zawk daih. Amaherawhchu hun nen inmila kan her rem thiam hle erawh a ul a ni. Hun Danglam leh Tlawmngaihna Hunin kum tam a liampui a, kum za engemaw zat hnam dang tlawh pawh lova mahni mum muma mum a, mahni thum thuma thum Mizo fate kawtkai-ah Chanchin ha Eng leh Zirna a lo thleng a. Chu chuanin Mizo nunphung nasa takin a sawi danglam a. Kum 1925 bawr velah chuan Mizo nun danglam chho zel avangin Tlawmngaihna zirna hmunpui Zawlbuk chuan tawp lam a pan ta a. Mizote tan neih zel haa a hriat avangin Mizoram Bawhsap NE Parry (1924-1928) chuan khaw tinah Zawlbuk sa leh turin kum 1926 khan thupek a chhuah a. Khaw tam tak chuan an han sa leh sap sap hram na a, tun hma angin tlangvalin an luah lum thei chuang meuh lo a, tun hma anga Mizo
9

Mizo Tlawmngaihna by Lalchhanhima 2012 Mizo Society of America (Indiana) Seminar Paper

khawtlanga huvang lian tak a neih ang chi pawh kha a kengkawh zui zel tawh bawk lo a ni. Mizoram Bawrhsap G McCall (1935-1945) chuan Zawlbuk tun din leh chungchanga mipui ngaihdan hre turin vantlang inkhawm January ni 1, 1938 khan Aizawl Thakthing vengah a ko a, an sawiho ta a. Mipuite chuan zirna leh Kristianna nen inmil tawk lova an hriat thute an sawi a. Tichuan Bawrhsap chuan thu tlukna siamin Zawlbuk tun din thar leh tumna chu a titawp ta a ni. Hunin min phut angin Mizote pawh khawvel ruala tlan ve thei turin hmasawn tumin fin-thiam/kut-thiam zirna kawng hrang hrangah kan tlan a, eibar zawn kawngah intodelh nasat tumin hna hrang hrang kan thawk a, hnam changkang zawkte tihdan kan entawnin kan um mek zel bawk a. A hente chu India, Burma leh Bangaladesh mai ni lo ram dangah kan inbengbel mek zel bawk a ni. Mizo nunphung hrim hrim hi nasa takin a danglam a, khawtlang nun leh inchhungkhur inrelbawlna a danglam a, eizawnna leh inhenawm khawvennaa kan rilru putzia thlengin a inthlak danglam a. Mahni mimal thil leh zalenna ngaih pawimawhna rilru a lian tial tial bawk a, zirna, hnathawhna leh hmasawnna tur thil dang tih nan hun kan hmang tam tial tial bawk a ni. Hun inher danglam zel leh nasa taka kan nun inthlakthleng chuan Tlawmngaihna lanchhuahna ber nia kan hriat hin chhiat nia kan inpuihbawm tawn ang damlo kan, mitthi lu men, lenkhawm, riah, thlan laih leh thil dangte tih kan harsat tial tial a ni. Mizo awm khawmna khaw tam takah chuan la ti thei mah se, Aizawl khawpui veng henkhat leh Tahan lamah chuan mi tlawmngaiten mahni ngeiin thlan an lai tawh lo a, hlawhfa chhawrin thlan an laih lawktir diam tawh a. Hmun henkhatah chuan mitthi kan sawngbawl dan hrim hrim a danglam tawh bawk a ni.
10

Mizo Tlawmngaihna by Lalchhanhima 2012 Mizo Society of America (Indiana) Seminar Paper

Tin, mitthi ina riah pawh a tihchi tawh loh mek bawk. Kan chenna hmun a changkan a, hmasawnna lama kan zuan nasat poh leh hetiang hi kan la tawng nasa zual zel dawn a ni. Hmun henkhatah chuan Mizo ngaiha Tlawmngaihna lanchhuahtirna tur nia lang kha mahni kuang lo nawr/ul lova inrawlh nih hlawhna tam tak a awm mek zel bawk. Hengte avang hian mi tam tak chuan Tlawmngaihna chu hmanlai thil, tunlaia hman tlak tawh loh thil angah kan chhuah dawn tih tih ta a ni. Hmun tam takah chuan hmanlaia kan pi leh puten Tlawmngaihna nia an lo hriat hin ang kha a hman tlak tawh loh chiang. Chumi avang chuan Mizo Tlawmngaihna chu a thi ta e, tihna erawh a ni lo a, thihtir kan phal tur pawh a ni lo bawk. Tunlai khawvel thil changkang leh ha pui puite hi thil ho te te an siamchhuah, an tihhmasawn deuh deuh aanga lo piang chhuak a ni. Mizote pawh Mizo nih avangin kan hmanlai reng tawh lo a, hmasawnin kan thang chho mek. Chutiang chiah chuan Tlawmngaihna pawh hun danglam leh nunphung inthlak mil zelin kan hre rem a ul a, kan tihchangtlun deuh deuh a ul a ni. Kan pi leh pute chuan chutiang khatiang chu lo hre lovin lo hmang lo mah se, keini chuan kan hria a, kan mamawh a, kan ti mai tur a ni. Chuti ni lova hmanlaia pi leh pute Tlawmngaihna ang chiah kha kan rilrua a awm reng tlat chuan engtik khawtikah mah kan hnam hi a changkangin hma a sawn ngai lo ang. Vawiina kan hmuh thil ropui leh changkang tak takte pawh hi a tir lama an nih dan ang chiah khan nihtir reng sela, engtin nge ni ang? Engtiang khawpa hausa leh changkangte pawh anpuina mamawh lo an awm ngai lo. Engtiang khawpa hna leh tihtur ngah pawhin hun awl nei lo tak tak kan awm ngai lo.
11

Mizo Tlawmngaihna by Lalchhanhima 2012 Mizo Society of America (Indiana) Seminar Paper

Chuvangin, mahni theihna leh thiamna zawna Tlawmngaih a ulna hi chu engtik hun leh khawi hmunah pawh a la awm reng. Mizo Tlawmngaihna-in a tum ber chu mi dang tana malsawmna nih a ni a, he hmeh-zeuh-khawvelah hian Internet, phone leh electronic thil dang tam tak aang ngawt pawh hian Tlawmngaihna lanchhuahtir theih a ni. Tin, kawng tam takah chuan sumpai hmanga Tlawmngaihna lanchhuahtir a ulna leh ul hun a awm thei bawk, entirnan; mi tam takin hriat thiam harsa la ti hle mah se, hlawhfa chhawra thlan laih te pawh hi a la ul zel dawn niin a lang a, hahnem ngai taka hlawhfa chhawrna tur sum thawh pawh hi Mizo Tlawmngaihna dik tak a la ni reng. Hun changkangah hian mi changkangte chunga Tlawmngai thei tur chuan mite aia changkan leh hmasawn a ul a, chumi tur chuan nasa taka kan zir a, kan thawh a, kan beih a ul. Mahni zirnaa tum nghet tak neia beih fan fan te, mahni hna taima taka thawh te leh mite anpui thei tura hmasawn tuma an lakte pawh hi kan hun-tawnga Mizo Tlawmngaihna dik tak chu a ni. Chu chu khawvel hmuha Mizo Tlawmngaihna kan chawi vul theihna tur pawh a ni bawk a ni. Kan hriatreng tur erawh chu, Tlawmngaihna hi lanchhuahtir dan danglamin, tlawmngai tura tih ngaite pawh nasa takin inthlak mah sela, Tlawmngaihna zepui leh laimu kha chu a la ngai reng. Tlawmngaih chuan mahni hma a sial lo a, a beisei let lo a, a infak lo a, a uang lo a, hausa leh rethei a thlir ngai lo a, a huaisenin a chhel em em a, a hming tihchhiat a phal ngai lo a, mi a tibeidawng ngai lo a, a zaidam em em a ni.

12

Mizo Tlawmngaihna by Lalchhanhima 2012 Mizo Society of America (Indiana) Seminar Paper

America Mizote Tukverh Atangin March ni 21, 2012 khan Aizawl Press Club-ah Mizo Society of America Pu Runremthangan thu thar thehdarhtute a kawmnaah, MSA huang chhungah Mizo 1700 vel an awm tawh thu a sawi a. A zat chiah chu hre thei lo mah ila, America-ah hian Mizo hahnem tak kan awm ngei a nih tih a chiang a, kan pun belh hret hret zel bawk a ni. henkhat chu khua leh tui nihna (citizenship) nei kan ni a, henkhat chu awm hlen theihna (green card) nei kan ni a, mi tam takin khua leh tui nihna emaw, awm hlen theihna emaw kan nei mek bawk. He ramah hian Mizo hnam hi a boral mai lohna tur chuan nunphung leh ziarang kan chhawm nun a, kan inzirtir zel a pawimawh a. Chumi zinga pawimawh tak pakhat chu Tlawmngaihna hi a ni. He Tlawmngaihna hi a nun tlat chuan hangthar lo la awm zelten Mizo nih hi nuam an la tizel ang a, Mizo nun hi an ngaiin an zir zel dawn a ni. America chu khawvel ram changkang ber anga sawi hin a ni a. Chu rama cheng kan nih avang chuan Tlawmngaihna hi tivul zel thei tur chuan keimahni pawh nasa taka kan changkan a, mite chunga Tlawmngaihna lanchhuahtir thei tur khawpa hma kan sawn a ul a. Chutiang ni thei tur chuan zirna leh hna thawhna kawng hrang hranga nasa taka an kan lak a ul. America-a Mizote suihkhawmtu leh Mizo hnam nunphung leh ziarang humhalhtu atana din Mizo Society of America (MSA) hi Tlawmngaihna chhawma vawng tlattu Zawlbuk dinhmun angah kan siam theih a, Mizote hnena Tlawmngaihna nun zirtirtu ni thei tura kan siam a pawimawh.

13

Mizo Tlawmngaihna by Lalchhanhima 2012 Mizo Society of America (Indiana) Seminar Paper

Tlawmngaihna chungchang zirhona leh sawihona neih hin a pawimawh a, Tlawmngaite chawimawina neih hin a ul. Chumi atan chuan Chapchar Kut, Mizo Day leh hnam hminga thil tihho hun hi a remchang hle. Mizo tam zawkte chenna India leh Burma leh hmun danga Mizote pawhin America-a kan dinhmun ang hi an la rawn tawng chho ve zel dawn a, hun changkang leh nunphung inthlakthleng karah pawh Tlawmngaihna hi a la chhawm nun zel theih a ni? tih tifiahtu leh Tlawmngaihna chhawm nun zel kawnga hruaitu arsi ni thei turin, America Mizote hi an i la ang u. Nakinah chuan khawvel hmun hrang hranga Mizote hian America-a Mizo Tlawmngaihna kan chhawm nun dan leh kan kalpui dan hi an la rawn entawn zel dawn a ni. Hma hruaitu ha ni turin an i la sauh sauh ang u.

14

Mizo Tlawmngaihna by Lalchhanhima 2012 Mizo Society of America (Indiana) Seminar Paper

Tlangkawmna Tlawmngaihna chawma lo chhawm nung tlat hintu Zawlbuk chu hiahin awm tawh mah se, a chi nung chu Mizo thinlungah hian a la awm tlat a, kan chhem alha kan tihnun zel erawh a ul a ni. Mizo Tlawmngaihna-in a tum ber chu mi dang tana malsawmna nih a ni a, khawvel hi engti khawpin changkangin Sikeisen (Mars)-ah pawh khian han insawn kai thei tehreng pawh ni ila, he Mizo Tlawmngaihna hi mamawh loh hun a awm ngai dawn lo. Khawvel hnam zawng zawngte thlakhlelh, kan ram riangte lo timawi hintu, Mizo hnam dinchhuahna pakhat, kan pi leh pute tudang ngai lova an lo inawm tleina, Mizo tualo thil ngei, Mizo nih tinuamtu leh hnam rohlu he Tlawmngaina hi i chhawm nung zel ang u. Aw tlawmngaihna hlu, aw nunna par, Kan tlangram nuam hmun sangah hian; Kum sang tam tak pawh ral mahse, Zamual liam lovin ding reng rawh.

15

Mizo Tlawmngaihna by Lalchhanhima 2012 Mizo Society of America (Indiana) Seminar Paper

Mizote chu Mizote hi kan ni! Hriattirna He thuziak hian tu emaw nam emaw, pawh emaw, nek emaw, do emaw a tum lo a, kan hnam hming 'MIZO' leh MIZO HNAM humhalh a tum ve mai a ni. Kum sang eng emaw zah liam taa Babel in sang chim rup mai tuar nasa ber chu Burma ram hmar thlang, India ram hmar chhak kil, chhim leh hmar hawi zawnga inkawh tlawn sung tlang tam tak kara cheng hin tlang mite hi kan ni, ti ila kan tisual tampui awm love. Khang hunlai khan kan hnam hi a lo awm tawh em? tih kan hre lo. Kum zabi 7-na AD velah China ram hmar thlang khawi maw laia awm Chhinlung aanga Burma ram Kabaw phaikuam lama rawn tawlh lut kan nih thu hi kan mithiamte'n ngaihruatna-a an chhui hlat theih ber a ni. Kabaw phaikuam vela kan chen lai hian min khaikawmtu hnam hming fumfe tak kan nei tawh em? tih tuman kan hre chiang lo. A chi leh chi peng hrang hrangte hi mahni niin kan la awm hrang fir fer hlawm a nih hmel. Kum zabi 15 vel - kan pi pute Run leh iau inkara an lo awm lai khan Mizo inti an awm kan hre lo. "Mizo" tih lo inanna hi chhui chhuah a har hle a, sawi dan eng emaw awm bawk mah se, han pawm chat tur a vang. Kum 1871 January ni 21-a Bengkhuaia hoten Alexandrepur thingpui huana Sap naupang Mary Winchester an man chu 'Zoluti' tih hming an phuah. Mizo lehkhabu hmasa ber kum 1895-a chhuak chu, 'Mizo Zir Tir Bu' an vuah. Mizo awnga chanchinbu hmasa ber kum 1898-a chhuak chu "Mizo Chanchin Laisuih" tiin an vuah. Hengte hi 'Mizo' (hming) ziaka kan hmuh theih hmasa berte chu a ni. Hemi hma aang daih tawh hian anmahni insawi nan Mizo hi an lo hmang tawh tih chu a hriat theih a, engtik hun aang nge,
16

Mizo Tlawmngaihna by Lalchhanhima 2012 Mizo Society of America (Indiana) Seminar Paper

engtin nge, engvang nge? tih erawh chiangkuang takin kan hre thei lo a ni. Kum 1901 Mizoram chhiarpuiah khan Mizoramah mi 78,478 an awm a, 'Mizo' tia inchhal pakhat mah an la awm lo. Hnam pum huapa 'Mizo' tih hming tilartu leh titlanglawn zualtu ber nia lang chu Missionary Edwin Rowlands (Zosapthara, 1867 - 1939) kha a ni awm e. Kum 1903 khan, "Mizo kan ni lawm ilangin" tih hla a phuah. Mizo lehkhathiam hmasate zinga mi, hnam leh khawtlang vei tak Thanga (1883 - 1957) chuan Zosapthar hla chu depkaiin a chhi eng zui a, "Mizoram, Mizoram, ka thlahlel hle che" tih leh, "Mizo fate u, finna zawng ula" tih a phuah a, chu chuanin halaite zingah 'Mizo' tih hming a tuh ha hle. He boruak fawn vel hian 'Lushai Student Association' chu 'Mizo Student Association' te, June ni 15, 1935-a din 'Young Lushai Association' chu October ni 7, 1947-ah 'Young Mizo Association' ti tein a thlak ta zung zung a. Mizoram Political Party ding hmasa ber, 1946-a din pawh 'Mizo Union' tia vuah a ni. Kum 1947-a Mizo Union Conference-a Mizo hnam tia an puanah chuan chi leh chi peng 38 lai a awm a, Mizoram, Manipur, Tripura, Chin state leh Tripura-a chengte zawng zawng a huam vek a ni. Mizona tihvul kawnga sawi hmaih hauh loh tur chu Rokunga (1914 - 1969) hi a ni. A hnam hla leh ram ngaih hla phuahte hian vawiin thleng hian kan thinlungah Mizona a tuh nghet tlat a tih theih awm e. 'Mizo'-in a huam tel chi leh chi peng hrang hrangte chu 'Mizo'-ah an luangkhawm zau zel a, kum 1961 Mizoram chhiarpuiah chuan mihring 229,556 an awm a, 'Mizo' tia
17

Mizo Tlawmngaihna by Lalchhanhima 2012 Mizo Society of America (Indiana) Seminar Paper

inchhal mi 213,061 (92.82%) an tling tawh a ni. Tin, Mizoram, Manipur leh Tripura rama Mizo hnahthlak zawng zawng zingah, kum 1981 chhiarpuia a lan danin zaah 60.07 (60.07%)-in 'Mizo' an inti tawh a ni. Tichuan, India Parliament remtihpuiin tun hmaa 'Lushai Hills' tih hin kha 'Mizo District' tiin August ni 1, 1954-ah thlak a lo ni ta a. January ni 21, 1972 aangin "MIZORAM" tia hming mawi tak vuah a lo ni leh ta zel a, tun hmaa 'Lusei awng' tih hin pawh 'Mizo awng' tih a ni ta zel bawk. Tichuan nasa takin awng thar a pian belh a, a changtlung zel a, chu ngei chuan 'Mizo awng' a ti-ni nghet deuh deuh zel a ni. Vawiinah chuan chu 'Mizo awng' ngei chuan lehkhabu tam tak a chhuak a, Mizo awng humhalhtu pawl tam tak an lo chhuak a, khawvel zirna runin a pek san theih ber zirna bithlihna Ph.D. thleng Mizo awnga zir theih a ni ta bawk a, Mizo thu leh hla hi hmasawn chho zelin a la darh zau mek zel a ni. Chu Mizo awng hang chho zel par zu chu Mizo hnahthlak hnam hrang hrangte hian kan tlan mek a, ka la tlaipui zel dawn a ni. Kan mithiam henkhatten hahnemngaina leh beiseina-in, "'Mizo' tih hming hi a lar deuh deuh ang" tiin au au hin bawk mah sela, China ram aanga Burma rama kan rawn tawlhluhpui nia kan hriat hnam lian thenkhatte chu dah tha law law ila, Kabaw phaikuam vela kan chenpui, Burma ram hmar thlang, India ram hmar chhak kil, chhim leh hmar hawi zawnga inkawh tlawn sung tlang tam tak kara cheng hin tlang mite zingah ngei pawh 'Mizo' hming pu lo an tam mai. A hen chu 'Naga'-ah te, 'Meitei'-ah te, 'Tripuri'-ah te leh hnam dangahte an lut tawh a. A henin hnam hming thar an zawng mek bawk niin a lang. Hmun henkhatah 'Mizo' hi a han mek rualin, hmun henkhatah chuan a hang ve lem lo. Kan aia hnam lian tak takte chu dah ha ila, kan chheh vela kan tiatpui hnamte hian an
18

Mizo Tlawmngaihna by Lalchhanhima 2012 Mizo Society of America (Indiana) Seminar Paper

hnam hming nia an inchhalnaah hian Mizoten 'MIZO'-a kan lungawi tlut zet hian an lungawi ve ang em? tih erawh hi chu zawhna lian tak pakhat a la ni fo! Kan hnam hming 'MIZO' darh zel hi insuihkhawm ulna avanga hunin a hrinchhuah a ni a, vawiin thleng hian a la insiam mek a, mi tam takte zawhna leh inhnial buai hinna - "Mizote chu tute nge ni?" tih pawh hi khuarei-in a la rel zel ang. Mizo hnam pian dan ang bawk hi khawvel hnam hrang hrangte lo pianchhuah dan a ni. Eng hnam mahin an hnam hming tur van aanga tla an chhar kan la hre lo. History hi kan chhui thui poh leh mi zawng zawng hi thlahtu thuhmun kan nihzia kan hrechhuak deuh deuh. Thlahtu thuhmun, unau vek ni chungin hetiang hian hnam hrang hrang kan lo ding ta a. Chung zingah chuan hnam ni ve turin Mizo pawh hi a lo piang ve a ni. Hun a kal hret hret ang a, a infin tur chu infinin a hrang tur chu an hrang zel dawn. Chuvangin, Mizote hian kan unau ngei nia kan hriat tam takten kan nih ang ni nia an inhriat loh a, kan kawng zawh ang an zawh duh tlat loh pawhin, va tihbuai emaw, va do kher emaw a ul lo a. Hnam hming inang chiah lo pawha inunau tho dan emaw, inngeih dial diala lenza ho dan te pawh kan zir a ul tak meuh.
'Mizo' hi a chiang lo a ni lo a, a chiang lo chu a mihringte zawk hi kan ni. Chutiang zelin 'Mizo' hi eng pawl pawl emawin an sawi danglam leh hiah theih a ni lo a, a mihringte zawk hi danglam leh inhiat hin zawk chu kan ni. Hei hi khua a rei ang a, Mizo hnam insiam zelnaah pawh a dik zel ang. Mi henkhat chuan, "Mizo hnam hi a chiang lo" niin an sawi hin. Mahse, hetiang hi khawvel hnam tinrengte lo chhuah dan leh lo han len dan a ni tlat. Chuvang ngei chu a ni Mizote hi 'Chinese' emaw 'Tibet' emaw kan nih ve tak loh chhan chu ni! Mi henkhatten 'Mizo' hi thai bo emaw, sawi bo emaw,

19

Mizo Tlawmngaihna by Lalchhanhima 2012 Mizo Society of America (Indiana) Seminar Paper

awmtir loh phet emaw tum dawn eng ang mah sela, he kan hnam hming 'MIZO' hi a kal zel ang a, a hang zel bawk ang.

Khua a rei deuh deuh ang a, Mizote chu Mizo-ah lungawi zual zelin, hnam dangte pawhin Mizo tiin min hre zel ang a, khawvel pawhin Mizo min ti zel bawk ang. Khawvelin min tih aimahin keimahnia Mizona awm hi a pawimawh zawk a. Mizo kan ni tih kan rilru-a awm hi a pawimawh ber. Chu chuan Mizo min nihfiahtir zel ang. Mizo kan ni kan lawm e, Kan tlang a thiang bawk si; Kan rilru pawh a sang e, Kan hming a thang bawk si. Kan ram, kan hnam dinchhuah nan, Thinlung tithianghlimin, Kan huai, kan fel, kan finna te, Thiamin i hmang ang u.

20

Mizo Tlawmngaihna by Lalchhanhima 2012 Mizo Society of America (Indiana) Seminar Paper

Lehkhabu rawnte
1. Herbert Lorrian, James. (Pu Buanga), Dictionary of the Lushai Language, The Asiatic Society, 1940. 2. Lianzuala, Dr. P.L., Mizo Miziaa Pathian Thu, Aizawl, 1988. 3. Siama, VL., Mizo History, Khatla, 1991. 4. Lalthangliana, B., Pipu Zunleng, Aizawl, 2007. 5. Lalthangliana, B., History of Mizo (in Burma), Aizawl, 1980. 6. Mizo Nih Tinuamtu Rokunga, Rokunga Memorial Society & Aizawl Development Authority, Aizawl, 2008. 7. Mizo Pawl Riat Zirlai Bu, Mizoram Board of School Education, Aizawl, 2005. Thu ziak rawnte 1. Zawlbuk Chanchin by C. Laitanga 2. Tlawmngaihna by C. Lalnunchanga, Aizawl 3. Man Nei Tlawmngaihna by Hriatpuia pa, Kolasib 4. Memorandum of the Mizo Union, 1947 SUBMITTED TO HIS MAJESTYS GOVERNMENT, GOVERNMENT OF INDIA 5. Mizo Hnam leh An awngte by Hranglianbuaia 6. Lusei awng 'Mizo awng' kan ti ta mai hi by Lalzidinga Sailo Mi biak rawnte 1. Lalnunmawia Hnamte, Khawbung 2. H. Lalmuanpuia, Kawnpui 3. Jedidia Lalnunsiama, Tahan 4. Zalianthanga, Tahan Central YMA Official Website

21

Mizo Tlawmngaihna by Lalchhanhima 2012 Mizo Society of America (Indiana) Seminar Paper

MIZO HNAM HLA RO MIN RELSAK ANG CHE (KHB 585) - Rokunga
Aw Nang, kan Lal, kan Pathian, I hming ropui ber se; I hmaa kan lo kun hian, Kan dil ngaithla ang che. Kan awm dan tur ngaihtuaha, Mipui kan inkhawmin, Finna ropui min pe la, Ro min relsak ang che. I finna leh theihna leh I hruaina lo rengin, Ropuina leh lalhutthleng An ral leh thuai si hin. Nang erawh chu chatuanin, Hnam tin tan kulhpui nghet, Lalberte Lalber chuanin, Ro min relsak ang che. Chuvangin, aw, kan Pathian, Hei hi kan dil ber che, Kan ram, kan hnam min hruaia'n, Nang chauh kan thlang a che. Chhung lam leh pawn lam hmelma, Indona thleng mah se, Hneh zel turin min pui la, Ro min relsak ang che. He hla ropui tak hi kum 1947-a Central YMA-in Mizo Hnam Hla (Mizo National Antheme) inphuahsiak a buatsaih uma Rokung (1914 - 1969) phuah, lawmman pakhatna hla, Mizo Hnam Hla atana puan, vawiin thlenga kan la pawm tlan, Mizo Hnam thiltihho nikhuaa kan sak ziah Mizo Hnam Hla a ni.
22

Mizo Tlawmngaihna by Lalchhanhima 2012 Mizo Society of America (Indiana) Seminar Paper

23

You might also like