Qoma Balayc dat Modal

szlr

Nida
T

ESTLR

Kmki nitq hisslri ayrlqda leksik mnaya malik olmayan, suala cavab vermyn, cml zvlri olmayan szlrdir.

Kmki nitq hisslri aadaklardr: 1. QOMA 4. MODAL SZLR 2. BALAYICI 5. NDA 3. DAT

Kmki nitq hisslri yalnz qrammatik mna dasa da, fikrin ifadsind myyn rola malikdir. Kmki nitq hisslrin nmunlr: il, n, lakin, trf, v, da, amma, ancaq, nki, ki, ya.
BAA DN

smin adlq, yiylik, ynlk v xlq halnda olan szlr qoularaq myyn mna alar yaradan kmki nitq hisssin qoma deyilir.

Digr kmki nitq hisslrindn frqli olaraq qoma qoulduu szl birlikd cml zv olur. Msln: Arif il, snin il , air haqqnda, onun n, mnim qdr, ev trf, sn gr, sndn sonra, ondan baqa,
Mn Bakya atam il (kim il?) getdim. - tamamlq

ADLIQ V YYLK HALDA OLAN SZLRL LNN QOMALAR: n: agird n, snin n, mnim n l (-la2): hmd il, atamla, Arifl, onunla Qdr, kimi, -tk: snin kimi, Mmmd kimi, li qdr, qardam kimi, onuntk, Haqqnda, barsind: onun haqqnda, air haqqnda, kitab barsind Namin: qanun namin, elm namin zr: mqavil zr -ca2: dryaca

Qdr: ev qdr Kimi: mktb kimi -dk: evdk Trf: maazaya trf Doru: mktb doru getmk Sar: ev sar getmk Qar: aya qar zmk -can2: yemkxanayacan getmk Gr: mn gr, mllim gr sasn: buna sasn Aid: mn aid, sn aid Dair: tarix dair kitab

vvl : sndn vvl glmk Sonra : drsdn sonra Qabaq: sndn qabaq Bri : glndn bri Baqa : Arifdn baqa Savay: ondan savay Qeyri: vtndn qeyri Ayr: sndn ayr hr ks tr: evdn tr

QOMALARIN MNA NVLR

Qomalarn mna nvlri onlarn yaratd mna alarlarna sasn myynldirilir: l (-la2): birglik, vasit bildirir. Mn mktb qardamla getdim. vvl, sonra, qabaq, bri: zaman bildirir. Drsdn sonra drny qatlacam. Qdr, kimi, -dk, -can2: msaf, zaman bildirir. Evimiz qdr shbt etdik. Trf, doru, sar, qar: istiqamt bildirir. agirdlr yataqxanaya trf getdilr. Baqa, savay, qeyri, ayr, zg: frqlndirm bildirir. Drs ondan baqa hr ks glmidi.

kimi, -tk, -ca2: bnztm bildirir. Mmmd qdr drs oxuyan hr bir agird imtahandan yksk qiymt alar. n , tr, gr: sbb-mqsd bildirir. Bu kitablar snin n almam. Haqqnda, barsind, aid, dair: aidlik bildirir. air haqqnda ox mlumat topladq. Gr, sasn: istinad bildirir. Qaydalara gr biz iki komanda klind yarmal idik.
Qdr,

OMONM QOMALAR
Qomalar digr nitq hisslri il omonimlik tkil ed bilr. Omonim qomalar aadaklardr: DORU 1. Sift: doru (nec, n cr, hans) mlumat, doru sz 2. Zrf: doru (nec?) danmaq 3. Qoma : Lisey doru getmk VVL 1. Zrf: Mn vvl (n zaman?) glmidim. 2. Qoma: Biz mlliml drsdn vvl grdk. BAQA 1. Sift: Sn bu gn baqa (hans?) il mul olacaqsan. 2. Qoma: mtahanda sndn baqa hr ks yksk qiymt ald.

SARI 1. Fel: Tibb bacs Vaqifin btn yaralarn sard. (n etdi?) 2. Sift: Sar (nec? hans?) alma ox dadl idi. 3. Qoma : Biz mktb sar getdik. TK 1. Sift: Tk (nec?) ldn ss xmaz. 2. Zrf: smr xala evd tk (nec?) qalmd. 3. Qoma: Laltk qzarmaq z qaydasdr. QABAQ 1. Sift: Biz iclasda qabaq (hans?) srada oturduq. 2. Zrf: Mn onunla qabaq (n zaman?) grmmidim. 3. Qoma: Sndn qabaq o danacaqd.

Qomalarn sinonimliyi
Bir-birini vz ed biln v eyni mnan bildirn qomalar sinonim qomalardr.

Trf, doru, sar: mktb trf, mktb doru, mktb sar vvl ,qabaq: drsdn vvl, drsdn qabaq Kimi, -tk: insan kimi, insantk Qdr, kimi, -dk, -can2: ev qdr, ev kimi, evdk, evcn

Qomalarn orfoqrafiyas Qomalar yazlna gr 3 cr olur: 1. Ayr yazlanlar: vvl, sonra, trf, kimi, baqa v s. 2. Bitiik yazlanlar: -can, -ca, -dk, -tk. 3. Bitiik v ayr yazlanlar: il (-la2)

BAA DN

BALAYICI Szlri v cmllri bir-birin balayan kmki nitq hisssin balayc deyilir. Sintaktik vzifsin gr balayclarn 2 nv vardr: 1. Tabesizlik balayclar 2. Tabelilik balayclar Tabesizlik balayclar hmcins zvlri v tabesiz mrkkb cmlnin trflrini balayr. Msln: li v Hseyn 9-cu sinifd oxuyurlar. Tabelilik balayclar tabeli mrkkb cmlni tkil edn sad cmllri bir-birin balayr. Msln: Mn bilirdim ki, Sabir burada deyil.

Tabesizlik balayclarnn mnaca nvlri 1. Birldirm balayclar: v, il(-la2) 2. Bldrm balayclar: ya, ya da, gah, gah da, istr, istrs d 3. Qarladrma balayclar: amma, ancaq, lakin, fqt, halbuki, is. 4. tirak balayclar: hm, hm d, hm d ki, htta, habel, o cmldn, da, d, hminin, ninki. 5.nkarlq balayclar: n, n d, n d ki. 6. Aydnladrma balayclar: yni, msln.

Tabelilik balayclarnn nvlri aadaklardr:

1. Sbb balayclar: nki, ona gr ki, onun n ki, ondan tr ki, buna gr d. mtahana ciddi hazrlamdm, buna gr d yksk qiymt aldm. 2. rt balayclar: gr, indi ki, hrgah, madam ki. gr buraya glmsydim, indi halm pis olard.

3. Gzt balayclar: hrnd, hrnd ki. Hrnd ki kobud hrkt etmidim, mllim mni balad.
4. Aydnladrma balayclar: ki, bel ki. Mllim inanrd ki, Arif verdiyi sz tutacaq.

BALAYICILARIN QURULUCA NVLR Balayclarn quruluca 3 nv vardr:

1. SAD BALAYICILAR 2. MRKKB BALAYICILAR 3. TRKB BALAYICILAR

Sad balayclar bir szdn ibart olur: gah, ki, il, hm, yni, gr, nki, da, d. Mrkkb balayclar iki v ya szn birlmsindn yaranr v bitiik yazlr: habel, hrgah, ninki, halbuki. Trkibi balayclar ayr yazlan szlrin birlmsindn ml glir: hm d, gah da, ya da, bel ki, indi ki.

BALAYICILARDA VERGLN LDLMS Amma, ancaq, lakin, nki, ona gr ki, yni balayclarndan vvl vergl qoyulur. O ayaa qalxd, lakin danmad. ki balaycsndan sonra vergl qoyulur. Mllim biz dedi ki, imtahan sabah olacaq. Cmld tkrar olunan ya, gah, hm, n, istr balayclarndan vvl ( birincisindn baqa) vergl qoyulur. Arif hm ilyir, hm d oxuyurdu. Cmld tkrar olunan da,d balayclarndan sonra (sonuncusundan baqa) vergl qoyulur. Mllim d, valideyn d agird n alr.
BAA DN

 D AT Szlrin v cmllrin tsir gcn artran kmki nitq hisssin dat deyilir. datlarn mna nvlri aadaklardr: 1. Qvvtlndirici datlar: n, lap, daha, ax, htta, ki, nec, n, artq, da, d, ha, dz Mn ki sn inanrdm. N gzl havadr. Oxu da. 2. Dqiqldirici datlar: el, mhz, sl El mn d onu deyirm. Mhz sn inanram. 3. Mhdudladrc datlar: yalnz, ancaq, tk, tkc, bir, birc Mn yalnz sn inanram. Onun burada olmasn tkc mn bilirdim.

4. Sual datlar: mgr, yni, bs, ki, -mi Mgr sn imtahana hazr deyilsn? Sabah biz glcksnmi? Bs sn burada yaamrdn? 5. mr datlar: bax, baxsana, gl, glsn, qoy, -sana2, ha, di Glsn mllimi burada gzlyk. Dslrini oxusana. Di gedk. Ev glsn. 6. Arzu datlar: ka, ka ki, tki, bar Ka mharib tez qurtara. Ka ki mn d burada thsil ala bilsydim. Tki sn deyn olsun. 7. Tsdiq v inkar datlar: h, bli, yox, xeyr, he Bli, mn bunu bilirm. Yox, bunu etmycksn.

DATLARIN OMONMLY OMONM DATLAR AAIDAKILARDIR: BAX, GL, QOY - (fel v dat) Fel- Kitaba bax. Buraya gl. Qlmi yer qoy. dat- Qoy dansnlar. Bax bundan sonra n ba verck. BR, OX - (say, dat) Say- Onun bir qlmi var. dat- Bir mn bax. NEC, N, EL - (vzlik, dat) vzlik- Sn nec drs oxuyursan? Arif n oxuyur? dat- Nec gzl havadr.

TK, ARTIQ - (sift, zrf, dat) Sift- Tk ldn ss xmaz. Zrf- Krp evd tk qalmd. dat- Tk sn inanram.

K, DA, ANCAQ, HTTA, N, YN - (balayc, dat)

Balayc- Arif dedi ki, sabah glck. dat- Sn ki bunu bilirdin. CA, TK- (qoma, dat) Qoma- Dryaca(drya qdr) al. dat- Krpc uaq
BAA DN

MODAL SZLR Danann ifad etdiyi fikr mnasibtini bildirn kmki nitq hisssin modal szlr deyilir. Modal szlrin mnaca nvlri aadaklardr. 1. minlik bildirn modal szlr: lbtt, szsz, bhsiz, bhsiz ki, dzdr, dorusu, dorudur, hqiqtn, hqiqtn d ubhsiz ki, biz torpaqlarmz geri qaytaracaq. 2. Gman, bh bildirn modal szlr: blk, blk d, deysn, grsn, grnr ki, olmaya, yoxsa, yqin ki, ehtimal ki Deysn, bu gn ya yaacaq. 3. Ntic bildirn modal szlr: nhayt, bellikl, demli, axr ki, demk, bir szl, mumiyytl, mxtsr, qrz. Nhayt, bizim gzldiyimiz an glib atd.

4. Sra v ardcllq bildirn modal szlr: birincisi, ikincisi, vvla. vvla, drs diqqtl qulaq asmalsan. 5. Fikrin mnbyini bildirn modal szlr: mnc, snc, bizc, fikrimc, fikrinizc, mn gr Mnc, biz imtahana ciddi hazrlarq. 6. Tssf bildirn modal szlr: tssf ki, heyif ki, fsus ki. Tssf ki, biz qalib gl bilmdik. 7. Bnztm v ya mqayis bildirn modal szlr: sanki, el bil, el bil ki, gya, gya ki Sanki, he ndn xbri yox idi.

Modal szlrin quruluca nvlri Modal szlr quruluca sad v trkibi olur. Sad modal szlr bir szdn ibart olur: blk, grsn, birincisi, lbtt v s. Trkibi modal szlr ayr yazlanlardr: lbtt ki, el bil ki, blk d, nhayt ki, dorudan da v s. Modal szlrin orfoqrafiyas Modal szlr cmlnin vvlind glrs, ondan sonra, ortada glrs, hr iki trfdn, axrda glrs, ondan vvl vergl iarsi ilnir. Deysn, buraya bir daha glmyck. Buraya, deysn, bir daha glmyck. Buraya bir daha glmyck, deysn.
BAA DN

NDA Danann hiss v hycann bildirn sas nitq hisssin nida deyilir. Nidann mna nvlri aadaklardr: 1. Sevinc, heyranlq bildirnlr: bh-bh, ay canay can, ura, of, paho, oxqay. 2. Kdr, narahatlq, qorxu bildirnlr: ay aman, ah, vay-vay, ox, uf, ay dad. 3. ar bildirnlr: ey, ay, ya, hey, a 4. Tccb bildirnlr: ah, vay, a, by 5. Nifrt, ikrah bildirnlr: tfu, xa-xa-xa, xox, bah

NDALARIN ORFOQRAFYASI Nidalar cmlnin vvlind gldikd ondan sonra, ortada gldikd hr iki trfdn, axrda gldikd ondan vvl vergl qoyulur. Ah, mn niy bunu etdim?! Bu gn, ah, n gzl hava var! Yaz gldi, bh, bh, bh!

BAA DN

TESTLR
1.Kmki nitq hisslri haqqnda verilmi fikirlrin biri shvdir. a) Leksik mnaya malik olur. b) Ayrlqda cml zv kimi iln bilmir. c) He bir suala cavab vermir. d) Kmki nitq hisslrin qoma,balayc,dat,modal szlr v nida daxildir. 2. Qosma haqqnda verilmi fikirlrdn biri shvdir. a) Adlq,yiylik,ynluk,xlq hallarnda ilnir. b) Szlr qoularaq myyn mna alar ifad edir. c) Bnztm,istiqamt,qarladrma, arzu mnalar var. d) n v tr sbb-mqsd mnasnda ildilir.

3. Aadak datlardan hanslar digr nitq hisssi yerind d ilnir? 1-nec; 2-mhz; 3-bir; 4-ax; 5-ancaq; 6-ka; 7-bar; 8-qoy; 9-mgr; a) 2,3,6,9; c) 3,4,7,9; b) 1,3,5,8; d) 1,5,6,9 4. Szlr, cml zvlri v ya cmllr arasnda laq yaradan kmki nitq hisssi hansdr? a) qoma; c) nida; b) balayc; d) dat;

5. Hans crddki datlar dzgn deyildir? a) Qvvtlndirici- ax,n,lap,artq,ha,ki,da,d; b) mr- di,qoy,bax,grn,glin,glsn,ha; c) Sual- mgr,yni,bs,m4 d) Mhdudladrc- yalnz,tkc,tk,el,sl,tki. 6. Aadaklardan hanslar tabelilik balayclarn mna nvn aiddir. 1-Sbb; 2-nkarlq; 3-tirak; 4-rt; 5-Gzt; 6-Bldrm; 7-Qarladrma; 8-Birldirm; a) 1,3,5 c) 1,4,5 b) 3,6,8 d) 2,7,8

7. Hans crgdki balayclar dzgn deyil? a) Bldrm-ya,ya da ki,gah,gah da,istr,istrs; b) rt- hrgah,madam,indi ki,bir halda ki; c) tirak-htta,hminin,hrnd,msln; d) Qarladrma-amma,ancaq,lakin; 8. Aadak qomalardan hanslar digr nitq hisslri yerind d ilnir? 1-sonra; 2-tr; 3-qeyri; 4-sar; 5 -tk; 6-zg; 7-doru; 8-n; a) 1,2,7,8; c) 1,4,5,7; b) 3,4,6,8; d) 2,5,6,8;

9. Szlrin v cmllrin tsir gcn artran kmki nitq hisssi hansdr? a) qoma; c) balayc; b) dat; d) modal szlr; 10. Balayclar hans mnalarna gr iki yer blnr? a) morfoloji; c) sintaktik; b) fonetik; d) leksik; 11. Ynlk halda ilnn qomalar hans crgd dzgn verilmidir. a) vvl, savay, bri, tr, zg. b) Qar, doru, qdr, kimi, -dk. c) n, -tk, il, qdr, kimi. d) tr, kimi, baqa,-cn

12. Kmki nitq hisslrindn hans szlr qoularaq cml zv ola bilr? A) dat B) qoma C) nida D) he biri 13. Tabelilik balayclar hans crgddir? A) nki, gr, hrnd ki B) amma, ancaq, ya C) ya, ya da, yaxud D) yni, yni ki, msln

14. Hans crgdki balayclar dzgn deyil? A) Bldrm - ya, ya da ki, gah, gah da, istr, istrs; B) rt - hrgah, madam, indi ki, bir halda ki; C) tirak - htta, hminin, hrnd, msln; D) Qarladrma - amma, ancaq, lakin; 15. Aadaklardan biri hm balayc, hm d leksik kilidir. A) v B) n C) ki D) ya 16. Tabelilik balayclarnn crgsini myynldirin. A) yni, yni ki B) n, n d ki C) istr, istrs d D) nki, indi ki

17. Crglrdn biri quruluca sad balayclardan ibartdir. A) da, d, hm d B) halbuki, hrgah, habel C) v yaxud, istrs d, htta D) ki, nki, hrnd 18. Hans cmld inkarlq balaycs ilnmidir? A) N var, n olub, ndndir rngin solub? B) El et ki, n i yansin, n kabab. C) N xbr var, Mdi? D) N yaman mkl dd iim, Allah!

19. l (-la2) hans cmld qomadr? A) mim drin ehtimalla mn yaxnlad. B) Snc, bu pendir ndn ml glib? C) Atanla mn shr ova gedcyik. D) tl dost ol, oma yer qoyma. 20. Ancaq sz hans cmld dat kimi ilnmidir? A.Mn d ox aldm, ancaq qlb Azrin oldu. B.nsan! O, Mqdds bir kainatdr, o saf qlbi pozan ancaq hyatdr. C.Mn diqqtl qulaq asr, ancaq zif cavab verir. D.Gnclikd imkanlar ox olmudu, ancaq istifad etmmidi.
BAA DN