SLM MEDENYET TARH

diyanet ileri bakanl yaynlar

PROF. DR. W. BARTHOLD

SLM

MEDENYET TARH

PROF. DR. M. FUAD KPRL

Tarafndan BALAN GIla ZA H vc D Z E L T M E L E R Ksm lve Edilmitir.

Geni; zah, Dzeltme ve lvelerle A L T I N C I B A S I M

AR1SAN M atbaaclk * 29 70 39 - 29 05 54 - ANKARA

 N D E K L E R
I.

B A L A N G I
Prof. Dr. M . FUAD K P R L (S. X I I I - X X I V ) slm tarihi ve bunun O rtaza m an T rk tarihi iin ehem m iyeti (S. X I I I ) . M slm an kavim lerin messeseler tarihini m ukayeseli tarzd a tedkik lzum u (S. X I V ) . M em leketim izde slm tarihine ve m edeniyetine it neredilmi eserler ve m hiyetleri (. X I V ) . Bugnn artlan ne trl bir tarih ihtiyac d u yu ru yo r (S. X V ) . Bu husustaki G a r b eserlerine um u m bir bak (S. X V ) . i tim i tarih tedkiklerinin noksan (S. X V ) . Bartholdn slm Medeniyeti Tarihi ve m uh telif tercem eleri (S. X V I ) . T ercem eye yaplan ilvelerin sebebleri ve m hiyeti (S. X V I I ) . G a rb ta Islm tedkikleri ve bu husustaki terkibi eserlerin m hiyeti (S. X V I I I ) . Bartholdn eserinin bun larla mukayesesi (S. X I X ) . T rk ler in Islm m edeniyetindeki rolleri ve bizde tarihin rom an tik telkkisi (S. X X I I ) . Bu husustaki dncelerim (S. X X I I I ) .

SLM MEDENYET TRH

Prof. Dr. W. B A R T H O LD (S- 3 -

78)

G R (S. 3 - 7 )
slm yahut Arap medeniyetinin tarifi (S. 3). ark ve Uzak-ark hakknda fikirler (S. 3 -5 ). Yakn-ark ve onun cihan mnasebetlerindeki rol (S. 6). Kavimler arasndaki mnasebetlerin meden ilerleyie tesiri (S. 6 -7 ).

VI

NDEKLER
BRN C B L M (S. 9-19)

H IR S T Y A N A R K ve B U N U N S L M N E H E M M Y E T
Hristiyanlk ve onun k i medeniyetle mnasebeti (S. 9-11). ark Roma m paratorluu ve Ssnler ran (S. 11-12). Arap fitht ve bunun Hris tiyan lemi zerindeki tesirleri (S. 12-13). slmiyet ve Hristiyanlar (S. 14-15). Yunan felsefesinin lslmlar arasna girmesi (S. 14-15). ubiyye hareketi (S. 15). ark Hristiyanlar'nm medeniyete gerileyii (S. 16). ark Hristiyanlarnm meden ve itimi vazyetleri (S. 16-17). Mslmaalarn elinden kan Hristiyan memleketleri (S. 17-18). ark Hristiyanlan ve Avrupa (S. 18). M ill cereyan (S. 18-19) K N C B L M (S. 21-28)

H A L F E L K ve B U N U N S L M N E H E M M Y E T
Arap ftht (S. 21-22). slm dininin ve Arapann yaylmas (S. 22-23). Yeni kurulan slm ehirleri ve ehir hayat (S. 23-24). Iran ve Trkistanda ehir hayat (S. 24-25). Bizans ve ran meden tehirlerinin devam (S. 25-27). Meden hayatn Kfe ve Basrada toplan (S. 27). slm ilimlerinin balangc (S. 27-28). N C B L M (S. 29-41)

B A D D ve A R A P M E D E N Y E T N N SO N R A K T E R A K K S
Baddm kuruluu (S. 29). dre tekilt: Dvnlar; byk memurlar ve maalar (S. 30). lm hayat ve tercme faliyeti (S. 30-32). IX -X . asrda slm ilminin inkif ve byk limler, slm lkeleri arasndaki ilmi mnsebetler (S. 32-33). slm corafyas (S. 33-34). Fikir seviyesinin ykselii ve bunun trl neticeleri (S. 34). Samarr ehrinin kuruluu (S. 35). Vergiler (S. 35-36). Toprak meselesi (S. 36). Iran ve Trkistanda itimi deiiklikler (S. 36). Abbs Devletinin klmesi (S. 36-37). Ftmler ve Msrda slm medeniyeti (S. 37*39). bn Haldun ve nazariyeleri (S. 39-40). Badd Halfeliinin sonu (S. 40-41). D R D N C B L M (S.43-60)

R A N M E D E N Y E T ve B A K A SLM M E M L E K E T L E R N E T E S R (S. 43-60)

Arap istilsnn randaki tesirleri (S. 43-44). Iran milliyetiliinin tekrar do uu (S. 44). randa 'liin yaylmas ve toprak meselesi (S. 44-45). randa ehir hayat ve sfahan (S. 45). itimi snflar ve itimi m cadeleler, ilim adamlarnn vazyeti (S. 45-46). Yeni Faris ve onunla ya-

NDEKLER

V II

nlafi ilk fiirler (S. 46-47). lranl Mslman slleleri: Thirler, Smnler (S. 47). Farsann resmi dil oluu; ilk jirler: Rdak! ve Dakik! (S. 47-48). Bveyh sllesi (S. 48-49). Gazneliler, aJmme ve Firdevst (S. 49-50). arki randa edeb! inkiaf (S. 50-51). Garbi randa lm inkiaf: bn Sn, Birnf (S. 51-54). randa yeni ehir tipi ve mimride inkiaf (S. 54-55). Seluklular devrinde medeni ilerileyiler ve Snniliin stn gelii (Si 55*56)* Ism'iller ve Btn! propagandas (S. 56-57). Mezhep mcadeleleri, snf kavgalar ve rigitmalisme (S. 57-58). ehir hayatnn inkif, ticr! faliyet ve ticret yollan (S. 58-59). Mslman olmayan memleketlerle ticret mnasebetleri (S. 59-60). BENC B L M (S. 61-72)

M O O L F T H T I N I N R A N M E D E N Y E T N E T E S R
IsUmlar ve Moollar, Mool istils, randa Salguriler ve Muzafferler (S. 6-6a). Mool istils baklanda yanl fikirler, bu istilnn medeni faydalan: Siysi istikrar, ehir hayatnn inkiaf (S. 62-63). Uzak ve Yalun-ark arasnda ticr! ve medeni mnasebetlerin artmas (S. 63). Moollar ve Avrupallar (S. 63-64). lmi faliyet, Rald-al Din ve Umumi Trih i (S. 64). ran medeni tesirinin genilemesi (S. 64-65). Trk dil ve edebiyatnn eski ve yeni inkif: Trkistan, ran ve Anadoluda Trk edebiyat (S. 65-66). slm lkelerindeki Moollar ve bunlarn trklemesi (S. 66). Trklerin milli duygularnn kuvvetlenmesi (S. 66-67). Ouznme, Seyyid Battal roman, Dede Korkut hikyeleri (S. 66-67). Anadoluda Trk medeniyeti (S. 67-68). Trkistanda Trk edebiyat (S. 68). X IV . X V . asrda Trkistanda meden! ilerileyi : Timur ve ocuklan (S. 68-69). Kanallar ve binalar (S. 69). Ulu Bey ve Semerkand (S. 69-70). Hseyin Baykara ve Herat (S. 70). Tuluk Timur (S. 71). Timur devrinde Trke ve Farsa (S. 71). Nevi ve Bbr ah (S. 71-72). A L T IN C I B L M (S. 73-78)

XV. ASIRDAN SONRA MSLMAN DNYASI

Siysi ve askeri muvaffakiyetler (S. 73). Islmlarn medeni stnl kaybetme lerinin balangc ve Avrupann ilerileyii (S. 73). Barut ve ateli silhlar, Hind deniz yolunun bulunmas (S. 74). Osmanllarda denizcilik ve donanma (S. 74). Matbaaclk (S. 74-75). Teknik vstalar ve terakk (S. 75). Avrupann sttnl, slm dnyasnda tedrici gerileme (S. 75). Osmanllar ve Osmanl medeniyeti: Mimr Sinan, Ktib elebi, Evliy elebi (S. 75-76). ran veh Abbs devri (S. 76). Hindistanda Byk Moollar (S. 76). Trkistanda z bekier: Ticretin ve ehir hayatnn gerikyii, sulama ve ziraat ileri (S. 76-77). Osmanl mparatorluunun din! ve itim! siyseti (S. 77). Hindistanda Byk Mool mparatorluu (S. 78). ngiliz ve Rus mstemlekecilii (S. 78).

V III

N D EK LER

ZAHLAR ve DZELTMELER
(s. 79-24 6)
Prof. D r. M . Fuad K P R L Not Numaras 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. la. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. 21. 22. 23. 24. 25. 26. 27. 28. 29. 30. 31. 32. 33343536. 37Hind-Avrupa T b i r i ............................................................................... Bardesane .......................... ...................................... ................................ Melik Tbiri .......................................................................................... Ssn Medeniyeti T esiri ...................................................................... Mezdek (Mazdak) ................................................................................ Kelle ve Dimne (Kalagh-u Dam nagh)................................................. Maniheizm ve Trkler .............................................. .......................... Heraklius ve Ssnler ............................................................................ Uydurma Vesikalar................................................................................. u'biyye Meselesi ............................................................................... Grcler ve Ermenilerde Trk Tes ir i.................................................. ark Hristiyanlannn Gerilii ............................................................. ark Hristiyanlan ve slm T es ir i....................................................... Ermeniler ve katoliklik.................................................................... ....... Mslmanlar Arasnda Milliyetilik .................................................... slmiyetin Yaylmas ve Cizyt ........................................................... Arap Ordugh-ehirleri .................................................. ....................... dare Tekiltnda ran ve Bizans T esirleri: D vnlar........................ slm Paralan ......................................................................................... Abbs Devrinde Muhtelif T e sirlerin Kaynamas ............................. Emevlerle Abbsler Arasndaki Farklar ........................................... slm limler: Tefsr, Hads, Fkh, Felsefe ve Kelm, Trih ve Corafya. Badd Trihine D a ir ................................_............................................ Abbs Saraylar ......... ........................................................................ Garpda Pamuk ve lslmlar Tarafndan Getirilen Dier Toprak Mahslleri .............................................................................................. slm Corafyaclar ............................................................................... slm Sanatnda Trk Unsurlar ........................................................ Abbs Saraylannm Taklit Edilmesi .................................................... Vergi ve Toprak Meselesi .................................................................... Ftmler .................................................................................................. Ism'liyye................................................................................................ Kahirede Dr-al Hikma.......................................................................... lbn Haldn ............................................................................................ Endls Emevleri ve Abbslerin Sonu .............................................. Ssn Hnednnn hreti.................................................................. Gazneliler Devrinde A rapa.................................................................. 'lliin Mhiyeti ................................................................................. Sayfa 81 81 83 83 85 85 86 93 97 98 102 102 103 103 103 04 108 114 127 128 129 142 157 158 161 162 165 165 166 167 168 169 169 171 172 172 173

NDEKLER

IX

38. 39. 40. 4 1. 4 2. 43. 44. 4 5. 4 6. 47. 48. 49. 50. 51. 52. 53. 54 . 55. 56. 57. 58. 59. 60. 6 1. 6 2. 63. 64. 65. 6 6. 67. 68. 69. 70. 71. 72 . 73 . 74 . 75. 76. 77. 78. 79. 80. 8 1.

lk A srlarda ran da D in i ve Siysi K y a m la r ........................................... 174 H kim iyet Senbollerinde R en k ............................................................................. 174 M azd ek M ezh eb i Propagandas .......................................................................... ...175 Y e n i Farsad a lk iirler ........................................................................................ 175 Trih-i Bayh a k ...................................................... .......................................................... 175 Sm n iler D e v rinde Farsa ........................................................ ...........................176 R d a k nin i i r l e r i ..................................................................................................... ...177 D akik nin Z e rd tl ................................................................................. ..............177 ran D estan v e Firdevs ........................................................................................ ...* 77 H alk H ikyelerinde bn-i S n ................................................................................178 B lr n i..................................................................................................................................178 lim T rih in d e Blrni ................................................................................................1 79 Sencerin m m ili i M eselesi ............................................................................... ... 179 N izam -al M lk ve Syset-nme............................................................................... ...180 E n ver ve N iz m .........................................................................................................180 ..................................... .. !8 Ism'illerin Sonu ............................................ " Seluklulardan Sonra ran d a tim i M cadeleler .....................................181 M o o l stilsn K olaylatran m iller ................................................................ 182 M ool stilsna D ir T e d k ik le r .......................................................................... ... 182 Salgurlar ........................................... ........................................... t ............................ ... 182 S a 'd i ve H f z .............................................................................................................. ...183 M o o l stilsnn H ak ik i M h iy eti ................................................................. ... 184 M ool Istilsm dan K a la n K a v m iz le r .............................................................. 184 M oollar D e vrinde T ic r in kiaflar .................................................................. 184 M oollar ve D eniz Y o lla r ...................................................................................... 184 M ool T rih isi R ald-al D i n .................................................................................. 185 A ltn -ordud a T rk E d eb iyat ................................................................................ 185 Kuladgu Bilig ..................................................................................................... ............185 slm M eden iyeti ve Y e n i K ym etler ............................................................... ... 186 A hm ed Y esev ............................................................................................................ ... 186 Y e n i T edkiklerin N eticeleri .................................................................................... 199 M oollarn T r k le m e s i.......................................................................................... ... 199 M o o l E debiyat ........................................... .......................... .....................................200 Y azco lu Seluk-nmes i ............................................................................................. 200 Dede Korkut H ikyeleri............................................. ................................................. ....200 Battal G az M enkabeleri ............................................................................................206 Dede Korkut T e d k ik le r i.............................................................................................. ....212 A n ad o lu da T asavvu f! T rk i i r i ............................................................................213 A n ad o lu da D evlet D ili T rke .......................................................................... ....213 A n ad o lu da E d eb D il T rk e .................................. ............................................. 213 A n ad o lu da T rk S a n 'a t i ............................................................................................214 H irezm ahlar M eden iyeti ........................................................................ ...............215 Trkistanda T rk E deb D ili ............................................................... .................215 T im u r Devri M e d e n iy e t i............................................................................................215

N D EK LER

82. U lu Bey v e A l K u u .......................................................................................... ....216 83. H eratta F ikir ve S a n 'a t n k i a f ........................................................................ ....216 84. A l- r N e v ...................................................................................................................217 85. Bbiir ah ................................................................................................................... ....221 86. Sade D il ............................................................................................................................ 222 87. X V . - X V I . A srda slm D nyasnda T rk H kim iyeti ......................... ....223 88. O sm an llarn A sker T ek n ik stn l ............................................................. 224 89. D eniz Y ollarn n Ehem m iyeti .................................................................................224 90. Islm D enizcilii ............................................................................................................225 9 1 . H in d D eniz Y o lu i in M cadeleler ......................................................................226 92. K erv an Y o l l a r ............................................................................................................ ....232 93. T rk iy e de M atb aaclk .......................................................................................... ....233 94. D H erbalotnun Ansiklopedisi ............................................................................... ....233 95. O sm anl S a n 'a ti ....................................................................................................... ....233 96. K tib eleb ............................................................................................................ ....234 9 7. E vliy eleb .............................................................................................................. ....235 98. h A bbs- Safev . . , .................................................................................................236 99. H indistanda Bbrller ............................................................................................237 100. in T rkistan S a n 'ati ............................................................................................238 10 1. O sm anl im p aratorlu u H akknda Y a n l F ikirler .................................... ....238 102. Bartholdn Y anl Fikirleri ............................................................................... ....245 103. O sm anl-Safev M cadelesi ................................................................................. ....245 104. R h n Snflarn Taassubu .................................................................................246 105. Bbrllerde D in Tesm h ............................................................................. ....246 106. M stem lekecilik M d a fii lim ler ...................................................................... ....246 U M U M N D E K S ...................................................................................... ..........................247

LVELER

( S. 275-36 7 )

P ro f. D r. M . F u a d K P R L Islm Hukuku : I. G oldziher ........................................................................................ ....277 slm H u k u k u : I. U m u m M l h a z a la r . II . R om a-B izan s T e siri. III. T alm d H ukuku T e siri. IV . Ssn T e siri. V . H u kuk H ayatta kilik. - V I . D evletin Teri* ve K a z F a liy e t i. V l l . M ezheplerin C o raf Yayl. V I I I . Y a b an c H u kuklar zerin d ek i T e s irle r. IX . A d l slhat ve nklblar. - X . N etce. B ib liy o g ra fy a ............. ... 291 l rk -tslm D evletlerinde Resm Posta ve Istihbrt T ekilt : B e rd .............321 Kski T rk lerdo K ah ram an lk H a yat ve A n 'an eleri : A lp , A lp la r D evri. 341 1952de stanbulda T oplan an X X I I . M sterklar K o n g n s inin Al N u t k u ............................................................................................................................ ....353 t^lcnn Medeniyeti T rih i: YV. Barthlod-Fuad K p r ' , slm 1 Medeniyeti Trihi (Bibliyografya M akalesi): A bdlhak A dn an A d v a r .................................359

BALANGI

BALANGI
I.

JL rk

tarihinin ok g e n i bir devri, Trklerin slml kabl

etmelerinden Tanzimat'a kadar b in y l l k bir devre, slm Tarihi denilen umum ereve iine dahildir. T r k le r , slm mmeti cmisna girerek, slm Medeniyeti adn verdiimiz byk kltr dairesinin inkiafna Arablar, Iranllar vesair mslman unsurlarla beraber bin yldan fazla almlar, muhtelif Islm shalannda asker aristokrasiye mstenit devletler kurmular ve byk S e l u k I m p a r a t o r lu u nun kuruluundan balayarak son asra kadar, Islm dnyasnn h e g e m o n y a s n ellerinde tutmulardr, ite bu bakmdan, dnyann ve bilhassa slm Dnyas n m mukaddert ze rinde byk ve devaml bir tesir yapm olan T r k le r in tarihini bilmeden slm tarihini anlamak mmkn olamyaca nasl tabi ise, Islm tarihi erevesi iine sokmadan Ortazaman Trk Tarihi'ni anlamak mmkn olamyaca da o kadar tabidir. Hibir m ill tarihin , umm tarih erevesi iindeki t a b i mevkiine sokulmadan tedkkine imkn olmad, bugn artk bir mt e r i fedir. Mill terbiye bakmndan hiz olduu ve daima olaca byk ehemmiyet bir tarafa braklrsa, l m b a k md a n , her m ill tarih'm kymeti, yalnz umm tarih erevesi iindeki madd ve mnev tesirlerinin b y k l ve d e v a m l l ile llmektedir; fakat, bu derece terkib ( synthetique) bir umm tarih telkkysine kadar gitmesek bile, uras muhakkaktr ki, her milletin tarihini, me n s u p o l d u u kltr erevesi veya ereveleri iinde tedkik etmek bir zarrettir. ite bu bakmdan tarihlerinin bin yllk bir devresini Y a k n a r k slm kltr dairesi iinde geiren T r k l e r iin, yaratmak hususunda kendilerinin de b y k rol l eri olan bu kltr lykyle tedkik etmek,

XIV

BALANGI

yalnz l m deil, mi l l bir mecbriyettir. Fikir ve sanat tarihi, hukuk tarihi, din tarihi, bir kelime ile itimi tarihi1 b t n bein l eri iin, bu mecbriyet daima kendini gsterir. Mesel mslman Trklerin hukuk tarihini tedkik etmek iin nazar ve sistemadk slm hukuku n\ bilmek zarr olduu gibi, mmasil hukuk messeselerin Ar. blar ve Iranllardaki tarih tekmln anlamak da zarrdir; bu aretle, ayn kltr dairesi iindeki milletin hukuk tekmln mukayeseli bir tarzda anlamadan, bunlardan y a l n z b i r i n i n hukuk tarihini kavramak imkn olmad kendiliinden meydana kar. slm kltr dairesindeki millederden hepsinin ayr bir mzsi, slmdan nceye it huss a n anel eri , coraf muhitin ve yerli medeniyederden gelen hususiyetlerin dourduu ayr b ir d e h l a r olmakla beraber, ayn kltr dairesine mensup ve ok defa mterek bir trihe mlik,, olmaktan ileri gelen umm ve m t e r e k birtakm karakterleri de vardr. te btn bu sebeplerden dolay, s l m t ar i hi ni ve s l m k l t r n hi olmazsa umm hatlariyle renmek, milltarih terbiyesi almak lzumunu duyan T r k m n e v v e r l e r i iin byk bir ihtiyatr. Memleketimizde imdiye kadar bu mevza it neredi len en son eserlerin, hatt bunlardan en iyilerinin bile bu i ht i y a c k a r l a y a m y a c a n sylersek, hayret edilmesin : Ci r c I Z a y d n n Trkeye muvaffakiyetle tercme edilen be byk cildlik Medeniyet-i-lslmiyye Tarihi, sonra S e y y i d E m r A l i nin iki cildlik Tarih-i-lslm , okuyanlara birok d a n k ve i ns i c a ms z ml ma t verebilir; lkin, bzan h i k y e c i bi r tarih, yahut bir medhiye (apologie) mhiyetinde olan bu yzlerce sahifelik eserlerden, s l m m e d e n i y e t i n i n dnya tarihi kadrosu iindeki h a k y k mevkiini ve t e k m l n renmek, mmkn deildir. X X . asr fikr terbiyesi caplarma gre hazrlanm, mzyi b u g n k gr l er e uygun bir tecesssle anlamak ihtiyacn duymu bir kafa iin, a r k z ih n i y e t i y l e yazlm bu gibi eserler hem y or uc u, hem de ok az faydaldr. Asrlarca srm bir tarih tekml n safhalarn u m m ve b r i z hatlariyle grebilmek iin, lzumsuz t e f e r r a t a boulmyacak ve fakat umm levha'nm akln ve doruluunu da bozmyacak kadar y k s e k t e n bakmak lzmdr. Ancak, bunu yapa bilmek iin, tarihinin, btn o teferrat bilmekle beraber, tl vkalar esas mahiyette olanlardan, daha teknik bir tbir ile r i z

BALANGI

XV

( a c c id e n te l) 'y i d i m ( i n s t i t u t i o n e l ) 'd e n ayrdedebilmesi lzm dr. Daha dorusu, salam bir tarih teknikine mlik olmakla beraber, bunun fevkinde olarak tima realite'nin biribirine bal muhtelif cephelerini anlamaa yarayacak muhtelif bilgilere (discipline) de sahip olmas zarrdir. Gerek vkalan ayrmak hussundaki tahlil hazrlkta, gerek onlarn zah ve terkibiyle tarih in vcude getir mekte, tarihinin anlay ve grleri, birinci derecede messir olur, ite bundan dolay, h er d e v r i n tarihisi, o devirde dimalar ilk p l n d a igal eden meselelere k y m e t v e r m e k ve onlarn mzdeki tezhrlerini tesbit ve zah etmek mecburiyetinde kalr. Mesel bugn, yeryznde, dnebilen insanlar, her eyden evvel ktisdi ve itimi meselelerle megl olduklar iin, bugnk tarihiler de bu meselelerin m z d e ki kklerini, tezhrlerini aratrmaya al yorlar; nk, bugnn ihtiyalarna ve meselelerine gre hazrlan m bir kafa, mznin herhangibir devrini renmek istedii zaman, mracaat ettii tarih kitabnda da o meselelerin gemiteki tezhr lerini aryor. Mtehasss olmyan ve sadece umum kltrn tamam lamak istiyen okuyucuya, bu hususta hak vermek lzmdr. Tari hin herhangibir shasmdaki mtehassslar, mtebahhirleri, limleri alkadar edebilecek yksek i ht i sas es e r l e r i y l e, mnevver snfn ihtiyacn karlayacak u m m m h i y e t t e eserler, elbette biribirinden epeyce f ar kl olmaldr. te s l m t a r i h i ve m e d e n i y e t i hakknda yukarda zikretti imiz eserler, yahut onlara benzer dier ark, hatt bz G a r p eserleri, bugnk Trk mnevverlerinin bu husustaki ihtiyacn tatmin edecek mahiyette deildir. Onlar yazanlardan bzlar, mesel C. Z ay d n, geni mlmata sahip, mtebahhir bir melliftir; byk eserinde, slm tarihiyle uraanlar, hatt mtehassslar iin ok faydal -malmat da bulunabilir. Lkin, tarihin tahlil mhiyetteki i p t i d almalarn,, yapabilmek iin lzm gelen t ekni k h a z r lktan bile mahrum olan bu gibi adamlardan, bugn deil, hatt dnn ihtiyalarm karlayabilecek terkb eserler beklenemez. Esa sen unu tiraf etmek mecburiyetindeyiz ki, Tanzim at'tanber A v r u p a m e d e n i y e t i dairesine girdiimizi iddia ettiimiz hlde, bizde ve ilve edelim, ne de dier slm memleketlerinde yakn zamanlara kadar bugnk mnasiyle bir tarihi yetimemitir. Bir asrdanberi a r k ta, tarih mlmat itibariyle geni ve salam bilgili, ihtal

XVI

BALANGI

insanlarn yetimi olmas, bu hazin hakykati rtemez. Maamfih, slm filolojileriyle uraan Garp msterklar arasnda da bu gnk mnasiyle t a r i h i zihniyetine mlik adamlarn ok ndir olduunu da sylemekten ekinmiyelim. te bundan dolaydr ki bugn s l m t ar i hi ve Ortazaman T r k t ar i hi hakkndaki tedkikler, bilhassa tima tarih tedkikleri, henz o k geri bulunuyor. I. Cihan Harbinden sonra, umm bir ihtiya tesiriyle Avrupada mebzl srette kan Umm Tarih serilerinde T r k ve s l m tarihine ait yazlan bahislerin, bilhassa itimi tarihe it meselelerde dier bahislerle mukayese edilince nekadar s nk ve s a t h olduu derhl gze arpyor. Bunlar arasnda, zerine yklenen ii yapamyacak zayf muharrirler tarafndan yazlanlar bir tarafa brakalm; lkin G. M ar ais, G. D e m o m b y n e s gibi cidden kymetli ve tarihi kafasna sahip,, limler tarafndan yazlan ksmlarda bile gze arpan bu eksiklik, hi phe yok ki, bu mevzularn henz kfi derecede i l e nme mi olmasndan ileri gelmektedir.

II.

Bundan on-oniki sene evvel stanbul niversitesinde Trk Ede biyat Tarihi okuttuum srada, talebemin, slm medeniyetinin u m m t e k m l hakknda salam fikirler verecek, onlarn tarih g rlerini geniletecek, bu husustaki dank ve mphem bilgilerini m u a y y e n k a d r o l a r iine toplyacak, kk fakat t e r k b bir kitaba muhta olduklarn iddetle hissetmitim. Hlbuki bu trl kitaplar, ancak b y k mt e h a s s s l a r tarafndan yazld takdirde faydaldr; ok geni bilgiye, uzun yllarn tecrbesine dayanmayan gen ve acem melliflerin bu tarzda eserleri, okuyucular yanl, acele hkmlere sevketmek ve tarih realite'yi tahrif etmek gibi b y k t e hl i ke l e r dourabilir. te o zaman, yalnz filolog deil, ayn za manda byk bir tarihi olan rahmetli dostum Prof . B a r t h o l d n bu eseri imdadma yetiti; 1918de Rusa olarak kan bu gzel eser, 1922de Kazan'da C e m a l V e l i d tarafndan Tatarcaya tercme edilerek baslm olduu gibi, 1927de G z Y n u s tarafndan zbekeye tercme edilerek bastrlmt. u son yllarda Ankarada

BALANGI

X VII

Dil ve Tarih-Corafya Fakltesinde Ortalaman Tarihi krssn der uhte ettikten sonra, bilhassa t ar i h t a l e be s i iin de bu ihtiyala rn, belki daha kuvvetle, kendini hissettirdiini grdm v e B a r t h o l d n eserini tekrar, talebemden A h a d U r a l a Tatarcasndan tercme ettirdim; fakat bu kadar b y k bi r i h t i y a c karlayan bu gzel eserin istifadesini dar bir muhite inhisar ettirmek, yazkt. Yalnz niversite ve yksek mektepler talebesi deil, hangi meslee mensup olursa olsun, beer ve m ill kltrn tamamlamak isteyen her Trk o k u y u c u s u bundan faydalanabilirdi. ite bu maksatla, bu tercmeyi Tatarca ve zbeke tercmelerle dikkatle karlatrarak onlardaki bz byk hatlar da dzeltmek ve ayrca S h a h i d S u h r a v v a r d tarafndan sadece bir iki ehem miyetsiz hiye ve mellifin hayat ve eserlerine it basit birka sahife ilvesiyle yaplan ngilizce tercmesiyle (V. B a r t o l d , Mussulman

Culture, University of Calcutta 1934) de mukabele etmek suretiyle

bu eseri vcude getirdim; fakat, muhtelif dncelerle, bu kadarla iktifa etmek istemedim : Bir defa, eser 1918de yazlm olduu cihetle o z a m a n d a n b e r i slm tarihi ve kltr hakknda yaplm birok mhim tedkiklerin n e t i c e l e r i n d e n istifade edilmemiti. Sonra, daha ziyade r a n ve O r t a A s y a tarihinin byk mtehasss olan mellif, kendi ihtissnn h a r i c i n d e k i b i r t a k m meselelerde h a t l a r a dm, eskidenberi srp gelen birok yanllklar, ac el e h k m l e r i tekrarlamt. te bunlar dzeltmek ve tamam lamak iin, z a h l a r ve D z e l t m e l e r ismi altnda esere i k i n c i bi r k s m ilvesine mecbr oldum. Bunu yaparken, her eyden ok, yksek ilim messeselerimizdeki tarih talebesinin ihtiyacn gznnde bulundurdum : Bahsettiim her mhim mesele hakknda nerelerde mlmat bulunabileceini, daha dorusu nerelerde toplu

bibliyografya!ya tesadf edilebileceini ve bu mracaat edilecek eser lerin mahiyet ve kymetini ok ksa, f a k a t t e n k i y d bir ekilde gsterdim; onlarda dzeltilmesi cabeden y a n l l k l a r ve bibliyo grafyalarnda ilvesi zarr e k s i kl i kl e r varsa, onlar da en muhtasar ekilde syledim. Bu sretle zahlar ve Dzeltmeler ksm, slm mede niyeti tarihine it birok meseleleri derinletirmek isteyenlere, doru bir vehe (oriertation) verecek bir y a r d m c k i t a p mahiyetini aldj. Yine birok noktalarda, kendi eski te d k i k l e r i m d e dzeltil mesi lzm gelen cihetleri iaret ettiim gibi, henz zerinde ilen

X V III

BALANGI
fakat

memi bz byk problem'leri de tebrz ettirmee altm;

olduka uzun ve yorucu almalarn mahsl olduu, ancak bu cins mesade bulunanlar tarafndan anlalabilecek olan bu ilveler syesinde, kitap, sdece, her mesleke mensup m n e v v e r ve m t e f e kk i r l e r e slm Medeniyeti Tarihi hakknda u m m m l m a t verecek bir eser olmakla kalmad; T r k ve s l m t a r i h i nin muhtelif belerinde almak isteyenlere yol gsterebilecek bir orientatior kitab ekline de girdi. Edebiyat Fakltelerimizde tarih tah siliyle megl olan gen tarihilerimiz iin, gerek B a r t h o l d gibi byk bir tarihi tarafndan yazlan t e r k b mahiyetteki ilk ksmn, gerek benim yaptm t e n k y d ve b i b l i y o g r a f i k orientation ks mnn faydal olacan sanyorum. Bugne kadar, G a r p d i l l e r i n d e de, slm medeniyeti tarihine it bu m h i y e t t e h i b i r eser bulunmamas, bu kk cildin nasl b y k bi r i h t i y a c karla dn daha iyi anlatabilir.

III.

Bu kk cildin nasl meydana geldiini bu suretle anlattktan sonra, bugnn ihtiyalarna gre s l m me d e n i y e t i t a r i h i nin t e k m l hakknda her snf mnevver ve mtefekkirlere en iyi ve en toplu mlmat verebilecek terkb bir eser,, olmak zre neden bu eseri s e t i i mi zah etmek isterim. Bu srede hem B a r t h o l d n eserinin mahiyeti, k u v v e t l i ve z a y f taraflar daha iyi anlalacak, hem de buna benzer eserlerle yaplacak mukayeseler sayesinde oku yuculara o eserler hakknda da u m m bi r f i ki r vermek mmkn olacaktr.

slm dini ve slm dnyas hakknda, ktndi zamanlarna kadar yaplm tedkiklerin neticesini toplayp hlsa eden,, terkb mhiyette ve geni okuyuculara hitap eden eserler yazmak, Garp m s t e r k l a r arasnda, X I X . asrn ikinci yarsndanberi devam edip gelen bir ananedi r. Bir taraftan h r i s t i y a n l k tedkiklerinin ve mi s y o n e r l i k faaliyetinin cabettirdii semitik filo lo ji ve slm Tarihi almalar, dier taraftan, milyonlarca Islm tebaaya mlik byk kk mst e ml e k e c i d e v l e t l e r i n siyas ve dar ihtiyalar, nihayet, Islm

BALANGI
memleketleriyle kuvvetli ktisad

X IX

mnasebetlerde bulunan byk

sanayi memleketlerinin mterilerini tanmak mecburiyeti, bilhassa

X I X . asrn ikinci yarsndan balyarak 1914 harbine kadar, Avrupada

tedkiklerinin inkiafna sebep olmutur, itimi ilimlerin ve umm tarih telkkisinin inkiaf neticesi olarak, llkzam an tarihini slm Ortazaman tarihine balyan,, byk merhalelerden birini renmek
gibi derin bir l m z a r r c t i n de bu a m e l i h t i y a l a r l a birle mesi, bu tedkiklerin daha e h e m m i y e t kazanmasn ve her memleket teki yksek m n e v v e r s n f n bununla alkalanmasn icabettirdi. te Islmoloji (yni slmiyete it bilgiler) mtehassslarnn zaman zaman yazmak mecburiyetini duyduklar t o p l u vc t e r k b eserler, bunun neticesidir. I. Cihan Harbi bittikten sonra, muhtelif slm mem leketlerinde bsbtn inkiaf eden siyas ve fikr hareketler, nasyo nalizm ve modernizm cereyanlar, Garp lemi'nin siyas ve amel gaye lerle slm dnyas'na d a h a f a z l a b i r a l k a duymasncabettirdi; dier taraftan, l m z a r r e t l e r de slm kavimlerinin t a r i h ve me d e n i y e t i n i daha iyi renmek ihtiyacn gnden gne artr yordu. U m m t ari h, artk eskisi gibi sade Hristiyan Garb' deil, Mslman ark1 ve semitik dinler haricindeki U zak ark1 da ihtiv eden beer bi r t e r k i p

(synthese) ekline sokulmak isteniyordu :

Avrupada son kan umm tarih serilerinin hepsinde, az ok, bu temayl gryoruz ki, henz balangcnda olmakla ve eski grenek (routine) den ayrlmamakla beraber, istikbl iin hakiyk ve tam (integral) bir u m m t a r i h telkkysinin galebesini mjdeleyen bir al mettir. te, fikir lemindeki bu temyiillerin bir neticesi olarak, A v r u p a da, I. Cihan Harbinden sonra slm iyete it birtakm yeni t e r k b eserl er ortaya kt ki, B a r t h o l d nki de bunlardan biridir. Btn bu eserleri W. B. n eseriyle, hatt sath bir srette m u k a y e s e edince grrz ki, bunlar daha ziyade slmiyetin dou undan, slmn esas akidlerinden, felsefe ve kelmdan, muhtelif slm mezheplerinden, fk h yni hukuk mesleklerinden, tasavvuf tarikatlerinden, ehl-i-snnet akydelerinden uzaklam heterodoxe zm relerden, son zamanlarda ortaya kan d i n y e n i l i k hareket lerinden, yahut bugnk Islm dnyasnn s i y a s vazyetinden bahseden eserlerdir ve slm kavimlerinin t ari h? t e k m l ile hi alkadar olmamlardr. E. M e y e r h o f un 1926da kan Le

XX

BALANGI

Monde tslam ique'\ gibi ok basit olanlar bir tarafa braksak bile, G. D e m o m b y n e s in 1921de nerettii Les nstitutions Musulmannes
adl mkemmel kitab ile, geni vukufuna ramen, asl btaraf olamyan P. L a m m e n s in / slam , Croyances et institutions (Beyrouth I926) u, bu tarzda yazlm eserlerdir. Bu son eser, byk Macar islmiyats t. G o l d z i h e r in 1910da yazp, 1920de F. A r i n tara fndan Franszca tercmesi neredilen Le Dogme et la loi de Vslam adl mkemmel eserini, bz noktalarda ikml eylemektedir [Bu eserin Almancas, mellifin lmnden sonra F. B a b i n g e r tarafndan bz bibliyografik ilvelerle tekrar neredilmitir]. Yalnz, aziz dostum He n r i M a s s e nin 1930da (A . Colin'in kk kolleksiyonunda) nerettii l'slam adl gzel kitabn bundan istisn etmeliyim. Mellif burada, yukarda saydm dogmatik mevzlardan baka, Islm le minin t a r i h t e k m l n de gstermee alm, Iranllar'a, Trklere, i m l A f r ik a daki Berber sllelerine de bir yer ayr mtr. Bu bakmdan bu eser tarihileri, dierlerinden daha fazla alkadar edebilir. W. B a r t h o l d n kk eseri, u m u m p l n itibariyle, bu bahsettiimiz eserlerden hibirine benzemez. Burada, dier btn eserlerde grlen slm dininin esaslarna mteallik dogmatik hulsa,, bulunmad gibi, slmiyetin zuhru, Peygamberin hayat ve tlmt hakknda da, eski yeni bu cins btn eserlerde bulunan izahata rast gelinmez. O , slm medeniyetini, cihan tarihinin umm kad rosu,, iinde, yalnz d a h i l deil, h a r i c mi l l e r i y l e de tasvir ve izaha almtr. Umm bir giriten sonra, Hristiyan ark,'m s l m iin ehemmiyetini tebrz ettiren mellif, srasiyle, H a l i f e l i k dev rinde bu medeniyetin balangcn, A b b s devrindeki parlak ykselii, r a n m e d e n i y e t i nin s l m k l t r ndeki mevkiini, M o o l i s t l s nn umm neticelerini anlatyor ve X V . asrdan sonraki Ms lman dnyasnn ok acele ve eksik bir tavsifini yaparak, eserini birdenbire ok acele bir tarzda bitiriyor. s l m m e d e n i y e t i gibi umm bir mevz hakknda yazlan eski yeni birok eserlerde, kk farklarla, hemen hemen ayn pln tkip olunduu hlde, W. B.n onlardan t a m a m y l e f a r k l ve sa dece t a r i h t e k m l gznnde tutan bir pln tkip etmesi, bu esere bir a y r l k vermektedir. Sonra, dier birok eserlerde,

BALANGI

XXI

muhtelif t i m a me s s e s e l e r ayn ayr bahislerde tedkik edildii hlde, W. B. kltr hayatn byle s un b l m l e r e ayrmyarak, rialitt &e olduu gibi, hepsini birden bir k l hlinde tasvir ve zaha almaktadr. Bu hussiyetin esere, ilk bakta, deta bir p l n s z l k manzaras verdiini olan i t i m h a y a t saklamyalm; fakat muhtelif itim messeselerin birbirleriyle ve morfolojik unsurlarla uzv kaynamasndan hsl dediimiz complexus un, realite de, birbirinden ayrlmaz unsurlardan mrekkep olduunu ve bundan dolay, tarih bir terkbin de, mmkn olduu kadar, bu esastan ayrlmamas lzm geldiini hi unutmyalm. W. B. bu hususta en y e n i tarih temayl lerine uygun hareket etmitir, diyebiliriz. Eserin dier bir hussiyeti de, tslm medeniyetinin i t i m ve k t i s a d m i l l e r i ni, mmkn olduu kadar, ihml etmemesidir. Eserin yazld senelerde Rusyada tarih madde ci l i k (MaUrialisme historigue) nazariyesinin res m a k y d e mhiyetini alm olmas, bunda bir mil midir? Bunu iddia etmek pek doru deildir: Tarih tedkiklerinde i t i m ve k t i s a d hdiselere eskidenberi ehemmiyetli bir y e r v e r e n byk tarihinin, slm medeniyeti nin tekmln zah ederken, o trl meseleleri ihml etmesi mmkn deildi. W. B.e bu hususta yaplabilecek en byk tiraz, bilakis, i k t i s d ve i t i m millere bu eserinde daha fazla bir yer vermemesidir. Eserin bizce en byk ehemmiyeti, slm medeniyeti nin umm yrynde T r k l e r i n r o l n o zaman btn ilim leminde hkim olan menf fikirlere ramen , bsbtn inkr etmiyerek, bunu az ok t e b r z ettirmee almasndadr. W. B.n bu hususta o zaman, hemen btn msterklar arasnda hkm sren eski prijuge lerden, yanl hkmlerden tamamiyle kurtulduunu iddia edecek deiliz; zahlar ve Dzeltmeler ksmnda sk sk iaret ettiim gibi, T r k l e r aleyhindeki menf fik irler in tesirine onda da daim t esa d f olunuyor. Trk tarihinin en mhim ve en parlak bir devri olan O s m a n l m p a r a t o r l u u , ihtisas shasndan hari kald cihetle, bu husuSta yalnz u m m m l m a t a sahip bulunmaktadr; fa kat, buna ramen, I r a n ve O r t a A s y a tarihinin bu byk m tehasss, hakyk bir ilim adam ihtiyatkrl ve hdiselerin mnasn derinden anlyan byk bir tarihi intuition'\y\t, birok meselelerde T r k l e r in roln a n l a m a a muvaffak olmutur. slm medeniyeti nin umum tekmlnde o kadar esasl bir mevkii olmyan ve az ok

X X II

BALANGI

kenarda kalan im al A frika memleketleriyle ve A r ab dnyas' yle fazla megl olmyarak, eserinde daha fazla r a n l l a r v e T r k l e r e ehem
m i y e t vermesi, bu kitab, mmasil eserlerden ayryor.

H. M a s s e -

ni kitab istisna edilirse, dier mmasil eserlerde, tarih tekmlden bahsedildii srada bile T r k l e r e hi yer verilmez ve onlar sde ce ykc bir unsur olarak gsterilir. W. B., slm Medeniyeti Tarihinde, U m m T a r i h bakmndan olduu kadar, T r k T a r i h i bakmndan da ehemmiyetli olan shalara, T rk memleketleri'ne, bu medeniyetin buralardaki inkiafna ehemmiyet verdii cihetle, eserinin Trk mnevverleri iin daha faydal, daha alkal olaca meydandadr. Esasen, slm medeniyeti hakkmdaki dier bu gibi eser lerin mellifleri, tarihi olmak bakmndan da sretle mukayese edilemezler. B a r t h o l d le hibir

IV .

te, ksaca izahna altmz btn bu sebepler, W . B. n eserini neden bakalarna t e r c i h ettiimizi anlatmtr sanrz. Tam mnasiyle tarih bir zihniyetle, geni b i r g r le yazlm olan bu eserin, kuvvetli taraflarn ve zayf cihetlerini iaret etmekle, okuyu culara, ellerindeki kitabn hakyk h v i y e t i n i gstermi oluyoruz. Y oksa, tamamiyle objektif olan bu tenkidlerimizin, mutaassp bir milliyetiliin dourduu romantik bir m ill tarih telkkisi,, ne dayan dn z n n etm cm elid ir. Geri, her nasyonalizm'in inkiaf tarihi tedkik edilince, i l k d e v r e l e r de m ill tarih' in tamamiyle r o m a n t i k bir telkkisine tesa d f olunur ve tarih tedkiklerinin ehemmiyet kazan masnda ve genilem esinde bu p s i k o l o j i k h a m l e nin byk bir faydas d a olur. Lkin, ilm i usller ve tenkid zihniyeti bir defa yerle tikten sonra, o ateli r o ma n tiz m in devamna artk imkn kalmaz; ilim ve ilmin sakin mantki onun yerini tutar. Garp medeniyetine en son giren B a l k a n m e m l e k e t l e r i nin tarihiliinde bile bu ro m a n tik devrin g e t i i n i yahut gemek zre olduunu gryoruz. T a r i h !, siys menfaatler uruna, yahut m araz ideolojileri mdafaa maksadyle bir y a l a n c ahi t gibi kullanmak, ilmin ve insanln haysiyeti namna, ok a c ve f a y d a s z bireydir; fakat, bu gibi

BALANGI

X X III

hareketlerin g e i c i olduunu ve her eye ramen, tam objektif srette tarih realite'yi a r a y a n ilim adamlarnn dnyann her tarafnda o a l m a k t a bulunduunu memnuniyetle syliyelim. Mill t ar i h telkkisinin

romantik

devrini,

Trk nasyonalizmi

de tabiatiyle grmtr; Avrupa tarihiliinin T r k l e r hakknda hibir ilm esasa dayanmyan ok haksz me n f t e l k k i y l e r i ka r snda, bizim romantik tarihiliimizin a k s l a me l i de ister iste mez ok m f r i t ve m b a l a l olacakt ve hakkikaten yle de oldu. Btn ilm terakkylerin esas olan tenkid fik r i'n in inkiaf ve

rasyonel alma usllerinin yerlemesi, dnyann her yerinde olduu

gibi, bizde de, yarm asrdan fazla bir zamandanberi faslalarla de vam eden,, bu Romantik Tarih devrini kapatacaktr; fakat, yine her yerde olduu gibi, bizde de bu r o m a n t i k t e l kk y , M ill

Tarih

tedkiklerine kar umm bir alka uyandrmak ve U m m Tarih iinde T r k l e r in roln aratrmaa sevketmek itibariyle, p s i k o l o j i k bi r h a ml e yaratmtr. Beni, otuz sene evvel, mill tarih aratrmala rna sevkeden ve insan mitsizlie ve atlete drecek madd ve mnevi bin trl mnialara kar bu yoldan ayrmyan biri cik milin de, bu p s i k o l o j i k h a ml e olduunu tiraf etmeliyim. Ancak, hemen ilve etmeliyim ki, daha ilk gnden balyarak, bu aratrmalarmda, tarih tedkiklerinin ilm ve objektif usllerinden ayrlmamaya ve Garp tarihilerinin T r k l e r hakknda i n d ve me nf hkmlerini srf objektif uslle tenkide altm. Rasyonalizm'den ayrlmamak hussundaki kat azmime ramen, eski yazlarmda zaman zaman bu r o m a n t i z m in tesirleri bulunduunu saklyamam; fakat, her eye ramen, otuz senelik mtemadi bir alma esnasnda elde edebildiim msbet neticeler syesinde, T r k l e r in Ortazaman tarihindeki rolleri hakknda mevcut y a n l f i k i r l e r den bir hay lisini d e i t i r m e y e muvaffak olduumu ve birok G a r p l i ml e r i nin artk o neticeleri k a b l ettiklerini, byk bir memnuniyetle sylemekten kendimi alamyorum. Ben ilim 't ve i n s a n l n iy i'y e , doru'ya g i t t i i n e inananlar danm; bundan otuz sene evvel olduu gibi, bugn de insaniyeti Trk nasyonalizminin heyecann kalbimde ve kafamda tayorum. Lkin t a r i h r e a l i t e yi ararken, her eyden evvel ilm bir h a k y k a t i n hizmetkr olduumu unutamam. Daim tekrar ettiim gibi, T r k

XXIV

BALANGI

milletinin c i h a n t a r ih indeki byk r o l n bugnk ilim z i h n i y e t i y l e o b jektif olarak ortaya koyabildiimiz zaman, leminin bunu kolaylkla kabul edecei dnya ilim nekadar muhakkak ise,

bunun Trk milletine en b y k bi r h i z m e t olaca da o derece kat dir. Esasen tarih hakykat de, Trk milletinin hakyk menfaatine mugayir olamaz. Mteveff dostum byk tarihi B a r t h o l d n bu ok gzel eserini Trk okuyucularna takdim iin yazdm bu satrlar bitirirken, bunu baka bir bakmdan tamamlamak maksadiyle Ortazaman Trk Medeniyeti Tarihi hakknda byle bir t e r k i p t e c r besi hazrlamakta olduumu da haber vereyim.
stanbul 2 M a rt, 1940

M. F U A D

KPRL

SLM MEDENYET TARH

Prof. Dr. W. Barthold

sl m M ed en iy eti

G t R I
M f r c man medeniyeti yabut Arap medeniyeti ad, Ortazaman ark medeniyetine verilmektedir. Bu medeniyetin yaratcs olan Mslmanlar, yalmz Araplar olmad halde, Avrupa medeniyetinden epey zamandanberi ayr duran Yakn Asya ve ksmen Afrika halklar, hepsi, devlet dini olan Islm dini, ilim ve edebiyat dili olan Arap dili vastasiyle birlemilerdir. Medeniyet tarihinde ark sznn kullanlmas onun coraf mnasna tamamiyle uymamaktadr. Rusyada Yakn arktaki meden lkelere Cenup nam verilmesi lzm gelirdi. A ym ekilde, Mslman arkn bir paras saylan imal Afrika da Avrupaya nazaran ce nuptur. arkn Garba mukabil, meden lke mnasnda kullanlmaya balanmas, Roma imparatorluu devrinde oldu. Yunanllar naza rnda yalnz scak meden cenup ile, barbar halklarn yaad souk imal mevcut olup, ciham trl paralara ayrmakta da bu esasa gre hareket edilmekte idi. Avrupay onlar boydan boya Asya ve Afrika nn imaline yerletiriyorlard. u suretle, Sibirya Yunanllarca ma lm olsayd, Avrupann bir paras addolunmu olurdu. A r i s t o (Aristot)ya gre Yunanllardan baka btn dnyadaki halklar:imal Avrupada yayan bahadr, lkin medeniyette ve devlet idaresinde kaabiliyetsiz Barbarlar la, medeniyetli lkin kahramanlktan mahrum Asyallar a. ayrlmaktayd. Helenler bunlarn arasnda olup, yaadklar yerin iklimi de medeniyetin ilerlemesine ve kahramanln muhafazasna msaittir ve bundan dolay bu halk dnyaya hkimiyet iin gnderilmitir. A r is t o nun bu hayali ksmen olsun M a k e d o n ya l I s k e n d e r tarafndan tahakkuk ettirilmitir. skenderin ark ftuhat, Yakn Asya ve Msr siyas ve meden cihetten Yunana boyun edirmi ve Yunanllarm bir ark medeniyeti vcude getirmitir.

G lR

Geri bz cihetlerden, bilkis, Asyann Yunanllara tesiri daha kuvvetli olmusa da (bilhassa devlet ilerinde), meden rehberlik Yunanllar elinde kalm ve ark tan Partlar'n, G a r p tan Romallar'm sktrmalariyle siyas hkimiyetlerini kaybettikten sonra da, meden stnl muhafaza etmilerdir. Roma, M s r kendi meden tesirine boyun edirmekle A r i s t o nun, Yunanllardan baka Avrupallarn medeniyete istidad ol madna,, dair fikrinin yanl olduunu da ispat etmitir. Avrupa, Roma devrindeki c o r a f mevkiine gre, dnyann Asyadan imlde olan paras deil, belki garpta olan paras idi. Milttan nce I. asrda yaam olan corafya limi S t r a b o n , Avrupann fizik coraf ya ve iklim bakmndan medeniyete msait olduunu beyan ederek, talyann coraf cihetten stnln iddia ediyor ve bu yarma day, Romaya dnya hkimiyetini temin eden bir yer olarak kabl ediyor. Yunanllar sanat ve ilimde ne ekilde birinci mevkii tutmu iseler, Romallar da hukuk, teknik ve harb ilerindeki muvaffakiyet leriyle Avrupamn Asyaya stnln gstermilerdir. Bu devirde, artk Romenlemi Garp ile Yunanlarm ark arasnda mevcut olan ayr lk seziliyordu. Bzan ark sz, mlk ve dar bir stlah olarak, Balkan yarmadasndan balyarak btn eski skender mparatorluunu iine alan yerlere,, veriliyordu. Yunan-Roma dnyas ise, yalnz imdiki tarih iin deil, Romallarm kendi nazarlarnda da kendine hs bir kl,, telkk ediliyordu. Okumu bir Romal her iki dili, yni Ltince ile Yunancay bilmeye mecburdu. Bu mnaya gre ark. Roma hudutlar iine girmeyen Part devletinin toprakla ryd. Roma kendinin meden ve siyas cihetten arka nazaran stn olduunda phe etmiyordu. S t r a b o n , Part devleti elindeki yerlere, yaknda Roma mparatorluunun eline geecek,, nazariyle bak yordu. Strabondan yz yl sonra eserini yazm olan T a c i t u s ise bunu mit etmiyordu. Lkin yenilmi olan ark'a tehlikeli dman nazariyle bakmyor ve Roma iin tehlikenin daha ziyade Garpta Germenler tarafnda olduunu iddia ediyor ve: Germenler'in hrri yet sevgisi, Arsak mparatorluu'ndan daha tehlikelidir,, diyordu. Lkin Germenler'in hcumundan ok evvel Roma topraklanna baskn edip girenler arkllar oldu. III. asrda zayflayan Arsak mparator luu yerinde yeni Ssniler devleti dodu. Romallar, P o m p e zamann da ele geirdikleri Hazar D en izi'n A tn IV . asrda tamamiyle karl

G lR

dlar. Ssnler zamannda ran, yine Rom amn kuvvetli bir rakibi hline geldi ve btn medeniyet dnyas iin byk ehemmiyeti olan in - Hind ticaret yolu nu karadan da, denizden de, eline geirdi. Meden stnln Avrupadan Yakn Asyaya gemesi bu hdise ile bal olup, bunun bsbtn tebarz etmesi Mslmanlar devrinde olmutur. Hristiyanlk, tslm ve sonra Hmanizm, Avrupahlarm ark hakkmdaki fikirlerini tekrar deitirdi. ark dillerinden birisini bil mek her okumu Avrupal iin lzm birey idi. Avrupa ve Yakn Asya tarihine, Ortazamanda, bir btn nazariyle baklyordu. Birbiri arkasndan gelmi olan Asur - Babil, ran, Yunan - Makedonya ve Roma hakknda Mukaddes K itap'ta olan fikirler X V I I . asra kadar Avrupada da hkm srp geldi. Romann umm ehemmiyeti (onun iine, Kilise ikiye ayrlncaya kadar, kinci Roma yni stanbul da giriyordu) katiyyen phe kabl etmez bir kanaat hline geldi ve buna kar olan hdiselere muvakkat ve gayr-i kanun nazariyle bakld. Din, Avrupay, hristiyan olmayan ve sonra katolik olmayan ark'tan ayrd. Lkin bu ayrl, Hristiyanlktan nceki hle irca eden Hmanizm oldu. X V I I . asrdan balyarak, umm tarihin Eski, Orta ve Yenizamanlar ismiyle e ayrlmas, arka, eski zamanda Yunan ve Roma medeniyeti tesirinin, daha sonraki zamanda ise, bunun dirilmesiyle meydana gelen medeniyetin dnda kalan bir dnya diye bakan bir gr tarz meydana getirdi. Bu nevi fikir sa hiplerine gre, mz ve bununla beraber dnya tarihi, Yunan tari hinden balar. Hatt X I X . asr kefiyatmdan sonra bile bz klsik filologlar Yunan tarihinin, Eski ark tarihinin devamndan ibaret olduunu teslim etmemee urayorlard. Zamanmz mverrihlerinin ekserisi nazarnda phesizdir ki, Yunan tarihinden nce Yakn Asya ve Msrda, devaml ve muhtelif tabakal bir meden hayat gelip gemitir. Bu medeniyet de, Yunan medeniyeti gibi, bir kavmin dehsndan deil, belki gittike genile yen beynelmilel mnasebetlerin tesiri altnda, doup bymtr. Bu mna ile zamanmzn E ski ark tarihisi, bu stlahtan, Kafkas tan ve n Asyadan balyarak, Hind Denizi ve Afrika gllerine ka dar, Iran ile Hind arasndaki hudutlardan Cebelttrka kadar uza yan sahalar anlamaktadr. Bu sahann kadm tarihi tamamiyle ayr bir kl tekil eder.

G R
Bu tariften anlaldna gre, btn dhya tarihinin bir paras

telkki edilen Takn ark'a, hakikaten eski dnyann ark memleket leri olan in ve Hind girmemektedir. Avrupa mtefekkirleri tarafndan bu yerler iin Uzak ark diye ayr bir isim kabl edilmitir. Bz mdekkikler Uzak ark tarihinin Garptan bsbtn ayn kalm bir meden terakkiden ibaret olduunu ispata kalkyorlar ve Avrupa medeniyetiyle Yakn ark medeniyeti ayn temele istinad ettiinden, Garp tarihi zerine bina edilmi olan tarih kanunlarn tetkikiyle elde edilen neticelerin ikmali iin lzumlu olan malzemenin ancak Uzak ark tarihinin tetkikiyle elde edilebileceini iddia ediyorlar. Lkin son zamanda, E ski H in d 'in Yakn ark medeniyeti tesiri al tnda olduu (Sanskrit alfabesi Yakn Asyadan kmtr), in'in de Hind tesiri altnda kald ispat edilmitir. Maamfi, U zak arkm Yakn Asyaya mnasebeti bu sonuncunun Avrupaya olan mnase betine nazaran daha uzak olduundan, herhlde bunun ayn bir mede niyet saylmas lzmdr. in ve Hind te yabanc tesirler ve i dalgalar olmasna ramen, eski meden anane kesilmeden devam edip gel mitir. Fakat, Yakn arkta, Eski Msr hiyeroglifini, Asur ve Iran ivi yazlarm ancak Avrupallar okumaya muvaffak oldular. Geni mnasiyle Garb'm (yni Yakn Asya, imal Afrika, A v rupa da dahil olduu hlde) U zak arka kar faik bir rol oynamas Eski-dnyann Garb yansnda ark yansna nazaran, deimelerin daha ok oluuyla zah olunmaktadr. Ticaret y olla n , Yakn Asya halklanndan Avrupallara geti. Fenikeliler devrinden zamanmza kadar Garp halklan bu yollan kendi ellerinde tutmulardr. inden yahut Hindten km olan insanlann, Garp memleketlerinin d ticaretini kendi ellerine geirmeye, bu yerleri kendi ktisad ve siyas nfuzlan altna almaya uratklanm, tarih hi bilmiyor. Bugn artk ispat edilmi bir hakikat gibi sylemek mmkndr ki, terakkinin en byk mili, kavimler arasndaki mnasebeerdir. Muhtelif kavimlerin ileri yahut gerilikleri, rk hususiyetlerile, din tikatlanyla, yahut, etraflannda tabiatle deil, tarihlerinin trl alannda muhtelif halklarla olan mnasebetlerde tuttuklan mevki ile zah olunabilir. Hind-Avrupa rkna mensup insanlar baka rklara nazaran nekadar stn olursa olsunlar, dier rklarla temas etmeden, Litvanyallar'n X I I I . asra kadar bulunduktan hlde, yahut Hindukutaki Kaffirler'in X I X . asnn sonuna kadar yaadklan ekilde ya-

G R

asaydlar, henz vah olarak kalrlard. Hristiyanln slma nazaran nekadar ayrlklar olursa olsun, d n y a t i c a r e t i msl m a n l a r e l i n d e o l d u u m d d e t e , slm dnyasmn medeniyeti Hristiyan medeniyetine t e f e v v u k et mi t i r . Avrupann baka ktalara nazaran iklimi, tabiati ve coraf mevkii nekadar iyi olursa olsun, bunlarn faydas, ancak, Avrupa m e d e n M n a s e b e t l e r d e b i r i n c i m e v k i i i g a l e t me y e b a l a d k t a n s o n r a grlmeye balad. slm medeniyetinin de ileri yahut geri gidii, bu dinin tlimat yahut muhtelif mslman milletlerin rk hususiyetlerinden zi yade, yukarda gsterilmi olan millerle taayyn etmektedir1.

<

BRNC

B lm

HIRSTYAN ARK ve BUNUN SLM N EHEMMYET

profesrlerinden Yakn ark tarihisi T u r a y e f in fikrince, Hristiyanlk'la, beraber, d n y a y a y e n i b i r b ak t ar z domu tur. Bu bak tarz, gerek Yunan - Roma ve gerek Eski ark paganizm'i ile muvaffakiyetli bir ekilde mcadeleye giriti. arkta Hristiyanlk tarafndan balanm olan bu yenileme daha tamamlanmadan, ona rakp yeni bir din dodu. Hristiyanln paganizm (putperestlik) ile mcadelesi, yalnz din erevesi iinde kalmamtr. Hristiyan vizlerin ekserisi, paganizm itikadyla bal olan ilim ve san atleri de mekruh gryorlard. Ksa bir zaman sonra kyamet olacana, yni dnyann sonu geleceine inanan X . asr hristiyanlar iin devlet ilerine, madd ve fikr medeniyetin terakkisine kymet vermeye hibir sebep yoktu. Lkin K ilise bir taraftan yalnz yksek tabaka iin anlalan ilim ve san'atin dmesine sebep olduysa da, dier cihetten geni halk se viyesinin ykselmesine hizmet etti. Kilise pek ok kavimler arasna, din kitaplar onlara anlayl ekilde, m ill dilde yazp datt. M lm olduuna gre, evvelce yalnz pek az yerlerde mevcut olan mill edebiyat, geni mikyasta bagsterdi. Asya vilyetlerinde ve Msr da, Roma Imparatorluunun baka yerlerine nazaran artlar daha msait idi (Bilhassa, mparatorluk, Germen barbarlarnn eline ge tikten sonra, Balkann da stanbula kadar olan yerleri S l v h c u m u n a urayarak meden hayata byk bir darbe indirildikten sonra). n Asya ve Msrda Helenistik medeniyet devrinde pek byk ehirler ina edilmiti ki, bunlar, byklk ve mmurluk bakmndan

R S

10

HIRSTYAN ARK

eskileri glgede brakmlardr. Bunlardan Msrdaki skenderiye, Suriyedeki Antakya, Dicle boyundaki Selefkiye ehirleri, byklkleri itibariyle Romadan sonra geliyorlard. Yunanllar tarafndan ina edilmi byk ehirlerin aa tabaka yerlileri arasnda, hristiyan vizler din nerine baladlar. Beynelmilel dil olan Y u n a n d ilinde din kitaplar telif edilmekle beraber, m a h a l l di l l e r d e , bilhassa S r y n ve K p t dillerinde, tercme ve taklit yoluyla yeni eserler meydana geldi. Hristiyan dininin Roma mparatorluu dnda da lmas nispetinde, baka dillerde de hristiyan edebiyat bagstermitir (Afrikada nubi, habe dillerinde, Asyada ermeni ve grc v.s. dillerde). V I. asrdan kalm kitabeler A r a p d i l i n i n de ki l i se di l i o l a r a k kullanlm olduunu gstermektedir. Fakat slmiyetten nceki devirlerde Arap dilinde bir Hristiyan edebiyatnn mevcudiyeti henz ispat edilememitir. Hristiyanln bundan sonraki dal ve meden muvaffaki yetleri, Roma ile ran arasndaki mcadelelerle ok sk baldr. Bu mcadele bilhassa Frat ve Dicle havzalarnda olup, buradaki ma hall hkim ve emirler, muharebe taliinin deimesine gre kh beri, kh teki tarafa geiyorlard. Frattan arka, imal Suriyeden gelen yol zerindeki Edes (imdiki Ur/a) ehri, hristiyanhk ve Suriye medeniyeti tarihinde mstesna bir ehemmiyeti haizdir. Edes hkimi A b g a r IX . (179-216), hkmdarlar arasnda en evvel hristiyanl kabl eden biri olup, hristiyan menkbesi, bunun s Peygamber zamamnda yaadm ve onunla mektuplatm naklediyor. Edes, eski Suriye medeniyetinin mhim bir oca ve sryn yazsnn neet ettii bir yerdir; burada V . asrda r a n T e o l o j i M e k t e b i ismi verilen bir mezhep inkiaf edip, randa hristiyanhm yaylmasna vc kuvvetlenmesine ok tesir etmitir. Zaman tibariyle bundan nce Edesden sryn muharriri B a r d e s a n (155-222) zuhur etmitir. O , putperest olarak domu, hristiyanl kabl etmi ve tekrar putperestlie dnmtr. Bar desan, Gnostisizm ismi verilen ve paganizm felsefesini hristiyanlm bz fikirleriyle telife alan ve A h d - i - a t k a ok dman olan bir meslekin ilk mmessillerinden olmutur. Onun fikirleri, III. asrda randa zuhur etmi olan Maniheizm zerine phesiz tesir icra et mitir *.

HIRSTYAN ARK

II

Gnostisizm'e ve paganizm felsefesi'ne kar mcadelede, hristiyan vizler de felsef delillerden istifade etmee mecbur oldular. Trl din-felsef mezhepler zuhur etti ki bunlarn en bykleri s k e n d e ri ye ve A n t a k y a da olup, birincisi E f l t u n a, kincisi A r i s t o ya istinat etmekteydi. IV . asrda hristiyanln kendi bnyesi iinde din mnakaalar balad. ark hristiyanlan arasnda V . asrdan tibaren, yni Avrupadakinden daha nce K i l i s e de bir ayrlk oldu: Bir oklar, kendilerini ortodoks tesmiye eden asl resm mezhepten ayrl dlar (bunu, dmanlan p a d i a h mnasnda olan melik sznden neet ettirerek M elik i tesmiye ediyorlar3 ve bununla resm impa rator mezhebi olduunu anlatyorlard). sda yalnz lhlyet tan yan Ta kubiler le, s nn ilhlk ve insanlnn tefrikinin imknsz ve M e r y e m in d e . l h n k z olduunu kabl eden NastrVler ay rldlar. Bizansta tkibata urayan Nastrler rana gittiler; ran da bu devre kadar Hristiyanlar a tazyik yaplyordu. 41 oda ise Dicle boyundaki S e l e u c i a (Selefkiye) ehrinde bir konsil toplamaya mu vaffak oldular. 483de yaplm olan bir din mecliste ran hristiyanlan Nastr akidelerini kabl ettiler. 489da Edesdeki hristiyanlar rana katlar. Edesdeki I r a n me k t e b i , Nastr fikirlerinden do lay, mparator Z e n o tarafndan kapatlmt. Ssnler elinde bu lunan Iran, V . asrdan itibaren Bizanstan kovulan btn meden unsurlara: Mecuslere, yahudilere, hristiyan rfzlerine s n a k vazifesini grmtr. Bundan nce de Ssnler Suriye ehirlerinden ahaliyi zorla alp gtrmlerdi. lk defa A n t a k y a ye baka bz ehirlerin halk, Imp. V a l e r y a n esir eden p r I. zamannda (241 - 272) r a n a gtrlmt. p r , Suriyeden getirilmi esir leri, Huzistan'da kendinin yaptrd Cnd-i-pr ehrine yerletirdi. Cnd-i-pr, bykl tibariyle Ssnler devletinin ikinci ehriydi. H u s r e v I. (531 - 579) zamannda burada Yunan-Suriye tababet mek tebi meydana gelmitir ki, bunun, sonradan Araplara tesiri olmutur. Suriye ehirlilerini esir gibi alp gtrmekten maksat, bunlann yardmyla randa sanat ilerini, bilhassa d o k u m a c l ilerlet mekti. Bundan baka, Ssnler, esir Roma san atkrlanndan sti'hk ma t in a s nda, s u l a m a i l e r i ni n t a n z i m i nde de istifade etmilerdir. V - V I I . asrlarda Bizans, Ssnler ranyle mukayese u neti ceyi verir: Bizans ta medeniyet seviyesi daha yksekdi, fakat ran

12

HIRSTY A N ARK

daha fazla terakki memleketi idi. Bu terakki, hkmdarlarn mak satlarna tamamiyle uygun deildir. Ssnlerin III. asrda ykse lileri din ve siyas akslmelle mnasebettardr: Yabanc medeni yetin girii d e v l e t d i n i n i sarsyor ve s n f k u r u l u u mteessir ediyordu. randa Fars dilinde ibadet eden resm hristiyan mezhebi teekkl etti ki, bu hl, hristiyanln Orta Asya ve in'e girmesine ve rann istikbaline tesir icra etmitir. Mslman olan Iranler ara snda, Araplar tarafndan deil, hristiyan Farslar tarafndan sokul mu g n i s i ml eri imdi de kullanlmaktadr4. Snflarn kuruluu IV . asrn sonuna doru temelinden deiti; i f t i l er , sanatkrlar ve tccarlarla birletiler. Bunlarn yerine, nc bir snf olan c i s m a n me m u r l a r s n f meydana geldi ve bunlarn reisleri, rhnlerin ve asker aristokrasinin reisleriyle birlikte hkmdarn tahtnn yannda mevki aldlar. Halk kitlesinin hamleleri daha uzaklara gitmeye balad. Dar snf kurulua kar M ezdek mezhebi tarafndan, yalnz hus us m l k d e i l , hatt a i l e y i de i nk r e d e n kommunizm fikri ileri srlmeye baland5. Umumiyetle, B i z a n s a hs meden ananenin inhitat asr olan V I. asr, Iran iin, yabanc edebiyat ve ilim ile tanma devri olmu tur. Hindten getirilmi ve btn dnya edebiyatna tesir etmi olan Kelile ve Dimne hikyelerinin Farsaya tercme edilmesi de bu zamana aittir6. randa bu vakit Y u n a n f el sef esi tetkik edilmeye ba land. Fars P a u l kendinin Sryan dilinde yazm olduu A r i s t o ya d a i r t e t k i k i n i H u s r e v I.e takdim etmitir ki, bu eserde, ilmin dine nazaran stnln ispata almaktadr. Onun fikrince, ilim phelerden zade olup, insanlar arasnda birlii dourmaktadr; din ise bilinmeyen eyleri bahis mevzuu etmekte ve insanlarn arasna ayrlk salmaktadr. Ssnler devletinde sanat ve ticaret en yksek derecesine, V II. asrda, Arap hcumundan nce vsl olmutur. M n ve hristiyan edebiyatnn Orta Asya Iran (Sogd) dilinde, Trk ve in dillerinde yazl da, bu zamana tesadf etmektedir ki, bunlar r a n dan kuvvetli d i n p r o p a g a n d a n n gelmi olduunu gstermektedir7. unu da iaret etmek lzmdr ki, burada misyonerler tccarlarn arkasndan gitmilerdir. Ayn devirde Hindte Fars ve Hristiyan ko lonileri zuhur etmitir.

HIRSTYAN ARK

13

Arap ftuhatndan nce uzun mddet Bizans ile ran arasnda harpler devam etti {604-630). Ksa bir zaman iin, Bizansn b tn A s y a v i l y e t l e r i ve M s r , r a n n el i ne gemiti. Bu eya letlerin banda bulunan ran valisi, Suriye ehirlerine nispeten harbten daha az zarar grm olan s k e n d e r i y e ehrinde oturuyordu. A n t a k y a , 526daki byk zelzele ve 54.0da Iranhlarn hcumlar dolaysyla V I. asrdan itibaren inhitata yz tutmutu. Bu ehir, im parator Jstinyen tarafndan imar edildiyse de, bir daha eski dere cesini bulamad. V I. asrda Iranllar tarafndan Suriyede ehirler y kld, zeytin ormanlar kesildi. Burada yaplm olan tahribatn izle rini yz yl sonra da grmek mmkndr. Iranllar stanbul a kadar geldikleri zaman, bu istildan K k A s y a da zarar grm olma ldr. Harbin talii imparator H e r a k l i u s e getikten sonra, Bizansllar ve mttefikleri H a z a r l a r n hcumu ile rann hudut boylar ayn ekilde harap oldu. Sulh muahedesi Bizansa yalnz kaybettii yerleri deil, i m a l M e z o p o t a m y a dan yeni araz de kazan drd 8. randa bu tali'sizlikler Husrev I l . in suktuna (628) ve

devaml dahil karklklara sebep oldu; fakat Bizans da muharebe den zayflamt. Bundan sonra, tekrar ele geirilen memleketlerde Bizans hkimiyetinin yerlemesiyle r f z l e r e , y a h u d i l e r e ve me c u s l e r e kar tazyikler balad. Bunlarn cmlesi Araplarn tabi mttefikleri oldular. 641de len He r a k l i u s saken bile, Bizans lIlar, K k A s y a mstesna, btn zaptettikleri yerleri Araplara vermee mecbur oldular. Yalnz bz yerlerde iyi mukavemet gste rildi. M sr'a 4000 kiilik bir Islm kuvveti muzaffer bir ekilde girdi. im al Mezopotamya'nn kolaylkla zaptedilmesi, ftihleri de hayrette brakmt. V II. asrn bandan IX . asrn ortasna kadar olan devir, Bi z ans e d e b i y a t ve h r i s t i y a n di ni iin en karanlk bir devirdir. det olduu zre, bu inhitatn sebebi olarak, Iranllar ve Araplar ile olan muharebeler ve bunlarn arkasndan hemen bagsteren din ihtilf lar neticesinde zuhur eden karklklar gsterilmektedir. En mte rakk olan vilyetlerin elden k da elbette Bizansn hayatna tesirsiz kalmad. Kk Asyaya doru H i l f e t in h u d u t l a r yava yava geniledi, V I. asrda Ayasofya'y yapmak iin ustalar vermi olan bu yarmada, birka defa felketli hcumlara urad.

*4

HIRSTYAN ARK

Hilfetin hudutlar iine giren yerler, her nekadar buralarda da karklklar oluyorduysa da,, daha iyi vaziyette idi. Mslmanlarn elinde bulunan Hristiyanlarn vaziyeti, ilk zamanlarda msait bir ekildeydi. Hristiyanlar medeniyete Araplardan stn oldukla rndan, ftihler bu unsura muhtatlar. Islmiyetin birinci asrnda M sr, Suriye ve Mezopotamyad an Yunan ve Sryni edebiyatlarnn birinci derece ilim ve edebiyat adamlar yetiti. Bunlardan bilhassa byk hret kazanm olan Edesli (Urfal) Y a k u b (640-708)un Y a kub mezhebinde tutmu olduu yer ehemmiyetlidir. Frat sahilleri ok eski zamanlardaki mevkiini tekrar kazanarak, cihan medeniye tinin merkezlerinden biri oldu. Burada hristiyanlarm yksek mek teplerinden baka, Y a h u d i ve M a n i h e e n l e r in de yksek mektep leri vard. Cihann byk birksmm kaplyan Islm devletinin te ekkl ile genileyen ticar mnasebetlerden, din neri iin istifade edenler, Islmlardan ziyade, idarelerinde yayan dier milletler olmutur. in ve Moolistan da, h r i s t i y a n l k ve m a n i h e i z m in, Kafkas ve Volga boylan nda h r i s t i y a n l k ve y a h u d i l i i n muvaf fakiyetleri, Mslman devrine aittir. Bu devrin, hristiyan sanati bakmndan ehemmiyeti o kadar belli deildir. u kadan muhakkaktr ki, Mslman hkmdarlar, saray ve ibadethaneler ina ettirirken, hristiyan ve Iranl ustalardan istifade etmilerdir. Byk kiliselerden bzlan camie evrildi. Bu cmleden olmak zre am ehrindeki S t. Jean Baptist kilisesi yerine, V II I . asrda byk bir cami bina edildi. Kaderin bir cilvesi olmak zre, Kilisenin cenup kaps stndeki u Rumca kitabe: Ey Mesih, senin padiahln her zaman iin, senin hkimiyetin her nesil iindir,,, bugne kadar mahfuz kalmtr. Ummyetle, hristiyanlar ibadethanelerini muhafaza ettiler; hibir mnie rastlamakszn, yeni kilise ve manas trlar yaptlar. Halife m e r in hristiyanlara, yeni kilise yapmamala r ve eskilerini tmir etmemelerine dair vermi olduu sylenen ahidname, sonradan uydurulmu bir eydir9. Portekizin cenub--garb snrndaki St. Vincent burnundan Se merkand e kadar uzayan hilfet memleketinde ok zengin din hristiyan messeseleri vard; bunlar, kendilerine vakfedilmi olan gayri menkul mallarn da muhafaza ettiler. Hilfet memleketindeki hristiyanlar, hibir mnie rastlamakszn, hristiyan lemi ile mnase bette bulunuyorlar ve onlardan din messeseleri iin ianeler kabl

H IRSTYAN ARK

edebiliyorlard. 680-681 yllarnda s t a n b u l da toplanm olan bir kilise meclisinde Kuds ten de murahhas vard. Hilfetin muhtelif yerlerindeki Hristiyanlar birbirleriyle sk mnasebet hlindeydiler. Ftuhat zamannda sanat yalnz M s r da inkiaf etmitir. Halife ler, sanati, Suriye sahilinde, bilhassa A k k ve S rda inkiaf ettirme arelerim aradlar. 720 yllarndan biraz nce, s k e n d e r i y e den A n t a k y a ya, yine Yunan felsefesi getirildi. V II I . asrn son yansndan itibaren, Hristiyanlar, Mslmanlarn Yunan felsefesini renmelerine yardm ettiler. Halife M a n s r un (754-775) Bizans mparatorlanna mracaat ederek r i y a z i y e ye ait el yazmalan gnderilmesini istedii rivayet edilmektedir. IX . asrda Yunancadan Arap ve Sryn dillerine tercme yapanlarn en byklerinden biri olan Hristiyan-Arap H u n e y n - i b n - l s h a k , iki yl kadar Bizans ta kalm, orada Yunan dil ve edebiyatm renmi ve elyazlan getirmitir. Mslmanlar iin, Yunan ilimlerini ren mee, Bizans tan baka bir yol da vard: Cnd-i-pr tb mektebi, Araplarm fethinden sonra da birka asr devam etti. Bununla bera ber, Cnd-i-pr tabiblerinin, ilimlerini, nesilden nesile, kendi adam lar vastasiyle devam ettirdiklerine ve yabanclardan gizli tuttuklanna dair malmat vardr. Halife M e h d nin (775-785), saraynda yaam ve Ilyada ile Odisse'yi Sryn diline tercme etmi olan Edesli heyetinas T e o p h i l o s (Teofil)un Bizansta bulunup bulun mad belli deildir. slm memleketlerinde yaayan, Arap olmayan ve mslman olmayan unsurlar, Araplara ve Mslmanlara nazaran daha mnev ver idiler. Bunlann, Araplar a nazaran meden stnlklerini anlamalan, slm leminde bz kavm hareketler dourdu ki, bun lar u biyye (a'b sznden alnmtr) umm ismiyle hret buldu lar10. Bu ekilde mill yahut dn medeniyetlerinin yksekliim idrak hareketi, ayn ekilde baka mmetlerde: Muhtelif kavimlerden mte ekkil olan Hristiyanlarda, Yahudilerde, zerdt mezhebinde olan ranlerde ve Mezopotamyada Harran ehrindeki Helen mecsliinin en son mmessillerinde de grlmekteydi. IX . asr, ayn ekilde, Bizans iin de meden ykseli devri olmutur. Lkin, Hilfetin Bi zansa nazaran u stnl vard ki, orada muhtelif unsurlar birarada i gryordu; Kur an m verdii bir derece din hrriyet dola ysyla, meden hareketlerin yaylmas iin meydan daha geniti.

16

H IRSTYAN ARK

Bunlann kendi halkn ve kendi dinini ykseltmeye almalar bir birinden medeniyet dersi almalanna mni olmuyor, hristiyanm mslmandan, mecsden talebesi olduu gibi, bunun aksi de oluyordu. GeriHristiyanlar, ilmin kayna olan H e l e n i z m e daha yakn idiy seler de gitgide kendilerinin bu stnlklerini muhafaza edemediler. Hristiyanlar Yunan eserleriyle Mslmanlara nazaran daha nce ve daha iyi tanmdlar. Lkin, bu ilmin ilerletilmesi ve istikbaldeki ilm almalarn nmunelerini meydana getirme vazifesi, Mslman lara kald. Hatt, arktaki hristiyan kavimlerin en mterakkisi olan Srynler bile F r b , b n - i - S n , B r n ve I b n - i - R d ile mukayese edilebilecek bir tek lim yetitiremediler. Hristiyan ve Mecslerden olan limlerin en iyi talebeleri, ekseriya Mslmanlard. Arap medeniyetinin ileriye gemesiyle, Suriyeli Hristiyanlar, kendi lerine evvelce stnlk temin etmi olan Helenizm ile mnasebetlerini kaybettiler. Onlarn l tahsil programlannda, evvelce Yunan dil ve edebiyatna verilmi olan yer, artk Arap dil ve edebiyatna verildi. Fakat, buna bakarak, ark hristiyan meden hayatnn, slm medeniyeti ykseldikten sonra, artk btn ehemmiyetini ve cihan medeniyetinin gidii zerindeki tesirini kaybettiini zannetmemelidir. Mslmanlarn ilim ve teknikteki stnlkleri, uzun zamanlar, kemiyete deil, keyfiyete oldu. X I. asrn ikinci yarsnda henz ktip lik ve tabiplik gibi f i k r i meslekler H r i s t i y a n 1 a rm, zanaat ve ticaret Y a h u d i l e r in elinde idi. X II. asrda Suriyede muhtelif mezhepler arasnda anlama yaplp, en mhim iki mezhep olan Nastri ve Ta'kubltr arasnda yaklama husule geldi. Her nekadar bu iki mezhep tikat ve ibadetlerini muhafaza ettilerse de, bundan sonra birbirine kar msamahakr davranmaya baladlar. IX . asrn ortasndan itibaren mslman devletlerindeki hristiyanlann vaziyeti, evvelkine nazaran fenalat. Bunun bir sebebi de, Mslmanlarn medeniyete ykselmeleri neticesinde Hristiyanlara olan i h t i y a l a r n n a z a l m a s olmutu. Ortazamanda hristiyan memleketlerindeki M s l m a n ve Y a h u d i l e r e kar yaplan t a z y i k l e r i n de belki bunda tesiri vardr; lkin ne de olsa, Mslman l a r n I s p a n y a d a uradklar z u l m ve cebri , Mslmanlarm elinde bulunan Hristiyanlar hibir z a m a n grmemilerdir. Ummyetle Mslman olmyan kavimlerin Kur'arim emrettii zre

HIRSTYAN

ARK

17

cizye vermeleri ve m e r in mehr ahidnamesi mucibince, elbisele rinin farkl olmas gibi artlarn tamamiyle yerine getirilmesi talep edilmiyordu. Hristiyan memurlar da mslman bykleri gibi giyi niyorlar, ayn zamanda kendilerini aa tabakann karsnda pek yksek tutuyorlard; bu ekilde Hristiyanlarn bbrlenmesi, bzan protestolarn ykselmesine sebep oluyor, hatt, mesele, hristiyan mallarnn yama edilmesine ve bz hristiyanlarn ldrlmesine kadar ilerliyordu. Karklk zamanlarnda zimmlerin haklan mslmanlannkine nazaran daha ok ihll ediliyordu; Kilise, kendinin balca zenginliini tekil eden gayrimenkul mlklerini yava yava kaybetti. Msrda, daha X IV . asrda bile hayli msaderelerden sonra da Kilisenin elinde 1 1,250 desetin kadar yer kalmt. r a n n en g a r b k e s i nd e n b a k a y e r l e r i n de , hristiyanlk bsbtn ortadan kayboldu; bunun ne ekilde kaybolduu henz bilinmemek tedir. Evvelce, Roma Imparatorluuna dahil lkelerden yalnz i mal Afrikann, Msrn batsndaki yerlerde hristiyanlk tamamiyle kaybolduysa da, Yunan-Roma devrinden kalm yer isimleri muha faza edilmitir {Trablus: Tripli ehrinin ve lkesinin ismi, Cezyirde Konstantin ehrinin ismi). Burada da hristiyanln bsbtn kaybol masnn sebebi, aka belli deildir. Bunu, ksmen, imal Afrika nn dier yerlere nispeten Arap ftuhtndan daha ok zarar grme siyle ve Ortazamann ikinci yarsnda Bedevlerin hcumuna ura m olmasyla zah etmek mmkndr (Romallar tarafndan tekrar yaplm ve hatt bz rivayetlere gre Imparatorlukun Romadan sonra en ehemmiyetli bir ehri hline gelmi olan Kartaca, V II. asrda Araplar tarafndan yklmt. Bundan sonra bu ehir tekrar canlanamamtr). Islm ftuhtndan sonra tekrar hristiyanlarn eline geen, fakat henz Islm medeniyetinin izlerini saklyan hristiyan memle ketlerin tarihleri ayrca dikkate deer. Bu memleketler unlardr: Kastilya krklarnn idaresinde bulunup X III. asrn ortasnda A l f o n s X . iin mehur heyet cetvelinin tanzim edildii spanya, N o r m a n k r a l l a n ve daha sonra Hohenschtaufen ler elinde bulunmu olan Sicilya ile Cenub talya ve X I-X I I I. asrlardaki Grcistan krall, V II . asrda birbirlerinden ayr iki din heyet tekil eden Ermenistan ve Grcistan, geri din fikrin tesiri altnda, Yunan dnyasiyle olan mnasebetlerini muhafaza ettilerse de, Mslman (Arap ve Fars)
Islm M edeniyeti / / .

HIRSTYAN

ARK

medeniyetinin tesirinden de kurtulmadlar. Gerek Ermeni ve gerek Grci edebiyat, Fars edebiyatna yaknlk gstermektediru . Uttmiyetle halk, muhitteki artlarn pek msait olmamasna ramen, siyas istikllini kaybettikten sonra da, kendi dinini ve bununla bir likte bz meden ananelerini kuvvede muhafaza etti. X V I I . asrda ah A b b a s , bir zamanlar Ssnler in Suriyelilere yaptklar gibi, rana n den maksatlarla epey Ermeni ve Grciyi zorla naklettirdi. X V I I . asrda Ermeniler Avrupa medeniyetine yaklamaya dlar; X V I I I . asrda bunun tesirini Grciler de hissettiler. bala

Suriye ve Msrdaki Avrupallar da oradaki hristiyanlara, kendi lerinin tabi mttefikleri gibi baktlar ve uzun zaman onlarn manas trlarnda yaayarak, Arapa rendiler, ummiyetle muhit ve halkla iyice tanmak iin hazrlandlar. Bundan dolay, X III. asrda yaa m olan hristiyan Arap tarihilerinden E l - M e k i n ve E b u l - Ferecin telifleri Avrupada mslman mverrihlerinden daha nce (X V II. asrda) neir ve tercme edilmitir. Ayn zamanda, h rist i y a n A r a p l a r arasnda, Ermenilerde olduu gibi, Avrupa tesiri altnda m n e v bi r c a n l a n m a balad. ark hristiyanlann Garptan, mslmanlan ayran derin bir din fark ayrmyordu. Bundan baka, mill ve cisman edebiyatn tesirine o derece kaplmam lard; bunun iin onlarda, mslmanlarn aksine, gerek Ortazamanda gerek Yenizamanda olsun, Yunanm yalnz ilmi deil, belki ede biyat da epey reva buldu. Bir sryn. hristiyan, Ilyada ve Odisseyi V III. asrda tercme etti; hristiyan Arap ise, Ilyaday X IX . asrda Arapaya evirdi. Rus limlerinden biri, daha 1864de Suriyeden gelirken: a r k n h r i s t i y a n l a r mslmanlara nispeten i l i md e e p e y i l eri bulunuyorlar demiti12. Fakat, ark hristiyanlar, Avrupallar, her zaman, kendilerinin slm dininde olan milletda ve vatandalarndan stn grmemiler dir. Rusyann din tarihilerinden birinin dediine gre, Hal sefer leri zamannda, rhnler ve halk, mslman zulmnn dnmesini, Ltinlerin hkimiyeti altnda yaamaktan daha iyi buluyorlard,,ls. X V I I , X V I I I . asrlarda Emiyazin Ermenileri Iran ahna birka kere mracaat ederek, kendilerini katolik propagandasndan koru masn rica ettiler14. Zamanmzda Avrupahlarn yapmakta olduu ktisad tazyik, hristiyanlar zerinde de mslmanlarda olduu gibi ayn ekilde hissedilmektedir. 1912 ylnda bir mslman muharri

HIRSTYAN ARK

rinin Mslman birlii n' ileri srerek yazm olduu bir mekaleye kar bir hristiyan gazeteci Arap matbuatnda: A v r u p a l l a r a kar yalnz m s l m a n l a r dei l , belki hibir din ayrlna bakmaks zn, b t n a r k k a v i m l e r i birlemelidir. slm birlii deil, ark birlii lzm,, diye yazd. Avrupann fikr tesiri neticesinde, Yakn arkta da mnevver halk, mill birlii, din birlikten ileri tutmaya baladlar; ihtiml imdiki nesilde hristiyan Araplar ile mslman Araplarm Arap milletini ayaa kaldrmak iin birlemeleri tahakkuk edecektir. Zamanmzn Arap muharrirlerinden E mi n R e y h n , mslmanlarn ve hristiyanlarn tikadlar ve mukaddes kitaplar hakknda yle ibareler kullanyor ki, buna bakarak, muharririn ms lman, yahut hristiyan olduunu tyin etmek mkldr15.

 k n c

B lm

HALFELK ve ARAP MEDENYETNN BALANGICI

JLarhde ilk ve son defa olmak zre V II . asrda,, A r a b i s t a n yarmadasndan cihana b y k bi r d e v l e t kt, yeni bir hareket balad. Fakat,'tarihden nceki bir devirde Smler'm bu ekilde Ara bistandan taarak, S u r i y e ve M e z o p o t a m y a y igal ettikleri zannediliyor. V II. asrdaki hareket, Araplarm bundan nce yarma dann dma yaplm, fakat ftuht eklini almam olan ufak tefek hareketleri ile hazrlanmt. K a r t a c a l l a r zamanndan tibaren, milttan nce (401) yllarnda F r a t tan arkta H b r nehrinin mansabmdan aada olan yerlere Arabistan ismi veriliyordu. S t r a b o n zamanndan tibaren, milttan sonra I. asrda Y u k a r M s r daki Kopt ehirleri yar yarya Arapt. Bizansn tbii olan Suriye Araplar ve Frat havzasnda rana tbi Araplar, bu iki hkmdar ln arasnda olan muharebelere kuvvetle itirak etmilerdir. V II. ve V II I . asrlarda Araplar medeniyete kendileriyle muka yese edilemiyecek derecede stn olan pek ok kavimleri idareleri altna aldlar. Lkin, onlar, Avrupadaki G e r m e n l e r ve Asyadaki M o o l l a r gibi milliyetlerini kaybetmediler. Bundan baka, zap tettikleri S u r i y e , M e z o p o t a m y a , M s r ve i m l A f r i k a y kendilerinin mill tesirleri altna soktular. Bundan sonra Arap dilinin galip gelmesi, hkmetin tesiriyle deil, belki ihtiyr bir ekilde oldu. Zaptedilen yerlerde slm dininin yaylmasyle Halfelikin maliye sistemi bsbtn sarsld18. Hkmet iin, mslman olmayan kavimler arasnda Arap dilinin yayl pek de arzu edilmeyen bir hldi. Hristiyanlarn Arapa konumas ve ocuklarnn mslman mekteplerinde okumas menedildi. Byle olmasna ramen, slm

22

HALFELK

DEVR

dini, halkn ekserisi tarafndan kabl edilen bir din oldu ve msl man olmayan kavimler de Arap dilini kabl ettiler. Arap dilinin reva bulmas u suretle zah edilmektedir: Araplar, Germen, Mool ve eski ranler gibi yalnz si l h k u v v e t i n e dayanmadlar; Araplar V II. asrdan itibaren, fikir sahasnda epey ileri gitmi bir e d e b di l vude getirdiler; fesahat ve iir onlarda byk bir yer tuttu; imdi malm olan edeb ekiller, secili nesir ve birka trl vezin vcude getirilmi, nazmlarnn ifadesi iin mu ayyen kalplar tanzim edilmi ve bu suretle kahramanlarn ve kabi lelerini medih, yahut dmanlarn zem iin iir sylemek ok reva bulmu idi. Bedeviler'in iirine kar, ehrin de kendine mahsus daha ince ilenmi bir iiri vard; bu hususta en ileri gitmi olan Mekke deki Kurey kablesi'ydi. M e k k e deki Kreydiler, T i f deki Saki/iler ve dier ehir ahalisi, balangta M u h a m m e d e dmanlk gster dilerse de, mslman cemaati bir devlet tekil ettikten sonra, onun bana getiler. M u h a m m e d e: almam, Kurey iler'den olmaldr hadsini isnat ettiler. Zaptedilmi yerlerde Kureyler ve Sakifler ehirler inasnda ve idare ilerinin kurulmasnda bata bulunuyor lard. Ummiyetle Arap askerinin arkasndan sivil Araplar gidiyor du; fethedilen yerlerde Arap milliyetiliinin kuvvetlenmesinde en byk hizmeti bunlar yapmlardr. Mslman meden hayatnn her sahasnda olduu gibi, slm ehir tipi de, Arap ananesiyle mahall ananelerin kanmasiyle meydana gelmitir. Bz Avrupa seyyahlar, mslman ehirlerinde evlerin avlu ieririnde ina edilip, sokak cep hesine yalnz dkkn ve duvarlarn yaplm olmasn a r k i s t i b d a d ,, korkusu ile zah etmeye urayorlar. Lkin P o m p e i ehri nin meydana karlm olan harabeleri gsterdi ki, eski zaman Y u nan ehirleri de ayn ekilde ina edilmitir. M e k k e yi ziyaret etmeye muvaffak olan birka Avrupal, bu ehirde, Avrupa tipinde pence releri sokaa bakan evlerin mevcudiyetini hayretle grdler. Y e m e n ehirlerinde de pek sslenmi olan byk evler seyyahlarn dikkat lerini celbetti. Bunlar mahall ananelerle mi, yoksa ecnebi H i n d tesiriyle mi yaplmtr, bu mesele henz zah edilememitir. Araplar meden hayata getikten sonra uzun zamanlar kendile rinin kln ve kabile hayatlarn muhafaza ettiler. Ayn kabileden olan insanlar arasndaki mnasebet, ayn ehir ahalisi arasnda olan mnasebete nazaran daha skyd. Ecneb bir ehir zaptedtldii,

HALFELK

DEVR

23

ya h u t, y en i b ir ehir ina o lu n d u u za m a n , h e r k a b ile iin a y r m a h a lleler te sis ed iliy o rd u . B irok ehirlerde, m esel, a m d a ehrin u m m s ru n d an baka a yr m ah a lleler, h a tt ca d d ele r arasn da k a p l d v a r l a r n b u lu n u u , A r a p h a y a tn n b u te l k k i ta rzn a b a l b ir h ld ir. A r a p la r b u d eti r a n a d a g e tird ile r; m esel Meru eh rin in X I .- X I I . asrlard aki kuruluu ayn ekild eydi. Z a m a n m z d a k i ehirlerden Hemedanm , u m m ehri ih ta ed en sru y o k tu r. L k in , m ah a lleler arasn d a k a p la r v a rd r ki, b u n la r g eceley in kapanm ak- tad r. Bu nevi k a p la r, ehrin ken arn d aki so kaklard a d a v a rd r. S u riy e d e A r a p la r V I I . asrda yen i b ir ehir ina etm ed iler. (7 15 -7 17 ) za m a n n d a K u d s ten V I I I . asrda H a lfe S l e y m a n

d enize gid en y o l zerin d e Remle ehri b in a ed ild i. K u d s n m slm a n la rca d in b ir eh em m iyeti o lm asn a ra m en , h a y a t yen i ehre g t v e b irk a asr za rfn d a F ilistin in ba ehri vazifesin i g rd . F a k a t R e m l e nin y a ln z m a h a ll b ir eh em m iyeti olu p, A r a p m ed en i yetin in ta rih inkiafn da b y k b ir tesiri gr lm ed i. S u riy e de m e d en ve siyas h a y a tn m erkezi o la rak eski a m kald . e h rin o z a m an ki v a z iy e ti, im diki p a y ita h tla rla m u kayese ed ilecek bir h ld e d eildi. X . asrn son yarm a k a d a r ehir eski ta d u v a rla rn d na km ad . D o ru ca d d e n am verilen v e a r k taki k a p d a n G a r p tak i k a p ya k a d a r u za y a n ca d d en in u zu n lu u tak rib en iki verst k a d a rd . im ld eki k a p d a n G a r p taki k a p y a k a d a r olan m esafe de b u n d an b iraz ksa id i. ehrin o rtasn d a m eyd a n m evcu t o lu p , b u ra d a b y k b ir m b et b u lu n u yo rd u (Bu m b et nce putperestlere, sonra h ristiy an lara v e en son un da d a m sl m a n la ra a it o lm u tu r); ite St. J e a n B a p t is t kilisesi b u ra d a id i. B irin ci V e l i d (70 5-715) za m a n n d a h ristiy an lar b u m b ed i m sl m an lara b ra k m a y a m ecb u r k a ld la r. B u kilisenin yerin e tezy in a t ile Islm lem in d e m isli o lm a ya n m e y y e C a m i i y a p ld . C a m iin yak n n d a E m e v le r in saray b u lu n u yo rd u . Bu saray, O rta z a m a n la r d a ta m a m iy le kayb olm u tu r. a m d an sonra, S u riy e de Cabiiye, D abik (H a le b in im linde) g ib i a s k e r k a r a r g h l a r ikinci d erece b ir m evki igal ed iy o rla rd . B u n e v asker m evkilerd en b zlar, so n rad an b y k ehir h lin i a la rak , eski m erkez ehirlerin i gerid e b ra k tla r. B u n la rd a n b iri de Kahired ir ; ev velce A r a p la r tarafn d an N il sahilin de Fustt ism inde (Y u n a n ca L tin ce fossaton: h e n d e k i l e e v r i l m i , , dem ektir) b ir k a ra rg h b in a edilm iti. B u ehir N ilin ark sah ilin de be kilom etre u zu n lu u n -

24

HALFELK

DEVR

da ve bir km. geniliinde bir yer igal ediyordu. Caddenin orta snda bir meydan mevcut olup, burada Msr ftihinin ismini tayan Cami-i-lA m r ile mahkeme binas bulunuyordu. Tunustaki harap ol mu olan Kayravn, Frat boyundaki Kfe, att-l-Arap sahilindeki

Basra ve randaki rz da aym ekilde vaktiyle karargh olarak ina edilmi ehirlerdendir17. Araplar tarafndan, ftuhat devri getik
ten sonra, sevklcey maksatlar gzetilmeksizin tesis edilmi olan ehirlerin birou, daha uzun mrl olmutur. Mesel: Fas ehri V III. asr sonunda, Kafkastaki Gence IX . asrda ina edilmitir. Araplarn, slm devrinden nce tesis edilmi ehirleri, tahrip ettikten sonra, yeniden ihya maksadyla, Arap karaghndan domu ehri terketmelerine, tarihte yalnz bir defa tesadf edilir: Amuderyann cenubundaki Barukan kalesi, eski Baktriya (Belh) ehriyle deitirildi. randa ve Trkistanda Araplar ehir hayatnn ilerleyiine ve ehir tipinin deimesine yardm ettiler. Bu memleketlerde mslmanlktan evvel mevcut olan ehirler d iz ismi verilen b y k , bi r kal e ile, ehristan ismi verilen asl e hi r de n ibaretti. ehristan'm asl mnas: H a k i m i y e t in b u l u n d u u me v k i demektir ki, Araplarn Suriyelilerden alarak kullandklar medine de ayn mna ya gelmektedir. Ticaret meydan, ehrin duvar ierisinde deil, onun dnda kap yannda bulunuyordu. imdiki ran ve Sam dil lerine baka dillerden alnm olup, asl mnas k a p y a n n d a k i i olan bzr sz de bunu gstermektedir. Araplar zamannda ise, hayat yava yava eski ehristanda sanat ve ticaret sahiplerinin oturduklar yerlere gt. Burada da yava yava Y a k n A s y a ti p i n d e ehirler ina edildi. Bu tipin hususiyeti unlardan ibarettir: ehri garptan arka ve imalden cenuba kateden byk cadde bo yunca paz ar , ortada m e y d a n ve ehrin en b y k c a mi i bulunu yordu. Mslman tccarlar kendilerinden nceki hristiyan ve yahudilerin yollarn tkip ettiler. M ervd e mslmanlar zamannda, hayat ehristandan garp tarafndaki M a a n k a n a l boyundaki mahalleye gt. Burada mslmanlardan nce hristiyan metropolidi yayordu. rann en byk ehirlerinden olan s f a h a n n yerinde islmiyetten nce, ehristand a n birka kilometre uzaklkta yahudi varou vard. X . asrdan' itibaren bu ehir eski ehristarfa nispeten iki misli bymt. Byke ehirlerde valiler oturuyorlar ve hkmet messeseleri

HALFELK DEVR

25

bulunuyordu. Bu cihetten, tabiatiyle, Araplar da, hkimiyetleri altna aldklar halklarn detlerine uydular. ran tesiri Halfe m e r za manndan itibaren (634-644) grnmeye balad. Kitabet ve hesap daireleri ihdas edildi. Hatt chancellerie mnasna gelen divan sz de Farsden alnm olsa gerektir. Evvelce Bizans idaresinde bulunmu lan yerlerde, Yunan ve Ltin dilindeki stlhlar alnd. Mesel: M srda Ltinceden alnm guestor (kestor) sz g ib i18. Ktiplik ileri, Araplar zamannda, mahall memurlarn elinde kald ve mahall dillerde (Frs, Yunanca) yrtld. Yalnz, V II. asrn sonlarnda Arap dili kullanlmaya baland. Bu zamandan iti baren, paralar da Arapa yazlarla baslmaa baland. Bizanstan alnm olan yerlerde, evvelce Bizans paralarnda olduu gibi, salip; Iran vilyetlerinde ise, atee kurban kesilen yerin tasviri, paralarn zerine baslyordu. Araplar Bizansda altn, randa gm para usl ile karlatlar. Bu fark, bu yerler Araplarn olduktan sonra da devam etti. Mslmanlarda altn parann ismi dinar (Ltince: dinarius), gm paramn ismi ise, dirhem (Yunanca: drahmos'dan) olup, rana s k e n d e r den sonra sokulmutur; bakr parann ismi olan fe ls de Yunanca obolosdan alnmtr19. Dnar, E m e v l e r za mannda a m da, A b b s l e r devrinde B a d a d da baslyordu. Dirhemler ise vilyetlerdeki byk ehirlerde de baslyordu. Fels, yalnz mahall kymeti hizdi. a r k r a n da ve O r t a A s y a da, X . asrdan itibaren yalnz dinarlarn arl bir m iskal' di. Dirhemler daha kk olup, kymetleri dinarn /2oine muadildi; yni Arap lar da eski Iran ahlarndan imdiki Garbi Avrupa devletlerine kadar, altn ile gm para arasndaki muayyen nispeti muhafaza etmeye alyorlard. Lkin, her zaman olduu gibi, Araplar da bu iki m denin kymeti arasndaki nisbeti her zaman muhafazaya muvaffak olamadlar. Gmn fiyat altna nispetle ya ykseliyor, yahut ala lyordu. Halklarn idare ilerindeki tesirleri yalnz mahall ereve ie risinde kalmtr. Halifeliin devlet ve idare ilerinde, birka dilden alnm stlhlarm birlikte kaynadn gryoruz. Mesel, Bizans tan alnm olan stlhlar, randan zaptedilmi olan yerlerde de, randan gelmi olan szler, evvelce Bizansa ait olan vilyetlerde de kullanlmaktayd2 . O zaman da, eskiden olduu gibi, hk 0 metin haberlerini nakleden postaya Ltince viridus tbirinden alnm

26

HALFELK

DEVR

berd ismi veriliyordu. Hlbuki, Yunanllar posta kelimesini Farsadan alm olduklar angaros sz ile tesmiye ediyorlard. Araplarda M u h a m m e d den nceki zamanlardan tibaren Farsa cnd asker stlh, asker kararghlar ehir hline getirmeksizin muhafaza etmi olan Suriyede ok taammm etmiti. Fakat evvelce Bizansa ait olan yerler, halfeler zamannda, birka cnd't taksim olunuyordu. V il yetteki kararghlarn emirleri iin emr-i-cnd ile birlikte emr-imasr sz de kullanlyordu. Masr bir Yemen sz olup, ehi r mna snda olarak ve Farsa k y mnasnda olan ntaAdan ayr surette kullanlyordu. Asl Arapa szlerle birlikte padiah, yahut emirlerin muhafzlarna haras ve asker polise urta ismi veriliyor ve bunun ba nda ayr bir kumandan bulunuyordu ki, bu, emrin sa kolu mesa besinde idi. Lkin bu nvanlarn hepsi r a n l l a r d a n al nm olsa gerektir. Geri halfeler, birdenbire, Iranllar gibi mstebit olmadlarsa da, onlar iin I r a n i d a r e us l bir r n e k vazifesini grd. Emevler zamannda henz halfe, Iran ahndan ziyade A r a p ey h i n e yahut k a b i l e n i n s e y y i d i n e benziyordu21. Hatt halfe Veld I., bir zamanlar Peygamberin yapt gibi kendisinin yalnz ismi ile tesmiye edilmesini,, talep etmiti. Hilfet, d e v l e t i l e r i nde I r a n ananelerine tbi olduysa da. madd medeniyet sahasnda, bilhassa Bi z a n s tan ok ey ald. Hali felik devrinde Suriyenin sahil ehirlerine getirilmi olan M s r do k u m a c l k s a n at i , I r a n ve T r k i s t a n da da tesirini gsterdi. Msr ismini tayan dokumalar r z da ve T r k i s t a n ehirlerinde de yaplyordu. Son zamanlara doru Mslmanlar madd mede niyette birinci mevkii i n l i l e r e, ikinci mevkii Y u n a n l l a r a ver diler. X III. asrn Iran melliflerinden A v f , X V . asrdaki Ispanyol seyyah C l a v i j o , unlar, Mslmanlar azndan sylendii gibi, naklediyorlar: inliler sanat ilerinde yalnz kendilerinin gz l e r i olduunu zannediyorlar. Lkin, dier kavimlerin hepsini kr san yorlar. Y u n a n l l a r (Clavijoya gre Fr a nk l a r ) ise bundan mstes na olup, tek g z l saylmaktadr. Yunanllara medeniyette birinci mevki veriliyordu. Yunancadan Arapaya t e r c me, Hristiyanlarm tesiriyle, pek erken balad. Yunan ilminin birinci muhiplerinden halfe Y e z i d I.in olu Hl i d, 704 ylnda 40 yana varmadan lmtr (683de babas ld za man o henz ocuktu). Ona, heyet, tb ve kimyadan bz tercme

H ALFELK

DEVR

37

eserler isnad edilmektedir. Hatt, onun sun altn yapmakta bir va sta olan hacer-i-felsefiy i bulduu da rivayet olunuyor. H l i d , imli Suriyede H m s ehrinin emriydi. Bu ehirde Eskizamanda mehur G n e M b e d i , sonra byk bir kilise mevcuttu ki, bunun birksm Mslmanlar tarafndan igal edildi. Dier bir rivayete gre X . asrdan itibaren bu binann birksm kilise olarak kald hlde, dier ksmnda Mslmanlar ibadet ediyorlard. Burada o zaman larda Hristiyanlardan baka Mecslerin de bulunmas pek muhte meldir. Suriye ehirlerinin hepsinden ziyade H ms , Mslman ftihlerini iyi karlamtr. Bunu, bu ehir halknn mparator He r a k l i y u s un din slhatna kar dman gz ile bakm olmalaryla zah etmek mmkndr. Mslmanlarn Yunan medeniyetiyle s k e n d e r i y e de ve Su ri ye e h i r l e r i nd e tanm olmalarna ramen, b a l c a me d e n eserler, hatt ilim sahasnda da, F r a t ve D i c l e sahillerinde, Kfe ve Basrada meydana gelmitir. Bu ehirlerin her ikisi de m e r za mannda mutad plna gre ina edilmi olup, kabileler iin ayr ayr mahalleler, ortada meydan, cami ve vlinin saray bulunuyordu. Son radan, Ba s r a baka bir yere nakledilip, eski ehir bsbtn ssz kald. Kf e , ehemmiyetini oktan kaybetmiti. Lkin cami imdiye kadar kalmtr. Yalnz, bu, bugne kadar cidd bir ekilde tetkik edilmemi tir. Emevler zamannda Diclenin kollarndan birisinin zerine bina edilmi olan Vst ehri de henz tetkik edilmemitir. Vst, E m e v l e r den sonra siyas ehemmiyetini kaybettiyse de, uzun asr lar boyunca t i c a r e t ve m e d e n i y e t me r k e z i olarak kalmtr. Kfe ve Basra ehirleri, ilm hayatn kaynat faal merkez ek lini aldlar. V III. asrda bunlarla rekabet edecek bir ehir yoktu. Islmiyeti kabl eden Acemler (Araptan baka kavimler) ve onlarn talebeleri tarafndan Mslman akait ve fkh kuruldu. Ondan sonra her iki ehirde de gramerci ve filologlar mektebi mevcut olup, K fiy yn ( K f e Mektebine mensub olanlar) ile Basriyyn ( Bas r a Mektebine mensub olanlar) arasnda mnakaa ve rekabet devam etmitir. Lkin bu ulm-i-arabiyyey kurmu olanlarn da ekserisi A r a p deil A c e m di. Basriyynun reislerinden H a l i l i b n - i - A h m e d Arap dili nin byk bir kamusunu tertip etti. X . asrda H o r a s a n da yazlm olan ilm ve teknik eserlerdeki stlhlann hepsi her zaman H a l i l in bu eserine dayanmaktadr ( H a l i l bu eserini H o r a s a n da yazm

28

HALFELK DEVR

tr). Bu kamus, Arap ilmindeki Yunan tesirini gstermektedir. lim lerin tasnifi bu cmledendir. Felsefe iki byk ksma taksim olunuyor: N a z a r ve a me l felsefe. Bzlan mantk' n a z a r i l i ml e r zmresine sokmaktadr. Dier birtakmlar ise bunun iin husus bir ksm ay ryorlar. nd bir snf da mantk'a f el s ef eni n l et i ismini veri yorlar. N a z a r f el sef enin balca ksm vardr: l l h i y a t , t abi i y a t ve bu ikisinin arasnda bulunan R i y a z i y a t . Riyaziyat u k smlara blnmtr: H e s a p (aritmetik), h e nd e s e (geometri), h e y et (astronomi) ve mus i k . te Ortazaman Avrupasnda quadrivium'u tekil eden bilgiler bunlardr. Sonralar, matematik, mantk ile birlikte mukaddime, yni tabiiyat ve ilhiyat anlamak iin hazrlk olarak kabl ediliyordu, llhiyatn ksmlar yoktu. Tabiiyat birka ksma ayrlm olup, k i m y a ve t b bu cmledendi. Amel felsefe, a h l k , i kt i s at ve s i y as et ksmlarna ayrlyordu. limler arasnda g r a m e r , r e t or i k, d i y a l e k t i k de yer almaktadr; lkin, bunlar ayr bir zmre hlinde birlemiyorlard. G r a m e r , a k a i d ve s l m f k h ndan sonra, k i t a b e t e, iire ve t a r i h e de bir bab ayrlmak tadr. R e t o r i k ve d i y a l e k t i k , m a n t k a ait babta onun ksmlar gibi tetkik olunmaktadr22.

 nc

B lm

BADAD ve ARAP MEDENYETNN SONRAK TERAKKS

I ^ . f e ve Ba s r a da mslman teolojisinin, Arap gramer ve filo lojisinin temeli kuruldu. Bu ilimlerin bundan sonraki terakkisine ve ummiyetle ilimlerin ve maarifin reva bulmasna A b b s saraynn byk tesiri oldu. Halfe Ma n s r , V III. asrn 6omc yllarnda D i c l e nin garp sahilinde kendine yeni payitaht ina ettirdi. Evvelce burada bir Nastr manastn ve B a d a d isminde bir ky vard ki, yeni ehre de bu tarih isim verildi. ehre, yeni messisi tarafndan verilmi olan yeni isim Medinet-s-Selm halk tarafndan kabl edil medi. Lkin halfeler, p a r a l a r n n z e r i n d e bu ismi kullandlar (Paralar zerinde B a d a d ismi yalnz 1258de M o o l i s t i yl s nd a n sonra grlmektedir). Halfe M a n s r un oktan kaybolmu olan bu ehri, kendine mahsus bir pln ile ina edilmiti. B a d a d n o zamanki mehur ehirlerden mhim fark da, plnnn bir dai re e k l i n d e oluu idi. Duvarnn drt cihetinde d r t ka p s vard. Her kapnn yannda asker k t a l a r n oturmas iin byk bina lar yaplmt. Kaplann drd de me r k e z d e k i m e y d a n a al yordu. Bu meydanda s a r a y , b y k c a mi ve d v a n l a r bulunu yordu23. Dvanlann says o devirde y e d i idi: yni Mhr dvan ki, hkmdann tasdikine megl olan dairedir. (II) Diplomatik ilerle (III) Hassa askeri dvan. (IV) Dvan--cnd, (I) Dvan--Htem, arzolunan evrak ile megl olan dvan. yni devletin asker

kuvvetlerinin ileriyle megl olan daire. (V) Devlet gelirlerinin tahsiliyle megl olan Hazine dvan. (VI) Devlet masraflarile, yni maliye ilerile megl olan dvan. (VII) Devlete ait erzak, levazm vesaire ile megl olan dvan. Bu Dvanlann bulunduu

3> <

BADADDA

NKAF

byk meydanda, devletin merkez idaresine mahsus dier binalar, yni devlet hzinesi, asker mhimmat ve silh deposu gibi eyler, hkmdarn muhafz ktalar ve onlarn zabitleri iin umm a evi de mevcut idi. Btn bunlar ihtiva eden meydan byk bir du varla evrilmi olup, buraya ancak husus kaplardan girilebilirdi. Burasnn dier mahallerle irtibat yoktu. Pazarlar (arlar) ise, burada deil, ancak ehir dnda bulunuyordu. Mansrun vcude getirdii bu payitaht, herhlde, amdan daha bykt. Byle olmakla beraber, bugnn devlet merkezleriyle mukayese edilemez. Bu merkezin igal ettii dairenin nsf kutru iki verstten biraz eksikti. B a d a d n inasna dair hikye, Peygamber ve ilk drt halfe den sonra, Mslman leminde hkmdarlarn hayatlarnda nekadar m h i m d e i i k l i k l e r i n vukua geldiini gstermektedir. Bu hl, sonraki halfeler zamannda da deimekte devam etti. Brokrasi'nin kuvvetlenmesi, divanlar'm oalmas ve dvanlarn banda bulunan vezir'in iktidarnn artmas, IX . asrn ilk yansnda oldu. Ayn devirde halfeler de kendilerini A r a b n g a y r u n s u r l a r d a n tekil edilmi asker kt alarla evirdiler. Bunlar, I r a n asker ar i s t okr as i s i ile, satn alnm olan T r k l e r den mrekkepti. Vezir ve ordu kuman danlarndan baka, Kadi'l-kudt (Ba kad) ismi verilen byk bir memur daha vard ki, adl ilerin banda bulunuyordu. M a n s r zamannda, hatt en yksek dereceli memurlara da, Emevler za mannda verilmi olan maatan daha az maa veriliyordu (ayda 300 dirhem, yni 7,5 ngiliz liras). Halfe M e mun zamannda maalar ykseltildi. Bu maalar yalnz Ortazamanlara deil, zamanmza nis petle de epey yksekdi. Msrn ba kads, M emun zamannda, ayda 4000 dirhem (80 ngiliz liras), baka bir rivayete nazaran daha fazla, gnde 7 dnr (3,5 ngiliz liras) kadar alyordu. X . asrda Badadda vezirin maa ayda 7000 dnra (3500 ngiliz liras), ba kadnnki ise, 500 dnra (250 ngiliz liras) kmt. Ummiyetle halifelik topraklannn darald X. asrda, memurlann maa ve saray masraflan, H r n - r - R e d zamanna nazaran ok y k s e l m i t i r 24. Bunlarn hepsi, arkta hkmdarlarn, zannedildii gibi, kendi memleketlerindeki hayata pek fazla tesir etmediklerini gstermek tedir. ark pek iyi bilmiyenlerce, B a d a d denilince H r n r - R e d ve onun saray hatra gelmektedir. Hlbuki, Hrn zama nndaki Badad, evketlerini kaybetmi olan IX . ve X . asr halfeleri

BADADDA

NKAF

3i

zamanndaki Badada nazaran kck bir ehirdi. Yunan ilim ve felsefesinin Araplar arama girmesinin, Halfe M a n s r v e M e mun zamannda elyazmalannm bulunarak tercme edilmesine dair ka rlm olan f e r m a n l a r n t e s i r i y l e vukua gelmi olduunu zannet mek de ayn ekilde bir yanltr. imdiye kadar tamamiyle aydnla tlmam olmakla beraber, slmiyet devrindeki ilimle, slm devrin den nce randa yaylm olan Yunan ilmi arasnda bir mnasebet olduu phesizdir. Daha M a n s r ve M e m u n un saraylarnda, randan km olan limleri buluyoruz (Bundan baka birka tane de yahudi vard). lm eserler Arapaya yalnz S r y n den deil, p e h l e v dilinden, yni Ssnler devri Farsasndan da tercme edilmitir. Heyet cet vellerine, Farsa bir stlh olan ismi veriliyordu. Araplar, Yunan ilim ve felsefesiyle i k i nc i e l de n ve yalnz g l k l e t a n dklarndan, Yunan i r, l i m ve m v e r r i h l e r i n i tanmyorlard. Bundan dolay, Yunan ilim ve felsefe tarihine dair vzh bir tasavvura malik deildiler. Onlarca Y u n a n t ari hi , Makedonya hkmdar F i l i p ile balyordu. Yunan filozof ve limlerinin hayatlarna dair pek sath malmatlar vard. Hatt, mtehasss geinenler bile, S o k r a t m Yunan hkmdarnn emriyle ldrldn zannediyor lard. Bz Yunan limlerini, kendilerince malm eserlerinin Pehlevce olduundan dolay, r a n l sanyorlard. rana, gerek S s n l e r ve gerek s l m devrinde olsun, Yunan ilminden baka H i n d i l mi de tesir etmiti. Bu tesir, ksmen Yunan vastasiyle ve ksmen de, zannedildiine gre, dorudan doruya vukua gelmitir. Yunan tesiri, bilhassa astronomid e, fakat Hindin kendisinde domu olan ilimlerin tesiri, bilhassa hesap ve cebirde g rld. Avrupada Arap rakamlar ismiyle mehur olan ve Hindistandan Garba iki yol ile, ran ve Msrdan geerek gelmi olan rakamlar, Hindistan da icadedilmitir. skenderiyede, M ilttan sonra IV . asrda yaam olan riyaziyeci D i o f a n t n hizmetleri bir tarafa bra klrsa, Yunanllarca tamamile denecek derecede malm olmyan cebir, Hindistanda epey inkiaf etmiti. Avrupallar bu ilimle Arap lar vastasiyle tantlar ve onun Arapa ismini (El-cebri ) kabl etti ler. Baka ilimlerden de H in d tbbm n Y u n a n l l a r a bir hayli tesiri oldu. M ilttan nce I. asrda yaam olan skenderiyeli tabib Di oskur us un H in d stlahlarm kullanm olmas da bunu gstermektedir.

32

BADADDA

NKAF

Dier cihetten, Hindliler de B a k t r i y a tabiplerine istinad ediyorlard. Hindistanda abuk revatan dm olan cerrahln, bilhassa Yunan tesiri altnda kald zannedilmektedir. IX . ve X. asrlarda ilmin en ziyade kaynad yer, Frat ve Dicle havzalardr; burada en mhim ilim ve medeniyet merkezleri Basra, H a r r a n ve B a d a d d. Basra ile ismi balanm mehur adamlardan, ok geni ilmiyle itihar eden ve 869da lm olan mehur C h i z ve Araplar arasnda ilk njstakil mtefekkir ve filozof K i n d (lm: M . 873) saylabilir. X . asrda B a s r a da hvn-s-Saf ismiyle serbest d n c e l i l e r i n c e m i y e t i meydana gelmitir. Mason cemiyetine benzeyen bu birliin, muhtelif ilimlere dair vcude getirdii 51 t ane eser, halk arasnda byk bir rabet kazanmtr. X . asrn sonunda Ispanya riyaziyecilerinden birisi, bunlar memleketine getirmitir. X IV . asrn sonunda bu mecmua, Tim urun vezirlerinden birisi iin Fars diline tercme edildi. Badad, Mslman dnyasnn muhtelif yerlerinden, bilhassa r a n ve O r t a A s y a dan edib ve limleri ken dine ekiyordu. Badadda K i n d nin murz heyetinas E b M a er aslen Belhli idi. K indnin mehur talebesinden E b Z e y d de bu ehirdendi. Daha nce Badadda Ib n M s - e l - H r e z m isimli bir lim yaamt. Bu lim, H r e z m, yni imdiki H y v e Cmhuriyetinden olup, hesap ve cebirde pek mhim eserler brak mtr. Rnesans devrine kadar Avrupada bir otorite olarak tanl yordu (Lgaritme ismi, bu ismin bozulmu bir eklidir). O zamanlar Mslman dnyasnn ark snrnda bulunan F e r g a n a dan mehur heyetinas A h m e d - e l - F e r g n (lm M. 861), Trkistandan filozof E b - N s r - F r b zuhur etti. Bunlarn sonuncusu Trk olup, Badadda tahsil grm ve 950de amda vefat etmitir. H a r r a n dan yetien limler arasnda riyaziyeci ve heyetinas E lB a t t n ayr bir mevki igal etmektedir ki, Frat boyundaki R a k k a da alm ve 929da vefat etmitir. Avrupa da msellesaVa dair ilk bilgiler bunun ismine baldr. Yunanistan ve Hindistanda msellesat, astronomiye balyd. Msellesat, ayr bir ilim olarak, arkta da ancak XI I I . asrda teekkl etmitir. Araplarn Yunan f i l ol oj i ve t a r i h i ne vkf olmamalar, on larn felsef ve lm almasna tesirsiz kalmamtr. Arap limleri, lka feylesoflarna isnad edilen s aht e es e r l e r i asllarndan ayramyorlard. Bzan isimlerin ayn olmas, yahut benzemesi dola ysyla, muhtelif zamanlarda yaam olan P l a t o n ile P l o t i n gibi

BADADDA iNKAF

33

filozoflar, biribirine kartryorlard. P l a t o n (ve onun Neoplatonizm ismi verilen inkiaf) ile A r i s t o nun fikirleri arasndaki fark tama miyle ak olarak anlalmyordu. Mesel M ilttan sonra III. asr daki P l o t i n in eseri olan Teoloji, A r i s t o ya nispet ediliyordu. Aristo hakknda bu nevi yanl bilgiler, Araplardan (mtercimler yahudiydi) Ortazaman Avrupasna da geti. Araplarn ilahiyat (teoloji) ve

tasavvuf (mistik felsefe) lar, Avrupallarn sonradan Yunan kaynak laryla dorudan doruya tandktan sonra bulduklar hakik Aristo
felsefesine pek az benziyordu. Arap filozoflar, sonradan k a t o l i k s k o l s t i k l e r i n i n yaptklar gibi, Yunan felsefesini slm tikadlarna uydurmaya altlar. Bunun iin, felsefe tarihileri, bzan sko lstik stlhm' Arap felsefesine de temil ediyorlar. Mslman dnyasnn muhtelif lkeleri arasndaki sk mnase betler, medeniyet mahsllerinin elden ele gemesine ok yardm etti. X . asrda Badadda telif edilen ve slmn ilk asrlar hakknda en byk bir kaynak olan Tabernin byk t a r i h eseri, yine o asrda, Mslman dnyasnn en garbndan arkna kadar yayld. Bu tarih eserden iktibas suretiyl ayn devirde Kurtubed e Endls hkmdar H a k e m II. (961-976) i in Afrika ve Endls tarihine ait ilvelerle bir eser yazld gibi, Buhara1 da bu devirde hkmet sren Smn/erden Emr M a n s r I. iin Farsa olarak Taberd e n hulsa suretiyle bir eser vcude getirildi. X .-X I. asrlardaki slm medeniyetinin en kymetli yadigr demeye lyk olan Arap coafya edebiyat da, meden mnasebetlerin sk olduunu gstermektedir. Halifeliin haritalar ve heyete dair ilk hesaplar Badadda ve M emnun sara ynda meydana gelmitir. X , asrda K i n d nin kirdi Belhli E b Z e y d tarafndan telif edilmi olan eser, nce I s t a h r ve ikinci defa da iml Afrikal bir tcir olan b n H a v k a l tarafndan tekrar i lendi. X , asr Arap corafya kitaplarnda, biz, I s p a n y a dan balyarak, T r k i s t a n a ve S i n d (Indus)e kadar slm lkeleri hakkn da tafsiltl mlmat buluyoruz. Buralardaki byk ehirler tavsif edi liyor; muhtelif sanatlar saylyor. Oralarda yetitirilen muhtelif toprak mahslleri25 hakknda ak ve doru mlmat verilmektedir. Dnya, Yunan corafyaclarna ittiba edilerek, imalden cenuba do ru yedi iklime ayrlmakta ve ortadaki 4. iklim mntkasna Badad, Isfahan gibi Mslman medeniyet merkezleri girmekteydi. Pek tabi dir ki, Mslman medeniyetileri nazarnda, onlarn zamannda buluslm M edeniyeti / / /

34

BADAD'DA NKAF

nan medeniyet, beer zeksnn eritii en son nokta idi (Eski Yunan llarn ve ondan sonra Avrupahlarm da kendi medeniyetlerine kar nazarlar byleydi). slm limlerinin fikrince, drdnc orta iklim scak ve souk taraflardan ayn uzaklkta olup, insanlarn yaamas ve almas iin en msait artlan iine almaktadr ve tabiat kanun larna gre, bu memleketlerin, dnyann en meden birksm olmas lzmdr24. Medeniyetin terakkisi, cemiyetin ilimdeki inkiaf derecesine tesirsiz kalmad. Artk herhangibir ilmin mtehasss olan lim ile, ilmin son neticelerinden haberdar olan edib arasndaki fark Araplarca anla lyordu. Yava yava, ilm tetkiklerin neticelerini .yayan mellifler de ortaya kt. Edebiyatta, eski uslde slp sahasnda stad olan larla birlikte, mtefekkir airler de meydana kt. Lkin, haric g zellik, Arap edebiyatnda, fikrin ilerde tutulduu Fars edebiyatnn aksine, henz'birinci mevkide kalmt. Ummyetle Arap iiri, dier kavimlere, sonraki Fars edebiyat derecesinde tesir etmemitir. Mslmanlarn medeniyet bakmndan ilerde olular, gerek harblerin idaresinde, gerek sulh zamannda, d e v le t t e k il t nda da grlmekteydi. IX . asrn banda Bizans ordusunda A r a p m u a llim bulunduu zikredilmektedir ki, Rumlar vdettikleri mkfat ver mediklerinden, o zaman henz aman olan B u lg a r la r a gitmi ve onlarn ilk defa Bizansllar yenmelerine sebep olmutu (M. 811). Yine IX . asrda G a r b A v r u p a dan K u d s e giden hristiyan haclar, kendi hayat ve mallarnn, slm memleketinde, kendi mem leketlerine nazaran daha emin olduunu tiraf etmektedirler. Her ne kadar ilim ykseldiyse de, bunun ykselii, tabiatlarn yumuamas na, tima artlarn ve devlet idaresinin deimesine az tesir etti. Filozoflar, E fl t u n ve A r is t o nun s iy a s n a z a r iy y e le r i ile tan mtlar. Onlardan bzlar, bu cmleden F r b , siyasete dair eserler de yazdlar. Lkin bu eserler, id e a l b ir e h ir ( ite : Medine) tasvirinden ibaret olup, hakik hayattan uzak kalyordu. F r b nin hkmet idaresi ne dair fikrini gstermek iin unu zikretmek kfi dir: Ona gre, eer hkim olmak iin lzm gelen vasflar, bir adam da varsa, hkimiyet ona teslim edilmelidir. Eer byle bir kii bulun mazsa, birka kiilik bir heyet tekil edilmelidir. nki, ayr ayr hi birinde bulunmayan o vasflar, o heyette tecell eder,,.

BADADDA NKAF

35

Meden ehirlerin m e y d a n la r n d a , eskiden olduu gibi, id detli c e z a la r veriliyordu. X IX . asrn balarna kadar Garb Avru pada da olduu gibi, umm efkr buna muvafakat ediyordu. B yk ehirlerin grltc ahalisi hkmdarlarn itimadna pek mazhar olamyordu. H r n - r -R e d , Binbir Gece masallarndaki rivyetlere ramen, Badadda pek az bulunuyordu. Olu M u ta sm (833-842) ve ondan sonraki halfeler Dicle boyunda, Badaddan gnlk uzakhkta Samana isminde yeni bir hkmet merkezi ina ettirdiler. Evvelce bu ehrin yerinde bir Hristiyan manastn vard ki, ehrin inas iin bu yer onlardan alindi. Samana'nm ksa bir zaman iinde b y k b ir eh ir hlini aldna bir delil de, onun geniliinin o kadar olmamasna ramen, boyunun Dicle kysnca 15 kilometre uzam olmasdr. M u ta sm ve halefi V s k (842-847) zamannda pek ok bina yapld. Bunlardan M u ta s m m s a r a y ve M t e v e k k ilin (847-861) yaptrm olduu Byk Cami in harabesi hl mevcuttur. Samarrada ilk olmak zre trbe yapld. O zamana kadar halfeler, Peygamber gibi, ld yerde tekellfszce gmlyordu; imdi ise, halfenin ld yere ' byk bir ehemmiyet verilmeye ba lanmt; saltanatnn sonunda merkezi yine Badada nakletmi olan halfe M u tem i d (870-892), a m a r raya gtrlerek, orada g mld. IX . asrdan sonra, Samana artk eski ehemmiyetini tekrar ka zanamad. Fakat, M a n s r un ehri kaybolduu hlde, M u ta s m m yaptrd ehrin harabeleri bugne kadar durmaktadr27. X. asrda halfeler yine B a d a d da yaamaa baladlar. Bu zamanlar Badad byk bir ehir hlini alm olup, Diclenin sol sahilinde 4375, sa sahilinde 2916 1/3 desetin byklnde bir yer igal ediyordu. ark sahilindeki sahann 1/3ini h a lf e le r in s a r a y la r ve a sk e r k la la r igal ediyordu. Her nekadar burada herkesin girebilecei B y k C a m i bulunuyorsa da, saray, Harm, yni m em nu b ir y er hlini almt. X II. asrda B a d a d da 11 b y k c a m i (yni: cu ma namaz klnan cami) mevcut olup, bunlarn 8i ehrin garp tara fnda ve 3 ark tarafmdayd. S a m a r r a ve B a d a d daki saraylar, halifeliin hudutlar daraldktan sonra da, B u h a r a dan K u r t u b e ye kadar olan sahalardaki birok Hanedanlar iin bir rnek vazifesini grmtr *8. e h ir h a y a t nn inkiaf etmi olmasna ramen, halifelik m a liy e sinin esasn to p r a k v e r g is i tekil ediyordu. Gerek Msl

36

BADADDA NKAF

man hukuku, gerek efkr--ummiye, s a n at ve t ic a r e t ten vergi alnmasna muhalefet ediyordu; lkin, buna ramen, bu nevi v e r g i le r her tarafta a ln y o r d u . Avrupa dillerinde ve bu cmleden Rus ada kullanlan tarif (Arapa t 'rif'd en bozulmutur) sz de, Is lm dnyasnn, bu bakmdan, Avrupaya messir olduunu gster mektedir. eriatin taleplerine uygun bir ekilde, devlet, her yerde a y n n iz m tahakkuk ettirmeye gayret etmedi. M sr , slm dev rinde de, eskiden olduu gibi kald; yalnz, orasnn dier lkelerden ayrld cihet, orada t o p r a n d e v le t e a it oluudur. Serflik, s lm memleketlerinin hibirinde o lm a m o lsa gerektir. iftilerin topraklarn brakp gitmelerine kimse mni olmad gibi, arzi sahipleri de topra bir kylden alarak, daha ok para veren dier bir iftiye verebiliyorlard. Mslman memleketlerinde, yalnz, t o p r a , m k fa t yahut h e d iy e o la r a k verm e,, usl, gitgide oalm ve yaylm idi. Lkin, Ortazamanda Avrupada, X IX . asrda Rusyada olduu gibi, zerinde yaayan insanlaryla beraber deil, yalnz kendisi veriliyordu29. r an ve T r k is t a n da, gelecek faslda grlecei zre, slm, eski s n f k u r u lu u eklini ve b y k to p r a k m lk iy e t in i ortadan kaldrd. E r m e n is ta n da da ayn hl vukua geldi. Lkin, dil cihetinden araplam olan lkelerde, M e z o p o t a m y a dan balyarak I s p a n y a ya kadar olan sahalarda, meden faaliyet, oradaki tima vaziyeti o kadar deitirmedi. ehirler byd, lkin, saylar ok artmad. iftilerin devletle olan mnasebetleri eskisi gibi kald; Derebeylere ballklar, slm devrinde de eskisi gibiydi; lkin, hu sus toprak mlkiyeti, slmiyetten nce r a n daki derecede byk bir ehemmiyete malik deildi. htiml slm dnyasnda Arap lkeleri, ran topraklarna nisbetle Barbarlarm hcum ve tahriblerine daha az dar olduu hlde, asl Arap halknn cihan medeniyetine vermi olduu eylerin daha az oluunda da mezkr hlin tesiri olmutur. X . asrn 40mc yllarnda Abbs halfelerinin hkimiyet saha lar darald. En nce Iran l,son ra T r k h a n e d a n la r n hkimiyeti altnda kalan ran ve Badadda karklk devri balad. Badad eh rinin gerileyii X I. asrdan daha nce olmasa gerektir. Lkin, X III. asrda ehir epey kld: Onun eski mahallelerinden birisi hakknda ehirden 2 mil uzakta,, denilmektedir. Dier taraftan, E n d l s te

BADADDA

NKAF

37

Emev ve M s r da Fatm halifeliklerinin inkiaf devirleri de bu za manlardadr. K a h ir e , X . asrn ortasndan itibaren B a d a d gl gede brakmaa balamtr. Kahire, eski F u s t a t dan birka kilometre imlde F t m le r tarafndan bina edilmi olan yeni ehre verilmi bir isim olup, F u s t a t a nazaran daha kkt. Hatt X I. asrda geniledikten sonra F t m le r in K a h ir e si ancak i verst murabba kadar yer igal ediyordu. ki ehrin aras uzun zaman sahr hlinde kalmt. Byle olmasna ramen, F u s ta t ile K a h ir e bir ehir say lyordu. Ayn asrn seyyahlar F t m le r in saraylarnda olan debdebeye, onlarn payitaht ve devletlerinin inkiafna, hkmdar larn ve vezirlerin ilim ve sanati himaye etmelerine, ktphanele rinin zenginliine hayran kalyorlard3 . Byle olmasna ramen, 0 K a h ir e , Mslman medeniyetinin terakkisinde o kadar b y k b ir t e sir gsterememitir. Kendilerinin, Peygamberin kz Fatma'nm neslinden geldiini iddia eden F t m le r i mezhebini kuvvetlendiriyorlar ve Badaddaki halfelere kar, kendi nfuzlarn, hududlarnn dnda da yayyorlard. Bunlarn misyonerleri, i l i i n bir kolu olan ism l y y e mezhebini yaymakla megl oluyorlard31. Bu mezhep, Pey gamberin mer halefi yni imam olarak smaili tanmaktadr ki, ilk Abbs halfeleri zamannda Badadda domutur. Lkin i li k ve I s m llik , Ftmler memleketinde deil, belki r a n da tutun mutur. M s r da k propagandas byk bir netce vermedi. Ftm hanedan i bandan gidince, Snnlik hibir mukavemete uramakszm iade edildi. Lkin, F t m le r elinde bulunduu za man, I r a n tarafndan da li k propagandasna mruz kalm olan S u r iy e de, Snnliin iadesine halk da kar durmak istedi. Din ilim lerinde (akid v e f t k h 'da) im l A fr ik a ve E n d l s birey ver mediler. Yalnz, Yakn Asyada ilenmi olan usllere ok zaman mekruh nazariyle baktktan sonra, yava yava kabl ettiler. iml Afrikada, dier sahalarda pek yer tutamam olan M a lik i mezhebi galip geldi. Bz mler, Mslman dnyasnn bu kesinin mede niyet itibariyle geride kalna bunu sebep gstermektedirler. F t n le r zamannda K a h ir e de rasathane ina edildi ve heyet cetvelleri tanzim olundu. Lkin, heyet ilminin hakkyle terakkisine hizmet etmi olan yer r a n olmutur. X III. asrda M s r ve S u r iy e , Msr sultanlarnn galip gel

38

BADADDA NKAF

mesi neticesinde, M o o l h c u m u na uramad. Byle olmasna ramen, M o o lla r tarafndan tahrip edilmi olan ra n , ileride g rlecei, zre, m e d e n h a y a tn m e rk e zi olarak kald ve hatt Msra tesir etmekte devam etti. Msrda devlet ilerine ait Arabi stlhlar yerine, ksmen Fars stlhlarn kaim olmas da bu devirdedir. X I I I -X V . asrlar aras, M s r iin kuvvetli bir mar devridir. Lkin, mtehassslarn fikrince, ran mimarsi Msra bilakis ok tesir et mitir. M sr, Mslmanlar zamannda da, daha evvelki devirlerde olduu gibi, e d e b m a h s lle r in in sa y s bakmndan arkn dier memleketlerinden daha stnd. Msrda tertip edilmi olan t a r ih ve c o r a f e se rle r ve iklimin kurakl dolaysyla saklanm olan islmiyetin ilk devirlerine ait resm v e s ik a la r sayesinde, m tehassslar, Msr tarihine ait, baka slm memleketleriyle mukayese edilemiyecek kadar zengin malzeme buluyorlar. Lkin, baka mem leketlere tesir bakmndan Kahire, Badad ve randan daha az messir olmutur. Nitekim, k a d m M s r da B a b ilden daha az messir olmutu. Ayn ekilde, S u r iy e de de, ilimde toplayclk, ede biyatta da taklitilik cereyan alp yrd. Burada X . asrda Hamdnler hanedanndan olan emirlerin saraynda iir ok inkiaf etti. X . asrdan sonra yalnz bir tek orijinal air, bedbin mtefekkir E b u - l A l - e l - M a arr geldi (XI. asrda). iml Afrikada ve bilhassa Ispanyada Arap iiri ve ilimlerin bz beleri X II. asrdan balyarak, Ortazamanlarn ikinci yarsnda artk devrini geirmiti. L kin, bu muharrirler ve limler de pek az orijinal eserler meydana ge tirdiler ve dindalarnn meden hayatlarna pek az tesir ettiler. X II. asrda filozof I b n - r -R d , Ispanyada, Badad devrindeki filo zoflarn almasn devam ettirdi. Aradaki fark uradadr ki, o, A r is to nun talmtm sf bir ekilde yeniletirmeye alt. Lkin onu Neoplatonizm den tamamiyle temizleyemedi. I bn- r-R d n talmt, mslmanlardan ziyade A v r u p a k a to lik le r i arasnda slikler buldu. S i c i ly a da mslman medeniyetinin en ok reva buldu u zaman, h r is t iy a n h k im iy e t i devridir. 1154de Sicilyadaki Norman kral R o g e r I I . iin Arap limi I d r s nin riyaseti altnda toplanm olan bir komisyon tarafndan, gm bir krt-i-mcesseme yaplm ve byk bir corafya kitab telif edilmitir. Lkin, bu kitapta, Asyadaki lkelere ait mlmat, X. asr corafyaclarndan alnmtr.

BADADDA NKAF

39

Arap lkelerinin biroklarnda, bilhassa M s r da hkmet, ilme ve limlere maddi yardmda bulunuyordu. Byle olmakla beraber, limlerin hizmetlerinin ' memurlannkine nazaran daha az kymetli olduu kabl ediliyor ve ilim iin sarfedilen para, devletin umm masrafnn k k b ir 'k s m n tekil ediyordu. Arap dnyasnda, eski Roma mparatorluunda olduu gibi, yalnz belgat'in kymeti pek yksekti. X II. asrn sonlarnda yaam olan b n - A t t a b yle diyor: Ayda 60 dirhem (1 ngiliz liras) mukabilinde sarf, nahiv, aruz, hesap, Kur'an ve edebiyat iyi bilen bir muallim bulmak mm kn olduu hlde, bu bilgilerden baka iyi sz sylemesini bilen bir muallim 100 dirhem maaa raz olmamaktadr,,. M s r da halfe H a k e m (996-1021) tarafndan tesis edilmi olan Dr-l-Hikmenin yllk btesi 257 dnr (128 1/2 ngiliz liras) olup, bunun 90 dnn elyazmalannn istinsah iin kt masraf olarak, 63 dnn da ktp hane nznnn ve dier memurlann maa iin sarfediliyordu3 *. X IV . asnn sonlannda, im l A f r ik a da ve M s r da devlet hizmetinde bulunmu olan b n - i - H a l d n un, tarihine yazm clduu mehur Mukaddimesi, Arap edebiyatnda, tarihi h ik y e c ilik ten kurtarmak, muhakemeyi hkim klmak ve tarihin k a n u n la r n a r a tr m a k iin yaplm ilk ve biricik tecrbedir33, t b n - i H a ldn, tarih t , kendi anlayna gre, Teni ilim vasfn vermektedir. Onun tarihi, Yunan pragmatik tarihilerinin tesirinden uzaktr. Arap m verrihi, Yunan tarihilerine nazaran tecrbe ve mlmat bakmndan daha zengindir. Yunan tarihilerinin nazannda esas olan s iy a s e k ille r in deimesi yerine, b n - i H a ld n , nazariyesine temel ola rak, k tis a d a r tla r n tahavvln, g e b e lik ten y e r le ik h a y a t a ve k y h a y a t ndan eh ir h a y a t na geii almaktadr. b n - i - H a l d n un bu nazariyesi hangi limlerin ve hangi kitaplann tesirile meydana geldi? Bu, henz tamamiyle malm deildir. b n - i- H a ld n , nazariyesini, eski ve yeni zamann birok nazariyecileri gibi, tarih eniyete tatbik edemedi. b n - i - H a l d n da da, D io d o r u s da olduu gibi, pek parlak bir m u k a d d im e, sslenmi bir binaya gzel bir cephe vazifesini grmektedir. M u k a d d im e si bir tarafa brakld takdirde, onun kitab deta bir to p la m a (compilation) mahiyetinde kalmaktadr. O , Ortazamanlarm btn kompilatrleri gibi, kendinden nce gelen tarihilerin rivayetlerini, ekse

40

BADADDA NKAF

riya d e itirm e d e n , nakletmektedir. bn-i-Haldn un nazariyesi, dier Arap mverrihlerine tesir etmedi. uras dikkate ayandr ki, bn-i-Haldn A r a p olduu hlde, slm medeniyetinin btn mslman dnyasnn m te rek m a h s l olduunu,, iddia ediyor. O, pek hakl olarak, mslman medeniyetini, ondan nce gelmi olanlardan stn tutuyor. Bununla beraber in h it a t a d o r u g it t i in i ve tamamiyle m a h v o la c a n da sylyor. b n - i- H a l d n , Araplara m e d e n iy e ti ta h r ip e d ic i b e d e v ile r ,, nazariyle bakmaktadr. Yalnz, onlarn iir d e stn olduklarn sylyor. Ona gre, Araplar, ehir ina edilirken, yer intihabnda, gebe hayatn ihtiyalarn gznnde tutmaktadrlar. Bunun iin de, onlar tara fndan kurulmu ehirler abuk kaybolmaktadrlar. b n - i- H a ld n , slm devrinde b e d e v le r den baka Barbarlarm hcumuna dar olmayan vatannn istikbaline mit ile bakmad hlde, T r k le r ve M o o lla r m Asya lkelerine olan hcumlarna, sadece, bz ehir lerin harap oluu ve meden hayatn bir merkezden dier bir merkeze geii,, diye bakyor. Hlbuki, A v r u p a da mslman medeniyeti nin dmesine sebep olarak M o o l ve T r k h c u m u n u yorlar. gsteri

Bundan bir mddet sonra, X V . asrda Ispanyadaki Arap mede niyetinin en son destei olan G r n a t a (Granada) ykld. Bu k ck Arap emirliinde iir sanati gayet yksek bir dereceye km ve A lh a m r s a r a y gibi mimar eserleri meydana getirilmiti. Hafif malzemeden yaplm bir saray binas olmak bakmndan, Alhamr bize kadar gelmi olan mslman bideleri arasnda tamamiyle ayr bir mevki igal etmektedir. Mtehassslarn sylediklerine gre, hu ss motifleri bu binay, m sl m a n s p a n y a - A f r ik a a n a n elerin d e n ziyade, u m m slm ve bilhassa M e z o p o t a m y a sanat ananeleriyle balamaktadr. G r n a t a nn ykl, muasrlarn nazarnda, btn slm dn yasna vurulmu bir darbe gibi grnd. Buna Arap vatanperver lii nazarndan bakan olmamtr. Ortazamanlar mslman tari hinde d n e h e m m iy e t ile birlikte A r a p m ill h a m le s in i akset tiren son vaka, Badad halfelerinin m a d d h k im iy e t lerinin iadesidir. X III. asrda, Badad halk buna halfelik hkimiye tinin iadesi,, gibi deil, Araplarn kurtuluu,, diye bakyordu.

BADADDA NKAF

Lkin halfeler, Arap bayran daha genileterek, Arap dilinin hkim olduu btn lkeleri bir araya toplamaya almad lar. Yalnz, s l m namna kendi yksek hukuklarnn s u lta n la r tarafndan k a b l edilmesini istediler. Byk bir A r a p d e v le t i tesisi,, fikri, halfelerin payitaht 1258de putperest M o o lla r tara fndan yklmazdan daha ok nce, kuvvetini kaybetmiti. B a d a d n ykl ise, bir zamanlar N in iv a , B a b il ve R o m a nm yklnda olduu gibi, bir tesir uyandrmad 34.

D r d n c

B lm

RAN MEDENYET ve BAKA SLM MEMLEKETLERNE TESR

^ ^ ukarida grld zre Islm dnyasnda biricik edeb dil A r a p a olduu devirde de Islm medeniyetinin ve devletinin en b yk adamlar F a r s la r d. Onlarn ileri ne dereceye kadar mslmanlktan nceki S s n le r d e v r i m e d e n iy e tin in d e v a m sa ylabilir? Bu, henz tamamiyle zah edilmemitir. Ssnlerin payi tahtlarndan biri olan, lkin halknn ekseriyeti Farsadan baka dil konuan Babil lkesi hari braklrsa, eski Ssn devleti lkelerin den hibiri, slm dininin, iktisadnn, ilminin terakkisine, Araplar ge linceye kadar B u d d a dinine bal kalm olan B elh kadar tesir ede memitir. Badad halfelerinin vezirleri B e r m e k le r Belhden kt. Arap ilim tarihinde hret alm olan limlerin isimleri, Belh ile mnasebattardr. ran medeniyet tarihinde B e lh in ehemmiyeti, B a b il ile b ir lik t e , o kadar byktr ki, coraf uzaklna ramen, B elh v e si, Ssnler payitahtnn iv e s in e dierlerine naza ran en yakn bulunuyordu,, gibi hakikate yakn olmas lzm gelen bir fikir domutur. A r a p is t iy l s Ssn devletini ykmakla kalmad; ayn za manda Islmdan nceki rann s n f n iz a m n ve d in in i de orta dan kaldrd. Eski ^erdt dininin bugn gebr yahut parsi ismi verilen sayca ok az slikleri kalmtr. Lkin, Isl m bunlar zerinde de tesirsiz kalmad; onun getirdii Monoteizm (bir Allaha inan), eski Zerdt tikadlarn yendi. Zerdt dininin tervi ettii babann kz ile, anann oul ile, kardein karde ile evlenmesi,, deti ortadan kalk t. Iranllar ve bilhassa g e b r ler, hakikat hilfna olarak, Islmdan nce de randa mecslik tikadlarnda yakn akraba arasnda ev

44

RAN TESlR

lenmenin mevcut olmadm,, btn Ortazaman esnasnda, iddiadan geri durmadlar. slmdan nceki ran tarihinin dier birok meseleleri hakknda da, bu ekilde, gzel, lkin hakikatten uzak tasvirler doludur. Ssnler saraynn parlakl, devletin evketi, padiah ve vezirlerin akl ve tedbirleri, memleketin medeniyeti, mslman Farslarn hayret ve gptalarn daima celbetmitir. Ssnler devletine dair rivayetler ile Islm devrindeki byk adamlar, her ne ekilde olursa olsun, birbirlerine balamak gayretile, birtakm hayal ecere ler uyduruldu35. Avrupa limleri, Ir a n m iljiy e t in in Islm devrindeki rnesan sn , randa B a d a d a b a l o lm a y a n hanedanlarn mey dana kmasnn bir neticesi gibi telkk ediyorlar. Onlara gre, Fars ve hatt Trk neslinden olan hanedanlar, gy halkn Badaddan yz evirmesi iin, ran milliyetiliinin terakkisine yardm etmilerdir. G a z n e deki saraynda Iran airlerinin en byklerini ve bu arada ahnme sahibi F ir d e v s yi himaye eden Sultan Mahmud (997-1030)un da, aslen Trk olmakla beraber, bu fikirle hareket ettiini syl yorlar36 Hakikatte ise, eski kuruluu yklan bu memlekette yeni . hayatn balamas, pek mkl artlar iinde olmutur. Islmn ilk asrlarnda I r a n a r is to k r a tla r (Dihkan \a.r), sonraki Avrupa feodlleri gibi, devletten elde ettikleri ktisad ve tima imtiyazlara mu kabil, siyas ehemmiyetlerinin kaybolmasna rz oldular. Ssnler devri ran, Araplarn kendileri iin de, id e a l o la c a k e k ild e azametli bir devlet olarak grnyordu. Eski randa mevcut messeselerin taklid ve iktibas, slmiyetin evketini ykseltecek bir vasta gibi grld. Halfelerin Fars aslndan olan vezir ve valileri, kendile rini, salam mslman ve halfenin sadk bendesi olarak telkk edi yorlard. ilik, Iranllar arasnda muvafk bir zemin buldu; lkin burada da m illiy e t ilik t e n z iy a d e m u h a le fe t i grd. Kum ehri, halknn ekserisi Arap olduu hlde, oktanberi l i k taassu bunun merkezi bulunuyordu 37. Aristokratlar, maksatlarna varmak iin, muvakkaten halk ile birletiler. A r is to k r a t la r , iliin reis lerinden E b M s lim in idaresi altnda birleerek, son E m e v h a lfe le r in e kar harb ettiler. Gayeye vardktan sonra menfaatler ayrld. E b M slim ldrld ve taraftarlar A b b s l e r e kar ayaklandlar3 . Aristokrasi mmessilleri, B e r m e k le r , Hrn-r8 Redin son yllarndaki din ve siyas akslmelin kurban oluncaya

RAN TESR

45

kadar, Abbs halfeleri iin almakta devam ettiler. Hrn-r-Redin oullar E m in ile M e m n arasnda olan mcadeleler de, yine ayn akslmelin dourduu karklk ile zah edilmektedir. M emn, i l i k bayran kaldrd. Lkin Badada girerken lerin yeil rengini brakp Abbslerin kara rengine brnd39 Halfenin bu . karar, Araplarm tesiriyle deil, belki T h ir hanedannn reisi Fars aslndan T h i r in tesiri ile olmutur. T h ir le r , Bermekler gibi, Araplarn ve slm'n hizmetinde bulunup, H a z a r D e n i z i nin cenubundaki r a n lk e le r in in zabtine yardm etmilerdir. Bu memleketler, Ssnler devleti ykldktan sonra da, istiklllerini ve eski hayat ekillerini muhafazaya muvaffak olmulard. Burada da halk, Z e r d t dininden i l i k e geti. Bu hdise, fe od l kuruluun ve byk toprak mlkiyetinin ortadan kalkmas ile alkaldr. Hali felik ve E h l - i- S n n e t ile mcadele, hakikatte, altnda toprak meselesinin sakland bir ekilden ibaretti. Byle hllerde, Avrupada da olduu gibi, hkmdarlar halka istinad edip, topraksz iftileri Araplarm mttefiki,, saylan b y k a r a z s a h ip le r in e kar ayaklandrdlar. ehir hayatnn terakkisi ve yeni meden merkezlerin inasyle vazyet daha kark bir hl ald. IX . X . asrlarda rann byk ehirlerinden en mehuru sfahan'd. Buradan km olan ik i co r a fy a c sayesinde biz bu ehir ve civar hakknda etrafl mlmata malikiz. Bu byk medeniyet merkezinde, ntnlk iin mcadele eden her meslekin mmessilleri vard. Isfahan, K itb-l-Agn sahibi mehur Arap milliyetisi E b l-F e r e c in (X. asrda) ve r a n dest a n n Arapaya tercme etmi olan sekiz mtercimin vatandr. s fa h a n mntkasnda bz yerler tamamiyle aslzde d ih k a n larla meskn idi ki, bunlar, hakikatte basit ifti seviyesine dtkleri hlde de, Leh zadegan gibi, henz kendilerinin asl so y d a n geldiklerini unutmuyorlar, aa halka hakir nazariyle bakyorlar, yalnz k e n d i a r a la r n d a evleniyorlard. Ayn mntkann bz yerlerinde ise, aa tabaka halk ekseriyet tekil ediyordu. Buralarda daha Ssnler devrinde meydana km olan Kommnizm mezhebi, slmiyetten sonra da baka isimle tekrar bagstermitir4 . 0 Edebiyatlar ve ilim adamlar hibir tarafa tamamiyle intisap edemediler. Ummiyetle halk ve halk arasndan yetien, yahut onlar

46

Ir a n

t e s r I

tarafn tutan prensleri Araplara ve S n n li e olan dmanlk, Ir a n m i l l i y e t i l i i , l e r e ve dier r f z l e r e kar duyulan muhabbet gibi miller bir araya topluyordu. Dier taraftan, onlar, mensup olduklar t im a s n fn menfaatleri ve m e d e n v a r lk la r bakmndan, a r is to k r a tik ve m u h a fa z a k r fik ir le r in m messillerine kar byk bir yaknlk duyuyorlard, ite btn bu se beplerden dolay, r a n n m e d e n r n e sa n s ok kark artlar dahilinde meydana gelmi olup, henz lzumu derecesinde aydnlatlamamtr. A rap a lf a b e s ini yalnz mslmanlar deil, Zerdt dininde

kiler de kabl ettiler. Pek ok Arap kelimeleri ile karm yeni Fars dili meydana geldi. Eski p e h le v e d e b iy a t n n yadigrlar, pek zorlukla ve Avrupa limlerinin tetkikatndan renildiine gre, ok yanl olarak anlalyordu. Yeni Fars iiri, Islmdan nceki bz eski v e z in le r den istifade ettiyse de, bu vezinlere de A r a p a isim verildi ve Arap kaidesine uygun bir ekilde deitirildi. Halfe M e m n, Merve girdii zaman, kendisine A b b s isimli biri tarafndan bir kaside takdm edilmiti. Bu kasidede: bu dil ile bundan nce hi kimse tarafndan manzum yazlmad,, sylenmektedir. Lkin, ok ilenmi ve sonraki iir lisanna ok yakn bir dille yazlm olmas ve mndericat, bu manzmenin d o r u lu u n d a yni hakikaten o devre ait bir eser olmasnda phe uyandrmaktadr. O devirde byle bir airin hakikaten mevcut olduu farzedilebilir. IX . asrda Arap dilin de Corafya yazm olan b n - i - H o r d d b ih eserinde A b b s ib n -iT a r h a n isimli birinin Farsa iirini nakletmektedir. M emna verilen kaside airinin de a y n ad a m olmas muhtemeldir. Dili pek eski, nahv ekilleri pek zengin olan bu iirde S e m e r k a n d v e (Takend) ehir lerinin tarihine ait, tamamile mlm olmayan vakalara iaret edilmek tedir ki, bu hl, airin Orta Asyal olduunu gstermektedir41. Ayn devirde rann dier bir kenarnda, Urmiye gl sahilinde iki kalesi olan M o h a m m e d I b n -i- B a is isimli dier bir air daha vard. O , iir lerini A r a p ve F ars dillerinde yazyordu. Arapa tarih yazm olan T a b e r nin bildirdiine gre, onun bize kadar eriemeyen ve Iran edebiyat tarihileri tarafndan nazar- dikkate alnmayan Farsa iir le ri kendi vatannda pek mehurdu. airin, halfe M e m n zama nnda A z e r b a y c a n da mslman Araplara kar yaplan isyanlara

RAN

T E SRl

47

karm olduu mlmdur. O , sonra Araplar tarafna gemi, fakat tekrar onlardan ayrlm ve isyan etmitir. Fars aslndan olan ilk slm sllesi, yni T h i r l e r (821-873), rivyete gre, Fars edebiyatna iyi bir gzle bakmyorlar ve onunla uramay d in e m u h a lif buluyorlard. Fakat, yalnz onlarn doru dan doruya hkim olduklan H o r a s a n da deil, dier lkelerde de (Halfeler S a m a r r a ya ekildikten sonra, B a d a d da asker hkimi yet T h i r l e r den birinin eline gemiti) inkiaf eden mnev faali yet, ummiyetle m e d e n iy e tin ve o arada Iran medeniyeti'nin terak kisine hizmet etmitir. Onlar zamannda Horasann merkezi M erv'den Nibr'z. nakledilmi ve buras az zamanda medeniyet merkezlerin den biri hline gelmiti. Bunun garbndaki Bayhak vilyetinin ba ehri, merkezi olan B a y h a k yahut, sonraki ismiyle S e b z v r ilik propagandasnn en mhim kayna idi. Daha IX . asrdan balaya rak bu ehir slm dnyasna birok mhim m u h a r r ir le r ve lim ler yetitirdi. Nbrun garbnda T s ehri vardr ki, bunun civa rnda, (Hicr 88)de len immnm kabrini saklayan M e h e d ehri bugn Horasann baehri olmutur42. ran edebiyatnn canlanmasna yardm edenler, bilhassa, S m n (875-999) hkmdarlar olmutur. H o r a s a n da ve o zaman ks men mslmanlar tarafndan alnm olan T r k is t a n da hkimiyet, Thirlerden bunlarn ellerine geti. Smnlerin payitaht olan B u h r pek ok air ve limleri kendine celbet. Smn devleti, X . asrda en muntazam devletlerden biriydi. Smnler B e lh den yetimilerdir ve IranlIdrlar. Bu hkmdarlarn ekserisi zamannda resm dil Farsa idi. Bununla beraber, saraylarnda, Farsa yazan muharrirlerle birlikte Arapa yazanlar da h im y e ediliyordu43. X. asrn 40nc yllarnda ehemmiyetsiz bir devre hesaba katlmazsa, Smnler S n n lik h m isi oldular denilebilir. Halk r f z l i k ten muhafaza etmek maksadyla A r a p a a k a id k ita b yazlarak, sonra Farsaya tercme edilmitir. Kezalik, bunlar zamannda mverrih T a b e r tarafndan yazlm olan Kur'an tefsiri Farsaya tercme edilmi ve Farsa dier bir tefsir de yazlmtr. Arap dilinde olduu gibi Fars dilinde de ibdet edilebilmesi iin bir f e tv k a r m a k l zm gelmiti. Hatt, d in lim le r i, Araplarm babas olan s m a ile kadar eski peygamberlerin Farsa konutuklarn iddia etmeye bala

48

RAN TESR

mlard. X II. asrdan itibaren, brahim Peygamberin ran padiah larnn saraylarnda, onlar kendi dinine dvet ettii hakknda bir fikir mevcuttu. Lkin S m n hkmdarlarnn saraylarnda teren nm eden ran airleri, m s l m a n lk b a k m n d a n hi de yak mayan fikirleri ortaya atyorlard. Bir zamanlar pek mehur olup, sonradan unutulan Semerkandli air R d a k : Gnl mecs kudsiyetinin cazibesine kaplrken, yz K b e ye dndrmenin mnas yoktur. Btn dinler iin umm olan A lla h' sevmek ile kanaat lzm dr. Allahn, senin muhabbetini kabl eder, amma namazn kabl etmez,, diyor. Ayn air, ok ak bir ekilde, kendinin Ftm ha lfelere olan sadkatini bildiriyor. Hatt, gk'le y e r hakknda insan larn baba ve anas,, diyerek, asl m e c s li e hs fikirleri ortaya atyor. Muasrlarndan birinin lmne dair R d a k yle diyor: O , kendi byk n/Aunu sema'ya, siyah ten'ini toprak'a gnderdi,,4 4. r a n halk menkbelerini ilk defa nazm ekline sokmaya alm olan air D a kik , aktan aa, arab ve sevgilisinin dudaklarn her ey den stn grdn syleyerek Z e r d t akydelerine b a l l n aka anlatyor 4 . 8 Yine X. asrda, halifeliin zayflamas neticesinde, H a z a r D en iz inin cenup sahilini igal edenler, rann medeniyete daha stn lkelerine hcum etmeye baladlar. Bu hareketin banda duranlar dan bzlar, aktan aa, h a l i f e l i i ortadan k a ld r m a y ve S s n saltanatn c a n la n d r m a y kendilerine gaye edinmilerdi. Hazar Denizi cenubundaki memleketlerden kan hnedanlardan birisi B v e y h (yahut Bye) lerdir ki, Badad aldlar-ve halfenin madd hkimiyetine nihayet verdiler. Paralarnn zerine, slmdan nceki ran ahlarnn lkab olan ahinah szn bastrdlar. Bveyh dev leti, yalnz bir elden idare edilen, yni bir hkmdara tbi m e r k e z i y e t i bir devlet d e ild i. Hnedan zlan, zabtedilen yerleri kendi aralarnda paylamlard ve siyas stnlk zaman zaman bir elden dier ele geiyordu. Ayn sretle, devletin daim bir payitaht da yok tu. Kuvvetli olan emrin bulunduu ehir, payitaht vazifesini gr yordu. Bu ekil her nekadar devletin zayflamasna sebep olduysa da, ehir hayatnn terakkisine ve meden merkezlerin oalmasna yar dm etti. Her emir, sarayna lim ve airler toplayarak, kendi ehrinin meden bakmdan ykselmesine alyordu. Meden hayat, yava yava, Badad ve Basra gibi eski merkezlerden R e y (imdiki T ah-

Ir a n

t e s I r

49

ra n r cenub--arksinde), I s fa h a n ve r az gibi, rann yeni ehir lerine gt. Burada emirler kitaplar toplayarak byk ktphneler tesis ettiler. Mspet ilimler de emirlerin himyesinden istifade etti. r a z da Bveyhler zamannda bir ra s a d h n e mevcut olduu ri vayet edilmektedir. Bunun letleri pek mkemmel olup, bu syede, slmdan nceki devirlere nisbetle astronomi tetkiklerinde mhim bir terakki elde edilmitir. Bveyh vezirlerinden biri B a d a d da bir lim ler m e c lis i te "is ederek, birinci gn fkh limlerine, ikinci gn edebiyatlara, nc gn kelm mtehassslarna ve drdnc gn de filozoflara tahsis etmiti. Esasen Bveyhler, Hazar Denizi cenubundan kendileriyle bir likte hibir e d e b a n ane getirmemilerdi. te bundan dolay, tamamile A r a p e d e b iy a t t e ir in e kapldlar ve ran edebiyatna hi tibar gstermediler; onlarn hkimiyet sahalarnda, ran airle rinden hi kimse hret kazanmamtr. Hlbuki, yine ayn devirde, S m n le r devletinde ve onlarn a r k r a n daki halefleri G a z n e lile r de, ran iiri terakkisinde devam etti. Horasandaki T s eh rinden km olan F i r de vs , rann mitik zamanlarndan slm dev rine kadar olan tarih rivyetlerini m a n z u m b ir d e s ta n hlinde tertip etti. O , ran airleri arasnda hretini bugne kadar saklaya bilmi olanlarn banda gelir. Yukarda grld zre, daha X. asrda, F ir d e v s nin sonradan yaptn tecrbe etmi airler yok deildi. Bz destan mevzlar ve yine slmiyetten evvelki devre ait bz edeb eserler, ilk mslman ran airleri tarafndan asllarndan ziyade, bilhassa Arapa tercmelerinden istifade edilerek, Yeni Fars ile yazlmt; lkin F ir d e v s nin ahnmesi btn ran halknn m ill bT h z in e s i olarak kald; kahramanlar destan olmas dolaysyla, ona, ran medeniyeti tesiri altnda kalm olan baka kavimler, Erm e n ile r , G r ile r ve T r k er de rabet gsterdiler. Bu eser cihan edebiyatnda da tamamiyle husus bir mevki igal etmektedir. nki, btn dier kavimler, destanlar kitap tesiriyle parlakln kaybet tikten sonra, siyas altn devirlerini yaamlardr. S s n le r devrinde ve s l m n ilk a s r la r n d a k i Iranhlar ise, kitap tesirinin epey ehemmiyetli olmasna ramen, destan ananeleriyle yaamakta de vam ettiler. slm devrinde ehir hayatnn terakkisi ve zadegn sn fnn ortadan kalkmasiyle her nekadar vazyet deitiyse de, ahnme yine kendine pek ok mukallitler yetitirdi; o devirden balayarak,
sl m M edeniyeti I V .

50

Ir a n

t e s r

X IX . asr sonuna kadar, padiahlarn byk ilerini F ir d e v s sl b u n d a terennme devam edildi. Lkin, bu eserlerin hepsi, Avrupa daki sa h te k l s is iz m devri mahsllerinin canszlyla mlldr; aradaki fark, Avrupallarm Yunanhlar taklit ettikleri hlde, Iran airlerinin mill byk stadlarna tbi olmalarndandr. Firdevs zamannda, destanlar bakmndan, bu eserin ne gibi neticeler douracan anlamak mmkn deildi. Destann kuvvetli dmanlar d in lim le r i olup, bunlar mecs kahramanlarnn bu sretle medhedilmesini fena gzle gryorlar, lkin bu gibi airlerin kazanm olduklar tibar ve hreti de ortadan kaldramyorlard. Yalnz, hayatta iken bu airlere bz zorluklar karmaktan geri dur muyorlard. F ir d e v s , destanm S u lta n M a h m u d a takdim etti; lkin bu eser, Mahmudun tahta kmasndan nce yazlp bitmiti. Dn muhitlerin tesiri altnda olan ve kendini S n n li in is tin a tg h sayan S u lta n M a h m u d , airin mitlerini krd. Firdevs, Sultana kar bir hiciv yazarak, intikamn ald ve baka hkmdar larn saraynda snacak yer aramaya mecbur oldu. Lkin S s n an anesini saklayan B v e y h le r den yardm grmedi. Hayatn s kntlarndan mteessir olan air, B v e y h emirlerinden birinin sara ynda bulunurken, Kur andaki Y u s u f v e Z le y h a kssasn alarak manzum bir eser yazd; yine manzum olarak yazm olduu n s zde, ihtiyar air, kendinin eski eserlerinden vazgeiyor, mecs kahra manlarn ve onlarn uydurma kahramanlklarn methettii iin, kendini takbih ediyor. Yorgun ve mitsiz bir hlde vatan o la n T s a dnd zaman, hkmet adamlar onu artk unutmulard. Lkin, rhnler onu affetmediler ve ldkten sonra bile, m sl m a n me z a r l n a gmlmesine muhalefet ettiler4 6. u suretle X . asrda ve X I. asnn balarnda Fars edebiyat, bil hassa, r a n n ark k s m n d a terakki etti. Fakat, A r a p a yazan I r a n lim le r i, kendilerine msait muhiti daha ziyade g a r p ta buldular: lkeler arasnda mnsebetler skladka, bu ayrlk orta dan kalkmaya mahkm olmutur. O devirdeki ilmin tekml dere cesi, imdiki Avrupada olduu gibi ih tis a s cap ettirmiyordu. O devir limleri, ayn muvaffakiyetle, birka ilimle megl olabiliyorlar ve ayn zamanda edeb faaliyet iin de zaman bulabiliyorlard. Bu cins ok cepheli limlerden birisi de I b n -i - S n dr. 980de B u h r k y le r in d e n b ir in d e domu sonra, H e m e d a n

RAN T E SR

5*
hizmetinde bulunmu ve

ve

s fa h a n daki

Bveyh

emirlerinin

bu ahslarn sonuncusuna bir zamanlar vezirlik de yapmtr. o cukken, kydeki muallimden K uran ve edebiyat rendi. B u h r ya gelmi olan I s m l d ile r i vastasyle fizik ve riyazi ilimlerle de yabanc kalmad. 18 yanda iken btn ilimleri, bu cmleden olmak zre tb tahsilini de ikml etti. T b , tahsil ettii ilimler arasnda, onun iin en kolay olmu ve sonradan da bu bilgisinden ok istifade etmiti. Ona en g gelen, A r is to nun M e t a f iz ik i olmutur. Pek ok mkillerini, ancak tesadfi bir ekilde, pazarda dirheme satn ald F r b nin eserinin yardmyla halledebilmitir. Tbb mlmat, ona S m n padiahnn s a r a y n a ve sarayn zengin k t p h n e s ine yol at ki, bu ktphneden, I b n - i - S n dan baka hi kims'e istifade etmemi olsa gerektir. X I. asrn balarnda, I b n - i - S n B u h r y terketti. Bu, ihtiml, S m n le r devletinin T r k er tarafndan inkraza uratlmas zerine olmutur. Oradan, nce H r e z m e, sonrada H a z a r sahilindeki lkelerden Horasana ve Gar bi rana gitti. Onun Bveyh emirlerine intisab da tabiblii syesinde olmutur. kirdleri ile birlikte ortaya koyduu byk lm teliflerden biri de tbba ait olan Kanun adl eserdir. Islm dnyasnda k a n u n sz, Avrupadakinin aksine olarak, d n ol m y a n , cis m a n mahi yetteki kanuna denilmektedir. Bu stlah B iz a n s da da mevcut ol duu gibi, bzan lm k a m s la r a da bu is;m verilmektedir. nki, bu, onlarn nazarnda ilmin kanun mecmuasdr. I b n -i - S n nm mantk, hikmet, tabiiyat, riyaziyat, astronomi ve teolojiye dair yazm olduu ikinci bir eserine de, Kitb--if ismi verilmitir. I b n - i - S n ve talebesi tarafndan I s fa h a n emri iin Fars dilinde muhtelif ilimlerin kamsu tertip edilmitir. Bunlarn arasnda birinci mevki m a n tk a verilmitir. Mantktan sonra u l v i y y a t (yksek ilimler) yni i l h i y a t (metafizik ve teoloji), ve s f liy y t (aa ilimler) yni tabiiyatm esaslar srasyla anlatlmaktadr. Bundan sonra, hesap (aritmetik), hendese (geometri), heyet (astronomi) ve mihaniki iine alan ve Ortazaman Avrupa limleri arasnda quadrivium ismi verilen ilim bahis mevzuu olmaktadr. I b n -i - S n mn sa ys pek ok olan telifleri arasnda A r a p a , m a n zu m olarak yazd tb kitabt ve Fars yazm olduu sofiyne r u b a i l e r i vardr, mrnn sonlarna doru, A r a p f ilo lo jis i ile de megl olmutur. Bu fevka lde geni ve etrafl lm ve edeb faaliyet, I b n - i - S n nn son dere

52

RAN TESR

ce intizamsz yaamasna mni olmamt. o37de 60 yana varma dan vefat etti. I b n - i- S n , ilmin hibir besinde y e n i ve m sta k il bir fik ir s a h ib i o lm a d h ld e, kendi asrndaki her ilmi m kemmel srette renmeye ve onu gzel ve anlalr bir srette telife muvaffak olmutur. Bundan dolay, Mslman dnyasnda ve sonradan Avrupada byk hret kazand. randa X V II. asrda canlanan felsefe, b n - i - S n nn eserlerine istinad etti ve bu meslek X IX . asrda da devam etti. Gerek din muhitlerde, gerek avam ara snda b n - i- S n , Ortazamanlarm D o k to r F a u s tu gibi, det bir nevi s ih ir b a z eklini ald 47. b n - i - S n nn muasr olup birtakm lm meselelerde onunla, bzan pek sert bir tarzda, mnakaalarda bulunan E b R e y h n E l- B r n (973-1048), tamamiyle b a k a t ip t e bir limdir. H re zm de domu olan bu lim, H a z a r D e n iz inin cenub- ark sindeki C r c a n a (eski Hirkanya) ve R e y e yapm olduu ksa bir seyahat zaman istisna edilirse, krk yana kadar vatannda e m r in m a v ir li in i yapmtr. Sonradan M a h m u d G a z n e v ve h a le fle r in in saraynda da bulunan bu lim, birka defa H in d is ta n a seyahat etti. Muasr bir Avrupal mtehasssn dediine gre bu esiz mellif,, h e y et k a n u n la r n a , muhtelif kavimlerin k r o n o lo ji siste m in e dair mkemmel eserler yazm ve H in d is ta n a ait geni grl ve ilm tarafszlk ile mmtaz bir eser vcude getirmitir. Bu en byk slm liminin H in d is ta n hakknda yaz m olduu eserde, bilhassa oradaki ilimlere ve dinlere dair etrafl malmt verilmektedir ki, bunlar B r n dorudan doruya Sanskrite yazlm olan asl H in d k a y n a k la r n d a n almtr. Brn, Badad ve Basra ilm mekteplerini pek iyi tanyordu. Lkin, bu limlerin grleri, ona gre, geriydi. IX . asrdaki Basra limlerinin en byklerinden biri olan C h i z e abuk inanan, s f sfatn vermektedir. Bununla beraber, Brn, gerek heyette, gerek riyaziyatta y e n i b ir m eslek ortaya koymad. Muasrlan ile birlikte Astrolojiye inanmakta devam etti4 . Biz, onun eserlerinden, ondan 8 daha nce, marf nokta-i nazarlardan inhiraf edenlerin mevcut ol duunu,, reniyoruz: E b - S a d - i - S e c e z isimli bir lim, arzn hareketi ve gkteki ecramn hareketsizlii nazariyesine dayanarak, astrolab tanzim etmiti. B r n , bu meselede umm cereyana tbi

RAN T E SRt

53

olmuyor ve buna p h e li ve h a lli m k il bir mesele ismini veri yor. X IV . asrdaki Arap limlerinden biri, arzn hareketine dair fikir l'b n - i-S n ve ondan daha nce heyetinas ve tabib R z (lm: M. 932de) tarafndan cerhedildii hlde, B r n nin bu meselede mkilpesentlik gstermesine taaccp ediyor. Bugnn okuyucular iin, B r n nin y a b a n c d in tik a d la r a ve bilhassa Hind dinlerine dair fikirleri pek dikkate yandr. Brn, din tikadlann her yerde a y n p s ik o lo jik s e b e p le r e tbi olarak in k i a f e t t i i n i anlamtr. O , her yerde avam diniyle havas dini arasndaki farka ehemmiyet veriyordu. Din akydeleri anlatr ken, hibir tiraz ve tenkidde bulunmad gibi, mmkn olduu ka dar da, her dinin slikleri tarafndan kullanlan ibreleri. muhafaza etmektedir. O , bir dini dieriyle m u k a y e se ederken, bunu ancak ilm i mukayese mahiyetinde yapmaktadr. Daha IX . asrda Y k u b , tarihe dair yazm olduu,eserinde, H r is t iy a n din eserlerinin mndericat hakknda, ayn ekilde b i t a r a f ve t a f s il t l mlmat ver miti. X I. asrda yine G a z n e v le saraynda F a rs dilinde Dinlere dair kitap isimli bir eser yazlmtr. B r n dc, stad I r a n e h r nin (bu limin eserlerine ve hayatna dair mlmat, maalesef zamanmza kadar gelememitir) H r i s t i y a n , Yahudi ve M ni dinlerine dair yaz m olduu kitabn zikrediyor. Lkin, onun H in d d in le r in d e n bahsederken, kendi dinlerini iyice bilmeyen adamlara inanarak, bz h a t la r a dm olduunu da kaydetmektedir. Toplam olduu m a lz e m e n in o k lu u ve ilm u s lle r i tatbikte gster dii t in a bakmndan, B r n nin eserleri, bizce mlm slm ede biyat mahslleri iinde tamamiyle m ste sn a b ir m e v k i tutmak tadr. Bununla beraber, bu ese rle rd e, mellif, slmdan nceki medeniyete ve Araplar tarafndan yaplan tahribta dair ml mat verirken, kendinin r a n v a ta n p e r v e r i olduunu gstermek tedir. B r n , kendinin din bakma gre, dir. Bundan baka, yksek mnevver ranllar gibi, M n li e kar da m u h a b b e t gstermektedir. Siyasette, B r n hibir s l h ta meyletmemektedir. Bugnk ifade ile D in ile d e v le t arasnda b irlem e,, ( G a z n e v le r de bunu arzu ediyorlard), ona gre, siyas tekiltn ideali ve beer dileklerin gayesiydi. B r n nin eserlerinin dalma sna, gayet ar bir dil ile yazlm olmalar mni olmu olsa gerektir. Bu eserler, limler arasnda uzun zamanlar kendilerine lyk bir

54

RAN TE'SR

mevki igal etmise de, ummiyetle tesirleri az olmutur. Her ne kadar bunlardan h e y et c e tv e lle r in e dair biri X II. asrda A b r a h a m - b e n - E z r a adl bir s p a n y a l y a h u d i tarafndan b r n ce ye tercme edilmise de, ummiyetle B r n nin eserleri, X IX . asra kadar, Avrupallarca mehl kalmtr. Esasen B r n , eserleri ni, alelde okuyucular iin deil, limler iin yazm olduunu sy lyor. Onun faaliyeti, I b n - i - S n nmki kadar m u h t e lif c e p h e li deildir. Brn, ilm teliflerle birlikte, bz ran hikyelerini de Arapaya tercme etti ve A r a p a iir le r yazd. Yalnz, o, kendinin e d e b iy a t la megl olmasna bir e le n c e diye bakmaktadr4 9. slm medeniyetinin, altn devrini tamamlayarak inhitata ba lamasnn X I. asrda olduu, ummiyetle kabl edilmektedir; lkin, meden hayatn birok belerinde te r a k k i, hi olmazsa r a n da, daha b ir k a asr devam etmitir. X I. asrda, her yerde hayat kat ekilde eski e h r i s t a n lardan Islm devrinde teekkl etmi olan Varolara gm ve yukarda zah edilen eh ir t ip i hsl olmutu. Lkin, ehirlerin daha fazla bymeleri, bundan sonraki devirdedir. X I. asrn en byk ehri olan s fa h a n n evresi, takriben o verstti. inaat teknikinin terakkisi henz yeni yeni grnmeye balamt. Zamanmza kadar gelmi olan tarihi malm en eski mslman Iran eseri, C re n emri K a b s i b n - i- V e m g r in kabri stndeki trbe, "Ki. asrn bana aittir, ( i006-1007)de yaplm olan bu bina, H a z a r kysndaki lk e le r d e ve K a f k a s y a da pek mrf olan ve kilise mimrisVnde de grlen husus tipe gre ina edilmitir (yni, ok cepheli ve mahrt ekilde). Arapa kitabesinde bu trbeye ismi verilmitir. rann bz yerlerinde, mesel s fa h a n da bu trbeler, ayn isim ile tesmiye edilmitir. Bunlar, zamanmzda nn halk Gnbed tesmiye ediyor. Bunlarn isimlerinin deimesi, Kasr nevi ora tr

belerin son zamanlarda g n b e d li (kubbeli) olarak yaplmasndan ileri gelse gerektir. Bu tipte ina edilmi olan trbelerin en eskilerin den biri de Merv'&z S u lta n S a n c a r n kabri zerindeki bina olup, X II. asrn ortalarnda bask kubbeli olarak ina edilmitir. K a b s un trbesi 25 sajin (175 kadem) yksekliinde bir bina olup, 4 aTn kalnlnda kaln kerpi duvarlara istinad etmektedir. Sonraki asr larda, bu kadar fazla masrafl inaat imkn yoktu. Ummiyetle, ev velki binlarn kerpii, sonraki zamanlarda yaplm olanlannkinden daha gzel, daha iyi ve daha byktr. Lkin o zamanlar, inaatta

I r a n t e s r !

55

kerpi daha az kullanlyordu. Son zamanlara doru, imdiki Avrupa ehirlerinde olduu gibi, inaat masrafm ucuzlatmak iin, malzeme cinsinin fenalamasna allmtr. randaki m sl m a n m m r s i n in tarihi, henz lykyla

yazlmamtr. Bunun hakkyle zah iin daha pek ok tetkiklere ihti ya vardr. B v e y h ler zamanndaki cmilerin ummi tipi'nin ne ekil de olduu mlm deildir. X I. asr ran mellifi N s r - - H u s r e v : her lkede c m ile r i ayr bir gzellikteydi,, derken, ne tip bina lardan bahsettii henz belli deildir. Muhtelif yerlerdeki mmr tiplerinin birbirine yaklamas eer byle yaklamalar olduysa ve ummiyetle medeniyetin muhtelif kavimler arasnda yaylmas, Orta Asyadan kan S e l u k Trk hnedamnn muvaffakiyeti syesinde olmutur. Selkler, X I. asrda btn ran zabtettiler ve ksa bir zaman iin de olsa, A k ve K z l D e n iz lerden in h u d u tla r n a kadar olan btn Islm dnyasn hkimiyetleri altna aldlar. rann ark lkelerinden garp tarafna hcumlar, daha X . asrn banda bekleniyordu. Bz B v e y h emirlerinin meden hizmetle rine ve felsefeyi himye etmi olmalarna ramen, onlar, H a z a r D e n iz i sahilindeki Barbarlarn nderleri ve S m n le r in aksine, refh ve intizm ihll edici olarak telkk ediyorlard. arktan, S m n le r elinde bulunan H o r a sa n dan f ilo z o f ve lim bir p d i h bekleniyor, onun Garpta intizm iade edecei mit ediliyordu. Bes lenen mitler, tamamiyle tahakkuk edemedi. lim pdih yerine, Garba B v e y h le r in milletdalarma nazaran medeniyete daha geri ve gebe bir halkn nderleri geldi. S e l k S u lta n la r randa yz yl hkmet srdkten sonra bile okuma yazma reneme diler5 . Onlarn devleti daldktan sonra, X II. asrda, h k im iy e t, 0 ou Trk olan bz hnedanlarn eline geti. Byle olmasna ra men, S e l k le r in ftht, yalnz H o r a sa n fa k ih ve ir le r ine deil, S m n le r ve G a z n e v le r devirlerinin s iy a s a n a n e sin i yaatanlara da geni shalar at. Bunlardan biri, Tuslu vezir N iz m - l- M lk dr ki, uzun zaman (1064-1092) btn Selk tmparatorluunun en nfuzlu adam olmutur51. S e l k le r devrinde, ehir hayatnn terakkisini devam ettir mek, t ic a r e t ve s a n a ti ykseltmek arelerine ba vuruldu. Bzlar bugne kadar saklanm olan b y k b in a la r in edildi. G a r b

56

RAN T E SR

r a n da, pimi kerpilerden yaplm duvarla evrilmi ehirler te ekkl etti. S e l k le r in ve bunlarn yerine gemi olan hnedanlann saraylarnda, Iran airleri himye ve tevik grdler. lk Selk sultanna 1048de Veys Ramin isimli manzm bir roman takdim edil di. Bu eser, o zaman tamamiyle unutulmu olan P e h l e v dilinden Y e n i F r s t ye Crcnl ir F a h r e d d in E s ad tarafndan tercme edilmiti. F a h r e d d in in dediine gre, bu dilde yazl eserleri her kes okuyamyor ve okuyanlar da anlayamyorlard. X II. asr irle rinden iki kii, S u lta n S a n c a r n mehur kasidecisi E n v e r ile, Kafkasyann Gence ehrinde yaam ve orada lm olan, manzm romanlarile tannm, mesnevci N iz m , bizzat Iranllar tarafn dan, Iran irlerinin en b y k le r in d e n saylmaktadr. N iz m ye, bz Avrupa limleri de, F ir d e v s den sonra bir mevki veriyor lar ki, eserleri yalnz Iran iirine deil, Trk iirine de epey messir olmutur 52. Selkler, r a n da Snnliin tefevvukunu temin ettilerse de ilii tamamiyle ortadan kaldramadlar. X I. asrdan X II. asra kadar olan zaman, ran iin pek iddetli bir d in m c a d e le devri olup, bunun tafsiylt henz tamamiyle aydmlatlamamtr. smail lik pro pagandas X I. asrn sonunda yeni bir istikamet ald. I s m l le r , r a n n her tarafnda, hatt S u r iy e .de bir hayli mstahkem mevki leri ellerine geirdiler. Bu vaziyet, bu hareketin yalnz m ill b ir m a h iy e tte olmadn gstermektedir. Burada, bilhassa s n f m en fa a tle r rol oynam olmaldr. imdiki mcadele, IX . asrda olduu gibi, toprak s a h ip le r iy le topra i le y ic ile r arasnda deil, ms tahkem a t o l a r ile e h i r l e r arasnda devam ediyordu. I s m l le r in istinatghlar, ehir hayatnn az terakk ettii yerler, bilhassa H o r a sann cenub-i-garbsinde K h is ta n (Da memleketi) ismi verilen yer olup, I s m l le r elinde bulunan kalelerin te ikisi buradayd. Bundan sonra Kazvin'in imlindeki dalk mntka geliyordu ki, buradaki A la m u t mstahkem kalesinde m e zh e b in re isi yayor du. En iddetli mcadeleler, byk ehirleri ve kaleleri olan F ars v il y e t in d e Is fa h a n etrafnda cereyan etmitir. Ismller, a k tan a a mcadele ile iktifa etmiyerek, kendi dmanlarn g iz l i b ir s r e tte ortadan kaldrmaktan da ekinmiyorlard. Mezhebin, fevkalde mutaassp fedlerden mrekkep bir teekkl vard ki, bunlar, her kimi isterlerse muhakkak ldreceklerine inanyorlard.

RAN T E SRl

57

Bu mutaassplann

cesur olmalarna haha istimalinin de tesiri va-

d. Franszca katil,, mnasnda olan assasin sz, Arapa haha kul lananlar,, mnasnda olan haiiyyn sznden bozmadr. Bu hl, s m l t e k il t n n Ortazaman Avrupallar zerinde ok kuv vetli intiblar braktn gstermektedir. I s m l le r in atolarnda yalnz birtakm g izli ldrme teebbsleri hazrlanmyor, m e d e n ile rle de uralyordu. A la m u t k t p h n e s i ve ra sa d h n e si, byk bir hrete malikti. Bu atodan birka lim de kmtr ki, bunlarn sonradan, M o o lla r devrinde r a n a byk hizmetleri dokunmutur. Felsefeye, heyete, riyziyeye ve akidelerine ait eser ler yazm olan N a s r - d - d in T s ile, Hemedan ehrinden km bir Yahudi ailesine mensub byk dandr 53. Ismller, her ne kadar to p lu b ir s h a y a malik deildilerse de, hesaba katlmas lzm gelen bir s iy a s k u v v e t tekil ediyorlar d. Balangta, M s r F t m h a lf e l e r iy l e birlikte i grmler ve propagandalarn da onlarn nm ve hesabna yapmlard. X I. asrn sonunda Fatmlerle aralar bozuldu; hatt X II. asr sonunda T r k S u lt a n la r n a kar olan mterek dmanlk neticesinde, Snnliin reisi olan A b b s h a lf e le r iy le aralarnda bir anlama bile hsl oldu. X I I I . asrda M o o l h c u m u n d a n nce Rey ve sfahan ehirlerinde ve nahiyelerinde ortaya kan ih t il lle r d e Ism l propagandansnn tesiri olup olmad, henz mlm deildir. Orada le r ile S n n le r arasnda olan mcadeleden baka, Snnlerin iki besi olan H a n e f le r ve f le r arasnda mcadele devam ediyordu. l e r tarafnda k y h a lk n n ekserisi, Hanefler tarafnda eh ir h a lk n n ekserisi, fler tarafnda e h ir lile r in k k b ir ksm bulunuyordu. Lkin R e y ehrinde fler btn dmanlann yendiler. Burada, din perdesi altnda, esasnda k y ile eh ir, a r is to k r a s i ile e h ir d e k i d e m o k ra si arasndaki i t i m mcadele devam etmi olsa gerektir54 . lm aratrmalarn bugnk hlinde, btn bu meselelere dair hkm vermek lzm gelirse, yalnz unu sylemek mmkndr ki, bu devirde halk ve onun siyas ve meden r e h b e r le r i, siyas ve m ill fikirlerden henz epey uzak bulunuyorlard. S n f mcadeleleri'nden baka, muhtelif e h ir ve lk e le r in yalnz kendi h a y a t a r tla r n tarihi R e d - d -d in , bunlar

58

RAN T E SR

iy ile tir m e y e altklar grlmektedir. Bu devirde, ekseriya ayr ehirlere veya lkelere ait ve compilation mahiyetinde tarih eserler meydana kmtr. Umum m sl m a n ve hatt I r a n d e v l e t i l i i fikri de, yava yava, lke partiklarizmi (r e g io n a lis m e ) ile darlamt ki, biz bu hli, bilhassa B y k S e l k le r devleti d a l d k ta n son ra gryoruz. Her lkenin mahall hayatnn iyilemesi iin, oradaki halktan toplanan vergiler in lk e d n a k a r lm a m as lzm geldii, yni, muhtelif lkelerin bir devlet hkimiyeti al tnda toplanmamas,, fikri, reddedilmez bir h a k ik a t gibi grnmekte idi. Bunun neticesi olarak, byk devletlerin kk devletlerden s t n l de ta sd ik e d ilm e m e k te y d i. Fakat, X III. asr bala-s rnda Hrezm hkmdar Hrezmh lkabl S u lta n M o h a m m e d , O r t a A s y a nn birksmn ve b t n r a n hkimiyeti altna top lad. Musr tarihi I b n - l - E s r in fikrine gre, M o o l is tiy l s , ite bundan dolay pek k o la y olmutur; eer eskisi gibi birka b yk devlet olsayd, M o o lla r bunlarn her birini ayr ayr yenmek mecbriyetinde kalacaklard. Dier hnedanlar H r e z m h la r ta rafndan ortadan kaldrldklarndan, Moollar, Hrezmhlar yen dikten sonra, artk karlarnda baka hibir dman grmedilerss. Siyas ayrlma ve dalmann kuvvetlenmesine ramen, ehir ha yatnn terakkisi, i ve d , d e n iz ve kara tic a r e tin e de tesirsiz kalmad. H in d ve in ile olan deniz ticareti, H r m z ehrinin ve B a sra k r fe z inin Hind denizine kt yerde bulunan K a y s ada snn vaziyetini iyiletirdi. H r e z m ile V o lg a h a v z a s arasnda olan ticaret neticesinde de X. asrdan itibaren I d il B u lg a r la r slm d in ini kabl ettiler. Bu ticaret, ondan sonraki devirde daha canlan m olsa gerektir. X. asrda, B u lg a r shas ile ona kom u yerlerden krk, ince ilenmi deri, bal, balmumu ve balk ihra olunmaktayd. Volga sahilindeki B u lg a r ehri, binalar kam ve Kee den yaplm, nfusu az, kk bir yerdi. Hlbuki Moollar geldii zaman, nfusu 50.000den az olmayan, ta binalardan yaplm ve deri ileme sanati ok inki f etmi bir ehir hlini alm bulunuyordu. Bundan sonra buna Ruslar vris oldular. B u l g a r i z m e l e r i balca ihra mallan olup T r k is ta n da da ok hret kazanmt. V o lg a B u lg a r la r vastasiyle, Islm dnyas R u s y a ile ticaret yapyordu. Lkin, Arap ve Iran tccarlannn Ruslarla d o r u d a n d o r u y a tandklanna dir tarih bir kayt yoktur. Ruslar, X. asrdan balayarak mslman

I r a n t e s I r I

59

memleketlerine hcum ediyorlard. Nfusunun okluu bakmndan Kafkas ehirleri arasnda birincilii igal eden K u r nehri havzasn daki B e r d a a ehri, Ruslar tarafndan tahrip edilmitir. Sonralar, Bulgarlaria birlikte Ruslar da ticaret iin Hvalim yhut Hvalin yni H r e z m d e n iz ine (Hazar Denizi) ve oradan da Hrezmin payi taht olan Oran yni U r g e n e kadar varmlardr. arkta Rus ke teni pek marftu. X . asrda t i c a r e t vastasiyle, Trk gebe halk ara snda ve imdiki in T r k is t a n ndaki ehirlerin bzlarnda, hi bir silh kullanlmakszn, Isl m d in i yayld. X. asrda Islm mem leketlerini igal eden T r k le r , m s l m a n d la r . Mslman tc carlar, bundan sonra, daha arka doru ilerlediler. X III. asrn ba nda in ile M o o lis t a n arasndaki ticaret, onlarn ellerindeydi. Hatt C e n g iz H n n ordusunda, daha ark ftuhtmdan nce, M s l m a n la r bulunuyordu. Lkin, mslman ticaretinin bu mu vaffakiyetleri, T r k is t a n ve V o lg a kylarnda olduu gibi, d in bir isl m p r o p a g a n d a s dourmad. in dilinde M n ve H r is tiy a n edebiyat, V III. asrdan itibaren mevcuttu. Her nekadar bu vaziyette in deki Mslmanlarn says Mn ve Hristiyanlarnkinden eksik deildiyse de, burada M s l m a n edebiyat ancak X V II. asrda meydana gelmitir. M o o lis t a n da, daha sonra da, hibir kavim Isl m d in in e girmedi. Lkin, daha V III. asrda M n li i, X I. asrda ise H r is t iy a n l kabl edenler grlmektedir. Mslman I r a n lla r , Trk ve Moollar iin, t ic a r e t ve m e d e n i y e tin en byk mmessilleri oldular. Trklerin bir zamanlar, Hindden aldklar t c c a r mnasndaki Sart, Sartak,Sartavul ekillerinde kullanlan szler, Trk ve Moollar tarafndan rann g e b e o lm a y a n halkna verilen bir isim olarak kald. Sonralar Mool efsnesi, bendler yapan, kanallar aan S a r t a k t a y isimli bir kahraman bile yaratt (Tay, halk arasnda, erkek isimlerinin sonuna getirilen Moolca bir eklentidir). Mslman olmayan memleketler ile ticaret, m b d e le sretiyle olmu olsa gerektir. X I. asrn balarna kadar C e n u b R u s y a ile ticaret g m esasnda yrmekteydi. Mslman memleketlerine gelen gm paralar, ok miktarda Rusyaya sokulmutur. Bundan sonra S s n le r den kalm olan gm para usl, altn uslne evrildi. X I. asrn sonunda ise, Islm dnyasnda g m bu h ran hissedilmekteydi. Bu buhran, yava yava, a r k ta n g a r b a gemi

6o

I r a n t e s I r I

tir. Gm dirhemler yerine bakr para baslmaya baland. Bakr pa ralar ancak b a s ld k la r y e r d e kullanlyordu. Bu usl, Asyann garb ksmnda B a d a d h a lif e li in e de girmise de, X II. asrda tekrar gm para baslmaa balanmtr. Lkin arkta, daha Mool lar geldii zamanda da, b a k r p a r a la r kullanlyordu. Elimizdeki kaynaklar, para sisteminin bozulmasnn milletlerin k tis a d h a y a tn a ve bilhassa tic a r e te ne gibi tesirler yapm olduunu bildir miyor.

B e NC

B lm

MOOL FTHTININ RAN MEDENYETNE TESR

^ ^ s l m a n tcirleri C e n g iz H a n n ilk mavirleri olup, Ms lman dnyasna yapm olduu seferde de ona b y k y a r d m et milerdir. Cengizin bu seferine balca msebbib, Sultan M o h a m m ed H r e z m h olmutur. Hududa yakn Otrar ehrinin (Trkis tanda) hkimi tarafndan M o o lis t a n dan gelen bir k e r v a n ya ma edilmi ve kervana refakat eden 450 kadar tcirin hepsi ldrl mt (1218). 1220-1221 yllar iinde Moollar btn T r k is t a n ve H r e z m i zabtettiler. Bundan sonra, Y a k n A s y a da muharebeyi birka defa tekrarlamak mecbriyeti hsl oldu ve B a d a d ancak 1258de Moollarm eline geti.Bu sretle, r a n ve M e z o p o t a m y a dan baka K k A s y a y da iine alan bir M o o l d e v le t i teek kl etmi oldu 5 . Trkistan, Cengizlerin ik in c i b ir b e sin in elinde kald. S u lt a n m ve H a l f e nin devletleriyle birlikte, s m l le r in kaleleri de tahrib edildi ve Moollar bundan sonra yenile rini ina etmediler. C e n u b r a n daki mahall hnedanlar, Moollara k e n d i a r z u la r y la ba ediler; ancak X IV . asrda i ban dan ekildiler. F ars ve K ir m a n , Mool askeri tarafndan yama edilmedi. Byk ehirlerde bilhassa r a z da eski hayat devam et mitir. Bundan dolay Fars, Iran medeniyeti bakmndan, evvelce malik olmad b y k b ir e h e m m iy e t kazanmtr. Mool fthtm sarslmadan geirmi olan S a lg u r le r hnedan57, ve Mool devleti daldktan sonra daha yarm asr hkmet srm olan M u z a ff e r le r hnedan, F ars e d e b iy a t n himye etmilerdir; bun lardan birincisi ile X III. asr iri a d nin, kincisi ile de X IV . asr iri H f z n ismi sk skya baldr. imdiye kadar e h e m m iy e t

62

MOOL

FTHTI

le r in i k a y b e tm e m i olan bu irlerin, bilhassa H f z m eserleri, Mslman medeniyetinin tesir ettii her yerde okundu ve re nildi. r z , Mslman dnyasna ik i b y k lim d e verdi: Bun lardan biri, byk astronom ve ilim shasnda yeni yollar aratrcs K u t b - d - d in (lm : M. 1310), kincisi de byk mmar K a v m - d - d in (lm : M . 1439) olup, bu sonuncusunun bina etmi olduu M e h e d deki Gevher d cmii, bzlan tarafndan ran mmrisinin en y k se k b ir y d ig r gibi kabl edilmektedir8 . 8 Meden hayatn, yalnz, M o o l h c m u n a u r a m a y a n yerlerde devam ettiini,, zannetmek, yanl bir fikir olur. Meden bir memleket, daha in san k u r b a n etm e k seviyesini gememi olan bir kavim tarafndan fethedildi. ehirler zabtedilirken bzan b t n h a lk kltan geirildi ve ancak galiplerin kendileri iin l z m o lan s a n a t k r la r esr olarak brakld. Bu nevi korkun sahneleri g renler, tabi, memleketin yeniden man iin binlerce sene lzm ola can zannediyorlard. te bu dncelere kaplan Avrupa limleri de, M o o l hc mu ile A s y a ve a r k A v r u p a nn medeniyetine vurulan darbeye, bir zamanlar H u n la r n m u h a c e r e ti sebebiyle C e n u b A v r u p a nn meden hayatna vurulan darbeden daha ok a r ve at yaralara t e d a v i s i i m k n s z nazariyle bakyorlard59 . Hakikatte ise, bu M o o l istiylsnm n e tic e s i o kadar a r o lm a d . Bunun en birinci sebebi, ftihlerin bu memleketlere ta m a m iy le gelip y e r le m e m e le r id ir 6 . Mool Hanlar, says pek o kadar ok 0 olmayan a sk e r k u v v e tle r d e n baka, kendileriyle birlikte, id a re ve m a r ilerinde yardm edecek m e d e n m a v ir le r de getirdiler. M o o lla r tarafndan alnan yerlerin tarihinde: in de, I s l m dny a s nda, R u s y a da X III. asrdan sonra, bundan nce mevcut olma yan bir s i y a s i s t i k r a r grlmektedir. Elbette Mool Hanlar m a h a ll e d e b iy a t a ehemmiyet vermediler ve Islm dinini kabl edin ceye kadar, d in ilim le r ine de tabi tibar etmediler. Lkin, kendi menfaatlerini dnerek, eh ir h a y a tn n , s a n a t ve t ic a r e t in ykselmesine altlar. Tb, Riyaziyat ve Hey et gibi amel ehemmiyeti hiz olan bilgileri himye ettiler. rann ftihi ve Cengizin torunu olan H 'ilg, heyetinas TmjIu N a s r - d -d in iin Azerbaycann M e r g a ehrinde zamanna gre en mkemmel letlerle mcehhez bir ra s ad h n e in ettirdi. Moollar, b a r b a r olmakla beraber, h kimiyet devirleri, C e r m e n le r in Avrupadaki hkimiyeti gibi para

MOOL

FTHTI

63

ekonomisinden ayn ekonomiye, ehir hayatndan ky hayatna ge meyi,, istilzm etmedi. Vergilerin n a k d deil de a y n olarak aln mas usl (hububat, kuma gibi eylerden), Cengiz ldkten sonra pek ok devam etmedi. Cengiz Hann torunlar zamanndan balayarak, Moollar p a r a u s l ne altlar. A i t i n para sistemi yine g m ile deitirildi. G m tamamiyle yerletikten sonra, b a k r dirhemler basmak usl yava yava ortadan kaldrld. Tahrip edilmi ehirler yalnz t mi r e d i l me k l e kalmad, y e n i ehi rl er de bin edildi (Mesel T e b r i z ile T a h r a n arasnda S u l t n y e ehri). Azerbay cann payitaht olan T e b r i z , Moollar zamannda, r a n n evvelki byk ehirlerinden hi geri kalmyacak b y k ve z e n g i n bir ehir hlini ald. X IV . asrdaki Mool Hanlar zamannda, r a n m m r s inin yeniden terakki etmeye baladn gsteren b y k b i n l a r yapld. S u l t n y e deki O l a y t u Han (1304-1316) c mi i ve olu Ab-Sad H a n n (1316-1335) Tahran arknda V e r m n kasa basndaki cmii bu cmledendir. Mool mparatorluu, b ir k a v i m ve bi r h n e d a n idaresi altnda U z a k ve Y a k n a rk n meden memleketlerini bir araya toplad. Bu vazyet, yalnz t i c a r deil, m e d e n i l erde de karlkl mbadelelere ok byk yardm etti. Y a k n A s y a ile i n arasnda kervan ticareti, bu zamana kadar olduu gibi, bundan sonra da hi grlmemi bir ekilde i n k i a f etti. Bu kervan yollarndan V e n e di kl i tcir P o l o l a r dan balyarak, Avrupallar da ok istifade etti ler6 mparatorluk birka devlete ayrldktan sonra da, Cengizlerin 1 iki ayr besi elinde bulunan r an ve i n M o o l d e v l e t l e r i ara snda pek sk bir mnasebet muhfaza edildi. Bundan sonra, ran daki Mool hkmdarlar, M s r M e m l k s a l t a n a t n a kar olan mterek dmanlk sebebiyle, Avrupa devletlerine de yaklamlar dr. Avrupann tcir ve misyonerleri, O r t a A s y a dan geen kervan yolundan baka, yine ran limanlarndan H i n d ve i n e giden deniz yo lu ' ndan da faydalanmlardr. Avrupallarda X III. asrda gze arpan me d e n t erakk , bir dereceye kadar, bununla zah edil mektedir62. Lkin bu zamanlarda meden stnlk, henz s l m dy a s nda ve bilhassa r a n tarafndayd. Eer r an ha l k n n, kendi tarihinde, cihan medeniyetinin n s af nda bulunduu bir d e v i r varsa, M o o l devridir. Hlbuki, pek ok limler, randa me d e n i y e t i n Moollar tarafndan yalnz t a h r p edildii fikrindedirler.

64

MOOL

FTHTI

Bugn mslman seyyahlar, mlmat edinmek iin, nasl A v rupallan bilgilerinden istifadeye muhta iseler, o zamanlarda da Avrupa seyyahlar ayn derecede mslman seyyahlarna muhta idi ler. M a r k o Polo, in'in kendi gzyle grd lkelerini tavsif ederken, pek ok coraf isimleri F a r s l a r n s y l e d i i e ki l de zik retmektedir. X III. asrda in heyetinaslar r a n da gzktler. Lkin ran h e y e t i n a s l a r m n in deki hizmetleri daha ehemmi yetlidir. Burada h e y ' e t i l m i tamamiyle r a n l l a r n tesirinde olup, onlar, X IV . asrda Mool hkimiyeti ykldktan sonra da, bu nfuzu muhfaza edebildiler. Ancak X V I I . asrda bu ii Avrupadan gelen J e z v i t l e r e brakmaya necbr oldular. Bi z ans da da Farsa heyet kitaplar XI V . asrda Yunan diline tercme edildi. randaki Mool hkmdarlarnn saraynda, i n l i l e r den balyaak F r e n k l e r e (Garb Avrupallara) varncaya kadar, Mool mparatorluu iine giren, yhut, Moollarla mnsebette bulunan, b t n mi l l e t l e r e dair tarih rivayetleri iine alacak b y k bi r t a r i h ejerin mey dana getirilmesi dnld ve bu, ksmen de yapld. Bu vazife, yahudilikten mslman olmu olan R e d - d - d i n e verildi. Onun yardmclar arasnda, M o o l l a r n tarih rivyetlerini bilen b ir M o o l , iki i n l i mi , K a m i r li bir B u d i s t r h i b i , birka r a n l i mi olup, bunlardan baka, bir F r a n s z r a h i b i de bulun mu olsa gerektir. R e d - i i d - d in, tarih rivyetlcri, anlatanlardan iittii gibi, hibir d e i i k l i k y a p m a k s z n yazmaa almtr. Bu ibarla, onun eseri, imdiki mnada tamamiyle i l m bir t ari h eseri deildir. Lkin o, erevesinin g e n i l i i bakmndan, c i h a n e d e b i y a t n d a tamamiyle m s t e s n bir mevki tutmaktadr. Bu ekilde, eski dnyadaki b t n m e d e n mi l l e t l e r i n limlerinin toplanarak, u m u m t a r i h e dir rivyetleri b ir k i t a p h l i n d e toplamaa almalar, o zamana kadar da, ondan sonra da hi grl memitir. Avrupa limleri, daha X IX . asrda bile, U m m T a r i h diye ancak G a r b A v r u p a t ar i hi ni anlamak istiyorlard. Re d i i d - d i n in yardmclarndan bir m s l ma n muharririn anlattna gre, randa daha X I V . asrn bandan tibren A r a p l a r m ve Farsla r n tarihine umm dnya trihi denizine dklen nehirlerin biri,, nazaryla baklyordu 63. r a n n, ilim, edebiyat ve sanat sahalarnda baka memleket lere tesiri, yalnz kendi s i y a s h u d u t l a r iinde kalmad. d i l

M OOL FTHTI

65

( Volga ) ve A m u d e r y a (Ceyhun) sahilleri arasnda evvelce de sk m n a s e b e t l e r mevcuttu ki, d i l B u l g a r l a r ' nn s l m di ni ni kabl etmeleri de bununla zh edilmektedir. Lkin, bu iki nehrin sahilleri, ancak M o o l l a r zamannda ( C e n g i z in byk olu C u c i nin idaresi altnda) b ir d e v l e t h u d u t l a r ierisine girdi. Bu vaziyet, eski d i l B u l g a r l a r nn payitaht olan B y k B u l g a r ehriyle M o o l l a r tarafndan yeniden bin edilmi olan S a r a y 'n hayatna tesirsiz kalmamtr. Orada da, Fars iirinin tesiri altnda, T r k d i l i n d e o yolda i i rl er meydana geldii, son z a m a n l a r d a anlalmtrS4. ' T r k i s t a n da, Trk halklar arasnda s l m dini X. asrdan itibaren yaylmaya balad. X I. asrda K g r H a n iin, Trk di lindeki ilk mslman eseri K u t a d g u B i l i g yazld. Bu kitapta, memurlar ve pdihlarn vazifeleri hakknda ahlk hikyeler anla tlmaktadr. Eskizamanda ve Ortazamanda, ekseriya babann oul larna nasihati eklinde, bu gibi eserler, her millette mevct idi. X I. asr Fars edebiyat mahsllerinden K a b s n m e bu neviden olup, H a z a r D e n i z i shilindeki emirlerden biri tarafndan oluna nasihat tarznda yazlm ve sonra byk bir hret kazanarak T r k di l i ne de tercme edilmitir65. r a n da ve edebiyatn az ok mstakil bir ekilde terakki ettii her yerde, bu trl n a s i h a t ve a h l k kitablar, bugnn okuyucular iin de ehemmiyetini kaybetmemitir. O eser lerde, verilen nasihatlerden sonra, h a y a t t a n alnm misller ve t r i h vakalar zikredilmektedir. Lkin biz K u t a d g u B i l i g ' A t bu nevi eyleri grmyoruz. Orada, yalnz, tatsz mecazlar (mesel irimiz A d l e t i emir, D e v l e t i vezir olarak temsili srette gsteriyor) ve ha yattan ok uzak birtakm kuru nasiha|jer g#rrz. Trklerde s lmdan nce d e y a z olmasna ramen^Islpm ve Far s e d e b i y a t n n tesiri o kadar kuvvetli oldu ki, slm iyeti kabl etmi olan T r k l e r slmiyet ten nceki m z l e t j j i t^m iyle unuttular6 . 6 ite K u t a d g u

B i l i g , btn bu gibi kusurlarna ramen, halk

arasnda epey rabet kazand. Bunun birka beyti, U r a l nehri mansabndaki S a r a y c k da bulunmu olan XI'S4 asra ait bir toprak vazo'nun zerine de yazlmtr. Lkin, cmfi taklit edenler olmam olsa gerektir. X II. asrdan balayarak, slfl|propagancU'c'^r, T r k l e r arasnda s l m d i ni ni kuvvetlendirmek iin, Trk cnimde birslm M edeniyeti V.

66

M OOL FTHTI

takm manzm ve mensr d i n eserl er yazmaya baladlar. Bu nevi eserlerden H o c a A h m e d Y e s e v nin nazmlan, hatt bugne kadar, hal k i rl eri iin bir r n e k vazifesi gsmektedir67. Oku mu snf, uzun zamanlar, Hanlar saraynda da himye grm olan, Fars e d e b i y a t y l a iktifa etti. slm ile temas ettikleri zaman, Tr kistan ftihi olan K a r a h a n l l a r a nazaran medeniyete daha aa ol ran ve Kk Asya ftihi S e l k T r k l e r i, Arap ve Fars me deniyeti tesirine daha kolay kapldlar. Bunlarn glib e d e b , b i r a n anel er i ve y a z l a r yoktu6 . 8 Mo o l l a r ' n galebesi, gebe kavimlerin, kendi ananeleri, yaaylar ve dilleriyle gururlanmalarna sebep oldu. Mool dilinin Trkeden olan farkna ve M o o l l a r n m ed en iy ete T r k l e r den daha aa olmasna ramen, gebe hayatn esaslar her yerde bir birinin ayn idi. Bundan baka, garba gelen gebe M o o l halk, say bakmndan da, T r k l e r den epey azd. Bunun iin klliyetli gebe halkn yaad bz memleketlerde, mesel T r k i s t a n ve Al t n o r d u da, M o o l l a r kendi dillerini unutarak ummiyetle T r k d i l i ni kabl ettiler6 . r a n daki Moollar ise, kendi dillerini b i r a z 9 m d d e t d a h a saklayabildiler. Orada, Moollarn s l m d i n i n i kabllerinden sonra, M o o l d i l i n d e edebiyat yaratlmaya alld: Hind hikyeleri mecmuas olan Kelile ve Dinine, Farsadan M oolcaya tercme edildi. Bu edebiyatn Moollarn bundan sonraki hayatna ve edeb diline tesir edip etmedii, henz halledilememitir70 Bugn . Moollar ve Kalmuklar arasnda mruf bir destn kahraman olan Boatr Cangar (Farsa: Cihangir) ile alkal bz hikyelerin r a n d a n km olduunu zannedenler vardr. A f g a n i s t a n daki Mool fa tihleri, imdiye kadar, dillerini m u h f a z a etmilerdir; lkin edebi yatlar, hatt hal k e d e b i y a t l a r bile, yoktur. Mool hkmdarlarnn r a n da kendi halklarn y k s e l t m e k yolundaki faaliyetleri, ummiyetle Moollarn deil, belki T r k l erin m i l l d u yg u 'larna faydal oldu. R e d - d - d i n in byk ese rinde C e n g i z H a n ve onun selefleri ile baka Trk ve Mool kabi lelerine tahsis edilen ksmda gebe hayat hakkndaki ak tavsifler den, . Mool l ar deil, asl T r k l e r istifade ettiler. Red-d-din 'Ta rihi nin hu ksm, birka defa T r k e ye evrildi. Bu nevi tercmele rin biri de Rusya da Bori s G o d u n o f iin yapld. Red-d-din

MOOL FTHTI

67

tesiriyle, T r k l e r , kendilerinin, yni O u z T r k l e r i nin efsnev dedeleri olan O u z H a n hakkndaki rivayetleri e d e b bir ekle soktular: Eserini X V . asrda yazan K k A s y a Trk trihilerinden biri, kendinin O u z H a n a dir olan hikyesine, Red-d-din Tarihi' nde C e n g i z H a n a nisbet edilen hikmetli szleri nakletmi, fakat C e n g i z H a n ismi yerine, hi ekinmeksizin, O u z H a n ismini koymutur71. M ill rivyetleri edeb ekilde ilemekte, elbette Far s e d e b i y a t n n da byk tesiri olmutur ki, bunu O u z n m e sz de bize gstermektedir. Nm e, Farsada y a z ve k i t a p mnasna gel mektedir. Ouznme, O u z l a r hakkndaki ayr menkbelerin ismi olup, o z a n ' lar, yni Ouzlarn ha l k t r k c l e r i tarafndan sy leniyordu 72. A r a p l a r ve F a r s l a r tarafndan balanm olan meden faali yeti, T r k l e r in, tze kuvvetleriyle d e v a m ettirdiklerini ve Mslman medeniyetine y e n i bi r h a y a t verdiklerini dnmek el bette mmkndr. T r k l e r , hakkaten her nekadar bakalarnn rneine gre olsa da T r k i s t a n da ve K k A s y a da kendileri iin bir yeni edeb dil meydana getirdiler. K k A s y a da daha E m e v l e r zamannda ehit olmu olan Arap kahraman S e y y i d B a t t a l hakkndaki rivayeti alarak, onu, bir T r k m u h r i b i ek line soktular73. X V . asrda Trklerin A ta ' s ve Ozan' 1 mehr K o r ku t hakknda yazlan kitapta da, bakalarndan alnm olan mevzlar, yine ayn ekilde t r k l e t i r i l m i t i r 74. XITT asrda, Fars ede biyatnn byk irlerinden M e v l e v tarkatinin messisi ve bz limlerin fikrince slm sofilerinin en byklerinden biri,, olan C e l l e d d i Rm ' ni n ismi ve eseri de K k A s y a ile baldr. Daha balangtan tibarcn, bu tarkat mensplar F a r s a ile birlikte T r k e d e yazmaya baladlar. D e r v i l i k ve t a s a v v f iir, Trk yurdu olan K k A s y a da, kendine, r a n dakine nazaran d a h a m s i t bir muht buldu ve orada daha baka ve mstakil bir tek ml mecrs tkip etti75. Yine XI I I . asrda, T r k d i l i , K k A s y a da devletin resm dili olarak kabl edildi76 Bu sretle, pek . ok Arap ve Fars szleriyle kark, lkin sf Trk sarf eklini muhfaza eden, sun fakat gzel bir e d e b di l meydana getirildi. Bu dil, konuma dilinden tamamen ayr olup halka anlalmyordu77. r a n e d e b i y a t n n tesirinden baka, r a n m i m a r i s i ' nin tesiri de kendini gsterdi : K o n y a ve B u r s a da Iran mmr slbu tesiri

68

M OOL FTHTI

ile yaplm, lkin ona kr krne bal olmayan binlar vcude getirildi. K o n y a daki binlarda, r a n t e siri ile birlikte slmdan nceki m a h a l l a n a n e l e r i n de izleri grlmektedir78 . K k A s y a , X I. - X II. asrlar esnsnda r a n da hkmet srm olan B y k S e l k H n e d a n nm, bir besi elinde idi. X III. asrn ikinci yarsnda, K k A s y a S e l k i l e r i randa hkmet sren Mool Hanlarna (lhan ilere) ba ediler. X . asrn sonunda S m n l e r ykldktan sonra, T r k i s t a n n r a n ile m n s e b e t i birka asr kesilmiti. X III. asrn balarnda H r e z m Sultan M o h a m m e d , yukarda grld zre, T r k i s t a n ile r a n biridre altnda t o p l a m a y a muvaffak olmutu. Lkin, onun devleti pek k sa m r l olup, medeniyetin ilerlemesinde mes sir olmamtr79. C e n g i z H a n n h a l e f l e r i zamannda T r k i s ta n da ayr bir Mool devleti teekkl etti ve Trkistan Hanlar ile ran Hanlar arasnda mnsebet d m a n c a bir ekil ald. Byle olmasna ramen, bu devirde T r k i s t a n da, ran edebiyat tesiriyle T r k e d e b i y a t domutur. Trk dili daha X III. asrda, slm dnyasnn nc k l t r d i l i saylyordu. Eserini X I V . asrn banda yazmaya balayan C e m l - i - K a r , musr e y h Hsm e d d n - i - s m nin her dilde,, yazlm epey eserleri olup, A r a p a iirlerininfesahat ile, F a r s a larnn melhat ile, T r k e l eri nin ise sihhat ile mmtz olduunu sylyor. u sretle, bu devirde de, M emn devrinde olduu gibi, A r a p e d e b i y a t n n s t n l fa sih lik te , Far s e d e b i y a t n n k i mnev derinlikte grlmektedir. Yeni yeni doan T r k e d e b i y a t ise, her iki bakmdan Arap ve Fars edebiyatlarna tbi olup, bilhassa kendinin s d e l i i ve s a m i m l i i ile gnlleri ekmekte id i8 . 0 X IV . asrn sonu ve X V . asr, T r k i s t a n iin, hi grlmemi p a r l a k bir devir olmutur. T i m u r ve s l l e s i nin idresi altnda r a n ile T r k i s t a n yeniden b i r l e t i . T i m u r un ordusu, daha uzaklara, garpta B u r s a ve z m i r e, ark--cenbde D e h l i ' ye, imlde r t i f e kadar gitti. T i m u r , ald yerlerde gstermi olduu iddet ve kan dkme bakmndan, C e n g i z den hi de g er i kalma mtr. Lkin T i m u r , imr ilerinde de, tahrbtnda olduu gibi byk bir faaliyetle alt. Byk ehirlerde onbinlerce insann ba kesildi, insan bandan kuleler yapld ve binlerce insan, sert

M OOL FTH TI

69

cezalarla cezalandrld. Fakat, yine o zamanlarda fevkalde byk s u l a m a k a n a l l a r yaplm, byk b i n l a r in edilmitir. T i m u r , bilhassa kendi payitaht olan S e m e r k a n d i imra byk bir ehem miyet vermi, oraya kendinin tahrip ettii memleketlerden birtakm l i ml e r i , s a n a t k r l a r bzan zorla getirmitir.. T i m u r , S e mer kan d etrafnda ina ettirdii kylere : D m ak, M sr, raz, Sul tn iye gibi byk ehirlerin isimlerini vermi, bu sretle, kendi pyitahtnm baka e h i r l e r d e n s t n olduunu gstermek istemitir. Binlar, r a n slbunda yaplmtr; lkin, b y k l k bakmndan, bunlar rneklerini g e mi l e r d i r . B u hussta da T i m u r , kendisi yol gsteriyor, hatt bzan sanata dir tekniki ciz brakacak yeni fikirleriyle mimarlar hayrete dryordu. Tim ur devrinden harap bir hlde bulunmaktadr. muhtatlar. birksm, daha X V I. asrdanberi, tmire kalm binlarn ekserisi bugn Bunlarn

Bunlardan en b y olan ve B i b i H a n m M e s c i d i ismi verilen Semerkand Cmi i, daha Timur saken, tehlikeli bir vazyete gelmiti. Cuma namaz klnrken, yukardan den kerpi paralar, cemati korkutuyordu81. T i m u r o c u k l a r zamnnda ise y k c l a nisbetle y a p c l k byk bir kuvvetle ilerledi. Harb yolundaki teebbsler, eski kuvvetini kaybetti. Hatt, devletin h u d u t l a r da yava yava d a r a l d . Byk ehirlerde, bilhassa S e m e r k a n d ve H e r a t ta tmir ileri canl bir ekilde devam etti. Artk limler, irler ve san atkrlar, hkm darlarn sarayna kendi arzlaryla gelmeye balamlard. T i mu r ' u n torunu U l u B e y in Semerkand'de krk yllk idresi (1409 - 1449) pek ok ydigrlar brakmtr. Duvarna ilim tahsil etmek, erkek ve kadn her mslmana fa rzd r,, hadsi yazl olan B u h a r daki medrese ile, S e m e r k a n d deki medrese, bu cmledendir. Burada, d in ilim ler'den baka, K a d z d e R m tarafndan hey'et de retiliyordu. U l u B e y tarafndan yaptrlm olan r a s a d h n e , uzun mrl olmamakla beraber, b y k i l er grmtr. Burada, r a n dan getirilmi limler ve kirdleri yldzlarn hareketlerini tetkik ediyor lard. U l u B e y de bunlar arasndayd. H e y ' e t c e d v e l i v e y l d z l a r n

f i h r i s t i de onun adna tanzim edilmitir. Bu eser, Ortazamandaki heyetn en son sz ve ilmin teleskop cat edilinciye kadar erimi
olduu en son derecesidir. T a h t s a h i b i bir lim olmas bakmndan, U l u Bey, Mslman dnyas tarihinde tamamiyle mstesn bir

M OOL FTHTI

mevki igal etmektedir. Muasrlar, onu yalnz

A r i s t o nun tal

talebesi Makedonyal s k e n d e r e benzetebilmlerdir. U l u Bey, din ve mill farktan baka, u m m i n s a n i y e t i n t e r a k k i s i f i kri ile de mebdu. O , Hey'et Cedvelleri'nin banda, esasen y a nl olmakla beraber^ok d i k k a t e d e e r bir fikir ileri srmtr. Ona gre msbet ilimler'in verdii neticeler, dima k y m e t i n i s a k l a m a k ta olup, dinlerin, milliyetlerin ve dillerin deimesi buna tesir et memektedir,,. Hakykatte ise, Yunan ve Roma l i m l e r i n i n eser leri, bugn t a r i h bir ehemmiyete mlik olduu hlde, Yunan ve R o m a e d i b l e r i i n eserleri, baka zamanlarda, baka m i l l e t l e r i n d i l l e r i n e tercme edildii hlde bile, yine t a z e l i k l e r i n i ve g z e l l i k l e r i n i muhfaza etmektedirler. U l u B e y in bu fikri, Yunann i l i m ve f el sef esi ni alan, lkin onun e d e b i y a t nd a n habersiz olan Mslman medeniyeti iin pek tabidir. U l u B e y in sarayndaki talebelerinden biri de A li K u u dur ki, bunu Ulu Bey olum,, diye tesmiye ediyordu. Daha X V I. asrda r a s a d h n e harbe hlinde bulunuyordu. X X . asrda ise, ancak bakyyeleri k a z l a r neticesinde bulunabildi. A li Ku u. Trkistandan r a n a, oradan da T r k i y e ye gitmi ve orada bir havl talebe de yetitir mitir 82. H e r a t n en parlak devri, S u l t a n H s e y i n in hkm darl zamandr (1469-1506). Orta Asya ahlsi, yer yznde H e r a t la mukayese edilebilecek bir ehir olmadn zannediyorlard. Bu telkk, Heratn b y k l n e n a z a r a n deil, belki oradaki m e d e n h ay a t n seviyesine bakarak hsl olmutur. nki Herat, Semerkandden d a h a k k bir ehirdi. S u l t a n H s e y i n zaman yle bir a c y i p z a m a n d ki, herkes yapt ii, en mkemmel bir ekilde yapmaya alrd. lim ve sanatin hmsi E m r A l i r N e v idi. rann byk irlerinden C m nin ve imdi randa en ok hret bulmu olan U m u m T a r i h sahibi M r l o n d un isim leri, S u l t a n H s e y i n in ve N e v nin isimleriyle sk skya baldr 8 . 3 U l u B e y in hkimiyeti altnda imdiki B u h r H a n l , K g a r lkesi, S e me r k a n d , F e r g a n a eyleti ve S r d e r y ey letinin en mhim ksm bulunuyordu. S u l t a n H s e y i n in i dresinde ise Ho r a s a n , A f g a n i s t a n , H r e z m in birksm vard. Lkin, ran medeniyetinin tesiri, yalnz bu devletlerin hudutlar iinde kalmad. T i m u r ve T i m u r l e r in mar faaliyetlerini, ark-

M OOL FTHTI

7'
banda vefat etmi

taki

k o m u la r

d a taklit ettiler.

1360 yl

olan T u l u k T i m u r un yaptrm o ld u u r i v a y e t edilen K u l a nn im l-i-garbsindeki cami, belki X I V . asra aittir. X V . asrn banda Y e d i - S u n u n (Semiree) c e n u p ksm nda K g a r a gid en b y k yollarn biri zerinde de m ehur T a R a b a t K e r v a n s a ra y bin olunm utur. Y e d i - S u daki T o k m a k ehri y a n n d a b u lu n a n Buran ismiyle m ehur minare'nin ise ne z a m a n y ap ld m l m deildir. Bu bin y a dir ne yazl bir kayt, ne de zerinde k i t b e vardr. T i m u r ve haned annn a n a dili T r k e idi. Y a p tk la r ilere baklrsa, o n lard a T r k m i l l i y e t i l i i hissi olm am olsa gerektir. L k in , miHetdalar bunlarn evketinden, T r k d i l i n i ve ede biyatn y k s e l t m e k iin istifade ettiler. T r k iiri t a k l i d i m ah i yetten k u rtu lam am t. F akat, T r k irleri kendi eserlerini, Farsa . rneklerinden aa g m y o r la r d . T r k iiri, T r k padiahlarnn ku vv et ve evketlerine lyk g r l y o rd u . ir S e k k k , U lu B eye yle hitap etm ektedir : Ben im gibi bir T r k iri ve senin gibi bir pdih d o u rm a k iin, felek d a h a ok d evred ecek!,,. A l i r N e v , kendinden evvel gelmi irlerin hepsini glgede brakt. O , Farsa da y a z y o r d u ; lkin, asl T r k i r i o larak hret ka za n d ; eserleri, T o b o l ehrinden s t a n b u l a k a d a r olan shalarda, b tn T r k l e r iin k l s i k e de bi y a t m ahiyetini ald. N e v , T r k vatanseveri idi. O , T r k d i l i ni n F a r s a d an aa olm adn ispat etm eye alt. Bu m aksatla, ran ed ebiy atn d a ki m evzlar a larak T r k e m e s n e v i l e r yazd. Bu suretle, T r k edebiyatn, onun klsik iiri de taklit ve iktibas'dan ku rta ra m a d . L k in , byle o lm a kla beraber, onu n eserleri, ran ed eb iy atn d a n alnm bir mahsl olarak kalm am tr. O n u n dili, sun' olm asna ram en, kendinden ncekilerin diline gre ok sde, ok aktr. Eserlerinde, T i m u r d e v r i edebiyatna hs olan c a n l bi r y a r a t c l k teba r z etm ektedir. irin syledi ine gre, hareketsizlik lm le b i r d i r 84. Bu sylenenler, B b r n eserlerine de fazlasiyle tekabl et

mektedir. 1482de d o ara k 15 3 0'da len M i r z a B b r , z b e k l e r 'in tazyikiyle T r k i s t a n brakp g itm eye ve H i n d i s t a n da yeni bir devl et ku rm a y a m ecb u r olmutur. B b r n, m a n zu m eserlerinden baka, kendi hl tercmesine ait B b r n m e si d a h a V. V I . asrdan balayarak, pek lakl olarak T r k nesrinin k l s i k bir

72

MOOL FUTHTI

eseri gibi tannmtr. Bbr, Islm kltrne ve Iran edebiyatna pek iyi vkf olduu halde, sde ve a k T r k e i l e yazmtr. Onun bu slbunun okuyucular tarafndan takdir edilebilmesi, pek doru ve salam bir e d e b z e v k 1 m mevcut olduunu gstermektedir8 5. Eer bu devirde, Iran edebiyat bilginlerinden D e v l e t h n, Rd a k nin sde slbunu fena gzle grd ve daha sonra, O sm anl ediblerim* kendi dedelerinin yazd sde dili kaba Trke,, diye tahkir ettikleri dnlrse, bunu ehemmiyeti bir kat daha tebrz eder. T i mu r , melliflerden, okumu insanlarn s e v e c e i ve ayn zamanda mnev'ver olmyanlarn da a n l a y a c a ekilde yazmalarn istiyordu. Bu dilek, yalnz T i m u r un deil, belki T i m u r l e r devrinde b y k bi r k i t l e n i n dilei olsa gerektir8 . O zamanlar, henz nazarlar 6 geriye doru deil, ileriye doru tevecch etmi bulunuyordu. Baba lara krkrne i n a n m a yerine, B b r , u ak esas koymaktadr: Eer baban iy i k anu n koymusa onu s akl a' , eer bu kanun fena ise, iyisini yap!,,.

A ltinci

B lm

XV. A S I R D A N SONRA MSLMAN DNYASI

J \ / [ s l m a n silhnn p a r l a k m u v a f f a k i y e t l e r kazand bir devir, X V . ve X V I. asrlardr: B i z a n s ykan, V i y a n a y tehdit eden O s m a n l m p a r a t o r l u u ndan baka, iki byk Mslman devletinin de temeli bu asrda atld. Bunlardan biri Sa f e v l e r , kincisi de Hindistandaki B y k M o o l l a r , yni B b r s l l e s i devletidir. Bununla beraber, Mslman dnyasnn f e l k e t i de yine bu devirde balar: nki Y a k n A s y a nn hemen b in y l kadar sren m e d e n st n l , bu devirde sona ermi ve bu stnlk artk G a r b A v r u p a l l a r a gemitir. Yukarda zikredilen vakalar gstermektedir ki, bunu, bin yllk medeniyetin i h t i y a r l a m a s y l a zah etmek asl mmkn deildir. A r a p l a r i l e r a n l l a r ellerinden geleni tamamiyle yaptlar. T r k le r in hibir ey yaratmadklarn dnmek ise, asl doru deildir. Vaktiyle Y u n a n ve R o m a m u h a r r i r l e r i : Dnya ihtiyarlad, arzn inbat kuvveti bitti, emeler kurudu, halk oalmyor, ne asker, ne denizci, ne de ifti yetiiyor!,, diye ikyet etmilerdi. Lkin X V . asrdaki Mslman edebiyatnda bu t r l i k y e t l e r grm yoruz 8 Esasen, buna bir sebep de yoktu. Mslman dnyas, 7. kendinin medeniyete olan istidadn henz kaybetmemiti. Bununla beraber, Hristiyan dnyasyla r e k a b e t e d e me d i . Avrupada bu zaman e h i r h a y a t , t i c a r e t ve s a n ' a t pek abuk ilerledi. Devletler ve snflar arasndaki mcadeleler de, Y a k n A s y a da olduu gibi, B a r b a r l a r m hcmyla mdilleip kark bir ekil almad. Avru paya, daha sonradan btn dnya stndeki hkimiyetini temin eden t e k n i k in z a f e r i de X V . asrda olmutu8 . 8

74

XV. ASIRDAN SONRA Barut, U z a k a r k ta o ld u u gibi ihtim al Y a k n a r k ta d a ok-

tanberi bilin iyordu ; belki o n d an ha rb iin de istifade edilmitir. F akata t e l i s i l h l a r , y aln z A v r u p a d a icadedildi. A v r u p a lla r m bu m h im icad, ksa bir z a m a n sonra, m slm an devletlerine de m l m o l d u ; hatt T r k l e r , stanbul m uhasarasnda b u n d a n geni m ikyasta istifade ettiler. X V I . asrda O s m a n l l a r harb teknik? nde A v r u p a lla r dan hi g e r i k a l m y o r l a r d . L k in , u z a k t a k i m slm an d ev letlerine A v r u p a d aki bu icadlar, pek yava girmitir. M s l m a n d nyasnn en i m l d e k i lkesi olan S i b i r y a , ateli sil h la n , X V I . asrn ikinci yarsnda bile b ilm iyo rd u ki, bu hl, R u s l a r n g a le besine b y k nisbette y a r d m etmitir. A v r u p a d a g e m i i n s d a bilhassa b y k bir eh em m iyeti haizdi. m i d B u r n u kefedildik ten sonra, A v r u p a gem ileri, artk H i n d D e n i z i nde yol aldlar. M sl m a n la r , b u n la ra kar d u ra m y a ra k, H i n d i s t a n ve i n deniz ticareti'ni elden b r a k m a y a m ecb u r o l d u l a r 89. M s l m a n dnyas buna birdenbire rz o lm a k istemedi.

X V I . asrn ilk y a n sn d a , T r k i y e de, A v r u p a lla r n denizdeki s tnlklerinin nekad a r t e h l i k e l i o ld u u n u pek iyi anlyorlard. E vvelce, A v r u p a lla r nasl A r a p l a r taklit ettilerse, imdi T r k l e r de A v r u p a lla r nki gibi d o n a n m a y a p m a y a l z u m grdler. uras ok dikkate yndr ki, T r k i y e d e d on an m a k u m a n d a n n a , A vru pa lla rd an alnan k a p t a n ( K a p t a n Paa) ismi v e r i l d i 90. H lb u k i Avru pallar, d o n a n m a ku m an d a n la r iin, A r a p a Em r-l-m 'd& n aldklar A m i r a l kelimesini kullanmtlar. T r k S u l t a n a ncak b i r k e r e 1538de H i n d i s t a n s a h i l i n e b i r d o n a n m a gn d erm ey e m u vaffak olmusa da, bu teebbs neticesiz kalm ve bir d a h a tekrarlam am t r 91. A v r u p a da gem iciliin terakkisi ve A m e r i k a n n kefi n e ti cesinde, birincilik, karayollarndan deniz yollar' na geti. S e m e r k a n d , H e r a t gibi ehirleri ykselten kervan ticareti b sb t n d u rm ad ; lkin eski ehem m iyetini kaybetti 92. Y in e X V I . asrda, A v r u p a tekniki m edeniyete matbaaclk gibi bir vasta verdi. Basm a san at i n de o k t a n b e r i m a l m d u ; A v r u p a lla r bunu o rad an renmi olsalar gerektir. Bu san at, i n den d i er U z a k a r k m em leketlerine geti. U z a k a rk halklarn dan biri olan K o r e l i l e r mteharrik maden h^ fle r icadetm ekte inliler e de, A v r u p a l la r a da teka d d m etmilerdir. Bu kitap basm a san ati

XV. ASIRDAN SONRA

75
Red-d-

in de mlm olduu gibi, r a n da dahi mlmdu.

D in in Tarihi1 inde buna dir mufassal m l m a t vardr. Byle ol makla beraber, U z a k a r k d n y a s , bu icattan Avrupallar gibi mstefit olamamtr. Mslmanlar ise, o zamanlar, bundan hi istifade edemediler. A v r u p a da X V . asrda, o k u m a y a z m a bi lenlerin sayca nisbeten az olmasna ramen, yalnz e d e b mahiyette eserler deil, pek ok ilm eserler de baslmtr. X V I. asrda Avrupa da ilm maksatlarla a r k d i l l e r i n d e yazlm eserleri de basmaya baladlar. Mslman dnyasnda ise, matbaaclk ancak X V I I I. asrda, T r k i y e den balayarak, yayld. Mslmanlar ateli silhlar Avrupallardan fetvsn bilirdi 9 3. in ile G a r b A v r u p a nn mukayesesi bize, teknik' in yalnz tek b a n a itim hayatn t e r a k k i s i n e gstermektedir. Demek ki barut sebep ol amadn bilindii hlde kuvvetli bir asker l i hi tereddt etmeden almlard. Lkin, kfir lerin dier bir icad olan matbaacl kabl etmek iin, din limlerinin a l m a k lzm geldi. nki basma kitaplardan istifde etmek, din ile alkal olan medrese leminde byk deiiklik doura

i n domamas, pusla bilindii hlde d e n i z c i l i i n terakki etmemesi, matbaaclk mlm olduu hlde efkr-i- u m m i y e nin teekkl etmemesi mmkndr. Eer A v r u p a da, R n e s a n s devriyle mnsebetdr olan ve Mslman medeniyetini i k i nc i d e r e c e y e d ren ktisad ve meden ykseli olmasayd, matbaaclk byle b y k n e t i c e l e r vermi olmazd. Mslmanlar, yava yava, hatt ark dil ve edebiyatlarn ve ark trihini renmekte de, stnl Avrupahlara brakmaya mecbr oldular. Yine X V I I . asrda, Avrupa heyetinaslar, Mslmanlar i n den sktlp kardklar zaman, Avrupa ktphnelerinde a r k e l y a z m a l a r o kadar oalmt ki, Fransz limlerinden D H e r b e l o t ark ta bulunmad hlde, Mslman dnyasna ait bir Ansiklopedi yazmaya muvaffak oldu 91. Mslman dnyasnn X V . asrdan sonra tammiyle i n h i t t a uradn ve medeniyete y e ni b i r e y vermediini dnmemelidir. T r k i y e , X V I . - X V II. asrlarda yalnz kendinin a s k e r k u v v e t i y l e hret kazanmakla kalmad; s t a n b u l , Islm dnyas iin, byk m e d e n m e r k e z lerden biri oldu. O , ktphnelerinde saklad Farsa elyazm alar'nm okluu bakmndan, Avrupa ehirlerinden yalnz

76
Londra ve

XV. ASIRDAN SONRA

L e n i n g r a d tan sonra geliyor.

Medeniyete

yaplan

hizmet, yalnz mzden kalm ydigrlar tantmakla kalmad; yeni bir temel zerinde Irannkinden ayr bir m i m a r s l b u da meydana getirildi. Byk Trk mmar S i n a n n (aslen Rumdur) yapt eserler, sanat bakmndan, Avrupadaki R n e s a n s devri mmr e s e r l e r i n d e n hi de a a d e i l d i r . Si na n, kendinin en byk eseri olarak, E d i r n e deki Selimiye C m i i 'ni saymaktadr95. X V I I . asrda K t i p e l e b i yahut H a c K a l f a adyla mrf olan mehur Trk limi yaamtr. Onun eserlerinden biri, b i b l i y o g r a fik byk bir teliftir ki, edebiyat ve ilmin her besini iine almak tadr. Onun dier bir eseri de, C o r a f y a ya dir olup, bu eser, Avrupann corafyaya ait mlmtyla mslmanlarnkini bir araya getirmek hususunda ilk tecrbedir. Avrupa Corafya edebiyatnda, o zaman, bu trl bir tecrbe henz yaplmamt96. Yine X V II. asrda E v l i y e l e b i byk bir seyhat yaparak mehur eseri ni yazd. Bu eser, bz uydurmalarna ramen, iindeki mlmtn b o l l u u ve g e n i l i i bakmndan, Araplarm en b y k coraf yaclarn o k geride brakmaktadr97. r a n da X V II. asrn balarnda Byk h A b b s hkmet srmtr ( 1587- 1628).

Bu uzun devir I r a n i i n g a y e t p a r l a k bir devir olup, pyitaht olan I s f a h a n ehrinde ve bz baka ehirlerde, ydigr olarak, p ek b y k m m r es erl eri kalmtr. h Abbs zamanndaki bir I t a l y a n s e y y a h , bu h tarafndan bin edilen M e y d a n - h ile, r - B , , bahesini, o zamanki hristiyan ehirlerinin en b y k c a d d e ve m e y d a n l a r y l a mukayese etmektedir9 . 8 Hatt, en sonraki K a a r H n e d a n da, hkmet nfzunu kuv vetlendirmekle kalmayarak, ayrca ehir h a y a t n n ilerlemesine de alt. Yeni pyitaht olan T a h r a n dan baka, X V I I I . asrda tammiyle harap olmu olan T e b r i z , yeniden b y k bi r ehi r hline getirildi. X V I I . asrda, H i n d i s t a n daki B y k M o o l devleti henz kuvvetli bir imparatorluktu. Burada, I r a n mmrsi H i n d tesiriyle y e n i bir ekil ald. Byk Moollarm m m r eserl eri , bu devrin Avrupa eserleri gznne alnd hlde de, yine en b y k eserl er saylmaktadr. Bunlarn ser ve t i , o zaman A v r u p a nn en zengin devleti olan F r a n s a nnkinden h a y l i fazlayd9 . 9 X V I . asrn banda barbar z be k er tarafndan istil edilen T r k i s t a n da bile, b a r b a r l k , medeniyetin tammiyle stne ka

XV. ASIRDAN SONRA

77

mad. S e m e r k a n d de X V II. asrda da T i m u r ve T i m u r l e r devrinin a n anesi devam etti: Bunu rdr ve T illa K ri medreseleri pek ak gstermektedir. ktphneler mevct B u h r da olup, bu sralarda pek zengin ve tarihiler M e (peripatetik)

R evk (stoik) felsefelerine ait eserler zikretmektedirler. H r e z m de,

zbek hkimiyeti ile, t i c a r e t e ve ehi r h a y t n a darbe vuruldu. Lkin, ziraat ileri, yeni b y k k a n a l l a r almas neticesinde, bir dereceye kadar i n k i f etti. F e r g a n a da X IX . asrda H o k a n d H a n l a r zamannda pek byk s u l a m a

i l e r i yapld; pek ok

yeni e h i r in edildi. Mmri, B y k M o o l devletinde Hind t e s i ri ne dar olduu gibi, T r k i s t a n n inliler tarafndan zabtedilen ksmnda da mslman mmrsi, in t e siri altnda kalarak k a r k bir slp teekkl etti ve bu slbda bz cmiler de in olundu 10 . Bunlarn hepsi, Mslman dnyasnn, X IX . asrda A v r u p a tesiriyle u y a n m a y a balayncaya kadar derin uykuda,, olduu hakkndaki fikrin, lzmundan fazla m b l g a l olduunu iyice gstermektedir. Hakykaten, bir zamanlar Mslman medeniyetini dourmu olan msit artlar, artk yoktu. Bu zamanki msl man devletleri, en n srada harb ilerini gznnde bulundurmaya ve ahlnin as ker bakmdan istinadgh olabilecek unsurlarn ykseltmeye, hatt meden bakmdan zararl olsa bile, mecbr olmu lardr. Balangta din ile o kadar bal olmayan ve serbest dervilik tesirinde olan O s m a n l H n e d a n , ahvlin icaplarna gre, h a r b c i s l m a n anes i ni canlandrmaya mecbr olmutur101. 1593 ylnda, Avrupa muharebelerinin birinde P e y g a m b e r in yeil

b a y r a , ilk defa muharebe meydanna karlmtr (Bu bayrak, gy, am civarnda bulunmutur; lkin, eski kaynaklarn hibirinde byle bir bayran bulunduu sylenmemektedir). Bu trl artlar iinde, devletin, ilim adamlarna kar d in adamlarn, ifti ve ehir lilere kar A r n a v u t ve K r t gibi muhrip barbarlan iltizm etme mesi mmkn deildi10 Bu gibi artlarn tesiri altnda, t r a n dada 2. S a f e v l e r Hnedammn kurucusu, ili i, d e v l e t di ni olarak iln etti. Garptaki komular O s m a n l l a r a ve arktaki komular z b e k l e r e kar yapt muharebeleri, bir d in h a r b i gibi gstermeye imkn buldu. S n n l e r i l e l e r arasndaki mcadele X V I. asrdan itibaren O r t a z a m a n da g r l me mi bir ekil ald. Snnlerle -

78

XV. ASIRDAN SONRA

ler, kendi din otoritelerine dayanarak, birbirlerini t e kf i r e t me y e baladlar10 Mcadeleci iilik , r a n iin kuds bir mahiyet ald. 3. X V III. asrda ortaya kan hnedan buhranlar zamannda, bzan, paralarn, IX . asrda M e h e d de lm olan i m m adna basldn gryoruz. Din adamlar, r f z i r a n da ok kuvvet lendiler ve halka, din - mezheb taassubu, S n n T r k iy e dekinden daha kuvvetle telkin ettiler10 . 4 Yalnz, H i n d i s t a n da B y k M o o l l a r devrinde vaziyet ok baka trl idi : Bu devlet, gerek madd refah, gerek d in msmaha bakmlarndan, dier mslman devletlerinden epeyce i l e r i d e bulu nuyordu 105. Buradaki Mslmanlarm meden faaliyetlerde Avrupa llarca rekabet edemeyilerinin sebepleri bakadr. B y k M o o l mparatorluu, a r k i A sy a t i p i n d e byk bir devlet olup, m a d d bakmdan, yabanclarla mnsebete muhta olmayacak kadar z e n gi ndi . Sonradan I n g i l i z l e r in de tiraf ettikleri zre, memlekette z i r a a t ileri, B y k M o o l l a r devrinde, Ingilizlerin istilsndan sonraki devre nazaran, d a h a y k s e k bir seviyede bulunuyordu. I n g i l i z l e r , kendilerinin Hindistan iin yapm olduklar hizmeti, Hindistanda d e n i z t i c a r e t i n i n i nki f arelerini temin etmi olmalarnda grmektedirler. Onlar, K a l k t a , B o m b a y ve M a d ras gibi, shil ehirleri kurdular ki, eski devirdeki ehirlerin hibiri bunlarla mukayese edilecek vazyette deildi. ite bu srede, medeniyet shasnda b i r i n c i l i k Mslmanlardan Hristiyanlara geti. imdiki hayat Ortazaman hayatndan ayran herey A v r u p a da yapld. imdi medeniyetin yayl, bil hassa i m l d e n c e n b a ve g a r p t a n arka doru bir istikamet almtr. Bu hl, bilhassa a r k A v r u p a iin, ok ehemmiyetli olup, bylece R u s y a nn da m e d e n vazifeleri taayyn etmitir. Ortazamanda, Eskizamanda olduu gibi, K a r a - D eniz!'\n i m l shi l l eri , gerek meden, gerek siys bakmlardan, c e n p s h i l i n e tbidi. X V I I I. asrda bu denizin iml shilinde yle ehirler meydana getirildi ki, cenp shilindeki ehirlerden hibiri bunlarla mukayese edilemezdi; Ortazamanda V o l g a boylarna medeniyet, B u h r ve H y v e (Hrezm)den gelmiti. Hlbuki X I X . asrda V o l g a T a t a r l a r , Rusya vastasyla Avrupa edebiyatyla tanarak, T r k is ta n daki din kardelerini tenvire baladlar10 . 6

ZAHLAR ve DZELTMELER
Prof. Dr. M. Fuad Kprl

ZA H LA R ve D ZE LT M E LE R
i. Hind-Avrupa T b r Milletlerin terakkisinde balca mil olarak rk', yahut coraf muhit'i, yahut din'i ileri sren birtakm limlerin bu d a r ve tek t a r a f l grlerine mukabil, B a r t h o l d , hakik bir tarihi telkkisi ile, bu terakkinin muhtelif millerini ve bilhassa ktisad artlarn ileri sr mtr. Hind-Avrup^ kavimlerinin, baka dnya kavimlerine gre rk bir stnl olduunu iddia eden birtakm melliflere kar, bu b yk mverrihin bu mnsz v e hibir lm mahiyeti olmyan iddi ay kabl etmediini gryorus'.. Yalnz, burada mellifimizin kk bir yanlln dzeltmeden gemiyelim: H i n d - A v r u p a kavimleri, yahut Almanlarn kullandklar tbir ile H i n d - C e r m e n kavimleri, antropolojik mnasyle bir rk birlik tekil etmezler; bu tbir, sadece bir dil ailesi'ni ifade eden linguistik bir mefhumdur. slm milletlerinin son asrdaki geriliinden slm dinini mesul tutmak istiyen d a r ve mu t a a s s p gre kar mellif imizin delilleri de ok yerindedir.

2.

B a rd e s a n e

II-III. asrlarda Hristiyanlk iki byk buhran geirmitir ki, bunlarn birisi gnostisizm buhran, dieri de mortanist buhrandr. ark ve slm tarihiyle derin alkas dolaysiyle B a r t h o l d bunlardan bi rincisi hakknda ksaca zahat vermek mecburiyetini duymutur. La gnose, yni yksek ve esrarl bilgi veya ilim,, namna ileri srlen muhtelif din ve felsef akydeler in (doctrine) hepsine birden gnostisizm ( g n o s t i c i s me ) derler. Daha Hristiyanlktan evvel mevcut olan bu akydeler aleyhindeki kaydlara A h d - i - c e d i d de tesadf edil mektedir. Bunun M a n d e e n lerl e sk alkas da muhakkaktr. Kenslm M edeniyeti

VI.

82

ZAHLAR

dilerinin, herkese malm olmyan yksek ve esrarl bir bilgiye vkf olduklarna inanan bu gnostikler arasnda umum ve mterek bir takm esaslar bulunmakla beraber, hakikatte, muhtelif menelerden gelme ve akydeleri bakmndan biribirinden farkl gnostisizmler mev cuttur. Bu isim altnda Paganizmden, Msevlikten, Hristiyanlk tan km muhtelif mezheplere tesadf olunur ki, besledikleri akydeler karktr ve ok eski kklerden gelmitir: Eski Mezopotamya, Iran, Fenike, Msr dinlerinden birok bakyyeleri gnostik doktrinle rinde bulmak kaabildir. La gnose, hakikatte bir th&osophie'dir; o, ruhu, c i s ma n l e m tarafndan, yni eytanlar ve yldzlar tarafndan icra edilen tazyiklerden kurtararak serbeste ulhiyete ulatrmaa alr. Byk hristiyan gnostikleri, mesel B a s i l i d e , V a l e n t i n , M a r c i o n , Eski ark unsurlar yerine, yava yava Yunan felsefesinin ve tasavvufunun tesiri altnda, Hristiyanlk akydelerinin de nfuziyle, gnostisizmde yeni tekmller gsterdiler. Mesel V a l e n t i n , kilise akaidine bsbtn yaklaarak, E f l t u n t e siri altnda nazar bir din felsefesi sistemi vcude getirdi. Ummiyetle gnostiklerin dualisme' ile mazdeenlerin (yni Zerdt dinine mensup olanlarn) dalizmi arasnda byk bir fark vardr: Mazdeizmde her iki kar lkl lem, yni nr lemi ile zulmet ilemi hem cismn (madd), hem rhn (mnev)dir; hlbuki gnostiklerin dalizminde nr lemi ruha n, zulmet lemi ise sadece cismn d r. B a r t h o l d n B a r d e s a n (Bar Da'isan) hakknda verdii mal mat, bz bakmlardan tenkid ve tashih etmek lzmdr: Erbilli bir ailenin ocuu olup, ( Temmuz, i54)de Urfada doan bu adam, (199-214) yllarnda Urfada hkmet sren ve 2o6da tebeasyle be raber hristiyan olan Prens A b g a .r la birlikte terbiye grmtr. Hristiyan olduktan sonra, bz rivayetlere gre V a l e n t i n in gnostik akydelerini kabl etmi ve sonra onlarn ounu brakp daha ortodoks akydelere dnm ve 222de lmtr. Bu mesele ile bilhassa uraan Hristiyanlk tarihilerinin s on tetkiklerine gre, onu hakik g n o s t i k addetmek asl doru deildir; F. N a u nun daha X I X . asr sonlarnda ortaya srd vehile, o tun akydesi daha ziyade astrolo j i k (yni, yldzlarn tesirini kabl e den) bir akydedir. Birtakm eski kaynaklarn ve o arada balca A g a p iusun iddialar budur. F . N a u dan sonra, bu meselelerin en tann a bir mtehasss olan F . H aase de muhtelif eserlerinde ve mekal elerinde F. Nau nun bz m-

ZAHLAR

83

takalarn kabl etmemekle beraber esas itibariyle bu fikre itirk ediyor. Btn bu tetkiklerden galiba habersiz kalm olan Ba r t h o l d , B a r d e s a n , eskidenberi kabl edildii vehile bir gnostik olarak telk ki etmi ve Kitb-al-Fihrist mellifinin gr tarzm kabl ederek, onu bir dalist (Islm kitaplarnda bunlara seneviyye *jyJ derler) ad dettii gibi, onun akydeleriyle M aniheizm akydeleri arasnda byk bir mnasebet bulmutur. Hlbuki, mellifimizin kabl ettii bu ben zerlik, daha evvel M a r u t a tarafndan ileri srlmtr [Bu mesele hakknda M . Ad. F r a n c k n Dictionnaire des Sciences philosophiques (Paris, 1885)indeki malmat biraz eskidir; C . C l e m e n in les Religions du monde (Paris, g3o)undaki H r i s t i y a n l k bahsine ve bilhassa E u g e n e de F a y e n Gnostiue et Gnosticisme (Paris 1925)ine baknz. Gerek bu son eserde, gerek Dictionnaire d fistoire et de geographie ecelesiastiqtein 1930da kan czndeki B a r d e s a n e ve Ba r d e s a n i t e s maddelerinde etrafl bibliyografya malmat vardr]. M aniheizm ve onun Trkler arasnda intiar hakknda biraz aada malmat veril mitir [Bak: N o t - 7].

3. M e lik

T b r

M e l i k (Malik) kelimesi hakknda slm Ansiklopedisine baknz. Burada Lisn-al- A r ab ile H u g h e s , K r e m e r ve G o l d z i h e r e isti naden verilen mlmat ok sathdir. Bu kelime, kral mnasna olan M a l k a kelimesinden baka birey deildir ki, birtakm eski Hind hkmdarlarnn sikkelerinde mesel

E fta lit' lerde buna tesadf

ederiz. Bu kelimenin, mslman Trk devletleri zamamnda muhtelif coraf shalarda ve muhtelif zamanlarda ne gibi mnalar ifade et tiini, yni, siyas hukuk bakmndan tazammun ettii eylerin mahi yetini uzun uzun tedkik etmek husus bir aratrmaya muhtatr.

4 . SSN M E D E N Y E T T e sR

r a n n ve Iran medeniyetinin G a r b v e a r k R o m a ze rindeki tesiri, u son otuz yllk tetkiklerle yava yava daha iyi aydnlanmakta ve bilhassa S s n devri medeniyetinin gerek Bi zans, gerek dier k o m u d e v l e t l e r zerinde nekadar messir olduu,

84

z a h l a r

gn getike, daha ok anlalmaktadr. Bu hususta mellifimizin verdiinden fazla mlmat almak iin baknz [ F u a d K p r l , Bizans messeselerinin Osmanl messeselerine tesiri hakknda bz mlha zalar, Trk Hukuk ve iktisat Tarihi Mecmuas, Say I., 1931, endekse mracaat]. Bizansta saray tekiltnda ve teriftnda, birtakm det lerde, hatt devlet messeselerinde grlen bu tesirin, sanat shasmda ve madd kltrde de mevcut olduu artk ummiyetle kabl edilmektedir: G e z a Feher , Proto-Bulgar medeniyetinin birok un surlarnda biraz da mbalal olarak Ssn tesiri gryor \les Monuments de la culture protobulgare, (Archaeologica Hungarica) 1931]. Garba ve imale doru olan bu byk meden tesir hakknda M a x S e m p e rin u mekalesine de baknz: Der persische Anteil an Wolframs parzival (Deut. Viertel. f. ter. u. Geistesgeschihte, X II, I, S. 92-123); H . G r e g o i r e da Byzantioridaki bz mekalelerinde rann Bi z ans d e s t a n l a r zerindeki tesirleri hakknda birtakm yeni mtlealar ileri srmtr. Maamfi, S s n medeniyetinin sanldndan daha fazla messir olduu, yeni tetkiklerle aydmlanmaktadr : M . H ac k i n in Bmindaki hafriyat neticesinde, bugn E f g a n i s t a n da, evvelce M . F o u c h e r tarafndan meydana karlm olan greko-buddik kltrnn yannda kuvvetli bir irano-buddik kltr meydana k m ve bunun ark Trkistana, K u a ya kadar yayld iyice anla lmtr [M . H a c kin, Nouvelles recherches archiologiqu.es Bmin, Pa ris, V an Oest, 1933; yine ayni mellifin: Recherches archiologiques en Asie Centrale, Revue des Arts Asiatiques, IX , III, 1936]. Buna ilve olarak, M . G o l o u b e w Kambo budist sanatinde ran tesirinin mev cudiyetini ileri srmtr [Journal Asitique, C C X V I I I , No. 2, P. 358]. Btn bunlara ilve olarak, Ssnler hakknda A r t h u r C h r i s t e n senin son mkemmel eserine de mracaat edilebilir: L ran sous les Sassanides, Copenhague, 1936; [M aamfi, H a c k i n , G o d a r d ve C a r l n Bmin daki hafriyat hakkndaki tetkikleri mstesna olmak zre, A . C h r i s t e n s e n yukarda bahsettiimiz tetkiklerden haber dar olamamtr. Yalmz, H a c k i n in Orta Asyadaki tetkiklerinin neti cesi, 1936da kt cihetle, onclan haberdar olamamas tabidir], ran da Hristiyanlk hakknda Ch r i st ensenin bu eserine mracaat edilebilir. Hristiyanln Orta Asyada yaylmas hakknda baknz [ Ba r t ho l d , Orta Asya da Hristiyanlk, Trkiyat Mecmuas, C. I, S. 47-100]. Ssn Iramnn yklmasndaki d a h i l mi l l e r i izah ede

ZAHLAR

85

bilecek kaynaklar mahdud ve kifayetsiz olduundan, bunu lykyle anlamak kaabil olamyacan, C h r i s t e n s e n , pek hakl olarak, itiraf ediyor [Ayn eser, S. 508]. Bartholdn bu hdiseyi zah iin gster dii tima ve ktisad sebepler, ok umm ve mphem mahiyettedir.

5.

M ezdek

Bu meselelere dair ve hususiyle Mezdek

(Mazdak) hakknda

A. C h r i s t e n s e n in ismi geen eserine baknz. Yine ayn mellifin Le Rigne du roi Kaudh I et le communisme mazdakite adl kitab bu hususta lzm gelen tafsilt vermektedir.

6. Kelile ve Dimne Kelile ve Dinine yahut, daha doru ran telffuziyle Kallagh-u Damnagh , Sanskrite yazlm olan Panatantra adl hikyeler mecmu asnn Pehlevye evrilmi eklinin ismidir. B u r z o y e adl hekim bunu Hindden getirerek tercme etmi ve bu tercme randa sr atle ya ylmt. n ce Srynye, sonra da mehr b n - E l - M u k a f f a tarafn dan Pehlevice mterciminin bizzat kendi tarafndan yazlm biyog rafisi ilve edilerek Arapaya evrilmi olan bu eseri, nce R d a k yeni Farsa ile manzm olarak yazmtr. Sonradan muhtelif ran mel lifleri tarafndan mteaddid defalar yazlan bu eserin Trke manzm ve mensr mteaddid tercmeleri vardr ki, slm Ansiklopedisi'nin eski Leiyden tabma yazm olduum O s m a n i i T r k E d e b i y a t mad desinde bunlara it mlmat vardr [Bu mehr eser hakknda etrafl izahat iin slm Ansiklopedisi'nde C . B r o c k e l m a n n tarafndan ya zlm olan K a l l a w a - D i m n a maddesine baknz. Ayrca, A . C h r i s t ens enin kitabnda da buna it bz yeni malmat vardr: S. 418, 424-426; Hind hikyelerinin Avrupa hikyelerine tesiri,, meselesi gibi, her gn tazelenen byk ve umm bir mesele ile de yakndan alkal olan bu eser- hakknda daha fazla izahata lzum grmyo ruz]. Maamfi, H u s r e v I. zamannda, randa H e l l e n i s m e tesiri tekrar canlanmakla beraber, Hind medeniyeti nin byk ve feyizli bir tesiri olmu ve yalnz Kelile ve Dimne deil, sair bz eserler de tercme olunmutur ki, btn bunlar o devrin m a n e v bi r t e m a y l n

86

ZAHLAR

gstermektedir: B u r z o y e nin fikirleriyle Far s P a u l (Paulus Persa)n fikirleri arasndaki derin benzerlikleri, Gh r i s t e n s e n ve P a u l K r a u s aka meydana koymulardr [Ssniler Devrinde Iran, S. 425; ayrca 422-423]. Bizansta V I. asrda hkim olan ve 529da A t i n a F e lse fe M e k t e b inin kapatlmasn ve mensuplan aleyhinde tkybatta bu lunulmasn inta eden d i n t a a s s u b a mukabil, bu devirde ran daki din ve fikr m s a m a h a k r l k , kuvvetle tebarz etmektedir.

7. Maniheizm ve T r k l er

Yalnz

ark ta deil,

trl isimler

altnda iml Afrikaya,

Garb Avrupaya ve Balkanlara kadar birok shalarda yerlemi olan M a n i h e i z m (Manich&sme) eskidenberi, Hristiyanlkn, dalizm d a l l e t i n e k a p l m bi r frk a s,, gibi telkki olunduu cihetle, iptida eski Hristiyan mellifleri tarafndan iddetli tenkidlere ura mtr. Bu din hakkmdaki mlmat, yakn zamanlara kadar, bun lara ve islm melliflerinin ve bilhassa A n - N e d m in maniheen kozmogoni si hakkmdaki izahatna istinad ediyordu. X X . asrda in T r k is t a n nda muhtelif Avrupa heyetleri tarafndan yaplan haf riyat ve aratrmalar neticesinde, m u h t e l i f d i l l e r d e yazlm m n me t i n l e r i n e tesadf edildi: Pehlev (iml ve Cenub- garb lehelerinde), Sogd, Uygur ve in dillerinde yazlm olan bu metin lerden mhim birksmnn neri v e t e t k i ki syesinde, din tarihi bakmndan, Maniheizm tetkikleri yeni bir devreye girdi: nk, bu sretle, ilk defa olarak, bu dine it d m a n l a r tarafndan deil, dorudan doruya me n s u p l a r tarafndan yazlm t i m a d a y a n vesikalar ortaya km oluyordu. Muhtelif dillerde yazlan bu vesikalarn mtehasss filologlar tarafndan nerinden sonra, din tari hiyle uraan birok limler bu hususta mlam tetkiklere giritiler. Nihayet, son senelerde y e n i b i r k e if, bu husustaki kaynaklan tekrar zenginletirdi: Msrda ele geen birtakm papirus lcrd e birta km m n me t i n l e r i p a r a l a r n a ve bilhassa K t p h a l a i a adl mhim eserin byk birksmnn Kopt dilinde tercmesine tesadt olundu. Bz paralan 1933de Almancaya tercme edilerek, Pr u s y a i l i m l e r A k a d e m i s i neriyat arasnda kan bu eserden baka, muhtelif papirs paralanmn tmiri ve eklenmesi syesinde M a n nin

ZAHLAR

87

akirdleri tarafndan yazlm ve ekserisi III. asra it birtakm hom&lit'ler de elde edildi ki, bunlarn da 1934de nerine balanmtr; bunlar M n i nin ve halefi Si s i nni os un lmleri hakknda t a r i h m l m a t da ihtiv etmektedir [Bu hususdaki en mhim neriyata it gzel bir bibliyografya ve Maniheizm hakknda iyi bir hulsa, C h r i s t e n s e n in 1936da Copenhagueda neredilen Ssnler hak kmdaki eserinde mevcuttur: S. 174- 200]. M n , Arsacid hnedanma mensup olup, aslen H e m e d a n l iken, sonradan B a b i l o n y a ya hicret eden bir adamn oludur. Ba bas, o srada M e z o p o t a m y a da mevcut olan bir gnostik zmresine mensuptu. 215 veya 216da doarak, ilk din terbiyesini bu sretle alan M n , sonradan, zamannn ^erdtlik, Hristiyanlk gibi din sistemlerine ve gnostik doktrinlerine ve bilhassa Ba r d e s a n ve M a rcio n un fikirlerine in olarak, babasnn mensup olduu zmreden ayrld ve nihayet, kendisinin s tarafndan evvelce tebir olunan son p e y g a m b e r olduunu iddia etti. Onun kozmogonisinde ve eskatolojisinde gnostisizm tesiri pek aktr. Bu din sistemin k a y n a k l a r n bulmak hususunda asl zor l uk, bu kaynaklarn Maniheizmin muh telif t e k m l s a f h a l a r n a it olmalarndan ve M n t l i ma t n n her d i n m u h i t t e ona u y g u n bir mahiyet almasndan ileri geliyor. M n , btn cihana mil (niversel) bir din yaratmak isti yordu ve bunun iin onu m u h t e l i f kavimlerin din fikirlerine ve teolojik stlahlarna u y d u r m a k lzumunu duymutu: Onun ve akirdlerinin bu temayl neticesi olarak, Maniheizm r a n m u h i t i nde M azdeizm c ve rann efsnev tarihine it birtakm ilhlarn ve kahramanlarn isimlerini ald. S r y n m u h i t i n d e n birtakm meleklerin adlarn iktibas etti. H r i s t i y a n fikirleri de, M ninin sistemi zerinde messir olmutur: s bu sistemde me r k e z bir me v k i igal ediyorsa da, bunun mahiyeti henz iyice anlalama mtr; Maniheizm d eki t e n s h {la metempsychose) akydesinin H i n d den alnd belli olmakla beraber, bunun bu sistem iindeki ha kik mevkii hakknda limlerin dnceleri ayrdr. Bu sistem, O r t a A s y a ya, Buddist muhitlerine yayld zaman da, ona t e t a b u k a a l m t r . Yalnz M e z o p o t a m y a da deil, r a n da da birok taraftarlar bulan bu din, vz olan M n , hkmdar V a h r a m I. zamannda Mazdeen r h n l e r i n i n tazyiki ile tkybata uryarak, 276da

88

z a h l a r

ldkten sonra da ehemmiyetini kaybetmedi ve gizli olarak devam etti. Fakat, a r k a ve i m l e doru Maniheenlerin m u h a c e r e t i de balad. S o g d i a n a (imdiki S e m e r k a n d havalisi)da kuvvetli bir koloni teekkl etti ve bunlar yava yava garbtaki dindalarnn tbi olduklar M e z o p o t a m y a daki r h n m e r k e z den ayrlarak m s t a k i l bi r m m e t tekil ettiler. Maniheen kitaplar S o d c a ya ve Sodcadan da V II I . asrdan balyarak, U y g u r L e h e s i ne ter cme olundu: nk, 759da tahta kan bir U ygur hkmdar M a asrdanberi i n e kadar gelmi olan bu din mensuplarna V II I . asrda in ehir lerinde hl tesadf olunuyordu. 762de inli bir snin yardm talebi zerine T a n g lann ark payitahtn igal eden U y g u r Ha k a n , orada, bu dinin byk bir rhnsine tesadf etmi ve ite onun nfuzu altnda Maniheizmi kabl eylemitir. Uygur devletinin k u v v e t l i zamanlarnda, in de Maniheenler ve ibadethaneleri serbest idi. Lkin, 840-841de bu devletin sarslmas zerine, in bu yeni din aleyhine takybata balad. Y u k a r M o o l i s t a n da, Uygur M aniheizminden bize kalan bakyye, ok mhim bir k i t b e dir; fakat imparatorluklarnn yklmasndan sonra T u r f a n havalisinde kk bir devlet kuran U y g u r l a r , yukarda zikrettiimiz din eserlerden baka, birok sanat eserleri, duvar resimleri, minyatrler vesaire de brakmlardr [ C h r i s t e n s e n in eserinde zikredilen bibliyografyaya ilve olarak unlar da zikredebiliriz: P a u l Pel l i ot , L a Hate Asie, P. 16-18; W . T h o ms e n , a rk Trkistan'n M zisine D ir, Trkiyat Mecmuas, C. 2, S. 33-59; F u a d K p r l , T rk Edebiyat Tarihi, stanbul, 1928; E . B l o c h e t nin la Conuete des E tats nestoriens de

niheizmi r e s m di n olarak kabl etmiti. Daha V II.

l Asie Centrale (Paris, 1926) adh kark eserinde ve B a r t h o l d n yukarda zikredilen Orta Asya'da H ristiyanlk' nda verilen mlmat timada lyk deildir].
Hristiyanlkta Albigeois harblerini, Paulicien ve Cathare hareket lerini vcude getiren, in de X V I I I . asr balarna kadar izine tesa df edilen, s l m le m inde asrlarca takybata urayan M anihe izm , P . P e l l i o t nun tahmini vehile, M o o l l ar arasnda galiba X III. asrda hl mevcut olduu gibi [Ayn eser, S. 18], G . D u m e z i l de Sibirya folklorunda hl bu dinin izleri bulunduunu gstermitir \Une Survivance du manihSisme dar s le fo lk lo r e siberien adl mekalesinde: Trk Antropoloji Mecmuas, Nu. 6, 1928]. Biz de buna ilve olarak, e h l

ZAHLAR

89

i - s n n e t akydelerine mugayir akydeler besliy en bz T r k t a r k a t l e r i nde M n tesirlerinin bulunduunu kk bir mislle teyid edelim: Maniheizmin byk a h l k esas olan dilin, elin, belin mahfz olmas,, prensipleri, aynen B e k t a l e r d e de mevcuttur. * Mn ve Maniheizm hakknda, kitabmzn ktndanberi birok mhim tedkikler neredildii iin, yukarki malmat dzelt mek ve tamamlamak maksadyle, bu kk ilveyi yapmaa mecbur olduk. Yalnz dnya tarihi bakmndan deil, eski Trk tarihi ve Islm Medeniyeti Tarihi bakmlarndan da ok ehemmiyetli olan bu meselenin bizi bu kadar alkalandrmasn tabi grmelidir. Son aratrmalara gre, Mn, 14 Nisan 2 i6 da domu ve 26 ubat, 277de lmtr [M ninin hayatna ait takvim malmat, bilhassa Th. N 1 d e k e nin tedkiklerine dayanmakta idi; halbuki S. H. T a k z d e nin 1943de Londra ark Dilleri Dergisinde (B S O A S ., IX.) nerolunan aratrmalar neticesinde bunlar dzeltilmitir], Maniheizm akideleri ve onun bilhassa Efltunda ve Gnostiklerdeki

dalizm ile mukayesesi hakknda u esere baknz: S. P e t r e m e n t , Essai sur le dualisme chez Platon, les Gnostiques et les Manicheennes
(Paris, 1947). u son yarm asr zarfnda, bilhassa, meydana karlan yeni vesikalara dayanlarak, pek mhim epeyice neriyat yaplmsa da, Maniheizmin arkta ve Garbtaki yaylna, i ve d tekmlne, sair dinler ve din cereyanlar ile mnasebetine dair, eski ve yeni vesikalara dayanlarak yazlm toplu bir tarihi yoktur. imdilik 1947de Pariste kitap. S. Quillet tarafndan neredilen L'Histoire

Generale des Religions adl eserin nc cildinde H e n r i C h a r l e s P u e c h tarafndan yazlm olan Le Maniheisme makalesine ve yine ayn mellifin Le Maniheisme, son fondemet, sa doctrine {Paris, 1949) adl kymetli kitabna mracaat edilebilir. Biz, ona dayanarak, M aniheizmin inkiaf hakknda zaman ve mekn bakmlarndan kk ve
umum bir hulsa yapalm: Maniheizm, III. asrn ortasndan balayarak, M s r da Hris tiyan cemaatleri arasnda ve put-perest felsefe mektepleri mensuplar iinde ve nihayet F i l i s t i n de ve R o m a da messir olmaa ba

9>

ZAHLAR

lad. IV . asrda bu d a l l e t (H irisie), her tarafa yaylm ve yer lemiti. imal Afrikada 373-382de hristiyanln byk simas Saint Augustin de bir arahk bu dallete sapmt; btn Kk Asyada, Yunanistanda, llyriada, talyada, Gaule memleketinde ve Ispanyada Maniheizme rastlanyordu. V. asrda hkmetin ve kilisenin tazyikleri altnda gerilemee, hatt hemen tamamen k mee balad; fakat V III. asrda imal Afrikada hl Maniheenler vard. Bz limlerin kat kanaatlerine ramen, P u e c h ve Runsiman gibi daha ihtiyatl birtakm aratrclar, Bizans imparator luunda ve Ermenistandaki P a u l i c i e n hareketi ile onun bir devam gibi telkki olunan. X . asrda Bulgaristandaki B o g o m i l e hareketini ve Garbta bu cereyanlarn sonradan X V . asra kadar dour duu C a t h a r e , A l b i g e o i s hareketlerini de Maniheizmin bir neticesi gibi saymak mmkn olabileceini bsbtn inkr etmiyorlar; hatt, tannm tarihi G e o r g e s O s tr o g o r s k y , Histoire de l'etat byzantin (Paris 1956) adl mhim eserinde, Bogomile ha reketinin, Byzans tarafndan Trakyaya yerletirilen Paulicien\er\t uzun zaman yanyana yaayan Makedonya ve Bulgaristan Slavlar arasnda zuhur ettiini ve btn bu dalist ve Hristiyanlka aykr hareketlerin, kklerini Maniheizmden aldn sylemektedir. Son zamanlarda, bu gibi sonraki dalist cereyanlara Teni Maniheizm ismi verilmektedir. (A. S ch m au s, Der Neumanichldismus a u f dem Balkan, S a ecu lu m , 2 (1951), s. 271 v. d. Merkezde, Maniheizmin pyitaht saylan B a b y 1 o n da, birtakm tazyklara ve zuhur eden bz itizal zmrelerine ramen, btn Ssnler devrinde Maniheizm devam etti ve M a z da k tarafdrlannn ihtillci hareketlerine bir ilham kayna oldu. Arap istilsndan sonra, E m e v l e r zamannda, vazyetleri ok iyi id i; fakat A b b a s l e r iktidara getikten sonra bu vazyet bozuldu. X. asr, bunlar iin bir dalma ve gerileme devri oldu. En byk ruhan reisin merkezi olmak imtiyaz Babylondan S e m e r k a n d e geti. Buna ramen, Maniheenlerin ve onlara mahsus akidelerin tesri, Islm Gnostiklerinde ve Islm Gnose u zerinde devam etti. Islm dnyasnn dallate sapm frkalar arasnda M n akidele rine kaplanlara umumiyetle zndk deniliyordu. arkta, tam bunun zddna, bir muvaffakiyet devri oldu: M v e r n n e h i rde ve H o r a s a n da sratle Maniheen cemaatleri tredi ki, bunlar, bu

z a h l a r

9*

mezhebin Dinveriyye denilen ve bu mmtakalarda salam bir ileri menzil tekil eden zahidlerinden mrekkeb bulunuyordu. V II . asr daki bu gerileyiten sonra, bu Maniheenler iin Orta ve ark Asyaya dora yeni bir mahre ald. Buna sebep, ark Trkistann inliler tarafndan fethi ve Kgar-Kua-Karaahr arasndaki byk kervan yolunun almasdr. 694den itibaren, yksek mevki sahibi bir Maniheenin in saraynda mevcudiyetini ve 732de imparator tarafndan karlan bir ferman ile M n dini mensuplarna yinlerini serbeste icra hakknn verildiini,, gryoruz. 768 ve 7 71deki dier iki ferman ile de, bz yerlerde ibadethaneler kurulmasna,, izin veriliyordu; fakat 763de bunlardan daha ehemmiyetli bir byk hdise oldu: Maniheen rhanleri, Uygur Trkleri nin Hakan'na kendi dinlerini kabul ettirdiler. Bu asrn ortasndanberi i l i den S a r - n e h r e kadar uzanan ok geni sahada bir imparatorluk kurmaa alan Uygur Trkleri, hakanlar ile beraber bu yeni dini kabl ediyorlar, yni Maniheizm, bu imparatorluun resm dini,, oluyordu. Bu imparator luk, 840da K 1 r g 1 z 1 a r tarafndan tahrip edildi. Bunu tekil etmi olan Trk kabileleri dalarak, muhtelif istikametlerde hicret ettiler ve Kansu, Turfan, Karaahr, Kua, Hotanda kk siyas teekkller meydana getirdiler. Maniheizm buralarda epeyi zaman kuvvetle yaad ve bugn elimizde bulunan e d e b i y a t ve s a n a t eserlerini vcude getirdi. Sonradan, harbler ve istillar, yeni dinler, Mani heizmin mevkiini sr atle sarsmtr. 981de buradan geen bir in seyyah, eski Uygur baehrinde elli budist mbedine karlk, ancak bir tane Maniheen mbedi grebilmitir. X III. asr balarnda Mool istilsna kadar mtemad gerileyen, ortadan kalkan Mani heizm, inde de ayn kbete uram, gizli cemiyetlerin iine snp bsbtn yok olmamaa alm, Yang-tseu, Fou-kien, Fou-tcheou shalarnda X I V . asr sonlarna kadar mrn srklemitir. Ortaada, ark ve Garp Hristiyanlnm sinesinde meydana kan ve tarih bakmdan mhim neticeler douran P a u l i c i e n , B o g o m i l e , P a t a r i n , C a t h a r e gibi isimler altndaki d a 1 i s t din cereyanlar, Hristiyan kilisesinin tabiatiyle ok iddetli tkblerine uramtr. Bunlarn en eskisi olan Paulicien ve Bogomilelerin, Anadolunun Trkler tarafndan fethinde ve sonralar Osmanllarn Balkan istillar zamannda, yalnz siyas tarihimiz deil, din ve tima tarihimiz bakmndan da, mhim rolleri olmutur.

92

ZAHLAR
Ortaada, muhtelif zamanlarda, muhtelif shalarda tesadf

edilen bu dalist akdeli zmrelere trl trl isimler verilmekle beraber, en umum isim olarak Maniheen yni Maniheizm men subu tbiri kullanlyordu. Bunlar hakknda umum ve inanlabilir bir eser olarak u kitab syleyebiliriz: S. R u n c i m a n , L Manihiisme medieval, Paris 1949. Maniheizmin Garbta Roma mparatorluu shasnda yaylmas hususunda toplu malmat veren u eseri de unutmamak lzmdr: E o n . d e S t o o p , Essai sur la diffusion du Manihiisme dans l'Empire Romain, Gand niversitesi Felsefe ve Ede biyat Fakltesi almalar, c. 38, 1909. Byk lim Fr. C u m o n tun La Propagation du Manihiisme dans VEmpire adl makalesi (Revu d Histoire et de littirature religieuse 19x0) ile, P. A l f a r i c in Ecritures manihiennes (Paris, 1918) adl eserinin birinci cildinin muhtelif bahisleri de unutulmamaldr. Islmlar arasnda daha ilk zamanlardanberi %ndk diye anlan bu kelime bugn bile Trkede Akidesi bozuk,, mnasna fn d k diye kullanlmaktadr Maniheenlerin slm dnyas ile mnasebet leri hakknda unlara baknz: H. H. S c h a e d e r, Maniher und Mslim, Z D M G , L x x x n , 1928, 76-81. G. V a j d a , Les m dqs en pays d lslam au dibut de la periode abbaside (Rivista degli Studi orientali, xv, 1937, p. 173-220). M n nin lmnden sonra daha y z y l gemeden, inden

ve ark Trkistandan K a r t a c a ya, yni Pasifikten Atlantike kadar byk bir shaya sratle yaylmak kudreti gsteren Mani heizm, en parlak devrini ve en uzun zaman d e v l e t ' d i n i olmak imtiyazn, ark Trkistan Uygurlar ar snda temin etmitir. Mn akidelerini kabl eden Uygur Trklerinin din-edeb eserleri ve trl trl sanat mahslleri, Trk medeniyeti tarihinin eski ve emsalsiz yadigrlardr. ark Trkistanda 1000 tarihlerinde altun devrini idrk eden Maniheizm, imal Afrikada V a n d a 11 a rn istils ile ortadan kalkm, fakat Suriye ve Mezopotamyada Hris tiyan kilisesini uzun mddet tehdit etmitir. Onbir-oniki asr kadar uzun bir tarih devre iinde, trl trl tecelllere urayan Mani heizm, Mslman ran ve Trk kltr ananelerinde Mni-i-nakk ve Nigr-hne-i-Mn, Erteng veya Erjeng (Ananeye gre, M ninin yapt resimleri ihtiva eden mecmuann ad, A b b s k b l tara fndan neredilen Ebu l-M a ' lt nin Beyn-el-Edyn nda, bu mecmuann

ZAHLAR

93

Gazneliler devrinde Gazne saraynda mevcut olduu yazl ise de, bunun asl olmad pek tabidir) gibi birka tbir brakarak ortadan kalkmtr. X X . Asr Garp limlerinin ark Trkistanda meydana kardklar dvar resimleri, minyatrler, tezhibler, resimler ve heykeller ile ssl ibadethneler, bize bu gn bu tbirlerin hakik mnasn byk bir aklkla anlatmaktadr.

8 . H e r a k l us v e S s n l e r

622-628 seneleri arasnda S s n le r e kar muvaffakiyetli harb yapan H e r a k liu s (Heraclius), 617 sonunda M u s u l civarnda byk ve kat bir zafer kazand. Bunun nctesi olarak H u s r e v in hali ve katli zerine sulh imza edildi. Bu sretle Suriye, Filistin, M sr tekrar Bizans hkimiyetine gemi oldu ve H e r a k liu s ilk defa olarak resmen B a s ile u s unvann ald (629); nk, o zamana kadar, bu nvan tamaa salhiyeti Bizansllar tarafndan dahi tasdik edilen Ssn hkmdarlar, artk bunu tayamyacaklard. K u r a n da dahi zikredilen bu galebe, Yukar Ort^zaman tarihinin mhim bir hdisesidir: Asrlardanberi ark hkimiyetini elde etmek iin birbirleriyle arpan ik i b y k kuvvetten biri, artk hemen hemen ykl m gibiydi. Dier taraftan, B iz a n s Tuna hududunda epey zamandanberi tehdit etmekte olan A v a r T r k l e r inin mparatorluu da sratle kmekte idi. ite, bu sretle, 629da B iza n s yeniden btn hametiyle, rakipsiz olarak, Yakn arkm en m u a z z a m siyas ve asker kuvveti gibi grnyordu. Maamfi, hi beklenilmiyen yeni bir hdise, s l m iy e t in zuhuru ve Arap istils, H e r a k liu s un sekiz senelik son saltanat yllarnda, Iran zaferinin semerelerini onun elin den ald [Tafsilt iin: A . A . V a s i l i e.\, Histoire de Vempire byzantin, Paris 1932, Vol. I, P. 260-264, 275-279. Burada, Bizansn dahil vazyeti bilinmedike ilk bakta b ir m c iz e gibi grnen bu is t i l y k o la y la tr a n b t n m ille r zal edilmi ve bu hususta en mhim tetkikler zikrolunmutur]. * H e r a c liu s (6o-64i) un uzun sren saltanat devri, onun dahil idarede yapt esasl slhat hareketlerinden baka, Ssnlerle ve

94

ZAHLAR

Avar Trkleri ile deta devaml bir harb hlinde bulunmas ve nihayet, slm kuvvetlerinin Ssn ve Bizans ordularn malp ederek, bir taraftan ran, dier taraftan da Filistin, Suriye, Msr gibi Bizansa tbi lkeleri ele geirmiye balamasnn da bu devre tesadf bakmndan, byk bir ehemmiyet arzeder. Bundan dolay, G. O s tr o g o r s k y nin Bizans tarihi hakkmdaki kymetli eserinin 1956da neredilen Franszca tercmesine dayanarak (Histoire de l tat byzantin, trad. par J. Gouillard) bu tamamlayc hulsay buraya eklemeyi trl bakmlardan faydal grdk. Bizans tarihinin en byk hkmdarlarndan biri olduu umu miyetle kabul olunan H e r a c lu is tahta kt zaman, mparatorluk ktisad ve mal bakmlardan bitkin bir vazyette idi. dare makinesi deta ilemez hle gelmiti; cretli asker esasna dayanan asker tekilt, artk ilemiyordu. Hazinede para yoktu; memleketin merkez vil yetleri dman elinde idi; A v a r la r ve S la v la r Balkan yarm adasna yerlemiti; r a n l la r Kk Asyann can noktasnda bulunuyorlard. Yalnz dahil bir canlanma, mparatorluu felketten kurtarabilirdi. V II. asrn balangcnda mparator M a u r i c e in Tuna seferinin muvaffakyetsizliinden sonra, byk sayda Slav ve Avar zmreleri Balkanlara yaylarak yama ve tahribe koyuldular. Mesie ve Makedonya eyletlerini ele geiren Slavlar, stanbul surlarna kadar Trakya'y da inediler. Avarlar, aldklar ganimetlerle Tuna yakasna ekildiler. stanbul ve Selnik ile, bz mahdut merkezler mstesna, Balkanlar, en cenup sahalarna kadar etnik bakmdan da byk bir deiiklie urad. Peloponez iki asrdan fazla Slav tahakkm altnda kaldktan sonra, yava yava Bizans idaresi tekrar kuruldu. Rumlar ve Rumenler sahil mntakalarma ve adalara yerletiler. Slavlam olan sha, bundan sonra Bizans kaynaklarnda Sclavinie ad ile zikredilmektedir. Bizansn Asyadaki vazyeti de bundan daha az felketli deildi. Bizans kuvvetleri Iranllar karsnda mtemad malbiyetlere uruyordu. 613de Antakya nndeki byk hezimetten sonra, Iranllar her tarafta sratli bir yrye getiler. am ve Tarsus u zapdettikleri gibi, Ermenistana da hkim oldular ve haftalk bir muhasaradan sonra 614de Kuds ele geirdiler. Ertesi yl, stanbul, Asyadan Iranllarn, imalden de Slavlarn ve Avarlarn hcum

ZAHLAR

95

larna mruz kald; ranllarn g da baladklar Msr ftuhat da Bizans en zengin vilyetinden ve zahire ambarndan mahrum brakt. Btn bu korkun felketlere ramen, H e r a c liu s un, impara torluu yepyeni temeller zerine yeni batan kuran dar ve asker slhat, meyvelerini sratle vermiye balyordu. Bunun temel direi, Thtme rejimi dediimiz asker ve dar sistemdir. H eracliu s, Anadoluda elinde kalm olan shalar, byk asker-idar mntakalara ayrarak idaresini Strage adl byk asker kumandanlara verdi; onlann yannda her vilyetin sivil ilerine bakan bir proconsul vard. Bu yeni Theme'lerin eski muhtelif vilyetleri iine almas, bunlarn asker karakterini gsteriyordu; fakat bunu asl vuzuh ile anlatan ve Thim e'lerin asl karakterini belirten ey, buralara a sk er k t a la r n y e r le tir ilm e s i ve yeni ihdas edilen asker mlkler'in (Osmanl verilmesi la r n d a nuyordu. tmarlar gibi), asker hizmet karl, onlara irs o la ra k idi. O zamana kadar bu usl yalnz h u d u t m n ta k a ve stanbuldan uzak G a r b v i l y e t l e r i nde tatbik olu Tedric surette ve imknlarn msaadesi nisbetinde tatbik

edilen bu yeni tekilt sayesinde, her tarafta mhim asker kuvvetler bulunmas temin ediliyor, hazine bunun iin hibir yk altna gir miyor, cretli ordu sistemi'nin btn mahzurlar ortadan kalkyordu. Anadolunun ve Kafkasyann cenkci kabilelerinden toplanan bu tmarl asker kuvvetten baka, k y l le r e de bu asker tmar'\-Ar verilmek suretiyle ordu mevcudu kolayca artrlyordu. imparator luun sonradan Anadolu Theme'lerme naklederek Stratiote suretiyle yerletirdii Slavlardan da istifade edilmiti, ilk dvette atlar ile beraber vazifeye gelen bu daim tmarl ordusu, kk toprak sahibi bir kyl snfnn mevcudiyetini de salyordu. Bu salam asker tekiltn yannda, merkez idare'de dahi onunla mtenzr devaml ve salam tekilt kurularak, eski prefecture sistemi yava yava ortadan kalkt. Bunun geni salhiyeti sahasnda olan mal idare de, daha kk birtakm dairelere verildi. te btn bu slhat sayesinde genleen imparatorluk, 620den balyarak, d manlarn malp etti, kaybettii topraklar geri ald, byk zaferler kazand. Kilisenin byk mzaheretini kazanm olan H e r a c liu s , ordusunun bana geerek, Avar Hakan ile 619da madd ar art

96

ZAHLAR

larla bir sulh yaptktan sonra, 622de Anadoluya geerek Iranllara kar ordusunu hazrlamakla megul oldu: Svari kuvvetine ve bilhassa svari okulara byk ehemmiyet veriyordu. Bz mte hassslar, H e r a c liu s devrindeki asker tekilt ve slhatn, yeni harb usllerinin byk nisbette gebe Trk kavimlerinden alnd fikrindedirler [Bilhassa E. D ark o, muhtelif tedkiklerinde, byk bir kuvvet ve salhiyetle bunu izah ve mdafaa etmitir. Bibliyografik tafsilt iin O s t r o g o r s k y nin Bizans Tarihi ne baknz]. H e r a c liu s , Ermenistanda ran ordusunu byk bir bozguna uratarak Anadoluyu dmandan temizledi; fakat Avarlarn tehdit edici vazyeti karsnda stanbula dnmiye mecbur oldu ve onlara verdii vergi miktarm oaltmak ve rehineler vermek suretiyle vaz yeti dzelttikten sonra, 623de ranllarla harbe tekrar balad. Ermenistan a ve oradan Ssnler iin ananev ve din mhim bir merkez olan Genceye gelerek, ran ahinah H u s r e v i firara mecbur etti. Byk miktarda esir ve ganimetlerle beraber, klamak zre Aras nehri gerisine ekilen mparator, Kafkasyadaki Hris tiyan kabilelerden ald yardmc kuvvetlere ramen, burada kat bir netice alamad ve 625de Kilikyadan yapt neticesiz hcum lardan sonra, klamak zre Sivas yolu ile Pontus mntakasna dnd. Bu pheli vazyetler karsnda Iranllar 626da Avarlarla ibirlii yaparak taarruza getiler ve stanbulu tehdit ettiler ki, mparator byle bir mterek taarruzdan kanmak iin Avarlara kar byk madd fedakrlklara katlanmt. Kuvvetli bir ordunun banda Bosfor kylarna kadar gelmi olan ran bakumandanndan baka, Avar Hakan da maiyyetinde Avar, Slav, Bulgar ve G ipid lerden mrekkep muazzam bir kuvvetle stanbul nne gelerek, karadan ve denizden sk bir muhasaraya balad. Din hisleri tehyi edilen ehir halknn mukavemet kuvveti ve Bizans donanmasnn Slav gemilerini mahvetmesi sayesinde, Avarlar hezimete uradlar ve perian bir hlde ekildiler. Bunun zerine ran ordusu da sratle Suriye istikametinde ekildi. mparator, bu srada ordusiyle beraber L a z ik mntakasmda bulunuyor ve Hazar Trkleri ile Iranllar a kar sk dostluk mna sebetleri kuruyordu ki, bu dostluk uzun mddet Bizans siyaseti iin byk bir istinatgh olmu ve bu srada ran a kar H a z a r l a r m taarruzlarn temin etmitir. 627 sonbaharnda ran ierilerine,

ZAHLAR

97

cenuba doru harekete geen mparator, N in iv e nlerinde ran kuvvetlerini mthi bir bozguna uratm ve 628 ylnn balarnda, H u s r e v in ok sevdii merkezi olan D a s t g e r d i zaptetmitir. H u s r e v in o aralk tahttan indirilmesi ve ldrlmesi zerine yerine geen olu, Bizans ile sulh yaparak, Ermenistan, Suriyeyi, Mezo potamyay, Filistini, Msr geri vermi ve Bizansn stnln kabul zorunda kalmt. Balkanlarda da, Avarlarm malbiyeti, Slavlar iin birtakm byk menfaatler salamt. rana ve Avarlara kar kazand zaferler nekadar parlak olursa olsun, Heraclius devrinin ehemmiyeti bu bakmdan deildir. Onun arktaki zaferleri, yeni doan slm dini ve slm kuvveti karsnda, btn bu kazanlar Araplara devretmek suretiyle neticesiz kalmtr. O , ran mparatorluunu zayf drmekle, Bizanstan ziyade slm istilsna hizmet etmitir; arkta Garb T u -K iu lannn devamh surette yprattklar Ssn mparator luunu Garp hudutlannda mthi hezimetlere uratmas, slm ftuhat iin mhim bir yardmc olmutu; fakat onun Bizansa en byk hizmeti, yapm olduu asker ve sivil slhattr ki, bunun en salam temeli olan Thime tekilt ve tmarl daim bir asker sn fnn vcude getirilmesi, Bizansn asrlarca kuvvetle yaamasnda en byk mil olmu ve Mslmanlar tarafndan da taklit edilmitir. Resm dil olarak Ltince yerine, kilisenin ve halkn dili olan Yunancann kabul de yine bu devrin eserlerindendir.

9. U

yd urm a

e s ik a l a r

m e r in am ahalsine verdii rivayet edilen bu ahdnme, bz mverrihler tarafndan zikredilmi ve (Hicr 530)da len T a r t bunu I. asr ricalinden A b d r r a h m a n dan naklen bir eserinde kaydetmitir. Medeniyet-i-lslmiyye Tarihi mellifi C o r c i Z e y d n eserinde bu ahdnmeden uzun uzun bahsetmi ve bunun mevsuk, veya uydurma olduu hakknda ok mtereddit kalmtr. Herhlde daha Tartd en evvel, byle bir a h d n m e nin mevcudiyeti hak knda bir anane olduu tahmin olunabilirse de, gerek bu tahmin, gerek bu ahdnme'deki bz hkmlerin V I. asrdan evvel Hristiy an lar hakknda tatbik edilmekte olmas gibi mlhazalar onun t a r ih
s l m M t dr a iy tli V II.

98

ZAHLAR

d o r u l u u h ak k n d a asl k a t b ir d elil o la m a z [T a fsil t iin: M edeniyet-i-slmiyye Tarihi, T r k e tercm esi, C . I V , S. 17 7 -18 5 ]. T p k b u nun g ib i, P e y g a m b e r e isn ad o lu n an d i e r b ir ahdnme d a h a v a rd r ki, o n u n d a a yn sretle so n ra d a n u y d u r u l m u o ld u u m u h a k k a k tr [Ayn eser, a yn cilt, S. 17 4 -17 7 ]. B yle b irta k m u y d u r m a v e sik a lara, b za n sonraki ta r ih eserlerd e n a k i l s r e t i l e te sa d f ed ild ii gib i, a y rca m u h te lif m a k sa tla rla , d o ru d a n d o ru y a u yd u ru lm u eski m etin lere de, eskiden beri rastla n m a k ta d r. M esel u son z a m a n la rd a s f a h a n d a A l i ye isn ad ed ilen g y a H ic r 40 senesinde yazlm b ir ahdnme m ey d a n a karlm t. M ir z M u h a m m e d K a z v in , b u n u n , A b b s d evrin d en son ra v e S a f e v l e r d evrin d en evvel u yd u ru lm u o ld u u n u k a t srette isb a t etm itir [B st M ekale-iK azvin, I, B o m b ay , S. 1 3 1 -1 4 1 ]. Eski ta rih k a y n a k la rd a P e y g a m b e r ve ilk d r t H a l f e za m a n n a it o la ra k gsterilen resm vesikalar h a k k n d a u esere b a k n z: [ M u h a m m e d H a m d u l l a h , Documents sur la diplomatie musulmane, P aris 1935].

IO.

u'BYYE M ESELES

B a r t h o ld n ubiyye meselesi hakknda ksaca verdii mlmt, burada biraz etraflca olarak zah etmek istiyoruz. nk, trl bakmlardan byk ehemmiyeti hiz olan bu cereyan hi ol mazsa u m u m h a t ia r iy le bilmek, slm tarihini anlamak iin za rurdir. C o r c i Z e y d n , Medeniyet-i-slmiyye Tarihin d e [C. I V , S. 257_258] bu meseleye temas etmi ve D. B. M a c d o n a ld da 1927de Islm Ansiklopedisi'ne yazd bir stunluk S h u b iy y e maddesinde G o ld z ih e r in Muhammedanische Studien, I, 147-216 ile, Z. D. M . G .deki bir mekalesine istinad ederek kk bir hulsa yapmsa da, bunlar ok kifayetsizdir. te, bu sebeple, burada bu mesele hakknda umm bir fikir vermek istiyoruz. Arapa {ab kknden gelen bu kelime, Islmn ilk kuru cusu ve niri olan Arap unsurunun h u k u k ve s iy s tehakkm ve tefevvukuna kar kan itim bir cereyan ve mensuplarn ifade eder. Bunlar, btn m sl m a n u n s u r la r n msavi olduunu iddia ettikleri iin kendilerine Ehl-et-tesviye yni m s a v a t lkabn verirler. Islm dininin ok sarih olan m s a v a t lk prensibine ra

z a h l a r
men, daha Peygamberin ilk

99

H a lf e le r i zamannda bahyarak,

bedev hayatn dourduu k a b le a s a b i y y e t ini iddetle muhafaza eden A r a p u n su ru nun h u k u k ve s iy a s tehakkm gayet tabiy di. Bilhassa, m e r in birok hareketlerinde darbmesel olan id detli adletine ramen A r a p lk ta a s s u b u aktan aa gze arpar. Hareketlerinde Kitaba ve Snnete uymay akllarna bile getirmiyen E m e v le r zamannda, Arap unsurunun s iy a s ve h u k u k tehakkm son haddine vard. s l m o lm y a n la r deil, hatt Arap olmyan m s l m a n la r bile Allahn ve Peygamberin msavat emirlerine ramen asl A r a p la r la m s a v saylmyorlar,onlarn k le si addediliyorlard. te, birdenbire ok geniliyen ve Arap olmyan muhtelif unsurlara mensup milyonlarca mslman da ihtiv eden E m e v mparatorluu zamannda, bu Arap ovinizmi kuvvetli bir a k s l am el dourdu; eski ve k u v v e t li k lt r sahibi kavimlere mensup m s l m a n la r d a , slmiyetin kat emirlerine ramen A r a p la r da hl devam eden bu b e d e v a s a b iy y e t a n an esi karsnda, kavm ur'un id d e tle u y a n m a m a s kaabil deildi. te daha E m e v le r devrinde bahyarak,onlarn s u k tu n d a mhim bir m il olan bu psikolojik aksVamel, A b b s le r devrinde, Arap unsu runu pek sevmiyen M a n s r zamanndan itibaren, trl sebeplerle, yava yava k u v v e t le n d i ve nihayet, H o r a s a n lla r n A r a p l a r a g a le b e s i syesinde iktidar mevkiine geen Halfe M e m n devrinde byk bir tima cereyan mahiyetini alarak, siyas hayatta da tesirini gsterdi; biraz sonra M u t a s m zamannda Araplarn tahsisatlar nn kesildiini ve vliliklerden mahrum brakldklarn bile gryoruz. Maamfi, siyas hayatta zaman zaman F a r s 1a r n, T r k 1e rin, D e yle m lile r in ehemmiyet kazanmalar ve bu unsurlara mensup asker k u m a n d a n la r n te h a k k m gibi hdiselere bakarak, btn bun lar u biyye cereyaniyle zaha kalkmak ve A r a p u n su ru n u n IX . asrdan itibaren ehemmiyetini kaybettiini iddia etmek doru olmaz. A b b s hkmdarlar, t r l u n s u r la r a mstenid bir sl m im p a r a t o r lu u kurduklar iin, bu u n s u r la r d a n h e p s in i kol lamak mecburiyetinde idiler ve Bizans ordusu gibi, A b b s ordusu da t r l u n s u r la r d a n mrekkep olacakt. Fakat, hkmdarlar nasl Arap neslinden iseler, devletin resm dili, saray dili, bir kelime ile kltr dili de A r a p a idi; Abbslerin din siyasetlerinin esas ise, ortodoks mslmanlk idi.

I OO

ZAHLAR
te Abbs mparatorluunun bu mahiyeti ve hkmdarlarn

kullanacaklar adamlardan yalnz a h s s a d k a t ve l i y k a t iste meleri, Emevler devrindeki Araplk asabiyyetini ve Araplarn siyas tehakkmn izale etmiti. Bu serbest hava iinde, b a k a u n su r la r a mensup adamlar, Araplaa kar kendi k a v m a n a n e le r in i, t a r ih e r e fle r in i, d ille r in i aka mdafaaya kalktlar ve m nakaalar, her iki tarafn biribirini tahkir ve tezyif etmelerini de in ta etti. Arap olmyan birtakm ir ve mellifler, bu hususta iirler, risaleler yazdlar; buna mukabil, Araplarn dier kavimlere fik olduunu isbat i i n mesel I b n K u t e y b e nin T a f d l - e l - A r a b ' bunlar gibi kitaplar da vcude getirildi. Her iki taraf da dvlarm isbat iin, birok h a d is le r de u y d u r d u la r . Maamfi, btn A r a p d iliy le yazlyor, Kur'an dili ve cennet ehlinin dili olan Arap a'nn d i e r d ille r d e n st n olduu hemen ummiyetle kabl olunuyordu. Bu iki ifratn ortasnda b t a r a f bir mevki alan bz mellifler de, slm mmetine dahil muhtelif unsurlarn, hatt slm olmyan unsurlarn, ayr ayr meziyyetlerine, faziletlerine dir eserler yazdlar. Abbs ordusunu tekil eden muhtelif unsurlarn ve o arada T r k le r in meziyyetlerine dir, mesel byk edib C h iz tarafn dan yazlan eser, sonra, E b H a y y n - - T e v h d nin Araplarn, Yunanhlarn, ranllarm, Hindlilerin husus meziyyetleri hakkmdaki mtalealan, bir misl olarak zikrolunabilir. Btn bu izahlardan anlalyor ki, u biyye cereyan, Arap tehakkmne kar dier mslman unsurlarda tabiatiyle hsl olan k a v m u ru n u y a n m a s ndan baka birey deildir. Bunu sadece e d e b , yahut s iy a s veya d in bir hareket saymak, yahut bzlarnn iddialar gibi r a n l l k u r u n u n u y a n m a s tarznda tefsir etmek yanltr ve meselenin yalnz bir tek cephesini grmek demektir. Arap olmyan mslman unsurlarda kavm urun uyan mas, onlarda, eski din-ahlk ve edeb ananelerin, siyas ananelerin yeniden canlanmasn ve kymetlenmesini inta edecektir. te, bundan dolay, u biyye ismini, btn bu birbirinden farkl cereyan larn meydana kmasn hazrlyan p s ik o lo jik a k s l a m e le ver mek dorudur. Yoksa, ehl-i-snnet akydelerine mugayir birtakm mezhepleri, rann dalist itikatlarndan mlhem akideleri, d in s iy a s veya srf s iy a s mahiyette isyanlar bu isim altnda toplamak doru deildir. u biyye'n\n lehinde ve aleyhinde bulunanlar tara-

z a h l a r

OI

findan yazlan eserlerde, daha ilk zamanlardanberi, bu tbirin ok u m m v e m p h e m bir tarzda kullanld unutulmamaldr: Mesel C h i z , slm dini aleyhinde bulunanlarn p a g a n d a s n a mnada kullanm oluyordu. Bu hareketi, sadece r a n l l k u r u n u n u y a n m a s tarznda tefsir etmek de doru deildir. Eski ve kuvvetli bir medeniyetin mer kezi olan ra n , slm hkimiyeti altnda phesiz tekrar m n e v bir in t ib a h gsterecekti. u'biyye mefhumunun ihtiva ettii muhtelif cereyanlar arasnda, byk mikyasta, bu hareket de mevcuttur. Bir ok S s n ananelerine vris olan A b b s m p a r a t o r lu u nda, bunu t a b i, hatt z a r u r grmek lzmdr. O devrin birtakm m ellifleri, A b b s devletini S s n le r in d e v a m ,, addetmekle hi yamlmyordular. Ssn devrinin din - ahlk ananelerini, Ssn hkmdarlarnn byklklerini, adalet ve hametlerini, Ssn messeselerini ideal birer rnek gibi gstermek, yalnz r a n l m e llif le re mnhasr kalmam, sair birok s l m m e llif le r i de ayn fikirleri ileri srmlerdir. Her mnasyle t a r ih b ir z a r r e t olan bu u biyye hareketi, din-siyas bakmlardan s l m b i r l i i n i z a y fla tm a k ,, gibi fena bir netce dourmusa da, buna mukabil, slm muhitinde geni ve kuvvetli bir h r r iy e t ve te sa m h h a v a s yaratmak, Araplardan baka milletlerin d ille r in e , a n a n e le r in e , t a r ih le rin e kymet vererek onlarla da itigal etmek, te n k id v e m u k a y e se fikrini dourmak, mill lisanlarn edeb dil olarak ih y a s n a yol a mak gibi faydal neticeler de vermitir ki, slm kltrnn ykseliin de bunun rol pek byktr [Bu mesele hakknda, Tahranda kan M ihr mecmuasnda C e l l H u m tarafndan neredilen makalelere baknz: C . II, numara 1-4; C. III, numara 1 -3 . Bu makaleler, Msr melliflerinden A h m e d E m in ve A b d lh a m i d in (1347) ve (1351) adl eserlerinden iktibas edilmitir. P ro f. M a r g o lio u t h un slm Tarihinde ran n M evkii adl mhim makalesinde de, u biyye cereyan slm medeniyeti zerinde ran tesirinin neti celerinden biri,, olarak gsterilmi ve sadece bu bakmdan tetkik olunmutur; biz bu makalenin Farsa tercmesinden istifade ettik: A l i E k b e r D e h h u d , Emsl ve Hikem, c. m, s. 1673-168 9, u ' b p ro uyduklarm sylerken, bu kelimeyi ok umm bir

102

ZAHLAR

Tahran 1310. Ortazaman slm - Trk leminde M illiyet M es elesi ismiyle neredeceimiz bir eserde, bu mesele hakknda da, bilhassa i t im i ta r ih bakmndan icabeden izahat verilmitir].

11. G

rcler

ve

E r m e n l e r d e

rk

e sr

G r c le r ve

E rm e n ile r,

slmiyetten sonra, nce

A rap

ve Fars, sonra da kuvvetli T r k tesirine tbi olmulardr. imdiye kadar bu hususta aratrmalarda bulunmu olanlar, Trk tesirini Iran tesirlerinden ayramamlar ve onu da rana isnad etmilerdir. Hlbuki B y k S e l u k le r in zuhurundan bahyarak son gnlere kadar, dilde, edebiyatta, gzel sanatlann sair muhtelif belerinde, devlet tekiltnda bu tesir ok brizdir. Ortazamann byk Grc iri o ta R u s t a v e linin Kaplan postlu valye adl mehur destannda yalnz I r a n t e siri deil, Trk tesiri de mevcuttur. Trk edebiyat nn Ermeni edebiyatna tesiri meselesi hakknda baknr : [ F u a d K p r l , Trk Edebiyatnn Ermeni Edebiyatna Te siri, Edebiyat Fakl tesi Mecmuas, Say 1, S. 1 - 30, stanbul 1922].

12 .

a r k

i r s t y a n l a r i n i n

e r l

Bu ilerilik, ancak X IX . asrda, hatt bu asrn ikinci yarsnda kendisini gstermee balamtr. Yoksa, daha evvelki asrlarda, a rk H r is t iy a n la r , tslmlarla mukayese edilemiyecek kadar g e r i bulunuyorlard. X V . X V I I I. asrlar arasnda Osmanl im paratorluu memleketlerinde seyahat etmi olan Avrupallarn yaz dklar seyahatnmelerde, ark Hristiyanlarnn, hatt r h n s n fn bile, ne derin bir c e h a le t iinde bulunduunu gsteren ka ytlar pek oktur. P ro f. W . A r n o ld diyor ki: X V II. asr sonlarnda Trkiyedeki btn Rum papaslan iinde yalnz oniki kiinin eski Yunan diline lykyle vkf olduu rivayet edilir. Papaslar iin okuya bilmek byk bir iktidara malikiyet gibi saylrd. Bunlar du kitap larndaki kelime ve tbirlerden birounun mnasn anlyamazlard,, [Intir-- slm Tarihi, S. 172, stanbul 1343; Bay H a l il H a lid ta rafndan yazk ki notlardan birou terkedilerek tercme edilen bu mkemmel eserde, has isimlerin ekseriyetle yanl yazlmas, mter

ZAHLAR

103

cimin, slm kltrne hi vkf olmad gibi, mellifin transcription sistemini de anhyamadn aka gstermektedir].

13.

ark

ir s t y a n l a r i

ve

slm

e s r i

Ortodokslarla Katolikler arasndaki d in mnaferetler, yalnz H a l S e fe r le r i esnasnda deil, ondan sonra da, ark Hristiyanlanmn s l m hkimiyetini Avrupahlarn hkimiyetine te r c ih etme lerine sebep olmutur; nk bu hkimiyet, Hristiyanlkn her mezhebini, her cemaatini akydelerinde tamamiyle se r b e st brakyor, hatt bununla da kalmyarak, o cemaat mensuplarnn biribirleriyle olan h u k u k m n a s e b e tle r in in tanzimini de yine o cemaate terkediyordu. slm ftuhatnn Bizans topraklarnda sratle inkiaf sebeplerinden biri de, resm ortodoks kilisesinin iddetli tkybatna unyan birtakm Hristiyan mezheplerine mensup cemaatlerin, ken dilerini zulmden kurtaracak olan bu hkimiyeti iddetle arzu etme leridir. W. A r n o ld n Trke tercmesinden bahsettiimiz eserinde ( The Preaching o f slam, 2. ed. London, 1913) buna it mhim kaytlar vardr.
14 . E r m e n l e r
ve

K A T O L K L K

Ermeni kilisesi ve Ermeni cemaati, Ermeniler arasnda katolik propagandasna mni olmas iin, yalnz ran devletine deil, Osmanl devletine de mtemadi srette mracaatta bulunmutur. Tarihlerimizde buna it tafsilta tesadf olunur [A h m e d R e fik , Trkiye'de Katolik Propagandas, Trk Tarih Encmeni Mecmuas, numara 5 (82), 1340, S. 257 - 276].

15 .

M SLM ANLAR

ARASIN D A

M LL YE T LK

X IX . asrn milliyet fikirleriyle beslenen A r n a v u d ve A r a p m ill i y e t i le r i arasnda, bu din ayrlnn yava yava ehem miyeti kalmadn ve Osmanl mparatorluuna kar yaptklar hareketlerde hristiyan olsun, mslman olsun, Arap ve Arnavud milliyetilerinin mterek hareket ettiklerini ok iyi biliyoruz.

104

ZAHLAR
16. SLMYETN YAYILMASI VE

Cizye

sl m

d in in in

ve

A rap

d ilin in

ok geni bir coraf

shada ve sratle y a y lm a s , cidden aratrlmaa deer bir meseledir. Birinci mesele hakknda A r n o ld n eserinde ve C. Z e y d n m Medeniyet-i- slmiyye Tarihi'nde izahata tesadf olunur. Bu yaylma, umm bir ekilde tetkik edilince, bunda asl bir cebir ve iddet olma d derhl grlr. slm esaslarna gre, gayr-i-mslimlerden cizy e denilen huss bir vergi alnr ki, ilk asrlarda slm devletinin hzine sini besliyen balca varidat menblanndan birini tekil ediyordu. Herhangi fethedilen bir memlekette, halk, bu huss vergiden kurtul mak iin kitle hlinde slmiyeti kabl ettii zaman, orann varidat derhl mthi bir eksilme gsteriyordu. Buna kar, daha E m e v le r zamannda, slm dinini kabl edenlerin de bu vergiden istisna edil memeleri hakknda emirler verildiini biliyoruz. slm esaslarna tamamiyle zd olan bu hkm, m e r b. A b d - l - A z i z ok ksa sren saltanat esnasnda kaldrmt. Sonralar, Osmanl mpara torluumun byk ftuht devirlerinde bile, varidatn eksilmemesi iin, devletin buna mmasil hareketlerde bulunduunu ve k itle h lin d e ih t id l a r mene altn gryoruz. Bz yerlerde slm dinine girmiyen halkn bile, Arap dilini kabl etmesi, muhitin cabt ve slm medeniyetinin o shalarda kuvvetli inkif neticesidir.

Bu meselenin trl bakmlardan arzettii ehemmiyeti gznne alarak, yukardaki ok ksa ve ok umum mahiyetteki izahmz biraz daha geniletmek lzumunu duyduk. Son asrda slm tedkikleri ile uaan hemen btn Garp limleri, mesel A sin P a la c io s , W. A r n o ld , slmln sratle ve kuvvetle yaylmasnda, hatt asker zaferlerinde, silh kuvvetinin, zulm ve tazyikin birinci dere cede ehemmiyetli bir rol oynamadn gstermilerdir; halbuki, Ortaa Hristiyan dnyasnn slm dinine ve Mslmanlara kar besledii korkun dmanlk hislerinden kurtulamyan eski Garp mellifleri, eserlerinde, slm dininin kan ve atele yayldn, slm hkimiyeti altna den Hristiyanlara Mslmanlkm zorla kabul

z a h l a r

05

ettirildiini srar ile yazp durmulard. Ancak, X I X . asrda Hal savalar hakkmdaki eserleriyle byk hret kazanan M ic h a u d gibi bz tarihilerin, din taassup tesirinden kurtularak hdiseleri tarafsz bir gzle grp mukayese ettiklerini de unutmamak lzmdr. Profesr W. A r n o ld un son yllarda nc defa baslan tslmn Yaylma Tarihi adl mehur eserinde bu byk tarih hdise, tarafsz ve doru bir grle izah olunmutur. Islm dini, Msevlik ve Hristiyanlk gibi Allahn birliine inanan,, dinlere mensup olanlar, bz madd artlar iinde, din messeseleri ile birlikte serbest brakm, mbetlerini ve ruhanlerini onlara birtakm imtiyazlar tanmak suretiyle himaye etmitir. Ira n ve H in d is t a n da Zerdt ve Budha dinleri mensuplarnn pek ezici bir ekseriyet hlinde bulunduklar muhitlerde, bunlar Ehl-ikitab zmresinden saylmadklar hlde, siyas zaruretlerle, yine bz artlar dahilinde msamaha ile karlanyorlard. slmiyetin ilk devir lerinde saylan olduka ehemmiyetli olan Gnostik zmreler bile, din bakmdan hibir tazyik altnda deillerdi. Btn bu slmlk dn daki,, zmreleri hele E hl-i kitab olanlan Mslmanlk kabule zorlamak Islm din esaslarna aykr olduu gibi, Ehl-i-kitab olmyanlara kar byle bir harekete girimek de siyas ve dar bakm lardan ok tehlikeli idi; halbuki Ssn devletinin resm dini olan Mazdeizm rhanlerinin, baka itikat tayanlara kar ok iddetli ve zlim olmalan, Bizans Imparatorluunda ise Ortodoks kilisesinin her trl i tizal zmrelerini (Heresie) ortadan kaldrma siyaseti, fikir ve vicdan hrriyetini yok etmiti. Olduka mhim bir kemmiyyet tekil eden bu mazlm kitle, Iran ve Bizans imparatorluklarnda, slm dininin madd ve mnev zaferine hizmet etmilerdir. Mslmanln sratli yayl sebebini yalnz kl kuvvetinde, iddette, baskda aramak, Ortaa Hristiyanlnn Islmlara kar besledii korkun taassup ve husumetin uurlu ve uursuz bir teza hrnden baka birey deildir ve tamamyle tek t a r a fl ve ok b a s it bir izah eklidir; halbuki her byk tarih hdisede olduu gibi bunda da birok m ille r in tesiri olduu, her zaman ve mekna gre, bu millerin ehemmiyet derecelerinde de m h im f a r k la r bulunduu muhakkaktr: Mezopotamyann, rann, Mvernnehrin, Filistin ve Suriyenin, Msrn istilsndaki d artlar ve

o6

za h la r

miller elbette biribirinden ok farklyd; bunun gibi, slm tarihinin trl tekml devrelerinde de i a r tla r ve m ille r phesiz biribirinin ayn deildi. slml kabul etmiyen Hristiyan, Yahudi gibi Ehl-i-kitab zmreler ile mazdeen, budhist, sbi, gnostik gibi bunun dndaki cemaatler hakkmdaki Kitab ve Snnet't dayanan hkmler bile, zaman ve mekna gre birtakm ayrlklara uruyordu. Memleketin bandaki siyas ve asker byk ahsiyetlerin dn ve anlaylarndaki farklar, hkmetin veya hnednm menfaati ile alkal hareketler, siyas zaruretler, ktisad ve mal ihtiyalar, pek tabi olarak bu ayrlklar yaratyordu. te, tarih bakmdan salam neticelere varabilmek iin, slmn sratle yayl meselesini ve onun balca millerini, byle geni bir gr ve anlayla incelemek arttr. Yoksa, belli bir coraf sahaya ve belli bir zamana ait olan herhangibir hdiseyi sebepsiz yere yayp geniletmek suretiyle, yni mnsz generalisation larla, mutlaka yanl neticelere varlr ki, bu basit kaideyi unutmamak tarihilerin ilk vazifeleridir. te, slm tarihine bu metodolojik prensiplere gre acele ve basit bir gz atarsak, u hakikatler gzmze arpar: Mslmanln yaylnda d artlarn ve millerin, hele bz devirlerde ve bz muhitlerde, byk bir tesiri olmutur. Gerek fertler zerinde, gerek zmreler ve cemaatler zerinde Islmlk kabul etmeleri iin her hangibir z o r la m a hdisesine tesadf edilemez; nk byle birey slm dinine aykrdr. slm olmyanlara mahsus vergilerin, her zaman ve her yerde slmlatrmak hususunda bir silh gibi kulla nld da yok gibidir. slm tedkiklerinin byk mtehasss J. G o ld z ih e r ile, ona itirk eden W. A r n o ld un dedikleri gibi, bu vergiden kurtulmak maksadiyle Mslman olanlar, onun yerine Mslmanlara mahsus zekt' vermekten kurtulamadklar cihetle, bu madd sebebin fazla bir kymeti olmad kendiliinden meydana kyor. Filistin ve Suriyede eski Bizans kadrolar zerine tekilt kurmya almakla beraber, hele ilk devirlerde daha ziyade bedev bir Arap saltanat karakteri tayan E m e v D e v le t i, Bizans-Ssn meden ananelerine dayanan A b b a s H a l if e l i i gibi salam bir siyas teekkl deildi. Bu slle, sadece fethedilen yerlerden mmkn olduu kadar fazla para ekmek ve kavim ve kabilelerinin hrsn

ZAHLAR

107

bu suretle tatmin ederek mevkilerini bylece salamak dncesinde idi. Bunlarn. Horasan ve bilhassa slm tesirinden daha uzak kal m olan Mvernnehrde tkbettikleri slmlatrma siyasetini ksaca izah ederken, yukanki grlerimizin doruluunu daha iyi anlatm olacaz: E m e v devletinin, slm adaletinin ve Mslmanhk yaymak idealinin tek temsilcisi olan m e r b in A b d - lA z i z den sonra, onun uslleri tamamyle braklmt. Nihayet, vl A ra s (M. 727-729), Mvernnehri Mslman etmiye niyet etti ve Mslman olacak kimselerden vergi alnmyaca vadiyle Semerkanda propagandaclar yollad. Az zamanda mhim neticeler elde edilmiye baland; lkin, bir taraftan siistimal, yni hrszlk kay naklarnn azaldn gren Arap memurlan, dier taraftan demok ratik slm ruhunun, imtiyazlarna ve menfaatlerine dokunacan pek iyi bilen yerli dihkan lar, bundan fena halde kukulandlar. Mvernnehrin tima ve ktisad bnyesi ve din vazyetindeki birtakm hususiyetler, slmlamaya ok elverili idi. Bu itibarla devlet gelirinin birdenbire azaldn gren vl, ilk vadini birtakm artlara balamak zorunda kald ve vergiden kurtulmak iin snnet olmak, namaz klmak, Kur'n'dan bir sre okumak,, icabettiini iln etti. Gelirin bununla da lzumu kadar artmadn grnce, istis nasz herkesten vergi alnmasn emrettiyse de, bu karar byk bir isyan ile neticelendi; halk, civardaki putperest Trkleri yardma ardlar. Birka ehir mstesna olarak, Araplar Mverannehri epeyice bir mddet boaltp ekilmek zorunda kaldlar. Bu ayaklan mada buralarda olduka kuvvetli bulunan maniheenler'in mhim tesiri olmutur. Zaman zaman, istisna tekil eden bz mnferit hdiselere tesa df edilmekle beraber, slm dininin kat hkmleri, Mslman memleketlerinde yayan her trl din ve mezheplere mensup cema atlere en geni bir din hrriyeti vermi, din messeselerini ve din adamlarn onlara byk imtiyazlar salamak suretiyle himaye etmitir. Ara-sra, dar dnceli, mutaassp bz hkmdrlar ve devlet adamlar tarafndan Hristiyan ve Yahudiler aleyhine birtakm haysiyet krc kararlar ahnmas mesel devlet ilerinde kullanl mamak, ata binememek, silh kullanamamak, kyafetlerinde Mslmanlar taklit edememek, hangi cemaate mensup olduklarm gsteren bz almetler tamak gibi pek mahdut zamanlara ye bz

o8

ZAHLAR

mutaassp muhitlere inhisar etmitir. te bundan dolaydr ki, daha ilk asrlardan bahyarak slm dnyasnda Hristiyanlar ve Yahudiler tam bir din hrriyetine sahip olmular, devletin en yksek ve ar mesuliyetli makamlarna geebilmiler, saraylarda byk nfuz ve itimat kazanmlar, yalnr serbest i hayatnda deil, umum hayatta da ok byk servet sahibi olmular, d memleketlerle ticareti deta fiil inhisar eklinde ellerinde tutmulardr. Islm devletlerinin mal ileri ve bankaclk, bilhassa Yahudilerin elinde idi. A b b a s le r devrinde, Badad medreselerinde hocalk eden gayr-imslimlere tesadf ediliyordu. slm devletleri ve hkmdrlar en kudretli devirlerinde bile, slm olmayanlar zorla slm dinine sok mak ve memleketlerinde baka dinlerden hibir eser brakmamak gibi zulm hareketlerine hibir zaman teebbs etmemilerdir. Yoksa, I s p a n y a da Mslmanlara ve Musevlere kar tatbik edilen yok etme siyaseti'ni, Mslman devleder de kolaylk ile tkibedebilirlerdi. Ortaada Bizans mparatorluunu asrlarca kana boyayan mezhep mcadeleleri, Engizisyon devrinin vah htralar, Garp dnyasnn korkun Katolik-Protestan kavgalan, din hrriyeti meselesinde ark ile Garp arasnda bir mukayese yapabilmek iin bize kf bir fikir verebilir: Protestan memleketleri, K a n u n S le y m a n ordularn, kendilerini vicdan hrriyetine kavuturacak bir k u r ta r c olarak, byk bir mit ile bekliyorlard [slm hukukunun, slm olmyanlarn Mslman memleketlerindeki hayat artlar hakkndaki hkmlerini renmek iin vaktiyle Leydende kan slm Ansiklopedisi nin drdnc cildinde imm maddesine baknz. Ayrca: T r it t o n , The Caliphs and their non-muslim Subjects, London 1930].

17. A r a p

O rd u g h - e h ir le r i

B e d e v Araplar, bir memleketi fethettikleri zaman, yerli halk ile k a rm a m a k ve herhangibir hcuma kar daima to p lu b u lu n m a k iin , daim o r d u g h la r kurarak, oluk ocuklariyle beraber oralarda yaarlard. Byle herhangibir yerde uzun mddet kalnaca anlalnca, bu o r d u g h la r yava yava bir ehir hlinde tanzim edilmee balanrd. Bu ordughlardan bzlar, sonradan, muhtelif millerle, b y k e h ir le r hlinde inkiaf etmilerdir ki,

ZAHLAR

109

B a sr a , K fe bunlardandr. slm corafyaclar ve tarihileri tarafn dan ekseriya ok m b a l a l bir ekilde tasvir edilen bu gibi slm ehirlerinden bzlan hakknda C. Z e y d n n eserinde biraz izahat verilmitir [Medeniyet-i- Islmiyye Tarihi, c. 11, S. 2 0 2 -2 11 ]. Muh telif slm ehirlerinin mahall tarihlerine it ekseriya b iy o g r a fik (yni o ehirden yetimi byk adamlarn hl tercemelerini muh tevi) ve bzan da to p o g r a fik mahiyette huss eserler yazld gibi, corafyaclarn kitaplarnda, seyahatnmelerde ve ir edeb menbalarda da kymetli mlmata tesadf edildiinden, bu ehirlerin tarihini azok tenvir edebilmek kaabildir. Islm Ansiklopedisi'nde mesel Buh r hakknda B a r th o ld n yazd makale gibi bz muvaffa kiyetli tecrbeler bulunmakla beraber, bu husstaki tetkikler henz pek geridir. Aada grlecei vehile, B a d a d ve K a h ir e hak knda tarih kaynaklar kf derecede zengin olduundan bu yolda muvaffakiyetli tecrbeler yaplmtr. Maamfi, btn bunlar, bu gnk i t i m ta r ih telkkylerinin istedii artlara pek uygun deildir. Eldeki malzemenin mahdud olmasna ramen, L. M a ssig n o n un K f e ehrinin kuruluu hakkmdaki kymetli tecrbesini bu hussta bir istisn olarak gsterebiliriz [Explication du plan de Kfa, Memoire de llnstitut franais, T . L X V II I . - Melanges Maspero, Vol. II, P. 3 3 7 - 360, le Caire 1935]. Onun ehemmiyetle iaret ettii gibi, S u r iy e l nn ark ve garbnda A r a p k o lo n iz a s y o n u biribirinden ok farkl olmutur : Garptaki atl ordugh (eski tbir ile cnd), sonradan eski byk mer kezlere iltihak ettii hlde, Irak'tak Arap kuvvetleri iki byk ordu ghta, B a sra ve K f e de toplanmtr. Bir nehir liman olan B a sra nn, ticar merkez sfatiyle s r a tle inkiaf etmesine mukabil, daha y a v a bir inkiaf gsteren K f e de bedev Araplarm y e r le ik b ir h a ya ta gemelerini daha vuzuh ile tkip etmek kaabildir. K f e de yerleen muhtelif kabilelere mensup Araplar arasnda, K u r e y kabi lesine mensp biraz Hicazldan baka, tam mnasiyle g e b e , yahut y a r g e b e unsurlar ve nihayet Hadramt ve Yemen d en gelmi, kimi y a r y e r le ik , kimi ok eskidenberi y e r le ik hayata gemi, daha meden unsurlar vard ve ite bu y a r e h ir li C e n u p Araplar syesindedir ki, Araplar K f e de yerleik hayata gemiler ve bunda mnal bir hussiyet gstermilerdir. Buray, huss ehemmiyeti hiz

IIO

ZAHLAR
k lt r m e r k e z i hline getirmekte bu unsurun rol

bir Isl m

pek mhim olmutur. M a s s ig n o n bu iskn unsurlar arasndaki farkn, sonradan, B asra ve K f e de inkiaf eden muhtelif fik r t e z a h r le r arasndaki f a r k la r nasl dourduunu anlattktan sonra, ehrin d h il taksimatn, etraftaki arznin tbi olduu h u k u k artlar, ik t is d topografyasn, cmi ve mescitlerini, kenar mahallelerini tasvir etmektedir. E11 eski bir Arap ordugh'nin nasl byk bir ehir hline geldiini anlyabilmek iin, bu kk tetkikin, itimi tarih bakmndan byk bir ehemmiyeti vardr.

* Ortaada slmlar tarafndan kurulan, yahut, eskiden kk bir kasaba mahiyetinde olduu halde sonradan topografik, ktisad, siyas millerin te'siriyle mhim bir slm ehri karakteri alan mer kezler hakkmdaki aratrmalar, 1940danbei de ehemmiyetle devam etmektedir. Hele u son yllarda, bunlarn i hayatna, dar ve kti sad tekiltna, esnaf loncalarnn inkiafna, zaman zaman tesadf edilen umum ayaklanmalara, ar ve pazar nizamna, belediye i lerine ve otoritesine, merkez ve mahall devlet tekilt ile bunlarn mnasebet ekillerine, halk ve halk tekilt ile byk nfuz ve ser vete sahip eski ailelerin, ehir ilerinde ne derece nfuz ve selhiyet sahibi olduklarna ait cidd aratrmalara tesadf olunuyor: M a ss ig n o n un Le plan du K ufa (VVeststliche Abhandlungen,\Vissbaden, 1945). Yine onun, Le plan de Basra, Melanges Maspero III., Memoire pub. par l lnstitut franais dArcheology Orientale au Caire, 1940). Kfe ile Basrann lm muhitleri arasndaki rekabetler ve Basrann bir kltr merkezi olarak ehemmiyeti hakknda bk., C h . P el la t, Le M ilie u basrien et la form ation du J a h z , Paris 1953). Meslekinin en feyizli zamannda vakitsiz len J . S a u v a g e t nin, Alep (Paris 1941) hakkm daki eseri, bu eski ehrin tarih tekml ve hususiyle Trk sultanla rnn hkimiyeti altnda (Zengler, Eyyubler, Memlkler, Osman lIlar) gsterdii inkiafa dair mkemmel bir monografidir. Osmanl arivlerinden istifade edilememesi mellifin bir kusuru deildir. Halep hakkmdaki arkeolojik ve tarih her trl kaynaklardan en metodik ve anlayl bir ekilde istifade edilerek vcude getirilen bu eseri, kendi nevinde bir rnek sayabiliriz.

z a h l a r

III

Abbaslerin 836-889 yllan arasnda asker ve siyas bakent olarak kullandklar Smarr ehrinin tarihi, ehir tarihi bakmndan, husus bir ehemmiyet tad cihetle, ksaca ondan bahsedeceiz: Abbas halifelerinin saray ve ordulannda, yalnz merkezde deil, Suriye ve Ermenistan gibi uzak sahalarda bile Horasanllar, Trkler byk bir yer kazanmlard. Annesi Trk olan halife M u 'ta s m , kendisinin en sadk adamlan olan Trklerden byk bir hassa kuv veti tekil ederek, Trk emirlerine de yksek memuriyetler ve byk servetler temin etti. Bunlann im t i y a z l b ir s n f hlinde Badadda yaamalan, bakentin asayiini bozduundan, M u t asm , Sa mana da bunlara mahsus bir ehir kurulmasna byk Trk kuman danlarndan A n a s memur etti. Yarm asrlk ok ksa hayat es nasnda yedi halifeye bakentlik vazifesi gren Smarr, Badadn yz kilometre kadar cenubunda, Diclenin ark kysnda kurulmutu. T a rih kaynaklarda, bu yeni merkez ve onun civar hakknda uzun taf silt verilmekte, civardaki eski bideler, ehir iindeki mahalleler, ibadethneler, saraylar, asker binalar ve ehrin kaplar ve muhafaza tertibt uzun uzun anlatlmaktadr. Buras daha bakent olmadan, civarda sekiz Hsritiyan manastr (deyr) bulunuyordu. ehir o su retle yaplmt ki trl kabilelere mensup Trkler burada hep bir arada yayorlard ve eski vatanlarnda hangi kabilelerle komu ise ler, burada da yine ayni vazyette bulunuyorlard. En hametli bina lar, saraylard. Burada yayan M u tasm , el-Cavsak adl saray, Vsk da, sonradan Haruni adn alan binay yaptrdlar. ptida eski saraylarda oturan halife M t e v e k k il, sonradan yirmidrt bina daha yaptrd, lmnden dokuz ay evvel imalde Kerh-Feyruz ve Dr arasnda yeni bir ehir daha kurmak istedi ki bunun ad Caferye ola cakt. O devir kaynaklan, M t e v e k k il in yaptrd saraylar hak knda uzun tafsilt verirler. Btn bu debdebeli bidelerin ksa bir zamanda yklp yok olmasn, o devir zihniyeti Hicr 236da Kerbelda H a z r e t -i- H s e y in in kabrine kar reva grd hrmet sizlie atfeder. Eski bir merkezi olan Smarrdaki azametli bina lar, X . asrdan bahyarak, harap olmya yz tutmu ve yalnz ehrin en byk camii, saraylarla kyas edilemiyecek kadar uzunca bir mddet ayakta kalmtr. Asker klalar civarnda ehrin Asker-Smarr ad ile anlan ks mndaki bu byk cami, harabesinden de anlalaca gibi, muazzam

i la

ZAHLAR

bir sanat eseridir. 260 metre boyunda ve 180 metre eninde olup, 25 i ksma ayrlm olan byk salon 44.000 metre kare bir shay kap lamaktadr. Romadaki Saint-Pierre kilisesinin 15.160, Ayasofyann ise sadece 6.890 metre kare olduu dnlrse, bu bidenin aza meti hakknda doru bir fikir edinilebilir. Bu camiin eski Bbil kulele rine benziyen dnemeli minaresi, 300 metre uzunluunda bir temel zerine oturtulmutu. Daha ilk ina zamanlarndan biraz sonra, bu camiin yannda trbeler de vard ki bunlardan biri 874de Smarrda ld cihetle Asker lkabn alan onbirinci imam H a a n A s k er, dieri de onun gen halefi olup 878de trbenin serdb'mda kaybolan e l - M e h d dir ki, ler bin seneden fazla bir zamandr her Cuma gn, namazdan sonra, binmesine mahsus muhteem bir atla onun zuhurunu beklemektedirler {Devletah Tezkiresi, E. Browne neri, s. 66. b n B a tt ta , Mehedde byle bir detin bulunduunu me hur seyahatnmesinde zikreder). slm ehirlerinin inkiaf, ktisad ve siyas ehir messeselerinin tekml hakknda yaplan tedkiklerin ok az ve kifayetsiz olmakla beraber, daha ok A r a p e h ir le r in e ve A k d e n iz m n tk a s n a ait olduunu da unutmamaldr. Bu hususta balca unlar zikredebili riz: W . M a r a is , l'lslamisme et la vie urbaine, Comp. Rendus de lAcademie des nscription et Belles lettres, Paris 1928, p. 86 et s. G . M a r ais, La Conception des Villes dans l'Islam (Revue dAlger, II, 1945, s. 5 17-533). Bruxellesdeki J e a n B o d in C e m i y e t inin nerettii Recueil de la Societt J . Bodin'in 1954 ve 1955de kan V I. ve V II. ciltle rinin birincisi, ehirlerdeki idar ve adl messeselere, kincisi de kti sad ve tima messeselere ayrlmtr. Btn dnya tarihini al kalandran bu aratrmalar arasnda, Islm tarihi bakmndan unlar ehemmiyetlidir : G . M a r a is , Considiration sur les villes musulmanes et notamment sur le rle du Muhtasb, P. 249-261. C la u d e C a h e n , Mouvements et organisatiors populaires dans les villes de l Asie musulmane du M oyen g e : M ilices et assosiation de Futuwwa, P. 273-286. m e r L t f B a rk a n : Quelques observatiors sur Vorganisation economique et sociale des villes ottomanes, des X V I et X V I I ' siicles, p. 289-310. Ayrca una da baknz: E . A s h ta r et S tra u ss, VAdministration urbaine en Syrie mediivale (Rivista degli Studi orientali, 1956. p. 73-128). imal Afrika ve Endls hakknda G . M a r a is ve L e v i - P r o v e n a l in klsik mahiyetteki eserlerinden malmat alnabilir.

ZAHLAR

1*3

Byk tarihi Prof. W . B a r t h o ld n muhtelif neriyatna ra men, r a n ve M v e r n n e h r shalarndaki byk ehirlerin topografik inkiaf, ktisad ve tima artlar, dar organlar, ehirky mnasebetleri, gebe kabilelerle yerleik halk arasndaki tezat lar, din ve mezhep mcadeleleri, trl tima snflar arasndaki re kabetler, loncalar, tarikatler, mahall kltr hayat henz esaslca monografilere mevzu olmamtr. Orta-ark Arap ehirlerine ait ara trmalarn az-ok artt ve daha cidd bir mahiyet kazand u son yllarda, eer r a n ve M v e r n n e h r shalarnn tima ve kti sad tarihi ve ehir hayat daha iyi bilinmi olsayd, bugn hl aydmlanamyan birok meseleler daha iyi anlalm olurdu. u son yirmiotuz yl iinde yeni meydana karlanlardan baka, eskidenberi ma lm olmakla beraber zerinde allmam birtakm tarih ve edeb mhim metinler, kronikler resm ve husus mneat mecmualar, ev liya menkbeleri db ve ahlk kitaplar v. b. neredilmitir. Yuka rda bzlarnn isimlerini zikrettiimiz ehircilie, tima tarihe, muhtelif messeselere ait, fakat sklet merkezini bilhassa Arap ehir leri tekil eden balca Arap kaynaklarna dayanan deerli eserlerin mellifleri, eer bu bahsettiimiz ran kaynaklarndan da faydalansalard, varacaklar neticeler, imdikilerden ok farkl olacakt. Bizim inancmza gre, Ortaa slm tarihinin henz halledile memi, bilhassa ktisad ve tima tarihe, messeseler tarihine ait bir ok meselelerini, ancak, eski geni mnasiyle Iran ve Mvernnehr tarihlerini Ssnlerin yklmasndan sonraki asrlarda tedkik ederken reneceiz. Ssn devrinin kuvvetli izleri, slm istils ile hemen ortadan kalkmam, Mslman ranllar arasnda da asrlarca yaa mtr. ehir halk, istillara ve ktallere, yeni dinin getirdii yeni mu hacir kitlelerine ramen, eski yerli an aneleri ve tima kadrolar yeni dinin icablanna uydurarak byk nisbette saklamya muvaffak ol mulardr [ Tarih-i-Beyhak, Tarih-i-Sstn, Tarih-i-Kum ve daha bu gibi muhtelif ehir tarihlerinin eldeki, olduka inanlr basmalar sayesinde birok meselelerin aklanabilmesi mmkn olacaktr. B a r t h o ld n ran'n Tarihi Corafyas adl eseri ile, slm Ansiklopedisi'nin Leydede ngilizce, Franszca, Almanca dil zre baslan birinci cildinde kan Buhr makalesi gibi bz makalelerden de istifade olunabilir]. N e r a h nin, bundan birka yl evvel Prof. R. F r y e tarafndan dikkatle ngilizceye tercme edilen Tarih-i-Buhr snda, ehrin tarih toposlm M edeniyeti

V III.

ZAHLAR

grafyas, muhtelif mdafaa tertibt, i surlar ve kaleleri, ar ve pa zarlar, cmi ve saraylar, devlet daireleri hakknda etrafl mal mat vardr ki, B a r th o ld n Buhr makalesinde ok gzel hulsa edilmi olan bu malmat sayesinde Ortaadaki byk bir slm ehrinin slmdan evvelki izler de muhafaza edilmek suretiyle umum karakterini ve canl simasn anlamak mmkndr.

1 8 . D A R E T

e K L T I n

D A R A N

VE

B iz a n s T

e s r l e r

v n l a r

Islmlarda ilk d e v le t t e k l t nn B iza n s ve S s n m paratorluklarndan alnm olaca, en basit bir dnce ile derhl anlalr. B e la z o r gibi eski melliflerden bahyarak b n H a ld n a kadar birok slm limleri bu hakykati aka grmler ve gster milerdir. slm tarihi hakknda yazlan btn en son garp eserlerinde de, ayn mtalealar hl tekrar edilip durur. Bilhassa Bizans messeselerinin slm messeselerine tesiri hakknda en toplu mlmat almak iin baknz: [F u a d K p r l , Bizans Messeselerinin Osmanl Messeselerine T esiri Hakknda B z M lhazalar , Trk Hukuk ve ktisat Tarihi Mecmuas, C. I, 19 3 1, S. 2 9 0 ve mteakip. Bunu tamamlayc mahiyette olarak : F u a d K p r l , Ortazaman Trk H u k u k Messeseleri, Trk Tarih Kurumu Belleteni, C. II, Say 5 - 6 , 1938, S. 56 - 57]. S s n m e sse s e le rin in I s l m ve T r k m e sse s e le rin e t e siri meselesi hakknda hazrladmz bir aratrmada, Islm Hukuk Tarihinin imdiye kadar cidd bir srette tetkikine giriilmemi olan bu mhim meselesi hakknda etrafl mlmat verilecektir.

Ssn ve Bizans imparatorluklarnn hkimiyeti altndaki b yk shalarnn Islmlar tarafndan fethedilmesi ve Ssn devletinin ortadan kalkmas zerine, daha halife m e r devrinden bahyarak, Islm devletinin nasl ve ne gibi artlar iinde kurulduu malmdur. Uzun asrlarn yaratp ekillendirdii Bizans ve Ssn idare makine

ZAHLAR

lerinin mahall cihazlar tabiatiyle alnp kullanld ve slm dininin esaslarna gre, bunlar zerinde yava yava zarur olan deiiklikler yapld. Merkez hkmet cihaz, balangta, Ssn rneklerine gre kurulduu iin, onlarn gelir giderlerini kaydettikleri hesap defterle rine verdikleri Dvn ad da alnd ve devlet ilerini idare iin kurulup, hzla gelien devlet dairelerine de bu isim verildi. imdi burada bu kelimenin mna ve muln ksaca anlatrken, Islm memleketlerin de idare messeselerinin inkiaf hakknda ksa, umum, fakat doru ve ak malmat vereceiz. Mevzuumuza ait ansiklopedik ve Sentetik eserlerde, bu hususta, dar mnas ile filolojik bz bilgiler tekrarlan m, fakat, tarih bakmdan salam malmat verilememitir (Bk., slm Ansiklopedisi'nin birinci basm ve ayn eserin Trke neri,. Dvn maddesi). Bizans hkimiyetinde Suriye ve Msrda Rumca, Ssn mem leketlerinde Pehlevce tutulan umum hesap defterlerine Dvn der lerdi. Islm ftuhatndan sonra da bu vazyet epeyice bir zaman bu ekilde devam etti. Bu defterlerin Arapaya evrilmesi, Emev Hali fesi A b d - l- m e lik zamannda balamtr. Irakta vl H a c c c n ktibi Sstanl S a lih b . A b d - r - r a h m n n, 701 (H. 82) tarihine kadar Pehlevce yazlan Irak defterlerini Arapaya evirdiini g ryoruz [ b n - l- N e d im , Kitb-l-Fihrist, Almanya basm, 1871, s. 242 . B e l z o r , Fth-l-Bldn, Leyde tab, s. 300-301 . Ayrca M v e r d nin, Ahkm-s-Sultanye'sine, I b n T k t a k nin Kitb-lFahrVsine, E l - S l nin Edeb-l-Ktib n c, E b u l-F id Tarihi nin birinci cildine, I b n H a ld n un Mukaddime'sine mracaat olunabilir]. Dev let ilerine ait her trl hesap defterlerinin ismi olan bu Dvn keli mesi, mefhumunu genileterek nce M a l iy e D ir e s i mnasn ve daha sonra da btn devlet dairelerini ve devlet tekiltn ifade eden bir stlh hviyetini kazand. Asrlar boyunca btn Islm ve Trk devletlerinin, hatt onlarla mnasebetlerde bulunan bz Orta-ark devletlerinin idare stlahlar arasnda da yer alan bu kelime, slm dillerinde iir mecmuas mnasnda kullanld gibi, Franszcada gmrk mnasna gelen douane kelimesi de bundan alnmadr. H a lif e m e r devrinden bahyarak E m e v le r devrinde s rekli bir inkiaf gsteren ve Arapay devlet dili olarak kullanan idare cihz, A b b s le r zamannda, Badadn hilfet merkezi olarak kuruuundan sonra, daha kuvvetle ve Ssn rneklerine daha uygun bir

ZAHLAR
ekilde tekml etti. Islm medeniyeti tarihine dair K r e m e r den bahyarak bir asrdanberi yaplan aratrmalara ramen, Islm idare cihaznn tekml yni muhtelif D vn' larn balangc, vazife ve selhiyetleri, isimlerinde ve vazifelerindeki deimeler hakknda bil diklerimiz ok mahdut, kark, hatt ok defa da phelidir. Islm

mme Hukuku messeselerinin tarihi bakmndan birinci derecede ehem

miyetli olan bu mevzuu, burada, eldeki imknlar nisbetinde ksaca aydnlatmay ok lzumlu grdmz iin, S s n dvnlarndan bahyarak, A b b s ve S m n dvnlar hakknda biraz malmat ve receiz. Bu suretle, byk S e l u k lu I m p a r a to r lu u nun idare teki lt hakknda bundan sonra yaplacak cidd aratrmalar iin salam bir temel ve metodolojik bir anlay lzumu meydana km olacaktr. imdiye kadar yaplan cidd aratrmalara ramen, S s n le r devrinde ne gibi dvnlar bulunduunu ve bunlarn ne gibi vazife ve selhiyetleri bulunduunu bilemiyoruz; nk, onlarn devrindeki dvnlarn isimlerini gsteren hibir vesika henz ele gemi deildir. Bu hususta balca kaynak olan eski Islm eserlerinde, Ssn hkmdrlarnn ve saraylarnn ananelerine ait birtakm malmat bulun makla beraber, bu bilgiler sadece H u s r e v I. ve ondan sonraki hkmdrlar devrine ait bulunuyor. Onlarn muhtelif devlet ileri iin ayr ayr mhrler kullandklarn ve bunlarn hususiyetlerini (mesel husus gizli iler iin, i iler iin, yabanc devletlerle yaplan muhbere ve muhedeler iin, adalet ileri iin, malye ileri iin, vazifelere tyin ve trl ekillerde taltifler iin ayr ayr ve biribirinden farkl) biliyoruz. A . C h r iste n se n , bu mhrlerden her birinin muhtelif dvnlardan kan resm emirlere mahsus olmas icabettiini syliyerek, dvnlarn saysn ve grdkleri ileri bundan istidll etmek isti yor (L 'lran sous les Sassanides, 1936, s. 388. Bundan alarak: S e y y e d T a g h i N asr, Essai sur l histoire du droitpersan, Paris 1933, s. 192-194). Bu byk imparatorluun bu kadar dar tekiltla idare edilemiyeceini gznne alan A . C h r is te n s e n , asker iler iin, posta i leri iin, para ve l ileri i.in, hkmdara ait mlkler ve topraklar iin ayr dvnlar bulunmas ihtimalini hakl olarak ileri sryor ve ilerin en banda gelen m a ly e idaresinin, sonradan E m e v le r ve A b b s le r devrinde olduu gibi muhtelif dvnlara ayrlmam ol masn deta imknsz gryor; E m e v le r ve A b b s le r devrinde malye ileri iin iki dvn bulunduunu ilve ediyor.

z a h l a r

Elimizdeki muhtelif kaynaklarda Ssn devri brokrasisi ve asker ve sivil muhtelif rtbeler, unvanlar hakknda dank olmakla bera ber, birok malmat vardr ki bunlar arasnda H r e z m nin M tf tih-l-ulm'unda, byk vezirden sonra devletin yedi byk vekili [ktip: dtbr) ve bunlarn vazifeleri hakknda verdii malmat ok mhimdir: (i) Adlye ilerine bakan debr; (2) Devlet gelirlerine bakan debr; (3) Hkmdr saray gelirlerine bakan debr; (4) Devlet hzinesi debri; (5) Hkmdar ahrlan (Osmanl devletinin son zamanlanna kadar Istabl-i-mire) ilerine bakan debr (Seluklularda Emtr-i-hur) ; (6) Ate mbedi gelirlerine bakan debr; (7) Hayr ve hasent ilerine bakan debr.. te Ssnlerin merkez idaresindeki dvnlar hakknda bildiimiz imdilik bunlardan ibarettir [Tamam layc bibliyografik malmat iin A . C h r is te n s e n in ad geen ese rine baknz: S. 129. Ssn devrindeki bu debr tekiltnn karakte rini lykyle kavramak iin, slm devri eserlerinde ok mhim taf silta rastgelinir; nk Ssn brokrasisi, btn rhu ve incelikleri ile, ananeleri ile Islm devletlerine de gemitir. Aristokratik ve baka snflara tamamiyle kapal inhisarc mhiyetini asrlarca saklyan, devlet ilerini muayyen aileler evresine hasreyleyen bu zihniyetin ifa desini Siyset-nme, Kbus-nme ve daha bu gibi birok klsik eserler de, Semerkandli N i z a m - i - A r z nin daha sonraki bir devre, X II. asra ait ehr M akale'sinde bulabiliriz. Dvn tekiltn A c h e m e nides devrine kadar karmak istiyen bz eski iddialarn hibir ky meti yoktur: G . le S tr a n g e and R . A . N ich lso n , The Farsnme o f Ibn'ul Balkf, G M N S, I., 48-49. Mellif burada Dvn--leker, Dvn--in, Dvn--harac, Dvn--Nefakt'n onlar tarafndan tesis edildiini syler], A b b s le r devrinde Badaddaki dvnlar, onlann vazife ve selhiyetleri, ilk kurulularndan bahyarak tarih inkiaflar, yni isimlerinin ve vazifelerinin deimesi, baka dvnlarla birletirilmesi gibi meseleler, kroniklerin ve db kitaplarnn verdikleri malmatn para para ve dank olmasndan dolay, kat bir mhiyet arzetmekten uzaktr. Bu hususta K u d m e b. C a 'f e r in sistematik listesi bir istisn tekil ediyorsa da, bunun da ok nazar olduunu ve elimize tam olarak gemediini unutmamak lzmdr. Bu mevzua dair imdiye kadar yaplan balca cidd tedkik olarak A . M e z in D it Renaissarce des islams (i922)daki idare tekilt bahsini gstere

118

z a h l a r

biliriz; fakat daha ziyade X. asr Abbs mparatorluuna ait olan bu gzel eserin, bu hususta ilk tecrbe olduunu da unutmamak lzm dr. Deerli eserleri ile Islm aratrmalarnda bugn yalnz Fransa da deil, btn dnyada kymetli bir yer kazanan D o m in iq u e S o u r d e lin, am Fransz Enstits tarafndan neredilen ve birinci cildi 1959da, ikinci cildi ise 1960da kan Le V izira t1Abbsde de t f g d . g$6 (132 324 de lHegire) adl mkemmel eseri, bu meseleyi ob jektif olarak ve tenkidci bir zihniyetle meydana koymu bulunuyor. Filolojik ve tarih tenkid usllerinin btn inceliklerine dikkat edile rek yaplan bu aratrmay, bu trl tedkikler iin mkemmel bir rnek olarak gsterebiliriz. Burada, bu esere dayanarak, A b b s dvnlar hakknda ksaca malmat verelim: ktisad bnyesi bak mndan ziraat ekonomisine dayanan A b b s devletinde en mhim dvn Hara Dvn idi. M a n s u r zamanndan bahyarak, imparator luun muhtelif sahalar iin hara dvnlar kurulmutu, ikinci ola rak Dvn-al-dil kurulmutu. Ekseriya bunun idaresi Hara Dvn ile mterek oluyordu ve gerek ahslara, gerek devlete ait r arzsi ile alkalanyordu. Husus veya geici ihtiyalar iin zaman zaman baka dvnlar da kuruluyordu. IV . asrda devlete ait topraklar ve mlklerle (mme), halifenin ahs hzinesine ait topraklar ve mlkler (hass) biribirinden ehemmiyetle ayrlyordu. M allan ellerinden al nan byk ve zengin devlet ricalinin mallarn idare iin husus dai reler kuruluyordu. Din bakmdan balca bir gelir kayna o!an zekt'm tahsili iin de husus tekilt vard. Sonra, M t e v e k k il devrinde Smarrda bir Dvn-s-Sadaka vcude getirildi. H. 314 (M. 926-27)de buna bakan memur, Dvn-l-birr ilerine de bakyordu. Vergi toplama vazifelerini de zerlerine alan, fakat asl sarraflkla yni para deitirmekle megul olan cehbedh snfnn ilerini tanzim ve tefti iin (H. 3i6)da Dvn-l-cehbedh tekil olundu. Vezirlerden ve byk memurlardan alnan cezalar ve msdere edilen servetler iin, bir Dvn-al-Musadarin kuruldu. Devlet inhisarnda olan para basma ilerine bakan bir Dvn dr-al-Darb vard. Vergilerden temin edilen paralarn byk birksm BeytlmaVe, yni devlet hzinesine geliyor ve balca ordu masraflarn karlyordu. Bu Dvn--Beytlmal, btn devlet gelirlerini kontrol ediyor, gelirle gider arasndaki mvazenenin muhafazasna a lyordu. Halifenin husus hzinesine, yni Beytlmal-el-hassay a gelince,

ZAHLAR

1*9

epeyi eski bir mzsi olan bu hazine, III. asnn sonunda tamamiyle mstakil idi. Halife M a n s u r un, cezalar ve msaderelerden temin edilen bir Beytlmal-el-Mezlim i vard ki, onun husus hzinesini tekil ediyordu ve Beytlmal-el-fassa bunun bir devam idi. Bu hazine, H a life E l - M u te d d devrinde byk bir ehemmiyet kazand. Halifeye mah sus mlklerin ve topraklarn geliri, birtakm miraslar, ceza ve msa derelerin en byk ksm, vilyetlerin gelirlerinden bz eyler h kmdarn keyif ve emrine gre buraya gelirdi. Pek mstesn bz zaruret hallerinde, mmetin menfaati hesabna bu hzineden de istifade edildii olurdu. Bir taraftan gelir salayp toplamakla uraan M l idare te kilt, dier taraftan da onlar muayyen mme hizmetlerinin grl mesi iin sarfedecek dvnlar ile tamamlanmt ki, bunlarn banda tabiatiyle D(vn-el-cey geliyordu. Halifenin muhafzlarnn ve I r a k ta yerlermi asker birliklerin maa ve ihtiyalarn temin onun vazifesi idi. Btn bu hesaplarn ok muntazam ve en ince tafsiltna kadar doru olarak tutulmas lzmd ki, bunun iin de, bu gibi vazifelerde bulunup ihtisas kazanm byk bir ktipler kadrosuna ihtiya var idi. Bu dvn, M t e v e k k il zamanna kadar Dvn-el-cnd ve l-kiryye ismini muhafaza ediyordu ki, bu, ilk zamanlarn sadece bir ht ras idi; nk H r n - r - R e id in hemen aynen Bizans Themelerini taklit ederek kurduu crd'ler ve muayyen kabilelere mensup kuvvetlerin oralarda toprak sahibi olmak ve bir vergi vermemek mukabilinde asker hizmet grdkleri devirler artk gemiti; Abbs ordusu artk hizmet mukabilinde cret alan meval ve glmaridan, yni azadllar ve klelerden mrekkepti. Nihayet III. asrn sonunda, muhtelif asker kuvvetlerin ilerine bakan muhtelif daireler birle tirilerek, hepsine birden D vn-el-cey ad verilmi idi. Dvn-el-nafakt, yni Masraflar Dvn, idarede vazife gren memurlara, A b b s ve A li ailelerine mensup olanlara ve bz saray adamlarna maa datrd. Halifelerin haremlerine ait iler ile ura san D vn-el-hurem, yni Haremler Dvnnn da bal bulunduu halifenin Husus Hazine ( Beytlmal-l-hassa) Dvn, Nafakt Dvnndan ayr idi. Halifelerin hemen verilmesini emrettikleri ihsan ve atyyeler bu Hassa Beyt-l-mli nden verilirdi. IV . asrn banda, bekent yaknndaki bz maliknelerden alman gelirlerin mukaddes ehirlere ve Islm hudutlarnn muhafazasna sarfedilmesi ilerine

120
bakmak zre, Vezir A li b.

za h la r
s tarafndan Dvn-el-birr kuruldu.

Nfia ilerine, kprlere, sedlere bakmak iin polise bal bir daire vcude getirildi. Bunlarn dnda, Dtvn-el-Resil vard ki devlet tarafndan alman kararlarn, yaplan tyinlerin kayt ve tesbiti ile megul olan bir icra organ idi. Buradan kan birtakm ehemmiyetli vesikalarn edeb kymet tayan bir mahsul olarak hazrland ve gzel yazl hattatlar tarafndan yazlmas, bu dvnn hret ve itibar kazanmasna hizmet etmitir. Yabanc hkmdrlara, imparatorlua bal eyaletlerin vali lerine, Badad dndaki byk ahsiyetlere yazlan herey, brokra tik icaplara gre yollanmas iktiza eden her vesika buradan kyordu. Dardan gelen btn muharrertn zarflarn aan Dvn-el-fadd, giden yazlar mhrleyen Dvn-el-htem, en byk mirler tarafn dan emirlere ilve edilen not ve almetleri koymaa me mur Dvnel-tevk , hep bu Resil Dvnna bal idi. Nihayet, devletin ehemmiyetli ilerini tedkik ile vazifeli hakik bir kabine, husus organlara emir ve talimatlar vermek ile mkellefti. Buna E l- M e m un devrinde Dvn-el-srr, IV . asrda Dvn-el-dr-elkebr, yni Saray Dvn denilirdi; vezir b n - e l - F u r t n M u tem id devrinde toprak vridtn kontrol iin kurduu ayn isimdeki dvn ile hibir alkas yoktu; bu dvn, eski D(vn-el-tevk in yerine kurul mu idi; nk, vezirlerin devlet ilerini halifeye muntazam olarak arzetmeleri usl kalktktan sonra, bu dvna lzum kalmam idi. Vilyetlere ait mhim malmat merkeze vermek Dvn-el-berd in vazifesi idi; ayni zamanda devletin btn resm muhaberelerini, yni resm postasn getirip gtrmek ii de buna aitti (Buna, harita1nin cemi olarak El-hart derlerdi). Bz vesikalardan istidll olunduuna gre, vilyetlere ait mhim haberleri toplayp merkeze getirmek, halife aleyhindeki her trl gizli teebbsleri yerlerinde daim surette tkbedip renmek, halifenin en kat itimadn kazanm olan bir kimseye verilirdi. M utedd ve M u k te d ir devirlerinde hemen otuz yl mddetle dvnn banda vezir t b n - e l - Z e y y d n olu E b M e r v n bulunmutu. Bu srada, Hicr 301-312 yllar arasnda hali feye gizli haberler getirmek vazifesi bir harem-aas na verilmi ve lmnde, yerine dier bir hadm tyin edilmiti. Esasen Berd Dvnnn banda hkmdarn en emniyetli adamlar bulunurlard. H r n r R eid devrinde bu vazife C a fer B e r m e k ye verilmi, El-

ZAHLAR

121

M t e v e k k il zamannda ise bir aralk olduka aksam olan bu iin tanzim ve idaresine mehur F e th b. H k a n memur edilmiti. Dorudan doruya halifeye arzedilmek suretiyle merkez idareye akseden ikyet ve ihtilflar iin bir Dtvn-el-mezlim mevcuttu. Kendilerine ait vesikalar ve evrak ellerinde bulunduran btn bu byk idare cihazlar, M eclis denilen belere ayrlm olup, her meclisin vazifesi belli idi. Bunlardan bzlar muayyen bir dvna bal idiler; fakat dierleri, icabna gre btn Maliye dvnlarnda da bulunuyorlard. Resm posta muhteviyatn tedkik eden Uskudr, projeleri hazrlayan n belerinden baka, ^imm ismini tayan bir kontrol tekilt dahi vard ki, umum kanaate gre bu, sadece asl alkal idare besi olan M eclis in bir muhasebe ubesidir. Bu husus taki biribirine zt dnceler, K u d m e nin bize verdii malmatn eksik ve bu bakmdan vuzuhsuz olmasndan ileri gelmektedir. Yoksa Hicr 298 (M. 910 9 i ) de bir Zimm besinin banda bulunan bu zatn, bu ileri bilmemesine imkn yoktu. B e l z o r v e K u d m e ye gre, bu Zimm tekilt Ssnler devrinde mevcuttu. Bunun ban daki zat, hkmdrn emirlerini alp alkal daireye bildirir ve icabeden tedkikleri ve muamelesini yaptktan sonra, onun mteber olmas iin bu ie mahsus mhr ile mhrlerdi. K u d m e nin Dvn-htem mnasebetiyle Ssnlere ait olarak verdii bu malmat, A b b s le r devrinde bu trl olmamtr: Bu devirde Zimm m bandaki memur, dorudan doruya szl bir emir, veya tlimat almyor, usle ve dar ananeye gre evrak ml bakmdan kontrol ve kayt ile iktifa ediyordu. Hkmdrn herhangi ferde ihsan ettii bir toprak, zimm sahibi bunun ml kymetini takdir ve evvelce hazrlanm resm vesikay kabul etmesinden sonra mteber saylyordu. Merkez Z^m^m idaresi, E l- M e h d zamanndan alman ilk tedbirlerden balayarak, gittike inkiaf etmiti: Bilindii gibi, bu halife, muhtelif dvnlarda ayr ayr bulunan muhtelif Zimmlan bir letirerek, tek ahsn eline vermiti. Hara dairelerindeki bu zimmlarn birletirilmesi, H d devrinde daha byk bir ehemmiyet ald; mal idareyi byk nisbette kontrol eden bu memura Htem-i-dvn de verilince, nfuzu bsbtn artt. H r n - r -R e d devrinde, Yahya Bcrmeknin, eski vezire Resil ve Htem dvnlar ile beraber Dvn-el-zimm da teklif etmesi, ehemmiyet derecesini anlatmaa kfdir. Bu dvn, Hicr IV . asrda bir mddet kaldrlm, sonra

122

Z AHLAR

yeniden kurulmu, uzun zaman hi ad gememi, nihayet E l- M t e ve k kil devrinde bir Shib-z-zmm'dan ve muhtelif ^tV/am lardan bahsedilmitir. Y a 'k u b nin dvnlar listesine gre, Dvn, tamamyle Nafakt Dvn1na tekabl etmektedir. M u te m id devrinde yeniden bir Dvn-el-ezimme'ye tesadf edil mektedir ki, bunun bandaki zat, Dvn-el-tevk in de bandadr. M u 't e d d devrinden balayarak muhtelif Maliye dairelerine bal ayr ayr zimm'larm ad geiyor; bu arada btn bu muhtelif zimmlarm idaresini elinde toplam bz ahsiyetlere de rastlanlyor. Eski kaynaklarda buna karlk Devvn-el-usl diye anlan ve husus bir memur tarafndan idare edilen bir tekilt daha vardr. Bu hl, b n e l - M u ta z zamannda da olmu ve bu iki vazife, iki ayr memura verilmitir ki, ikisi de dorudan doruya vezirin emri altnda idiler. Halifeler, zaman zaman, rakip ahsiyetler arasnda bz vazife ve sala hiyetleri birinden alp dierine vermek gibi garip hareketlerde bulu nuyorlard. Yine bunun gibi, vezirlerin de maiyyetlerindeki byk memurlar mesel Usl ve Zimm Dvnlar'mn banda bulunanlar arasnda buna benzer hareketlerde bulunduklarn biliyoruz. Abbs idare tekiltn anlamak iin ok mhim olan bu usl ve zimm kelimelerinden birincisine, muhtelif zamanlara ait kaynaklarda muhtelif dvnlardan bahsedilirken tesadf ediliyor. Yalnz vergi ilerine bakan dvnlarda deil, umumiyetle hepsinde rastlanlan Meclis-el-asl, Devvn-el-usl tbirlerini, asi kelimesine bizim bu gn Trkde verdiimiz mna ile anlamak lzmdr; bu idare besinde asl ehemmiyetli vesikalar, hesaplarn tanziminde, yahut herhangibir muamelenin (verecek, yahut alacak) yaplmasnda hareket noktas olarak alnacak esas noktalar ve kaideler mevcut ve mahfuz bulu nur, yni bu be, asl idari ve esas bedir. Buna karlk, zimm servisleri, muhasebe kontrol ile vazifelidirler. Ibtida Hara Dvn la rn d a btn vilyetlerin gelir ve gider hesaplarn muntazam olarak elde bulundurmak maksad ile kurulan bu kalemler, sonradan, bil hassa ihsanlar, atyyeler, vergi muaflklar, imtiyazlar gibi, halifelerin hkmdrlk icabndan saydklar her trl masraf ileri ile uramaa mecbur oldular. Zimm ve nafakt tbirlerinin biribirlerinin yerinde kullanlmas, D vn'nm idaresi ile Tevki Dvn'nin idaresine ayni adamn memur edilmesi bunu gstermektedir. IV . asrda idaresi, M al mvazeneye tesir edecek hereyi, her karar kavt ve tes-

Z AHLAR

123

bit ve kontrol ediyordu. Zaman zaman M al idarelerinin bir M eclis'i, yni ubesi mnasnda, yahut muhtelif zimm dairelerini merkez bir idarede toplamak iin muvakkat bir mddetle tekil edilen ^imm Dvn eklinde kullanlan bu tbir, phesiz ki biraz mbhem ve vuzuhsuzdur. Mesel, bir D ivn-el-zimm sahibinden, yni onun ba ndaki kimseden bahsedildiini grdmz zaman, bunu aka ve doruca anlamak mmkn olmuyor. Bundan baka, muhtelif Zmmlar'n bir elde toplanmas, her zaman ayni maksad gtmemektedir. E l - M e h d nin kurduu araz vergilerini bir merkezde toplama hedef tutuyordu. E l- M u k t e d ir zamannda muhtelif dvnlarda usl ile zimm'lan ayrlmas, masraflarda sk bir kont roln salanmasndan ziyade, memurlarn mesuliyetlerini taksim etmek ve hareket hrriyetlerini snrlandrmak iindi. IV . asrn ikinci yirmibe ylnda, Emr-l-mer larn zuhuru ile sivil kuvvetin zayfla maa balamasndan sonra, idarelerdeki asi ile zimm idareleri daima ayr ayr ahslara verilmitir. Bu suretle vezir'lere ait olan tefti ve nezaret vazife ve salahiyeti daha ziyade kuvvetlendirilmek isteniliyordu (D o m in iq u e S o u rd e l, yukarda ad geen eser, c. 11, am, 1960, s. 589-605). Geni hilfet memleketlerinin merkezden uzak shalarnda halife lerin madd nfuzu filen ortadan kalktktan sonra, Msr ve Suriye den balayarak Orta-arkn her tarafnda yeni yeni siyas teekkl ler meydana kt. N azar olarak Abbs halifelerinin ruhn hkimiye tini kabul eden bu yeni Islm devletlerinde, bunu gsteren almetler pek az ve ehemmiyetsizdi; hakik ve fl deil, sadece sembolik bir karakter arzediyordu: Tahta geen her yeni hkmdra, Halife tarafn dan bir ferman ile Abbslerin resm rengi olarak siyah bayrak, siyah hil'at gnderilmek suretiyle bu hkimiyetin gy onun tarafndan verildii gsteriliyor, ona resm nvanlar tevcih olunuyor, buna kar da hutbe lerde ve baslan para larda Halifenin ismi zikredilmek suretiyle onun metbu olarak tannd ifade ediliyordu, ite, bu gibi siyas teekkller iinde, Islm dnyasnn ark serdhadlerinde kurulan S m n -o u lla r devleti ile, Hindistann slmlamasnda balca mil olan G a z n e lile r imparatorluu birinci derecede bir ehemmi yet arzederler; nk, devlet tekiltlarm ve idare cihazlarn Abbslerden iktibas ve taklit yolu ile vcude getirep bu devletler, sonradan, B yk S e l u k lu imparatorluu messeselerinin kuruluunda hukuk bakmdan det bir rnek olmulardr.

124

z a h l a r

Dahil ve haric trl sebeplerden dolay dalp yklm ak tehlikesi karsnda bulunan X I. asr Orta-ark dnyasn bu kbetten kurtaran Byk Seluklu mparatorluu, siyas ve dar messeselerini, Samn ve Gaznev ananelerinden alp inkiaf ve tekemml ettirdikten sonra, kendisinin yerine geen byk kk birok devletlere onlar miras brakmtr: Btn Seluklu beleri, Harezmhlar, Atabeyler, Hindistan ve Efganistandaki btn siyas teekklller, Eyybler, Memlkler, ksacas Seluklu imparatorluu'nun btn sttaleleri, Seluklu devlet messeselerini iktibas ve taklit etmilerdir. Bir btn hlinde deil, fakat para para l h a n l m p a r a t o r lu u nda da olduka kuvvetle gze arpan bu tesir, Orta-arktaki Hristiyan Beyliklerinde mesel E r m c n ile r d e v e G r c le r de de kendisini gstermekte dir, ite, bundan dolay, G a z n e lile r tekiltnn da ilk rnei olan Sm n - o u lla r tekilt hakknda burada ksa ve toplu malmat ver mei, henz pek geri bulunan mme messeseleri tarihi bakmndan l zumlu gryoruz. Bu suretle, bunun nasl A b b s rneklerinden aln d ve Gazneliler vastasyle nasl S e l u k lu la r a intikal ettii kolay ca anlalacak ve Trk mme hukuku tarihi ile uramak isteyenler, ya pacaklar aratrmalar iin salam bir zemn ve doru bir anlay elde etmi olacaklardr [Smn-oullar devrindeki dvnlar hakknda W. B a r t h o ld n nce Rusa neredilip, sonra H . A . R . G ib b tarafn dan ngilizceye tercme olunan Turkestan Dovn to the Mongol Irvasion (London, 1926) adl mehur eserinde ksaca malmat verilmitir ki, bu da N e r a h nin Tarih-i-Buhr'smdan alnmtr. Ch. Schefer tara fndan 1892de, sonraki devirlere ait tarih ve coraf bz metinler ilvesi suretiyle bastrlan bu mhim eserin 1317de Tahranda R a d a v tarafndan eski metin yanllklarn hemen tamamyle iine alanyeni bir basm yaptrlm ve R . F r y e tarafndan ngilizce tercmesi nerolunmutur]. E l - M e m un devrinden balayarak, Hilfetin ark eyaletlerine birtakm valiler gnderilmee balanm, sonralar bunlar arasndan o shalar veraset yolu ile kendi ailelerine tahsis eden nceleri yar mstakil, sonra kuvvetlendike hemen tamamyle mstakil hnednlar, yni hkmdar slleleri yetimitir ki, bunlarn balcalar H o r a s a n da T h i r l e rveib tid a onlara tbi iken, S a ff r le r tarafndan orta dan kaldrlmalar zerine Halife tarafndan Mvernnehr'e vali tyin daha dorusu, bu fil vazyetleri tasdik olunan S m n le r dir.

ZAHLAR

>2 5

ark ve imalden gelen henz Islm olmam Trklerin hcumlarna kar koyan, Seyhun tesine seferler yaparak Trkler arasndaki mslmanln yaylmasna hizmet eden bu mnevver slle, kudretli hkm darlar ve onlarn Abbs-Thir rneklerine gre ve mahall icaplar da gzden karmayarak kurduklar salam siyas ve asker dar tekilt lar sayesinde, sonralar mstakil bir devlet hviyetini kazanmtr. Saffrlerin, meden tekilttan mahrum derme atma varlna son veren s m a il S m n , H o r a s a n dan baka r a n n imal vilyet lerini de zabta muvaffak oldu ise de, sonraki hkmdrlar onlar muhafaza edemediler; fakat H o r a s a n ve M v e r n n e h r , arktan K a r a h a n l la r n ve O u z ( S e l u k lu ) kabilelerinin, garptan da G a z n e l ile r in hcumlar ile yklncay kadar, bu hnednn idaresi altnda kald. Coraf mevkileri ve tarih hususiyetleri bakmndan, eski hnednlar tarafndan dorudan doruya idare edilen ve devlete muayyen vergi vermeyerek, muayyen hediyeler ve ihtiya hlinde asker kuvvetler gnderen vilyetler, bir nevi muhtar idareye mlik idiler. Bakent olan B u h r da, merkez idare tekilt ok muntazamd. Halifeden menur, bayrak ve hil at almakla ve hutbede, sikkede Halifenin adn zikretmekle beraber, Smn hkmdrlar tamamiyle mstakil idiler ve Abbs hzinesine hibir vergi vermiyorlard. Saray ile Divn, iki ayr tekilt idi. Hkmdrn (emrin), Badadda olduu gibi bir veziri vard ki Dvnlarn banda hkmdr temsil ediyor ve hepsini idare ve kontrol salhiyetlerine mlik bulunuyordu. Bunun dorudan doruya maiyyetindeki dvnlardan baka, u dvn lar da mevcut idi: (i) Vezir D v n -Anlaldna gre, A b b s le r deki Dvn--resil (veya Dvn--in) ilerini, vezirin nezareti altnda bu daire gryordu. (2) M stevf Zh'z/am-Abbslerdeki Hara Dvn gibi, M al iler ile ve o arada toprak vergisi ve sair ml eylerle megul olur.(3) Shib-i-urat D vn-Bunun, Abbslerdeki Trk Askerleri Dvn gibi, asker iler ile uratn syleyen W. B a r th o ld , bu dvnda askere ait defterleri tutan ve maalarn datan riz, veya Emr-i riz nvanl bir memurun bulunduunu sylyor ve Smnler devrinde, daha s m a il ve h a le fle r i zamanndan balayarak, Abbslerde olduu gibi, klelerden ve bilhassa Trk klelerinden tekil edilmi bir hassa kuvveti bulunduunu biliyoruz; bunun bandaki en kuvvetli asker kumandana devletin en byk memuriyeti olan Hora san Siperhslarl tevcih edilir ve byk merasim ile kendisine menur,

126

za h la r

bayrak, hiVat verilirdi. Smnlerde asker maal olup, senede drt kere husus merasimle bu maa datlrd. Sarayda hkmdrn maiyyetinde Hcib denilen mbeynciler de vard ki bunlarn ba, hkmdrn en yakn adam saylan Hcib-l-huccb, yni Ba-mbeynci idi. Saray ilerini Vekil-i-der denilen byk ve nfuzlu bir memur idare ederdi. Ayrca Hazine-dr, arab-dr, Emr-i-hur gibi memurlar da vard. Gulm, yni klelerden mrekkep ordunun kuvvetlendii, hkmdrlarn saray terift ve entrikalar iinde ahsiyetlerini kay bettikleri son devirlerde, sivil idarenin bana getirilecek vezirin seil mesinde bile Horasan Sipehslar nin fikri alnrd.(4) Berd Z)fWrtz-Btn dvnlarn bandakiler gibi, bunun banda da Sdhib denilen byk memur bulunurdu. Daha E m e v ler devrindenberi mevcut olan bu dvn, eski r a n da ve a r k R o m a da, daha sonralar A b b a s l e r de olduu gibi, posta ve istihbarat ileri ile megul olurdu. Memleketin her tarafnda olup-bitenleri, bu dvna mensup memurlar derhl merkeze bildirirlerdi.(5) Dvn--irf - B u dvnn bandaki memura Dvn--irf Sahibi, veya M rif derlerdi; vazifesi bilhassa M l ile rin, gelir ve giderlerin tefti ve murakabesi idi. (6) Dvn--mlk-i-hss Dorudan doruya Beyt-l-ml e, yni devlet hzinesine ait olmayp, hkmdrn ahsna ait bulunan mlk ve topraklarn idaresi ile megul olan ml mahiyette bir dvn idi. (7) Ihtisab foam-Hemen btn slm devletlerinde, muhtelif devirlerde, muhtelif hak ve salhiyetlere malik olarak mevcudiyetini grdmz Muhtesib ler tekilt, S m n le r de de vard: ehrin asyi ve inzibat, pazarlarda nerhlara ve belediye nizamlarna riayetin ve eriat hkmlerinin bozulmamasnn temini, fakir halkn zulmden korunmas gibi vazifeler ile mkellefti. Bu idareye Sdhib,yn mir olarak, herkesin hrmet ve itimadn kazanm ve doruluu ile hret bulmu ilim adamlarndan, Trk ihtiyarlarn dan, ehir yanndan, eski saray harem aalarndan biri getirilirdi. (8) E v ka f Dvn-Btn slm devletlerinde olduu gibi, Mver nnehr ve Horasanda da zengin vakflar vard; bu dvn, onlarn idaresi ile urard. Sonradan bu vazife Kaz Dvn na. yni kadlarn idare ve murakabesine brakld.(g)Z)fan--/:a^a-Memleketin btn adl ileri ile megul olan bu dvn, K a d l-kzt, yni Ba-kad tarafndan idare olunurdu. Memleketin her tarafndaki kadlk tekilt, kadlar ve maiyyetlerindeki memurlar buraya bal idi. Vilyetlerde de bu tekiltlara benzer mahall idareler vard ve merkezdeki byk dvna

ZAHLAR

127

bal idiler. Devletin askeri ve sivil byk me murlarnn ve ordu ve saray erknnn aleyhlerindeki ikyetler, B u h r da hkmdrn, vezirin, ileri gelen bz devlet adamlarnn, bzan hanedan mensup larnn itirak ettikleri bir yksek heyet tarafndan tedkik edi lirdi; bu, A b b s le r de ve daha birtakm Islm devletlerinde grdmz Dvn-i-mezlim'den baka birey deildir, ite, M v e r n n e h r ve H o ra sa n , Sman-oullarnn bu salam tekilt sayesinde bir refah ve skn devri grm, arka ve Seyhun yukar sndaki memleketlerde Islm dini ve kltr yaylm, ticar mnase betler yalnz Islm memleketlerine inhisar etmeyerek, Baltk ve Garb Avrupa memleketlerine kadar byk inkiaf gstermi. H a r ez m byk bir ktisad faaliyet merkezi olmutur ( F u a d K p r l , Trkiye Tarihi, stanbul, 1923, s. 85-90).

19 . I slm P a r a l a r i

Islm devletinin eski Ssn memleketlerinde tedavl paralar, Ssn sikkeleri tarznda bastrarak, hatt M a z d e iz m

edecek

zerlerine

y d ig r bir almet koymas, B iz a n s tan alnan yer

lerde de Bizans sikkelerinin hatt s a lip resm ini de ihtiv etmek sretiyle taklit olunmas, pek tabidir ve daha muahhar devirlerde, muhtelif Islm ve Trk devletlerinin paralarnda buna benzer ey lere tesadf olunur : Mesel, B r a h m a n iz m dinindeki eski K b il hkmdarlarnn paralan zerindeki Siva kz'n, G a z n e v p a r a la r n d a da gryoruz; bu m u h a fa z a k r lk , iktisd ve ml sebeplerle, teknik icaplarla ve bilhassa h a lk n t i y d n b o z m am ak g ib i p s ik o lo jik b ir se b e p le iza h o lu n a b ilir [M . D e fre m e r y , Memoires d'histoire orientale, I, Paris 1854, P. 180-181]. Bu meseleler hakknda slm Ansiklopedisi'nde ve G a l i b Edh em in M ze-i Hmyn Mesklt- Kadme-i Islmiyye Katalou (s tanbul, 1312) adl eserinde cabeden zahat mevcuttur.

Son on yllar esnasnda byk bir inkiaf gsteren Islm Numis-

128

ZAHLAR

matikine ait tarih ve coraf her trl kaynaklar (Seyahat-nmeler de dhil) ve tedkikler hakknda malmat almak iin, Prof. L. A. M a y e r in bu meseleye ait ark ve garp dillerinde yazlm 2092 makale ve kitap ismini iine alan u eserine mracaat edilmelidir: Bibliyography o f Muslem Numismatics, Second Editior, London 1954. ngiliz ark Cemiyeti tarafndan Oriental Translation Fund serisinin otuzbeinci says olarak neredilen bu 283 sahifelik ciltte, Hindistan sikkelerine ait eserler, tamamiyle bu bibliyografinin dnda braklmtr. Mellif isimlerine gre alfabetik olarak tertibedilen bu eserin kullanlmasn kolaylatrmak iin sonuna muntazam bir indexs ilve edilmitir ki, bu suretle her slleye dair paralardan bahseden eserler kolayca bulunmaktadr. Her kitap, veya makalanin sonunda, ona ait tenkid ve tantma yazlar neredilmise, onlar da zikrediliyor.

20. A M U H TELF

bbs

e v r n d e

e s RLERN

KAYNAM ASI

Abbs devrinde,

m u h t e lif m e n e le r d e n gelen

tesirlerin

biribiriyle k a y n a a r a k ahenkli bir idare sistemi teekkl ettiini ve hatt bunun s l m bir renk aldn gryoruz ( F u a d K p r l , Ortazaman Trk Hukuk Messeseleri, Belleten, c. II, 1938, s. 56).

Gerek Byk s k e n d e r in Asya ftuhat ve onu tkbeden Helenistik devir, gerek ondan sonra a r k R o m a ile I r a n arasnda hi eksilmiyen meden ve siyas mnasebetler, bu iki byk lem ara snda, hele hudut mntakalarnda, karlkl birok mnev mbade lelere meydan veriyordu. Garpta bu meseleler hakknda yaplm olan birok cidd aratrmalara ramen, Iran ile ark Romada ayn zamanda mevcudiyetini grdmz birtakm siyas messeselerin, terift kaidelerinin, madd ve mnev muhtelif medeniyet unsurlarnn nereden nereye gemi olduunu tesbit henz mmkn olama maktadr. Daha E m e v le r zamannda, Bizans tan ve Ssnlerden zaptedilen M sr , S u r iy e , Ira k , M e z o p o t a m y a gibi

ZAHLAR

129

shalarda, oralarda yaayan yerli halk arasnda Bizans ve Iran tesirleri eskidenberi mevcuttu. Suriyede bedev Arap tesirleri izlerini kuvvetle saklyan E m e v le r (21 numaral nota bakmz)den ok fazla Iran medeniyeti nfuzu altnda kalan A b b s le r devrinde ise, B a d a d da bu iki kltrn her trl kalntlar yava yava halk iine girerek mahall bir hviyyet kazanm, dier bir ifade ile, trl yerli tesirler ve kuvvetli Arap-Islm kalntlar ile de birleer ;k slm medeniyeti dediimiz yeni mahsul, o r ijin a l s e n te z i vcude getirmitir. Bedev Araplarn, esasen bsbtn yabanc olmadklar, daima ticar ve meden mnasebetlerde bulunduklar S s n ve B iza n s dnyalarn pek iyi bilmelerinde, dier mhim bir mili de unut mamak lzmdr: slmiyetin zuhuru sralarnda, ln ark ve imal ularnda iki ehemmiyetlice Arap prenslii bulunuyordu; arkta Ssn Imparatorluunun himayesi altndaki L h m V lerle, imalde Bizans metb olarak tanyan Gassnlc v . Bunlar, lden gelebilecek bedev apullarna kar, bal olduklar imparatorluk topraklarn korumakla mkellef iki ileri karakoldu. Isln ftuhat balaynca, gerek banlar, gerek o aralk ranllara tb bir vilyet (Satraplk) olan Y e m e n deki Araplar, Mslman 01 lulanna katldlar. Bu katlmann, tamamyle uurlu olmasa bile bir kavmiyet hissinden mi, yoksa, zaferden zafere koan ftihler safna girmenin byk madd menfa tler temin edecei dncesinden mi leri geldii hatra gele bilir. isasen bunlar, henz Islm dinini kabl bile etmemi, birksm Hristiyan (Gassnler gibi), birksm da Pag mis t ve belki bzlan da atee tapan kabilelerden ibaretti. Bu f t ih le . e k a tlm a hareketinde belki her iki milin de ayr ayr tesirleri rlmutur.

2i . E m e v l e r l e A

b b s l e r

r/

~i n d a k F a r k l a r

E m e v devletinin bir B e d e v A r p saltanat mahiyetinde old ju, Islm tarihiyle uraan btn li nler tarafndan kabl edilmi;.ir. Islm h a lf e s inin S s n hk'mdarna benzemesi, A b b s le r zamannda olmutur. H km dra, yalnz c is m n deil, r h n bir reis, yni bir souverain-po' l i f mahiyeti veren A b b s I : a lf e li i, asl slm rhuna tamimiyle yabanc olan bu ifte hakimiyet mefhumunu, G. D e m o n u yn esin pek hakl dncesi
tsln M edeniyeti r IX-

130

ZAHLAR

vehile, Bizans ve ran messeselerinden u u rsu z bir ekilde almtr [Les nstitutions musulmanes, Paris 1921, P. 166].

Hulef-yi Ridn dediimiz ilk drt Halfe zamannda artk iyi den iyiye kurulmu olan slm devleti, 6 6 de a m da Emevler Hnedn nn zuhuru ile bir sllenin hkimiyeti altna gemi oluyor ve drt Halfe devrinde M e d in e de gsterdii sde ve basit hviyyeti kaybederek yeni bir ekil, yeni bir rh alyordu. Helenistik, Romen ve Bizans meden ananelerinin mhim bir merkezi ve ehir hayatmn eski bir inkiaf shas olan Suriyede vuka gelen bu byk deiiklik, tabi, birdenbire olmad. Sratle byyen, genileyen, zenginleen slm devletinin bandaki Emev hkmdrlan, ibtida bir b e d e v p ren si, bir kable eyhi, yni bir seyyid hviyyeti gsteriyorlar, ilk halfeler gibi Emr-il-m'minn nvnm ahyorlard; onlara Peygamber in H alifesi, Mslmanlarn mm deniliyordu. nceleri, bir dereceye kadar G a s s n prenslerinin Bizans taklidi kk saraylarn andran Emev saraylar, Bizansn ve ksmen de Ssnlerin ananelerine gre sratli inkiaf safhalar geirdi. Arap zihniyetine uymayan bir usl, Hkmdrn daha hayatta iken bir velahd semesi,, us ln koyan ve btn ittirazlara ramen bunu tatbik eden M u v iy e , bu sretle, Bizans tesiri altnda kaldn aka gstermi oluyordu; fakat, bu ok zek, sabrl ve ll adam, devletini kurarken, asl mutlak ve mstebit bir hkmdr gibi hareket etmedi; asl maksadlarn muvaffakiyetle saklamaa, slm dnyasn yeni bir hnedn etrafnda toplamak hususundaki ihtirasm trl vstalar ile rtp gizlemee hi olmazsa bir mddet iin, tamamiyle muvaffak oldu. Siyas bir dehya mlik olduu kadar, insanlarn her trl zaafla rndan istifade etmeyi de bilen ve kulland vstalarn ahlk ma hiyeti hakknda hibir ey dnmemei bir prensip olarak kabl eden M u v iy e , bu sayede, karlat birok mkilleri yendi: Kable rekabetleri, aile mnferetleri, sonradan sdece i' sfatn alan A l tarafdrlarnn dmanlklar ve gizli propagandalar, onun b a s ir e ti ve te d b ir i syesinde, bu yeni saltanatn kurulmasna m ni olamad. Arap kabilelerinin psikolojisini ok iyi bildii iin, eski

z a h l a r
halfelerin ananesinden ayrlmad: Mslman Araplarm

*3 i

eraf,

Arap kablelerinin reisleri, Mekke ve Medne aristokratlan, muhtelif slm vilyetlerinin temsilcileri ile daima sk mnsebetlerde bu lundu. Kendisi ile grmek ve bz isteklerini bildirmek zre ma gelen bu insanlara, yapt ve yapaca eyleri zah etmek ve bylece hareketlerini det bir meveret meclisi'nin kararlar hline getirmek iin, Cuma namazlannda minbere kyor, dinleyenleri byk bir belgat ve feshat ile teshir ediyordu. Onlar, ayrca, saraynda da b yk bir nezaketle kabl ve cmerdce taltif eden M u v iy e , her ten kidi sabr ve tehamml ile dinlemekle beraber, kararlarn mutlaka kabl ettiriyordu. lerin yry zerinde hibir te siri olmayan bu mvere meclislerinde bulunanlar, kendi kendilerini, bu husus larda fikir ve kararlarna mracaat edilmi olduuna inandrmak suretiyle, mnev bir huzra eriyorlar ve bu ileri her yerde samimi yetle ve hararetle mdfaa ediyorlard. Suriyenin fethindenberi orada vlilik ettii iin muhiti ok iyi bi len, Bizansdan kalma idare makinesini byk bir diryet ve adalet ile idare ederek eski ktlklerinden de kurtaran M u v iy e , Hristiyan halkn byk sevgi ve itimdn kazanmt. Suriyenin hudut mntakalarnda yaayan ve memleketteki Mslman garnizonunun m him ekseriyetini tekil eden yerli bedev Araplarm byk bir ksmn, aslen Y e m e n den geldiklerini iddi eden Kelb kabilesi mensuplar tekil ediyordu ve Muviye, bunlardan kz almak suretiyle, onlarn yardmn da temin etmiti. Suriyede yaayan ve bunlara kar zayf bir rakb mevkiinde bulunan Kays kabilesi mensuplan, M uviyenin hayatnda ona hibir zorluk karmadlar; ancak annesi Kelb kabi lesinden olan Yezd bin Muviyenin olu M u v iy e i . ye kar isyan ettiler. Arap kabileleri, daha dorusu, Mslman Araplar ara sndaki derin ihtilflar ve rekabetler, imparatorluun dh kurucusu Muviye zamannda ykc bir tesir yapamamsa da, onun lmn den sonra, K e r b e l v a k asl gibi bz hdiselerin de yardm ve Hariclerin ayaklanmalar ile yklmasnda balca mil olmutur. Muviye devri geince, mstakil bir mhiyet alan Hicaz ve Irak, an cak A b d - l - M e l i k in yirmi yllk (685-705) uzun saltanat dev rinde, tekrar Emevlerin hkimiyeti altna girdi. A b d - l- M e li k devri, Islm tarihinde ok mhim bir safhadr. Emevler, Arap leminin vahdetini tekrar kurduktan sonra, Islm f-

ZAHLAR
tuhtm Msrn tesine, Berber memleketlerine doru ileriletmee balad. Halfe O s m a n devrinde balam iken, A l ve Muviye ihti lflar sebebiyle onyedi yl yzst kalan bu ftht, Muviye iktidra getikten drt yl sonra tekrar canland. Bu hareket, artk Afri kada byk ehemmiyeti kalmam olan Bizans a deil, B e r b e r le r e kar yaplyordu, Emev vlisi U k b e nin 666da Msr vliliine tyini ve onun Kayruvn ehrini Kurmas ile cidd surette inkiaf eden bu ftht, slmlar Atlantik kylarna kadar gtrd. A b d - l- M e li k , Asyadaki slm memleketlerinde vazyetini salamlatrdktan sonra, Emevlerin sarsnt devrinden istifade ede rek Afrikada kuvvetlenmi olan Bizansllara kar 40,000 kiilik bir ordu gnderdi. Bu ordunun, eski merkez olan Kartaca'y Bizansllardan almas, Bizansn 697 de buray yeniden ele geirmesi, Berberlerin tekrar onlar ile beraber Araplara kar mcadeleleri, nihayet 698de merkezden kuvvetli bir yardm alan Araplarm Berberleri ve Bizanshlar ayr ayr perian ederek kat hkimiyeti elde etmeleri, tarih bakmdan ok mhim hdiselerdir. Msr vlilerine bal ol mayarak mstakil bir vilyet eklinde kurulan Berberistan vlisi M s b. N u s a y r in, klesi T r ik b. Z iy d kumandasnda gn derdii kk kuvvetin, o srada kmek zre bulunan Vizigot Krall ordusunu Rio Barbate (slm kaynaklarnda W di B ikka) kysnda perian etmesi ve kral R o d e r ik in katli, bunu tkibeden muhtelif istikametlerde yryler, bu krall birdenbire ortadan kaldrm ve Emev hnednmm Orta-arktaki hkimiyetlerine Abbsler ta rafndan nihayet verildikten sonra, Ispanyada muhteem Endls Emevleri devletinin kurulmasna imkn vermitir. Emevler ile Bizanshlar arasnda Anadolu mcadelelerine fsla veren mtareke m p a r a t o r J u s t in y e n 11. tarafndan bozulduk tan sonra, Abd-l-Melik bu mcadeleye tekrar balad ise de, trl sebepler, bundan slm dnys iin bir fayda teminine imkn brak mad. Suriye ile Anadolu arasndaki A m a n u s dalarnda yaayan ve Bizans mparatorluuna tbi olmamakla beraber zaman zaman ona yardmc kuvvetler veren ve icabnda ondan yardm alan Mardait ler, herhangibir karklk zamannda, Suriye iin cidd bir tehlike tekil ediyordu. Abd-l-Melikin Hicaz hkm altna almak maksad ile giritii muharebede, bunlar, Bizans svarilerinin de yardm ile, mdafaasz kalan L b n a n a inerek, korunma tertibt aldlar. Su

ZAHLAR

*33

riyede Araplarm esiri sfatiyle efendilerinin hesabna alan, yahut bir taraftan hristiyanhk taassubu, bir taraftan da vergilerin gittike arlamas sebebiyle ayaklanmaa frsat gzeten birksm yerli halk da onlara katlmakta idiler. A b d - l- M e li k , bz fedakrlklar ile Bizansllar bu ide tarafsz brakmaa muvaffak oldu. Sonradan Ha lfe S le y m a n zamannda, byk hazrlklar ile, karadan ve deniz den stanbula kar giriilen teebbsler (M. 717), bir yllk gayretten sonra, 673-677 yllan arasndaki teebbsler gibi, neticesiz kald. A b d - l- M e li k zamannda baarlan en mhim i, Emev dev letinin bir Mslman Arap devleti hline getirilmesi iin sarfedilen gay retler oldu. Devletin resm dili Yunaricadan Arapaya evrilerek btn devlet defterleri ve evrk Arapa yazlmaa baland gibi, resm dairelerdeki Hristiyan Suriyeliler ile Msrl Kopt l&nn ve ranlI lar'm yannda, Mslman Arap memurlara da yer verilmee baland; yalnz, btn bu memurlar Arapa yazmaa mecbur idiler. Dvnla rn bylcce Arap ve slm hviyyetini almas, yava yava olmu ve ancak bu hnednn son ykl devrinde tamamlanabilmitir. Emev mparatorluu memeleketlerinde kullanlacak paralarn da slm ve Arap paras hline gelmesi yine bu devirde olmu, ve Abd-l-Melik nmna bastrlan Arapa altn paralar Bizans paralarndaki resim ve almetler tamamyle terkedilerek bastrlmtr. Yine A b d - l- M e li k zamanndan balayarak, Emev Halfelerinin muhteem sanat bideleri yaptrmalar ve bunun iin byk masraflara katlanmalar, dikkate lyktr. Azametli Bizans san at eser lerini slm eserleri ile bir mukayese mevzuu olarak kullanan ve yap trdklar eserlerin hibir bakmdan onlarn altnda kalmamasn iste yen Emev hkmdrlar, saraylarnda, umum ve husus hayatlannda ok parlak, ok debdebeli ve aaal bir mr srmek arzu sunda idiler. Bu geni ve zengin imparatorluk, bu hususta btn im knlara da mlikti. Emev Halfelerinin bu azamet ve ihtiam temyl, din mimrde ok gze arpacak bir mahiyettedir: V II. asrn sonunda K u d s te Kubbe't-l-sahre ile Mescid-i-aks mn, ve V III. asnn balannda a m da Cmi -i-ben meyye nin yaplmas, bunun balca delilleridir [Kuds bideleri hakknda bk., G . L . S tr a n g e , Palestine, s. 89. V a n B erch em , M ateriaux.'. . , Jerusaleme, ch. III. K . A. C. C r e s w e ll 11, Early Mslim Architecture /., Omayyads, Oxford, 1932. E u s ta c h e de L o r ey, Les Mosaiqu.es de la Mosguee des

134

ZAHLAR

Omayyades Damas]. Bizans mimar ve sanatkrlan, Msrdan geti rilen sanatkrlar ve inat malzemesi, Suriyeli iiler bu bidelerin meydana gelmesi iin hep beraber almlardr. Halfe V e l d, tahta kar kmaz (M. 705), bu ie teebbs etmi idi. Halfe V e l d in bir av esnsmda katlinden (M. 741) sonra, yerli Arap kabileleri arasndaki rekabetler, yalnz Suriyede deil, hatt amda bile huzur ve syi brakmamt. Artk, bakentlerinde dahi kendilerini emniyette hissetmeyen hkmdrlar, hem kendilerine s dk kabileler arasnda yaamak, hem de ln ve kable hayatnn unu tulmaz htralarndan ve zevklerinden istifde etmek iin, V e l d I . den balayarak, amdan uzaklamak yolunu tuttular; yalnz cls gnlerinde ve bz byk merasim mnasebetiyle am'a urayan halfeler, sonradan, oray bsbtn terkettiler: H ia m , ln tam ortasnda, P a lm y re ne imalindeki eski S e r g io p o lis in yerinde kur duu Rosfay kendine merkez yapt. Emev Halfelerinin ou, ehirlerde oturmaktan ise, l orta snda yaptrdklar atolarda, hatt bedev adrlar arasnda otur ma tercih ediyorlard ki, l hasreti'nin bunda byk bir psikolojik mil olduu sylenebilir. Sporcu, avc, bedev ananelerine ve irine k olan bu hkmdrlarm yaptrdklar bu l atolarndan bzlannn hrbeleri, son zamanlarda meydana karlmtr: r d n te sindeki Kusayr Amra ve Maatta (Klk karargh), bunlarn iki mhim rnei olarak, esasl surette tedkik edilmitir. Mtehassslar, 144 metre uzunluunda drt ke bir zemn zerinde yaplm ve yer yer kuleleri bulunan bir sr ile muhafaza altna alnm olan M aatta'nm , bir Emev hkmdnna ait olduunu kat surette tesbit edememilerdir; fakat, B a h r -i- l t (Lt denizi)un imal ucunda olup, M u s il tara fndan kef olunan K u s a y r A m ra , ele geen kitbelere gre, V III. asrn ilk yarsnda yaplmtr. atonun bir dvannda drt hkmdnn resmi vardr ki, bunlar, altlarndaki yazya gre, Islmn malp ettii drt hkmdrdr: B iza n s imparatoru, r a n hnh (Husrev), Habe Necsi, I s p a n y a Gotlarmn Krah R o d e rik .. Bunlarn yannda iki hkmdr resmi daha vardr ki, altlarnda hibir kayd bu lunmayan bu resimlerin K k t r k H k a n ile, dier bir T r k veya H in d hkmdr olmas ihtimali leri srlmektedir. Bunlarn arka snda ikinci plnda daha birtakm smalar da vardr ki, bunlarn da, Mslmanlar tarafndan malp edilen birtakm kk hkmdr-

ZAHLAR

>35

lar olmas muhtemeldir. Bu atonun muhtelif diyarlarnda trl trl resimler, ku ve her trl hayvan resimleri, atlet resimleri, plak kadn resimleri, Halfe meclisini tasvir eden bir sahne mevcuttur ki, Helenistik sanatin Asya topraklarndaki bu son eserleri, bu ato ha rabesinde mkemmel surette muhafaza edilmitir [Rosfa hakknda bk., S a rre et H e r z fe ld , Archdologische Reise im Euphrat-und Tigris Gebet, I I . Dier iki ato hakknda bak.: H . L am m en s, La Bdia et la Hra Sous les Omayyades, Melanges de la Fac. Orin. de Beyrouth, IV . -Jaussen et S a v ig n a c , Mission archio. en Arabic, Les Chateaux arabes, 2vol. E . D i ez, Die Kunst der islamischen Vlker. A lo is M u sil, Kuseir Am ra . slm Ansiklopedisi'nin birinci Leyde nerinde de bu maddeye mracaat olunabilir. C . B r o c k e lm a n , Histoire des peuples et des etats islamiques, Paris, 1949. ok iyi muhafaza edilmi olan bu iki l atosundan baka, ayrca, Y e z d I L in, Ssn eserle rini taklit suretiyle yaptrd Muvakkar atosu da mevcuttur. Bunlara ilve olarak D . S c h lu m b e r g e r nin Les fouilles de Qasr el Heir (Syria, X X , 1939) adl makalesinde yeni bilgilere tesadf olunur. Bunlara, J . S a u v a g e t nin u iki yazsn da eklemek lzmdr: Rem arues.. ., JA., tome 231, 1939, p. 1-59. Les Ruines Omeyyades du Djebel Seis, Syria, X X , 1939, p. 239-256]. Islm hkimiyetini U z a k a r k tan A t l a n t ik kylarna kadar genileten ve kendi yklndan sonra Endls te ik in c i b ir E m e v s a lt a n a t nn kurulabilmesi iin btn imknlar hazrlayan Suriye Emev Hnedn, bz tarihilerin neo-byzantin sfatn verdikleri ilk ve en gen i Isl m im p a r a to r lu u nu kurmakla, slmiyete ok byk hizmette bulunmulardr. Yukarda ksaca iaret ettiimiz birok ykc miller, Peygamber ailesine mensup siyas rakyblerin imhs, kable rekabetleri, i ve Hrici hareketleri, Arabn gayri un surlara Arap aristokratlarnn yksekten bakmalar, Islm dininin b tn kavimler arasnda tam bir msavat kabl etmesine ramen, hakikatte bunun bir kenara braklmas, M evl denilen Arap olmayan sair kavimlere kar K u r n hkmlerine ay kn olarak birtakm ar vergilerin yer yer ve zaman zaman tatbikine kalklmas, impara torluk hudutlann korumak iin drt tarafta mesel inliler, Bi zanslIlar gibi birtakm yabanc kuvvetlerle de mcadele zorunda bulunan bu Arap devletini, iinden ykm ve uzun zamandanberi merkezi H o r a sa n olmak zre, her tarafta muvaffakiyetle giriilen

136

z a h l a r

propagandalarn dourduu trl ayaklanmalar neticesinde Abbasi ailesi iktidra gemitir. Peygamberin amcas A b b s a mensup ol duklar iin kendilerini Ugitime, yni mer Halfe sayan, Emevleri ise g s b ve hatt m s l m a n lk d addeden E bu'l-lAbbs, H o r a s a n lla r dan mrekkep ordusu ile, Emev Halfesi Mervn, Frat ayaklarndan B y k Z a b kysnda malp etti. Hibir yerde kendine tarafdr bulamayarak M s r a kaan bu tlihsiz hkmdr, orada kendi adamlar tarafndan ldrld (Austos, M . 750). Seffh, yni kan dkc (zlim) sfatyle mehur olan E b u l - A b b s, Filistinde E b -F o tr o s mevkiinde tertipledii bir ziyafette, Emev ailesinden seksen kiiyi ldrtt. Bu vah hareket S u r iy e de, F ilis tin de, I r a k ta da iddetle tatbik edildii gibi, onlar tarafndan ya plm btn binalar, saraylar, hatt su-yollan ve su mahzenleri gibi umum eserler de tahrip edildi; bylece, bu ilk slm imparatorluundan ortada hibir eser, hibir htra braklmamasna gayret edildi [Btn bu hareketler hakknda u tedkiklere bavurulabilir: G . V a n V lo t e n , Recherches sur la dominatior arabe, le chiitisme et les croyances messianiques sous le Califat des Omeyyades, Amsterdam, 1894. -J. W e l li a us en, D ie religis-politischen oppositionsparteien im alten slam, Gottingen, 1901. Emev hnednma kar, ark ta ve Garbta eskidenberi ideal bir Halfe rnei olarak kabl edilen m e r b . eA b d - lA z z bir tarafa braklrsa, umumiyetle menf kanaatler besleyen eski slm tarihilerine ve onlarn tesiri altnda kalan Garb tarihi ve mstenklanna kar, daha tarafsz olmaa alan mellifler de yok deildir. Bunlarn banda H . L a m m e n s gelir ki, onun balca u eserleri zikre lyktr: Etudes sur le rigne du calife Omeyyade Mo'aviya / er, Beyrouth, 1906-1908. La Califat du Yezid 7er, Beyrouth, 19101921. L Avenement des Marvvnides et le Califat de Menvn 7ef, Beyrouth, 1927. Etudes sur le sik le des Omeyyades, Beyrouth, 1930. Bu son cildde, muhtelif tarihlerde neredilmi muhtelif mekaleler vardr; mmafih mtehassslar, bu mellifin yazlarn ihtiyatla ve sk bir tarih ve filolojik tenkidden geirmek suretiyle kullanmak hususunda mtte fiktirler. F . G a b r ie linin u tedkikleri, bz ehemmiyetli meseleler bir tarafa braklm olmasna ramen, daha emniyetle okunabilir: l Califato di Hishm: Studi di storia Omayyade, Alexandrie, 1935. M&n. Soc. Roy. Arch., t. V II . A l-W a ltd ibn Yazid: il Califfo e. il poeta, R. S. O ., t. X V , 1934. La Rivolta dei Muhallabiti nel 'Iraq, R. Lincei,

ZAHLAR

37

ser. V I., t. X IV ., 1938. Islm tarihinde zulmn timsli gibi telkki olunan H a c c c hakknda, eski olmakla beraber, u esere baklabilir: J . P erier, Vie d al-Hadjdjdj ibn Yosof, Paris, 1904. Emevlerin Bizans ile harbleri hakknda baknz: E . W . Brooks, The Arab in Asia Minr 641-750, J. Hel. Stu., t. X V I I I . M . C a n a r d , Les Expeditions des Arabes contre Constaniinople dans l histoire et dans la ligende, J. A., 1926. Emevlere ait olarak Avrupa ve Amerikada neredilen muhtelif umum tarihlerden ve umum mahiyetteki Bizans tarihlerin den de istifade olunabilir], ieriden ve dardan ne gibi miller tesiri ile ykldn zah ettiimiz Emev hnednndan sonra Islm dnyasnn bana geen A b b s le r , devletin arlk merkezini I r a k a naklederek, Badd' 1 idare merkezi olarak kendilerine her bakmdan sdk bir sha orta snda kurduktan sonra, slm devleti yeni bir siyas tekml yolu tuttu: Emevler, kendilerini kudretli bir hkmdr olarak kabl ettirecek mnev kuvvet ve nfuzu, ilk Halfeler Devrinin htrasn muhafaza eden Arab yarmadasnda, yni M e k k e ve M e d in e deki Islm aris tokrasisi arasnda bulamayacaklar iin, faliyet shalarm Suriye ye naklederek a m bakent yapmlar, trl trl isyan hareketlerini oradan araplm sahneden ekilmee mecbur ve H o r a s a n lla r olmak zre hemen H ic a z da ve I r a k ta kan bastrmlar, bylece, Hicaz etmilerdi. Bata I r a n lla r btn Arabn gayr unsur

larn mzahereti ile iktidara gelen Abbs Halfeleri devrinde ise, b tn Araplar siyas ehemmiyetlerini kaybederek devletin sevk ve ida resini yabanc unsurlar a. brakmak zorunda kalmlard; halbuki bu halfeler, Peygamberin amcas A b b s n soyundan idiler ve mer halfe olduklarn, yalnz Emevlere kar propagandalarnda deil, btn saltanatlar esnsnda da, bir silh olarak kullanmlard. Salta nat ele geirmek hususunda Hrn-r-Redin biri Arap, dieri Iranl iki anadan doan oullan E m n ile M e m n arasndaki byk mcadele, Iranl unsurlar ile onlarn mttefikleri olan Trklerden mrekkep ordusu syesinde, M e m n tarafndan kazanld. Arab n gayri unsurlara dayanan, ve bilhassa, Abbs ailesinin muvaffa kiyetinde ba mil olan H o r a s a n a ve H o r a s a n lla r a byk iti mat besleyen M e mn, bu byk Abbs Imparatorluunu, Hora sann eski bir byk merkezi olan Merv den idare etmek niyetinde idi; fakat B a d d d patlayan bir ihtill, onu eski bakente dnmek

138

z a h l a r

zorunda brakt. Bu hdiseden sonra, artk Abbs Halfeliinde, Araplarn dar ve siyas ehemmiyetleri tamamyle sarslm, eski Ssn kltrnn vrisi olan Iranl unsur, gerek fikir ve sanat shasnda, gerek idarede, birinci mevkii alm, asker ve siyas kudret ise byk Trk kumandanlarnn eline gemitir [Arabn gayri olan unsurlarn faaliyetleri hakknda, 10 numaral notta u biyye M es elesine dair zaha baknz. Abbsler devri hakknda ayrca 18 numa ral notta dare Tekiltnda ran ve Bizans Tesirleri: Dvnlar bahsine de baknz; bunlardan baka 17, 23, 24, 25, 28 numaral notlarda da Abbslere ait malmat vardr]. Emevler ile Abbsler arasnda, zamann ve muhitin biribirinden ok baka olmas sebebiyle mevcut bulunan byk farklar, her iki saltanatn mhiyetini biribirinden ayrd gibi, Emev Halfesi ile Abbs Halfesine, h u k u k b a k md an iki ayr hviyyet vermitir: Bir taraftan slm fthtm devam ettirirken, dier taraftan, fethe dilen ok geni shalardaki yabanc halk slm hkimiyetine sn drmak gayesi gden ve bu maksatla mevcut idare tekiltn ve onun bandaki memurlan yerlerinde brakan Zmevler, Bizans usllerini aynen almlar ve bu siyaseti ancak Abd-l-Melikten balayarak tedric olarak deitirmee almlard; l ananelerine bal kalan hkmdrlar, sadece Emr-l-m minn, yni, ftih ordularn ba-kumandan, Arap kable reislerinin ve aristokratlarnn da ba idiler; halbuki ranllarn madd ve mnev muzaheretleri ile iktidara ge en Abbs halfeleri, hir Zaman Peygamberinin amca oullar idi; bu sebeple, hereyden nce mm-l-mslimn, yni btn slm cemaatinin imm, ba, yol gstericisi, Peygamberin mutlak vekili idiler. Emevlerin sadece slm topluluunun banda cismn bir reis olmalarna karlk, Abbsler, Peygamberin mbrek ydigrlarna da verset yolu ile ship olan rhn bir reis sfatn tayorlard; hatt cismn sfatlan, srf bu rhn kudrete dayand iin, madd bakmdan en zayf dtkleri, hatt hrriyetlerinden mahrum ve mahkm olarak yaadklan zamanlarda bile, nazar hkimiyet'\eri, itiraz edilemez mhiyetini muhafaza ediyordu. Bz Garb tarihilerinin, pek de haksz olmyarak, Teni-Ssn (N^o-Sassanide) sfatn verdikleri Abbs devletinde, halifelik, hem c is m n (temporel), hem de r h n (spirituil) iki kudreti ahsnda bir letirmek suretiyle det m u k a d d e s (sacri) bir mhiyet aldn gr

ZAHLAR

39

yoruz ki, bunu, dorudan doruya eski Ssn ananelerine ve bu ananelere sadakatle bal kalan mslmanl kabl etmi Iran aristok ratlarnn tesirine atfetmek lzmdr. Hilfete Peygamber ailesinden birini geirmek gayesiyle yaplan legitimiste propagandalar ve hare ketlerde, ilk halfeler devrine dnmek, hangi kavimden olursa olsun btn Mslmanlar arasnda msavlii salamak, devlet idaresinde erat hkmlerine tamamiyle riyet etmek, Peygamber ailesine sdk kalmak gibi, herkesin ve hele Arabn gayri unsurlarn ok czib g recekleri hkmler vard; fakat bu hareket Emevleri iktidardan d rtnce, A l ailesi deil, lkin Abbsler bunun meyvelerini kendi hesaplarna topladlar; hatt bir zamanlar onlar aleyhinde tkbtta dahi bulundular. lh, mukaddes bir kkten geldiine inandklar bir hnedna ballk, hkmdrn mukaddes ve lh bir hviyyet tadna inanmak, tamamyle theocratique bir hviyyet gsteren S sn devri rannn hususiyetleri idi. ite Abbs Halifelii bu thiocratique hviyyetini, Abbs hkmdrn hem din hem siyas reis, dier bir ifade ile, hem im p a r a to r (cisar), hem p a p a saymak sure tiyle ki Hristiyan Garb tarihinde buna cisaro-papisme derler , eski Iran ananelerini s l m b ir ek il a ltn d a yaatmak isteyen iran zihniyetin tesiri altnda kald; halbuki Emev hkmdrlar, Bizans tan aldklar hkimiyet mefhumunu tatbik ederken, cismn kudretle rini (autoritl) erate, yni din esaslara hukukan deilse de filen istinat ettirmiyorlar ve bylece, tedric olarak, te o k r a s iden ayrlyor lard. Emev ve Abbs devirleri arasndaki bu derin fark asl gzden ayrmamak lzmdr. Ancak, bu iki hnedn zamannda da devletin Bizansta da olduu gibi otokratik (autocratique) bir mhiyet ta dn unutmamaldr. Arap kabilelerine ve ehir aristokrasisine da yanan Emevler bir A r a p im p a r a to r lu u olduu hlde, Abbs devletine A r a p sfatm vermee tarih bakmdan imkn yoktur. ok hametli, inceden inceye hazrlanm husus terifat kaidelerine bal muazzam saray hayat, sonra, halfenin m u tla k v e k ili olup, btn ileri idare eden bir byk vezir in mevcudiyeti, Abbs Halfesini halktan ayr, herkesin ve hereyin stnde, mukaddes ve mutlak bir varlk hline getirmi, det cismn ve rhn kudretlere sahip bir Ssn hrh (imparator) yerine koymutu. Islm m m e hukukuna gre, biribirinden ayr cismn ve rhn iki
k u v v e t m e vc u t olm ad gibi, geni Islm dnyasnn da, banda ruhan

14

z a h l a r

bir reise ihtiyac yoktur: Tpk, Protestan Garb milletlerinde olduu gibi. Islm dnyasnn siyas bir birlik olarak tasavvurundan doan Ha lifelik telkkisi, ancak E m e v le r zamanndaki r e a lit e le r e uyuyordu. Mslmanln a ltn d e v r i saylan Abbsler zamannda, End ls Emevleri'nin kuruluu ile bu siyas birlik paralanm, Islm le minin her tarafnda, Asyada ve Afrikada mhim paralanmalar olmu, Abbs Halfeliini srf n a z a r olarak tanyan bz mstakil devletlerin yannda, mesel F t m le r gibi kendilerini Halfe ve Emr-l-mminn addeden i devletler vcude gelmi, Byk Seluklular'vn kuruluundan sonra ise, Abbslerin madd bir ehem miyeti kalmamtr. Islm mme hukuku ile uraan ve hilfetsaltanat meselelerini slm esaslara gre fakat tarih realite ile alkasn hi dnmeyerek tedvin eden mesel M v e r d gibi biratkm limler, eserlerini, ancak Abbs hnednmn inhitat devir lerinde vcude getirmilerdir; bunlara gre de Halfe sadece r h n b ir reis d e il, Islm lemini hrice kar da mdafaaya muk tedir bir cismn kudret shibi,, olmaldr. Uzun zamandanberi Garbta ve Islm memleketlerinde yaplan tedkikler, Islm dininde H a lif e lik diye bir messesenin mevcut olmadn kat olarak mey dana koymutur. Birok eski ve tannm Islm hukukular (fukah, yni fk h bilginleri) ve bilhassa Hanef mezhebine mensup olanlar, Halfe Unvannn mesel Sultan gibi sadece bir nvan olduu ve ilk drt Halfenin lmnden sonra artk halifeliin mevcut bu lunmad kanaatindedirler. [Abbs imparatorluu hakknda, Emevlerden bahseden umum tarihlere ve Islm tarihine ait eserlere mracaat edilebilir ki, bunlarn balcalar yukarda zikredilmitir. Onlara ilve olarak, gerek Eme vler, gerek Abbsler hakknda bz yeni grleri iine alan u tedkiklere baknz: H . A . R . G ib b , An interpretation o f Islamic History, Cahiers dHistoire Mondiale, vol. I., No. i, 1953, p. 39-62. G a s to n W iet, VEmpire nio-byzantin des Omeyyades et VEmpire NSo-Sassanides des Abbassides, Cah. dHistoire Mondiale, vol 1., No. 1, p. 63-71. He nri M asse, Recorstitution d une Aristocratie iranienne, Cah. dHis toire Mondiale, vol. I, No. 3, 1954, p. 815-826. Abbs hnednmn zuhuru, onlar devrinde randaki birtakm kyamlar, Iranllar tara fndan IX -X I. asrlarda kurulan drt byk hnedn, yni Saffrler (867-903), Smnler (874-999), J^iyriler (928-1042), Bye veya

ZAHLAR

141

Bveyhiler (932-1055) hakknda ksa ve toplu bilgiler, fikir ve sanat hayat ve din cereyanlar hakknda umum grler, bu kk ve gzel hulsay kymetlendirmektedir; ancak, Iran tesirine, bu devir tarihi nin tekmlnde messir olan baka millere nisbetle ok fazla bir yer verildiini de gznnde bulundurmak lzmdr]. Son iki asrda, emperyalist Garp devletlerinin Osmanl devletini bsbtn zayflatmak, madd ve mnev esaret altna girmi Islm kavimleri arasnda onun nfuzunu krmak iin zerinde srarla dur duklar hilfet messesesi hakknda, Garp limleri tarafndan cidd tedkiklerde bulunulmutur. S e lim I.in, M sr' fethettii zaman, son Abbs halfesinin, h a lif e l i i o n a t e r k e t t i i hakkmdaki efsne, Garpta ilk defa M o u r a d g e a d O h s s o n un iptida Franszca ola rak Pariste 1788-1824de nerettii Tableau geniral de VEmpire Ottoman adl mehur eserinde zikredilmitir. Byk Garp devletleri ile Osmanl padiahlar arasndaki muahedelerde, padiahn, terkettii memle ketlerdeki Mslmanlar zerinde halfe sfatyle r u h a n bir hakk bulunduu, 1774 tarihli Kk Kaynarca muahedesinde kabl edilmi, yni, padiaha b t n M s l m a n la r zerinde Katolikler iin Papaya tannm olan haklar gibi bir hak tannmtr. 1876 Osmanl Knn- Esasi (Anayasa)sinin drdnc maddesinde, Osmanl Pa diahnn halfe olmak itibariyle Islm dininin hmsi,, bulunduu aka ifade edilmitir. Trkiyede, Ikinciterin 1922de S u l t a n l n k a ld r lm a s n d a n sonra, 3 Mart, 1924de, Byk Millet Mec lisi H alifelii de kaldrmtr. Hilfet messesesinin mhiyetine dair M v e r d den bahyarak, Snn mezhebine mensup Islm hukukularnn n a z a r sistemleri, sonra ' mezhebinin muhtelif frkalarna mensup hukukular tarafndan mmet (Islm mmetinin banda bulunmas ve mutlaka A l evldndan olmas art olan r u h n -c is m n reisin vasflar) hakknda ileri srlen fikirleri, btn bu nazariyelerin tarih realite ler ile ne dereceye kadar telifi mmkn olduu hususundaki ark kaynaklarn, yine bu messesenin menei ve tarih tekml mevzuundaki Garp tedkiklerini renmek iin, slm Ansiklopedisi'nde Prof. T . W . A r n o ld tarafndan yazlm olan H alife maddesine mra caat edilmelidir. Bu gzel ve etrafl makalenin tercmesi, bu ansik lopedinin Trkesinde, rahmetli dostum doktor Abdlhak Adnan tarafndan yaplan bz kk fakat zarur ilvelerle, 1948de nere

142

ZAHLAR

dilmitir. Bunlara ilve olarak, L o u is G a r de tnin 1954de Pariste neredilen ve 1961de bir balang ve bir zeyil ilvesi ile ikinci basks yaplan La iti musulmane, Vie sociale et politique adl eseri ile, E m ile T y a n n yine 1954de Pariste R e c u e il S ir e y tarafndan neredilen nstitutions du droit public musulman, L , Le Califat adl ky metli monografisini zikredelim.

2 2 . SLM LMLER T e f s i r , H a d s , F i k h , K e l m v e F e l s e f e , T

a r h v e

C o rafya

Bu tasnif, esas itibariyle A r i s t o tdanberi devam eden eski tasniftir. slm ilimlerinin mahiyeti ve inkiaf hakknda mufassal mlmat almak iin C. Z e y d n n Medeniyet-i- Islmiyye Tarihi, C. I l l . ine baknz. Ayrca T a k p r z d e A h m e d in olu tarafn dan Trkeye tercme edilen Mevzt-l- Ulm (iki cild, stanbul, 1313) adl eserinden de istifade olunabilir. Bizim Trk Edebiyat Tarihi (ikinci kitap, stanbul I92i)mizde bu hususta umum mlmat vardr. * lk Halfeler ve Emevler devrinden balayarak, Abbsler zamannda byk bir inkiaf gsteren slm ilimleri, I X - X . asr larda en parlak devrini idrk etmi bulunuyordu. Mslmanln yayld ok geni shalarda yaayan kavimlerin kltr ve ananelerinden ve eski medeniyetlerden byk nisbette faydalanan slm ilimleri, balca ikiye ayrlabilir: (1) Dorudan doruya s l m d i n i l e a l k a l olan Kra'at, Tefsir, Hads, Fkh, Kelm ve Felsefe, Tasavvuf gibi din bilgiler... (2) Tarih, Corafya, Matematik, Mekanik gibi meneini yabanc medeniyetlerden alan ve din mhiyeti bu lunmayan yabanc bilgiler ki, bunlara Ulm--dahle (sonradan gi ren ilimler) derler. slm ilimlerine ait eski ve yeni ansiklopedik eserlerde, mesel H a r e z m nin Meftih-l- ulm'unda, T a k pr z d enin M evz t-l- ulm unda., T e h n e v nin Keaf-l stlht'mda bu hususta geni malmat vardr. Bu eserlerde mstakil birer bilgi mevzuu olarak gsterilen belerin okluuna ramen, slm medeniyetinin klsik devrinde Aristo (Aristot) tasnifi, medre selerde hkim olmutur.

z a h l a r

143

Islm medeniyetinin fikir ve ilim mahsulleri, ekseriyee, Arap olmayan Mslmanlar, hatt Islm olmam Hristiyanlar, Msevler, Mecsler tarafndan yazlmtr. K urn dili ve Hilfetin res m lisan olan Arapa, iir dili olmak bakmndan da mnevver s nflar arasnda yaylm bulunduundan, Ortaa Avrupasnn L tince'si gibi, K g a r dan A t l a n t i k kylarna kadar, asrlarca, umum kltr dili oldu. slmiyet, eski kltr shibi kavimler ara snda yaylnca, bunlara mensup olan ferdlerin, fikir ve ilim ile rinde bedev Araplara ok stn bir yer kazanacaklar pek tabi idi. C o r c i Z e y d n , Islm ilimlerinin ilk inkiaf devirlerinde, hfzlann, tefsrcilerin, hads rivyetilerinin, fakihlerin, bilhassa Arap olmayanlar arasndan yetitiini syler [Medeniyet-i-islmiye Tarihi, Trke tercmesi, c. III., s. 10]. Bu vaziyet, Abbsler zamann da, Islm medeniyetinin genileyip yaylmasndan sonra, ayn su retle devam etmi, hatt daha da artmtr. Irak, Iran, Mverannehr, Suriye, Msr, Endls shalarndaki byk meden mer kezler yannda, l shalarndaki eski kk merkezlerin hemen hibir ehemmiyeti kalmamt. Felsefe, M antk, Tb, Ncm, M ate matik kitaplar. Yunanca ve Hinde asllarndan Arapaya evriliyor du. Farsa'dan tercme edilenler ise, daha ziyade eski kavimlerin anaev tarihlerine, rivayetlerine, siyaset ve idare felsefesine ait eserlerdi. Yunancadan birok l m v e f e l s e f eserlerin tercme sine karlk, t a r i h v e e d e b mhiyette hibir eserin evrilmemesi, dikkate deer bir hdisedir. Islmlar tercmeye sevkeden en byk mil, Felsefe, T b , Ncm ve M antk ilimlerine olan meyille ri idi. Tarih ve edeb eserler o rabete nil olamadndan, terc mesi mtercimlerin ahsi himmetine kalyordu. imdi, balca I sl m i l i m l e r hakknda u m u m ve k s a malmat verelim.

T e fs ir ve H a d s . slm ilimler, drt halfe zamannda Kur'n (Kr'at), tefsir, H ad s'ttn ibaret olup, bunlar da henz zabt ve tedvin olunmamt. Peygamber zamanna yetien birok kimseler, daha hayatta bulunduu cihetle, nakil ve rivayet edilen eylerde pek az ihtilf oluyor, zabt ve tedvin ihtiyac duyulmuyordu. Bir rivayete gre, Peygamber bu ilimlerin yazl olarak ifade ve tesbitine mni olduu gibi, kendisine yetimi olanlar (Shbe'ler) ve Shbeler'e

144

ZAHLAR

yetienler (Tbiler) de, zabtedilen malmatn tahrif ve tayirlere ura tlacana kanaat getirdiklerinden, bu ananeyi bozmuyorlard. Arap lar, bedev bir Arap devleti mahiyetinde bulunan E m e v le r devrini bylece bedevlik ananelerine bal kalarak geirdiler. Hicr birinci asr ile ikinci asrn birksmnda, ilimleri telkn ve hfzetme yolu ile re nip elde etmek uslnden vaz gemediler. Bu mddet iinde bz zorlayc sebeplere bal olarak vuk bulan K u r n n to p la n p te r tip le n m e s in d e n baka hibir ey, ne tefsir, ne hads, ne iirler ve ataszleri, ne de trih vak'alar yazya geirilmiti. Bunlar nesilden nesle azdan aza intikal ediyordu; hlbuki o devirde slmlar arasnda yaz biliniyordu. Kur'n m toplanp tertip edilmesinden sonra en nce yazlan eser T efsir't aittir ki, esasen, slm ilimlerin en mhimmi de, pek tabi olarak budur. Peygamberin hayatta bulunduu srada, bir yetin anlalmasnda glklere urayan bir kimse, Peygambere mracaatla bu husustaki mkilini derhl zer, yetlerin ibtal edeni ile ibtal edilenini biribirinden ayrrd. Daha sonra, slmiyet, d e v le t ekline girerek n iz a m ve knunlara ihtiya hsl olunca, Kurn bu knun ve nizamlara kaynak saylarak Tefsir'e bir kat daha ehem miyet verilmi ve hfzlar ile tefsrciler, det, daha sonraki zaman lardaki fa k ih ltr (knun adamlar) gibi saylmtr. Tefsri yazl ola rak ilk tedvn eden zt M c h id b . C b e y r (Vefat: H. 104, M. 722-23) idi; ondan sonra biroklar tefsr yazm ve nihayet, V k d (Vefat: H. 210, M. 825-26) ve T a b e r (lm : H. 310, M . 922-23) gibi mehur tefsr muharrirleri yetimitir, ilk zamanlarda tefsrin biri cik dayana. Peygamberden, daha sonralar sahbelerden veya tbilerinden isnad ile nakilden ibaret idi; o srada henz pek chil olan Araplar, yaradl srlarna ait bilmedikleri eyleri anlamak istedik e, slmiyeti kablden nce M u s e v lik , veya s e v lik dinlerine girmi kimselere mracaat ederlerdi ki, bunlar da, ekseriyetle Y e m e n H im y e r le r inden idi. slmiyet dairesine Sbi ve Mecsler'den birok kimseler de girince, eski bir din edebiyata mlik olan bu muhtelif itikad zmreleri, Islm akideleri ve ananeleri zerinde mhim tesirler yaptlar. Araplara gre her hususta daha ok bilgiye ship olan ve okuyup yazma bilen M e c s le r , S b i le r , M u sev l e r , H r is t iy a n la r , muhtelif miller tesiri ile Mslman olduk tan sonra da, o eski det ve an anelerini kolay kolay brakamyorlar-

ZAHLAR

>45

d. Bu sebeple, ilk Tefsr kitaplar, bu eski dinlere ait birtakm ananeleri de iine almaktadr; lkin daha sonralar, Araplar arasnda lisn ilimlerin doup gelimesi ve felsef cereyanlarn balay, tenkid ve muhkeme kaabiliyetini tekemml ettirince, b n A t i y y e , K u rlu b , Z e m a h e r gibi, cidd tedkiklere dayanarak mhim eserler yazan mfessirler yetimi, hatt, tasavvuf cereyan'nin slm leminde mhim bir yer tutmas zerine, ayrca, Kur'n yetlerini tasavvuf esaslara gre erh ve izah eden mellifler de meydana kmtr. Tefsirler gibi, Hadsler de, nceleri yazya geirilmi bir hlde deildi. Sahbeler, Hadsleri" ezberlemee bilhassa itin ederek, her hangibir meselede Kur'n ile halledemedikleri mkilleri onlar ile zerlerdi. Fetihler neticesi olarak, sahbelerin herbiri birer tarafa daldlar. Her shabenin hfzasnda ayr a.yr hadsler sakl olduuiin, onlar renmek isteyen herkes, muhtelif slm merkezlerine gi derek, onlar bizzat erbabndan iitip renmek zorunda bulunu yordu. Halfe O s m a n n ehit dmesinden sonra meydana kan an a ri zamannda, trl inanlarda ve iddialarda trl fr k a la r zuhr etti; her frka, kendi iddisnn yaylp kuvvetlenmesini temin iin, deliller ileri srmee ve hadsler uydurup ortaya atmaa mec buriyet grd. Bilhassa, H alifelik ve H a lifelik artlar bahsi gibi siy a s meselelerde, bunun gibi, inan (itikad) larla ve yaplmas gereken ilerle (amel) alkal birok hususlarda, muhtelif sebeplerle, trl trl hadsler uyduruldu. Tarihte, hads ortaya atmakla hret ka zanm, hatt bunu kendisi de itiraf etmi olanlar vardr; hlbuki ha dsleri bilmek, Mslmanlar iin pek byk ve pek tabi bir ihtiya idi; binaenaleyh, fetret devirleri geip hakikati arama ve tenkd de virleri balaynca, sonradan konulan ve doru olmayan (mevzu1 ) hadslerin okluu dikkati ekmi, bu hususlarda birok derin tedkiklerde bulunularak, rivayet edenlerin ve rivayet edilenlerin dorulu unu temin iin, mmkn olduu kadar kuvvetli ve ok ince bir usl vcde getirilmitir. Bu usle gre, hadsler muhtelif derecelere ayrlarak sahih, hasen, za if, mrsel, miinkat gibi nmlarla anlrd. Ayni zamanda r iv a y e t e d e n le r in kitbet, kret, mnvele, iczet suretiyle biribirlerinden nasl rivayet edecekleri de tyin edilmitir. Yine bu usle gre, hadsleri rivayet edenlerin doruluk derecesi hak knda tedkikler yaplarak, bu h a d s lim le r i de ashb, tbi'ler, tebaa -i-tbiin (tabilerin tbii),mctehidler, hadsleri toplayanlar, hfzedenler, nah!
h l tn M e d en iy e ti

146

zahlar

edenler, erh edenler gibi birtakm tabakalara ayrlm ve bunlar hakknda

ayr ayr eserler yazlmtr. lk defa olarak Medine ' mm Mlik (Vefat: H. 179-M. 795-' 96), Hicaz hads limlerinin doruluklar hakknda birleilmi olan hadslerinden er hkmlere dair olanlarn fkh bblar zre tertibetti; bununla beraber, Hadse dir ilk eseri b n C r e y c in yazddna dair de ayrca bir rivayet vardr. Ondan sonra yava yava bu tarz eserler yazlmaa balanld. Nihayet, Muhammed b. smal-iBuhr (lm: H. 256-M. 869-870) meydana karak, Hicaz, Irak, m hadscilerinin (muhaddis) en ok itimada lyk rivayetlerini Cami''-i-sahK inde fkh bblar zre tertibetti. Bu eser, mm Ms lim b. Haccc Kueyr (lm: H. 261 - M. 874-75)nin Msned-i sahhi ile birlikte en ok kymet kazanan hads mecmualardr ki, Sahheyn nm ile anlr. Hads tedkikleri bunlardan sonra da devam ederek, balca drt hads limi daha yetiti ki, onlar da E b D v d S i c i s t n (lm : H. 275- M. 888-89), E b s - y i - T i r m i z (lm : H. 2 7 9 - M. 892-93), Abdrrahmn JVes (lm : H. 303-M. 915-16), Dr Kutn ( l m: H. 385- M. 995-g6)dr. Bu alt byk ha ds liminin eserleri, limler arasnda Ktb-i-sitte (alt kitap) nmyle mehur olup hl kullanlmaktadr. Bununla beraber, bz mellifler, A lt Kilabm sonuncusu olmak zre, b n M c e diye me hur olan E b A b d u l l a h M u h a m m e d b. Y e z d Kazvn (M. 824-887)nin mehur eserini gsterirler ki, en ok yaylm olan fikir de budur [Burada ad geen ahsiyetler ile er stlahlar ve meseleler hakknda, slm Ansiklopedisi'nin L e y d e ve s t a n b u l neirlerine baknz],

F k h . Mterek slm medeniyetinin en dikkate deer mahsl lerinden biri de F kh (Fkh) dediimiz slm hukuku1 dur. slmiyet dai resine giren kavimler, evvelce ne gibi hukuk messeselerine mlik olur larsa olsunlar, fkh hkmlerini kabule ve ona bal kalmaa mecbur oluyorlard; bununla beraber, eski hukuk ananelerin, asrlarca on lara tbi olmu kavimler tarafndan kolay kolay unutulamayaca pek tabi idi; bu ananeler slm fkhnn inkia . zerinde tesir icra ettii gibi, mesel T r k , A r a p , Far s hukuk vicdanlarnn b i r i b i r i n d e n f arkl olmas da, yine onun tesiri iledir.

IZHLAR

47

Fkh'm , yni s l m h u k u k u nun ilk kaynaklarn, Kur'n ve Hads, dier tbir ile Kitab ve Snnet tekil ediyordu; bu yzden, slmiyetin balangcnda fkh, kret, tefsr, hads,, hep bir i l i mden ibaret iken, yava yava fkh da dierleri gibi ayrlmaa ve fakihler (fkh alimleri) yetimee balad. tim hayatn btn mna sebetlerini dzenlemek vazifesini yklenmi olan fakihlerin, kitab ve snnetten mna ve hkm karmak suretiyle verdikleri fetv'lann, yni hkmlerin, umum hayatta byk bir ehemmiyeti vard. En basit hukuk ve cez dvalarndan, dar, ml, siyas en kark meselelere kadar herey, fetvlarn hkm ve tesirine tbi idi. Arablkta son derece mutaassp olan Emevler, birok mhim hususlarda Medne limlerine mracaat ederek fetv isterlerdi. A b b s l e r zamannda, Islm medeniyetinin umum akna uygun olarak, fkhda da b yk bir inkiaf ve tekml grld. O vakte kadar, Kur'n ile alkal ilimler Irak ve ran'da, da yaylm ve birtakm mhim limler yeti miti; ancak, Medne ahlsi, h a d s l e r i n h fz nda ve K u r n n k r et i nde, her taraf ahalisinden daha ok salhiyyetli saylyor idi; esasen Irak'ta hads limleri pek azd; ondan baka, buradaki halk eski medeniyetlere ship kavimlere mensup olduklarndan, f i ki r ve b i l g i bakmlarndan Cezire't-l-Arab'tak\\evdtn daha ileri bulunuyor lard. Abbs saltanatnn kurulmasyle, ran nfuzu slmiyet ze rinde hissedilir bir hl alnca, Irak limleri Kurn ve hads ten er hkmler karmakta akl kys'a dayanmaa baladlar; hlbuki M e d n e limleri ve bilhassa onlarn en tannm olan i m m M lik, taklid ile iktifa ederek kyas'a itibar etmiyorlard. Abbs halfesi M a n s r bilhassa i m m M l i k tarafndan h a l ine f e t v veril dikten sonra kyas tarafm tutan Irak fakihlerine yardmda bulundu ve o srada K fe'd c bulunan Irakn en mehur fakihi i m m E b H a n f e yi Badda getirterek, ihsanlarda bulunacan, ltuflandracan ve mezhebini himaye edeceini vadeyledi. Bunun zerine fakihler iki zmreye aynld: Erbb--hads denilen ve bir haber veya eser mevcut olduka yni kitab ve snnet'e dayanlabildike gizli veya ak kyas'a mracaat etmeyen ilk zmre, i m m M l i k i tkbeden H i c a z limleri ile, i m m f i ' ve A h m e d b. H a n b e l e bal olan hads limlerin den ibaret idi. Ehl-i-re'y ve kyas nm ile tannm olan ikinci zmre ise lmm--A zm (en byk imm) diye anlan E b H a n f e ye tbi

148

ZAHLAR
Mu

bulunan Irak limlerinden mrekkepti ki, balcalar i m m

h a m m e d b. e l - H a s a n v e Kd E b Y s u f tur. Bunlar, yeni ha dslerin cmlesine, kat n a lla r (mnasnda tam bir aklk bulu nan yetlerden delil olarak kullanlanlar)da ikar ve k bir alka bulunamadndan, bu vehile menss ve musarrah (birey zerine tyin ve tasrih edilmi) olmayan hkmler ile, menss (izhr ve beyan edilmi) hkmler arasndaki mnasebet ve benzerliklere dayanarak, kyas yolu ile, mensus olmayan hkm mensus hk me isnad eyler, yni bu tarzdaki kys' 1 ciz grrler, hatt kys-cei (ak kyas)yi' nass'a tercih ederlerdi, i m m M l i k ten sonra balca tarafdrlarndan i m m f i yetierek, Irak limlerinden ve bilhassa m m - - A z a m n talebesinden ders grd ve bu iki meslekin esaslarn biribiriyle kaynatrarak, yeni bir m e z h e b (f i mezhebi) ortaya koydu. Birok yerlerde m m M l i k e muhlif bulunmakla beraber, imm fi de, daha ziyade, erbb--hads'ten dir. Daha sonralar, balca byk limlerinden i m m A h m e d b. H a n b e l de, yeni bir mezheb ittihaz etti; lkin, husus mezhebler seen dier birtakm metehidler in, yni yet ve hadslerden hkmler kar maa muktedir byk ilim adamlar,,nin tarafn tutanlar, yava yava ortadan kalknca, btn snn Islm memleketlerinde taklid ve tebaiyyet det bu drt mezhebe inhisar etti; ondan sonra da ietihad (yet, hads ve kys;; uyarak din meselelerde hkm tyinine cehdetme) kaps kapand. Birok limler, bu drt mezheb esaslar dairesinde trl tedkiklerde bulunarak, Hanef fkh na, fi fkhna, M lik i fkhna, Hanbe' fkhna ait birok byk ve mhim eserler vcde getirdiler, Islm hukuku, bylece, byk bir ehemmiyet alarak, mesut bir inki,af gsterdi. Bu snn fil h mesleklerine yni mezheplere ilve olarak zhirye mezhebini de ikredebiliriz: E b S l e y m a n D v u d b. A l Isi a h n (M. 815-883) tarafndan kurulan ve bir aralk H ind ve ran'da. bilhassa sofiler arasnda yayldktan sonra oralarda inkrza uraya rak Marib ve Endls'te inkiaf eden bu mezhebin bu gn hi ehemmi yeti kalmam r. Bu snn me/.heplerin dnda, si ler in ve bilhassa Oniki m am kabl edenlerin de ok inkiaf etmi fkhlar vardr. Eskibir i ubesi olan peydilerin fkh da olduka inkiaf gstermiti [Bu meselele: hakknda daha fazla malmat almak, balca tedkik ve kaynaklan renmek iin slm Ansiklopedisi'nin stanbulda kan

z a h l a r

49

Trkesinde nce I. G o l d z i he r tarafndan yazlp, sonra F . K p r l nn tamamlad Fkh maddesine baknz].

K e l m ve F e lse fe . slmlar arasnda ilk felsef cereyan, daha hicr ilk asrda ve llim-i-kelm ekli altnda meydana kt: Asrlardanberi muhtelif inanlarn, muhtelif felsefelerin yaad geni bir shaya yaylan slmiyetin sinesinde, daha Drt Halfe zamann dan balayarak, birok din f r k a l a r ortaya kmtr. Bu frkalar arasnda, fel sef m e s e l e l e r e e n ok ehemmiyet veren ve bu husus ta n a z a r i y e l e r ileri srenler, M u te z ile d ir . Mu'tezilenin en eski ve en tannm ahsiyetlerinden olan V s l b. A t (H. 80- 131- M . 699-748) ile A m r b . U b e y d (Vefat: H. 144 veya 145- M . 761-64), sft--ilhye, kader, irde-i-cz'iyye, imamet meseleleri hakknda ehl-isnnetin akidelerine muhalif fikirler ileri srdler; bylece, Ehl-innetin Fkh--ekberine karlk, mu tezile nin llm-i-kelm' 1 vcude geldi. M a n s r zamannda (H. 1 5 6 - M. 772) balayarak, M e mn ve halefleri devrinde byk bir yayl gsteren Yunan, Iran, Hind v. s. eserlerini terceme cereyan, Y u n a n , I r an, H i n d , H r is t i y a n, Y a h u d felsef fikirlerini Islm muhitine tantnca, M u te zile, mesleklerini daha kuvvetle mdafaa iin, bu nazariyelerden derhl faydalanmaya altlar. E b u l - H u z e y l - A l l h (H. 135-226M. 752-840), I b r a h m - n - N a z z m (Vefat: H. 2 2 1 - M . 835-36) gibi, M e mn devrindeki M u tezile cereyannn byk stadlarnda, Yunan felsefesi nin tesirleri pek a k t r . Mu'tezilenin bu shadaki almalar karsnda, Ehl-i-siinnet limleri de bo durmadlar: Ib n K i l b - l - B a s r nin bu husustaki gayreti, nce M uUezile'nin bata gelenlerinden iken bu yoldan geri dnen E b l - H a s a n - e l - E ar (H. 260-324 - M. 873-935) tarafn dan muvaffakiyetle baarlarak, e h l - i - s n n e t e mahs us bir ilm-ikelm tesis edildi ki, sonralar Eb Bekir-l - Bklln (Vefat: H. 403 - M. 1012-1013) ve I m m - a l - H a r e m e y n diye hret kazanan E b l - M e ' l a l - C v e y n (Vefat: H. 478, M. 1085-86) tarafla rndan tamamlanmtr. Bu srada E h l - i - s n n e t Kelm' 1, bz nok talarda, M u t ez i l e fikirlerine meyletmi olduu gibi, M u t ezi l e Kelm da eskisine gre ok deimi, Yunan felsefesi ile daha kar m bir hle gelmi idi. imm G a z z l (H. 450-505 - M. 1058-1111) ile beraber, Kelmn yeni bi r s a f h a y a dhil olduunu gryoruz. Gazzal zamannda, Yunan felsefesine ait nazariyeler - F r b ve

>5

ZAHLAR

t b n - i - S n ile Islmlar arasnda lykyle yerlemi ve inkiaf et mi olduu iin, felsefecilerin her dediini red veya kable meyleden iki zd gr zaviyesi hsl olmutu. Gazzl, muhtelif eserleri ile, bu iki gr zaviyesine de kar k o y d u ; onunla, din akidelere aykr felsef bahislerin reddi ve ibtali de llm-i-kelma girdi. Ondan sonra F ^ h r d d i n R z , m i d (Vefat: H. 6 3 1 - M . 1283-84) ve B e y z v (Vefat: H. 689- M . 1290-91) ile, E h l - i - s n n e t K e l m da Aristo felsefesi ile kaynam bir hle geldi ki, bu gn de E h l - i s n net limleri arasnda m a k b l ol an budur. m m -- A z a m gibi kudem ile, bu son Ehl-i-snnet K e l m l i ml er i , biribiriyle kar latrlacak olursa, Yunan felsefesinin yava yava nasl tesir ettii derhl anlalr. slmiyette Kelm dnda meydana gelen, yni dorudan do ruya y a b a n c kaynaklardan H indden, ran'dan ve bilhassa Yunan'dan alnarak ortaya kan asl felsefe cereyan, A b b s l e r zamann da eski Yunan felsefesine ait eserlerin tercmesi ile balayarak, K i n d (Veft: H. 260- M. 873-74 yllarna doru) ve bilhassa F r b (Vefat: H. 3 3 9 - M. 950-51) ile kuvvet kazanmtr. b n - i - S n (Vefat: H. 428- M . 1037-38), Frbnin eserlerindeki btn unsur lar terkib ve ikmal ile muazzam bir felsefe sistemi ortaya koyduu gibi, G a z z l nin himmeti ile A t,felsefe, slmiyette mhim bir yer kaza narak, yukarda anlattmz gibi, hatt E h l - i - s n n e t K e l m na bi l e kuvvetle girdi. Gazzlden sonra gelen Kelm shasnda al anlar, Yunan ilim ve felsefesini slm ekil altnda lykyle kav ram filosoflard. X. asrda B a d d da teekkl etmi olan hvan-ssaf Cemiyeti tarafndan telif edilmi bz felsef eserler ile, E n d l s te yetien b n - r - R d , b n Bc e , b n T u f e y l gibi byk filosoflar, slm medeniyeti evresinde felsef fikirlerin geni bir su rette inkiafna birer delil tekil ederler; bununla beraber, halkn gznde, felsefe ile uraanlar zndik ve mlhid fdinsiz) sayldndan, Kelm zerinde alanlar hri olmak zre, dier felsefe ile megul olanlar, ya din, yahut daha fazla tasavvuf perdesi altnda gizlenmee mecburiyyet gryorlard. Mslman kavimler arasnda eer bu gibi birtakm felsef cereyanlar mevcut olmasa ve bu cereyanlar daha X II. asrdan balamak zere, Ehl-i-snnet akdeleri ile lykyle telif edilerek geni bir shada kuvvetle yaylm bulunmasa idi, slm edebiyatlar ve bilhassa ran ve Trk edebiyatlar, o kadar kuvvetli bir

Z AHLAR
tasavvuf tesiri altnda kalmayacaklard

'5 '
[Daha fazla izahat ve bibli

yografik bilgi iin, slm Ansiklopedisi'mn Trke neri ile, garp di linde ayr ayr kan Leyden neirlerine baknz].

T a r ih . Eski Araplar kendi kabilelerinin mazisine ait rivayet lere byk ehemmiyet vererek onlar hfzalarnda saklarlar ve ne silden nesle tevdi ederlerdi. slmiyetten sonra, Kur n ih ve hads lerin toplanmas ve tefsiri ile megul olunduu srada, yetlerin nzil olduu, yahut hadslerin sylendii yerlerin ve o esndaki hl ve art larn tahkik ve tedkikine lzum grld. Bylece Peygamberin hayat hakkmdaki malmat da topland ve bir mddet hfz ve nakl suretle riyle tedvl ettikten sonra, nihayet, tedvin ve telif olundu. Msl manlar arasnda tarih ilk almalarn bu suretle Siyer'e (yni Pey gamberin hayat ve ahsiyyetine) ait olmas gayet tabidir. Mehur rivayete gre, ilk siyer kitab, Muhammed b. Ishak (lm : H. 151M. 768) taralndan Abbs Halfesi M a n s r iin yazlmsa da, bu-da kaybolmu ve E b M u h a m m e d b. A b d - l - m e l i k b. Hi m (Vefat: H. 213 - M. 828-2g)n yine Ib n s h a k dan naklen yazd kitap bize kadar gelebilmitir. Fethedilmi memleketlere harc konulmas ile urald srada, Islmlar tarafndan fetholunan yerlere ait eserler vcude getirilmee baland; nk bir memleketin harb le mi, sulh ile mi, yoksa mn vermek yoluyle mi alnd ve bunlarn ne gibi artlara bal olduu, harc meselesinin zlmesi iin zarur idi. V k d (Vefat: H. 207M. 822-23)nin Fth--m'\, E b u - K s m A b d u l l a h b. A b d - l H a k e m (Vefat: H. 257 - M. 870- 7 i ) in F th--M sr ve l-M agrib i gibi eserler, ite bu gibi miller tesiri ile meydana gelmitir. slm fthatna ait bu tarz eserler, halk arasnda byk bir rabet bularak, din kahramanlk hikyeleri eklinde olduklar cihetle, onlara birta km mas al ve d e s t a n unsurlar da karm, ve bylece, hemen hemen hibir trih mahiyet ve kymetleri kalmamtr. Daha sonraki zamanlarda yetien tarihiler ise, ayr ayr ehirler ve memleketler hakkmdaki dank malmat toplayarak mesel B e l a z o r nin Fth-l-Bldn 1 gibi daha umum kitaplar yazmlardr ki, Bel az or (lm : H. 279- M. 892-3)^^ bu eseri, V k d ninkinden sonra elimize geen en eski mahsllerdendir.

152

ZAHLAR
slmlarda, daha balangta gelien tarih nevilerinden biri de,

Tabakt nm altnda mu h a d d i s l e r e , mf es s i r l er e, f ak i hl e r e , l i m ve e d i b l e r e , d o k t o r l a r a , k e l m ile me g u l ol anl ar a, ksacas, muhtelif meslek sahiplerine mahsus mufassal hltercmesi kitaplardr. Hads ve tefsr meselelerinde i s n d a verilen ehemmiyet, slm ilimler zerinde alanlar isnadlarm r v l e r i hakknda da malmat toplamaa mecbur etmi, ve bunun, Tabakt kitaplarnn vcude gelmesinde byk tesiri olmutur. Daha sonralar, bu ayr ayr Tabakt kitaplarndan bilgi alnmak suretiyle, b n H a l l i k n n mehr eseri gibi umum hltercmesi,, kitaplar meydana geti rildi. Bunlardan baka m, Badd, Haleb, Kahire v. s. gibi mhim slm merkezleri hakknda da husus trihler,, yazlmtr ki, bun larda, oralardan yetien, veya o yerlerde yaayan mehurlar mesel mlk ve asker sahalardaki mhim simalar, limler, eyhler, ir ler hakknda da kymetli malmat bulunur, t b n A s k i r in seksen cildlik Trih-i-Dimak\ ile, H a t b B a d d nin yine o kadar cildlik Tarih-i-Badd, bu cins eserlerin en mhimlerindendir. IX . Asrn ikinci yarsna kadar, slmlarm trih eserleri, Siyer, M egzi, Tabakt, Ftht kitaplarndan ibaret olup, ne b a k a m i l l et l ere ait eserlere tesadf olunuyor, ne de u m u m bi r t ari h ter tibi dnlyordu; bununla beraber, yava yava, etraftaki muhtelif milletler ve medeniyetler ile mnasebetlerin artmas neticesinde, bu sahada eserler de vcude getirildi ki, bunlarn ilki olmak zre Y a kbnin eserini biliyoruz. Bu eser, biri Mu s e v l e r , H i n d l i l e r , Y u n a n l l a r , I r a n l l a r Ve ir eski ka v i ml e r e , dieri de slmiyetin zuhurundan H. 256 (M. 869-870) ylna kadar s l m ta r ih ine ait olmak zre, iki cildden mrekkeptir. Ondan sonra yazlan ilk umum tarih, b n C e r r T a b e r (lm: H. 310- M. 922-923)^01 mehur byk tarihidir ki, H. 302 (M. 914-915) senesine kadar olan vakalar iine almaktadr ve F e r g n tarafndan 312 (M. 924-25) senesine kadarki on yllk vakalar ilve edilmitir. Taberden sonra en eski tarihi, Mrc-z-zeheb mellifi Me s ' d (lm : H. 346M. 957-58)dir ki, bu eser, tarih vakalardan baka, corafya ile alkal kymetli malmat da iine almaktadr; devletler veya ka vimler bakmndan bblara taksim edilmitir. Mrc-z-zeheb'in bir de mufassal olduu syleniyor; fakat bugne kadar hibir nsha sna rastlanlmayan bu Ahbr-z-Zarnn \n hulsas olan Mrc ile,

Z AHLAR

153

bir cildlik hulsadan ibaret bulunan Kitb-t-tenbh vel-irj, bu ky metli tarihiden kalan iki eserdir (Bu iki eser de Franszcaya ev rilmitir). Arap slleleri tarafndan tekil edilen devletler mesel Baddda A b b s l e r , Msrda F t m l e r , Endls'te E m e v ler yklarak, bunlarn yerini Trkler, hanllar, Berberler gibi Ms lman kavimlerin meydana getirdii devletler alnca, Tarih nevi byk bir inkiaf gsterdi: Bir taraftan, yeni teesss eden slle lerin ve onlar yetitiren kavimlerin tarihi tedkik olunurken, dier taraftan da eski muhtelif tarihlerden nakil ve faydalanma sure tiyle daha toplu ve itimda deer eserlerde ortaya konuldu: G a z n e l i l er ve S e l u k l u l a r zamannda, daha sonralar Msrda Trk ve erke hkmdrlarnn saltanat esnsrida yazlm tarihe ait pek mhim eserleri de unutmamaldr. M o o l i st i l s ndan sonra vcde gelen umum byk eserlere gelince, bunlardan bilhassa b n - l Es r (lm : H. 630- M. 1232-33)^ Kitb-l-kmU'i pek kymetli bir mahsl olup, tbk T a b e r nin eseri gibi, sene tertibi zerine yazl mtr. Aada eserinden ve ahsndan ayrca bahsedeceimiz vezir Reid-d-Dn T abb' imdilik bir tarafa brakalm [63 numaral z a h a baknz]. Bundan sonra E b l - F i d (H. 732 - M. 1331-32) yetierek, Kitb-l-kmil'i hulsa ve ilve suretiyle, mehur tarihini vcude ge tirdi ve nihayet Ib n H a l d n (lm : H. 808 - M. 1405-1406) ile, tarih, Islmlarda en yksek eklini ald. b n H ald n un M ukaddi me' si, bir nevi tarih felsefesi mhiyetinde olup, vakalar yukardan ve btn ile grmek kbiliyetine mlik olan bu byk tslm mtefek kiri, kendi zamanna gre ok mhim, bir nevi sosyoloji tecrbesi vcude getirmitir [ b n Ha l d n hakknda 33 numaral z a h a baknz]. Gerek bunlar, gerek Nveyr, M akrz, Suyt, Ebu'l-Mehsin ve daha bu gibi balca slm tarihilerinin almalar gznne al nnca, slm medeniyetinin bu hususta m h i m bi r i nki af gster dii derhl anlalr. Yalnz Mslman kavimlerin deil, baka ka vimlerin tarihi de slm tarihileri tarafndan cidd surette tedkik edilmitir. V akalan olduu gibi naklederek, aratrma ve tenkid cihe tine pek yanamayan bu melliflerin balca kusuru, eserlerini daha ziyade muharebelere, azil ve tyinlere hasrederek, tima ve ktisdi messeselerden, yni, milletin asl varl n tekil eden eylerden ancak dolaysyle ve ksaca bahsetmeleridir. Bir de, emir ve sipari zerine yazlan bz tarihlerde, hakikatlerin, o tarihi yazdran ahsi yetin keyfine gre deitirildii de olur. Bununla beraber, okuyan lara hayret verecek garibeleri eserlerine geirmekte hi msamahal

'54

za h la r

olmayan slm mellifleri, bsbtn saf-dil deildirler; hele Yunan, ran ve Hind ilimleri ve felsefeleriyle yakndan tanarak yetien m ellifler arasnda Ortaadald din artlara ramen son derecede tarafsz, vakalar lykyle anlayp kavramaa ve canlandrp yaat maa muktedir tarihiler de az deildir. Sz sanatlarnn byk bir ehemmiyet kazand daha sonraki devrelerde, secili ve tasannulu (yapmackl) bir ifade ile tarih yazmaktan ekinmeyen m niler yeti mise de,, kelime oyunlarna ehemmiyet vermeyen hakik tarihiler de eksik olmamtr. Bilhassa b n Ha l d n, tarih felsefecisi ve itima iyat olmak bakmlarndan, Yunan ve Romann, ayni zamanda Ortaan, en byk mtefekkirleri ile ayni ayarda saylabilir. Abbs hilfetinin paralanmya balamas, X -X IV . asrlar esnsnda Farsa' nin ve bir asr sonra da Trke'n in kuvvetli birer kltr dili hline gelmeleri, muhtelif coraf sahalarda Arabn gayr unsur lar tarafndan byk devletler kurulmas, slm dnyasnda tarihi liin tekmlne byk bir hz ve inkiaf vermi, yukarda bahsedil dii gibi, Arap dilinde tarihin her ubesine ait vcude getirilmi trl eserler tarznda Farsa ve Trke ok mhim ve ok zengin bir tarih ede biyat ortaya kmtr. Mool istilsndan evvel veya sonra Iran ve Anadoluda, Hindistanda kurulan muhtelif devletlerin ve hnednlarn resm ve husus, kymetli tarihileri olduu gibi, Osmanl mpa ratorluu' nun kuruluundan sonra da T r k t ar i h i l i i , tarihin her ubesinde ok geni bir faliyet gstermitir [iki asrlk bir gayret sarfedilmesine ramen, Islm tarihilii hakknda Garbta henz etrafl ve umum bir tedkik mevcut deildir. Encyclopedie de l'slm ' m 1938de kan [ilve, cz 5de) ve H . A. R . Gibb tarafndan yazlm olan T 'rikh maddesi (S. 250-263), imdilik en salam rehber saylabilir. A y rca u ehemmiyetli esere de baknz: F. Ro s e n t h a l , A History o f M slim Historiography, Leyden, 1952].

C o r a f y a . Islmlar, daha civardaki medeniyetler ile temas ederek eski Yunan medeniyeti tesiri altnda kalmadan nce, edeb ve hukuk miller tesiri ile, coraf shada almaa balamlardr; bu alma, ibtid yalnz A r a b i s t a n Y a r m a d a s na mnhasr kald; eski Arap edebiyatnda kabilelerin yaadklar yerlere dair birok tel mihler bulunduu cihetle, onlar bilmek lzmd. Ceziret-l-Arab d ndaki memleketlere ait ilk eserlerin yazlmazsnda ise, srf hukuk

ZAHLAR

'55

miller tesir icra etti. Ciy>e, harc, mukta't gibi hkmlerin, fethedili tarzna gre deimesinden dolay, bir memleketin yalnz tari hini deil, corafyasn da bilmek hukuk ve idare ihtiyalarndan idi; ticaretin, askerliin, haccn, lm malmat elde etmek maksad ile muhtelif memleketlere gitmek ihtiyacmn da corafya almalarnn inki afnda yeri olduu, phesiz, inkr edilemez. Halfe E l - M a n s r devrinde balayarak az zamanda sratle gelien Yunan tesirleri, bu hususta mhim terakkilere yol at: Batl a m y o s un - kendi zamanna kadar bilinen btn tafsilt iine alan Corafya s ile, o devrin kozmbgrafya malmatn tamamyle muhtev M acast'si tercme edildikten sonra, slm corafyaclar daima o esas lar dairesinde ve o uslde almaa baladlar. Bu shada ilk eser ya zan Suver-l-ekltm sahibi E b Z e y d - i - B e l h dir ki, X. asr bala-* nnda kaleme ald eserinde slm memleketlerini yirmi ksma ayrarak, hepsi hakknda ayr ayr malmat vermitir. Yine o asrda yetien I s t ahr , seyahate dkn ve daima bununla megul olduundan, B e l h nin kitabn esas almakla beraber, ona kendi bilgisini de il ve ederek mehur eserini meydana getirdi. I s t a h r de, B e l h gibi, slm memleketlerini yirmiye ayrarak hepsine dair ayr ayr bilgi ver miti. Ondan sonra b n H a v k a l yetierek, I s t a h r nin eserini, ken di ahs seyahatlerinden edindii bilgi ve mahedeleri de katmak su retiyle tamamlam, ve her iklim iin bir harita tanzim ettikten baka, ehirleri ve dalar, nehirleri de resmeylemitir. b n Ho r d d b i h , b n F a k i h - l - H e m e d n , M u k a d d e s i , tarihi M e s d gibi ahsiyetler yetitiren bu ilk devre, slm corafyas tarihinin klsik devridir; bundan sonraki corafyaclarn eserleri, hemen umumiyetle, bu ilk melliflerin topladklar malzemeden meydana gelmi ve pek az deiiklie uramtr. e r i f d r i s (lm : H. 5 7 6 - M. 118081, Sicilyada)nin eseri, Y k u t - - H a m e v (lm : H. 626- M. 1228-29)nin alfabetik olarak tertibettii corafya ansiklopedisi, tarihi E b u l - F i d nn Takvim-l-bldn \ ite bu cins eserlerdendir. Islmlarm coraf alma shasnda neler yaptklarm umum heyeti ile hulsa etmek istersek, nce, onlarn eski Yunan sisteminden dar kmadklarn sylemeliyiz; mesel Arzn meskn ksmlarna ait Cenubtan imle bir sra dahilinde yedi iklim telkkisi ile, krenin kara ksmn Garbtan arka doru ikiye ayran silsile-i cibl (dalar silsilesi) nazariyesi, slm corafyaclarnda da vardr. Bunun gibi,

156

ZAHLAR

kinat sistemi hakknda da Islmlar, Ba t l a m y o s un esas fikirlerinden ayrlmamlar, ve asrlar boyunca, o telkkileri sadakatle saklamlar dr; lkin, toplam olduu corafya malmatnn genilik ve salam l bakmndan slm corafyas, Yunannkine gre, kat kat stn dr. slm memleketleri hakkmdaki slm eserleri, yalnz iklim ve tabiat artlarna deil, tima hayata, madd ve mnev terakkilere dair de doru ve geni malmat iine almaktadr. slmlarn corafya shasnda elde ettikleri bilgi, yalnz slm memleketlerine inhisar et meyerek, uzakta bulunan ark ve garp memleketleri hakknda da bir ok malmat elde edilmi, kara ve denizde balca ticaret yollar lykyle renilmitir. Nitekim, Alman corafyacs Rat s el , A rz ve Hayat adl eserinin mukaddimesinde, slmlarda corafyaya dair u fikirleri ileri srmektedir: Araplarda corafya, Yunan corafyas zerine kurularak, nazariyeler itibariyle fazla bir terakk gstermedi; yalnz, Arzn ekli ve genilii hakknda mevcut malmattan pek iyi istifade ettiler; hatt Arza ait nazariyelerden birounu tashih etti ler; fakat haritaclkta ilknce mild IX . asrda Arapaya tercme edilen Batlamyos haritalarndan daha geri kalmlardr. imal Afrika ve Garb Asyada asrlarca sren hkimiyetleri esnasnda Araplarn corafya gr pek ziyade genilemiti. Araplarn corafya shasnda almalarj Romallarnkine pek ok benzer: Onlar en ziyade asker ve siyas ksmlara ehemmiyet veriyorlard. Arap seyyahlar, ilknce tccarlar, din limleri, siyas eliler, csuslar, ve en sonra, limlerdi........ Arap corafyaclarnn asl dikkat ettikleri ey, mem leketin ve halkn vasflarn zikretmekten ibarettir. Onlar, seyahat h tralarn bireyler retmek, hikye ve fkralar nakletmek maksad ile toplarlard. Halfeler, hriten gelen seyyahlara, gezdikleri mem leketlere dair hikyeler anlattrrlard. Yunan eserlerinden yaplan tercmeler sayesinde, Arap seyyahlar bol miktarda bilgi elde etmi ler idi, ve bu suretle bilgi shibi olanlar, A z n yuvarlakln, uzun luk ve genilik tyinini renmilerdi. Ticaret, yollar, ehirler, Yunanhlardakinden daha ok, lm meseleler ise daha az gznne alnrd,,. Hulsa, son sz olarak, slmlarn corafya shasmdaki almalarda, hi olmazsa tarihteki terakkileri derecesinde, yahut, ona olduka yakn bir ilerileme gsterdiklerini itirfa mecburuz [slm corafyacl hakknda tamamlayc malmat almak iin aadaki 26 numaral zaha baknz].

ZAHLAR

'5 7

2 3 . Badd Tarihi' n e D a r

B a d d hakknda tafsilt almak ve bu husstaki kaynaklar ve tetkikleri renmek iin slm Ansiklopedisi'ndeki B a g h d d mad desine baknz. Oradaki bibliyografyaya ilve olarak, E b Bekr A h m e d b. A l i e l - H a t b e l - B a d d nin ondrt cildlik mehr Tarih-i -i-Badd'mn 1931de Msrda basldn syliyelim. A b b s hilfetinin M o o l i s t l s ndan biraz evvelki yllaryle, Moollar tarafndan zaptna ve onlarn hkimiyeti altndaki ilk yllara (1230 1300) it en mhim mlmat ihtiva eden ve b n - l - F u v a t ( l m: 1332) tarafndan yazlp, son zamanlarda meydana karlan al-Havdis-l-Cmi a adl mhim eseri de buna ilve edebiliriz (Bir cild, Badd, 1932). A b b s - e l - A z z v nin Tarih-el-lrak adl iki cildlik eserinde de (Badd, 1935 - 1936), B a d d n I l h a n l l a r ve C e l y i r l e r devirlerindeki tarihine it bz yeni mlmata tesadf olunur. slm Ansiklopedisi n z B a d a d n bu devirleri hakknda verilen mlmat ok sathdir.

* Baddn sratli bymesi ve Bizansn azametli bakenti ile muvaffakiyetle rekabet edecek meden ve siys bir merkez hline gelmesi hakknda burada izahlara giriecek deiliz. Eski slm kay naklarndan naklen, C u r c i Z e y d n n Medeniyet-i-lslmiyye Tarihi'nin muhtelif yerlerinde verilen malmat, btn ark mbalalar bir tarafa braklsa bile, bu ehrin azameti ve meden faliyetleri hak knda bizi aydnlatmaa kfidir. Hilfet memleketlerinin her tara fndan gelen karma kark unsurlarn, her mesleke ve her zmreye mensup insanlarn yaad Baddda, ehrin syi ve intizamn bozan, karklklar karan kuvvetli zmreler de vard. Mesel Ayyr zmresini bunlarn banda sayabiliriz. V III. asr sonlarnda, Ba ddda kuvvetli ve muntazam bir tekilta ship bu Ayyr lar, E m n ile M e m n arasndaki mcadelelerde mhim bir rol oynamlardr. Bunlar, sadece avret yerlerine futa ve petemallar balayarak ve ba larna hurma yaprandan yaplm balklar koyarak, rl plak dolarlar, yalnz, vcutlerini, hurma yapra ve hasrdan yaplm

158

z a h l a r

ve ii kum ve akl dolu torbalarla muhfaza ederlerdi. Bu serser grhu arasnda, boyunlarna anlar, krmz ve sar sedefli yularlar, gemler, sprgeler ve kldan ipler asan plak adamlar da mevcuttu. Byk ehirlerde, anarinin hkm srd i kavgalar esnasnda halka musallat olan bu apulcu tekilt mensuplan, kavga ve anari uzun zaman devam ettii takdirde, ehri det haraca keserler, kendi hesaplanna vergi toplamaa kalkarlard [Abbsler devrinde Ba dd ve Abbs saraylannn azamet ve ihtim hususunda aada 24 ve 28 numaral notlardaki izahata da baknz. Abbsler devrinde Baddn topografyas ve bilhassa Sa r r e ve H e r z f e l d in bu husus taki dnceleri iin, onlarn Archdologischen Reise im Euphrat und Gebiet (II, 117 ve sonras) adl eserlerine mracaat. Ayrca: G . Sa l mon, Introduction Topographique l'histoire de Baghdad. G . L e St r a ng e , Baghdad During the Abbside Caliphate.

24. A b b s S a r a y l a r i

Bu meselelere ve Abbs saraynn ihtiam ve sefahetine, ser vet ve refah derecesine it mufassal mlmat almak iin Medeniyet-ilslmiyye Tarihi'ne baknz. A. M e z in D ie Renaissarce des Islms [Heidelberg 1922] adl gzel eseri, A b b s s a l t a n a t mn en muh teem devirlerini itim ve fikr btn cereyanlariyle, madd ve mnev kltriyle mkemmelen tasvir eder [Bunun B. C e m l K p rl tarafndan tercmesi iin bk.,U l k mecmuas c. V III., nu. 43, Eyll, 1936, v.d.d.].

Abbs saraynn debdebe ve azametine uygun olarak, byk devlet memurlannn, saray erknnn, asker kumandanlann hayat ve refah seviyeleri de ok yksek ve ok hametli idi. C u r c i Ze y d n n Medeniyet-i-lsldmiyye Trihi'nde bu hususlarda verdii mal mat, hayal ve mbala ksnlan bir tarafa braklsa bile, bizi iyice aydnlatabilecek mhiyettedir, imparatorluun, daha ilk asrlardan

z a h l a r

>59

bahyarak ok ar mal zorluklarla karlamas, baz zenginlerin servetlerini bz trl vesilelerle msadere edip ellerinden almas, eskiden gelirlerinin byk bir ksmn merkeze yollyan u z a k ve z e n g i n vilyetlerin m s t a k i l d e v l e t l e r hline gelerek merkeze heman hibir ey gndermemeleri, Badddaki lgnca hamet ve sefhati azaltamyordu. Abbs devri mliyesi hakknda aada, 28 numaral notta kfi malmat bulunduu iin, burada, sadece o devrin ktisad hayat, yni z i r a a t , s a n y i ve t i c r e t i hakknda ksa umum bilgiler vere rek, bu hametli slm devletinin nasl temellere dayandm anlat mak istiyoruz. Abbs mparatorluu vilyetleri arasnda, I r a k yni eski B a b i l o n y a , en zengin ve ok mahsl veren bir vilyet idi. Boz krlarn rengi ile tam bir tezat tekil eden siyah toprak shalarndan dolay, Sevd ismini alan bu topraklarda bol bol buday, arpa, pirin yetiiyordu. Islm ftuhatndan evvel de ok zengin ve mahsll olan bu shay eski verimli hline getirmek iin, E m e v v l i l e r i ok a lmlard. A b b s devrinde de buna devam edildi ve bilhassa H a l f e M e h d , Frat ve Dicle arasnda kanallar atrd. Hilfet memleketleri abasnda en ok toprak mahslleri veren yer burasyd. Horasandan kleler ve koyun geliyordu. rann muhtelif shalar, Msr, Arabistan, Suriye ve Filistin trl vergiler veriyorlard ki, Islm corafyaclarnn eserlerinde ve onlardan naklen C u r c i Zeyd n n Medeniyet-i Islmiyye Tarihi'ne bu hususta etrafl malmat vc rakamlar vardr. Muhtelif vilyetlerin imparatorluk idaresine vermee mecbur olduklar sanyi mmulleri, o devir sanyii ve bunlarn balca merkez leri hakknda bizi aydnlatmaktadr. Bunlarn banda dokumaclk gelmektedir. IX . asrda, zengin snflara mahsus ar ve bahal ku malar, trl trl demelik kumalar, hallar, husus tezghlarda yaplp her tarafa sevk olunuyordu. E m e v l e r ve daha sonra A b b s l er, S s n l e r de ve Bizans ta mevcut olan devlet imalthaneleri'ni taklit ederek, kenarlarnda hkmdarlarn isimlerini, almetlerini tayan ok kymetli kumalar yaptrmaa byk ehemmiyet verdiler ki, mmllerinin bz rneklerine mzelerde hl tesadf edilen bu imlthnelere Dr-et-Trz derler [Encyclopedie de l'slm 'm Trz mad desine baknz]. Bunlar, iptida maddelerinin bol bulunduu ve

6o

z a h l a r

halknn esasen bu trl ilere alk olduu shalarda vcude getiriliyordu. n c e y n l k uma l a r , bilhassa Msrda yaplyor du. Nil deltasndaki bz ehirlerin mmlleri ise, her tarafta aran yordu. ark randa, Merv ve Nipur havlisinde pamuklu kumalar yaplyordu. slm dnysndaki i p e k s a n y i i ne gelince, bunun Bizans tan kald sylenebilir. Bugn elde kalm olan en eski slm brokarlarn ssliyen insan ve hayvan motifleri, ran ve Bizans tehir lerinin birer delilidir. Hazar denizi cenubundaki Crcan ile ark randaki Sstan vilyeti, Badd haznesine ipekli kumalar yolla makla mkelleftiler. Halclk, Abbs mparatorluunun muhtelif yerlerinde ok yaylm bir sanatt. Hazar denizi cenubundaki Taberistn ile, eski corafyaclarn Ermniyye dedikleri ark Anadolunun imal memlekederi, Badda kymetli hallar gnderirlerdi. Bu devir slm bidelerini ssleyen ve son asrdaki arkeolojik aratrmalarda paralan sk sk ele geen seramik eserleri, bu sanatn muhtelif sha larda byk bir inkiaf gsterdiini meydana koymaktadr. Buraya kadar ksaca izah ettiimiz bu sanyi mmlleri tablosunu tamamla mak iin, M s r p a p i r u s unun yerine geen paavradan yaplan kt sanyii ni de unutmamak lzmdr. slmlar vastasiyle Garba da geen bu mhim sanat, IX . asrda, henz Mvernnehre mnhasr gibi idi; bunun balca merkezi de S e m e r k a n d idi. Bu s rada Baddda dahi yerlemee balayan kt sanayiinin, sratle her tarafa yayldn da ilve edelim. Srf ml sebeple yni gelirini artrmak iin sanyiin inki fn kolaylatran Abbs devleti, ticretin inkiaf ve terakkisi hususunda hemen hibir ey yapmamtr. Yollar o kadar bozuk idi ki, vaktiyle ran ve Roma hkimiyeti devirlerinde kullanlan a r a b a lar artk unutulmutu. D e v e l e r ile yaplan nakliyt iin, ibtida kei-yollar kf geliyordu. Mmafih o devrin ib n H o r d d b i h gibi mhim corafyaclar, yollan, su bulunan yerleri, konaklanacak ve snlacak mevkileri, posta menzillerini byk bir dikkat ve itin ile tesbit etmilerdir. Devletin resm mnakale vastas olan berd sis temi ve tekilt, ehemmiyetle muhfaza ediliyordu. Byk nehirler den gemek iin ibtida de olsa, vstalar mevcuttu. Uzak-ark ve Uzak-Garp memleketleri ile deniz yollan ile yaplan ticret, balca, Y a h u d l e r in elinde idi. slm corafyaclarnn ehemmiyetle tesbit ettikleri bu yollarn en ilekleri B a d d dan getii iin, Abbs ba

z a h l a r

161

kenti bu mbadeleden ve transitten ok faydalamyordu. Yalnz byk bir kltr ve siyaset merkezi olmaktan baka, iktisd ve ticr faliyetlerin merkezi olarak da parlak bir mevkie sahip bulunuyordu. Yahudlerin bunda da byk rolleri olduu, son aratrmalar ile da ha iyi anlalmtr [G. Ma r a i s , H ist. gine. pub. par G. Gl o t z , Histoire du Moyen ge, tomc m, p. 363-366].

25.
SLM LAR T A R A F IN D A N

G a r p d a

P am uk
D E R TOPRAK M AH S LLER

ve
G ETR LEN

B a r t h o l d , eserinde Islm corafyaclarndan bahsederken, bun larn, muhtelif shalarda yetien trl toprak mahslleri hakknda da bilgi verdiklerini syler ve bu arada, bunlardan bzlarmn, mesel pamuun, Araplar tarafndan nce Sicilya ve Ispanyaya getirildiini kaydederek, Avrupa dillerinde pamua verilen coton isminin Arapa Kotndan alndn yazar. B a r t h o l d n kk kitabnda hibir not bulunmad hlde, garip bir istisna olarak, bunun metin iine ko nulmasn (kitabmzn birinci basmnda, s. 58-59da, buna tesa df olunur) doru bulmyarak, bunu bir not hlinde buraya ekle dik. Bu mnasebetle, Islm medeniyetinin Garba getirdii bellibah toprak mahslleri hakknda ksa malmat vermeyi ve kk bir bibliyografya ilvesini faydal grdk.

Islm medeniyeti, topraktan istifade hususunu asl ihml et memi, hkim olduu geni ve biribirinden ok farkl shalarda, ta biat artlarndan ve imknlarndan faydalanarak ilerilemeler kaydet mi ve bu arada Hristiyan Garp lemine birtakm yeni unsurlar ve teknik bakmdan yeni terkki milleri getirmitir. slmiyetin ilk zuhur ve yayl devirlerini gznnde tutarak, Islmlarn sadece h a y v a n y e t i t i r me hususunda byk tesirleri olduunu sylemek, dar bir gr neticesidir. Ispanya trihi ile uraan birtakm limler, slmlarm, ziraat shasndaki terakkilerini ve Garba getirdikleri
Isl m M edeniyeti XI

6a

ZAHLAR

yeni unsurlar baar ile tesbit etmilerdir. Bir taraftan Hacc, dier taraftan slm memleketleri arasnda din birlii'nin meydana getir dii sk mnasebetler, inden, Hindden, Orta-Asya ve randan, ark-Afrikadan birtakm toprak mahsllerini slm memleketlerine yaym, sonra Sicilya ve spanya vastasyle Hristiyan Avrupaya da tantmt. Pi r i n , eker ka m , ivit, safjan, k n a v. s. birtakm eyler, slm fthtndan nce Garpta bilinmiyordu. Teknik bakmdan, bilhassa sulama uslleri m n Garpllar tarafndan nasl ve ne dereceye kadar taklit ve tatbik edildii, mhim bir meseledir. spanyolcada, Arapadan alnm sulama ya ait trl stlhlar vardr. Ak ve kat neticelere varabilmek iin, henz birtakm ara trmalara ihtiya olduu muhakkak ise de, daha, imdiden, slm fthtmn Uzak-ark tan ve Orta-arktan Garba birok terakk unsurlar gtrd emniyetle sylenebilir. Esasen, sulama ve toprak mahsllerini inkiaf ettirme hususunda, Islmlarn, kendilerinden nceki eski yerli medeniyetlerden birok eyler aldklar pek tabidir. slm medeniyetinin Garba getirdii eyler arasnda, Akdeniz kylarna Islmlar vastasyle Uzak-arktan getirilen mon, portakal, mandalina gibi mahslleri, pirin ziraatini zikredebiliriz [ F e r n a n d Br a u d e l , L a Miditerrane et le Monde Mediterraneen l ipoque de Philip p e., Paris 1949, p. 556]. A . M e zin, D ie Renaissance des Islms [Heidelberg, 1922] adl eserinde de, bu hususta toplu malmat vardr. Hulsa, vaktiyle Yunanhlar tarafndan ihml edilmi, yhut hi bilin memi, Hind ve inden gelme birtakm toprak mahslleri pirin, ekerkam, safran, kna, pamuk, bz meyvalar ve sebzeler , hep slm medeniyetinin Akdenize ve Hristiyan Garp dnyasna, bahca Sicilya ve Endls vastasyle, getirip tantt eylerdir [ X a v i e r de P la n h o l, Le Monde lslamique, Paris 1957, p. 67].

26.

SLM

C O R A FY A C IL A R I

slm corafyaclar hakknda daha fazla mlmat iin, olduk a eskimi olmakla beraber, B a T th o ld n ark Tetebbu* Tarihi ne baknz [ M ill Tetebb ular Mecmuas, say m, s. 546 - 550]. Ona gre, Arap corafyaclarnda esas olan yedi iklim nazariyesiyle, krenin kara ksmn garptan arka doru ikiye ayran dalar silsilesi nazariyesi,

ZAHLAR

163

aynen Yunanllardan alnarak muhafaza olunmutur; lkin, topla m olduu coraf mlmatn d o r u l u u ve g e n i l i i bakmn dan, slm corafyacl Yunannkine kat kat f ai k t i r . s l m mem leketleri hakknda Islm corafyaclarnn braktklar tasvirler, yal nz fizik ve klim artlara deil, ahalnin hayatna, muhtelif s a n a t belerie, meden inkiafn derecesine it mufassal mlmat ihtiva eder. Islmlarn coraf bilgileri yalnz H a l i f e l i i n h u d u t l a r iine mnhasr kalmam, t i c a r e t m n a s e b e t l e r i syesinde, H in

distan'a, Sund adas'm . ve

pek

ine giden d e n i z y o l u da kendilerince mlm bir hle girmiti. Bu son lkenin kylarn da Kore ya

rmadasna kadar tkip etmilerdi. Japonya hakknda ise slmlara ancak m p h e m b z malmat gelebilmitir. Kara cihetinden, mslman eserlerinde mufassalan tasvir edilen in y o l u ndan baka, Tibet we Y e d i- Su havalisindeki u ve Sibirya'da. rti ve Yukar

Yenisei kylarnda oturan O r t a - A s y a gebe H a n l a r nn ordu ghlarna giden y o l l a r da onlarn mlm.u bulunuyordu [Ayn eser,
s.

546].

v i i i .- x v i i i .

asrlar slm corafyaclarnn ve seyyahlarnn

U z a k - a r k a it braktklar me.tinlerin tercmesi, icabeden hai yelerle, G a b r i e l F e r r a n d tarafndan iki cild olarak neredil mitir [Relations de voyages et textes geographiques relatifs a VExtreme-Orient, Paris 1913 - 1914]. Islm corafyacl ve o arada Trklerin co rafyaya hizmetleri hakknda en toplu ve en yeni mlmat almak ve bu husustaki bibliyografyay renmek iin slm Ansiklopedisi'tim

Supplement ksmnda J. H. K r a m e r s tarafndan yazlm olan D j u g h r f i y maddesine baknz.

Aziz htrasn daima teessr ve tahassrle andm kymetli dostum Doktor A b d l h a k A d n a n A d v a r , slm Medeniyeti T rihin in ilk basm mnasebetiyle yazd ok dikkatli bir bibliyografya makalesinde (U ikil Mecmuas, c. xv, Austos, 1940, nu. 90, s. 566570), bizim Trke tercmc metinde bulunmayan, fakat ngilizce tercmesinde mevcut olan bir paray dilimize evirerek ilve etmiti. Bize esas olan Tatarca ve zbeke tercmelerde niin bulunmadn bir trl anlayamadm bu paray, bu ikinci basmda asl metne

164

ZAHLAR

ilve etmek daha doru olurdu. Bu gafleti telfi iin, bu paray bu rada neretmek zorunda kaldk. Bu vesile ile, merhumun adn hr metle anmay bir bor biliriz: n ve merkez Asyann son bin sene zarfnda klm ve fizikcorafya noktasndan nekadar az tahavvle uradna hkmet mek iin lzm olan unsurlar, asr- hzr limleri ancak Arap co rafyaclar syesinde elde etmilerdir. Araplarm kltr bakmndan selefleri olan Yunanllar ve dierleri, bize bu hususta malmat brakmamlardr. Arap corafyaclar, muhtelif memleketleri trif ettikten baka, coraf tashihlere de kalkmlardr. Vka bu m ellifler, dier ilim beleri mtehassslar gibi, Yunanhlardan aldk lar malmata istinad ediyorlarsa da, onlara malm olan dnya, Yunanllara malm olan dnyadan ok byktr; nk Yunan llar, Hazardenizinin arkna ve Asyamn ark shilleri ve Hind-i garbnin imaline dair hayl-meyl malmat sahibi idiler; halbuki Arap corafyaclar, rti ve Yenisey nehirleri mansabma ve Kore nin imalindeki sahillere kadar yollar trif etmilerdir. Buna ramen Araplar, Avrupahlarda olduu gibi, Yunanllarn coraf malma tn tekrar edip durdular; hatt Hindistan ve in merkez yolunun kefinden ikiyz sene sonraya kadar Asya haritas hl B a t l a m y o s modeli zerine yaplmakta idi. Yunan corafyaclar gibi, Arap corafyaclar iin de, yer yznn ancak drtte biri meskn idi. Arap gemicileri, Madagaskar ve Zengibar gibi hatt- stvmn cenu bundaki yerlere gitmi olmalarna ramen, Arap corafyaclar hl, insanlar iin pek scak yerlerde yaamak mmkn olmadna dair olan eski fikre yapp kalmlardr,,. Adnan Advar, bundan sonra B a r t h o l d n, aralarnda Arap olmayan corafyaclarn bulunduunu pek iyi bilmesine ramen, bu eski alkanlktan kurtulamadn ilve etmektedir [Islm corafyac lar hakknda, kitabmzn ilk nerindeki izahlarmza ve J . H . K r a m e r s in E . 1 . ilvesindeki Djughrfy maddesindeki bibliyograf yaya, u yeni bibliyografik bilgileri de ekliyelim: W a d i e J w a id e h , Ykt-ar Rm, The Introductory chapters o f Jguts M u'cam al-Buldn, Washington, D. C., 1959. A l - d r i s , Ahmed, S. Maqbul, ndia and the Neighbouring Territories in the' Kitb Nuzhat al-Mushtk f i ikhtirkal-fk o f al-Sherif al-ldrs, Prof. V . Mi n o r s k y , 1960. J . H . Kr a me r s , Analecta Orientalia, vol. 1., Leyde, .1954; bu makaleler

ZAHLAR

165

mecmuasnda mellifin slm corafyaclna dair balca u yazlar vardr: a) ran Arianesinin Arap Corafyacl zerinde N fu zu ; b) Onuncu Asrda Erythree; Islmlar m Klsik Corafya Edebiyat; d) A lBirn, Coraf T l Derecelerinin llmesi].

2 7 . I slm S a n a t in d a T

rk

n su rlari

Tafsilt

ve

bibliyografya

iin,

slm

Ansiklopedisi1nde

H.

V i o l l e t tarafndan yazlm S m a r r maddesine baknz. slm sanati tarihi bakmndan, burada yaplan aratrmalardan ok m him neticeler elde edilmitir. Smarrdaki tezyini sanatin mahsl lerini Kopt slbu, ran slbu, Mezopotamya slbu diye ksma ayr may kabl etmiyen bu makale mellifine gre, Abbs hkmdrlarnn bu muhteem merkezine drt taraftan koup gelen sanatkrlar syesinde, burada Yunan, Suriye - Kopt, Hind - ran sanatlan biribirine kar m ve bundan yeni bir sanat, slm sanati domutur. T r k unsurunun ve bu unsurun Yakm-arka getirdii s a n at t e l k k y l e r i n i n slm sanatinin inkif zerinde messi r o l d u u n u kabl eden H . G l u c k ve J. St r z ygov vs ki gibi limlerin nokta-i nazarlar, H. V i o l l e t nin bu makalesinde tamamiyle ih ml edilmitir [Bu iki limin Trkiyt Mecmuas'nin nc cildinde kan Trk San'atinin Dnyadaki M evkii ve Trkler ve Orta Asya Sanati M eselesi adh mekaleleri bu hussta ok ehemmiyetlidir]. Trk as kerleri iin kurulan Smarr ehrinin san at eserlerinde T r k san at u n s u r l a r n n hi bulunmad iddias, T a r i h bi r dal le tten baka birey deildir.

28. A

bbs

S a r a y l a r in in T

a k l t

E d l m e s

ptida S s n ve Bi z a n s saraylarnn ananelerine gre kurulmu olan Abbs saray, yava yava, dahil bir tekml geirerek, ok muhteem ve orijinal bir hl almt. M s r da T u l u n l a r m, Orta-Asyada S m n l e r in, G a z n e v l e r in saraylar ummiyetle bu rnek zerine kuruluyordu. K a yz yllk Bizans saray bile, Badd saray m taklitten kurtulamyordu: H a m m e r , Bi z ans

66

za h l a r

saraynn A b b s saray detlerini taklit ettii ve imparator T h e o p h i l e (Teofil)in Badddaki D r - - e c e r e saraym, hatt en kk teferratna kadar, taklit ederek bir saray yaptn sylyor [ Ha mme r , Histoire de VOrdre des Assassins, Paris 1833, P. 292 - 295]. C h . D i e h l dahi bu fikre itirk etmekte ve I s l m san a tinin bilhassa tezyini Islm sanatinin Bizanstaki tesirinden bahset mektedir [Manuel d Art Byzantin, l<e ed. P. 343 - 344]. Yalnz Abbs r s a r a y nm deil, ummiyetle si yas ve d a r me s s es el e r i ni n sonraki Trk ve Islm devletleri zerinde b y k bi r t e sir icra ettii, deta onlara bir rnek olduu muhakkaktr [A. M e z in ve C . Z e y d n m yukarda zikredilen eserlerinde, Abbs saraynn dahl hayat ve Abbs devri messes el eri hakknda etraflca m lmat vardr].

29. V

erg ve

oprak

ese l e s

Islm devletlerinde v e r g i meselesi, t o p r a k meselelerini, iftilerin h u k u k v a z y e t l e r i gibi ok esasl ve ok kark meseleleri, kk bir sahife iinde hulsa etmek istiyen B ar t h o l d n burada ileri srd fikirler, verdii hkmler, b y k bir i h t i y a t l a k a r l a n ma k icabeder. A b b s l e r devrinde tamamiyle sistemli bir ekle sokulmu olan Islm h u k u k n a z a r i y e l e r i n e gre, er1i teklif (ser' vergiler) muayyendir; fakat, bunun haricinde bir de urf teklif (yni devletin kendi otoritesine dayanarak ald vergiler) vardr ki, bunlar her devi r de, her d e v l e t t e , hatt her m e m l e k e t t e deiir. Bu sebeple, Islm devletleri hibir zaman kendilerine tbi memleketlerde u m m bi r v e r g i si st emi tesis edememiler, mahall detlere, ananelere gre her yerden ay r v e r g i l e r almlardr. Ortazaman Islm devletlerinin bu hususta o k m u h a f a z a k r olduklar, bilhassa m liy e ilerinde y e n i l i k l er yapmaktan ok ekindikleri unutulmamaldr. Bu, Tanzimata kadar imparatorluk memleketlerinde umm bir vergi sistemi tesisini asl dnmiyen,, eski O s m a n l I m p a r a t o r l u u nda da en esasl bir devlet prensipiydi ve o zamana gre gayet tabi ve doruydu. T o p r a k me s el esi ne ve ona bah olan ifti snfnn h u k u k v a z y e t l e r i ne gelince, bu meselede imam A b Y s u f un

ZAHLAR
mehr Kitb-al-Harc gibi sistematik hukuk kitaplarnn

167

nazar

ve tarih realiteye uymyan hayl hkmlerine inanmamak ve bu meseleleri t a r i h bi r z i h n i y e t l e tedkik etmek icabeder. B ar t h o l d n topra mkfat veya hediye olarak vermek,, tarznda zah ettii k t a meselesi hakknda slm Ansiklopedisi'nde 1919da M . S o b e r n h e i m tarafndan yazlan maddede olduka vzh hukuk ve tarih zahat verilmi, bu hususta o zamana kadar olan bibliyograf ya, olduka tam bir srette gsterilmitir. Buradaki bibliyografyaya, bilhassa H i n d i s t a n iin W. H. M o r e l a n d n u eserini ilve edelim: The Agrarian System o f Moslem ndia, Cambridge 1925. Bundan baka : F u a d K p r l , Bizans Messeselerinin Osmanl Messeselerine Tesiri Hakknda B z Mlhazalar, s. 219 - 241 (Burada da yukardaki mekaleleri tamamlyacak bibliyografya mlmat vardr. Prof. J e a n D e n y nin, bu mekalemizin nerinden sonra slm Ansiklopedisi'nde kan z e ' m e t maddesini de buna ilve ediniz). Osmanh imparatorluun da toprak meselesi hakknda m e r L t f i B a r k a n m Prolemes fonciers dans l'E m pi'e Ottoman adl kk mekalesi dikkate ayndr [Annales d'histoire sociale, Tome I, 1939, p. 233-237]. Ayn mddekkkin X V . ve X V I. asrlarda Osmanl mparatorluu'nda toprak iiliinin organi zasyonu ekilleri (iktisat Fakltesi Mecmuas, c. 1, s. 2 9 - 6 1 , 1939) adh makalesiyle Mlikre - Dvn Sistemi (Trk Hukuk ve iktisat Tarihi Mecmuas, c. 11., s. 119- 184] hakkmdaki mekalesi de ok mhimdir. oktanberi hazrlamakta olduumuz Ortazaman Trk - s lm Feodalizmi adh kitabmzda bu meseleler tenkidli bir ekilde, uzun uzun tedkik edilmitir. imdilik yalnz u kadar syliyelim ki, B a r t h o l d n tahminine ramen, bir nevi servage (yni topraa ballk), bz Islm memleketlerinde huss bir ekilde mevcut ol mutur. Trk ve Islm Ortazaman hakknda t i ma t ar i h bak mndan yaplan aratrmalarn ok geri ve iptida mahiyette olmas, Bart hold gibi tarih hakknda en yeni ve geni grlere mlik byk bir mverrihi bile artmtr.

30.

t i m l e r

K a h i r e ehri ve bilhassa bu ehrin F t i m l e r devrindeki inkiaf hakknda tafsilt iin, G.H. B e c k e r in slm Ansiklopedisi'ne

68

ZAHLAR

yazm olduu C a ir o maddesine baknz. Ortazaman Msr tarihi hakknda mkemmel tedkikler brakm olan bu limin bu mekalesi, ok gzel bir hulsadr. F t i m l e r devleti ve bunlar zamamnda Msrn madd ve mnev kltr hakknda mlmat almak iin yine orada E. G r a e f e tarafndan yazlm F t im it e s maddesinde biraz mlmat varsa da, 1914de km olan bu hulsa o k ki f a y e t sizdir; mellif, bu husustaki birok mhim tedkiklerden ve kaynak lardan habersiz kalm ve ark kaynaklan hakknda W s t e n f e l d in Ftmlere it 1881de kan monografisiyle B e c k e r in tedkiklerinden mlmat alabilmitir. Bu hususta en toplu ve en yeni mlmat ve bibliyografyay, H a a n b r a h i m H a s a n n 1932de Kahirede baslan ^il j o (M sr'da Ftimler) adh eserinde bulmak kaabil dir. Buradaki bibliyografyaya ilve olarak, Ftimlerm d i n ak y d e l eri ne it W. v a n o w tarafndan neredilen u kk eseri zikrede biliriz : A Creed o f the Fatimids, Bombay 1936. Bu hususta kolayca okunabilecek gzel bir hulsa olarak G. H a n o ta u x nun riyaseti altnda kan Histoire de la Nation Fgyptienre adh tarihin G a s t o n W i e t tarafndan yazlan lEgypte Arabe isimli drdnc cildini (S. 179 - 308) tavsiye edebiliriz.

31.

s m l y y e

Yukanda zikredilen eserlerde F t m l e r in din akydeleri ve Ismliyye hakknda da mlmat vardr. Bu hususta en toplu bir bibliyografya tecrbesi, g2ode L. M a s s i g n o n tarafndan Esuisse d une bibliographie armate ismi altnda neredilmitir [Prof. E. B r o w n e erefine lAceb-nme ismiyle neredilmi mekaleler mecmuas nda., s. 329-338, Cambridge 1922]. Ondan sonra W. v a n o w tarafndan yeni birtakm Ism l metinleri neredilmitir ki, yukanda zikredilen eserde onlar hak knda mlmat mevcuttur. Aziz dostum P ro f. Ma s s i g n o n , 1940 ubatnda Ankarada verdii bir konferansta, tannm bir Ftm propagandacs tarafndan Seluklerin Badad fetihleri esnalannda yazlm otobiyografi mahiyetinde bir eserin meydana kanldndan ve bunun Msrh bir lim tarafndan neredileceinden bahsetti ki, fevkalde mhimdir; mmfih, bu propagandann, sonraki asrlarda, r a n v e O r t a -A s y a da, A n a d o l u da inkiaf hakknda esash tedkik-

z a h l a r

169

ler pek mahduttur. Bu hususta ilk tecrbe olarak, 1922de E d e b i y a t F a k l t e s i M e c m u as nda ksmen nerettiim Anadolu'da slmiyet mekalelerini zikredebiliriz.

32.

a h r e d e

r -a l

k m a

propagandas iin Ftm devrinde K a h ir e de lm mer kezler tesisine allmtr ki, bunlarn en mhimmi a l - H k i m tarafndan 1005 de kurulan D r - a l H ik m a dr. Garptaki sarayn iml mntehasnda tesis edilmi olan bu akademi, bir ktphaneyi, bir okuma salonunu, idmlar ve dersler iin mteaddit odalar ihtiv ediyordu. Burada, btn ilimler tedris ediliyordu ve birok limler, yardmclar, ktphane memurlan burada alyorlard. Mverrih M a k r z , ayn hkmdrn Fustt'ta da byle bir messese kurmu olduunu sylemektedir. Buradaki lm faaliyet ve tedrisat hakknda fazla mlmatmz yoktur [Joh s. P e d e r s e n in slm Ansiklopedisi nn Franszca basmndaki ok mkemmel M a s d jid mekalesine baknz : S. 402 - 403].

33.

bn

aldn

I b n H a l d n hakknda 1918de A l f r e d B e lin slm An siklopedisine yazd I b n K h a l d n maddesi, basit bir biyografiden baka birey deildir; hlbuki, Aa-Ortazaman fikir tarihinde onun igal ettii yer o k b y k t r . Yalnz Islm leminde deil, ummiyetle dnya fikir tarihinde, onu tarih felse/esi nin en mmtaz simlanndan, daha doru bir ifade ile sosyolojinin ilk byk kurucularn dan biri saymak hi yanl deildir. Mehr M u k a d d im e sinin Trk eye ok kudretli kalemler tarafndan yaplan mkemmel tercmesi syesinde, onun fikirlerini renmek Trk okuyucular iin ok kolay lamtr. Bu tercmenin mkemmellii hakknda, onu Franszcaya tercme eden M . de S l a n e m ehadetini zikretmek kfidir : O , bu Trke tercme mevcut olmasa, Franszca tercmenin birok cihetlerde eksik ve yanh kalacan ve onu bir rehber olarak kullandm itiraf ediyor. Yalnz m s t e r k l a r n deil, s os y ol o g la r n da dikkatini

170

z a h l a r

eken bu byk adam hakknda G a r p ta uzun zanftandanberi birok t e d k i k l e r yaplm, husus monogr af i l er vcude getirilmitir. L. G u m p l o w i c z , R e n e M a u n i e r gibi tannm sosyologlarn onun hakkmdaki yksek takdirleri dikkate ayandr. T h Hussein in la Philosophie sociale d lb r Khaldout (Paris 1925); G. B o u t h o u l n bn Khaldoun, saphilosophie sociale (Paris 1930); S o b h M a h m a s s a n nin les ldies iconomiques d 'lbn Khaldoun (Lyon 1932) eserleri zikrolunabilir. Bilhassa, bu son eserde, ona it btn tedkikleri ihtiv eden zengin bir bibliyografya da mevcuttur [Burada bahsedilen bn Haldnun ktisdi fikirlerine it R . M a u n i e r nin mekalesi, onun 1930da kan kk Melanges de sociologie nord - africaine adh cildi iinde tekrar neredilmitir. S. M a h m a s s a n , eer bu cildi grseydi, ayn mellifin 1912de kan o mekalesinden sonra, 1915de Ibn Haldnun itimi felsefesin e it nerettii ve sonra yine bu cild iine de ald mekaleyi de renecekti]. Bunlara ilve olarak, G e o r g e s H o s t e l e t nin Ibn Haldn a it kk bir yazsn da zikredelim [Revue de l lnstitut de sociologie, nu. 1, Bruxelles 1936. Trke tercmesi : l k , Birinciknun 1936, s. 300-307]. Z. F a h r i , I mecmuasnda, Ibn Haldn hakknda muhtelif yazlar ve tercmeler neretmitir.

* Kitabmzn nerinden sonra I b n H a l d n ve eseri hakknda yazlan tedkiklere dair burada izahata girimek istemiyoruz. M ev zuun ehemmiyeti ile mtensip olarak yaplacak byle bir izh, ileride baka bir frsata mesel, kitabmzn nc basksn yapmak myesser olursa ona brakarak, sadece ok ksa bz malmat verelim: slm Ansiklopedisi'1nin Supplement'inde, Islmlarda trih hakkmdaki mhim yazsnda H. A. R. Gi bb, bn Haldnun ehem miyetine ait malmat verdii gibi (Franszca basm, s. 268), BSOS (Londra ark Dilleri Mektebi Mecmuas)nin 1933-1935 yllarna ait yedinci cildinde de The slamic Background o f bn Khaldns Political Theory (S. 23-31) adl bir makale neretmitir. Onun Timurleng ile mlkatna dair bn Khaldn and Tamerlan balkl gzel bir makale yazm bulunan W a l t e r J. F i s c h e l de (California neriyat ara snda, Berkley, 1952), ayrca bu hususta muhtelif makaleler ve bil

ZAHLAR

17 1

hassa mhim bir bibliyografi neretmitir [Selected Bibliography o f bn Khaldn, Bollingen Series
x l i i i .,

Pantheon

Books,

New

York,

1958. Bunda,

mellifin bn H k h a l d n a ait oniki muhtelif yazs

zikrolunmaktadr], Memleketimizde, Prof. Ziyaeddin Fahri Fndkolu, mecmuasnda, u son yllar iinde mhim neriyatta bu lunmutur. randa asrlarca dikkati ekmeyen b n K h a l d n un kymeti son zamanlarda takdir edilmee balanlarak, Mukaddime si Farsaya tercme olunmu, hatt S a i d Ne f i s de, Fischelin kitabn Farsye tercme ve neretmitir. Mu h a mme d b. T a v t a t - T a nj nin, 1951de Kahirede bastrlan at T a 'r if bi bn Khaldn wa R rihlathu Garben wa arken adh eserinin de ehemmiyetini belirtelim.

34. E

n d l s

E m e v l e r

ve

b b s l e r n

Sonu

Endls

mslmanh

hakknda

trih

mlmat iin en

toplu eser, hl, R. D o z y nin Histoire des Musulmans d'Espagne (711 1110) adh eski eseridir; bu eser, E. L e v i - P r o v e n a l tarafndan, son tedkiklerin netcelerine gre slah ve ikml edilerek, 1932de L e y d e de tekrar baslmtr; mmfih, itim trih ve messeseler trihi bakmndan bu hususta en mkemmel terkibi eser L e v i - P r o v e n a l in /Espagne musulmane a u X -sikle (Paris 1932) adh kitabdr. B y k S e l u k mparatorluunun zayflamasyle B a d a d ve havlisinde madd hkimiyetlerini tekrar kuran A b b s l e r de, tek rar byk bir Arap Devleti kurmak fikri mevcut olamazd ve byle bir tasavvura madd imkn dahi yoktu. Onlar, yalnz slm Halfesi sfatiyle rhn - mnev hkimiyetlerini mslman hkmdrlarna tantmak istiyorlard. Bu mnev nfuz, Halfe Nasr-li-din-iVlh (11801225) zamannda olduka geni ve kuvvetli bir mahiyet almt; fakat, byk S e l u k S u l t a n l nn vrisi olan H r e z m a h l a r , bununla mcadeleye kalktlar; lkin M o o l isti l s , gerek onlar, gerek A b b s H a l f e l i i ni sratle ortadan kaldrd; birka slm ir ve mellifinin srf mslmanlk gayretiyle izhr ettikleri teessr bir tarafa braklrsa, bu hdise s l m d n y a s nda hibir sretle byk bir akis uyandramamtr.

172

z a h l a r
35. S sn H
n e d n i n in

h ret

Kendilerini Ssn sllesine raptederek bu sretle eski bir aslet kkne dayanmak merak, birok Islm hkmdr sllelerinde gze arpar. Hlis Trk olan O s m a n l l a r ve D u l g a d i r O u l la r n bile Ssn hanedanna mensup addetmek iin allmtr. T r k s l l e l e r i iin deil, bu ananeye daha bal olan I r a n s l l e r l e r iin bile bu gibi ecerelerin, silsilenmelerin tamamiyle u y d u r m a olduunu B a r t h o l d la beraber syliyebiliriz.

36.

G a z n e lle r

D e v r n d e A r a p a

Abbs Imparatorluundan ayrlmak sretiyle r a n da mstakil devletler kuran I r anl , hatt T r k sllelerine mensup hkmdrlann, halkn B a d a d d a n y z e v i r me s i iin ran milliyetiliini himye ettiklerini syliyen ve hatt M a h m u d G a z n e v yi buna bir misl olarak gsteren birtakm Avrupa mverrihleri tamamen aldanmlardr. Vaktiyle yazm olduum gibi, M a h m u d un r an zihni yetine mlik bir hkmdr olup, Islm istlsna kar Arien kavimlere mahsus duyu ve dn tarzn yaatmaa gayret ettii hakkmdaki iddialar, tarih hakikatten tamamiyle uzaktr. Saray ve ordu lisam Trke olmakla beraber, mutaassp bir S n n olan M a h m u d , resm dil olarak Arapa y kabl etmi ve devrin lm eserleri hemen umu miyetle bu dille yazlmtr. Gazneliler namna yazlm birok eser ler, onlarn ilmi ve sanati himye hususundaki faaliyetlerini pek iyi gsterir; fakat bu, herhangibir mi l l f i kre h i z m e t iin deil, srf h k m d a r l k i c a p l a r n d a n olduu iin yaplyordu,, [ F u a d K p r l , Trkiye Tarihi, stanbul 1923, s. 127]. unu da ilve edelim ki, M a h m u d , Bveyh ailesinin tehakkm altnda bulunan A b b s H a l f e s i ne kar byk bir hrmet ve mahabbet gsteri yor, propagandas na kar en iddetli tedbirleri almaktan ekin miyordu. Gazneliler saraynda ve orduda Trke n in ehemmiyeti hak knda baknz: [ F u a d K p r l , Trk D ili ve Edebiyat Hakknda Aratrmalar, stanbul 1934, s. 26- 32] .

ZAHLAR
3 7 . LN M H Y ET

*73

Barthold,

Islm tedkiklerinin henz balangta bulunduu Da r me s -

bir zamanda ileri srlm olan D o z y , E. R e n a n ,

teter, J. M oh 1 ve daha sair xx. asr byk msterklarnda ummiyetle grdmz bir fikri, yni, lii ve slm tasavvufunu Iran mi l l i yet i l i i ni n bi r t e z h r saymak fikrini, pek hakl olarak reddediyor. Avrupa ilminin neticelerini en aa yarm asr geriden tkip eden birtakm yeni melliflerimizin eserlerinde, hl, bu eski fikre tesadf olunmaktadr; hbki, bu hususta yaplan esasl tedkikler neticesinde, bu iddia, ilim leminde hemen hemen terkedil mitir [ R e i t z e n s t e i n , E. Bl oc he t , E. G. B r o wn e gibi birka lim, hibir delile dayanmakszn, bu priori nazariyeyi srklemee almlarsa da, yalnz kalmlardr. Sadece n o s t r a n z e v , slm Edebiyatnda ran T esiri hakkmdaki bir tedkikinde bu hususta bz deliller gstermee gayret etmitir]. Byk msterik Go l d z i h e r , liin, K fe den Kum ehrine hicret etmi olan hl i s A r a p l a r tarafndan rana getirildiini isbat etmitir ki, B a r t h o l d d a p hesiz ona istinaden ayn delili ileri srmtr [Le Dogme et la loi de ITsldm, Paris 1920, P. 293, not 125). L. M a s s i g n o n un hakl olarak syledii gibi, G o b i n e a u nun pro-arien ve D e l i t z s c h in antisemit nazariyelerinin tesiri altnda domu olan bu gibi yanl fikirleri, artk bir tarafa brakmak lzmdr [Essai sur les origines du lexique technique de la Mystique musulmane, Paris 1922, P. 46- 47] . Muhtelif tedkiklerimde, Aa-Ortazamanda ve daha sonralar, hatt Iran shasnda, liin kuvvetlenmesinde T r k m u h a c e r e t i n i n ve gebe T r k a i r e t l e r i n i n byk roln kat delillerle gstermitim [Yukanda zikredilen Anadolu'da slmiyet mekalesiyle, Bektaliin Mene leri adh mekaleme (Actes du congres international d histoire des religions tenu Paris en 1923; Trke tercmesi: T r k Y u r d u , 11, 1926, s. 121-140) baknz]. 'lik ve Isn-aarye lii (yni oniki imam kabl eden m m iyye mezhebi) hakknda mhim neriyatta bulunan R. S t r o t h m a n n tarafndan 1927de slm Ansiklopedisi ne yazlan S h ' a maddesi, bu hususta ok gzel bir hulsadr. Bunun slm menelerini zah eden bu lim, likteki muhtelif unsurlarn meneinde gnostik, neoplatonisien, maniheen, eski ran telkkilerinin tesiri olmakla beraber, henz daha fazla ve daha srih birey sylemee imkn olmadn idraf etmektedir.

74
38.

ZAHLAR
L K ASIRLARDA

r a n d a D n v e S iy a s K i y a m l a r slm ftuhatndan sonra 11. - m. asrlarda randa, vukua gelen din - siyas kyamlar hakknda u eserden mlmat alnabilir: G h o l a m Hos s ei n S a d i g h i , Les Mouvements religieux iraniens au ne et au me sik le de l higire, Paris 1938. Muhtelif hareketlerde ok fazla bir Iranlik hviyyeti gstermek istemesine ramen, bu meseleler hakknda mebzl kaynaklara ve tedkiklere istinad eden bu eserden olduka istifade edilebilir. A b M s l i m isyan ve onun lmnden sonra taraftarlarnn hareketleri hakknda da bu esere baknz.

3 9 . HKMYET SENBOLLERNDE R e NK

Bayraklarda, elbiselerde, trzlarda etrlerde, hulsa bu gibi hkimiyet almeti olan eylerde r e n g in ok byk ve s e n b o l i k bir ehemmiyeti vardr. ok eski bir menei olan ve daha llkzaman dev letlerinde grdmz bu renklerin ehemmiyeti meselesini, Ortazaman slm ve Trk devletlerinde de ummiyetle grmekteyiz. Tarih ve edeb kaynaklarda buna it para para birok tafsilta tesadf edilirse de, imdiye kadar hibir aratrc, bu meseleye merak edip huss bir tedMk yapmamtr. Ortazaman Trk ve slm devletlerinde h k i m i y e t t e l k k i s i nin tekml ve h k i m i y e t s e nbol l e r i hakknda yaptmz tedkikler esnasnda, bu re nkl e r meselesiyle de uzun uzun megl olduk ve bu hususta da birok malzeme topladk. Bu eserimiz kt zaman, orada re nkl e r hakknda da kf mlmata tesadf olunacaktr. Abbslerin bayraklarnda ve libaslarnda siy a h rengi kendilerine ir edindikleri, hatt, onlarn rhn hki miyetini kabl eden birtakm S n n d e v l e t l e r de de bu renge ehemmiyet verildii mlmdur; F t m halfeleri buna mukabil b ey a z rengi ir edinmilerdi ki, Peygamber neslinden geldiklerini iddia eden sllelerde bu renge kymet verildiini biliyoruz [ G a u d f r o y - D e m o m b y n e s , Meslik-al-Absr, 1, l Afrique moins l Egypte, Paris 1927, P. L. Renkler hakknda ayrca u eserde toplu mlmata tesadf olunur : Y a c o u b A r t in, Contribution l itude du Blason en Orient, Londres 1 9 0 2 , P. 18 - 4 2 ] .

z a h l a r
40. M M P ro pa g a n d a si Mazdak

75

azdek

ezhebi

Yukanda 5 numaral

notta bahsettiimiz

taraftar-

lan, k a d n l a r d a ve m a l d a i t i r ki telkin ediyorlard. S s n l e r devrinde bunlar aleyhinde iddetli tkibat yaplm olmakla beraber, r a n da, O r t a - A s y a da, hatt d a h a g a r b s h a l a r da bu meslek taraftarlan gizli bir srette propagandalann devam ettirdiler; slm devrinde de grdmz bu k o m m u n i s t t a i f e l e r i n i slm mellifleri M azdak, Hurremdn, Muhammire ve daha sair trl isimler altnda zikrederler. Bunlar hakknda G h o l a m Hos s e i n S a d i g h i nin zikrettiimiz eserinde kf derecede mlmat mevcuttur.

41. Y e n F a r s a d a l k ii r l e r Filologlarn y e ni Fr s (neo - persan) adn verdikleri sl

miyetten sonraki Fars dilinde yazlm ilk i i rl er hakknda, ran uar tezkireleri'nde verilen mlmat, ummiyetle u y d u r m a dr; fakat buna ramen, yalnz ark eserlerinde deil, bz cidd Garp eser lerinde bile mesel E t he, Grundriss der Iranischen Pfilologie, 11, s. 218 ve Pa u l Hor n, yine ayn eser'deki yazsnda, I, 2, s. 1 bunlann uydurma olduu anlalmamtr. lk hakik Farsa iir paralanna, eski A r a b kaynaklarnda tesadf olunuyor. Bu hususta Mirza M u h a m m e d K a z v n nin mhim bir mekalesi (Bst M ekle-i-Kazvn, I, 26-36) ile, T a k z d e nin mhim bir tedkiki ( K v e mecmuas, yeni seri, c. 11, nu. 1) vardr ki, C e l l H m , Trih-i Edebiyat- ran adl eserinde [C. 11, s. 315-336, Tahran 1348] bunlardan istifade etmitir. Hicr 235 te lm olan bu sinde bahsetmitir; o, aynca j ir -u^den, T a k z d e mekale^ lnin iirlerinden de bahsedi

yor ki, B a r t h o l d herhlde bundan haberdr olamamtr.

42. Tarih-i Bayhak Bayhak ehrinin eski tarihi ve propagandasnn buradaki faaliyeti hakknda A h m e d B e h m e n y r tarafndan son yllarda

176

z a h l a r

me t i n t e n k d i uslne riyet edilerek bastrlan Tarih-i Bayhak adl ok mhim esere mracaat ediniz. Hicr v. asrn ikinci yars balarnda yazlm olan bu eserin, tarih ehemmiyeti ok byktr. Mellifi A b l - H a s a n A l B a y h a k , bu asrn mehur limlerin den olup birok eserler yazmsa da, bugn bunlardan ancak birksm elde mevcuttur. Bu mellifin gzel bir biyografisi, rann gen limlerinden S a d N e f s tarafndan M ihr mecmuasnda neredil mitir. (C. ., say 4, s. 333 - 347). slm Ansiklopedisi nde B a y h a k ye it kk bir mekale yazm olan B a r t h o l d n, bu tarihin baslmas hakkmdaki temennisi, bu sretle, tahakkuk etmi demektir. Bu eser, her bakmdan, ok mhim bir kaynaktr.

4 3 . S a m n l e r D e v r i n d e F a r s a

Prof. B a r t h o l d n S m n l e r den ekserisi zamamnda resm dil Farsa idi,, ifadesini biraz tavzih etmek lzmdr: Smnler devrinde Farsa"nm Devlet ilerinde kullanldn, A h m e d b i n I s m' l (907 g i3 )in, Arapa'y tekrar r e s m di l olarak kabl ettiini,, syleyen S e m n nin ifadesinden anladmz gibi, ayn hlin Gaznevtler zamannda da devamn M a h m u d un veziri A b l - A b b s m d e v l e t i l e r i nde Arapa yerine F ars kullandrd, fakat yerine gelen yeni vezirin tekrar Arapa'ya, b y k e h e m m i y e t vererek, Fars istimlini yalnz Arapa bilmeyen c a h i l l e r e hasret t i i ni , U t b nin ifadesinden anlyoruz [ Fuad Kprl, Trk Ede-, biyat Tarihi, kinci Kitap, s. 1 4 6- 1 4 7 , not-2 ]. Btn bunlar, S m n l e r devrinde d e v l e t i l eri nde, r e s m di l olan Arapa ile beraber y a v a y a v a Farsa'nn da kullanldn gsteren delil lerdir. Yeni Fars edebiyatnn ilk kuvvetli inkifn da yine bu de virde gryoruz; mmfih, Arapa, Smnler devrinde deil, daha sonralar da d e v l e t di l i ve bilhassa i l i m di l i olarak btn ehem miyetini ve hkimiyetini muhafaza ediyordu: O devrin, hatt aslen ran olan mellifleri de, hemen ummiyetle, Arapa yazyorlard. Byk lim B r n , u son senelerde Msrda baslan ^l^Tsinde Arapa'mn ilim dili olduunu, Farsa'ya tercme edilen lm eserlerin kymetlerinden, ok kaybettiklerini, Fars'nvn eski ran hikyelerini yazmaktan baka bireye yaramyac an sylyor ki, aslen Arap

ZAHLAR

77

olmyan ve bu iki dili de ok iy i b i l e n byk limin bu mukayesesi ok mnaldr.

4 4 . R d a k n n

Daha

sonraki

Iran

ve

Trk

ir ve sofilerinde de bu

gibi

fikirlere tesadf edilir; lkin bundan, birdenbire umum bir hkm karmak doru olmaz. Yalnz, R d a k nn olduu muhakkak tr : O esnada Ftm propagandasnn kuvvet ve ml dn lrse, bunu tabi grmek cabeder. Esasen Ftm propagandaclarn dan olan byk ir N s r H u s r e v in, irimiz hakknda ok takdirkr davranmas da buna bir delildir. rann bu byk iri hakknda en gzel ve en yeni monografi udur: S a d Nef s , Ahvl ve E f r -

Rdak, iki cilt, Tahran 1310.

4 5 . D a k I k n n

Z e rd tl

D a k i k nin zerdt olduu btn trih kaynaklardan ve eserinden anlalyor. Bu ir hakknda en etrafl tedkik, Kve mec muasnda intiar etmitir (Numara 4 - 5 ) . Yalnz, burada B a r t h o l d n yanld bir noktay dzeltelim: D a k i k ran m ill halk menkabelerini nazm ekline sokmaa alan ilk ir,, deildir. Son tedkikler neticesinde, ondan evvel birtakm irlerin bu ie balam olduklarn kat srette biliyoruz [ M i r z a M u h a m m e d K a z v n , B st M ekale, 11, s. 3 - 9].

46. r a n

D e s ta n i v e

F rd e v s

r a n d e s t a n ve F i r d e v s hakknda en ksa ve toplu ml mat iin baknz [ F u a d K p r l , Trk Edebiyat Tarihi, kinci Kitap, 1921, s. 1 49- 153] - Burada, bu mesele hakknda en m him bibliyografya verilmitir. Mtehassslar iin buna ilve olarak M u h a m m e d K a z v n nin mhim tedkikini zikredelim [B st M eka le, 11, s. 1 - 64]. Prof. He n r i M a s s e nin u kitab [Firdous et l'Eposl m M edeniyeti X I L

178

2 AHLAR

pee nationale, Paris 1935), herkesin lezzetle okuyabilecei cidd ve kymetli bir eserdir. F ir de vs nin bininci yl mnasebetiyle, bil hassa randa ehname'nin yeni tab'lar yaplm ve gerek ire, gerek eserine it birok eyler neredilmise lzum grmyoruz. ehname nin, yalnz ran edebiyat zerinde deil, Trk edebiyat zerinde de byk tesiri olmutur. Bu eserin manzm ve mensur muhtelif Trke tercmeleri hakknda slm Ansiklopedisindeki Osmanl T r k E d e b i y a t mekalemizde zahat vardr. Bunun Kprl, halk edebiyatmz zerindeki tesirleri ve bu mevzlarn halk arasnda yaylmas hakknda mlmat almak iin baknz [ F u a d Meddahlar, Trkiyat Mecmuas, c, 1, s. 4-10]. Eski de, burada onlardan bahse

ran uar tezkirelerindeki masal kabilinden rivayetler,

ehnameyi G a z n e l i M a h m u d un emriyle yazlm gibi gsterir ki, bizim birok yeni eserlerimizde bile, bu, bir tarih vk gibi tekrar lanp durur. Yukarda zikredilen tedkiklerde bunun bir masal olduu kat surette meydana karlm bulunuyor. F i r d e v s nin lm ve sonradan ona dir l s l m l a r v e Z e r d t l e r arasnda teekkl etmi olan menkabeler hakknda bibliyografik mlmat almak iin baknz: [Trk Edebiyat Tarihi, kinci Kitap, s. 152, n o t 1.].

47. H

alk

k y e l e r n d e

b n - S n

b n - i S n y bir nevi sihirbaz gibi gsteren halk hikyeleri, eskidenberi, Iranllar ve Trkler arasnda pek yaylmtr. Bu hususta 1937de Trk Tarih Kurumu tarafndan bastrlan bn-i Sn adl mekaleler mecmuasnda bn-i Sn folklorlar ve bz paralar,, ksmnda D r. S. n v e r le, Prof. e r e f e d d i n Y a l t k a y a nn yaz larna baknz.

48.

B r

B r n ye it tedkikler u son yirmi sene zarfnda daha iler lemi, onun yeni bz eserleri ortaya karlm, baslm, veya onlar hakknda hulsalar ve tercmeler yaplmtr. Bu arada, yalnz onun

ZAHLAR
Al-Cemhir adh eseri hakknda Prof. e r e f e d d i n Y a l t k a y a tara fndan yaplan mhim hulsay zikredelim [Trkiyat Mecmuas, 1936, c. v, s. 1 - 26].

4 9 . LM T A R H N D E B R N

Yalnz B r n nin slm ilmindeki mevkiini anlaHak deil, umumiyetle Islm ilminin vm . - x. asrlardaki parlak inkiafyle, x.-xiii. asrlardaki inhitatn ve bilhassa d n y a i l i m t a r i h i n deki mevkiini anlamak iin en toplu ve en yeni eser A l d o M i e l i nin u kitabdr : La Science arabe et son rle dans l evolution scientifiue mon diale, Leyde 1938. H. R e n a u d , M a x Me y e r h o f , J u l i u S R u s k a gibi Islm ilminin muhtelif beleri zerinde alan bz limlerin ilvelerini de ihtiva eden bu eser, yalnz mtehassislan deil, her fikir adamn alkalandrabilir.

5 0 . S E N C E R N

M M L

M E S ELES

B a r t h o l d , byk Seluk hkmdn S ene er tarafiadan Ab bs halfesinin vezirine yazlm bir mektubun bir fkrasma daya narak, S e n c e r in okuyup yazma bilmediini iptida Mool stils Srasnda Trkistan adh (Rusa) eserinde ileri srm ve bu kitaba ilve olarak nerettii metinler arasnda bu mhim vesikay da neretmiti (S. 38). Daha pek kk yata devlet idaresinin ar yk lerini yklenmee mecbur olan bu hkmdrn okuyup yazma bilmemesi,, nden, B a r t h o l d n byle ok umm bir netice karmas, bizce ok yanltr. Bir defa S ene er, mmliine ramen, muhiti ve hayat tecrbeleri syesinde, asl kltrsz bir hkmdr saylamyacak mlmata sahip bulunuyordu ve Iran Edebiyatim bilmedii, elde bunun aksi ni gsteren birtakm v e s i k a l a r varken, asl iddia olu namaz. xn. asrda, Seluk ailesine mensub prensler arasnda, ede biyata ve gzel sanatlarn muhtelif belerine intisap etmi ok m n e v v e r insanlar da vard. B a r t h o l d n iddias, ancak, Turul ve Alp Arslan gibi ilk byk hkmdrlar hakknda dorudur; fakat, bu basit k a b l e reisleri, ok byk birer d e v l e t kuruct t su idiler

8o

ZA H LA R

ve btn m e d e n t e z h r l e r i daima kuvvede himye etmekten geri durmamlard.

5 1 . N z m - l

M lk

ve

Siysetnme

Selukler devrinde, d a r ve s i y as bakmlardan, vezir N izm -l M lk n byk bir nfuz ve tesiri olduu muhakkaktr. Ona dir umum mlmat almak iin 1935de slm Ansiklopedisinde H a r o l d B o w e n tarafndan yazlan mekaleye baknz [Buradaki S i l s i l e n me olduka yanl ve eksiktir. Eer mellif, E . de /jambaur''in 1927de kan Manuel de Genealogie et de Chronoldgie pour Vhistoire de ITslam adh eserine mracaat etseydi, orada Nizm-l M lke it s i l s i l e n me yi grecek ve eksiini biraz tamamlyacakt; mmfh, bunun da eksik ve yanl olduunu hemen ilve edelim]. Onun SiyLsunme adh mehr eserinin Ch. S c h e f e r tarafndan neredilen metni ve Franszca tercmesi birok yanllarla dolu olduu gibi [Bunlardan bzlarn F. G a b r i e l i , Orientalia, vol. vn., fasc. 1 - 2 , 1938, P. 80 - 94de neretmitir], 1310 ems - hicrde Tahranda baslan nsha da iyi bir tab* saylamaz. stanbuldaki bz yazmalara istinaden bu eserin yeni bir tab'n ve Trke tercmesini ok geni hiyelerle ve N i z m - l M l k n hayat ve eseri hakknda byk bir mukaddime ile birlikte nere hazrlanmaktayz. H. B o w e n in de ona it bir monografi hazrlamakta olduunu W. M i n o r s k y bir mekalesinde bildirmiti [ Son yllarda bu eserin Trke, Rumca, ngilizce, Almanca tercmeleri neredildi].

52. E n v e r

ve

iz m

Trk saraylarnda ve muhtelif Trk hkmdrlarnm him yesi altnda yetimi olan Enver ile N izm , ran edebiyatnn iki byk simsdr. hreti, Sultan S e n c e r in adna bal olan E n v e r , kasideleriyle Seluk saraynn ve Emrlerinin azametini terennm etmi ve sonraki r a n ve T r k kasidecileri tarafndan bir t a d olarak telkki edilmitir [ran edebiyat tarihlerinde bu ir hakknda verilen mlmat tamamlayc mahiyette olarak, onun imdiye kadar pheli kalm olan lm yl meselesi hakknda Mirz Muhammed

ZAHLAR

18 1

K azvnnin tedkikini zikredelim : B st Mekale, n., s. 2 8 3 - 2 9 0 ]. N i z m ye gelince, ran ve Trk m e s n e v c i l e r i n i n bu byk stad, rann en b y k irlerinden biridir. iirlerinde olduka mebzl T r k e k e l i me l e r e de tesadf edilen bu irin mesnevi tarznda nasl b ir t e c e d d d yaptn anlamak iin Trk Edebiyat Tarihimize baknz : kinci Kitap, s. 208 - 210.

5 3 . I s m l l e r n S o n u

Bunlar hakknda

slm

Ansiklopedisindeki

muhtelif madde

lerde (mesel Alamt, Assassin, Haan bin Sabbh, Ismlye) zahat bulunur. Yukarda (31. notta) bahsettiimiz M a s s i g n o n un bibli yografik mekalesine de baknz. Bizim Trkiye Tarihi, s. 219da da bu hususta bz tedkikler zikredilmitir; mmfih M o o l 1a r n, en mhim Isml merkezi olan Alamt kal'asm tahrip etmeleri hakkn da en etrafll zahat ile, orada ele geen lsm l kitaplarna istinaden bunlarn tarihi ve itikatlar hakknda en mhim mlmat, Cveyn Trihinin birka sene evvel M i r z M u h a m m e d K a z v n tara fndan kymetli hiyelerle neredilen son cildindedir: The T a rkh-iJahn Gsh, Part m., G. M. S. xv, Leyden 1937. M o o l l a r n ve daha sonra T i m u r un iddetli tkibtna ramen, xv. asr da sfahan civarnda I s m l l e r in bulunduunu Ravza t-us Saf mellifi sylyor [C. v, s. 99].

54. S e l u k l u l a r dan So n ra t m M
cadeleler

r a n d a

S e l u k l e r in

suktiyle

Mool

i st i l s

arasnda

geen

devrede, rann muhtelif shalarnda, birtakm i t i m i m c a d c l e l ere ahit oluyoruz. Bzan mezhep mnaferetleri Snnlerle 'ler, Haneflerle afi ler mcadelesi tarznda ehi r l i l er arasnda, ya hut ehi rl e k y arasnda, yahut g e b e k a b l e l e r le yer l e i k hal k arasnda, m u h t e l i f un s u r l a r veya ayn unsura mensup m u h t e l i f k a b i l e l e r arasnda mevcut olan bu m c a d e l e l e r hakknda, henz hibir cidd tedkik yaplmam, tarih kaynaklarda bunlara it mevcut rivayetler esasl bir srette toplanmamtr. Ancak,

8a

z a h l a r

B a r t h o l d n mahedesi vehile, o devirde bu itim mcadeleler in mevcudiyeti muhakkaktr. Mool istilsn k o l a y l a t r a n miller arasnda bunu da gznnde tutmakvcabeder.

55. M

ool

s t l s i n i K

o l a y l a t ir a n

m l l e r

Bu Dersler

hususta B a r t h o l d n mkemmel

O rta-Asya

Trk

Tarihi

Hakknda

adl

eserine baknz

[Trkiyt

Enstits

klliyat arasnda 1927de kmtr]. Re n G r o u s s e t de, Mool istilsn kolaylatran sebepler arasnda H r e z m a h la r devletinin roln olduka iyi zah etmitir [l'Empire des Steppes, Paris 1938, P. 225].

56. M

ool

I s t l s i n a D

a ir

e d k k l e r

Cengiz istils ve Mool devletleri hakknda umm ml mat iin B a r t h o l d ve Gr o u s s e t nin zikredilen eserlerine baknz. rann bu istldan sonraki vazyeti hakknda A b b s k b l in Trih-i mufassal- ran n n C e n g i z den T i m u r devleti nin teek klne kadar,, gelen devreye it ilk cildini tavsiye edebiliriz [Tahran, 1312 ems-hicr]. Bu hususta en yeni ve toplu eser, B e r t h o l d Spule r in Die Mongolen in ran (Leipzig 1940) adl kitabdr ki, rann 1220 - 1350 yllan arasndaki devresine ittir ve yalnz siyas tarih olarak deil, kltr tarihi bakmndan da faydahdr. Bu mesele hakknda imdiye kadar bilinen kaynaklan ve yaplan tedkikleri oradan renmek mmkndr [ Bu eser dilimize de evrilip T .T .K . tarafndan neredilmitir].

57. S

a l g u r l a r

Byk Seluk devleti bakyyelerinden olup, rann meden tarihinde mhim mevkn bulunan kk S a l g u r l e r sllesi hak knda, bu zikredilen eserlerde mlmat vardr. slm Ansiklopedisi nde T . W. H a i g tarafndan yazlan S a lg h u r id e s maddesi ok sath dir. Bunlann, yirmidrt Ouz boyundan biri olan S a l u r boyuna

z a h l a r

183

mensup olduunu, ayn esere yazm olduum S a lu r maddesinde sylemitim. Bunlarn sikkeleri zerinde bulunan ve meskkt limleri tarafndan imdiye kadar m h i y e t i anlalamyan bir eklin, S a l u r kabilesinin eski damga's olduunu yeni bir mekalemde gs terdim ki, bu sretle bu hanedann e t h n i k menei meselesi artk kat srette halledilmi demektir [ F u a d K p r l , Ortazaman Trk Devletlerinde Hukuk Sembollerdeki M otifler, Trk Hukuk ve iktisat Tarihi Mecmuas, c. n, s. 50].

58S a d ile Hf z ,

S a 'd v e

H k iz

ran edebiyatnn cidden byk iki sims-

dr ki, Trk dnyasnda da byk ve devaml bir hret kazanm lar ve T r k E d e b i y a t nn t e k m l zerinde messir olmular dr. Her ikisinin eserleri Trkeye mteaddid defalar tercme olun mu, ders kitab olarak asrlarca okutulmu, haklarnda er hl er ve h i y e l e r yazlm ve hatt bunlarn birksm da baslmtr. Bil hassa, H f z n xv. - xv. asrlarda T r k iiri zerindeki tesiri ok byktr [slm Ansiklopedisi'nde T r k E d e b i y a t mekalemize baknz]. S a 'd hakknda, He n r i Ma s s e nin u eserine baknz : [Essai sur le poete Saadi, Paris 1919]. Btiin hretine ramen, H f z hakkmdaki mlmat, yazk ki, ok az ve ok phelidir; birok eski tablarndan ve muhtelif ecnebi dillere tercmelerinden sonra, son yllarda Tahranda iki defa ayr ayr biri A. H a l h l , dieri H. P e j m n taraflarndan bastrlan D ivan', xv. asr balarna it yni, en eskisi 827 hicr senesinde yazlm nshalara istinad ediyor. stanbul Edebiyat Fakltesi meznlarndan D a V u d Zek, Topkap Mzesi nde Revan Kk ktphanesinde 822de yazlm bir nsha bulduu gibi, Ayasofya M zesi ktphanesinde 8 1 3 - 8 1 4 yl larnda yazlm bir mecmuada da Hfzn iirlerine rastgelmitir. Bu sretle, H fz D v a n in in yeni bir tab' artk zarret kesbetmi bulunu yor. H f z hakknda son senelerde randa muhtelif makaleler ve risaleler yazlmsa da, hibir y e ni v e s k a y a dayanmyan bu sath yazlar, bu husustaki eski bilgilere yeni birey ilve etmemektedir. Bu byk ir hakknda ileride yaplacak aratrmalara bir yardm olmak zre, imdiye kadar hi gze arpmam mhim bir vesikay

184

z a h l a r

bildirmek isterim: Hvce Murvrd M net'ndak bir kayt, S u l t a n H s e y i n B a y k a r a nm (hicr 907de) birok ediblerin yardmyle H fz Dvan'nin doru bir nshasn tertip ettirdiini gstermektedir [Husus ktphanemizdeki yazma nshada. Bu eser, son yllarda Almanyada neredilmitir].

59. M

ool

s t l s i n i n H

a k k

a h y e t

Moollar

hakknda

yukarda

zikredilen

bibliyografyaya ve

bilhassa B a r t h o l d n Orta-Asya Trk Tarihi Hakknda Dersler ine ba knz. Esasen, Mool istilsnn hakik mhiyetini meydana koymak erefi, iptida B a r t h o l d a ittir.

60. M

ool

s t l s in d a n K

alan

avm

zler

Garba gelip yerlemi olan M o o l kabilelerinden yalnz Hezre'ler hl E f g a n i s t a n da yaamakta ve d i l l e r i n i muhafaza eylemektedirler. Mool istilsnn garba, r a n a ve A n a d o l u ya getirdii Trk ve M ool kabileleri hakknda imdiye kadar hibir ara trma yaplmamtr. Bu hususta hazrladmz bir tedkik yaknda neretmek midindeyiz.

6 1. M

oollar

e v r n d e

c r

n k a f l a r

Mool ftuhatndan sonra U z a k - a r k ile Y a k n - a r k ve A v r u p a arasnda t i c r mnasebetlerin inkiaf hakknda yukanda zikredilen eserlerde ve B a r t h o l d da kf malmat vardr. Fazla taf silt iin, eski olmakla beraber, kymetini hl muhafaza eden u mehur esere baknz: [W . H e y d, Histoire du Commerce du Levant au Moyen-ge, reimpression, 2 vol. Leipzig, 1923]. G . 1 . B r a t i o n u nun Rechercher sur le commerce genois dans la M er Noire au xm e sik le (Paris, 1929) adh eserinde de mhim tafsilta rastlanr.

62. M

oollar

ve

e n z

ollari

Basra Krfezindeki r a n limanlanyle H i n d ve i n arasn daki mnasebetler, ok eskidir. M o o l l a r bu deniz yolundan isti

z a h l a r

185

fadeyi ihml etmedikleri gibi, M e m l k m p a r a t o r l u u nun Hind denizindeki t i c r f a a l i y e t i n i durdurmak iin buradaki limanlar kullanmak teebbsnde de bulunmulard.

63

ool

evr

a r h s

e d - d

Mool devrinin bu byk tarihisi hakknda onun tarihinden kk bir ksm neir, tercme ve tahiye eden byk Fransz mste riki Q u a t r e m ereden bahyarak birok yazlar yazlm, Brovvnen ran Edebiyat Tarihi ve C a r r a de V a u x nun les Penseurs de Vslam' gibi umm mahiyette kitaplarda ona uzun sahifeler tahsis edilmitir. E. B l o c h e t nin Introduction l'histoire des Mongols (G. M. S. Leyden, 1910) adh kitabn tenkid maksadiyle B a r t h o l d tarafndan yazlan mekaleyi bilhassa tavsiye ederiz [B. R a g b Hu l s i tarafndan ya plan Trke tercmesi Trk Yurdu Mecmuas, sene 14, c . dedir. Onun tarihilii hakknda en toplu ve ksa mlmat iin baknz: F u a d K p r l , Trk Edebiyat Tarihi, 1928, s. 268-270].

64. A l t i n o r d u d a T r k E d e b y a t i

Altnordu shasnda xv. asrda klsik Trk edebiyatnn kuvvetli bir inkiaf gsterdii, onbe sene evvel bulup meydana kardmz birtakm edeb eserler syesinde iyice anlalmtr. Ondan evvel, Rus trkologlarndan S a m o i l o v i ile B a r t h o l d n meydana koyduklar bir-iki eserden baka birey mlm deildi. Ayrca, tafsilt iin Trk Edebiyat Tarihi'mize baknz (S. 356-365). Bu hususta San oi l ov i in u mekalesine de baknz: [Cuci Ulusu veya Altnordu Edeb D ili, Trk Dili Blteni, say 12, 1935, s. 34-49].

65. Kutadgu B ilig Kutadgu B i l i g hakknda Trk Edebiyat Tarihi' mize ve K b s n m e hakknda da slm Ansiklopedisindeki T r k E d e b i

86

Z AHLAR

y a t mekalemize baknz. Orada, bu eserin Anadolu Trkesine muh telif tercmelerinden bahsedilmitir.

Kutadgu

B i l i g , Prof. Reit Rahmeti A ra ttarafndan yeni

den neredildii gibi, bugnk dilimize de tercme olunmutur: Kutadgu B ilig /., M etin, Trk Dil Kurumu neri, stanbul, Mill Eitim Basmevi, 1947; Kutadgu B ilig //., Tercme, Ankara Trk Tarih Kurumu Basmevi, 1959, xxvn + 477.

66. I s l m M

e d e n y e t

ve

eni

iy m e t l e r

Daha slmiyetten nce j>alar ve bir y a z l

e d e b iy a tla n

olan T r k l e r in mslman olduktan sonra, y e ni d in in tesiriyle, mzlerini unutmalar, ok dikkate yan bir hdisedir. Yeni dinin yaratt t aas s up havas, bilhassa bu gibi me d e n a n anelerin balca saklaycs olabilecek y k s e k s n f zerinde o kadar messir olmutur ki, p a g a n i z m y d i g r olan her ey hemen yok edilmi, eski kymetler yerine yeni kymetler konmutur. Yalnz, hal k ki tl esi , eski ananelerini, eski kymetlerini saklamtr ki, aradan uzun asrlar getikten sonra bile, m s l ma n l k b o y a s altnda o eski p a g a n i z m b a k y y e l e r i n i bulmakdaima mmkndr. Trklerdeki y k s e k s n f n, yeni bir y a b a n c m e d e n i y e t l e temas eder etmez, derhl onun cazibesine kaplarak m ill kymetlerini tezyif etmesi ve mzsi ile derhl alkasn kesmesi, kltr tarihimizde daima tesadf edilen maraz bir hdisedir!

67. A

h m ed

esev

H o c a A h m e d Y e s e v nin Trkler arasnda asrlardanberi devam eden byk tesirini ve bu tesirin yalnz Orta-Asyaya mnha sr kalmyarak, btn Trk memleketlerine yayldn, ona it yaz dmz bir monografi ile vaktiyle gstermitik ( Trk Edebiyatn da lk Mutasavvflar, stanbul, 1919). Bu t ari kat , Trkler arasnda

z a h la r

187

m s l m a n l n yaylmas hussunda ok messir olmu ve Trk Tesev dervileri, tpk misyonerler gibi, bu hususta byk gayret gs termilerdir. Gerek A h m e d Ye s e v , gerek bu tarkate mensup bir takm ir-derviler,- bu propaganda iin, eski T r k H a l k E d e b i y a t mahslleri eklinde yazlm iirler vcude getirmilerdir [Bu meseleler hakknda, bahsettiimiz byk m o n o g r a f i den baka, Trk Edebiyat Tarihi'mize baknz: S. 226-232]. Burada, Y e s e v y e tarkatinin hakik mahiyeti ve karakteri hakkmdaki eski grlerimi d z e l t me k cabettiini sylemeliyim: iptida, YesevVUkten kan ve Mvernnehirin xv. - xv. asrlardaki mutaassp muttinin tesirini tayan Nakibendi tarkatine mensup mellifler, byk prleri A h m ed Y e s e v hakknda birtakm eyler yazmlardr ki, ona it eski k a y n a k l a r bunlardr. Bu mellifler, Y e s e v l i i n ilk eklini ve A h m e d Y e s e v nin hakik ahsiyetini tarih realiteye u y g u n olarak tasvir etmemiler, kendi arzu ve temayllerine gre, h a k i k a t i tama miyle de i t i r mi l e r d i r ; hlbuki, Yesevliin ilk yayld gebe T r k mu h i t l e r i n i n i c a p l a r ve din deitirme psikolojisinin u mu m k a i d e l e r i gznne getirilince, buna imkn olmad anlalr. Esasen, bu sonraki N a k i b e n d melliflerinin btn tahriflerine ramen, Yesevliin gebe T r k muhitlerine i n t i b a k ettii, eski Trk paganizm inden birok eyler a l d ve yinlerinde gebe urfne uygun olarak kadnlarla erkeklerin beraber bulunduu, eski m n yinlerinde olduu gibi, musik, iir ve extatique (vecdli) rakslarn ihml edilmedii, o nl a r n y a z l a r n d a n d ahi istidll edilebiliyor. Esasen, Trklerin eski di n a n a ne l e r i ne bu sretle t e t b u k etmese, Yesevlik halk arasnda byle sratle yaylmaz ve slmlatrma roln asl oynyamazd. Trk a m a n izm 'in in I s l m t a r k a t l e r i zerindeki tesiri hakknda T r k i y t Ens t i t s ne riyat arasnda kan u eserimize baknz: nfluence du chamanisme turco-mongol sur les ordres mystiques musulman, stanbul 1929. Yine bu mevzua dir, e r e f e d d i n Y a l t k a y a nm ikinci Trk Tarih Kong resi neriyat arasndaki Eski Trk An'anelerinin Bz D in Messeselere Te'siri isimli yazs da mhimdir. Din tarihimizin bu mhim meselesi hakknda pek yaknda huss bir tedkik neretmek midindeyim.

88

t ZAHLAR
. Trk kltr tarihinde ok byk ehemmiyeti olan Hoca

Ahmed Y e s e v hakknda, slm Ansiklopedisi'nin Trke nerinde km olan yazm buraya ilve etmei zarur grdm : A H M E D Y E S E V . Ahmed Yesev (?- 166), sf ir ve tarkat miiessisi sfat ile, Trklerin mnev hayat zerinde asrlarca tesiri grlm byk bir ahsiyettir. P r-i Trkistan lkab ile ( Fa r i d a l - D n A t t a r , Mantk o.l-tayr, 1287, ran basn, s. 158, Hikyt der beyn- ahvl-i pr-i Trkistan) dokuz asra yakn bir zaman tebcil edilen Yesevnin hret ve nfuzu, yalnz coraf mnas ile Tr kistan shasna mnhasr kalmyarak, muhtelif Trk ubelerinin ya ad ok geni shalara yaylm, trih ahsiyeti pek oktan unu tularak, Trk evrelerinde asrlardanberi, tamamiyle menkabev bir hviyet alm, Yeside trbesi, son yllara kadar, btn kazakkrgz bozkrlarna hkim bir klt n mukaddes merkezi olmutur. Trklerin din ve edeb tarihinde bu kadar geni ve devaml bir tesir icra eden byk Trk mutasavvfnn trih ahsiyetini, din ve edeb bakmlardan icra ettii geni ve devaml tesiri, en umum hatlar ile tesbite alalm. I T a r i h ahsi yet i . Ahmed Yesev, hcegn silsilesine men sup olduu cihetle, buna Hce Ahmed Yasev de derler (Bk., H cegn). Ahmed Yesevnin trih hviyetini gsterecek vesikalar o kadar az ve o derece menkabelerle karktr ki, btn bunlarn tenkid ve tahlili neticesinde bile kat bir hkme varmak mmkn olamyor; mmafih vereceimiz malmatn, teferruat bakmndan deilse bile, umum hatlar itibnyle hakikate ok yakn olduunu syliyebiliriz. Ahmed, x. asrn ikinci yarsnda, Garb-Trkistanda imdiki imkent ehrinin biraz arknda Sayram kasabasnda dodu. sfcb veya Akehir isimleri ile de tannm olup, o sralarda slm kltrnn mhim bir merkezi olan bu kasabada, Trkler ve ranllar yaamakta idiler. brahim adl bir eyhin olu olan Ahmed, yedi yanda babasn kaybetti ve ablas ile beraber sonradan Trkistan adn alm olan Yesi ehrine gelerek, orada yerleti. Trk menkabesinde Ouz Hann payitaht olarak gsterilen bu ehirde, o srada A r s l a n B a b a adl mehur bir Trk eyhinin temsil ettii bir tasavvuf ananesi mevcuttu. Ahmed, ilk tahsil yllarn burada geir dikten sonra, Mvernnehrin byk slm merkezi olan Buhrya

za h la r

189

geldi. Byk Selukleri metb olarak tanyan Karahanllarm h kimiyeti altndaki bu ehir, o srada slm kltrnn ok mhim bir merkezi idi; ehirde l - i B u r h n adn tayan ve reislerine Sadr-i cihn lkab verilen ok zengin, kudretli ve hanef mezhebinde bir eski aile hkm sryor, Trkistann her tarafndan gelen binlerce talebe, ehri dolduruyordu. Ahmed, Buhrda, devrin en ileri gelen lim ve mutasavvflarndan eyh Ysuf Hemednye (H. 440-535, M. 1048/1049-1140) intisap ederek (H. 5 0 4 -M. m o dan epeyi evvel), onun iddetli nfzu altnda kald ve onunla beraber birok yerler gezdi. eyhinin byk tevecchn kazanarak, onun nc halfesi olan Ahmed, ilk iki halfeden sonra, H. 555 (M. 6o) de Buhrda eyhin postuna geti; fakat onun eski bir iareti mucibince, biraz sonra Yesiye dnd ve H. 562( M. 6 6 )den lmne kadar bu ehirde kuvvetli bir tasavvuf propagandas yapt, slm Asyasnn her tarafnda tarkatlerin kuvvetlendii, her kede tekkeler ykseldii bu esnada, ark Trkistanda, Kula civarnda, Yedi-Su havalisinde yeni ve kuvvetli bir slmlama cereyan da in kiaf ediyordu. te, Ahmed Yesev bu elverili artlar iinde, Sirdery havalisinde Takent ve mlhakatnda, Seyhun tesindeki boz krlarda byk bir nfuz kazand. Onun etrafnda toplananlar, s lmiyet e yeni, fakat ok kuvvetli ve samim rabtalarla balanm gebe, yahut kyl Trklerdi; binenaleyh slm ilimlerini ve ran edebiyatn pek iyi bilmekle beraber, mridlerine dervilik dbn telkn iin, anlyabilecekleri bir dil ile hitabetmek mecburiyetinde kald ve Trklerin halk edebiyatndan ald nazm ekilleri, hece vezni ve olduka basit bir dil ile sfyne manzumeler yazd ki, bunlara, alelde iirlerden ayrdetmek iin hikmet derler. Ahmed Yesevnin brahim adh bir olu olmu ise de, daha babasnn hayatnda lmtr; son zamanlara gelinciye kadar ken dilerini Ahmed Yesev sllesinden sayan birok kimselerin nesebi ise, onun Gevher ehnz adh kzma eriir. Yesi ehrinde son yllara kadar Yesev ailesine mensup birok kimseler bulunduunu bildii miz gibi, gerek Mvernnehrde, gerek Osmanl mparatorluu memleketlerinde, mesel Semerkandl eyh Zekeriy, skpl ir At (xv. asr), Evliy eleb, Hce Hfz Ahmed Yesev-i Nak ibend (xvn. asr) gibi, birtakm ir ve melliflerin Yesev aile sine mensupluk iddiasnda bulunduklarn biliyoruz [ F u a d K p

190

ZAHLAR

rl , Trk Edebiyatnda lk Mutasavvflar, s. 86-88, 397]. Bunlara ilve olarak, xv. asrda hacc maksadyle, maiyyetindeki dervi ler ile beraber, Osmanl memleketine gelen eyh Zeng ile (Edebiyat Fakltesi Mecm., x., say 2, s. 41), xv. asrda Yeside mehur Tongus eyhi zikredelim [Reeht Tercmesi, stanbul, 1269, s. 243]. Yine bu asrda Altn-Ordu hanlarnn saraynda Yesev ailesinden Mahmudun byk bir nfuz kazanarak, hatt hkmdrn kzn aldn biliyoruz [ B a r t h o l d , Orta-Asya Trk Trihi Hakknda Dersler, stanbul, 1927, s. 161]. Ahmed Yesevnin mezar zerinde yaplm olan trbe ve hnkahm, Timur tarafndan yeniden muhteem bir ekilde yaptrl dn ve inatn iki yl srdn biliyoruz. xv. asrda yalnz Mvernnehrin ehirli halk deil, bozkr gebeleri arasnda da ok mhim bir ziyaret yeri olan bu mezarn tmiri, Timurun umumi yetle tkibettii din siyset plnna ok uygundur. Mutahassslar tarafndan bu devir mimrisinin en parlak mahsllerinden biri olarak kabl edilen bu trbe, cmi ve hnkah, rivayete gre, son zbek Han Abdullah tarafndan tmir ettirilmitir; mmafih bu tmirtm eybn Han tarafndan yaptrlm olmas, tarih kaynaklarn ifadesi ile daha iyi telif edilebilir : eybn Hann Kazak hanlar zerine yapt seferde maiyyetinde bulunan ve hkmdrn emri ile bu vakalar Mihmannme-i Buhr adh eserinde hikye eden Fazlullah Isfahn, eybn Hann Yeside cmi yaptrdn sylerse de, bunun bir tmirdcn ibaret olduu tahmin olunabilir; bununla beraber, bu eserde, nakibend eybn Hann, Ahmed Yesev hakknda ne b yk bir hrmet beslediini ve o asrda Yesev klt nn zbekler ve bilhassa Kazaklar arasndaki ehemmiyetini gsteren mhim kaytlar vardr. Bu bidede, en eskileri Timur devrine ait, muhtelif kymetli eya bulunduu gibi, zbek-Kazak hkmdrlarma ait tarih kabirler de vardr. Rus istilsndan sonra birka defa tmirine teebbs edilen bu mimr bidesi ve ihtiva ettii eserler ve kitabeler hakknda muh telif tedkikler neredilmitir [lk Mutasavvflar, s. 88-96; orada istifade edilmemi olan bz neriyt ile, kitabn kmasndan sonra neredilen bz tedkikler iin bu makalenin bibliyografya ksmna bk.]. Timur dan balayarak muhtelif asrlarda, muhtelif Trk hkmdarlar tarafndan ziyaret edilen bu trbe, yakn yllara kadar, Orta-Asya ve Volga Trklerinin ve bilhassa zbek-Kazaklarm mukaddes bir

ZAHLAR

ziyaret yeri olmu, bozkr gebeleri arasnda iddetle hkim bir Yesev klt'nn merkezi hline girmitir. Bilhassa k ortasna tesadf eden belli bir zamanda, her yl burada onbinlerce insan toplanr ve bir hafta yin yaplrd. Yesev menkabelerinin asrlarca yaad bu shalarda, Yesev mridlerine ait birok trbe harbelerine hl tesadf edilir. Timur zamannda hatt daha nce ve daha sonra zengin vakflara mlik olan bu mukaddes mezar civannda gml mek, zbek-Kazaklar iin bir idealdir. Bilhassa byk ve orta ordalara mensup zbek-Kazak zenginleri, daha salklarnda, trbe yaknnda bir para toprak satn alrlar, bunlar kn lseler bile, cesetleri keeye sarlarak bir aaca aslr ve ilkbaharda Yesiye gt rlerek kendi tbirlerince Kara Ahmed, yni Yesevnin mezar civarnda defnolunur. Rus msteriki Go r d l e v s k i y , buradaki Ye sev klt'nde ehrin trklemesinden nce iran bir klt'n devamn grmek istiyorsa da, bu iddia hibir delile dayanmamaktadr: Muh telif mevsimlerde, mahsln bereketini te min gayesi ile, yaplan zi ra yinler btn kavimlerde mterek olduu gibi, Yesev klt ndeki eski Trk unsurlarn da ksaca gstermitim (Ayn. esr., s. 96; Yesev tarkatinde Trk paganizminin tesiri hakknda biraz aada izahat vardr). II T a s a v u f H v i y e t i ve T e si ri . Biraz aada edeb

hviyetinden bahsederken grlecei gibi, bugn elimizde Ahmed Yesev tarafndan yazld muhakkak hibir eser mevcut deildir, lmnden asrlarca sonra yazlm muhtelif tasavvuf, kitaplarnda, yahut menkb mecmualarnda ona isnadedilen bz szler, bz hareketler, birtakm menkabeler, Ahmed Yesevnin mutasavvf ahsiyeti hakknda bize tam ve doru bir fikir verebilmekten ok uzaktr. Esasen bu eserlerden birounun Orta-Asyada kuvvetli Nakibendye tarikatnn kuruluundan ve xv. asrda Osmanl im pa ratorluu memleketlerine yaylndan sonra vcude geldii dn lecek olursa, bunlarn, Ahmed Yesevyi tamamiyle nakibend g rne gre tasvir ettikleri kolayca anlalr. Mvernnehrin byk Islm merkezlerinde snn Iran kltrnn Trk-Mool paganiz mine kar bir aksl'ameli mahiyetinde olan nakibendlik, bu kltr tesiri altndaki Trkleri de kolayca nfuzu dairesine almak iin, yesevlikle bz balar te'sisine alm olmaldr. Trk Edebiyatnda lk Mutasavvflar yazarken, gerek Ahmed Yesevnin sfiyne ahsi

192

ZAHLAR

yetini, gerek Yesev tarikatnn hviyetini, tamamyle nakibend kaynaklarnn gsterdii ekilde tasvir etmitim; halbuki, Baba, Hayder ve Bekta ananelerinin Ahmed Yesev hakkmdaki rivayetleri phesiz, tarih hakikate daha yakndr. lk Mutasavvflar'm nerinden sonra bektaliin meneleri hakknda yaptm aratrmalar ve elde ettiim yeni vesikalar, onun tasavvuf ahsiyeti ve yesevye tarikatnn ilk asrlardaki husus karakteri hakknda yeni fikirler verdi ki, Trkler arasnda bunlar, lk Mutasavvflar'dakinden tamamiyle farkldr [Bu farka ilk defa u eserimde ksaca iaret eylemitim : Les Origines de l Empire Ottoman, Paris, 1935. s. 118 v. d.]. Ysuf Hemedn halfelerinden olan Ahmed Yesevnin bir taraftan Horasan melmetiyesi nin, dier taraftan ark Trkistan ve Seyhun evresindeki cereyanlarnn tesiri altnda kalp, olduka geni ve serbest bir tasavvuf felsefesine ship olduu tahmin edile bilir; fakat buna ramen bu tarkat, Mvernnehr ve Harezmin byk snn merkezlerinde daha ziyade ortodoks bir mahiyet gster mi olmaldr. Ahmed Yesev, Yesiye yerleerek, propagandasn daha ok gebe ve kyl Bozkr Trkleri arasnda teksif edince, yesevlik, ister istemez, bu muhitin artlarna uymak mecburiyetinde kald. Bu Trkler, samim Mslman olmakla beraber, slmiyeti anlaylar, tabiatiyle ok sath ve ekl idi; binenaleyh yesevlik, bu gebe Trk muhitinde eski Trk kable ananeleri ile ve paganizm bakyyeleri ile karmak mecburiyetinde kald: Nakibend ananelerinde bile, Ahmed Yesevnin zikir meclislerinde kadnlar ile erkek lerin bir arada bulunduklar hakknda rivayetler vardr (Cavhir al-abrr'dan naklen lk Mutasavvflar, s. 39 v. d.) ki, Trk gebe hayatnn bir zaruretidir. Yine nakibend kaynaklan, eski yesev ananelerinde, sr kurban, muhtelif ekillere girip umak, mnfklan hayvan ekline koymak gibi, ksmen Trk paganizminden ve ksmen budizmden geldiini bildiimiz unsurlarn mevcudiyetini saklyamamaktadr (Ayn. esr.). Btn bunlar ile beraber, yesev tarikatndaki zikir tarznn da tamamiyle Trk paganizminden aln dm vaktiyle zh etmitim \Llnfluence du Chamanisme turco-mongole sur les ordres mystiques musulmans, stanbul, 1929]. Ahmed Yesevnin bu zikir tarzm kabl etmesinde Trk muhitinin kuvvetli tesiri ol duunu, bz eski mellifler de itiraf etmektedirler [lk Mutasavvflar, s- I 33]-

z a h l a r

'93

Btn slm tarkatlerinde mevcut bir usle riayet ederek, Ahmed Yesev de, daha hayatnda, birtakm halfelerini muhtelif Trk shalarna yollamtr. Bunlardan birou unutulmusa da, asl byk eyhlerin htras sakl bulunuyor: Ahmed Yesevnin ilk halfesi, mehur Arslan Babm olu Mansur A ta (lm. : H. 594, M. 1197) dr ki, yerine olu Abdlmelik Ata, sonra onun olu Tac Hoca (lm: H. 596, M. 1199) gemitir ki, Zeng A tann babasdr. H. 615 (M. I2i8)de len ikinci halfesi Hrezmli Said Ata hakknda malmatmz yoktur. nc halfe Sleyman Hakim Ata, Sfiyne iirleri ve menkabeleri ile, Trkler arasnda byk hret kazanm ve H. 582 (M. 86)de lmtr. Hakim A tann en me hur mrdi Zeng A tadr. Onun da mridleri Uzun Haan Ata, Seyyid Ata, Sadr Ata, Bedr A tadr. Yesevye silsilesi bilhassa Seyyid Ata ile Sadr A tadan gelir. Seyyid A tarun en mehur halfesi, Isml A tadr. Onun olu shakn kk bir eseri, Upsala ktphanesi yazmalar arasnda 472 numaral mecmuadadr; mmafih Yesevye silsilesi, asl Sadr Ata halfeleri ile hretini saklamtr. Sadr Atann halfesi Eymen Bab, onun halfesi eyh Al, onun halfesi de Mevdud eyhtir; bunun da balca iki halfesi mehurdur: Kemal eyh ve Hadm eyh... Bu iki eyhten ayr ayr gelen iki silsile, hemen xv. asr sonlarna kadar, kaynaklarda tesbit edilmitir. Mutasavvflarn biyografilerine it eserlerde, Irak, Horasan, Mvernnehr sflerinden ayr olarak, Trk eyhleri diye zikredilen mutasavvflarn (Reeht Tercmesi, s. 118) hemen hepsi Yesevye tarkatine mensup eyhlerdir. Ahmed Yesevye it menkabeler ile trih rivayetleri tenkid bir ekilde kaynatrrsak, Yesevye tarkatinin trih ve coraf geli mesi hakknda u neticelere varabiliriz : Bir Trk sfsi tarafndan hlis bir Trk evresinde kurulan bu ilk byk Trk tarkati, balan gta Seyhun havalisinde, Takent civarnda ve ark Trkistanda kuvvetle yerlemi, sonra Trk dil ve kltrnn Mvernnehr ve Hrezm shalarnd kuvvetlenmesi ile mterfk olarak oralarda da ehemmiyet kazanmtr. Seyhun vdisinden ve Hrezmden boz krlara ve Bulgar shasma yaylan Yesevlik, galiba Mool istils neticesinde, Horasan, ran, Azerbaycan mntakalarmdaki Trkler arasnda varln gsterdikten sonra, x i i i . asrda Anadoluya da girmitir. Yesev eyhlerinin, bzan dervileri ile berber kk zmsl m M edeniyeti

X III

'94

ZAHLAR
azalmakla berber, xv.

reler halinde bu muhaceretleri, yava yava

asrda da devam etti: Hac Bekta ve San Saltuk gibi, en tamnm Anadolu sflerinden baka, Azerbaycan ve Anadolu ananeleri xv. asrda hl yayordu (Evliya elebi den naklen ilk Mutasavvflar, s. 53-55, 395). Dersimdeki kzba krt iretlerinden mhim bir ksm nn, bugn bile, Ahmed Yesevye mensup olduklarn iddia etmeleri, Yesev propagandasnn vaktiyle Anadoluda nekadar mhim bir rol oynadm izha kfdir (Vakit gazetesi, 1925, 20 Haziran). Horasanda daha x i i i . asrda Hayderye tarikatnn domasn da tesiri olan Yesevlik, yine bu asrn ikinci yarsnda Anadoluda Baba ve Bekta tarkatlerinin teekklnde de mhim bir mil oldu. Mvernnehr ehirlerinde nakibendliin zuhur ve inki af, bilhassa xv. asrda, bu shada ve nakibendliin kuvvet lendii Horasan merkezlerinde yesevliin eski ehemmiyetini azalt t; lkin, yukarda sylediimiz gibi, nakibendliin Ahmed Yesev ile olan alkas, onu Nakibend tarkatinin byk prleri arasna koyduu cihetle, bu byk sfnin Trkler arasndaki eski hretine hi halel gelmedi: xv. asrda Timur ailesine mensup prensler ze rinde Iranl nakibend eyhlerinin byk nfuz kazandklarn, fakat buna ramen Ahmed Yesev klt nn de ehemmiyetten d mediini gsteren misaller de vardr (Reeht Tercmesi, s. 332) . Mvernnehrde Timur sllesinin yerine geip, hatt bir aralk ksa bir mddet Trkistan ehrini payitaht ittihaz eden zbek Hn lar iin de ayn mtlay tekrar edebiliriz; fakat nakibendliin xv. asrdaki bu byk inkiafna ve Yesevye tarkatini kendi iine almasna ramen, Horasanda, Afganistanda, Osmanl mparator luu memleketlerinde Yesev mensuplarna hl tesadf edilmekte idi. Yalnz Seyhun mmtakas ile zbek-Kazak bozkrlarnda Ahmed Yesevnin ve yesevliin nfuz ve ehemmiyeti asl eksilmedi ve hi bir tarkat onun yerini tutamad. Nogaylarn mill destanlarna mesel Idige destanna giren bu Trk sfsine kar gebe zbekKazaklarn asrlardanberi besledikleri hrmet ve takdis, ok kuv vetli bir klt hlinde asrlarca devam etmitir. Yesevye tarkatinin yin ve erkn hakkmdaki malmatmzn kaynaklar, en eski olarak, xv. asra kadar kabilmektedir (lk Mutasavvflar, s. 110-122). Naki bendlikle byk bir benzerlik gsteren bu yin ve erkndan bzlan mesel zikr-i ene, yni bk zik ri tarkatin ilk kurulu devrine it

ZAHLAR

*95

olmakla berber, dier birok eylerin, xv. ve xv. asrlar esnasn da, nakibendlik tesiri ile, deimi olduu muhakkak gibidir. III E d e b H v i y e t i ve T e siri. Ahmed Yesevnin Trk ler arasnda tasavvuf esaslarn yaymak iin, hece vezni ile Trke ve halk edebiyat ekillerine uygun manzumeler yazd malmdur. Dier iirlerden ayrmak iin, xv.-xv. asrlardanberi hikmet ad veri len bu manzumeler bir araya toplanarak Dvn- hikmet isimli; iir mecmuas vcude getirilmitir ki, yesev ve nakibend ananeleri bunu dorudan doruya Ahmed Yesevye isnad etmektedirler; halbuki bugn elde bulunan yazma ve basma Dvn- hikmet nshalar en sath bir tarzda tedkik edilince, bu manzumelerin muhtelif yesev dervilerine it olduu derhl anlalr. Dvn- hikmetin eski bir ns hasn bulmak imdiye kadar mmkn olamamtr. Go r d l e v s k i y , 1929da Yesiye yapt ksa bir seyahatte, bundan altm-yetmi yl nce, trbede, deri zerine yazl eski bir Dvn nshas bulundu unu, fakat bunun sonradan kaybolduunu iitmitir. Herhlde imdiye kadar xvn. asrdan evvele it bir nshann malm olma dn emniyetle syleyebiliriz. Mihman-nme-i Buhr mellifi, Yesideki trbede Yesev kitabn okuduunu syliyerek, bunun Trke ve sfyne bir eser olduunu, sulk mertebelerini ve usllerini bu kadar tertipli olarak iine alan dier bir eser bulunamyacan bildiriyor ve eyhi, h-i Yesi H w ce Ata-i Ahmed diye zikrediyor; eserin manzum olduunu sylememesi ve bilhassa Dvn- hikmet adn hi kullan mamas, yukarki mtalalarmz kuvvetlendirecek mhiyettedir. Bu nshay kim tertip etti? Dvn daki hikmetlerden hangileri haki katen Yesevye aittir? Mstensihler elinde manzumelerin lisn hususiyetleri ne dereceye kadar muhafaza edilebilmitir? Eldeki mal zemenin bu suallere msbet bir cevap vermiye yeter olmadn, yni bugn iin Dvn- hikmet in tenkidli bir basmn yapmak imkn bulunmadn sylemek mecburiyetindeyiz. Bugn, Dvn- hikmet nshalarndaki manzumelerden hibiri Ahmed Yeevye it olmasa bile, uras muhakkaktr ki, bu byk sf, halk edebiyat ekilleri ile Trke hikmet ler yazm ve ondan sonra, yesev irleri arasnda, bu yolda manzumeler yazmak mukad des bir anane olmutur. Bu bakmdan, Yesevye it olmamakla ber ber, tabi, dil bakmndan deil, fakat ekil ve ruh itibariyle, onlarn

196

z a h l a r

asl Yeseviye it olanlardan farksz olacana hkmedebiliriz; nk Yesev muakkiplerinin, ondan asrlarca sonra bile, ayn ekil ve edda, ayn rh ile ayn tarzda hikmet ler yazdn, tarih ve edeb vesikalar syesinde, kat olarak biliyoruz. Esasen buni yalnz Yesev muakkip lerine has birey sanmamaldr. Umumiyetle sfyne halk edebiya tnda bu deimezlik,, asrlarca devam etmitir. Bunun sebebini, ksmen eski edebiyatn umum bir derdi olan nazirecilikte, ksmen de bir defa byk prlere istinaden yerlemi ekillere muakkipleri tarafndan det kuds bir mhiyet verilmesinde aramaldr. te bundan dolay, hikmet ad verilen bu tasavvuf-ahlk iir nevi vastasyle, Ahmet Yesevnin edeb ahsiyetini ve telkn ettii ideolojiyi hatt takrib bir mhiyette de olsa az ok anlamak mmkndr. Tarih ve filolojik tenkid zihniyetini bir tarafa brakarak, Dvn- hikmetin nasl vcde geldiini hi dnmiyen Avrupa trkiyatlar, V a m b e r y den M e l i o r a n s k i ye, M a r t i n H a r t m a n n a Kari B r o c k e l m a n n a kadar, onu, xn. asr mahsl saym lardr (Yalmz J o s e f T h r y , Y e s e v hakkmdaki biyografik mal matnn yanllndan dolay, bu eseri xrv. asra karyor). Elimizde bulunan kark Dvn- hikmet in deil, lkin asl Ahmed Yesev tarafndan yazlm manzumelerin filolojik mhiyetini phesiz takrib srette anlyabilmek iin, x. asrdaki edeb Trk lehe lerinin coraf shalarn tyin etmek, Yesevnin doup yaad yerin lehesini ve o devrin umum kltr cereyanlarn anlamak l zmdr. Vaktiyle bu hususta yaptmz aratrmalar neticesine gre, Yesev lehesini hknye dediimiz edeb Trke dairesine sokmak, imdilik bize en akla yakn grnyor (lk Mutasavvflar, 142-166; ayrca bk. ayn. mil. , Trk Edebiyat Trihi, s. 229). Bir taraftan Yesevnin yetitii muhiti, hitap ettii kitleyi, o devrin umum karakterlerini gznnde tutmak, dier taraftan Yesev muakkiplerinin asrlarca ayn rh ve ekil ile vucde getirdikleri tak litleri dikkatle tedkik etmek sayesinde, onun hikmetlerinde nasl bir ideolojinin hkim olduunu az-ok tahmin edebiliriz. Derviliin faziletlerine it medhiyeler, sonunda din-ahlk neticeler karlm mehur slm menkabeleri, Peygambere ve byk slm mutasavvf larna it paralar, dny halinden ikyet ve kymet gnlerinin yaknlatn hatrlatma maksad ile yazlm zhidne ikyetler, cennet ve bilhassa cehennem hllerini anlatan destanlar bu hikmet-

ZAHLAR

*97

lerin balca mevzuunu tekil ediyordu. slmiyeti eklen kabl etmi basit bozkr gebeleri arasnda tasavvuf propagandas maksad ile yazlan eyler, baka trl olamazd. Trk halk edebiyatnn ataszleri ve tleri ile dolu mahsllerini hatrlatan bu eserler, halk edebiyat ananelerine uygun olarak bilhassa 4 + 3 = 7 ve 4 + 4 + 4 = 1 2 heceliler ile, drtlkler eklinde yazlm, yarm kafiye ve redif kulla nlmtr. Drtlklerden mrekkep bz uzun manzumelerde her drt ln sonundaki msrlann kafiyeli olmas, bunlarn umm toplan tlarda belli bir beste ile okunduunu gstermektedir. Sanat endiesine tammen yabanc ve lirizmden mahrum olan ve yalnz bir propaganda gayesi tkip eden bu hikmet'ler, yalnz boz krlarda deil, yesevliin btn intiar shalarnda sr'atle yayld; Trkistanda, Hrezmde, Volga boylarnda, Anadoluda birok taklit ve tkip edenler bularak, bu sretle btn Trk edebiyatnda bir tasavvuf halk iiri dodu (Bk., Trk Edebiyat, Hakim Ata, Mahdum Kuli, Tunus Emre maddeleri). Anadoluda Yunus Emreden bahyarak bsbtn baka bir mecr tkip eden bu iir nevi, Orta-Asya, Hrezm, Volga shalarnda sekiz asrdanberi mhiyetini hi deitirmiyerek devam etmi ve yzlerce muakkip bulmutur. Bedi bir kymeti olmyan bu hikmet'lerin, Trk halk kitleleri zerinde asrlarca byle tesirli olabilmesinin sebeplerini kolayca zh edebiliriz. Hikmet ler, balca iki unsurdan mrekkeptir: slm, yni din-sfyne unsur ile mill, yni eski Trk halk edebiyatndan alnan unsur.. Birincisi ideolojide, kincisi ekil ve vezinde daha brizdir. Yeni, fakat ateli Mslman olan Seyhun Trkleri, eski halk edebiyatna yabanc olmyan bu hikmet lere kuds bir mhiyet veriyorlard. Yesevnin byk bir vel olmas ve tarkatinin sratli ve geni inkif, Yesevlik yinlerinde byk yeri, bu hikmet lerin asrlarca okunup ezberlenmesini inta etti. Anadolu hricinde Yesev klt nn asrlarca hkim olduu coraf shalann, xx. asra kadar fikr ve meden bir uyanklk gstereme yerek, bilhassa xv. asrdan sonra, gittike gerilemesi de ark ve imal Trkleri arasnda Y e s e v tesirini bsbtn kuvvetlendirmi ve mtemad Yesev taklitileri yetitirmitir. B ib liy o g r a fy a : A Kaynaklar. A h m e d Y e s e v ye ve yesevlie it her trl meseleler hakkmdaki kaynaklar, Trk Edebiyatnda lk Mutasavvflar adh eserimizde uzun uzun bahis mevzuu edilmi ve orada istifade edilememi olan bz mhim kaytlar da bu makale iinde

ZAHLAR
mehazlar ile gsterilmitir. Bunlara ek olarak, Farsa Fevid-i H ad Bekta Vel adl kk risalede Ahmed Yesevnin bz szleri mevcut olduu gibi (Hususi ktphanemiz yazmalar arasnda; eser hakkn da tafsilt iin bk. mad. Bektaye), K e m a l e d d i n H s e y i n Hr e z m nin Farsa Mesnevi erhinde de Yesevye it bz rivayetler vardr (Muhtelif ktphanelerde yazmalarna tesadf edilir). Upsala ktphanesi yazmalar arasnda nu. 472deki mecmuada, Ahmed Yesev ve sml A tanm Neseb - nme leri, Ahmed Yesevnin sf M e h m e d D a n i m e n d tarafndan toplanan szlerini iine alan M ir t al-kulb adl risale vardr (Le Monde Oriental, xx. 1-3, Upsala 1928). Pariste M ill Ktphane Trke yazmalar arasn daki mehur Nev klliyat iinde (Supp., 316/317) N as m- al-mahabba adh Nafaht tercme ve zeylinde, N ev, Ahmed Yesev ile, bz yesev eyhleri hakknda malmat vermektedir ki, imdiye kadar bunlardan hi faydalanamamtr. Ahmed Yesev ve yesevlik hakkn da bu makalemizde bilhassa istifade edilmi olan dier mhim bir kaynak da, H c e M e v l n a I s f a h n lkab ile mehur Fazl u l l h b. R e v z B ih n n, 915de yazlm olan Mihman-nme-i Buhr adh ok ehenmiyetli eseridir ki, ilim dnysna bugne kadar mehul kalmtr (Nur- osmanye Ktphanesi, nu. 3431). B Tedkikler. Ahmed Yesev ve Yesevlik hakkmdaki monografi, Trk Edebiyatnda lk Mutasavvflar (stanbul, g g^ n birinci ksmdr (S. 1-201). Orada zikredilmi olan muhtelif tedkiklere ek olarak, ba lca unlar kaydedelim: A h m e r o v , Ahmed Yesev Mescidinin Kitbeleri (Kazan niversitesi, Arkeoloji, Trih ve Etnografya Cemiyeti Haberleri, 1895-1896, xn., s. 539-549); a y n mi l . , Ahmed Yesevnin Mhrnn Tavsifi (ayn. esr.; 1895-1896, x i i i , 530-537; 1212 tarihli olan bu mhrn bir isnaddan ibret olduu meydandadr). Orta ve arkAsya Tedkikleri Cemiyeti nin Rus Komitesi Haberleri (Petersburg, 1906), nu. 6, s. 23-25te Ve s s e l o v s k i y nin bu mescid hakknda kk bir makalesi varsa da, pek mhim deildir. M. M a s s o n un, 1930da Takentte neredilen Ahmed Yesev Trbesi adh makalesini gremedim. V . G o r d l e v s k i y nin 1932de kan Hoca Ahmed Yesev adh makale sinde (Festschrift Georg Jacob, Leipzig, 1932, 57-67), A h m e d Y e s e v ve yesevlie it lk Mutasavvflar m. nerinden sonra kan btn Rusa makaleler hakknda malmat verilmitir. Kgardaki der viler arasnda Yesev hikmetleri nin ehemmiyetine dair N . Ly k o -

ZAHLAR
c h i n d e n h u l s a e d ile n
x i i i .,

99

Takent anlar a d l m a k a l e y e b a k [ R M M ,

i , s.

134).

F. B ab in g e r in, Ahmed Yesevnin zaman hakknda J o s e f T h i r y ve J. N e m e t h i tenkidi (D er slam, 1923, s. 106) , hibir kaynak gsterilmeden, aynen lk Mutasavvf la r'fa n alnmtr (kr., s. 135, not.).

68. Y

en

e d k k l e r n

N ETCELER

Btn bu meseleler hakknda daha etrafl

mlmat

almak

iin Trk Edebiyat Tarihi m ize baknz. T r k e d e b i y a t n a ve ummiyetle T r k k l t r n e it elimizdeki malzeme henz ok az bulunduundan, imdiden bu hususlarda k a t hkmler vermee imkn yoktur. Bu edebiyat hakknda o t uz s enel i k almalarmz syesinde meydana kardmz birok y e ni m a l z e m e nin, otuz sene evveline kadar bu meseleler hakknda G a r p ms t e r k l ar tarafndan verilmi hkmleri nasl b a t a n ba a deitirmi olduu, ilim lemince mehl deildir. leride yaplacak aratrmalarn da, bugnk netceleri deitirecek yeni malzeme meydana karacandan hi phe etmemelidir. Esasen B a r t h o l d de, btn cidd ilim adamlar gibi, bu husustaki mtlalarnda i h t i r a z k a y t l a r koymay ek seriya ihml etmemektedir.

69. M O O L L A R IN T R K LE M E S

M o o l l a r m, Trk ekseriyeti iinde d i l l e r i ni u n u t a r a k sratle trkleme leri, yalnz A l t n o r d u ve T r k i s t a n a mnhasr kalmamtr; r a n da ve A n a d o l u da dahi ayn eyi gryoruz. B a r t h o l d n zannettii gibi, l l h a n l e r zamannda K el le ve Dimne nin M o o l c a ya tercmesi, randaki Mool zmrelerinin, Al t nordu ve T r k i s t a n shalarndaki Moollardan daha sonra trkletikleri ne bir delil olamaz: Trke eserler de yazm K a z v i n l i bir T r k tarafndan yaplan bu tercme, sdece, Mool sarayna, veya byk kumandanlarna ho g r n me k iin yaplm bir e d e b t ez hr dr.

200
70. M

ZAHLAR
ool

E d e b y a t i

M o o l e d e b i y a t ve Kelile ve Dimne hakknda umm m lmat almak iin baknz : Trk Edebiyat Tarihi, s. 262-264. ran ve Anadoluda M o o l b a k y y e l e r i hakkmdaki aratrmamzda, B a r t h o l d igal eden bu trkleme meselesi hakknda etrafl zahat vardr.

71. Y

a z ic io l u

Seluknme si

B a r t h o l d burada Y a z i c i o l u A l nin Murad II. devrin deki Trke Seluknme's'mi kastediyor. Bu eser hakknda mlmat almak iin Islm Ansiklopedisindeki T r k e d e b i y a t mekalemizin xv. asr ksmna baknz.

7 2 . Dede Korkut H k y e l e r

B a r t h o l d burada mehr Dede Korkut Hikyelerini kastet mektedir. Bu hikyeleri bugnk dilimize eviren eski talebem O r han a i k G k y a y , ona ilve ettii uzun bir m u k a d d i m e de bu hususta imdiye kadar yaplan tedkikleri ve o arada B a r t h o l d n tedkiklerini de gstermektedir. Ancak, gerek dil ve edebiyat, gerek tarih bakmndan, bu aratrmalarn henz ok az ve k i f a y e t s i z olduu unutulmamaldr. Bu ok mhim, geni mevzu zerinde daha u z un y l l a r briok aratrclarn a l ma l a r cabediyor. O u znme kelimesi hakknda zahat almak iin baknz: Trk Edebiyatnda ilk Mutasavvflar, s. 277-283.

Bu satrlarn yazld yllardan sonra, Dede Korkut ve Dede Korkut Hikyelerine dair epeyi neriyatta bulunuldu. Mesel, bunun Vatican ktphanesindeki nshas hakknda, kymetli Italyan ms teriki E t t o r e Rossi tarafndan 1951de stanbulda toplanan Mil letleraras Msterklar Kongresinde malmat verildikten sonra, bu

ZAHLAR

201

metin ve talyanca tercmesi, mkemmel bir mukaddime ile nere dildi [// Kitab- Dede Qorqut. Racconti epico Cavallereseki dei Turchi Ouz, tradotti e annotati Com facsimile del ms. Vat. Turco 102, litta del Vaticano, 1952]. Bu eser hakknda Rus limlerinden W . M . Ji rmu n s k i y tarafndan, biri 1951de Rusa trkoloji mecmuasnda neredilen Sirdery Boyunda Ouzlar a Dair izler (Belleten, c. xxv., nu. 99, s. 471-483) balkl makale ile, yine ayn muharririn 1958de Sovyet ark M ecm uasnda kan Kitdb- Dede Korkut ve Ouz Destan Gelenei adl dier bir makalesi (Belleten, c. xxv., nu. 100, s. 610-629), bu mevzua it tedkikler hakknda iyi bir hulsa ve etrafl malmat veriyor. Cenb Kafkasyada teekkl etmi en eski Trk destan olmak bakmndan, Azerbaycan Cumhuriyeti ilim ve sanat leminde lyk olduu ehemmiyetle ele alnan Dede Korkut hikyeleri, 1951den balayarak bolevizm ideolojisine aykr bir kitap sayld ve ondan bahsetmek bile det bir gnah oldu. Bu hususta, bolevizm aleyhdr mlteciler tarafndan Mnihte nerolunan The Caucasus mec muasnda baslan B. M . M e h m e d z d e imzal bir makaledeki izah lar ksmen hulsa, ksmen aynen nakletmek suretiyle buraya ilve etmeyi faydal bulduk: 1638de seyahat eden A d a m O L e a r y , Travels in Muscovy and Persia (Moskov, 1870) adl eserinde Dede Korkut hakknda bilgi ver mektedir. Golstin Sefrethnesinde ktip bulunan A d a m O L e a r y , Derbend dnda Krklar Mezarhn grm, burada iki mukaddes Mslmann mezarn da ziyaret etmitir; bunlardan biri P h y r M u c h e r a, dieri bir yoku zerinde olup D e d e K o r k u t a ittir. A n aneye gre, Dede Korkut, Muhammedin akrabas ve adadr. Bir baka rivayete gre, Muhammedin vefatndan yz sene sonra yaamtr, imm Korkut, daha sonra K a z a n H a n a hizmet etmi, ona kopuz alm ve harb arklar terennm etmitir. O Leary, Dede Korkutun mezarn bir kurban bayramnda ziyaret ederek, bu sra da, darda trbesinin, ieride mezarnn etrafnda birok kadnlarn ve kzlarn yryerek ibdet ettiklerini grmtr. O civar halkndan toplad bilgiye gre, Medes zamannda bu shada saltanat sren Kazan, Elbruz-da tesindeki ve bugn birok Yahudlerin yaad Tabasaran memleketinden gelmitir ve Ouz kabilesine mensuptur. Kazann mezar hlen Tebrizde, Ac-ay civarndadr; kars B u r le a nn mezar, Urmiada ve krk adm uzunluundadr. Acem

202

ZAHLAR

ler, Ouzlarn boyca, bugnkilerle mukayese edilince ok uzun ol duunu sylerler. O Learynin verdii bu izahlar, ondan bir mddet sonra ayn yeri ziyaret eden E v l i y e le b nin kaydettii bilgiyi kuvvetlendirmektedir. phesiz Kazan ve Burlea, Dede Korkut hik yelerinde geen Kazan ve kars Burleadr. E b l - G a z Bahadr Hnn, Dede Korkut ve Salur Kazanm, Muhammedin lmnden yz yl sonra Abbsler devrinde yaa dn sylemesine dayanlarak, Dede Korkutun x-x. asr muharriri bulunduu neticesine varlmas ve bzlarnm da, eski metinlere da yanarak, onun, Akkoyunlular devrinde yaadn sylemeleri bir kymet ifade etmez. Dede Korkutun, tarih ve edeb olmak zre iki ahsiyeti vardr: Menkabev bir kahraman ve hikyeleri syleyen bir ir.. R e d -a l D n , Dede Korkutun sylediklerinin, szlerinin pek ok olduunu kaydetmitir. Bize kadar onikisi gelebilen bu hikyelerin yazma nshas Dresden Museumdadr. Bu hikyelerden, nce Almanlar ve Ruslar bahsetmi, eser, 1916da K ili s li R if a t tarafndan neredil mi, 1951de, stanbuldaki Mustenklar Kongresinde E tto r e R o s s i, Vaticanda bulunan yazma nshaya dikkati ekmitir. Dede Korkut hikyeleri, 1950 ylma kadar, Sovyet zerbaycan halk arasnda ok alka uyandrm, mekteplerde okutulmutur. Bak niversitesinden D e m ir c i-z d e , bunlarn, Azerbaycan folk loruna it en eski htralar olduunu syledii gibi, Dede Korkut taki hikyelere dayanarak, bir piyes de yazd; fakat, 1951denberi bu te lkki deimitir: Kommunist Partisi umum ktibi Bagirov, parti kongresinde, Dede Korkut hikyelerine gsterilen alkann, siyas bakmdan atlan yanl admlarn en mhimi olduunu resmen syledi. Bu beynattan sonra, felsef ilimler doktorlar, hemen, Dede Korkut un, han ve beylere, feodal lordlarn tasavvur ve fikirlerine kar mcadele eden hakik kahramanlan inkr ettii ve bu yzden bu eserin halk deil, antipopular olduu hakknda Literaturnaya Gazeta da bir kampanya at lar. Bu iddilarn, bunlar ileri sren kimselerin kanaat ve dncele rini ifade etmedii, Moskovadan verilen emirlere krkrne itaatin bir ifadesi olduu apaktr. Sovyetler Birliinin, 1947deki X I. Edebiyat Konferans, mill sektrden gelen raporlan mzakere ederek, Rus olmayan milletlerin

ZAHLAR

203

edebiyatlarnn ok tehlikeli bir yol tkip etmekte olduu neticesine vard. Bu konferansta, Litunya, Latvia ve Estonyanm, Avrupa kl tr karsnda mukavemetlerini muhafaza ettii ileri srld; U k rayna, imal Kafkasya, Azerbaycan, Trkistan, Grcistan ve Erme nistan ise, mzlerinin idealizmine ballklar yznden itham edildi. Boris Garbalov adh bir kommunist, X II. Kongrede, arlk istilsna kar gelen Trkistan mill kahramanlarnn idealizmleri ile alkal bir kitap mnasebetiyle, Moskova nmna, aadaki dikkate deer beyanatta bulundu: Birleik komu milliyetler, ilk Rus imparator luu nun merut mlkiyeti sebebiyle ne oldu? Bu mill bir felket mi, ileri bir adm m idi? Bu suallere Marxist limler vzih cevap veriyor: Eer bu memleketler, mesel Kazakistan (imal-i garb Trkistan), Rusyaya dhil edilmi olmasa idi, in, veya Hokand Hnlar tara fndan yutulmu olacakt ve sonunda Ingilterenin tuzana decekti. Byle olduuna gre ki imdi de ayn vazyet mevcuttur bir kimse, nasl olur da, bu mill melekin kumandasndaki kahramanlk hik yelerine, folklor ve edebiyata itibr edebilir? Mill edebiyat, yalnz, Rusya ile ittifak ettiinden dolay feodal liderlerine kar mcadele eden bu mill kahramanlarn m idealize edecektir?,,. Yukardaki ifadelerle her nekadar Trkistana temas ediliyorsa da, kommunistlerin bu fikirleri baka milletlere de tatbik edilebilir. Onlarca, Rus olmayan halkn, kendi mill kahramanlarn mesi, bu mill kymetleri ile iftihar etmesi bir crm saylmaktadr. Bu sebeple, Kafkasyann byk mill kahraman e yh m il, 1947de, U SSR ilimler Akademisi Tarih Enstitsnde, Prof. A c e m y a n tarafndan, Britanya ve T rk casusu,, olarak itham edilmitir. Dier taraftan, zerbaycn H s e y in -o lu , X I X . Asr Azerbaycan ti m a F ikir Tarihi adh eserinde, eyh mil lehinde bir ifade kulland iin, arlk zulmne kar mcadelede, feodal lordlara kar koy mada, kyller imm milin yardmn kabul etti,, cmleleri dolaysyle, bu mellif, bu kitab iin 1950de Stalin Mkfatn kazan mtr. M ill fikirle, Kommunist Partisi arasnda uzun bir mcadele vard. Sonunda, Kommunist Partisi Umum Ktibi Bagirov, Dede Korkut hikyelerinin kanun d edildiini, eyh mili tebcl eden kitabn da, 1950 Maysnda menedilerek, Stalin Mkfatnm, m ellifinden geri alndn beyan etti.

204

ZAHLAR
imm milin, yirmibe yl Rus mtecvizlere kar kahramanca

mcadelesi, yalnz tarihin parlak bir sayfasn tekil etmekle kalmaz; ayn zamanda Rus Inparatorluuna kar mcadelede de bir ilham ve cesaret kaynadr. Mill hrriyet urundaki bu mcadelede eyh milin lmez ahsiyeti, kzl Kafkas istilclarna kar bir tehdit ola rak yaamaktadr. Dede Korkut hikyelerindeki, hcuma sebep tekil eden motiflere gelince, bunlar ileri srldnden baka tarzdadr. Bu hikyelerde gnlk hayatla alkal ve zaman, mekn bakmndan dnk ve bugnk Rusyaya it b.irey yoktur. Dede Korkut zamannda, Rus milletinin herhangi bir hususta zikri gemedii kat olarak sy lenebilir; bu yzden, bu hikyelerde Rus igaline ve buna mukave mete dair birey bulunamaz; fakat Dede Korkut hikyelerinde tbk eyh milin kahramanlk hikyeleri gibi askerlerden, kahraman lardan, parlak bir mzden bahsedilir. Moskova ise, mill hislere yol aan, mill fikirleri kuvvetlendiren bu gibi eserleri msamaha ile karlayamaz. Nitekim, Ukraynal bir ir olan S o y u r a nn, 1944de yazd Ukrayna Ak adh eseri menedilmi, Rus olmayan halkn mzleri hakkmdaki dier eserler de ayn kbete uramtr. Btn bunlardan anlald gibi, Moskovada idarenin eklen sosyalist, kanaate mill,, esaslara bal olduu bir lftan ibarettir. U S S R de, 1950 senesine kadar muharrirler, lisniyatlar, res m tarihiler, Dede Korkut un tam mnasyle bir halk hikyesi olduu, Azerbaycann ahlk ve ananelerini, en stn mnev hususiyetlerini hrriyet ve vatan sevgisini, sadakat ve cesaretlerini parlak ve kuvvetli srette aksettirdii fikrini tuttular. Bu sralarda hkmet ve General Parti safhalarnda da, Dede Korkut, bu hakik mhiyeti ile gznne alnd; Azerbaycana it bir nesir antolojisinde, Azerbay can edebiyatnn en eski bir htras olarak, Dede Korkut hikyelerin den rneklere yer verildi. 1950de, U SSR ilimler Akademisi tarafn dan, Dede Korkut un Rusa tercmesi ayr bir kitap hlinde basld. U SSR Maarif Vekleti de, Dede Korkut hakknda bilgi verilmesini mek tep programlarna ve sekizinci snf mntehbatna da bu hikyeler den seilmi paralar dhil etti. Mnevverler, muharrir ve mnekkidler (mesel, M . R a f i li , M . R iz a K u li - z d e , M . T a h m a s b v. b.), General Parti saflar ile ayn tarzda hareket ederek, edeb neriyat, tiyatro ve konser salonlar vastasyle, Dede Korkut un, hal kn mzye it en zengin hzinesi olduunun propagandasn yapt

z a h l a r

205

lar. D e m ir c i-z d e , Dede Korkut'taki bir iire dayanarak, ocuklar iin Karaca oban adl bir tiyatro, filrmonik orkestra iin husus bir konser program ve R iz a K u li - z d e , mevzularn Dede Korkut'tan ald birok hikyeler yazd. 1950 ylna kadar bu byle idi; fakat 1951de her ey deiti. General Parti saf, keskin bir pro-rusian usliyle hcuma geince, tarihe kymetli varlklar kefedilen Rus olmayan halklar ve mnev verleri, dnr kimselerinden ve mill mneviytmdan da ayrmak iin bir temizleme hareketi balad. U S S R de, bu gibi kymetler esa sen kolaylkla ve abucak kefedilir; Parti, retilmesi lzumlu eyleri meydana karr ve hkmet matbaas en elverili bir vz olarak, bu fikirleri erek nereder ve dn beyaz olan eyler, ertesi gn kara oluverir. Bu sretle, Azerbaycan edebiyatnn en eski htralar,, saylan Dede Korkut hikyeleri, anti-popular, menf tesir yapan, poli tikaya aykr, zararl sayld. Mr. D . D ja fa r o v , bu fikirlerin, aaya aynen naklettiimiz tarzda, Pravda gazetesinde (2 nd, August, 1951), propagandasn yapt: Uzun zamandanberi, zararl ve aksi tesir yapan kitap, Dede Korkut, Azerbaycanda mill bir hikye klna brnerek retildi. Bu kitabn sayfalarnda halkn milliyeti, pantrkit gr, herhangibir baka eye kar meczbne ball medh yolu ile yaylmakta ve retilmektedir. Dede Korkut, Muham medin yamac harblerini medh ve halk dmanla, kan dkmee sevk etmektedir. Bunlar, pan-trkist milliyetilerin, aratrmalarnda daima yazdklar gibi, Dede Korkut'un Trk-Mslmanlar ile Hristiyanlar arasnda bir harb hlini aksettirdii hususiyetine dikkati eken hikyelerdir,,. D . D ja f a r o v un bu makalesinde, biraz nce kaydettiimiz ifadesinden anlald gibi, Dede Korkut'un saltanattan al-aa edil mesi bir tarafa braklrsa, balca mesele ortaya kyor: (1) Otuzbe yl tlim,,e ramen, burjuvazi-nasyonalizmi sklp atlmaa muvaffak olunamamtr ve onun yer alt faliyeti, kala dvarnda ok, tfenk atmaa mahsus bacalar bulup, maksadna eri mek iin uygun bir zemin bulmaktadr. (2) Dede Korkut, Hristiyan halkla Mslmanlar arasnda dmanl dvet etmektedir. (3) U SSR de, Muhammedi mekte hi kimse hakl olamaz. D . D ja f a ro vun, Yabanc ve zararl Dede Korkut hikyelerinin, propagandasn yapmak, tlimi ve telkni, Azerbaycan dil ve edebiyat otoriteleri iin

206

ZAHLAR

ar bir hatdr. Azerbaycan Kommunist Partisi Merkez Komitesinin efati, Dede Korkut un menf tesir yapan cevherlerini yaatmaa yardm etmi ve bu, pan-trkist ve bujuvazi-nasyonalist propagan das iin bir silh vazifesini grmtr,, cmleri ile bitirdii bu maka lesini, Sovyetlerin, taplan eski kymetleri gmmek siyseti tam mnas ile tkip etti. Parti emir verdi, Pravda gazetesi bu emirleri yayd ve bylece Dede Korkut hikyelerine birinci snf bir gmme mersimi yapld ( The Caucasus, nu. 5/10, May, 1952). Ayrca, F a r u k S m erin, Ankara niversitesi D il ve TarihCorafya Fakltesi Dergisindeki (C. xvn., nu. 3-4, 1959 s. 396-451; 1961de kmtr) yazsnn Dede Korkut'a it ksmna baknz. Bundan baka bk., M u h a r r e m E rg in , Dede Korkut Kitab, 1 Giri-Metin, Ankara, 1958. *

73. Battal G a zi M

enkabeler

Bunlar hakknda imdiye kadar lerin neticelerini anlamak iin Trk Orada S e y y id B a t t a l M e n k a b e le r i mmfih, 1928den, yni eserimizin B a t t a l ve onunla a l k a l birtakm

ilim lemince yaplan tedkikEdebiyat Tarihi m ize baknz. hakknda da zahat vardr; nerinden sonra, bu S e y y id m es e le le r zerinde, Bizans

ve slm filolojisiyle megul muhtelif limler tarafndan g a y e t m him birtakm a r a tr m a la r yaplm ve olduka zengin neriyatta bulunulmutur. ptida, 1929-1930da M . H e n ri G r e g o ir e tarafn dan Bizansllarn mehr Akritas destaniyle Seyyid Battal arasndaki mnasebetlerin tesbiti bakmndan balyan tedkikler, ayrca bununla Araplarn mehr Delhamma hikyesi arasndaki mnasebetlere de temil edilerek, M . C a n a r d , R . G o o ssen s, P. K y r y a k id s gibi limler tarafndan bu hususta ok mhim neriyat yaplmtr. Avrupa nn muhtelif a k a d e m ik neriyatnda ve lm kongrelerin z a b tn m e le r inde ve bilhassa B y z a n tio n mecmuasnda yaplan bu neri yat, bu son mecmuann kolleksiyonunda tkip etmek kaabildir. Bu tedkiklere gre, Trk Edebiyat Tarihi n d e bu mesele hakknda ileri srdmz mtlalarn birksmn dzeltmek cabediyor. Eldeki Seyyid Battal hikyesinin bu ekliyle x. asra it olacan C a n a r d da sylemektedir. Bunun bir devam demek olan mehr Dnimerd-

z a h l a r

207

nme'nin, bu mdekkiklerin dikkatini celbetmemi olmas pek tabidir: Muhtelif ktphanelerde birka yazmazs bulunan bu Trke eser, baslm olmad gibi, Garp dillerine tercme de edilmemitir.
*

Dnimend-nme, son zamanlarda Garpte de dikkati ekmi, gzel bir mukaddime ve etrafl bir bibliyografya ilve edilmek sretiyle M . tr e n e M e l i k o f f tarafndan Franszcaya evrilmitir. s tanbuldaki Fransz Arkeoloji Enstitsnn Arkeoloji ve Tarih Serisinin onuncusu olarak 1960da kan bu eser, Dnimend-nme hakkmdaki ilk cidd tedkiktir (La geste de M alik Dnimend, Paris, 1960); mtercim, buna ilve olarak Trke metni de hazrlamaktadr. u son birka ylda Dnimend-nme hakknda Rusa bir eserin de basl m bulunduunu ilve edelim. Bu kitabn nerinden nce Dnimendnme hakknda yazlm en etrafl tedkik olarak Anadolu Seluklular Tarihinin Terli Kaynaklar adh makalemizin (Belleten, nu. 27, 1943, s. 425-30) bu esere it u parasn zikredebiliriz: T a r ih R o m a n la r . Islm edebiyatlarnda kfirler elinde bu lunan byk ktalarm Mslman mchidler tarafndan fethini tas vir eden, yahut kahramanlklar ve zaferleri ile halk muhayyelesinde derin izler brakm kahramanlarn isimleri ve menkabeleri etrafnda toplanan birtakm h a lk h ik y e le r i mevcuttur. Hamza-nme, Battalnme gibi, Anadolu Trkleri arasnda ok eski zamanlardanberi yayl m olan bu hikyelerden bilhassa bir tanesi vardr ki, dorudan do ruya Anadoluda domas ve mevzuu bakmndan da D n i m e n d lile r hnedn ile alkal olmas itibnyle dikkatimizi ekmee lyk tr. Bahsetmek istediimiz bu eser, bir halk romanndan baka birey olmad hlde, kullandklar kaynaklarn tenkidini dnmeyen eski ve yeni birok tarihiler tarafndan deta bir v a k a y i -n m e gibi kullanlan Dnimend-nme adl mehur eserdir. Kssa-i M elik Dnimend, veya Kssa-i Dnimend G zi nmyle tannm olan bu eser, Garpte ve Trkiyede muhtelif yazma nzshalar bulunduu hlde1,
1 stanbulda M illet K tphnesinde (tarih ksm, nu. 685), Niksard a m evcut nshadan I328de istinsah edilmi yen i b ir nsha, yin e stanbul ehir K t p h nesinde M . C evd et kitaplar arasnda 1016d a istinsah edilmi dier b ir nsha

za h l a r
imdiye kadar husus bir tedkike mazhar olamamtr2 T h . H ou ts. ma, Muhtasar bn B ib i nerinin mukaddimesinde, bunun trih deil, m e n k a b e v mhiyetini gstermi, Rus msteriki S m irn o v ise 1908de kan bir makalesinde, Petersburgdaki nshann dil bakmndan eskiliini - yni hi olmazsa x i i i . asra it olacan tesbit etmi id i3. Ben de, Trk Edebiyat Tarhi'nde bu esere ayrdm birka sayfada, bunun, B a t ta l G a z i menkabelerinin b ir d e v a m mhiyetinde olup, ideoloji bakmndan ondan ayrlamayacan, yalnz, m asal u n s u r la r n n bu sonuncuda d a h a az olduunu,, sylemitim 4.
vardr. Leningrad U m um K tphn esindeki eksik nsha 1032 tarihlidir ( D o m , Catalogue des Manuscrits, nu. D L x x v m ). Pariste M ill K tp hn e T rke yazm alar arasnda 317 num aradaki nsha, 985de istinsah edilmi oiup, 1 8 X 2 5 ,5 santimetre byklnde 181 varaktan ibarettir; nazm ve nesir ile yazlm tr ve m ellifi de tasrih edilm em ektedir ( E . B lo c h e t , Catalogue des Manuscrits Turcs, T o m 1., Paris 1932, s. 136). H albuki Niksar nshasnda, eserin e l e b M e h m e d 1. devrinde, T o katl H a a n b . A l tarafndan yazld tasrih edildii gibi, l, Mirkd-at Cihdnda bunun M u r a d 1. devrinde ve onun emri ile T o ka t dizdr A r i f A l tarafndan yeniden kaleme alndn ve buna esas olan nsharn da 642de Sultan z z e d d i n K e y k v u s .un em riyle onun mnsi b n - i A tarafndan yazl m olduunu syler. K t i p e l e b de Kef-z znun'da l nin ifadesini tekrar etm ektedir. M u r a d 1. devrinde T o k a t O sm anllara it olm ad iin, bunun M u r a d 11. olmas daha akla yakndr. O sm anl m verrihi C c n n b de, eserin m ellifi olarak, T o katl bn-i A li yi gsterir. Husus ktphnernizdeki nshada bu hususta hibir kayt yoktur. 2 Bu hususta yalnz Trk Edebiyat Tarihi adl kitabm zda biraz m alm at vardr; Leningrad nshasn tedkik etmi olan Rus msteriki S m ir n o v , elebi kelimesinin menei ve mnas hakkm daki bir makalesinde, bu eserden pek sath bir srette bahsetmi ise de (gapiski, x v iii, 2, s. 25-31), epeyi m him yanllarla dolu olan b u m akale hi kimsenin dikkatini ekmemitir. 3 T h . H o u t s m a nm bu doru m tlasna ram en, Dnijmend - nmeden faydalan an l , C e n n b ve H e z r f e n H s e y i n in eserleri, bu hususta bir kaynak olarak kullanlmtr. 4 D nim endlilerin ve bilhassa byk kahram an Dnimend A h m e d G z nin ahsiyeti etrafnda toplanan Dnimend-nmeye gre, A hm ed G z , S e y y id B a t t a l ile M a latya em ri m e r in torunlarndandr. Bu eser, bylece, A n a d o l u f e t h i destannn Battal-nme'yi tkip eden i k i n c i d a i r e (cycle) sini tekil ediyor, ideoloji bakm ndan, bu iki destann kahram anlarn biribirinden ayrm ak, hemen hemen imknsz gibidir. A h m e d G z de, tbk dedesi B a t t a l G z gibi, tamam yle d in bir ideal, yni gaz ve cihd ideali tayan, kazand ganim etlerden pay alm ayan, akla smaz kahram anlklar gsteren bir a lp , b ir g z dir. R ysnda

ZAHLAR

209

r i f A l n in D n i m e n d -n m e si. Gerek dorudan do ruya eserden, gerek bu hususta malmat veren baka kaynaklardan rendiimize gre, Anadolunun ilk byk ftihlerinden M e lik D n i m e n d A h m e d G z nin kahraman ahsiyeti ve A n a d o lu daki gazlan hakknda, daha xn. asrda, Anadolu halk arasnda destan rivayetler dolayordu. X III. asrda Seluklu Sultanlar Anado luyu kendi hkimiyetleri altnda birletirdikten sonra, bir zamanlar ok kuvvetli rakipleri saylan Dnimendliler ailesinin son prenslerine kar ltufkr bir siyset tkip ettiler; Seyyid G zdeki B a t ta l trb esinin ins bu devre rastlad gibi, Dnimend-nmenin tertibi de yine bu srada oldu5, ilim ve sanata kar alkasz kalmayan I z z e d dn K e y k v u s .nin emri ile onun mnsi I b n A l , Dnimend Gz rivayetlerinin en dorularm toplayarak, Trk dili ile bu eseri vcde getirdi. M u r a d n. devrinde, onun tevik ve himayesi ile, mill ananelerin tekrar canlandrlmasn hedef tutan fikr ve edeb faliyetler srasnda, Tokat kal'as dizdn A l , hkmdrn emri ile, m a n z u m paralarla ssledii bu eseri, onyedi meclis zerine yeniden tertip etti. Mellif, Ibn A lrun eski eserinden bahsederken, bunun eski, kark, tertipsiz olduunu ve diline deta T r k e demleme yeceini,, syler ki, dildeki bu eskilik (archaisme) izleri, A lnin xv. asr sonlarnda istinsah edilmi nshalarnda bile aka gze arpmak tadr. X V I. asrn tannm tarihisi Gelibolulu l , bu halk romanm esas tutmak zre M irkd al-Gihd adh kk bir D n i m e n d lile r ta r ih i vcde getirdii gibi, Fl-i hall- A kd adh kk eserinin Dnimendliler ksmnda da yine bu tarih roman bir k a y n a k olarak kulland; bununla berber, bu mhim menkabeler mecmuasn tarih kaynak olarak kullanmakta l yalmz kalmam, C e n n b ve ondan naklen H e z r fe n H s e y in Efendi gibi en inanlabilecek tarihiler
sk-sk dedesini, v e y a Peygam beri grr; d aim a B adddaki A b b s H a l f e l e r i ile m nasebettedir, ld re c e i dm an nce slm dinine dvet etm ek detidir. T r a b z o n R u m l a r ve G r c l e r , d a im dm anlardr. K endisi gib i btn ordusu da araptan, elenceden, m slm anla uym ayan eylerden kanr. T rk ler arasnda htras asrlarca saklanan H orasanl A b M s li m in ve B a t t a l n bayraklar, D nim endliler ordusunda daim a tanr {Trk Edebiyat Tarihi, s. 304-

305).
5 Buna ilknce P . V V itte k dikkat etm itir (Der slam, x x , 1931, s. 503).
sl m M e d a jtli X IV

210

ZAHLAR

de ayn haty tekrarlamlardr. Dnimendli sikkeleri hakknda haki katen mhim bir monografi yazan C a s a n o v a ile, slm Ansiklope disi1n d e bu slle hakknda gzel bir hulsa nereden J . H . M o r d tm an n ve en sonra J . L a u r e n t 7 gibi limler, H e z r f e n in Dnifmend-nme ye dayanan malmatndan, mhiyetini az-ok bilmekle berber, yine istifade etmilerdir. Anadoluda asrlarca, yalnz bir k a h r a m a n deil, fakat bir vel sfatyle de tebcil olunan ve menkabeleri halk arasnda yaayan D n i m e n d A h m e d G z ye it bu edeb eserden, yahut buna benzer eserlerden, tarih bakmdan da istifade etmek mmkndr. Bu trl eserlerin mhiyeti, ne zaman ve nasl tesbit edildii anlal dktan sonra, tbk evliya menkabeleri iin yapld gibi, sk bir tenkidden geirmek ve tarih vesikalarla k a r la tr m a k sretiyle, bunlar yaratan ve yaatan itimi evrenin id e o lo jis in i, yaay artlarn, hulsa, madd ve mnev yapsnn birtakm hususiyetle rini renmek daima mmkndr. Tarih tenkd'e riayet edilmek artyle, bu gibi halk romanlarndan neler karlabileceine kk bir misal verelim: Bu eserden anlal dna gre, x i i - x i v . asrlardaki Anadolu gazileri, cihda giderken, A b M s lim , B a t ta l G z gibi, htralar Anadolu Trkleri arasnda daima yaayan, slm kahramanlarna it olduklar rivayet edilen g z bayraklar tayorlard; elimdeki bir Dnimend-nme nsha snda, bunlardan baka, ordunun nnde seyyidlerin ve eyhlerin, yaln ayak dervilerin de bulunduu ve A b s h a k alemlerinin de tand zikrediliyor8 Dnimend GzInin ordusundan bahsedilir .
8 P . C a s a n o v a , Revue Numismatique 3e serie xn , 1894, s. 307, 433; xm , 1895, s- 389; x v , 1895, s. 210-306. 7 J . L a u r e n t , Sur les Emir Danimendites jusquen 1104, M e l a n g e s l o r g a , Paris 1933, s. 499-506. 8 Bu kiik, fakat ok m him p aray olduu gib i nerediyoruz: ubh-irdl zem n- smn Gne nrna gark-ittl cihan dalar ba altun tc-rnd K a m sahr sar dlb c brnd Y in e slm ersl d u rm u ^ ld i A t blnb yaran g rm ^ Id i G aziler kam u ilrin klblar it ncs d z ld A l b ( p ) lar P e s^ e vv el yrd Seyyd-i sdt M eyih-zde v ehl-I sedt D ahi brehne serp nice dervi Y r d l anlarm la yd - bili Ba altun alemler ellernde H u d nun zikri her dem dillerim de Bu yet yzldur her alem de K i gren okuyan l selemde

z a h l a r

211

ken verilmekle berber, ona it olamayaca ilk dnte pek tabi grlen bu tafsilt, M u r a d . devrindeki Osmanl ordusuna it olabilecei gibi, z z e d d i n K e y k v u s n. zamamndaki Seluklu ordusuna da it olabilir. Acaba, bu iki ihtimlden hangisi daha kuv vetlidir? Bu tafsilt veren manzum parann, eserin ilk yazlnda mevcut olmayp, bunun xv. asrdaki Osmanl mellifi tarafndan ilve edildii kuvvetli bir ihtiml olarak dnlebilir; nk, bu asrda Osmanl ordularnda d e r v i z m r e le r inin bulunduunu bildiimiz gibi, bilhassa byk Iran mutasavvf A b Is h a k K z e r n tarkatine mensup olup, shklar nm altnda Anadoluda m him bir zmre tekil eden m c h id d e r v i le r in, kendilerine mah sus bayraklarla, harblere itirk ettikleri de mechlmz deildir9 , ite, Dnimend-nme nshasndaki para, bu bayraklarn altn bal olup, zerlerinde altn srma ile j j Z\ > ^ ilenmi olduunu bize retiyor. ,elsh k dervilerinin daha xn. asrn balarnda Ana doluya yerletiklerine,, it yerli kaynaklarda imdiye kadar hibir kayde tesadf edilmemekle berber, bu mchid dervilerin S e l u k lu la r devrinde Trk-Bizans snrlarndaki devaml gazlara itirk ettiklerini kesin olarak bildiimizden, yalnz z z e d d i n K e y k v u s . devrinde deil, hatt D n i m e n d G z maiyyetindeki ordularda dahi bunlarn bulunmalar, hi de imknsz deildir. Yalnz, bunlarn b a y r a k la r hakkmdaki tafsilt, belki de, muharririn xv. asrdaki ahs mahedelerine gre verilmi olabilir, ite, u kk misal de aka gsteriyor ki, bu gibi tarih mhiyette romanlardan bile,
A b s h k m id ol 'alem ler P e s ^ k sen dah i Nasrun min-Allah D a h i hem kgil Feth-n karb'i it al tunla ne yazm kalem ler K i nusrat vlre m m inlere A lla h K i kahr-Ide H u d Ehl-I S a llb i

Bu p ara, x v . asrn ilk yan sn d a T rk nazm nn gzel rneklerinden b iri say la b ilir ; tarih kym eti ise, edeb kym etinden de yksektir. ran d a dah a fazla Kzerrfye, yah u t Mridiye ad ile hret kazanan b u eski tarikat v e onun A n a d o lu da yayl hakknda ilk tedkik u m akalem izd ir: Abu Ishq Kzernl und die lshqi-Dcrvische in Anatolien, Der Ulam, band x x ., H eft 1-2, 1930, s. 18-26. T ark a tin p ri olan A b s h k K z e r n nin m enkabelerine it Firdevs al-Mridlye adl m him eser, Bibliotheca Islamica klliyat arasnda neredildii ci hetle, b u hususta dah a esasl tedkikler yaplm as m m kn olacakr. G erek b u esere, gerek m uh telif tarih kaynaklarda tesadf ettiim iz olduka bol yen i m alm ata dayanarak, bu tarkatin inkiaf tarihi ve bilhassa A n a d o l u daki rol hakknda yeni bir tedkik neredeceiz.

212

ZAHLAR

y a r d m c b ir k a y n a k olarak istifade edilmek imkn yok deildir. Eer elimizde, bu eserin btn nshalarnn karlatrlmas ile ya plan tenkidli bir basm bulunsa idi, bu imkn, phesiz daha byk olurdu

74. Dede Korkut T

e d k k l e r

Yukarda (not 72de) verilen izahata baknz. Dede Korkut Hikyelerinden drdn Rusaya tercme eden B a r th o ld , bunlardan birisine ilve ettii kk, fakat ehemmiyetli bir mukaddimede, bu kitaptaki oniki hikyeden dokuzunun G r c le r , A b h a z la r ve T r a b z o n R u m la r yle yaplan mcadelelere it olduunu, ikisi nin (yni D eli Dumrul ve Tepe-Gz n) mitolojik mhiyette bulundu unu, son hikyenin de O u z l a r n d h i l i m c a d e le le r in i tasvir ettiini sylemekle berber, hepsinin bir k l tekil ettiini ilve ediyor ve diyor ki: Geri bu hikyeler ayr ayr iseler de, bir k l tekil ettiklerinde phe yoktur. Kahramanlarn isimleri, vasflan ve karakterlerini tarif eden ibareler her vakit tekrar edilir. Her hikyede, geen hik yedeki vklara iaret olunur. slp hepsinde ayndr. V aklar ark Anadolu da, geer. Kahramanlarn mcadele ettikleri kfirler Trabzon Rumlar, Grcler ve Abhazlardr. Ouzlarn byk hakan B a y n d r H a n dr; fakat, hikyelerde onun kahramanhk gsterdii yoktur. Ba kahraman, onun damad S a lu r K a z a n dr... Bu desta nn telif edildii zaman tyin mmkn deildir. K o r k u t un O s man l hn e d n hakkmdaki tebiri, eer oraya sonradan sokulmu deilse, gsterir ki, bu hikyeler Osman O ullan'nin K k A s y a da l y k y l e k u v v e tle n m e s in d e n son ra tesbit olunmutur. Yni herhlde Bayezid /.den evvel deildir. Hikyelerden birkann m ev zu it i b a r i y le daha eski olmas elbette mmkndr. Trabzon mpara torluu ve Abhazlar ile Trklerin mcadeleleri tasvirine nazaran, hi kyelerin xv. asrdan evvel te e k k l e t t ik le r in i zannetmek kaa bildir. Korkut'un tebirleri ve ahs hakknda olan szler Y a z c o l u nun Seluk Tarihin d e kelime kelime geer. Bu eser ise Murad II. dev rinde yazlmtr. Mverrihin bunu h a lk a n a n e s inden alm ol mas, aksi ihtimle nazaran, daha kuvvetlidir,,.

ZAHLAR

213

B a r th o ld bundan sonra Korkut'un ahsiyeti hakknda, o z a n lar hakknda ksaca mlmat verdii gibi, Seyyid Battal romanyle bu hikyeler arasnda bz mukayeseler yapyor ve bunlardaki amanizm bakyyelerine pek sath srette iaret ettikten sonra, bunlarda k a d n a verilen y k se k mevkiin, romantik T r a b z o n s a r a y tesirinden do mu olduunu sylyor. Onun gerek bu fikri, gerek Tepe-Gz menkabesinin Y u n a n l la r daki mehr Polypheme menkabesinden alnd hakkmdaki fikri, bizce hi d o ru deildir. Btn bu meselelere dir tedkiklerimizi ayn bir cild hlinde neredeceiz.

7 5 . A n a d o l u d a T a s a v v u f T r k h r B a r th o ld , Trk derviliinin ve Trk sfiyne iirinin, A n a d o lu da daha msait artlar bularak mstakil bir inkiafa mazhar olduunu sylemekle, bizim, iptida, Trk Edebiyatnda lk Mutasavvf larda. ileri srdmz fikirlere itirk etmi oluyor. Bu husustaki muhtelif miller ve bu inkiafn mhiyeti ve tkip ettii tekml yolu hakknda, orada btn tafsilt vardr. Bu fikirlerin hulsas iin Trk Edebiyat Tarihi mizin x. mebhasine baknz.

76. A n a d o lu d a D e v l e t D l T r k e T r k e nin Anadoluda resm dil olmas meselesi hakknda, ir birok msterklar gibi B a r th o ld n fikri de doru deildir. Bu hususta doru mlmat almak iin Trk Edebiyat Tarihi mize ba knz: S. 295-296.

77. A n a d o lu d a E d e b D i l T r k e A n a d o lu da teekkl eden edeb dilin konuma dilinden tamamen ayr olup, halka anlalmad,, hakknda B a r th o ld n ileri srd iddia, xx. asr Garp msterklar arasnda h k im olan o k y a n l bir fikirdir ki, onlarn Trk yaz dilinin Anadolu daki tarih tekml,, hakkmdaki bilgisizliklerinden domutur.

2 14

ZAHLAR

Onlar, A n a d o lu daki edeb dil deyince, xv.-xvx. asr mnileri nin Hmyun-nme mterciminin, yahut H o c a S a 'd e d d in in ha kikaten halka a n la lm a s im k n sz, yapma dilini kastediyorlar d; hlbuki, xv.-xv. asrlarda halkn kolayca anlyabilecei tarzda yazlm eserler pek oktur. Devletin resm muhabereleri, kanunlar, yni resm dil dahi ok sdedir ve asl yapma d il saylamaz. Trk nes rinin imdiye kadar hi bilinmiyen tekmln umm hatlanyle anlamak iin slm Ansiklopedisi ndeki T r k E d e b iy a t mekalemize baknz [Ayrca bk., F u a d K p r l , M ill Edebiyat Cereyannn lk Miibeirleri, stanbul, 1928].

78. A

n a d o lu d a

rk

S a n 'a t

B a r th o ld n, Konyadaki Seluk eserleriyle Bursadaki

Os-

manl eserlerinin mmr slbunda Ira n s a n a ti ile eski m a h a ll s a n at tesirlerini,,ileri srmesi v e T r k h u s s iy e tle r in d e n hi bahsetmemesi, yakn zamanlara kadar, slm sanati ile uraan btn limler arasnda m terek bir kanaatti. Yukarda (not - 27) da gsterdiimiz vehile, eski Trk sanati unsurlarnn slm sanatinin inkiafndaki roln b ir m es ele o la r a k ortaya srmek, daha pek yenidir. Her y e n i s a n a t ekli, muhtelif unsurlarn muhtelif kaynaklardan iktibas etmi olmakla berber, yepyeni bir synthise (terkip)dir. Seluk ve Osmanl mmrleri iin de ayn eyi dne biliriz. O s m a n l devvri mmrsinin ah s k a r a k te r le r ini iptida objektif bir ekilde meydana koyan Prof. A lb e r t G a b r ie lin [les Mosquies de Constantinople, Syria, 1926, P. 353-419] bu tedkik, o eski yanl ve umm telkkylere mugayir olduu cihetle, bzlar tara fndan garip olduu kadar gln bir tarzda karlanmt [G . de J e r p h a n io n , Bulletin d Archeologie chretienne et Byzantine, Orientalia Christiana, Roma, 1928, N. 42, P. 142-144]. Eskidenbri srarla sy lediim gibi, yalnz s iy s ta r ih bakmndan deil, k lt r ta r ih i bakmndan da bir dnm noktas sayabileceimiz B y k S e l u k m p a r a t o r lu u nun kuruluundan sonra, slm sanatinin tekm lnde de bu tesiri aramak cabeder. M . J . S a u v a g e t nin kk, fakat ok ehemmiyetli bir mekalesi, bu hususta yeni ufuklar gstere cek mhiyettedir [Observations sur quelques mosquies seldjoukides, Anna-

ZAHLAR
les de lInstitut dEtudes Orientales, Tome rv, 1938, P. 82-120]

B a r th o ld bu meselede de kendi devrinin umm telkkylerinden ayrlamamtr.

79. H

rezm ah lar

evri

M E D EN YET

H r e z m a h la r m mtemdi mcadelelerle geen devirleri, meden bakmdan, onlarn mhim iler yapmalarna mni olmutur. Esasen bu devleti, yalmz siy s deil, m e d e n bakmdan da B y k S e l u k m p a r a t o r lu u nun bir is t it le s i gibi grmek cabeder.

80. T r k i s t a n d a T r k E d e b D i

X III. asrda T r k is t a n da Trken in e d e b d il olarak in kiaf hakknda B a r th o ld n verdii bu mlmat, daha geni mik yasta, onun Orta-Asya Trk Tarihi Hakknda Derslerinde de mevcuttur [S. 133; daha falza tafsilt iin: F u a d K p r l , Trk Edebiyat Tarihi, s. 274].

81. T mur

D e v r i M ED EN YET

T im u r devrinin mmr eserleri ve madd hameti hakknda Islm sanatine it umm eserlerden baka, 1403-1406da sefaretle onun yanna giden C l a v i j o nun seyahatnmesine de baknz [G u y le S tr a n g e , Clavijo, Embassy to Tamerlan, London, 1928; bunun B. m e r R iz a D o r u l tarafndan Trke tercmesi Timur Devrinde Kadiks den Semerkande Seyahat namiyle baslmtr]. Bu devre it um m mhiyette tarih zahat iin W . B a r th o ld n Orta-Asya Trk Tarihi Hakknda Derslerine (xn. ders) ve yine bu devirde Trk dil ve edebiyatnn inkiafn anlamak iin Trk Edebiyat Tarihi mize baknz (S. 374-386). L . B o u v a tnm, A . E . C a v a ig n a c in idaresi altnda kan Umm Tarih silsilesinin sekizinci cildinin nc cz olarak baslan l Empire Mongol adh eseriyle, Journal Asiatiue, c c v i i i , 1926, P. 193-299da kan Essai sur la Civilisation Timouride adh mekalesi,

2I

ZAHLAR

ok sathdir ve B a r th o ld n ok sert tenkidine uramtr. slm Ansiklopedisi'ne yine onun tarafndan yazlan T im r le n g ve T im rid es maddeleri de ok sathdir.

82. U

lu

Bey

ve

u u

Bu meseleler hakknda, yukanki notta gsterdiimiz eser lerden istifade olunabilir. Onlara ilve olarak, yine B a r th o ld n U l B ey ve Zaman1 adh kk kitabna da baknz [B. A k d es N m e t tarafndan yaplan Trke tercmesi, 1930da Trkiyat Ensti ts tarafndan bastrlmtr]. U l B ey hakknda slm Ansiklope d isin d e L . B o u v a t tarafndan 1932de yazlan mekalede, onun A s tronomideki mevkii hakknda faydal mlmat vardr.

83-

H E R A T T A F K R VE S a n 'A T

NKAFI

H era t ehri, bilhassa Sultan

H s e y in

B a y k a r a nm payi

taht olarak byk ve hakl bir hret kazanmtr. Devrinin kymetli bir T r k iri olan bu hkmdr, Timur ailesine mensup prensle rin ou gibi, y k sek b ir k lt r e ve in c e b ir z e v k e sahipti; yazdan, msikden, resimden, hulsa g z e l s a n a t le r in her b e sin d e n anlyordu. lim adamlarn, irleri, sanatkrlar sevip himye ediyor, byk sflere kar samim bir hrmet gsteriyordu. En yksek fikir ve sanat adamlarn, irleri, mskinaslan, hnendeleri, szendeleri meclisinde topluyordu. Byk bir debdebe ve e lence iinde geen bu m e clisle r, onun lmnden sonra da, O r ta A s y a , r a n ve O s m a n l memleketlerinde pek mehurdu. Namna Trke ve Farsa birok eserler yazlm olmas, fikr yksekliine bir delildir. M r h o n d , D e v le t a h , E m r S h e y l gibi ran edebi yatnn T r k neslinden olan birok byk ahsiyetleri, dima onun himyesini grmlerdir. B b r n derin bir hrmetle bahsettii bu hkmdr, en ziyade, byk ran iri C m ye ve ocukluk arkada A l- r N e v ye kar hrmet ve sevgi gsteriyordu. imdiye kadar hi bilinmiyen kk bir rislesinde N e v ye kar nasl muhabbet beslediini anlatmaktadr [Bu risle huss ktphnemizdedir].

ZAHLAR

217

H e r a t sa r a y onun zamannda stanbuldaki O s m a n l s a r a y y la ve Osmanl ir ve limleriyle sk m e d e n m n a s e b e tle r d e bu lunmakta idi [Bu devirde H e r a t hakknda B a r th o ld n aada bah settiimiz M ir A l- r ve Siys Hayat adh mhim mekalesinde mlmat vardr. L . B o u v a t nn Timurler medeniyeti hakkmdaki eserinde veri len zahat deersizdir. Avrupada ve stanbulda muhtelif yazmalar bulunan Hseyin Baykara D v n i nin 1926da Baku'daki tab' ok fena dr], N e v ve C m d e dhil olmak zre, btn musrlarnn say g ve sevgisini kazanan bu hkmdrn f ik r faliyeti tedkika muhta olduu gibi, onun devrindeki Herat'm bir ilim ve s a n at m e rk e zi olarak tavsifi de B a r th o ld n kymetli tedkikna ramen henz yaplm saylamaz [Herat ehrinin tarihi hakknda B a r t h o ld n ran'n Tarih Corafyas (Rusa) adh mhim eserinde de mlmat var dr; biz bu hususta T li b z d e nin Farsa tercmesinden faydalan dk. slm Ansiklopedisinde, 1916da M . L o n g w o r th D a m e s tara fndan yazlan H e r a t maddesi ok sathdir]. Bu ehrin ve H s e y in B a y k a r a devrinin sl m m in y a t r c l n n in k i a fndaki rol de ok mhimdir.

84. A

- r N

ev

Asrlarca Trk dnyasnn her kesinde eserleri okunan, sevilen, taklit edilen A l- r N e v (1440/41-1501)nin, Trk me deniyeti tarihinde tuttuu yer, ok byktr. O s m a n l m p a r a t o r lu u n u n kltr merkezlerinde, A k k o y u n lu la r n ve sonra Safev le r in, Hindistandaki T im u r le r in saraylarnda, O r ta -A s y a , K r m , V o lg a boylar Trkleri arasnda asrlarca yaayan bu ir, Trke'nin Farsa'dan st n olduunu isbat iin, bu iki dilin mukaye sesi hakknda Muhkeme't-l-Lgateyn adh bir de eser yazmt. Dvan larndan, mesnev tarznda manzm romanlarndan baka, tarih'e, edebiyat'a., ahlk ve siyset'e, tasavvuf'a it birok eserler ve tercmeler de brakan bu byk adamn e d e b a h s iy e ti, henz lykyle ted kik edilmi deildir. B a rth o ld , onun ran edebiyatn taklit'ten kur tulamadn iddia etmekle berber, yalnz bir m u k a llit olmakla k a lm a d n da tiraf ediyor; hlbuki, gen i, fakat o k s a t h bil gisi kendisini daim y a n l n e t ic e le r e gtren E . B lo c h e t, bir

2 l8

za h la r

eserinde, irimizin iirlerini I r a n e d e b iy a t ndan kopye edilmi k y m e ts iz eyle r,, diye tavsiften ekinmemiti [Les Enlumimres des manuscrits orientaux de la Bibliotheque Nationale, Paris 1926, P. 95]. N e v nin eserlerini o k u m a d a n ve onunla byk ran irlerinin eserlerini asl m u k a y e se e tm e d e n verilen bu gibi ok c r e tli h k m le r in hibir kymeti yoktur. N e v , Trke i l k u a r t e z k i r e s i n i de yazm olmak itibariyle, Trk edebiyat tarihiliinin de babas saylabilir. N e v hakknda Rus ve Fransz msterklar tarafndan o ld u k a d ik k a te l y k neriyatta bulunulmutur: 1856da N ik it s k inin irimize it kk bir biyografisinden be yl sonra, B e lin onun uzun ca bir biyografisini neretti [Notice biographique et litteraire sur M ir A liChir-Nevi, Journal Asiatique, no. 1,1861]. Bu 64 sahifelik kk rislenin sonunda, onun muhtelif eserlerinden paralar alnp neredil mitir (S. 65-158). Yine ayn mellif, 1866da ayn mecmuann 8inci saysnda, onun stanbulda 1289da tab'edilen Mahbb-l Kulb adh kitabndan hulsa ve tercme sretiyle, 58 sahifelik bir mekale neret mitir [Caracteres, maximes et persees de M ir Ali-Chir-Nev]. B e lin in birinci monografisi Trkeye de tercme edilmitir. Buna dir baknz: [ F u a d K p r l , Trk D ili ve Edebiyat Hakknda Aratrmalar, stan bul 1934, s. 294]. E . B ro w n e n ran Edebiyat Tarihi ile G ib b in Osmanl i ri T a rih in d e de sdece B e lin in bu basit monografisinden istifade edilmitir. 1926da B a k da Azerbaycan Edebiyat Cemiyeti tara fndan N e v nin Mneat'\, Vakfiyye' si bastrld gibi, ona it bir Mekaleler Mecmuas da neredildi; lkin bu basmlar lm a r tla r a uygun olmaktan ok uzak olduu gibi, yazlan mekalelerin hibiri de cidd bir mhiyette deildir. S a m o ilo v i , 1926da N e v nin M zn-l Ev zan adh kk rislesini, L e n in g r a d K t p h a n e s i nin kard Orientalia adh mecmuada neretti (S. 105-114). Lkin, y e n i ve ok k u su rlu bir yazmaya istinad eden bu metin, ok bozuktur. Son senelerde N e v hakkmdaki en cidd tedkikleri, Sovyet limler Akademisi tarafndan 1928de neredilen M r A l - r adh mekaleler mecmuasnda bulabiliriz. Burada E . B erth e ls, Nev ve Attr adh mekalesinde, bu iki irin Mantk-ut Tayr mesnevilerini cidd bir srette mukayese ederek N e v nin A t t r tercme etmi olma dn, onun eserinde muhitin ve zamann briz tesirleri ve hussiyetleri grndn,, sylemitir (S. 24-82). B a r t h o ld n M r A l

ZAHLAR

219

r ve Siys Hayat adl mekalesi (S. 100-164), bu hususta imdiye kadar yazlanlarla kyas kabl etmiyecek kadar ehemmiyetli bir aratrma dr [Bunun A . C a fe r o lu tarafndan tercmesi lk mecmuasnn x. cildindedir]. Bunlara ilve olarak, bizim A l-r Nev ve T e sirleri adh kk mekalemizi de zikredelim [ Trk D ili ve Edebiyat Hakknda Aratrmalar, S. 257-266]. slm Ansiklopedisi n d e bu byk Trk i rinden bahsedilmediini h a y r e t le ilve edelim!

Yukardaki satrlarn nerinden, yni 1940danberi

A l- r

N e v hakknda pek mhim yeni neriyat yaplmtr. Bunlarn banda, slm Ansiklopedisi u m Trke nerinde Prof. Z e k i V a l i d T o g a n tarafndan yazlm olan A l- r maddesini zikredebiliriz. Bu gzel ve etrafl hulsa, bu mevzua it yeni ve ehemmiyetli bilgi leri de iine almaktadr. Nev hakknda dikkat ve ehemmiyetle zikre mecbur olduumuz balca eser, onun 500nc doum yldnm mnasebetiyle, Sov yet limler Akademisinin arkyyt besi tarafndan hazrlanp, 1946da 253 sayfalk bir cilt hlinde Moskova ve Leningradda basl mtr. Bu ciltte Nevye it sekiz makale vardr. Birinci makale (S. 5-30), Prof. A . 1 . Y a k u b o v s k i tarafndan yazlm olup, burada N evnin yetiip byd tima evre ve bunun kltr seviyesi hakknda malmat verilmekte, V . V . B a r th o ld n A l- r Nev ve Siys Hayat adh makalesi hakknda tenkid ve tashihler ileri srl mektedir. B a r th o ld bu eski makalesinde, riyz ve tabi ilimlere byk kymet veren geni dnceli S e m e r k a n d m u h itin in p a r laklm tebrz ettiriyor, buna kar, H e r a t ta daha ziyade muhfazakr bir tasavvuf cereynmn hkim olduunu ileri sryordu; halbuki Y a k u b o v s k i, hrh devrinde Heratm byk bir ede biyat ve sanat merkezi olduunu, ok ihtiaml binlar yapldn, ehzde B a y -S u n g u r un himayesi altnda gzel sanatlarn, mmrln, hattatln, minyatrcln, msknin, tasavvuf felsefesinin byk bir inkiaf gsterdiini, in ve Hind ile karlkl heyetler gnderilmek sretiyle siys ve meden mnsebetlerin yeniden ku rulduunu sylyor ki, tamamyle hakldr ve Sultan Hseyin Baykara-

220

ZAHLAR
meneini

N ev devrinin ince zevkli, zengin, ma'mr Herat'm m bilhassa hrh devrinde aramak lzmdr.

kinci makale, Arap edebiyatnn en byk mtehassslarndan P r o f. K r a c k o v s k inin Leyl ve Mecnn efsnesi hakkmdaki yazs dr (S. 31-67). Byk ran iri G e n c e li N iz m ile Al-r Nev nin mehur mesnevileri, bu efsaneye dayanmaktadr. Bu efsnenin slm dnysnda rabet grmee balamas, bilhassa, Abbs ha lfesi al-Muktadir zamanna rastlar. Sonradan ran ve Trk edebi yatlarnda bu mevzu byk ehemmiyet kazanmtr. te, tannm msterik P r o f B e r th e ls , N ev ve N iz m i adh drdnc makalede (S. 68-91), N e v nin, evvelce N iz m tarafndan yazlm bz mesnevi mevzularn alp ilediini, fakat bunlar basit bir tercme zannetmenin byk bir hat olduunu sylyor. Bundan nceki N ev Mecmuas'nda, A t t r m Lisn tTayr' ile N e v nin Mantk-ut Tayr'm karlatrarak bu neticeye varan mellif, bu yeni yazsnda da ayn gr mdfaa ve aksi iddidaki bz Garp msterklarn tenkide devam ediyor. Drdnc makale zbek Edebiyatnn Kurucusu Sftiyle A l- r N ev balm tamakta olup, S. K . B o r o v k o v tarafndan yazl mtr (S. 92-120). Edeb, fakat bilhassa lisn bakmdan dikkate lyk olan bu makaledeki birtakm yanllklar ve eksiklikleri burada zikredecek deiliz. Prof. Ahmed Cferolu, Edebiyat Fakltesi Trk D ili ve Edebiyat D ergisin d e, nereden aldn tasrih etmemekle berber, bu makalenin ne yazk ki ok kark bir hulsasn neretmitir. [ aatay Trkesi ve Nev, c. 11, s. 141-154. slm Ansiklopedisinin Trke basmndaki aatay Edebiyat adl geni makale dikkatle okunur sa, btn bu yanllklar dzeltilebilir]. Beinci makale, adalarnn Rivyetlerinde A l- r N ev balkl olup, A . N . B o ld ir o v tarafndan yazlmtr (S. 121-152). N e v nin hreti ve tesiri bakmndan ok ehemmiyetli olan bu yazda, balca, N e v nin gen musr V s f nin Bedyi-al vakyi adh eserinden faydalanlmtr. Tek yazma nshas Leningradda limler Akademisi ktphanesinin Asya Mzesi yazmalar arasnda bulunan bu eere dayanlarak yazlan bu makalenin ehemmiyeti meydan dadr. Altnc makale, A . A . S e m e n o v tarafndan yazlm olan N ev Devrine it Gzel El-yazmalar ve Bunlarn Yaratclar bal

ZAHLAR

221

altnda (S. 153-174); yedinci, ise X V . Asr Herat nn T arih Topo grafyas (S. 174-202) dr. Burada, N e v devrindeki Herat ehrinin mmr bideleri, ba ve baheleri, hiybanlar, kanallar, ar ve pazarlan etrafl bir surette tavsif olunmaktadr. Sekizinci makale, S. L . V o li n tarafndan yazlm olup, Le ningrad Kolleksiyonlannda Bulunan N ev El-yazmalarnn Tavsifi balkl geni bibliyografya makalesidir (S. 203-235).

85. B

b r

ah

Henz on yanda iken F e r g a n a da babas T im u r hafidlerinden m e r e y h M ir z a nn tahtna karak, ok mcerl bir hayat geirdikten sonra, H in d is ta n da Avrupallarn Byk Mool mparatorluu adn verdikleri m u a z z a m Trk d e v le t in i kuran Z a h r - d D n M u h a m m e d B b r a h (1483-1530), aatay lehesiyle ok gzel iirler yazan bir ir ve Bbr-nme adh htra ve seyahat mecmuasiyle yaad devri ok canl bir srette yaa tan emslsiz bir n e s ir c idir. Hayat mtemdi mcadeleler ve mcerlar iinde geen B b r, azim ve cesaretini hibir felketin kramad byk bir k u m a n d a n , kudreti bir d e v le t a d a p u yd; fakat, asl alacak cihet, btn bu megliyetleri arasnda ilim ve s a n a tle cidd srette uramaa vakit bulmas ve kymetli eserler brakmasdr. En mehr eseri olan Bbr-nme nin epey eski bir Farsa tercmesinden baka, ngilizce ve Franszca tercmeleri olduu gibi, Trke metni de nce Kazanda 1857de I lm in s k i tarafndan, sonra da B e v e r id g e tarafndan 1905de (G. M . S., 1, Leyden) bastrlmtr. Ilminski basmnn Franszca tercmesi, 8 7 ide P a v e t de Court e ille tarafndan yapld; fakat, en mkemmel tercme, zengin notlar da ihtiv eden son ngilizce tercmesidir [A. S. Beveridge, The Bbur-nma in English, 2 V ol; Lodon 1922]. Bu hususta zengin bibliyografya malzemesini de ihtiv eden bu tercmeye ramen, Bbr-nme ye it birtakm noktalar aydnlatlm saylamaz. Onun ok ahs ve gzel iirlerinden bz paralar D e n is o n R oss tarafn dan Hindistanda bastrlm, daha sonra da S a m o ilo v i tarafndan 1917de eksik bir Dvn 1 Petrogradda neredilmitir. Onun R i s l e - V lid iy y e T e r c m e s i n i ve birok iirlerini 1331de M i l l T e t e b

222

z a h l a r

b u 'la r M e c m u a s nda nerettim (Say 1-5). Onun M b ey y en adl er meselelere it manzm bir mesnevisi daha vardr ki, vak tiyle B er e z in tarafndan bir paras neredilmitir [smi imdiye ka dar doru olarak tesbit edilemiyen bu esere, mellifi tarafndan M b ey y en ad verildiini vaktiyle isbat etmitim: Trk D ili ve Edebi yat Hakknda Aratrmalar, s. 244-246]. Bbr ahm bunlardan baka, bir de A r z R i s l e s i vardr ki, son zamanlara kadar mehl kalan bu eseri 1923de Pariste M ill Ktphane yazmalar aranda bulup B b r a h a it olduunu anlamtm [Paristen dnmde Tevhid-i efkr gazetesinde kan bir yazmda bundan bahsetmitim. 1927de Cumhuriyet gazetesinde kan T r k B y k le r i adh mekalelerden birinde Bbr ahtan bahsederken, onun bu rislesini de zikretmi tim. B. D r. R i z a N r, 1931de yazd bir mekalede, bu risleyi k e n d is in in k e f e tt i in i syledi; benim buna kar Aratrmalar (S.340-344)daki cevabma da kendisine mahsus bir tarzda muka bele etti ve benim g28de Pariste bulunurken, bu risleyi k e n d i sin d e n r e n d i im i yazd. 1923-1928 seneleri arasnda muhtelif vesiylelerle yazlarmda zikrettiim bir eseri, 1928de renmi olma m akl kabl edebilir mi?]. Bbr ah hakknda slm Ansiklopedisin de (C. 1) H u a r t tarafndan yazlan mekalenin hibir kymeti yok tur. Bu mevza it en gzel monografi olarak, F e r n a n d G r e n a r d n u eserini tavsiye edebiliriz: [Baber, fondateur de l'Empire des ndes, ed. Firmin-Didot]. Eserin sonunda ok eksik olmakla berber fay dal bir bibliyografya da vardr. [ Bbr hakknda slm Ansiklope d is in in Trke nerinde kan makaleme baknz].

86. S

a d e

Di

Osmanh dil ve edebiyatnn mahslleri hakknda etrafl bil gisi olmyan B a r th o ld bu meselede de aklanmtr. Bir defa, Os manh ediblerinin sde dili kaba Trke diye tezyif etmeleri, ummiyetle xv. asrdan sonradr. X I V .-X V . asrlarda, hatt daha sonralar, Osmanh padiahlarnn ve devlet adamlarnn, kendi adlarna yaz lacak eserlerin sde b ir d ille y a z lm a s n istediklerine dir eli mizde b ir o k m is lle r vardr. Bunlardan baka, klsik edebiyatn bz mehr simlannn da, arasra, k lf e t li, t a s a n n u 'lu lisa n

z a h l a r

223

a le y h in d e bulunduklarn biliyoruz [Tafsilt ve misller iin baknz: F u a d K p r l , M illi Edebiyat Cereyannn lk Mbeirleri, stanbul, 1928]. B a r th o ld n yanld dier bir nokta daha, melliflerden okumu insanlarn sevecei ve ayn zamanda mnevver olmyanlarn da anlyaca ekilde yaz yazmalarn,, istemek, onun dnd gibi, yalnz T im u r a veya Timur zamanna it bir dilek deildir; nk, daha asrlarca evvel, Kbs-nme mellifinin de a y n fik ir d e o ld u u n u gryoruz [Kbs-nme, S a d N e f s tarafndan bastrlan nsha, Tahran 1312, s. 138].

8 7 . X V . X V I. A T
rk

s ir d a

slm D

n y a s in d a

k m y e t

X V . X V I . asrlar, Islm dnyasnn T r k h k im iy e ti al tn d a , bilhassa siys bakmdan, y k s e k ve k u v v e t li bir devri dir. Hussiyle, T r k m ille t in in tarihte yaratt en b y k ve en d e v a m l eser olan Osmanl mparatorluu, ark ta S a f e v l e r le urat hlde, Garpta byk zaferler kazanmakta ve btn Avru pa devletlerini titretmekte idi. M sr'dan sonra Cezayir ve Tunus'un da zap tiyle A k d e n iz garb ksm mstesna deta b ir T r k d e n iz i hline gelmiti. S a f e v le r ve H in d T im u r le r i de, ayn sretle, bir y k s e li devrinde idiler. Byle, siysete ok kuvvetli bir vazyette, Islm mtefekkirlerinin Islm medeniyetinin ih t iy a r la m a s ndan yahut slm kuvvetinin z a y f l a m a s ndan,, bahsetmelerine, tabi, imkn yoktu. Bu devirde yetien T r k m e llif le r inde bu d n c e le r in tam z d d n a tesadf olunur. K a n u n S le y m an n vezir-i zami mverrih L t f P aa, byk tarihi I b n H a l d n un: devletlerin hayatn bir uzviyetin hayatna benzeterek, onlarn da her mahlk gibi d o m a , b y m e , lm e safhalarndan geecei,, hakkmdaki mehur nazariyesine hi tbi olmyarak, Is lm d in in in her asrda k e n d is in i y k s e lte c e k b ir k a h r a m a n bulaca,, hakkmdaki optimist nazariyeyi ileri sryor. Mmfih, bu, bzlannn zannettii gibi, iptida o n u n ta r a fn d a n ile r i s r l m birey deildir; daha eski melliflerde de a y n fik r e tesadf ediliyor. Imparatorlk idaresindeki b o z u k lu k la r en sert bir ekilde te n k id ed en L t f P a a ve mverrih Gelibolulu l, bunlar

224

ZAHLAR

o k e h e m m iy e ts iz birtakm millere isnad ederek, kolaylkla s la h e d ile c e k le r in i kat bir manla sylemektedirler, imparatorluun daha sonraki inhitat asrlarnda, bu in h it a t artk her shada o k briz bir srette grld hlde bile, bunun sebeplerini aratran m ellifler, bunu daim r z ve b a s it millere, bilhassa id r v e m l b o z u k lu k la r a isnad etmiler, ufak bir gayretle buna re b u lu n a b ile c e i dncesinden vazgememilerdir. G a r p m e d e n iy e tinin son asrlardaki ezici fikyyeti karsnda, bu, phesiz o k geri, ok d a r ve m u ta a s s p bir gr olmakla berber, itimi bnyenin r h s a la m l n da gsterebilir. G a r p m e d e n iy e tinin Islm medeniyetine nazaran y k s e k li in i kabl demek olan T a n z i m a t devresinde bile, bu yksekliin sdece m a d d ey le r e, te k n ik e mnhasr olduunu ve m n e v shada Islm m e d e n iy e tinin ona f ik bulunduunu iddia edenler pek oktu!

88. O

s m a n l il a r in

sker

e k n ik

st n l

X V . asrda G a r p le m in in inkiafn hazrlyan ik tis d ve i t i m sebepler, f ik r h a r e k e tle r , herkese mlmdur. Yalnz urasn kaydetmek isteriz ki, bilhassa a sk e r i le r d e , yni ordu ve donanmaya it hususlarda, G a r p le m in d e vcude gelen her te k n ik te r a k k i, Osmanl mparatorluu tarafndan derhl ik tib a s e d iliy o r , hatt ok defa Avrupadakinden d a h a gen i ve d a h a f a y d a l ekilde kullanlyordu. Devletin nihayetsiz kuvvet kaynak lar, zengin vastalar bu imkn kolaylkla hazrlamakta idi. impara torluun c o r a f v a z y e t i ve ethnik bnyesi de buna o k m sa itti. Osmanh devletinin A k k o y u n lu la r a, M e m l k D e v l e t ine, S a f e v l e r e kar kazand zaferlerde, bunun ok b y k t e siri olmutur. X V I . asrda G a r p d e v le t le r i ile olan mcadelelerde bile, Osmanllarn asker teknik bakmndan onlardan ile r i olduklar iddia olunabilir.

8 9 . D e n i z YOLLARININ EHEMMYET

D e n iz y o ll a r nn ehemmiyeti, mslmanlar arasnda eskidenberi bilindii iin, K zldeniz ve Basra K rfezi'ne hkim olan

ZAHLAR

225

Islm devletleri H in d d e n iz y o l l a r nn Avrupallar 'tarafndan kullanlmasndan hi memnun olmadlar ve buna kar gelmee a ltlar; fakat, M e m l k le r in ve O s m a n lla r n bu husustaki te ebbsleri muvaffakiyetle neticelenemedi. ( N o t-9 i) de ayrca bu meseleden bahsedeceiz. Yalnz unu da hemen syliyelim ki, B asra K r f e z i lim a n la r nn H in d is ta n la ticreti uzun mddet de vam ettii gibi, in ve H in d ile k a ra y o liy le yaplan k e r v a n ti c r e ti de birdenbire d u rm a m tr. X V I . X V I I . asrlarda Os manh Imparatorluunda H in d is ta n la ve in le ticret yapan'zengin bir t c ir s n f mevcuttu. Bu snfn, r a n da da mevcut olduu nu biliyoruz. G e m i y a p m a meselesine gelince, Anadolu Trkleri
. asrlarda Karadeniz, Adalardenizi ve Akdeniz kylarnda Bizansllardan ve Italyanlardan rendikleri teknikle gemi yapmaa balamlard. X V . asrda Osmanh hkmdrlar yava yava buna byk bir ehemmiyet verdiler. F t ih M e h m e d in ve S e lim I.in gayretleriyle Gelibolu ve bilhassa stanbul tersneleri, xv. asrda mu
x i i i .- x i v

azzam bir i n k i a f gsterdi. Ayrca Karadeniz'de de daha kk mik yasta te r s n e le r vard ve buralarda baka memleketler iin de ge miler yaplyordu: 1590-1616 yllan arasnda V e n e d ik lile r in dar da yaptrdklar yirmibe gemiden d r d K a r a d e n iz v e biri s t a n b u l tersnelerinde yaplmt [F r e d . C h a p in L a n e, Venetian ships and shipbuilders o f the Renaissance, Baltimore 1934. Biz bu eser hakknda M. L u c ie n F e b v r e tarafndan yaplan hulsadan istifade ettik: Annales d'histoire economique et sociale, vol. vn, 1935, P. 83].

90.

I slm

e n z c l

Ummiyetle s l m d e n iz c il i i ve slm donanmalar hakkn da Medenyet-i Islmiyye Tarihi (C. I, s. 86)nde mlmat vardr. Anadolu Trklerinin b a h r k u v v e t le r i ve t e k il t , K a p ta n P a a lk hakknda toplu mlmat iin baknz: F u a d K p r l , Bizans Messeselerinin Osmanl Messeselerine Tc'siri Hakknda B z M lhazalar, s. 205-207.

slm M edeniyeti

XV-

226

z a h l a r
9 1 . H n d D
e n z

olu

n M

cadeleler

C ih a n t a r ih indeki byk ehemmiyeti dolaysiyle, burada H in d is ta n d e n iz y o lu nun A v r u p a ll a r tarafndan bulunmas ve Isl m d n y a s nm buna kar ald v a z y e t hakknda biraz mlmat vermeyi faydali buluyoruz. Avrupada yazlan u m m t a r ih e it eserlerde ve ayrca ik t is d ta r ih kitaplarnda bu hu susta zahata tesadf edilir; lkin bunlarda m esele yalnz b ir ce p h e sin d e n grld iin, biz burada daha g e n i b ir g r le meseleyi k sa ve to p lu b ir e k ild e ortaya koymak istiyoruz. Evvel, Avrupa tarihileri arasnda ok yaylm eski bir te l k knin mhiyetini anlatmakla ie balyalm: Birok Garp kitapla rnda, Avrupada xv. asrda t ic r f a liy e t in g e r ile m e s ine ve bunun neticesi olarak k a ra y o liy le Hind ve in ticreti imkn kal mad iin bir d e n iz y o lu aranarak, bu sretle Hind denizyolu nun ve Amerika nin bulunmasna, O s m a n l fiit h t en byk sebep ola rak gsterilir. Bunlara gre, stanbul un zapt ve Karadenizin bir Trk gl hline gelmesi, sonra, ark Akdenizin ve M sr n O s m a n l h k im iy e t in e gemesi, G a r b m Takn ve Uzak-ark ile t i c r m n a s e b e tle r in i krm ve A v r u p a ll a r , yeni ticret yollarm den iz de aramaya mecbr etmitir! T r k le r aleyhinde Garp limleri arasnda priori yerlemi ve bir akyde hline gelmi m e n f fik ir le r arasnda, ite bu nazariye de vardr. Geri, Prof. N . lo r g a , Points de me sur l histoire du commerce de l Orient l epoque modeme (Paris, 1925) adh eserinde, bu m e n f f ik ir le r in iddetle aleyhinde bulunarak, byle bir dncenin d o ru o lm a d n gstermitir; kezlik H. H . G o w e n de Histoire de l Asie (Paris 1929, P. 99) adh kitabnda A s y a ya giden d e n iz y o lla r n n k e fin d e n bahsederken, acele bir tamim mahsl olan bu iddiann m b a l a l olduunu ve bu de niz yolunun d a h a eski z a m a n la r d a n b e r i aratrldn syle mekle berber, O s m a n l f t h t nm kard mkilt netice sinde ark-Garp mnasebetlerinin a z a ld n ,, tekrardan geri dur mamtr. Osmanh fthtmdan sonra t ic r m n a s e b e tle r in a z a lm a s, Osmanh devletinin bunu is te m e m e sin d e n ve bunun temin edecei b y k f a y d a la r anlamamasndan deil, tamamiyle onun iradesinden hari b a k a se b e p le r d e n ileri geliyordu. Munta zam tekilta mlik ve ticret yollarnn kendi memleketinden geme

z a h l a r

227

sinin temin edecei madd faydalara tamamiyle vkf olan O s m a n l d e v le ti, xv. - xv. asrlarda, olduka iyi bir t ic r s iy s e t tkib etmitir [ o r g a , ayn eser, s. 10-12]. X V . asrn son yllarnda, Afrika cenubundan Hindistan'a, giden deniz yolunun P o r t e k iz le r tarafndan kefi, M s r M e m l k S u l tan la r yle V e n e d ik ve C e n e v iz cumhuriyetleri iin byk bir d a r b e oldu. H in d tic r e ti, o zamana kadar, K illid en iz veya Basra Krfezi yoliyle yaplyor ve k e r v a n la r vastasiyle yine M e m l k lc r e it olan S u r iy e l im a n la r na yahut skenderiye'ye getirilerek, ora dan V e n e d ik g e m ile r iy le Avrupaya tamyordu. S u r iy e - M s r M e m l k m p a r a t o r lu u nun m l ve ktisad refah zerinde bu tr a n s it t ic r e t i ok byk bir mildi ve bu, x m .-x v . asrlarda bile mehl deildi: h a n l lar, bu kuvvetli dmanlarn zavf drmek iin, Basra K rfezi'nde bir filo yaptrarak, onlar H ind D e nizleri'nde tehdit etmek ve ticretlerine mni olmak istemilerdi. Memlk Sultan K a n s u , P o r t e k iz le r in K zldeniz'de ve Hind D e nizleri'nde Msr ticretini mahveden bu b a h r h k im iy e t in i krmak iin, slmn m u k a d d e s e h ir le r in in emniyetini muha fazada ok alkadar olan Osmanh Sultan B a y e z id I l . in de kuv vetli mzheretiyle, byk bir gayretle alm ve (1504-1517) yl lar arasnda H ind Denizleri'ne f i l o l a r g n d e r m i se de, muvaffak olamamtr [ M e m l k le r in bu gayretleri hakknda tafslt M . S o b e r n h e im in slm Ansiklopedisi'ndeki K a n s h maddesindedir. ok eksik olan bu mlmata ilve olarak: S a ffe t, ark Levendleri, Tarih-i Osman Encmeni Mecmuas, nu. xxv, s. 1529. K a n s u , K zldeniz'deki filosunu, Akdeniz'deki T r k k o r s a n la r n n yardm syesinde kurmutu]. Bu teebbs en ziyade tevik eden V e n e d ik , Msr hkmdrna gizli olarak s e fir le r yollamsa da, bir Hristi yan devletine kar aktan aa m s l m a n la r la it t i f a k cesare tini gsterememiti. Yalnz B a y e z id , Svey'te O s m a n l tekn is iy e n le r in in nezareti altnda, otuz galer yaplmas iin lzm gelen malzeme ile birlikte, 300 demir top, 150 direk, 3000 krek, kf miktarda yelken vesaire, ayrca da sekiz gemi yollamt; bunlar gtrmee, mehr K e m a l R e is memur edilmiti [Bu hususta taf slt iin baknz: C h . S c h e fe r , Le Voyage d'Outremer de Jean T/enaud, Paris 1884, P. x l i v . - l v i . ; M a s L a tr ie , Relations et commerce de l'A friue septentrionale au Moyen-ge, Paris 1886, P. 503-510].

228

ZAHLAR
Geri M s r n k tis a d r e fa h , daha xv. asr sonlarnda ya

va yava in h it a t a yz tutmutu; mverrih M a k r z nin birtakm kaytlarndan M s r da s e r v e t in eski devirlere nazaran a z a ld , bz a r la r n u f a ld anlalyor. Hicr 790-810 yllar arasnda byk ve devaml bir k t is d i b u h r a n n, memleketi olduka sars tn biliyoruz; fakat, mtemadi artan bu ik t is d i n h i t a t a ra men, P o r te k iz le r in Hind Denizlerindeki hkimiyeti elde etmele rinin, M e m l k m p a r a t o r lu u nu bir kat daha sarst muhak kaktr. A . N . P o lia k , mverrih b n Iy n s m kk bir kaydna da yanarak, Hind denizyolunun kefinden M e m l k m p a r a t o r lu u nun ok byk bir m a d d z a r a r g r m e d i i ve esasen bu ticretin Msr iin iddia edildii kadar e h e m m iy e t li o lm a d fikrinde bu lunuyor [Le Caractere feodal de l Etat Mamelouk dans ses rapports avec la Horde d Or, Revue des Etudes lslamiques, yukardanberi anlattmz vehile, uyandrmsa, H in d 1935, m, P. 245]. Hlbuki, mal getiren ilk g e m ile r inin Hindistandan

P o r te k iz gemisinin muvasalat, V e n e d ik te nasl korkun bir akis d e n iz le r inde Msr t ic r e t mahvedilmesi ve hatt K z l d e n i z l i m a n l a r i m n tehdidi, M s r da ayn heyecn uyandrm ve M e m l k d e v le t i, derhl her trl vastalarla buna k a r k o y m a a teebbs etmiti. Bu hususta kf bilgisi olmad ve V e n e d ik kaynaklarnn M s r n bu devir deki vazyeti hakknda verdikleri ok mhim mlmattan habersiz kald anlalan N . P o H a k n bu iddias, tamamiyle esasszdr [Yukardanberi zikrettiimiz btn mellifler, bu hususta mttefiktirler. Bu deniz yolunun kefi, yalnz M e m l k le r iin deil, V e n e d ik devleti ve C e n b A lm a n y a memleketleri iin de byk bir darbe olmutur. Yalnz, hemen tasrih edelim ki, yukarda (not 89) da sy lediimiz gibi, bu darbe, M sr ve Suriye iin bir yldrm darbesi gibi a n olmam, tesirini tabiaciyle y a v a y a v a gstermitir. Nitekim, Akdeniz in ticr ehemmiyetinin ve Venedikin iktisd hayatnn bir denbire s n m e d i in i de, bu devrin byk mtehasss H e n r i H au ser pek hakl olarak sylemektedir [La Modernite du xve. sik le, Paris 1930, P. 91]. M sr ve Suriye yi M e m l k le r den alan kuvvetli O s m a n l i m p a r a t o r lu u , A k d e n i z d e ve hi olmazsa onun ark k s m n d a hkimiyetini temin ettii gibi, K z l d e n i z i de P o r te k iz tehdidin den k a t srette k u r ta r d : O n l a r n btn gavretlerine ramen,

ZAHLAR

229

xv. asrn ortalarnda O s m a n lla r 155 de Aden'i, 1552de M askot' 1 ele geirdiler ve otuz yldan fazla bir zaman iin Arabistan yarmada snn cenup sularnda P o r te k iz h k im iy e tin e nihayet verdiler [H . V a n d e r L in d e n , l'Hegemonie Europienne, periode Italo-Espagnole, Histoire du monde, Tome x, Paris 1935, P. 96-97]. Basra K rfezi'nc de hkim olan Osmanh mparatorluu, P r R e is le M u r a d R e is in tlihsiz seferlerinden sonra, e y d i A l R e is kumandasnda bir donanma tertip ettiyse de (1553), nce harb ve sonrada bir frtna, bu teebbsn de m u v a f f a k y e ts iz lik le neticelenmesine sebep oldu [H a m m e r, Osmanh Tarihi, At Bey tercmesi, c. x, 33nc kitap, s. 119-121; Osmanh devletinin bu teebbsleri hakknda, ayrca ba knz: S a ffe t, B ir Osmanl Filosunun Sumatra Seferi, Tarih-i Osmn Encmeni Mecmuas, c. x, s. 610-613; S a ffe t, mecmua, nu. xxv, s. 1531-1540]. Osmanl ark Levendieri, ayn devleti, Portekizlere

kar kendisinden yardm isteyen Ae S u lta n in i yardm iin (1568-69)de bir filo gndermise de, bunun kbeti hakknda imdilik birey bilmiyoruz. Yalnz, a m l E b B e k ir in Corafya'snda ve K t ib e le b nin C i h a n n m ' sm d a , A e (Ain) halknn T r k l e r den top ve silh yapmay rendikleri,, kaydedilmektedir [ S a ffe t Beyin mekalelerine mracaat]. Btn, bu gibi teebbslere ramen, gr lyor ki, Osmanh imparatorluu, d in ve s iy s hedefleri de gznnde tutarak, K zldeniz d e hkimiyetini tesis etmise de, H in d d e n iz y o lu n u kapamaa muvaffak olamamtr. Mrc-iiz Z e^ mellifi M e s d nin H r n - r R e d devrinde bir aralk mey dana ktndan bahsettii eski bir proje, S v ey K a n a l n a mak projesi ve K zld eniz'de ticr faliyeti oaltmak tasavvuru, x v i.- x v ii. asrlarda, S o k o llu M e h m e d P a a hatt bz Avru pa devletleri tarafndan dnld. Lkin, bunlardan hibir netice kmad [N . lo r g a , ayn eser, s. 74; P. M asso n , Histoire du Commer ce franais dans le Levant au xvr. siecle, Paris 1897, P. 287]. Prof. M e l v i n M . K n ig h t, Hind deniz yolu'nun kefinden doa cak b y k n e t ic e le r in , ilk zamanlarda btn mliyle idrk edi lemediini sylyor; onun fikrince, yalnz O s m a n l d e v le t i deil, mesel F r a n s a v e s p a n y a devletleri de bunu a n ly a m; 1k la 11 iin, artk ehemmiyetini kaybetmekte bulunan t a ly a ve O -A v ru p a p a z a r l a r n ele geirmek iin lzumsuz mcadeleleri n geri durmuyorlard [Histoire Economique de l'Europe jusju'a la f i n du More-

230

ZAHLAR

ge, Paris 1930, P. 175]. Biz bu fikrin yanl olduunu iddia edecek deiliz. Yalnz, S o k o llu gibi u z a g r e n byk devlet adamlarnn deil, bz O s m a n l m te f e k k ir le r in in de bu hususta neler d ndklerini gstererek, onlarn ummiyetle zannolunduu gibi g a fil o lm a d k la r n anlatacaz. E m r kefine it H ads-i Nev yahut M ehm ed b in E m r H as a n -a l S u ' d nin, M u r a d m . namna 1580de yazd Ame rika nn Tarih-i Hind-i Garb adh eserde bu hususta mhim fikirler vardr: Mellif, deniz yollarn bulan A v r u p a l l a r n Amerika ve Hindistan kylarna ve Hrmz e yerle tiklerini, slm memleketlerini tazyik ve slm t i c r e t i n i i h l l et tiklerini, byk madd faydalar temin edecek olan bu iin O s m a n l d e v le ti tarafndan da kolayca yaplabileceini, Svey te tertip edi lecek bir filo ile A v r u p a l l a r H i n d D e n i z l e r i nden u z a k la tr m a k mmkn olacam sylyor ve S v e y k a n a l mn a l m a s n tavsiye ediyor. Bu sretle H ind ve Sind limanlarn zapt ile kffr tard ve ora nefis-i emtiasnn kolayca p a y i t a h t a s li kabil olacan,, anlatyor [Biz, b r a h im M t e f e r r ik a tarafndan bast rlm'olan bu eserin B a y e z id U m m K t p h n e s inde 4969 numarada kaydl minyatrl bir nshasndan istifade ettik]. Bundan krkbe yl sonra, m e r T l i b adh dier bir mellif, bu y e n i ke ifle r e ve d e n iz t ic r e t in e it olarak buna benzer mtlalarda bulunuyor: imdi A v r u p a l l a r btn dnyay renip, her taraf ta g e m ile r in i iletiyorlar; mhim is k e le le r i e ld e ediyorlar. Ev velce, Hind ve Sind ve in mallan Svey e gelir ve m s l m a n la r vas t a s iy le btn dnyaya dalrd. Fakat, imdi o mallar Portekiz, Hollanda, Ingiliz gemileriyle F r e n g is t a n a gidiyor ve oradan dn yaya yaylyor Kendilerine lzm olmyan eyleri stanbul a ve ir slm memleketleri ne gtrp be m is li fi a t la satyorlar ve bu yz den b y k p a r a la r kazanyorlar. I s l m lk e le r inde a lt n ve g m bu yzden azalmtr. O s m a n l d e v le t i Yemen sahillerini ve oradan geen t ic r e t i ele geirmelidir; yoksa, biraz zaman daha geerse, A v r u p a l l a r Islm memleketlerine h k im olacaklardr,, [ A . Z e k i V a l i d , Trkistan, s. 103]. Btn bunlara ilve olarak, S o k o llu nun Karadeniz le Hazar D enizin i biribirine balamak iin Don ve Volga nehirleri vastasiyle bir kanal atrmaa teebbs ettiini de sylemeliyiz. Tatbikat shasna geip e p e y c e ile r le d i i hlde, bz sebeplerle g e r i k a la n bu te-

ZAHLAR

231

ebbs, onun, yalnz s iy s ve a s k e r bakmlardan deil, ticret ba kmndan da byk ehemmiyeti olan bu meseleyi ok iyi kavrad n gstermektedir; bu sretle Karadeniz'le im l r a n ve H a z a r tesi memleketlerinin kolaylkla irtibat temin edilecek, j f 'f S a f e v devletine kar, Osmanh mparatorluunun tabi mttefiki olan snn O r t a - A s y a T r k H a n la r yle irtibat kolaylaarak, S a f e v l e r i, icabnda, im l ran'dan ve ark tan vurmak imkn hsl olacak, Ejderhan ve Kazan a. musallat olan M o s k o f a r l a r na kar daha tesirli hareket imkn elde edilecekti; fakat, bu byk devlet ada mnn bu teebbs de, S v e y k a n a ln a m a k fikri gibi, netice siz kald [Tafsilt iin: A h m e d R e fik , Bahr-i Hazar Karadeniz Kanal ve Ejderhan Seferi, Tarih-i-Osmn Encmeni Mecmuas, nu. xm , s. 1-14]. O s m a n l m p a r a t o r lu u nun xv. asrdaki i ve d t ic r e t i ve yeni deniz yollar nin bu ticret zerine dorudan doruya veya dolaysiyle t e sir le r i, henz c id d b ir e k ild e aratrlm deildir. Yukarda zikrettiimiz t ic r e t t a r i h i ne it eserlerde bu hususta verilen mlmat, ancak k s m mhiyettedir ve btn bu meselelerin, eldeki Trk kaynaklarndan esasl bir srette istifade edilerek yeniden aratrlmas, m ill t a r ih bakmndan da, byk bir ihtiyatr.

Hind deniz-yolunun

kefinde Osmanh

fthtnm balca

messir olduu hakkmdaki eski fikir ve mtlalarn, artk bir ky meti kalmadn yukarda izah ettik ve bu arada, xv. asr Osmanh melliflerinin bu husustaki birtakm grlerini de anlattk. imdi, buna ilve olarak, meselenin hakik mhiyetini bsbtn gsterecek birtakm yeni neriyat da zikrederek, Osmanh fthtnm dny ticreti zerinde menf tesirleri,, olmadn bir daha teyid edelim: Tannm bir iktisd tarih limi diyor ki: Hind-yolunun aranmasna, Trklerin stanbulu zabt ve Hristiyan tcirlerine kar gsterdikleri husmetin sebep olduu hakknda vaktiyle ok yaylm olan nazariyeyi teyid edecek hibir ey yoktur. P ro f. L y b y e r , daha 1945de [ The Ottoman Turksand the R outesof OrientalTrade English Historical Review], bunun yanlln, bahrat ticretinde stanbulun hibir zaman

232

z a h l a r
Um idbum u yolunun

byk bir ticret merkezi olmadm, esasen

1457de bulunmu olduunu, Amerikann I4g2de kefedildiini, bylece, Hindistana denizden gitmek hedefinin 1498de tahakkuk ettiini vaktiyle gstermiti; yine gstermiti ki ark mallan Avrupada bu asrda eksilmemi ve byk keiflerden nce biber fiyat da d mt [ H e r b e r t H e a to n , Histoire Economique de VEurope, vol. 1, Paris 1950, p. 197-198]. Bir PolonyalI tarihinin 1947de Varovada Lehe olarak ne rettii K efe-K n nida Ceneviz Colonisi adh eserini tenkid ve tahlil eden M. L o m b a r d , mellifin ok ihtiyatla ve sadece bir faraziye olarak ileri srd bir fikri, stanbulun fethinden sonra, yni 1475de Kefenin Ceneviz ticretinin arkta mhim bir merkezi olmaktan kmas zerine, Colombun Garp yolu ile Hind ve ine kacak yeni yollar arad,, faraziyesini katiyyetle reddediyor; bu yolun, daha xv. asr sonlarnda aranmaa baladn sylyor ki, ok dorudur. Son zamanlarda artk A le x a n d r e E c k den baka, stanbul fethinin ticr inkiaf zerindeki menf tesirinden bahseden kimse kalmamtr diyebiliriz. Btn bu meseleier hakknda M. Lom bard, Lopez gibi mtehassslarn da mdfaa ettikleri yeni grleri anlamak iin V. M . G o d i n l i o nun Le Repli Venitien et Egyptien et la Route du Cap adh makalesine [byk lim L u c ie n F e b v r e e bir hrmet ninesi olarak takdim edilen Eventail de Vhistoire vivante adh makaleler mec muasnn ikinci cildi (Paris 1953, s. 283-3oo)ndeki ve bilhassa Fern a n d B r a u d e lin La Mediterranee et lemonde mediterraneen a, l epoque de Philippe 11. (Paris 1949) adh muazzam eserine baknz.

92. K

ervan

ollari

Yeni

deniz

yollarnn

ve

bilhassa

H in d

d e n iz

y o lu nun

bulunmasndan sonra, Kervan yollar stnde bulunan S e m e r k a n d , H e r a t gibi eski byk ehirlerin nasl klmee baladklar, tedkika yan bir meseledir. Ancak (not 89)da sylediimiz gibi, bu ' ervan ticreti birdenbire durmam, eski faliyet yava yava azalmtr.

ZAHLAR

233

93.

T R K Y E DE

M A T B A A C IL IK

G a r p l l a r tarafndan bastrlan Trke kitaplar ve T r k i y e de m a t b a a c l k hakknda en toplu mlmat iin baknz: S e lim N zh et, Trk Alatbaacl, stanbul 1928.

94.

D h ERBELOT n UN

ANSKLOPEDS

B a r t h o l d n bahsettii bu bir zeyil yaplmtr.

eser, D H e r b e l o t nun

mehr

La Bibliotheue Orienlal'idir ki, sonradan V i s d c l o u tarafndan buna

95.

sm an li

S a n 'a

Yukarda (not 78)de Osmanh mimarsi hakkmdaki tedkiklerinden bahsettiimiz Prof. A . G a b r i e l , orada zikredilen stanbul Camileri hakkmdaki eserinde, bu sanatin en byk mmessili olan S i n a n hakknda unlar sylyor: stanbuldaki Trk mmr mekte bi, Bizans'n sdece bir d e v a m n d a n i b r e t deildir. X V . asrda telkkiler Bi z ans t e siri asl g r n me z . X V I . asrda grnen bu tesirden Trk mmrlar s r at l e kurtuluyor; yeni ekiller ve yeni meydana kyor. Muhtelif kklerden gelen muhtelif unsurlardan teekkl etmekle berber, slm sanati tarihinde hus s bi r T r k s a n at i vcut buluyor. Bu devir bideleri, bilhassa, umm heyetleri ve muhteem tesirleriyle temayz ediyor. Henz t a r i h ahsiyetleri lykyle a y d n l a n a m y a n mmrlar arasnda bilhassa Sinan, bu tekmlde en ok h k i m olmutur. Garp R e n a i s s a n c e ' n? hkim olan telkkilerle onun telkkileri arasnda sari h m n a s e b e t l e r vardr. O , bunu, G a r p taki ksa seyahati esnasnda renmi deil dir; o, B i z a n s n Ortazaman sanatini ihml ederek, A y a s o f v a ' y lk z a m a n d e h s n n bir eseri gibi telkki etti. Ondan evvel Bayezid Camii'ni yapan mmr K e r n l e d d i n de ayn yola girmiti. Herhalde T r k m m r l a r , garp R e n a i s s a n c e ' 111111 i i s t adl ar gi bi, daha xv. asrdanberi, yeni eserler yaratmak iin m z d e 11 il

234

ZAHLAR

h a m a l m a y biliyorlard,,. Aziz meslekdamn ir birtakm yaz larnda daha ziyade zah ettii bu meseleler ve bilhassa S i n a n hak knda, ikimizin mterek idaresi altnda hazrlanp baslmya bala nan Sinan, Hayat ve Eserleri adh byk monografide etrafl zahat bulunacaktr [Bu eser, T r k T a r i h K u r u m u tarafndan neredil mektedir]. stanbul dan M ekkeye giden byk H a c c y o lu ndaki k e r v a n s a r a y l a r hakknda mkemmel bir tedkik nereden J . Sauv a g e t , Osmanh mparatorluumun Suriyede yaptrd k e r v a n s a r a y l a r n her yerde m a h a l l a r t l a r a uygun ve s a n at g a y e s i gzetilerek yaplm m k e m m e l mmr eserleri olduunu, bunlar da, mesel E y y b ve M e m l k kervansaraylar gibi, sdece a m e l bi r ihtiyaca tekabl maksad tkip edilmediini tebrz ettir mekte ve bu muazzam m p a r a t o r l u k san a t i nin Badad dan Budin e ve Tunus a kadar b t n m p a r a t o r l u k s h a l a r na yayl m olduunu sylemektedir [Les Caravanserails Syriens du Hadjdj de Corstantinople, Ars Islamica, Vol. IV , 1937, P. 98-121].

96. K t b

e le b

A v r u p a da daha fazla Hac K alfa (Hac Halfe) diye mrf olan K t i b e l e b (1608-1657), yalnz Cihannm adh corafyasiyle deil, ir birok tarih ve lm eserleriyle ve bilhassa Kef-z %unn adh byk bibliyografik eseriyle hret kazanm bir melliftir. Zamanna nazaran msbet ve doru dncelere sahip olan, msbet ilimlere ve felsef dne kymet veren K t i b e l e b , Avrupa ilm i ne de yabanc kalmamtr. Onun hakknda memleketimizde ya zlan birtakm yazlar, eskeriyetle ok mbalal b i r e r m e d h i y e den baka birey deildir [ Bur s a l T h i r Beyin basit bir bibli yografik rehber olan Ktib eleb rislesi, M . C e v d e t Beyin 19261927de Muallimler Mecmuas nda kan yazlar gibi]. X V I I . asnn bu ansiklopedist Trk mellifi hakknda en d o r u bir fikir edinmek ve ona it yaplan tedkikleri renmek iin baknz [ A b d l h a k A d nan, La Science chez les Turcs Ottomans, Paris 1939, P. 102-120. 1915de slm Ansiklopedisi nde. J. H . M o r d t m a n n tarafndan yazlm olan Hadjdji Khalifa maddesinden de olduka istifade olunabilir].

ZAHLAR

235

Haci Halfenin M zn-al Hak adl kk risalesi G. L. Levvis tarafndan u son yllarda ngilizceye tercme edildmise de, gerek mukaddimesinde, gerek notlarnda ilim dnyas iin yeni bir malmat yoktur. Yine Ktib eleb hakkndan 1957de, T. T . Kurumu tarafn dan baslan Ktib eleb, Hayat ve Eserleri Hakknda incelemeler adh makaleler mecmuasnda, Orhan ayk Gkyay tarafndan yazlan mufassal biyografi bir tarafa braklrsa, bireye tesadf edilemez.

97. E

v l

eleb

X V II.

asrn byk seyyah E v l i y

eleb

hakknda

Bar-*

t h o l d n medihleri ok yerindedir. On cildlik byk Seyahatnme'si lm icaplara hi riayet edilmeden baslm olmakla berber o asr O s m a n l T a r i h i iin emslsiz bir kaynaktr. S a d e ve dille yazlan bu eser, e d e b g z e l bir b a k m d a n da, balbana bir kymettir.

Chil bir adam olmamakla berber, basit bir tahsil gren ve edeb mlmat olduka sath bulunan E v l i y e l e b , kuvvetli bir t eces ss h a s s a s na ve mkemmel bir m a h e d e k a b i l i y e t i n e mlik tir: Gezdii memleketlerin, grd ehirlerin vazyetini, hussiyetini, byk binalarn, kitbelerini, halkn hayat ve itikatlarn, kya fetlerini, hatt lehelerini bzan m b a l a l bir ekilde tesbit et mitir. iittii halk rivyetlerini, menkabeleri bz tarih bir hakikat, bz da kendi mahedeleri tarznda nakleder. Bzan eski coraf ve tarih e s e r l e r d e n ald mlmat, ke nd i m a h e d e s i mahsl bilhassa gibi gstermekten ekinmez. Hayatna it birtakm tafsilt,

h k m d r l a r l a ve byk ricl ile m l k a t l a r , sonra iml Denizi kylarna kadar s e y a h a t i hakkmdaki ifadeleri, phesiz, u y d u r m adr. Birok tavsifleri, deta bir kl i e mhiyetindedir. Mceralarm daha fazla bir zevk ile okutmak iin yapt bu gibi hareketler, o dev rin psikolojisine gre, mzr grlmek cabeder. Bz M a c a r t ari h i l e r i in onun Seyahatnmesi hakkmdaki o k sert t e nki dl e r , biraz h a ks z d r . Btn tarih kaynaklar gibi, bu mhim Seyahatn me de daim tenkid fikriyle mcehhez olarak kullanlmak lzmdr; lkin, btn bunlara ramen, bu eserin xvn. asr Osmanl hayatn anlamak iin emslsiz bir kaynak olduu muhakkaktr [ 1 13^e ^s~ ) lm Ansiklopedisinde J. H . M o r d t m a n n tarafndan yazlm olan

236

z a h l a r
Bu hususta en etrafl bibliyografik

Evliy eleb maddesi, sathdir.

mlmat ve eserin mhiyeti hakknda nisbeten en doru mtalalar, F . T a e s c h n e r in 1923de (Z. D. M . G., Band 77.) kan Osmanllarda C o r a fy a adh mekalesinde bulmak kaabildir; Trke tercmesi: Trkiyat Mecmuas, c. 11, s. 301-305]. Seyahatnme'nin muhtelif para lan muhtelif dillere tercme edilmitir ki, bunlar hakknda, tam ol mamakla berber, T a e s c h n e r in mekalesinde kf mlmat vardr; mmfih, bu mekalenin intiarndan sonra da, Seyahatnme den ter cme edilerek nerolunan muhtelif mekale ve risleler vardr: Fa r mer, Deny, Babinger, W. Khler, a p a l , Sakzyan ve daha bakalarnn yazlan gibi.. Dilimizde E v l i y e l e b ye it

c i d d bi r me k a l e bile olmadn esefle kaydetmeliyiz.

Evliy

eleb

hakknda en iyi ve doru hulsa olarak

C a v i d B a y s unun, slm Ansiklopedisinin Trke nerindeki Evliy eleb makalesine baknz. Onun nerinden sonra Garp dillerinde E v l i y e l e b ye it bz neriyat daha yaplm ve Setahat-nme'sin den bz paralar daha tercme edilmitir.

98. h A

b b s -i

Safev

Safev

saltanatnn

ve

rann

en

parlak

devri

olan

ah

A b b s devri ve bu byk hkmdnn ahsiyeti hakknda, cidd bir aratrma yaplmamtr. Bu husustaki ark ve Garp kaynaklarnn pek mebzl olmasna ramen, bu ihml hayrete yandr. A . Be H an n Chah Abbas (Paris 1933) adh eseri, lm bir mahsl saylamaz. S a fe v devletinin tribal tekiltm bozup, O s m a n l m p a r a t o r l u u nu takliden merkeziyeti bir devlet hline getirmee alan bu hkmdr, her mnasiyle tedkike yan bir tarih simdr. ran ve Azerbaycan Trklerinin h a l k e d e b i y a t nda hl yayan a h A b b s n, bu hussiyeti hakknda Trk Halk Edebiyat Ansiklopedisi adh eserimizde A b b s maddesinde kf zahat vardr.

ZAHLAR

237

9 9 . H N D S T A N D A B B R L L E R

Avrupallarn B y k

M o o l m p a r a t o r l u u dedikleri bu

Trk mparatorluuna, T i m u r l u l a r ve daha dorusu B b r l l e r mparatorluu adn vermek daha uygun olur. Bunlarn eskidenberi, deta bir masal hlini alm olan servetleri, debdebeleri hakknda bir ok mbalal rivyetler vardr. 1871de M . lere varmt: E k b e r Edward Thomas bunlarn vridat kaynaklar hakknda yapt bir tedkikte u netice a h n xv. asr sonlarndaki vridat 42 mil yon ngiliz lirasyd; 1609-161 de C i h a n g i r devrinde bu vridat 50 milyona, 1695de A v r a n g z b zamannda ise 77,5-80 milyona var mt [H . S u m n e r Ma i n e , Etudes sur Vhistoire du droit, Paris 1889, P. 561-564]. Osmanh sarayyle daima dosta mnasebetlerde bulunan bu mparatorluk ile Osmanh Trkleri arasnda kltr mnasebetleri de vard: stanbuldan giden Mm r Sinan raklarnn Hind mmrsindcki hizmetleri mlm olduu gibi, bz Osmanh irlerinin Hind saraylarnca da tannm olduunu biliyoruz. B b r l e r hanednna mensup K m r a n M i r z a gibi birtakm p r e n s l e r i n B b r a h tkipederek T r k e i i rl er yazdklar, dvanlar tertip ettikleri ve bu yksek Trk aristokrasisi etrafnda T r k e i i rl er yazan birtakm i r l e r yetitii, hatt byk devlet adamlarndan bzlarnn d a mesel h a n l a r h a n lkapl mehr B a y r a m H a n gibi T r k e d v a n l a r vcude getirdikleri mlmdur. Ayrca, Trke'nin yksek aristokrasi dili olmas mnasebetiyle Trk diline it birtakm lgat ve gramer kitaplar yazldn, hatt bzlarnn Farsa-Trke kark eski edebiyat stlahnda mlemma'' denilen tarzda manzmeler vcude getirdiklerini de biliyoruz. Hulsa olarak, xv. asrda, O s m a n l ve S a f e v saraylar etrafnda olduu gibi, B b r l e r saray etrafnda da klsik Trk edebiyat'nin inkiaf ettiini syliyebiliriz. D a h a eski k k l e r i olan, yni Hindistan'da. daha ev velki asrlarda kurulmu T r k D e v l e t l e r i nde kalma a n a ne l e r e ve ir Trk shalariyle d a i m k l t r m t i n a s e b e t l c r i ne istinad eden bu e d e b i n k i a f hakknda, ayrca bir tedkik neredeceiz.

238

z a h l a r

10 0 . n - T

r k s t a n i

S a n 'a t

slm Ansiklopedisi'nde yazlm in

Prof. M a r t i n

Hartmann

tarafndan Tibet

maddesine, F . G r e n a r d n Le

Turkestan et le

(Paris 8g9)ine baknz. Ayrca, B a r t h o l d n Orta-Asya hakknda muhtelif tedkklerine ve bilhassa Trkistan Medeniyeti Tarihi ve Tr kistan'da Sulama leri Tarihi adh mhim kitaplarna da mracaat olunabilir.

10 1. O

sm an li

paratorluu

a k k in d a

a n l i

F k r l e r

B a r t h o l d n Osmanh

Tarihi hakkmdaki sair birtakm

fikir

leri gibi, Osmanh hnednmn balangta d in ile o kadar b a l olmayp serbest dervilik tesirinde bulunduu ve sonradan h a r b i s l m a n a ne s i ni canlandrmak mecburiyetinde kald,, hakkmdaki fikri de yanltr. O , bu eserini yazd esnada, bu hususta btn Avrupa msterklarmca bir m t e r i f e gibi kabl edilmi fikirleri tabiatiyle tekrar etmitir. Bu meseleler hakknda ahs tedkikleri olmad iin, baka trl de yapamazd. Bizim sonraki tedkiklerimizde ve bilhassa A n a d o l u ' d a s l m i y e t adh mekalemizde, bu meselelerin o zamana kadar zannolunduundan bsbtn baka mhiyette olduu etrafiyle meydana karlmtr. slm A nsiklopedisindeki T r k maddesinde, Osmanh tarihi hakkmdaki gzel hulsay yazan J. H. K r a me r s, bu husustaki fikirlerimizi tamamiyle kabl ve tekrar etmektedir [Osmanh Devletinin k u r u l u u hakknda umm ml mat almak iin baknz : F u a d K p r l , les Origines de l'Empire Ottoman, Paris 1935].

Bu hususta okuyucularmza kf bir fikir verebilmek ve B a r t h old n brakt boluu doldurmak iin, vaktiyle slm Ansiklopedisi'nin Trke nerinde km olan H a c B e k t a V e l hakkmdaki kk hulsay buraya alma faydal grdk:

z a h l a r

239

B e k t a . H a c i B e k t a V e l , Osmanh mparatorluunda, xv. asrdan bahyarak, bilhassa xv.-xx. asr esnasnda din ve siys byk bir nfuz icra eden ve bir arahk Mahmud II. tarafndan, Yenieri-Oca ile birlikte, ilg olunduktan sonra, Abdlaziz zama nnda tekrar meydana kan ve Trkiye Cumhuriyeti tarafndan

tarkatlerin kaldrlmasna kadar devam eden Bektaiye tarkatinin pridir. X III. asrda Anadolu Trkmenleri ve bilhassa gebe kabileler arasnda byk tarafdrlar bulan hitirodoxe dervi zmrelerinden babalerin mehur eyhi Baba shakm halfelerinden olan ve bz sfiyne eserleri son zamanlarda meydana karlan Hac Bektam tarih ahsiyeti ve bektalik tarkatinin teesss ve inkiaf safhalar ile i hviyeti, bu husustaki tedkiklerden sonra (bk. F. K p r l , bib liyografya),lyk ile anlalm ve bu meseleler hakknda J. J a c o b un aratrmalanndanberi btn Garp limleri tarafndan kabl edilen nazariyelerin yanll kat srette isbat edilmitir. X v. asrda Anadoluda Hayderler, Kalenderler ve Abdallar gibi muhtelif heterodoxe tarkatler ile birlikte, mevcudiyetini *grdmz bektalik, xv-xv. asrlarda, bilhassa Yenieri - O canda, det resm bir klt mhiyeti aldktan sonra, byk bir nfuz kazanarak, devletin resm himyesini grm ve bylece, baka baka isimler tamakla berber, esas akideleri kendisininkinden farkl olmyan muhtelif btn dervi zmrelerini de iine almtr. X I V . asrda garb Anadoluda R m - g z l e r i denilen mchid zmreleri ve asker tifeler arasnda yaylm bulunan bektalik, Osmanh ftht ile, Balkanlara da gemi ve Tuna kylarndan Am avutluka kadar ok geni shalarda kurduu tekkeler, Balkanlarn slmlamasnda, sonradan bektaler ile karm ir birtakm dervi zmreleri ile birlikte, mhim bir rol oynamtr. Sar Saltuk, Seyyid Al Sultan, Otman Baba gibi, birksm mahall birksm da daha umum kltlerin domasna sebebiyet veren birok heteredoxe eyhlerin bu hususta byk bir faliyet gsterdikleri, birok tarih ve edeb kaynaklardan ve xvn. asrda bile daha pek canl olan yerli ananelerden anlalyor ki, E v l i y e l e b bu ananeleri, ksmen azdan ve ksmen de eski menkb kitaplarndan toplamak sretiyle, tesbit etmitir. Bzlarnn Hac Bekta ve bektalik ile alkalan bulunmad mlm olan bu misyoner dervilerin, xvm . asrd a artk bekta panteonuna ahnm olduu Evliy elebnin ifadesinden anlalyor. X V II. asrda

240

ZAHLAR

imparatorluk memleketlerinin birok shalarnda ve bilhassa Anadolu ve Rumelide byk inkiaf gsteren bektaliin, xvn. ve xx. asr larda Arnavutluk ve Epir ktalarmda inkiafn ve slmlatrma faliyetini devam ettirdii grlyor; mmafih imdiye kadar umumiyetle zannedildii gibi bu tarkatin Arnavutlukta Tepedelenli A l Paa zamannda ve onun himayesi sayesinde yayld,, iddias tammyle yanltr. Evliy elebnin bu shalara it ciltlerinin intiarndan sonra, bu hat, kat' olarak meydana kmtr. Balkanlar ve Anadolu dnda bu tarkatin pek az yaylabilmi olmasnn sebepleri kolayca anlalabilir: Dorudan doruya bir Trk tarkati olan bektalik, Irakta ve Msrda ancak oradaki Trkler arasnda tarafdrlar bul mu ve yerli halk arasnda, ir yerli tarkatlerin rekabeti ve mahall rfler ile itikatlara uymamas sebebiyle, intiar edememitir. H aric telkinlerini ihtiva eden Arapa eserine gre, la-i isna aariya esaslarna sadk grnen Hac Bektam, Baba shak halfesi olduu gznne alnrsa, tammiyle btn akideler tlimi ile me gul olduuna hkmolunabilir. Nitekim onun zamanna en yakn kaynaklar bunu gsterdii gibi, o devir din tarihinin umum artlar ve bektaliin sonraki inkiaf da bunu kuvvetlendirmektedir. Hac Bektam ilk Osmanh hkmdrlar ile mnasebetleri ve YenieriO cann kuruluunda mnev bir pr, bir hm roln oynad hakkmdaki menkabeler, sonradan xv. asrda teekkl etmi olup, tarih bir hakikat saylamaz. Onun, Osman-oullarnn gelecekteki saltanatn tebir ettii ve Osman G zye kl kuatt veya tac giydirdii hakkmdaki rivayetlerin de, xv. asrn galiba ilk yarsnda, bektaliin imparatorluk iinde kuvvetli bir yer kazanmasndan sonra, meydana kt anlalyor. Bektaliin xv. asrda yni tarkatin ikinci kurucusu saylan Balm Sultandan evvel btn yin ve erkn ile teekkl etmi olduu, bugn tarih bir vka olarak kabl olunabilir. Bektalerin iine daha xv. asrn ilk yarsnda Hurflerin ve hurf akidelerinin kart ve bu sretle tarkatin eski hviyetinin bozularak, btn bir mhiyet ald hakkmdaki iddia, ksmen doru ve ksmen yanltr: X V . asrda Anadoluya yaylarak, Murad II. devrinde ve Ftih dev rinin ilk zamanlarnda saraya kadar nfuz eden Hurfler,' vezir Mahmud Paa ve Fahreddin Acem nin tesiri ile, iddetli ve korkun tkibta uratldktan sonra, bektaler iine karmak sreti ile,

ZAHLAR

241

mevcudiyetlerini muhafaza edebilmiler ve propagandalarn devam ettirmiye muvaffak olmular idi. Nitekim Bayezid I l . a kar yaplan bir sikastten sonra, k veya t o r l a k denilen Kalenderlere kar da iddetli tkbta giriilmi ve bu vazyet bunlarn da bektaler iine karmalarn mcip olmutur; lkin daha bu hdiselerden nce de, bu gibi zmrelere mensup birok dervilerin bektaler ile karm olduklar kolayca tahmin olunabilir. Daha ilk kuruluundanberi heterodoxe bir mhiyet gsteren ve akde itibriyle benzeri baka zm relerden farkl olmyan bektaliin, hurf dalletinin karmas ile, byle bir mhiyet ald iddias, tarih bakmdan, asl kabl oluna maz. Bektalik tarihinin ikinci devri Balm Sultan (lm, H. 922-M. 1516) ile balar. Bekta an anesinin, hakl olarak, tarkatin ikinci kurucusu sayd bu mhim ahsiyet, yn ve erkn itibnyle bz yenilikler yapm, tekkelerin i tekiltn daha sk ve muntazam bir hle sokmu, bir tekke mertebesi tesis etmi ve o zamana kadar daha ziyade ky ve kasabalar civarndaki tekkelerin etrafnda, din bir tife mhiyetinde inkiaf gsteren bir tarkat tekiltnn bel-kemii mhiyetinde olmak zre, bir m c e r r e d derviler tekilt vcde getirmi idi. Hi evlenmiyerek tekkelerde yayan bu derviler, terk ve tecrit almeti olmak zre, kulaklarna demir halkalar takyorlard (Bunun mhiyeti hakknda bk., F u a d K p r l , Altn Kpeli Ouz Beyleri, Azerbaycan Turd B ilg isi mecm., say ,s. 17-21). lk bakta hristiyanlardaki keilik tekilt ile alkal gibi grnen bu mcer red derviler tekilt, daha evvel bektalik ile sk alkalan olan Kalenderye tarkatinde mevcut olduu gibi, bunun ilk rneklerini ve buna hkim olan sfiyne dncelerin meneini de slmn ilk asr larndaki zhidlerde bulmak mmkndr. Balm Sultann yapt bu slhattan sonra, kendilerinin Hac Bekta neslinden (bekta tbirine gre, b e l - e v l d ) olduklarn iddia eden eyhler (son zamanlarda bunlara e l e b i l e r denirdi) ile, bunu kabl etmiyerek, kendilerinin y o l - e v i d, yni bektaliin hakik mensuplar olduklar iddiasnda bulunan b a b a l a r arasnda iddetli bir rekabet bagstermitir. 'liin, ister orthodoxe ve ister heterodoxe, her besinde umum bir esas olan mer'iyeti ( legitimiste) telkkilere sadk kalan Anadolu ve Rumelideki K z l b a tifeleri (secte), elebilere ballklarn kat' srette muhfaza ettikleri hlde, byk ehir ve kasabalarda munsl m M edeniyeti

XVI

242

z a h l a r

tazam bir tarikat (ordre) merkezi mhiyetinde olan tekkelerde b a b a la r m nfuzu hkim olmutu; mmafih son asrda bu mcerretlik tekiltnn, eski sklm muhfaza etmiyerek bozulduunu ve evlda vakfedilmek sretiyle kurulmu bz tekkelerde, oullarn babalarn dan sonra eyhlik postuna oturduklarn gryoruz. Daha ilk zamanlardanberi, Snnliin ve snn tarkatlerinin hkim olduu byk merkezlerde deil, daha ziyde gebe airetler, kyller ve snrlarda yayan asker tifeler gibi, Snnlik tesirlerinden olduka uzak kalm geni halk tabakalar arasnda yaylan bektalik, btn bu cins btn zmreler gibi, ok kuvvetli bir propagandaya mlik idi; bunu muvaffakiyetle yayabilmek ve mutelif evrelerde tarafdr kazanabilmek iin, insicaml, sk ve vzh bir credo ortaya koymuyor, bilkis ok elstik, umum ve halitas eklinde grnyordu. X I I I . X V . mphem bir akideler asrlarda Anadolu ve

Rumelinin din vazyeti, muhtelif din ve milletlere mensup unsurlarn mevcudiyeti, Mslmanlar arasnda -btm cereyanlarnn ve hristiyanlar arasnda, mesel, bogomilisme gibi, birtakm heretiue mesleklerin bulunduu dnlecek olursa, her ne sretle olursa olsun, kendisine tarafdr bulmak istiyen bir tarkatin, btn bu kark akidelere bsbtn yabanc gelmiyecek her trl tevillere msait elstik prensiplere, geni ve msmahakr bir rha mlik olmas lzmd. te, bektaliin mslman ve hristiyan chil halk kitleleri arasnda, daha ilk zamanlardan bahyarak, daima tarafdrlar bulmas bundan dolaydr ve ite yine bundan dolay bektalik, din akide itibariyle, gittike daha syncretiste bir mhiyet almtr. Islm kelmclarnn gult (veya galiye) adn verdikleri ifrat -btm akidelerinin muhtelif ekilleri, meneini Horasan melmetyesinden alan Kalenderye zmrelerine mahsus tasavvuf telkkiler, xm. asr Anadolusunda, M u h y i a l - D i n A r a b i tesiri ile, salam bir srette yerleen pantheism'in ok kaba ve basit bir an lay, eski Trk amanlnn gebe Trk kabileleri arasnda yayan birtakm kalntlar ve xv. asrdan bahyarak da hurf akideleri, bektalikte aktan aa gze arpar. Bekta credo'sunu tekil eden bu muhtelif unsurlar, hibir zaman biribiri ile ahenkli bir kl eklinde imtiza edip kaynamam ve dima insicamsz bir halita mhiyetini muhfaza etmitir. Btn btn tekiltlar gibi, muhtelif derecelere ayrlan ve sliklerinin seviyesine gre, derece derece ayr

ZAHLAR

243

telkinlerde ve tlimlerde bulunan bektaliin muvaffakiyet srr, ite cr/osunun hemen her slikin idrk ve kabiliyetine ve husus temayllerine serbest bir yer brakan bu karklnda, mphem liinde ve seyylliindedir. Allh-Muhammed-Al teslisinde, A lnin Muhammedin ok stnde bir yer verilerek, tannlatrlmas, bunlan Al-ilhler ile birletirdii gibi, bz bekta-hurflerin, hurfliin kurucusu Fazl- Hurfyi de ilhletirdiklerini gryoruz; her hlde Al, Hac Bekta ve Fazl- Hurf //lerinin bektalikte birinci yer igal ettii sylenebilir. Bekta ve kzlbalar arasnda birtakm eski mahall A/ilerin, yni Anadolunun hristiyanlktan nceki devirlerine it din itikatlarn mevcut olduunu iddia eden bz antropolojist ve etnograflarn bu hkmleri nekadar yanl ise, birtakm hristiyan bektalerin mevcudi yetine ve bektalikteki birtakm yin ve erknlarn hristiyanlktaki mmasilleri ile benzeyiine bakarak, bu tarkati hristiyanlm kuv vetli tesirlerine uram telkki edenler de, ayn sretle, yanlm lardr. Birtakm mahall tikat ve ibdetlerin, oralarda yayan halkn, uzun asrlar esnasnda, muhtelif dinlere girmelerine ramen, d ekillerini deitirmek sretiyle, devam ettii, din tekmln mmsil safhalarnda bulunan birok kavimlerde biribirine benzer itikatlarn ve yinlerin mevcudiyeti, bz mukaddes yerlerin ve onlara bal ananelerin o evrede yayan muhtelif dinlere mensup insanlar arasnda mterek olmas, din etnoloji ve din tarihinin mterifelerindendir. ite bu sebeple, birtakm d benzeyilere aldanarak, biribirinden bsbtn ayr menelerden gelen ve ok defa mhiyet leri de biribirinden tammyle ayr olan eylerin ayniyetine hkmede rek, bundan yanl ve umum neticeler karmamak icabeder. Din sosyolojinin bu umum esaslar gznnde bulundurularak, Islm ve Trk dnyasndaki din-tasavvuf cereyanlarn umum tarihi iinde tedkik edilince, bektaliin hakik hviyeti yukanda hulsa edilen ekilde, tecell etmektedir. Bu tarkatin kuruluundaki din-itim miller, geirdii muhtelif tekml safhalar, bektalik akidelerini vcde getiren muhtelif unsurlann tarkatin muhtelif tekml safhalarndaki tesir dereceleri, mhiyet ve meneleri babaler, kalenderler, hayderler, abdallar ve hurfler gibi tarkatlerin sonradan bektalik iinde nasl ternessl ettii, tarkatin db ve erkn, yinleri, muhtelif

244

ZAHLAR

devrelerdeki coraf yayl ve tarih tekml, bektalik edebiyat, tarkatin byk ahsiyetleri, kzlbalar ve tahtaclar gibi din tifelerin bektalik ile mnasebetleri, Osmanh mparatorluundaki siys rol, bekta-yenieri mnasebetleri, Anadolu ve Rumelideki bz din-siys ihtill hareketlerinde bektaliin itirk derecesi, OsmanlSafev mnasebetlerindeki alkas, tarkatin bugnk durumu v.s. gibi, bugne kadar ksmen mehl kalm ve ksmen ok yanl anlal m meseleler hakknda, krk yldan fazla bir zamanda hazrladmz byk eserde tafsilt vardr. B ib liy o g ra fy a : Bektalik hakkmdaki ilk cidd ve umu

m tedkik J. J a c o b tarafndan yaplmtr: D ie Bektaschijje in ihrem Verhaltnis zu verwandten Erscheinungen (Abh. der K . Bayer. Aked. d. Wissensch. I. cl., xxv, m. Mnchen, 1909); Beitrge zur Kenntnis des Deruischordens der Bektaschis ( Trkische Bibliothek, Berlin 1908, x). J. J a c o p , bektalik hakknda, bu tarkatin iddetli aleyhdr olan H o c a I s h a k E fe n d inin K if al-asrr adh, mehur eserinde ileri srlen bz mtalalar ayniyle kabl ettii iin, byk yanllklara dmtr. Hurfliin tarih teekkl ve inkiaf hakknda etrafl malmata sahip olmyan E. Brovvne ve C l . H u a r t da, bektahurf mnasebetlerine dir, onu tkipten baka birey yapmam lardr. J. J a c o b un Hac Bekta ve bektalik hakkmdaki nazariyesi, ilk defa, Trk Edebiyatnda lk Mutasavvflar (stanbul ,i9 i9 ) da, yeni vesikalara dayanlarak ksmen tashih ve ikml edildi. Bundan sonra ele geen ok mhim birtakm yeni vesikalar syesinde, Hac Bektan tarkatinin hakik mhiyeti ve tarih tekml, olduka vzh bir ekilde anlalarak, J. J a c o b nazariyesinin yanll isbat edildi. Bu tedkiklerimiz, kronoloji sras ile, unlardr: Bemerkungen zur Religiongeschichte Kleinasiens (Viyana M O G , 1922, 11, 203-222; Anadoluda slmiyet (Edebiyat Fakltesi mecm., 1922, I I ) ; Les Origines du Bektachisme (Extrai d. Actes du congres intern. d histoire des religions, tenu Paris en 1923, Paris 1926). X I I I . X I V . asrlarda bektalik hakknda, kk bir hulsa iin, Les Origines de l Empire Ottoman (Paris 1935, s. 122 v.d.) ve bektalik ile alkal olarak, bir de Trk Halk Edebiyat Ansiklopedisi (stanbul, 1935, mad. A b d a l , s. 23-56 ) ve M sr da Bektalik ( T M , v,, 19) eser ve makalemize mracaat edilebilir. Avrupada ve Trkiyede neredilen btn kaynak ve tedkikler ile ayrca bz yazmalardan da istifade edilerek vcde getirilen su

z a h l a r
monografi mhimdir: J o h n Kingsley Bi rge,

245 The Bektashi Order

o f Dervishes (London, 1937). Hac Bekta V elye it Vilyet-nme nin Erich Gross tarafndan neri mnasebeti ile yazd bir makalede bizim bektalik ve Hac Bekta hakkmdaki bz fikirlerimizi tenkid eden H. H. S ch a e d e r (Orientalistische Litteraturzeitung, 1928, 31. sene, nr. 12, s. I038-I057)e verdiimiz cevap iin bk., F u a d K p r l , Anadolu Seluklular Tarihinin Terli Kaynaklar (Belleten, 1943, say 27, s. 425).

102.

B a r th o ld n

Y a n li

F k r le r

Osmanl Devletinin ilim adamlarna kar

din adamlarn^

ifti ve ehirlilere kar Arnavut ve Krt gibi muharip barbarlar iltizama mecbur olduu,, hakknda B a r t h o l d tarafndan ileri sr len mtla tamamiyle yanltr. Bu mevzulara tamamiyle yabanc olan byk tarihi, bu meselelerde aldanm ve eski yanl fikirleri tekrardan baka birey yapmamtr. Burada bunlar dzeltmeye girimek bile bu kk kitabn kadrosu iinde mmkn deildir. Osmanh Trklcrinin kltr tarihi hakknda neretmek istediim terkb mhiyette kk bir eserde btn bu meseleler hakkmdaki tedkiklerimin neticesini hulsa etmek arzusundaym.

IO

3 . O s M A N L I-S a F E V M C A D E L E S

Asrlarca sren O s m a n l - S a f e v larblerinin, ka yz yl lk Sunn-' mcadelesini bsbtn atelendirdii hakknda B a r t h o l d n ileri srd fikir, tamamiyle dorudur. S a f e v Ha n e dn , ark ve garplarndaki Siinn T r k d e v l e t l e r i ne mukave met edebilmek iin, r a n da 'li i bir D e v l e t m e z h e b i ekline sokmaa ve rann Snn mntakalarna da zorla kabl ettirmee mecbur idiler. Tamamiyle si y s bir mhiyette olan bu harekete kar, O s m a n l Dcvl et i ' ni n Snnlii iddetle iltizam etmesi ve S a f c v l e r in Anadolu ve Rum eli'deki kuvvetli propagandasna en sert vastalarla mukabelede bulunmas zarr idi. D in b o y a s altnda saklanan bu har e k e t l e r , hakikatte, s i y s me n f a a t l e r e dayanan t a r i h z a r i re t l e r' d e n baka birey deildir.

246
10 4 . R
hn

ZAHLAR
S in if l a r in T

aassu bu

Din

t a a s s u b un randa

Trkiyedekinden

daha

fazla

olduu hakknda B a r t h o l d n mtlas tammiyle dorudur. F ilik hakknda tedkiklerde bulunanlarn hepsi, bu psikolojik vaka'y tiraf etmektedirler. Bundan baka, Osmanl Imparatorluunun C o r a f v a z y e t i ve e t h n i k t e e k k l de, Osmanh Trklerinin randaki Trk ve Fars unsurlarndan d a h a az mu t a a s s p olma larn cabettiriyordu. randa da, Trkiyede de s a r a y , i d r e ve menfaati bunlarla sk skya bal olan r h n snf, bu taassubu imkn mertebesinde krklemee almlardr.

10 5. B b r l l e r d e D

esm h

Hindistanda B b r l l e r Imparatorluunun d i n tesmh bakmndan, baka mslman devletlerinden i l eri olmas, gayet tabi ve kolaylkla anlalr bir hdisedir. Din ve felsef trl cere yanlarn kaynat bu byk memlekette, I s l m kltr ile H i n d kltrnn biribiriyle temaslar, halkn ethnik teekkl ve ir bu gibi b i r o k mi l l e r tesiriyle elbette H i n d I s l m l n, baka muhitlerde olduundan o k f arkl bir ekle sokacakt. Daha, G a r c i n de T a s s y nin, iptida 1831de kan Memoire sur les particularites de la religion musulmane dans l'nde adh eserinde tahliline allan bu hussiyetler ok mhimdir. E k b e r a h n D in-i lh adiyle Islmlkla ve Islm tasavvufiyle Hinduizm esaslarnn birletirilme sinden mrekkep yeni bir din kurmaa kalkt bu muhitte, d i n t e s a m h ' n ok kuvvetli olaca pek tabidir [Bu hususta etrafl izahat almak ve geni bibliyografya mlmat edinmek iin u esere baknz : Y u s u f Hus a i n, l'lnde mystique au Moyen - ge, Paris 1929].

10 6 . M

s t e m l k e c l k

d f

l im l e r

B a r t h o l d , eserinin sonunda, m s t e ml e k e c i byk A v rupa devletlerinin meden vazifeleri ( !?)ni gstermek ve onu mdafaa etmek istemitir. l m ve t a r i h deil, tamamiyle siys mhiyette olan bu gr, bir Rus limi iin belki tabi'v, fakat, T r k ve Isl m m t e f e k k i r l e r i , mperiyalizm'in bu gibi mnsz m d f a a l a r n ancak i b r e t l e karlayabilirler!

u m u m

d e k s

U M U M

N D E K S

Kolaylkla faydalanlmas iin, aadaki indekste ahs adlar ile tarih ve coraf isimler dz, eser adlan italik, tbir ve stlahlar ise ar al k dizilmitir. T5 j ,ji Ji i 3 Arap harflerine karlk, sras ile a, a; , t, t; , > > > J s, ; h, h, h; z, z, z, z; k, k harflerini kullanm bulunuyoruz. Bu usle, metin dhilinde de imkn nisbetinde bal kalnmtr. Eserin nsz'ltri ile, bu indeksten sonra yer alan lveler blmndeki has isim ve tbirler buraya geirilmemitir.

A bbs, b. A b d -al M u ttalib A b u l-Fazl,

136,

137

'A bbs ilesi, 119, 135 A bbs, h, 18, 76, 236 A bbs a l - A z z v , 157 A bbs b n T ark a n , 46 A bbs, ir, 46 A b b s, 165, 166 A b b s H alfeleri, 36, 45, 57, 99, 129,

A b h azlar, 212 A brah am ben A zr , 54 A b Bekr A hm ed b. 'A l al-H atlb-al Badad, 157 A b Bekr al-Bklln, 149 A b Bekr, am l, 229 A b-Fotros, 136 A b H anlfe, 147, 148 A b u H asan-al A 'a r , 149 A b H ayyn - T ev h d , 100 A b u l-H u za yl-'A ll f, 149 A b Is-yi T irm iz, 146 A b Ishak K za r n , 210, 211 A b K sm A bd u llah b. A b d alH akem , 151 A b u l- A bbs, 136, 176 A b u l A l a -1 M a arr, 38 A b u l-A 'a- K u m m ( .j ' )>

137 >38
A b b s H alfesi, 179 A b b s m paratorluu, 160 100, 118, 137,

A bbsler, 24, 44, 45, 90, 98, 99, 101, 106, 108, m , 115-17, 121-132, 137, 138, 140, 142, 147, 150, 153, 134. *57-59 66, 17 1, 174, 202,220 A b b s Saray, 29, 100, 125, 158, 160 A b d a l , A b d a l l a r , 239, 243, 244 A bd-al H am id, m uharrir, 101 A b d -allh, H n, 190 A bd-al M alik, 115 , 131-33, 138 A bd-ar R ahm an Nes, 146 A bdl aziz, Sultan, 239 Abdlm elik A ta , 193 A bgar x., Edes hkim i, 10, 82

175
A b u l-Farac, 18, 45 A b u l-Fid, 115, 153, 155 Abu'l-Fid Trihi, 115 A b u l M a l -al C u va yn , 92, 149 A b M ahsln, 153 A b M arvan , 120 A b -M a ' a r, 32

250
Ab

umum

! n d e k s
A kehir (bk. Isfcb.) Mamut, 56, 18 1; A lam u t K tbhn esi, 5 7 ; A lam u t R asadhnesi, 57 A l-B attn, 32 A lbigeois (A lbijuva) harbleri, 88, 90

M uham m ed b. A b d -a l-M a lik b. H im , 151 A b M slim , 44, 174, 209, 210 A b N ar F rb (bk., F rb ), 32 A b S a 'Id H n , 63 A b Sleym an D v d b. Ifahn, 148 A b Y su f, m m , 166 A b Z a y d , BeHj, 32, 33, 155 A cem ler (A rap tan baka kavim ler), 27, 202 A cem yan , Prof., 203 Achem enides, 117 A c- a y , 201 A e, A eliler, 229 d b , 117 A dalar-d en izi, 225 A den, 229 A d va r, A bdlhak A dnan, 234 A fganistan, 66, 84, 124, 184, 194

A l - C a b r , 31 Al-Camhir, 179 A l-C avsak, saray, 111 A lep , 10 A lfaric, 92 Alfons x., 17 A lham r, saray, 40 Al-Havd-al Cmi 'a, 157 l - i B u r h a n , 189 A l b. s, vezir, 120 l, G elibolulu, 208, 209, 223 A l, T o k a tl, 208, 209 A l E kber D ehhud, 101 A l, H alfe, 98, 119, 130, 132, 138, 141, 243; A l - I l h l e r , 242 A l K uu, 70, 216 A l Paa, T epedelenli, 240 A l, eyh, 193 A l- r (bk., N e v ), 70, 71 A l l h - M u h a m m e d - A l t e s l is i , 243 A l-M a h d , 112, 123 A l-M ak ln , 18 A l-M a m n, 120 A lm an , 156, 202; A lm an lar, 81 A lm an ya (cenb), 228 A l-M u tazid, 119, 120, 122 A lois M usil, 135 A l p , 208, 210. A lp Arslan, 179 A l- l, 115 A l t K i t b , 146 A ltnordu, 66, 185, 199 Am anus, 132 A m e l , 145 A m e l f e l s e f e , 28 A m erika, 74, 226, 230, 232 m id , 1 50 A m i r a l (b k E m r - a l m .)

A frika, 10, 33, 37, 132, 140; im l A frika, 6, 1.7, 21, 33, 37, 38, 39, 86, 90,92, H 2 , 158, 227; A frika H a lk lar, 3 A gapius, 82 Ahbr-uz Zaman, 152 'Ahd-i 'Atif:, 10 Ahd-i Cedid, 81 'Ahd-nme, 97, 98 Ahkm-al Sultanye, 115 A h l - a l T e s v i y e , 98 A hm ed b. Ism 11 176 , A hm ed Em in, 101 A h m ed F ern, 32 A hm ed, H wce H fz, 189 A hm ed R efik , 103, 231 A h m ed S. M a q b l, 164 A hm ed Yesev, bk., Y esev A hm erov, 198 A kid, 28, 37, 47 A kden iz, 55, 112, 162, 223, 225-28 A kk, 15 A kkoyun lular, 202, 217, 224 A k l k iy s , 147 Akritas Destan, 206

umum

n d e k s
A rn old , W , 102-106, 141 A rsacid (A rsaklar), hnedn, 87 A rsakklar, im paratorluk, 4 A rslan Baba, 188, 193 A rtin , Y a co u b , 174 'Aruz Risalesi, 222 A h b , 145 A sh tar, E ., 112 A sker, m m H aan, 112 A s k e r m l k l e r , 95 A s k e r t m a r l a r , 95, 97 A s s a s i n (Fr. K til) , 57 Assasin, 181 A s t r o l o j i , 52 A s t r o n o m i , 31 Aur, 5,6 ; A ur-B bil, 5 A sya, 4, 9, 10, 13, 21, 37, 38, 40, 60, 94, 128, 132, 134, 140, 18 9,2 2 6; G arb -A sya, 156; K k-A sya, 13, 6 1, 66- 68, 90, 94, 137, 212: O rtaA sya , 12, 25, 32, 46, 55, 58, 63, 84, 87, 88, 9 1, 163, 165, 168, 175, 182, 184, 191, 197, 198, 217, 238; O rta-A sya T rk hnlar, 2 31; n A sya, 5, 9, 164; ark-A sya. 78, 91, 198; Y akn -A sya, 3, 5, 6, 24, 38, 6 1, 63, 73 A sya m zesi, 220 A syallar, 3 Ana, 111 A as, 107 A t , skbli, 109 A t Bey, 229 A tabeyler, 124 A t a s z l e r i , 144 A t e e t a p a n , 129 A t e l i s i l h l a r , 75 A tin a Felsefe M ektebi, 86 A tla n tik , 92, 132, 135, 143 A 11 r. Fard al-D ln. 188, 218, 220 A ugustin , Saint, 90 A u t o r i t e ( e r 'a t ) , 139 A v a r H ka, 95, 96 A va rla r. 96, 9 7; A v a r-T rk le ti, 93. 94

A m r b. U b a y d , 149. A m u d e ry a (C ey h u n ), 24, 65 A n a d o lu , 9 1, 95, 96, 132, 160, 168, 169, 73. 84, 186, 193, 194, 197, 199, 200, 207, 209-213, 238-245; A n a d o l u T h ^ m e le r i, 95, 154; A n a dolu T rk leri, 207, 225; A nadolu T rkm en leri, 239 A n g a r o s , 26 A n -N edlm , 86 A n s i k l o p e d i , 75 A n takya, 10, 11, 13, 15, 94 A n t i s e m i t n a z a r i y e s i , 173 A raplar, 11-4, 17, 19, 21-25, 31-4, 36, 40, 43-47, 58, 66, 73, 74, 76, 90, 97-102, 106, 107, 109, 110, 112, 113,

137- 139, H 3- I 45 , 150, 53. '5 4 . *56, 161. 162, 164, 165, 173, 176, 220 A r a p a l f a b e s i , 46 Arap devleti, 4 1, 144, 171 A r a b n g a y r i u n s u r l a r , 30, 135,
137-139
A ra p m paratorluu, 139 A r a p s t i l s , 93 A r a p m e d e n i y e t i , 3 A r a p m i l l i y e t i l i i , 103 A r a p o r d u g h l a r , 108-110 A a p r a k a m l a r , 31 A r a p e h i r l e r i , 113 A a p o v i n i z m i , 99 A r a p a , 15, 16, 18, 21, 22, 25, 26, 31, 36, 38, 4 1, 43, 45, 47, 49, 50, 54 . 57, 68, 85, 98, 100, 104, 115, 133, 143, 156, 162, 172, 173, 176, 240 A rabistan, 2 1, 159, 229 A ras, nehir, 96 A ra t, R eid R ah m eti, 186 A r z , 125 A r if A l (bk., A li, T okatl.) A istot, 3, 4, 11, 12, 33, 34, 38, 51 142; A r is to f e l s e f e s i , 150; A r i s t o t a s n i f i, 142 A rn av u d , 77, 103, 245 A rn avudluk, 239, 240

129- 135.

25a

umum

! n d e k s
Balm Sultan, 240, 241 Balkanlar, 9, 86, 9 1, 94, 97, 239, 240 B alkan-yarm adas, 9, 94 Baltk, 127 Bm in, 84 Baptist, St. Jea n , 14, 23 B a r b a r l a r , 3, 36, 40, 55, 73; B a r b a r l k , 76 B a r D a i s a , 10, 82; B a r d e s a n e , 8183, 8 7; B a r d e s a n i l e r , 83 Barkan, m er L tfi, 112 , 167 Barthold, W ., 81-85, 88, 98, 109, 113, 114, 124, 125, 161, 173, I75-J77, 179, 182, 184, 185, 190, 199, 200, 212-219, 222, 223, 233, 235, 238. 245, 246 Barukan K a l'a s , 24 Basilide, 82 Bara, 24, 27, 29, 32, 52, 48, 109, 1 10 Bara K rfezi, 58, 184, 224, 225, 227 Bara M ektebi, 27, 52 Bariyyn, 27 Batlam yos, 144, 156, 164 Battal, Seyyid, 67, 208-210; Battal G z Menkabeleri, 206; Battal-Nme, 207, 208 Battn, al (bk., A l-B attn .) Batta, bn , 112 Bayezid II., 212, 227, 241 Bayezid C m ii, 233 Bayhak (Sebzvar ehri), 47, 175 B ayhak, A b u l H aan A l, 176 Bayndr H n, 212 B aykara, H u sayin, 70, 184, 216, 217. 219; Hseyin Baykara Divn, 217 B a y r a k , 125, 126 Bayram Han Divn, 237 Baysun, A . C v id , 236 Bay-Sungur, 219 B ayzv, 150 B a z r , 24 Bccker, C .H ., 167, 168 Berlyi'-al Vakyi' (V if), 220 Bedeviler, 129, 130, 143, 144

A vra n g zlb , 237 A v ru p a , 3-6, 18, 19, 2 1, 22, 25, 3 1, 33, 36, 40, 44, 46, 5 1 , 52, 55, 56, 62, 76-78, 85, 142, 161, 172, 184, 206, 2 17 , 224, 226, 227, 232, 238, 244, C e n b -A v ru p a , 62-64, 7 5 ! G a b A vru p a , 33, 35, 64, 73, 75, 86, 127; ark -A vru p a , 62, 78; A v ru p a d il leri, 36, 73, 74; A v ru p a K atolk leri, 38 ; A vru p a m edeniyeti, 3 ; O rta -A v ru p a p azarlar, 229 A vru p allar, 4-6, 18, 22, 3 1, 33, 50, 52,

54 . 57 . 63 . 6 4 ,74 . 75. 102, <03 . 64 .

221, 225, 226, 230 A yao fya, 13, m , 233; A yaso fya M zesi, 183 ' A y y r , A y y r l a r , 157 A zerbaycan , 46, 62, 193, 194, 201-205; A zerb a ycan K om n ist partisi, 206 (bk., Sovyet.) 'A z z v (bk., A bbs-al, A zz v .)

B a b a , 194, 243 Baba Ishak, 239, 240 Bbil (Babilonia), 38, 4 1, 43, 112 B abilon ya (Bbil), 87, 159 Babinger, F ., 199, 236 B br, 71, 73, 216, 221, 222, 237 Bbrller (bk., T im u rlu lar), 237, Bbr-Kme, 71, 2 21; Bbr Divn, Babylon (Bbil), 90 Bagatur C a n ga r (C ihan gir), 66 B agirov, 202, 203 B add, 25, 29, 30-33, 35-38, 4 1, 44, 47-49, 52, 60, 6 t, 108, 109, 115, . 7, 120, 125, 129, 137,

246 221

43, m , 147,

15 . !5 2 > I57 ", 59> 160, 165, 166, 168, 17 1, 172, 234 Badd M ektebi, 52 Bahdr H n ( A b u l-G z), 202 Bahr-i L t, 134 Baktriya (Belh), 24, 32 Bak, 202, 217, 21! Balzor, 114, 115,* 121, 151

umum

n d e k s
Bom bay, 78 Borokov, S .K ., 220 177 Bosfor (Bosphore), 96 Bouthoul, G ., B ouvat, L . , 215, 216 Bovven, H arold, 180

253

Bedr A ta , 193 Behmenyr, A h m e d , 175 Bekta, H a ci Bekta V e l , 194, 238-245 B e k t a i , B e k t a l a r , 89, 192,194, 239; Bekta-Yenieri, 244 B ektailik, 173, 198, 239-245 Bel, Alfred, 169 B e l - e v l d , 241 B e l a g a t , 39 Belh (bk., B aktriya), 24, 32, 33, 43, 47; B e lh i v e s i , 43 Belin, M ., 218 Bellan, A ., 236 Berberistan, 132 Berberler, 132, 153 Berchem, V a n , 133 Berdaa ehri, 59Beezin, 222 B e r d , B a r d , 26, 160 Berm ek, C a 'fer, 120 Berm ekler, 44, 45 Berthels, E ., 218, 220 Beveridge, A .S ., 221 Beyn-al Edyn, 92 B e y t - a l m l, 118, 126 B e y t - a l m l - a l h a s s a , 118, 119 B e y t - a l m l - a l m a z l i m , 119 B k z i k r i (zikr-i erre), 194 Bibi H an m M escid i, 69 Binbir Gece Masallar, 35 B 'rge, John K in gsley , 245 Blr, A b R a y h a n -a l, 52-54, 176-179 B iians, 11-13 , 15, 2 1, 25, 26, 34, 5 1, 73, 84, 86, 90, 93-95, 97, 99, 103, 106, 108, 114, 119 , 127-134, 137-139 >57 159, 160, 165, 166, 2 11 , 233 Bizans destanlar, 84 Bizans im p arato rlu u , 90, 105, 134 BizanslIlar, 33, 93, 132, 133 Blochet, E ., 88, 173, 185, 208, 217 Bogatr C a n g a r (C ih an gir), 66 Bogom ile, 90, 91 B o g o n il is m e , 242 Blelirov, A ., 220

Bozkr, 159, 192; Bozkr G ebeleri, 197; Bozkr T rk leri, 192 B r a h m a n i z m , 127 B ratianu, G . I., 184 Braudel, F ernand, 162, 232 Britanya, 203 Brockelm ann, C ., 85, 135, 196 Brooks, E. W ., 137 Brow ne, E .G ., 112, 158, 173, 185, 218, 244 Budda, 105 B u d h i s t , 64, 84, 87, 9 1, 106 Budin, 234 Buhr, 33, 35, 47, 50, 5 1, 69, 77, 78, 113 , 114, 124, 125, 127, 188 Buhr H an l, 70 B uh r, M u h am m ad b. Ism 'Il, 146 Bulgar, B ulgarlar, 34, 58, 96; Bulgar izm eleri, 58; Bulgar ehri, 58; B yk Bulgar ehri, 65 B ulgaristan, 90, 193; Bulgaristan al va rla r, 90 Buran m inaresi, 71 B urla H atun , (B urlea), 201, 202 Bursa, 67, 68, 214 Burzye, 85, 86 Buveyh ailesi, 172 B uveyh, Buveyhler, Bye, 140 B r o k r a s i , 30 B yk C m i, 35 Byk M ool D evleti (bk., H in d T im urleri; M oollar.) B yk Seluklu lar (bk., Seluk im p a ratorluu), 58, 140, 182, 214, 215 48-51, 55, 141

254

UMUM NDEKS
Corafya (am l A b Bekirin eseri), 229 C o lo m b, 232 C o t o n , 161 C ourteille, P avet de, 221 C r e d o , 242, 243 Cresvvell, K .A .C ., 133 C u b a y r, M c h id , 144 C u i, 65 C u ci U lu su , 185 Cum ont, F. 92 C u m plo w icz, L ., 170 C u v a y n (bk., A b u l - M a l.) C n d , 26, 119 C n d -i pr, 11, 15 C rcn (H irkan ya), 52, 54, 56, 160 aatay Edebiyat, 220 ahr Makale, 117 r-B , 76 a rlk Rusyas, 203 e l e b i l e r , 241 erke, 153 im ken t, 188 in , 6, 12, 55, 58, 59, 62-64, 74, 75, 77, 88, 91, 92, 162-164, 184, 203, 219, 225, 226, 230, 232, 238; in deniz ticreti, 74; in d ili, 86; in -H in d ticret yo lu , 5 ; in M o o l D evleti, 63; in -T rkista n , 59, 86 in li, in liler, 26, 64, 74, 77, 88, 9 1, 135 l h a s r e t i , 134 u , 163 D ab ik, karagh, 23 D a l a r s i l s i l e s i n a z a r i y e s i , 155,162 D akk , 48, 177 D a m g a , 183 D nim end G z , 208-211 D nim endliler, 207-210 Dnimend-Nme, 206-210 D r - a l H ik m a , 39, 168 D r - a J r z , 159 D arko, E ., 96 D r K u tn , 146 D arm esteter, J ., 173

C b iiy y e , karargh , 23 C a f e r i y e , 111 C aferolu , A h m ed , 219, 220 C a h e n , C la u d e , 112 C h iz , 32, 52, 100, 101 C a iro (bk. K a h ire ), 168 C m , ir, 216, 217 C m i ', 70 C a m i-i A m r, 24 C m i-i Ben U m a y y a , 133 Cmi'-i Sahih, 146 C a n a rd , M . 137, 206 C a ri, 156 C a rra d e V a u x , 185 C asan o va, P ., 210 C a th a re , 88, 90, 91 C a v a in a c, A .E ., 215 C ebel ttrk, 5 C e h b e d h , 118 C e l l-a l D in R m , M evln , 67 C e l l H m , 101, 175 C elyirler, 157 C em l-i K a r , 68 C e n e viz, 227, 232 C e n g iz H a n , 59, 61-63, 65-68, 182 C en g iz ler, 61 C e n n b , 208, 209 C e n u b , 35, 155 C e n b A v ru p a (bk., A vru p a.) C erm en , C erm enler, 4, 9, 2 1, 62 C e s a r, 139 C 6 s a r o - P a p i s m e , 139 C e vd e t, M ., 207, 234 C ey h u n (bk., A m u d ery), 65 C e z y ir, 17, 223 C e zlre t a l - A ra b , 147, 155 C h a n c e l l e r i e , 125 Christensen, A rthur, 84-88, 116, 117 C ih an gir, h, 237 C i h a n g i r , 66 Cihan-Nm (K tib e le b ), 229, 234 C i z y e , 17, 104, 155 C la v ijo (K la v ijo ), 26 C lem en , C ., 83 C o r a f y a , 38, 46, 76, 142, 155, 156, 236

umum

! n d e k s

55

D r - u a c a r a , 166 D astgerd, 97 D e b r , 117 D ede K o rk u t, 200-202, 204, 212, 213 Dede Korkut hikyeleri, 200-206, 212 Defrem ery, M ., 127 D H erbelot, 75, 233 D ehhu d (bk., A l Ekber.) D ch li, 68 Delhamma (elhamma), 206 Deli Dumrul, 212 D elitzsch, 173 D em irci-zde, 202, 205 D e m o k r a s i, 57 D em om bynes, G ., 129, 174 D eny, Jean , 167, 236 D erbend, 201 D e v v l n - a l U l , 122 D evleth, 72, 216 D eylem liler, 99 D icle, 11, 27, 29, 32, 35, m , 159 D iehl, C h ., 166 D iez, E ., 135 D i h k a n l a r , 44, 45, 107 D im ak, 69 D i n a r , 25 D i n a r i u s , 25 D i n v e r y y e , 91 D l n - i l h , 246 D n t e s m h , 246 Dinlere Dir Kitdb, 53 D iodorus, 39 D iofant, 31 Dioskorus, ta b b , 31 D ir h e m , 25 D v n , D v n l a r , 25, 29, 30, 114117, 127, 133, 138; D v n - a l B a r d , 120, 126; D v n - a l B ir r , 118, 120; D v n - a l C e h b e d h , 118; D v n - a l c a y , 11 9 ; D v n - a l C n d , 29; D v n - a l C n d v a l k i r i y y e , 119 ; D v n a l - D r a l K e b r , 120; D v n a l - E g im m e, 122; D v n - a l F a z z , 120;

D v n - a l H a r , 120; D v n - a l H t e m , 29, 120, 12 1; D vn-al H u r e m , 119 ; D v n - a l M a z lim , 119, 121, 126; D v n - a l M u d a r n , 118 ; D l v n - a l - r a s l , 120, i 2 i , 125; D v n - a l S r r , 120; D v n - a l t a v k , 120, 122; D v n -a l U l, 122, 123; D Iv n -a l D r -a l 2 a rb , 8 ; D v n a l - 2 iy a 118 ; D v n - B a y t - a l m l , 118: D vn- H a r c, 117 , 118, 122, 125; D v n - n a , 117, 125; D v n - r f , 126; D v n - r f s a h i b i (bk., M r i f ) , 126; D v n - K a z , 126; D v n - L e k e r, 117; D v n - M lk -i h s, 126; D v n - n a f a k t , 117, 119, 122; D v n - Z im m , 121, 12 2 ; D v n - u * S a d a k a , 118 Dvn- Hikmet (Y esev), 195, 196 D i y a l e k t i k , 28 D z , 24 D jafarov (C a'fero v), 205 D orul, m er R iz a , 215 D Ohsson, M ouradgea, 141 D on, 230 D o m , 208 D o zy, R ., 17 1, 173 D r t H a l f e , 98, 130, 149 D r t i k l i m , 33 D r t M e z h e b , 148 D r a h m o s , 25 Dresden M useum , 202 D u a li s m e , 82, 86, 89; k a d la r , 100 D a lis t it i-

D u lgad r (Z u lka d ir-O u llar), 172 D u m ezil, G ., 88 D e y r , 111

Eck. A lexan dre, 232 E cm iyazin Erm enileri, 18 Edeb-al Ktib, 1 15

256

UMUM NDEKS
Eski H in d , 6 Eski M ezo p o tam ya, 82 Eski ark, 5,9 (bk., ark.) Estonya, 210 E the, H ., 175 E v k a f D i v n , 126 E vliy e leb , 76, 189, 194, 202, 235, 236, 239, 240 E v l i y m e n k a b e l e r i , 210 Eym en A ta , 193 E yy b ler, 234

Edes (U rfa ), 10, 11, 14, 15 Edirne, 76 E fltu n (bk., Platon), 11, 34, 82, 89 E ftalit, 83 E h l - a l t e s v i y e , 98 E h l - i K i t b , 105, 106 E h l - i r e y v e K i y s , 147 E h l-i a llb , 211 E h l - i S n n e t , 45, 88, 89, 100, 149, 150; E h l - i S n n e t k e l m , 149,

150
E jderhan, 231 E kber ah, 237, 246 E lbru z-d a, 201 E m evler, 23, 25, 27, 30, 37, 44, 67, 90, 99, 100, 104, 106, 107, 115 , 116, 126, 128-140, 142, 144, 147, 153, 159; E m ev H alfeleri, 44, 115, 133; E m ev saraylar, 130 E m in , 4 alfe, 45, 137, 157 Em in R a y h n , 19 E m l r - i h u r , 117, 126 E r n lr - i r z , 125 E m r - i C n d , 26 E m l r - i N a r , 26 E m i r - l m ( a m i r a l ) , 74 E m r - l M m in n , 130, 138, 140 E m i r - l m e r , 123 E m r M uh am m ed b. E m ir H asan-al S u ' d (bk., H asan-al S u ' d .) En dls, 33, 36, 37 , 112 , 132, 135, 143, 148, 150, 153, 162, 171 Endls E m evleri, 140 (bk., E m ev ler.) E n ver, ir, 56, 180 E p ir, 240 E r b b - h a d is , 147, 148 E rb il, 82 E rg in , M uh arrem , 206 E rje n g (E rten g), 92 E rm eni, Erm eniler, 17, 18, 49, 102,103, 124 Erm enistan, 17, 36, 90, 94, 96, 97, m , 203 E rm in iyye, 160

F ah reddin A c t 240 Fahreddin Es'a Fahreddin R z , 151, F a k i h , ,144 F rb , 16, 34, 5 1, 149, 150 Farm er, 246 Fars, 12, 17, 18, 43-45, 47 , 5 5 >, 56, , 64, 66, 67, 99, ro2, 146; F a r s d i l i , 17 5 ; F a r s e d e b i y a t , 34, 6 1; F a r s e h r i, 61 Farsa, F rs, 12, 25, 3 1, 33, 38, 43, 46, 47, 53, 66-68, 7 1, 85, 101, 143, 154, 75 , >76, 2 i 6, 2 17, 246; F arsa el yazm a lar, 75; Y e n i Fars, 4 6 ,4 9 ,

57, 175, >76

Fars Paul (Paulus Persa), 86 Fas, 24 Ftm a, H z. M uh am m ed 'in kz, ^7 Fm H alfeleri, 37, 48 F tim ler 37, 57, 140, 153, 167, 168,

174, 177 Faust, D oktor, 52 F aye, E ugene de, 83 F a z lallh b. R zb h n (R evzbhn ), 198 F azl- H u r f, 243 Febvre, L ., 225, 232 Feher, G eza, 84 F e 1s, 25 F e l s e f e , 28, 142, 143, 149, 150 Fenike, 82

UMUM NDEKS
Fenikeliler, 6 Feodalism e (F eodalizm ), 167 F erna, 32, 70, 77, 221 F er n , 152 Ferrand , G ab riel, 163 F eth b. H kn, 121 F e t v , 147 FevHd-i Hac Bekta Vel, 198 F k h , 37, 142, 146-149; H a n e f F k h , 148; H a n b e l F k h , 148; M l i k F k h , 148; f i f k h , 148; F k h - i E k b e r , 149 F ndkolu, Z iy ed d in F ah ri, 170, 171 F rat, 10, 14, 2 1, 24, 27, 32, 136, 159 F r k a l a r , d i n , 145, 149 F ilip (M akedonya kral), 31 Filistin, 23, 89, 93, 94, 97, 105, 136, 159 Firdevs-al Mridiye, 211 Firdevs, 44, 49, 56, 177, 178 Fischel, VValter J ., 170, 171 Foucher, M ., 84 F o u -K ien , 91 Frank, M . A d ., 83 F ranklar, 26 Fransa, 76, 118, 229 Fransz, 64, 75, 118, 218 Frengistan, 230 Frenkler, 64 F rye, R ., 113, 124 Fustt, karargh, 23, 36, 169 Ful-i Hall- akd, 209 Futh-al Buldan, 115, 151 F t h t k i t a p l a r , 152 Futh- Mr, 151 Fulh-u m, 151

257

232, 233, 236, 239; G a r b d e v le t l e r i , 14 1; G a r b v i l y e t l e r i , 95 G arb alo v, 203 G a rb A vrup a (b k A vrupa.) G ardet, Louis, 142 G assnler, 129, 130 G au dfroy, 174 G z , 208, 210; G z b a y r a k l a r , 210; R m g z i l e r i , 239 G azn e, 44, 93 G azn eliler, 49, 53, 55, 93, 123-125, 127, >53 65, 172, 176 G a z z l, m m , 149, 150 G e b r ( P a r s ) , 43 G elibo lu , 225 G e m i y a p m a , 225 G ence, 24, 56, 96 G dpid, 96 G erek, Selim N zhet, 233 G evher ahnz, 189 G l m n , 119 G rn ata, G ran ada, 40 G ib b , E. J . W ., 218 G ib b , H .A .R ., 124, 140, 154, 170 G lostin, 201 G lu ck, H ., 165 G n o s t ic . ( G n o s t ik ) , 82, 87, 89, 105, 106, 173 G n o s t i c i s m e , 10, 11, 81, 82, 87; s l m G n o s u, 90; s l m G n o s t i k l e r i , 90 G obieau, 173 G odard. ''4 G odin lio, V .M ., 232 G oldzh . r, 1., 83, 98, 106, 148, G olottbrv M ., 84 Goss Tl' . R ., 206 Goril kiy, 191, 195, 198 G ou lla d , J ., 94 G o u r , H. H ., 226 G > k ya\, O rhan aik, 200, 235 (n :1c, E., 168 ( i : .un r, 28
Is l m M t d e n iy f l

173

G abrieli, A ., 214, 233 G ab rieli, F ., 136, 180 G lb Edhem , 127 G l i y e , 242 G arb , 3, 6. 84, 89-92, 97 , 104, 108, 128, 136, 140, 141, 154, 155, 160, 162, 199, 207, 213, 220, 223, 224, 226,

- X I t

U M U M NDEKS
G rig o ire, H ., 84, 206 G r c k o - B u d d i k s a n a t , 84 G renard , F em an d , 222, 238 Grousset, Ren6, 182 G udunof, Boris, 66 G u l m , 126 G u l t , 242 G m r k , 14^ G n bed, 54 G ne M a 'b ed i, i , G rcan , 5 1, 54, 56, 160 G rci, G rciler, 17, 18, 49, 102, 124, 209, 212 G rcistan, 17, 203; G rcistan K rall, 17 H a lil H lid , 102 H alil, b n A hm ed, 27 H a l k H i k y e l e r i , 178 H am dnler, 3 H am m er, 165, 166, 229 Hamza-Nme, 207 H anbel, m m , 147, 148 H a n e f , m ezheb, 140, 189 H a n e f l e r , 57, 181 H anotaux, G ., 168 H a r a s , 26 H a r i c , 240; r i c l e r , 131, 135 H a r l m , 35 H arran, 15, 32 H artm ann, M 196, 238 H rn-al R ald, 30, 35; 44, 45, 119 -12 1, 37 229 H r n y e , bin, m H asan-al S u d , E m r, 229 Haan brahim , H aan, 168 tJ a a , 118, 125 H a a A s k e r i D i v n , 29 H a l iy y n , 57 [ te m - i D v n , 121 H atib Badd, 45, 48 H auser, H enri, 228 H a y d a r 192; H a y d a r l y e , H a y d a r l e r , 239, 243

H aase, F ., 82 H abe, 10, 134 H b r, nehir, 21 H a c, 162; H ac-yolu, 234 H accc, 115 , 137 H a c K a lfa (H ac H a lfe, bk., K tib eleb.) H c ib , 12 6 ; H c ib -a l H u c c b (bam beynci), 126 H ackin , M ., 84 H a l Seferleri (Ehl-i a lb ), 18, 103, 105 H ad m eyh , 193 H d , 121 H a d i s , 142-8, 150-152 liadls-i Nev ( Trih-i Hind-i garbt), 230 H adram t, 109 H fz, irazl, 6 1, 62, 18 1, 183, 184 H a ig, T .W ., 182 H akem 11., halfe, 33 H kim , F a tm H alfesi, 169 H akim A ta , 197 H aleb , 23, 110, 152 H a lh l, A ., 183 H a l c l k , 160 H lid , b. Y a j l d 1., 26, 27 H alfe, H alfeler, 99, 119, 123, 137, 140-142, 156 H a l i f e l i k , 140, 141, 145 125,

194;

H azar D enizi, 4, 49, 5 1 , 52, 54, 55, 59, 65, 160, 164, 230, 231 H azarlar, 13, 96 H a za r te s i, 231 H a za r T rkleri, 96 a z i n e d r , 126 H a z i n e D i v n i , 29 H eaton, H erbert, 232 H elen, H elenler (bk., Yu n an llar), 3, 15 H e le n is m e , 16, 85 H e l e n i s t i c , 9, 128, 130 H em edn, 23, 50 H em edn, eyh Y su f, 189, 192 H e n d e s e , 28 Heraklius, im parator, 12, 27, 93-97 H erat, 69, 70, 74, 216, 217, 219-221, 23a

UM UM NDEKS
H i r e s i e , i'tiz l zm releri, 105 H e r 6 t iq u e , 242 H erzfeld, 135, 158 H e s a p , 28 H t r o d o x e , 230,241 H eyd, W ., 184 H e y e t, 28, 62, 64, 69; H e y e t c e d v e l l e r i , 69 H ezreler, 184 H fz , h fz e d e n le r , Hm, 27 145, 151 H in du-K u, 6 H irkanya (bk. C rcn ), 52 H iam , 134, 136 H ve, 78 H lve C um huriyeti, 32 Hohenschtaufenler, 17 H okand H nlar, 77, 203 H ollanda, 230 H om elie, 87

259

Horasan, 27, 47, 49, 51, 55, 56, 70, 90, 107, m , 124, 125, 127, 135, 137,

H ristiyan, 12, 14, 53, 96, 97, 104, 107, 108, 129, 13 1, 143, 144, 149, 205; H r i s t i y a n A r a p l a r , 18; H ris tiyan A v ru p a , 162; H r i s t i y a n B e y l i k l e r i , i2 4 ; H r i s t iy a n G a r b , 139, 161, 162; H r i s t i y a n K i l i s e s i , 9 1, 92; H r i s t i y a n a r k , 9

59 93 94 97 209; H o r a s a n m e l m e t ly e s i , 192; , H o r a s a n s ip h s l a r l , 125, 126 H orasanllar, 99, 136, 137 H orn, Paul, 175 H ostalet, Georges, 170 H otan, 91 H outsm a, 208 H r i s t i y a n l k , 9, 8 1 - 8 4 , 86-88, 90, H u art, C l., 216, 217, 219-221, 232 103, 105 H uges, 83 H icaz, 131, 132, 137, 146, 147; H icazl, H u l f - y R i d l n (bk., D r t H a 109 l i f e ) , 130 H ik m e t , 189, 197 H u m (bk., C ell.) H ilfet, 141, 143 H u m a n is m e , 5 H il'a t, 125, 126 Humdyn-Nme, 214 H nayn, b n Ishk, 15 H ind, 5, 6, 12, 22, 31, 58, 62, 63, 66, 74, H 76, 78, 85, 87, 134, 148-150, 154, unlar, 62 H u r r e m d i n m e z h e b i , 175 162,184, 185, 219, 225-227, 229-232; H r f l e r , 240, 243; H r f l i k , 243, H in d-A vrup a, rk, 6, 8 1; H indce, 244. 143; H ind-Cerm en, 8 1; H in d denizi Husm -al din ' im , eyh, 68 5 58, 74 227, 228, 230; H in d H usayin, b. A l, m d e n i z t i c r e t i , 78, 225, 226, H usayin, bn Ishk, 15 229, 2 31; H in d dinleri, 53; H in d H sayin, T h , 170 hikyeleri, 66; H ind-i ga rb (A m e H sayin, Ysuf, 246 rika), 164; H in d ilm i , 3 1 ; H indH usrev 1., 11, 12, 85, 116 Iran, 165; H in d m e d e n iy e t i , H usrev 11., 13, 93, 96, 97, 134 185; H in d t b b , 3 1; H ind T iH zistan, 11 m rleri (bk., Bbrller), 223 H rm z, ehir, 58, 230 H indistan, 3 1, 32, 52, 71, 73, 74, 76, 78, H valim (H valin) H azar denizi, 59 123, 124, 127, 54 63 164, 167, H w c e g n , 188 217, 221, 225, 228, 230, 232, 237, 246 H c e M avln Ifahnl, 198 H indliler, 32, 100, 152 H wceM urv rid Mnt 'alt, 184 H in d u is m e , 246

a6o

U M U M NDEKS
Ibn T k ta k ,. 115 Ibn T u fa y l, 150 brh im al-N azzm , 149 Ibrh im M teferrika, 230 brhim , Peygam ber, 48 brh im , Y e sev nin olu, 189 brhim , eyh, 188 Ibrnice, 54 c z e t , 145 c t i h d , 148 Idige destan, 194 Id il (V o lga ), 64 Id il Bulgarlar, 58, 65 Idrs, 164 I h t i s b D v n , 126 I h v n - u a f C e m i y e t i , 32, 150 ik in ci R om a, 5 I l h i y t . , 28, 33, 51 Ilh an hlar , 68, 124, 157, 199, 227 ili, 91 l l m - i K e l m , 149, 150 Ilm inski, 221 llyada, 18; llyada ve Odisse, 15 im m al-H aram ayn (bk., C u vayn ), 149 m m a l - M u s l i m n , 138 I m m e t , 141, 149 I m m - A 'z a m , 47-48 I m m i y y e , 173 m p e r i a l i z m , 246 ndus (Sind), 33 In gilizler, 78, 230, 237 In giliz ark C em iyeti, 128 ngiltere, 203 nostransev, 153 i n dvn u b e l e r i , 121 lo rg a , N ., 210, 226, 229 r d e - i c z iy y e , 149 ran , 5, 6, 9-13, 17, 18, 2 1, 23-26, 30, 3 1, 36-38, 43-58, 72-78, 82-87, 93 94 96, 97 101-103, 125, 126, 128130, 140, 14 1, 147-150, 153, 159 160, 165, 168, 172-175 77 178. 180-184, 88, 193. 199, 2 11, 2id,

H wrezm , 32, 5 1, 58, 59, 61, 68, 70, 77, 78, 127, 92 . 93 . 97 H wrezm D enizi (H azar denizi), 59 H ^rezm , 117, 142 H wrezm ahlar, 58, 124, 17 1, 182, 215

ik b l, A bbs, 182 Ik (a, 167 II Kitb- Dede Qorqut , 201 Irak, 109, 115, 119, 131, 135, 137, 143, 146-148, 157, 159, 193, 246 I k , 241

b n b n b n bn bn bn b n b n Ibn b n Ibn b n b n b n b n b n

A l , 208 al-Ar, 58, 153 al-B alh, 117 al-Furt, 120 al-Fuva{, 157 a l-M u kaffa, 85 a l- M u tazz, 122 al-N adm , 1 15 al-Rud, 15, 38, 150 a l-Z ayyd , 120 A sklr, 152 A tiy y e , 145 A ttb , 39 Bce, 150 C u rayc, 146 F akih al-H am adn, 155 154,

b n H aldn , 39, 40, 115, 153, 169-171, 223 b n H allikn, 152 b n H avkal, 33 b n H orddbh, 46, 155, 160 b n ly s, 228 b n K ilb-al-B ar, 149 Ib n K u ta y b a , 100

b n M ce, A b A b d u llah M uham m ed b. Y a zd K a zv n , 146 b n M s al-H wrezm , 32 b n Sn, iS , 50-54, 178

UM UM NDEKS
2 i 6, 217, 225, 231, 236, 245, 246; ra n A r i s t o k r a t l a r , 44, 140; ran, cenub, 45; ran Destan (bk., hndme), 45, 17 7 ; r a n e d e b i y a t , 179, 180, 185, 218; r a n h a lk m e n k a b e l e r i , 48; ran H anlar, 68; ran H indistan, 105; I r a n l l k v e I r a n l l k u ' r u , 100, 101, 174, 178; r a n m e d e n i y e t i, 43-47, 6 1 ; r a n m i l l i y e t i l i i , 4 4; 46, 172, 173; I r a n o - B u d d ik , 84; ran h, 18; ran ahlar, 48; ran, ark, 160; ran T eoloji M ek tebi, 10, 1 1 ; ran T rkleri, 236 ran m paratorluu, 13-15, 26, 31, 36, lsm 1 A ta , 193, 198 1 s m a 11, im m , 37, 47 Ism aller, 37, 56, 57, 61, 181 I s m a i l l i k , s m a I l y y e , 37, 56, 168, 181; I s m 'I l d 'i l e r i , 5 1 ; I s m ' i l p r o p a g a n d a s , 57; l s m a I l t e k i l t , 57 s m 'Il Sm n, 125 s n a a a r y y e , 173 s n d , 152 spanya, 16, 17, 32, 33, 36, 38, 40, 90, 108, 161, 162, 17 1, 229; Ispanya-Afrika, 40; Ispanya gotlar, 134; Ispanyal yah ud, 54 spanyolca, 162 I t a b l - m ir e , 117 ta h r, 33, 155 stanbul, 5, 9, 13, 15, 75. 94 96 > 133. >8o, 200, 202, 207, 217, 225, 226, 230-34, 237; stanbul C m ileri, 233; stan bul tersnesi, 225 talya, 4, 90, 229; talya, cenub, 17 talya n la r, 225; talyan seyyah, 76 talyan ca, 201 1 t i z l z m r e l e r i , (bk., H e r e s ie .) vanovv, W ., 168 zm it, 68

43 . 47 . 49 . 53 . 56, 59 . 64, 73. 85,

94. 96, 97. 100, 105, 113, 133, 134, 137, 138, 140, 152, 163, 188 ran ehr, 53 rti, 68, 163. 164 s, Peygam ber, 10, 11, 87 ' s e v l i k , 144 sfahan, 33, 45, 49, 51, 54, 56, 57, 76, 98, 181 Ifahn, F a zlullh-al, 190 Isfcb, 188 shak, H oca, 244 lsh ak, eyh, 193 I s h a k l e r , 211 skender, 3, 11, 25, 70, 128 skender m paratorluu, 4 , skenderiye, 10, 13, 15, 27, 3 1, 227 slm m paratorluu, 99, 135 slm iyet, 173, 197, 238 Islm lar, 170, 196, 210, 217, 223, 225227, 233, 242, 246; s l m le m i , 88; s l m m m e h u h k u , 116 : s l m D n y s , 17 1; s l m f k h , 28, 146; s l m h u k u k u , 146-48; s l m i l i m l e r i , 142-144, 179; s l m m e d e n i y e t i , 129, 224; s l m m e m le k e t le r i , 230; slm e h i r t i p i , 22; I s l m t a s a v v u f u ,

J aco b, J ., 239, 244 Jap o n ya, 163 Jaussen, 135 Jean Baptist K ilisesi, 23 Jean Bodin C em iyeti, 112 Jerphanion, 7 Jezvitler, 64 Justiniyen, m parator, 13, 132 Jw aideh, W ., 164

>73

K be, 48 K b il, 127 K bs, bn-i Vengir (G rcan E m ri), 54 Kbs-Nme, 65, 115, 117, 223 K a a r H nedn, 76

22

U M U M NDEKS
K a ys, kable, 131 K a za k H anlar, 190 K azakistan (im l-i g a rb T rkistan ), 203 K a za k la r, 190 K a za n , 221, 231 K a za n H n, 201, 202 K z a r n y e (bk. M r i d l y e ) , 211 K z A b Y su f (bk., A b Y su fi), 148 K z l - k u z t , 30, 126 K z-zde R m , 69 K a zv in , 56 K a zv n , M irz M uham m ed, 98, 175, 177, 181 K efe-K rm , 232 K e l m , 142, 149, 150, 152 K e lb kablesi, 131 Kelile ve Dimne, 12, 66, 85, 199, 200 K em leddin, m i'm ar, 233 Kem leddin, H seyin H w rezm , 198 K e m al Reis, 227 K em al, eyh, 193 Kphalaia, 86 K erb el, m , 131 K erh-Feyrz, 111 K e r v a n s a r a y , 234 K estor, (bk., questor.) Kef-al itlh, 142 Kef-uz. /unun, 208, 234 K eykvus II., zz-al D in, 208, 209, 211 K b t, 10 K r a t, 142, 143, 145 K rzlar, g K rm T rkleri, 217 Krklar-m ezarl, 201 Kua-i Dnimend Gzl, Kta-i Melik Dnimend (bk., Dnimend-Nme), 207 Kzlba, 194, 241, 243, 244 K zlden iz, 55, 224, 227-29 K ilik y a , 96 K i l i s e , 5 , 9 -11, 1 4 , 17, 96; K i l i s e m i 'm r s i , 5 4 K i m y a , 28

K a d e r , 149 K adiks, 215 K firle r, 6 K a fk as, 5, 14, 24, 59, 95; K zl-K afk as, 204 K afkasya, 54, 56, 96, 201, 203; im l K afkasya, 203 K a h ire , 37, 38, 109, 152, 165-169 K i n a t s is te m i, 156 K a l e n d e r l y e , 239, 241, 242; K a l e n d e r l e r , 241, 243 Kalilagh-u Damnagh (bk., Kelile ve Dimne),

66
K a lk ta , 78 K a lm u k , 66 K a m b o , 84 K m r n M irz , 237 K an su , 91 K an su , K anh, M em lk Sultan, 227 Knun, bn S n a nn eseri, 51 Kaplan Postlu valye, 102 K a p t a n , 71 K a p t a n P a a , 74, 225 K a ra A hm ed (bk., A hm ed Y esev), 191 Karaca oban, tiyatro, 205 K a rad en iz, 78, 225, 226, 230, 2 3 1; K a radeniz kanal, 231 K arah an llar, 125, 189 K araehir, 91 K a rta ca , 17, 92, 132 K a rta calla r, 21 K a r , 54 K a stily a , 17 K gar, 91, 143, 198 K g a r H an, 65, 70 Kif-al asrr, H oca shakn eseri, 244 K am ir, 64 K a t n a lar, 148 K t i b , 117 K tib eleb, 76, 176, 208, 229, 234, 235 K a to lik , K atolikler, 5, 103, 108, 141 K atolik lik , 18, 103 K a v m al-D n , 62 K a y ra va n , K a y ru v an , 24, 132

umum

! n d e k s
K f e m e k t e b i , 27 K u h istn , 56 K u l a , 7 1 , 189 K u m , ehir, 44, 173 K u r, ehir, 59

263

K in d , 32, 33, 150 K irm an , 61 K i t b , 99, 106, 147 Kitb-al Adn(, 45 Kitb-al Fahr, 115 Kitb-al Fihrist, 83, 115 Kitb-al Kmil, 153 Kitb-al ffarc, 167 Kitb-al aydele, ( _>UT), 176 Kitb-al if, 51 Kitb-al Tanbih va'l irf, 153 K i t b e t , 28, 145 Kitb-1 Dede Korkut (bk., Dede Korkut hikyeleri), 201 K i y s , 147, 148, K i y s - c l , 148 K la v ijo (bk., C lavijo.) K n ig h t, M . M ., 229 K o m m u n is m e , 12, 45 K o m m u n i s t , 175, 203; Kom m unist Partisi, 202, 203, 205 K on stantin , ehir, 17 K o n y a , 67, 68, 214; K o n ya Selukleri, 214 (bk., Selukler.) K o p t, 21, 133, 165 K o re yarm adas, 163, 164 K oreliler, 74 K o rk u t (bk., Dede Korkut), 67 K o t n , 161 K h ler, W ., 236 K kt rk H kan, 134 K p r l , C em al, 158 K p r l , Fuad, 84, 88, 102, 114, 127, 128, 142, 149, 172, 273, 176, 178, 183, 185-186, 214, 215, 218, 223, 225, 238-241, 245 K rackovski, 220 K ram ers, J . H ., 163, 164, 238 K rem er, 83, 116 K u b b a t-al sahra, 133 K u a , 84 K u d m b. C a 'fa r, 117 , 121 K u d s, 15, 23, 34, 94, 133 K fe , 24, 27, 29, 109, 110, 147, 173

Kurn, 15, 16, 38, 50, 5 1, 93, 100, 107, 35 43 - 145 47 . 5 K u r n t e f s i r i , 47 K u r a t, Akdes N im et, 216 K uray, K a b ilesi, 22 K u rayler, 22, 109 K u r tuba, 33, 35 K u r tu b , 145 K u sa y r A m ra, 134, 135 K u a y r, im m M slim b. H accc, 146 Kutadu-Bili, 65, 185, 186 K u tb -a l D in, 62 K k A sy a (bk., Asya.) K k K a y n a rca m uhedesi, K k t o p r a k s h i b i , 95 K re -i mcesseme, 38 K rt, 77, 245 K t b - i s i t t e , 146 K yryakids, P. 206 141

L ahm ler,

129

Lam m ens, H ., 135, 136 Lan e, F. C h ., 225 L atince, 4, 25, 97, 143 Latinler, 18 Latrie, M as, 227 L atvia, 203 Lauren t, J ., 210 L azik , 96 L 6 g i t im e (m e ru * ), 139 L e g it im is t e , 136, 241 Lehe, 232 L eh zdegm , 45 L eningrad, 76, 208, 218-220 L e Strange, G . L e, 117, 133, 158 2 *5 Levvis, G .L ., 235 Ltyl ve Mecnn, 220

264

UM U M NDEKS
M a n ih e i s m e , 10, 83, 86-92 M n J lik , 53, 91 M n-i N akk, 92 M anr A ta , 193 M anr, H alfe, 15, 29, 30, 31, 99, 118, 119, 147, 149, 15 1, 155 M anr 1., E m r, 33 M a n t k , 27, 5 1 , 143 Mantk-at Tayr, 218, 220 M ar ga , 62 M arcion , 82, 87 M arais, G ., 161 M arais, W ., 112 M a r d a i t le r , 132 M argoliouth, Prof., 101 M arko-Polo, 64 M aru ta, 83 M a r x i s t , 203 Maslik-al Abr, 1 74 M askat, 228 M a r , 26 M asse, H enri, 140, 178, 183 M assignon, L ., 109, 110, 168, 173, 181 Masson, P ., 198 M a ' d , 152, 155, 229 M aatta, 134 M a tb a a c lk , 75

L in cei, R ., 136 Literaturnaya Gazeta, 202 L itu n ya , 203 L itvan yallar, 6 L om bard, M ., 232 L on dra, 76 Longvvorth, D ., 217 L op ez, 232 L orey, Eustache de, 133 L u g a r i t m a , 32 L f Paa, 223 L bnan , 132 L yb y e r, Prof., 231

M aan , kanal, 24 M acar, 235 M acdonald, D .B ., 98 M adagaskar, 164 M adras, ehir, 78 M azI, 152 M arib , 148 Mahbb-al Kulb, 218 M a h d , H alfe, 15, 158 M ah d u m K u li, 197 M ahm assn, obh, 170 M ah m ud II ., 239 M ahm ud , Y esev ailesinden, 190 M ahm ud , G azn ev, Sultan, 44, 50, 52, 172, 176, 178 M ahm ud , Paa, vezir, 240 M akedonya, 5, 31, 70, 90, 94 M a k rlz, 153, 169, 228 M a laty a, 208 M lik , im m , 140-148 M l i k i , m e z h e b , , 37 M a l k a ( K r a l ) , 83 M a n d 6 e n le r , 81 M n i, 86, 87, 89, 90, 92 M n i din, 53, 59 M a n ih e e n , n ih e e n 14, 88-92, 107, 173; M a k o z m o g o n is i, 86

M a t e m a t i k , 142, 143 M aunier, R ene, 170 M va rd , 115, 140, 141 M vernnehr, 105, 107, 113 , 124, 125, 127, 143, 160, 18 7-191, 193, 194 M ayer, Prof., L .A ., 128 M a z d a k , M a z d a k m e z h e b i ,90, 175 M a z d e e n , 82, 106 M a z d e i s m e , 87, 105, 127 M e c li s , 121, 123 M e c l i s - a l a l, 122 M e c s , 11, 13, 16, 27, 43, 50, 144 M e c s l e r , 143 M e d d a h l a r , 178

U M U M NDEKS
M e d i n e (ite), 34 M edine, 130, 131, 137, 146, 147 M ednet-s Selm , 29 M e d ler, 201 Meftih-al ulm, 11 7 , 142 M ehm ed I., elebi, 208 M ehm ed II, Ftih, 225, 240 M ehm ed, Dnim end, 198 M ehm ed Paa, Sokollu, 229, 230 M ehm ed-zde, B. M ., 201 M e k a n ik , 142 M ekke, 23, 131, 137, 234 M e lik , 83 M elik D n i m e n d , 207 M elikof, M . Irt'ne, 207 M elioransky, 196 M em lk m paratorluu, 185 M em lkler, 110, 124, 224, 225, 228, 236 (bk., M sr; Suriye-M sr M em lkM ez, A ., 117, 158, 162, 166

265

M e z d e k , (bk., M a z d a k ) , 12, 85 M ezopotam ya, 13, 14, 15, 21, 36, 38, 40, 82, 87, 88, 92, 97, 105, -128, 165 M r, 3, 5, 9, 10, 13-15, 17, 18, 21, 24, 26, 30, 31, 36-39, 57, 82, 86, 89,

93 -95 . 97 . ,0 5 > 5, 123. 28, 13234, 36, 141. 43 . >53 . >59 . 6o,
165, 168, 176, 223, 226-28, 240; Y u kar-M sr, 21 M r M em lk im p aratorlu u, 63, 227 M r P a p i r s , 160 M ich au d , Prof., 105 M ieli, A ldo, 179

Mihmn-Nme-i Buhr, 190, 195, 198 M inorsky, V ., 164, 180 Mir't-al Kulb, 198 M irhond, 70, 216 Mirkt-al cihd, 208, 209 leri.) M i k a l , 25 M e m n, H alfe, 30, 31, 33, 45, 46, 68, Mzn-ai evzn, N e v nin, 218 99 , 124. 37 , 149. 57 Mizn-al lia k, K tib e leb nin, 235 M e n , 148 M ool, 29, 38, 40, 57-59, 61-64, 66, 68. M e n r , 125 71, 9 1, 153, 157, 181, 182, 184, M erkez A sya (bk., A sya ; O rta-A sya), 164 185, 191, 193, 199, 200 M erv, 23, 24, 46, 47, 54, 137, 160 M oolca, M ool D ili, 59, 66, 199 M ervn , 136 M ool H nlar, 68 M eryem , 11 M ool im p aratorlu u, 64, 157 M e s c id , 169 M oolistan, 14, 59, 6 1 ; Yu kar-M ooM escid-i A k, 133 listan, 88 M esie, ehir, 94 M esih , 14 Mesnevi erhi, 198 M ehed, 62, 47, 112 M e f e l s e f e s i (bk., P e r ip a t e t ik ) , 77 M e v e r e t m e c l i s i , 13 1 M e v l , 119, 135 M evd d eyh, 193 M e v l e v , tarikat, 67 M e v z , 145 Mevzii ' at -al 'ulm, 142 M eyd n - h, 76 M eyerhof, M a x , 179 M o o l i s t il s , 171, 179 M oollar, 21, 38, 40, 41, 57-65, 76, 157, 199; Byk M oollar, 73, 76, 78 M oham m ad (bk., Peygam ber) 22, 26, 201, 202, 205 M oham m ad b. al-H asan, m m , 148 M oham m ad b. tshak, 151 M oham m ad H am d-allh, 98 M oham m ed Ibn B a'i, 46, 175 M oham m ad, H wrzemah, Sultan, 58, 6 1, 68 M ohl, J ., 173 M o n o th e is m e ,

43

266

umum

n d e k s
M n k a t ', 145 M n ih, 201 Mne't, N e v nin, 218 M r s e l, 145 M r i d l y e (bk., K z a r n l y e ) , 211 Mrc-al gahab, 152, 229 M e ll e t , 32 M slm an, 141, 142, 207, 242; M sl man A rap lar, 133; M s l m a n B ir l i i , 19; M slm anlk, 17 1; M s l m a n M e d e n i y e t i , 3; M s l m a n M i l l i y e t i l i i , 103 M s n e d - i a h l h a y n , 146 M r i f (bk., D vn - rf), 126

M o n t a n i s t , 8 M ordtm ann, J . H ., 210, 234, 235 M oreland, W . H ., 167 M oskof a rlar 231 M oskova, 202-204, 219 M u ' v iy a i ., 136 M u viy a 11., 26, 131 132, 136 Muhakemet-al Lgateyn, 217 M u h a m m ir e , 175 M u h a s e b e b e s i, 121 Muhtaiar bn Bib, 208 M u h t e s i b t e k i l t , 126 M uh yid dn A ra b , 242 M ukaddesi, 155 Mukaddes Kitb, 5 Mukaddiml, 28 Mukaddime, Ibn H ald n un, 39, 115,

153, 69 M u k t a ' t , 155 M u k tad r, H alfe, 120-23, 220 M u rad I., 208 M u rad II., 208, 209, 2 11, 212, 240 M u ra d II I., 230 M u ra d R eis, 229 M s b. N uayr, 132 M u a r r a h , 148 M sevler, 108, 143, 144, 152 M usevlik, 82, 105, 144 M s i k , 28 M u s t a v f D iv n , 125 Ivluul, 93, 134 M u 'ta m id , 35, 122 M u 'ta im (833-842), 35, 99, 111 M u t a z i l e , 149; M u 'ta zile kelm , 149 M uvakkar, 135 M utavakkil, 35, m , 118-122 M uzafferler, 61 Mbeyyen, Bbriin eseri, 222 M c t e h i d l e r , 145, 148
M h r D iv n (bk., tem ), 29 M lem m a', 237 M l h i d , 150 M n v e le , 145 D vn-al H-

Nafaht, 198 N afs, S a 'd , 17 1, 175, 176, 177. 223 N a k l, 15 1; N a k l e d e n l e r , 145 N a k ib e n d , tarkat, 187, 191, 194, 195 N arah, 113, 124 Nsa im-al Mahabba, 198 Nir-H usrev, 55, 177 N ir li-DIn-Allh, H alife, 171 Nir-d D n H usrev, 57, 62 N a t r, 11, 16, 29 N au , F ., 82 N a z a r F e ls e f e , 28 N ec, H abe m elki, 134 Nem eth, J ., 199 N e o - b y z a n t i n , 135 N e o - P l a t o n is m e , 33 Neseb-Nme, g8 N ev , A l- r (Bk., A l- r), 198, 216-221; Nev mecmuas, 220 Nicolson, R .A ., 117 Nir-hne-i M ni, 92 N ikitski, 218 Niksar, 207, 208 N il, 23, 160 N iniva, 4 1, 97 Nibr, N ipr, 47, 60 Nizm-al" M lk , 55, 180 N izam , G enceli, 56, 180, 181, 220 N izn.-i 'A r i, 1 17

U M U M NDEKS
N ogay, 194 N orm an, 38 Norm an krallar, 17 N ldeke, T h ., 89 N uh i, 10 N u vayr, 153 N c m , 143 O trar, 61 O z a n , H alk iri, 67

267

O b o lo s , 25 Odisse, 18 O u z, boy, 182 Ouz destan, 201 O u z H n, 67, 88 O u z - n m e , 67, 200 O u z T rkleri, 67, 125, 201, 202, 212; A l t u n k p e l i O u z B e y le r i , 24 O lca y tu H n, 63 P a g a n is m e , 9-11, 82 186 O L eary, A d am , 201 P a g a n i s t , 129 O n i k i r n m (bk., i s n 'a a r i y a ) , Palacios, A sin, 104 148, 173 Palm yrene, 134 O rgen (U rgen ), 59 Panatantra, 85 O rta-A sya (bk., A sya.) P a n t h e is m e , 242 O rta-ark, 162 (bk., ark.) P a p a , 139 O r t o d o k s , 11, 82 103, 105, 192 P apa, 141 O r t o d o k s M s l m a n l k , 99 P a r a , 59, 60, 62, 63, 123, 127, 128 Osm an, H alfe, 132, 145 Paris, 198, 208, 222 O sm an G azi, 240 Pars, 43 O sm anlca, 222 P artlar, 4 O sm anl H nedn, 77, 84 Pasifik, 92 O sm anl im p aratorlu u, 73, 95, 103, Patarin, 91 104, 141, 154, 166, 167, 172, 189, Paul, Fars, 12, 86 192, 194, 2 17, 223, 225, 227-231, Paul, K raus, 86 234, 238, 239, 244 P a u l i c i e n 88, 90, 91 Osmanl Knn-i esasisi, 141 Pedersen, Johs., 169 Osmanlla-, 72, 74, 91, 110, 117, 208, Pehlev, Pehlevce, 31, 46, 56, 85, 86, 2 11, 212, 214, 216, 217, 224, 226,

m er, b. 'A bd-al 'A z iz , 104, 106, 136 m er, H alfe, 14, 17, 24, 27, 97, 99, 114, 115 m er eyh M irz, 221 m er, T lib , 230 n -A sya (bk., A sya.) zbek, zb e k le r, 77, 190 zbeke, 163 z b e k e d e b i y a t , 220 zb e k H nlar, 194 zb e k K a za k la r, 190, 191, 194 z d e n , R gp H uls, 185

233 . 235. 239, 240, 245 O sm anl m em leketleri, 190 O sm anl Padiah, 140 O s m a n l t m a r l a r , 95, 102 O sm anl T rkleri, 246 O s m a n h T r k e d e b i y a t , 85, 178 Ostrogorsky, G eorges, 90, 94 O tm an Baba, 239

5
Pejm an, H ., 183 P ellat, C h ., 110 Pelliot, Paul, 88 Peloponez, 94 Perier, J ., 137 P e r i p a t e t i k (bk., M e ' Peterm ent, S., 89

fe ls e fe s i.)

268

UM UM NDEKS
R akka, 32 Rald-d D in, 64, 66, 153, 185, 202 Raid-d Din Trihi, 66, 75, 153 Ratsel, 156 R a v z a ' t - u a f , 181 R a za v, 124 R z, T a b lb , 53 R e g i o n a l i s m e , 58 R eitzenstein, 173 R em le, 23 R e n a i s s a n c e (bk., R n e s a n s ) , 223 R enan, E ., 173 R enaud, H ., 179 R e t o r i k , 28 R e v k f e ls e f e s i ( S t o ik ) , 77 R ey, 48, 52, 57 R if'a t, K ilisli, 202 R io Barbate (V di-i Bekka), 132 Risle-i Vlidiyye, 221 R iy ziy t, 28, 62 R iz K uli-zde, 204, 205 R iz Nr, D r., 222 Rodrik, K ra l, 132, 134 R oger 11., 38 Rom a, 5, 10, 17, 70, 73, 89, 112, 154, 160; R om a D evri, 4; R om a D ili, 70; G arb R om a, 83, 92; ark R om a, 83, 126, 128 R om a m paratorluu, 3, 9, 10, 17, 39,

Petersburg, 208 Peygam ber (bk., M oham m ad), 25, 30,

37 , 77, 98 , 99 , 130, 35, ' 37 , 138, 143> *44 > 5 , 74,*96, 209
Phyr M ucher, 201 Pr Reis, 229 Pr-i T rkistan (bk., A hm ed Y esev), 188 Planhol, X av ier de, 162 Platon (bk., E fltun ), 32, 33 P l a t o n i c i e n , 173 Plotin, 32, 33 Poliak, A . N ., 228 Pololar, tcir, 63 Polonyal, 232 Polyphime, 213 Pom pe, 4 Pom pei, 22 Pontus, 96 Portekiz, 15, .230 Portekizliler, 227-229 P r e f e c t u r e s is t e m i, 95 P r o - a r i e n n a z a r i y e s i , 173 P r o c o n s u l , 95 Protestan, 108 Protestan G arb, 140 Proto-Bulgar, 84 Provenal, E . L evi, 112, 171 Prusya lim ler A kadem isi, 86 Puech, H enri Charles, 89, 90 P u s la , 75 P u tp e re s t, 9

Q u a d r i v i u m , 28, 51 Q uatrem re, E ., 185 Q uestor (K estor), 25 Q u illet, S., 89

R a f z , 11, R fz le r , R fz lik , R a fili, M .,

78 13, 46 47 204

4 1, 92 R om allar, 4, 17, 156 Rom en, 130 Rofa, 134, 135 Rosenthal, F ., 154 Ross, Dcnison, 221 Rossi, Ettore, 200, 202 R n e s a n s , 75, 76 (bk., Renaissance.) R u b ' l e r , 51 R dak, 48, 72, 85, 177 R um , R u m lar, 34, 76, 94, 10a R u m ca, 115 R um eli, 240-42, 244 Rum enler, 94 R uncim an, S., 90, 92

UM UM NDEKS
R us, R uslar, 9, 18, 59, 74, 190, 191, 201-205, 208, 218, 246 RuSa, 36, 180, 201, 204, 207, 212 R u s m paratorluu, 203, 204 R uska, Julius, 26, 179 R u staveli, 102 R u sya, 3, 16, 59, 62, 66, 78, 203, 204; C e n u b R u sya , 59

269

ab bh , H aan b., 181 b i , 106, 144 b i l e r , 144 S a caz, A b S a Id, 52 S a 'd e d d in , H oca, 214 S a d , Irazl, 6 1, 183 digh, G holm Hossain 174, 175 adr A ta , 193 a d r - i c i h n , 193 afevler 73, 77, 98, 217, 223, 224, 231, 236, 237, 244, 245 afrler, 124, 125, 140 Saffet, 227, 229 a h b e l e r , 143, 145 h i b , byk m em ur, 126 h i b - i r a t D i v n , 125 h i b - z Z i m m , 12 2 S a h i h , 145 Sa'Id A ta , 193 S a 'Id N afls (bk., N afls.) Saint Pirre, 112 Saklfler, 22 Salam on, G ., 158 Salgurler, 61, 182 a l b , 127 lih b. A b d -ar R ahm n, 115 Salur, boy, 182, 183 Salur K a za n , 212 S a m ' n , 176 Sm nler, 33, 47, 48, 49, 51, 55, 68, 116, 123-127, 140, 165, 176, 187 Sam arr, 3 5 ,4 7 , m , 112, 118, 165; Asker Sam arr, 111 S m dili, 24 Sm ler, 21

Sam oilovi, 185, 218, 221 a n a v i y y e , 83 Sancar, Sultan, 54, 56, 179, 180 Sanskrit, 6 Sanskrite, 85 Saray, ehir, 65 S a r a y , 125 Sarayck, ehir, 65 Sar-nehir, 91 Sar Saltuk, 194, 239 Sarre, 135, 158 Sart, Sartak, Sartavul, 59 Sartaktay, 59 Ssn, Ssniler, 4, 5, 1 1 , 1 2 , 18, 31, 43 45. 48, 49, 50, 59, 84, 86, 90, 93, 94, 96, 105, 113 -117 , 127-130, 35, 138, 139, 59, 65, 75 Ssn H nedn, 172 Ssn m paratorluu, 97, 101, 106, 114, 129 S a t r a p l k , 129 Sauvaget, J., 110, 135, 214, 234 Savignac, 135 Schaeder, H ., 92 Scham aus, A ., 90 Schefer, C h ., 124, 180, 227 Schlum berger, D ., 135 S c l a v i n i e , 94 Sebzvr, 47 S e c t e , 241 S e f f h , 136 Sekkk, 71 Selanik, 94 Seluk m paratorluu, 52, 123, 171, 189 Selukler, 55, 56, 117, 153, 180, 181; A nadolu (K k-A sya) Selukleri, 116, 168, 207 (bk., K o n y a Seluk leri) ; ran Selukleri, 68, 102, 2 11 ; Seluk Sultanlar, 55, 209; Seluk T rk H nedn, 55; Seluk T rkleri, 66; Seluklu, ouz, 125 Seluk-Nme, Y a zco lu nun, 200, 212 Seleucia (Selefkiye), 1 1 Selef kiye, 10, 11

270
Selim i., 141, 225 Selim iye C m ii, 76 Sem enov, A . A ., 220

umum

! n d e k s
Sm irnov, 208 Sobernheim , 167, 227 Sodca, od dili 12, 86, 88 (O rta-A sya ran ),

Sem erkand, 14, 46, 48, 69, 70, 74, 77, 8 8 ,9 0 ,10 7 ,11 7 , 160 215, 2 1 9 ,2 3 2 Sem erkand C m i i, 69 Sem iree (bk., Y ed i-S u ), 71 Sem per, M a x, 84 S e r b e s t d e r v i l i k , 77 S e r f l i k , 36 Sergiopolis, 134 S e r v a g e (topraa ballk), 167 S e v d, (Bozkr, siyah toprak), 159 Seyahat-Nme, E vliy eleb, 235, 236 eyd i A l R eis, 229 eydi A li Sultan, 239 Seyhun, 127, 189, 192-194, 197 Seyyed T a g h i Nar, 116 Seyyid A ta , 193 Seyyid B at t l, 206, 208; S e y y i d B a t ta l ro m a n ; S e y y id B a t t a l m e n k a b e le r i , 206, 208, 213 (bk ., B at t l.) Seyyid-gzI, 209 S f a t - l h i y e , 149 Sibirya, 3, 74, 88, 163 S icilya, 17, 38, 155, 161, 162 Sicistn, A b D v d, 146 Sinan, m im r, 76, 233, 234, 237 Sind (ndus), 33, 230 Srdery (Seyhun, Y aksart), Sirey, Recucil, 142 Sisinnios, 87 SIstn, 115, 160 S i v a k z , 127 Sivas, 96 70, 201

Sodiyana, 88 Sokollu (bk., M ehm ed Paa.) Sokrat, Socrates, 31 Sourdel, D om inique, 118, 123 Sovyet, Sovyetler, 206, 218, 219; Sovyetler Birlii, 202, 204, 205; Sovyet zerbaycan , 202 Soyura, ir, 204 Spuler, Berthold, 182 S t a l i n m k f t , 203 S t o i k f e ls e f e s i (bk., R evk.) Stoop, Eon. de, 92 Strabon, 4, 21 S tr a tfc g e , 95 S t r a t i o t e , 95 Strauss, 112 Strothm ann, R .. 173 Strzygovvski, 165 S u la m a u s l l e r i , 162 S u l t a n , 140; S u l t a n l k , Sultanye, ehir, 63, 69 Sum atra, 229 141

Sum ncr, H . M aine, 237 Sund adas, 163 Sr, 15 Suriye, 10, 1 1 , 13 - 15, 18, 2 1, 23, 26,

27.

37, 38, 56, 9 2 - 94 , 96, 97, 105, 106, 109, m , 115 , 123, 128-I4,

>43, >59, 227, 228, 234 S u riye-K o p t, 165 Suriyeliler, 17, 24, 133 Suriye-M sr M em lkleri, 227 uvar-al akalm, 155 Suy t, 153 S fliy y t, 51

S i y a h , 174; S i y a h b a y r a k , 123; S i y a h h i l a t, 123 'Siyset-Nme, 117 , 180 S i y e r , 15 1, 152 S k o l a s t i k , 33 Slane, M .d e, 169 Slav, Slavlar, 9, 94-97

Sheyl, E m r, 216 Sleym an, H alfe, 23, 133 Sleym n H akim A ta , 193

U M U M NDEKS
Sleym an, K a n u n , 108,223 Sm er, Faruk, 206 S n n e t , 99, 106, 147 S n n , 141, 148, 174, 242, 245; S n n l e r , 18, 57, 77 ; S n n l ik , 37, 47, 56, 57, 242, 245 Sryn , 10, 14, 16, 85, 87; Sryn dili, 3, 12, 15 Svey, 227, 230; Svey-kanal, 229-31 fi , m m , 147, 148 f i ' m e z h e b i, 148 f i i l e r 148 h n h , h in h , 48, 139 h- Y esi H w ce A ta A hm ed (bk., Y esev), 195 ah-Nme (Firdevs, bk., ran destan), 44, e h r is t n , 24, 54 e r h e d e n l e r , 145 e r ! a t, 139 erif drls, 155 e r t e k l i f , 166 eybn , H n, 190 S h a ( I a), 173; I a - i rlyye, 240

27

is n

a a

49 178

am , 11 , 23, 25, 30, 32, 77, 94, 97. 8, 123, 13 0 ,13 1, 13 3 ,13 4 , 137, 146, 158 a m a n i s m e , a m a n iz m , 187 m il, eyh, 202, 203 apal, S., 236 pr I., 11 a r b - d r , 126 T a b a a - i t b i ' n , 145 a rk , 3, 4, 5 T a b b et M ektebi, 11 ark, 6, 30, 3 8 ,7 7 ,8 1 ,8 6 , 88-91, 93 97, T a b a ' i y y e t , 148 108, 123-125, 127, 136, 141, 155, a b a k t , 152 T 223, 226, 231, 232, 236; Eski-ark,82; T a b a r (bn C a rlr), 33, 47, 144, 152, 153 O rta-ark, 113 , 123, 124, 132; U zak- T abaristan , 46, 160 ark, 135, 160; Yakn -ark, 48, 93; Tabasaran , 201 ark birlii, 19; a r k d i l l e r i , 75; T a b l 'i y t , 28 a r k e l - y a z m a l a r , 75 ; a r k H T b i le r , 144-145 ris tiy a n la r , 102, 103; a r k T a c H oca, 193 le v e n d le r i, 229; a r k m ede T acitu s, 4 n i y e t i , 3 ; ark-Trkleri, 197 Tafiil-al Arab, 100 ark A frika, 162 ark A sya (bk., Asya.) ark A vru p a (bk., A vru p a.) arkllar, 4 a (Takend), 46 a tt-a l 'A ra b , 24 e h i r t i p i, 54 T h Hussein, 170 T h ir, Bursal, 234 T h ir (T h irlerin ilki), 45 T h irler, 45, 47, 124, 125 Tahm asb, M ., 204 T ah rn , 48, 63, 76, 101, 124, 180 T a h t a c l a r , 244

I ' , 37 . 47 . 78, m , 135. 140, 4 . 148, 72. 74 . 231, 245 I c C m i le r i, 55 I * l e r , 45, 46, 57, 77, 112, 148, 181 i l i k , 37, 44, 45, 47, 56, 77, 78, 173, 177, 241, 245 ii r , 28, 38, 144 im a l, 3, 155 im l, 84, 88; im al-denizi, 235; im al-T rkleri, 197 Sim l A frika (bk. Afrika.) lrz, 24, 26, 49, 61, 62, 69 Irdr, medrese, 77 u 'a r t e z k i r e s i , 218 u r t a , 26 u b i y y e , 15, 98-101

272

U M U M NDEKS
T b , 28, 62, 143 Tb Kitab, 5 T m a r , 95, 97 T r z , 159 T ib e t, 163, 238 T i c r e t , 160 T illa K r i, medrese, 77 T im u r, 32, 68-72, 77, 190, 191, 215, 216, 221, 223 194,

T if, 22 T a k z d e, S. H ., 175 T a k l l d , 147, 148 Tafivm-al buldan, 155 T lib -zd e, 217 T a n glar, 88 T a n j, M oham m ad b. T a v t, 171 T a n z i m a t devri, 166, 224 T r i k b. Z iy d , 132 T a ' r l f , 36 T a r i f , t a r l f ten bozm a, 36 T r i h il m i , 28, 39, 151-154 T r i h , u m u m , .64 Trih a l-Irak, 157 Trih-i Badd, 152, 157 Trih-i Bayhak, 113, 175, 176 Trih-i Buhr, 113, 124 Trih-i Dimak, 152 Trih-i Hird-i garb (bk., Hadis-i Nev.) Trih-i Rum, 1 1 3 ' Trih-i Sistn, 113 T r i h v a k 'a , 144 T arsus, 94 T a r t , 97 T a s a v v u f , 32, 142, 145, 150,151 T assy, G arcin de, 246 T aken d, 46, 189, 193 Tajkend 1anlar, 199 T akprl-zde, 142 T a R a b a t, 71 T a ta rca , 163 T a y , 159 T eachn er, F ., 236 T e b riz, 63, 76, 201 T e f s r , 142-145, 152 T e n s h ( L a M t e m p s y c o s e ) , 87 T e o l o j i , 33 T eophilos (T eofil), 15, 166 Tepe-Gz, 212, 213 T h i m e s i s t e m i , 95, 97, 119 T h e o c r a t i q u e , 139 T h e o s o p h i e , 82 Thom as, M . E dw ard, 237 Thom sen, W ., 88

T im urler, 73, 77, 217, 237; H in d -T im urleri (bk., Bbrller), 223 T irip o li (bk., T rablus.) T o b o l, 71 T o ga n , Z eki V a lid , 219, 230 T o k a t, 208, 209 T okm ak, 71 T ongus, eyh, 190 T o p r a k m l k i y e t i , 45 T o r l a k , 241 T rablu s (T rip o li), 17 T rab zo n m paratorluu, 2 12 ; T rabzon R u m lar, 209, 212; T ra b zo n saray, 213 T ra k y a , 90, 94 T ritto n , 108 T u lu k, T im u r, 71 T u ru l, Sultan, 179 T u - K iu lar, 97 T u lu n lar, 165 T u n a, 93, 239 Tunus, 24 223, 234 T u rayef, 9 T urfan , 88 T ry , Josef, 196 T us, 5, 47, 49, 50, 62 T rk, T rkler (bk., ark, im l), 30, 32, 36, 4 0 ,4 4 , 5 1, 55, 56, 59, 6 1 , 6 6 ,7 1 , 73, 74, 76, 83, 86, 89, 91, 92, 96, 99. 102, 114, 124-127, 134, 138, 153. 154. 63, 165, 167, 177, 178, 180, 182-185, 107, 146, 173, 187, m , 150, 174, 188,

i 9 -94 . 197. 199-201, 2 11-14 , 216,

U M UM NDEKS

273

U rm iy e gl, 46 217, 2 2 i, 223, 226, 229, 231, 233, 234, 236, 238, 240, 242. 243, 246 U tb , 176 U y gu rlar, U y g u r T rkleri, 88, 9 1, 92 T r k A s k e r l e r i D i v n , 125 U y g u r H akan, 88, 91 T rke, T rk D ili, 65, 67, 68, 71, 85, U y g u r lehesi, 86, 88 103, 115, 122, 141, 142, 154, 172, U 178, 180, 181, 183, 185, 195, 196, y g u r M a n i h e i z m i , 88 U za k -G arb , 160, 226 199 209, 213, 215, 216, 218, 233, U zak-ark, 6, 63, 74, 75, 162, 163, 184 237; K a b a T r k e , 72, 222 (bk., ark.) T r k E d e b i y a t , 102, 182, 185, 237; U zu n H aan A ta , 139 T rk e d e b i y a t t r i h i , 199; T r k k o r s a n l a r , 227; O rta-A sya c r e t l i o r d u s is t e m i, 95 T r k H a n l a r , 2 31; T r k m i l l i U m eyye C m ii, 23 y e t i li i , 7 1; T r k m s l m a n U m id Burnu, 74 l a r , 205; T r k P a g a n i z m i , 187, 19 1; T r k S a n a t i , 233; T r k U n ver, Sheyl, 178 rd n , 134 l e r v e I ' 1 i t , 137; T r k t a r rgen (bk., O rgen.) k a t l e r i 8g; T r k S u l t a n l a r , skdar (n* D lvn n da bir be), 121 57, 74; T r k a m a n l , 242; T r k e y h l e r i , 193 T rkistan , 24, 26, 33, 47, 58, 61, 65, V d l-i Bekka (bk., R io Barbate.) 66, 68, 70, 71, 76, 78, 99, 124, 179,a h ra m 1., 87 V 199; T rkistan , garb, 188; T rkis Vakfiyye, N e v n in , 218 tan, ark, 84, 88, 91-93, 189, 193; V k d , 144, 151 T rkistan H a n lar, 68 V a la n tin , 82 T rkistan , ehir, 194 V a le ry a n , m parator, 11 T rk iy e, 70, 74, 75, 78, 102, 103, 141, V a lld , H alfe, 134 172, 207, 208, 233, 244, .246; T r V a m b ery, A r., 196 kiye Byk M ille t M eclisi, 14 1; T r V a n d a llar, 92 kiye C u m h u riyeti, 239 V a n d er, L inden, H ., 229 T r k l e m e , 199 V arm ln , kasaba, 63 T y a n , E m ile, 142 V aro va, 232 V f, 220 V k, 35 U k be, 132 V t, 27 U k rayn a, 204 V asiliev, A .A ., 93 Ukrayna 'Ak, 204 V a tica n , 200-2 U lu Bey, 69, 70, 7 1 , 216 Vays-u Ramin, 56 U l m - i A r a b i y y e , 27 V e k l l - i d e r , 126 'U l m - d a h i l e , 142 V en ed ik, 227, 228 'U l v i y y t , yksek ilim ler, 51 V en edikliler, 63, 225 U p sala, 198 V e r g i , 58; v e r g i s is t e m i, 166 U ra l, 65 Vesselovskiy, 198 U rfa (Edes,) 10, 14, 15, 82 V e z i r D i v n , 125 U r f t e k l i f , 166 V in cen t, Saint, 14 U rm iye, 201
slm M edtniytti

X V III.

274
V io let, H ., 165 V isdelou, 233 V ivid u s, 25 V iy a n a , 73 V izig o t K ratl, 132 V lo ten , G . V a n , 136 V o lg a , 14, 197, 230 V o lg a havzas, 58, 59, 65 V o lg a T a ta r i.', 78 V o lg a T rkleri, 130, 217 V o lin , S. L ., 221

U M U M NDEKS
Y e s e v y e T a r k a t i , 187-199 Y esi, 188-192, 195 Yesi dervileri, 187 Y e i l b a y r a k , 77 Y e jld 1., (bk. M u ' v iy e II.) Y e sld 11 ., 135 Y o l - e v l d , 241 Y u kar-Yenisey, 163 Y u n an , Y u n an llar, 3-5, 10, 12, 14-18, 25-28, 31-33, 39, 50, 70, 82, 100, 149, 150, 152, 154-156, 162-165, 213 Y u nanca, 4, 15, 16, 24, 26, 70, 97, 102, 133. 143 Y u n a n f e ls e f e s i , 15, 149, 150 Y u nan-R om a, 9, 17, 70, 73 Y unanistan, 32, 90 Y u nus Em re, 197 Y su f Husain, (bk. H usayin.) Ysuf ve gulayha, 50 Z a b , Byk, 136 Z ah ab , 153 Z h i r l y a , m ezheb, 148 Z a ' I f , 145 Zam ahar, 145 Zam bour, E. de, 180 Z aydn , CircI, 97, 98, 104, 109, 142, 43 I57_I59) 166, 188, 189 Z e m e t , 167 Z e k t , 106, 118 Zekerlya, eyh, 189 Zeki D v d, 183 Z en g A ta , 193 Zen g, eyh, 190 Zengler, 110, 164 Zeno, m parator, 11 Z e r d t dini, 15, 43, 46, 48, 82, 105; Z e r d t , Z e r d t l e r , 177, 178; Zerdtlik, 87 Z eydler, 149 Z n dk, 92, 150 Z I c , 31 Z i k r - i e r r e (bk., B k z ik r i.) Z im m , 121-123 Zim m ler, 7, 108 Z i y r l e r , 140

W ellhausen, J ., 136 W iet, G aston, 140, 168 W ittek, P ., 209 VVstenfeld, 168

Y a h u d i d i n i, 53, 106 Y ah u d iler, 11, 13-16, 107, 108, 149, 160, 201 Y a h y a Barm ak, 121 Y a k n -A sy a (bk., A sya.) Yakn -ark, 3, 6, 19, 63, 74, 165, 184, 226 (bk., ark.) Y a kb, U rfal, 14 Y a 'k b , 11, 14, 16, 53, 122, 152 Yakub ovski, A . 1., 219 Y a kt-ar R m , 164 Y a kt- H a m a v, 155 Y a ltk a y a , erefeddin, 178, 179 Yang-tseu, 91 Y a zc-o lu , 200, 212 Y e d i - I k l l m n a z a r i y e s i , 33, 155, 162 Y e d i-S u (bk., Sem iree), 71, 163, 189 Y em en , 22, 109, 129, 131, 144, 230 Y em en H im yerleri, 144 Y e n i e r i - O c a , 239, 240 Y e n i Fars, Y e n i Farsa (bk., Farsa.) Y e n i ilim , 39 Y e n i M a n ih e is m e , 90 Y e n i S s n ( b k .,N i o - S a s s a n i d ) , 138 Yenisey, 164 Y esev H ikm etleri, 198 Y esev , H o ca A hm ed, 60, 186-199 Yesev Kitab, 195 Y e s e v k l t , 191, 192, 194, 197

LVELER
Prof. Dr. M. Fuad Kprl

SLM

H U K U K U

[slm hukuku hakknda toplu b ir fik ir verm ek iin, slm Ansiklopedisinin ilk A vrupa nerinde G o ld z ih je r tarafndan yazlm m a kale ile, ayn eserin T rke basm n da ona yapm olduum uz ilveyi kitabm za alm ay faydal grdk].

F k h . Fkh ( anlay incelii , bilgi ), s l m

H ukuku

il-

m i n in is m id ir ; fk h Romallarn jurisprudentia's gibi, lh hem de beer ilerin ilmi renim divinarum atque humanarum notitia" dr ve din, siyas ve meden hayatn btn hususalarna en geni lde mil olup, hem ibadetlerde ('ibdt), hem de aile, miras, emvl ve ukd gibi itimi hayat mnasebetleri icb olan btn mumeleler (mu'malt) de yaplacak veya sakmalacak cihetlere dair hkmleri iine alr; bundan baka, ceza hkmleri ile muhakeme usllerine ve nihayet devletin idaresi ve tekilt ile, harb hukukunu alkadr eden hkmler de fk h mefhumunun uml iindedir. mme ve fert hayatnn ve ticaret mnasebetlerinin her vehesi, dinin tasvip ettii hkmlere gre, tanzim edilmek gerekiyordu; ite bu hkmlerden bahseden ilme fk h ad verilmitir. Eski erat lisannda bu kelimenin mnas bu kadar geni deildi; daha ziyade cilim karl olarak kullanlrd. lim tbiri, Kur'n ve tefsir'den baka, Peygamber ve sahbelerden naklen gelen er' hkmleri sahih ola rak bilmek mnsm da ifade ettii hlde ( I b n S a 'd , II, n, 127, 16; al-Rivyat va'l-'ilm, mterdif), fk h tbiri, karlalan bir meselede bu meseleye benzer hallerde tatbik edilebilecek daha nceden verilmi er' bir hkm bulunmad, yahut bilinmedii takdirde, mstakil olarak 'ml-i fikir ve ahs ietihad yolu ile hkme varma mnasnda kullanlrd. Bir meselenin byle serbest mtalas bir re'y (ra'y-opinio prudentium) ile neticelenir ki, bu tbir bzan fk h mrdifi olarak da kullanlrd. Bu mnada ilim ile fk h , erat liminin

ISLM HUKUKU
biribirinden ayn iki sfat saylrd ( N e v v , tahzlb, nr. W ste n fe ld , s. 703, 8); f ik h ve rivy, ( b n S a'd, v, 327, 10). ilmin heyet-i mecmuas, M c h id tarafndan (Kur n, 11, 272 manyu'ta 'l-hikma'nin izahlannda), aada saylan unsurlardan mrekkep olarak trif edilir: al-Kur'n va'l-(ilm va l-fkh ( T a b a r , Tafsir, m, 56, 3). [Tevrat'n Karaite mezhebinden Yahud mfessiri J e p h e th b. A l (m. s. 950-980) bile Daniel 3, 2de (nr. D. S. M a r g o lio u t h , Anecdota Oxoniensia, 1889, s. 33,7) tiftye'yi ahi al-ilm va'l-fikh ibaresi ile tercme ederek, bu fark kabl etmitir], Hrn al-Red, vlisi H a r s a m a ye ihtilfl meselelerde uli'l-fikh f i din Allah ve uli l-ilm bi-kitb Allh olanlar ile istiare etmesini tavsiye eylemitir ( T a b a r , Annales, m, 717, 10; bk., bir de M uh. Stud., 11, 176, not 6). Bu mna ile lim (cem. ulem), fakih (cem. fukah) ten ayr tu tulur ve iki sfatn ayn ahsta birlemesi hlinde iki vasf (yahut mrdifleri) bir terkip eklinde ifade olunur. b n m e r , cayyid al-hads idi, fakat cayyid al-fikh deildi ( b n S a d, II, 11, 125, 5); buna karlk b n A b b s, hads ile sbit olan ahkm bahsinde herkesten lim (a lam) idi ve ilk defa zuhur edip haklarnda tatbik edilebilecek menkl hibir misl bulunmyan ve itihada muhta bulunan hl lerde de herkesten fakih (afkah; yahut askafu ra'yn) idi (Ayn. esr., s. 122, 4, 124,8). Z e y d b. S b it de byle idi (Ayn. esr., s. 116, 25; kr., Fakih f i 'l-Din alim f i l ' snna, ayn. esr., III, 1, 110, 22). S a' I d b. a l-M u s a y y a b bir taraftan fa kih al-fukah (fakihler fa k ih i), dier taraftan lim al-ulam (limler lim i)'dir (Ayn. esr., II, 11, 129, 2; 130, 4, 7, 10; v. 90, 9). Tbi n arasnda fukah ve ulem yni hads, sr ve fikha. in ve ictihad ve fetv salhiyetini hiz olanlar vard (Ayn eser., II, 11, 138, 14). A b a v r , ahad a'imma't al-dny fikhen va ' an idi (Z a h a b , Tabakt al-huffz, v i i i , 106). Um slm tarihinin en eski devrinde adalet icras ve din hayat icaplarnn idaresi ile vazifeli olanlar, yeniden zuhur eden meselelerin ekserisinin Kur'n hkmlerinin umul dnda bulunmas ve daha nce tesbit edilmi misllerin azl yznden, kendi dnce ve kararlarna (re'y) dayanmak zaruretinde kalm idiler. Bu yol herkese tabi ve zarur grlmekle berber, verilen hkmlerin mmkn mertebe ilme dayanmas keyfiyyeti ulkallan tatmin edi yordu. 'A t ' b. A bi Rabh (lm. 114 732), bir mesele hakknda re'y beyan edince, kendisine, Bu ilm midir, re'y midir?,, diye sorulurdu.

Is l m h u k u k u

279

Eer o rey gemiteki bir rnee (eser) istinad ediyorsa, ilim olduunu sylerdi ( b n S a d, v, 345 26). Bununla berber ilme dayanmyan rey de hkmsz ve itibarsz tutulmazd. erat bakmndan ona da dieri gibi, deerli ve itibarl bir hkm gz ile baklrd ve yakn bir gelecekte, o da mukaddem ahkm srasna gemek ve daha sonraki zamanlarda hkmlere esas olmak zre, ilmin bir cz saylmak imtiyazm hiz bulunurdu. Daha batan itibaren, ilmin yetmedii hllerde, daima bu yol, ictihad yolu, tutulmutur. Cereyan ettii zamann tarihini sihhatle belirtmemekle berber, her hlde Emevler zamammn artlarna uygun den eski bir rivayete gre, Muviye I., kendisinin ve yanndakilerden dantklarnn gemite misl ve rnek bulamadklar (falam ycad indahu veya indahum f h ilmuri) er' bir meselede nihayet Z e y d b. S b it e mracaat etmi ve Z e y d de kendi itihadna gre, hkm vermitir (Tabar, Tefsir, II, 250, aadan 2,228). Msr vlisi, nakil de tasrih edilmemi bir meseleyi halfe m e r 11. den soruyor; halfe, ona unu yazyor: Bu hususta bana hibir ey intikal etmemitir; binenaleyh karar vermek iini sana brakyorum, onu kendi re'yine gre (bi-ray ika) yapacaksn,, ( a l - K in d , Governors and Judges o f Egypt., nr. R . G uest, s. 334, 8; nr. G o t t h e il, s. 29, 13. Kr.,
ic t

h d ).

Peygamber ile ilk halfelerin, fetholunan memleketlerde adl hizmetler iin memurlara verdikleri sylenilen tlimat ve kezalik vazifede bulunan hkimler tarafndan kendilerine arzedilerek, tasviblerine mazhar olan prensipler, reyin er'an mteber olduuna dellet eden vkalardr (Zhiriten, s. 8 v.d .; kr., Usd al-gba, 1, 314, 13; a l-M u b a r r a d , Kmil, s. 9, 10 v. d.; b n K u t a y b a , Uyn al-ahbr, s. 87). Bu ilk prensiplerden gelierek, ekil alan mdevven eserlerde, evvelce benzeri hller iin verilmi olan hkmlerin bilhassa zikredilmi ve bunlar ile ihticc edilmi (al-abh, al-naz ir, kr., Uyn al-ahbr, s. 72, 9), yni reyi hccetlendirmek iin kyas yolu tutmann usl konulmu olduunu gryoruz. 'llat al-far ( ratio legis) aratrlmasnda ve phe mevzuu olan hllerin mkl bir gr noktasna evrilmesi maksad ile yaplan aratrmada kyas prensip kat bir kymet ve itibar kazanmtr. Bundan baka daha ilk devirde bile cereyan etmi olduu delil ile sbit bulunan bir nevi halk rey unsuru ile hkm karma tarz da vardr ki, buna icm denir; icm \ mektup, menkl, veya kysa dayanan hkmlerden mstakil olarak,

28o

SLM H U K U K U

cematin, mzminlerin byk bir ekseriyetinin mterek rizlar ile, teesss etmi olan mterek rflerinden karlan hkmlere dellet eder. Roma hukukunda consuetudinem aut rerum perpetuo similiter judicatarum auctoritatem vim legis obtinere deberi ve nam diutumi mores consensu utentium comprobati legem imitantur kaideleri ile ekillenen bu prensip, Islm hukukunda, r f ile sbit olan nass ile sbit gibidir,, ve det muhakkemdir,, dsturlar ile ifade olunmutur. Fetihlerden sonra hllerin deimesi zerine, Islm hukuku eklini alrken, tabi olarak, yalnz kendi icaplar dhilinde deil, ahkm karlmasna dair olan uslnde (M u h . Stud., , 75) de, devlet memurlarnn renebildikleri derecede, Suriye ve Irakta Roma hukukunun, bz eyaletlerde de oralara mahsus hukukun tesirlerine uramtr, iptida bir tima hlden karak, kadm bir medeniyete sahip memleketlere girmekte ve oralarda hkim olarak yerlemekte olan bu kltrsz insanlar iin, fethedilen lkelerde kar latklar yeni evreler iinde oralarn teml hukukundan feth ile vcude gelen vazyete uyabilmek ve yeni din fikirlerin icaplar ile uyuabilecek eyi almak, filhakika maslahata uygun idi. Hukuk tarihinde hayli zaman nceleri, umum hatlar bakmndan, ehem miyetle zerlerinde durulmu olmakla berber, teferrut yalnz sinirli bir shada ve dank bir srette tedkik edilmi olan bu vkamn esasl olarak tedkiki slm ilimlerin bu besinde en cazip meselelerden birini tekil eder. S a n t illa n a , Tunus devleti iin vcude getir dii meden kanun ve ticret kanunu projesini (1889) hazrlarken, bu mevzua it birok malzeme toplamt. Bu projede husus hu kuka dair kanunun yalnz bir bbmn mukayeseli srette tedkiki, Islm hukukularnn, Roma hukukundan ne geni mikyasta istifade etmi olduklarn apak gsterir (F r a n z F r e d e r ik S c h m id t, D ie Occupatio im islamischen Recht, Der Islm, t, ayr basm, Strassburg, 1910). Bu muharrir, daha nce u mtalay da beyan etmitir ki, hatt hukuk nazariyelere ve onun temsilcilerine verilmi olan isim ler (/'AA-anlay incelii ve fukah- ince anlayllar) zerinde bile Ro mallarn (juris) prudentes ve (juris) prudentia tbirlerinin, hukuk dersi, hukuk tedkiki ve hukuk muallimi mnalarnda kullanllar bak mndan, tesirleri olmutur. Filistin Yahudilerine gre, chokhm ve chakhmim kelimelerinin, yine Roma tesirine verilmesi icbeden

SLM HUKUKU

281

kullanl da bu hususta bize bir mmselet nmunesi verebilir (Kultur d. Gegenw., 1, 3. ksm, 1, bb, s. 102, Z)AfG, l i , 318). Bununla berber, slm hukuku inkiaf devresinde yalnz Roma hukukunun tesirine uramakla da kalmamtr. slmiyetin teekkl ve inkiafnda ak srette grnen alclk hassas, hereyden nce tabi olarak, ibadete dair hususlarda (VVensinck, Der Islm, 1, 101), Yahud eratinden yaplan istireler ile, kendisini belirtmitir (Kr., Revue des fitudes Juives, xxviii, 78; xliii, 4; E . M ittv vo ch , Z ur Entstehurgsgeschichte des islamischen Gebet's u. Kultus, *Abhandl. der Kon. Priuss. . Akad. der Wissenschaften, Berlin, 1913). K r e m e r (Culturgesch. d. Orinets, 1, 535) e gre, hatt Roma kanunlar ahkmndan slma gemi olanlarn ou da fk h 1a Yahudiler vastasiyle girmitir. slm eratinin birok teferruatnn gelimesinde ran tesirine it izler bulunup bulunmad ve byle bir tesir varsa ne derecede olduu tedkik edilmemitir. Ahkm- er'yyenin istinbat iin elimizde drt asl var dr ki, karlacak kaz hkmlerin eran mteber olmak iin, bunlara dayanmas gerektir. Fkh metodunun prensiplerini tekil eden bu drt asi,, unlardr : (1), Kur'n, (2), sunna, (3), kys, (4), i c m F k h ' a dair bilgilerin kaynaklarnn umumiyetle kabl ve tasdiki ile birlikte, fk h ve fukah tbirlerinin asl mnalarndaki nakillere dayanmadan, ahkm istinbtna inhisar mahdutluu da gittike zil olmutur. Fkh tbiri ondan sonra zikri geen drt asi'dan gelen bilgileri mdevven srette iine alan ilmin ad oldu ve bu ilmin erbbna da fukah (mfr .fakih hukuku,,) denildi. Fkh tbiri, eratten ahkm istinbat ve bu sretle istinbat edilmi ahkmn heyet-i mecmu as mnasna da gelir (Mesel, va f i hza l-hadis zurb'un min al-fikh, M u b a r r a d , Km il 529, 5; kr., Wiener Zeitschr. f . K . d. Morgenl. m, 84). Daha geni bir tmim ile, fk h ismi umumiyetle din ilmine dellet etmek zre de kullanlr (iir ilmine kar olarak, al-Kur'n va'l-fikh, A g n , v, 55, 22; laysa bihim rabatun f i 'l-fikh, Musned Ahmed, 1, 155) ve yalnz hukukulara deil, umumiyetle din ilminde derinlemi olanlara ve ilhiyat limlerine de fukah ismi verilir. Msl., T a b a r , Tafslr, x, 73, 13 : Fukah'un va-mayihun; ayn. esr., 112, 8. Orada A b U b e y d a l-K s m b. S a ll m , Kur'n'daki bir kelimeyi naklen kabl edilmi olan mnasna uymyan bir ekilde izah eden A b U b a y d e M a ' m a r hakknda yle diyor : al-fukah

22

SLM HUKUKU

a1lam bi'l-ta'vll minhu fukah tevili (ilhiyat olmayp, sadece lisaniyat olan) ondan daha iyi bilirler,,. Kezlik kr., Z.hiriten, s. 19. Halk Arapasnn ark ve Garp lehelerinde (hepsi fakihten gelen) fi/ci, fk e ve f g i tbirleri mahalle mektebi hocas mnasnda kullanlr (W. M a r a is , Textes Arabes de Tanger, Paris 1911, s. 415; orada bu bahse dair daha geni bir bibliyografya vardr). Emevler devrinde hukuk shasmda yaplm olan mteferrik ve dank teebbsler, o zamanlar mevcut hukuk malzemenin sis temli bir srette tedvini neticesine varamad. Bu netice ancak Abbs Hilfetinin zuhru zerine ve devletin apak bir srette din bir seciye gstermesinin tevik ve tervi edici tesiri altnda ortaya ka bildi. F k h 'm tedvini iin geni bir sistem kurulmas maksadyle, daha 11. asr balangcnda Medne, Suriye ve Irakta ilk teebbslere giri en din limleri, bu tedvin iinde fatan itibaren yukarda zikredilen drt asi' 1 en yksek merci' ve dayanak olarak almlardr. Bunlar, asl'lardan birine veya dierine az veya ok geni srette dayanm, yahut nakil ile gelen ve aralarnda ayrlk bulunan rivayetlerden birini dierlerine tercih etmi olmalarna gre, muhtelif meselelerde ayr neticelere varm bulunabilirler. Bu ilk almalar neticesinde vcude gelmi olan eserlerin, bize imdi yalnz isimleri kalmtr. llm 'i, yni sunan (snnetler)i, bb ve fasllara ayrarak, tasnif eden ve onlardan fik h ahkm karan din limleri hakknda, Arapa kay naklarda birok malmat buluyoruz. (M uh. Studien, n, 211, kr., A bd A li h b. al-Mubrak, Davvana a l-ilm f i 'l-abvb va'l-fikh\ Z a h a b , Tazkir'at al-huffz, 1, 250, 13); [A b u a vr, Sannafa alkutub va-farraca ala l-sunan (Ayn. esr., n, 95, 15). H i m b. cU r v a ?ye atfolunan ve babasnn birok fk h kitaplarnn H ana vakasmda yandna dair bulunan ifadeye pek az kymet verilebilir (Biographien, nr. A u g . F is c h e r , s. 41). O eski devirde (U r v a , fukah senesi,, denilen 9 4 = 712 senesinde lmtr o sene birok fukah lm lerdir b n S a d, v 135, 14) hakik mnas ile kitap bulunmas mmkn deildi; bahis mevzuu, olsa olsa ylece toplanm birtakm notlardan ibaret olacaktr. Z u h r nin Fatvsinin Abvb al-fikh esa sna gre 3, H a a n B asr nin de 7 kitaba (asfr) blnm oldu una dair olan kayd da zikredebiliriz (b n K a y y m a l - C a v z y a , ll'm , Kahire, 1325, I, 26). Yaknlarda, E. G r if fin i, Milandaki Ambrosiana Ktphnesinin cenub Arabistana it yazmalar

SLM HUKUKU
kolleksiyonunda, Z ad j b. *A l (lm.

283

122 = 740) nin Mecmu'a's ad

ile zeydiye mezhebinin kurucusuna atfolunan, bir fkh mecmuas kefetmitir (L a piu antica codificazione della giurisprudenza islamica, Rendiconti del R. st. Lomb. di sc. ellett., 2. seri,
x l iv

Milan, 1911, 260

v. d.). Bu mecmua, slm hukukunun tedvini iin giriilmi teeb bslerin hlen mevcut en eski mahsul addolunabilir. Her hlde ilk fkh eserleri arasnda saylmas lzmdr. Eer bu kitap dorudan doruya Z a y d b. A l nin yaknlarndan gelerek, bize kadar inti kal etmi ise, slm fkh telifat arasnda (zeyd) kolunun kde mini tanmak icap eyliyecektir. Bununla berber bu mecmuann fkh eserleri tarihindeki yeri hakknda balanan tedkikler henz neticelenmemitir. slmn snn kolunda, fk h 'm ilk zamanlarndan bugne kalan en eski hukuk mecmuas (corpus ju r is ), Medneli mderris Mlik b. Anas (97-176= 715-795)^ Muvatta' (dzeltilmi r)sdr. Mlik, bu eser ile dier ada telifleri gemi (M u h . Stud., 11, 213 v. d.) ve eserini ahkm- eryyenin drt asln, hukuk- hususiye fasllarna ayrarak sistemli srette tedvin etmitir. Bu eser, fk h 'm Hicazda ve hassaten orann lm merkezi olan Medinede erimi olduu inkiaf dairesinde tedvinini temsil eder. Hemen ayn zamanda slm impa ratorluunun baka taraflarnda da fkhn usl dairesinde tedvini ge limitir. Suriyede, A b d a l-R a h m n a l - A v z (lm: M . 157= H. 774) bir fk h mesleki tutarak, bunu tedris ediyordu ki, bu meslek sonralar M l i k in tilmizleri tarafndan Endlse ithal edilerek, itibar kazanan ve dier meslekleri bastran Medne meslekinin kablne kadar, Endls Mslmanlar arasnda tutunmutur (Al-Zabb, C o d e r a neri, nr. 751). Ahkm- er'yyenin tedvini iin en ok gayret sarfolunan yer Irak idi; orada aa-yukar yine o zamanlarda baka mevzular (lisan, felsefe, riyaziye, akid) ile de esasl bir srette itigal ediliyordu. Hicaz fkh mezhebi, rey'in er'an mteber olduunu kaytsz artsz kabl ve kaz meselelerde bunu serbeste tatbik edilen bir prensip saym olmakla berber, Irak mez hebi bu bahiste birok noktalarda onun ok stne kmtr. Irakta fk h almalar hareketinin nderi olarak H a m m d b. A b S u la y m n (lm: H. 120 M. 738e doru) zikredilebilir; bu zat, ilk defa etrafnda bir talebe zmresi toplam, onlara iinde re'y'in en hkim bir yer tuttuu bir fk h mezhebi tedris etmitir. Irak fkh

284

Isl m k u k u k u

mezhebinin pri telkki olunan A b H a n i f e bu zatn meslekine mensuptu. O mezhep, Ab Hanfenin iki yksek tilmizi o lu , fk h m devlet idaresine it mhim bahislerine dair yazd kitaplar ile tema yz eden Ab Ysuf (lm: 182-795) ve M u h a m m e d b. a l-H a sa n a l- e y b a n (lm: 189 = 804) taraflarndan kuvvetlendirilmitir ( C . B r o c k e lm a n n , G A L , 1, 171 v. d.; Suppl 1, 288v. d.). Bu tilmiz lerden birincisi, devlet idaresinde erat ahkmnn knun olarak tannmas esasn ortaya koymutur. A b Y s u f, h a lf e H r n a l - R a d in emri ile, Kitb al-harc vcde getirmiti; isminin de llet ettii mevzuun ok ilerisine giden bu kitapta, erat ahkm btn idare shasma mil olarak mtala edilmi ve daha sonraki hkmdrlar zamannda bunu taklit eden mellifler kmtr. Halfe a l - M u h t a d (869-870) -de, fa k h al-Haf z buna benzer bir vazife vermitir. Devlet idaresinin erat ahkm ile, hi olmazsa nazar olarak, mutlak bir henk hlinde bulundurulmas gerekti. Bu hususta tabi daima, ilk esas olarak, Peygamberlerin Snnet i alnyordu; fakat sahih olmyan hdslere hayli reva verilmi olmasna ramen, rey iin yine geni bir tatbik shas braklmas zarur olmutu. A b H a n fe mezhebi, rey esasn hibir kayde tbi4 tutmamtr. Amel mlhazalar gznnde tutularak, kys uslnn yannda, ferd rey ve hkme de cevaz verilmitir. Buna istihn ( iyi olduuna kni olmak ) denilir. Kad, nndeki meselenin icaplarn iyice mtala ettikten sonra, kysa dayanan hkmler yerine, baka bir tarza tevessl etmeyi maslhata uygun grrse, bu yolda hareket etmekte hakl saylr (Istihsnm ilk rnekleri iin bk., Ab Ysuf, Kitb al-harc, Bulak, 1302, s. 109, 1; 112,5 aadan itibaren; 117, 5: va l-kiys kna... ill ann istahsantu...\ a y b n , al-Cmi alagir (Kitb al-harc m hiyesinde), s. 17,6 aadan itibaren: A cza uhum f i l-kiys val yu cziuhum f i l-istihsn, 72,2; B u h r , kitb alikrh, nr. 7, nr. Juynboll, s. 338, 9). Mlik mezhebinde de, rey bahsinde byle enfs bir unsurun yer tutmasna cevaz verilmi olup, buna istilh (faydal, iyilie ve maslhata uygun olan yolun tutulmas -m alaha-), murlt-al-alh (en uygun, en doru olana itibar etmek) denilmitir. Usl dairesinde kys yolundan ayrlarak, hlin icap ve zaruretine gre, maslhata uygun olan tarz tutmann meriyyeti, Roma hukukunun corigere ju s propter utilitatem publicam ( hukukun mme nefi mlhazas ile tashihi ; Msev Talmud eratinde mippene tikkn h- lm) yollarndan birini andrr.

SLM HUKUKU
Ir a k fk h mezhebinin dier byk bir stad Basral sf S u fy n a l - a v r (lm: 161 =778)dir. Bunun sistemi Magrib Mslman lar arasnda bile uzun mddet en mteber tutulmutur ( A b u lM a h sin , nr. P o p p e r, 120, 12); fakat bu sistem, evvelce zikredilen a l - A v z ' ninki gibi, btn ile, bize kadar gelmemitir; bu sebeple onu, ancak mnferit hllere tatbiki dolaysiyle ve bilhassa baka mezhepler ile olan ayrlk noktalan (ihtilft) bakmndan bilmek teyiz. Geri slm fk h esaslar, yukarda ana-hatlar ile gsterdiimiz gibi, slm leminin zimamdarlarnca kabl ve tasvip edilmi ise de, re'y' in ahkm istinbtna slih bir unsur olmas fikrine daha ilk zamanlardanberi iddetle kar koyan ve hasm bir aznlk daima mev cut idi. Bu muhlefet, ekseriya pek ince fk h meselerinin hallinde ustalkl er hilelere tevessl edilmesi (K a z v n , Ta'annut Ab Y suf va Muhammed, nr. W s te n fe ld , 11, 151-153; 211 aada) yznden domutur ve hususiyle Irak fakihleri re'y'de sufest usllere ziyadesiyle reva veriyorlard (Kr., . G o ld z ih e r , Vorlesungen ber den Islm, s. 67 v. d.). Ara'ayta... imdi ne dnrsn? (bu trl hukuk inceliklere tevessl yolunu tutanlann kullandklar ibredir). R e'y'i bu tarzda kullananlar, bu hkmlerinin bana bu ibareyi koyarlard (Bk., Kitb al-harc, s. 36; M uvatt ; 11, 37, 330; in, 19); bunun iindir ki, bu usl eratin s-i istimali telkk eden kimseler bu ibareye dman kesilmilerdir (Bk., ghiriten, s. 17; kr., b n S a d, v, 68, 12 ( l tuk"id ahb ara'ayta ara'ayta) ve bu mesele ile alkas olan hads'ler iin bk., Sunan al-Drim, s. 37, A b D v d , 1, 17). Hicaz mezhebi re'y'in kullanln reddetmedii hlde, Irak mezhebine gre, daha mtedil bir yol tutmutur ve o mezhepten, neticeleri itibariyle, birok noktalarda aynlr. Irak fakihlerinin hads tatbik etme tarzlarna da Hicaz limleri birok itirazlarda bulun mulardr (Kr., M uh. Studien, 11, 78-83). Bu ihtilf henz mevcut bile deil iken, Irak mezhebi aleyhine olarak, mevcut gibi gsterilmi ve hatt halfe A b d al-Maliki Medne mezhebi lehine olarak, ark limlerini iddetle muhaze ve tekdir ettirmiye kadar vanyorlar ( b n S a d, v, 160, 6; 173, 19 v. d.). Bundan baka bir ferdin (Peygamber mstesna) reyinin kaz ilerde nfiz olmasn kabl ve tecviz etmiyen kimseler de vard. Bunlar: Hayatta zuhur edebilecek btn hdiseleri Allahn ve

a86

SLM HUKUKU

Peygamberin kendi kanunlarnda nceden tyin ve halletmemi olmalar akla smaz,, diyorlard. Biz kitapta hibir ey eksik brak madk,, (Kur'n, v, 38) ve eer bir nokta Kurn'da sarhaten mnderi deilse, Peygamber, Allahn emri ile, muhakkak onun hak knda bir hads ile fikir beyn etmitir. Kurnm birok yerinde geen ve bu gr tarafdrlarnca Kur n ve snnet diye tefsir olunan (Tabar, Tefsir, 11, 275; xxn, 7) al-kitb va l-hikma ibaresini iddialarna delil gsteriyorlard (Bk., Z D M G , L X I, 869 v. d.). Filhakika ortada pek ok sahih olmayan hads mevcut olduundan, her mesele iin bir hads bulup gstermek ve bylece rey ve kys a lzum brakmamak kolay oluyordu. Dier taraftan hads serdi tarz ile hkme varmak iin, hdiselerin senedsiz, mnkati veya hd nevinden olup olmadn aratrmya kalkmaktan ve bu bahiste pek ince tenkidlere girimekten sakndrd. Hi olmazsa zevhiri kurtarmak ve ekle riyet etmek iin, rey (bunun bir rey olduu aka kabl edilirdi) bir hads kis vesine brndrlr ve ona mutantan bir isnd eklenerek, balangc Peygambere kadar gtrlrd. A s h b a l - r e y ile a sh b a l-h a d s ihtilf bu sretle zuhr etmitir. Muhammed b. Idrs al-fi (lm H. 204 M . 820) de, bu iki ucun ortasnda bir arac olarak, ortaya kmtr. Bu ztn byk hizmeti fkhn kaynaklarndan (usl al-fikh) ahkm istinbt etme usllerini toplayp tertip etmesinde ve bunlardan her birinin kullanma hududunu sihhatle izmi olmasnda grlr. Risale adl eserinde (Kahire, Kabbn, 1310, Matbaa lmye, 1312, Bulak 1312), Kur n ve hads in msellem imtiyzn azaltmakszn, ahkm istinbt uslnn ilmini tedvn etmitir; bu usln tatbik tarzm tanzim ve bunun keyf srette tatbikini, kat kaideler ile, tahdit eylemi, mesel, enfs istihsn tarzn tasvip etmemitir (2. tab., s. 134); buna karlk olarak, ortaya koymu olduu istihb prensipi ile, fkhta pek msmir olan karineye mstenid olarak, ahkm istinbt yolunu amtr. Ahb al-ray e olduu kadar, ashb al-hads e de nisbet edi lebilecek olan bu mezhebin mensuplan arasnda, ashb al-hads in mezhebe daha hkim vazyette bulunmalar dolaysiyle, fkhta yalmz nakl menblara istinad meyli yeniden byk bir ehemmiyet kazand. Bu meyil en ziyade Ahmed b. Hanbal (lm: H. 241 M. 855)in mezhebinde ve daha mfrit ekli ile de Dvd b.A l al-J fahn (lm: H. 270 M . 883) tarafndan tesis edilmi olan

SLM HUKUKU

287

Zhirya mezhebinde kendisini gstermitir. Bu son mezhep akl istidll unsurlarnn reddi ve fkh istidllin yalnz nakl menblara hasrnda son derece ifrta varm, fakat bir hadde kadar kys' a mracaat etmedike, iin iinden klamyacam ok gemeden teslim mecburiyetinde kalmtr. O devirde kysa munz olanlar arasnda, D vdun ada,

fakat ondan daha yal olup, al-M amn zamannda Badd kad lnda bulunan mehur fi Yayh b. Aksm (lm: H. 242 M. 856) da zikrolunuyor; bu zt, mnhasran Irak mezhebine hcum maksadyle, bir eser (Kitb al-tanbih) yazmtr; Dvd b. A l ile devaml srette fikir teatisinde bulunmutur ( b n H a lli kn, nu. 803, nr. W s te n fe ld , x, 24); fakat bu trl hcumlarn ehem miyeti yalmz nazar shada kalm, amel hayat zerinde tesir gs termemitir: Hicr in. ( m . x.) asrn balangcna kadar, hukuk tedkiklerindeki gelimeden fkh ilminin iki besi vcude geldi : (1) Usl al-fkh olup, fkh asilanna it kaideler ile bunlarn tatbikine dair metodo lojiden bahseder; (2) Fur al-fikhtr ki, fer'lerden, yni .atbik kaideleri ve konulmu hkmlerin sistemli bir srette tasnif ve ted vinini ihtiva eder. Bu son bede, daha mezhep messisleri zamannda, herkese hccet saylan mteber telifler vcude getirilmitir; fura it mhim eserler mezhep messislerinin ilk tilmizleri tarafndan telif edilmi, veya yine onlar tarafndan, hocalarnn verdikleri ders ler olmak zre yazlp, sonraki nesillere devrolunmutur. Zamanmzda slm leminin snn ksmnda fik h drt istikamet te inkiaf etmi olup, her birinin balangc, yukanda bahsi geen n. ( v i i i .) ve i i i . (x.) asrlarda mstakilen inkiaf eden mzeheplerin adamlar tarafndan fkl ahkmn, kk teferruatta farkl olarak, tedvini devrine kadar gitmektedir ve sonraki asrlarda herbiri kendi yolunda byk gelimelere ermitir. Bugne kadar devam eden ve Mslman leminin muhtelif shalarna dalm olan bu drt mezhep isimlerini, tedristlan ile doktrinlerini vaz'etmi olan imam lardan alr : H a n e f mezhebi (Mslmanlarn en byk ksm buna mensuptur, Trkiye, Orta-Asya ve Hindistan); f i mez hebi (Msr, cenub Arabistan, ndonezya, ark-Afrika ve Avz' mezhebinin yerine kaim olduu (H. 284 M. 897), Suriye; kr.,

288

Is l m h u k u k u

S b k , Tabakt al-fi ya, , 174 aada; 214, 1 ve ayn. esr., v, 134 v. d., son derece mhim malmat vardr); M li k mezhebi (Magrib, yukar Msrn byk bir ksm ve ngiliz garb Afrikas) ve Msr, H a n b e l mezhebi (H. vm. M. xrv. asra kadar Irak, ve Filistinde kuvvetle yerlemiken, imdi Ara Suriye

bistan (Necd)a mnhasrdr. Hanef mezhebi, Osmanl devleti aksmmdan olan btn memleketlerde, resm hayatta ve er mah kemelerde mer' biricik dstr olmutur. Bunlardan baka mhim fkh mezheplerinin hepsi, ksa bir varlktan sonra, meydandan ekilmitir; mesel, daha ilk zamanlarda a l - A v z nin (yukar bk.) ve S u fy n a l - a v r nin (bu mezhebe gre bir mfti ve H. 405 M. 1014 senesinde ders okutmutur; kr. A b l-M a h s in , nr. P o p p e r, s. 120, 10); mezhepleri ile yukarda bahsedilen zhir mezhepleri ve mehur tarihi a l - T a b a r tarafndan kurulup, imdi mevcut olmyan birok eserlerinde kendisi tarafndan terih olunan Carriya mezhebi de byledir (W ien. Zeitschr. f . d. Kunde d. Morgenl., x, 364). Skt olan bu mezheplerin tlimt, snn slm icm'mda mteber tutulmaz ve yukanda ad geen drt mezhebin, drd de hak saylr; bunlar ehl-i snnet esaslarnn hibirinde biribirinden aynlmayp yalnz, fur, yni teferrutta aynlrlar. Zamanmzn en mhim mslman niversitesi olan al-Azhar de bugn bu drt mezhebin mderrisleri ve talebeleri vardr. Hanef mezhebinin hkim olduu byk Islm merkezlerinde, baka mez heplerin kadlar da bulunur ve mhim meselelerde bunlar da Hanef kadlara danarak hkm verirlerdi. Bu drt mezhepten biri, mensuplannn bulunduklar memleketlerin medreselerinde, fkha dair, mecelle eklinde, veya muhtasar ve mufassal metinler hlinde, birok telifler ile erhler vcude getirmilerdir. Bu teliflerde tasrih edilmiyen haller ve kez ayn hukk meseleler salhiyetli limler tarafndan verilen fetvlar ile hallolunur; zamanmza kadar bu fetvlardan da mhim mecmualar tertip edilmitir. Avrupa dev letleri, arktaki lkelerinde ve himayeleri altnda bulunan memle ketlerde mslman ahli zerine hkimiyetlerini tesis ettiklerindenberi, bu memleketlerde galip olan mezheplerin fkha it kitaplan Garp dillerine tercme edilmi, veya en tannm fkh eserlerinin metin ve tercmeleri Avrupah limler tarafndan nerolunmutur. Ehl-i snnete muhlif Hrici ve mezhepler de, snnlerin fkhna

SLM HUKUKU

289

muvz olarak, kendi fkh sistemlerini tedvin etmilerdir. Bunlar ile snnler arasndaki en mhim prensip ihtilflar, pek tabi olarak, devlet hukuku (hilfet) meselelerinde kendilerini gsterir. 'lerin er' hukuklarnda nikh ahkm (mut'a ve ahi al-kitb'a. mensup kadnlar ile izdiva meseleleri) bakmndan da ayrlklar vardr; bunlar gayr- mslimler ile mnasebet bahsinde ok dar bir gr temsil ederler. Bundan baka, ibdete it bz meselelerde (ezan) snnlerden biraz ayrlrlar; kendilerine has bz bayramlar da dr. Bunlarn dnda, bu mezhepleri ehl-i snnetten ayran ahkm ihtilflar, snn slm iindeki muhtelif mezhepler snda mevcut olanlardan pek az farkldr (Kr., Vorlesungen den slam, s. 237-239). 'ler arasnda immlerden var er ara ber

(oniki im

ma mensup) Zeyd mezhebinde (bilhassa cenub Arabistanda) fk ha dair pek ok eser vcude getirilmitir; bunun hakknda S t r o t h m an n bize geni malmat vermektedir (D er slam, 1, 354 368; n, 49 78; D as Staatsrecht der gaiditen, Strassburg, 1912; Der Kultus der Z_aiditen, ayn. esr., 1912). Fkhn kymeti hakknda isbetli bir hkme varmak iin , u ciheti gzden karmamaldr ki, daha ilk zamanlardan balayarak fkh mdevvent ekseriyetle nazar (akademik) bir kanun mecellesi, ideal olarak mer saylan bir hukuk sistemi ve fkhn tarih tenkidi uslnn vz olan Snouck Hurgronjenin pek gzel ifade ettii gibi, din limlerinin tasavvur ettikleri ve dinin talep ve icaplarna ideal olarak yegne tevafuk eden bir v a z if e le r doktrini mhiyetini muhafaza etmitir. Tarih bize retiyor ki, bugn olduu gibi, slmn en eski devirlerinde de tatbikat, ok defa, erat (ari'a) in talep ve icaplarndan farkl ekiller almtr. Fkhn bz ksmlar asrlarca tahsile mhmel kalm; birok yerlerde ise, kkleri slmdan nceki devirlere kadar uzayan, rf ve detler ( u rf va 'ada), meriyette bk kalmtr. Btn bunlardan baka, zamanmzn ^art ve icap lar da mslman memleketlerinde er ahkmn yannda, ondan farkl ayrca bir knun sistemi vcude getirilmesine seoep olmutur. A dl maslihin idaresindeki bu ikiliin balangc ilk devirlere kadar varmaktadr (Zhiriten, s. 205, not 4, Msrdan alnm misl, H. X. asr; b n K a y y i m a l - C a v z i y , al-Turk ul-hikmiya f V lsiysa al-ar iya, Kahire, 1317, s. 218; Suriyede ift hukuk usl; M a s s ig n o n , M ission en Mesopotamie, n, Kahire, 1912, s. 80; Mool
slm M edeniyeti

X IX .

290

SLM HUKUKU

hkimiyeti zamamnda Irakta gazaya ar ya yannda kazaya yargciya meriyette bulunuyor; nr. b n B a tt ta , Paris, m, 11, Hrezmden bahsederken). X X . asrn ilk yllarnda Fransz hkmeti Tunus ve Cezyir slm hukukunu tedvin teebbsne girimitir; bu hususta kr., S n o u c k H u r g r o n je , Nederland en de slam (Leydn, 1911), s. 42 v. dd. Politicjue musulmane de la Hollande, s. 61 v. d.; C . H . Be eker, Archiv f r Religionsviss (1912), xv, 549; H . B ru n o , Le Regime des eaux en Droit Musulman (Paris, 1913), s. 183 v. d. B ib liy o g r a fy a : M ir z K a z e m B e g , N o tice sur la marehe et le progres de la Jurisprudence prmi les seetes orthodoxes musulmanes (J A , 1850, ksmen hkmden skt); E d . S a c h a u , Z ur dites ten Geschichte des muhammedanisehen Rechtes (Sitzungsber. K . Ak. d. Wiss. zu fVien; phil. hist. K l., cd. 65 (1870); A . vo n K r e m e r , Culturgeschichte des Orients unter den Chalifen (Viyana, 1875), x, 470 v. d d .; C. S n o u ck H u r g r o n je , Nieuuue Bijdragen tot de kennis van den slam (Bijdr. tot de Taal-, Land- en Volkenkunde..., iv. seri, v. parti, 1883); a y n . m e l lif, Mohammedaansch Recht en Rechtsvaetenschap (Indische Gids, 1886); a y n . m e llif , D e fiq h en de vergelijkende rechtsvetenschap (Rechtsgel. M agazijn, 1886); a y n . m e llif, Le droit musulman (Rem e de VH is toire des Religions, 1898, xxxvn ); a y n . m e llif, Mekka (La Haye, 1889), II, 200 v. dd.; a y n . m e e lif, Indische Gids, 1884; Litteraturblatt f r oriental. Philologie, 1884 ve 1887 ve Z .D M G , liii (1899); . G o ld z ih e r , D ie ghiriten (Leipzig, 1884); a y n . m e llif, Muhammedanisehe Studien (Halle, 1890), 11, 66 v. dd.,; a y n . m e llif, Muhammedanische Recht in Theorie und Wirklichkeit ( ^eitsehr. f r vergleichende Rechtsvissenschaft, 1888, vn); T h . W . J u y n b o ll , Handbuch des islmisehen Gesetzes (Leyden, 1910); A b d s s e t t r , Medhal-i fk h (stanbul, 1299); M a h m u d E s 'a d , U s l-ifkh (stanbul, 1302); M e h m e d Z ih n , Usl-i Fkh (stanbul, 1316); M e h m e d S e y y id , U s l-ifik h , (stanbul, 1333); A li H a y d a r Efendi, Usl-i fk h Dersleri (nr. H a c d i l ) , stanbul, 1336; C o m te L . O s tr o r o g , Angora Reforms (London, 1926). M uhtelif mezheplere gre slm yazlan ve kezalik ona taalluku olan Avrupa eserleri iin bk., J u y n b o ll, 1, 356-363; bundan baka kr., bir de B r o c k e lm a n n , G A U de fkha dair bahisler. (1. G O L D Z H E R .)

Is l m h u k u k u

291

I. U m u m M l h a z a l a r . Fkh dediimiz nazar hukuk sisteminin slm dnyasnda nasl doup inkif ettii, S. H u r g r o n je v e l . G o ld z ih e r gibi, byk limler ile, onlarn almalarn tkip eden msterklar ve hukuk tarihileri tarafndan yaplan tedkikler syesinde, umum hatlar ile anlalm ve 1914de G o ld z ih e r in, The Encyclopaedia o f slm'da, neredilmi olan makalesinde mkemmel srette izah olunmutur. Ancak, o zamandan bu gne kadar geen uzun yllar zarfnda elde edilen yeni neticeleri ve bu Fkh maddesinde eksik, veya mphem braklm bz esas meseleleri burada ksaca bildirmeyi lzumlu grdk. Tbk Roma hukuku gibi, iskifm doktrinlere borlu olan nazar slm hukuku, yni fk h , sistematik hukuk mevzuu olarak, Roma hukuku kadar zengin ve ok ilenmi bir hukuk mevzudur. Muka yeseli hukuk shasnn en salhiyetli mtehassslarndan bir limin syledii gibi, Roma hukuku tarihinin kaynaklar hakknda, slm hukuku (fkh) nun inkif hakknda elde bulunan eski ve salam kaynaklar ile mukayese edebilecek kymette vesikalar mevcut deildir ve bundan dolay fkh?m teekkl tarihi hakkmdaki tedkikler, Roma hukuku kaynaklarna it tedkiklerden daha msbet neticeler ver mitir (E . L a m b e r t, La Fonction du Droit Civil Compare, Paris 1903, s. 393-396). te bu her iki itibar ile, fk h 'm tedkiki, umum hukuk kltr, yni mukayeseli hukuk bakmndan, hibir zaman ehemmiyet ve kymetini kaybetmiyecektir. Nazar sistem olarak din mhiyetini daima muhafaza eden ve din limleri tarafndan, daima bu gzle grlen fk h 'm, mevzu ideal bir hukuk,, olan spekltif bir ilim, tamamiyle skolastik bir in mhiyetini ald malmdur (H . L a m m e n s, L'Islm , Groyarces et nstitutions, Paris, 1926, s. 103). Bu itibar ile ibdt, mua melt ve ukbt ksmlarn hep birden iine alan fk h doktrinlerinde, ister Snn, ister Haric, veya olsun, husus hukuk ve mme hukuku gibi tefnklar asl mevcut olmam ve umum mhiyette codification lara gidilmemitir; icm ve kys, zamana, mekna ve ahsiyetlere gre, daima deieceinden, sbit esas olarak, yalnz kitb ve suma ortada kalmaktadr ki, bunlarn da ok geni Islm dnyasnn btn ihtiyalarn asrlarca yeknasak bir tarzda karlamayaca muhak kaktr. ite, Islm dnyasnda muhtelif mezheplerin, yni hukuk mesleklerinin, zuhruna sebep budur. Aym mezhebe mensup byk

292

Is l m h u k u k u

limler arasnda bile teferruta it meselelerde ictihad farklar bulun duu dnlrse, umum codificationlarn zorluu daha kolay an lalr. Sistematik hukuk bakmndan deil de, hukuk tarihi ve umumi yetle tarih bakmlarndan, f k h m inkiafn ve itim hayatta ne de receye kadar tatbik edildiini aratrmak, hi phe yok, byk bir ehemmiyeti hizdir. Yalnz hukuk tarihi ve hukuk etnolojisi deil, umumiyetle sosyoloji ve medeniyet tarihi itibar ile de mhim netice ler verebilecek olan bu mhiyette tedkiklere, henz yeni yeni balanl m bulunuyor; halbuki, bilhassa slm mme hukukuna it tarih tedkikler ilerilemedike, umumiyetle slm messeseleri tarihinin ve bunun neticesi olarak slm tarihinin lyk ile anlalmas mm kn olamyacaktr. te bu itibar ile, G o ld z ih e r in makalesinde pek ksa olarak geilen bz meseleler hakknda, burada biraz izahlara girimek zaruretini duyuyoruz. Maksadmz, henz yeniden yeniye ortaya atlan bu gibi meselelerin ehemmiyetini tebarz ettirerek, umumi yetle slm ve ayrca Trk hukuk tarihleri shasndaki balca aratr ma mevzulanna iaret etmek ve bu hususta yaplan bz tecrbeler ile, tkip edilecek usller hakknda biraz malmat vermektir. S. H u r g r o n je ve . G o ld z ih e r ile deerli muakkiplerinin pek tabi olarak daha ziyade hukuk metinler zerinde yaptklar tedkiklerden kardklar neticeleri, otuzbe senedenberi mhim inkiaflar kayde den tarih aratrmalardan ve meydana karlan yeni kaynaklardan istifade ederek, biraz daha ilerletmiye alacaz. Son olarak J . S a u v a g e t nin de aka belirttii gibi, sdece fk h kitaplarnn ahdetine dayanarak, slm dnyasnn ondrt asrlk huhuk hayatn vkalara uygun bir srette renmiye hibir imkn yoktur. Tamamyle nazar mhiyette olan bu ideal hukuk kitaplarndaki kaidelerin umum hayatta tatbik edildii hayline den bir tarihi, itim tarihi hakikatle tel'fi imknsz bir mhi yette grecek, bilhassa messeseler tarihi halde-nda tamamiyle yanl fikirler edinecektir; halbuki tarih tenkid sayesinde, mesel, fk h kitaplarnda slmn ilk devirlerinde Hristiy mlar ile Yahudlerin tbi* olduklar hukuk ahkm hakknda verilen bilgilerin yanll, sbit olmutur (J. S a u v a g e t , troduction d l histoire de l Oriett Musulman. Paris, 1943, s. 45-47.).

SLM HUKUKU
Yine bunun gibi

293

mme hukukuna, devlet tekiltna, vergilere

v.b. it A b Y s u f v : M v a r d gibi, byk hukukular tarafndan yazlm ve slm dn asnda asrlardanberi klsik bir mhiyet alm kitaplarn bile, tarih eniyetle ok defa telifi imknsz hkmleri ihtiva ettikleri, tarihliler tarafndan, meydana konulmutur. A lAhkm al-sultnye mltercimi E . F a g n a n (Les Statuts Gou.vernevien.taux ou Regles de Droit Public et Administratif, Alger, 1915; mtercimin mu kaddimesi)n bu hususta mdafaalarna ramen, hakikat budur (L a m m e n s , ayn. esr., s. 103). Her hlde, btn bu gibi hukuk* eser leri tarih bir kaynak olarak kullamrken, bunlarn nazar ve ideal birer in mahsl olduunu hibir zaman gzden karmamak, asl tarih vesikalarn altnda bunlarn eniyete uygunluk dere cesini tyin etmek, hukuk tarihisinin ilk vazifesidir. Bu gibi nazar ve mcerret mhiyette eserler, bzan, mellifin vc iinde yaad itim evrenin ahs, veya mterek ideolojilerini aksettirmek, yahut fiil bir vazyetin, nazar bakmdan, nasl tefsir ve mtla edildiini gstermek bakmlarndan, ok faydal olabilirler; fakat muhtelif mezhepler arasndaki ihtilflara it eserler ile, belli zaman ve yerlere it birtakm fetv mecmualar, yer yer mahhas meseleleri ve mlar hakkmdaki hkmleri iine aldklarndan dolay, gerek hukuk tarihi, gerek itim tarih tedkikleri iin, daha kymetli malzemeyi ihtiva ederler. F k h 'm ve geni mnas ile slm hukukunun inkif ve tek mln yalnz bu husustaki hukuk kaynaklarn tedkiki ile izah et mek mmkn olmad, onun lh mhiyeti ve deimezlii akide sine saplanp kalanlar mstesna olmak zre, daha S. H u r g r o n je denberi kabl edilmi bir hakikattir. slmiyetin ok sratli ve ok geni yayl, muhtelif shalarda muhtelif din ve kltrlere sahip milyonlarca halkn trl amiller tesiri ile bu yeni dini kabl etme leri, oralardaki eski hukuk nizmn ve mill rf vc detleri elbette birdenbire ortadan kaldramam ve bunlarn birksm, yava yava slm bir renge boyanarak, kendiliinden slm rfne girmi, birksm da, ktibs veya taklit yollar ile, Islm hukuk kaideleri arasnda yer tutmutur. Fkh m inkiaf ve tekmlnde elbette tesirl olmas icabeden bu miller, dorudan doruya kitb ve siinnet e dayanma iddiasnda bulunan fk h nazariyecileri tarafndan elbette kabl olunamazd. Bu hakikati anlyabilmek iin, slmlaan shalar-

294

ISLM HUKUK

da evvelce hkim olan yerli rfleri ve eski hkuk sistemlerini, slm hukuku ile karlatrmak mecburiyeti vard. te, 1 . G o ld z ih e r , Fkh maddesinde, o zamana kadar yaplm tedkiklere dayanarak, Roma hukukunun slm hukuku, yni fk h zerindeki tesiri hakkn da biraz malmat vermitir. Biz burada, nce bu meseleye dair tamamlayc bz izahlarda bulunmak, ondan sonra da Hristiyan kilise hukuku nu n, Talmud hukuku nun, Ssn hukuku n u n , fk h \n teek kl zerindeki tesirlerine d^ir ileri srlen mtlalardan ksaca bahsederek, slm hukuku na slm dndaki byk kltr evrelerin den giren slm olmayan unsurlarn mhiyetini gstermek ve ayrca slm hukuku nun baka yabanc milletlerin hukuk messeseleri ze rindeki nfuzunu belirtmek istiyoruz. I I .R o m a - B i z a n s T e s ir i. X I X . asrda bilhassa amel ihtiya lar ile slm hukuku nu tedkike balyan Garp limleri arasnda, fk h m Roma hukuku ile alkas hakknda bz fikirleri ilri srlmiye balan mtr. Geri bundan ok daha nce de, birtakm greko-romen,hukuk messeselerinin slm lemi tarafndan taklit, veya ktibs edildii yolunda iddialarda bulunulmusa da, bunlar daha ziyade mme hukuku ile alkal olup, fkhn teekklnde Roma hukukunun tesiri,, meselesine temas edilmemiti. talyan limi N a llin o ya gre, bu fikri ilk defa 1865de skenderiyede nerettii Manuale di Diritto puplico e privato ottomano irtroduzione adl eserinde ne .sren G a t t e s c h i, dier bir eserinde de, Mslman vakf messessesinin Roma hukukundan alndm, yanl olarak iddia etmiti (Tafsilt ve bu iddiann tenkidi hakknda bk., F u a d K p r l , V akf Messesesinin Hukuk Mhiyeti ve Tarihi Tekml, Vakflar dergisi, 1942, 11, 7). Ondan sonra HollandalI V a n d e n B e r g , D e Contractu D o ut des Jure Mohammadano (Leyden, 1868, s. 17 v.d.) adl eserinde, D u g a t (Cours CompUmentaire de Giographie, Histoire et Ligislation des Ftats Musulmans, Paris, 1873, s. 33) da ve v o n K r e m e r in 1875de Viyanada neredilen Culturgeschichte d. Orients (1, 532 v. d.)inde, H . H u g h e s in L a France Judiciaire (88o)de neredilen slm hukukunun meneleri hakkmdaki makalesinde (S. 252-256) ayn fikri mdafaa etmiler ve nihayet 1 . G o l d zih e rin bu husustaki muhtelif tedkikleri neticesinde, mstenklar ve mukayeseli hukuk limleri arasnda, bu fikir hemen umumiyetle yerlemitir : Mesel, E . L a m b e r t (ayn esr., s. 282 v. d., 355 v. d.), M . M o r a n d , Introduction l itude du Droit M usul-

SLM HUKUKU

295

man Algerien (1921, s. 65) ve Etudes de Droit Musulman Algerien (191 o, s. 254) adl eserlerinde, Hanef fk h 7 nda Roma hukuku tesirini ( G o ld z ih e r in ileri srm olduu vasilik meselesine dayanarak; halbuki, bu meselede fk h 'm , Roma hukukuna stn olduu malm dur; bk., L 'A n nie Sociologique, x, s. 355 v. d.) ve Mslman fakihlerinin Jstiniyen devri Roma hukukuna vukuflarm kabl etmilerdir. Islm hukukuna it nerolunan birtakm monografilerde de, bunu kuvvetlendirir mhiyette mukayeseler yaplmtr. Msl., A . M a r n e u r , L e Chefa (Paris 191 o) adl eserde, fkhtaki u f a'nin, Bizans hukukundaki protimesis ile benzerlii meydana konulduktan sonra, E . B u ssi, Ricerche intorno aile relazioni fr a retratto bizantion e musulmano (Milano, 1 93 3 ) adi1 eserinde, bunu isbata almtr. Bunun gibi, bir taraftan M. M o r a n d ve dier taraftan Be ek er, vakf messesesinin Bizans hukukundan alndn kat deliller ile gstermilerdir (Tafsilt, yukanda ad geen vakf hakkmdaki makalemizdedr). E . T y a n (Histoire de l'organisation Judiciaire en pays d'slam, Paris, 1938, I, 114-138), Islm memleketlerindeki adl tekilt tarihini tedkik ederken, Greko-romen ve Islm adl sistemleri arasndaki benzeyileri tebrz ettirmitir (Bk., mad. K A Z ve K A D I). Italyan romanistlerinden E. C a r u s i de, muhtelif yazlarnda, slm fkhnn teekklnde Roma hukukunun tesiri meselesinden, det bir mterife gibi, bahsetmitir (Tafsilt iin bk., E . C a r u s i, Roma Hukuku ve ark Hukuklar, Capitoliummecm., stanbul, 1935 , say 8 - 10, s. 201 241). ite, btn bunlarn neticesi olarak, Islm messeselerine dair en salhiyetli limler tarafndan yirmibe senedenberi neredilen umum mhiyette eserlerde (mesel, G .' D e m o m b y n e s, Les nstitutions Musulmanes, s. 154 v. d.; H . M a ss e , L'slam , s. 92 v. d., v. b.) ve birtakm umum tarih kitaplannda ve ansiklopedi makalelerinde, ayn fikir, ufak-tefek bz aynlklarla, tekrarlanp durmutur. Bu hususta daha bir yn bibliyografik malmat vermek mmknse de, yaptmz kk hulsay yeter gryoruz. Btn bunlardan her naslsa habersiz kalan bz hukukularmzn, fk h ile Roma hukuku arasnda benzerlik kurma fikrini, 1938de kan Trke bir kitaba isnad etmeleri, cidden garip bir vkadr ( H fz V e ld e t , Kanun latrma Hareketleri ve Tanzimat, Tanzimat mecm., stanbul, 1940, s. 195)F kh'n ve usl-i fk h 'm inkiafnda Roma hukukunun, inkr im knsz tesiri olduunu syliyen I. G o ld z ih e r in muakkiplerinin

ag6

SLM HUKUKU

bu mtlalarna kar, daha ihtiyatl davranmak ve bu kadar kat bir hkme varmamak lzumunu syliyenler de olmam deildir. Fkh ile Roma hukuku arasnda bz amel neticelerde benzerlik olduunu teslim etmekle berber, kitb ve snnet'e dayanmak itibariyle, fk h 'm tamamiyle lh mhiyetinde ve haric bir tesire mruz kalmyacamda srar eden S a v a P a a mn dogmatik telkkisini bir tarafa b ra k a lm (G o ld zih er in 1893t e Byzan. Zeitschr.'deki tenkidine cevap olarak neredilen risle: S a v v a s P a c h a , Le Droit Musulman Expliqui, Paris 1896, s. ye v.d .;ayn mil., Etde sur la thiorie du Droit Musulman, 1902, I, 20, 25, 27, 205); fakat, D ar este gibi bir hukuk tarihi mtehasss, bz fk h nazariyeleri ile Roma hukukuna mahsus birtakm fikirler arasndaki benzerlii kabl ederek, Islm hukuku zerinde Roma hukuku tesiri olduu,, neticesine varmakla berber, bunun Islm hukukunun, Roma hukukundan kt,, tarznda anlalmamas lzumu zerinde ve haric benzeyilerden ziyade esas ayrlklara ehemmiyet verilmesini tavsiye etmitir (Etudes d'his toire du Droit, 1889, s. 55 v. d.). L a m b e r t, Rom a-Bizans hukuku tesirinin muhakkak olduunu kabl etmekle berber, metodoloji bakmndan, Hanef fakihlerinin kulland teknikin, Roma hukuk uslnden geldii ihtimlinin henz yeter deliller ile isbat edilmediini belirtmitir (Ayn. esr., s. 355). Son zamanlarda, fk h 'm tekmln daha ziyade kendi bnyesi ve rhu dhilinde tedkik ve izah etmek istiyen B e rg s tr sse r (D er Islm, xv, 76 v. d.), evvelce aksi fikirde bulunduu hlde, sonradan ona iltihak eden C . H . B e c k e r (Erbe der Antike im Orient und Okzident, 1931) ve nihayet N a llin o , Considerazioni sul rapporti tra diritto romano e diritto musulmano adl muhtrasnda, Roma hukuk ilminin, fk k h 'm teekkl zerinde tesiri olmadm ileri srmlerdir (F e r i d A y ter, Yabanc Hukuklarn Alnmas ve M il l Hukuka stanbul Hukuk Fakltesince karlan meden kanunun 15. yldnm, 1943, s. 187). F k h 'm nazar bir sistem olarak teekkl zerindeki Roma tesirinin, daha ok eskidenberi bu hukukun hkim olduu Suriye, Filistin ve Msr shalarmn Islmlar tarafndan fethinden sonra gnlk hayatn zarur bir neticesi olduu, bilhassa K r e m er tara fndan ileri srlm ve bunda Bizans devrinedki Beyrut ve skende riye hukuk mekteplerinin ve hukuk eserlerinin de mhim hissesi bulunduu, L a m b e r t ve bakalar tarafndan iddia olunmutur.

Isl m h u k u k u

297

Bz hukukular, Roma hukuka edebiyatnda Suriye-Roma hukuk kitab,, ismi ile tannm olup, mhiyet ve kymeti ok uzun mnaka alara yol aan skolastik mhiyetteki el kitabnn (B ru n s ve S a c h a u , Das Syrisch-Rmisches Rechtsbuch, Leipzig, 1880), muhtelif tercmeleri syesinde, Hanef fakihlerince tanndn ve bylece muahhar Roma hukuku ile fkh arasnda bir irtibat hatt,, vazifesini grd n kabl etmilerdir (Bk., E sm e in , Melanges d histoire du Droit, 1886, s. 409 v. d.). E. C a ru si, yukarda ad geen makalesinde buna dair malmat verdii gibi, N a llin o da, Sul libro Siro-Romarica e sul presunto diritto Sirico (Pavia, 1929) adl mhim eserinde, bu meseleyi izah etmitir. V . asrda Yunanca yazlp, vm. asr ortasnda Sryanceye tercme edilen bu didaktik husus hukuk kitab, galiba, Mezo potamyada tercme edilmitir. Bundan maksat, Islm idaresi al tnda yayan ve o zamana kadar byle bir hukuk mecelleden mah rum bulunan Asya Hristiyanlarna hukuk bir rehber vermek idi. Sryanceden Arapa ve Ermeniceye de tercme edilen bu kitabn, ark Hristiyan kiliselerinde asrlarca kullanldn, yni Habeis tan, Msr, Suriye, Elcezre, Iran, Ermeni ve Grc kiliselerinin kanunu olduunu dnmek, tesirinin geniliini lmek iin, kfdir. Bu eserin slm hukukularnca malm olup, hatt Hanef mezhe binin verset meselesi hakkmdaki hkmlerinde ksmen bu eserden mlhem olduunu ihtiml dairesinde gren N a llin o , bir zamanlar tasavvur edilen orijinal bir Suriye hukuku,,nun tamamyle hayl mahsl olduunu da aka sylemitir. Btn bu izahlardan sonra, Islm hukuku zerinde Roma hu kukunun tesiri meselesine dair olduka sarih neticelere varmak mmkndr ve bu neticeleri burada tesbit etmek, biraz aada Islm hukuku zerinde tesirli olduklar iddia edilen Msev ve Ssn hukuklannn tesirleri hakknda doru bir fikir elde etmek iin de ok faydal olacaktr. Yukanda da iaret ettiimiz gibi, nazar ve ideai bir indan ibaret olan ve din mhiyetini daima muhafaza eden fk h , muhtelif mezheplere gre, birtakm ayrlklar gstermekle berber, hibir zaman, muhtelif Islm kavimlerinin hukuk hayat larm btn uml ile tanzim eden msbet bir hukuk,, mhiyetim almamtr. Bu itibarla, inden ve ark Hind adalarndan Atlantik kylarna kadar, ok geni bir shada asrlar boyunca yayan yzlerce milyon Mslmann, husus hukuk ve bilhassa mme hukuku bakm-

SLM HUKUKU
lanndan, mnasebetlerini tanzim eden hukk kaidelerinin, sadece fk h erevesi iine mnhasr kalmad pek tabidir. K avm meneleri ve mensup olduklar eski kltr evreleri bakmndan biribirin den ok farkl hukuk ananelere mlik olan bu kavimlerin, Msl man olduktan ve Islm medeniyetinin mterek erevesi iine gir dikten sonraki hukuk hayatlar ve yarattklar messeseler, elbette Mslman hukuku kadrosu iinde ve o nvan altnda tasnif ve tedkik edilmek icbeder; lkin rfi hukuk,, diye adlandrabileceimiz bu hakik ve tarih mefhum ile,-fkh dediimiz ve erVat ilmi,, diye trif edebileceimiz er hukuk,, u, yni nazar ve ideal mef humu biribirine kartrmamak icbetmektedir. Bunu sylemekle berber, birincisi ok geni ve kincisi ona nisbetle ok dar iki mef humun biribiri ile tamamen zt, yahut alkasz olduunu iddia etmi yoruz; bilkis, bu ikisi arasnda daima ok sk mnasebetler, kar lkl hull ve nfuzlar mevcut olmu, hatt bu kincinin lehine olarak, fkh'm . aria-prensipleri fiilen hi tatbik edilmese bile, nazar srette daima hkim mevkiinde kaldndan, hukuk eniyete kymet vermiyen hukuk nazariyecileri ve fk h limleri Islm hukukunun dei mezlii,, neticesine kadar varmlardr ki, kendi mantklarna gre, hi de haksz deillerdir. ite, meseleyi bu gr zviyesinden tedkik edince, Roma hukuku nun, Islm hukukuna tesiri meselesi hakknda biribirine aykr gibi grnen muhtelif fikirlerin az-ok uyumas mmkn olabilir. Fkh, nazar bir sistem olarak, gerek usl, gerek fu ru ' bakmlarndan, kendi yaps ve rhu iinde, mstakil bir tekml geirmi ve orijinal karakterini daima saklamtr. Islm cemiyetinin siyas inkiaf ve Islm medeniyetinin tekml ile berber olarak sr atle gelien bu byk ve ileri kltr evresinin mterek hukuk sistemi mhiyetini alan fk h ', Greko-romen hukuk sisteminin bir taklidi, veya istitlesi saymak tamamyle yanltr. F k h 'm ve bilhassa Hanef fkhnn teek kl ve inkiafnda, slm olmayan unsurlarn ve o arada muahhar Roma hukukunun hibir tesiri olmadm iddia etmek istemiyoruz. Kuvvetle tesbit edilen birok benzeyiler, ister uurlu bir iktibas ve isterse tabi bir hull mhiyetinde olsun, bunun aksini isbata kfidir; fakat bu, hibir zaman, fk h 'm orijinal ve mstakil hviyetini dei tirecek bir mhiyet arzetmez. Bunun dnda, geni mnas ile Islm hukukunun, Bizans hukukunun ve bilhassa Bizans mme messese-

SLM HUKUKU

299

lerinin byk bir lde tesiri altnda kald muhakkaktr. Emevler devrinden bahyarak, Abbsler zamannda bs-btn kuvvetlenen bu tesir, aada izah edeceimiz Ssn tesiri ile birlikte, Islm medeniyetinin baka kollarnda olduu gibi, hukuk hayatta da id detle messir olmutur. Devlet tekiltnda, saray hayat ve teriftmn inkiafnda, vergi ve toprak meselelerinde, hulsa btn mme messeselerinde ve umum hayatn birok grnlerinde, bunu aka grmek mmkndr. Islm hukuk nazariyecilerinin bunlara din bir mene ve mhiyet vermek istemelerine kar, bu messeselerin yabanc medeniyetlerden, Bizanstan ve Ssnlerden geldiini syliyen C h iz (Bk., Kitb al-tc) ve I b n H a ld n (Mukaddime, Arapa metin, I, 208) gibi melliflere de tesadf edilir (Tafsilt iin bk., F u a d K p r l , Bizans Messeselerinin Osmanl Messeselerine Te'siri, T H I T M , 1, 291-296). III. T al m d H u k u k u T e siri. Bu mesele, fk h n teekkl ve inkiaf hakknda bu umum mlhazalarn erevesi iinde m tla edilmek icbeder. Islm dininin, ibdt ta olduu gibi, mumelt ve ukbt'ta. msevlik ten mhim iktibaslarda bulunduu, Garp limleri ve hukukular arasnda, oktanberi kabl edilmi bir fikirdir. T h . D u la u ve J . P h a r a o n tarafndan, 1839da neredilen ve o zamana gre, mmkn-mertebe mukayeseli hukuk esaslarna riayet edilerek yazlan Legislations Orientales. Droit Musulman adh ve Hanef hukukuna it eserde, zin crmne tatbik edilen recim (taa tutma) cezasmn msevlikten alnd ileri srlmtr (S. 65). N . de T orn au vv, Islm hukukunun teekklnde Chilye rf ile ber ber, hristiyanln, rann ve msevliin tesirinden umum srette bahsetmiti (Bu eserin Franszca tercmesi, E s c h b a c h , Le Droit Musulman, Paris, 1860, s. 13). Islm dinine ve hukukuna it tedkikler ilerledikten sonra, bu hususta daha vzh fikirler ileri srld, n ce V o n K r e m e r ve V a n d en B erg ve sonra L a m b e r t, RomaBizans hukukundan Hanef fk h n a geen hukuk telkkilerden mhim birksmnn bile talmudik hukuk tatbikat vastasiyle getii nazariyesini mdafaa ettiler (Ayn. esr., s. 355). Umumiyetle, talmd hukukunun, Islm hukukuna tesiri fikrini mdafaa edenler, daha Islmn ilk devrinde Medne Yahudilerinin yksek bir kltr sahibi olduklarm ve bu ilk safhada balyan fikr ve mnev tesirin (Bk., W e llh a u s e n , Skizzen und Vorarbeiten, iv, 13 v.d.), Islm ftuht

300

Is l m h u k u k u

geniledikten sonra da devam ettiini belirterek, yalnz yin ve iba detlerde ve din dn tarzlarnda deil, aile tekilt, evlenme ekil ve artlan, verset ve klelik meseleleri ile ceza hukuku ve ksas,, hususlarndaki birtakm kuvvetli benzeyileri gstermilerdir. S a u t a y r a ve C h e r b o n n a u d , daha 1873 1874de (yni V o n K r e me rden bir yl evvel), Pariste neredilen Droit Musulman du statut personnel et des succession adl eserlerinde bu hususta sarih misaller vermilerdir ( L a m b e r t, ayn. esr., s. 283 v. d.). Daha sonralar slm hukuku meselelerine it monografilerde de bu tesiri gsteren kuvvetli delillere rastlanmaktadr (Mesel, W. H e ffe n in g , D as lslamische Fremdenrecht, Hannover, 1925, s. 117 v.d.). IV . S s n T e siri. F kh m nazar bir sistem olarak teekk

lnde deilse bile, umumiytle slm hukukunda ve bilhassa mme messeselerinin inkiaf ve tekmlnde iddetle messir olan dier esasl bir mil de, hi phesiz, Ssn hukukunun tesiridir. ran rhunun slm dini zerindeki tesirlerine dair tedkiklerde bulunmu olan (msl. Islamisme et Parsisme Rev. d. l histoire des Religions, x l i i i . 1901, s. 1-29) . G o ld z ih e r in, yukanki Fkh maddesinde, bunu sadece iaret edip gemesi, bizi bu mesele zerinde daha ehemmi yetle durmaya mecbur etti. Umum medeniyet tarihindeki byk ehemmiyeti gittike daha iyi anlalan eski ran tesirinin, Anadolu ve Elcezrenin Romallar tarafndan zaptndan sonra, mildn ilk asrndan bahyarak, Romada nasl kendini gsterdii ve Ssnler devrinde ark Romada bu tesirin nasl artt malmdur. Daha slmiyetin zuhrundan nce, Bizans ve Ssn imparatorluklarna tbi bz kk Arap beylikleri vastasyle de bu medeniyetler ile sk temaslarda bulunan Araplar, slm ftht neticesinde, Ssn medeniyeti shalarm ele geirdiler. Bilhassa Abbs mparatorluunda iranlln ok eskidenberi malm olan tesiri, tarih tedkikler ile, her gn biraz daha iyi belirmektedir. te, slm hukuku zerinde aratrmalarda bulunan limler, bu umum mlhazalar gznnde bulundurarak, eskidenberi, Bizans nfuzu ile berber, Ssn nfuzunun da varlm kabl etmilerdir. randan m Bizansa, Bizanstan m rana baka bir tbir ile, eski ark imparatorluk larndan m Garba, yoksa Garptan m onlara getii ak srette tyin olunamyan birtakm messeselerin slm dnyasnda da bulun duunu tesbit eden limler, ilerinde b n H a ld n un da dhil ol

SLM HUKUKU

301

duu birtakm eski Islm mellifleri gibi, bunu Ssn-Bizans nfu zuna it gstermekten baka bir re bulamamlardr. Islm hukukunda Bizans tesirinden bahsedenlerin, umumiyetle, Iran tesirini de, bir mterife gibi, kabl etmelerinin bir sebebi de budur; hal buki asl sebeb bakadr: Umumiyetle eski Iran hukuku hakkmdaki malmat ok az olduu gibi (Bk., A . C h r is te n s e n , Introduction Bibliographique l'histoire du Droit de Viran Ancien, Archives d histoire du Droit Oriental, 1938, 11, 243 257), Ssnler devri hukuku da, lyk ile tedkik edilmi deildir ve bu devrin mme messeseleri hakknda, daha ziyade, slm kaynaklarndan istifade edilmektedir (A . C h r is te n s e n , Viran sous les Sassanides, 1936; biraz sath ol makla berber u eserden de istifade olunabilir : S e y y e d T a g h i N a sr , Essai sur l histoire du Droit Persan des Origines a l invasion Arabe, Paris, 1933). ite bundan dolay, Ssn hukukuna, nazar Islm hukukunun teekklnde, Roma hukukuna atfolunduu gibi, ahkm ve metodoloji bakmlarndan bir tesir atfolunmam ve bu nfuz daha ziyade mme hukuku shasmda aranmtr ki, tamamyle dorudur. Ancak, bu hususta imdiye kadar ileri srlen fikirlerin hukuk tarihi bakmndan, cidd ve metodlu aratrmalara dayan maktan ok, tarihiler ve msterklar tarafndan, tesadfi olarak, temas olunan ve eski Islm melliflerinin bu husustaki fikirlerinin tekrarndan ibaret kalan damk ve umum mhiyette dncelere mnhasir kald unutulmamaldr; halbuki, eldeki tarih malzeme sayesinde, bu hususta olduka esasl tarihi tedkikler yaplmas mm-kndr. Emevlerin daha ok Bizans tesirinde kalmalarna karlk, Abbs mparatorluunun, Ssn ananelerini iktibas ve taklit sretiyle, saray ve idre tekiltn vcude getirdii, eski slm mel liflerinin dikkatinden kamamtr. Kendilerini imparatorluun yal nz cismn hkmdr deil, ayn zamanda btn Islm mmetinin rhn reisi sayan Abbs hkmdrlar, Peygamberlerin halfesi, yni vekili, Mslmanlarn emri ve imm sfatlarn ahslarnda toplamlardr ki, bu, G. D e m o m b y n e s in mtlas vehi ile, eski ark imparatorluklarndan gelen bir ifte hkimiyet,, telkki sinin,Bizans ve Ssn imparatorluklarna ve ondan da Badd sarayna gemesi ile meydana gelmiti vc slm zihniyetine tamamyle yabanc idi. G o ld z ih e r (L e Dogme et la loi de Vslam, s. 41'1in tam-

302

s l a m h u k u k u

myle teokratik bir mhiyet arzetmek sretiyle Emevlerinkinden ayrlan ve din ile devletin tam bir ittihd telkkisine bal kalan Abbslerin bu telkkisini Ssnlerden alnm saymas, phesiz, daha dorudur. Tarihi M a s d , Abbslerin, Ssnler devri saraylarnn tekiltn taklit ettiklerini sylemek sretiyle, tarih bir hakikati ifade eder (Les Prairies d or, n, fasl xxv, s. 153). B a l z u r , Islmlarda zimm ve mihr dvn'mn, Emevlerin Irak vlisi Z iy d I b n A b h tarafndan Iran padiahlarnn mmsil messe selerini taklit sretiyle,, vcude getirildiini anlatarak, Irakta Ssn tesirinin, Abbslerden nce baladn meydana koyar. C h i z in Kitb al-tc, yahut Ahlk al-mulk adl eseri, bu bakmdan, ok dikkate deer. Ssn ananelerini ok iyi bilen ve onlara kar byk bir hayranlk gsteren bu mellif, Araplarm idre usllerini ve devlet tekiltn Acemlerden rendiklerini syler. I b n a l-B a lh , Abbslerde mevcut birok dvnlarn (idre beleri) vc vergilerin, eski Iran hkmdrlar tarafndan kurulmu olduu ananesini, x. asr balarnda dahi devam ettirir (Fars-nme, G M N S, 1, 1921). N iz m a l - M l k n Siyset-nme'si bata olmak zre, x i .- x i i . asrlarda yazlan btn siyset ve idre kitaplar, Arap edebiyatmn daha nceki asrlardaki mmsil mahslleri gibi, Ssn devri messeselerinin ve siys-idr telkkilerinin birer mdafaa-nmesi mhiyetinde olup, bu hususta ok kymetli malmat ihtiva ederler. Islm dev letlerinde saltanat icaplarndan saylan birok eylerin, ran veya Bizans menelerinden geldiini syliyen b n H a ld n , daha ken disinden asrlarca nce sylenenleri tekrardan baka birey yapm deildir. Abbs devri mellifleri, fk h limleri mstesna olmak zre, Ssn tesirlerini kabl ve itiraf ettikleri hlde, HristiyanBizansm, Islm hilfeti messeseleri zerindeki nfuzunu bahis mevzuu etmek dahi istememilerdir (G . D e m o m b y n e s , La Syrie l'epoue des Mamelouks, s. cxv). H w r e z m nin M afth al- ulm'u gibi, ansiklopedik eserler ile ran ehir veya sllelerine it vekyi'-nmelerde de bu tesiri gsteren birok mhim kaytlara te sadf olunur. Abbsler devrinde slm mme hukukuna it, nazar mhiyette, ok mhim sistematik eserler vcde getiren A b Y s u f ve M v a r d gibi limlerin eserlerinde, bu gibi yabanc tesirlerden hi bahsedilmemesini ve her hkmn slm prensiplere istinad ettirilmek istenmesini tabi grmelidir.

SLM HUKUKU

303

u kk hulsadan aka anlalaca gibi, Abbsler devrinin mme messeselerini tedkike kalkacak bir hukuk tarihisi, Ssn nfuzu meselesini ehemmiyetle gznnde bulundurmak zorunda dr. Abbs mparatorluundan ayrlarak istiklllerini kazanm muhtelif slm-Trk devletleri, Abbs tekiltn, esas kadro olarak, muhafaza etmi ve mme messeselerini o mterek kadro dairesinde inkiaf ettirmi olduklarndan, Abbs devri messeselerinin hukuk tarihindeki ehemmiyeti ok byktr. Hkimiyet ve idre mefhum larnda, saray tekilt ve teriftmda, nevruz ve mihrgn gibi sl miyet ile hi alkas olmyan ve iran meneden gelen umum bayramlarda, asker teftilerde, hkimiyet timsallerinde, nvan, lkab vc almetlerde, idre tekiltnda, merkez ve yerli dvnlarda, meskkt sistemi ile, toprak ve vergi sistemlerinde, resm posta, csusluk, yol emniyeti, gmrk meselelcinde, ordu tekiltnda, ehir ve kylerdeki mme hizmetlerinde, hulsa itim hayatn hemen her besinde bu tesirin bulunduu, imdiye kadar yaplm tesadf ve ok sath tedkikler ile dahi anlalm bulunuyor ( M . M ez, E . T y a n , J . H . K r a m e r s , M a r g o lio u th ve daha birok larnn muhtelif yazlarnda). Henz dikkati ekmi olmamakla be rber, cez hukukunda, ticret hukukunda ve sulama ilerinin tanzimi gibi, ziraat hukukunda da bu tesiri aramak ok yerinde olur . Islm hukuku tarihini ve bilhassa siys ve idr messeselerin mene ve tekamln anlyabilmek iin, bu gibi aratrmalara iddetle ihti ya olduu hlde, henz bu yolda hibir cidd adm atlmamtr. V. H u k u k H a y a tta ik ilik . F kh m teekkl ve inkiafnda

ve umumiyetle Mslman milletlerin hukuk hayatlarnda ok tesirli olan mhim yabanc unsur hakkmdaki bu izahlardan sonra, f k h m Islm cemiyeti iinde ne dereceye kadar msbet hukuk,, mhiyeti ald meselesi zerinde durabiliriz. I . G o ld z ih e r ve S. H u r g r o n je gibi, fk h 'm nazar ve ideal mhiyetini ve hukuk eniyet ile alka derecesini belirten iki byk lim ile, mehur muka yeseli hukuk tarihisi J . K o h le r arasnda bu mesele zerinde cere yan eden mnakaalar, msbet hukuk mefhumunu her iki tara fn farkl anlayndan dolay, sarih bir neticeye balanamamakla berber, mevzun aydnlanmas bakmndan, ok faydal olmutur (Tafsilt ve bibliyografik malmat iin bk., L a m b e r t, ayn. esr., s. 378 v. d.). Zamann ve muhitin icaplarn karlyabilmek iin,

304

Is l m h u k u k u

re'y ve kiys'a, yni hukuk istidlle, kymet vererek, istihsn ve istilh prensipleri ile ve ictihd yolu ile hayatn dinamizmine uymak imknm temine almakla berber, lh menei ve din mhiyeti itibar ile, na'a bal kalmak zorunda olan bir hukuk sisteminin, btn hukuk mnasebetleri tanzime kf gelemiyecei pek tabidir. Din hukuk hkmlerinin ancak ilk drt halfe devrinde tammyle tatbik edildiini iddiaya dahi imkn yoktur; nk H a lf e m e r in bile, slmiyeti kabl etmiyen bz Hristiyan-Arap kabilelerinden cizye almadn ( b n K u t a y b a , al-M a r if s. 193) biliyoruz. Daha sonralar, mesel Hindistan ftuhatnda Hindlilere ehl-i kitb mua melesi edilmesi ve muhtelif isyan hareketlerinde mrtedlere kar er cezann tatbik edilmemesi de, ayn mhiyette hareketlerdir; mmafih bunlar, siys zaruretlerden doan bir istisna olarak kabl etmek, belki daha doru olur. Hareketlerini din kaidelere uydur mak lzumunu hi duymyan Emevler devrinde, srf teolojik ve nazar mhiyette kalan fk h , ancak Abbslerin teokratik siyseti sayesinde, sr atli bir inkiafa nil olarak, resmen bir hukuk hayat kaidesi,, mhiyetini ald; fakat bu devirde, fk h ahkmnn tammyle tatbik olunamadm, er' hukukun yannda mahall detlere daya nan rf hukukun daha byk bir ehemmiyet kazandm ve bylece hukuk hayatn tamaml iin, er' kaz,, yannda, bir de rf kaznn yer aldn gryoruz. Devlet tarafndan tyin edilen ka dlarn er' kaz,, shalar, rf kazya gre, ok mahdut idi; urta, hisbe, mazlim (Bk., H . F. A m e d r o z , The M azlim Jurisdiction, J R A S , 1911; E T y a n , ayn. esr., 11) ve daha bu gibi isimler altnda, muhtelif Islm devletlerinde mevcut trl trl kaz faliyetler, mme nizmn tesis ve muhfaza hususundaki rolleri ve cez mhiyetleri bakmndan, er' kazmnkinden ok geni bir faliyet ve nfuz shasma mlik idiler. Hkmdrlarn yni devletin kanun koyma salhiyetine dayanan ve yerli rflerden geni lde faydalanan bu kaz uzuvlar, fk h 'm din hkmleriyle hibir zaman alkal ol madklar hlde, bilhassa hisbe,, mevzuna it yazlan bz eserlerde, bunlara bile din bir renk verilmiye allmas, teolojik zihniyetin tezahrnden baka birey deildir. Her hlde, Mslman kavimlerin hukuk tarihleri bakmlarndan, bu rf kaz messeselerinin byk bir ehemmiyeti vardr. Siys hukuk ve idr hukuk gibi, ticret hukukunda ve cez hukukunda da fk h 'm rol ok az ve tesirsiz

SLM HUKUKU

35

olmutur. Fkh kitaplarndaki birtakm er' cezlann, mesel el kesmek, yahut recim gibi, mme vicdmna uymadklar iin ok ndir istisn hllerde tatbik edildiklerine dair bir yn tarih mi sllere mlik bulunuyoruz. Tbk bunun gibi, vergiler meselesinde de, fer'i teklif,, yannda, zaman ve yere gre, trl isimler altnda grdmz bir yn r/ teklif,, vardr ]&, fk h hkmlerine aykr olmalarna ramen, daima mevcut olmulardr. Zaman zaman bz Islm hkmdrlannn din bir gayret sevk ile, yahut bz siys ve idr dnceler ile, bu rf vergileri bsbtn, veya ksmen kaldrmak hususunda teebbse getikleri, musr vekyic-nmelerden, yahut bu husustaki birtakm kitbelerden anlalmakta ise de, bunun uzun mddet devam etmedii ve ml zaruretler sebebi ile onlarn tekrar konulduu, yine ayn kaynaklardan renilmek tedir. Her hlde, muhtelif slm devletlerindeki fiil vergi sisteminin, Abbsler devri fk h kitaplarnda grdmz nazar ve ideal sis temden tammiyle farkl olduu muhakkaktr. Bizans devri ver gilerinin, Msr ve Suriyede slm fthtmdan sonra da devam hakknda kat malmatmz (Bk., G . R o u illa r d , VAdministration ivile de VEgypte Byzantine, 1928, s. 78 v. d. 248; ayn. mellif, Les Archives de Lavra, Byzantion, m, 262), ve Abbs devrinde ve daha sonra muhtelif vilyetlere it vergi mevztna, er' deil rf mhiyetini gstermek zre, knun ad verilmesi, bunun bir delilidir. V I. D e v l e t in T e r i* ve K a z F a li y e t i . Bu verilen izah

lar ile sbit olmutur ki, Islm devletlerinde ok eskidenberi fk h 'm dnda ve hatt onunla hi bal olmyarak, geni bir legislation faliyeti, bilhassa mme hukukunda, daima mevcut olmu, halfe adna kaz vazifesi gren kadlar muntazam tekilta balanarak k zi al-kuzt, veya akz. al-kuzt ismini alan ve devlet merkezinde otu ran en byk adalet memurunun kontrol altna konmutur. Onun salhiyeti dnda kalan rf kaz messeseleri ise, erate deil, dorudan doruya devlet otoritesine dayanyordu; mmafih, hkmdrlann vakit vakit bu er kaz meselelerine dahi tesir eden md halelerde bulunduklarm gsteren tarih rnekler yok deildir. Msrda Tolunlu hnednn kuran A h m e d , x. asr sonlarnda, kad ile aralarnda kan bir anlamazlktan dolay, yedi sene kadlk vazifesini n$ir al-mazlim nvann tayan ve hibir er sfat olmyan sivil memura grdrmt (Z . M . H assan , Les Tulunides,
sl m M edeniyeti X X .

36
Paris,

Is l m h u k u k u
1933, s. 223 v.d.). Muhtelif Abbs halfeleri zamannda,

miras meselesine dir muhtelif hkmler konularak, kadlara buna gre hareket etmeleri hakknda emirler verildiini biliyoruz ( H il l a l - b , Kitb Tuhfa t al-umer, Beyrut, 1901, s. 246 v .d . S u y t , Trih, al-hulfs\nda. ve b n T o l n , al-Lamat al-barkya sinde bundan ksaca bahsederler). Ftimler devrinde dahi, devletin miras mes elesi hakknda hkmler konulduu malmdur (H a a n b r a h im H a a n , al-Ftimiyn f i l-M ir, Kahire, 1932 s. 193-196). Bz hkmdrlar, umum ihtiyalarn sevk ile, birtakm hukuk kaideleri koymak lzumunu duyduklar zaman, devrin ileri gelen fakihlerine mracaat ederlerdi. Abd Allah b. Thir, 224 ylndaki Fergana zel zelesinden sonra, Ferganallar ile Horasanllarn sulama ilerini hukuk bir esasa balanarak iftiler arasndaki daim anlamaz lklara son verilmesi hususundaki isteklerine kar, mevcut fk h ki taplarnda ve hadslerde buna it birey bulunmadndan, Hora san fakihleri ile Irak fakihlerini toplyarak, Kitb al-kini adl bir ah km mecmuas tertip ettirmiti ki, eserini 440da yazan Gardizi, bu hkmlere hl riayet edildiini sylemektedir (% eyn al-ahbr, nr. M e h m e d N z m , Berlin, 1928, s. 8). Srf siys sebepler ile, ve btn cereyanlarna kar iddetli bir Snnlik siyseti tkip eden byk Seluklu hkmdrlarmdan M e lik h , vezir N iz m a lM u l k n tavsiyesi ile, devrin ileri gelen fakihlerini toplyarak, o sra byk ihtilflara yol am olan birtakm hukuk meseleler hak knda sarih ve kat' hkmleri iine alan bir mecelle tertip ettirerek, btn imparatorluk memleketlerinde bunun tatbikini emretti (al1Ur za f i al-hikyt al-Salkya, nr. K . S ssh eim , Leyden, 1909, s. 69-71, Trke tercmesi M . e re fe d d in , M illi Tetebblar mecm.). M es'il-i M elikh diye mehur olan bu ahkmn Mool istilsna kadar tatbik olunduunu, hatt bunlardan bzsnm Iran Mool hkmdrlan tarafndan da teyit olunmakla berber, yine ihml edildiini ve nihayet G z n tarafndan tekrar tatbik mevkiine konul duunu R a d a d - D n izah etmektedir (T rih-i mubrak-i Gzni, K . J a h n , ner. G M N S , xv, 1940, s. 235, 237, 238, 241). M e lik h ile devrin mehur limi imm A b a l - M a l C u v a y n arasnda geen bir hdise, hkmdrlann kanun koyma sal hiyetleri hakknda o devir fakihlerinin dncelerini ve meden merkezlerdeki halkn din limlerine itimadlarnn derecesini gster

SLM HUKUKU
mek bakmndan, ok manaldr : Ramazann

307
yirmidokuzunda

Nipura gelen M eli.kh, hillin grldn bildiren adamlarna inanarak, ertesi gn bayram olduuna dair mndler karr. Bunu haber alan imn da ayrca mndler kararak bayram olmadn iln ettirir. Hemen huzra celbedilen m m a, neden bu harekette bulunduunu soran hkmdr, u cevab alr : Sultnn fermmna bal meselelerde ona itaat vciptir; lkin fetvaya bal mes elelerde, sul tnn ona riayeti vaciptir. Oru tutmak ve bayram etmek fetvya taallk eder, fermana deil,, (Tuhfa t al-mulk, Tahran, 1317 h. ., s. 15-17); mmafih, tkip ettikleri din siysete ramen, byk Seluklu impara torlar ve onlarn halefleri zamannda, rf kaz messeseselerinin btn ehemmiyetlerini muhafaza ettii, bilhassa Trk kabileleri arasnda, eski kable hukukunun devam eyledii merkez idre te kiltndaki dd-beylerin rf kazlara nezaret ettikleri bilinmektedir. Hrezmahlar devrinde, C a l l a d - D n in tarihisi N as av nin, eski slm devletlerindeki Dvn al-malim e benzettii ve ordu iin de faliyette bulunduunu syledii yksek mahkeme, ite bu rf kaz messeselerinden biri ve siys - idr bakmlardan onlarn en yksei idi (Srat al-sultn Call ad-Dn, H o u d a s neri, s. 167). Moollarn Islm shalarm istil ederek, Memlklerin SuriyeMsr imparatorluu ve Delhi Sultanl hsri olmak zre, dier shalarda devletler kurmalar, o memleketlerin hukuk hayat zerinde derin izler brakt. Sayca ok olmyan Mool ftihlerinin, yksek slm kltr evrelerinde sratle trkleip slamlamalarna ramen, yasa denilen Mool kanunu ve Mool idr ve ml ananeleri, Mvernnehr, Iran, Irak, ark-Anadolu, Altn-Ordu shalannda tesirini gsterdi. Taru adl Mool mahkemeleri ve yaruc denilen hkimler, yasa hkmlerine gre, idr ve siys kaz vazifesi grmekte idiler ( F u a d K p r l , Orta-zaman Trk Hukuk Messeseleri, Belleten, say 5-6, 1938, s. 68). dre tekiltnda ve vergilerde de, Uzak-arktan gelen bz yeni telkkiler gze arpar. Mool istilsna uramam olan Memlk mparatorluunda bile, trl sebeDer ile orada yerlemi olan Mslman-Moollar, veya Mool shasndan gelmi Trkler, mahdut er meseleler dndaki anla mazlklarm yasa hkmlerine gre zmek iin, hcib nvann ta yan hkime mracaat ederlerdi [E . Q u a tr e m e r e , Cmi'' al-tavrih tercmesi s. x, cxvm ; M a k r z , Hitat, Bulak, m, 36. S u y t,

38

SLM HUKUKU

Hsn al-muhiara, n., 95de, Mool tesirinin daha B aybars zamannda baladn kaydeder; ayrca: al- Nucm al-zahira, v, 268). Her hlde, bu Mool hkimiyeti devrinin, erat hkmlerine kar rf ahkm daha kuvvetlendirmek ve geniletmek gibi, bir tesiri olduu sylenebilir; bununla berber, xv. asr balarnda Dehli Trk-Hala sultanlarndan 'A l a l - D n i, din ile devlet ilerini biribirinden tammiyle ayrarak, er ahkma ve erat mmessillerine hi kymet vermemesi, Msr Memlklerinir byk asker ileri gelenlerinden ve erke Memlklerinden olup 804te len E m r L a in in, vakflar kaldrmak, erat kitaplarn yak mak, din limlerini tkibta uratmak, k z al-kuzt'hk vazifesini fkh ile hi mnasebeti olmyan bir Trke vermek,, yolunda dn celeri (A . P o lia k , Le Caractere Colonial de P ita t Mamelouk, R E I, I935> s- 244) gibi hdiseleri, daha ziyade, bunlarn ahs temayl leri tarznda tefsir etmek daha dorudur; nk, ne daha evvelki ne de sonraki asrlarda, Mslman hkmdrlarnn, halkn din hislerini incitmemek maksad ile erat limleri ile lzumsuz yere ak bir mcadeleye girimekten daima ekindiklerini gryoruz. Mesel, T im u r , bir taraftan yasa hkmlerini tatbik ederken, dier taraftan da ulem snfn gzetmekten geri durmuyordu. Islm ilimlerine az-ok vkf olan a y b n H an , H. 914te Herat ve Buhra limleri ile babas evvelce len torununun, amcalar ile birlikte mirasa dhil olup olmyaca,, meselesi zerinde uzun mnakaalar ederek, bu husustaki icm n Kur'n ve H ads'ten neye dayandm istemi ve onlarn ciz kalmas zerine, Cengiz yasas hkmlerine gre, bu gibi torunlarn mirasa girmeleri,, hususunda, memleketin kadlarna hitben bir de ferman hazrlatm ise de, bu husustaki icmm Buhr deki bir H ads'c dayand isbat edilince, onu geri alp, meseleyi kapatmt ( F a z l A l l a h R z b ih n , Mihmn-nme-i Buhra, Nr- osmaniye Ktphanesi, nu. 3431). Her hlde, erat hkmlerine aktan aa aykr meselelerde, Islm hkmdrlarnn, din limleri ile mcadeleden ekindikleri muhakkaktr; fakat yalmz ml mhiyette meselelerde, mesel rf vergiler konulmasnda, onlar ile istireye dahi lzum grm yorlard ki, bu daha Emevler devrindenberi srp gelen bir anane idi. Buna ramen, bz dindr hkmdrlarn, srf ahs temyllerine uyarak, yahut bz siyas ve idr icaplar gznne alarak,

Is l m h u k u k u

309

birtakm rf vergileri kaldrdklarn da gryoruz. Umum efkr zerinde fena tesir yapabilecek meselelerde, erat adamlarnn nceden muvafakatini almak, hkmdrlarn sk-sk bavurduklar bir usl idi. Msr Memlk Sultan K an, mcbir ml zarretler karsnda, kadlarnn birksm evkaf gelirlerini de devlet hzinesine Hanbel kads mstesn olarak, almya v.d.). muvafakatini muvaffak olmutu (G . almak W ie t, istedii zaman, dier mezhep

l Egypte Arabe, Paris, 1937, s. 613

Btn slm devletlerinde, nazar olarak, eriat ahkm nin car gibi grnmesine ramen, hakikatte, rf kaz messeselerinin er kaz messeselerinden daha geni bir shada faliyet gsterdikleri muhakkaktr. Emevler devrinden bahyarak, xv. asra kadar, slm dnysnn her tarafnda grlen bu hdisenin, sonraki asrlarda da ayn ekilde devam ettiini birka tarih delil ile isbat edelim: Safevler devri ran hakknda en inanlr kaynaklardan biri olan C h a r d in i Seyahat-nme sinde, randa l fk h ahkmn tatbik eden er mahkemelerin dnda, rf ahkma gre hareket eden baka kaz messeseler bulunduu ve bunlarn devlete tyin edilen memurlar tarafndan idre edildii aka anlatlmaktadr (Bk., Voyages, nr. L a n g le s , Paris, v, fasl xv, xv). J h o n M a lc o lm , ran tarihi hakkmdaki eserinde bu hususta biraz malmat verdii gibi (Histoire de la Perse, Paris, 1821, iv, 196 v.d.), rana it birok seyahat-nmelerde ve tarih kaynaklarda da buna iaret edilmektedir. Daha A n q u e t il D u p e r r o n un, 1758de Amsterdamda nere dilmi olan Legislatior Orirtale (S. 62 64) adh eserinde bile, mellifin dikkatini ekmi olan bu muhtelif kz messeseleri, onlarn vazi feleri ve salhiyet dereceleri, bunlarn banda bulunan Kad, eyhl-islm, dvat-beyi, damaa, kelnier v. s.,, gibi memurlar hakknda etrafl malmat iin bk., V . M in o r s k y , Tazkira t al-mulk (G M N S , xv, London 1943). randa Garp hukuku tesiri kendini gstericeye kadar, bu vazyetin esas itibrylc deimediini syleyebiliriz. randa grdmz bu muhtelif kaz messeseleri, er' mah kemelerde Hanef fkhn esas tutan ve Msr-Suriye fethinden sonra, daha teokratik bir mhiyet alarak, eyh l-islmlk messesesini kuran Osmanl mpartorlunda da dima mevcut olmu vc dev let, daha ilk kurulu asrndan bahyarak husus kdnun-nme/er

3ID

Is l m h u k u k u

ile hukuk hayat tanzim etmi, kaz messeselerinin vazife ve sal hiyetlerini ayrm, idr ve adl messeselerini kurmutur. Baka Islm devletlerinde olduu gibi, er' kaz'mn balca uzvu olan kad larn bile din, hatt adliye mmessili olmaktan ziyade, bir idre adam,, sfat vc salhiyetini hiz olduklar Osmanh im paratorluun da, yalmz erat deil, daha ok rf ve kanun hkmlerine gre faliyette bulunan muhtelif kaz messeseleri hakknda, burada en ksa izahlara girimiye dahi imkn yoktur. Muhtelif din ve mezhep lere ve kavmiyetlere mensup ve biribirinden ok farkl rf ve detlere ship insanlar ile meskn ktalara hkim olan bu imparatorluun, olduka kark bir adl cihza mlik olduunu ve buradaki hukuk hayatn yalmz Hanef fk h ile tanzim edilemiyeceini sylemek k fidir. Kk bir rnek olmak zre, tmar shibi sipahilerden ve subalardan bahyarak, sancak-bei, beyler-bei ve vezirlerde kadar muh telif derecedeki idare adamlarnn kaz salhiyetleri olduunu, asker ocaklar menusuplarna, Peygamber neslinden geldikleri kabl edilen seyyidlere mahsus ayr mahkemeler bulunduunu, esnaf loncalarna bir nevi kaz hakk tanndn ilve edelim. ve toprak meselelerinde, eski det ve ananelere uyarak, her mahsus kanunlar vcude getirmek ve daha dorusu eskiden mu kanunlar ayniyle veya kk deiiklikler ile tatbik sretiyle, knunlarn mahalllii,, (la territorialite des lois) Vergi eylete konul etmek esasna

bal kalan Osmanh imparatorluu, husus hukuk ve bilhassa aile hukuku meselelerinde her din cematin rf ve din ananelerine gre hareketlerini kabl etmek sretiyle, det bir nevi knunlarn ahslii,, (la personnalite des lois) prensipini tatbik etmitir, impara torluun, yerli rf ve detlere byk kymet veren bu adl siysetinin baar derecesini gstermek iin, mesel, Bulgaristanda, eski Bulgarlarca da det,, mnasna olan obay kelimesinin, halk arasnda tammiyle unutulup yerini, det kelimesinin alm olduunu sy lemek kfidir (S. S. B o b e v , Quelques Remargues sur le Droit Coutumier Bulgare, Revue Int. d. Etudes Balkaniues, 1935, 1, 45). Bulgar ky llerinin, erkek ve kadn arasnda miras eitlii esasna gre hkme den kilise mahkemelerine gitmiyerek, kadna daha az hak veren er mahkemelere mracaat etmeleri, imparatorluk un ne geni bir adl siyset tkip ettiini ve Islm hukukunun Bulgarlar zerin deki tesirini gsteren delillerden biridir (A - S o lo v ie v , Bogii en

SLM HUKUKU
Bulgarie (1877), Revue Int. d. Etudes Balkaniues, 1938, m, 549). Bu ksa izahlar, Trkiyede henz Garp hukuku tesiri balamadan ok nce, adl idrede bir ikilik bulunduunu ve hukuk nizamn yalmz erat ve fk h esaslarna gre kurulmam olduunu anlatmya kfidir. V II. M e z h e p le r in C o r a f Y a y l . Islm mezheplerinin

yahut dier bir tbir ile muhtelif fk h mesleklerinin, bugn Islm dnysnda igal ettikleri coraf shalar hakknda I. G o ld z ih e r tarafndan verilen malmat tamamlamak iin, eski Osmanl mpa ratorluu'nun Avrupadaki memleketlerinde yayan Mslmanlar ile, eski Rus arhrun Avrupa ve Asyadaki topraklarnda bulunan Mslmanlarn hemen umumiyetle H anef mezhebine mensup olduklarn ve yalmz Cenub-Kafkasyada, eskiden Iran ahlarna tbi* shalardaki Mslmanlar arasnda fk h 'n n hkim bu lunduunu ilve edelim. Bolevik ihtillinden sonra Rusyada ve bugn Balkanlarda Mslmanlarn hukuk hayat zerinde fk h 'm ne dereceye kadar tesir etmi olduu hakknda msbet birey syle nemez. Ancak, unu ilve etmeyi unutmamalyz ki, mezheplerin coraf yayl shalar hakknda gerek bizim, gerek I. G o ld z ih e r in verdiimiz malmat, byk ekseriyete gredir. Yoksa, Trkiye dhilinde birksm fi' ve 'ler, randa da f' ve Hanef mez heplerinde Snnler bulunduu gibi, Msrda, Tunusda ve Cezyirde de Hanefler c tesadf olunur. Mslman kavimlerin din ve hukuk tarihleri imdiye kadar cidd srette tedkik edilmediinden, bellibal snn ve ' mezheplerinin muhtelif asrlar esnasnda nasl bir tekml seyri tkip ederek, bugnk yayl vazyetine geldikleri lykyle malm deildir. Gerek bunun ve gerek mezheplerin yaylma ve yerlemelerinde tesir etmi olan millerin cidd bir srette ara trlmas, Islm kavimlerinin hukuk tarihlerini aydnlatmak bak mndan, mhim neticeler verecektir, n ce S. H u r g r o n je ve sonra M . M o r a n d , bu coraf yayln sebepleri hakknda bz dn celerde bulunarak, bu hdisenin daha ziyade birtakm tesadfi ve nz,, sebeplerden ileri geldiini izaha kalkm iseler de, bzan tesadfi mhiyet gsteren birtakm tarih millerin, daha derin itim sebeplere dayand da unutulmamaldr. b n Haldnun bu husustaki fikirleri, yni herhangi mezhebin teekkl evresi ile, sonra yayld. evreler arasnda itim ve ktisad yap bakmn

3 12

SLM HUKUKU

dan benzeyiler aramas, zamanna gre, ok

ileri bir illiyet (causaliti)

dncesinin eseridir (M . M o ra n d , ntroduction a l etde du Droit Musulman Algerien, Alger, 1921, s. 66-68); mmafih, muhtelif slm kavimlerinin hukuk tarihlerine it aratrmalar ilerliyerek, bu hususta msbet neticeler elde edilmeden, bu gibi umum hkmlere varmak, ilm ihtiyata hibir zaman uygun deildir (Bu coraf yayl mes elesi hakknda ayrca bk., L . sulman, Paris, 1923 vc 1926). M a s s ig n o n , Annuaire du Monde M u-

V III. Y a b a n c H u k u k la r z e r in d e k i T e sirler. I. G o l d z ih e r in makalesinde, her nedense hi bahis mevzu olmyan bir meseleye, yni fkh?n yahut, daha geni bir ifade ile, slm hukuku n u n baka milletlerin hukuk hayatlar ve hukuk sistemleri zerinde nasl bir tesir icra ettii meselesine de ksaca temas etmek istiyoruz. E. C a ru si gibi, slm hukukuna da yabanc olmyan birtakm tannm romanistlerin bu meselenin ehemmiyeti,, zerinde srar etmelerine ramen, itiraf edilmek icbeder ki, henz bu hususta cidd tedkiklere giriilmi deildir; mesel, Bizans hukukunun vm. asra it mhim bir eseri olan Eclogue un, 1932de Sofyada yeni bir basmn yapan N. P. B la g o e v in, bunun zerindeki ark tesirleri arasnda fk h m tesirinden de, mphem ve umum srette bahsetmesi kanaat verici bir mhiyette deildir ( V . M o in in tenkidi iin bk., Byzantion, 1933, vm, 675); halbuki Bizans mparatorluunun bilhassa son asrlar mme messeseleri zerinde, fk h sisteminin deil se bile, Bizans ile asrlarca mnasebetlerde bulunan Mslman-Arap ve Trk devletleri messeselerinin bz tesirleri bulunduu malm dur (Bk., F u a d K p r l , Bizans Messeselerinin Osmanl M es seselerine T esiri, s. 288-290). Tpk bunun gibi, Orta-a Ispanya snda, slm hkimiyeti ykldktan sonra, kurulan Hristiyan dev letlerinde, Kastil ve Aragon krallklarnda, hemen btn idr, asker, adl ve ml messeselerin, hatt ayn isimler altnda devam ettii, btn mtehassislarca kabl edilmitir ( L e v i- P r o v e n a l, l Espagne Musulmane au Xme S ik le, Paris, 1932, s. 98 v. d.). Sicilyada, x. asrdan x. asr sonuna kadar sren slm hkimiyeti sona er dikten sonra dahi, slm medeniyeti nfuzunun burada kuvvetle devam ettii vc hukuk shasmda da yalmz mme hukukunda deil, meden hukukta dah bu tesirin bulunduu, M. A m a r i (Storia dei

SLM H UKUKU

3*3

Musulmani di Sicilia, 2. tab., nr. N a llin o , 2. cild, Catane, g33)nin aratrmalar syesinde bilinmektedir. Uzun asrlar slm hkimiyeti altnda ayr mstakil bir hayat geiren, yahut slm kavimleri ile ok sk meden ve siys mnase betlerde bulunan kk Hristiyan devletlerinin mme hukuku ze rinde de muhtelif slm devletlerinin tesirlerini grmek mmkndr. Henz bu hususta cidd tedkikler yaplm olmamakla berber, Kbrs krallnda muhtesiplik mcssesesinin bulunduu (D . H a y e k , Le Droit Franc en Syrie Pendant les Croisades, Paris. 1925, s. 106), znk Rum mparatorluunda ve Grcistan Krallnda Byk-Seluklulardan gelen a ta b e k nvamna tesadf edilmesi ( M . S a in tM a r tin , Memoires Historigues et Geographigues sur VArmfnie, 1839, 11, 251), Ermenistan sllelerinde, em r, h c ib ve s p e h s l r gibi, Abbslerden ve Seluklulardan geen nvanlarm mevcut olmas (V . L a n g lo is , Cartulaire de la Chancellerie Royale des Roupeniens, Venise, 1863, s. 41, 43, 45), Rumenlerin idr ve ml messe selerinin teekklnde nce Altn-Ordu'nun, sonra da Osmanl mparatorluunun tesirleri (M . o r g a , Le Caractere Commun des nstitutions du Sud-Est de l'Europe, Paris, 1929, s. 96 v.d.; a y n . m il., Anciens Documents de Droit Roumain, 1931, 2 cilt), bu mevzuun ehem miyetini anlatmya yeter. Altn-Ordu devletinin, Moskoflarm mme hukuku zerindeki ok byk tesiri, yni hkimiyet telkkisinden bahyarak, hemen btn siys, idr, adl, ml ve asker tekiltn bu tesir syesinde meydana geldii, bz itiraz edenlere ramen, en salhiyetli slav tarihileri ve hukukular tarafndan tesbit edilmi bulunuyor (Bu hususta bibliyografik tafsilat iin bk., A le x a n d r e E ck, Introduction Bibliographiue /histoire du Droit Russe, Archive d histoire du droit oriental, 1938, 11, 424 v. d.). Umumiyetle Grc hukuku zerinde slm fk h 'm n ve Byk Seluklulardan lhanllara ve Safevlere kadar, ran ve Cenb-Kafkasyada hkim olmu Trk devletleri hukuk messeselerinin ok derin ve geni nfuzu, J o se p h K a r s t m Grc hukuku hakkmdaki mukayeseli tedkikleri sye sinde, artk iyiden iyiye aydnlanm saylabilir. Bu nfuz, yalnz mme messeselerine mnhasr kalmyarak, hukuk hayatn her besi zerinde tesirli olmu, hatt deniz ticreti hukukunda bile kendini gstermitir. dar messeselerde, vergilerde ve adl tekiltta ok ak olan bu Mslman-Trk tesiri, yalnz hukuk tarihi deil,

34

SLM H UKUKU

umumiyetle medeniyet tarihi bakmndan, ok dikkate deer ( C o d e Georgien du Roi Vakhtang v, Strasburg, 1934, 37, 3 cilt), slmiyeti kabl etmekle berber, kable ve hayat tekilatm ve eski iptida kltrlerini saklayan ve ehir medeniyetinden uzak kalan Kafkas dallannn, imal-Afrika berberlerinin, birtakm Iran, Efgan ve Trk kabilelerinin, Balkanlarda Mslman-Bonaklar ve Arna vutlarn rf ve det hukuklarnda, dorudan doruya fk h ahkm'mn tesiri altnda teekkl etmi birtakm detlere tesadf olunduunu da unutmamak lzmdr. Bulgarlarm rf ve det hukukunda, Trkler vastas ile gemi ve meneini tammiyle fk h hkmlerinden alm bir yn eylere tesadf olunmas da, bu tesirin geniliini gstere bilecek bir hdisedir; mmafih bunlardan baka, fk h \n ve umu miyetle slm hukuku nun, imdiye kadar az-ok dikkati ekmi bz geni tesirleri hakknda da birka sz sylemek icbeder. Hal se ferleri neticesinde arkta kurulan kk Hristiyan beylikleri ile, Italyan deniz cumhuriyetleri ve Garb Akdeniz limanlar arasnda kurulmu olan sk ticr mnasebetlerin dourdru milletleraras mhiyette saylabilecek A k d e n iz t ic r e t h u k u k u nun teek klnde, Islmdan nceki B iza n s h u k u k u ve daha sair birtakm unsurlar ile berber, slm hukuku nun da tesir etmi olduu hak kmdaki fikirler malmdur (Bk., C a r u s inin yukarda ad geen makalesi ve ayrca G . D c m o m b y n e s , Les nstitutions Musulmanes, s. 156). Kk-Ermenistan vastas ile Kafkas memleketlerine, Gr cistana kadar geen bu ticret hukuku nda, M it t e i s in nazariyesine ramen, yerli unsurlar ile berber, slm hukuku nun da kuvvetli tesiri olduunu iddia eden H o lld a c k n fikri, J . K a r s t tarafndan da kuvvetle mdafaa edilmitir (Ayn. esr., m, 314 v. d.). slm hukuku nun, ark kiliseleri hukuku zerindeki tesiri meselesi de, eskidenberi dikkati ekmi, hatt M . B e lin (Etudes sur la Propriete Fnciere en Pays M usulmans et Specialement en Turguie, JA , 1861, s. 514), daha ok zaman nce, Msr hristiyanlarnm, slm vakf sistemi n taklit ederek, ki liseleri. iin, vakflar tesis ettiklerini belirtmiti. O zamandanberi yaplan muhtelif aratrmalar syesinde, bu mesele bugn olduka aydnlanm bulunuyor. Melk ve Mrn kiliseleri, hukuk bak mndan, hibir orijinal mahsl vcude getirmiyerek, sadece kilise ahkm ile yerli rf ve detlerin ve bilhassa slm hukuku nun tatbiki ile iktifa etmilerdir. Ya'kb kilisesi, A b l- F a r c (B ar H eb -

SLM H U K U K U

315

ra eu s)un tercmeleri sayesinde, fk h eserlerinden istifade etmiti. Nastr kilisesi, kaz vahdetini temin iin sarfettii hukuk faliyetinde ve tedvn hareketinde, sair muhtelif unsurlar arasnda slm hukuku'ndan da iktibaslarda bulunmutur. Msr-Habeistan Hristiyanlannn, yni Kpt-Habe kilisesinin balca hukuk mahsl olup, xn. asr ortalarnda tertip edilen Arapa Macmu al-kavnlnin, sonradan Fetha Nagast ad altnda, Habeeye tercmesi ile meydana gelen mehur mecellede dahi slm hukuku tesiri pek aktr (Bk., N a llin o ve C a r u s inin yukanda ad geen makaleleri). IX . A d l I s l h a t ve n k l b l a r . I . G o ld z ih e r , maka lesinin sonunda, Fransz hkmetinin Tunus ve Cezayirde yeni yeni hukukulann kullandklar usller ile slm hukukun da yeni bir tedvin (knunlatrma-codification) hareketi yaratmya altm kaydederek, bu hususta biraz bibliyografik malmat veriyor; halbuki, Garp medeniyeti ile siys ve ktisad sk temaslar neticesinde, mstakil veya yan-mstakil Islm devletlerinin adl hayat ve tekiltnda, daha xx. asrdan bahyarak, mhim deiiklikler vcde gelmi, hele ticret ve cez hukuklarnda, Garpten, esasl iktibaslar yapla rak, Trkiyede Fransz kanunlarmn tesiri altnda 1850de bir ti cret kanunu ve 1858de de bir cez kanunu tanzim olunmu, ecne bilerin gayr- menkllere tasarruflar hakknda bz yeni hkmler kablne mecburiyet hissedilmi, siys hukukta ve idre hukukunda birtakm yeni mefhumlar ve yeni prensipler alnm ve btn bunla rn stnde olarak, meden hukuk shasnda da, fk h erevesi iinde kalmakla berber, yeni artlan karlayabilecek bir tedvin faliyeti balamtr. nce, Osmanh Imparatorluunda 1869da ve Msr Hidivliinde 1875de balyan bu hareketler, mstemlekeci Garp devletlerini kendi mstemlekelerinde de bu yolda hareketlere girimiye sevketmitir. X X . asrda Iran ve Efganistanda da buna benzer hareketler grlmiye balam ve nihayet Trkiyede cumhuriyet dresinin kuruluundan bir mddet sonra, svire meden kanununun tercme ve tatbiki (17 ubat, 1926) sretiyle, radikal bir inklb yaplarak; fk h ile btn alka kesilmi ve adl hayattaki eski ikilie de son verilmitir [Tafsilt iin bk., slm Ansiklopedisi, mad. Mahkeme, Knun, Kanunnme ve M ecelle). Msrdaki hareketler hakknda bk., J . S c h a c h t , UEvolution Moderne du Droit Musulman en Egypte ( Melanges Maspero, le, Caie; I. F. A. o. m ) . Fasdaki hareketler

3*6

Is l m h u k u k u

hakknda bk., A . G u ir a u d , La Justice Cherifienne (Paris 1930). Franszlarn Tunus ve Cezayirdeki tedvin (kanunlatrma) faliyetleri hakknda M. Morandnn u eserlerine bk., Etudes de Droit Musulman et de Droit Coutumier Berbere (Alger, 1931); Introduclion Vetde du Droit Musulman Algerien (Alger, 1921). randaki adl slhat hakknda bk., A m r S o le y m n , La Formation et les Effets des Crontrats en Droit ranien, Paris 1936]. X. N e tic e . Bugn Islm dnyasnn birok shalarnda, tammyle deilse bile, ksmen msbet hukuk,, esaslarndan biri ola rak yayan, yz milyonlarca insann hukuk mnasebetlerini tanzim hususunda fiil bir rol oynayan ve birok Mslman memleketlerinde teri1 (legislatif) faliyetin balca dayanan tekil eden fkh'm , istikbalde nasl bir tekmle mruz kalaca hakknda imdiden birey sylenemez. Din esaslara dayanan nazar vc ideal bir sistem olmas itibariyle, mhiyetinde mndemi bulunan d e i m e z lik karakteri, her msbet hukuk,, hayat zarretleri karsnda daim bir deimeye mruz kalacana gre, bilhassa ictihd kapsnn artk kapandn kabl eden snn mezheplerin aksine, bu kapy ak tutan mez heplerin hkim olduu yerlerde, yeni itihadlar ile deierek, bugnn itim ve ktisad icaplarna uygun yeni bir mecr alacak m ; yoksa, dier Islm memleketleri de, Trkiye gti\, fkh.'a. dayanan eski hukuk ananeler ile alkalarn kesmek gibi, radikal bir inklb yapmak mecburiyetinde mi kalacaklar? Bu hususta birey sylemiye imdilik imkn yoktur; fakat her ne olursa olsun, insanlk tarihinin byk hukuk sistemlerinden biri olmak itibariyle, fk h tedkikleri, hukuk ehemmiyetlerini daima muhafaza edeceklerdir. Bundan baka, hukuk hayatlar zerinde asrlarca te'sir etmi olmas bakmndan, btn Mslman milletlerin hukuk tarihlerini vcde getirebilmek iin de, fk h 'm , gerek sistematik ve gerek tarih bakmlardan tedkiki, daima ilm bir zarret olarak kalacaktr. Osmanh imparatorluu devrinde tatbik mevkiinde bulunurken, hemen hibir objektif ve ilm tedkike mevzu tekil edemiyerek, daha ziyade birtakm basit ders kitaplar erevesi iine skp, Hanef mezhebi dndaki mezheplere it tedkiklere tammyle yabanc kalan fk h tedkikleri, Trkiyede knuninslar deil, fakat hakik hukuk limleri yetitii vc imdiye kadar tammyle ihml edilmi bulunan T r k h u k u k ta r ih in in te sisi yolunda cidd gayretler sarfedildii takdirde, memleketimizde de ok

Is l m h u k u k u

317

zengin bir tedkik shas olarak, tekrar lyk olduu ehemmiyet ve kymeti kazanacaktr. B ib liy o g ra fy a : Gerek asl makalenin iinde ve sonunda, gerek yaptmz ilvenin metninde olduka bibliyografik malmat veril mi bulunuyor. Burada ayn eyleri tekrarlamadan, sadece, bu geni mevzua dair, az-ok sistematik ve tamamlayc bir bibliyografya ver meyi faydal gryoruz. I. A n s ik lo p e d ik H u l s a la r . Gerek umum, gerek meslek

mhiyette ansiklopedilerde Islm hukukuna it tannm mtehassslar tarafndan yazlm hulsalar vardr. Bunlar arasnda Encyclopaedia Brilannica (1926)da, D. B. M a c d o n a ld tarafndan yazlan slamic Institutions ve Mohammedan law maddeleri dikkate lyktr. Encyclopa edia o f the Social Sciences (cild vm )te, J o s e p h S c h a c h t n slamic law makalesi, ak bir hulsadr. Encyclopedia taliana (1933, cild. x x )da, C . A . N a llin o tarafndan yazlan Islamismos makalesi ile, yine orada B. D u c a t i tarafndan yazlan Diritto Musulmano makalesi ksa, fakat ak hulsalardr. F. S t ie r - S o m l o v e A . E lf t e r tara fndan neredilen Handvrterbuch der Rechtsvussenschaft (1928, cz 36)da, P. B isou ki de s tarafndan yazlan Trkisches Recht maddesinde (S. 86 114) umumiyetle slm hukukundan da geni srette bah sedilmekte ve eski Osmanh hukuku hakknda ok basit ve yanl bir tariheden sonra, xx. asrda balyan Garp hukuku tesiri altndaki yeni hareketler hakknda toplu ve faydal malmat vc olduka geni bir bibliografya verilmektedir. J . K o h le r , Kultur der Gegenwart, II, 7: Allgemeine Rechtsgeschichte (Leipsig, 1914, s. 82-i02)deki hulsa itimda lyk deildir. II. U m u m E s e r le r . A. Muhtelif mezheplere gre vcde getirilmi umum mhiyette Garp eserleri ve umumiyetle slm fk h n a . it metinler, tercmeler ve tedkikler hakknda, T h . W . J u y n b o ll n 1910da kan ve fi fk h 'm esas tutan Handbuch des Islamischen Gesetzes (Felemenke asl metnin 3. basm 1925de Leydende k mtr) adh eserinde, olduka geni bir bibliyografya vardr. Bundan sonra kan bu mhiyetteki eserlerden, M lik i mezhebi'ne it olarak, u n, ilkinin byk kymetini ehemmiyetle tebrz ettirerek, zikredelim : D . S a n t i lla n a , lnstituzioni di Diritto Musulmano M alichita con Riguardo Anche a l Sistema Sciafiita (Roma, 1926-1933), 2

3*8

SLM H U KUKU

cild; J . L p e z O r tiz , Derecho Musulmano (Barcelona, 1932); G . H . B o u s q u e t, Pricis Rlementaire de Droit Musulman (M alekite et Algerien) , Paris, rg34; S. V e s e y - F it z g e r a ld , Muhammedan law. An Abridgement According to its Various Schools (Oxford, 1931), muhtelif mezheplere gre yazlm bir hulsadr. G . B e rg str sse r tarafndan, Hanef fk h 'nagre, yazlp, lmnden sonra, J o s e p h S c h a c h t tarafndan neredilen Grundzge des Islamischen Rechts (Berlin. 1935) adh kk, fakat ehemmiyetli eser, imdiye kadar bu gibi el kitaplarnda tkip edilen amel ve tedris tasnif uslnden tamamiyle baka bir tarzda ve onun pragmatik ve kasuistik mhiyetini belirtecek srette vcde getirilmitir. B. Dorudan doruya Islm hukuku1na it bulunan bu umum mhiyette eserlerden baka, daha geni olarak, slmiyet ten ve onun her trl messeselerinden bahseden terkibi mhiyette eski ve yeni eserlerde de, slm hukuku ve onun esaslar hakknda gzel ve toplu hulsalara tesadf edildii unutulmamaldr. Yukarki ilvemizde bunlarn en yeni ve en mhimlerinin isimleri zikredilmi bulunuyor. Onlara 1 . G o ld z ih e r in u mkemmel eserini de ilve edelim: La Dogme et la Loi de ITslam (trc. F e lix A r in ), Paris, 1920. III. M o n o g r a file r , T e r c m e le r ve M u h t e l if T e d k ik le r . Eldeki fk h maddesinin intiarndan, yni 1914denberi kan bu cins tedkiklerden birksm, ilvemizin metninde zikredilmitir. On lar lzumu derecesinde tamamlamak iin, unlar da ilve edelim : s lm hukuku tedkiklerine yeni bir istikamet veren S. H u r g r o n je nin bu husustaki muhtelif makaleleri u cildde toplanmtr : Verspreide Geschriften (n, 1923). C . H . B e c k e r in muhtelif makalelerini de onun lslamstudien (1, g24)inde bulmak mmkndr. C . A . N a llin o nun bu husustaki muhtelif tedkikleri de 1939danberi nerine ba lanan u klliyat iinde toplanmtr: Raccolta di eritti e nediti. Ba lca hukuk metinlerden unlar zikredelim: I. G u id i D . S an t illa n a , 11 Muhtasar,, o Sommario del Diritto Malechita di H alil bn Ishk (Milano, 1918), 2 cild. ok eskidenberi iddia edildii gibi, Z e y d b. A l ye itlii kat srette anlalmamakla berber, s lm fk h na. it en eski mahsl olan mehur eser, G . G r if fin i ta rafndan neredilmitir : Corpus Juris d i a id b. lA l (Milano, 1919); yine bu mesele hakknda bk., R . S tr o th m a n n , Das Problem der Literarischen Persisnlichkeit ibn A l (D , x i i i , 1923). J. Sch-

Is l m h u k u k u
acht tarafndan neredilen at-Taban,

319 k h til f al-foqah (Leyden,

1933, Fondation de Goeje, nr. 10), bu eserin 1902de K e r n tarafndan bastrlan nshasn tamamlamaktadr. G . H . B o u s q u e tnin slm hukuku'nun teekkl ve teceddd hakknda muhtelif metinlerin Franszca tercmelerini iine alan Le Droit Musulman par les Textes (Alger, i94o)si, istifadeden hl deildir. m m f i nin Kitb al-umm adl mehur eserinin bir parasn tekil eden Kitb al-risle'si hakknda bk., L . J . G r a f, A l-Shfi i's Verhandeling. ver de Wortelen van den Fikh (Leyden 1934). Hanbel fk h hakknda bk., M . M e n s in g , D e Bepaalde Straffen in het Hanbalietische Recht (Leyden 1936). Ismilye fk h 'na dair bk., A s a f A . A . F e y z e e , Ismaili Law o f W ills (Bombay, 1933). slm hukuku'nun teekk lnde eski Arap ehirleri rf hukuku'nun tesiri hakknda bk., G. B ergstrsser, Anfnge und Charakter des Juristischen Denkens im slam (D I, xv, 1925). slm hukuku'nda. vakf'm mene ve tekml hakknda izahat ve bu hususta geni bibliyografya malmat iin bk., F u a d K p r l , V a kf Messesesinin Hukuk Mhiyeti ve Tarih Tekml (Vakflar Dergisi, stanbul 1941, 11, 1 35; dergide, makalenin Fran szca tercmesi de mevcuttur). Hiyle-i er'iye meselesi hakknda bk., J . S c h a c h t , Die Arabische Hiyal-literatur (D I, xv, 1926); a y n . m il., D as Kitb al-hial des Ab Bakr al-H assf (Hannover, 1923); a y n . m il., D as Kitb al-hial des Ab Hlim al-Qazvini (Hannover, 1924). slm mme hukuku'na it en mhim eserlerden biri olan M v a r d nin al-Ahkm al-sultniye'sinin Franszca tam tercmesi iin bk., E . F a g n a n , Les Statuts Gouvernementaux (Alger, 1915). A d l vazifeler hakknda bk., H . B ru n o ve G . D e m o m b y n e s, Le Livre des Magistratures d'el Wancherisi (Rabat, 1937). Isklm ml sistemi hakknda bk., N . A g h n id e s , Mohammedan Theories o f Finances (NewYork, 1916). mm Ab Ysufun Kitb al-harcn m notlar ile tercmesi iin bk., E. F a g n a n , , Le Livre de l impdt Foncier (Paris 1921). Gayr-1 mslimler in hukuki vazyetleri hakknda bk., A . S. T r it t o n , The Caliphs and their non-muslim Subjects (Oxford, 1930); a y n , m il., Islm and the Protected Religions (J R A S , 1931, s. 311-338). slm hukuku na. it muhtelif meseleler hakknda son eyrek asrda neredilen monografilerden unlar zikre deer: J e a n B az, Essa sur la Fraude la Loi en Droit Musulman (Paris, 1938); M . F. B oulos, La Succession en Droit Musulman (Paris, 1925); F. P e l t i e r , e t G . H .

320

Is l m h u k u k u

B o u s q u e t, Les Successiors Agnatiqu.es M itigies (Paris, 1933); M e h m ed B e g o v itc h , l Evolution du Droit Musulman en Tougoslavie (Al ger, 1930); pek ehemmiyetli olmamakla berber, Yugoslavyada slm hukuku tedkikleri hakknda bk., Revue Intem. d. Etudes Balkaniques (11, 260 V. d.). slm hukuku tedkiklerinin bugnk vazyeti ve gelecekte tedkik mevzuu olacak balca meseleler hakknda, J . H . K r a m e r s in Droit de 1Islm et le Droit lslamique (Archive d histoire du droit oriental, Bruxelles, 1937, 1, 401-414) adh makalesi de dikkate deer. Daha geni bibliyografik malmat, ansiklopedinin slm hukuku nu alkalandran muhtelif maddelerinde ayrca verile cektir.

t r k

Is l m d e v l e t l e r i n d e ve

resm

posta

STHBRT TEKLTI
[Trk slm devletlerin resm i posta ve istihbrt tekilt, bu ok ehem m iyetli m evzu hakknda okuyuculara toplu bir fik ir verm e m aksad ile, slm A nsiklopedisinin Trke nerindeki m akalem izi bu cilde ilve etm eyi lzum lu grdk],

B E R D . B A R D (A.), Ltincede, posta hayvan,, mnasna olan veredus'tan geldii katyete yakn bir ihtiml ile sylenebilecek olan bu kelime, daha slmiyetin ilk asrndan balayarak, btn Ortaa slm devletlerinde posta hayvan, suvr postac, devlet postas, posta menzili,, ve nihayet, iki posta menzili arasndaki mesafe,, mnalarnda da kullanlmtr. Kelimenin bu son mnasn madd bir l ile tesbit hususunda, lgatiler, hukukular ve co rafyaclar arasnda, byk ihtilflar vardr. Sonunculara gre, bir suvr postasnn bir gnde alabilecei mesafeye b e r d derler ki, ekseriyetle kabl edildiine gre, l shas iin her biri 3er millik 4 fersah, yni 12 mil, Horasan ve Suriye iin ise, bunun yarsdr; fakat hukukular, l sahasnda bir suvr postacnn, namaz vakitleri hesaba katlmak zre, 4 berd lik, yni 48 millik,' bir yol gidebileceini kabl ederler (Tafsilt iin bk., M . H . S a u v a ir e , Materiaux pour servir d Vhistoire et de la Metrologie musulmanes, J A , nov.-dec., 1886, s. 483 v. dd.). Mmafih, xv. asr Msr mellifleri, posta menzilleri arasndaki mesafelerin biribirinden farkl olduunu, bilhassa l shalarmda su kuyularnn bulunduu gznne alnarak, yahut yol stndeki herhangi mhim bir ky, veya kasabann mevcudiyeti hesaba katlarak, menzillerin ona gre tertip edildiini sylerler ki, en dorusu budur. Semantik tekml bakmndan, ilknce resm posta mnasnda kullanlan Ltin meneli bu kelimenin, ilk Islm ftihlerinin Suriye ve Msrda tesadf ettikleri Bizans posta tekiltndan lnm olIslm M cutn\, eti

X X I-

322

RESM POSTA VE

duu kendiliinden anlalyor. Sonraki Islm mellifleri, slmlardaki devlet postas messesesinin, ir birok eyler gibi, Iranllardan alndn sylerlerse de, daha ziyde Abbsler devri messeselerinde kendini gsteren Ssn tesirinin, Emevler devri posta tekilt iin vrid olamyaca, bu mefhmu ifde eden kelimemn ark-Roma mparatorluundaki benzeri messesenn isminden alnm olmas ile de sbittir. Ltinceye deil, Farsaya vkf olan Arap lgatilerinin, mesel Z a m a h e r nin, aslen Arapa olmayan bu kelimeyi Farsa kesik kuyruklu,, mnasna gelen beride-dum'dan addetmesi (Lisn al- Arab, iv, 53) ve mverrih M a k r z nin de bu uydurma itikaka inanarak, daha evvelki baka mellifler gibi, bu messesenin ranllardan alndn sylemesi, bu yanlln neden ileri geldiini anla tabilir. Geri eski slm tarihisi B e l z u r (Futh al-buldn, s. 375), baka hayvanlardan kolayca ayrt edilmek iin, B e r d hizmetindeki hayvanlarn kuyruklar kesildiini sylerse de, buna dayanarak, kelimenin ve ifade ettii messesenin iran meneden geldiine hk metmek doru deildir. Bu tekilt, b e r d ismi altnda, ilk defa kuran Mu'viye .nin, bu hususta eski Bizans tekiltm taklit, veya iktibas ettii hakknda, R e in o ve G . D e m o m b y n e s in fikirlerine biz de tamamyle itirk etmekteyiz. Geni coraf yerlere hkim olan eski ark imparatorluklarnn merkez bir idre kurabilmek iin, byle bir posta ve istihbrt te kiltna muhta olduklar dnlrse, bunun kklerini ark-Romadan daha evvelki devletlerde aramak icabeder. Hakikaten Dr 1. zamannda ok muntazam bir idre tekiltna mlik olan Ahamenidler (Keyniyn) mparatorluunda, hkmdrn emirlerini her tarafa sratle yetitirmek ve imparatorluun her tarafnda olupbiten eyleri ona en doru olarak bildirmek maksad ile, geni teki ltl muntazam bir devlet postas tekil edildiini slm mellifi b n a l - B a l h rivayet ettii gibi (Bk., The Fars-nma o f Ibn'ul-Balkhl, nr. G . le S tr a n g e ve R . A . N ic h o ls o n , G M N S , 1921, 1, 55), H er o do t bile, Serahs zamannda bu tekiltn mevcudiyetinden bahseder. A . C h r is te n s e n (L'ran sous les Sasanides, Copanhague, I 93^ s- I2> I23 v - d.), Ssnler devrindeki devlet postasnn da > bundan pek farkl olmadn sylemekle berber, posta idrelerinin bandaki memurlarn, Emevler ve Abbsler zamannda olduu gibi, bulunduklar yerlerde olup-biten eyleri hkmdra bildirmekle

STHBRT TEKLTI

323

mkellef resm bir csus vazifesi grp grmedikleri hususunda kat bir hkm veremiyor ve mmafih eski randa csusluun byk ehemmiyet kazandn gznne alarak, bu ihtimli de uzak gr myor. Bu husustaki Ssn an'anelerinin, Abbsler devrinin b e r d tekilt zerinde nasl tesirli olduunu aada greceiz. Romallar, ran mparatorluunun resm posta tekiltn taklit ederek, ayn tarzda bir messese kurdular. Yollarn tanzimine ve mnkale vastalarnn ikmline byk gayretler sarfeden impara torluun vcde getirdii bu yeni messese, yni devlet postas (cursus publucus), muntazam menzil tekiltna, posta hayvanlarna, yolcu larn ihtiyacn temin edecek vstalara mlik idi ve bundan yalmz hkmdr ve devlet adamlar, yahut hkmetten hsus bir msade alm olan ferdler istifde ediyordu (Bk., P a u l H u v e lin , Etudes d'histoire de Droit Commercial Romain, Paris, 1929, s. 42 v. d.). mparatorluun bu veredus (posta hayvan) ve veradarii (postac, berd) tekiltnn ark-Roma devrinde de devam ettiini, yni daha B yk Constantin zamannda mevcut olduu gibi, sonradan Theodosius kanununda buna it hkmler konulduunu biliyoruz (Cod. Theod., vm, v, 51). Btn bu izahlar, ran ve Roma imparatorluklarndaki devlet postas tekiltnn biribirlerine nekadar benzediini gster dii gibi, aada greceimiz vehile, Orta-a slm devletlerindeki buna benzer tekilttan da nekadar farksz olduunu anlatacaktr. slmlarda olduu gibi, ark-Romada da istihbrt, yni csusluk ilerinin, bu tekiltn cn mhim vazifesini tekil etmesi, bunun Ss nler devrinde de. ilk plnda bulunduunu gsterebilir. Justinianus zamannda bir aralk kaldrlan bu tekiltn (Kr., P. B o issa n n a d a , Le Travail dans L'Europe chretienne au Moyen-Age, Paris, 1921, s. 66), sonradan zarr ihtiyalar karsnda, tekrar canlandrld ve ml skntlar yznden, eski intizamm bulamamakla berber, bu cihzm her hlde ilk slm futhat esnasnda mevcut bulunduu muhakkak tr (Bunun, Bizans idaresi zamannda Msrda mevcudiyeti hakkn da bk., G . R o u illa r d , L'Administration ivile de VEgypte Byzantine, Paris, 1928, s. 113). ark - Roma devletinden zaptolunan meden shalarda Bizansn muhtelif idre cihazlarn, hatt birksm memurlar ile berber epeyi uzun mddet kendi hesabna kullanmak mecburiyetinde kaldm bildiimiz Emev devleti, b e r d tekiltnda da ayn yolu tkip etmi

324

RESM POSTA VE

olmaldr; mmafih bir taraftan Islm mparatorluunun dhil tekml, dier taraftan eski kltr ananelerine mlik olan Ssn memleketlerinin (Irak, Iran ve Horasan) Emev hkimiyeti altna dmesi neticesinde, btn messeselerde olduu gibi, b e r d teki ltnda da, hi olmazsa ark shalarda Iran tesirinin kendini gs termee balad tahmin olunabilir. Her ne olursa olsun, Emevler devrinde b e r d tekiltna byk ehemmiyet verildiini gryoruz. A bd al-Malik b. Marvn zamannda, hem geni imparatorluk mem leketlerindeki dhil kaynamalardan, hem de aseker hareketlerden doru ve abuk haberler almak iin, bu tekilt byk lde geni letildi; Veld x., yaptrd binlar sslemek iin, muhta olduu mozayikleri Bizanstan, bu emin ve sratli vsta ile getirtiyordu. mer ., Emev devletine daima zorluklar karan Arap kabilelerinin yaad Horasanda merkez idrenin nfuz ve mrkabesini temin iin, B e r d tekiltn kuvvetlendirmi, anayollar zerinde menzil binlar yaptrmt. Emev hzinesi, bu tekilt iin, 4,000,000 dir hem gibi, byk bir para sarfediyordu. 1933de Semerkand civarnda M ug-Kale harbesinde yaplan kazlarda meydana kan ve hicr 99-100 yllar arasnda yazlm resm bir vesika, b e r d tekiltmn yalnz Horasanda deil, Mvernnehirde ogd havlisinde, yni Semerkand civnnda da mevcut olduunu meydana koymu ve mer .in bu ie memur ettii Sulayman b. Ab al-Sr ( T a b a r , 11, 1364)nin adna bu vesikada da tesadf olunmutur (Orta-Asyada M ug-Kale kazlarnda bulunan vesikalar iin bk., Sogdiyskiy Sbornik, Leningrad, 1934; eserin hulsas ve vesikann metni iin kr., Abdlkadir inan, Belleten, say 27, 1943 s. 615-619). B e r d tekiltna it en eski paleografik vesika, bildiimize gre imdilik budur ve T a b a r nin ifadesini tammyle kuvvetlendirmektedir. B e r d tekiltnn, Emevlerde ve sonra Abbsler de olduu gibi, Endls Emevlerinde de bulunduu anlalyor; tarih vesika lara gre, m. asr ortalarnda bu tekiltn bandaki byk memura hib al-bard ad veriliyordu (G . L e v i P r o v e n a l, l Espagne Musulmane ou siecle, Paris 1932, s. 55). Elde vesika bulunmamasna ramen, bu messesenin daha evvelki zamanlarda da bulunduu ihtiml dhilindedir. Abbsler, daha al-Mansr zamanndan bahyarak, posta ve istihbrt ilerine ok byk bir ehemmiyet verdiler. Rivayete gre,

STHBRT TEKLTI
al-Manr, devletin muntazam idresi iin, adlye, mliye ve zbta ilerini muvaffakyyetle evirecek muktedir ve doru me mura ih tiya bulunduunu, fakat bunlarn her hareketini hkmdra doru olarak bildirecek bir s h ib a l - b e r d in hepsinden daha kymetli ve ehemmiyetli olduunu sylemiti. Bununla berber, bu tekilt her hlde iyi ilememi, yhut lzumu kadar genilememi olacak ki, al-M ahdnin Bizansllar ile harbte bulunan olu Hrn al-Radden doru ve abuk haber almak iin, buna daha fazla ehemmiyet verdi ini ve sonra da Hrn devrinde, Yahya b. Bermekin tevk ile, bunun daha muntazam bir ekle sokulduunu gryoruz (Sonraki tarih kaynaklarn, bu tekiltn bzan bs-btn kaldrlp, sonra yemden kurdurulduu hakkmdaki ifadelerini bu ekilde tefsir etmek zarurdir). Abbs hzinesinin bu tekilt iin 8,000,000 dirhem sarfetmcsi, verilen ehemmiyetin derecesini anlatabilir; mmafih Abbs ler devrindeki 'b e r d tekiltnn, Emevler devrinde Suriye ve M sr'da olduu gibi Bizans tesiri altnda deil, daha ok Ssn idre anane!erine gre tanzim edildii sylenebilir. Umumiyetle slm melliflerinin bu mtlada bulunmalar, Emevlerin deil, Abb slerin tekiltn gzne almalarndan ileri gelmektedir ve G. D em o m b in e., A. C h r is te n s e n gibi limler de bu fikre itirk etmektedirler. Abbsler devrinde bu resm posta ve istihbrt messesesinin mhiyeti, ehemmiyeti, vazifelen vc ileme tarz hakknda olduka geni mlmata sahibiz.. Baddda merkezi idareyi tekil eden d vnlar arasnda, merkezin vilyetler ile haberlemelerini tanzim et mek ve her tarafta olup-biten ileri vc bilhassa byk memurlarn hl ve hareketlerini tefti vc mrkabe ederek, merkeze bildirmek vazifesi ile mkellef husus bir idre vard ki, buna dvn al-bard ad verilirdi. Bunun banda, hib al-bard nvanm tayan byk bir mir bulunurdu ki, vazifesinin mhiyeti bakmndan, hkmdrn her sretle emniyet ve itimdn kazanm olmas lzmd. A n aeye gre, Ssn hkmdrlar bu vazifeyi en itimt ettikleri ocuklarna verirlerdi. 358 (950)de len A b C a far A h m e d b. M u h a m m e d a l-G u m m s m inat al-kuttb adl eserinde, bu tekilt hakknda dvn ktiplerinin renmeleri icabeden mhim tafsilt bulunduunu bildiimiz gibi, Hwrizm (M aftih al-ulm , nr. V a n V lo t c n , s. 63; Msr basm, s. 42) de, bu dvnda kullanlan stlahlar hakknda

326

RESM POSTA VE

biraz mlmat vermektedir ki, bu stlahlar da, bu messesenin Ssn an'anesine gre tanzim edildiini anlatmaktadr. Berd dvn'mn ok ar ve mull bir vazife ile mkellef olduu ve bunu yapabilmek iin, hilfet memleketlerinin her tarafna yaylm ok geni bir tekilt ebe kesine muhta bulunduu meydandadr. Abbs Imparatorluunun geni topraklarnda, asker ve ticr bakmlardan birinci derecede ehemmiyetli yollar tanzim ve bu yollar zerinde syi ve emniyeti temin etmek, muntazam posta menzilleri vcde getirmek ve bu menzillerde dima harekete hazr at, katr ve hecin devesi gibi vasta lar bulundurmak lzmd; shil memleketlerinde, yhut byk gl lerde ve ehirlerde, gemilerden ve sallardan da istifade olunurdu; lkin en mkl masrafl mesele, kara yollarnn intizam ve emniyeti idi; bunun iin byk bir memur ve hademe kadrosuna ihtiya vard. Abbsler devrinde btn bu yollar zerinde asker faliyetler eksik olmad gibi, bilhassa byk bir ticret faliyeti mevcuttu; x-x. asrlarda imparatorluk iinde muazzam bir gelime gsteren ktisad hayat, yalnz i ticrette deil, d ticrette de kendini gstermi ve mnkalelerin gittike artmasn, yollarn intizam ve asyii meselesini n plna geirmitir. Yalnz devlet postas iin deil, kalabalk ticret kervanlar iin de buna ihtiya vard. B e r d hayvanlarnn, bakalarndan kolayca ayrlmas iin, kuyruklar kesilir ve boyunla rna anlar ve ngraklar aslrd. IX .-X . asr slm corafyaclarnn eserlerinde, bu b e r d yollan, menzilciler ve hatt bunlarn idresi iin sarfolunan paralar hakknda birok malmata tesadf olunur (Mesel, bn Hurdzbeh; bu hususta bk., S p re n g e r, D ie Post-und Reiseruten des Orients, Leipzig, 1864). B e r d tekilt, merkez ve vilyetler ara sndaki haberlemeyi temin etmekten baka, hkmete veya saraya it eyann nakli, resm vazife ile bir yerden baka bir yere gnderi len memurlarn sevk gibi iler ile de urard; lkin bunun mkellef olduu en ehemmiyetli vazife, memleketin her tarafndaki byk memurlann (kumandanlar, vliler, kadlar ve mlye memurlan) hl ve hareketlerini, hkmdra kar besledikleri niyetleri sk bir mrkabe altnda bulundurarak, merkeze sratle bildirmekti. Resm bir tefti vazifesinden baka, hkmdnn husus csusluk ebekesi hizmetini de gren bu tekiltn, btn vilyetlerde ve mhim mer kezlerde, ayr ayn memurlan bulunurdu. Merkez idrenin itimdn kazanm kimselerden seilen bu memurlann byk nfus ve sal

STHBRT TEKLTI

327

hiyetleri olduu iin, bilhassa merkezden uzak vilyetlerde idr ve ml byk yolsuzluklar yapan, yahut fena niyetler besliyen asker ve idr mirler, bu vazyeti merkeze bildirmeleri iin, b e r d memurlann trl vstalarla kandrmaa alrlard. Ancak resm postadan baka, kervanlar vstasyle de husus mektuplar gnderil dii iin, herhangibir hdiseyi uzun mddet saklamaa imkn yoktu; fakat btn bunlara ramen, posta ve istihbrt memurlarnn, kendi madd menfaatlarn teminden baka birey dnmiyerek, merkezi yalan haberlerle oyaladklarn grmekteyiz, im m A b Y s u f (113-182), mehur Kitb al-harc'nda, b e r d tekilt nn bozukluunu, bu ide kullanlan memurlarm namuslu insanlar olmadm, vliler, kadlar, mlye memurlaryle uyuarak s-i istimlleri sakladklarn, bu gibi adamlar tarafndan verilecek haber lere inanmak doru olmadn sylyor ve buna bir re olmak zre, bu memurlarn, her memleketin ve byk ehrin namuslu ve itibarl adamlar arasndan seilerek, hizmetlerine karlk beytlmlden uygun bir maa verilmesini, resm bir posta vstasndan yalnz devlet memurlarnm istifade ettirilmesini ve vazifede s-i istimlleri grlen lerin iddetle cezalandrlmasn tavsiye ediyor (Kr., A b Y su f, Le livre de l Impot foncier, trc., E . F a g n a n , Paris, 1921, s. 286-289). Thirler devletinin messisi olan Horasan vlisi Emr Thir, istikll arzusuna derek, halfenin adn hutbeden kaldrnca, b e r d memuru kendisinden izahat istemi, vazyetinden korkan Thir, bunun bir yanllk olduunu syliyerek, merkeze bildirilmemesini reca etmiti; lkin bunun tekerrr zerine, b e r d memuru, bu haberin, husus mektuplarla, Badda gideceini ve bu takdirde kendi mev kiinin tehlikeye deceini anlatarak, Thirin de muvafakati ile, vazyeti bildirdi. Bu vaka, nfuzlu vliler ile, b e r d memurlan arasndaki mnasebeti anlatmak bakmndan ok mnaldr. Bu gibi hllerde vliler, b e r d memurlarmm resm raporlarm det kont rol etmek ve bunu istedikleri gibi yazdrmak kudretine mlik olduklanndan, bu memurlarm, gizli vstalara mracaat ederek, - ayrca resm raporlarna tammyle muhalif husus raporlar gnderdikleri de olurdu. Byle hllerde, merkez idre, veya hkmdar ile bu me murlar arasnda evvelce kararlatrlm husus bir iaret bulunma dka, gelen rapora hatt o memurun elyazs ile yazlm ve mhr ile mhrlenmi olsa bile itimt olunmazd. Her yerdeki

328

RESM POSTA VE

b e r d memurunun maiyyetinde, istihbrt iin, kullanlan husus adamlar (csuslar) bulunduu gibi, bz gizli mektuplar tamak iin, kd, s ve peyk gibi isimler verilen koucular da bulunurdu. Bunlarn ilk defa Bveyhler ailesinden Trak emri M u izz al-Davla tarafndan kullanld rivyet edilir. Bunlar, bzan seyyar satc, veya serser dervi kyafetinde seyahat ederlerdi, isyan ve istikll hevesine den vliler, derhl b e r d memurunun vazifesine son verirler ve merkez ile resm posta mnasebetini keserlerdi. Abbs mparatorluundan ayrlarak, mstakil devlet mhiye tini alan siys teekkllerde, bu resm posta ve istihbrt ilerine ehemmiyetle devam edildiini grmekteyiz. Msrdaki Tolunlular sllesinde b e r d tekiltnn eski ekilde devam ettiini bildiimiz gibi ( Z a k M o h a m m a d , Les Toulounides, Paris, 1933, s. 199), M vernnehr ve Horasanda ok muntazam bir idre makinesi vcde getiren Smnler devletinde de ayni tekiltn bulunduu hakknda malmatmz vardr. Nar b. Ahmed zamannda Buhrdaki merkez dvnlar arasnda, dvn- shib-i berd de bulunuyordu (N e r c h a k h y , Descrption de Boukhara, nr. C h . S ch efer, Paris, 1892, s. 24, burada yanl olarak, Jo_y eklinde yazlmtr). Abbslerde olduu gibi, vilyetlerde buna bal memurlar bulunup, olup -biten ileri hemen merkeze bildirdiklerini A v f nin Cavmi1 al-hikyt'\nda.)d bir hikyeden reniyoruz (Bk., W . B a r th o ld n Turkestan adl mehur eserinin Rusa basmna ek olarak kard metinler mecmuas, s. 92). Muharriri malm olmamakla berber, ilk yazlnn Smnler devrine it olduu tahmin edilen bir eserde, shib-i berd'in vazifele rinden ve hiz olmas lzm gelen vasflardan bahsolunurken, bunun dvlar dinleyip, hkmetmekle vazifeli olduu iin, btn er' meselelere vkf, zhid, mttek, lim ve fakih olmas, her ii lykyle aratrmas, doru szl, iyi huylu ve herkesin hayrm isteyici olmas, hdiseleri arzederken, etrafh dnmesi icabettii,, kaydolu nuyor (C h . S ch efer, Chrestomathie Persane, Paris, 1883, 1; Za ar~ f nme, s. 20). B e r d tekiltnn bandaki mirin adl ilere deil, sadece istihbrt ilerine baktn bildiimiz iin, bu ifadenin ba taraflarn tefsr etmek biraz mkl grnmekte ise de, bunu mecz bir ifade gibi kabl edince mesele aydnlanmaktadr: Birok insanlar aleyhinde isnatlar hv jum allar alan ve bu husustaki kanaatlerini hkmdra bildirmekle vazifeli olan bir adam, bu bakmdan, tedkik

STlHBRT TEKLTI

329

ettii evrka gre hkm veren bir hkim vazyetinde telkki oluna bilir. Nitekim yukardaki fkrann son ksmlar, bunun, istihbrt ileri efine it olduunu aka gstermektedir. Her hlde Smnler devrindeki b e r d tekiltnn, gizli ve ak istihbrt ileri ile bilhassa megl olduu anlalyor. Umumiyetle Smn idre sistemini kabl etmi olan Gazneliler mpararotluunda, b e r d tekiltnn devmn ve istihbrt ile rinin, yni csusluun byk ehemmiyet kazandn grmekteyiz. Bu devirde, Mahmd ve Masd zamanlarnda, her vliin yannda, merkez idre tarafndan tyin edilip, det onun ilerini mrkabeye memur olan bir kethd (vli muvini) dan baka, yine merkezden tyin edilen bir shib-i berd (yahut nib-i berd) bulunurdu ki, olupbitenleri hkmdara bildirmekle mkellef olan bu memurun, en ok gvenilir adamlar arasndan seilmesi detti. Tpk b e r d keli mesi gibi (posta menzili, postac mnalarna da gelen) askudar denilen resm posta ile gelen raporlar, bz zamanlar, vlilerin emir vc teh didi altnda yazld iin, berd memurlar bu gibi vazyetlerde ay rca gizli bir rapor yazarak, bunu dervi veya satc kyafetindi bir s ile gnderirlerdi. Bunlarn, ele gememek iin, bzan bir mum iine yahut bir as arasna konmak gibi usller ile saklandm B ayh a k deki kaytlardan reniyoruz (B a y h a k , Trih, nr. S a d N e fs , Tahran, 1309, 1, 27, 386). Resm posta ise, Abbslerde olduu gibi, deriden yaplm husus torbalar iine konarak shib-i Berd'in mhr ile mhrlenir ve zerine nereden geldiini anlatmak iin bir halka konurdu. Sefere kan her orduya, merkez ile haberle meyi temin iin, bir shib-i berd tyin edilerek, maiyyetine yeter miktarda postac ve posta hayvanlar verilirdi. Bz mhim hdise lerde, Gazneye her gn posta geldiini ve bylece merkez idarenin, vazyeti gn-gnne tkip ettiini gryoruz. Resm postann al mas ve hkmdara arz hususunda, bunlarn mahrem kalp yayl mamas iin, muayyen sk usller vard ve vezir ile dvnn alkal birka byk memurundan baka, hi kimse bu ilere karamazd. Gaznelilerde, bilhassa Mahmd zamanndan bahyarak, casusluun ok byk ehemmiyet kazandn ve bu sebeple b e r d tekiltnn ok muntazam olduunu, yalnz B a y h a k nin ifadelerinden deil, baka tarih kaynaklardan da reniyoruz. Mahmdun saraynda olu Mas1dun ve Masdun saraynda da Mahmdun casuslar

330

RESM POSTA VE

bulunduunu bildiren B a y h a k den baka, N iz m a l - M u l k de onun Karahanllar saraynda csuslar olduunu sylemekte ve A v fnin bir hikyesinden de, Hwrezm vliliine tyin ettii Altn tan yannda da csus bulundurduu anlalmaktadr. Byk Seluklu mparatorluunun ilk kurulu yllarnda, Gaz neliler ve Bveyhlerden kalan ir birtakm idr messeseler gibi, bu messesenin de bozulduunu ve bilhassa csusluk ilerine hi ehemmiyet verilmediini gryoruz. X II. asr mellifi Semerkandl Nizm-i Arz, l adamlar olan Seluklu reislerinin, eski hkmdrlarn riyet ettikleri saltanat kaidelerini bilmedikleri iin, padi ahla mahsus detlerden ve messeselerden birounun bunlar zamannda ortadan kalktm ve memleketin iyi idresi iin, vcdu zarr olan birok eylerin mahvolduunu,, esefle sylemekte ve dvn- berd'in kaldrlmasn buna bir delil olarak zikretmektedir (ahr maqla, G M S, x, 24). Hakikaten, tarih kaynaklarn mterek ifadelerine gre, c s u s lu k ta n v e c s u s la r d a n n e fr e t ed en ve bunun hkmdrlar iin, faydadan ok zarar getireceine inanan Alp-Arslan, bu tekilt kaldrmtr (P o n d r , nr. H o u stm a , s. 67; Trk. trc. K v m e d d in B u rslan , stanbul 1943, s. 67). Sel uklu mparatorluu iinde Ismllerin uzun mddet gizli faliyetlerde bulunduktan sonra, birdenbire o kadar kuvvetli ve geni bir tekilt hlinde ortaya kmalarn, o devir tarihileri, b e r d tekil tnn ortadan kaldrlm olmasna atfederler. Birok meselelerde Trk kable hayatna has telkkilere sadk kalan Alp-Arslann, csuslua kar duyduu derin nefreti, onun veziri Nizm al-Mulk de teyid etmekte ve bu hkmdr zamannda shib-i haber (yni csusluk vazifesi ile mkellef shib-i berd)'ler mevcut olmadm an latmaktadr. Kendisine bu hususta sorulan bir suale, Alp Arslanm verdii u cevap, csusluk tekiltnn sakat taraflarn anlatmak ba kmndan, tarih vkial ara da uygundur: Bana dost olanlar, bu istihbrt memurlarna, pek tabi ehemmiyet vermezler; halbuki dmanlarm, madd ve mnev her vstaya bavurarak, onunla uyuurlar. O da bana, dostlarm dman ve dmanlarm dost gsterecek haberler verir. yi ve fena szler, ok gibi tesirlidir; tekrar edile edile insan dostlarndan soutur ve dmanlarna sn drr. Bunun neticesi olarak da, dostlar uzaklar ve dmanlar in sann etrafm alr,,. Mamafih, Ssn-Abbs idre an'anelerinin

STHBRT TEKLTI
iddetli tarafdr olan N iz m

331
a l-M u lk , Alp Arslanm bu dnce

lerini kaydetmekle berber, shib-i haberler kullanmann, yni b e r d tekiltmn esasl bir idre kaidesi olduunu, ancak bunlarn dindr, sdk ve doru insanlardan seilmesi lzmunu ilveden de kendini alamamtr (Siyset-nme, nr. H a lh l, Tahran, 1310, fasl 10, s. 50 v. d.). Sonradan, bir taraftan geni imparatorluk dresinin ihtiyalar, dier taraftan eski idre ananelerinin gitgide artan tesir leri altnda, bu tekiltn tekrar vcde getirildii sylenebilir. N i z m a l - M u l k n, lek yollar zerindeki merkezlere, kendi mer kezleri etrafnda elli fersahlk mesafedeki haberleri vermek zre, muayyen tahsisat ile peyk''ler, yni istihbrt ve posta me murlar tyin etmek ve bylece her gn memleketin her tarafndan haber almak lzmu,, hakkmdaki ifadesi (Ayn. esr., fasl 15, s. 63) bunu anlatt gibi, gene onun, b e r d tekiltnn lzmu ve bunun, gerek slmiyetten evvelki devletlerde (Ssnlerde), gerek slm devlet lerinde mevcdiyeti hakkmdaki mtlalar da, bu ihtiyacn bir ifadesidir. Byk Seluklularda, daha Melikah devrinde, Sultanm ve N iz m a l - M u l k n husus csuslar kullandklar, Sultan Sancarn Edib Sbiri csusluk vazifesi ile, Hwrezme yollayp, onun gnderdii bir resim sayesinde kendisi aleyhine hazrlanm bir s -i kasttan kurtulduu ( D e v le t h , Tezkire, nr. E. D . Brovvne, s. 93) ve daha bu gibi birok hdiseler, bunu aka anlatmaktadr. A n cak, bu tekiltn, evvelki devletlerde olduu gibi, merkezde, byk nfuz shibi riclin idaresi altnda husus bir berd dvnna bal olmad grlyor. s m a i l H a k k U z u n a r l (Osmanh Devleti Tekiltna Medhal, stanbul, 1941, s. 48), Byk Seluklular da merkezde berd dvn bulunduunu, Siyset-nme'ye dayanarak, kat srette iddia ediyorsa da, N i z .m a 1- M u 1kn byle bir dvn'dan hi bahsetmedii ve bilkis Seluklularn bu meseleye ehemmiyet vermediklerini tasrih ettii dnlrse, bunun yanll na hkmedilebilir. N i z m - i A r z nin yukanda nakledilen ifadeside, bu sretle tefsir olunmak icbeder. Yoksa bu kadar kuv vetli ve geni bir imparatorluk idresinde, merkez idre ile vil yetler ve Byk Sultan ile ir prensler arasnda sr'atle muhabe reyi te min edecek resm posta tekiltnn ve her trl istihbrt vstalarnn (piyde postaclar, ate kuleleri v. s.) bulunmamasna hibir zaman ihtiml verilemez.

332

RESM POSTA VE
dre tekiltn dorudan doruya Smn-Gaznev an'anelei

zerine kuran Byk Seluklu mparatorluunda, eski tribal telk kiler tesiri ile vcde getirilmi olan bz ufak ve zhir deiiklikler arasnda (msl., eski in dvn'nm tura dvn ismini almas gibi), merkezde berd dvn'nin kaldrlmasn da saymak icbediyorsa da, bu vazyet, hibir sretle, resm posta tekiltnn ve menzil tertiba tnn bozulduunu gstermez. N iz m - i A r z nin ifadesini, Sel uklular devrinde idre makinesinin gevediine, eski meden tesislerin bozulduuna ve yol emniyetinin azaldna bir delil gibi kullan mak, tarih vkalar karsnda imknszdr. Bu devirde bilkis idre tekilt genilemi, o zamana kadar hkmet kontrolnden uzak kalan, tekkeler ve medreseler gibi, dn ve ilm messeseler bile, mun tazam tekilta balanarak, mrkabe altma alnm ve devlet n fuzu eski devirlerden daha fazla kendini hissettirmitir. Melikah devrinde randaki arz meselelerinin tanzimi hususunda bz ka nunlar karlmas, imparatorluktaki btn yollar ve menzilleri teferrut ile tesbit eden rehberler vcde getirilmesi ve mesafe l lerinin tevhdi, eski vilyet taksimatnn, daha Alp-Arslan zamamnda, yeni ihtiyalara gre tanzim olunmas, yollarn intizam ve emniyeti hususunda byk gayretler sarfedilerek, yeni yeni kprler, ribatlar (hn, kervansaray) yaplmas, byk sulama tertibtrun ihys, ehir hayatnn ve ktisad faliyetin byk inkif, musr tarih kaynaklardan aka anlalmaktadr. imdiye kadar her nedense, byk birksm tarihilerin gzlerinden kam olan btn bu vka lar karsnda, imparatorluun i ve d siyseti iin, iddetle muhta olduu resm posta tekiltnn bozulduunu iddia etmek mnsz olur. Bu mtlamz kuvvetlendirecek dier mhim bir delil, devlet postas ve istihbrt tekiltnn, byk Seluklularn istidllleri saylabilecek ir Trk devletlerinde de devamdr. Kirman Seluk lularndan Muhammed b. Arslan hm, yalnz kendi memleketinde deil, sfahan, Horasan ve btn civar memleketlerde csuslar ( shib-i haber) vard ve o, bu tekilta ok byk ehemmiyet veriyordu (M e h m ed b r a h im , Kirman Selukleri Tarihi, nr. H o u tsm a , s. 29 v. d.). X II. asrda Abbs halfelerinin de csus ebekeleri vard; lkin bunlardan bzlarnn (msl., Mustancid) hafiyelikten nefret ettikleri cihetle, yle zamanlarda bu tekiltn bozulduunu, N ir

STHBRT TEK L TI

333

a l - D n A ll h gibi, slm dnysnda byk siys rol oynamak istiycnlerin ise, bunu kuvvetlendirdiklerini gryoruz; mmafih bu vazyet, gizli csusluktan baka vazifelerle de mkellef olan resm posta tekiltnn, her zamanki gibi ilemesine engel tekil etmiyordu. Essen x i .- x i i i . asrlarda yazlan devlet idresine it eserlerde en dindr, hatt tasavvuf akidelerine bal melliflerin bile, memlekette olup-bten her eyi hkmdra bildirmek vazifesi ile mkellef bir istihbrt ebekesinin lzumunda mttefik olduklarn, yalnz, bu ilerde kullanlacak kimselerin birtakm ahlk faziletlere ship olma sn istediklerini gryoruz (Bk., N a c m a l - D n R z , M ird al ibd, Tahran, 1352, s. 259). Hwrezmahlarda bu tekiltn ve csus luk vazifesinin byk ehemmiyet kazandn bildiimiz gibi, Hallar ile devaml mcadelelerde bulunan Zengler ve Eyybler zamannda da, mnkale ve istihbrt vstalarnn tanzimi iin, byk gayretler gsterildiine hit oluyoruz. Nur al-Dn Zengnin, yollar zerinde kervansaraylar ve hududtlarda nbet ve iaret kuleleri yaptrmas, gvercin postas ihds ettikten baka, sratli hecin develeri vsta syla, posta ilerinde abukluk teminine almas, idr ve asker zarretlerin icb idi (Kr., b n a l-A r , M usul Atabegleri Trihi, Recueil des historiens des Croisades, 11., ksm., 11. 3111). E y y b le r de, bu anane ve zarretler icb ile, mmkn olduu kadar bu tekiltn muhafazasna gayret ettiler; mmafih, galiba Seluklu an'anesinin tesiri ile, bu devletlerde, merkez idrcdeki dvnlar arasnda dvn- berd m mevcut olmadm ve bu teki ltn baka dvnlara bal bulunduunu gryoruz. Yalnz Anadolu Seluklularnda, Keykvus 1. devrine it olan Konyada Ferhniye mahallesindeki 615 tarihli bir mescit kitbesi, onun en yakn adam larndan olup, sonradan Keykbt 1. tarafndan ldrlen Zayn al-Dn Baarann, emir-i berd-i sultn olduunu bildiriyor (A h m e d T e v h id , Teni Fikir mecm. Konya, 14 ubat, 1941, say iv.); bununla berber ne kitbelerde, ne de tarih kaynaklarda Konyadaki dvn lar arasnda ayrca bir divn- berd in bulunduuna dir hibir ma lmata tesadf etmiyoruz. Bu kitbc, posta ve istihbrt ilerinin bana, hkmdrn, en mahrem bir adamn koyduunu gstermek bakmndan da, ok dikkate lyktr. Essen Anadolu Seluk! ularnn, gerek yollarn syi ve emniyetine, gerek istihbrt ilerine byk bir ehemmiyet verdiklerini btn tarih kaynaklar da anlatmaktadr.

334

RESM POSTA VE

Byk Seluklular zamanndan bahyarak, tarih ve edeb eserlerde, Arapa bard'in tam karl olan Trke ulak, ula kelimesinin kul lanlmaa balandn gryoruz (B k.,F u ad K p r l , Teni Fris'de Trk Unsurlar, T M , v-vm , g). Bu ok eski Trke kelimenin, Trk devletlerinde bar (d karl olarak kullanlmasnda, Seluklular kadar Kgar ve Semerkand Karahanllannn da tesiri olduu muhakkaktr. Yksek bir medeniyet seviyesine ermi olan CenupU ygurlanmn birok idre an'anelerini devam ettiren Karahanllar, daha Mvernnehrin istilsndan nce bile, ula ad verilen ve v. asr bandanberi bulunduu muhakkak olan eski Trk devlet p>ostas tekiltna ve muhbere iin kullanlan ate kulelerine mlik bulunuyorlard ( F u a d K p r l , Trkiye Trihi, stanbul, 1923, s. 115 v. d.). Berd tekilt ve tekiltn banda merkez idrede byk bir mir bulundurulmas hususundaki eski Abbs an'anesi, Gazne liler ve Gorlular vstas ile, Dehli Trk sultanlna da gemitir. Bu byk imparatorluun merkez dvnlar arasnda dvn berd al-memlik byk bir ehemmiyeti hizdi; resm posta ve istihbrt ilerine bakan bu dvnn, memleketin her kesinde gizli csuslan ve onlar dan baka resm memurlan vard; muntazam mesafelerde kurulan menzillerde, dima harekete hazr sr'atli hayvanlar ve ayrca kou cular bulundurulur, btn olup-bitenler hkmdra gn-gnne bildirilirdi. M emurlarn bu husustaki kk bir ihmli, dma kadar giden ar cezlara arplmalarn icbederdi. b n B a t t t a (Frns. trc., m, 95)da bu tekilt hakknda mlmata tesadf edildii gibi, B a r n gibi, ada kaynaklarda da ok mhim tafsilt vardr ( A g h a M a h d H u sa yn , Legouvernement du Sultanat de Dehli, Paris, 1936, s. 42; ayrca bk., s h v a r i P rasad , A History o f the Qaraunah Turcs in ndia, Allahbd, 1, 295 v. d.). Bu sultanlardan bzlarnn csusluk teki ltna ok byk bir kuvvet vererek, btn tima tabakalara men sup insanlar arasndan binlerce csus tedrik ettiklerini ve bu hlin, umum huzru bozacak kadar korkun bir hl aldn yine ada tarihilerden reniyoruz; mmafih bu hkmdrn zamannda b e r d tekiltnn ok mkemmel bir hle geldiini ve byk bir intizam ile ilediini de itiraf etmek lzmdr. Bunlar zamannda Trke ulak stlah da berd karl olarak kullanlyordu. Resm posta tekilt Yakn-arkta, bilhassa Msr-Suriye Mem lk mparatorluunda, byk bir inkiaf gsterdi. Hallar ile ya

STlHBRT TEK L TI

335

plan harbler esnasnda, bilhassa Suriyede, hemen tamamyle bozul mu olan b e r d tekiltm, yeniden mkemmel bir srette tanzim etmek erefi, 659 (1261)da, yni clsundan hemen bir yl sonra, memlk sultan Malik al-Zhir Baybars . a ittir. Gerek merkez idrenin nfzunu her tarafta kuvvetle tesis etmek, gerek ha riten gelecek tehlikeleri muvaffakiyetle nlemek iin, yollarn ve istihbrt ilerinin muntazam bir ekle konulmas, hem asker ve hem idr bir ihtiya idi. Devlet hzinesi iin ar bir yk olmakla berber, Baybarsn asker ve siys baarlarnda bu tekiltn byk bir yardm olmutur. Alkal memurlar tarafndan verilen raporlar, haftann belli iki gnnde Kahircye geliyor ve bu syede i ve d tehlikelere kar gn-gnne tedbir almak mmkn oluyordu. Yollarda her trl emniyet tertipleri alnm, muntazam menziller kurulmu, lzm gelen binlar yaplm, su ve yiyecek meseleleri tan zim edilmiti; her menzilde sratli hayvanlar, hizmetiler, srcler ve koucular vard. Kahireden ama, ortalama drt gnde ve Ha leb e de be gnde posta gidiyordu. Skk vazyetlerde, ama gnde varld da oluyordu. Tyin edildikleri yerlere bu tekilt vstasyle giden memurlarn gnderilmesi hizmetinde bulunmak zre, savvkn ad verilen bir snf mstahdemler de mevcuttu. Yalnz ordularn evkinde deil, ticr mbdeleler hususunda da, bu emni yetli ve muntazam yollarn byk hizmeti oluyordu; lkin b e r d tekilt, daha evvelki devirlerde de olduu gibi, yalmz devlete it ilerde kullanlmakta idi. llhanllarn Suriyeye kar yaptklar aralkl, fakat devaml asker hareketler neticesinde, bu tekiltn yava-yava bozulduunu ve imparatorluu ieriden ve dardan sarsan trl gaileler arasnda bir daha eski intizamn bulamadn, mverrih M a k r z (Hitat, 1, 227) syler; fakat btn bu bozukluklar ile berber, bu tekilt xv. asrda da devam etmitir. Malik al-Muzaffar H ccnin, 747de bu hususta bz slhat yaptn Ab al-MuhsIn kaydeder. Yalnz, merkez idrenin urad ml zorluklar karsnda, zaman-zaman bu masraflarn hi olmazsa birksmn yol stndeki ehirlere yklet mek uslne bavurulmutur ki, bunun da, birtakm honutsuzluklara sebep olmas ve ar vergiler altnda ezilen halkn ikyetlerine yol amas pek tabi idi; ite Trablusamdaki 826 tarihli bir kitbe, Sultan Barsbaym emri ile, bu ehir halkna ykletilmi olan

336

RESM POSTA VE

b e r d vergisinin kaldrldn ve bunun hkmdr tarafndan de neceini anlatmaktadr (Bk., C IA , II, i., nr. Sobemheim, 1909, s. 62). K a l k a a n d nin 815 (i4 i2 )de b e r d tekiltnn bozukluu hakkmdaki ifadesi ve M a k r z nin 818 (i4 i5 )de bunu kuvvetlen diren szleri ve nihayet, yine Barsbay zamanna it, M okid adh ano nim kaynan, artk bu tekiltn mevcut saylmayaca,, hakkmdaki ahdeti, hakik vazyeti aka gstermektedir, y le grlyor ki, Tim urun Suriye seferini tkib eden yllarda, devlet postas intizamm bs-btn kaybetmi, eski tekilt bozulmu ve devletin posta ve istihbrt ileri, yol stndeki ky ve kasabalarda yaayan halkn hayvanlarn msdere etmek gibi, ok eski zamanlardanberi tesadf edilen fena bir usl ile, iyi kt temine allmtr. Bu vazyette, hakik mnas ile, bir b e r d tekiltnn bahis mevzuu olamayaca pek tabidir. Seluklulardanberi devam eden ananenin tesiri ile, Memlklerin merkez tekiltnda da mstakil bir berd dvn mevcut deildir. Baybaas devri gibi, buna en ok ehemmiyet verilen bir devirde bile, bu tekiltn idresi shib divn al-in (veya ktib al-sirr) denilen byk mire verilmiti ve b e r d hizmetindeki memurlarn tyini ona itti. Bu sebeple kendisine amir al-bard nvn da verilirdi. Mem leketteki btn posta menzillerinin vazyeti, yollar ve menziller arasndaki mesafeler, husus defterlerde en ince teferrutma kadar zaptolunmutu. Bu dvnda alm memurlar tarafndan, bu gibi resm vesikalara dayanlarak, yazlan muhtelif in kitaplarnda bu hususta ok etrafh mlmat verilmektedir. Kahireden hareketi, veya oraya erimesi, belli birtakm mersime tbi idi. Memleketin her tarafnda b e r d veya gvercin postas ile gelen haberleri n ib al-mamlaka, sultna bildirir ve bunlara kar alnacak tedbirler hakknda, onun almeti ile tevsik edilen yazl emirlerini alrd. Bir posta gel dii zaman, postac (berd ), candr, devadr ve ktib al-sirr vstas ile sultann huzruna karlarak, yer per, mektubu devadr'a verir, o da sultna takdim ederdi. Sultn, mektubu ktib al-sirr 3. vererek, yavaa okutup dinler ve ona gre icbeden emirleri verirdi. Bu srada eer sultnn huzrunda baka emrler bulunuyorsa, onlarn ekil meleri usldendi. Yola kan postaclarn boynuna, sar ipekten bir kordela ile, bu vazife ile ykl olduklarm bildiren st yazl bakr, veya gm bir levha taklrd. Postac, vazifesini bitirince, bu

STHBRT TEKLTI

337

levh a y alm o ld u u y erin d v n n a ve rir v e b u n la r, m em u r edilen p o sta cla ra ve rilm e k zre, ktib al-sirr'n n ezreti a ltn d a saklan rd. Bu lev h a la rn stnde su ltn n ism i ve l k a p la r ile, it o ld u u n iblik lerin ismi y a z l b u lu n u rd u . D a h a evvelk i d evletlerd e te s d f edilm iyen b u d etin , U z a k - a rk k lt r d iresin e it o lu p , b t n M o o l d evletlerin d e te sa d f o lu n a n baysa (Islm m etin lerin de J L t Jrl)r larn (b u n lar h a k k n d a b k., Trk Hukuk ve ktisad mecm., 1939,11, 53-71) taklid in d en ib a re t o ld u u n u em n iyetle s yleyeb iliriz. B e r d m en zil leri, b ir em-i hr u n em ri a ltn d a o lu p , a y rc a b u n la rn teftii v a z i fesiyle m k e lle f add lar d ah i b u lu n u rd u . B z h k m d rla rm (m esel M elik sm l S lih ), bu b e r d m asrafn karlam ak zre, b irtakm a r zin in v rid tn va k fe ttii, lk in sonra b u n la rn b y k birksm nn hta'la ra evrilerek, v a k f v rid tn m a z a ld ta rih k a yn ak la rd a n an lalm aktad r. R esm po sta v e istih b rt tekilt, O r ta - a n baka b y k T r k ve M o o l d evletlerin d e m evcu t o ld u u g ib i, d a h a sonra d a d eva m etm itir. D a h a s la m iy e t d en n ce T r k d evletlerin d e ulak, ulag ad a ltn d a m evcu t olan bu tekiltm , M o o l d evletle rin d e de yam (ya h u t ula"a, yn i ulak) ism i ile m ev c u t b u lu n d u u ve b u stlhlarn , so n rad an Islm k lt r diresin e g iren m u h te lif T r k v e M o o l d evletlerin d e y in e d eva m ettii m l m d r. S e lu k lu la r d evrin d en ba la y a ra k , m u h te lif T r k d evletle rin d e k u lla n la n ulak stlh, O sm an h d evletin d e b e r d kelim esinin y erin i alm o ld u u g ib i, M o o l im p a ra to rlu k la r nin. h kim o ld u k la r s h a la rd a k u ru la n sonraki T r k d evletlerin d e, m esel C e l y irle r de, T im u r lu la r d a, K a ra k o y u n lu la r d a, A k k o y u n lu la r d a, S a fe v le r d c, b a n le r de, K r m v e K a z a n H a n lk la rn d a , yam v e y a ulak ism i a ltn d a , resm d evle t postasnn b u lu n d u u n u b iliy o ru z. Y in e b u n la rd a tp k y u k a rd a bah sed ilen Islm ve T r k d evletlerin d eki s', ksd ve peyk g ib i, kou cu h a b er cilere v e csus ebekelerine de te s d f ed ilm ekted ir. B u ulak, y a h u t yam (b z d evletlerd e apar) ism i altn d a k i tekiltn, tp k b e r d te kilt g ib i, za m a n za m a n b z h k m d rla r tara fn d an m u n tazam ve m kem m el b ir posta sistem i eklin de tan zim ed ild iin i v e b z za m a n la rd a ise, y o lla r zerin d eki k y v e k a sa b a la r h a lk n a y k le tilm i bir a n g a riye v e m sdere eklin de,, d evam ederek, birok s-i istim llere v c ikyetlere y o l a t n g r y o ru z ; fakat b u angariy ey c, yn i d evlet postas iin h a lk n h a y v a n la rn za p tetm ek ussl m M edeniyeti
-

X X II.

338

RESM POSTA VE

lne, yalnz slm ve Trk devletlerinde deil, eski randa da tesa df edildiini ( S a y y d T a g h i N ar, Essai sur l histoire du Droit Persar des Vorigine Vlnvassion A r abe ; Paris 1933, s. 2x9), Roma Imparatorlunda da mevcut bu usln bir aralk Hadrian tarafndan kal drldn (B k.,A . B o u c h e -L e c le r c q , Manuel des institution romaires, Paris, 1931, s. 220), Merovenjler zamannda da paravereda ismi altnda devam ettiini (F . L o t , La f i n du monde antiue, Paris, 1927, s. 405) unutmamak lzmdr. Muhtelif zaman ve meknlarda, ayn mhi yette idr ve ml zarretlerin dourduu bu angariye uslnn biribirinden iktibas veya taklit edildiini tasavvur etmek mnsz olur; bununla berber, muntazam bir idre tekilt kuran ve salam bir mliyeye mlik olan bz kudretli hkmdrlar ve devlet adam lar, bu fena deti kaldrarak, byk masraflar ile, posta ve istihbrt ilerini de tanzime almlardr. Ilhanllar mparatorluunun b yk tekilts Gzn Hn bu hususta Baybarsnkinden hi aa kalmayacak muntazam ve geni bir tekilt vcde getirmi olduu gibi (Kr., Rad al-D n, Trih-i mubrak-i Gzn, G M N S , 1940, xv, 270-277), Osmanllar devrinde de muhtelif zamanlarda ve bilhassa Knn devrinde, sadrzam Ltf Paa tarafndan mhim slhat ya plm ( F u a d K p r l , L tf Paa, T M , 1925,1, 17-20), Safevlerde ise, ah Abbs tarafndan bu hususta byk gayretler sarfedilerek muntazam yollar ve aparhneler (posta menzilleri) vcde getiril mitir. Osmanh mparatorluu, xv. asrdan balayarak, bilhassa hacc yolunun emniyet ve intizamn temin iin, byk bir faliyet gster mi, menzillerde yolcularn her trl ihtiycm temin edecek ekilde ve det mstahkem bir ehir minyatr mhiyetinde hanlar tesis etmitir ki, bunlar, plmn bykl ve san'at itibnyle, Memlklerin mmsil messeseleri ile kyas edilemeyecek kadar, azametli eserlerdir (J. S a u v a g e t, Les Caravanserails Syriens du Hacc, Ars Islamica, I 937> IV> 98-121). Hkmdrlar veya devlet adamlar tarafndan tesis edilmi vakflar ile idre edilen bu gibi messeselere, impara torluun ana-yollan zerinde dim tesadf olunmaktadr (XIII. asrdanberi Mool ve Trk devletlerinde resm posta ve istihbrt tekilt hakknda tafsilt iin bk., Islm Ansiklopedisi, madd. U l a k , T a m . Bu mesele ile ok sk alkas olan H a n , K e r v a n s a r a y , R i b a t maddelerine de mrcaat edilmelidir). Trk ve Islm memle ketlerinde, yalmz devletin deil, btn halkn ihtiyacm karlyacak

STHBRT TEKLTI

339

umum postalar, ancak xx. asrda, Garp medeniyeti tesiri altnda vcde getirilmitir. B ib liy o g ra fy a : Berd tekilt hakknda imdiye kadar umum mhiyette geni bir tedkik yaplm olmad ve yaplan tedkikler sadece Abbs ve Memlk imparatorluklarna mnhasr kald iin, istifade ettiimiz btn kaynaklar yerli yerinde gstermek mecbu riyetinde kaldk. Onlarn dnda olarak balca u tedkikleri gstere biliriz: M . Q u a tr e m e r e , Histoire des Sultans Mamlouk (Paris, 1845), n, 2, s. 87-90; A . v. K re m e r, Kulturgeschichte des Orients unter den Chalifen (Wien, 1875), 1, 170, 192 v. d.; C i r c Z ay d n, Medeniyet-i islmiye Trihi (Trk, trc., stanbul), 1328, I, 213-217; G a u d fr o y D e m o m b y n e s, La Syrie l'epoque des Mamelouks (Paris, 1923), s. 239-249; A . M e z , Die Renaissance des Islms (Heidelberg, 1922; idre tekilt ksmnda; Trk. trc. lk mecm., Ankara, 1937, s. 123 v. d.). Gvercin postalar (tayr) hakknda: Q u a tr e m e r e , ayn. esr., 11, 2, s. 115-120; G . D e m o m b y n e s, ayn. esr., s. 250-254; bu iki eserde, Memlkler devrine it btn kaynaklar gsterildii iin, onlara ilve olarak, yalnz a l - K a l k a a n d nin u hulsasn zikredeceiz: W . Bj r km an, Beitrage zur Geschichte der Staatskanzelei im islamischen gypten (Hamburg, 1922); J . S a u v a g e t nin ad geen makalesinde hazrladm syledii Suriye'de Memlkler'in Berd Tekiltna it A bi deler ve Yollar adl eseri daha kmamtr. R ib a t hakknda bk., F u a d K p r l , Vakflar Dergisi (stanbul, 1942), 11,267-278.

ESK TRKLERDE KAHRAMANLIK HAYATI

ve

ANANELER; ALP-ALPLAR DEVR

[Medeniyet tarihim iz bakm ndan ok m him olan a l p ve a l p l a r d e v r i m efh u m lar hakknda um um bir fik ir verm ek iin, slm An sik lo ped isin in Franszca nerindeki m akalem izi bu cilde aldk],

A L P (T.). I. Eski ve yeni birok Trk lehelerinde kahraman, cesur, yiit, zorlu mnalarnda bir kelimedir ki, ahs ismi olarak kullanld gibi, bir sfat, bir nvan ve kable tekilt iinde asker bir asalet zmresinin ad olarak da kullanlr (A . C a fc r o lu , Uygur Szl, stanbul 1934). Byk Asya ve Eurasia bozkrlarnda etin ve daim bir mcadele hayat geiren Trkler ve dier altaik kavimler arasnda, ayn mefhumu ifade eden dier kelimeler de var dr; mesel Moolcada mevcut olup sonradan Trkeye geen bagatur (batur) kelimesi, dier altaik dillerde alp'm tam karldr. Trkede, bilhassa Ouz lehesinde, hemen ayn mnay ifade eden skmen kelimesi de vardr ki, dmann larb saflarn sken, yaran demektir ( K g a r , Divn lgt al-Trk, 1, 37). Yine bu mnada apar kelimesi de kullanlr. X II. asrda Artuklardan bir beye, kurucusu olan Skmen b. Artuka nisbetle S k m e n le r ad verildii gibi, Ahlattaki Ermen-ahlar sllesinde de yine ayn isme tesdf olunur. Osmanllardaki sekban tekiltnn ad da, umumiyetle zannedildii gibi Farsa sek-bn dan gelmeyip Anadoluda hal seymen diye kulla nlan skmen'den gelmedir. Alp kelimesinin eski ve yeni hemen btn Trk lehelerinde mev cudiyetini biliyoruz: Orhun ve Uygur alfabeleri ile yazlm birok Trk eserlerinde bu kelimeye has-isim, yahut sfat, veya nvan olarak tesadf etmekteyiz (T h o m s e n , R a d lo f f , B a n g , vo n r C o q v. s. tarafndan neredilen muhtelif metinlerde; mesel Alp-Tuu A lp-Tuluk ge gibi); prens K l Tiginin bindii bir atn Alp-ai{i isminde olduunu da Orhun Kitbelerinden reniyoruz ki, kahraman

342

ALP VE

atlarna byle isimler verilmesi, ir btn harbi kavimler gibi, Trklerde de eski bir dettir. Bu kelimenin Hazarlar arasnda da kullanld, muhtelif tarih vesikalardan anlalyor (G h e v o n d , Histoire des Guerres et des Conqultes des Arabes en Armerie, Fms. trc., G. Chahnazarian, Paris, 1857, s. 39: Alp Tharkhar; J . M a r q u a r t, Osteuropaische und ostasiatische Streifzge, Leipzig, 1903, s. 302, 514: Alp-illut'ver). Kutadgu B ilig 'd e, Dvn lgt al-Trk'te, xm .-xv. asrlarda yazl m lgat kitaplarnda (H o u ts m a mn Trke-Arapa lgatinde, b n M u h a n n a da, A b H a y y nda) ve eski Trk metinlerinde (K v m a l - D n , Nahc al-fardis'ten Derlenen Trke Szler, T M , iv, 172) tesadf edilen bu kelimenin, bilhassa Ouzlar arasnda daha ok yayl m olduu daha sonraki metinlerden anlalyor; bununla berber, bu eski Trk kelimesi, alp eklinde ve yine ayn mnada olarak, Altay, Abakan, Kazak, Krgz lehelerinde hl yaamakta ve has isim ola rak kahramanlk hikyelerinde dima gemektedir: Alp-Karga, Alp-Salay, Kuzgun Alp, Kantay Alp, Alp-Soyan, Alpam v. s.. Bu sy lediimiz Trk beleri her hlde Mool istilsndan sonraki asrlar da, kahraman karl olarak Moolca b a g a t u r kelimesini b a tr, m a tr ekillerinde almlarsa da, ok eski bir mzye kan alp (alp) kelimesini de saklamlardr. Eski Trk an'anelerinde ve o an'aneleri yaatan kahramanlk hikyelerinde bu alp nvnma eskidenberi tesadf edilmektedir: M a h m d K g a r , Trklerin byk hkmdn olup, ranllar tarafndan A f r s i y b ad ile anlan menkabev kahramana Trk lerin Tona Alp-Er adn verdiklerini syler (Dvn lgt al-Trk, iii, 110 v. d., 272). Kutadgu B ilig 'te de mehur Trk beyleri arasnda bilhassa Tona Alp-Er zikredilmekte ve Taciklerin buna Afrsiyb dedikleri tasrih olunmaktadr (J. D en y, A propos d'un traite de morale Turc, R M M , 1925, l x , 205). Filleri ldrebilecek kadar yrtc bir cins kaplan (M a h m u d K g a r de bebr) mnasna gelen tona keli mesi mecazen kahraman mnasna olarak eski Trk onomastikinde ok kullanlmtr (P e llio t, Notes sur le Turkestan,, de M . W. Barth old, T'oung pao, 1930, xxv, 33 v. d.). Birok Trk sllelerinin ken disine mensupluk iddiasnda bulunduktan bu Trk kahramanna a lp nvnnn verilmi olmas, v. asrda Karahanllar devrinde hl yayan eski bir Trk an'anesine dayanmak bakmndan, bunun eski

ALPLAR DEVR

343

liini gstermiye kfidir. Turfandaki Alp-Ata mezar da, bu nvnn ark-Trkistanda eskiliini gsteren bir delildir ( M . F u a d K p r l , Trk Edebiyatnda lk Mutasavvflar, 1918, s. 71). Elimizdeki btn trih vesikalar, slmiyetten nce Trkler arasnda, gerek has-isim, gerek bir eref nvn olarak, yaylm olan alp kelimesinin slmiyetten sonra da kuvvetle devam ettiini gs termektedir. X . asrda Abbslerin am vlisi Alp-Tegin, Gaznev devletinin ilk kurucusu Alp-Tegin, Buhrda Hcib Alp-Tegin, Gaznev sultan Mes'da sefretle gelen Alp-Tegin, x. asrda Karahtaylar adna Semerkand vlisi olan Alp-Tegin, Byk Seluk m paratorluu emirlerinden Alp-Gu (Ku), Alp-Aac, Alp-Argu, Alp-Argun, Seluk hkmdr Alp-Arslan, x i i i . asrda Hezaresblerden Alp-Argu, am Seluklerinden Alp-Arslan, Semerkandda Karahanllar mersndan Alp-Er Han, Hrezmahlar mersndan Alp-Han, Anadolu Selukleri devrinde Rukn al-Dn mersndan Nh Alp, zz al-Dn Keykvus devrinde Sivas ilbalarndan Mahmud Alp (muhtasar bn B ibV de 'Jl eklinde yazlan bu nvn, o n b a , y z b a , b in b a tbirlerine kyas ederek, e llib a eklinde okuyan smil Hakk Uzunarlnn bu mtlasna iti rk etmiyorum; bk., OsmanljDevleti Tekiltna Medhal, stanbul, 1941, s. m. Tmarl siphnin Anadolu Seluklerinden ellier kiilik zm relere ayrld hakknda trih hibir kayt bulunmad gibi, Mool ve Trk devletlerinin asker tekiltlarnda da umumiyetle ar sis teme riayet edildiini biliyoruz. Bu bakmdan, bu kelimeyi ilba tarznda okumak lzm geldii kanaatindeyim). Hsmeddin AlpSaru, Kastamonu emri Alp-Yrk ve sonra Osmanllarm ilk devir lerine it vekyinmelerde adlar geen ve ekseriyetle alp nvnm da tayan birtakm kahramanlar, hkmdrlardan kk kumandan lara kadar birok kimseler, x.-xv. asrlar esnasnda A lp adn has isim, veya nvn olarak kullanmlardr (Ayrca bk., H o w o r th , History o f the Mongols, II, 1, 14, 515; III, 952). Bu sretle Maveriinnchrden Anadoluya kadar, muhtelif Trk devletlerinin hkim olduu ve muhtelif Trk zmrelerinin skin bulunduklar yerlerde alp kelime sinin dier bir Trk, veya slm kelimesi ile birleerek bir has-isim tekil etmesi, nekadar yayldna bir delildir (Bu devirlere it Arapa ve Farsa muhtelif kaynaklarda bu isimlere tesadf olunur. Basl metinlerin indekslerine bk.). Alp kelimesinin ayrca bu de alp ekli

344
v a rd r

ALP VE
ki, bz has-isimlerde ( x i i i . ve x v. asrlarda, Mardin de Artuk-

buna

lular sllesinden Nacm al-Dn A l A lp , tmd al-Dn A lp gibi) rastlyoruz. Yine bu kelime ile alkal olarak, bir de alpagu (ylpagu, alpagut,

alpavut) kelimesi vardr ki, ahs ismi olarak Orhun K itabelerinde mev cut olduu gibi (T h o m se n , nscriptions de l Orkhon, Helsingfors, 1896, s. 163), Uygur metinlerinde buna tesadf edilmektedir ( M lle r , Zvei Pfahlinschr, 23, 32; a y n . m il., Uigurische Glossen, Festschrift f r Fredrich Hirth, Berlin, 1920, s. 317). Karayim, Tobol, aatay, K a zan lehelerinde ve Moolcada mevcut olan bu kelimenin ( R a d lo ff, IVrterb., I, s. 430 v. d.), Orhun Kitb eleri'neki ayn kelimeden baka olduunu, hibir delile dayanmadan syliyen T h o m s e n aklanm tr zannndaym. Bu kelime de tpk alp kelimesi gibi, hem bir has isim, hem sfat, hem de ayn mhiyette bir nvndr (Ayrca bk., N e m e th G y u la , A honfoglalo Magyarsg Kialakulasa, Budapest, 1930, s. 259, 260). Trk kable isimlerinde daha birok rneklerini gr dmz gibi, bu nvnn da sonradan bir Trk kabilesine ad oldu unu ve xv. xv. asrlarda Akkoyunlu ve Safev devletine tbi kabi leler arasnda Alpagut adh bir kabilenin de bulunduunu biliyoruz. II. Alp kelimesinin, slmiyetten nceki muhtelif Trk devletle rinde olduu gibi, slmiyetten sonraki Trk devletlerinde ve bilhassa byk Seluk imparatorluu devrinde, resm bir nvn olarak kullanlmya balandn bz ndir tarih kaytlardan ve bilhassa kitbelerden reniyoruz. Kitbeler ok defa, hkmdrlarn, prenslerin, byk riclin, terft kaidelerine gre kullanmya haklar olan resm nvnlar vc lkablar ihtiva ettii cihetle, Ortaa Mslman-Trk devletlerindeki titulature' renmek hususunda, bilhassa ir diplo matik vesikalarn yokluu, veya azl karsnda, birinci derecede ehemmiyet arzederler. te bu bakmdan x. xv. asrlara it kitbe v. b. tarih vesikalardan, alp kelimesinin resm bir nvn olarak kul lanlmas hakknda, u neticeleri karabildik: Byk Seluk impara torlar, hatt onlar metb olarak tanyan Seluk ailesine mensup dier hkmdrlar, alp nvnm tamyorlard. Nizm-i 'Arznin, Anadolu Selukleri'nin ceddi Kutulmua isnad ettii alp-gz nvnnn srf bir isnattan ibret olduunu ve hibir tarih vesikada buna tesadf edilmediini Mirz Muhammed K azvn (Chlr M aqla, G M S , s. 45, 182 v. d.), pek hakl olarak, iddia etmitir. Bu nvn

ALPLAR DEVR

345

daha ok onlarn byk emirleri tamlar ve sonradan onlarn kur duklar muhtelif devletlerde alp nvn, nanc, kutlu, bilge kelimeleri gibi eski Trk nvanlan ile birlikte, hkmdrlarn resm lkablar srasna girmitir. ptida Halepte Sultan Melikah emirlerinden Aksungura it bir kitbede alp nvnn grmekteyiz. Sonra am Atabegleri ile Elcezire ve Suriye Atabeglerinde, Artuk-oullarnda alp-kutlu, alp-nanc-kutlu, alp-gzi nvnlarma kitbelerde daima tesadf ediyoruz (Repertoire chronologique d epigraphie Arabe, publication de l nstitut Franais d Archeologie Orientale, Kahire, 1931-1937, neredilmekte; nu. 2764, 3021, 3072, 3085, 3111, 3112, 3122, 3146; V a n B erch em , Amida, Heidelberg, 1910, s. 76, 92, 104, 120, 122; a y n . mil. Arabische nschriften aus Armerien und Diarbekr, Berlin 1910, s. 148 v. d.). Kitbelerin bu hidliini, bz slm vekyi'nmeleri de kuvvetlendiriyor: Mesel, Atabeg Zengnin, kitbelerinde gr dmz baka lkaplar arasnda lkabn da tadn b n a l - K a l n i s tasrih etmektedir (History o f Damascus, nr. H . F. A m e d r o z , Beyrut, 1903, s. 284). Bu sllelere mensup hkmdrlardan bzlarna sunulan eserlerin mukaddimelerinde de onlarn resm lkaplar, tamamyle kitbelerde grdmz ekillere uygun olarak zikredilmekte ve alp-nanc-kutlu lkabna onlarda da tesadf edilmek tedir (Msl., bk., Mehed ktphnesindeki yazma Dscoride terc mesinin mukaddimesi ve bu ktphnenin Talran'da baslan katalogu, nu. 27). Trke alp nvnmn, slm kltr tesiri altnda, Yakm-ark slm dnysnda daha ilk asrlardanberi ok yaylm olan gaz lkab ile beraber alp-gzi eklinde kullanlm olmas, yalnz bu zikrettiimiz Seluk belerinde deil, Gorlular gibi Seluklerin siys ve meden nfuzu altnda kalm dier devletlerde de grlmek tedir. Gorlularn Herat vlisi Malik Nir al-Dn Gz buna bir misaldir. Gor sultan Giys al-Dnin kz kardeinin olu olup, birok harblerde onunla berber bulunan vc 600 (1203) de, Herat vlisi iken vefat eden bu adamn bu nvn tamas, her hlde Seluk titulature nn tesiri neticesidir; fakat tpk Seluklerde olduu gibi, bu nvann, sultanlar ve ehzdeler tarafndan deil, slleye mensup kadnlarn oullan tarafndan kullanlmas dikkate lyktr (The Tabaqt-i Nir, Farsa metin, Calcutta, 1846, s. 121; E. Brovvne ve M . Qazvini, The lubbu'l-Albb o f Muhammed i A u.fi, London, 1906, s.

346

ALP VE

I 59> 32 1 ! Trih-i Sstn, nr. Melk--uar Bahar, Tahran, 1314 ems, s. 388; M u h a m m e d b. Q a y s a r -R z , a l-M uj am f i ma' ylr-i ash*n'l-'ajam, G M S , London, 1906, x, 346). Bu nvnn bz byk devlet adamlarna da verildiini, gerek Seluklerde, gerek Hfezmahlarda vc gerek Atabeglerde gryoruz; fakat bu takdirde bu nvn, kutlug ve inan gibi tbirlerle deil, emirlere ve kumandan lara mahsus ir lkaplarla birlikte zikredilmektedir: 564 (1168)de Rmiyede istinsah edilmi bir Siyset-nme nshasnn Shib-I kebr Alp-Caml al-Dn emri ile yazldn grmekteyiz (S a c h a u ve E the, Catalogue o f the Pers. Turk. Hindustani and Pushtu M ss. o f the Bodleian library, 1889, nu. 1, 1424). Alp nvn, eski Trk titulature nde mevcut ilek ve tirek (direk) lkablar ile birleerek alp-ilek, alp-tirek ekillerinde de kullanlmtr. X II. asrda Hrezmahlarn Cend hu dudunda yaayan Trk kable reislerinden birinin alp-direk nvnm tadm bildiimiz gibi (Trkh -i Juuayni, G M S , London 1916, n, 2; xv, 40 v. d.), eski bir Ermeni tarihinin Anadoluda Kutulmuun halefi olarak gsterdii Islm kaynaklarnda zikredilmiyen Alphilag adl prensin de, alp-ilek lkabn tayan bir Seluk prensi olmas icbcttiini vaktiyle gstermitim (Belleten, Ankara, 1937, 1, 288). lek, hkmdrlara ve hkmdr ailesine mensup prenslere verilen yksek bir nvn olduu hlde; tirek (direk), kable reislerine verilen daha ehemmiyetsiz bir nvndr. Islm-Iran kltr tesiri altnda hinh, sultn al-azam gibi, imparatorlara mahsus nvnlar alan ilk Seluk sultanlar, dier prenslere ilek, alp-ilek gibi, yksek bir nvn vermekte tereddt etmemilerdir. ada Ermeni tarihisinin bu kayd syesinde, Seluklerde eski Trk titulature' an'anclerirn imdiye kadar sanldndan daha kuvvetle yaad neticesini kar maktayz. Btn tekiltlarnda eski Seluk an'anelerini devam ettiren ve Irak Seluk Sultanl da ortadan kaldrldktan sonra, kendilerini Byk Seluklerin dorudan doruya vrisi sayan Hrezmahlar, alp nvnn yalnz byk emirler ve kable reisleri iin (mesel Call al-Dnin byk emirlerinden Alp Hann nvamnda grdmz gibi), dier Trk lkaplar ile birlikte kullanmakla kalmamlar (M u h a m m e d e n -N e s e v , Histoire des Sultan D jelal ed-Dn Monkabirti, trc., O H o u d a s, n, Paris, 1891-1895, Arapa metin, s. 138), byk sultanlara mahsus dier imparatorluk lkaplar ile berber,

ALPLAR DEVR

347

galiba alp nvnm da kullanmlardr: Hrezmahlara it an'aneleri bilmesi icbeden Mavln C a l l a l - D n R m , Mesnev sinde ( A n k a r a v , erh, v, 215; v, 451), Muhammed Hrezmah hakkn da alp-ulu nvnm kullanmaktadr (M . e r e fe d d in Y a lt k a y a , Mevlna'da Trke Kelimeler ve Trke iirler, T M , 1934, iv, s. 112). Hrezmahlarda, Atabeglerde, Gorlularda devam eden bu Sel uk an'anesinin Hindistandaki Trk devletlerinde de gryoruz; bilhassa Hala sllesinden mehur A 1 devamn a l-D n

zamannda, sonra onlarn an'anelerini devam ettiren Tulukahlar devrinde, devletin byk emirlerine hkmdr tarafndan alp-han nvnmn verildii tarih kaytlardan anlalyor ( Z iy a l - D n B r n , Trih-i Firz h, Bibliotheca Indica, new series, nu. 23, 1862, s. 240, 527; M u h a m m e d K s im A s t a r b d , Trih-i Ferichta, Bombay, 1831, .1, 176, 238). Bu nvnn bunlarda, xv. asr ortalarna kadar devam ettiini grmekteyiz ( Abd al-Kdir al-Badoni, Muntakhab al-Tavrkh, Bibliotheca Indica, new series, Calcutta, 1868, s. 219). Bu ananenin baka Mslman-Hind sllelerine de getiini Mlv hkmdrlarnn Gorlular besine mensup olan Heng hn (1405-1435) velahd iken, Alp Han nvnm, veya adn tadndan istid'll ediyoruz ( H a lil E d h em , Dvel-i Islmiye, stanbul, 1927, s. 477). Anadolu Selukleri ile onlarn yerine geen muhtelif slle lerde ve Cengiz ocuklarnn kurduklar muhtelif devletlerde alp keli mesinin resm bir nvn olarak, kullanldna dair diplomatik vesi kalara mlik deiliz. Yalnz, kable tekiltnn ve kable ananelerinin henz kuvvetini saklad Ouz beleri arasnda alp kelimesinin, gerek has-isim ve gerek Ouz kahramanlarna verilen husus bir n vn olarak kullanldn gryoruz. III. Trklerin geni Asya bozkrlarnda ok eski zamanlardanberi geirdikleri etin ve mcadeleci hayat artlarnn, kahramanlk ve enkcilik an'anelerinin Trk hayatnda yerlemesinde byk tesiri olmu tur. Uzun asrlar esnasnda ok geni coraf shalarda biribiri ardnca batp kan byk gebe imparatorluklar kuran ve ifti, ehirli halk ile meskn byk memleketleri hkimiyetleri altna alan bu atl g ebeler, her eyden ok, asker tekilta ve kahramanlk seciye lerine kymet verirlerdi. Kabileler ve kable konfederasyonlar ara snda dhil harbler, yabanc kavimler ile yaplan mcadeleler, akn

348

ALP VE

lar ve istillar, Trk cemiyetinde en yksek eref yerinin kahramanlara verilmesini icbettiriyordu. Gebelikten kp yerleik hayata geen, iftilik ile uramya balyan ve hatt ehirlerde yerleen Trkler bile, asrlarca bu kahramanlk ananelerine bal kaldlar. Trklerin kurduklar muhtelif siys heyetlerin daima asker bir devlet mhiye tini muhfaza etmesi, cihad esasna dayanan Islm dininin Trkler arasnda yerlemesi, Seluklerdenberi tarih gidiin Trkleri daim bir harb hayat iinde bulundurmas, bu kahramanlk, alp hk ananele rini asrlarca, canl bir ekilde, devam ettirmitir. Muhtelif Trk ube lerinin halk edebiyatnda, hikye ve destanlarnda, ataszlerinde, hulsa ahlk telkkileri aksettiren btn eserlerinde bunu grmek mmkndr. slmiyetten nceki Trk alplar', slmiyetin cihad ve gaz mefhumlar Trkler arasnda yerletikten sonra, nce alpgzi, yni Mslman-Trk kahraman mhiyetini almlar, tasavvuf cereyan ve muhtelif tasavvuf tarkatleri halk arasnda yerleince de alp-erenler, yni sava derviler, ekline girmilerdir. Bunlar bilhassa hristiyan lkeleri ile bitiik snr memleketlerinde, yni ac'larda g ryoruz. Alplar'm, eski Trk kable tekiltnda, kable reisinin etrafnda, bilhassa harblerde, ecat ve yararlklar ile ykselmi fertlerden m rekkep, bir nevi imtiyazl smf tekil ettii tahmin olunabilir. Bu g ebe asilzdeliin teekklnde, belki versetin de tesiri olmakla berber, ferd meziyet, bu mertebeye ykselmek iin, birinci artt. Daha ocukluundanberi avlarda, aknlarda, cenklerde kahramanlk gsteremiyenler, bu smfa giremezlerdi. Bir kahraman nekadar tehli keli, cretli iler yaparsa, nekadar ok dman ba keserse, ka ble iindeki tima yeri o derece yksek olurdu. Trkler vc Cermenler gibi tarih kavimlerin eski devirlerinde grdmz bu cins telkkilere, bugn yeryzndeki birtakm iptida kabilelerde, hl hit olmaktayz ( R o b e r t L o w ie , Traite de Sociologie Primitive, Paris, 1935, s. 333-336). Herhangibir kable reisi muhtelif kabileleri kendi hkm altna alp, konfederasyon mhiyetinde bir siys toplu luk kurduu zaman, etrafnda yine alp'lardan mrekkep bir aristokrat snf bulunurdu. Bzan bir kable reisi de olan bu alplar GabAvrupa feodalizminde grdmz vassallk rbtasna benzer ahs bir ba ile, byk reise bal bulunurlard; fakat onlarn da yine ayn hukuk mhiyette balar ile kendilerine bal alplar olurdu.

ALPLAR DEVR

349

tima derecelerine gre, az veya ok hayvan srlerine mlik olan bu alplar'm,_ ayrca hizmetileri, kleleri de bulunurdu. Tarih vesika larn bize gsterebildii devirlerden bahyarak, Asya bozkrlarndaki bu Trk kabilelerinde muhtelif itim tabakalarn teekkl etmi olduunu gryoruz. Byk reis, dier reisler ile ve kable reislerinin kendi alplar' ile olan karlkl mnsebetleri, urf hukuk kaidelerine gre, tanzim ve tyin edilmitir. Taraflardan birinin bu kaidelere riayet etmemesi, aradaki balarn derhal krlmasna, yni dhil ihtilller ve isyanlar kmasna sebep olurdu. Esasn eski Trk paga nizminin din telkkilerinden ve yinlerinden alan hukuk kaidelere gre, reisler kendi alplar'ma belli zamanlarda, belli terifat usllerine bal umum ziyafetler vermiye, ziyafetten sonra da maln yamalatmya mecburdu : Muhtelif Trk belerinde, ime-jeme, len, a gibi isimler alan bu umum ziyafetler, reisin hkimiyetini kuvvetlen diren balca vsta idi. Bunu yapmyan bir reis, alplar zerindeki hkimiyetini kendiliinden kaybederdi. Alplar'm kable hayatndaki itim rollerini, daha dorusu akn ve apullarn mhim bir istihsal vstas olduu devrin yaay eklini, Dede Korkut hikyelerinde olduka ak bir srette gryoruz. ark Anadoludaki yar-gebe Ouz airetlerinin x i i i . - x i v . asrlardaki hayat tarzlarm ok canl tablolar hlinde tasvir eden bu eser airet hayatnn ve messeselerinin yzlerce yl hemen ayn ekilde devam ettii dnlecek olursa - bize daha slmiyetten nce Seyhun imlindeki bozkrlarda yayan Ouz kabilelerinin hayat ekilleri hakknda da bir fikir verebilir. Bu eserde hrici bir cil mhiyetinde olan slm kltr tabakas, onun hakik ideolojisini ve paganizm kalntlarn lykiyle rtememektedir. Ekseriyet ile Bayndr boyuna mensup olan bu Trkmenler, x i i i . -x v . asrlarda Grcler, Ermeniler, Trabzon Rumlar gibi hristiyan unsurlar ile daim bir mcadele hlinde bulunduklarndan, bu hikyelerde Trk alplar, birer alp-gzidir. Bunlar tehlikeli avlara giderler, kfirler ile gaz ederler; hepsinin srleri vardr; iyi binicidirler; ok ile, kl ile, sng ile harb ederler. Aralarnda kan dvalar vardr. Harblede ferd mcadelelerde bulunurlar. lerinde o z a n l a r , yni sazirleri de vardr. Bu devrin kadnlar da umumiyetle ayn mterek karakterleri haizdirler. Bu vazyet phe yok ki, Garb-Anadoluda Bizans hudutlarnda yayan airetler arasnda da byle idi. Osmanh

350

ALP VE

ftht, mslmanlk snrlarn Balkanlar iine ilerletince, alplar devri,, diyebileceimiz bu devrin btn hususiyetleri orada da iti m ve siys tekmln icbettirdii bz ayrlklar bir tarafa brakl mak artyle hemen hemen aym ekilde kendini gstermitir. X IV . asrn banda mehur ir k Paa, Trk alplarndan uzun uzun bahsederek, bu ananenin Anadoluda da o vakitler kuvvetle yaadn aka gstermektedir; ona gre, a lp olmak iin, dokuz ey lzmdr: Salam yrek yni cesaret, bz kuvveti, gayret, iyi bir at, husus bir libas, yay, iyi bir kl, sng, uygun bir arkada ( F u a d K p r l , Trk Edebiyatnda lk Mutasavvflar, s tanbul, 1918, s. 273). Ondan bir asr sonra, Murad n. devrinde, Seluk-nme'sini yazan Y a z c A l, x i i i . asr Seluk Anadolusunu tasvir ederken, alplar'a it bz hususiyetlerden bahsetmektedir; alplar, atlarnn boynuna altnl kutaslar takarlard; avda ok ile kap lan vuranlarn bileine kaplan kuyruu aslr, bir atmda okla ku vuranlar sorgu takmya mezun olurdu (Ayn. esr., 272 v. d.). Bu tav sifler, mellifin yaad asra it mhedelerinin mahsl gibi saylsa bile, x i i i . asr Anadolusundaki Trkmen airetleri iin daha doru olarak kabl edilebilir. M a h m u d K g a r nin alplar'a mahsus bz detler hakknda verdii malmat (mesel atlarnn kuyruunu ipek ile rmeleri gibi; 11, 280) ile, xv.-xv. asrlarda Rumeli snrlarnda Osmanl kahramanlarnn, aknclarnn hayat tarzlar ve kahraman lk detleri hakknda mlik olduumuz bol vesikalar bir araya getiri lecek olursa (F u a d K p r l , M ill Edebiyat Cereynnn lk Mbeirleri, stanbul, 1928, s. 72 v. d.), alplar devri,, dediimiz iptida kahramanlk devri ideolojisinin ve ananelerinin Trkler arasnda nasl asrlarca devam ettii daha kolay anlalr. Vaktiyle de sylemi olduum gibi, mverrih k Paa-zdenin ehemmiyetle bahsettii Rm gzleri, Mslman alplardan baka birey deildir. IV . A lp , A lp , A lp a g u t isimlerine Trkiyedeki yer adlarnda

hl tesadf edilmektedir: Karsta Alp-kale; Kastamonuda Alp-Ars lan ky; Kastamonu, Zonguldak ve Eskiehirde A lp kyleri; o rum, Bolu, Kastamonu, Bursa, Ankara, Ktahya, ankr, Bilecik, anakkale ve Krklarelinde Alpagut veya Alpavut kyleri gibi (bk., Kylerimiz, nr. Dhi' iye Vekleti, stanbul, 1933). Eski Osmanh imparatorluu memleketleri ile, bugn Trklerin oturmakta olduu geni coraf shalardaki yer ve ky adlar dikkat ile aratrlacak

ALPLAR DEVR

351

olursa, bu isimlere daha ok tesadf olunaca tahmin olunabilir. Ky adlarnda bilhassa Alpagt ismine ok tesadf edilmesi, bunun yukanda sylediimiz gibi, bir kable ad olmasndan ileri gelmek tedir. Bu kableye mensup kk zmreler, ayr kyler tekil etmek zre, muhtelif yerlere daldklarndan yahut merkez idre tara fndan datldklarndan pek tabi olarak, bu isme daha ok tesa df olunuyor. Rumelide grdmz bu ismi tayan kyler, her hlde, Balkanlarn Osmanllar tarafndan fethinden sonra, Anadolu dan nakledilen Alpagutlar tarafndan kurulmu olmaldr. Bunlara ilve olarak, E v li y e l e b nin. xv. asrda Tokatta mevcut bir A lp G z tekkesinden ve onun civarnda ayn ismi tayan bir mesireden bahsettiini de syliyelim (Seyahat-nme, v, 60, 68, 71). Mahall ananc, A lp G z yi Dnimendliler devrine mensup sayyordu. B i b l i y o g r a f y a : imdiye kadar alp kelimesi hakknda, ne. filo loji ne de trih bakmndan, hibir husus tedkik yaplmad iin, kaynaklarmz makale iinde ayr ayr gstermiyc mecbur olduk. V a n B e r c h c m in Amida (S. 92, not. 5) da verdii ksa izahlar ile, Z. G o m b o c z un u srada elimde bulunmyan ... Arpadkari adl eserinde (S. 43 v. d.) verdii filolojik bilgiler bir tarafa braklacak olursa, A lp l a r vc alplar devri,, hakknda balca u eserlerde tarih malmata tesadf olunabilir: F u a d K p r l , Trk Edebiyatnda lk Mutasavvfla 7 , stanbul, 1918; a y n m il., Les Origines dc VEmpire Ottoman (Etudes Orientales, 11) Paris, 1935, bk., index. Bu eserin, u son yllarda Trke basm da neredilmitir (Osmanl Devleti'nin Kuruluu, Trk Tarih Kurumu Yaynlarndan, vm. scri-Say 8; Ankara, Trk Tarih Kurumu Basmevi, 1959).

1952DE STAN BU LD A TO PLAN AN

XXII. MSTERIKLAR KONGRESNN AILI NUTKU

nsanln geirdii son Cihan Harbi korkun felketinden sonra, ikinci defadr ki, Milletleraras Msterklar Kongresi toplanyor. Dnynn drt bucandan gelmek zahmetini ihtiyar eden Muhterem Kongre Azsna, Trkiye Cumhuriyeti adna Ho geldiniz,, derken, erefli bir mzye mlik olan Kongrenizin, bu xx. toplants iin stanbulu semesinden dolay duyduumuz memnuniyet ve krn da ifade etmek isterim. stanbulun emsalsiz coraf vazyeti, arkeolojik zenginlikleri, elbette bu intihapta mil olmutur; fakat btn bunlarn dnda, Trkiyenin bugnk mkl dny artlar iinde dahi, her shada milletleraras ibirliine byk bir ehemmiyet vermesi ve insanln istikblini bu ibirliinde grmesi keyfiyeti elbette unutulmamtr. Hakikaten, insanln bugnk straplarn dindirebilmenin, yeryznde hkim olan korkun emniyetsizlik buhrnna son verme nin tek resi, milletler arasnda adlet ve msvat esaslarna daya nan samim bir ibirliinin kurulmas, dier bir ifde ile, Birlemi M il letler artnn btn engellerden kurtularak ilemesidir. Bu hakikati vicdanlara yerletirecek, ferdleri ve milletleri bu yolda birletirecek en byk miller ise, hi phe yok ki, her trl prejjelcrden ve ovenizmden r olarak, insanln hayr nmna yalnz hakikati ara yan hakik ilimdir ve onun mukaddes mealesini ellerinde tutan ha kik ilim adamlardr. Hakik lim,, ve Hakik lim Adam,, derken, kullandm bu Hakik,, sfatnn mhiyeti zerinde bilhassa durmak isterim: Esas itibariyle llm in ve lim in sahtesi olmyaca hakl olarak sylenebilir; fakat bu bedhete ramen ok hazin bir hakikat tir ki, bilhassa mnev ilimlerde, llm,,in olduu gibi limin de sahtesi vardr. Her ne renkte olursa olsun, btn Rejimlerin ilim nIslm ^ ledeniyeti A A ///

354

MSTERIKLAR KONGRES

mn verdikleri ideolojilerini ve bunlarn nazariyecilerini bu kate goriye sokmakta hibir mbala yoktur. nsanlk haysiyetinin ve fikir hrriyetinin mevcut olmad bu zulm ve esaret memleketlerinde, ilim nm altnda mnkaa edi lemez akideler,, ve onlarn mteassp ve sahte vizleri vardr. Bunun dnda, hakik ilim ve hakik ilim adamlarna hibir hayat hakk tanmaz. Bunu sylerken doru yanl her fikrin, her nazariyenin en geni ekude mnkaa edildii hrriyet memleketlerinde de birtakm dar ve btl kanaatlerin ilim nm altnda ortaya atldm inkr etmek istemiyorum; fakat bu memleketlerde, serbest mnkaa bu dalletlerin mhiyetini kolayca meydana koyar ve insanlk iin dou rabilecekleri zararlar nlemeye muvaffak olur. Aziz Kongre zlar, Hkmetim, szleri kendi adna selmlamak vazifesini bana verirken, benim heyetinize yabanc olmadm, hatt bir dereceye kadar beni de kendinizden saymak lutfkrlnda bulunacanz dnmt. Ben de bu lutfkrlmzdan emn olarak aramzda bulunuyorum. Kongrelerinizin eski bir mensubu ve emekdr bir mes lektanz sfatiyle, birok kymetli htralarn tadm bu samim muhitte tekrar bulunmaktan nekadar bahtiyar olduumu ifadeden cizim; fakat, bu bahtiyarlk hissiyle mterfk olarak, bu itimin bende dourduu bz samim teessrleri de aklamaktan kendimi alamyacam: Bundan eyrek asr evvel bu gibi itimlarda kendilerine tesadf ettiimiz birok yal stadlar, hatt bu gibi frsatlarda daima bulu tuumuz benim neslime mensub birok mmtaz ahsiyetler de ebediyyen aramzdan ayrlm bulunuyor. Ben, bu ac hakikati bildiim halde, hl o Aziz Dostlan karmdaki saflarda aramaktan kendimi alamyorum. Bugn muhterem heyetinize hitabedebilmek frsatndan fayda lanarak, Oryantalizm'in bugnk durumu ve istikbli hakkmdaki bz dncelerimi en ksa ekilde arzetmek istiyorum. Geni mnasyla Oryantalizm'in nasl doduu ve bugne kadarki inkiaflarnn hangi safhalardan getii ve hangi tesirlere tbi bulunduu mlmdur. X IX . asrda byk bir inkiaf gsteren muhtelif Oryantalizm beleri, bilhassa xx. asrda ark memleketlerinde mill urun inkiaf ve Garbn ilm zihniyetinin ve metodlannn kabl ile ark ilim adam-

AILI NUTKU

355

lannm Garbn ilm faliyetlerine itirkleri neticesinde, daha sr atli terakkiler kaydetmitir. Geen asrda, Avrupann sanyi kapita lizmi ve mstemlekecilik siyseti syesinde byk bir inkiaf gsteren Oryantalizm1in, xx. asrda, bilhassa Birinci ve kinci Dny Harbleri akabinde ve birok ark memleketlerinin istiklllerine kavumalar neticesinde, ok daha byk ve daha sratli bir terakkiye mazhar olmas tabi idi. ark ve Garp arasndaki bu ilm ibirliinin parlak bir misalini tekil eden Kongrenizin, oryantalizmin btn belerinde, ilm almalarn henkletirilmesini salayacak salam ve rasyonel tekiltlar kuracak msbet neticeler temin etmesini mit ve temenn ediyorum. Hakikati aramak iin hep berber alan muhte lif milletlere mensup ilim adamlar, insanln mterek mal olan mnev kymetlerin mdafaasnda ve milletler arasnda karlkl tesnd, anlay ve sevgi zarretini telkn eylemek hussunda phe yok ki, milletlerine en asl rehber olurlar. lmin en byk nsan ky meti, ite, bu birletirici ve anlatrc asl hviyetindedir. Oryantaliz min ilim tarihi bakmndan, xx. asrda nekadar byk hizmeti ol duunu, yalnz bz ilim belerinde deil, daha umum olarak ms bet dncenin inkiafnda ne byk bir rol oynadn izaha kalk acak deilim. Bunu hepiniz benden ok iyi bilirsiniz. Sadece, dikkate ayan olan bir-iki noktay huzrunuzda zikretmekten kendimi alam yorum: Oryantalizm, medeniyetin uzun bir tekml mahsl olduu nu, btn kavimlerin bunda hissesi bulunduunu isbat etmek sre tiyle, bu mefhumu muayyen bz kuvvetlerin mahdut shasna inhi sar ettiren dar ve kapal zihniyeti deitirmitir. Birinci Dny Harbinden sonra neredilen umum tarih serilerine baknz: Mnhasran Avrupay siklet merkezi olarak kabl eden eski tarih kitaplarnn dar grlerini daha geni bir anlaya inklb ettirmek dncesi derhal gze arpar. Geri bu henz bir balangtr, bir temyln ifadesidir; fakat Avrupaya mnhasr kapal bir anlaytan, btn dnyy kap layan cihanml,, bir anlaya gemek zarretinin tarihilerce her gn daha iyi idrk ediidiini gstermektedir. Bu, hi phesiz, oryan talizmin zaferidir; fakat, oryantalizmin llk-a hakknda parlak neti celer elde etmi olmasna karlk, Orta-aa ve Yeni-zamanlara, mesel slma ve Trk tarihine it tedkiklerinin henz ok geri bu lunmas, bilhassa oryantalist olmayan tarihileri ok hakl ikyetlere sevketmektedir ve bu noksan yznden umum tarihin birok byk

356

MSTERIKLAR KONGRES

problemleri hl bir muamm hlinde kalmtr. Bu, oryantalizmin bu beleri ile uraan meslekdalarn, zerinde ciddiyetle durmalar icbeden ok mhim bir meseledir. Mslman milletlerin, Garp dnys ile uzun asrlardanberi ok sk siys ve iktisd mnasebet lerde bulunmalarna ramen, bu milletler hakkmdaki bilgilerin bu kadar geri kalmasnn muhtelif sebepleri vardr. Mesel, Islmiyta it tedkiklerin dar mnas ile felsefe shsma mnhasr kalmasna, asrlardanberi Mslman mtebahhirlerin yaratt ilm ananenin tesirinin sebebiyet verdii muhakkaktr. Bu sretle teesss etmi olan routineden kurtulmak uzun mddet mmkn olmamtr. Trklere, Araplara, ranllara it tarih tedkiklerin asker ve siys vkalarm tesbitinden, biyografilerden ibret kalmas, enstitsyonel mahiyette esas millerin tamamyle ihml edilerek sdece rz miller zerinde durulmas, iktisd ve itim tarihe, messeseler tarihine, din tarihe hi ehemmiyet verilmemesi, Islm tedkikleri shsmda derin bir zihniyet deiikliine lzum olduunu gsteriyor. Geri salam bir filolojik hazrln (formation) tarihi iin balca temel olduu ve eruditior mesisinin, cidd bir sentezi mmkn klan malzemenin hazrlanmasn temin ettii muhakkaktr. Byle olmakla berber, btn bunlarn tarihi iin sdece bir vsta olduu da asl unutulmamaldr. Mznin brakt birtakm izler arasndan tesdfen bulunan bir vesika zerinde filoloji metodlarnn en ince uslle rine gre almak ve bu vesikay neretmek; ve bu gibi vesikalar ara snda tarih bakmdan en manal olanlar ayrmak sretiyle mznin bir vehesini, bir messesesini ihy etmek baka baka eylerdir. Islm tedkikleriyle uraanlar filolojik hazrlklarn, tarih bir formation'la tamamlamadka ve itim ilimlerin muhtelif disiplinlerine hkim bulunmadka, b; vazyetin deimesine imkn olmyacak ve dnya tarihinin birok problemleri halledilmeyecektir. Binaenaleyh tarihin ir belerinde Garp ilm messeselerinde bir asrdanberi tkib olunan usllerin slm memleketleri niversite lerinde tatbikini salamak ve bu sretle yeni bir zihniyetten ilham alan aratrclar yetitirmek, tahakkuk ettirilmesi icbeden birinci arttr. Bundan baka, ayn mevzularla alkal ilim adamlar arasnda daim bir ibirlii temin edecek milletleraras tekiltlar vcde getirmek, gen aratrclar iin alma vstalar (instruments) hazrlamak da zarrdir.

AILI NUTKU

357

slm tedkikleri iin yeni bir zihniyetle hazrlanacak yeni alma vstalarndan bahsederken, yeni bir tab mmtaz ve tecrbeli stadlardan mrekkep bir heyet tarafndan hazrlanmakta olan slm Ansik lopedisini hatrlamamak imknszdr. Neri zamannda, umum g r vc pln itibriyle, olduka geri bir zihniyeti temsil eden, fakat buna ramen ilim lemine byk faydalar temin ettii de muhakkak olan bu eserin yeni basm, slm tedkiklerine yeni bir zihniyet ala yacak ve yeni bir istikamet verecek srette, ikml edilmelidir. Filolog ve oryantalist olmayan tarihilerin, sosyologlarn ve muhtelif itim tarih belerinde alan aratrclarn istifadesini temin iin, Ansik lopedi' nin yeni basm, slmiyetin byk meseleleri hakknda huss yazlara yer verilmesi, her maddedeki metodsuz ve gelii gzel hazr lanan bibliografilerin kritik bibliografilerle deitirilmesi, fer mevzu lardan ziyde umum meselelere daha byk ehemmiyet verilmesi sretiyle, oktanberi gze arpan birtakm noksanlan telf edecektir. Muhterem Meslekdalanm, nsanlk tarihinin byk bir dnm noktasnda bulunduumuzu artk katiyetle syliyebilirim. Karmzda, birok eski akidelerin, eski messeselerin ykldn, kymetlerin deitiini gryoruz. lk bakta ok korkun grnen bu manzara, bz marz tefek krlere, medeniyetin kmek zre olduu kanaatini veriyor. Biribirine tamamyle zt iki ideolojinin mevcdiyeti dolaysyle beeriyetin ek tii madd ve mnev straplann, geirdii buhranlarn byk ol duu muhakkaktr; fakat bu sath grnn yese kaplma sebebi ol mamas lzmdr; nk, ektiimiz bu straplar, domak zre bulu nan yeni bir hrriyet ve adlet dnysnn doum arlardr. Bu zarr buhranlar emniyetle geirmek, bu straplardan sr'atle kur tulmak ve yarnn yeni milletler cemiyetini salam ve nsan esaslar zerinde kurabilmek iin, ilmin ve limlerin rehberliine ihtiya vardr. Sizleri imdiden haylini sezmee baladmz bu yeni sadet ve adlet dnysnn mbeirleri olarak hrmetle selmlar, Kongrenize muvaffakiyetler dilerim.
Prof. D
r

. Fuad K

prl

( 0 srada, T . C. Dileri Bakan idi.)

SLM MEDENYET TARH

A
bdlhak

dnan

d iv a r

[slm M edeniyeti Tarihi hakknda, lk m ecm uasnda (C. xv., Austos, 1940, s. nu. 90, 566-570) baslan, k ym etli dostum Abdlhak Adnan A dvarn m him m akalesini bu cilde aynen alm a y b ir dostluk vazifesi saydm ].

W. B a r t h o l d F u a d K

prl,

slm Medeniyeti

Tarihi, stanbul,

Kanaat Ktphanesi, 1940, 340 sayfa. Prof. F u a d K p r l nn balang, izahlar ve dzeltmelerle ikml ederek nerettii bu eserin melliflerini yazarken, B a r th o ld ve F u a d K p r l nn isimlerini yanyana yazmak mecburiyetini duy dum. Vka F u a d K p r l nn talebesinden A h m e d U r a la tercme ettirdii bu eserin mellifi B a r th o ld ise de, pek aziz limi miz yazd tashih ve izahlarla kitabn mterek mellifi hviyetini bihakkin kazanmtr. B a r th o ld n kitab, balangta sylendii gibi, 146 sahifede slm medeniyeti'ni pek ilm bir srette hulsa etmi ve pek mehur olmutur. Metin, A h m e d U r a l tarafndan C e m a l V h id nin Tatarca tercmesinden Trkemize evrilmi ve bu tercme F u a d K p r l tarafndan keml-i dikkatle gzden geirilmitir. Evvel unu syleyeyim ki, metin okunulduu zaman insan bir tercme kar snda bulunduunu asl hissetmiyor; Trkesi okadar gzel ve okadar przszdr. Balangta Prof. F u a d K p r l , kitabn ky metini zikrettikten sonra, slm dnysnn mukaddert zerine byk ve devaml bir te'sir yapm olan Trkler'in tarihi bilinmeden, slm tarihini anlamak mmkn olamayaca nasl tabi ise, slm tarihi erevesi iine sok madan Ortazaman Trk tarihini anlamak kabil olamayaca da okadar tabi dir,,; binenaleyh, slm tarihini ve slm kltrn hi olmazsa umu m hatlaryle renmek, m ill tarih terbiyesi almak lzumunu duyan Trk mnevverlen iin byk bir ihtiyatr.,, diyor.

360

SLM MEDENYETt HAKKINDA

Fuad K p r l , B a r t h o ld den evvel yazlm slm medeni

yeti tarihlerinden ounun hikyeler ve medihlerle dolu insicamsz mlmat mecmualar olduunu sylyor; vka kendisinin de dedii gibi bu eserlerde ekseriya nz vakalara, esas, itim ve ktisad vak'alardan ziyde ehemmiyet verilmitir. Bundan sonra F u a d K p r l , Tanzimatdanberi ne bizde ne de dier slm memleketlerinde ilm mnasyle bir tarihi yetimemi olduundan ikyet ediyor ve bu ikyeti Bykharbden sonra A v rupada nerolunan umum tarihlere de temil ederek, bunlarda da slm medeniyetine dir bahislerin sath olduunu ilve ediyor ki, pek dorudur. Bu arada mellif, mterek dostumuz H e n r i M a s s e nin L slam nmyle 1930da yazd eseri istisn etmektedir1. Burada unu ilve etmeliyim ki M assenin eserinde de Trk-mslmanlara it ksm, mesel Marib A r ablarm . verilen ksmdan ok daha ksadr. Yine mukaddimede, milliyetiliin dourduu romantik tarih telkkisinin ilm ve tenkid usllere tbi tarih telkkisine yerini brak mas lzm geldii pek yerinde olarak syleniyor. Mellif, vka bu romantik hamlenin kendi zerindeki iyi tesirini inkr etmiyor; fakat artk ilm ve objektif yoldan rasyonalist bir tarzda tarihimizin tedkikine geilmek lzm geldiini derhal ilve ediyor. imdi, pek gzel bir Trkeye evrilmi olan B a r th o ld n met nine geliyorum. Rusa ve Tatarca benim iin bir kapal kutu demek olduu iin, ancak Kalktede Musulman Culture nmyle S h a h id S u h r a w a r d y tarafndan yaplan ngilizce tercmesiyle yle bir karlatrmak istedim. lk sahifede ngilizce tercmede bu kltr (mslman kltr), ne tamamen A r ablar, ne de tamamen slm dinine slik olanlar tarafndan yaratlmtr,, denildii hlde, Trkede slm dinine slik olanlar,, fkras unutulmutur. Bu noktann ehemmiyeti ikrdr; nk slm medeniyeti iinde felsefeye ve ilme dir yazlm veya tercme edilmi birok eserler de gayr- mslimler tarafndan yazl mtr. 19 uncu sahifede B a r th o ld n birok tarihlerin hi bahsetme dikleri Fars Paul,, yni Iranl P ol zikretmesi, mellifin Iran ilim tari hine derin vukufunu gsterir. V k bu Suriyeli feylesof, Husrev'e
1 Bu eser 19 5 8 de H a l i d e E d i b tarafndan ngilizceye tercm e edilmi ve Nevv Y o rk da Putnam kitabhnesinde nerolunmutur.
/

BlR BBLYOGRAFYA
takdim olunan Aristo M antki adiyle Suryanice bir eserle belki bi rinci defa olarak ran lemine A r is to yu tantmtr (M. 531-579). P a u l, bu eserinde dinle ilim arasnda mukayese yapyor ve ilmin bheden zade mlmatla insanlar arasnda birlii temin ettiini sylyor. Bundan baka P a u l n, A r is to ya atfedilen ve fakat herhlde me bir feylesofa it olan Peri Ermineias (Kaziyyelere Dir) ismindeki bir esere Farsa olarak bir erh yazdm da ilve etmek isterim2. B a r th o ld pek btarafne olarak, Kur'nm ilme kar ald hr ve serbest tavr syesinde Yunan ilim ve felsefesinin slm dnyasna kolaylkla intikal ettiini sylyor. Fakat bu ilim ve felsefeyi ibtidda mslmanlara nakleden hristiyanlar olduu hlde, bir mddet sonra arkda hristiyanlar arasnda ilmin ve felsefenin pek gerilediini de ilve etmektedir. Bunun sebeblerini sayarken, mslmanlarm artk hristiyan komularna ihtiyalar kalmamasn ve Ortazamanlarda hristiyanlarn slm dnyasnda uradklar tazyiki gsteriyorsa da, bu tazyikin Ispanyada mslmanlara.rev grlen zulmler yannda hi mesbesinde olduunu ve btn msd^relere ve i'tisflara ra men, ondrdnc asrda yalnz Msrda kilisenin elinde 11250 desetin arz kaldn da itirf ediyor3. Badadda inkiaftan bahseden faslda ilk slm limlerinden C h z ile a l - K i n d yi ve hvn al-Sajay zikrediyor; hvn al-Saf rislelerinin (51) olduunu sylyorsa da, ekseriyetin fikrincebu risa lelerin adedi (52)dir. B a r th o ld , ilim ve serbest dnce noktasndan pek ehemmiyetli olan bu risleleri spanya Araplar arasnda yayan ztn, spanyal bir riyziyeci olduunu mbhem bir srette syler; halbuki bu li min Madridli A b u l - K s m M s lim e a l - M a c r t isminde bir Arap riyaziyecisi olduunu burada tasrih etmek doru olur; mmfih hvn-al Saf rislelerinin Garbde bu ztn talebesi a l - K ir m n nmnda bir zat tarafndan nerolunduu da sylenir.

2 Bu eski m ellife d ir m ehur E . R e n a n n Journal Asiatique'Ae 19uncu cild, sahife, 31-319) bir makalesi vardr. 3 Bir R us a r z ls olan, desetinin takriben m savi olduunu ilve edeyim .

(1852,

11961 m etre m urabbana

362

SLM MEDENYET HAKKINDA

56nc sahifede Araplar'n Yunan filo lo ji ve trihine vkf olmamalar

onlarn felsef, ilm almasna te'sirsiz kalmamtr: Arap limleri eski za man feylesoflarna isrd edilen sahte eserleri hakik eserlerden ayramyorlard,, deniyor. Bu cmledeki filoloji yerine ngilizce tercmesinde felsefe denilmi ise de, Trkesinde olduu gibi filo lo ji olmas daha dorudur; nk sahte eserleri hakik eserlerden ayrdetmekte filolojinin ky meti elbette daha byktr. 59 uncu sahifede olmas lzim gelen ve fakat yalnz ngilizce ter cmesinde mevct olan mhim bir pasaj vardr ki aaya aynen nak lediyorum: n ve M erkez Asya'nn son bin sene zarfnda iklim ve f iz i k corafya noktasndan nekadar az tahavvle uradna hkmetmek iin lzm olan ansr, asr- hzr limleri ancak Arap corafyaclar syesinde elde et milerdir. Araplar'n hars selefleri olan Yunanllar ve dierleri bize bu hususta mlmat brakmamlardr. Arap corafyaclar muhtelif memleketleri trif ettikten baka, coraf tashihlere de kalkmlardr. Vka bu mellifler dier ilim beleri mtehas sislan gibi, Yunanllar'dan aldklar mlmata istinad ediyorlarsa da, onlarca mlm olan dnya, Yunanllar'a mlm olan dnyadan ok byktr; nk Yunanllar, Hazar denizinin arkna ve Asya'nn ark shilleri ve Hind-i inVnin imline dir hayl meyl mlmat shibi idiler; halbuki Arap corafya clar rti ve Yenisey nehirleri mansabna ve Kora'nn imlindeki shillere kadar yollan trif etmilerdir. Buna ramen Araplar, Avrupallar'da olduu gibi, Yunanllar'n coraf mlmatn tekrar edip durdular. Hatt Hindistan ve in merkez yolunun kefinden ikiyz sene sonraya kadar Asya haritas hl Batlamyos modeli zerine yaplmakta idi. Yunan corafyaclar gibi, Arap corafyaclar iin de yeryznn ancak drttebiri meskn idi. Arab gemicileri Madagaskar ve J^engibar gibi Hatt- Ustva'nn cenbundaki yerlere gitmi olmalarna ramen, Arap corafyaclar hl insanlar iin pek scak yerlerde yaamak mmkn olmadna dir olan eski fik re yapp kalmlardr.,, urasn ilve edeyim ki B a rth o ld , bu bahsettii corafyaclar arasnda Arap olmayanlarn mevct olduunu pek l bildii halde, eski bir itiydn tesiriyle, Arap kurtaramamtr. kelimesini kullanmaktan kendini

Bu fkradan sonra, arzn mruf yedi iklim taksimine dir fkra zerine muhterem F u a d K p r l , yazd (28) numaral notta hep

BR BBLYOGRAFYA
slm corafyaclar tbirim faydal mlmat vardr4. kullanmtr. Bu notta

363 hakikaten pek

Yine 59uncu sahifede medeniyetin terakkisi cemiyetin ilimdeki inki a f derecesine te'sirsiz kalmad,, deniliyorsa da, ngilizce tercmesine gre bu cmle ilmin muvaffakiyetli neticeleri, cemiyetin kltr seviyesine tesirden hl kalamazd,, eklindedir ki bize bu son ekil daha mantk gr nyor. 69uncu sahifede Sicilyadaki Norman kral kinci R o g e r nin zamnnda d r is nin riyseti altnda gmten bir kre-i mces seme yapld zikredildii hlde, yine Sicilya Norman kral mehur F r e d e r ik fon H o h e n s ta u fe n in Arap limlerine sorduu, ilme vc kelma dir dokuz sulden ve bu sule verilen cevaplardan B a r th o ld hi bahsetmemidir5. Biraz aada Araplarm belgatinin kymetinden bahsediliyor ki burada belagat kelimesinin kf olmad zannndaym; nk m ellifin maksad eer Rusa aslndaki kelime de ngilizcede olduu gibi eloquence ise daha ziyde hitabet demek olacaktr. Bu fkraya F u a d K p r l tarafndan yazlan 33 numaral notta, Msrda Ftimler tarafndan tesis edilen dr-al hikme yc dir gzel mlmat vardr. Bundan sonra ran'n Te'siri nvanl fasla geliyoruz. Burada hi bhesiz syleyebiliriz ki B a r th o ld bu bahsi dier bahislerden daha mkemmel ve daha terkib bir ekilde yazmtr. Bu fasl iinde (sahife 92-93) b n -i S n dan bahsederken, onun gerek dindar muhitlerde ve gerek avam arasnda Ortazamanlarn Dr. F a u s tu gibi deta bir sihirbaz vazyeti aldn sylyor. Ben bu if deden, b n -i S n nn d bir sihirbaz deil, belki gayr- mmkn yapmaya kalkan byk apta ilm ve felsef hareketler uyandrmak isteyen bir titan rhunu hiz olduu mnsm anlamak istiyorum.
* Burada syliyelim ki aziz dostum F u a d K p r l ile literatre keli mesinin ikinci yni m elleft, b ib liy o gra fy a,, m nasnda edebiyat kelimesiyle tercm esinde birleem iyorum . A v ru p a lla ra literatre kelimesi, ltince asl dolay syla, m elleft mnasn derhal hatra getirirse de, bizde edebiyat kelimesi pek kkl olarak bildiim iz edebiyata hasredilm itir ve yle kalm aldr. G alib a bu tercm e tarz bize dilde ihm alkr bir doktorun edebiyat- tbbiye dem esiyle gir mitir.

5 Prof. e r e f e d d i n Y a l t k a y a , Sicilya Cevabtar, stanbul 1934-

364

ISLM MEDENYET HAKKINDA

Vka b n -i S n bilhassa tbda ark ve Garbte bir byk sihirbaz, bir mutlak hkmdr gibi asrlarca hkim olmutur. Bu noktaya tekrar dneceim. B a r t h o ld n A b R a y h a n B r n hakkmdaki mtlalar, F u a d K p r l nn notlaryle ikml edildikten sonra ok kymetli bir ekil almtr. Bilhassa B a r t h o ld n A b S a d S e c e z (A b S a id A h m e d b n A b d e l c e l l S e c e z is ta n (M. 95i-o24)nin bir eserinden kararak ortaya koyduu, eflkin skn zre ve fakat arzn mteharrik olduuna dir fikri, bildiime nazaran imdiye kadar Avrupa ilim tarihilerinden hibirinin nazar- dikkatini celbetmemiti. Burada asl mhim mesele, B r n nin bu dvaya m kl ve bheli nazariyle baktnn zikredilmi olmasdr. Vka kendisinden sonra gelen limler, R z ve b n -i S n gibi byk limlere kar B r n nin bu meselede, yni arzn etrafnda eflkin dndnde bhe etmesini muhaze ediyorlarsa da, B r n nin daha o zaman K o p e r n ik sisteminin bir tomurcuu addedilecek bir nazariyeyi, yni S e ce znin fikrini dorudan doruya reidetmeyerek mkl ve bheli bir meseledir,, demi olmas, bu hm iin cidden byk bir ilm basirettir. Bundan sonraki bahis, Moollarm futhatna dirdir. Bu bahiste Mool istilsnn her getii yerde ilim ve medeniyeti harb ettii yolundaki umum fikre B a r th o ld n asla tarafdar olmad grl yor ki, bu nokta bizi en ok alkadar etmitir. Filhakika senelerdenberi uratm ilim ve din mnsebt tarihini tedkik ederken, benim de B a r th o ld den haberdar olmayarak vsl olduum netice bu idi ve bunu birgn neretmek midinde bulunduum esere yazmtm. B a r th o ld gibi, Mool istilsnn slm dnyas zerinde okadar ar tesirler brakmadn ve binenaleyh ondokuzuncu asrdan sonra slm ilminde ve kltrnde bir duraklama olmu ise, bunun sebebini baka yerlerde aramak lzm geldiini bugn itiraf etmek lzmdr; nk Mool hkmdrlar, B a r th o ld n dedii gibi, belki din ve dil ilimlerine okadar ehemmiyet vermedilerse de riyziyat, astronomi ve tbda gerilemeyi mcib olmak yle dursun, bilkis terakk temin ettiler. Burada bu noktann tafsiltna girimeye lzum yoktur; gerek B a r t h o ld n yazd sahifeleri ve gerek F u a d K p r l nn izahlarn okumak kfidir.

BlR BBLYOGRAFYA

365

B a r th o ld , bu arada lhnlerden O l c a y tu ve G a z a n Hn zamnmda yaayan mverrih ve ansiklopedist R e id e d d in in me hur Cmi't-TevriKinden pek hakl olarak byk ehemmiyetle bah sediyor. unu da biz ilve edelim ki R e id e d d in Tarsuk-nme-i llhn ismiyle bir eser nerederek, bunda inlilere ve in tabbetine dir uzun bir medhalden sonra, mehur in tabibi W a n g S h u -H o nun nabza dir olan eserini tercme ettirmitir6. Bu eser galiba tek nsha olarak Ayasofya ktbhnesindedir. Bu faslda Trklerin slm medeniyetine olan hizmetleri bahsinde B a r th o ld n ifdeleri ancak Prof. F u a d K p r l nn notlar ve gsterdii kaynaklarla pek fideli ve pek mkemmel bir ekil almtr. Bilhassa Trk dili ve mmrisi ve edebiyat hakknda 80-82 numaral notlarda F u a d K p r l ok stdne tashihler ve ilveler yapmtr. Semerkandde Ulu Beyin astronomiye dir tedkikatndan

bahsederken B a r t h o l d , G y s e d d i n e m d i hi zikretmedii gibi, bizim byk riyziyecimiz K a d - z d e R m den de pek ksa bahsetmitir. En ziyde ehemmiyet, hkmdr U l u Beye veril mitir. Halbuki IlhnVnin mukaddimesinde U l u Bey bile bu eserin tertibinde G y s e d d i n ve K a d - z d e nin nekadar emekleri olduunu zikreder. Altnc ve son fasl Onbeinci Asrdan Sonra Mslman Dnys nvnn tayor. B bahiste onbeinci asrda artk Mslman dnys nn Avrupa yannda geri kaldna iret ediliyor. Bu asrda Avru pada ticret, ehir hayat vc san'atn terakkisi kaydedildikten sonra, bu ktanm dnya zerinde hkimiyetini tcknikin tesis ettii syle niyor ki bir dereceye kadar dorudur. Ba r t hol d , bilhassa ateli silh larn icadna pek ehemmiyet veriyor vc burada Almanlardan bzlarnn dnd gibi, kltrn balang noktas silh olduuna inanm bir adam ehresini gsteriyor. Hind deniz yolunun kefi de B a r t h o l d hayli megl etmitir. Denizcilikte Avrupallarn stnl tebrz ettirilerek, medeniye tin terakkisinde bunun dahli olduu zikrediliyor. Bu fkraya dir

* Bu esere dir geen sene Parisde Sociele Asiatique'de ksa bir teblide bu lunmutum. Bu tebli imdi h is ilim tarihi m ecm uasnda intiar etmi olm aldr. Eserin uzun bir hulsas da yine ayn m ecm uada intiar edecektir.

366

SLM MEDENYET HAKKINDA

F u a d K p r l nn 95 numaral zah, ktisad ve tarih nokta-i nazardan pek fideli ve pek etrafldr. B a r t h o l d eserin sonlarna doru matbaacln Osmanh Trkiyesine nekadar ge girmi olduunu yazarken, Kanun Sultan S l e y m a n zamannda stanbul'da Avusturya sefiri olan Baron de B s b e k in mektublarndaki fikri aynen tekrar etmitir: Trkler top ve tfengi kolaylkla Avrupallardan aldklar hlde, matbaacl pek byk bir tcahhrle almlardr. Fakat 139uncu sahifede B a r t h o l d , Mslman dnysnn on beinci asrdan sonra tammen inhitata yz tuttuunu sylemek abes olduunu ve onaltnc ve onyedinci asrlarda Osmanh Trklerinin stanbulu byk bir medeniyet merkezi hline getirdiklerini ifde ediyor ve bu noktada stanbul ktphanelerinin kymetini tebrz ettiriyor ki pek dorudur.. Fakat yazk ki bu siys tarih, ilim ve me deniyet tarihi hzinelerimiz, ktphnecilik tekniki noktasndan byk eksiklerimiz dolaysyle, hl yar kilidli bir vazyettedir.

arkda medeniyet ve ilim terakkisinin duraklamas sebebini izah etmek hayli gtr. Hatt B a r t h o l d kitabn son fkrasnda, te bu sretle medeniyet sahasnda birincilik mslmanlardan hristiyanlara geti,, gibi gayet mbhem bir szle ii geitiriyor ve fkray hemen mstemlekeci byk Avrupa devletlerinin meden vazifelerini, gstermek ve mdafaa etmekle bitiriyor. Prof. F u a d K p r l , bu fikrin B ar t h o l d n ilm olmaktan ziyde, siys dnnn eseri olduunu sylyor ki pek dorudur (Nu. 110). lim ve medeniyette ondrdnc asrdan sonra arkta grlen durgunluun esbabn aratranlar ok olmutur ve bu, henz ta mmen halledilmi bir mesele deildir. Bz Avrupal ilim tarihileri, bunu, arkllarda tecrb tsl'n inki af etmemi olmasna atfediyorlar. Bu fikrin de hi bhesiz doru ta raf vardr. Bundan baka tl sebebler de bulunabilir. Mesel bn- i S n dan sonra tbbn arkda ve hatt Garbda uzun zamanlar byk bir terakki gstermemesini, bu byk limin Knun nmyle pek fazla mkemmel bir eser yazm olmasna da atfetmek kbildir; nk o zamann ilm ihtiyalarn bu eser tammiyle tatmin edince ve tenkid ve tecrbe usl de inkiaf etmemi olunca, tbda yeni birey

BR BBLYOGRAFYA

367

beklemek hakikaten gtr. Bunun bir mislini, beerin fikrine ikibin sene hkim olan Ar i s t o mantk ve felsefesinde de gryoruz. Velhasl uzun uzadya tedkika muhta olan bu meselenin lim lerimizin elinde birgn hallolunduunu grmek en hs dileimizdir. Bu ksa mtlay bitirirken, bize B a r t h o l d n her mnevver arkl nn okumas lzm olan eserini, memleketimizde ndir grlen bir tarzda yni izahlar ve tashihlerle hediye eden aziz limimiz Prof. F u a d K p r l ye teekkr etmeyi bir vazife biliriz.