154 kv'luk Enerji Nakil Hatlarnda Kullanlan Kafes Direkler

Etbank'n tesis ettirdii 154 kV. ve 66 kv. luk hatlarda umumiyetle bir tip standardizasyonu yaplmtr. ift devreler daima ayn direk zerinde ve klsik piramit tipte ve tek devrelerde beik tipinde tertiplenmilerdir. FT DEVREL HATLAR D
2f

Nazm DOAN
T
Mh.

Ancak hatt ina eden firmadan firmaya direklerin boyutlan biraz deimektedir ki muhtelif hatlar iin bu boyutlar aaki tablolarda gsterilmilerdir

2h

R
b

K c d e

m. atalaz - Kandilli Ereli - Kandilli Adapazar - mraniye Adapazar - Paalar Adapazar - Saryar atalaz - Karabk Hrfanl - Krkkale - Ankar? Paalar - Tunbilek zmir - Manisa Tunbilek - Ktahya
5,0

2g

m.

m.
5,0

m.
1,0

m.
2,6

m.
2,6

m.
13

5,64 8,53 6,20 8,67 6,40 6,60

6,86 10,67 8,00 10,97 8,20 8,4

5,0

5,64 8,53 6,80 8,67 7,00

7,2

3,35 5,18 3,00 3,66 3,15 3,30

3,05 4,65 4,00 4,50 4,15

4,1

2,74 4,19 4,00 4,04 4,15

\4,1

14,63 18,90 19,00 17,37 17,9 19,30

TEK DEVRE Ll HATLAR

DR
f m. h m.

E K
b c

m. 3,89 3,89 2,00 18,29 18,29 20,55

Adapazan - Osmanca Osmanca - Ereli Paalar - Eskiehir Paalar - Bursa Saryar - Ankara Krkkale - Karabk Ktahya - Afyon Balkesir - Manisa zmir - Kemer Balkesir - Edremit 154 kvluk Enerji nakil hatlarmzda kullanlan pilonlan (Kafes direkler) balca drt gruba ayrabiliriz.

7,01 7,01
7,1

7,01 7,01 5,90

7,2
7,3

'

5,9 6,1

1,7 1,9

19,30 19,80

1400 mm 5 lik ACSR (Alminyum - elik) kablolar iin ift devre tayan pilonlar T-R-V7-Z ve H-G-J tipleri.
E M M. 35-36

84

2 240 mm lk ACSR (Alminyum - elik) kablolar iin tek devreli puanlar A-B-C -D tipleri. 3 240 mm- lk ACSR (al - st) kablolar iin ift devreli plonlar E-F-N-P tipleri. 4 170 mm- lik ACSR (al-st) kablolar iin tek devreli pilonlar O-S-L-K tipleri. DirekJer normal direk akl 350 m. olarak, Trk standartlarna gre hesaplanmlardr. Drt madde halinde bahsedilen her gurup, kendi arasnda hafi tayc, ar tayc, durdurucu, ar durdurucu v.s. tiplere ayrlrlar a) Hafif tayc tipler : Normal duz aklklarla, ufak hat sapmalarnda ve ksa aklklarda (5) dereceye kadar hat sapmalar olan yerlerde, b) Ar tayc tipler: Uzun, dz aklklar e ufak sapmal uzun aklklar ve ksa akkl (15) dereceye kadar sapmalarda, c) Durdurucu tipler : Fazla uzun aklklar ile (15) dereceden byk sapmalarda ve hat gzergh boyunca araz durumuna gre (5-10) tayc direkten sonra,

d) Nihayet direi: Hattn- banda, orta ve sonunda, ayrca keskin dnlerde evirme direi olarak (durdurucu olarak) kullanlr. Nihayet direkleri hattn ekme kuvvetlerini tek tarafl olarak tayabilecek ekilde hesaplanmlardr. imdi yukarda bahsetmi olduumuz pilon guruplarndan ksaca bahsedelim: 1 400 mm lik ACSR (Al-st) kablodan ift devre tayan T-R-W-Z tiplerinden T Tayc; R ar Tayc, W : Durdurucu, Z : Ar Durdurucu olarak kullanlmaktadrlar. Bu tiplerden herbirni kendi aralarnda boy bakmndan muhtelif uzunluklar arzedecek ekilde snflanmlardr. Misal olarak R tipi direi alrsak. R O ra nsbeten, R 3 tipi (3) m; R 6 tipi (6) m ksa; R + 3 tipi (3) m; R + 6 tipi de (6) m. uzundur. Direk aras mealesine ve arazi durumuna gre bunlardan boy bakmndan'msait olan kullanlr. (ekil 1) de bu gruba ait lzumlu boyutlar harflendirilerek arka sayfadaki cetvelde deerlen yazlmtr.
2

KULLANILAN NAKLLERN EVSAFI 795000 CM 400. m<m2 Materiyal Tertip ekli (rg) Alminyum kesit elJk kesit Toplam kesit Arlk Toplam ap Kopma Mukavemeti Elstik Modl Is uzama katsays 20 C deki Rezistans ACSR 26/4.44 Al+ 7/3,45 st 402.558 m m 2 65.437 468 1,644 Kg./m 28,11 mm. 12986 Kg. 7800 Kg/mm 2 19.2 x 10-6 /C 0.0727 ohm/km 477000 CM 240 m m 1 ACSR 26/3 44 Al+ 7/2,68 st 241,648 mmF 39,487 281,1 0,988 Kg/m 21,8 mm. 8270 Kg. 7800 Kg/mm 2 19,2 x 0 ~ 6 /C 0,1212 ohm/km 366400 CM 170 mm!2 ACSR 26/2.89 Al + 7/2,25 St 170.552 m m e 27.833 198.4 0,697 Kg/m 18,31 mm. 6000 Kg. 7800 Kg/mm 2 19,2 x 10-8 /C 0,1716 ohm/km

KORUMA TELNN EVSAFI Materiyal Tertip ekli (rg) Kesit Arlk ap Kopma mukavemeti Elstik ModtSl Is uzama katsays 20 C deki Rezistans
E M M 36-36 '

Galvanizli elik Tel (rgl) 19 p 2,22 mm. 73,543 m m 2 ' 0,595 Kg/m 11,10 mm. 8640 Kg. 20000 Kg/mm 2 12 x 10- / C 2 ohm/Km.

85

T-R-W-Z TPLERNE AT BOYUTLAR Direk tipi T O BO a 29,35 30,40 29,35 29,35

b

c 4,15 4,20 4,15 4.15

wo z o

3,15 4,10 5,30 5,30

4,15 4,20 4,15 4,15

17,90 17,90 15,75 15,75

3,20 3,70 3,20 3,90

4,10 4,60 4,10 4,90

3,50 4,00 3,50 4,20

0,90 1,00 1,20 1,60

a : harfi (T o, R O, W O, Z O) normal tiplerin toprak seviyesinden itibaren boylarn gstermektedir. Bu uzunluktan dier tiplerin uzunluuna yle geilir Misal: Z 3 n T + 6nn R 6 nn boyu 29,35 3.00 = 26,35 m. 29,35 + 6,00 = 35,35 m 30,40 6,00 = 24,40 m.

A : Tayc, B : Ar tayc, C ; Durdurucu, D : Ar durdurucu ve nihayet direi olarak kullanlrlar. Bu gruptaki tiplerde kendi aralarnda, 1 inci grupta' olduu gibi muhtelif boylar arzedecek ekilde snflanmlardr. Misal olarak (B) tipini alrsak B 6, B 3, B 0, B + 3, B + 6 gibi. B 6 ile B + 6 arasnda 12 m. boy fark vardr.

Listede bulunan dier ller deimezler. Ayrca bu gruba dahil plon arlklar cetvel halinde gsterilmitir. . T-R-W Z TPLERNE AT AIRLIK LSTES Cvata ve PUon Tipi Arlk Kg. galvaniz ilvesi T T T T T R R R R R W W W W W W 6 3 +O 3 +6 6 3 0 +3 +6 6 3 +0 +3 +6 +9
3320 3620 3940 4365 4825

'% 3

3720 4195 4680 5260 5895 5835 6830 7865 8810 10140 11040 7830 9450 1075 12-770 14250
2

%3

% 4,5

ckd 4

Z 6 Z 3 Z 0 Z+3 Z+6

-4,5 ,

IV. nc gruba ait ekil (2) de verdiimiz resim zerindeki harfler burada da cari olmak zere deerleri cetvel halinde aada yazlmtr : Misal: A + 3 n boyu B 6 nn D 3 n 19,30 + 3,00 = 22,30 m. 19,30 6,00 = 13,30 m. 21,40 3,00 = 18,40 m.
E M M 35-36

II 240 mm lk ACSR (Al - st) kablolar iin tek devreli A-B-C-D tiplerinden,

86

Direk tipi A0 B0 C 0 D 0 19,30 19,30 21,00 21,40 1,70 2,50 3,85 4,25 10,10 10,10 17,15 17,15 11,80 13,40 11,80 13,40 0,60 0,70 1,00 1,20 7,20 7,90 7,20 8,40 5,90 6,70 5,90 6,70

Ayrca aada plon arlklarna ait listede verilmitir. Arlk Direk tipi Kg. A 6 A3 A 0 A +3 B 6 B: B B 1910 2205 2480 3135 2460 2750 3100 3500 3945 4445 2705 3080 3645 4195 4695 3960 4545 5125
5975

B B

co

C 6 C 3

C + 3 C + 6 D D D D D 6 3 O + 3 + 6

6660

NOT : Galvaniz ve cvata ilvesi % 4,5 tur III 240 mm J lik ACSR (Al - t) kablodan ift devre tayan N-E-F-P tipleri: Bu tipler, ekil itibariyle 1 inci gurupta bahsettiimiz T-R-W-Z tiplerine benzerler, yalnz mukavemet bakmndan daha zayftrlar. Bu guruba ait boyutlar mitir : aada gsteril-

eklL: 2
IV 170 mm 2 lk ACSR (Al-st) kablo iin tek devreli K-L-O-S tiplerinden O : Durdurucu, L : Ar tayc, S : Normal tayc, K : Nihayet Direi olarak kullanlmaktadr. ekil (2) de bu guruba direk emas izilmi olup, lzumlu uzunluklar harflendiri-

ekil (1) de boyutlan gsteren harfler burada da caridir

N-E-F-P- Tiplerine ait boyutlar Direk tipi N E F P 0 0 0 0 a "30,80 30,80 30,80 31,40 b . 3,30 5,45 5,45 3,90 c 4,10 4,10 4,10 4,10 d 4,10 4,10 4,10 4,10 e 19,30 17;15 17,15 19,30 f 3,30 3,80 3,30 3,60 4,20 4,80 4,20 4,50 h 3,60 4,10 3,60 3,90

E M M 35-36

87

S-L-O-K Tiplerine ait boyutlar Direk tipi K S L O

0 0 0 0

a
20,00 " 19,80 20,35 19,80

b
4,25 1,90 2,35 4,05

c
15,75 17,90 18,00 15,75

12,20 13,70 12,20 13,70

'

0,60 0,70 0,90 1,10

7,30 8,20 7,30 8,60

0,60 0,70 0,90 1,10

6,10 6,85 6,10 6,85

lerek yukardak liste halinde boyutlandnlml&rdr. Misal : K + 6 nn boyu 20 00 + 6,00 = 26,00 m. L 3 n 20,35 3,00 = 17,35 m Dier'eb'adlar deimemektedir. S - L - O - K TPLERNE AT AIRLIK LSTES Arlk Direk tipi S S S S L L L L O O O O K K K K + + + + + + + + + + + 3 0 3 6 3 0 3 6 3 0 3 6 3 0 3 6
Kg.

Grlyor ki drt ayaktan ancak, (D) ayana ait temel kot merkez kaznn kotu e ayn dierleri farkldr. u halde pilonu bu meyilli araziye akul yerletirebilmemiz iin A ayan 1,00 m. ksaltmamz; B ayan 1,00 m. C-ayan 2,00 m. uzatmamz lzm gelecek. D aya iinde normal 0,00 ayan kullanacaz Bu halde direin boyu deimemitir. Merkez kazna gre boy yine ayndr. Yani dz bir arazide (4) ayanda normal ayak olmas haldeki boyun ayndr.

1919 2165 2395 2670 2510 2825 3095 3470 2720 3090 3575 4005 3960 4585 5245 5920

Cvata ve galvaniz ilvesi % 3 tr LVE AYAKLAR:

imdiye kadar bahsetmi olduumuz her ponun kendine mahsus normal ayaklar mevcuttur, buna sfr aya diyoruz. Bundan baka arazinin meyline gre 1,00 + 1,00 + 2,00 + 3,00 ayaklar kullanlmaktadr. yle k i : Meyilli bir arazi farzederek yukarda bahsettiimiz tiplerden (R-3) direini nazar itibare alalm. Direin drt ayann merkez kazna nazaran temel kotlar (Merkez kaznn kotunu sfr farzettmize gre) sra e (A) ayann kotu + 1,00 m. (B) ayann kotu 1,00 m. (C) ayann kotu 2,00 m. D ayann kotu da 0,00 (sfr) olsun.

Bir transpozisyon direinde hat ekilmesi MALZEME: Aada evsaf verilen Standart ve yksek evSafl elikten Martin - Siemens usul ile Fabrikasyon yaplmtr. Terkip yzde elli nisbetindedir Pitonlarda kullanlan cvatalar yksek evsaf elikten olup, diler metrik standartlara gre .almtr
E. M M 35-36

88

Kimyev analiz : Standart elik

2 2

Yksek ev safi elik.

2 2

Minimum ekme kuvveti Minimum akma noktas Minimum uzama (nisb uzama tecrbesi)

37 Kg/mm 24 Kg/mm % 25 % 0,12 C % 0,06 S % 0,06 P

50 Kg/mm 34 Kg/mm % 22 % 0,30 C % 0,06 S % 0,06 P

% 0,010 S + P

% 0,10 S + P

GALVANIZLEME : Btn plonlann elik aksam Fabrikasyonu mteakip Amerikan Standartlarna gre scak galvanzleme usul ile galvanizlenmlerdr. / ZOLATRLER :

Tayc direklerde hemen, hemen hep zgara temel yaplmtr. Ancak mecburiyet hasl olduu yerlerde beton temel kullanlmtr. Aada temellerin betan olarak yaplmas halinde baz tiplere ait temelde kullanlan kum, akl ve imento miktarn yaklak olarak vererek bu bahsi geeceiz.

154 kV. luk Enerji nakil hatlarmzda kullanlm olan ve yeni hatlarmzda kullanlacak olan Ball and Socket (Top ve yuval) tipi izolatrlere ait karakteristik deerler aada gsterilmitir. Her tayc zincir (12) adet; her gergi izolatr zinciri (13) adet elemandan mteekkildir. Demiryolu ve mhim yol atlamalarnda ift izolatrler zinciri, ayrca 400 mm 2 lik alminyum - elrk kablolarda ve daha kk kesitli kablolarda da uzun aklklar iin ift gergi izolatrleri kullanlmtr. zolatrler, minimum elektromekank mukavemet bakmndan, maksimum dey kuvvet ve nkillerin ekme kuvvetine kar emniyet katsaylar (2,5) olacak ekilde intihap edilmilerdir. TEMELLER : Burada temellerden uzun boylu bahsedemyeceiz. Zaten imdiye kadar pilonlar hakknda da ksaca malmat verebildik.

Pilon tipi T R W A B C D

imento Kg 1320 2140 3490 1000 1250 1800 2710

Kum ms 2.720 4.440 7.220 2.160 2 720 3.890 5.860

akl m3 4.360 7.100 11.560 3.440 4.300 6.200 9.330

Beton miktar m3 5.265 8.576 13.960 3 992 4.984' 7.184 10.840

Memleketimizde son yllarda arl verilmitir. Ball and Socket (Top ve yuval) 2209 255 135 41 45 75 120 6800 8000

ina edilen

baz hatlara ait kilometre bana den elik

ZOLATR TPLER :

Ball and Ball and Socket Socket (Top ve yuval) (Top ve yuval) 2248 RG15 255 145 41 45 75 120 6800 8000 255 155 41 45 75 120 9100 10500

Disk ap (mm) Bir elemann ykseklii (mm) Yada test voltaj (kV) (bir dakikalk) ... Yada minimum Atlama Voltaj (kV) Kuru olarak minimum Atlama Voltaj (kV) Ya iinde delinme Voltaj (kV) Minimum Elektromekanik Mukavemet (Kg) Minimum ekme Mukavemeti (Kg) E M M 35-36

89

Hattn uzunluu Hattn ad Manisa - Soma Ktahya - Afyon Sama - Balkesir Krkkale - Karabk zmir - Aydn Aydn - Nazilli Nazilli - Akay Manisa - Gediz Ankara - Krkkale Krkkale,- Hirfanl Balkesir - Edremit zmir - Manisa
Km.

Kullanlan pilon tipleri A-B-C-D A-B-C-D A-B-C-D A-B-CD A-B-C-D A-B-C-D A-B-C-D A-B-C-D T-R-W-Z T-R-W-Z K-L-S-O T-R-Z-W

Pilon adedi
245 263 158 604 287 115 140 227 159 199 221 76

Pitonlardan dolay hattn Km. sine den elik arl 9,01 Ton/Km. 8,98 8,07 8,54 8,92 9,70 8,94 8,82 12,81 14,85 8,84 14,40

84,628 92,866 63,071 231,618 101,649 40,557 49,449 78,705 62,404 70,849 75,149 29,603

NOT : Bu hatlardan Balkesir - Edremit ve M anisa - Gediz Hatlar henz ina halindedir.

TESSTEN SONRASI
Fevzi ZTBK Y Mh. GR: Mecmuamzn bu saysnn Elektrifikasyon says olarak intiar edecei bildirildii zaman, elektrik enerjisiyle alkal eitli mevzularn bu sayda dile gelebileceini dndm. Memleketimizde ehemmiyeti gn getike artan enerji politika ve faaliyetinin bizlere kazandrd eitli tesislerin gerek projelendirilmesinde ve gerekse tesisin montajnda pek ok arkadamz alt. Dolaysyle bu arkadalarmz tesis karekteristiklerine aina olduklar gibi frsat bulduka eitli yazariyle bizleri tenvir ettiler. Elektrifikasyon saysnda da bu ynden geni malmat bulunacan mid ediyorum Malmdur bir tesis nce projelendirilir, sonra fabrikasyona geilir ve montaj yaplr Bylece tesis devresi sona erer ve iletme balar. te ben bu iletmenin nasl yapldna, iletmede ne gibi problemlerle karlaldna temas etmek istiyorum. Mevzuun erevesini ise iinde bulunduum evrenin yani KBA Messesesinin ihata ettii iletmelerin erevesi ile snrlandracak ve ayn zamanda ksaca KBA ve almalar hakknda malmat vereceim. N TANITMA : 1956 senesinin onbirinci aynda kurulmu olan (Etbank Kuzey - bat Anadolu Elektrik stihsal ye Tevzi Messesesi) veya ksaca K B A adyla anlan Messese, isletmekte olduu byk blge santrallan ve enerji nakil hatlaryla, Trkiye'nin en byk enerji istihsal, nakil ve tevzi messesesidir. HALEN BNYESNE DAHL BULUNAN LETMELER : 1 atalaz Termik Blge Santral letmesi 2 Tunbilek 3 Soma 4 Sanyar Hidrolik 5 Hazar 6 Kuzeybat ve Bat Anadolu ebeke letmelerinden ibaret bulunmaktadr. Yukarda aklanm olan bu iletmeler, isimlerinden de anlalaca zere, memleketimizin Kuzeybat, bat ve dou blgelerine dalm vaziyettedirler. Messese Merkezi Ankaradr. Messesenin bnyesinde Teknik Bio, Yk Tevzi Mdrl gibi teknik ubeler, Muhasebe, Ticaret, Personel ve Sosyal, Tefti ve Kontrol, Hukuk ve Mteriler Dairesi gibi idari ubeler bulunmaktadr.
S M. M. 36 - 36

90

Memleketimizin sur'atle kalknmas sna sahada ve hususiyle enerji istihsal sahasnda da byk inkiaflarn meydana gelmesini inta etmekte ve Kuzeybat Messesesi de bu inkiaflardan doan ihtiyalarna cevap verebilmek maksad ile teknik ve idari tekiltn geniletmek lzumunu duymaktadr. 1958 senesi banda ebeke letme Mdlnde ayn bir idari tekilt kurulmu, Adapazannda tekil edilmi olan Yuk Tevzi Merkezi Messeseye bal bir Mdrlk haline getirilmi ve Kemer Santralnn devreye girmesi zerine Bat Anadoluda (Bornova) ikinci bir Yk Tevzi Merkezi Ekim aynda faaliyete balamtr. Etbank tarafndan ina edilmi olan Hazar Hidroelektrik Santral ve tesisleri gene 1958 senesinde iletmeye devralnarak Messesenin faaliyet sahas Elaz ve Ergani'ye kadar uzanmtr. Koy Elektrifikasyonu faaliyeti geni lde artm ve bu ilerin sevk ve idaresi iin Teknik Broya bal geni tekiltl bir Ky Elektrifikasyonu Brosu kurulmutur. 1959 senesinde Messese bnyesindeki bu inkiaflar ayn lde devam etmi, Bat Anadolu ebeke letmesinin ve ayn bir idari tekilta haiz Bamhendislik haline gelen Ky Elektnfikasyonunun 1960 senesinde birer Mdrlk haline getirilmesi fikrini domutur. Tuzla, Elmada Trafo Merkezleri ile Kmkkale - Hirfanl hatt 1959 iinde iletmemize tevdi edil mi ve gene 1960 senesi iinde Etibank Tesis Mdrl ile ibirlii yaplarak Hazar Santralnn tevsatna tevessl edilmitir.
ENTERKONNEKTE ALIMA VE HUSUSYETLER :

gt dier kuuk takatli mteri santrallarnn Slihtar'la beraber paralel altktan sistemdir. 1960 senesinde bu sisteme Hirfanl Hidrolik Santral da (DS) katlacaktr. kinci sistem ise Bat olup halihazrda Soma Termik, Kemer Hidrolik (DS) blge santrallannn paralel alt sistemdir. 1960 senesinde bu sisteme Demirkpr Hidrolik Santral da katlacaktr. Ara irtibatlarn yaplmas nihayete erince zmir ESHOT Santral dierleriyle mtereken paralel alabilecektir. Her k sistemde de almay YK TEVZ MERKEZLER idare etmektedirler. 20. Kasm 1956 da faaliyete geen ADAPAZARI Yk Tevzi Merkezi Trkiye'de kurulan ilk Yk Tevzi Merkezi olmutur. Bugnk KBA sisteminin ekirdei olan atalagz santral 1948 senesinde faaliyete getikten sonra 1952 de Kandilli - mraniye enerji nakil hattnn yaplmas ile mraniye'ye ceryan verilmeye balanmtr. Bu ceryan verme iinde muvakkat bir DSPATCH hey'etinin tekil edilmi olduu STONE - WEBSTER firmas mmessiller ile 26. Austos. 1952 tarihinden atalagz santralnda yaplan toplantnn kaytlanndan anlalmaktadr. 2611.14(52 de atalagz santral Silhtar santral ile paralel almaya balam olup bir Yk Tevzi Merkezinin kurulmam olmasndan dolay, iki santral arasndaki lzumsuz yuk salnmlar ve ilk gnlerin her trl 154 kV arzalar paralel altrmay gletirmitir Bu artlar tahtnda paralel almann faydasz olaca dncesiyle bir arza neticesi 25 3.1953 te paralelden ayrlmay mteakip her iki santral mstakil almaya devam etmilerdir 19. Nisan. 1956 da tesisi tamamlanm olan Tunbilek santral ile atalagz santral paralel almaya balamlardr. Bu almalarda herhangi bir yk programlamas yaplmam ve beraberce yk ve frekans tutmulardr 24. Ekim. 1956 tarihinde ise bu ikili almaya Sanyar santral da dahil olmu ve l alma balamtr Her santraln programsz almas eitli mahzurlar dourduundan, tehizat, l aletleri ve muharebe vastalan tamamlanmadan 20.11.1956 da Yk Tevzi Merkezi Adapazar Trafo Merkezinde faaliyete gemitir. Anadolu sistemi

letmelerini deruhte ettiimiz santrallar, esas itibariyle Yurdumuzda iki ayn blgede gruplanm vaziyettedirler. Bu blgelerde, santrallar dier santrallarla beraber 154 kV luk bir ebeke zerinde enterkonnekte bir alma yapmaktadrlar Dolaysyle iki enerji sistemi mevcuttur. Bu sistemlerden birincisi KBA sistemi olup halihazrda atalagz Termik, Tunbilek Termik, Sanyar Hidrolik, Blge santrallan ile, Ankara EGO zmit SEKA Karabk DEMR - ELK Kozlu E. K. . Bursa MERNOS Krkkale M. K. E.
K M M 35-36

91

19. Mays. 1957 tarihinde stanbul - Silihtar, l. Austos. 1957 tarihinde ise Ankara EGO, santrallar KBA sisteminde dier santrallarla beraber paralel almaya balamlardr.
I

Bat Anadolu sisteminde ise, 25. 7. 1957 tarihinden itibaren Soma Santral tek bana alm ve 6. 11. 1958 gnnden itibaren Kemer Santral B. A. sistemine dahil olarak ikili almaya gidilmitir. Sistemdeki Yk Tevzi ilerini dzenlemek zere de fiili olarak, 20. Ekim. 1958 gn Bornova Yk Tevzi Merkezi Bornova Trafo merkezinde faaliyete gemitir. Bilindii zere enterkonnekte iletmede en byk hususiyet sistemin yk ve enerji talebinin mevcut santrallar arasna en emin ve ekonomik bir tarzda taksimidir. Bu artn yannda servisin devamll ve kalitesi (sabit voltaj ve frekans) gelir. Btn bunlarn salanmas yk tevzi merkezinin vazife ve selhiyetlerini tekil eder. letmelerini deruhte ettiimiz sistemlerde bu ilerin nasl yapldn burada ksaca izah etmek fay d ah olacaktr. KBA ve B. A. sistemlerinde termik ve hidrolik santrallarn almas bir taraftan kmr dier taraftan ise su tasarrufunu icabettrmektedir. Bu cihetle yklerin taksiminde, KBA iin, 1 Sanyar santralndan azami istihsalin yaplmas 2 Tunbilek santralnn kulland tanmas ekonomik olmayan linyitten mmkn olan azami istifadeyi salamak maksad ile Tunbilen azami istihsale gre programlanmas 3 Artan enerjinin atalaz'ndan satlamayan kmrle karlanmas. 4 Saryann puant, atalaz ve Tunbilein baz santral olarak altrlmalar, esas olarak kabul edilmitir. 1960 senesinde Hirfanl santral devreye girecektir. Santral hernekadar 3 grupla alabilecek durumda ise de gl seviyesinin halihazr durumu ile asgari seviyenin 2 metre kadar altnda bulunmas (Eyll ay itibariyle) bu santraln k ve bahar mevsimlerinde mmkn miktarda su toplayamayacan gstermektedir. Bu cihetle santral imdilik mevcut iki grubu ile birlikte termik santrallarn revizyona alnd yaz aylarnda takat ve enerji ihtiyacn tamamlayacaktr

Sistemdeki voltaj tutumu, bo yk saatlerinde 154 kv ve dolu yk saatlerinde ise 156 kv olacak ekildedir. Bugn iin ebekenin en ar alc noktalar, Karabk ve zmittir. mraniyede mevcut iki ve Ankarada mevcut bir senkron kompansatr ebeke zerindeki reaktif g dolaysyle voltaj kontroln salamaktadr. Bu kontrolda ayn zamanda Ereli ve Karabkteki trafolarn voltaj kademelerinin ayarlan faydalar salamaktadr. Frekans kontrol, Sanyar santral tarafndan yaplmaktadr. Sanyann serviste ol-" madii gece saatlerinde bu vazifeyi atalaz Santral zerine almaktadr. Yk Tevzi Merkezindeki bir senkron ve bir adette astronomik saat frekansn sabit tutulmasnda kontrol aletleri olarak kullanlmaktadr. Bugn iin sistemde yksek takatli ar endstri mstehliklerinin bulunmamas frekansn tek bir santral tarafndan tutulabilmesn imkn dahiline sokmaktadr. lerde bu eit mstehliklerin mevcudiyeti otomatik frekans kontroln icabettirecek ve birden fazla santraln bu vazifeyi zerlerine almalarn zorlayacaktr. Bat Anadolu sisteminde halihazr durum KBA dan biraz farkldr. Zira burada msteh-' lk takati mevcut santrallan takatna nazaran epeyce dktr. Bu dk yk talebi muvacehesinde Soma santralnda ticari ehemmiyeti olmayan linyit ve slamn yaklmas zarureti bir taraftan, Kemer santrahndaki su gelirinden faydalanma zarureti dier taraftan sistemde servisin devamll yannda ekonomik artlarn tahakkukunu zorlatrmaktadr. . ' Ayn ekilde mevcut yk kifayetsizlii dolaysi ile, sulama iin talep edilen suyun, santral istihsalinde kullanlan sudan daha fazla olmas yaz aylarnda Kemerden su braklmasn inta etmitir. Mamafih yukanda izah edilen bu hal,, halihazrda 16 MW'tan fazla bir takat, dolaysiyle enerji ekilmesine imkn vermiyen zmir irtibatlannn tevsii, ve yaplmas mutasavver Bat ve Kuzeybat Anadolu sistemleri irtibatlandrmas ile ortadan kalkacak ve ekonomik bir alma rejimine girilecektir Bat sisteminde Soma santral asgari kazan ykne yakn temel ykle almakta ve frekans kontrol Kemer tarafndan yaplmaktadr. Yani Kemer santral puant yk santral olarak altmlmaktadr. Kemerin servise girmesi Bat ebekesinde iletme emniyeti bakmndan bir ferahlk yaE M M 35-36

92

ratmt. Zira Soma'nn tek bana uzun bir hatt beslemesi bu h a t l a n n tek grupla allan zayf ykl saatlerdeki ar] takatlannn karlanmasn gletirmitir ok defa ilk iletme yllarnda, arza anlarnda reaktif takat bakmndan sistemden yk atmak icabetmi ve sistem yk dk olduu halde ift grubla almak cabetmitr kk kutuplu Kemer generatrlerinn yksek kapasitif alma vasflan dolaysiyle sistemdeki reaktif takat ihtiyac sistemin dk yk talebi muvacehesinde hem emin bir ekilde salanm ve hemde ekonomik yklerde almak imkn domutur. Dier taraftan kavitasyon dk yklerde Kemer generatrler iin bir problem tekil etmemektedir. Zira kavitasyonun % 50 Pn den itibaren balayaca tahmin edilmi ve buna mani olmak zere trbin kanatlar zerne basnl hava sevk edecek bir tertibat ihdas edilmitir. SERVSTE DEVAMLILIK : Santrallarn gnlk alma rej imlen bir gn evvelinden btn santrallara yk tevzi tarafndan tebli edilir. Bu ekilde aylk programlarn haricinde sistemin o gn icabettird takat ve enerji durumu her santral iin tesbit edilmi demektir.. Sistemin dner yedei ise serviste bulunan en byk nitenin sistem harici olmas ihtimali dnlerek tyin edilir. Arza anlarnda, bu arzann mevzii kalmas ve normal durumun en ksa zamanda tekrar teesss iin gerekli tedbirlerin alnmas ve ebeke msait olduu takdirde mstehliklerin bu sre zarfnda baka yollardan beslenmesi Yk Tevzi tarafndan temin ediYILLAR 1948 1949 1950 1951 1952 1953 1954 1955 1956 1957 1958 1959 ( )
1959 (11)

lir, nkita anlannda kumanda yk tevzundir. Her trl manevradan yk tevzi vazifeli ve mes'uldur. ENERJ RETM : Santrallarmzn kurulutanberi istihsal ettikleri yllk brt enerji miktarlar sayfann alt ksmnda verilmitir. YK DURUMU : 1957 senesinde KBA sisteminin saatlik net piki 26/Aralk/1957 de 184 MW, ortalama yk 105 MW, yllk alma sresi 4992 saat ve yklenme faktr % 57 olmutur. 1958 senesinde saatlik net pik 2/Aralk/ 1958 de 196,4 MW, saatlik brt pik 203,5 MTV, ortalama yk, 118,5 MW, yllk alma sresi 5287 saat ve yklenme faktr % 60,3 tr. KBA Blgesi saatlik istihsal piki (Brt), (Karabk ve zmit Sellloz hari) 18/Aralk/1958 de saat 18.00 de 268,2 MW olmutur. Pike atalaz 79,1 MW, Tunbilek 37,5 MW Sanyar 59 MW, Shtar 79,8 MW, Ankara 9,8 MW, Kozlu santral 3 MW ile itirak etmilerdir. Bu deere Karabk ve Sellloz eklenirse 273,4 MW olur. KBA blgesinin (Karabk ve Sellloz dahil) an piki 29/Aralk/1958 gn saat 17 25 de 283,4 M!W olmutur. 1959 senesinde de ayn ekilde puantlarn Aralk ay iinde zuhuru beklenmektedir Ekim ay iinde durum yledir: Sistemin saatlik net piki 203,9 MW, ortalama yk 147,1 MW, saatlik istihsal piki in 0/1959 gn saat 19.00 da 210,4 MW mteri santrallan dahil 18,40 da 217 M!W mteri santrallar dahil KBA Belgesi ani piki 26/ 10/1959 saat 17,35 de 299 MW Saryar

atalagz 20.261.070 91.848.720 105.834.590 110.907.310 164.687.440 353.470.49373.727 050 403.919.640 495.259.240 564 671.230 482.125.080 439.256.780 671 232.000

Tunbilek 100.807.500 304.627.570 209.642.000 265.888.458 364 897.000

Soma

Hazar

22 145.000 115.850.000 404 700.000 229.950.000 393 124 600

25.879 900 98 829.300 41.623 000 50.905 000

3.924 899 18.819.374 30.253.090

( ) 9 aylk fiili () Prev E M M 35-36

93

1960 senesi tahminlerinde sistemin saatlik pikinin Ekim aynda 210 MW ve Blgenin saatlik pikinin ise Kasm 'aynda 310 M!W olaca tahmin edilmitir. Bu yke atalaz 80 MW, Tunblek 56 MW, Sanyar 51 MW, Hirfanl 40 I T V Silihtar 70 MW, Karabk 5 MW, VV, Kozlu 5 MW ve Sellloz 3 MW le itirak edeceklerdir. Bat Anadolu sisteminde. 1958 sistemin saatlik istihsal puant 20/ 11/1958 de saat 18,15 de 31,5 MW, Blgenin puant ise 5/11/1958 de saat 18 05 de 45 MW olmutur. 1959 da ayn ekilde puantlarn Kasm aynda olaca tahmin edilmektedir.
E M M 35-36

Bu gne kadar (5/10/1959) zuhur eden puantlar, sistem iin 33,3 MW ve Blge iin de 46,8 Mw tr. ENERJ MALYETLER : Santrallanmzn net istihsallerine gre kWh bana kuru olarak enerji'maliyetleri aada verilen erilerdeki gibidir. Bu eriler son cret ve kmr zamlanndan sonraki maliyetleri karekterize etmektedir. ENERJ SATILARI: KBA Messesesi 1959 ortas itibariyle 29 Belediye ve 29 byk Sanayi ile 18 kk

95

1959 dan itibaren tatbik edilmek zere bildirmi olduu tarifedir. Bu tir. Buna gre : I Takat Tarifesi: a) Mukavele takatinin ilk 5.000 kilovatnn beher kilovat iin ylda 210 veya ayda 17,50 TL. b) Mteakip 50.000 kilovat takatin beher kilovat iin ylda 180 veya ayda 15 TL. c) 55.000 kilovattan sonraki beher kilovat iin ylda 90 veya ayda 7.50 TL. ile tahsil edilecek sabit meblalara ilveten, II Enerji Tarifesi : a) Ylda ekilen 10 kr. bi Mteakip 50 milyon kilovat saati iin beher kilovat saata 8 kr. c) Sonraki 200 milyon kilovat saat iin beher kilovatsaata 6 kr d) 255 milyon, kilovat saattan fazla istihlk edilen enerjinin beher kilovat saati iin de 4 kr. grlmtr. Bundan maada tatbik edilecek ibu tarifeler tevzi gerilimi olarak kabul edilen 35.000 ve 66.000 volt'tan ceryan alan mteriler iin cari olup bu gerilimden daha aa ve normal 15.000, 10 000, 6.000 ve 3.000 Volt'tan ceryan almak isteyenlere tarifelerin % 10' zam ile, buna mukabil tevzi geriliminden yukar ve 154 000 Volt'tan ceryan almak zere mracaat edecek mterilere de tarifelerin % 10 tenzilt ile tatbik edilmesi kabul edilmitir. Termik santrallann elektrik maliyetlerinde ilerde kmre herhangi bir zam yapld takdirde 4.000 kalorili kmrn beher ton fiatna 2 liralk fark iin (Beher milyon kiloENERJ TARFES : Satlarda tatbik edilen tarife Sanayi Vekletinin 28.5.1959 gn ve 917 say ile 1 Mart. kalori fiatnda 50 kr.) beher kilovat saatta 0,1 kuruun in'ks ettirilmesi kabul edilmitir.
E M. M. 35 - 36

tarifede, kademeli

enerji ve takat tarifesi esas kabul edilmi-

enerjinin ilk 5 milyon saata

kilovat saati iin beher kilovat

Mteriye enerji satmaktadr. 1960 senesinde bu miktarlar 31 Belediye ve 32 byk Sanayi olarak artacaktr.
Satlan enerji miktarlar kurulutan bu gne kadar yle olmutur.

SENELER
1956 1957 1958 1959 10 aylk fiili 1959 Peru 1960 Peru

SATILAR kWh 532.056.122 893.078.970 1.098.963.821 1.056.780.143 1.220.439.230 1 531.342.094 iine Kemer'den 66.205.000 kWh.,

tahsil edilmesi uygun

1959 10 aylk fiili deerler alnan

1959 Prev deerlen iine Kemer'den alnacak 101.822.000 kWh., 1960 Prev deerleri iine Kemer, Hirfanl ve Demir - kpr'den alnacak 181.488.000 kWh lk enerjiler, dahildir.

96

Daha sonra Sanayi Vekletinin 15.71959 tarih ve 5253 sayl yazs ile 1.7 1959 dan itibaren yukarda zikredilen esaslar dahilinde bulunacak ceryan sat miktarlarndan Belediyeler iin % 30 ve Sanayi iin % 20 bir tenzilat yaplmas bildirilmitir. Messese halen bu esaslar dahilinde enerji satmaktadr
LETMEDE KARILAILAN TEKNK PROBLEMLER VE TPK ARIZALAR :

bancl dolaysyla arza anlarnda irtibat temini g bir vaziyet arzediyordu. Zira arzalarda kuranportrler servis d olmakta ve baz hallerde tablocu tarafndan tekrar servise alnmalar icap etmekte idi Dier taraftan sistemde mevcut Fransz kuranportorler de yk tevzi bakmndan gayri msait bir durum arzetmektedrler. Zira bu tesisat oto komitatr sisteminde olup herhangi bir istasyonla konumak iin numara evirmek icap ettii gibi arza anlarnda eer bir konuma mevcut ise yk tevziin araya girip ncelik konumas yapmas mmkn olamamaktadr. Bu tip kuranportorler Adazarnda Paalar istikametindeki ebeke' zerinde ve Bat- Anadolu ebekesinde mevcuttur. Yk tevzi ncelik konumalarnn halen bu tp kuranportrler tadl edilerek Amerikan kuranportorlerinde olduu gibi manitor amplifikatrler ve hoparlrlerle tehiz edilmektedirler. ebeke letmesinde : 154 kV ebekenin Karabk - Krkkale Akkopr ksmnn 1956 ilk bahannda ilk defa servise alnmas epeyce zor bir durum arzetrnitr. ebekenin zayf ykl olarak almas halinde, Akkopr senkron kompansatornun servisten kmas 154 kv ebeke zerinde ve dolaysyla dstrbsyon ebekesi zerinde srtansiyonlar tevlit edebilecekti. Mstehliklerin bu ekildeki srtansiyonlara kar konmas bakmndan, Karabk, Krkkale ve Akkopru'de Max, gerilim rlelerinin tesisine mecbur kalnmtr. Dier taraftan, servise alnma esnasnda, Krkkale - Karabk hattnn bota iken Karabktek 154 kV kesicisi tarafndan almas, 66/154 kV trafoda bung eklatrlerinde atlamalar yapmak suretiyle kendisini belli eden, srtansiyonlar dourmutur. Bu yzden Karabk'teki 154 kV hat kesicisi, normal olarak ak pozisyonda bulunmak artiyle, hatla toprak arasna ont olarak balanm ve hattn almas bu kesicinin kapatlmasyla hat ve trafonun mtereken 66 kV kesici tarafndan kesilmesi eklinde aranje edilmitir letmede, daha sonra muvakkaten sen balanan 154 kv kesici zerinde yaplan tecrbelerde alnan Osilogramlarla, hattn bota kesilmesi halinde, kesicide ok sayda geri atlamalarn (re - striking) zuhur ettii ve bu suretle husule gelen srtansiyonlann tehizatn baz izolasyon seviyesini at tesbit edilmitir.

Yk Tevzi almalarnda : Kuzeybat ve Bat Anadolu sistemleri kurulurken ebeke ve santrallann tesisatnda yk tevzi tehizat adn verebileceimiz tesisatn etrafl olarak nazar itibara alnmam olmas bu gun yk tevzi almalarnda zorluklar yaratmaktadr Yk tevziin serviste devamllk ve kaliteyi salayabilmesine hizmet eden en nemli yardmclar uzak ihbar, uzak l .ve muhabere imknlardr. Halen Adapazar Yk Tevzi Merkezinde uzak ihbar tesisat mevcut deildir Yan sistemdeki bir alterin durumundaki deiiklik ancak muhabere vastalar ile ^bildirilmektedir. Yk Tevzi Panosunda sistemin minik diyagram hbarsz olarak iaretlenmitir. Uzak l cihazlar olarak da sadece, Saryar - Ankara hatt MW ve MVAR metreleri (yazc) atalaz - Karabk hatt MW ve MVAR metreleri (yazc) ates retimi MW ve MAR metresi (yazc) mevcuttur. Bugnk alma eklinde sistemdeki her herhangi bir arza, panoda mevcut yazclarn durumlanndaki ani deiiklikten anlalmakta ve arza mahallinden kuranportrle derhal yk tevziine mtemmim malmat verilmektedir nkta surelerini asgari hadde indirmek ve daha kaliteli bir iletme temin etmek maksadyle, Adapazar ve Bornova'da, uzak ihbar ve lzumlu dier uzak l cihazlarn da ihtiva edecek modern birer yk tevzi merkezinin kurulmas iin teebbse geilmi bulunmaktadr. Muhabere vastalar olan kuranportrler de ilk iletme aylarnda trafo merkezlerinde mevcut personelin tehizata kar olan yaE M M 35-36

97

Adapazan yuk tevzi merkezi - Kumanda masas ve l letleri panosu.

Adapazan yk tevzi merkezi - Sistem mimik diyagram tablosu.

98

E. M. M. 35 86

Halen mezkr alterin baka tip, bir alterle deitirilmesi suretiyle normal iletme artlarna avdet edilmesi zerinde allmaktadr. Zira bu ekildeki bir alma hem mevcut tehizat zorlamakta ve hemde Krkkale - Karabl'k arasndaki tekrar kapama tertibatnn servise konulmasna man olmaktadr Dier taraftan iletmeyi, balangta z'a eden hususlardan baucalan yanl rle amalar olmutur. ebekenin ilk servise alnd yllarda kendini gsteren bu durumun nne, ihdas edilen Role Koordinasyon Bamhendisliinin yerinde mdahaleleriyle geilebilmitir. Yanl alan rlelerin kontrol iin gidildiinde ok zaman tesis zamanndan kalma yanl veya gevemi veya unutulmu bir balant tesbit edilmitir. Bilhassa akm trafolarnn balantlarnda bu tip yanllklara daha ok rastlanmtr . ebekede pek ok ve eitli firmalara ait rlelerin bulunmas da bizim iin iletmede bir problem tekil etmitir. Zira arzalarda alan rlelere ve arzann ekline ait malmatn, bu hususta mtala yrtecek teknik ahslara tablocu tarafndan doru olarak ulastrlmas epeyce zor olmutur. Baz rlelerin amadan sonra, kesicinin tekrar kapatlabilmesi iin kurulmasnn icap etmesi, ilk gnlerde gene ayn ekilde tehizata yabanclk yznden inkita mddetlerinin uzamasna sebebiyet vermitir. Bu paragrafta zikredilen hususlar, bizim iin balangta hakiketen byk mklt dourmutur. Bugn bile bu hususta tam bir mkemmeliyete erilinememtr. Bu cihetle bir yandan mevcut personelin eitimine nem verilmi dier taraftan otamatk arza tesbit cihazlarnn (Osclloperturbographe) teminine tevessl edlmitr Santral letmesinde : Tunbilek Santralnda : Tunbilek 10,5/154 kv ana transformatrlerinin dferansyal rleleri, uzun mddet ebekedeki toprak arzalarnda alarak santraln servis d olmasna sebebiyet vermiti. Yaplan kontrollarda gene ayn ekilde bir balant veya rlede bir hata aranm ve bir proje hatasnn mevcut olabilecei akla gelmemitir Neticede, sebebi Role servisimiz tarafndan durumun bildirildii firmadan nce bulunmu ve arza izale edilmiti Projelerde gen yldz bal trafolarn topraklanmam olarak gsterilmesi ve bu tip iin diferansiyel rle bobinlerinin, ana takat ve akm traE M M 35-36

folarnn hat tarafndaki yldz bal sarglardan beslenecek tarza projelendirilmesi ve monte edilmesi bu arzalara sebebiyet vermitir Zira trafolar hakikatte direkt olarak topraklanm bulunmakta ve ebekedeki toprak arzalarnn tevlit ettii homopoler akmlar role bobinlerine intikal ederek almalarna sebebiyet vermekte idiler letmeyi uzun mddet rahatsz eden arzalardan biriside toz kmr devresindeki koraur transportunu salayan 6 kV ve 200 kW lk Deirmen Vantilatr motorlarnn sarg arzalar olmutur. Bu motorlarn kazan dairesinin en scak katnda hi bir koruyucu tedbir alnmadan 46-50 C a varan muhit scaklklarnda almaya maruz kalacak ekilde projelendirilmesi ve monte edilmi olmalar sk sk sarg arzalarna sebebiyet vermi ve sarglarn normal mrlerinin te liri gibi ksa bir zaman iinde harabiyetini inta etmitir Enterasan olan cihet ayn tarzda scak muhit shunetine maruz kalan her k grubtak motorlardan 5 - 7 C daha az muhit shunetinde alan motorun sarg mrnde dier motora nazaran ortalama (3 0.000) saatlik bir omur fazlalna mahade edilmi olmasdr Sarglarn izolasyon snflar (B) dir. letmede motorlarn tu ar termik zorlamalarna, motorlarn altklar yerlerin kazan dairesinden, s bakmndan y izolasyon salayan tecrit duvarlanyla ayrlmas ve yeni havalandrma artlarnn tessij'le man olunmutur. Kmr Deirmenlerinin scak gaz giriindeki rulmanl masural yataklar bu ksmdaki 250 C a varan gaz tesiriyle ksa zamanda harabolmaktadr Firma tarafndan yataklarda yaplan ilve ya kanallarna ramen tatmin edici bir netice alnamamtr. Kazan kzdrc borularnda erozyan dolaysyla delinmeler husule gelmektedir. otten kzdrcs, son kzdrc ve tama boru sisteminin baz ksmlarnda husule gelen anmalarn sebebi, kullanlan kmrn ortalama % 48-50 olan ve azami halde % 53'e varan yksek kl muhtevas ve ayn ekilde kldeki % 53 civarndaki SiO2 dr. Baca gazlan tararndan beraber srklenen uucu kl, ksmen ana duvarlara arpar, duvarlar boyunca dklr, buradan baca gazlar tarafndan tekrar toplanr ve borulara savrulur. Tatbikatta elde edinilmi olan tecrbeler buna benzer anma belirtilerine dier bir ok ecnebi kmr santrallarnda da rastlandn gstermitir Bu tesislerde Tunbilekte olduu gibi tehlikeye maruz borularn perde-

99

lenmesiyle, boru delinmesine mani olunmaktadr. Filhakika Tunbilek'te anmaya maruz ksmlarn boru dirsekleri ve ke demirleri ile korunmaya baland zamandanber baka boru anmaten mahade edilmemitir. Tunblekte tatbik edilen kazan ekli Almanyada ok yerde yaplmtr. Bu ekil arada rtbatlandnlm iki ksa kanalla, iki ina ekli denen tiptir. Bu nisbeten kk blok boyutlu konstrksyon tarz olup kzdrc yzeylerden sonra balanm olan kanallarda kirlenmeleri azaltmak maksadiyle baca gaz hz 15 m/Sa. civarnda alnmtr. Maalesef bu baca gaz hznda ise ksmen anmalar husule gelmitir. Yalnz 10 m/San, lk bir baca gaz hzna gre yaplan kazan tesisleri de buna mukabil fazla cruf husule gelmesine mtemayildir. Bugn iin daha evvelce ina edilen kazanlarda bir tadilt yaplmasna imkn yoktur Ve yaplan perdelemelerle tehlikeye maruz boru ksmlarnn korunmasndan baka, yaplabilecek bir eyde mevcut deildir. Tunblein nc grubu iin kazanlarn tesisinde kazanlan tecrbeye dayanlarak anmann geni apta nlenecei bir konstrksyon tarz istenecektir. atalaz Santralnda : atalaz santralnda zuhur etmi birka kazan kzdrc boru delinmesinin sebebinin 1 korozyan olduu tesbit edilmitir. Yaplan incelemeler neticesi iki sebepten ve k tipte korozyan mahade edilmitir. a) Durma halinde, Boru yzeylerinde su eridi ve damlalarnn teekkl ile Diferansiyel havalanma korozyonu, b) letme esnasnda, Mahll hazrlama kabnda slfit mahllunun zamanla bozulmas ve slfit pompalarnn otomatik olmamas dolaysyle kazandaki slfit konsantasyonunun istenilen snrlar iinde tutulamamas neticesi Oksijen korozyonu kzdrc borularda krmz demir oksit taba- kas ile birlikte, manetk demir oksit tabakasnn bulunmas da zaman zaman limit shunet derecelerinin aldn gstermitir Bu hdise delinmeleri kolaylatrmaktadr. Yukarda zkredildii ekilde -hdisenin tehisinden, sonra tabiatyla gerekli tedbirler alnm ve bu tip arzalarn tekerrrne ve vs'atne mani olunmutur.

Soma Santralnda: Bu santralda tipik elektrik motoru arzalarna rastlanmtr. Byk takatta ksa devre rotorlu ve 3 kv luk bu motorlarda ortalama 13 000 saatlik bir almadan sonra ksa devre ubuklarnn, emberlere kaynak edildikleri yerlerden ayrldklar ve emberin de birka yerinden atlad grlmtr. Arza gsteren motorlar ift kafesli olup, mezkr durum d taraftaki demaraj kafesi ubuklarnda mahade edilmitir. letme bakmndan bu ekilde harabyete meydan verecek bir zorlamann ve bilhassa normal iletme artlarndak yol vermeden daha gayr msait artlar tahtnda bir yol vermenin mevcut olmad yaplan tecrbe ve etdlerle tespit edilmitir. Kanaatime gre kaynak noktalarnda iyi bir ekilde irtibat temin edilememi olmasndan bu noktalarda husule gelen mevzii gei direnleri dolaysyla yol vermede hhsule gelen munzam snmalar, zamanla kaynak yapsn yormakta ve hem bu suretle husule gelen lokal gerilmelerin ve hem de elektrodinamik kuvvetlerin tesiriyle ubuklar ayrlmaktadr. Bu ekilde bir iki ubuun ayrlmas ise zincirleme olarak dier ubuklarn ayrlmasn inta etmektedir. Halen motorlarn bir ksm iletmede tamir edilmi ve dier bir ksm ise Firma tarafndan tamir edilmek zere geri alnmtr Hazar Santralnda : Halihazrda hazar santralnda iletmeyi gletiren en mhim mahzur iltisak tnelinin basnl olarak altnlamamasdr. Bu ekilde bir iletme ise u. mahzurlar havidir: 1) Mevcut dnn bir ksm zayi olmaktadr Bu zayiat drt gurubla yaplan bir alma da takriben 1000 kW.lk bir takata tekabl etmektedir. 2) Trbin reglaj byk zorluklar arzetmektedr. Su alma prizinde ki su debisini otomatik olarak ayarlyacak tertibatn henz servise konulamam olmas bir sanayi blgesi olan bu blgede her zaman iin zuhur eden byk yk varasyonlarnda ya iltisak tnelinde tama meydana getirmek suretiyle su zayiatlar veyahutta yk artlarnda su kesilmeleri dourmaktadr Maamafih bu tertibat servise konulsa dahi tam bir reglaj beklenemiyecei gibi iltisak tnelinde ve cebri boruda bir su kopmasnn vukuu daima muhtemeldir, Hazar tesislerinin 34,5 kV enerji nakil hattnda bir zamanlar sk sk arza zuhur etmiE M M 35-36

100

ti. Bunlar havalideki le kargalarnn sebebiyet verdii geici arzalard. zolatr zinciri hizasnda traverslere oturan kularn pislikleri zalatrlen kirleterek atlama yolunu ksaltmakta ve bilhassa rutubetli ve yamurlu havalarda atlamalar ve bu atlamalar da al-

terlerin amasn inta edecek ekilde ark elalen husule getirmekteydiler. Ayn tip arzalara KBA ve BA nn 154 kV ebekelerinde de rastlanmtr Bu mahalli hat paralarnda izalator says arttrlm ve kular avlanarak rktlmtr.

K.B. A. Sisteminin Korunmas ve Rleleri

Hseyin TEKNEL Y. Mh. K. B. A enerji nakil hatlannn ve bu hatlar zerindeki transformatr istasyonlarnn korunmas bu tesisatlar yapan muhtelif millet ve frmalann karakteristiklerini havidir. Bunlann balcalan, ngilizlerin Metropoliten Vickers, Amenkahlarn Westinghouse ve General Electric Almanlann AEG, svrenn Brwn Bovfcri, Franszlann Merlin Gerin ve CdC, taiyanlann Magnni firmalardr Bu kadar eitli firmann tehizatn hav bir sistemde bir ok zorluklar ve hatalarla karlalaca muhakkaktr Burada bu frmalann koruma sistemleri ve rleleri arasnda ksaca mukayese yaplmaa allacaktr. K B. A. sistemi 154 ve 66 kV luk enerji nakil, 34,5, 15, 10,5 6 3, 3.3 kV luk datm ebekesi klar e bunlar arasndaki transformatr ve generatrlerden teekkl etmitir. Aynca muhtelif yerlerde 34.5 kV luk orta gerilim nakil hatlan da mevcuttur. Yksek gerilim enerji nakil hatlan mesafe koruma ve toprak rleleri e korunmutur. Merlin Gerin firmasnn yapt tesisatta bunlara ar akm rolelen ilve edilmitir. Westnghouse ve General Electric firmalannn imal ettii rleler dierlerine nazaran muayene, tamir ve bakm stnlklerine sahiptir. Mesel bu tp rlelerden binni, servisi nkitaya uratmadan iki mandal ve anahtarlann amakla yerinden kolayca karabiliriz Halbuki dier tiplerinde bu ilemin yaplabilmesi iin birok demontaj ilenle beraber akm devrelerinin dardan ksa devre edilmesi cab etmektedir Aynca birinci tip rlelerin muhtelif devrelerine bir tecrbe fii sokmakla grileblmekte ve lmeler yaplabilmektedir. Ama devresi role zerindeki
E M M 35-36

zel bir anahtarla alabildiinden serviste inktaya sebep olmadan alma temin edilebilmektedir. Bu rlenin kanlmasna ramen dier rleler vazifelerini yapmakta devam ederler ve bu ekilde hat veya cihaz zerinde ksmen de olsa bir korunma kalm olur. Periyodik bakm ve muayene iin bu stnlkler kmsenemez. Merlin Germ (CdC) tesisatnn bazlarnda ilve tecrbe kutulan konarak yukarki ekle getirilmee allmtr. Fakat bunlann tesisatnn ounda ve dier firmalarn tesisatnda muayene ve bakm lzumu nazar itibara alnmadan proje hazrlanm ve tatbik edilmitir. Bu tip tehizatta periyodik muayene ve bakm yaplrken tehizatn ya # tamam veya bir anahtar evrilmekle o tehizatn kumanda devreleri, veyahut voltaj altnda ama ucu alarak alma yaplmak zorunda kalnmaktadr. Bu da, birok lzumsuz inkitalara, tehlikeli almalara, muayene mddetinin uzamasna ve arzalarn g bulunmasna sebep olmaktadr. Bunun iin Trkiyede yaplmas mmkn ve ucuza mal olacak kullanl muayene kutulan yaplarak panolara montaj dnlmekte idi. Sistemde kullanlan mesafe koruma rleleri Westinghouse'un HZ tipi empedans, Cdc' nin RXAP 31 ve RXAP 40 tipi reaktans, Brown Bovefnin tek blgeli ZA tipi empedans, Metropolitan Vickers'n DZ tipi empedans ve AEG'nin Sd 314 tipi reaktans rleleridir. HZ, RXAP ve DZ tipi rleler empedans veya reaktans blgelidir Binnci blge an amal dier k blge ayarlanabilen zaman gecikmelidir, Sd 314 tipi reaktans rlesi dart reaktans blgelidir. Birinci ve ikinci blgeler ani amal dier ikisi ayarlanabilen zaman gecikmelidir Ayrca an akm rlesi gibi alan son bir zaman ayan daha mevcuttur.

101