Din Hiz Yontem Ve Verimlilik

Din Hizmetlerinde Yntem ve Verimlilik
Diyanet leri Bakanl Yaynlar/650 lmi Eserler/108
DYANET LER BAKANLII YAYINLARI
Tashih: M.Ali Soy Altan ap
Grafik Tasarm: Recep Kaya Hseyin Dil
Bask: lksan Matbaas Ltd. ti. Tel: 0312 394 39 55
Din Hizmetlerinde Yntem ve Verimlilik
2006-06-Y-0003-650 ISBN 975-19-3918-6
Derleyen: Hayrullah Kken
Diyanet leri Bakanl Dini Yaynlar Dairesi Bakanl Derleme ve Yayn ubesi Mdrl Tel: (0312) 295 72 75 - 295 72 94 e-posta: diniyayinlar@diyanet.gov.tr
ANKARA 2006
NDEKLER n Sz ................................................................................7 Din Hizmetlerin Dn ve Bugn / Fikret Karaman..........9 Atatrkn Trkiye Byk Millet Meclisini A Konumalarnda Din ve Din Hizmetlerine likin Szleri / Mehmet Bulut ......................................17 Din Grevlileri zerine Baz Tespitler / Mehmet Bulut.....23 Din Grevlileri ve Hizmette Verimlilik / Fikret Karaman ..43 Din Hizmetlerinde Yntemle lgili Sorunlar / Hayati Hkelekli .......................................................51 Verimli Bir Din Hizmeti Nasl Olmal? / Rahmi Ylmaz ...69 Toplumun Manev Rehberleri / Yksel Salman.................75 Etkili Bir Din Hizmeti Asndan Hz. Peygamberin rneklii / H. brahim Acar.........................................79 Din Hizmeti Ak Gerektirir / Mustafa Yldrm..............103 Din Hizmeti, Din Grevlisi ve zellikleri / Hasan akir Sancaktar ............................................111 Din Grevlisinin Misyon ve Vizyonu / smail Karagz ...117 letiim Asrnda Din Grevlileri / Sabri Akpolat .............127 Modernleen Toplumda Camilerle Din Grevlilerinin Deien Rolleri / Ahmet ekin ...................................147 Din Grevlilerinin Kltrel Standardnn Ykseltilmesi / Ramazan Altnta .....................................................153
Bu kitap, Din leri Yksek Kurulu'nun 01/06/2006 tarih ve 94 sayl Kararyla baslmtr.
6 Din Hizmetlerinde Yntem ve Verimlilik
Kuran Ekseninde Din Grevlisinin Dikkate Almas Gereken Hususlar / Mustafa nver ............................161 Yaygn Din Eitiminde Cami Grevlileri Cemaat letiiminin nemi / Hayati Tetik...............................191 Gnmz letiim Teknikleri ve Din letiim / Hayati Hkelekli ......................................................205 Yurt D Cami ve Cami D Din Hizmetleri / mer Ylmaz............................................................233 Mesleki ve Sosyal Boyutlaryla Yurt D Din Grevlilii / Ahmet ekin...........................................265 Din Grevlileri ve Din Hizmetleri zerine Bir Soruturma / Mehmet Erkal - Mahmut Kaya ..................................301 Sylei: Diyanet leri Bakan Yardmcs Prof. Dr. Muhammet evki Aydn le Din Eitimi ve Din Hizmetlerinde Yeni Almlar, Yeni Ufuklar zerine / Hayrullah Kken.......307 Sylei: Diyanet leri Bakan Yardmcs Do. Dr. Fikret Karaman le Din Hizmetlerinde Yeni Araylar zerine / Yksel Salman .............................................316 N SZ Diyanet leri Bakanlnn deimeyen temel grevi; dini anlama ve onun gereklerini hayatn deiik blmlerine aksettirme konusunda sahip olduumuz kkl miras, btn zenginliiyle tantma, din ile ada hayat arasnda ba kurma ve bu ba glendirmeyi isteyen gnmz insanlarna rehberlik etmektir. Bakanlmz, toplumu din konusunda aydnlatmak iin, sahih kaynaklara dayal doru bilgiyi retmenin yannda, tarihsel srete oluan bilgi birikimini sorgulama, ayklama, onu dnya gerekleriyle uyumlu ve ihtiyalar giderici nitelikte ada bir formda sunma gayreti ierisindedir. Dnyamzda meydana gelen sosyal ve kltrel deimeler, hayatn niha anlamna dair aray ve yneliler, fertlerin manev dnyalarnda oluan boluklar ve tatminsizlikler sebebiyle kutsala olan ilgi ve isteklerin artmasna paralel olarak, Diyanet leri Bakanlnn temsil ettii deerler ve stlendii hizmetler de gnmzde daha ayr bir nem tamaya balamtr. Bilindii gibi Bakanlk, toplumumuza din hizmeti sunarken din bilginin asl kaynaklarndan bilimsel yntemlerle doru olarak elde edilmesini son derece nemsemektedir. Bu itibarla Bakanlmz gerekletirdii ve gerekletirmeyi plnlad hizmetleriyle toplumumuza ve btn insanla bakan tarih bir grevle kar karya olup din hizmetleri-
nin verimliliini ve kalitesini artrmaya ynelik bilgi, proje ve yeniliklere arlk vermitir. Toplumu din konusunda aydnlatmak iin doru bilgi retme balamnda sz konusu bilgiyi sorgulamak, dnya gerekleriyle uyumlu ve ihtiyalar giderici ada bir formda sunmak da gerekmektedir. Bu anlamda din hizmetinde bulunanlarn iyi bir din hizmeti gerekletirebilmesi; bilgi kaynaklarna ak, dinimizi asl kaynaklarndan doru anlayan ve anlatan, sosyal deiimleri fark edip, an imknlarn iyi kullanabilen ve buna gre konumunu belirleyebilen, insanla yararl olacak her trl yenilii ve srekli gelimeyi gzeten, hayat anlamlandrabilen, sorunlara zm retebilen, bilgisini an imknlar ile gelitirebilen, davranlaryla rnek olan, sosyal yaamda retken bireyler olarak, etkin bir din hizmeti sunup toplumsal bar, huzur ve istikrara, mill birlik ve btnle nemli katkda bulunabilen vb. gibi vasflara sahip olmasna baldr. Bakanlmz sreli yaynlarnda deiik zamanlarda din hizmetleriyle ilgili neredilen yazlar, teorik anlamda yol gsterici niteliklerini korumaktadr. Dergi sayfalar arasnda kaybolup gitmelerine gnlmz raz olmad. Bu amala bunlar derledik ve tasnif ettik. Hem grevlilerimiz hem de bu alanda aratrma yapacaklar iin bir bavuru kitab olacan mit etmekteyiz. Gayret bizden, baar Allahtandr. DYANET LER BAKANLII
DN HZMETLERN DN VE BUGN*
Fikret KARAMAN**
Diyanet leri Bakanl, Osmanl Devletinin idar yaps iinde alt yz yllk bir gelenei olan eyhlislmlk makamnn Trkiye Cumhuriyetindeki uzann temsil eden anayasal kurumdur. lk defa 03 Mart 1924 tarih ve 429 sayl kanunla slm dininin inan, ibadet ve ahlk ile ilgili esaslar yrtmek, din konusunda toplumu aydnlatmak ve ibadet yerlerini ynetmek amacyla Babakanla bal bir tekilt olarak kurulmutur. Din heyecan ve ilginin artt, zellikle slmiyetle ilgili tartmalarn younluk kazand 21. yzyln banda lkemizdeki Din Hizmetlerin Dn ve Bugn hakknda zet bir deerlendirme yapmakta yarar vardr. Din, tarih boyunca toplumlarn hayatnda en yksek ideallerin kayna ve evrensel araylarn hareket noktas olmutur. nk o, Yce Allah tarafndan insann yaratlna yerletirilmi asl bir duygudur. Ruhsal dnyamzn olgunlamas, mill ve manev deerlerimizin glenmesi, fert ve toplum plnlarnn hedeflerine salkl bir biimde ulamas ancak bu asl duygunun varl ile mmkndr. amzda
* Diyanet Avrupa Aylk Dergi, Say: 11, Yl: 2000, s. 26-30. ** Do. Dr., Diyanet leri Bakan Yardmcs.
Din Hizmetlerin Dn ve Bugn 11
bilgi ve teknoloji nimetlerinden yararlanan lkeler bata olmak zere, dnya tarihi boyunca din olgusunu gndeminden karan bir toplum yoktur. Nitekim yaklak bin yl nce slm diniyle tanan ecdadmz da, fert ve kurum baznda ona destek vererek byk hizmetler baarmtr. Seluklu ve Osmanl dneminde din, bilim, kltr ve siyaset gibi temel unsurlarn sentezi sayesinde dnyann en zengin ve gpta edilir medeniyetine ulalmtr. Fransz dnr Grenard bu dnemi yle deerlendirmiti: Osmanl Devletinin kuruluu ve onun insanla sunduu adalet ilkesi, beer tarihinin en hayrete deer ve en byk vakalarndan biridir. Her insann mukadder bir mr olduu gibi toplum ve devletlerin de tarih sreci iinde ykselme, duraklama, zayflama veya tamamen sona erme gibi snrl mrleri vardr. bn-i Haldun Mukaddime isimli eserinde devlet felsefesiyle ilgili grlerini aklarken yle demitir. Btn devletler canl bir organizmaya benzer. Onlar da her canl gibi bir gn lme mahkm olacaklardr. Hi kimse tarihe kar koyamaz. Tarih her canly olduu gibi devletleri de yok eder. Ancak tzel varlklar; ismi ve corafyas deise bile insanln ortak ve temel varlklar arasnda yer alan din, dil, ahlk, kltr, hayat hakk ve mlk edinme gibi madd ve manev ihtiyalarnn devam ve temini iin yeniden hukuk kiilie, hukuk nizama dier bir ifade ile belli bir toprak zerinde yerlemi, manev bir otorite ve ahsiyet halinde varln srdrmek zorundadr. Hukuka dayal olarak bu ihtiyalar dzenleyen manev otoritenin dier ad devlettir. Aksi halde varl hukuk ilkelere dayanmayan ve hkm ahsiyeti olmayan hibir deerin korunmas ve yaatlmas
mmkn deildir. in asl byle olunca milletin sebeb-i hayat olan din, ahlk ve kltr gibi temel unsurlarn hukuk otorite ile elikili veya tartmal olmas dnlemez. Bilim ve akl- selim asndan olaya yaklaldnda bu temel unsurlarla devlet arasnda bir ztlk ve yabanclk olmad; tam tersine her birinin, dierinin varl iin nemli bir art (lazm- gayr-i mfark) olduu anlalmaktadr. Nitekim geriye dnp baktmzda beer tarihi ve maer vicdan da bunu gstermektedir. Zira alt yz yllk Osmanl tarihi ile Trkiye Cumhuriyetindeki birikim ve tecrbeler de bu hususu teyit etmektedir. Buna gre Osmanl Devletinin hkmen sona ermesi demek, onun asrlar boyunca barnda tanyp getirdii deerlerin tamamen yok olmas anlamna gelmez. Tam tersine istisnalarn dnda birok kltrel ve sosyal deerler, Trkiye Cumhuriyeti kurulduktan sonra ilgili kurumlarn bnyesinde kendi varlklarn srdrmeyi devam ettirmilerdir. Diyanet leri Bakanl da bu kurumlardan biridir. O halde Diyanet tekiltnn tarihesini kurum olarak Osmanl Devletinin kurulu yllarna kadar gtrmek mmkndr. Trkiye Cumhuriyetinin yaps iinde yer alan Diyanet leri Bakanl ilk kurulduunda, on yl boyunca maa ve kadro imkn bakmndan snrl bir messese olarak varln srdrmtr. 11 Kasm 1937 tarih ve 7642 sayl kararname ile Diyanet leri Reislii Tekiltnn vazifeleri ve kadro miktarlar bir nizamname ile yeniden belirlenmitir. Buna gre merkez tekilt 29; tara tekilt 451 olmak zere toplam 480 kiiyle hizmet vermitir. 05 Temmuz 1939 gn ve 3665 sayl kanunla ilk defa bir reis muavini kadrosu ihdas edilmitir. Diyanet leri Bakanl 1960 anayasas ile genel idare iinde yer almtr. Bir mddet sonra, 22 Haziran
1965 tarih ve 633 sayl Diyanet leri Bakanl Kurulu ve Grevleri Hakknda Kanun ile o tarihe kadar karlan on kanunda dank halde bulunan hkmler yrrlkten kaldrlarak Bakanlkla ilgili mevzuat tek metinde toplanmtr. Yeni birimler ve yeni grevler ilve edilerek tekilt gelitirilmi ve gnn artlarna gre daha geni bir hizmet imkn salanmtr. Bilindii zere Diyanet leri Bakanl bir istihdam kurumudur. Bu ilk dnemlerde mft, vaiz, murakp dahil, Bakanlk merkezinde grev alan baz yneticiler mam - Hatip Okulu mezunlar arasndan seiliyordu. mam - Hatip, Kuran Kursu reticisi ve Mezzin-Kayym gibi kadrolara da mam - Hatip Okulu I. Devre mezunu, bunlar da yeterli olmaynca imtihan ile ilkokul mezunlar alnarak Vekil mam - Hatip olarak atanyorlard. Bir sre sonra mam - Hatip okullar, lhiyat Faklteleri yeterince mezun vermeye balaynca yeni dzenlemeler yaplarak merkez ve tara tekiltlarndaki kadrolara atanacak elamanlarn renim dzeyleri yeniden belirlendi. Bugn gelinen noktada bu kadrolarn ouna ancak yksek renim mezunu elemanlar atanabilmektedir. lkemizde madd refahn gelimesiyle orantl olarak din hizmetlerinin yerine getirilebilmesi iin cami, Kuran Kursu, Eitim Merkezi, Mftlk hizmet binas ve lojman gibi fizik yatrmlarn byk ounluu milletimizin yardmlaryla yaplmlardr. Bu mstesna eserler millet ve devletin ayn izgide bulumasn salayarak lkemizin madd ve manev alanda kalknmasnn bir sembol olmulardr. lkemizi ssleyen mabetlerin kubbeleri, minareleri, ezanlar, namazlar, hutbeleri ve vaazlar; yce milletimizin birliini, btnln, hrriyetini ve bamszln pekitiren
bitmez, tkenmez, madd ve manev kuvvetlerdir. Nitekim mill mcadele yllarndaki bunalml ve karanlk atmosferden kurtuluumuzu mjdeleyen airimiz Mehmet Akif Ersoy da mabetlerimizdeki bu manev kuvvetin nemine dikkatimizi ekmitir: Ruhumun senden, ilhi udur ancak emeli Demesin mabedimin gsne namahrem eli. Bu ezanlar ki ahadetleri dinin temeli, Ebed yurdumun stnde benim inlemeli. Bugn Diyanet leri Bakanlnn hizmet alanlar lke snrlarnn tesine tanmtr. Bilindii gibi 1965 ylndan itibaren Avrupa lkelerine ii olarak gnderilen vatandalarmz inan, ibadet ve ahlk deerlerini korumak asndan cidd problemlerle karlamlardr. Bu insanlarmzn imdadna gecikmeli de olsa yine Bakanlmz elemanlar yetimitir. Artk hem iilerimizin bulunduu Avrupa lkelerinde hem de bamszlna kavuan Trk Cumhuriyetlerinde din hizmetleri mavirleri, din ataesi ve binlerce din grevlisi bulunmaktadr. Bylece vatandalarmzn ve soydalarmzn problemleriyle daha yakndan ilgilenme frsat elde edilmitir. Yine Bakanlmzn sorumluluunda her yl 65 bin kadar vatandamzn gven, huzur ve salk artlar iinde din vecibelere uygun olarak hac farizasn yerine getirmek zere, byk bir organizasyon gerekletirilmektedir. Bu vesile ile yurt ii ve yurt dnda bu vatandalarmza hac ibadetlerinin yannda bilgi, grg, beer ilikiler gibi kltrel ve sosyal amal eitim seminerleri verilmektedir. Yaygn eitim hizmetine nemli bir katk salayarak her yl binlerce hafz ile yz binlerce ocua Kuran- yznden
okuma imknn veren Kuran kurslar ile her hafta btn camilerde okunan hutbe metinleri ve yaplan vaazlarn ehemmiyetini de burada zikretmeden geemeyiz. Ayrca yazl ve grsel yaynlarla vatandalarmzn yurt ii ve yurt dnda din konusunda aydnlatlmas, onlarn soru ve beklentilerine cevap verilmesi; dn, nikh, snnet, mevlit, cenaze ve taziye gibi ortamlarda halkmzn sevin ve zntlerine ortak olunmas gibi hizmetler de kmsenemez. Objektif bir deerlendirme yapldnda Diyanet leri Bakanlnn merkez, tara ve yurt d birimleriyle verdii hizmetleri; yaz ve makalelerin hacmine sdrmak mmkn deildir. Bu alanda tarihe k tutacak ciddi ve bilimsel aratrmalar yaplabilir. Eer bir kurumun kadro adedi 76 yl iinde 480den 90 bine, hizmet alan ise bir lkeden birka lkeye kapsayacak ekilde genilemise, zerinde durmaya deer. Bunun dier bir anlam da snrl imknlara ramen almak suretiyle glklerin alabilecei mesaj bulunmaktadr. O gn bodrum, merdiven alt, cami avlusu, tek odal dar ve kiralk meknlarda hizmet veren mftlklerimiz, bugn geni, ok katl ve an artlarna uygun donanm meknlarda hizmet vermektedir. Cami, Kuran Kursu ve Eitim Merkezi gibi meknlarda da ayr gelimeyi ve rahatl gryoruz. Bu nedenle gemite zor ve snrl imknlar iinde din hizmetini kesintiye uratmakszn yerine getiren, bize eser ve tecrbeleriyle byk hatralar brakan herkesi minnet ve vefa borcu ile anmamz gerekir. Bunlardan vefat edenlere Allahtan rahmet, hayatta olanlara da shhat ve afiyet diliyoruz. Gnmze kadar Diyanet leri Bakanl araclyla lkemize ve insanmza yaplan hizmetleri devirlerine ve ilgililerine bir hakkn teslimi olarak saygyla tescil etmek gerekir. Ancak tekiltn alanlar olarak stratejik pln, proje, prog-
ram, hedef ve baar gibi birok dikkatin endekslendii nc bin yln banda bizlere de byk sorumluluklar dmektedir. Esasen insanmz btn alanlarda dne gre bugn daha ok almak zorundadr. nk dnya olaylar ok hzl bir biimde gelimektedir. Bununla orantl olarak insanlarn beklenti ve ihtiyalar da artmaktadr. Yaanan rneklerden de anlald gibi din hizmeti, her dnemde nemini ve gncelliini koruyan bir zellie sahiptir. Zira onun muhatab insandr. nsann din sorumluluu ise, tebli, irat, iyilik ve hayr tavsiye etmektir. Bu hassas grevi baarmak ve daha ileri gtrmek iin alanlarn daha duyarl ve dikkatli olmalar gerekmektedir. Nitekim kreselleen dnyamz her geen gn klmektedir. Onu ve zerindeki insanlar istendii ekilde ve ynde etkilemek mmkndr. Dier yandan basn-yayn, iletiim aralar zellikle bilgisayar sistemi toplumlar aras tercih, rekabet, karar ve dnce sistemlerini her an deitirme gcne sahiptir. Bu nedenle kaybedilecek zamanmzn olmadn dnmeliyiz. Yabanc dil bata olmak zere nem srasna gre slm, semav dinleri ve hlen dnya zerinde yaayan dier dinleri; bunlarn arasndaki ortak ve ayrlan noktalar bilmek zorundayz. Deiik din ve kltrlere mensup insanlarla bir arada yaamay ve birbirini sevmeyi renmeliyiz. Unutmayalm ki Cenab- Hak insanlarn alma ve gayretlerini zayi etmez. nsan hizmetinin karln mutlaka grecektir. Bilsin ki insan iin kendi almasndan baka bir ey yoktur. Ve almas da ileride grlecektir. Sonra ona karl tastamam verilecektir. (Necm, 53/40-43) Dinler, tarih boyunca toplumlarn bar iinde yaamasnda byk rol oynamlardr. nsanla en nemli bar ve huzur mesajlarn getiren en son ve mkemmel din ise phesiz
17
ki slmiyettir. O halde slm tanmann ve ona hizmet etmenin dier bir anlam da btn insanla ve dnya barna katkda bulunmak demektir. Artk lkeler arasndaki gmrk duvarlar kalkmaktadr. Fizik ve kltrel yaknlamann da tesinde iletiim aralar ve bilgisayar ayla dnyadaki deerler i ie girmi bulunmaktadr. O hlde sadece kendimize deil evremize ve gelecek kuaklara da iyi bir ortam ve alt yap hazrlamak zorundayz. Bu nedenle dier alanlarda olduu gibi din hizmetleri konusunda da ok ama ok allmas gerektiini bir kez daha vurgulamakta yarar vardr.
ATATRKN TRKYE BYK MLLET MECLSN AI KONUMALARINDA DN VE DN HZMETLERNE LKN SZLER*

Mehmet Bulut**
Gazi Mustafa Kemal Atatrk, 1920-1923 yllar arasnda Byk Millet Meclisi Bakan, 1923-1938 yllar arasnda da Cumhurbakan olarak, Byk Millet Meclisinin yeni yasama yllarnn balamas dolaysyla birer a konumas yapmtr (1 Kasm 1938de Meclisin beinci dnem, drdnc yasama yl alrken, Atatrkn rahatszl dolaysyla, a nutku Babakan Celal Bayar tarafndan okunmutur). Meclis Bakan sfatyla 1922,1923 ve 1924 yllarnda yapt a konumalarnda Atatrk, slm dini ve lkemizdeki din hizmetleri ki bu yllarda lkemizde din hizmetlerinin idaresi eriye ve Evkaf Vekleti adyla bir bakanlk eliyle yrtlyordu konularna da temas etmitir. Aada, sz edilen yllarda, Atatrkn Meclis Krssnden yapt a konumalar iinde din ve din hizmetleri ile ilgili olan ifadeleri bir araya getirilerek sunulmutur. Bu szleri, ikinci el kaynaklardan ki bunlarn ounda sadeletirme yaplmtr aktarmak yerine, ilk elden kaynak durumundaki Byk Mil* Diyanet Aylk Dergi, Say: 179, Kasm 2005; s. 37-38. ** Dr., DB. APK Uzman.
Atatrkn TBMMyi A Konumalarnda Din ve Din Hizmetlerine likin Szleri 19
let Meclisinin tutanak dergileri olan Zabt Ceridelerini ve bunlarn da eski harfli ilk basklarn taramak suretiyle tespit ettik, kaynaklarn da gsterdik. Bunlar, herhangi bir sadeletirme cihetine gitmeden orijinal ekliyle sunduk. Cmlelerde geen ve bugn fazla kullanlmayan baz kelime ve terkiplerin szlklere baklmak suretiyle rahatlkla anlalabileceini dnyoruz. Ayrca bu szleri kronolojik bir sra takip ederek sraladmz belirtmek isteriz. I. Dnem 3. Yasama Yln A Konumasndan (1 Mart 1338 /1922): (...) nsanlar yalnz madd deil, bilhassa bu kuva-y maddiyede mndemi kuva-y manevyenin taht tesirinde mildirler. Milletlerde byledir. Kuvve-i manevye ise bilhassa ilim ve iman ile l bir surette inkiaf eder (...). (...) Bizim takip edeceimiz maarif siyasetinin temeli, evvela mevcut cehli izale etmektir. Teferruata girmekten ictinaben bu fikrimi birka kelime tavzih etmek iin diyebilirim ki, aleltlak umum kylye okumak, yazmak ve vatann, milletini, dinini, dnyasn tantacak kadar coraf, tarih, din ve ahlk malumat vermek ve aml-i erbaay retmek maarif programmzn en ilk hedefidir (Bravo sesleri). (Zabt Ceridesi, Devre: 1, Yl: 3, tima: 1, c. 18, s. 7) Efendiler! Yetiecek ocuklarmza ve genlerimize, grecekleri tahsilin hududu ne olursa olsun, en evvel ve her eyden evvel Trkiyenin istiklline, kendi benliine ve anant- milliyesine dman olan btn anasrla mcadele etmek lzumu retilmelidir (Alklar). Beynelmilel vaziyet-i cihana gre, byle bir cidalin istilzam edildii anasr- rhiye ile mcehhez olmayan fertlere ve bu mahiyette fertlerden mrekkep cemiyetlere hayat ve istikll yoktur (Bravo sesleri).
Umr-i eriye Vekletimizin bir senelik mesaisini kemli ehemmiyetle tetkik ettim. Muhassalay ayan takdir buldum. Teekkr ve tebrik ederim. Umr-i eriyenin temiti hakknda nokta-i nazar serdine esasen mahal yoktur. nk bu husus nuss-i Kuraniye ile hasldr. Yalnz varid-i hatr olan bir noktay sylemeden geemeyeceim: Efendiler! Camilerin mukaddes minberleri halkn rhan, ahlk gdalarna en l, en feyyaz menbalardr. Binaenaleyh; camilerin ve mescidlerin minberlerinden halk tenvir ve irad edecek kymetli hutbelerin muhteviyatna halka ttl imknn temin, eriye Veklet-i Cellesinin mhim bir vazifesidir (iddetli alklar, bravo sesleri). Minberlerden halkn anlayabilecei lisanla ruh ve dimaa hitap olunmakla, Ehl-i slmn vcudu canlanr, dima saflanr, iman kuvvetlenir, kalbi cesaret bulur (Alklar).Fakat, buna nazaran hutebay kirmn haiz olmalar lzm gelen evsaf- ilmiye, liykat- mahssa ve ahvl-i leme vukuf, haz-i ehemmiyettir. Btn vaiz ve hatiplerin bu mniyeye hadim olacak surette yetitirilmesine eriye Vekletinin sarf- mukadderet edeceini mit ederim. (Ayn kaynak, s. 8) Efendiler! Evkaf mesiline gelince: Malmdur ki, evkaf, memleketimizin mhim bir servetini tekil eder. Bu servetten millet ve memleketi hakkiyle mstefit edebilmek iin eriye Vekletiyle beraber btn Heyet-i Veklenin ve hatta Meclis-i lnin bu hususu ehemmiyetle tetkik ile bu byk messesenin harabden vikayesini ve memlekete semere-bah bir halevazn temenni eylerim. Efendiler! Evkafn hikmet-i mevzuu nazar dikkate alnnca, bunun messest- diniye ile beraber hizmet ve muavenet-i itimaiyeyi istihdaf ettii tahakkuk eder (Pek doru ses-
Atatrkn TBMMyi A Konumalarnda Din ve Din Hizmetlerine likin Szleri 21
leri). Vakflarn; imarethaneler, bmarhaneler, hastahaneler, misafirhaneler, ktphaneler, kervansaraylar, hamamlar, emeler, mektepler, medreseler ve sair irfan messeselerine amil bulunmu olmas evkaf meselesinin hallinde riayeti elzem olan esast gstermektedir (Pek doru sesleri). (Ayn kaynak, s. 8-9) Efendiler! stanbul, Cenab- Peygamberin bizzat alka gsterdii Eb Eyyb Ensar Halid Hazretlerinin on drt asrdan beri mehedinin temas ve nezaret-i manevyesi altnda tuttuu bir ehirdir. Be asr mddet Trkiyenin makarr hkmeti olmutur (...) (Ayn kaynak, s. 11-12) I. Dnem 4. Yasama Yln A Konumasndan (1 Mart 1339/1923): Efendiler! eriye Vekleti, geen sene zarfnda birisi ra-y ft, dieri de Tetkikat ve Telifat- slmiye namyla iki heyet vcuda getirmitir. Usl ve dtn taayyr ve tebdili ile vuku bulan hadistn, nsn ihtiyacatn nazar dikkate almak suretiyle hallini temin etmek ra-y ftnn bilcmle mesaisini istinat ettirecei esas olmaldr. Tetkikat ve Telifat- slmiye Heyetinin vezaifi meyannda hikmet-i slmiyeyi Garp nazariyat- ilmiye ve felsefeleriyle mukayese ve akvam- slmiyenin itikad, ilm, itima, ihsa, iktisad hayatlarna ait unt tetkik ve netayicini nereylemek zikre ayan ehemmiyeti haizdir. Tetkikat iin bir ktphane tesis edildi. stanbuldan, Avrupadan ve Msrdan bir ksm mhim kitaplar celp olundu. Ehemmiyetli birok kitap da Avrupaya ve Msra sipari edildi. eriye Vekleti, medreselerin tevhidini ve asr messese haline ifran istihdaf etmektedir. Veklet, asr mctehit ve mfessirlere mene olmak zere bir Klliye-i slmiye vcuda getirmeye byk ehemmiyet at-
fetmektedir. (Zabt Ceridesi, Devre: 1, Yl: 3, tima: 1, c. 28, s.13) II. Dnem 1. Yasama Yln A Konumasndan (1 Mart 1340/1924): (...) ntisabyla mutmain ve mesut bulunduumuz Diyanet-i slmiyeyi, asrlardan beri mtemil olduu vehile bir vasta- siyaset mevkiinden tenzih ve il etmek elzem olduu hakikatini mahede ediyoruz. Mukaddes ve lht olan itikadt ve vicdaniytmz mulak ve mtelevvin olan ve her trl menfaat ve ihtirasta sahne-i tecelliyat olan siyasetten ve siyasetin btn uzviyatndan bir an evvel ve katiyen tahlis etmek milletin dnyev ve uhrev saadetinin emrettii bir zarurettir. Ancak bu suretle Diyanet-i slmiyenin maliyeti tecelli eder. (Zabt Ceridesi,Devre: 2, Yl: 1, tima: 1, c.7, s. 5-6)
22
23
DN GREVLLER ZERNE BAZI TESPTLER *

Mehmet BULUT**
Giri Din Grevlilii ve Din Grevlileri konusu, ok farkl ynlerden ele alnp incelenebilecek geni bir konudur. Bu balamda ele alnabilecek konulardan bazlar unlar olabilir: * Din grevlilii ve din grevlisi zerine kavramsal zmlemeler, * Din grevliliinin tarih arka pln, * Cumhuriyet dneminde Diyanet leri Bakanl hizmetleri erevesinde din hizmetleri ve din grevlileri, * ada din hizmeti ve din grevlileri, * Din grevlisi yetitirme sorunlar, * Din grevlisi yetitiren kurumlar, * Din grevlilerinin seim ve atanmalar, * Din grevlilerine ynelik hizmet ncesi ve hizmet ii eitim faaliyetleri, * Toplumun din grevlilerinden beklentileri, * Gnmz din grevlilerinin sorunlar, * Kamuoyunda din grevlisi imaj.
* Diyanet lmi Dergi, Say: 41/3, Yl: 2005, s. 55- 70. ** Dr., DB. APK Uzman.
Din Grevlileri zerine Baz Tespitler 25
Bu balklarn her biri kukusuz ayr birer almann, ayr birer makalenin konusu olabilecek kapsamdadr.1 Biz, bu makalemizde bu konulardan sadece biri zerinde younlamadan genel bir bakla din grevlilerine ilikin baz tespitlerde bulunmaya alacaz. Konuyu, Diyanet leri Bakanl balamnda ele alacaz. 1. Hademe-i Hayrattan Din Grevlisine Gnmzde, zellikle imam, hatip, mezzin gibi cami grevlilerini ifade etmek zere kullandmz din grevlisi kavram, yeni saylabilecek bir kavramdr ve Cumhuriyet dneminde bile 1960l yllardan sonra kullanlmaya balanmtr. Bu yllara kadar, imam, hatip, mezzin, kayym, vaiz ve dier feri cami hizmetlilerini ifade etmek zere, hademe (hizmetliler) ve hayrat kelimelerinden olumu Osmanlca bir terkip olan Hademe-i Hayrat2 kavram kullanlmtr. Nitekim 1960l yllara kadar Diyanet leri Bakanlna ilikin mevzuatta da cami grevlilerini ifade etmek zere hademe-i hayrat, hayrat hademesi ve cami hademesi terkiplerine yer verilmitir.3 Bu kavramlarla; cami grevlilile1 Tarafmzdan hazrlanan Diyanet leri Bakanlnn Yaygn Din Eitimindeki Yeri (A.. Sosyal Bilimler Enstits, Ankara 1997) balkl doktora tezinde bu konularn bir ksm zerinde ksmen durulmutur. 2 Arapada hayrl i manasna gelen hayrenin oulu olan hayrat, Osmanlca bir terim olarak hayr messeseleri ve binalar iin kullanlmtr (M. Zeki Pakaln, Osmanl Tarih Deyimleri ve Terimleri Szl, stanbul 1993, c. 1, s. 780). 3 Diyanet leri Reisliinin kuruluunu da ngren 3 Mart 1924 tarih ve 429 sayl Kanunun 5. maddesinde Trkiye Cumhuriyeti snrlar dahilinde btn cami ve mescidlerin, tekke ve zaviyelerin idaresiyle birlikte din grevlilerinin de tayin ve azillerine Diyanet leri Reisinin memur olduu ifade edilirken imam, hatip, vaiz, eyh, mezzin ve kayymlarn ve sair mstahdeminin tayin ve azillerine.. ifadesi kullanlmtr. Din grevlilerine ilikin kartlan baz mevzuatn balklarnda bu kavramlar u ekilde yer almtr -karl srasna gre-: Bilumum hademe-i hayratn vazifelerine ve sret-i devamlaryla messesat- diniyye mfettilerin vezaifine dair talimatname (21 mays 1924); Cami Hademeleri Nizamnamesinin meriyyete vaz hakknda Kararname (12 Austos 1928 tarih ve 6995 sa-
rinin yerine getirdikleri madd ve manev hizmetlerle bir bakma mabetlerin koruyuculuunun yapld ifade edilmi olmaldr. Bu kavramlarda geen hademe kelimesinin zamanla anlam kaymasna urayarak gnmzdeki manada kullanlmaya balanmasyla, din hizmeti ifa eden personel iin kullanmnn terk edildii dnlebilir. Nitekim 22 Haziran 1965de kabul edilen 633 sayl Diyanet leri Bakanl Kurulu ve Grevleri Hakknda Kanuna eklenen geici bir madde (Md. 7) ile daha nce yrrlkte olan kanun ve yorumlarndaki bu kavramlar cami grevlileri olarak deitirilmitir. Ayn kanunla kurumun merkez tekiltn oluturan birimlerden birisi Din Hizmetleri ve Din Grevlilerini Olgunlatrma Dairesi adn tamaktadr (Md. 6). Bu kanunda Bakanlk tara tekiltn oluturan birimlerin grevleri saylrken 18. maddede Cami Grevlilerinin grevleri sralanmtr. te yandan din nitelikteki grevleri yerine getirenleri tek tek ifade etmek zere kullanlan imam, hatip, mezzin, mft, vaiz ve benzeri kavramlarn kullanmnn tarihinin ise ok eskilere dayand malumdur. Hademe-i hayrat kavram gibi, camilere grevli tayin etme kavram da zamanla farkllamtr. yle ki: Osmanlnn son dnemlerinde 1913 ylnda kartlan ve bir ksm hkmleri Cumhuriyet dneminde de 1928 ylna kadar uygulanan Tevcih-i Cihat Nizamnamesinde geen tevcih-i cihat4 ifadesi ile, cami ile ilgili bir greve bir kiinin atanmayl kararname, Dstur, 3. tertip, c. 9, ss. 1146-1153); Cami ve mescitlerin ve bunlarn hademesi hakknda Heyet-i Ummiye Karar (4 Ocak 1932 tarihli karar, Dstur, 3. tertip, c. 13, ss. 72-73); Cami Hademesi Nizamnamesinin meriyyete konulmas hakknda Kararname (22 Nisan 1935 tarih ve 2/2392 nolu kararname, Dstur, 3. tertip, c. 16, ss. 724-732); Hayrat Hademesi Tz (21 Nisan 1952 tarihli tzk, Dstur, 3. tertip, c. 33, ss. 1350-1359, Resmi Gazete, 12 Mays 1952, say: 8107). 4 Cihet (oul: cihat), vakflarn eitli din, sosyal ve kltrel hizmetlerini srd-
s, bu greve getirilmesi deil de grevin uygun bir kiiye verilmesi sz konusu edilmitir. Yani mesel, imamlk, hatiplik gibi grevlere getirilenlere imamla, hatiplie tayin edildi denilmemi, imamlk, hatiplik ciheti (grevi) falana tevcih edildi denmitir. 1950 ve 1960l yllarda din grevlilerini ifade etmek zere imamet ve hitabet gibi hizmet sahipleri ifadesi de kullanlmtr.5 Ayrca burada, Osmanl dneminde ve Cumhuriyetin ilk yllarnda cami grev ve grevlilerinin gnmze gre daha fazla eitlilik gsterdiini, dolaysyla grevli saysnn daha fazla olduunu vurgulamalyz. Bu tespit, zellikle seltin camileri iin sz konusudur. Vakfiyelerinde ngrld ekilde, camilerde imamlk, hatiplik, vaizlik gibi asli grevler yannda czhan, devirhan, srehan, arhan, nathan, Buhrhan, Mesnevhan gibi ikinci derecede grevler de yer alm ve buna gre sunulan hizmetler ilm ve beden olmak zere iki ana ksma ayrlmtr.6 Benzeri bir taksimat, Diyanet leri Bakanlnn ilk yllarnda da grlmektedir. Nitekim, 12 Austos 1928de yrrle giren Cami Hademeleri Nizamnamesinde cami hizmetleri ilm ve beden olarak ikiye ayrlm; imamlk, hatiplik, vaizlik ilm hizmet; kayymlk, mahyaclk ve benzerleri de beden hizmet kapsamnda mtala edilmitir (Md. 1). Bu nizamnamede dikkatimizi eken ve bugn de zerinde dnlmesi gerektiini ngrdmz bir maddeye gre, hatiplik ve vaizlik gibi zaman ve
rebilmesi iin tahsis edilmi olan grevlere verilen addr (DA, c. 7, s. 546). Osmanl kaynaklarnda erbab- cihat veya ashab- cihat diye adlandrlan cihat sahipleri, esas itibariyle iki ksma ayrlmaktayd. mamet, hitabet, vaizlik, dersiamlk, tedris gibi ilm yeterlilik isteyenlere cihat- ilmiye; kayyimlik, trbedarlk, ferralk gibi bedeni almaya bal olanlara da cihat- bedeniye ad verilmitir (Geni bilgi iin bkz. Mehmet pirli, Cihet, DA, c.7, ss. 546-548). 5 Bkz. Milli Eitim ve Din Hayat, Boazii Yayn, stanbul 1981, s. 258. 6 Geni bilgi iin bkz. Gothard Jaeschke, Yeni Trkiyede slmlk, ss. 49-52.
mekn itibariyle memuriyetlerle kabili telif olan hizmetler memurlara verilebilir. (Md. 39) Zamanla, birletirilebildii lde, sz edilen grevler ve grevlileri birletirilmi ve gnmzde cami grevlisi olarak imam-hatip, mezzin-kayym ve vaiz kalmtr. Gnmzde kullandmz din grevlisi kavramnn kapsam, kanaatimizce genilemitir. Bu kavram, Bakanln yurt ii ve yurt d tekiltlarnda grevli btn personele temil edilerek kullanlmaktadr. Buna gre, din grevlisi kavram, cami grevlileri yannda Diyanet leri Bakanlnn hemen her kademesindeki grevlilerini artrmaktadr. Nitekim nasl ki, Milli Eitim dendii zaman akla ncelikle retmen geliyorsa, Diyanet leri Bakanl dendii zaman da akla ncelikle din grevlisi gelmektedir. Ayrca belirtmek gerekir ki, cami grevlileri Bakanlk tekiltnn ana elemanlardr. Bakanlk hizmetlerinin merkezinde de onlar bulunmaktadr. 2. Babadan Ola Geen Grev Yukarda szn ettiimiz Osmanl dnemine ait Tevcihi Cihat Nizamnamesinde ve Diyanet leri Bakanlnn ilk yllarnda cami grevlileriyle ilgili yaplan dzenlemelerde, hakknda birok hkm getirilen bir husus vardr ki, o da, cami hizmetlerinin baz kstaslar erevesinde, babadan ola gemesi olgusudur. rnein gerek yukarda sz edilen 1928 tarihli nizamnamede, gerekse daha sonraki dzenlemelerde ngrlen evlada merut hizmetler kapsamnda, grevin, vefat eden grevlinin oluna verilmesi konusuna bir hayli yer verilmitir (10, 14, 15, 16 ve 33. maddeler).7 Ayrntya gir7 Bkz. Dstur, 3. tertip, c. 9, ss. 1146-1153.
meden belirtelim ki, bu maddelerden, cami grevlisinin olunun, babasndan sonra o greve getirilmesinde ncelik hakkna sahip olduu, en azndan bu durumun bir tercih nedeni oluturduu anlalmaktadr. Daha ksa bir ifade ile gerekli artlar tadnda, babaya ait olan cami grevi, bilahare, belli prosedrle evlada verilmektedir. Bugn iin fazla anlaml grlemeyecek byle bir uygulamann hangi ihtiya ve gerekelerle uzun yllar srdrld, bu uygulamann din hizmetine ne gibi katk salad hususlarnn aratrlmasnn faydal olabilecei kanaatindeyiz. 3. Din Grevlilerinin Grevleri Diyanet leri Bakanlnn tarihi sreci iinde, din grevlilerine ilikin hazrlanan mevzuatta ki, dzenlemeler uzun yllar (1950 ylna kadar) sadece il ve ilelerdeki cami grevlilerine yneliktir; ky imamlar 1924te kabul edilen 442 sayl Ky Kanununun ilgili maddelerine (md. 23, 83, 84, 85, 86) tabidir ve bu almada bunlara genie yer verilmeyecektir- dikkatimizi eken ve bir tespit olarak burada vurgulamak istediimiz bir husus vardr: 1965 ylnda kartlan 633 sayl kanuna gelinceye ve bu kanuna dayal olarak 1967 ylnda DB Cami Grevlileri Ynetmelii karlncaya kadar, yaplan dzenlemelerde din grevlisinin grev, yetki ve sorumluluklarnn ne olduu, grevlerini hangi erevede ve nasl yerine getirecekleri hususlar yer almamtr. kartlan baz nizamnamelerde bu hususlarla ilgili talimatname kartlaca belirtilmise de8, belirttiimiz tarihe kadar bunlar bir trl kartlamamtr. Halbuki, bu yllarda yaplan dzenlemelerde cami grevlilerinin seimlerine, atan8 rnek olarak bkz. 22 Nisan 1935 tarih ve 2/2392 nolu kararname, Md. 9; 21 Nisan 1952 tarihli Hayrat Hademesi Tz, md. 36.
malarna, grevden alnmalarna ve bilhassa murakabelerine yeteri kadar yer verilmitir. Grev, yetki ve sorumluluklar balamnda din grevlilerine ynelik 1965ten sonra hazrlanan dzenlemeler de bu hususta kanaatimizce yetersiz kalmtr. Hatta gnmzde bile bu alanda bir boluk olduu sylenebilir. Cami hizmetlerinin toplumun ihtiyalarn en iyi ekilde karlayacak bir dzeye ykseltilmesinde, dier etmenler yannda yasal prosedrn de nem arz ettiini burada belirtmeliyiz. Dolaysyla din grevlilerine ynelik kapsaml ve mkemmel bir mevzuatn hazrlanmasnda fayda mlahaza etmekteyiz.9 Mevzuat u adan da nemlidir: Unutmamak gerekir ki, din grevlileri devlet memurudur ve yapt ve yapaca faaliyetlerin bir dayana, bir karl olmak zorundadr. Tutarl bir mevzuat yannda, din grevlisi iin, hizmetini srdrrken her durumda mracaat edebilecei kapsaml bir rehbere, bir klavuza ihtiya vardr. 4. Farkl Bir k: Diyanet leri Bakan A. Hamdi Aksekinin Tekilta Genelgesi Merhum Diyanet leri Bakan Ahmet Hamdi Aksekinin 1950 ylnda tekilta yaynlad bir genelge10, din grevlilerinin grevlerinin neler olduunu, hangi hizmetin nasl yerine getirilmesi gerektiini ortaya koymas asndan gzel bir rnek tekil etmektedir.
9 Bu konuda daha nce yaplan ve uygulanan dzenlemelerin mahiyeti hakknda bir fikir edinilebilmesi iin rnek olarak, 1985de yrrle giren DB. Tara Tekilt Grev ve alma Ynergesinin cami hizmetlerini dzenleyen 7. blm incelenebilir. 10 18 Nisan 1950 ve 3048 sayl Bakanlk Genelgesi.
Bilindii gibi, 8 Haziran 1931de kartlan 1827 sayl Kanunla camilerin ynetimi ve imam, hatip, mezzin, kayym gibi cami grevlilerinin tayin ve azil yetkisi Diyanet leri Reisliinden alnarak Vakflar Umum Mdrlne verilmiti. Bu devredilile birlikte Vakflar Umum Mdrl cami grevlilerine (hademe-i hayrat) ilikin yeniden mevzuat hazrlamt. Bylece din hizmetinde iki ballk ortaya kmt. Bu tasarrufla, Diyanet leri Reislii, merkez tekiltnda birka birim ile tarada mftlklerden ibaret kalmt. Bu uygulamann en ilginci vaizlerle ilgili boyutu idi. yle ki, camilerde grev yapmalar nedeniyle vaizler de dier hademe-i hayrat gibi Vakflarn idaresinde saylyor; ancak, camilerde yaplan vaazlarn murakabesi mftlklere, yani Diyanet leri Reisliine veriliyordu. Bu durum 19 yl srd. 23 Mart 1950de kabul edilen 5634 sayl Kanunla camiler ve cami grevlilerinin idaresi Diyanet leri Bakanlna iade edildi. te bu iade edilii mteakip Diyanet leri Bakanl, Bakan Ahmet Hamdi Aksekinin imzasn tayan bir genelge yaynlad. Hem lkemizde din hayat asndan dnemin bir profilini karmas hem de din grevlilerinden hangi hizmetlerin beklendiini, baka bir ifade ile o tarihe kadar bir trl erevesi izilemeyen din grevlilerinin grevlerinin neler olduunu ortaya koymas asndan son derece nemlidir. Resmiyetten ziyade samimi bir slpla kaleme alnm bu genelgeyi, nemine binaen bu makalemizin sonunda ek olarak aynen vermeyi faydal buluyoruz. 5. Din Hizmeti, Sararan Ekinler ve Hzn Din grevlilerinin problemlerini burada detayl bir ekilde anlatmak niyetinde deiliz. Bu, biraz da malmu ilm kabi-
linden bir ey olur. Esasen yukarda szn ettiimiz genelgenin ilk cmleleri meseleyi izaha kfi gelir kanaatindeyim: Vazifelerin en mukaddesini, cretlerin en naiziyle ifa etmi hademe-i hayrat... Hayret hademesinin ne kadar ar hayat ve maiet artlar altnda kuds vazifelerinde azim, fergat ve tevekkl ile sebat ettikleri bilinen bir hakikattir... cret olarak kyllerden buday, arpa gibi hububat veya halktan toplanan nakd para alarak imamlk yapm ki bu durum 1970li yllara kadar srmtr- zevattan hlen aramzda yaayanlar vardr. Yaadklar zorluk ve skntlar onlarn azlarndan bizzat dinlememiz mmkndr. Burada sz konusu skntlar yaam grevlimizden birine ait u szleri beraber okuyalm: Cami hizmetleri srasnda karlatmz zorluk ve problemler daha ok ky creti ile altmz zamanlarda oluyordu. yle ki: Biz harmandan harmana veya kasm ayndan kasm ayna yllk olarak grev yapardk. Bu geen bir sene iinde baz kii ve zmrelerin dorultusunda gitmediimiz takdirde, hibir vazife aksaklmz olmasa dahi, yl sonunda yeni bir ky arama ihtiyac hsl oluyordu. Kyde orak bime vakti gelince ben ahsen le ezan okumak iin minareye ktmda, olgunlam ekinleri grnce iime bir sevin gelirdi: Ya Rabbi, sana krler olsun, bu sene de yl tamamladk. Bir yandan da kalbimden bir sz geerdi ki, acaba bu sene yenilemesinde kyl ile anlaamazsak hangi kye eyam tayacam? u bir gerekti ki, bir kyde imam, herhangi bir sebeple kii istemese bu imamn o kyde senesini getirip hakkn almas byk bir hayal olurdu...11 Bu yllarda maal din grevlileri de, madd sknt yaa11 Bilecik Merkez Orhangazi Camii mam-Hatibi Mehmet Ali etin le Mlakat, Diyanet Gazetesi, Say: 344 (Ekim 1987), s. 24.
mlardr. nk maalar her zaman dier memurlar gibi artmam, zaman zaman dondurulma cihetine gidilmitir. Byle bir sreten sonra gnmzde gelinen noktay da artk gz ard etmememiz gerektii kanaatindeyim. Ancak u var ki, gnmzde din hizmeti sunan insanlara tahakkuk ettirilen maa ve cretlerin, onlar halktan mstani klacak dzeyde olmas bir zarurettir. Toplumumuzun en azndan baz kesimlerinde, kiiye, ald cretle mtenasip bir deer biildiini grmezlikten gelemeyiz. amzda, bir ksm ihtiyalarn karlamay, halktan gelecek kk desteklerde arayan din grevlileriyle dinin ve din hizmetinin itibar ve ulviyetini nasl yksekte tutabiliriz? 6. Basna Gre Aydn Din Adam Gnmzde din, diyanet, Diyanet leri Bakanl ve din grevlilerine ilikin haber ve yorumlarn basn ve medyada ska yer ald bilinen bir gerektir. Basnda yer alan haber ve yorumlarda din grevlilerine biilen imaj, dnemden dneme ksmen farkllk arz etse de, basnn teden beri din grevlileriyle ilgili haber ve yorumlar, zlerek belirtmek gerekir ki, ou kez menfi ieriklidir. Din grevlileri, bilhassa 1960l yllara kadar ou kez dlanan, hor grlen, tezyif edilen, hakarete maruz kalan kiilerdir. Ksaca sylemek gerekirse, basnda verilmeye allan imaja gre, din grevlisi ehvetine ve midesine dkn bir insandr. Menfaatperesttir, cahildir, kaba saba grnmldr vs. Yakn dnemi bir kenara brakrsak, bizim, zellikle 1950 ve 1960l yllarn basnnda yaptmz taramalardan ulatmz tespitlere gre, Trk basnnda bu yllarda, olumsuzluklar ifade eden haber ve yorumlar yannda aydn din adam, aydn din grevlisi, rnek hoca, ilerici imam ve benzeri manetlerle ve-
rilmi haber ve yorumlar da zaman zaman yer almtr. Bu tr haberleri incelediimizde basnn ne karmaya alt aydn din grevlisi prototipine ksaca temas etmek istiyorum. Sz konusu yllarda basnda bir din grevlisinin aydn olarak nitelendirilebilmesi, grevlinin u ve benzeri faaliyetlerinden dolaydr: Grev yapt yerde okul, eme, yol yapmna nclk yapmtr; kahvenin bir kesine kitaplk kurdurmutur; hayvanlarda suni tohumlamay tevik etmitir, kylden fosseptik hellar yaplmasn istemitir, genlerden bir futbol takm oluturmutur vs.12 rnek olarak 1962 ylnda gazeteleri epeyce megul etmi olan u habere yer verelim: Konya Karakaya Kynn gen imam Abidin Topuz, halka nclk ederek kye bir jeneratr alnmasn salam ve ky a kavuturmutur. Bu kyde cami ayn zamanda ktphane olarak da kullanlmaktadr. Ayrca imam, kendi adn tayan Topuz diye bir futbol takm kurmutur. mamn bu faaliyetlerine ilikin haberler ksa zamanda lke snrlarn bile am, gazetelere gre Amerikallar Abidin Topuza yardm iin seferber olmulardr. Trkiyenin gndeminde artk bu olay vardr. Gazetelerin birinin haberine gre Cumhurbakan Cemal Grsel, devrimci imam Abidin Topuz bakanlnda Ankaraya gelen Karakaya Ky heyetini kabul etmi, kendileriyle bir saat grmtr. Cumhurbakan, faaliyetlerinden dolay kylleri methettikten
12 Birka rnek olmak zere u manetlere baklabilir: leri fikirli gen imam rnek bir bucak yaratt, Hrriyet, 21 Mays 1962, s. 3; Nezihe Araz, rnek mam, Yeni Sabah, 31 Mart 1962; Aydn imam herkes seviyor, Hrriyet, 7 Temmuz 1962; Gen imam kyde okul yaplmas iin evini verdi, Milliyet, 18 Austos 1963; Aydn bir imam kyne okul salad, Cumhuriyet, 15 Mays 1965.
sonra, imam iin de u ifadeleri kullanmtr: Kyn mnevver, uyank, hakiki din adam olan Sayn Hocann kyn kemlinde byk rol oluyor ve olacaktr. Kendisini takdir ve tebrik eder...13 Burada vurgulamak istediim, din grevlilerinin basnn ne kard o tr faaliyetlerini kmsemek deil; basnn bir din grevlisini aydn olarak grebilmesi iin kstas olarak sadece o tr faaliyetlerini esas almasdr. Baka bir ifade ile dnemin basnna gre kendini mesleinde iyi yetitirmi, slm, slm bilimleri ve an gereklerini iyi zmsemi, mesleini bihakkn yerine getiren, toplumu din konusunda yeteri kadar aydnlatan; mihrap, minber ve krsnn hakkn lykyla veren bir din grevlisi olmak aydn sfatna lyk olmak iin geerli nitelikler deildir. Kanaatimizce, gnmz basnnda din grevlisi imaj konusu, zerinde allmas gereken bakir bir konudur. Sonu Yerine 1. Diyanet leri Bakanlnn kurulu yllarna kadar din hizmetlileri, toplumun aydn saylyordu. Onlarn din bilgi ve genel kltr dzeyi, toplumun genel eitim dzeyinin zerindeydi. Birtakm imknszlklar ve bilhassa rgn din eitimi alannda yaanan skntlar, nitelikli din hizmetlilerinin yetimesini menfi ynde etkiledi. ok uzun yllar, zor artlarda, yeterli formasyona sahip olmayan; ama ou kez samimi ve zverili gayretlerle alan din grevlileriyle lkemizde din hizmeti srdrlmeye alld.14 Ancak 2000li yllara gelir13 Grsel, aydn imam ve Karakayallar dn kabul etti, Milliyet, 22 Austos 1962. 14 Drdnc Be Yllk Kalknma Plnnn hazrlanmas ile ilgili olarak Devlet Plnlama Tekilt Mstearlnca oluturulan Manev Kalknma zel htisas Ko-
ken toplumun hem genel kltr dzeyi ykselmi, hem de din ile olan temas daha da artmtr. Din hizmetlerinin sunulduu temel meknlar olan camilerin mdavimlerinin artk ok deiik meslek ve kltr dzeyindeki insanlardan olumas ve din grevlilerinin onlarla diyalog kurma zorunluluu, onlarn iyi yetimi, mesleklerini temsilde yeterli olmalarn zorunlu klmaktadr. zlerek belirtmek gerekir ki, gnmzde ortaya konan btn samimi abalara ramen din grevlisi yetitirme problemimizi henz zebilmi deiliz. lhiyat Fakltelerimizin vasfl din grevlisi yetitirme dorultusundaki almalarnn, Diyanet leri Bakanlmzn, halen grevde olan personelinin eksikliklerini, hizmet ii eitim faaliyetleriyle olabildiince kapatlmas dorultusundaki abalarnn mspet sonular vermesini mit etmekteyiz. 2. Yeteri kadar benimsenmemi de olsa, bir ksm meslekler yle veya byle yrtlebilir. Ancak din hizmeti iin byle bir ey sz konusu olamaz. nk din hizmeti, bu hizmeti sevememi, benimseyememi, zmseyememi elemanlarla yrtlebilecek nitelikte bir hizmet deildir. Din hizmetlileri de, rol icab klktan kla giren, benimsemedii rolleri de stlenebilen aktrler deildirler. Din hizmeti, mesleini ak derecesinde severek benimseyen insanlarn srdrebilecei bir itir. Ayrca bu hizmet, kendine zg birtakm beceri ve yetenekleri gerektirmektedir. Dolaysyla din hizmeti-
misyonu, almalarnda deerlendirilmek zere Diyanet leri Bakanlnn grn ihtiva eden bir rapor istemiti. Bu dorultuda Din leri Yksek Kurulunca hazrlanan ve 1 ubat 1977de Babakanla sunulan Manev Kalknma Konusunda Diyanet leri Bakanlnn Gr ve Dnceleri balkl raporda, 1976 ylnda Trkiyede ibadete ak 50 bin camiden yaklak 41 bininde, 633 sayl Kanunda belirlenmi nitelikleri tayan; yani, asgari mam-Hatip Okulu mezunu imam-hatip yoktu (s. 49).
ne ynelik eitime eleman seerken bu incelikler gz nnde bulundurulmaldr. 3. Din hizmetine talip olan / olacak kiiler de, din hizmetine ilikin yukardaki maddede ifade edilmeye alan hususiyetleri nazar dikkate almaldrlar. 4. Mesleklerini icrada isteksiz ve din hizmetinde hasbi gayret gsteremeyen din grevlileri toplumda memur tipi din adam olarak nitelendirilmektedir. Halkn bu tip din hizmetlilerinden gerekli ve yeterli din hizmeti ve din eitimi alamayaca kukusuzdur. 5. Din hizmetinin kalitesini ykseltmek noktasnda yaplacak ilerden biri, din grevliliini her ynyle cazip hale getirmektir. Din hizmetlilerinin zlk haklarnn iyiletirilmesi de, bu meslee olan rabeti ve ynelileri artracaktr. Bu da, stn yetenekli ve baarl daha fazla gencimizin bu hizmete talip olmalarn salayabilecektir. 6. Vasfl din grevlisi yetitirilmesi ve istihdam konusundaki araylarmz, abalarmz artarak devam etmelidir. Bu noktada ilgili her kurum ve kuruluumuza nemli grevler dmektedir. 7. Din hizmetinde kaliteyi ykseltmek asndan Diyanet leri Bakanl, kendi personeli olmayan, ama ehil, birikimli ve yetenekli olan kiilerden istifade yolunu aramaldr. rnein, bir ilhiyat profesrne byk yerleim yerlerindeki merkezi camilerde vaaz verdirip hutbe okutabilmeli, bu yolla camileri cazibe merkezi haline getirmelidir. Bununla ilgili yasal prosedr hazrlanmaldr. Bu dorultuda, Bakanln eski mevzuatnda kk bir kaydn olduunu da biraz nce ifade etmitik. 8. Halkmzn din hizmetlilerine kar teden beri var olan sayg ve sevgisinin anmasna frsat verilmemelidir. Bu ba-
lamda, basn ve yayn organlar, sinema ve tiyatro evreleri bata olmak zere herkes, din grevlisini toplum nazarnda kk drecek, imajn zedeleyecek tutum ve davranlardan uzak durmaldr. 9. Buna paralel olarak, din grevlilerimiz de, toplumda kendilerini kk drecek tutum ve davranlardan, basit kar ilikilerinden kendilerini srekli uzak tutabilmelidirler. Mesleklerini olabildiince iyi temsil edebilmenin yol ve yntemlerini srekli aramal, daha iyi bir din hizmeti sunma dorultusunda kendini srekli yenileyebilmelidir. EK: AHMET HAMD AKSEKNN TEKLTA GENELGES Vazifelerin en mukaddesini, cretlerin en naiziyle ifa etmi ve etmekte bulunmu olan hayrat hademesi 19 yllk bir fasladan sonra, bugn, 5634 sayl Kanunla asl ve hakiki mercileri bulunan Bakanlmz tekiltna avdet etmi bulunuyor. Hayrat hademesinin ne kadar ar hayat ve maiet artlar altnda kudsi vazifesinde azim, feragat ve tevekkl ile sebat ettikleri herkese bilinen bir hakikattir. Bununla beraber hayrat hademesinin Allah katndaki ecirlerinin azim, mesailerinin mekr olduunda hi phe yoktur. Onlar, hayatlarn camilerimizin lahut ve nuran sinesine vakfeyleyen bahtiyar ve mbeccel bir zmre tekil etmektedirler. Hibir zmre, Allahn ve Peygamberin medh senasna onlar kadar mazhar olmamtr. Hibir zaman mihraplarmz imamsz, minberlerimizi hatipsiz, minarelerimizi ezansz brakmam olan hayrat hademesi, btn Mslmanlarn en derin hrmet ve muhabbetlerine bihakkn mazhar ve mstehakdrlar. Mukaddes mabet-
lerimizde vazife alm olanlar, elbette ki dnyada da, ahirette de en ziyade hrmete ayan ve mesut insanlardr. Her biri birer beytullah olan mescitlerimizi ve camilerimizi intizam ve nezafetin canl bir numunesi halinde bulundurmak, ilk nce hayrat hadememize den erefli bir vazifedir. Beytullaha bekilik yapmak, onun temizliini zerine almak gibi erefli bir vazifeyi seve seve yapmayacak bir hayrat hademesinin bulunaca mutasavver deildir. Binaenaleyh: 1. En ksa zamanda yaplacak ilk i, camilerimizde umum bir temizliktir. Btn meslekdalar bu hususta elbirliiyle kylerde kasabalarda byk kk ne kadar cami ve mescit varsa derhal bunlarn hepsini esasl bir ekilde temizlenmesini temin edeceklerdir Bunun iin: a. Baz camilerin minberleri ve minberlerin stndeki hcre ksmlarnda grlen kitap, kat paralar, paavra gibi eylerin hepsi kaldrlacaktr. b. Minberlerin zemin ksmlarnda teneke, kapkacak dkntleri ve benzerleri eyler bulundurulmayacaktr. c. Mihraplar ve mihrap yanlar, amdanlar tamamyla temizlenecek ve daima temiz tutulacaktr. . Pencere boluklarna kirli amurlu ayakkablarn konulmamas ve ayakkablarn amurlar darda silinmeden ieriye girilmemesi temin olunacaktr. d. Camilerde, camiye ait olmayan hibir eya bulundurulmayacaktr. 2. Mfti ve vaizler, imam ve hatipler cami temizlii ve camileri temiz tutulmas hakknda halkmz daima irad edeceklerdir. Mslmanln temizlie verdii nem her frsatta belirti-
lecek, her trl kt hastaln sebebinin pislik olduu; beden temizlii, ev bark temizlii, st ba temizlii, hele camilere ve toplant yerlerine gidecek olanlarn etrafndakileri tiksindirecek her eyden temizlenmeleri mevzu zerinde srarla durulacaktr. Camiye Cuma namazna gidecek olan bakkal, bir kasap kirli elbiselerini srtndan ve bir amele kirli oraplarn ayandan karp temiz elbise ve temiz orapla gitmeyi esas vazifelerinden sayabilecek hle gelinceye kadar bu mevzu sk sk tekrarlanacaktr. Kirli, kokar elbise ve oraplarla yanndakileri tiksindirme ve rahatsz etmenin doru olmad yumuak bir dille ve gnl krlmadan halka anlatlacak; Peygamberimizin ve ashab hayatlarndan bu yolda numuneler verilecektir. Ksacas, cami ve cemaat adab, halka iyice ve gzelce retilecektir. 3. Vaz, imamet, hitabet esnasnda din adamlarnn giydikleri fes, sark ve siyah cbbelerin gayet temiz ve muntazam bulunmas lazmdr. Siyah cbbe, fes ve sarklar namazdan sonra temiz ve kapal bir yerde muhafaza olunacak, katiyyen uraya buraya atlmayacaktr. 4. Camilerde imametle, harite de ahlk ve faziletleriyle temayz ederek btn Mslmanlara bir iktida nmunesi olan imamlarn Hak ve halk katndaki mertebeleri yksek ve ehemmiyetlidir. Bir hadis-i erifte Peygamber Efendimiz; el imam zmin buyurmulardr. Evet, imam zmindir. Bir slm mabedi iindeki btn manev mesuliyet imama racidir. Fakat buna mukabil imamn ecri ve manev rtbesi de o nisbette byk ve yksektir. nk Peygamber Efendimiz: Allahm! mamlar irad et, vazifelerini lykyla yapmaya muvaffak kl; mezzinleri de af ve mafiret eyle! diye dua buyurmulardr. Peygamberin duasna mazhar olmak ne byk saadettir!
a. mamlar, btn namaz vakitlerinde mihrapta hazr bulunacaklar; cemaat olmad vakitlerde dahi imar manevsi kendilerine emanet edilmi bulunan camilerin kaplarn cemaate ak bulunduracaklardr. Kaplar alan camiler, zahiren cemaatten hali grnseler bile, ilerinin meleklerle dolacanda phe yoktur. b. Usul tecvit ve kraatte kfi derecede yetimemi olan imamlarn, tekemml edinceye kadar, namazda, Kuran- Kerimden, en gzel ve en drst okuduklar ayetleri veya sureleri okumalar lazmdr. Kraatte, cemaatin renmeye muhta bulunduklar ksa namaz surelerinin tercih edilmesi daha uygundur. 5. Tekiltmzn pek mhim bir vazifesi de her hafta cemaati slmiyeye minberlerden hitap eden hatiplerimize mevdu bulunmaktadr. Binaenaleyh bu vazifenin daha iyi ve daha faydal surette ifas ve beklenen tesirin husul iin u cihetlere dikkat olunmas lazmdr: a. Her hafta okunacak hutbelerin mevzular, mftler tarafndan seilerek, en az iki gn evvel hatiplere bildirilecektir. b. Hutbelerin cemaat zerinde tesirli olmas iin, mmknse nceden hatiplere okutturulmas muvafk olur. c. Hatipler, okuyacaklar hutbeleri kendi kendilerine birka kere okuyacaklar ve kendilerine maledeceklerdir. Hutbelerini ezberlemi, kolay ve serbest bir surette okuyan hatipler, cemaat zerinde iyi tesirler husule getirir ve vazifelerini hakkyla yapm olurlar. . Minbere ktktan sonra cemaatin karsnda kitap kartrma okunacak hutbeyi orada semek veya kelimeleri yanl okumak doru deildir. Bu hl, cemaatin hutbeye olan arzu ve isteini azaltr ve binnetice hutbenin tesirsiz kalmasna sebep olur.
d. Hutbelerin, Diyanet ileri Bakanlnca yaynlanm veya Bakanlka kabul edilmi dier hutbe mecmualarndan seilmesi ve mevzu itibariyle bunlar dna klmamas esastr. e. Hutbeler, azami 20 dakikada bitirilmelidir. Bundan fazlasna ne vaktin, ne de cemaatin msaadesi ve tahamml yoktur. f. Hutbelerde, ahslardan ve ahs ilerden gerek ak ve gerek kapal surette asla bahs edilmeyecektir ve edilmesi de caiz deildir. g. Gen hatiplerin mft ve vaizler tarafndan yetitirilmeleri ve kendilerinin ayrca Bakanlk neriyatndan da azami derecede faydalandrlmalar mnasiptir. 6. Mezzin ve sair hayrat hademesinin camideki hizmetleri de azmsanamaz. Mezzinlerin, ezan tam vaktinde okumalar ve her hangi bir mazeretle bunu ihmal ve hatta tehir etmemeleri lazmdr. Cemaat bulunmasa dahi bu vazife mutlaka yaplacak, o mahaldeki Mslmanlara ibadet ve iftar zaman ezanla bildirilecektir. Mezzinliin manev erefi ok yksek ve ecri de ok byktr. Nitekim bir hadisi erifte: nsanlar, ezan okumaktaki o byk ecri bilselerdi, her biri ben okuyacam, ben okuyacam! diye kl klca, d ederler veya aralarnda kura atarlard! buyurulmutur. Baka hadisi erife gre: Bir mezzin okuduu ezan bitirinceye kadar Cenab- Hak onun gnahlarn affeder ve o mezzinin sesini iiten btn mahlkat da onun mafiret olunmas iin Allaha yalvarrlar. Yine Sevgili Peygamberimiz buyuruyorlar ki: Mezzinin mtemendir. Yani umumi itimada mazhar olmu insandr. nk mminler mezzinin ezaniyle saatini ve namaz vakitlerini ayarlarlar, onun ezaniyle namazlarn klar, orularn bozarlar.
43
Mezzinler, yksek minarelerden birok evlerin mahrem yerlerini grebilecek durumda olduklar halde oralara bakmazlar, mezzinlerden hyanet beklenmez; nk onlar en mtemen, en emin insanlardr. Peygamberin mtemen diye vasflandrd mezzinlerden de beklenen budur. 7. Kayymlar (kayymlk vazifesi yapanlar) da camilerimizin sadk, en feragtkr hizmetkrlardr. Camilerin vaktinden evvel almasnda, camilerin tertemiz ve dzgn tutulmasnda onlarn byk emekleri vardr ve bu emeklerinin mkfatna mutlaka kavuacaklardr. 8. Hayrat hademesi, bal bulunduklar mftle malumat vermeden ayrlamazlar. 9. Biliyoruz ki: Tam bir fergtla alan ve vazifelerini bihakkn ifa etmekte bulunan hayrat hademesinin bugn aldklar aylk hi denecek derecede azdr. Fergtla, meslek akyle vazife grmekte sebat eden ve bu uurda pek ok mahrumiyetlere katlanan ve millete takdir edilmekte olan bu fedakr zmrenin de terfihleri ciheti bte mzakerelerinde de akland zere dnlmektedir ve dnlecektir. 10. Bu tamimden birer nsha btn vaiz ve dersiamlarla, hayrat hademesine imza mukabilinde verilecek ve bunlarn gereklerinin yaplp yaplmad gezici vaizler ve murakplar tarafndan kontrol edilecektir. 18. 4. 1950 A. Hamdi Akseki Diyanet leri Bakan
DN GREVLLER VE HZMETTE VERMLLK*

Fikret KARAMAN**
Dnyada hzla gelien ve deien olaylar, din hizmetinin verimliliini ve programl almann zorunluluunu gndeme getirmitir. nk din hizmetinin teblii gibi son derece nemli olan bu grevin yerine getirilmesi, ancak zel bir gayret ve kabiliyetle mmkndr. Bu yzden din grevlilii gnmzde zel meslekler arasnda yer almaktadr. Son yllarda bu grevi stlenen kiiler genelde genlerden meydana gelmektedir. ou kez bu genler daha greve snmadan, manev hazzn tatmadan skntlarla karlamakta, hatta ayrlmay bile dnmektedirler. Oysa ki iin banda dikkatli ve tedbirli olurlarsa baarya ulamamalar iin hi bir sebep yoktur. Zira halkmzn kahir ounluu her zaman din hizmetini yrten kiilere kar iyi niyetini muhafaza etmitir. Nitekim Tsiadn Trk Toplumunun Deerleri konusunda hazrlad raporunda Silahl Kuvvetlerden sonra halkn % 92sinin en fazla gven duyduu kesimin din ve din adamlar olduu aklanmtr. Bu aratrma ile ortaya kan sonu din hizmetini veren kurumlar iin olumlu bir gstergedir. Bu gvene lyk olmak ve halkn din hizmeti konusunda* Diyanet Aylk Dergi, Say: 37, Yl: 1994, s. 15-17. * * Do. Dr., Diyanet leri Bakan Yardmcs.
Din Grevlileri ve Hizmette Verimlilik 45
ki beklentilerine cevap verebilmek iin Diyanet ileri Bakanlnn Merkez ve Tara Tekiltnda alan ve bu gn says 90 bine yaklaan personele nemli grevler dmektedir. Bilgisayar ve medyann etkisinde gelien gnmz olaylar, din duygusu ile slah edilerek insann ftratna ve ruhuna uygun bir ekilde ynlendirilmedii takdirde, geleceimizin bu gnden daha iyi olaca sylenemez. Bunun iin din hizmetinde sorumluluk alan herkes gelien artlar karsnda kendisini srekli motive ederek bilgi ve kltr birikimiyle i ie olmak zorundadr. Bugn lkemizde din hizmeti haritasna baktmzda idar ve corafi olarak il, ile, kasaba, ky ve mezralara kadar farkl unvanlarda din grevlilerinin olduunu gryoruz. Bu tablo olduka sevindiricidir. Ancak bunlarn beklenen dzeyde hizmette verimli olup olmadklar tartmaya aktr. nk lkemizde her alanda olduu gibi, din konusunda da mkemmel eitim ve eksiksiz personel yetitirmek mmkn deildir. Dier mesleklerde olduu gibi din hizmetinde de baarl olmann yolu yine iyi bir tecrbe birikimiyle srekli ve sistemli almaktan geer. Memleketimizin en cra kelerinde grev yapan mam-Hatiplerimiz bata olmak zere din hizmetleriyle direk ve dolayl olarak ilgisi bulunan meslektalarmza baz hatrlatmalarda bulunmak istiyorum. Zira programl ve disiplinli almak verimlilii artrr. Kiiyi yormaz, evresinde daha sevimli ve yararl hale getirir. Bu nedenle meslekte bilgin ve baarl olmaya katkda bulunacak temel hususlar unlardr: 1- Zaman Deerlendirmek: Hizmette baarl olmak iin zaman iyi kullanmak gere-
kir. Kamu grevlilerine nispetle din hizmetinde alanlarn zaman ynnden daha avantajl olduklarn itiraf etmemiz gerekir. zellikle mam-Hatip, Mezzin, Kuran Kursu ve Vaizlik gibi kadrolarda alan meslektalarmz gnn belirli saatlerini meslek almaya ayrabilirler. Bu sreyi Kuran okumak, meal ve tefsirini incelemek, hadis ve fkh kaynaklara bavurmak, ayrca gnlk gazete, dergi ve grntl yaynlar izlemek eklinde deerlendirmelidir. nk din grevlisi dahil, kim olursa olsun mesleinde ilerlemek veya verimli olmak istiyorsa, mutlaka dzenli olarak almak ve yenilikleri izlemek zorundadr. Zira bir atasznde denildii gibi, Zaman bir kltr, Sen onu kesmezsen, o seni keser. hkm tecrbeyle dorulanmtr, dier bir atasznde ise, Zamann servet ile alnamayaca ancak servetin zamanla elde edilebilecei belirtilmektedir. Mutasavvflar ise sufi iin bnl Vakt kavramn kullanarak iinde bulunduumuz zaman diliminin ok iyi deerlendirilmesi gerektiini vurgulamlardr. ki gn birbirine eit olan zarardadr. prensibinin mesaimizde ve pratik hayatmzda uygulanmasn ngren slm Dinidir. Hatta namaz, oru, zekt, hac ve kurban gibi ibadetlerin zaman mefhumu ile mukayyet olduu grlmektedir. O halde meslektalarmzn iinde bulunduklar zaman ve mesai kavramn iyi deerlendirmeleri gerekir. nk her eyin temini ve telfisi imkn dahilindedir. Fakat gemi zamann geriye iadesi ve yeniden deerlendirilmesi mmkn deildir. Bu uurda duyulacak pimanln ve zlmenin hi bir yarar yoktur. 2- Metotlu almak: Metot, belli bir sonuca ulamak, bir problemi zmek,
herhangi bir ii grmek, giriimi sonulandrmak iin bilinli bir biimde seilen, izlenen yol ve ba vurulan teknik, yntem demektir. Dier bir tanma gre metot; bilinmeyen gerekler kefetmek, renmek ve bildirmek iin bavurulan kurallarn, kullanlan aralarn, faydalanlan imknlarn tmdr. Bu tanmlardan da anlald gibi metot deiken bir zellie sahiptir. Gnn ihtiyalarna, toplum ve evrelerin durumlarna gre deiebilir. Bu yzden din grevlileri hizmet verdikleri blgenin artlarn grmemezlikten gelemezler. Tam tersine onlarn rf-adet, kltr, ekonomik ve sosyal artlarn dikkate alarak dzenli ve metotlu bir ekilde olaylara yaklamalar gerekir. nk insanlarn ftrat iyi, gzel doru ve kolaydan yanadr. O halde din grevlilerinin tebli etmek istedikleri mesajn, yerini, zamann, nceliini, slbunu ve takdim biimini ok iyi bilmeleri gerekir. Bu haliyle onlarn baarl olmamalar iin bir sebep yoktur. 3- Akll ve Tedbirli Olmak: Akll insan, olaylar tahlil ederek deerlendirip karara balamak iin pratik zmler bulmaya alr. Din grevlileri ncelikle Kurann anlamn kavrayp dnmeye, tekrarlamaya, izdikleri snrn iinde kalmaya, gaye, hedef ve maksatlar zerinde bir sonu karmaya alr. nk Yce Allah kitabn, insanlar sadece onu anlamadan, zerinde dnmeden, dudaklar ile okusunlar diye indirmemitir. Tersine ayetlerini anlayp zerinde dnmeleri iin indirmitir. Cenab- Hak bu hususta yle buyuruyor: Ey Muhammed! Sana bu mbarek kitabn ayetlerini dnsnler ve akl olanlar t alsnlar diye indirdik. (Sad, 38/29) Kavrama gc yksek olan kii, her zaman akl- selimin
kabul edecei, vicdann yapaca, insann zevk ve duyularnn hemen lfet edecei bir slp kullanr. Olaanst olaylara kar sakin ve soukkanl davranr. Tarihin her dneminde olduu gibi gnmzde de deien ve gelien olaylar karsnda mkemmel ve evrensel bir din olarak insanln mutluluu iin getirdii ilh mesaj ve zmleri, yerli yerinde deerlendirerek, zeki ve kavrama gc yksek, hakk tebli heyecann ve hazzn ruhunda tayan nice insanlara her zamankinden daha fazla ihtiya vardr. 4- Kssa ve rnek Gstermek: Kssa; rivayet ve ibret verici olay anlamna gelmektedir. Bunlarn arz ve rivayetinde insanlarn ibret, dnme ve olaanst bir kuvvete inanma ihtiyac ortaya kmtr. Bu yzden din grevlisi maksadn anlatp baarya ulamas iin Kuran ve Snnetin bu konudaki slbunu ok iyi bilmelidir. Nitekim Hz. Peygamber (s.a.s.) tebliinde, kssalara bavurarak mmetini o konuda aydnlatmaya almtr. nk rnek gsterildii zaman kiinin akl, dnce, muhakeme ve dier duyular kendiliinden faaliyete geerek insan karar, kabul veya ret durumuna getirecektir. Bu duruma iaret eden u ayetleri buraya almakta yarar vardr; te biz, bu temsilleri insanlar iin getiriyoruz. Fakat onlar ancak bilenler dnp anlayabilirler.(Ankebut, 29/43). Dnya hayat, gkten indirdiimiz bir su gibidir ki, bu su sayesinde yeryznn bir kii (nce grleip) birbirine karm, arkasndan rzgrn savurduu erp haline gelmitir. (Ankebut, 29/45). te Yce Allah bu ayetteki tebih ile dnya hayatnn geiciliini, ibret nazar ile bakan insann, bir bitkide dahi ken-
di hayatnn balama, gelime ve tkenip son bulma safhalarn ak bir ekilde gsterebileceini belirtmektedir. Sevgili Peygamberimiz (s.a.s.) da bir hadislerinde, insanlarn birbirlerine nisbetle ayn vcudun deiik organlar kadar yakn olduunu yle anlatmtr: Birbirlerini sevmekte, acmakta ve efkat gstermekte mminlerin misli bir vcut gibidir. Onun bir uzvu rahatszlanrsa, dier uzuvlar uykusuz kalarak ve atelenerek onun acsna ortak olurlar. (Mslim, Birr, 66). Yukardaki ayet ve hadis rneinde grld gibi din grevlisi cemaatini ve evresini aydnlatmak, zellikle ocuklarn ve genlerin mill ve manev hislerini heyecanl ve duyarl hale getirmek iin Kuran ve hadisteki kssalar, rnekleri, olup biten olaylar ve sonular sk sk anlatmaldr.
rinde ki sabr, sebat ve verimli alma konusundaki cmlelerinden bir kan buraya alarak konuyu bitirelim:
Baladn bir ii bitirmeden baka bir ie geme. Yarda kalan i balanmam demektir... almaya oturduun zaman tpk ate hattnda dman gzetleyen bir asker gibi uyank ol. Dikkat kesil. Btn ruh ve beden kuvvetinle kendini ie ver.. Muvaffakiyet ylmayanndr. Sabr ve sebat nnde glkler erir ve imknsz grnen mmkn olur... Ayn noktaya den damlacklar, zamanla mermeri bile deler... Fikrini ve grn soracan kimseyi iyi se. Dn ki isabetsiz bir fikirden hareket ederek verdiin karardan, btn mr boyunca pimanlk duyman mmkndr. Fakat isabetli bir fikirden aldn k, btn mrnce yolunu aydnlatr.
5. Sabrl Olmak: Sabr, azim, irade ve tahamml din grevlilerinin tabii az ve sermayesi olmaldr. nk onun topluma vermek istedii mesaj ve misyon gerekten ok nemlidir. Bu yzden din grevlisi baarya ulamak ve hizmetinde verimli olmak iin, sz ve fiillerinde sabrl ve soukkanl olmaldr. Zira rf, det, eitim ve kltr slah etmekle ilgili zaman isteyen sonular almak ancak sabrla mmkndr. Kuranda sabrdan bahseden yzden fazla ayet vardr. Pek ok hadisle de sabr konusu ilenmitir. Cenab- Hakkn Asr Suresinde hsranda olmayanlarn yalnzca iman eden, amel-i salihte bulunan, hakk tavsiyeden ve sabrda bulunanlar olduunu beyan buyurmas konuyu aklamaya yeterlidir. Merhum Ali Fuad Bagil Genlerle Babaa isimli ese-
50
51
DN HZMETLERNDE YNTEMLE LGL SORUNLAR *

Hayati HKELEKL**
Giri Tebli kavramn,din hizmetlerinin her eidini iine alacak bir genellikte din iletiim anlamnda ele aldmzda, gerek Mslmanlara dinin anlatm ve retiminde gerekse Mslman olmayanlara dinin tantmnda ve davette izlenmesi gereken yntemlerle ilgili ciddi bir kafa karklnn iinde olduumuz bir gerektir. Buna bal olarak, gnmzde tebli faaliyetlerinin ok baarl olduunu, amalanan hedeflere ulaldn, toplumumuzun slm Dinini ok iyi kavrayp yaadn sylemek olduka zordur. Ayn ekilde, modern iletiim ve ulam tekniklerinin bunca gelitii, lkeler arasndaki snrlarn neredeyse ortadan kalkt, dnyann deta ok kltrl tek bir toplum haline dnt bir zamanda slmn evrensel mesajnn doru, etkili ve yaygn ekilde farkl din ve kltr mensuplarna duyurulup, davetin yapldn iddia etmek doru olmaz. Bu hizmetlerden tatmin edici sonular elde edilememesinin phesiz ki ok ynl sebepleri vardr ve yntemle ilgili sorunlar bunlardan sadece bir blmn oluturur. Biz bu makalemizde yalnzca tebli
* Diyanet lmi Dergi, Say: 41/3, Yl: 2005, s. 93-104. **Prof. Dr., Uluda nv. lhiyat Fak.
Din Hizmetlerinde Yntemle lgili Sorunlar 53
yntemi ile ilgili eksik ve hatalardan kaynaklanan bir ksm sorunlar zerinde durmaya alacaz. Din ve Tebli Din hizmetlerinin niha amac bir anlamda, insann manev yapsnn duyarlln, olumlu iyimser ve salkl ileyiini salamak ve korumak suretiyle faydal kltr retmesine ve bunu insann hayrna kullanmasna yardmc olmaktr. Dinin ortaya koyduu ilkeler ve deerler, insann bu dnyadaki anlam arayna, kimlik ve kiilik sorunlarna bir cevap oluturucu niteliktedir. Ahlk ve kiiliin yceltilmesi, tam olarak kendini gerekletirmenin baarlabilmesi; toplumsal btnlemenin ve evrensel barn salanabilmesi, dinin doru ve etkili retimi ve buna bal olarak da din deerlerin iselletirilmesiyle yakndan ilgilidir. Mslman olmann gerektirdii artlar batan beri hep ayn ve hi deimemitir. Buna karlk, din mesaj etkili ekilde insanlara ulatrmann art ve imknlar duruma gre srekli deiiklikler gsterebilmekte, geliip yenilenmektedir. Dinin insana ulatrlmasnda devreye sokulan bu teknikler ve yntemler, bizzat dinin kendisi gibi kutsanp, belli kalplarn dna klamazsa baarszlk kanlamazdr. Onun iin bunlarn srekli olarak gzden geirilmesi, duruma uygun yeni yol ve yntemlerin oluturulmas din hizmetinin ayrlmaz bir parasdr. Din hizmeti iki tr bilgiyi gerektirmektedir: Birincisi, din esas ve retilerin bilgisi; ikincisi de, bunlarn kendisine ulatrld insan ya da hedef kitlenin bilgisi. Yntemle ilgili dzenleme ve belirlemeler ise bu iki deiken arasndaki ilikinin tasarlanma biimine ve ulalmak istenen hedeflerin durumuna gre ortaya kar. Din tebli ile ilgili sorunlarn
nemli bir ksm, teblie muhatap olan kii ya da kiilerin zelliklerinin bilinmemesi ya da dikkate alnmamasndan kaynaklanmaktadr. Vaaz ve hutbeler, konferanslar, kurs ve seminerler genelde kiilerin ihtiyalar, sorunlar, zellikleri erevesinde deil, plnlayclarn kendi anlay ve nceliklerine gre belirlenmektedir. Ayrca bu hizmetlerin ne lde etkili olduu, ne gibi sonular verdii ile ilgili ciddi bilimsel almalar yaplp, bunlarn sonularna gre program gelitirme gibi bir yola bavurulduuna dair elimizde bir bilgi yoktur. letiim teknii asndan baktmzda, her eit insan kapsayacak evrensel tek bir hitap biiminin imknsz denecek kadar zor olduunu grrz. Her tr iletiimde mesajn biim ve muhtevsn belirleyen, alc (dinleyici)dr. Dolaysyla tipik okuyucu, tipik dinleyici ya da izleyici gibi kitle iletiim aralarnn referans ald ortalama tipler, hibir kavramsal temele sahip deildir. Ne tipik okuyucu, ne de tipik dinleyici/izleyici vardr. Bunlardaki oulluk, baz snrl durumlar dnda, indirgenemez bir nitelik tar.1 Bu bakmdan, din hizmetlerinde verimli sonulara ulalabilmesi, irad ve tebli faaliyetlerinde hedef kitlenin ya, cinsiyet, zek ve renim dzeyi gibi deikenlerin yannda, inan ve balanma dzeyinin, ihtiya ve sorunlarn ciddi analizlerinin yaplarak programlarn buna gre plnlanp uygulanmasna baldr. Uygulamadaki Sorunlar Gnmzdeki uygulamaya baktmzda; merkezden plnlanan tek tip hutbe ve vaaz uygulamasnn belirlenen, et1 Abraham A. Moles, Kltrn Toplumsal Dinamii (ev. Nuri Bilgin), Ege nv. Edebiyat Fak. Yay., zmir 1983, s.41,78; Mustafa Kyl Din letiimde Hedef Kitle Sorunu, Deerler Eitimi Dergisi, 2003, Say:1, s. 113.
kileyici iletiimin bu ilkesine ok uygun olmad grlmektedir. Szgelimi, krsal bir kesimde, bir ky camisi ile, byk bir ehrin merkezinde, ya da bir niversite muhitindeki camide ayn ya da benzer hutbelerin okunmas iletiim teknii acsndan verimsiz bir yoldur. Nitekim konuyla ilgili baz bilimsel aratrmalar, mevcut uygulamann cami cemaatinin din anlayn ve yaayn iyi ynde gelitirici nemli bir etkisinin olmadn ortaya koymaktadr.2 Dinleyici, ona sunulan mesajda kendisini bulabildii, olan bitenden hareketle olacak zerinde bir tahmin yapabildii lde, mesaj onun iin anlaml ve etkili olacaktr. Ne kadar iyi niyetle yaplrsa yaplsn, dinleyiciye ulamayan, onda ilgi ve istek uyarmayan bir mesaj etkili de olmayacaktr. lkemizde din hizmeti ile uraan kurum ve kurulularn, hizmet verdii blgelerdeki insanlarn din gruplamalarnn yerleim ve dalmn gsteren bir inan corafyasna sahip olduklarna dair bir bilgimiz bulunmamaktadr. Sosyolojik aratrmalarla lkemizde yaayan eitli din grup, cemaat, mezhep ve hatta dinler belirlenmeden, nerede hangi zellikte din inan, anlay ve uygulamalarn olduu gerek ve doru ekilde bilinmeden, pratik din hizmetlerin ynlendirilmesinde isabetsizlikler hep srp gidecektir. Byle bir bilginin oluturulmas hizmetin bilinli ve verimli yaplmas bakmndan byk nem tamaktadr. Grevlilerin ve irad konularnn da buna gre seilmesi uygun olacaktr. Bir rnek vermek gerekirse; lkemizin gney kesimlerinde zaman zaman medyaya yansyan, ruh g(tensh) yaadn iddia eden insanlarn iddia ve aklamalar yer almakta ve bu
2 Bkz.Mehmet Kamil Cokun Trkiyede Cami Cemaatinin Kuran Anlay-Bir Alan Aratrmas slmiyat, 2001, c.4, Say 1, s.89-104; Veysel Demir, Din Grevlilerinin Fonksiyonlar ve Sosyo-Kltrel Tesirleri zerine Bir Aratrma (Baslmam Yksek Lisans Tezi) Uluda nv. Sos. Bil. Enst., Bursa 1991.
konu bir ksm samimi Mslmann bile inanlarn tehdit edici kafa karklna yol aabilmektedir. imdiye kadar bu tr inanlarn kayna, dalm ve bunlarn etkisini ortadan kaldrc ne gibi irad almalarnn yapld ile ilgili bir dokmana rastlayamyoruz. Din hizmetlerinin arzu edilen seviyeye ulatrlabilmesi iin din sosyolojisi, din psikolojisi, dinler tarihi, din eitimi.. gibi bilim dallar erevesinde yaplan alan aratrmalarnn sonularn gz nnde bulunduran geni apl tahlillere dayal bir bak asna ihtiya vardr.3 Toplumumuzda nasl bir din anlay hkimdir? Farkl gruplar ve kesimler slm dinini nasl anlamakta, yorumlamakta ve yaamaktadr? Din alannda gnmzde ne gibi sorunlarla karlalmaktadr? Arla varan din davranlar, sapma ve yabanclamalarn, din dmanl ya da kartlnn sebep ve kaynaklar nelerdir? Bu ve benzeri sorularn cevaplar bilimsel yollarla aratrlp bulunmadan gerek bir tebli ve irad hizmetinin yrtlmesi son derece zordur. Din kurum ve kurulularmzn yaps ierisinde, srekli olarak bu konular aratran, gzlemleyen, deerlendiren ve bilimsel raporlara dntren birimlerle, buna dayal olarak tebli ve irad programlar hazrlayan uzmanlara ihtiya vardr. Trk toplumunun ok ynl ve dinamik olan din yaants ierisinde, zellikle halk kitlesi arasnda yaygn olan ve halk dindarl4 olarak nitelendirilen anlay ve uygulamalar nemli bir yer tutmaktadr. ehir merkezlerinde din bir renim grm kimselerden toplumun orta ve alt tabakalarna ve krsal alana doru gidildike, daha ok szl kltre dayal yerel detler, mistik ve bysel elerle slmi ele3 Bkz. Mehmet Aydn, Avrupa Birlii, Din ve Diyanet, slmiyat, 2001, c.4, Say 1, s.17-18. 4 Bkz. Mustafa Arslan, Trk Popler Dindarl, Dem Yay., stanbul 2004.
rin i ie girdii bu halk dindarlnn gl bir ekilde egemen olduu grlmektedir. Bu din anlay, halkn hayat tarz ve kltr ile ilevsel biimde btnlemi bir durum arz etmektedir. Din grevlilerinin normal olarak halkn din seviyesini ykseltmek, sahih bir din anlayn halka mal etmek, dinin aslna uymayan inan ve uygulamalar ortadan kaldrmak iin sistemli ve etkili bir aba gstermeleri beklenir. Fakat halka hizmet veren din grevlilerinin nemli bir blmnn, i ie yaadklar halk kitlesine ait inan ve uygulamalardan etkilendikleri ve bunlar benimsedikleri, yaplan bir aratrmann5 ortaya koyduu sonulardandr. Din grevlilerinin yetitirilmesinde, mevcut bu din yapnn bileenlerinin retilmesi ve sahih kaynaklara dayal slm anlaynn yerletirilmesinin sosyal psikolojik gereklere dayal doru yntemlerinin retilmesi ayr bir nem tamaktadr. Mevcut durumda konu merkezli ve genel bir hitap tarz izlenmektedir. ocuk, gen, kadn, bilgili/bilgisiz gibi farkl unsurlarn varl ou zaman dikkate alnmamaktadr. Oysaki farkl dinleyici kitlesinin her biri iin ona uygun bir metot ve yaklam gerekmektedir. En genel anlamda bile, Kuran- Kerimde belirtildii gibi hikmet, gzel t ve en gzel tartma(Nahl 16/125) yntemlerinden her birinin yerine gre kullanlmas gerekir. Hangi dinleyici grubuna hangi yntemle hitap edilecei meselesi, gnmzdeki artlar bakmndan yalnzca din ile5 Bkz. M. Arslan, Din Grevlilerinin Tutumlarnda Halk nanlar Unsurlar: Uygulamal Bir Aratrma. (Sonular iin bkz. M. Arslan, Diyanet Hizmetlerinde Grev Alacak Elemanlarn Yetitirilmesi in Hazrlanacak Programn Hizmet Alacak Hedef Kitleye Gre Yaplandrlmasnn nemi, S.D..lhiyat Fakltesi, Trkiyede Yksek Din Eitiminin Sorunlar,Yeniden Yaplanmas ve Gelecei Sempozyumu, Isparta 2004, s. 292).
tiimcinin takdir ve ferasetine kalm bir i olmayp, ok ynl bilimsel aratrmalarla belirlenmesi gereken bir durumdur. Mesel, din irad ve tebli faaliyetlerinin en geni katlmcs ve asl hedef kitlesi olan yetikin ve yal kesimler zerine son yllarda birok aratrma yaplmtr. Bunlarn sonularna gre, yetikin ve yallar problem merkezli ve somut gereklere ynelimli olup, bakalarnn hazrlayp plnlad etkinliklere istedikleri zaman katlp, istemedikleri zaman katlmadklar, ancak kendi pratik ihtiyalarna ve beklentilerine cevap oluturan konulara ilgi duyduklar anlalmaktadr. Yetikinler kendi kendilerine renmeyi tercih etmektedirler.6 Hayatlarnda kar karya kaldklar sorunlarla ilgili, bunlarn pratik zmne yardmc olan bilgi ve mesajlara ilgi duyarlar. Din, hayattan kopuk kuru bir bilgi ya da hkmler/kurallar btn veya ilerde kullanma uygun bilgiler eklinde sunulduunda onlar iin fazla bir anlam tamaz. Hayat anlama ve hayatla baa kmada yardmc olduu lde din yetikinlerin dnyasnda nemli bir tutacaktr. Onun iin, dini tebli ve retim hizmetlerinde onlar bu ynde tevik etmek gerekmektedir. Eer yeterli motivasyon salanamazsa, din iletiim ya etkisiz olacak ya da hizmetlere yeterli katlm salanamayacaktr. Nitekim vaaz ve hutbeler dnda camilerde yrtlen ve akam kurslar eklinde dzenlenen baz din eitim programlarna katlmn, son yllarda giderek azald, neredeyse bitme noktasna geldii grlmektedir.7 Bu bakmdan, dnemin zellikleri ve ihtiyala6 Bkz. Mustafa Kyl,Yetikin Din Eitiminin Temelleri,Ett Yay., Samsun 2000, s.245; M. kif Klavuz, Yalanma Dnemi Din Eitimi, Arasta Yay., Bursa 2003, s. 87,18-129. 7 Bu programlara katlanlarn toplam says 1997 de 18993 iken, bu say 2000 ylnda 8691, 2001 de ise 1943e kadar dmtr. Bkz. TC. Babakanlk, Diynet leri Bakanl,1997 statistikleri, Ankara 1998, s.111; 2000 statistikleri,Ankara 2001,s.123; 2001 statistikleri, Ankara 2002, s.123.
r dikkate alnp, din iletiim buna gre ynlendirildii lde, din yetikinler iin anlam ve mutluluk kayna olacak, din ilgi ve ynelileri canl kalacaktr. Bunun yannda lkemizde gen nfus gittike artmakta ve din hizmetlerinin nemli ve kalabalk bir hedef kitlesini oluturmaktadr. Geleneksel din hizmet programlar ise genlere hitap etmekten ok uzak bulunmaktadr. Onlarn ilgi alanlarn ve sorunlarn dikkate alan, din hayata ve camiye tevik edici, zendirici sylem ve yaklamlara ok ihtiya vardr. te yandan, cemaatin renim ve kltr seviyesi giderek ykselmektedir. Ankara il snrlarndaki cami ve mescitlere devam eden cemaat zerinde yaplan bir alan aratrmasna gre, lise ve niversite mezunu cemaatin oran %51e ulamtr.8 Toplumumuzdaki bu dinamik gelimeye uygun ekilde grevlilerimizin din bilgi ve kltr seviyesinin ayn hzda gelitiini, gnmzdeki ikna ve iletiim tekniklerini yeterince kullanabildiklerini sylemek ok zordur. yi eitim grm, dnya artlarn bilen cemaatten pek ok kimsenin, uygulanan din hizmetleriyle ilgili ak tatminsizlik ve ciddi ikyetlerine her yerde ahit oluyoruz. Geleneksel halk dindarlnn kalplarn aamayan, genellikle gncellikten ve toplumsal hayatn gereklerinden uzak bir anlayla eskiden kalma yorumlar tekrarlayan bir sylem biimi karsnda bu aydn kesimin din kurumlara ve grevlilere gvenlerini kaybettiklerini, baka kaynaklara yneldiklerini gryoruz. Gemiteki cemaat dindarlnn yerini gnmzde bireysellemi dindarlk almaktadr. Bu bakmdan toplumda, her alanda olduu gibi din/ahlki alanda da bir oulculuk dnemi balamtr. Din sylemde izlenen totaliter ve
8 M. Kmil Cokun, Trkiyede Cami Cemaatinin Kuran Anlay-Bir Alan Aratrmas slmiyat, 2001, c.4, Say 1, s. 90.
otoriter yaklamlarn demokratik toplumun temelinde yatan iletiim becerilerini iermedii9 iin etkisiz ya da sorunlu bir duruma yol aaca eitli kesimlerde dile getirilmektedir. Allm ve ortaklaa paylalan bir davran kural oluturmas, ahenkli bir din evrende kiileri buluturmas, ya da kiiye gnlk hayatnda hazr cevaplar sunmas bakmndan halk dindarl sorunsuz gibi gzkse de, model bir anlay olarak sunulmaya devam edildiinde, meydana getirebilecei sorunlar phesiz yalnzca belli bir alanla snrl kalmayacaktr. Sosyal anlamda uyma ve balanmaya dayanan (intisap ve ittiba), kendi kendini kontrol ve yenileme bilinci tamayan ekilci ve mekanik bir dindarlk anlay, sahiplerine salad rahatln yannda, istismar ve ynlendirmeye son derece ak olmas tehlikesiyle de kar karyadr. Gsteriilik ve din istismarnn yaayan kltrn kodlarna iyice sinmi olduu bir zamanda uyarc, eletirici ve derinlikli bir bak asna iddetle ihtiya bulunmaktadr. Gnmzn giderek karmaklaan din sorunlarnn10 zm konusunda bu mevcut yapnn yetersizlii her geen gn daha da artmakta, samimi dindar insanlar blnm benlikler ya da ift standartl kiilikler haline gelmektedir. nk modern hayatn taleplerine cevap vermede yeterli bir model oluturulamadndan, din ile hayat arasndaki balar gevemekte, hayat din bak asna gre btnletirme imkn ortadan kalkmaktadr. Bu da dinin ahlk ve deerler alannda gerekletirmeyi n grd hedeflerin bireylerin hayatnda yete9 Doan Ccelolu,Yeniden nsan nsana, stanbul 2000, s.13,243-244. 10 Bunlardan baz somut rnekler iin bkz. Ahmet Onay, lhiyat Fakltesi Mezunlarnn Cami Eksenli Din Hizmetlerinde Karlatklar Sorunlar ve Bu Alandaki Formasyon htiyalar, Trkiyede Yksek Din Eitiminin Sorunlar, Yeniden Yaplanmas ve Gelecei Sempozyumu, Isparta 2004,s.409-423.
rince gereklemesini olduka gletirmektedir. Gnmzde yaanan ahlk bunalm, dine ilgisiz kimseler kadar, ou dindarlar da iine alan yaygn bir sorun haline gelmi bulunmaktadr. Kresellemenin hz kazand ve kitle iletiim aralarnn bilgiyi her alana yayd bir zamanda, baka lkelerden gelen farkl din model ve kltrlerle salkl bir iliki ve iletiime girme baars gsteremeyen, daha kapsaml ve derinlikli yeni modeller retemeyen, iine kapal bir dindarlk anlay, btnyle savunmac, kat ve hogrsz bir biim alma tehlikesiyle kar karyadr. Dolaysyla, halk dindarlnn sahip olduu aralardan daha ok entelektel ve akademik evrelerin mdahil olduu kapsaml anlaylara ihtiya vardr. te yandan, Trkiyenin slm dnyas iin model bir lke olmaya aday olmas, daha evrensel din anlaylarn besleyecek potansiyellerini devreye sokmasn gerektirmektedir.11 slm Dininin nceki ilhi dinlerden belki de en nemli fark, kurumsal din yerine bireyin merkezde olduu, bireyin hr seim ve ynelimini esas alan zgrlk bir din anlay getirmi olmasdr. Belli din anlay ve yorumlarn tek din hakikat olarak mutlaklatrlp sunulmas, kiilik dindarlnn gelimesini engelleyici bir sonu dourmaktadr. Bilindii gibi, lkemiz Avrupa Birliine giri sreci ierisinde bulunmaktadr. lkeler arasnda olduu gibi, dinler arasndaki diyalog almalar da hz kazanmtr. slmn tarihi tecrbesi ierisinde farkl kltr, din ve mezheplerle bir arada yaama, din ve kltrel oulculuk, din msamaha ok nemli bir yer tutmaktadr. Bu durumda brahim dinin ortak ama ve hedeflerinin belirlenerek, cemaatin dier
11 Hseyin Ylmaz, Trk Mslmanl, Dindarlk ve Modernlik, slmiyt, 2002, c. 5, Say: 4, s. 61.
dinlere hogrsn gelitirecek telkin ve eitimlerin n plna karlmas ve toplum hayatmza bu deerlerin yerlemesini salayc etkinliklere hz kazandrlmas ihtiyac vardr. Bu arada frsattan yararlanarak lkemiz insann Hristiyanlatrmak iin her yolu deneyen misyoner tekiltlar ve almalar konusunda da tedbirli ve hazrlkl olmak gerekmektedir. phesiz ki, din tebli ve irat hizmetlerinde yerleik inan ve uygulamalara, geleneksel anlaylara ters den yeni gr ve yorumlara yer verilmesi son derece dikkat isteyen, hassas bir konudur. Dnce ve inanlara etki etmek iin, olduklar yerden balamak ve bunlar bu noktadan itibaren yneltmeye ya da yeniletirmeye almak, temel bir iletiim kuraldr. zel bir inan ve dnceyi deitirmeden nce, baz temel inan ve anlaylar deitirmek veya telkin edilmek istenilen yeni inanc muhataplarn temel inanlar erevesinde ifade etmek gerekmektedir. Fakat bu insanlarn temel ve genel zihinsel yaplar hakknda bir eyler bilmiyorsak, daha sonraki dncelerini ne anlayabilir ve ne de nceden tahmin ve kontrol edebiliriz. Uygun yntemler gelitirilemedii iin, fitne kmas endiesi ve gerekesiyle din gereklerin birou halka ulatrlamamakta, halkn din seviyesini ykseltmek bir yana, grevliler halk dindarlnn takipisi ve mahkmu durumunu ou yerde srdrmektedirler. Mesajn iletilmesinde, kullanlan kelimelerin tek tek nemi vardr. Bireyin davrannda kelimenin fonksiyonu, ayn derecede hakiki olan dier objelerin fonksiyonuna benzer. Bir yayann hzla gelen otomobile gre kendini ayarlad gibi, iitilen kelime de, kendisine uyum salanmas gereken bir objedir; baka yerlere gidebilmek iin kullandmz araba gi-
bi, kelime de konumada kullanlan bir objedir. nsan eyalarn dnyasnda olduu gibi, kelimelerin dnyasnda da hakiki bir ekilde yaar. nsan bakasnn evresine otomobil, bilgisayar ok katl binalar sokarak dnyasn deitirebilecei gibi, kelimeler sokarak da deitirebilir. Bylece kiinin dnyasn kelimeler yoluyla deitirerek davrannda, inan ve tutumlarnda deitirmeler yapabiliriz. Dini irad, tebli ve retim etkinliklerinin en nemli sorunlarndan birisi, hi phesiz dil sorunudur. Gnmz insannn rahatlkla anlayp, yararland bir din dilinden sz etmek ok zordur. Asrlar ncesi bir kltrn ifade kalplar ile gnmz insanna din retmeye alyoruz. Gnmzde hibir gerek karl olmayan, insanlarn zihinlerinde herhangi bir arma yol amayan kelime ve kavramlar, Arapa ve Farsa terkipler ierisinde din meseleler iinden klamaz bir durum alyor. nsanlara hl hurma, zm ve un cinsinden fitre, miskal birimden altn ve gmn zekt tutarn hesaplattryoruz. Halkn zihninde neredeyse, din sylemin anlalamazl lsnde nem ve kutsallnn yksek olduuna ynelik bir anlay yerlemi bulunuyor. Oysaki kelimeleri seme ve iletme becerisi iletiimin etkili olmasnn nemli bir artdr. Toplumda yaygn, her kesimin rahat anlayabilecei ortalama, olaan bir dil kullanm, halkla ilikilerde baarl olmann art olarak kabul edilmektedir. Dinin anlatm ve retiminin geleneksel uygulamalarnda, kiinin kendisi hakknda olumsuz duygular uyandrmaya dayal, korku yaratc ve cezalarla tehdit edici tarz ve slbun hkim olduunu gryoruz.12 Bu tekniin baz kiileri belli durumlarda dine yaklatrc az bir etkisi olsa bile, genelde dinden uzaklatrc olumsuz etkisinin daha yaygn olduu
12 Bkz. M. Emin Ay, Din Eitim ve retiminde Mkfat ve Ceza, Bursa 1993, s.108-118; 119-158.
bir gerektir. Gnmz insannn sevgi, mjde ve umut ieren olumlu din mesajlara daha ok ilgi duyduunu syleyebiliriz. Bu bakmdan, zellikle camiye gelen Mslmanlar rktc, huzursuz edici, tenkit edici sylemlerden kanmak; daha ok tevik edici, zendirici ve rahatlatc bir slba arlk vermek olumlu sonular elde etmek iin kanlmazdr. Camiye gelen her Mslman oradan sknt ve gerilim ierisinde deil, huzura ermi, gvenlik ve rahat bulmu olarak, ruhu dinlenmi olarak ayrlmal ve tekrar gelmek iin de iinde arzu ve zlem duymaldr. Din/tarihi ahsiyetlerin ar yceltilmesi, efsanev ve insanst varlklar eklinde sunulmas insanlara baz duygusal tatminler yaatsa da, sonu bakmndan eitici bir etkisi olamayacan kaydetmek gerekmektedir. Kuran- Kerim Hz. Muhammed (s.a.s.)i, Mslmanlar iin en gzel rnek (Ahzab 33/ 21; Mmtahine, 60/ 4, 6) olarak tantyor. Her Mslmann kendi kiilik yaplanmas, ahlk ve ilikilerinde model almas, kendisine benzemeye almas gereken canl, gerek, somut bir insan. Ancak yaygn sylem ve anlatmlara baktmzda; bata Hz. Peygamber olmak zere btn din bykleri, kendilerine hibir ekilde ulalamaz, eriilemez, dolaysyla iliki kurulamaz gerek tesi ahsiyetler olarak sunuluyor. Dolaysyla Mslman olmann ideal rnekleri, yalnzca gemite yaanm, olup bitmi ve bir daha tekrarlanmas mmkn olmayan, yalnzca vlme ve vnme, hayranlkla seyretme konusu olaanst nitelikler kazanrken, gnmz Mslman akn ve derin bir aalk duygusunun iine itilmi oluyor. Kitle iletiim aralar vastasyla geni halk kesimlerinin gz nnde yaplan din tartmalarn birok sakncal duruma yol atn belirtmek gerekir. Bilindii gibi bu prog-
ramlarda birok ilhiyat, din aratrma ve yazlaryla nl uzman kimseler yer almakta ve konular oul bir ortamda tartlmaktadr. Byle bir ortamda din, ilhi deerler btn konumunda deil, piyasa koullarnda tketici topluluuna pazarlanan bir rn durumuna drlm olmaktadr.13 Bu durumda, imdiye kadar kendi inanlaryla ilgili eletirel bir yaklam hi aklndan geirmeyen geni dindar evreler, samimiyetle bal olduklar dinlerinin kutsal deerlerinin inendii izlenimine kaplmaktadrlar. nk bu insanlar iin din, mutlak ve tartmasz kesin doru kabul ettikleri, teslim olup balandklar ve onun varlnda kendilerini varolusal gvenlik ierisinde hissettikleri dokunulamaz bir alandr. Oysa sz edilen tartmalarda din, farkl ekillerde yorumlanabilir, yanllanabilir herhangi bir gr mesabesinde bir fikir olarak ortaya kmakta ve dinin kutsal otoritesi hafife alnmakta, hikmetinden sual olunmaz zellii glgelenmektedir. Bylece, geleneksel dindarn anlam evreninde bireysel ve toplumsal hayatn meruiyetini salayan dinin, bu btnsel hakikat olma anlamndaki ycelii de gittike zedelenmektedir. Normalde gerek bir din eitimi alm insan iin anlalr olan bu yaklam, geleneksel bir dindar iin yaralayc olmaktadr.14 Az ok bir bilgi sahibi olmakla birlikte konulara hkim olmayan, din zihniyeti tam olumam zellikle genler iin ise tam anlamyla kafa kartrc bir etki meydana getirmektedir. Bu bakmdan, din alannda yetimi uzmanlarn ncelikle kendi alanlarnda tartp uzlamalar gereken meseleleri halkn huzuruna tamaktan uzak durmalar, hem kendilerinin ve temsil ettikleri din kurum ya da kuruluun saygnln korumalar, hem de samimi bir di13 Peter L.Berger, Dinin Sosyal Gereklii (ev.Ali Cokun),nsan Yay., stanbul 1993, s.210. 14 Ylmaz, a.g.m., slmiyt,c.5, Say 4,s.65.
n yneli ierisindeki kiilerin din/manev, ruhsal salklar asndan byk nem arz etmektedir. Ayrca, din deerlere olumsuz bakan, iyi niyetten uzak kimseler iin de bir tr gereke oluturmaya frsat verilmemi olur. Radyo ve televizyonlarda yaplan din programlar ou zaman cansz, skc, tek biim, dolaysyla fazla ilgi uyandrmayan bir zellik gstermektedir. Daha ok tek bana ya da iki kiinin karlkl konumas tarzndaki sunumlarn, gnmz bilgisayar teknolojisinin salad imknlarla ilgi ekici, deiik biimlerde denenmesi salanabilir. Sz konusu teknoloji ile her tr grnty oluturma ve yaynlama imkn bulunmaktadr. Arka fonda konuyla ilgili, din ve kutsal sembollerin grntlerine, sesli ifadelerin ayn zamanda yazl karlklarna yer verilmesi ya da, verilmek istenen mesajn temsili veya gerek bir olayn tabii ak ierisinde sunulmas, daha dikkat ekici ve dolaysyla iletiimin etkisini artrc olacaktr. Din hizmetleri toplumumuzda cami duvarlarnn dna pek kamamaktadr. Toplumsal kurumlar ve organizasyonlar, ya da kltrel olaylarn ierisinde dinin varln hissetme imkn yok gibidir. Bu durum da genel olarak iselletirilmi olup, toplumun eitli kesimlerine alma ynnde ciddi bir gayret gze arpmamaktadr. O kadar ki, elimizin altndaki imknlar bile yerli yerince kullanma, frsatlar en geni ekilde deerlendirme dncesinden uzakta durulmaktadr. Bu tespitimizle ilgili en arpc rnek, her yl yenilenen Kutlu Doum Haftas etkinlikleridir. ahsen pek ok defa grev yaptm bu programlarda karlatmz manzara udur: Bir panel ya da konferans dinlemek zere gelen dinleyicinin tamamna yakn cami cemaatinden olumaktadr. Yrenin okumu yazm, etkili ve yetkili kesimine ulalama-
makta ya da bir ekilde orada hazr bulunmalar salanamamaktadr. Oysaki camiye gelemese de dine ilgi duyan, din konularda aydnlanma isteine sahip her yrede ok sayda insann varl bir gerektir ve bu programlar bu insanlara ulamak iin ok nemli bir frsat oluturmaktadr. Bilimsel tarz ve slba alk olan lhiyat hocalarnn bir ounun konumasndan halkn ok fazla yararlanamad iin ikayeti olduu bir gerektir. Ancak, hutbe ya da vaaz tr bir konumaya alm olan halkn beklentilerine tam olarak cevap veremedii, kendini anlayacak ve yararlanacak bir dinleyici kitlesi ile buluamad iin hocalar da ounlukla sknt duymakta ve tatminsiz kalmaktadr. lkemize dnyann her yerinden, her sene ok sayda yabanc turist gelmektedir. Bunlarn nemli bir blm tarihi ve sanat deeri byk olan camilerimizi de ziyaret etmektedir. Bu durumun, dinimizi yabanclara tantmak ve anlatmak iin ok nemli bir frsat ve imkn oluturduunu belirtmek gerekir. Ancak, bunlarn banda bulunan rehberler ounluu itibariyle slmi bilgi kltr ve deerlerden fazla haberdar olmayan ya da herhangi bir dini hassasiyet tamayan profesyonel kimselerdir. Gezdii caminin yan sra, slm Dininin inan ve ibadet esaslar, tarihi ve kltrel deerleri hakknda ilk elden bilgi almak isteyenler iin herhangi bir hizmet tarz dnlm deildir. Cami grevlilerimiz ise genelde yabanc bir dili kullanma formasyonuna sahip bulunmadklar gibi, gelen yabanclarla iletiim kurma konusunda da hazrlkl ve istekli deildir. Bu durumda nerilebilecek olan udur: Sz edilen zellikteki camilere grevlendirilen kimselerin yabanc bir dili ok iyi konumas artna bal olarak seilmesi ya da hizmet ii eitim almalar erevesinde bunlara yabanc dil reniminin zorunlu tutulmas. Ayn ekilde yurt dna grevlendirilen elemanlarn ounun da o lkede ko-
nuulan dili yeterince konuamad, deiik kesimlerle iletiime giremedii, slm dinini tantc ve tebli edici organizasyon ve etkinliklerde yer alamad bilinen bir gerektir. Bu konuda doktorasn yurt dnda yapm, bir yabanc dili iyi kullanan o lke kltrn tanyan elemanlarn bulunup grevlendirilmesi, bu erevede lhiyat Faklteleri ile ibirlii ve yardmlamaya gidilmesinin doru olacan ifade etmek gerekir. Yurt dnda ya da iinde din deitirerek Mslmanl seen ok sayda insann varln biliyoruz. Ancak bu insanlarn daha sonra hayatlarn nasl srdkleri, ne gibi din, sosyal, ekonomik sorunlarla karlatklar ve bunlar amada onlara ne gibi hizmetler retildii ve gtrld konusunda bir bilgiye sahip deiliz. Genellikle bu insanlar kendi kaderlerine terk edilmekte, ya belli cemaatlerin ats ierisinde yeni din kimliini oluturucu bir yol aramakta ya da Mslmanln sakl tutarak, ya da en alt dzeyde yaayarak eski sosyal evresinde hayatn srdrmeye almaktadrlar. htida sonras destekleyici din hizmeti, bildiimiz kadaryla henz dnlm ya da plnl bir organizasyonla uygulamaya konulmu bir alma alan deildir. Osmanl Dneminde, bu yndeki hizmetler ve bunlarn finansman iin kurulmu vakflar bulunuyordu. Gnmzde de, Diyanet Vakfnn imknlarndan bu hizmetler iin bir fon ayrlmas ve bu yeni Mslmanlarn ister kendi lkelerinde isterse yerletikleri lkemizde, din kardeleriyle uyum ve btnlemelerinin salanmas ynnde aba gsterilmesi gerekir. Sonu Gnmzde din mesaj geni insan kitlelerine ulatrmak iin ok byk imknlar olumutur. Fakat din hizmetlerin-
69
de etkili iletiim tekniklerini kullanma ve dinin gncel sunumu noktasnda, henz nemli bir mesafe kaydedildiini sylemek zordur. Dinin anlatm ve retiminde birok eksiklerin yaand, eitli sorunlarla kar karya kalnd bir gerektir. Din hizmetlerinin etkili ve verimli hale getirilmesi iin, gnmz artlarnda yeniden ele alnp zerinde ciddi olarak dnlmesi gerekir. Bir yanda din bilgi ve sylem gelitirilip zenginletirilirken, dier yanda bunlarn insanlara ulatrlmas ve etkili klnmasnn yollarnn aratrlmasna ihtiya vardr. Bu yolda, slmi ilimler alannda yaplan aratrmalarn, insan ve toplum bilimlerinde yaplan almalarla btnletirilmesi nemli sonulara ulaabilmek iin balang noktas oluturmaktadr..
VERML BR DN HZMET NASIL OLMALI? *

Rahmi Ylmaz
Din, insann yaratc, dier insan ve varlklarla mnasebetlerini dzenleyen ve hayatna yn veren, onlarla ilgili davranlarna esas olacak kurallar btnne verilen addr. nsanla beraber var olan, tarihin btn devirlerinde ve btn topluluklarnda karlalan din olgusu, eitli ekillerde kendini gstermektedir. slm bilginleri dinin tarifini, Kuran- Kerimde yer alan aklamalar ve slm inanlarn gz nnde bulundurarak yapmlardr. Buna gre hak dinin tarifi u ekildedir:
Din, akl sahibi insanlar kendi tercihleriyle bizzat hayrl olan eylere gtren ilh bir kanundur.
lkemizde slm dininin inanlarn, ibadet ve ahlk esaslar ile ilgili ileri yrtmek, din konusunda toplumu aydnlatmak ve ibadet yerlerini ynetmek le grevlendirilen Diyanet leri Bakanl, toplumumuza bu konuda geni apta bir din hizmeti vermektedir. Bata imam-hatip ve mezzin-kayymlar olmak zere, vaizden mftye, hizmetliden Diyanet leri Bakanna kadar geni bir yelpaze ierisinde yer alan Bakanlk personelinin tamam cami iinde olduu gibi, cami dnda yrtlen din hizmetlerinde etkin rol oy* Diyanet Aylk Dergi, Say: 178, Yl: 2005, s. 42-43.
Verimli Bir Din Hizmeti Nasl Olmal? 71
namaktadr. Bu tr hizmetler, Diyanet leri Bakanlnn asl grevleri arasnda yer almaktadr. Verimli bir din hizmeti nasl olmal? sorusuna din grevlilerinden balamak gerekir. Din grevlisi, zaten resm bir grevi olan bu hizmeti gnl ii olarak ele almaldr. Allahn emri, farz- kifye olduunun bilincinde kendini grevine motive etmelidir. Meslekte motivasyon yoksa verim de olamaz. Tebli insannn gnl Kurana gre ayarlanmaldr. Gnl bu ekilde Kurana gre akort edilmeyen bir insann, slm adna konumas, slm hakikatleri anlatmas ok zor, hatta imknszdr. Emr-i bil-maruf, nehy-i anil-mnker zaten yaratl gayemiz deil midir? Din grevlisi, din ve meslek bilgilerinin yannda hzla gelien, deien kltr ve olaylarn yaand gnmz dnyasna ait gelimeleri ok iyi takip etmeli, bilgisini artrmaldr. Tebli insan, slm hakikatleri ve iinde yaad devri ok iyi bilmelidir. an bilmeyen insan, dehlizde hayat sryor demektir. nsanlar oraya ekmesi ve onlara bu dehlizde bir eyler anlatmas ise, zavallca birer gayretiktir. Yunusun dedii gibi;lim ilim bilmektir. lim kendini bilmektir. Sen kendini bilmezsen. Ya nice okumaktr. Hizmette baar, irat ve tebli ilimle olur. Grevli, tebli ettiini, anlattn mutlaka yaamal, amel-ilim elikisi asla olmamaldr. Cemaatine hocann dediini yap da, gittii yoldan gitme szn dorulattracak duruma dmemelidir. lim-amel ve tebli bir hakikatin ayr yzdr. Birbirlerinden ayrlmalar mmkn deildir. Teblide ilim arttr. Amel ise tebliin hayatdr, felsefesi hizmeti baaryla sonulandrr. Grevli hizmetinde menfaat hesab iinde olmamaldr. Parac, mevliti gibi sulamalara frsat vermemelidir.
zinde iken cami evresinde ya da cami bahesindeki lojmannda oturuyorsa camiye gitmeli, cemaate mutlaka katlmal, cemaate maa almasalar namaz da klmazlar gibi itibarn bitirici sylentilere frsat vermemelidir. Hizmetini sunarken, yasal zeminde, meru yollarla yrmesi, huzur iinde olmasn salar. Skntda hizmetten verim alnamaz. Meru bir hedefe ancak meru bir yoldan gidilir. airin ifadesiyle; Yanan mealeni sndrmemesini bil, In rzgardan korumasn bil 1 Din hizmetinde istenilen verimin elde edilmesinde en nemli hususlardan biri de cemaati tanmaktr. Hizmet sunduumuz insan tm ynleriyle bilmek, deta yznden iini okuyabilmektir. Bu olmadan cemaatle grevli arasnda entegre olunamaz, diyalog kurulamaz. Bugn hizmette verimsizliin balca nedenlerinden biri de bu olmal. Kresellemeden, dinler aras diyalogdan sz edilirken, biz kendi cemaatimizle, insanmzla bu diyalogu maalesef yeterince salayabilmi deiliz. Grevli ancak nefsini ap, nyarglarndan syrlarak gl bir diyalog, iyi bir entegrasyonla (kurum, din grevlisi, cemaat ve dernek) hizmetinde mutlak verim alr. Din grevlisinin, kendisini cami dernek ve vakflarn kurma gibi grevlerden sorumlu grmekten ziyade, onlarla salkl bir iliki ve i birlii iinde olmas hizmette verimi artrr. Grevlinin, zengin ve nfuzlu kiilerle ilikisi dier cemaatiyle olan ilikisi ayn olmal. Zenginin salsn uzunca okudu, fakire gelince ksadan kestiriverdi gibi basitliklere frsat vermemeli. Adil olmal. Hele hele hizmeti sunuta buna daha zen gstermelidir.
1 Sezai Karako, Dirili Aylk Edebiyat Dergisi, Ekim 1979, say: 61.
Verimli Bir Din Hizmeti Nasl Olmal? 73
Din grevlisin prensibi; Kolaylatrnz, gletirmeyiniz. Mjdeleyiniz, nefret ettirmeyiniz2 olmaldr. Vaazlarnda, miting alannda imi gibi esmeden, antipatik olmadan, cemaati uyutmadan, usandrmadan, zaman zaman beden dilini de konuturarak mesajn zlce vermeye itina gstermelidir. Zaten okuma alkanl olmayan insann dinlemesi de skntl olur. Grevli, vaaz ve sohbetlerde cemaatin eitim ve sosyal durumlarna gre konumal, cemaate mutlaka kafasna taklan sorular rahata sorabilme frsatn vermeli, cemaatin anlayabilecei yaln bir dille cevaplamal, usanmadan sabrla anlatmal, konumalarn mantk ve realiteye uygunluu konusunda hassasiyet gstermeli, siyasete asla girmemelidir. Bu hassasiyet mesajn cemaate daha net ve daha kolay ulamas demektir. l ya da ile mftleri ylda en az bir veya iki defa her camide programl cemaate, kadnlarn da itirak edebilecei soru-cevapl sohbet ve konferans tertip etmelidir. Bu etkinliklerin Bakanlk personeli ve ilhiyatlarla ayda bir zellikle genlere ynelik yaplmas, hizmetin almn geniletmek adna verimi artrc olacaktr. Ayrca, bayan vaizeler de her camide bayanlara ynelik programlar yapmaldr. Cami cemaatlerinin ounluunu yal grup oluturmaktadr. Grevli, yalya hizmet ve hrmet, Allaha hizmet ve hrmet bilinciyle yapmaldr. nk ocuklarndan, aile bireylerinden umduu ilgiyi bulamayan, yorulmu vcudunda nkseden rahatszlklar, yallk psikolojisiyle duygusal gerilim iindeki cemaate byk bir sabr, hogr ve fedakrlkla zel bir sevgiye dayal ilgi, din hizmetimizin bir baka boyutu olarak alglanmaldr.
2 250 Hadis, s. 195, hadis no: 239,DB. Yay.
ster geici, ister sreen olsun, duygusal gerilimden kurtulamayan insan mutsuzdur. Bu durumun giderilmemesi hizmette verimi drr. Onun iin cemaat, camiyi ve grevliyi ok scak, ekici bulmaldr. Din grevlisinin ya kk de olsa, cemaatin gznde byktr. yle ise grevlinin efkati verimli hizmete giden yolun kprs olur. Enaniyet ve gsteri, hizmette bereketi yok edeceinden verimi de yok eder. Haram olan bu durumdan kesinlikle saknlmaldr. Din grevlisi, din hizmetinde artlar ne olursa olsun, umudunu yitirmemeli, basiretini kaybetmemelidir. Adam sende, bugnk durumu kimse kurtaramaz, ok yaydan frlam, her ey zvanadan km gibi dnceler tembellie frsat,bitmilie sadece klf olur. Gnmzn yaygn problemlerinden biri de bidat ve hurafelerdir. Din grevlisinin Kuran ve snnet kaynakl direnciyle verecei mcadele baary getirir. Verimli din hizmetinde sorumluluk bilinci arttr. Din grevlisi eletiriye ak olmaldr. Sk sk zeletiride bulunmaldr. Kendisine, ben hizmet kulvarnn neresindeyim? Bugn, bu hafta, bu ay, bu yl camiye, cemaate ve insanlara ne verdim, ne kazandrdm? sorularn sormaldr. Bu davran grevlinin sorumluluk bilincini artrr. Grevlinin aksiyonu ve diksiyonu mkemmel olmaldr. Gnmzde imaj n plnda tutulduu iin grevlinin giyim kuam dzgn, sa sakal bakml olmaldr. nsan giyimi ile karlanr, konumasyla uurlanr atasz imaj ve konumann nemini belirtmektedir. Aktif ve baarl grevlilerin imrenilecek deerlerle dllendirilmesi, yeni ya da pasif grevlilerin aktif olmasnda tetikleyici bir unsur olur. Bu da hizmette verimin artmasn ve yaygnlamasn salar.
74
75
TOPLUMUN MANEV REHBERLER *

Yksel SALMAN **
slmn, birletirici, sosyal dayanma ve kaynamay salayan bir din olduunun ak gstergelerinden biri de camilerimizdir. Camiler, toplumun her kesiminden insann, hibir ayrm gzetmeden ortak bir uurla, ayn heyecan ve ayn gaye ile bir araya geldikleri, kardelik ve birlik uurunun zirveye kt kutsal meknlardr. Tarih sre ierisinde stlendikleri pek ok fonksiyonun yan sra, slm kimliin olumasnda ve korunmasnda camilerin yeri inkr edilemez. Bu kutsal meknlarn, belirtilen ilevi etkin bir ekilde ifa etmesinde, samimiyet ve zveriyle hizmet eden rnek cami grevlilerinin pay byktr. En kk yerleim birimine kadar lkenin her kesinde hizmet veren cami grevlileridir. Yine, cemaat ile dorudan muhatap olan ve ilk elden ihtiyalarna cevap verenler de onlardr. Cemaatle klnan namaza nderlik eden kiiler olarak tanmlanan imamlar, bata gelen grevleri olan namazn topluca eda edilmesinden, cemaatin din konularda aydnlatlmasna, grev blgelerinde kardelii zedeleyen olumsuzluklarn giderilmesinden, birlik ve be* Diyanet Aylk Dergi Eki: (Sevgi, Bilgi, Birlik ve badet Mekn Cami) Say: 166, Yl: Ekim 2004, s. 22-25. ** Dr., Dini Yaynlar Dairesi Bakan.
Toplumun Manev Rehberleri 77
raberlik uurunun olumasna, hatta yerine gre pek ok konuda rehberlik grevi yapan kiilerdir. Din grevlilerinin sosyal hayattaki birletirici ve olumlu katklar yannda, lke barnn ve gvenin salanmasndaki hizmet ve katklarn da unutmamak gerekir. Bu katklar iin yakn tarihi okumak yeterlidir. Gnmzde de metropol illerden, en cra kylere kadar, lkemizin her yerindeki camilerde grev yapan binlerce din grevlisi, din konulardaki yanl telkkilerin ortadan kaldrlmas, birlik ve beraberlik uurunun glendirilmesi asndan nemli bir frsattr. Peygamber meslei de denilen bu vazifenin, gnmzde de kendisinden beklenen ilevi etkin bir ekilde yerine getirebilmesi nitelikli, liyakatli ve zverili grevlilerle mmkndr. Din grevlilerinin; yalar, kltr seviyeleri ve birikimleri birbirinden ok farkl olan kitlelere hitap etmeleri sebebiyle, meslek yeterlilikleri yannda, iletiim, eitim metotlar, insan psikolojini tanma gibi pek ok alanda yeterli olmalarnn gereklilii aktr. Halkn, din grevlilerini ayn zamanda nder ve rehber kiiler olarak grmeleri, onlarn sosyal hayatlarnda da yaantsyla rnek olma, rnek kiilie ve stn ahlk deerlere sahip olmalarn zorunlu klmaktadr. Din grevlileri ncelikle rnek kiilie ve gzel ahlka sahip olmaldrlar. Sevgili Peygamberimiz, kendisine Peygamberlik grevi verilmesinin ilk dnemlerinde, stlendii grevin arln ve karlaabileceini tahmin ettii gelimelerin kaygsn ekerken, Hz. Haticenin kendisine syledii u szler, kiiliin ve gzel ahlkn teblideki etkisini ortaya koymas asndan olduka nemlidir:
Vallahi, Allah seni utandrmaz. nk sen, akrabalarna bakarsn, szn dorusunu sylersin, fakir ve muhtalara elinden gelen yardm yapar, hi kimsenin kazandramayacan ka-
zandrrsn. Misafirlere ikram eder, onlar arlarsn, Hktan gelen felaketler karsnda insanlara yardm edersin.1
Reslullahn dmanlar, Onu atalarnn dinini terk ettii, air, mecnun ve sihirbaz olduu ynnde ok eitli iddia ve iftiralarla halkn gznden drmeye almlardr. Ancak, Allahn Reslnde asla ahlk bir kusur bulamamlardr. Din hizmeti veren kiiler de doruluk, gvenilirlik, hogr, affedicilik, sabr ve alak gnllk gibi gzel hasletlerle bezenmeli, beer ilikilerdeki tutumu, azim ve kararll, istikrar ve tutarll ile toplumda rnek olmaldr. Yapt hizmette Allahn honutluu dnda bir ey beklememeli, Peygamberlerin kavimlerine syledikleri, Buna kar sizden hibir cret istemiyorum. Benim mkfatm verecek olan, ancak lemlerin Rabbi olan Allahtr2 sz kendilerine rehber olmaldr. Grevini yaparken, hibir ayrm gzetmeden herkesi kucaklamal, kolayl, mjdelemeyi n plna almal, muhataplarnn seviyesine gre hitap etmeli, ifrat ve tefritten, kat tutum ve davranlardan kanmal, yumuak bir slpla, hikmet ve gzel tle yaklamaldr. Deyim yerindeyse, yaralamadan tedavi etmeli, krmadan dzeltmeli, azarlamadan uyarmal ve kibirlenmeden aydnlatmaldr. En zor ve sabredilmesi g olan zamanlarda bile, Yce Allahn Hz. Musa ve kardeine hitaben, Firavuna gidin, dorusu o azmtr. Ona yumuak sz syleyin..3 buyruu hizmet anlaylarnda ilke olmaldr. Kuran- Kermde, Hz. Peygamberin ilh bir ltf sayesinde insanlara yumuak davrand; kaba ve kat kalpli olsayd, insanlarn evresinden dalp gidecekleri
1 Buhr, Bedl-Vahy, 3; Mslim, man, 252, Ahmed b. Hanbel, VI, 223. 2 uar, 26/109,127,145,164,180. 3 Th, 20/43-44.
79
aka bildirilmitir4 ki bu ilke, din grevlilerinin halka yaklamlar noktasnda olduka nem tamaktadr. Belirtilen ahlk meziyetlerin yan sra, gnmzn getirdii teknik imknlar iyi deerlendirmeli, bilgi birikimi, kltr, girikenlii, greve ball ve temsil kabiliyetiyle grev yapt toplumda saygnln muhafaza etmelidir. zetle ifade etmek gerekirse, din grevlileri hizmet anlaylarnda Hz. Peygamberin tebli ve irad metodunu ok iyi tahlil etmeli ve ilkelerini kendisine rehber edinmelidirler. Peygamberimiz, 23 sene gibi ksa bir zamanda, tarihte eine rastlanamayan muazzam bir deiiklik meydana getirmi; ok basit meseleler yznden bile birbirlerini kolayca ldrebilen, kz ocuklarn diri diri topraa gmen bir kavimden, dnemlerinden asr- saadet (mutluluk a) diye sz ettiren rnek bir toplum meydana getirmitir. Madem ki, Hz. Peygamber En gzel rnek tir, onun bu rnekliinin, hayatn her alannda olduu gibi, tebli metodu asndan da iyi bilinmesi ve ilkelerinin uygulamaya konulmas, din grevlilerinin hizmetteki baarsna g katacak ve onlar toplum iindeki hak ettikleri saygnla ulatracaktr.
ETKL BR DN HZMET AISINDAN HZ. PEYGAMBERN RNEKL*

H. brahim ACAR**
Ey Muhammed! Rabbinin yoluna hikmetle, gzel tle ar...1 Ey Muhammed!...Rabbine davet et, phesiz sen doru yol zerindesin...2, Ey Peygamber! Biz seni ahit; mjdeci, uyarc, Allahn izniyle ona aran, nurlandran bir k olarak gndermiizdir.3 mealindeki ayetler ve benzerlerinin4 muhatab olarak Allaha davette bulunmas ve bu davete devam etmesi istenen Hz. Muhammed, ahirete intikal edinceye kadar din hizmetinde bulunmu ve insanlar Allaha davet etmitir. Dier peygamberler gibi5 insanlar, Allaha davet iin gnderilen Hz. Peygamber, vahyin kontrolnde cereyan eden tebli vazifesinde baarlar elde etmi ve bu vazifesinde mmetine rnek olmutur.6 Hz. Peygamberin ahsnda grm olduumuz ve tebliindeki baarsna etki eden zellikleri u ekilde sralamak mmkndr.
* Diyanet lm Dergi, Say: 38/ 4, Yl: 2002, s. 63- 76. ** Do. Dr., Atatrk nv.lhyat Fak. 1 Nahl, 16/125. 2 Hacc, 22/67. 3 Ahzb, 33/ 45. 4 Rad, 13/36. 5 Araf, 7/59; 73, 85, Hd, 11/50; Nahl, 16/ 36. 6 Al-i mrn, 3/ 104, 110; Tevbe, 9/71.
4 l-i mrn, 3/159.
Etkili Bir Din Hizmeti Asndan Hz. Peygamberin rneklii 81
l- BLG SAHB OLMAK Daveti, slm tebli edebilmek, neticede gayeye ulaabilmek iin her eyden evvel tebli edecei esaslar, slmn emir ve prensiplerini, Kuran ve Snneti ok iyi bilmelidir. nk bilgi sahibi olunmayan konularda insanlarn aydnlatlmas mmkn deildir. Bununla birlikte uygun bir biimde tebliini sunabilmek iin btn vasflaryla mspet ilimlere vakf olmak, mahalli ve yabanc lisan renmek, szn nereden balatlp nerede bitirileceini bilmek gereklidir. Ayrca muhatabn sosyal ve fizik evresi ile kltrel yap hakknda malumat sahibi olmak gerekir.7 Allah Teala, Hz. Peygambere yle bir ilim vermitir ki hi kimse onun seviyesine ulaamaz. Nitekim; (Allah) sana bilmediini retmitir. Allahn sana olan nimeti ne byktr.8 mealindeki ayette de ifade edildii gibi ona ihsan ettii benzersiz mkemmel ilim ve ahsiyet ile nimetini tamamlayp ikmal etmitir. 2- GZEL KONUMAK Tebli ve irad iin iyi kullanlan bir dil, dzgn konuma nemlidir. Bundan daha nemlisi grevin benimsenmesi ve samimiyetle yerine getirilmesidir. Samimiyetten uzak ve gnlden kaynaklanmayan konumalar hitabet teknii asndan kusursuz bile olsalar dinleyicileri ya hi etkilemez ya da sadece konuma olarak dikkat eker, fakat mspet bir sonu dourmaz. Gzel konuma bugn iin bir sanattr. Ancak asl nemli olan onun tad z ve samimiyettir.9 Bu temel teshilin yannda kabul etmek gerekir ki, farkl muhataplara deiik vasf ve slpta sz sylemek de yine bizzat tebli ve
7 nkal, Ahmet, Reslllahn slma Davet Metodu, Konya, 1994, s. 318. 8 Nisa, 4/113. 9 akan, smail, L., Hakk Tavsiye Metod ve Vastalar, stanbul, 1992, s. 41.
irad gereidir. Her yerde ve herkese kar ayn slp kullanlmaz. Hz. Peygamber, aklamalarnn gzellii, konumasnn fasihlii, kelmnn netlii, (szlerini tane tane sylerdi. yle ki kelimelerini saymak isteyen bir kimse sayabilirdi)10 slubunun tatll, ikazlarnn nezaketi, son derece mfik oluu, kzgnlnda bile hikmetli davran, son derece dikkatli ve uyank oluu, zeksnn ykseklii insanlara ar ilgisi ve merhametiyle o gerekten de bu dnyada hayr gsteren bir muallimdi.11 Lzumsuz konumaz, kt sz sylemezdi. Onun meclisinde asla sesler ykselmez ve yksek sesle konuulmazd. Psikolojik olarak insanlar, atk kal, hi glmsemeyen, tebessm etmekten ekinen eitimcileri sevmez. Bu itibarla eitimde zaman zaman yaplacak olan mizahn yeri byktr. Mizah bir telkin ve ders vastasdr. Dinleyicilerin dinleme arzusunu arttrr, bkknl giderir. Sevilerek dinlendii iin bu gibi anlatmlarn etkileri daha fazla olur. Hatrda da daha uzun mddet kalr. Latife ve aka, doru ve edebe uygun olduu takdirde insanlar arasnda samimiyetin ve yaknlamann kurulmasna sebep olur. Bir eitimci olarak zaman zaman aka yapan Hz. Peygamber, heybetinden dolay kendisiyle diyaloga girmekten ekinen kimselere konuma imkn vermi, yumuak huylulukta ve gler yzllkte mmetine rnek olmutur. onun nkteleri krc olmam, hi kimseyi hafife almamtr. Bilakis zarif konumas ve samimi tavrlaryla her zaman gvenilen insan olmutur.12
10 Tirmiz, Ebu sa, e-emailn-Nebeviyye, Hms, 1968, s. 140. 11 Ebu Gudde Abdulfettah, Bir Eitimci Olarak Hz. Muhammed ve retim Metodlar, (trc. Enbiya Yldrm), ts., s. 28-29. 12 zbek, Abdullah, Bir Eitimci Olarak Hz. Muhammed, stanbul, 1995, s. 61.
Hz. Peygamberin mizahndan birka rnek verecek olursak; kendisine gelen bir adam evinin eyasn tamak iin zekt develerinden birinin verilmesini isteyince ona Seni dii devenin yavrusuna bindireceim dedi. Bunun zerine adam Ya Reslellah! Ben devenin yavrusunu ne yapacam? deyince Hz. Peygamber Deve deveden baka bir ey dourur mu? demitir.13 Ayrca tand bir pazarc esnafn elleriyle arkadan gzlerini kapatp bil bakalm ben kimim diye sormas, yal kadnlar da cennete girecek mi? sorusuna Hayr demesi zerine kadnn ciddi sanp zlmesi karsnda Evet girecekler, ama yal deil gen olarak14 buyurmas onun mizahlar arasndadr. 3- MUHATABA GRE HAREKET ETMEK Hz. Peygamberin nem verdii en mhim metotlarndan biri muhataba gre harekettir. Kendisi insanlarn akllarnn derecesine, itima seviyelerine, muhatabn iinde bulunduu zamann artlarna gre hareket eder, ashabnn da bu ekilde davranmalarn isterdi.15 Hz. Peygamber, insanlara akllarnn alabilecekleri lde hitap ederdi. nk dinleyenlerin aklnn ermedii konumalar yanl anlamalara sebep olur. Bu konuda syledii Cahillere hikmetten bahsetmeyin!..16; Bir kavme akllarnn kavrayamayaca bir sz sylemen doru olmaz. Eer byle yaparsan onlardan bir ksm iin mutlaka fitne olur.17; nsanlara akl seviyelerine gre konumakla emrolundum.
13 Ebu Davd, Edeb, 93. 14 Geni bilgi iin bkz. Arif Kten, Hz. Peygamberin Snnetinde aka ve Baz akac Sahabiler, Bursa,1991,s. 1-44. 15 Mnav, Abdurrauf, Feyzu l-Kadir, Beyrut, 1972, II, 215. 16 Darim, Mukaddime, 34. 17 Mslim, Mukaddime, 3.
nsanlara derecelerine gre muamele ediniz.18eklindeki szler olduka dikkat ekicidir. nsanlara anlayacaklar ekilde konumak Hz. Peygamberin eitiminin en nemli ilkelerindendir. Eer bu prensibe riayet edilmezse Allah ve Reslnn szlerini anlamak g olur. Kltrl bir insan cahil gibi kabul ederek konumak, zek seviyesi dk bir kimseye zeki bir insana hitap eder gibi sz sylemek, inanan birisine inkr durumunda olan birisine anlatr gibi anlatmak yahut aksini yapmak hi bir zaman mspet sonular dourmaz. Farkl kabiliyetlerde yaratlan insanlarn ihtiya ve ilgileri zaman iinde deiiklik arz edebilir. Bu sebeple bir meselenin anlatmnda her bir durum iin sylenecek szlerde farkl olabilir. Bilindii gibi Hz. Peygamber ayn ya ve bilgi seviyesinde olan belirli bir gruba teblide bulunmuyordu. Gen ihtiyar, kadn ve erkek, inanan ve inanmayan ksaca her gruptan insan onu dinliyordu. te bu sebepten dolay kendisine sorulan ayn manadaki sorulara iyi anlalmas iin farkl cevaplar vermitir. Nitekim Amellerin hangisi daha faziletlidir? sorusuna Az da olsa devaml olandr.19 Allah iin sevmek, Allah iin buzetmek (sevmemek)tir.20 Oruca devam et. nk onun dengi yoktur.21 Allaha ve Reslne imandr. Sonra? Allah yolunda cihaddr. Sonra? Hacc- Mebrurdur.22 Yemek yedirirsin, tandn ve tanmadn kimselere selam verirsin.23 Zikrullahtr.24 Vakit girdiinde hemen namaz klmandr.25 eklinde verilen farkl cevap18 Ebu Davd, Edeb, 23. 19 Buhr, man, 29; Mslim, Syam, 34. 20 Ebu Davd, Snnet, 2. 21 Nesa, Syam, 43. 22 Buhr, man, 17; Hacc,4; Mslim, man, 36; Nesa, Zekt, 49. 23 Buhr, man, 19. 24 Muvatta, Kuran, 24. 25 Ahmed b. Hanbel, Msned VI, 375, 440.
lar dikkat ekicidir. Ayn tip sorulara verilen bu cevaplarn farkl oluu muhataplarn ferdi farkllndan kaynaklanmaktadr. nk her bir muhatabn ihtiya duyduu eyler farkl olabilecei gibi zamann farkllndan tr faziletli veya muteber olan eyler de farkllk arz edebilir. Hz. Peygamber, insanlara itima seviyelerine, muhataplarn ahvline gre davranrd. Nitekim Hz. Aienin anlattna gre Reslllah yatanda dizleri ak vaziyette yatmakta iken Hz. Ebu Bekir (ieri girmek iin) izin istedi. Reslllah o hlde iken ona izin verdi ve konutu. Sonra Hz. mer izin istedi. Yine ayn hlde ona da izin verdi ve konutu. Sonra Hz. Osman izin istedi. Reslllah hemen oturdu ve elbisesini dzeltti. Hz. Osman girdi onunla da konutu. O kt zaman Hz. Aie unlar syledi: Ebu Bekir girdi ona gler yz gsterdin ve aldr etmedin. Sonra mer girdi ona da gler yz gsterdin aldr etmedin. Sonra Osman girdi hemen oturdun ve elbiseni dzelttin.Bunun zerine Reslllah kendisinden melekler utanan bir zattan ben utanmayaym m?26 buyurdular. Hz. Peygamber bu szleri ile Hz. Osmann kendisinden meleklerin bile teeddb edecekleri kadar edebe riayet eden hay sahibi birisi olduunu, ona kar titiz davranmann tabii olduunu, aksi takdirde ok hay sahibi olan Hz. Osmann maruzatm arz etmeden geri dneceinden endie ettiini ifade etmektedir. Yine annesinin talebi zerine Hz. Enesin ok mala nail olmas iin dua eden Hz. Peygamber Salebe ibn Hatibin benzer talebine krn eda ettiin az mal, takat getiremeyecein ok maldan daha hayrldr.27 eklinde cevap vermitir.
26 Mslim, Fedailus-Sahabe, 3. 27 bnu1-Esir, Usdl-Gabe, Kahire, 1970, 1,284.
Ayrca adaletle hkmedip drstlkle i yapacak emir ve hkimler hakknda, Adaletle i yapanlar, Allah katnda nurdan minberler zerinde Rahmann sanda bulunacaklar.28 diyen Hz. Peygamber, memurlukla ilgili bir konuda yakn arkadalarndan Ebu Zer Gifarye, Ebu Zer, ben seni gerekten zayf gryorum. Ben senin iin kendime sevdiim eyi severim. Sakn iki kii zerine hkim olma ve sakn yetim malna veli olma!29 demitir. Btn bu rnekler Hz. Peygamberin muhataplarn akllarnn derecesini, itimai seviyelerim ve muhataplarn ahvalini nazar- dikkate aldn gstermektedir.30 4- YUMUAK HUYLU VE ALAK GNLL OLMAK Tebliin faydal olabilmesi ve olumlu neticenin elde edilebilmesi iin riayet edilmesi gereken nemli artlardan biri de Ey Muhammed! Rabbinin yoluna hikmetle, gzel tle ar, onlarla en gzel ekilde tart, dorusu Rabbin kendi yollarndan sapanlar daha iyi bilir. O doru yolda olanlar da en iyi bilir.31 mealindeki ayette ifade edildii gibi tebliin tatl dil ve yumuak bir slpla yaplmasdr. nk tatl dille, dinleyicilerin gnln okayarak ikna edici szlerle yaplan tebli kiiyi amacna ulatrr. Firavuna gidin dorusu o azmtr. Ona yumuak sz syleyin belki t dinler ve korkar32 mealindeki ayette de iaret edildii gibi, Hakka arda tatl ve yumuak szn yeri ok nemlidir. Usulne uygun olmayan szler, tebli esnasnda yaplacak iddet gs28 Mslim, mare, 5. 29 Mslim, mare, 4; evkan, Neyll-Evtar, Msr, ts, Vlll, 297. 30 Canan, brahim, Reslllahta Muhataba Gre ve Tedri Prensipleri, Atatrk nv.lhiyat Fak. Dergisi, Erzurum, 1993, S. 11, s. 50. 31 Nahl, 16/125. 32 Taha, 20/43-44.
terileri, sert konumalar ve tehditler ise kuru grltden ibaret kalaca gibi fayda yerine zarar getirir. Hi bir ekilde iyi sonu vermez. Nitekim Kuranda Hz. Peygamberden kat ve sert olmamas istenmektedir. Zaten tabiat gerei yumuak huylu, tatl dilli ve gler yzl olan Hz. Peygamber iin bu ynlendirmeler ilh birer metod olmutur. Tebli ve davet metodlarnda yegne rnek, Hz. Peygamber olmaldr. Zira bunlar en yksek seviyeden ve baarl bir ekilde Hz. Peygamber uygulamtr.33 O, daima gler yzl, yumuak huylu, alak gnll, mtevaz, merhametli, yanndakilerine nazik davranan bir insan olmutur. Kendisi sert tabiatl, kat yrekli deildi. Hi bir zaman azndan kt sz kmaz, insanlarn kusurlarn aratrmaz, ayplarn yzne vurmazd. Biri kendisinden holanmad bir ey soracak olursa skt eder, cannn skldn belli etmez gnl kracak bir ey sylemezdi. Hz. Peygamber bir ey retecei veya ikaz edecei zaman nce karsndakini yumuatarak gnln kazanr sonra syleyeceklerim sylerdi. Bir gn Kurey kabilesinden bir gen Hz. Peygamberin huzuruna gelerek Ya Reslallah zina etmem iin bana izin ver dedi. slm terbiyesiyle badatramadklar bu teklif karsnda Ashab- Kiram sus... diye bu genci azarlamak istediler. Hz. Peygamber bu esnada gayet sakindi. Delikanlya; Yanma gel, otur diye yer gsterdi. Sonra onunla sohbet etmeye balad. Syle bakaym. Bir bakasnn senin annenle zina etmesini ister misin? diye sordu. Delikanl Hayr! Anam babam sana feda olsun, Vallahi istemem dedi. Bu sefer Hz. Peygamber: kznzla, kz kardeinizle, hala ve teyzenizle bir bakasnn zina etmesini ister misiniz? diye sordu. Hepsine hayr cevabn ald. Gen artk
33 akan, a.g.e., s. 46.
hatasn anlamt. Bunun zerine Hz. Peygamber. Allahm bunun gnahn affet, kalbini temizle ve iffetini koru diye dua etti.34 O gnden sonra bu gencin byle ilerle megul olmad rivayet edilmektedir. Bunda Resl-i Ekremin duasnn bereketi kadar makul szlerinin tesiri de byktr. Yine Mescid-i Nebeviye bevleden bedevinin durumu da byle deil midir? Cemaatin bir ksm onu dvmek iin harekete getii zaman Hz. Peygamber araya girerek ortal yattrdktan sonra bedeviyi yanna alp yle demiti: Bu mescitler ne bir bevl, ne de baka bir pislik iin uygundur. Buralar Allah anmak, namaz klmak ve Kran okumak iin yaplmtr.35 Bir baka rivayete gre: Adam kendi haline brakn. Abdest bozduu yere byk bir kova su dokun. Siz kolaylk gstermek iin gnderildiniz, zorluk karmak iin deil.36 demitir. Hz. Peygamber hogrsyle insanlarn kalplerini kazanr, nefret ettirmezdi. O etrafna hogrl ve yumuak davranan birisiydi. Barp armaz, kimseyi incitmezdi. Ziyaretine gelenlere ikramda bulunur, gerektiinde kendi elbisesinin zerine oturmalar iin minder yapard. Sahabeyi holanacaklar en gzel isimleriyle arr ve onlarn szn kesmezdi. Herkese efkat, merhamet ve acma hisleriyle dolu olduu ayetlerle tescil edilmitir. Kendisine yaplan hatalar, uygunsuz sz ve davranlar hatta sert ve saygsz hareketleri sabrla karlayp hogryle dzeltebilmitir. Kendisi u vecizesiyle insanlar aras gzel mnasebetin altn kuraln koymutur:37
34 Ahmet b. Hanbel, V, 256-257. 35 Mslim, Kitabut-Tahare, 100; bnul- Cevz, Ebul-Ferec, el-Vefa bi AhvalilMustafa, Msr, 1966, II, 432. 36 Buhr, Vudu, 62; Mslim, Tahare; 98, 99. 37 Sakall, Talat, Hz. Peygamber ve Din Hogr, Diyanet lmi Dergi, (Peygamberimiz Hz. Muhammed (s.a.v.) zel Says), Ankara, 2000, s. 396.
Merhamet etmeyene merhamet olunmaz.38 Kuranda: Allahn rahmetinden dolay ey Muhammed sen onlara kar yumuak davrandn. Eer kaba ve kat kalpli olsaydn phesiz etrafndan dalp giderlerdi. Onlar affet, onlara mafiret dile...39 buyurulmaktadr. Hakikaten Hz. Peygamber yumuak tabiatl, gzel ahlkl, halim ve msamahakr olmasayd insanlar muhakkak etrafndan dalp giderlerdi. Bu itibarla din hizmetinde bulunan kimselerin yumuak, sakin ve tatl bir slp ile konumas gerekir. Sert ve kinci konumalar, nefret ve dmanla sebep olur. Bu durum insanlar muhalefet etmeye ve inatlamaya kadar gtrr, insanlarn ftrat ve yaratllarndaki meyil budur. Kaba ve sert insandan holanmamakta, ondan uzak durmakta ve sylediklerini kabule yanamamaktadrlar. Tabiatyla byle bir davetin sonucu da hayal krklna neden olmaktadr.40 Hz. Peygamberin nemli zelliklerinden biri de alak gnll olmasdr. Kendisini bakalarndan stn grmeyen, bir meclise geldiinde ayaa kalklmasndan holanmayan, toplum iinde bakeye oturmay sevmeyen41 Hz Peygamberi en ok kzdran ey kibir ve gururdu. nk bu kt huylar insanlara iyi davranlmasn ve sevgiyi engellemektedir. Bu itibarla insanlar kk grmeyi kibirlilik iareti olarak kabul etmi ve ho karlamamtr.42 Dier taraftan kalbinde zerre kadar kibir bulunan kimsenin cennete giremeye38 Buhr, Edeb, 18. 39 Al-i mrn, 3/159. 40 akan, a.g.e., s. 46. 41 Salman, Yksel, Etkili Bir Din Hizmeti Asndan Hz. Peygamberin rneklii slmn Sosyal Dayanma ve srafa Bak, TDV. Yaynlar, Ankara 2002, s. 22. 42 Tirmiz, Birr ves-Sla, 61.
ceini bildirmitir.43 Bu sz duyan birisi Ayakkablarmn ve elbiselerimin gzel olmas houma gidiyor... diyerek bunun kibir olup olmadn sorunca Hz. Peygamber yle bir aklama yapar: Allah gzellii sever. Kibir, hakk kabul etmemek ve insanlar kk grmektir.44 Hz. Peygamber, herkesin kyafet, eya, ev, sokak, evre temizliine zen gstermesini ister, gerek kyafet, gerekse ev eyasnda sadelie nem verirdi. nk o, gururlanmay sevmez, marur ve mtekebbir davranmay yasaklard. Aksine, tevazuun en gzel rneklerini verirdi. Alveriini kendisi yapar, aksine srar olsa bile eyasn bizzat tamay tercih ederdi. arda pazarda sokakta ksaca her yerde insanlara gler yzle davranr, tatl dille onlarn gnllerini alrd. Hz. Peygamber, insanlarn kendisine seviyece en uzak ve en yakn olanlaryla, dostlaryla, dmanlaryla, aile fertleriyle, yabanc devlet sefirleriyle gsteriten uzak bir ekilde grr ve konuurdu. Kendisi iin ayaa kalkanlara: Acemlerin bir ksminin dierine tazim ederek ayaa kalkt gibi bana ayaa kalkmayn.45 demiti. O, ashab ile kark bir ekilde oturduundan meclislerine bir yabanc geldiinde kimin Allah Resl olduunu fark edemez ve sorma ihtiyacn duyard. Btn bu davranlar onun sade bir hayat srdn ve tevazuunu gsterir. Bir hadisinde de: Beni Hristiyanlarn Hz. sa y vd gibi vmeyin. Ben kulum, benim hakkmda Allah n kulu ve Resl deyin46 buyurmutur.
43 Tirmiz, Birr ves-Sla, 61. 44 Tirmiz, Birr ves-Sla, 61. 45 Ebu Davd, Selam, 24. 46 eyban, bnud-Deyba, Tefsirul-Vusl, ts, IV, 229.
Peygamberimiz, tevazu sahibi bir kiilie sahipti. Hi kimseye kar kibirli davranmazd. Mekkenin Fethi gnnde Kbe putlardan temizlenirken Safa tepesine karak ykseke bir yere oturdu. Yeni Mslman olanlar oraya gelip kendisine ballklarn ve slm setiklerini bildirdiler. Hz. Ebu Bekir henz Mslman olmayan yal babasnn elinden tutarak onu Hz. Peygamberin huzuruna getirdi. Herkese kar sayg gsteren byk Peygamber: htiyar niin buralara kadar zahmete kotun? Onu kendi hline braksaydn, biz onun ayana giderdik dedi. Sonra onu nnde oturttu. Elini gs zerine koyarak kendisine slm telkin etti. O, halka byle muamele ederdi. Bu din byle yayld.47 Hz. Peygamber, arlarda dolar, topraa oturur, ashab ve beraber oturduu kimselerle akalar, onlarn iinden sadece sktu ve haysyla ayrt edilebilirdi. Kendisi gerekten tevazuuyla ycelmi, alak gnlll ile aziz olmutu. Mtevaz bir insand. Krallar ve devlet bakanlarndan ok farkl bir ekilde yaantsn srdrd. Bir defasnda kylnn biri Reslllahn huzuruna girmi derdini anlatacakt. Ancak kendisinde yle bir korku ve endie meydana gelmiti ki, heyecandan ne syleyeceini unutmu, korkusundan titremeye balamt. Kylnn bu halini gren Hz, Peygamber, ona yle dedi: Ey Allahn kulu, neden byle rperiyor, endie duyuyorsun? phesiz bir kral deilim, kurutulmu et yiyen bir kadnn oluyum.48 Son cmle kyly rahatlatmt. Zira kuru ekmek yiyerek yaamak halkn iinden biri, belki de en mtevaz olmann ifadesidir. Kyl sknete erince derdini anlatm ve devasn bularak kp gitmitir.
47 Berk, A. Himmet- Keskiolu, Osman, Hatemul-Enbiya ve Hz. Muhammedin Hayat, ts. s. 372, Nizamolu, Rdvan, rnek ahsiyeti ve Eseri ile Peygamberimiz (s.a.v.). Diyanet lmi Dergi, (Peygamberimiz Hz. Muhammed (s.a. v.) zel Says), Ankara, 2000, s. 125. 48 bn Mace, Etime, 30.
Btn bunlarla birlikte ifade etmek gerekir ki, onun tevazuu Mslmanlara kar idi. Tevazudan anlamayan kimselere ve kfirlere kar gereken sertlii gstermiti. Nitekim bir hadisinde: mmetimden alak gnll olanlar grdnz zaman sizde onlara tevazu gsterin. Fakat kibirlileri grdnz, zaman sizde onlara kar kibredin. Zira kibirliye kar kibretmeniz onlar hakr ve kk drecektir.49 buyurmutur. 5- EFKAT VE MERHAMET SAHB OLMAK efkat ve merhamet, kat kalplilii yumuatan, kin ve dmanl eriten, nefretin yerine muhabbeti ikame eden, insanlar birbirine yaklatran ve balayan bir duygudur.50 Bu itibarla tebli grevini icra eden kimse insanlara kar efkat ve merhametli olmaldr. Nitekim slma davet de efkatin bir tezahrdr. nk kendisinin sahip olduu deerlere bakalarnn da malik olmalarn arzu eder. Hz. Peygamber daima bu vasfla muttasf olmu, rahmet kendisini ihata etmi, iyilik ve merhametin nderi olmutur. Nitekim Kuranda: Ey inananlar! And olsun ki iinizden size skntya uramanz kendisine ar gelen, size dkn, insanlara efkatli ve merhametli bir Peygamber gelmitir.51 buyurulmaktadr. Yce Allah bu ayette kendisine ait olan Rauf (ok efkatli) ve Rahim (ok merhametli) isimlerini Hz. Peygambere de vermi ve iki gzel ismini onda birletirmitir. Buna gre yce Allah, kullarna nasl efkatli merhametli ise o da mmetine o denli efkat ve merhametli olmu49 Gazzal, Ebu Hamid Muhammed, hyau Ulmid-Din, Msr, ts., III, 332. 50 nkal, a.g.e., s. 328. 51 Tevbe, 9/128.
tur.52 Enbiya Suresi 107. ayette de: Biz seni ancak lemlere rahmet olarak gnderdik buyurulmaktadr. Hz. Peygamberin merhameti daha ok zayf kimselere olmutur. Bu vesile ile onun fakirleri daha ok dndn, hayatnn fakirlerle getiini grmekteyiz. Hz. Peygamber ocuklara, cahillere ve zayflara da merhamet ederdi. Kendisi bir defasnda yle demitir:
Namaza balamtm. Uzun srelerden okuyarak namaz uzatmak istiyordum. Bu srada bir ocuun alamasn iittim. Buna zlecek olan annenin muhtemelen duyaca znty kendimde hissettiimden dolay namaz abuk bitirdim.53
met duymak, ylece davranmak Kuran55 ve Snnetin emrettii bir husustur.56 Allah Resl byk kk, yal gen btn insanlara efkat ve merhamet doludur. Bir defasnda Hz. Peygamberin sohbetini dikkatlice dinleyen ashabn arasndan yal bir kimse onunla grmek iin Reslllaha yaklamaya gayret ediyordu. Reslllahn sohbetini blen bu yalya yol amada biraz ar davranan sahabenin bu tavrna muttali olan Hz. Peygamber: Kklerimize efkat, byklerimize sayg gstermeyen bizden deildir.57 diyerek derhal onlar ikaz etmitir. O, ok merhametli idi. Uhudda tepesine kllar yaarken bile Ya Rabbi, bu insanlar affet, nk onlar ne yaptklarm bilmiyorlar58 diye dua ediyordu.59 Yine Hz. Peygamber kendisinden dmanlara beddua, lanet, kin ve dmanl talep edenlere, kendisinin bunlar iin deil rahmet ve merhamet Peygamberi olarak gnderildiini sylemesi dikkate deerdir.60 Bu sebeple teblile grevli olanlar din ve inanlar, millet ve gruplar, merep ve meyilleri ne olursa olsun herkese rahmet ve efkatle muamele eden, insanln hep hayrn isteyen bir ruha sahip olmal, muhatabna kar muhabbet ve merhamet beslemelidir.61
55 Bakara, 2/157, 178, 218; Al-i mrn, 3/ 8, 107, 157; Nisa, 4/ 96, 175; Enam, 6/147, 154, 157; sra, 17/24, 27, 82, 87. 56 Buhr, Edeb, 17, 18; Mslim, Tevbe, 4; Ebu Davd, Edeb, 66; Tirmizi, Birr ves-Sla, 16. 57 Tirmiz, Birr ves-Sla, 15. 58 Kad lyaz, e-ifa bi Tarifi Hukukil-Mustafa, Dmek, ts., l, 222. 59 ibli, Mevlana, Asr- Saadet, (trc. mer Rza Dorul, sad. Osman Zeki Molla merolu) stanbul, 1973, l, 375. 60 Mslim, Birr ves-Sla, 87. 61 nkal, a.g.e., s. 330.
efkat hissinden mahrum olan kat kalpli kimselerin tebli esnasnda syleyecekleri hususlar ne kadar doru olursa olsun baarya ulaamaz. Bilakis hitap ettii insanlar kendisinden uzaklarlar. nk insanlarn ftrat ve yaratllarndaki meyil budur. Kaba ve sert insandan holanmamakta, ondan uzak durmakta ve sylediklerini kabul etmemektedirler. Zira sylenenlerin kabul grmesi iin muhatabn kalben ona snmas, yaknlk duymas, ruhen ona ynelmesi icabeder. Bu konuda Kuranda yer alan u ifadeler nem arz etmektedir: Allahn rahmetinden dolay, ey Muhammed sen onlara kar yumuak davrandn. Eer kaba ve kat kalpli olsaydn phesiz etrafndan dalr giderlerdi. Onlar affet, onlara mafiret dile..54 efkat ve merhamet, kalpleri yumutan, kin ve dmanl eriten, nefretin yerine muhabbeti ikame eden, insanlar birbirine yaknlatran bir duygudur, insanlara efkat ve merha52 Algl, Hseyin, Alemlere Rahmet Hazreti Muhammed Diyanet lmi Dergi, Peygamberimiz Hz. Muhammed (s.a.v.) zel Says, Ankara, 2000, s. 483. 53 Buhr, Ezan, 163; Mslim, Salt, 37. 54 AI-i mrn, 3/159.
efkat ve merhamet sahibi bir daveti tenkit, kabul etmeme ve yz evirme gibi nedenler yznden davetinden vazgeip mitsizlie dmemeli, bkknlk gstermemelidir. nk davetinden yz evirenlerin tavrlarnn bilgisizlik ve cehaletleri sebebiyle olduunu idrak etmelidir. Bu itibarla dnyada amalara ulamak, arzulanan eyleri gerekletirmek, evrenin memnuniyet ve rzasn elde etmek, keza ahirette sevap ve ecir kazanmak iin yumuaklkla muamele etmek, arkadalarla iyi geinmek ve mutedil davranmak gerekir. Sert ve hrn davranmakla, glk karmakla mspet sonulara ulalamaz. Hz. Peygamberin u sz dikkat ekicidir:
Allah phesiz refiktir. (Yani kullarna ltuf edip kolaylk ihsan eder. Gleri dnda kalan grevleri yklemez) kullarnn (da) yumuaklkla muamele etmesini sever ve sert davranmakla vermedii muvaffakiyet ve sevab) yumuaklkla davranma ile (kuluna) verir.62
s ve dier insanlara yapt tavsiyeler dikkatle incelendiinde kendisinin her zaman olumlu davranlaryla rnek olduu ve insann hem kendi i dnyasndaki duygu ve isteklerini hem de kendisi ile dier insanlar arasndaki menfaat ilikilerini atmaya dnmeden ve hakszla kap amadan zmeye ynelik tedbirleri tavsiye ettii grlr.64 Bilindii gibi slm dini ile ilgili yaplan aklamalarda arlkl olarak namaz, oru, hac ve zekt gibi temel ibadetlere ncelik ve arlk verilir. Hlbuki Hz. Peygamberin hayat incelendiinde onun insanlar aras ilikilere de ok geni boyutlarda yer verdii ve bu konuda ok hassas davrand rahatlkla grlebilir. Nitekim bir gn sahabe ile birlikte oturan Hz. Peygamber sizce mflis kimdir? diye sordu. Yannda bulunan sahabe Bize gre mflis bir dirhem paras ve eyas kalmam btn mal varln kaybetmi kimsedir diye cevap verdiler. Bunun zerine Hz. Peygamber yle buyurdu:
Benim mmetimden mflis kimse kyamet gn namaz, oru ve zekt gibi ibadetlerle gelen ama ayn zamanda birine kt sylemi, birine iftira etmi, dinerinin malm yemi bir bakasnn kanm dkm, baka birini dvm olarak Allahn huzuruna gelip yapt ibadetlerinin sevab ktlk ettii bu insanlara datlan, hak sahibi insanlarn alacaklar bitmeden de sevaplar biten onlarn gnahlar alnp zerine yklenilen (ve bylece bakalarnn gnah sebebiyle de) cehenneme atlan kimsedir.65
Onun iin insanlar dine davet edenler Allahtan korkmal, mfik ve merhametli deillerse mutedil hareket etmeye gayret etmeli, baya szleriyle insanlar slmdan uzaklatrmamal ve nefret ettirmemelidir. ayet davetiler efkat ve merhamet sahibi olamyorlarsa, slam ahlkn kendilerine mal edemiyorlarsa davet ve teblii terk etmeleri, kendilerini slahla megul olmalar hem kendileri, hem de slm davet ve teblii iin daha hayrl olacaktr.63 6- NSAN LKLERNE NEM VERMEK nsan ilikileri asndan Hz. Peygamberin kendi yaant62 Buhr, stiabe, 4; bn Mace, Edeb, 9. 63 Zeydan Abdulkerim, slamda Davet ve Tebli, (trc. Ruhi zcan) stanbul 1979, s. 541.
Hz. Peygamber, dil terbiyesine dikkat ekmi ve yalan, dedikodu, kouculuk, gybet, iftira ve fitneyi iddetle yasakla64 Karacabey, Salih, Hz. Peygamberin nsan likilerine Verdii nem, Diyanet lmi Dergi, Peygamberimiz Hz. Muhammed (s.a.v.) zel Says, Ankara, 2000, s. 95. 65 Mslim, Birr-ves-Sla, 15.
mtr. Kimsenin gyabnda kt dnmez, kimse hakknda nyargl konuulmasn arzu etmezdi. ncitmemek onun prensibiydi. Bakalaryla uramay zerafete aykr bulurdu. Herkese bakalaryla uramaktan vazgeip kendi kusuruyla megul olmasn tavsiye eder, hi bir kimse hakknda kendisine kt bir ey ulatrlmasna raz olmazd. nk o, insanlar arasna kalbi arnm olarak kmak isterdi. Ktl delilleriyle sabit olmadka herkes onun gznde iyi insand, insanlara nyargsz ve hsn zanla bakard.66 Hz. Peygamber davranlarnda, sevgi ve honutsuzluunda ifrat ve tefritten kanr, arl ho grmezdi. Onun: Sevdiiniz kimseye kar duyduunuz sevgide arla kamayn, belki de bir gn o kimse dmannz, oluverir, dman olduunuz kimseye gsterdiiniz dmanlkta da ar gitmeyin, belki de o kimse dostunuz oluverir.67 eklindeki szleri bu konuda nemli bir ilke niteliindedir.68 Hz. Peygamber, insana byk deer verirdi. Yolda biriyle karlat zaman ilk defa ona selam verir, elini uzatarak musafaha eder ve karsndakine dua ederdi. Beraber oturduu herkesle yeteri kadar ilgilenir, onlarla konuur, hl hatr sorar ve iltifat ederdi. yle olurdu ki, her biri Hz. Peygamberin en ok sevdii insann kendisi olduunu zannederdi.69 Hz. Peygamber, vermi olduu bir szn yerine getirmemezlik veya birisine verdii bir vaadi tutmamazlk yapmazd. Verdii szden dnmeyi byk gnahlardan sayar, vaadini yerine getirmemeyi kt ahlk olarak kabul ederdi. artlar zor ve ar olsa da szn ve vaadini yerine getirmek iin son derece gayretli davranrd.70
66 Algl, a.g.e., s. 490. 67 Tirmiz, Birr ves-Sla, 59. 68 Salman, a.g.e., s. 25-26. 69 Eb Gudde, a.g.e., s. 39. 70 Ebu Gudde, a.g.e., s. 54.
7- RNEK YAAYI VE AHLK SAHB OLMAK Ey Peygamber! Rabbinden sana indirileni tebli et, eer bunu yapmazsan onun eliliini yapmam olursun.71 ayetinin muhatab olarak ilh emirleri insanlara anlatp retmeye memur olan Hz. Peygamberin retim metodlarnn en mhim ve nde gelenlerinden birisi yaam, iyi hli ve yce ahlkdr. Kendisini kanunlar st grmeyen Hz. Peygamber, emrettii eyleri ilk nce kendisi yapar, ardndan insanlar bunu rnek alrd. Hz. Peygamber bu balamda byk bir ahlka sahipti. Onun ahlk Kuran idi. Allah onu kullarna en gzel rnek yapmt.72 O, Kurana muvafk hareket eder, ona uygun konuurdu.73 Hi phe yok ki, anlatarak yaplan teblie gre bizzat uygulayarak yaplan tebliin insanlara etkisi daha fazladr. Daveti konumunda olan bir kimsenin kendisinin yapmad eyleri bakasndan istemesi doru deildir.74 Hz. Muhammed 23 senelik peygamberlik dneminde slm tebli etmi, insanlar eitmi ve ayn zamanda tebli ettiklerini uygulamtr. Hz. Peygamberin inanmad veya yapamad bir iin yaplmasn emrettiine ve kendi kendisiyle elitiine dair bir delil bulunmamaktadr. Hz. Peygamberin yaants, tebli metodlarnn en messirlerinden biri olmutur. slam tebli etmek durumunda olanlar, yaplmas emredilen ve terk edilmesi istenen prensiplere byk bir titizlikle riayet etmeli, pheli eylerden kanmaldr. Her trl iyi ahlka sahip, her trl irkin davranlardan uzak mtevaz bir peygamber olan Hz. Muhammed btn bu hususlaryla uyulmaya lyk bir rnektir. Szlerinin ya71 Maide, 5/ 67. 72 el-Ahzab, 33/2l. 73 Ebu Gudde, a.g.e., s. 74. 74 Bakara, 2/ 44; Saff, 61/ 2-3.
nnda yaay ile de insanlar davet etmi ve onlar zerinde etkili olmutur.75 Nitekim Kuranda: Ey inananlar! Yapmayacanz eyi niin sylersiniz. Yapmayacanz eyi sylemeniz, Allah katnda byk fkeye sebep olur.76 buyurularak insanlarn yapmad bir ii emretmesinin doru olmad vurgulanmaktadr. Hz. Peygamber, kendi rnek yaantsyla, insann Allaha olan iman ve ibadet boyutundaki balln dnya hayatn da ihmal etmeden srdrebileceini en mkemmel bir ekilde gstermi ve kendisine inananlara buna dikkat etmeleri gerektiini de tlemitir. Cenab- Allahn rzasna uygun bir terbiye gren Hz. Peygamber gzel ahlk sahibiydi. O, en mkemmel insand, en gzel ahlk zereydi ksaca ahlk gzellikleri kendisinde bulunduran bir peygamberdi. Bununla ilgili olarak Kuran da: phesiz sen byk bir ahlka sahipsindir.77 buyurulduu gibi kendisi de: Ben ancak gzel ahlk tamamlamak iin gnderildim.78 demitir. Gerekten onun rnek hayat slmdaki yksek ahlkn bir yansmas ve mahhas bir modeli olmutur. phesiz vlmeye ayan en iyi hasletler ve meziyetler ona verilmitir. Kimseye nasip olmayan en yksek ahlk onda toplanmtr. nsann ahlk, edep ve terbiyesi oturup kalkmasyla, cemiyet iindeki hareketleri, bilhassa meclislerdeki davranlaryla llr. Hz. Peygamber edep ve terbiyenin timsali idi. O, her zaman evresindekilere kar edepli davranm, davranlaryla onlar etkilemitir. lk zamanlarda o, meclislerde kendisine hususi bir yer ayrtmamt. Bir topluluun arasna
75 nkal, a.g.e., s. 318. 76 Saff, 61/2-3. 77 el-Kalem, 68/ 4. 78 Muvatta, Hsnl-Hulk, l.
geldiinde ba keye gemek iin kimseye sknt vermez, topluluun son ksmna ve bo bulduu bir yere otururdu. Reslllah kendisine bir ey sylemek isteyeni her zaman dinlemi muhatabna deer vermitir. Bir adam bir ey sylemek gayesiyle Reslllahn kulana azn verir de bir ey sylerse adam ban uzaklatrmadan Reslllah ban uzaklatrmazd...79 Hz. Peygamber, karlat veya arldnda muhatabna btn bedeni ile dner sadece ba ile dnmekle iktifa etmezdi. arld zaman kim olursa olsun aran kimseye buyur diye cevap verirdi. 8- SABIR VE AZM SAHB OLMAK slma davet vazifesini icra, sabr ve azm isteyen meakkatli ve ileli bir yoldur. Senden nce nice peygamberler yalanland ve kendilerine yardmmz gelene kadar yalanlanmalarna ve sktrlmaya katlandlar.80 mealindeki ayetten de anlaldna gre Hz. Peygambere kadar btn peygamberler yalanlanmlar ve eziyet ekmilerdir. Hz. Peygamber de hakaretlere maruz kalm, alaya alnm, taa tutulmutur. Ksaca, tarihi seyri ierisinde slma kar dmanca tavr alanlarn bu erevede inananlara ve davetilerine hakaretlerde bulunduklar, onlar yalanladklar ve iftiralara maruz braktklar bir gerektir. Bu itibarla sabr, Hz. Peygamber ve dier peygamberler misalinde olduu gibi din hizmeti asndan ok nemlidir. Haddi zatnda sabr denilince sadece eziyet ve hakaretlere sabr anlalmamaldr.
79 Ebu Davud, Edeb, 6. 80 el-Enam, 6/34.
Taata devamda sabr, masiyetten saknmada sabr, zt dncedekilerin her trl hile ve tuzaklarna sabr, zorluklara kar sabr, batln yaylmasna sabr, hakka yardm edenlerin azlna sabr, eziyetli yollarn uzunluuna sabr, nefsin istekleri, tama ve heveslerine, zafna, noksanlna, aceleciliine, abucak usanmasna sabr, sabr, sabr. Btn bunlardan sonra neticeye ulalnca nefsi tevazu ve kr dairesinde tutabilmede sabr... yleyse sabr, slm bir cemiyetin ikamesi ve idamesi iin nefsinden ve toplumdan gelen zorluklara gs germektir. Bu uurda karlalan glklerden ylmadan, reddedilmi olmaktan dolay bkp usanmadan azim ierisinde gayret gstermektir.81
duu byk msamaha sebebiyle birok insan dinlerini brakp Mslman olmulardr. 10- KOLAYLIK GSTERMEK nsan, yaratl gerei zor olan eylerden, altndan kalkamayaca hkmlerden, yaanmas imknsz grlen ilkelerden kaar ve onu kabul etmez. Bu itibarla hidayet rehberi olan Kuran, Allah sizin iin kolaylk ister glk istemez.82; Allah kimseye gcnn stnde bir ey teklif etmez.83 mealindeki ayetlerde de grld zere kolaylktan bahsetmektedir. Hz. Peygamber de tavsiyelerini bu erevede yapmtr.84 Kuran anlatma vazifesini icra edenler, Kurann bu mkemmel prensiplerini insanlara iyi anlatarak dinin herkesin kolaylkla yaayabilecei bir sistem olduunu izah etmelidirler. Hz. Aie, Hz. Peygamberin nemli iki zelliini u ifadelerle anlatr:
Allah elisi iki durumdan birini semek gerektii zaman eer gnah deilse mutlaka kolay olan seerdi. Bu durum gnahsa O, gnahtan herkesten daha ok uzak dururdu. Bir de Allah elisi kendisiyle ilgili bir ktlkten dolay asla intikam peinde olmamtr. Fakat Allahn bir kanunu ihlal edilince mutlaka bunun cezasn verirdi.85
9- AFFEDC VE MSAMAHAKR OLMAK Hz. Peygamber aile hayatnda, sosyal hayatta, insani mnasebetlerde msamahakr davranrd. nsanlarn yanllklarn onlarn kiiliklerini zedelemeden ve psikolojik bir sknt meydana getirmeden umum ifadelerle dzeltirdi. Cezalandrmay deil slah hedef alrd. almak gibi bir huyu yoktu. O, sadece Allaha kar hrmetsizlik ve din deerlere saldr yapld zamanlarda kzard. Hz. Peygamberin hogrs tarihe byk bir slam cemaatini ve medeniyetini kazandrmtr. Hz. Peygamber o kadar msamahakr idi ki hanm Hz. Aieye iftira atanlar, amcas Hz. Hamzay ehit eden Vahiyi balam, Hayberde kendisini zehirlemek isteyen Yahudi bir kadn, Bedir Savann akabinde kendisini ldrmeye gelen Kurey elisini affetmitir. slmn dolaysyla Hz. Peygamberin dier din mensuplarna kar gstermi ol81 nkal, a.g.e., s. 322.
Gnl hep kolaylktan, insanlar skntlardan kurtarmaktan yana olan ve din kolaylktr.86 diyen Hz. Peygamber,
82 Bakara,2/185. 83 Bakara, 2/286. 84 Mslim, Syam, 34. 85 Buhr, Edeb, 79. 86 Buhr, man, 30.
103
Nerede kolaylk varsa orada gzellik vardr. Kolayln bulunmad her ey irkindir.87 buyurmutur. Bir dier hadisinde de: Kolaylatrnz, zorlatrmaynz. Mjdeleyiniz, nefret ettirmeyiniz.88 buyurmutur. SONU Allah Teala, nizamn yaymak ve retmek vazifesi iin Peygamberlerin en stn olan Hz. Muhammedi semitir. Hz. Muhammed, Allahn dinini insanlara tebli etmek iin seilmi grn, gnl dnyas, tavr, konumas, ve btn halleri ile gerek bir muallim idi. Onun kmil ahsiyeti slm renenler iin, onun gibi olmalar ve yolunu takip etmeleri iin bir metoddur. Muallim kiiliin kemle ermesi iin sahip olunmas gereken sfatlardan olan akl, fazilet, ilim, hikmet, ileri grllk, etraflca muhakeme edebilmek, liyakat, canllk, gzel konuma, yksek zek, temiz giyinme, gzel grnm, gzel konuma ve gzel idare gibi zellikler Hz. Peygamberde mkemmel biimde bulunmaktayd. O, esiz ahsiyetiyle bir muallim idi. Din hizmetini ifa edenler Hz. Peygamberi kendilerine en gzel rnek olarak kabul etmelidirler. Kusurlarn dzeltmek, hatalarn slah etmek hususunda baka rnek aramamaldrlar.
DN HZMET AKI GEREKTRR*

Mustafa Yldrm**
Din insanlk iin vazgeilmez bir ihtiyatr. lk insann ayn zamanda peygamber olduu dnlrse, din ve onu retecek olan kii ve kurumlarn din ile birlikte her zaman var olaca muhakkaktr.slm dininde ruhbanla benzer bir din adam snf bulunmamakla birlikte, toplumu din konularda aydnlatmak zere, eski adyla hademe-i hayrat, yeni ifadeyle din hizmetlisi snf hep olagelmitir. Mminlerin toptan sefere kmamalar,onlarn arasnda her gruptan bazlarnn, din hakknda derin ve salam bilgi elde etmeye almalar ve dnenleri aydnlatmalar iin sefere katlmamalarnn daha uygun olaca1 mealindeki ayet-i kerime, byle bir snfn var olmas gerektiine dair din delil saylabilir. slm dini en son ve en mkemmel dindir. Ancak bir din ne kadar mkemmel olursa olsun sonuta o din, onu reten kimselerin bilgi, kabiliyet ve anlay lsnde renilmi olacaktr. Nitekim gnmzde, Kuran- Kerim ve sahih snnet elimizde olduu halde din adna farkl anlay ve uygulamalarn varl bunu teyit etmektedir. Bu sebeple, toplumu din konularda aydnlatma grevi stlenen kimselerin, yukarda sz edilen ayet mealinde de belirtildii zere, din hak* Diyanet Aylk Dergi, Say: 178, Yl: Ekim 2005, s. 33-35. ** Do. Dr., DE lhiyat Fakltesi. 1 Tevbe, 9/118.
87 Mslim, Birr ves-Sla, 23. 88 Buhr, lim, 11; Mslim, Cihad, 5; Ebu Davd, Edeb, 20.
Din Hizmeti Ak Gerektirir 105
knda derin ve salam bilgiler edinmesi byk nem tamaktadr. Din grevlisinin misyonu,yani grevi; ncelikle grev alanyla ilgili bilgi ve becerilerini gelitirmektir. Sz gelimi bir vaiz, halka konuaca konu hakknda temel kaynaklara inebilecek ilm donanma sahip olma; bir imam-hatip, Kuran kraati ve hitabet ve bir mezzinde, ses eitimi ve ezanla ilgili makamlar konusunda srekli bir bilgilenme abas iinde olmaldr. Bu durum, din hizmetinin salkl yrtlmesinin ncelikli artdr. Aksi takdirde topluma kar gvenilirliini kaybeder. Bunun sonucu olarak da toplum, din grevlisi dndaki kimi insanlarn telkinlerine ak hale gelecei iin baz istismarlara da zemin hazrlanm olacaktr. Din grevlisi ayn zamanda,yaygn din eitimi ve retiminin en nemli retmenidir. Deiik ya gruplarndaki insanlarmza gerek Kuran- Kerim,gerek ilmihal bilgileri ve gerekse ahlk esaslarn retimi grevini, yln her mevsiminde byk lde din grevlileri stlenmektedir. zellikle slm dininden uzaklatrlma abalarna youn bir ekilde muhatap olan genlerin dinleri hakknda doru bilgilendirilmeleri konusunda din grevlileri zel gayret gstermelidir. Dier taraftan bir din grevlisi; tayin ya da nakil gecikmesi, izin, hastalk vb. sebeplerle kendisinin bulunamad durumlarda camide imamet ve hutbe okuma grevlerini yapabilecek kimseleri yetitirmeyi de kendisine ama edinmelidir. Din grevlisi grev alann camiyle, muhataplarn da cami cemaati ile snrlamamaldr. nk o, camiye gelen ya da gelmeyen, fakat kendisini Mslman olarak tanmlayan btn insanlara kar din sorumluluk tamaktadr. Bu sebeple, temsil ettii makamn vakarn zedelememek kaydyla ev-
resindeki btn insanlarn sevinli ya da kederli anlarna ortak olmaya almal, halk arasndaki baz ihtilaflarn zm iin insan erevede gayret gstermelidir. Bylece toplumun birlii ve huzuruna byk katklar salam olacaktr. Din hizmeti bir ak iidir. Din grevlisinin, devletin hiyerarik yaps ve an getirdii artlar gerei bir kamu grevlisi statsnde bulunmas ve ald maan yeterli olup olmamas, zellikle mesai kavram ve hizmet alann dar tutmas asndan kendisi iin bir mazeret tekil etmemelidir. Daha ak ifade etmek gerekirse o, bir gnl eri olarak, hibir mesai mefhumu tanmadan iyi, gzel ve faydal olan her ie, karln sadece Allahtan bekleyerek komay kendisi iin bir grev bilmelidir.Allahn, sadece kendisi iin ve srf kendi rzas gzetilerek yaplan amelden bakasn kabul etmeyeceine dair hadis-i erif,2 zellikle din hizmetinde bulunanlar tarafndan ok daha fazla dikkate alnmak zorundadr. Btn peygamberlerin, tebli ettikleri dine karlk halktan madd bir talepte bulunmadklar ve din grevlilii resm bir stat kazanmadan nce din hizmeti yapanlarn fedakrlklar hatrlanrsa, bu hususun din hizmetinin ana esasn oluturduunu sylemek mmkndr. Din grevlisinin vizyon sahibi, yani ileri gr ve geni fikirli, toplumda ilgi ve saygnlk uyandran, problemlere zm reten bir nitelik tamas ayr bir nem tar. Her din grevlisinin dini tebli asndan bir peygamber meslei icra ettii dnlrse, Hz. Peygamber (s.a.s.)n, ayet-i kerimede anlatlan ..insanlarn yklerini ve zerlerindeki balar kaldrc olma3 vasfn, dinde zorluun bulunmay4 ve Al2 Nes, Cihad 24; Ahmed b. Hanbel, IV, 126. 3 Araf, 7/157. 4 Hac, 22/78.
lahn zorluk istemeyip kolayl murad etmesi5 gibi, inanan insanlarn dinle btnlemesini salayacak genel prensipleri zmsemi bir din grevlisi vizyon sahibi demektir. Din grevlisi sorun oluturan deil, sorun zen bir din hizmeti anlayna sahip olmaldr. Kitaplarda yazl olan, asrlar ncesinin artlarna gre ekillenmi, yaanan hayatla byk lde ilgisi bulunmayan bir ksm bilgilerle din hizmeti yapmaya almak, sorun zmekten daha ok yeni sorunlara yol aacak ve din adna insanlarn hayatlarnda zorluk ve skntlar meydana getirecektir. Din grevlisinin ii, btn Mslmanlar arasndaki ortak din anlay ve tecrbenin dayand iki temel kaynaa (Kuran ve Snnet) bal olarak, tarih tecrbeden szlp gelen istikrar bulmu din bilginin halka sunulmas iini yrtmektir.6 Din hizmeti, bu grevi yapanlarn ok sabrl olmasn gerektirmektedir. Hitap ettii toplumun ya, kltr ve anlay seviyeleri ok farkldr. Hepsine birden hitap edecek bir slp gelitirmenin zorluunun yannda, onlarn farkl davranlarn anlayla karlamak zordur ve byk sabr ister. Azarlamadan, fevri hareketlere yeltenmeden, gler yz ve ho gryle davranld takdirde uzun vadede pek ok gnl kazanmak mmkn olacaktr. Hz. Peygamber(s.a.s.)e hitaben; ayet kaba ve kat kalpli olsaydn, phesiz etrafndan dalrlard. O halde onlar affet, onlar iin istifarda bulun7 mealindeki ayet, ifade etmeye altmz zellii vurgulamaktadr. Anadolunun fethinde gnl erlerinin katklar hepimizin
5 Bakara, 2/185. 6 l Mftleri Semineri Sonu Bildirgesi, Diyanet Aylk Dergi Haber Blteni, Austos 2005, say 176, sayfa 6. 7 l-i mrn, 3/158.
malumudur. man bir gnl ii ise, iin ba gnllere girmek ve gnlleri kazanmaktr. O halde dvene elsiz, svene dilsiz anlayyla, nefs duygulardan arnarak engin hogr sahibi olan bir din grevlisi daha verimli hizmet edecektir. slm dininde ibadet kavram dar ve zel anlamda, belli ekil ve tutumlar ifade ederken; daha genel ve geni anlamda, Allah rzas iin ve iyi niyetle yaplm her trl iyi ve gzel eyleri de kapsamaktadr. Dolaysyla vizyon sahibi bir din grevlisi, sosyal hayatn pek ok alannda topluma yararl ilerin iinde olmak durumundadr. Sz gelimi, grev yapt mahallin durumuna gre misafirhane, a evi ve salk ocaklarnn yaplmas, ihtiyac olanlara tedavi, barnma ve yakacak gibi madd destek salanmas, ocuklarn, zellikle baz yrelerdeki kz ocuklarnn okullara gnderilmesinin tevik edilmesi, genleri zararl alkanlklardan korumak iin onlarla birlikte baz sportif faaliyetlerin dzenlenmesi, okuma alkanl kazandrmak amacyla ktphanelerin oluturulmas gibi pek ok sosyal faaliyetin ncs olmak ya da bu faaliyetlerin iinde bulunmak mmkndr. Din grevlisinin sz ve eylemlerinin tutarl olmas, kendisine duyulacak gven asndan son derecede nemlidir. Sz gelimi, hutbede cemaatine aa dikmenin neminden ve aa dikmenin kabir azabn hafifleteceinden bahseden bir din grevlisi, cami bahesine ya da uygun yerlere ve mezarlklara aa dikme konusunda bizzat kendisi nclk etmelidir. Yolda insanlara eziyet veren eyi gidermenin bir iman alameti olduunu sylemekle beraber bunu eylemleriyle ispatlayan, yani evreye rahatszlk veren eyleri duyarl bir vatanda bilinciyle o hususla ilgili yetkililerle ibirlii yaparak engellemeye alan bir din grevlisi, evresinden ok daha fazla destek bulacaktr.
Din grevlileri hakknda oluturulan imaj konusunda yaplan u tespit nemlidir:

Din grevlileriyle ilgili birtakm yanl imaj retimlerinin, dorudan insanlarn din inanlarnda sarsntya yol atn unutmamak gerekir. Bunun iin alnmas gereken tedbirler arasnda din grevlilerinin payna den nemli iler vardr. Din grevlileri hakknda toplumda var olan imaj ve deerlendirmelerin ne tr tecrbelere veya gzlemlere dayand tespit edilmeli, daha saygn ve etkin bir din grevlisi olmann vizyonuna ve misyonuna talip olunmaldr.8
ha fazla nitelikleri haiz saysz rnek olduu gibi, gnmzde de byle gzide din grevlileri pek oktur. Toplumun birlik ve beraberliinde nemli bir har grevi stlenen ve bir peygamber meslei icra eden din grevlilerimizin tamamnn byle bir anlayla grev yapmalar din hizmeti asndan en byk temennimizdir.
Btn bunlarn yannda grselliin nemi de gz ard edilmemelidir. Din grevlisinin giyim kuam, kyafeti, zetle d grnts temiz, bakml ve toplumda saygnlk uyandracak tarzda olmaldr. Ayrca diksiyon kurallarna uygun ve Trkeye hkim bir slpla konuan grevlinin karsndakini etkileme gc daha da artacaktr. Gnmz dnyasnda insan haklar ve kresel bar gibi pek ok konuda Mslmanlar aleyhine yapay bir imaj oluturulmaya alld bilinmektedir. Din grevlisinin doru bir din anlayna sahip olmas, hitap ettii topluma her trl istismardan uzak ve hayatn gerekleriyle uyumlu yaanabilir bir din anlatmas, ksaca yukarda anlatmaya altmz misyonu yerine getirmesi ve vizyon sahibi olmas, bu abalarn boa kartlabilmesi asndan da ayr bir nem arz etmektedir. Din grevlisinin misyonu ve vizyonu ile ilgili anlatmaya altmz hususlarn teorik ve hayal olduu, pratikte bunun gerekleemeyecei gibi bir dnce asla akla gelmemelidir. Tarihte, zetlemeye altmz ve hatta bunlardan da8 l Mftleri Semineri Sonu Bildirgesi, sayfa 7.
110
111
DN HZMET, DN GREVLS VE ZELLKLER*

Hasan akir Sancaktar
Din, peygamberlerin vahy ve ilhamna dayal olan, akl sahibi, uurlu insanlar kendi irade ve arzularyla bizatihi hayr olan eylere sevk eden ilh bir kanundur. Din, insana kendi mahiyetini, yaratltaki gayeyi, yaratana ve yaratklara kar mkellef bulunduu vazifeleri bildirir. Din bazlarnn sand gibi amel kymetten mahrum bir emr-i vicdaniden ibaret olmad gibi, ruhsuz bir ekilden, bir merasimden ibaret de deildir. Dinin asl hedefi, insan ve toplum ahlkn dzeltmek, insan ve cemiyeti en yksek itima mertebeye ulatrmaktr. Dnyada saadete, ahirette selmete, ve ebedi huzura kavuturmaktr. Bir insann din kanaati ve inanc ne ise yaay da odur. Ahlk ve mkemmel yaay hakknda en salam kaynak dindir. Sadece akll ve bilgili olmak, hatta dinin btn inceliklerini bilmek dindar olmak iin kfi deildir. Her insan kendi akl ve fikri ile bir yaratcnn varln anlayabilirse de, o yaratcnn vasflarn, Ona kar mkellef olduu vazifelerini
* Diyanet Gazetesi, 1980, Say: 230, s. 6-7.
Din Hizmeti, Din Grevlisi ve zellikleri 113
ve yaratltaki gayeleri tayin edemez. te bunun iindir ki peygamberlere, kitaplara insanlar iin mutlak ihtiya vardr. Allahn varln ve ahireti kabul edip de peygamberlere inanmamak, kitab veya bir hkmn inkr etmek, kendi aklyla uydurma bir din kabul etmek demektir. Kalpten dar taarak szne ve iine tesir etmeyen mcerret bir iman nasl tam bir dindarlk deilse, ruhsuz, uursuz, kuru merasim eklindeki ibadetler de gerek din - dindarlk deildir. Man Sresinin 4. ve 6. ayetlerinde bu konuda ilh bir ikaz vardr.1 Ruhun arzu ve ihtiraslar iin hudut yoktur. Ebedi bek lemine ynelmeyen ruhta hakik hayat mevcut deildir. nanmayan kimse her eyden nce kendini inkr eder. Bu kimse karanlk gecede frtnaya tutulan yelkensiz, dmensiz, dengesiz gemiye benzer. nsan toplu bir halde yaamak zelliine sahip olarak yaratlmtr. Asrlardan beri yaplan tecrbeler gstermitir ki, materyalist bir ahlk, insan topluluklarnn saadeti iin kfi deildir. yi tetkik edilerek baklrsa grlr ki hakik ahlk ile din hak ayr ayr eyler deillerdir. Din Hizmeti Din Grevlisi slm dininin devr-i saadetteki tezahryd Peygamber efendimiz (s.a.s.) dinin de, idarenin de bizzat temsilcisi ve yneticisi idi. Daha sonralar idarecilikle, ilim hizmeti: mer ile ulem birbirinden ayrld. dareciler ynetim esnasnda yapacaklar ilerin geree, hakka uygun olup olmad ynnden limlerden fetva alrlar ve ona gre uygularlard.
1 Yazklar olsun o namaz klanlara ki, Onlar namazlarn ciddiye almazlar. Onlar (namazlaryla) gsteri yaparlar. (Man, 107/4-6.)
zel ihtisas isteyen konularda aratrma yaplr, alnan sonu er ahkma uygun hale getirilir, limler gerekli fetvay verirler, mirler de bunu tatbik ederlerdi. er- mecellenin hazrlanmas ve uygulanmas da hemen hemen ayn ekildedir. Dier slm lke ve devletlerindeki durum da pek farkl deildi. Cihanmul olan slm dini yalnz hirete ait ilerin deil, dnya ilerinin de drstlkle yrtlmesini ister. Bu sebeple her mslman dini yaamak ve yaatmakla grevlidir. slm dininde zel bir ruhban snf yoktur. Umumi manada her Mslman ayn zamanda din grevlisidir de... Ancak hayatn ihtiyalar sebebiyle bugn din hizmeti bir meslek haline getirilmitir. rnek Din Bilgini ve Hizmetlisinin Vasflar Din bilgininin (veya grevlisinin) toplumda baarl ve gzel rnek olabilmesi iin zellikle u vasflar tamas gerektii kanaatindeyim: 1 - tikad salam; ameli salih, ahlk gzel, sylediini yaayan kii olmaldr. Bakara Sresinin 44. ayeti ve Saff Sresinin 2. ayeti buna iaret eder.2 2 - Gerekten ilim ve irfan sahibi olmaldr. m bir kii bakalarna nasl doru yolu gsterebilir? Mslmann en byk almeti bilgili, akll, imanl ve alkan olmasdr. 3- Btn sz ve davranlarnda yce Mevlnn rzasn, insanln menfaatini ve korunmasn hedef almaldr. 4 - Grt ve konutuu kiilere msamaha ve anlayla davranmal, insanlara herkesin anlayabilecei ekil ve
2 Bkz Siz Kitab (Tevrat) okuyup durduunuz halde, kendinizi unutup bakalarna iyilii mi emrediyorsunuz? (Yaptnzn irkinliini) anlamyor musunuz? (Bakara, 2/44); Ey iman edenler! Yapmayacanz eyleri niin sylyorsunuz? (Saff, 61/2)
Din Hizmeti, Din Grevlisi ve zellikleri 115
metotla yaklamaldr. Nahl Sresinin 125. ayeti buna iaret etmektedir.3 5 - stiare ehli, kararl, azimli, sabrl, metanet sahibi ve mitvr olmaldr. Bakara Sresinin 153. ayeti buna iaret etmektedir.4 6 - Sevgili Peygamberimizin Din nasihattir, nasihatle kaimdir. mbarek szn hi bir zaman unutmamaldr. Nasihat: Allahn ve Reslnn buyruklarna uymak, insanlar mnasip l ve metotlarla dine ve doruya davet etmektir. 7 - ahsiyet yapmaktan, siyasetten, dnyevi menfaatten, makam ve mevki hrsndan mutlaka uzak olmaldr. Zira hak yolunda, peygamber izinde olan din bilginlerinin alameti vardr: e) Btn ibadet ve fiillerinde ihls ve samimiyet iinde olmak. b) Dnyev menfaat ve karlara iltifat etmemek, c) Makam, mevki hrsna kaplmamak. Bu hasletlere sahip olmayanlar peygamber varisi olamazlar. Din bilgini, btn milletin teneffs edecei temiz havas gibi, iecei tertemiz suyu gibi toplumun mterek mal ve varldr. Btn siyas dncelerin; frka ve gruplarn zerindedir. Parti, para kalbna girmesi su, gerdirilmesi ok yanltr. Toplumun btn fertleriyle ilgilenen, velisine, delisine sahip kan; inansz yorulmadan usanmadan imana davet eden; zayf inanlnn imann salamlatran; fsk
ibadete altran; bidi, zhid klan; sarhoa, gnahkra tevbe ettiren; inansz mmin klan kimsedir. 8- Anlataca, ileyecei konuyu ok iyi bilmeli: derinliklerine kadar inmeli, inceliklerine vkf olmaldr. tikat, ibadet, ahlk ile ilgili malumat, rneklerle verilmelidir. Devrin tespit ettii, gelitirdii yeni bilgilerle konu daha cazip, daha ikna edici hale getirilmelidir.
3 Ey Muhammed! Rabbinin yoluna, hikmetle, gzel tle ar ve onlarla en gzel ekilde mcadele et. phesiz senin Rabbin kendi yolundan sapanlar en iyi bilendir. O, doru yolda olanlar da en iyi bilendir. (Nahl, 16/125) 4 Ey iman edenler! Sabr ve namazla Allahtan yardm dileyin. phe yok ki Allah sabredenlerle beraberdir. (Bakara, 2/153)
116
117
DN GREVLSNN MSYON VE VZYONU *

smail Karagz**
nsann bir kul olarak Allaha kar grevlerinin banda Ona iman ve itaat etmek, Onun rzasn ve sevgisini kazanmak gelir. Bu itibarla son Peygamber Hz. Muhammed (s.a.s.)in tebli ettii dosdoru yol olan hak din slm seen her insan, setii ve kabul ettii dinin grevlisidir. Dinin grevlisi olmaktan maksat; dini renmek, rendii ilkelere, emir ve yasaklara uymak,rendiklerini bakalar ile paylamak, z, sz, ahlk ve davranlar ile rnek olmaktr. Ancak her Mslman, slm derinlemesine renemeyebilir. Bu sebeple toplumda bir ksm insanlarn din konusunda uzman olmas gerekir. te Yce Allah bu geree Tevbe Sresinin 122. ayetinde yle iaret etmektedir:
Mminlerin toptan savaa kmalar doru deildir. Her topluluktan bir grubun dini iyi renmek ve kavimleri, (savatan) dndklerinde onlar uyarmak iin geri kalmalar gerekmez mi? Umulur ki onlar (haramlardan ve kt davranlardan) saknrlar.
Bu ayette Yce Allah, aka din konusunda uzman bir grubun bulunmas; bu grubun dier insanlara dini retmesi, onlar haram ve ktlklere kar uyarmas gerektiini be* Diyanet Aylk Dergi, Say: 178, Yl: Ekim 2005, s. 30-32. **Do. Dr., Din leri Yksek Kurulu yesi.
Din Grevlisinin Misyon ve Vizyonu 119
yan etmektedir. Bu grev, l-i mrn Sresinin 104 ve 110. ayetlerinde yle ifade edilmektedir:
inizden (insanlar) hayra aran, iyilii emredip ktlkten men eden bir grup bulunsun...; Siz insanlar iin karlm hayrl bir mmetsiniz, iyilii emreder, ktlkten men eder ve Allaha iman edersiniz...
renip zmsememi bir vaiz, insanlara dini nasl anlatacak? Fkh meseleleri kavramam bir mft nasl fetva verecek? Kim hangi grevi yapacaksa mutlaka alannda uzman olmas, alan ile ilgili konular ok iyi renmi olmas gerekir. Bu, din hizmeti verecek kimseler iin daha da nemlidir. Grevin, ehli olmayanlara verilmesi veya kiinin ehli olmad bir grevi stlenmesi byk vebaldir. Bu, hem kurumlar hem kiileri sorumluluk altnda brakr. Peygamberimize bir mecliste konuurken bir bedev gelmi ve kyamet ne zaman kopacak diye sormu, bunun zerine Peygamberimiz (s.a.s.), Emanet zayi edildii zaman kyamet saatini bekleyin buyurmutur. Emanet nasl zayi edilir? sorusuna ise ler ehli olmayanlara verildii zaman kyamet saatini bekleyin cevabn vermitir.1 renmek bir sretir, devamllk arz eder, beikten mezara kadar srp gider, mr biter renilecek eyler bitmez. Ben istediim grevi aldm, bildiklerim bana yeter dncesi salkl bir dnce deildir. Din grevlisi/hizmetlisi, srekli kendini yenilemek, okumak, basn ve yayn takip etmek zorundadr. Hizmet verdii kimselerin gerisinde kalamaz, kalmamaldr, kalrsa hizmet sunamaz, dlanr, itibar kaybeder. 2. retme: Diyanet leri Bakanlnn temel grevi toplumu din konusunda aydnlatmaktr. Toplumu din konusunda aydnlatmak; insanlara dini anlatmak ve retmek, vaaz etmek ve t vermektir. nsann vaaz ve nasihate, t ve tavsiyeye ihtiyac vardr. nk genel olarak insan azgn, aceleci, hrsl, cimri, sabrsz, nankr, mitsiz, mark, tartmac ve zalimdir. Nefsi
1 Buhr, lim, 2.
lkemizde bu grubu; Diyanet leri Bakanl ile bu kuruma eleman yetitiren imam-hatip liseleri ve ilhiyat fakltelerindeki retim yeleri, retmenler, mftler, vaizler, Kuran kursu reticileri, imam-hatipler ile dier grevliler oluturmaktadr. Cumhuriyet ncesinde din grevlileri; hayra hizmet verenler ve din hizmetlileri anlamna gelen hademe-i hayrat ismi ile anlyordu. Dolaysyla din grevlisi tabiri; dindarlar iinde ayrcalkl bir grup deil, dini iyi renmi, anlatm tekniklerini kavram, topluma rneklik eden, etmesi gereken, dine, din kurumlara ve dindarlara hizmet veren kimseleri ifade eder. Dolaysyla din grevlisinin temel grevini noktada toplamak mmkndr: renme, retme ve rneklik etme. 1. renme: Her eyden nce mft, vaiz, imam-hatip ve benzeri hangi greve gelecekse / getirilecekse o kiinin grevinin ehli olmas, alannda iyi yetimi olmas gerekir. phesiz Allah size emanetleri mutlaka ehline vermenizi ve insanlar arasnda hkmettiiniz zaman adaletle hkmetmenizi emreder. Gerekten Allah bununla size ne gzel t veriyor. phesiz Allah hakkyla iiten, kemliyle bilendir anlamndaki Nisa Sresinin 58. ayeti bu gerei ifade etmektedir. Kendisi bilmeyen kii nasl grev yapacak, dini insanlara nasl anlatacak? Szgelimi dzgn Kuran okuyamayan bir imam-hatip nasl mihraba geip namaz kldracak? slm iyi
ona daima ktl emreder. Zayf yaratlmtr.2 Zafiyeti; ehvetine dkn, fkesine mahkm, ibadetlerin meakkatlerine dayanksz, sebatsz, nefsinin arzularna ve dnya lezzetlerine kar koymada aciz oluudur. eytan dmandr3, onu daima ktlklere tevik eder ve Allah (c.c.) ile irtibatn kesmeye alr. Helke srkleyen ehev arzularna ve kendisini skntya sokacak olan tembellie meyledebilir. Akl ve irade sahibi; iyi ve kt, hayr ve er olan birbirinden ayrt edebilecek yetenekte olmasna ramen, bu zafiyetleri nedeniyle insan; nefsine, ehvetine ve eytana uyup inkr, isyan, haram ve ktlklere dalabilir, gaflete debilir. Bu itibarla onu ehvet, eytan, inkr, isyan, zulm ve gafletten uzaklatrp iman, ibadet, itaat, takva ve ihlsa yneltecek rehbere, hak davetisine, vaize, t vericiye, nasihat ediciye ihtiyac vardr. Allahn, insanlara peygamber ve kitap gndermesinin amac da budur. Kuranda dn mminlere fayda verdiinin bildirilmesi de4 insanlarn vaaza ihtiyacnn olduuna dellet eder. Kuranda; t vermek, doru yolu gstermek, iyilii emredip ktlklerden men etmek, insanlar slma, iyilik ve gzellie, iman, ibadet, ahlk, itaat ve salih amelleri yapmaya armak; irk, kfr, isyan, zulm, gnah, haram ve ktlklerden, kt sz, eylem ve davranlardan sakndrmak tevik ve tavsiye edilmi, insanlara t verilmesi,yol gsterilmesi, iyi ve gzel olan eylere ynlendirilmesi, kt ve irkin olan eylerden sakndrlmas istenmitir. Bu, insann vaaz ve irada, t ve nasihate ihtiyac olduuna delalet eder. O dnp tutasnz diye size t veriyor5 Allah
2 (bkz. Nisa, 4/ 28; Hud,11/ 10; Yusuf, 12/53; sra, 17/11; Kehf, 18/54; Hac, 22/66; Ahzab, 33/72; Mearic, 70/19-21; Alak, 96/7. 3 sra, 17/53. 4 Zariyat, 51/57 5 Nahl, 16/90.
size ne gzel tler veriyor6 ayetlerinde bildirildii zere Allahn bizzat kendisi t verdii gibi Kuran btn lemler iin bir t,7 Hz. Muhammed (s.a.s.)i de; insanlara t verici8, uyarc, mjdeleyici ve hak davetisi9 olarak gndermi ve t fayda versin (vermesin) sen t ver (sana den grev sadece teblidir) buyurmutur.10 Peygamberimiz (s.a.s.)salnda Kuran insanlara tebli etmi, aklam t vermi11 ve iyilii emredip onlar ktlklerden men etmitir. Peygamberimizin vefatndan sonra bu grev, mminlere, zellikle din bilginlerine, din grevlilerine yklenmitir. Bu itibarla; mft, mft yardmcs, vaiz, ube mdr, eitim ve din hizmeti uzman, Kuran kursu reticisi ve imamhatip bata olmak zere her kademedeki Diyanet grevlisi, ilhiyat hocalar, imam-hatip lisesi meslek dersi retmenleri, din kltr ve ahlk bilgisi retmenleri dini topluma anlatmak, retmek ve insanlara gzel t vermek durumundadrlar. Merkez vaaz bir ihtiya ise de toplumu din konusunda aydnlatmada yz yze vaaz asldr. Teknoloji gelimi, insann bilgiye ulamas kolaylam olsa da, dinleyici ile yz yze iletiim, mesajn aktarlmasnda en etkili yntemdir. Bu itibarla imam-hatiplerimiz kendilerini iyi yetitirip hazrlanarak bulunduklar camilerde mutlaka vaaz etmelidirler. Mevzuat buna msaittir, Abanttaki mftler toplantsnda da bu istikamette karar alnmtr. Vaaz hizmetlerini verimli klan tekniklerin en nemlisi, vaizle muhataplar arasnda bir gnl bann oluturulmas6 Nisa, 4/58. 7 Sad, 38/87. 8 aiye, 88/21. 9 Ahzab,33/45-46. 10 Ala, 87/9. 11 bn Mace, Fiten, 1.
dr. Bu ban gereklemesi karlkl samimiyetin yaanmas ile mmkndr. Sevgili Peygamberimiz (s.a.s.) dini,Allaha, Onun Kitabna, peygamberine, mminlerin liderlerine ve btn Mslmanlara kar samimiyet12 diye tanmlarken taraflar arasnda gerekletirilmesi zorunlu olan bu baa vurgu yapmtr. Dinin aydnlatc, ferahlatc ve diriltici nefesine her zaman muhta olan topluma bu grevi en iyi sunabilecek olan grevli, gnde en az be vakit halk ile bir araya gelen ve onlarla srekli i ie olan imam hatiplerimizdir. 3. rneklik etme: Yce Allah, peygamberleri hem mesajlarn insanlara iletsinler hem de onlara rnek/model olsunlar diye gndermitir.13 Mesel son Peygamber Hz. Muhammed (s.a.s.) ile ilgili olarak Ahzab Sresinin 21. ayetinde; And olsun Allahn elisinde sizin iin Allaha ve ahiret gnne kavumaya inanan ve Allah ok anan kimseler iin, (uyulacak) en gzel bir rnek vardr denilmektedir. Bu ayette Peygamberimiz Hz. Muhammed (s.a.s.)in nce genel olarak btn mminlere sonra zel olarak Allah ve ahiret gnn umanlar ile Allah ok zikredenlere rnek olduunun zikredilmesi, rnek alacaklarn niteliklerini bildirmeye yneliktir. Peygamber; iman, ibadet, ahlk ve her trl sz ve davranlarnda mminlere rnek olduu gibi, mminlerin de ayn ekilde dier insanlara gzel rnek olmalar gerekir. Gzel rnek olma; dini eskilerin deyimi ile hl ile anlatm, yaayarak duyurmadr. Mminlerin; iman, ibadet, gzel ahlk, adalet, doruluk, ilim, irfan ve almalar ile dier insanlara gzel rnek olmalar gerektiini; Bylece sizler insanlara birer ahit / rnek olasnz ve peygamber de size bir
ahit / rnek olsun diye sizi orta/adil bir mmet yaptk (Bakara, 2/143) ve ...Allah sizi hem daha nce hem de bu dinde Mslman diye isimlendirdi ki Peygamber size ahit / rnek olsun siz de insanlara ahit /rnek olasnz...14 anlamndaki ayetler ifade etmektedir. Fiilen ve halen rnek alnan ve kendilerine uyulan kimselere dahi ahit denir. te Cenab Allah mminleri insanlar arasnda byle hakinas, adil, drst, gzel ahlk, ilim ve irfan sahibi, sekin, rnek alnan ve uyulan bir toplum oluturmak iin Hz. Muhammed (s.a.s.)e hidayet buyurmutur diyen Hamdi Yazr, ayn ekilde Mslmanlarn da dier toplumlara rnek olmalar gerektiini, bunun Allahn bir emri olduunu ifade etmektedir.15 Bir hakk, bir olay ispatta bilgi ve grgsne mracaat edilen kiiye ahit denildii gibi16; inan, sz, fiil ve davranlaryla insanlara gzel rnek olan Peygamber ve mminlere de ahit denilmitir.17 Bu itibarla din hizmeti veren insanlarn dier mminlerden daha ok rneklik grevi vardr. Din hizmeti sunanlar, szleri, davranlar, aile hayatlar, giyim-kuamlar, sosyal ilikileri, ksaca hayatn her alannda rnek olmak durumundadrlar. Aksi davran hem kendilerine hem kuruma zarar verir, hizmeti olumsuz ynde etkiler ve zorlatrr. Dolaysyla din grevlisi; kendisine yasal olarak verilen namaz kldrma, hutbe okuma, vaaz etme,din sorular cevaplandrma ve ocuklara Kuran retme grevlerinin yannda evresine gzel rnek olma, yaant ve davranlaryla slm insanlara sevdirme ve sndrma grevi de vardr. Bunun iin din grevlisi; bulunduu yerde psikolojik rehber,
14 Hac, 22/78. 15 Sadeletirilerek ve zetle Yazr, 1, 524. 16 Nisa, 4/135. 17 Ahzab, 33/145.
12 Buhr, man, 42. 13 bkz. Mmtehine, 60/6.
din danman ve bir adil ynetici gibi hareket etmek zorundadr. Din grevlisi, genleri, cemaati ve dernek yneticilerini ynlendirmesini bilmelidir. Cemaatle ilikilerinde dengeyi iyi korumal, kiiler ve gruplar arasnda asla ayrm yapmamal, ziyaret ve davetlerde eit davranmaldr. Kendisine verilen rutin grevleri yapp evine ekilen, cemaatle ancak namazlarda buluup gren kii olmamaldr. Cemaatin arasna katlmal, onlarla sohbet etmeli, ama onlarla asla tartmaya girmemelidir. Hastalar, hastaneleri, varsa hapishaneleri ziyaret etmeli, problemi olanlarla ilgilenmeli, dargnlarn barmasna, ihtilaf ve kavgalarn sona erdirilmesine yardmc olmaldr. Sosyal etkinliklere katlmal, yardmlama kurulularna destek vermelidir. Din grevlisi, basn, lke ve dnya gndemini iyi takip etmelidir. Basit karlar ne karp kendisini ypratmamaldr. Snnet ve dn merasimlerine katlmal, bu ve benzeri merasimleri din hizmeti iin birer frsat bilmelidir. Grevli; konumas, davran, sabr, hogrs, samimiyeti, tevazuu, gler yzll, sevgi ve saygs, sorumluluk bilinci, giyim-kuam ve ahlk ile rnek insan olmal, asla byklenen, cemaati kmseyen, onlarla sohbet etmeye tenezzl etmeyen, emreden, hkmeden, yarglayan, sulayan, kran ve karalayan olmamaldr. Grevlinin, cemaat, genler ve ocuklarla yeterince ilgilenmemesi, grevini batan savma yapmas, rutin grevlerle yetinmesi, cemaate kaba ve krc davranmas, cemaat arasnda ayrm yapmas, sz ve davranlaryla slm ahlkna ters dmesi hizmeti olumsuz ynde etkileyecektir. Sonu olarak din grevlisi; dini iyi bilen, dini halka en gzel biimde anlatan, hayrl hizmetlerde topluma nclk
eden, z, sz, davranlar ve klk-kyafeti ile rnek olan, olmas gereken insandr. En bata gelen grevi toplumu din konusunda aydnlatmaktr. Bu grevini u ilkelere uyarak yapabilirse baarya mutlaka ular, Allahn rzasn kazanr: Anlataca konuya ok iyi hazrlanmaldr. yice renmedii ve bilmedii konularda konumamaldr. Anlatmda Kuran metodunu kullanmal, inzar ve mjdelemeyi vad ve vadi, sevap ve ikab daima dengede tutmal, ancak mjdeleme, kolaylatrma,sevdirme ve sevap olduunu bildirmeyi ncelemelidir. Cemaatin psikolojik, sosyolojik, ekonomik, ideolojik, kltrel, siyasal, inan, eylem ve davran biimini iyi tanmal, vaazlarnda bunu gz nnde bulundurmaldr. Sade ve anlalr bir dil ve yumuak bir slp kullanmal, asla barp armamaldr. Anlattklarna ve slma, sz, eylem ve davranlar ile ters dmemelidir. Vaaz ve iratta, hakk tavsiye ve slm teblide azim, sabr ve sebat gstermeli; tepkilere kar tahammll olmaldr. Fitne ve fesada sebebiyet vermemelidir. Konu seiminde zaman, mekn ve muhataplarn durumunu dikkate almaldr. Vaazlarnda inandrc, ynlendirici, duygulandrc, dndrc ve bilgilendirici bir yntem kullanmaldr. Sz syleme sanatn, konuma ve anlatma tekniklerini iyi renmelidir. Bu cmleden olmak zere; szckleri doru sylemeli, cmleleri ksa ve dzgn kurmal, gven verici ve nazik olmal, bazen akla ve manta bazen duygu ve dnceye hitap etmeli, jest ve mimiklere, el-kol hareketlerine dikkat etmeli, cemaati gz ile takip etmeli, ses tonunu ve ses cihazn iyi ayarlamal, konuyu plnl bir ekilde ilemelidir. Cemaatin ihtiya duyduu konulara arlk ve ncelik vermelidir. Aktaliteyi takip etmeli, kitap, dergi ve gazete okumal, yeni fikir ve gelimeleri izlemelidir. Vakur, ciddi, gler yzl ve saygl olmaldr. Sosyal ilikilere ve ziyaretlere nem vermelidir. Din sorulara
127
Kuran ve snnete, akl ve manta uygun cevap vermelidir. Vaaz mutlaka ezan ncesinde bitirmeli, cemaatin ezan dinlemesine frsat vermelidir. Yazmzn balnda misyon ve vizyon dediimiz eyle bunlar kastediyoruz.
LETM ASRINDA DN GREVLLER *

Sabri AKPOLAT**
Giri: letiim a diye adlandrlan asrmzdan artk dnya, global bir ky haline gelmi, pek ok eye bir anda ulama imkn elde edilmitir. zellikle sanayi devriminden sonra, iletiim ve ulam teknolojisinin hzn artrarak gelimesi, farkl rf, adet, din ve kltrlere mensup fert ve toplumlar yz yze getirmitir. letiim ann bir neticesi olarak etkin bir gce sahip olan medya karsnda btn yerel kltrler ya tamamen ortadan kalkm ya da arptlm, hastalkl hale gelmitir. nsanlk iin nemli hizmetler salayan iletiim vastalar bir zaman sonra ksmen de olsa yanl bilgilendirme ve ahlk dejenerasyon arac olarak ilev grr olmutur. Bu kstl anlayn yneliin bir sonucu olarak slmiyet, marjinal, terrist, kann ve fkenin sembol bir din olarak sunulmakta, Mslmanlar da bu srete ya kitap yakarken ya da fkeli kalabalklar olarak yer almaktadr. Sz konusu medya bir yandan slmiyeti ktlemeye, dolaysyla ona ynelecek tevecchleri nlemeye gayret ederken bir yandan da ailenin fert zerindeki ilevini ortadan kaldrarak evin iine hkim
* Diyanet lmi Dergi, Say: 41/3, Yl: 2005, s. 41-54. ** DB. Din leri Yksek Kurulu Uzman.
letiim Asrnda Din Grevlileri 129
olmann gayreti iindedir. Pornografik yaynlar, iddet paralanan kollar kafalar ve tketimi krkleyen reklamlar toplumu temelinden sarsmtr. Bu yzden Batda boanma oranlar yksek, uyuturucu ve alkol kullanm yaygndr. nsanlar aras ba zayf, gayr- meru ve sapk ilikiler medeniyeti sarsmaktadr. Bu sarsntda medyann katks byktr. Medyann olumsuz yaynlarndan Mslman lkeler de ister istemez etkilenmilerdir. Bu yzden Mslman lkelerde de boanmalar artm, adam ldrme, rza tecavz, kapkalk gibi sular yaygnlam, gven yurdu olmas gereken bu lkelerde insanlarn birbirlerine olan itimatlar neredeyse yok denecek hale gelmitir. Darp, adam ldrme, hrszlk ve sokaa terkedilmi ocuk haberlerinin yer almad haber programlar, zlenir hale gelmitir. Btn bu olup bitenler karsnda duyarsz kalnamayaca aktr. letiim anda hepimize den grev, eskiye nazaran ok daha fazladr. man sahibi herkes, insanl uuruma srkleyen bu olumsuzluklar karsnda sahip olduu deerlerini (g, maddiyat, dil, kalp) azam lde kullanmak zorundadr. Nitekim, Sevgili Peygamberimizin (s.a.s.) beyan ettii gibi, toplum olarak ayn gemide yolculuk yapmaktayz. Geminin alt katndakilerinin gemiyi delerek su almalarna mdahale etmeyip gz yumarsak, topluca batarz. Geminin istikamet zere ve salimen yol alabilmesi iin herkese, zellikle toplum nderlerine din hizmeti sunan Allaha aran en gzel szllere byk grevler dmektedir. Din hizmetini sunarken en byk rneimiz phesiz Hz. Peygamberdir. Onun, Medineye hicret ettiinde, iinde barnaca ev ile birlikte hemen mescid yapmas ve retmenleri, yneticileri, vahiy katiplerini ve irat erlerini orada yetitirmesi, hizmet eksenimizi ortaya koymaktadr.
Bu yazyla, iletiim anda, mevcut dnya ile irtibat kesmeden salkl bir toplum olarak kalabilmek iin din grevlilerinin grevi, nemi ayrca, nitelikli din hizmetinin ekli ve etkisi motive edici bir slpla sunulmaya allmaktadr. A. CAM EKSENNDE HZMET Cami, Asr- Sadetten balayarak on drt asr boyunca btn slm diyarnda Mslmanlarn ibadet, ilim ve meveret dura olmutur. badet iin toplanan cemaat, din ilmini de orada renir, dnya ilerini de orada grr, hallederdi. Ancak dnya ileri oalp eitlendike, cami sadece ibadet ve ilim merkezi olarak kalm ve bu durum gnmze kadar bylece devam ede gelmitir. Her yer ibadete elverili olmakla birlikte, Allahn zikredildii mescidlerin, manev bir atmosfere sahip olduu da bir gerektir. Mminler, huzur ve huu iinde Allahn evi olarak nitelendirilen bu meknlarda, dnyann aldatc ve insan bunaltan ortamndan kendilerini azck da olsa tecrid ederek Rableriyle ba baa kalma, Onun huzurunda durma imknn bulurlar. Orada dertlilerin dertleri dinlenir, hastalarn ifa bulmas, borlularn borlarn edas temenni edilir, gz ya dkenlerin gz yana ortak olunur, gnahkrlarn, isyankrlarn pimanlk dilekelerine hep beraber Amin diyerek ortak imza atlr, sevinler paylalr, doanlar orada karlanr, lenler oradan uurlanr. Dostluklarn temeli, bir sevgi ve bar szc olan Selam ile orada atlr. Hsl cami btn Mslmanlarn deta ortak bir evi konumundadr. O ev, Mslmanlarn ortak kalbi gibidir. O kalpte hayat varsa, Mslmanlarda da hayat vardr. Onda hayat yoksa Mslmanlarda da hayat yoktur. Kalbe, toplardamar kirli kan getirir. Kalpte temizlenen kan atardamarlar vastasyla
tekrar vcuda kanalize edilir. te, camiye gelen insan darda her ne kadar kt duygulara sahip olursa olsun, bu kutsal meknlardan temizlenerek topluma dnmelidir. O, kalpten vcuda pompalanan taze kan misali, topluma baka bir ifadeyle insanla kazandrlm yeni bir gtr, deerdir. Asr- saadetten bu yana camiler; asrlar boyunca iman kuvvetinin ve birlik duygularnn pekitii, inananlarn ayn safta ayn dava iin bir araya gelmelerine de imkn veren bir kurumdur. Burada herkes ayn statde yani kul olma vasfn tayarak yce yaratcnn huzurunda ibadet etmekte ve dnya makamlar ve rtbeleri bir kenara braklarak srat- mstakim zere ibadetlerin en faziletlisi ve nceliklisi olan namaz ibadetini de birlik ve cemaat uuruyla eda ettikleri bir kutsal mekndr. Mslmanlarn gnlnde camiler, ayn zamanda iyiletirmek, birletirmek, sevmek, sevdirmek, ilerletmek ve ykselmek gibi insan ve ahlk erdemlerin topluma retildii elem ve sevinlerin paylald, meknlar olarak yer etmitir. Mslmanlarn kardelik, birlik-beraberlik ve dayanmalar ancak bir araya gelip tanma ve dertlemeleriyle mmkndr. Camiler ise bu hususu gerekletirecek en nemli din kurumlardr. Camiler, mminleri bir potada toplayarak aralarnda kacak veya kmas muhtemel birok sorunun giderilmesinde nemli rol oynar. Camiler insanlk lemine Allahn ltfettii iman, irfan ve Kuran mektebidir. Camilerde retilen ilh kaynakl hikmet ve bilgi, her gn tekrarlanan ilh mesajla gnllere fsldanan manev duygular; hrs, kin, haset, gybet, iftira, kanaatsizlik, smr, israf, gsteri tketimi, zulm, iki, kumar, fuhu v.b.negatif duygu ve davranlardan uzak kalmay retmekte, ruh ve psikolojik bunalmlara manen ifa olmaktadr. Camiler, cemaatleme ruhuyla bir ve diri olmay, faaliyetleriyle de diri kalmay salayan beraberlik ve kardelik me-
knlardr. Camisini, cemaatini ve cumasn diri tutabilen toplumlar hayatiyetlerini muhafaza edebilirler. Bu konuda en ok gayret gsterecek olanlar da din adamlar, din hizmetkrlardr. B. ETKL HZMET UNSURLARI 1. hls Baarl ve etkili olmann temelinde ihls vardr. slm tarihi bunun rnekleriyle doludur. Amellere ruh veren iksir niyetteki ihlstr. Kuran- Kerimde hemen her peygamberin dilinden nakledilen: Yaptm bu davete karlk ben sizden herhangi bir cret talep etmiyorum. Benim mkfatm ancak lemlerin Rabbi olan Allah verecektir1 sz, ihlsn din hizmetindeki nemini aka ifade etmektedir. nancnda, sznde ve amellerinde Allahn rzasn gzetenler iin u mjde verilmitir:
phesiz Rabbimiz Allahtr deyip de, sonra dosdoru olanlar var ya, onlarn zerine akn akn melekler iner ve derler ki, Korkmayn, zlmeyin, size(dnyada iken) vadedilmekte olan cennetle sevinin!2
Allah yolundaki hizmetlerde kendilerine nemli grev verilenlerin ihls ve istikametlerini korumaya ok dikkat etmeleri gerekir. Nitekim yksek bir dan zirvesine trmanan kimsenin de, ayan bast yere ve tutunduu dala daha ok dikkat etmesi gerekir. Zira zirvelerde yanl bir adm atmak veya rk bir dala tutunmak ok daha tehlikelidir.
1 Bkz. Yunus, 10/72; Hud, 11/29; uara, 26/109, 127, 145, 164, 180. 2 Fussilet, 41/30
Mevlana yle der:

Allah ak iin al, Allah ak iin hizmette bulun; halkn kabul etmesi veya reddetmesi ile senin ne iin var? Bu fani dnya pazarnda sana bol bol kazandracak bir mteri olarak Allah kfi deil mi? Allahtan alacan karsnda insanlarn verebilecekleri ne ki!... O halde gzn ve gnln insanlardan gelecek teekkrlere deil, Allahtan gelecek mazhariyete dndr!...
yrtlmesinde nitelikli kimselere olan ihtiyac gstermektedir. Hz. mer bisetin 6. yl Zilhicce aynda Mslman oldu. Ondan nce 39 erkek 23 kadn Mslman olmutu. Hz merin Mslman olduu srada bu Mslmanlar Dr- Erkamda toplu bir halde bulunuyorlard. O zaman mer, Ka kiiyiz? diye sordu. Biz madem ki hak zereyiz, neden dinimizi gizleyelim? dedi. Bundan sonra Mslmanlar aktan Kbeyi tavafa gittiler ve mrikleri rkttler. Hak ile batl, onun slm olmasyla ayrldndan kendisine Faruk denildi. Abdullah ibn-i Mesud der ki: merin slm olmas bir fetihtir. Hicreti bir zaferdir. Halifelii bu mmete bir rahmettir. Biz Kbede namaz klmaktan korkardk. mer Mslman olunca orada namaz kldk. Hz. mer de kaliteli ve verimli bir hizmetin yrtlmesinde izzetli, ilkeli, grgl, nitelikli, fedakr, sekin ve bilgili insanlara ihtiya olduuna inanyordu. Zeyd b. Eslemin rivayetine gre; O, bir gn dostlaryla birlikte oturuyordu. Onlara (Allahtan) baz istek ve temennilerde bulunmalarn syledi. Oradakilerden birisi: -inde bulunduumuz u hane dolusunca paralarm olsun da Allah yolunda infak edeyim!.. eklinde niyet ortaya koydu. Bir bakas: -inde bulunduumuz u hane dolusunca altnlarm olsun da Allah iin harcayaym!... tarznda bir istek belirtti. Dier biri de: - inde bulunduumuz u hane dolusunca mcevherlere sahip olaym da onlar Allah yolunda sarf edeyim!.. diye temenni etti.
2. Nitelikli din adam Etkili din hizmeti sunabilmenin nemli unsurlarndan birisi de nitelikli din grevlisine sahip olmaktr. Nitelikli din grevlileri ile yaplamayacak bir i, zmlenemeyecek bir mesele yok gibidir. slmn ilk yllarnda peygamberimizin, Ebu Cehil veya Hz. merden birisinin Mslman olmas iin dua etmesi bu gerei ortaya koymaktadr. Peygamberimiz Allahm! Bu iki adamdan, Ebu Cehil veya mer b. Hattabdan, sana daha sevgili olan birisiyle dinini glendir:3 diye dua etmiti. Bunlardan Hattab olu mer, Cahiliyye Mekkesinde ilkeli ve mert duruuyla tannrd. Saygnln mensup olduu kabilenin gcnden deil -ki zaten gl kabilelerden deildi- gl kiiliinden alrd. Hiam olu Amr (Ebu Cehil) ise; Mekkenin en gl kabilesi Mahzumoullarna mensuptu. Devletleraras ticaret yapard. Toplumunun en grgl ve kltrllerinden biriydi. nand ey uruna cann verecek kadar ilkeli ve kararlyd. Doru bildii yolda sonuna kadar giden bir mizaca sahipti. Peygamberimizin bu duas Hz. mer hakknda kabul olundu. Hz. merin Mslman olmasyla birlikte slmn inkiafn bilmeyen yoktur. Bu da, hizmetlerin etkili olarak
3 Tirmizi, Menkb, 17.
Ancak Hz. mer: -Daha, daha fazlasn isteyin! deyince onlar: - Allah Teldan daha baka ne isteyebiliriz ki?! dediler. Bunun zerine Hz. mer: -Ben ise, iinde bulunduumuz u hanenin Ebu Ubeyde bin Cerrah, Muz bin Cebel ve Huzeyfe ibnl- Yemn gibi (mstesna ve sekin, her ynden kmil) kimseler ile dolu olmasn ve bunlar Allaha itaat yolunda, yani tebli ve slah hizmetlerinde istihdam etmeyi temenni ederim...dedi.4 3. Sz ve amel uyumu Fiil irat yntemi de dediimiz bu unsur slmn geni kitlelere ksa zamanda yaylmasnda etkili olan unsurlardandr. Zaten sylediklerini davranlarna yanstmayan birinin insanlar zerinde etkili olmas dnlemez. Nahl Sresinin 125. ayeti irad iin takip edilecek yntemlere k tutmaktadr. Bunlar hizmet, gzel t, iyi niyet ve samimiyete dayal inandrc tartmadr. Hikmet, her toplumda saylar fazla olmayan lim ve dnrlere hitap eden kesin delillerden oluur. Gzel t, psikolojik faktrlerin kullanlmas bata olmak zere eitli vesilelerle ikna etmeyi amalayan bir irad yolu olup kalabalk kitlelere yneliktir. yi niyete dayal ve inandrc tartma ile de, geni halk kitlelerini olumsuz etkilemesi muhtemel fikirlerin zararn asgariye indirme amalanmaktadr. Aslnda cedel yntemiyle de baz insanlarn gerei anlayp benimsemesi de mmkndr. Bu yntem dnda drdnc bir yntem vardr ki, o da
4 Buhr, et- Trihus- Sair (thk. Mahmud brahim Zyed), I, 79, Beyrut 1986.
fiil irad yntemidir. slmiyetin douundan itibaren insanlarn gnlnde yer etmesi, yaylmas ve evrensel bir din haline gelmesinin nemli millerinden biri, bata Peygamber olmak zere mensuplarnn dinin gereklerini yerine getirmesi, szleriyle fiillerinin birbirine uymasdr. Sahabe-i Kiramn kahir ekseriyeti srf Reslullahn rnek ahsiyet ve karakterine, yce ahlkna ve stn vasflarna hayran ve meftn olarak slm tercih ettiler. Ona dmanlkta en ileri gidenler bile kendisine hibir zaman yalanc veya zalim gibi olumsuz sfatlar kullanamamlardr ve onu ktlemek niyeti ile konutuklarnda bile hakknda vgden baka sz syleyememilerdir. En gzel rnei kendilerine rehber edinen sahabe-i kiram ve onun yolunda olanlar slm dnyann her tarafna ahlklar, ahsiyetleri ve fedakrlklaryla tamlardr 4. Sosyal realiteye vkf olmak Ey Peygamber! Biz seni gerein bir temsilcisi, bir mjdeci ve uyarc, herkesi Allahn izniyle ona aran ve k saan bir kandil konumunda gnderdik5 mealindeki ayetler, hem Hz. Peygamberin irad hiyerarisinin banda yer aldn bildirmekte hem de mridin nemli niteliklerini anlatmaktadr. Ayette sralanan be niteliin ilki ilh gereklerin yannda sosyal realiteye vkf olmay iermekte, ikinci ve nc nitelikler, zendirme ve uyarma yntemlerini yerine gre kullanmaya iaret etmektedir. Hz. Peygamberin ferd ve ictima konularda daima kolay olan tercih ettii bilinmektedir.6 Ayrca O, Elinizden geldike kolaylatrn, gletirmeyin, mjdeleyici olun, nefret ettirici szler sylemeyin
5 Ahzab,33/45-46 6 Topalolu, Bekir, rad, DA, XXII, 455.
ve bu tr davranlardan kann7 szleriyle de bunu bir ilke haline getirmitir. Ayetten anlalan dier iki nitelik de, iratnn muhataplar iin rahmet ve hidayet talep etmesi, laneti olmamas ve anlatt mesajn gereklerini yerine getirmesi ve misyonuna uygun bir hayat yaamasdr. C. HER YERDE VE HER ZAMAN HZMET Din grevlisinin grevi dnyaya gelen ocuun kulana ezan, kmet okumakla balar, snnet olurken, yine ba ucunda bulunur, evlenirken, nikahlanrken duasn yapmakla en hayat meselelerinde onun yannda olur. Nihayet, ahirete gerken ba ucunda bulunur, Kelime-i ehadet telkinleri yapar, Ysin-i erif okur iman ve Kuranla ebedi yurduna uurlamaya alr. ou zaman kendi akrabalar bile yanna yaklamazken din grevlisi onu vcudunun bir paras gibi kabul eder, cenazesini tertemiz ykar, ho kokular iinde onu sarar, sarmalar bir gl dal gibi defneder. Grevleri, Mslmanlarn hayat ykyle sren, sakatlanan ruhunu tamir, sonsuzluk yolculuunda bulunan Allah kullarna hizmet ve yardm etmek olan din grevlileri cemiyet hayatnn her kesine girmeli, hayatn her sahnesinde grev almaldr. Peygamberimiz zaman zaman ashabna hitaben: -Ashabm! Bugn bir fakiri doyurdunuz mu? Hasta ziyaretinde ve cenaze teyiinde bulundunuz mu ? diye sorard.8 Veda Haccnda yaklak yz yirmi bin sahab vard. Bunlardan yz bin zerindeki sahab, dnyann eitli blgelerine yaylarak Allah yolunda hizmet etmiler ve oralarda vefat etmilerdir. Nitekim Hz. Osman ve Hz. Abbasn ocuklar7 Buhr, lim,11;Edeb, 80. 8 Mslim, Fedils-Sahabe,12.
nn trbeleri Semerkandda, pek ok sahabnin kabri de stanbulda bulunmaktadr. Sahab Vehb b. Kebenin trbesi indedir. Peygamberimiz onu, inde tebli yapmak iin grevlendirmiti. O zamann artlaryla in, bir yllk mesafededir. Uzun bir tebli yaptktan sonra, Peygamberimizin hasreti ile Medine yollarna dt. Fakat, Peygamberimiz vefat ettii iin grmeleri mmkn olamad. Hasreti bir kat daha artm olarak ine dnd ve hizmetteyken vefat etti. nsanlarn dertleriyle dertlenmek, yardma muhta olanlara yardm etmek genelde her Mslmann, zellikle de dine hizmet gayreti iinde olanlarn grevlerindendir. Bu tr sosyal faaliyetler Allaha yaknla da vesiledir. Bu durum bir hadis-i kudside yle ifade edilir:
Allah kyamet gnnde yle buyurur: -Ey Ademolu! Hastalandm, beni ziyaret etmedin. Ademolu: -Sen lemlerin Rabbi iken ben seni nasl ziyaret edebilirim? der. Allah Teala: - Falan kulum hastaland, ziyaretine gitmedin. Onu ziyaret etseydin, beni onun yannda bulurdun. Bunu bilmiyor musun? Ey Ademolu, beni doyurman istedim, doyurmadn. buyurur. Ademolu: -Sen lemlerin Rabbi iken ben seni nasl doyurabilirdim?der. Allah Teala: -Falan kulum senden yiyecek istedi, vermedin. Eer ona yiyecek verseydin, verdiini benim katmda mutlaka bulacaktn. Bunu bilmez misin? Ey Ademolu, senden su istedim, vermedin. buyurur. Ademolu: Sen lemlerin Rabbi iken ben sana nasl su verebilirim?* der.
-Falan kulum senden su istedi, vermedin. Eer ona istediini verseydin, verdiinin sevabn katmda bulurdun, bunu bilmez misin? buyurur.9
D. DN GREVLLERNN ETKLER 1. Cihan padiahlarn yetitirenler Fussilet Sresi 33. ayet-i kerimede yle buyurulur: Allaha aran, salih amel ileyen ve Kukusuz ben Mslmanlardanm diyenden daha gzel szl kimdir? En gzel szl olabilmek...Bunlar kim olabilir?... Bunlar, Allahu Ekber...Allahu Ekber!... diye insanlar felaha aran gzel sesli mezzinler, mminlerin mirac namazda nderlik yapan imam-hatipler, insanlarn en hayrls olma erefini tayan Kuran reticileri, cami hizmetkr bahtiyarlar, genlii diri tutma gayreti iindeki retmenler, toplumu irad eden, yol gsteren vaizler, yaptklar hayr gizlemeye alan gizli kahramanlar, yaantsyla insanlarn Mslman olmasna/kalmasna vesile olan prlanta insanlar, Hz. Bill-i Habe gibi Rabbim Allahtr; O birdir diyerek dayanlmaz ikencelere gs gerenlerdir... Gzel szller u ayet-i kerime ile uyarlyor:
Ey iman edenler! Yapmayacanz eyleri niin sylyorsunuz? Yapmayacanz eyleri sylemeniz, Allah katnda byk gazap gerektiren bir itir.10
fiil birlii salayamadmz,davranlarmzla da slm tebli edemediimiz takdirde hem saygnlmz azalacak hem de szlerimizin toplum zerinde fazlaca etkisi olmayacaktr. Bununla birlikte, btn arlna ramen, irad hizmetinin ne kadar mkemmel, ne kadar mbarek bir hizmet olduunu dnmeli ve bu itiyakla ruh kuvvetini cemiyete hakim klma sevdasna tutulmaldr. Bilmeliyiz ki, ruh kuvvetin cemiyete hakim olduu devirler altn devirlerdir. Bu devirlerin olumasnda hep byk din adamlar yer almtr. Osman Gazinin yannda bir eyh Edebal, Fatihin yannda bir Akemseddin, Yavuzun yannda Zenbilli Ali Cemali vardr. Bu byk din adamlar, onlar irat ederek bulunduklar keml mertebesine ulamalarna vesile olmulardr. eyh Edebalnin, Osman Gaziye yapt u tavsiyeler ne kadar anlamldr:
Ey oul! Beysin! Bundan sonra: fke bize; uysallk sana... Gceniklik bize; gnl almak sana... Sulamak bize; katlanmak sana... cizlik, yanlg bize; ho grmek sana... Geimsizlikler, atmalar, uyumsuzluklar, anlamazlklar bize; adalet sana... Kt gz, om az, haksz yorum bize; balama sana... Ey oul! Bundan sonra blmek bize; btnlemek sana... Tembellik bize; uyarmak, gayretlendirmek, ekillendirmek sana...
vg ve ihtar ieren bu ayet-i kerimeler sorumluluumuzun ok byk olduunu, szlerimizle davranlarmz arasnda uyum olmas gerektiini ortaya koymaktadr. Sz9 Mslim, Birr, 43, c. 33, s. 1990, stanbul 1992 10 Saff, 61/2, 3.
2. anakkale geilmez ruhunu alayanlar

Milletlerin bekas, hassas, duygulu ve seviye kazanm bir kalbe sahip olan nesiller yetitirmekle mmkndr. ocuklarna, anakkale destann ninni yapan nesil, imannn, milletinin ve btn madd ve manev deerlerinin sahibi olacaktr.
Bir cemiyette emanetleri omuzlayacak yeterli insan varsa, o cemiyetin insanlarn zirveye ulatrmak mmkn ve kolaydr. Yksek ve yce gayelere kmil ahsiyetlerle varlabileceinden, onlar stn karakterli ve maharetli ellerde din grevlilerinden/hizmetkrlarndan yetitirmelidir. Nitekim byle bir kalite sergileyen anakkalenin yiitleri, tarihin hl gzlerini kamatran unutulmaz bir destan yazmtr. Kumandann ehit olduu yerde her asker bir kumandan kesilmi ve o anl nesil, anakkale geilmez! ifadesini tarihin sayfalarna altn harflerle yazdrmtr. Vatan savunmak iin arslanlar gibi mcadele veren askerin, ehit ve gazi olmann nemi ve lzumu konusunda din grevlilerinden/hizmetkrlarndan aldklar eitim, onlarn yaptklar vaaz ve telkinlerin etkisi gz ard edilemez. 3. Hayat anlamlandranlar Her nefis lm tadacaktr. Sizi bir imtihan olmak zere hayr ile de er ile de deniyoruz. Ancak bize dndrleceksiniz.11 ayeti, hayrn ve errin olaylarn bize grnen yznden ibaret olmadn, bize hayr gibi gelen bir eyin, imtihan kaybetmemize sebep olarak bizim iin zararl bir sonuca yol aabileceini; keza bize er gibi gelen eylerin de, imtihan uurunun verdii sebat ve diren sonucunda bizim iin hayrl kaplar almasna sebep tekil edeceini ak bir ekilde ortaya koymaktadr.
11 Enbiya, 21/35.
nsanlara Allah Tely tantabildiimiz oranda onlar mutlu edebiliriz. Musibetlerden dolay meydana gelen mutsuzluk, ilah takdiri iyi kavrayamamaktan kaynaklanmaktadr. Allah Tel almdir, hakmdir, rahmdir, dildir. Onun takdirinde bilemeyeceimiz bir takm gzellikler vardr. Takdirin sr ynnn bizce bilinmesi mmkn deildir. Dnyada baz nimetlerden mahrum braklan kiilerin, Allah ile kavga etmeleri yerine- ki, bu kavga onlara eksiklerini geri getirmeyecektir- takdirdeki gzellii kabul edip, zahirde aleyhine imi gibi grnen bu hali avantaja evirmeleri mmkndr. Ona iman etmeli, takdire raz olmaldr.eyh Sad Glistanda yle syler:
Akibeti hayr olan dilenci, sonu kt olan padiahtan iyidir. Ardnca sevinecein gam, sonunda gamlanacan sevinten iyidir.12 u hadis-i erifler birer mjdedir: Mmine bir ar, bir yorgunluk, bir hastalk, bir znt hatta kk bir tasa hali isabet edecek olsa, bunlar mminin bir blm gnahlarna keffaret olur13 Bir hadisi kudside yle buyurulmutu: Kulumu iki sevdii ile(gzleriyle-m yaparak) imtihan ettiimde, o buna sabrederse, gzlerine karlk ona cennet veririm.14
Ayrca, mutlu olmak iin mutlaka bir eylere sahip olmak yetmez. Tahtna kurulmu, emirler yadran birisi sahip olduklarna ramen mutsuz olabildii halde, amurda oynayan ocuk, bu haliyle glckler databilmekte ve mutlu olabilmektedir.
12 Sadi, Glistan, s. 316-317, Ankara 1946. 13 Mslim, Birr, 52,. 14 Buhr,Merd, 7.
E. HZ. PEYGAMBERN DLNDEN DN GREVLLER 1. Mezzinler Allaha aran gzel szller denilince akla ilk olarak Allahu Ekber...Allahu Ekber!.. nidalaryla Mslmanlar namaza aran mezzinler geliyor.Bu hizmeti yrtenler iin mjdeler ieren u hadis-i erifler ok anlamldr:
Kim on iki sene mezzinlik yaparsa ona cennet vacip olur ve ezan okuduu her gn kendisine 60 sevap, kameti iin de 30 sevap yazlr.15 Mezzinler Kyamet gn, boyun itibariyle insanlarn en uzunu olacaklardr16
tapmaya zorlard. Fakat o her defasnda, Rabbim Allahtr; O birdir diyerek ikenceye dayanrd. Hz Peygamber onun bu ekilde ikence grmesine son derece zlrd. Hz. Ebubekir Mslman olmayan gl siyah bir kleyi vererek Bilali meyye b. Halefin elinden kurtard. Hz.Bilal, sadakati ve samimiyeti sebebiyle ezan ilk defa okuma erefini tayan,hazarda ve seferde Hz. Peygamberin mezzinliini yapan bir bahtiyardr.Yaygn kanaate gre Bilal-i Habe Hz. Peygamberin vefatndan sonra ezan okumamtr. Hz. Peygamberin kendisine, Ey Bilal ! Allah yolunda cihaddan daha faziletli bir amel yoktur dediini hatrlatp cihad iin Suriyeye gitmek zere Hz. Ebu Bekirden izin istemi, ancak halifenin srar zerine Medinede kalm, Hz. mer halife olunca Medineden ayrlarak Suriyeye birok ehir ve blgenin fethine itirak etmitir. Bilal-i Habe ryasnda Peygamberimizi grr ve onun, Bilal, bizi ziyaret etmez oldun! sitemi zerine Medineye geri dner. Bilal, Medinede okuduu bu ezanda Ehed enne Muhammeden reslllah derken dp baylr.17 2. Kuran- Kerim reticileri Kadir gecesinin bin aydan hayrl olduu beyan edilmitir ki, bu bir mr demektir. Kadir gecesini bin aydan daha hayrl klan husus Kurann o gece vahyedilmeye balamasdr. Dolaysyla, Kuran ile hemhal olunan her an bir mr deerindedir. Bu sebeple Kuran hizmetkrlarnn her an bir mr kadar deerlidir. Ayrca onlar insanlarn en hayrllardr. nk onlar iin Peygamberimiz, Sizin en hayrlnz Kuran Kerimi renen ve retendir.18 buyuruyor.
17 Uzun, Mustafa, Ezan, DA., XII, 43. 18 Buhr, Fedilul-Kuran, 2.
Allahn evine, huzur ve felah yuvasna insanlar davet eden gzel szller, Bilal-i Habelerin, Abdullah b.mmi Mektmlarn meslektalar mezzinler... Davetine icabet edilen, muteber szl hakikat blblleri... Gelin endaml minarelerin, bu zaman zaman sevimli, zaman zaman hznl sesine, her Mslman deta ktr. Onsuz yaayamaz. Ezan, slmn temel ilkesini oluturan Allahn varl ve birlii, Hz. Muhammedin onun elisi olduu ve asl kurtuluun (felah) ahiret mutluluunda bulunduu gereini aklayan bir ardr. Ezan bir kimliktir. Bir zgrlk bildirisidir. Mminleri Allaha itaat etmeye, uura, uyankla, takvaya ve slm dirilie davet eden bir bildiridir. Mezzinlerin piri Hz.Bilal, meyye bin Halefin klesi idi. Mekkede Mslman olduunu aka syleyen ilk yedi kiiden biri olduu iin meyye b. Halef onu kzgn ate altnda srt st yatrr, byk bir kaya parasn gs stne koydurur, sonra da slmiyetten vazgeerek Lt ve Uzzaya
15 Suyuti,Camius-Sar, c. 2, s.902, hadis no: 8403, Dmek 1996. 16 Mslim, Salt, 4.
Allahn ilmi ve kudreti, sonsuz ve snrsz olduu gibi, Allahn kelm da sonsuz ve snrszdr. Bu nedenle Allahn kitab olan Kuran okuyanlar, renenler, retenler, Kuran iin alanlar ve Kurandaki ilh emirlerin dorultusunda yaayanlar, Allah katnda insanlarn en hayrlsdrlar. 3. Hizmet sevdallar imizde cami sevdals nice gizli kahramanlar vardr. Bu insanlara gre istirahat, mezardadr. Dnya, alma, yorulma ve hizmet etme yeridir. Bunlar lmszlk srrn kefetmi, lmden sonras iin Salih amel biriktiren amel deftedirin ak tutma gayreti Allah iin yorulmak, Allah iin ayaklarn tozlanmas onlara zevk verir. nsanlar hayra tevik eder ve hayr iin zorluklara katlanmaktan ekinmezler. Onlar bilirler ki, Allah yolunda aya tozlanan kimseye cehennem atei dokunmaz. Karanlk kelerde ve tenha yerlerde akttklar gzyalaryla cehennem ateini sndrmenin gayreti iindedirler. nsanlarn kurtuluu onlarn en byk arzulardr. Onlar, mtevazi, cmert, merhamet sahibi, emin, gzel ahlkl, affedici, sabrl, gzel simal insanlardr. Onlar, szleriyle, tavr ve davranlaryla hep Allaha, slma ve kurtulua arrlar. Onlar grenler Allah hatrlar. Bu hizmet sevdallar sebebiyledir ki, insanlk slm tanm/tanmakta ve slm soluklamakta. Bunlar, Allahn sevdii ve insanla sevdirdii sevgililer... Sonu: lk insan ve ilk ilk peygamber Hz. demden beri btn insanlar kendilerine gnderilen peygamberlerin nderlii ve rnekliinde, Allahn rzasna uygun bir hayat yaamann esaslarn renmeye ve uygulamaya almlardr. Risalet
grevi, Hz. Peygamber ile kemle ermi ve son bulmutur. Bundan sonra herhangi bir peygamberin gelmesi de sz konusu deildir. slmda, hak dinin temel prensipleri kesin bir ekilde ortaya konmu, zamana ve mekna gre deiebilecek hkmler, din bilginlerinin itihatlarna braklmtr. Onun kyamete kadar hak din olarak geerliliini salayan da bu niteliidir. O halde her zaman olduu gibi bu gn de insanlarn, din bilginlerinin ictihadlarna, yol gsterici szlerine ve ders alacaklar rnek davranlarn grmeye ihtiyalar vardr. Yaadklar dnemde peygamberimiz ve onun arkadalar sz ve fiilleriyle slm retmi, tantm ve irat grevini en gzel ekilde yapmlardr. Bu gn bu grevi yapacak olanlar din grevlileri/hizmetkrlardr. Uygulamalar gereken metot konusunda yeterli bilgi ve rnek mevcuttur. Yeter ki, bunlar renmeye ve uygulamaya gayret edilsin. Dn olduu gibi bugn de, nitelikli, ihlsl, fedakr, sz ve fiilleri birbiriyle uyumlu insanlara, hizmet erlerine ihtiya vardr. Din grevlilii/hizmetkrl sorumluluk gerektiren, bir o kadar da erefli bir grevdir. Onlar insanlarn en gzel szlleridir. Onlara kyamette korku ve zlme yoktur.
146
147
MODERNLEEN TOPLUMDA CAMLERLE DN GREVLLERNN DEEN ROLLER *

Ahmet ekin**
Modern dnyada, mntesiplerinin sadece ibadet ihtiyacn karlayarak yaayan bir din kurumu bilinmemektedir. Din kurumlar deiimin ykc etkisinden kendilerine yeni hizmet alanlar aarak, topluma neden gerekli olduklarn hizmet reterek gstermiler ve madd manev ihtiya sahibi insanlarn ayana hizmet gtrerek varlklarn muhafaza edebilmilerdir. Bugne kadar anayasa ve kanunlarn verdii gle varln srdren ve grevini ifa eden Diyanet leri Bakanlnn Avrupa Birlii srecinde eitli yapsal ve fikr sorunlarla karlaaca muhakkaktr. Bu sorunlarn zmnde, Kurumun din karakteri yannda sosyal hizmet retme ve bunun iin imknlarn seferber etme kabiliyeti belirleyici olacaktr. Kurumun modern toplum artlarnda yaayan insanlara sosyal hizmet retebilmesi idar, mal ve hukuk baz dzenlemeler yapmasn icap ettirmektedir. Bu tr bir faaliyetin Bakanlk merkezini, mftlkleri, camileri ve cami grevlilerini ilgilendiren boyutlar vardr.
* Diyanet Aylk Dergi Eki: (Medeniyetin Bulutuu Yer Camiler) Say: 178, Yl: Ekim 2005, s. 14-17. ** Dr., DB., Din Hizmetleri ub. Md.
Modernleen Toplumda Camilerle Din Grevlilerinin Deien Rolleri 149
Camilerin ve din grevlilerinin, tarihte bugnk konumlarna gre ok farkl grevler icra ettikleri bilinmektedir. slmn ilk dnemlerinden itibaren camiler; eitim-retim, mahkeme, misafirhane, resm daire gibi fonksiyonlar icra etmilerdir. Osmanl toplum rgtlenmesinde de, camilerin eitli fonksiyonlarn devam ettirdikleri grlmektedir. Gerek ehirlerde gerekse dier yerleim alanlarnda cami merkezli bir ehir mimarisi ve sosyal hayat organizasyonu hemen hemen lkenin her tarafnda grlebilmekte idi. Cumhuriyetle birlikte, resm ve sivil rgtlerin toplumsal ilev ve fonksiyonlar yeniden tanmlanmtr. Cumhuriyetin ilan ile kabul edilen anayasa ve karlan kanunlar, bu tanmlamann birer aracdrlar. Modern bir toplum ve devlet kurmay amalayan yeni dzende uygulamaya konan modernleme projesi erevesinde camilerin eitli sosyal grevleri dier devlet kurumlarna verilmi, cami grevlilerinin fonksiyonlar da ibadetleri ynetmekle snrlandrlmtr. Cumhuriyetin ilk yllarndaki sosyal artlar itibariyle, takip edilen politika anlalabilir. Ancak bugnk artlar asndan Trkiyedeki anayasal dzene kar, cami ve din grevlileri merkezli bir muhalefet hareketi Bakanln tarihinde ne olmutur ne de bunun imknndan bahsetmek mmkndr. Toplumun modernlemesine paralel olarak oluturulan idar, hukuk, sosyal ve siyas yaps herkes tarafndan kabul edilen ve savunulan bir temele oturmutur. Bu sebeplerden dolay birer din messese olarak camiler ile din grevlilerinin fonksiyonlarnn, zellikle ehirlerde ve byk ilelerde yeniden tanmlanmas zarureti hsl olmutur. Bu tanmlamada lkemiz iinde yaanan g hareketleri, ykselen eitim seviyesi, artan gelir miktar, deien yaam tarz, ehirlemenin ortaya kard sosyal problemler, resm ve sivil
kurumlarla ibirlii gibi hususlar gz nne alnmaldr. Bu balamda, zellikle g alan ehirlerdeki camilerimizin evre ile irtibat, sadece namaz klnan yer olmakla snrl kalmamaldr. nsanlarn camiye geli amalarnda bir farkllk meydana gelebilmesi iin evrede yaayan insanlarn baz madd ve manev sorunlarnn zmne mtevaz katk yaplabilmelidir. Halkmzn ibadet ihtiyacn karladktan sonra stlenebilecei konularla ilgili olarak, aadaki tekliflerin en azndan yeterli alt yaps olan camilerde denenmesi gerei zerinde nemle durulmaldr: 1. Yeterli alt yaps olan camiler, birer Halk Eitim Merkezi olarak dnlmelidir. Bugnk ehir hayat ierisinde ailelerin ocuk yetitirme, eitim, salk, gvenlik gibi konularda yardma ihtiyalar vardr. Bu ve daha zel alanlarda Trkiyede yetimi insanlardan istifade edilerek, mftlklerle ibirlii halinde cami evresinde yaayan insanlara bilgilendirme programlar uygulanmaldr. Bu faaliyetler iin, cami evresinden gnll alma gruplar oluturulabilir. 2. Camiler ocuklara, genlere ve kadnlara da hitap edebilmelidir. Bunun iin cami dernekleri bnyesinde kadn kollar oluturulmal, camilerin mtemilat ierisinde kadnlar iin faaliyet alanlar ayrlmaldr. Bu alanlar marifetiyle evredeki kadnlara ynelik kltr ve eitim hizmeti yaplabilmelidir. 3. Camilerde bir ktphane, mmkn olan yerlerde bilgisayar ve internet imkn salanmaldr. Bu suretle ocuklarn camiler ve din grevlileri ile ok pozitif iliki kurabilmeleri salanm olacaktr. 4. Camilere devam eden ekirdek cemaat grubu bilindii zere yal ve emekli insanlardan meydana gelmektedir. Zamann geirecek deiik alternatiflerden yoksun olan bu
Modernleen Toplumda Camilerle Din Grevlilerinin Deien Rolleri 151
kimselere, camiler bnyesinde rahat edebilecekleri,itilip kaklmadan oturup sohbet edebilecekleri, istedikleri zaman ay kahve iebilecekleri bir yer temin etmek, burasn bu insanlarn kullanmna hazr halde bulundurmak, onlar iin ok nemli bir hayat yardmdr. Emeklilik ve yallk durumunun insanlar zerindeki menfi etkilerini anlamaya almak, onlarn ufak tefek kusurlarn hogr ile karlamak, grevlilerimizin yapmalar gereken bir insani vecibe olarak bugn daha da nemli hale gelmitir. Bugnk toplumsal artlar muvacehesinde cami grevlilerimiz ise imamet ve hitabet grevi yannda u konularda daha aktif olabilirler: 1. Grevlilerimiz ilk nce her gn muhatap olduklar ekirdek cami cemaatini iyi tanmaldrlar. Buradaki tanmadan maksat, ismen veya ahsen kiileri bilmek deildir.Kiinin geldii yeri, eitimini, mesleini, ailesini, ekonomik durumunu, zel ilgilerini ve problemlerini bilmektir.Bu amala grevlilerimiz, cemaati tanma formu gelitirebilirler. Bunun yarar, her gn beraber olunan insanlara onlarn hassasiyetlerine gre davranabilme ve onlarla karlkl saygya dayal bir iliki tesis edebilmek olarak grlecektir. 2. Bu konuda ikinci nemli kriter, cuma cemaatini tanmaktr. Cuma cemaati genellikle o mahallede oturan ve alan insanlardr. Din grevlisinin bulunduu evredeki i hayatndan ve i hayatnn sorunlarndan haberdar olmas gerekir. Bu sebeple din grevlilerinin evre haritas karmalar, evrelerinde hangi i yerleri ve ticari messeselerinin bulunduunu tespit etmeleri gerekir. Bu bilgilere gre cami grevlilerimiz cemaate herhangi tavsiyede bulunurken, kime neyi tavsiye edeceini bilebilecektir. 3. Cami grevlilerinin bu konuda tespit etmeleri gereken nc mesele, o mahalde oturan ailelerle ilgili bilgilerdir.
Mahalle imam-hatibi olmalar itibariyle her an kendileri ile karlaabilecei, evlerine misafir olabilecei kimseler olarak evrede oturan ailelerin menei, eitim seviyesi, gelir durumu, tespit edebiliyorsa ailev sorunlar, komular ile ilikiler asndan ailelere ait bilgilerde cami grevlilerinin bu kimselerle doru iliki kurabilmeleri asndan nemlidir. 4. Bir cami grevlisinin evresinde sosyal bir figr olarak rol oynayabilmesinin dier bir nemli art da evresindeki resm kurumlarla olumlu diyalog kurmasdr. Her mahallede okul, karakol, belediye, muhtarlk, ocuk yuvas, huzurevi, renci yurdu ve okullar bulunmaktadr. Bu messeseler birer sosyal hizmet birimleridir. Cami grevlilerinin bu merkezlerden ve faaliyetlerinden haberdar olmalar, karlkl yardmlamay ve cemaat ierisindeki yardma muhta insanlarn buralardan istifade edebilmelerini salar. 5. Cami grevlilerimiz evrelerinde yaayan insanlarn yaantsna gerekli zamanlarda elik edebilmelidirler. nsanlar doum, evlenme, hastalk, lm anlarnda, byk baarlar elde ettiklerinde veya byk zararlara urayp iflas ettiklerinde, hayatlarn ilgilendiren nemli kararlar arifesinde, eitli ailev sorunlar olduu zamanlarda etrafnda gvenebilecei insanlar ararlar. Bir cami grevlisinin mahalle sakinlerinin bu zamanlarn gzetip onlarla kriz anlarnda ilgilenmesi, teskin edip tesellide bulunmas, iyi gnlerinde sevinlerine ortak olmas, cami imaml yannda mahallede nemli ve faydal bir kiilik haline geldiinin bir gstergesidir. 6. Cami grevlileri, evrede yaayan insanlarn rahat ulaabilecekleri kimseler olmaldr. nsanlarn her trl derdini anlatabilecei sr saklayan, gvenilir bir karaktere sahip olmaldrlar. 7. Cami grevlilerimiz toplumun geirdii deiikliin de,
153
farknda olmaldrlar. Bugn Trkiyede okullama oran ok ykselmektedir. niversite mezunu, meslek sahibi hatta yabanc dil bilen insanlarn says her geen gn artmaktadr. Bu olguyu gz ard eden imam-hatiplerimiz; eski usul, insanlarn hayatna snrlama getiren, kendine gre norm koyan, kiileri yarglayan, onlar mahkm eden tavr iinde olmamaldr. Bugn Trkiyenin toplumsal yaps, eskiye gre kyaslanamayacak tarzda karmak bir organizasyona sahiptir. Devlete ve zel kurululara ait ok sayda kurum, toplumun yarar iin alr. Okullar, niversiteler, mahkemeler, ticar kurulular, meslek kurulular ve dierleri modern toplum dzeninin vazgeilmez eleridir. Bu kurumlarn yetki ve hizmet alanna giren konularda insanlar buralara ynlendirmek, buralardan hizmet almalarn salamak gerekir. Cami grevlilerimizin evresindeki insanlara yapacaklar en nemli hizmetlerden birisi de bu olmaldr.
DN GREVLLERNN KLTREL STANDARDININ YKSELTLMES *

Ramazan Altnta**
slm dnyasnn bugnk konumu, hicr l. yzylda dnyaya al srasndaki konumuna ok benzemektedir. amzda farkl semav din ve ideolojilere bal olan lkeler, slm gereiyle yeniden yz yze gelmilerdir. nk eitli tarih sebeplerle duraklayan,bakalarnn etkisi veya ynetimine giren Mslman toplumlar yzylmzn balarndan itibaren aktivite kazanmaya balam; siyas, kltrel ve iktisad bamszlk alanlarnda byk mesafeler almlardr. Gnmzde slm dini ve dnya nfusunun %25ini oluturan ballar, ok defa dnya gndeminin birinci maddesini igal etmektedirler. Dnya, slm dini ve Mslman topluluklarla yeniden karlamakta, yeniden tanmaktadr. Bu karlamann gereklemesinde Trkiyenin byk etkileri olduu gibi, bundan sonraki gelimelerde engin katklar da olacaktr. Bylece, genel anlamda slm dnyas ve zelde de lkemiz asndan bir durum tespitinde bulunduktan sonra, zellikle gerek halkmz ve gerekse dnya halklar zemininde diyalog asndan ilhiyatlara byk grevler dmekte olduunu syleyebiliriz. Bu grevleri yerine getirebilmek iin yeni bir ilhiyat profiline ihtiya vardr. nk bir defa da* Diyanet Aylk Dergi, Say: 166, Yl: 2004, s. 41-43. ** Prof. Dr., Cumhuriyet niv. lhiyat Fak.
Din Grevlilerinin Kltrel Standardnn Ykseltilmesi 155
ha slm dini ve bu dinin mensuplar olan bizler, globallemenin getirdii kolaylklar ve mesafelerin ortadan kalkmasyla birlikte, farkl din ve kltr kodlarna mensup milletlerle yeniden tarihi bir karlamay yaayacaz. Burada, ilhiyat kavramn trnak iinde kullanyoruz. Bu kavramdan kastmz, sadece ilhiyat fakltesi retim elemanlar ve rencileri deil -bunlar da dahil- asl, din hizmetlerinde istihdam edilen tm elemanlardr. Kreselleen dnyamzda yeni bir bin yla giriyoruz. Artk mekn kavram anlamszlat. Modern insann zihninde zaman algs deiti. Belki de bundan dolay, kreselleme, mesafenin lm ya da zaman-mekn daralmas olarak tanmlanyor. Gnmzde uzayda uydular, fiber optikler ve elektronik asfaltlar aracl ile bilgi ak hz artmakla kalmad, stelik de ucuzlad. Sermaye on be dakikada dnyay dolayor. te btn bu gelimeler karsnda kalknm lkeler, btn kurumlarn kalite ve gelimilik dzeyi asndan 21. yzyla ve tesine gre hazrlyor. Bilindii gibi, lkemizde ilhiyat faklteleri yksek seviyede din eitimi veren kurumlardr. Bizde de yeni bin yln ilhiyatsn yetitirmek iin mfredat programlarnda deiikliklere gidiliyor. Ayn durum, Diyanet leri Bakanl bnyesinde de deiik almalara konu oluyor. Dier taraftan Trkiye, Avrupa Birliine (AB) girmenin eiinde. Bu sebeple Trkiyede hemen hemen btn kurumlar, kendilerini Avrupa Birlii normlarna gre adapte etmeye alyor. ABa girile birlikte, zellikle farkl din mensuplaryla ilikiler daha ok artacaktr. Her eyi tek tipletirici bir ze sahip olan modernite, zm olarak post-modernizmi retti. Post-modernizm kendisini mozaik bir yap ve oulculuk ekseninde sistemler btn olarak tanmlyor. ok dinli, ok
dilli, ok kltrl bir yaam biimi. Byle bir medeniyet ve kltr mozaiinde baskn olana kar rekabet eden varolu kimliini koruyabilecektir. Bunun ad, bir nevi, medeniyetler seleksiyonu. Burada, dier medeniyetlerin muhtemel tahakkmlerine kar bir ben idraki tayan medeniyetler, direniini srdrebilecektir. Her ne kadar bu durum genelde milletimizi, milletler camias iinde ilelebet varln srdrmesi yolunda iktisad, fikr, kltrel vb. anlamda salam durular sergilemeye itiyorsa da, bunun bir paras olarak zelde, ben-idrakinin diri tutulmas iin ilhiyatlar da slm kltr ve dncesi alannda daha salam ve kavi durular sergilemeye itiyor. Bu yeni bin yln ilhiyats, ister kendini ulema, ister din grevlisi ve isterse Mslman aydn kategorisinde tanmlasn fark etmez, kendisine byk sorumluluklar dyor. nk hem ada ve hem de bilgi dzeyi bakmndan slm kltrn iyi hazmetmi olmakla birlikte; ayrca, bilgisayar kullanan, dier yandan iyi dzeyde Arapa ve en az bat dillerinden birini yazma ve konuma becerisine sahip olmak gerekiyor. Bir rnek vermek gerekirse, Batda teoloji fakltelerinden mezun olan bir renci, Hristiyanln temel kaynaklarn okuyabilmek iin Ltincenin yannda, l ve yaayan dillerden birkan birlikte biliyor. Bu an Mslman ilhiyats da byle olmaldr. Artk bu bilgi anda dnyamz deta kk bir ky hline gelmi ve bu gidile bilgi ve haberleme iletiimi alannda dev ilerlemelerin yaand yzylmzda, ilerlemenin girmedii ortam kalmayacaktr. Farkl dinlere mensup ilhiyatlar arasnda iletiim kanlmaz olacaktr. Zira din grevlilerimizin diyalog haritas Trkiye Avrupa Topluluuna girdikten sonra Misak- Mill snrlarndan ibaret kalmayacak, daha bir dnyay kuatacaktr. Uluslar aras bu byk rekabette, varlmz, medeniyetimize aidiyet/mensubiyet duygusunu kaybetmememize bal-
dr. Bu bin yln ilhiyats, din referans sistemlerimizi iyi kavram, tarihi medeniyet tecrbemizi iyi zmsemi, icabnda dnyann kresel sorunlarn bilebilen ve bu nedenle de gerektiinde zmler neren bir dnsel performansla donanan kimse olmaldr. Zira yukarda da ifade ettiimiz gibi, dnya kk bir ky hline geldi. Hayatmza eitli modern aralara ek olarak bilgisayarn girmesiyle birlikte, bir bilgi aktarm ve dolam a olan internet de girmi oldu. Bundan sonra artlar, top yekn dnya lkelerinin, ilve olarak Avrupa Birliine ye devletlerin bir vatanda olarak ngilterenin, Almanyann, Yunanistann vb. hangi kynde ya da kentinde yaarsa yaasn, din adam statsnde olan ilhiyatlarn meslektalaryla internet ortamnda din, fikr, kltrel tartmalar yapmaya ve bilgi alveriinde bulunmaya hazr olmalar gerekiyor. Hatta snrlarn kalkmasyla bu sre, hangi rktan ve hangi dinden olursa olsun, bizi dorudan dnya halklaryla teke tek yz yze konumaya, beer ilikileri younlatrmaya doru adm adm yaklatryor. Bu an ilhiyats btn bu gelimelerin farknda olmal ve kendisini byle bir gelecee bilimsel anlamda ciddi olarak hazrlamaldr. Bilgi, gtr. Bugnn kalknm uluslar, ultra-teknoloji dnemi yaayarak bilgi satyor. Biz ilhiyatlarn malumu, nasl ki, Hristiyan Avrupa lkelerinin deil kentlerinde, kylerindeki kiliselerde bile grev yapan papazlar Teoloji Fakltesi mezunu olmakla kalmamakta, eitimlerini ya yksek lisans ya da doktora dzeyine karmaktadrlar. stelik her birisi bir psikolog gibi, bir filozof gibi entelektel donanma sahip, her birinin bilim dnyasnda ses getirecek indekslere giren yaynlanm ok sayda eser ve makaleleri vardr. Kalknmlk, komple, btnlk bir olaydr. Eer tp alannda bir ilerleme yoksa ilhiyat alannda da bir ilerleme yoktur. te bu adan bizim ilhiyatmz da en st seviyede meslekle
ilgili entelektel bir donanma sahip olmal ve her eyden nce, zellikle bilgi ve sorumluluk bakmndan halkn daima nnde yryen, varl ve konumu itibariyle bir cazibe merkezi oluturan rehber insan kimlii tamaldr. Yeni bin yln ilhiyats, toplumsal hayatn neresinde duruyorsa dursun -ister din dersi retmeni, ister din grevlisi, ister akademisyen, isterse entelektel- vakf insan olmaldr. Siyas ve din kimlii ne olursa olsun, bir hakem ya da toplumun emin kiisi olarak, hem din alanda ve hem de psikoloji alannda insanlar, onun rehberliine gven duyarak sorunlarn ok rahat bir ekilde aabilmelidir. Zira ilhiyat insanlar zerinde bir ahittir. Kurana gre biz, vasat bir mmet olarak insanlk iin ahid klndk.(Bakara, 2/143) ahit kime denir? ahit, mahkemede sorunlar zen adamdr. lhiyat da bu toplumun, kresel lekte bu dnyann ahididir. Dolaysyla, toplumun problemlerini zme gibi bir fonksiyona ve sorumlulua sahiptir. te bu sorumluluklar yerine getirilirse, M. Akifin dedii gibi, ancak slm, an idrakine syletilebilir. Din grevlisini, halk, daima misyonu gerei her zaman yannda grmek ister. nk o, imamdr, nderdir, rehberdir. Hi phesiz ilhiyat ya da din grevlisi; doumda ve lmde, bayramda ve dnde, tarlada ve harmanda, sevinte ve acda, savata ve barta, hep halkn yan banda ve iindedir. O halde imam olma niteliklerine haiz olan nder, hibir zaman halktan kopuk yaayamaz. cabnda o, halkn din ve dnyev sorunlarn zme ve yol gstermede bir k gibidir. Bilindii gibi, sosyolojik manada, avamnda ilim ve din bulunmayan bir memlekette gerileyi ba gsterir. Avam ve havass arasnda din, kltr ve medeniyet balamnda yaa-
nacak bir kopukluk, yabanclamay beraberinde getirir. Toplum bir sarlar diyalogu hline dnr. Bunun sonucu olarak da toplumsal vasatta bar yerine kavga yeerir. Byle bir toplumda ilhiyat devreye girmeli, halkn btn kesimleri arasnda, sevgi, karlkl anlay ve saygya dayal kardelik kprlerinin kuruluuna nayak olmaldr. inde yaadmz yzyl, demokratik kltrn bir gerei olarak inan, fikir ve ifade zgrlnn olabildiince geniletildii bir yzyl. nk karlkl sayg, hogr ve diyalogun olmad yerde, ne bar ve ne de kalknma vardr. nsanlar konua konua, tarta tarta medeniyet alannda terakki ederler. te ilhiyat ya da din grevlisi toplumda ok seslilikten, hr fikir ve teebbs ruhundan yana bir aktivite balatmada da rnek ve nder bir ahsiyet profili sergilemelidir. Yaadmz ada, din pluralizm (din oulculuk) gerei, farkl din mensuplarnn birbirlerini tanma ve bara katkda bulunma amal dinler aras diyalog sreleri balatlmtr. Bu konuda Diyanet leri Bakanl ve lhiyat Fakltelerinin deiik tarihlerde gerekletirdii sempozyum ve toplantlar, rnek olarak gsterilebilir. Biz Kuranda en gzel bir ekilde mcadele etmekle emrolunduk. (Nahl, 16/127) Bu sebeple bizler, dinler aras diyaloglara yeterince ilgi duymal, hatta hazr olmal ve katlmalyz. Dinler aras diyalog sreleri toplumlar ve milletler aras scak ilikilerin kurulmasna ve uluslar birbirlerine yaklatrmaya sebep olacaktr. Gemite slm tarihinde bir arada yaamann nasllna dair birok rnek vardr. XII. yzyla gelinceye kadar slm Dnyasnda ilm faaliyetler (eitim retim) tamamyla sivil alanlarda yaplmtr. Ayn zamanda farkl din ve gr sahipleriyle bir arada, bar iinde yaanm ve ok sesli d-
nebilen bir Mslman dnya ina edilmitir. nk fikir ve inan hrriyetini salayarak farkllklarn bir arada yaamasn temin, byk devlet olmann bir gereidir. slmn altn a olarak nitelendirilen dnemlerde, byk slm ilhiyatlar, deiik din ve din akmlara mensup olan insanlarla, toplum nnde seviyeli bir biimde, iddete bavurmadan entelektel alanda tartmalara girebilmilerdir. slm toplumlarnda mlhidi, ateisti, dehrisi, karamatisi, Yahudi ve Hristiyan, hatta Batnisi vs. ok rahat bir ekilde zgrce kendi din ve dncelerini renebilme, ifade edebilme ve yayabilme imkn bulmutur. Bunun birok rnekleri vardr. Bunlarn banda byk mtekellim ve fakih mam- Azam Ebu Hanifenin, zamannn en byk filozofu olan bir Dehri ile yapt tartmalar gelir. nk farkllklar, bir toplumun dnce hayatna canllk ve aksiyon ruhu kazandrr, donukluk ve ataleti ortadan kaldrr. Batda karanlk ama Douda aydnlk olan Ortaa slm dnyasnda, slmn grkemli ant ehirleri arasnda yer alan bir Badat, bir Basra, bir Kfe, bir am, farkl dnce ve inan biimlerinin bir retim oca ve hararetli tartma merkezleri olmutur. Mezhepler tarihine ait olan Makalt kitaplarna baktmz zaman, slm dnce tarihinde zgrlk alanlarnn ne kadar geni olduunu grebiliriz. Acaba, kapal toplum yaplarnda olduu gibi, tek tip bir dnce dayatlsayd, bu kadar ayr dnce okulu ortaya kabilir miydi? Yine byk slm ilhiyats Ebu Mansur el-Matrid yaad Maverannehir blgesinde, farkl dnce ve inan ekolleri arasnda cereyan eden mnazaralara katlm ve bu sebeple Basraya birok defa bu amala gidip gelmitir. Btn bu tarih tecrbelerimizden bu an ilhiyats ya da din grevlileri yararlanmasn bilmelidir.
161
Unutmayalm ki slm, Mekkenin iddet ortamnda deil, Medinenin bar ortamnda daha abuk ve hzl yaylm ve neticede bu din, Medinede yeni bir medeniyetin inasn retebilmitir.
KURAN EKSENNDE DN GREVLSNN DKKATE ALMASI GEREKEN HUSUSLAR *

Mustafa NVER**
GR Ftratna iyilik ve ktlk mayasnn birlikte konarak yaratlan insann1 dnya zerindeki serveninde eitim ve retimin ok nemli bir yer tuttuu; salkl bir sosyal yaantnn temelinde salkl bir eitim ve retimin yer ald herkese bilinmektedir.2 nk eitim ve retim sayesinde insan, mayasnda hazr olarak bulduu iyilik ve ktlk damarlarn aktif ya da pasif hale getirebilmekte; yeryznde halife oluunun doal uzants olarak mutlaka kullanmak zorunda olduu tercihini gerekletirebilmektedir. nde gelen sosyolog ve eitimcilerin ortaya koyduklar tanmlar gz nne alndnda, eitim ve retim srecinin u iki konuda nemli katklar salad grlmektedir: 1. Sahip olunan kltr birikimini gelen kuaklara aktarmak suretiyle toplumda devamlln salanmas. 2. Toplumu meydana getiren bireylerin ruh ve beden kabiliyetlerini aktif hale getirerek olumlu ynde gelitirmek,
* Diyanet lmi Dergi, Say: 41/3, Yl: 2005, s. 71-92. ** Do. Dr., Ondokuz Mays nv. lhiyat Fak. 1 ems, 91/8. 2 Bkz. Halis Ayhan, Eitime Giri, Damla Yay., st. 1986, s.14.
Kuran Ekseninde Din Grevlisinin Dikkate Almas Gereken Hususlar 163
onlar yararl bilgi ve becerilerle donatmak, bylece ruh ve beden salna sahip, olaylar ve olgular karsnda gelitirecei tutum ve davranlarnda tutarl ve bilinli fertler haline getirmek.3 Tarih boyunca peygamberlerin ve beraberlerinde kitaplarn gnderilmesi, insann gerekletirmek zorunda olduu tercih grevinde ona yardmc olmak, eitim ve retiminde yalnz brakmamak, ksacas ona rehberlik etmek maksadna matuftur. Zaten Kurann nemli temel kavramlar arasnda yer ald kukusuz olan hidayet kelimesinin, yumuaklkla yol gstermek, rehberlik etmek4 anlamna gelmesi de olduka manidardr. Ayn ekilde dinde zorlama yoktur5 mealindeki Kuran emri de, dini kabulde insann zgr iradesinin yok edilmemesi, zorlama gibi etkilerin kullanlmamas gerektiini vurgular. Bu itibarla, meru zeminlerini, Kurann, inananlar topluluu iinden bir grubun hayra armas, iyilii anlatmas, ktlkten sakndrmas gerektiini belirten ayetinde6 bulan din grevlilerinin, ok mukaddes bir hizmet icr ettikleri ve bir anlamda Hz. Peygamberle ayn grevi stlendikleri phesizdir. Grevin kutsal, manev mkfatnn llemez oluu ve peygamberle ayn grevi yklenmesi gibi unsurlar yannda, malzemesinin bizzat eref-i mahlkat olan insan olmas, bu misyonun nemini yeterli ekilde ifade etmektedir. Bilindii gibi mesleklerin deeri, zerinde altklar kaynak ve hedef varlkla belirlenir. rnein kuyumculuk mesleinin dier
3 Bkz. Ayhan, Eitime Giri, 14-16. 4 Rgb el-Isfehn, el-Mfredt f Garbil-Kuran, nr. M.A. Halefullh, Kahire 1970, 784 vd. 5 Bakara, 2/256. 6 Al-i mrn, 3/104.
mesleklere kyasla deerli grlmesi, zerinde allan malzemenin altn olmasndan kaynaklanmaktadr. Temel slm ilimlerin zirve noktasnda Kuran ve tefsirin bulunmas da, Allah kelmnn dier btn kelmlara stn olmasyla alkaldr. Hatta bir hadisinde Hz. Peygamberin Allah kelmnn dier kelmlara stnl; Allahn, yarattklarna kar stnl gibidir7 ifadesini kullanmas da uralarn deerinin, ne zerine younlatklaryla belirleneceini arpc bir ekilde gstermektedir. Kinattaki en deerli varlk olan insan8 hedef kitle olarak belirleyen nemli mesleklerin arasnda, hatta banda din grevlilii gelmektedir. nk dier btn meslekler insann dnyadaki mutluluunu gerekletirmeye azmetmiken, peygamber meslei de diyebileceimiz sz konusu meslek, insann hem dnyada hem hirette mutluluunu gerekletirme azmindedir. Binaenaleyh bu makalenin amac, bylesi nemli bir grevi yerine getirmek zere seilmi/seilecek olan din grevlilerinin, sahip olmalar gereken vasflar Kuran ekseninde belirlemeye almaktr. Bu ynyle elinizdeki almann hedefi, birisi din grevlisinin formasyonu, tamas gereken vasflar, kiisel zellikleri; dieri de, grevini yerine getirirken kullanmas/izlemesi gereken yntem olmak zere iki temel konuya younlamak olacaktr. I. DN GREVLSNN TAIMASI GEREKEN NTELKLER Her grev iin bir takm zel niteliklerin aranmas son derece doaldr ve zorunludur. Bir Arap atasznn de belirt7 fadl kelmillhi al siril-kelmi kefadlillhi al halkh Buhr, FedillKuran, 17; Tirmiz, Sevbul-Kuran, 25; Drim, Fedill-Kuran, 6. 8 sra, 17/70; Tin, 95/4.
tii gibi, byk iler, adamna verilmelidir.9 Ayn zdeyii Mevlna ise bac da ktk gibi olmal szyle renklendirir. Nitekim bu balk altnda biz, bir din grevlisinin ahsnda bulundurmas gereken nitelikleri, Kuran nda, incelemeye ve aklamaya alacaz:10 1. Samimi Mmin Olmak: Her eyden nce bir din grevlisinin, temsil ettii slm dinine gnl vermi olmas gerekir. Gnl vermedii halde, srf bir i sahibi olunmak iin yaplan bu grev, din ve toplum adna byk zararlar douracaktr. Kinatta grnen ve grnmeyen btn varlklarn yaratcs olan Allah Telya inanmak, her yaratn temel gayesidir ve akla, hayale gelebilecek baka tm dier gayelerden daha nemlidir. nem piramidinin tam tepesinde yer alan bu nitelik, insanlar ve cinler dndaki varlklarn ftratlarnda zorunlu olarak var klnmtr. nsanlar ve cinlerde ise inanma, zorunlu deil, seime dayaldr. Deyi yerindeyse genlerinde Allaha iman zorunlu olarak bulunan varlklar, bu sayede, imtihana tabi tutulmazlar. nk onlar, sz konusu temel gayeye aykr hareket etme zgrlne/iradesine sahip deildirler. Kuranda bildirilen; her eyin Allah tesbih ettii11 tespitini bahsettiimiz dorultuda anlamak durumundayz. Zira bu varlklar, her an Allahn emirleri dorultusunda hareket ederler ve bu sayede kinatn ileyiinde bir aksama, bir problem grlmez. ayet bu varlklar da insanlar gibi zgr klnm olsayd, kinat dengesi oktan bozulur, dzen yok olur giderdi.
9 L yd lil-cll ill ehh 10 Bu konuyla ilgili olarak bkz. Saka, evki, Kuran Kerimin Davet Metodu, Ankara, ts., Seha Yay. s.46-76; Ahmet nkal, Raslullhn slma Davet Metodu, Konya 1987, s.53-82, 199-256. 11 sra, 17/44.
u halde insanolunun bu dnyada yayorken ulamas gereken hedeflerin banda yaratcsn bulmak, gnlden Ona inanmak ve Onu sevmek, Onun emir ve yasaklarna saygl olmak gelir. Bu geree bal olarak, imann olmamas durumunda geri kalan her ey nemini yitirecek; yaplan iyilikler hirette karlksz kacaktr. Kurann deyiiyle Hi mmin, fsk gibi olur mu, elbette bir olmazlar.12 Bu sylenen durumlar tm insanlar iin geerliyken, slm dinini bir anlamda temsil etme durumunda olan din grevlilerinin, her eyden nemlisi ihlsl birer mmin olmalar gerektii muhakkaktr. Gzleri hi grmeyen birinden, renkleri ve icekleri anlatmas beklenemeyecei gibi; karanlklar iinde olan birinden de ve nuru anlatmas ve a armas beklenemez. man etmenin anlam ve hikmetini kavram ve gnlne tam olarak yerletirmi olan din grevlisi kuraca iletiimde de ncelii bu konuya vermelidir. Kukusuz bir din grevlisinin ou zaman iletiim kuraca topluluk Allaha inanm olacaktr, ancak imann diri tutulmas adna yine de bu konuya zaman zaman vurgu yaplmas yararl olacaktr. nk Allah Telnn varlna, birliine, snrsz g, kuvvet ve ilmine inanmak, Onun emir ve yasaklarna uygun bir hayat yaamann da temelidir. Davetin ncelikle iman vurgusundan balamas bu adan da olduka nemlidir. Ancak salkl bir inancn ardndan, kt dnce ve davranlardan kurtulmak dnlebilir. Mekke dneminin ilk yllarnda putlarn yklmad, onlara el bile srlmedii, hatta putlara kt szlerin bile sylenmesinin yasakland gerei zerinde youn bir ekilde durup dnmek gerekmektedir.13
12 Secde, 32/18. 13 Bu konuda putlara kfretmeyi yasaklayan u ayet, olduka ilgintir: (Mrik-
nk putuluk ve puta tapma gnllerden silinmeden ve beyinlerde yklmadan, fizik anlamda krlmalarnn hibir etki ve tesiri olamaz. nemli olan, putperestliin kalplerde ve beyinlerde mahkm edilmesini salamaktr. Ayn ekilde ikinin Medineye hicretin 3. senesinde, yani ancak slmn geliinden yaklak 16 yl sonra haram klnmas da, zerinde ciddiyetle dnlmeyi ve temeline davete esastan balama ynteminin konulmasn gerektiren baka bir detaydr. nk dinin sahibi olan Yce Allah iyi bilmektedir ki insanlarn kkl olarak olumlu dnce ve davran gelitirebilmeleri, her eyden nce kalplerinde ve akllarnda gereine dair inan beslemelerine baldr. nancn yceliini, gnlnde duyan bir kimsenin dnce ve davranlarn deitirmemesi dnlemez. Benzer ekilde Peygamber Efendimiz de yabanc devlet adamlarna gnderdii davetiye mektuplarnda, slm emir ve yasaklardan deil, kelime-i ehdeti kabul etmekten sz etmitir. Esasnda sadece Peygamberimiz deil, tm peygamberler davetlerine sadece ve sadece Allah kabul etme teklifiyle balamlardr.14 2. slm Dinini yi Bilmek: Bir nceki maddeyle de ilgi kurulabilecek olan bu nitelik, din grevlisinin dinini ok iyi bilmesi, var olan bilgisini srekli artrmas, kendini devaml surette yenilemesi gerektii anlamna gelmektedir. lmin faziletini ortaya koyan o kadar ok delil vardr ki, bunlar zikretmek bu almann snrlar iinde mmkn deildir. Fakat bir din grevlisinin; bu grev sayesinde, Allahn ltfuna mazhar olmu biri olduunu, bu yzden de ilim yolunda bulerin) Allahtan baka taptklarna svmeyin ki, onlar da snr ap bilgisizce davranarak Allaha svmesinler. Enam, 6/108. 14 Bkz. Nahl, 16/36; Enbiya, 21/25; Araf, 7/59.
lunduunu15; bilenlerle bilmeyenlerin asla bir olmadn16; kullar iinde Allahtan en ok limlerin rperdiini, sayg duyduunu17; ilim sahiplerinin yksek derecelerle dllendirileceini18; Allahn mesajlarn en iyi limlerin anlayabileceini19; limlerin peygamberlerin vrisleri olduklarn20; gklerde ve yerde bulunan btn varlklarn limlere duac olduklarn21; bir kabilenin lmnn bir limin lmne tercih edildiini22; ilmin maldan daha hayrl olduunu, nk maln sahibi tarafndan korunmas gerekirken, ilmin sahibini koruduunu, ilmin dattka arttn, oysa maln harcadka azaldn23; insanlar lml olduu halde ilimleri sayesinde limlerin yaadklarn24; ilimle megul olmann btn geceyi nafile ibadetle geirmekten daha stn olduunu25 hi unutmamas gerekir.26 ncelikle din dili olan Arapay bilmesi, dinini, temel kaynaklarndan okuyup anlamas ve aktarmas, temelde bir din grevlisinde bulunmas gereken bir niteliktir. Arapaya ek olarak, bir de bat dili bilinmesi gerekir. nk kresel15 Bkz. Buhr, lim, 10; Mslim, mre, 175; Tirmiz, lim, 4. 16 Zmer, 39/9. 17 Fatr, 35/28. 18 Mcadele, 58/11. 19 Ankebut, 29/43. 20 Bkz. Celleddn Suyt, el-Cmius-Sagr f Ehdsil-Berin-Nezr, Kahire 1982, Matbaat Mustafa el-Bb, c.II, s.73. 21 Bkz. Ebu Davud, lim, 1; Tirmiz, lim, 19; bn Mce, Mukaddime, 17. Ayrca bkz. Buhr, lim, 10; Tirmiz, lim, 3. 22 Lemevt kabletin eyseru min mevti limin. Tabernnin Ebud-Derddan rivayet ettii bu haber iin bkz. Huccetl-slm mam Gazl, hyu UlmidDn, ev.Ahmet Serdarolu, st. 1974, Bedir Yay., c.I, s. 18. 23 Hz. Alinin Kumeyl b. Riyada syledii bu sz iin bkz. Yusuf el-Kardv, Hz.Peygamber ve lim, ev. Dilaver Selvi, st., 1993, ule Yay., s.45. 24 Kardv, age., 44-45. 25 Hz. Peygamberin Ebu Zere syledii bu sz iin bkz. bn-i Hacer el-Askaln, Muhtasar et-Tergb vet-Terhb, thk. Habbur-Rahmn el-Azam, vd., Beyrut 1985, Messesetr-Risle, s.10. 26 Bkz. Ali mrn, 3/18; Neml, 27/40. slmn ilme verdii nem hakknda ayrca bkz. Gazl, hy, I, 13-41; bn-i Hacer, age., s. 7-11; Kardv, age., s. 19-57.
leme yaayan amzda dil bilmenin ne kadar anlaml ve nemli olduu, zellikle de Avrupa Birliine girmeye hazrlanan lkemiz adna bu niteliin neler ifade ettii dnlmelidir. Kuran kurallarna uygun olarak doru kraat etmesi, muhtevasndan haberdar olmas, herhangi bir konuyla ilgili ayeti nasl bulacan bilmesi gibi bir meleke de din grevlisinde aranmaldr. nk temel kitab hakknda bilgisi olmayan, onun hangi konulardan nerelerde bahsettiini bilmeyen bir din grevlisinden grevini lykyla yapmas beklenemez. Elbette bu niteliin din grevlisinde olumas iin, onun Kuranla ve tefsirleriyle dzenli ve devaml surette iliki iinde olmas gerekir. Din grevlisinin sahip olmas gereken bir bilgi alan da, Hz. Peygamberin hayat olmaldr. Zira Kurann en byk mfessiri olan Peygamberimizin hayatn bilmek, hem Kurann salkl olarak anlalmasn, hem davet ve irad grevinin en iyi ekilde ifa edilmesini salayacak ve hem de mkemmel bir ahlk hayatnn nasl olmas gerektiini gsterecektir. Yine bu kapsamda olmak zere siyer kitaplar yannda Peygamberimize ait olan hadisler de, rnein Riyzss-Slihn gibi, gvenilir bir kaynaktan okunup incelenmelidir. slmn inan esaslarn kavrama bilgisini, ibadetlerin kurallarna uygun olarak yerine getirilmesini salayan ilmihal bilgilerine katmak mmkndr ve bu konu, din grevlisinin yine ciddiyetle zerinde durmas gereken bir alandr. Ayrca bu alana en gzel ahlk kayna olan dinimizin, stn ahlk ilkelerini incelemeyi de dahil etmek gerekmektedir.27
27 rnein merhum lim mer Nasuhi Bilmenin deerli eseri slm lmihali, bu alanda hassasiyetle mtalaa edilebilir.
3. Drst Olmak: Doru, drst ve gvenilir olmak, her insan iin sahip olunmas gereken bir vasftr, insan olmann asgari vasfdr, en byk zenginliktir. Nitekim konutuunda yalan sylemek, aldatmak, hile yapmak, tuzak kurmak, sznde durmamak gibi kt nitelikler, her insann yzn kzartacak sulardr. Bu yzden zellikle de bir din grevlisinde bu tr yanllklarn bulunmas asla kabul edilemez. nk slm dininin mntesiplerine kazandrmas gereken en temel vasf, drstlk ve gvenilir olmaktr. Nitekim Peygamberimizin, peygamber olmadan nce de Mekkeli mriklerce Muhammedl-Emn olarak tannd, yine Mekke dneminin son yllarnda, Mslmanlarla mrikler arasnda dmanlklar ve scak atmalar iddetli boyutlara sramken bile mriklerin hl emanetlerini ona braktklar herkesin malumu olan tarihi vkalardr. Emrolunduun gibi dosdoru ol, seninle beraber tevbe edenler de dosdoru olsunlar. Azgnlk yapmayn.28 diyen Kurana birinci dereceden muhatap olan Mslmanlarn en temel vasf, doruluk ve drstlktr. Bu kapsamda hayvan yularndan tutulur, insan sznden zdeyiini hatrlayarak, yerine getiremeyeceimiz hibir sz vermemeli, sz verdiimizde de mutlaka tutmalyz. Peygamber vrisi olan din grevlileri de bu vasflaryla n plna kmal, gven telkin etmeli, insanlarn hi ekinmeden mallarn ve namuslarn emanet edebilecekleri sadakat ve emnete ehil insanlar olmaldrlar. 4- Sabrl Olmak: Lgatte sabr, hapsetmek, tutmak29 demektir ve stn nitelikli bir kiilik zelliidir. tidali muha28 Hud, 11/112. Ayrca bkz. Bakara, 2/44; Tevbe, 9/119; Ahzab, 33/70; Bakara, 2/44. 29 Rgb, Mfredt, 404; Ebl-Bek, Eyyb b. Ms el-Kefev, el-Klliyyt, nr. A.Derv vd., Beyrut 1993, Messesetr-Risle, s.560.
faza etmek, tahammll olmak, dayanmak, kolayca vazgememek, ayartclar karsnda hemen gevememek, fkeye kolayca kaplarak iddete bavurmamak; hep byk peygamberlerin ve baarl insanlarn hasleti olmutur.30 Hatta bu vasf, cahiliye dnemindeki l artlarnda da daima ok sekin bir fazilet olarak kabul edilmitir.31 Sabr sadece baa gelen musibet ve felaketlere kar dayankl ve metin olmak eklinde daraltmak doru deildir. Szgelimi, ibadet ve iyi ilere devam etme, takva ile haramlardan uzak durma, davet esnasnda muhataplarn ilgisizliine ya da sert tepkilerine kar kontrol elinde tutmaya devam etme gibi hususlarda da sabrl olma nitelii dnlmelidir. Ksaca hayatn her alannda sabrl olmay renmek, zellikle de her ya, kltr ve gelir dzeyinden insanlara hitap etme durumunda olan din grevlilerinin baarmas gereken bir vasftr. Unutulmamaldr ki, sabr bir defalk stesinden gelinerek bir kenara konulan bir haslet deildir. Aksine hayatn her kesitinde sabrl olup olmadmz snanmaktadr. Bu yzden her an ve her duruma kar kararl durabilmek, kontrol elinde tutabilmek, byk insanlarn ndr. Sabr bir haslet olarak gelitirmek iin eitli aralardan yararlanmak mmkndr ve bunlarn banda da dua etmek, Allaha ynelerek Ondan yardm istemek gelmektedir. Gerekten de snama altnda olduumuz bir anda karmzdakine hemen haddini bildirmek yerine, Rabbimize ynelerek bize sabr ihsan etmesini dilemek son derece etkili olacaktr. Szgelimi mriklerin Peygamberimizin davetine gsterdikleri ilgisizlik ya da kaba tepki, kendisini ok zyor, Kurann
30 Ahkaf, 46/35. 31 Bkz. Toshihiko zutsu, Kuranda Din ve Ahlki Kavramlar, (ev. Selahattin Ayaz) st. 1991, Pnar Yay., s.146-147.
deyiiyle gs daralyor, ama Rabbi ona duayla, hamd ve tesbihle dayankl ve kararl durmas gerektiini retiyordu.32 Yine bylesi bir ortamda Allah Tel, elisine, davet srecinde karlat skntlardan dolay zldn bildiini, ama esasnda inanszlarn bu kaba aymazlklarnn hakk inkr etmelerinden kaynaklandn, o yzden daha nceki peygamberler nasl karlatklar eziyetlere sabretmiler ve sonuta ilh yardm ve zafere erimilerse kendisinin de sabrl olmas gerektii dn verir.33 Ayrca yine sabrn gerektii bir durumda mekn deitirmek, biraz gezinmek, abdest almak gibi seeneklerin de faydal olmas mmkndr. Unutulmamaldr ki, fkeyle kalkan zararla oturur, fkeyle verilmi kararlar, tepkiler, cevaplar; genellikle olumlu sonular dourmam, aksine kin, nefret ve kopuun kklemesine neden olmutur. yleyse bir din grevlisi de, cemaati iinde bulunmas mmkn olan huysuz, sinirli ve kaba kimselere kar; kontrol daima elinde tutmal, fkelenmemeli, sabrla koruk meyvenin helva olacan unutmamal, tahammll olmal; bu yntemle en zor insanlarn bile dostluunu ve scakln nasl kazanabildiini keyifle izlemelidir. Peygamberimizin buyurduu gibi34 yiitlik ve pehlivanln gre meydannda deil, fkesine hakim olup, kontrol elinde bulundurmakla gerekletii, yaygn deyiiyle ifade edilirse, kontrol altna alnamayan gcn, g olmad unutulmamaldr. 5. Yumuak Huylar Edinmek: slmn gzel ahlk, yumuak huy olduu hibir zaman unutulmamal ve rzgr eken, frtna bier ataszmz de hep hatrlanmaldr. nsan
32 Hicr, 15/97-99. 33 Enam, 6/33-34. 34 Leyse-edd bis-suraati, inneme-edd ellez yemlik nefseh ndel-gadab. Bkz. Suyt, el-Cmius-Sagr, II, 141.
ilikilerinde yumuak ve merhametli olmak; kaba, kat ve sert tabiatl olmamak hemen her zaman yksek etkinlie sahip olmutur. Bu konuda da ders almamz gereken en yce ahsiyet Peygamber Efendimizdir. Nitekim Kuran- Kerimde, Allah Telya ait esm- hsn ierisinde yer alan raf ismi, beer arasnda sadece Peygamberimiz iin kullanlr35 ve bu tercih, onun ne kadar yumuak huylu oluunun ilh kudret tarafndan tescillenmesi anlamna gelmektedir. Uhud Savanda grevlendirilen okularn ihmalleri yznden bata Hz. Hamza olmak zere yetmi sahbnin ehit edilmeleri karsnda bile Peygamberimiz soukkanlln korumu, grevde ihmal suu ilemi okulara bile sert ve kat davranmam, onlar cezalandrmamtr. Nitekim bu konuyu Kuran yle dile getirir:
Allahn rahmeti sayesinde sen onlara yumuak davrandn, ayet kaba ve kat kalpli olsaydn etrafndan dalr giderlerdi. Onlarn kusurlarn grmezden gel, balanmalarn dile, yapacan ilerde onlara dan, karar verince de artk Allaha tevekkl et (ve azimle kararn uygula). nk Allah kendisine tevekkl edenleri sever.36
yk grmemek, kibirli olmamak, bakalarn kendinden aa ve kt kabul etmemek, her insann ahsnda bulundurmas gereken bir vasftr. Mamafih bu vasfa en ok da bir din grevlisinin sahip olmas gerekir. Sosyal psikolojinin de srarla vurgulad gibi, hibir insan, kendisine kmseyerek tepeden bakan kimseden haz etmez ve haz etmedii iin de onun davetine kulak tkar, ondan istifade edemez.37 nk kibirli olan kii bu haliyle deta, rtl olarak muhataplarna, siz benim tabakamda deilsiniz ve benim dereceme ykselemezsiniz mesajn vermektedir. ayet daveti baka bir snfa aitse, o halde mesajlar da baka bir snfa aittir, muhataplar ilgilendirmemektedir. nsanlar, kendileri gibi, kendilerinden olan insanlardan holanrlar, yaant, hissiyat ve inan asndan kendilerinden farkl grmedikleri idarecileri ba stnde tutarlar, sahiplenirler. Zaten peygamberlerin de hitap ettikleri topluma yabanc olmamalarnn, aksine o toplumun ilerinden km olmalarnn arkasnda bu incelik bulunmaktadr. Herkes ait olduu tabakann dilinden anlar; erikinin erikinle, ocuun da ocukla iletiimi daha kolay gerekleir. yleyse hakka davet grevini stlenen bir din grevlisi de kendini hitap ettii kesimden stte grmemeli, kibirli tutum ve davranlar sergilemekten kanmaldr. Bu konuda yine Kuran, Peygamberin ahsnda hepimize tlerin en gzelini verir:
(Allahn) rzasn isteyerek sabah akam Rablerine yalvarp yakaranlarla beraber bulunmaya gayret et. Dnya hayatn arzu ederek gzlerini sakn onlardan baka tarafa evirme. Kalbi-
Binaenaleyh, bir din grevlisi de cemaatinin tmne kar sevgi ve merhamet hisleri beslemeli, onlarn kusurlar karsnda affedici olmal, onlar krmaktan, kusurlarn yzlerine arpmaktan kanmal, onlar iin hakikaten duac olmaldr. Zira insan, iyilii iin dua edebildii birisine dmanlk hisleri duyamaz ve sonuta taraflar arasnda karlkl olarak bir yaknlk doar. 6. Alak Gnll Olmak: Mtevaz olmak, kendini b-
35 Tevbe, 9/128. 36 Ali mrn, 3/159.
37 Ayrca sosyal psikolojide engelleme zelliine sahip baka frustrasyon kaynaklar iin de bkz. David Krech, Richard S. Crutchfield, Sosyal Psikoloji Nazariye ve Problemler, ev. Erol Gngr, st. 1970, st. niv. Edebiyat Fak. Yay., s.52-55.
ni Bizi anmaktan gafil ettiimiz, hevasnn peinden giden ve ii gc arlk olan kimselere itaat etme.38
Mekkenin nde gelen kibirli ve zengin mrikleri, Peygamberimizden evresindeki fakir ve garip insanlar def etmesini istiyorlard. Allahn bu lsz ve kibir ykl talebe kar yukarda sergilenmesini emrettii tavr Mslmanlar her zaman dikkate almaldrlar. 7. Allah Rzasn Gzetmek: Grevini ibadet dncesiyle, Allah rzasyla yapmak, ortaya konan ilerin kalitesini de beraberinde getirecektir. Allahn yaratt eserlerde hibir kusur olmadna gre, Allah rzas gzetilerek ortaya konan bir ite de kusurun bulunmamasna azami lde dikkat edilmelidir. nk sadece Allah rzasna bedel biilemez, bunun dndaki her eyin az ya da ok bir fiyat vardr, ve o fiyat karlnda bir i sz konusu olmaktadr. Bu itibarla zellikle din grevlilerinin aldklar maalarn, yaptklar iin karl, bedeli ve fiyat olduunu kesinlikle dnmemeleri gerekir. nk onlarn grdkleri hizmetin dnyev hibir bedeli olamaz. Ortaya konan hizmetin bedeli ancak Allah rzas olabilir. Bu yzden pek ok ayette peygamberlerin dilinden, yaplan hakka davet almalarndan dolay hibir cret istemedikleri, nk cretlerinin Allaha ait olduu belirtilmektedir: De ki: Sizden hibir cret istemiyorum. Benim cretim Allaha aittir. O her eye ahittir.39 8. Dzgn Bir Diksiyon ve Beden Diline Sahip Olmak: Latince etimolojisinde Tanr sz arlnda doru, etkili ve ak olan nemli sz demek olan40 diksiyonun; meslei ve ko38 Kehf, 18/28. Ayrca bkz. Abese, 80/1-12; Furkan, 25/63. 39 Sebe, 34/47. Ayrca bkz. uara, 26/109, 127, 145, 164, 180; Sad, 38/87. 40 Mesel bkz. http://www.m-w.com/cgi-bin/dictionary?book=Dictionary&va=diction (31.01.2005)
numu ne olursa olsun her insann sesini ve dilini ynetip, onlar kontrol altnda tutabilme, dncelerini kar tarafa en etkili ve en doru biimde ifade edebilme anlamna geldii sylenebilir. Gerekten de ekranlarda ve perdelerde byk zevkle, hatta hayranlkla izlediimiz karakterlerdeki ekicilikte, sahip olduklar seslerinin pay olduka byktr. u halde bir din grevlisi de, en az bir sinema ve tiyatro oyuncusu kadar sesinin zenginliini ve onu ynetebilme becerisini kefetmi olmaldr. Prof. Dr. Albert Mehribiann yapt bir aratrmann sonular, bu konuda son derece arpc veriler sunmaktadr ve bata din grevlileri olmak zere, neyi nasl yapyoruz? konusunda hepimizi dnmeye armaktadr. Bu aratrmann sonucuna gre bir iletiimde szn etkisi sadece % 7 iken; ses tonu, doru ve gzel konumann etkisi % 38; beden dilinin etkisi ise % 55tir,41 grld gibi oranlar inanlmaz boyuttadr. Unutulmamaldr ki ne sylediimizden daha ok, nasl sylediimiz nemlidir. nk d grn, vcut ve uurun iletiim anndaki mahiyetini ve gcn yanstmaktadr. eklimiz, fizyolojik alkanlklarmz ve dncelerimizi belirler ve aa karr. u halde yz, az, yanaklar, gz kapaklar, ehre, el ve kol hareketleri, esasnda zihinde ve i dnyada olup biteni da vuran yanstclardr. Vcudun dier izgilerin ekillerini ise, deri altndaki yalar iinde hareket eden dz kaslar verir ve bu kaslarn durumu, dnce ve duygularmzdan beslenerek ekillenir. Bu ynyle, btn bedenin z olan ehrede, bakmasn ve okumasn bilen iin o insann beden ve ruhunun tarifi vardr.42 Grld gibi d grmn iletiime ak bir etkisi bu41 Ercan Kak, Beden Dili, st. 2003, s.19. 42 Geni bilgi iin mesel bkz. Alexis Carrel, nsan Denen Mehul, (ev. mer Durmaz) st., 2000, Hayat Yay., s.66-68.
lunmaktadr. Bu durumda yedisinden yetmiine toplumun tm kesimlerine hitap etme durumunda olan bir din grevlisinin de muhakkak, nasl konutuuna, sesini kontrol altnda tutup tutamadna, iletiim annda jest ve mimiklerinin keyfiyetine, kyafetinin temiz ve uyum iinde olup olmadna dikkat etmesi gerekmektedir. Nitekim Peygamber Efendimizin Ben Araplarn en fasih konuanym43 sznn; davetle grevlendirilmesi zerine Hz. Musann (Rabbim) Kardeim Harunun konumas benden daha gzeldir. Beni desteklemesi ve bana yardmc olmas iin onu da grevlendir44 ve yine (Rabbim) insanlarn szm anlamalar iin dilimin ban z45 gibi yakarlarnn, mesajn nasl iletilmesi gerektii konusunda vurgular ierdiine dikkat edilmelidir. Bu yzden Diyanet leri Bakanlnn, din grevlilerinin yetitirilmesine ynelik olarak dzenledii hizmet ii tamamlama programlar iine mutlaka diksiyon ve beden dili derslerinin konmas ve bu derslerin de uzmanlar tarafndan verilmesinin salanmas gerekmektedir. 9- Hedef Kitleyi Tanma: Her tr iletiimde salkl ve baarl sonular elde edebilmek, taraflarn ok iyi tannmas ve anlalmasna baldr. Hedef kitlenin tannmas ve anlalmas iin de etkin dinlemeden baka yol yoktur. Unutulmamaldr ki konumak bir ihtiyatr, ama susmak ve dinlemek bir sanattr. Devaml olarak biz konuacamza; karmzdaki insan da dinlemek, onu anlamaya almak, ken43 Hz. Peygamberin bana cevmiul-kelim verildi ya da ben cevmiul-kelim ile gnderildim eklindeki szleri de yine onun dili ok iyi kullandn ifade etmektedir. Bkz. Buhr, Cihad, 122, Tabr, 22, tism, 1; Mslim, Mescid, 5, 6, 7-8, Eribe, 71. 44 Kasas, 28/34. 45 Taha, 20/27; uara, 26/13.
dimizi karmzdakinin yerine koymak diye tanmlanabilecek olan empati duygusu gelitirmek, her insann bir kiilik devidir. nk zellikle de gnmzde konuan, ama muhatabn dinleme ve anlamaya alma nezaketini gstermeyen bir dnyada yayoruz. nsanlar hep konuuyorlar, hep kendilerini anlatyorlar, hatta muhatab konuurken bile onu dinlemek yerine, sra kendisine geldiinde neler anlatacan kafasnda kurmaktadr. Bu kt tutum; sevgi, sayg ve diergaml yok etmekte ve insan, insan iinde yalnzla mahkm ederek yabanclatrmaktadr. nk bata ocuklar olmak zere her insan, karsndaki insann kendisini dinleyip dinlemediini ya da dinliyor gibi grnp baka eylerle megul olup olmadn ok iyi fark ederler. Zaten bu durumu, taraflardan biri fark ettiinde, iletiim hemen sona ermekte, tabir caizse kendi alp kendi oynayan bir tiyatro oyunu balamaktadr. Bu yzden en az bir dost, bir anne-baba, bir retmen vs. kadar, bir din grevlisi de, grevini ifa ederken, cemaatini dinlemeyi, kendini onlarn yerine koymay, empatiyle yaklamay baarmak zorundadr. nk muhatabn tanmayan, derdini, skntsn ve problemini bilmeyen bir din grevlisinin muhatab zerinde pozitif etki kurmas mmkn deildir. Hedef kitlenin etkin bir ekilde dinlenmesi yannda, onlarn demografik, psikolojik ve konumacya ynelik sergiledikleri tutumlar gibi ynlerden de tanmak gerekir. nk David Krechin dedii gibi inan ve davranlarn deitirilmesinde nce muhatabn inan yapsnn, o inanc besleyen temel faktrlerin, sahip olunan inan ve tutumlarn ferdin hangi ihtiyalarn karladnn iyice bilinmesi gerekir.46
46 Bkz. Krech, Sosyal Psikoloji, 205-213.
Ayn tutumu Kurann da etkili bir ekilde kullandn hatrlamamz gerekir. ncelikle Kurann, hedef kitle olan Araplarn dilleriyle, onlarn rahatlkla anlayabilecei aklkseiklik ve sadelikte gnderildiinin, kendi deyiiyle apak bir Arapayla geldiinin alt mutlaka izilmelidir.47 Ayrca gerek hitap ekli, gerek muhtevas, gerek deve, rmcek, bal ars, zm ve hurma gibi kulland motifleri, gerek mesajlarn iletirken istihdam ettii kssa, mesel, yemin, mecaz, benzetme, tekrar gibi edeb sanatlar ve gerekse fizik yapsyla hitap ettii kesimlerle ortak bir dzlem oluturan Mekk ve Meden sreler de hesaba katlmaldr.48 Bu kapsamda Kurann Ehl-i Kitabn yanl inan ve tutumlarndan tekrar tekrar sz ederken, szgelimi neden inee veya atee tapanlardan bahsetmedii de dikkate alnmaldr. Alt izilen tm bu unsurlar, Kurann muhatabn tanm ve kendisiyle onlar arasnda ortak bir dzlem oluturmay murad etmi olduunu gstermektedir. yleyse bir din grevlisi de hitap ettii cemaatini yarglamadan ve onlar mahkm etmeden dinleyerek tanmal, onlarn dnce ve tutumlarn dourup besleyen inanlarn yine yarglamadan ve mahkm etmeden tartabilmeli, sknet ve vakarn kaybetmeden onlar ikna etmeye almaldr. Aksi takdirde, temel sacayaklar hakaret etmek, yarglamak ve mahkm etmek olan bir davet almas, faydal olmak yle dursun, daha iin banda kopma, uzaklama, nefret ve dmanlklara neden olacaktr.49
47 Bkz. Nahl, 16/103; Ahkaf, 46/12; uara, 26/195. 48 Mekke ve Medinede nazil olan sure ve ayetlerin bahsi geen zellikleri hakknda geni bilgi iin bkz. Mustafa nver, Tefsir Uslnde Mekk-Meden lmi, Samsun 2001, s.243-264. 49 Bkz. Saka, Davet Metodu, 96.
II. DN GREVLSNN ZLEMES GEREKEN YOLLAR Buraya kadar vurgulanan hususlar; formasyon, greve ehliyet ve liykat asndan bir din grevlisinde bulunmas gereken nitelikler olarak dikkate alnmaldr. almann bundan sonraki ksmnda ise yine Kuran ekseninde, verilen hizmeti etkili klacak yollardan sz edilecektir. Din iletiim grevini yrtmekte olan bir din grevlisinin izlemesi gereken yntem sadedinde, yol ireti hkmnde olan Nahl Sresinin 125. ayeti, zerinde ciddiyetle durulmay hak etmektedir: Sen hikmetle ve gzel tle Rabbinin yoluna davet et. Onlarla en gzel ekilde konu50 Grld gibi bu ayet, Allah yoluna davetle megul olan bir kimseye, bu grevini, hikmet ve gzel tle yerine getirmesi emrini vermektedir. Ardndan hedef kitleye kar en gzel yolla mcadele vermesi, ikna etmeye ynelik olarak konuup tartmas gerektii, bu yolla, davet edilen kiinin daha nce sahip olduu batl inan ve dncelerinden kurtulabilecei, kopabilecei bildirilmektedir. Ayette iki temel unsurun bulunduuna dikkat edilmelidir: 1- Allah yoluna hikmet ve gzel tle ar, 2- Daha nce sahip olunan dnce ve inanlarn tartlarak dzeltilmesi yolunda en gzel yolun tercih edilmesi. Bu ayetten anlald kadaryla hedef kitlenin salt Allah yoluna arlmas yeterli deildir. Rabbin yoluna hikmet ve gzel tle davet edilen hedef bireyin sahip olduu dnce ve kanaatlerin, davet edilen Rabbin yoluyla elimemesini salamak da gerekir. Baka bir deyile hedef bireyin inan ve
50 du il sebli rabbike bil-hikmeti vel-mevzatil-haseneti ve cdilhm billet hiye ahsen
dnceleri, arlan yola uyumlu hale getirilmeli; przler, yanl kanaatler tashih edilmelidir. Ne var ki takip edilmesi gereken bu ikinci admda da her hangi bir yntem dikte edilmeksizin, en gzel yolun aratrlp bulunmas ve uygulamaya geirilmesi gerekmektedir. Kurann davet srecinde istihdam ettii unsurlarn, hemen her dnem iin dikkate alnabilecei ak olmakla beraber, daveti yrten grevli, muhatabyla ilikili grd daha baka unsurlar da devreye sokabilir. Nitekim dinimizin hedef kitleye mesajn iletirken aadaki motifleri kulland grlmtr: 1. Bilimsel Gereklerle Kuran Arasnda Balant Kurmak: Kuran- Kerim, Allah Telnn insanla gnderdii tahrif edilmemi son ve tek mesaj olarak, saduyulu bir akln egemen olduu deney ve aratrmalar sonucu ulalm bulgularla kesinlikle elimeyen bir kitaptr. Zaman ne kadar ilerlerse ilerlesin, gerek i dnyada, gerekse nesnel dnyada kefedilen hibir gerek, Kurana zt olamaz. Ksaca Kurann taklidi yaplamayan benzersizlik ve esizlii diyebileceimiz icaz zelliinin temel vurgularndan birisi de, onun ilmin kesin olarak kefettii herhangi bir bulula elimemesidir. Zira kendisi okuma ve yazma bilmeyen, okul ve retmen nedir haberi olmayan Hz. Peygamberin getirdii Kuran mesajlar iinde, szgelimi her varln erkekli-diili, pozitif-negatif, madde-antimadde vb. olarak ift yaratldn haber vermesi, ancak Kuran mucizesi ile aklanabilir.51 Esasnda Kuran ayetleriyle nesnel dnyadaki herhangi bir varlk veya yasa arasnda eliki bulunmamas Allah Telnn var ve bir olmas gereiyle ilgilidir. nk kinatn da, Kurann da sahibi Allahtr. Bir karncayla, bal yapan
51 Bkz. Yasin, 36/36.
bir arnn dellet ettii mesajla, Kurann gsterdii mesaj arasnda fark yoktur. Ksaca tm kinatta mkemmel bir tevhid vardr.52 Bu itibarla bir din grevlisinin de hem kinattaki, hem de Kurandaki hakikatleri buluturmasndan daha doal bir ey olamaz. nk Allah Telnn Kuranda: Biz ayetlerimizi hem d dnyada, hem de kendi ilerinde (insanlara) gstereceiz ki, bunlarn hak olduu kendilerine ayan beyan belli olsun53 eklinde ifade buyurmasndan da anlalmaktadr ki, gerek nesnel dnyada ve gerekse insann i dnyasnda kefedilen tm gerekler, Onun ayetleridir ve hepsi de haktr. Bu dorultuda Kuranda yer alan yasalara tenzl ayetler, kinatta yer alan yasalara da tekvn ayetler denmesi, son derece salkl ve tutarl bir tasnifin ifadeletirilmesidir. Bilimsel olarak kefedilmi olgularla Kuran ayetleri arasnda balant kurarken bir din grevlisinin u nemli noktaya dikkat etmesi gerekir: Bilim yaps gerei, sabit, duraan ve istikrarl deildir. Srekli geliim iinde olan bir olgu olarak bilim, baz zamanlarda, nceden ulat bir sonucun yanl ve geersiz olduunu ortaya koymaktadr. Bu durum dikkate alnarak, henz kesin delillerle ispatlanmam verilerle Kuran arasnda balant kurmakta acele edilmemesi, teenni ile hareket edilmesi gerekmektedir. Aksi takdirde daha sonra yanll ortaya kacak bir veriyle Kuran ayetleri arasnda balant kurulmas durumunda, ilgili yntemden beklenen fayda ve tesir yle dursun, muhataplarn zihninde hem Kurana, hem din grevlisine kar bir gvensizlik oluabilecektir.
52 Bu tr ayetler iin rnein bkz. Kaf, 50/6-8; Gaiye, 88/17-22. 53 Fusslet, 41/53.
2. Cennet ve Cehennem Motivlerini Kullanmak: dllendirme ve ceza koyma, dozaj iyi ayarlandnda hemen her alanda olduka etkili olan bir yoldur. Bir rencinin, almas ve almamas durumunda karsna kacak olan dl veya ceza, etkili bir motivasyon arac olabilirken; ayn yntem, bir fabrika iisi iin de nemlidir. Biraz nce de belirtildii gibi bu aralarn yerli yerinde ve i/cret dengesinde kullanlmas gerekmektedir. Elbette ayn tarz, dn mesajn kavranmas ve hayata geirilmesi alannda da geerlidir ve bu yzden muhataplarn iyi motive olmalarn salamak amacyla Kuran tarafndan da sklkla kullanlmaktadr. Cennet ve cehennem figrleri, baka bir deyile mit saan cemal sfatlar ve endie douran cell sfatlar, zellikle imann gereklemesini gzeten Mekke dneminde nzil Kuran ayetlerinde yerlerini almtr.54 Ne var ki, Allahn rahmet sfatlarnn tartlmaz younluu ile rahmetinin gazabn geride brakt gerei55 dikkate alnmal; mkfat motivi, azap motivinden daha sk gndeme getirilmelidir. Gerekten de Allah Telnn rahmeti her eyi kuatm56 ve Zt Ulhiyyetine rahmeti yazm57 olduu hep hatrlanmaldr. Davet grevi yapan bir din grevlisinin, ahsn st bir makama ykselterek cemaatine hitaben st bir ses tonuyla cehennemde ite yle yle yanacaksnz tarznda ifadeler kullanmasnn yarardan ok zarar getirecei unutulmamaldr. zlerek ifade etmeliyiz ki baz vizlerimiz bu incelie pek riayet etmemekte ve muhtemelen
hitbn etkin klabilmek adna byle bir ifade tarzna snmaktadrlar. Allah Telnn doksan dokuz gzel ismi (esmy- hsn) iinde sadece kahhr, cebbr ve mntakim isimleri, cezalandrmay, baka bir deyile Onun cell ynn temsil ederken; gafr, mud, kerm, berr, vehhb, rezzk, vsi, raf, tevvb, halm, gaffr, mcb, selm, vedd, afv, rahm, rahmn, nfi gibi ok sayda ceml ismi yer almaktadr. (%16.6 celal sfatlar; %83.4 cemal sfatlar) yleyse her trl iletiimde, zellikle de dini tebli ve irad grevinde cezalandrmadan nce balama ve dllendirme sz konusu edilmeli, dozaj konusunda da hassas olunmaldr. 3. Kssalardan Yararlanmak: Benzer olaylar tecrbe edildiinde, benzer neticeler alnaca insanolunun reddedemeyecei kesinlikte bir gerektir. Daha nce davranlar nedeniyle eitli musibetlere uram olan insanlarla, ayn davranlar sergilemesi durumunda ayn sonla karlaacanda phe duymayan bir insan iin, gemi kavimlere ilikin hayat hikyeleri her zaman ilgi uyandrc ve ibret verici olmutur. Kuran da mesajn ulatrrken bu yntemi sk sk kullanm; hem kt davranlar yznden helak edilmi, hem de inan ve iyilikleri sayesinde en gzel dllerle taltf edilmi hayat hikyelerine bol bol yer vermitir. Bu kssalarn anlatlma sebebi olarak da, iyilerin kalplerini pekitirmek ve onlara teselli vermek; ktlerin ise tehdit yoluyla korkularn artrmak olduu ifade edilir. Buna bal olarak Kuran anlatt kssada tarih, ahs ve mekn isimlerinden sz etmez. Zira onun bu kssalar anlatmadaki temel amac, tm peygamberlerin hep ayn mesaj ilettiklerini ortaya koymak,
54 rnek cennet ve cehennem figrleri iin mesel bk Vaka, 56/15-24; Hacc, 22/19-22. 55 Enam, 6/54. 56 Araf, 7/156. 57 Enam, 6/12.
Kurann da bu mesajlarn son halkas olduunu gstermek ve tm bu anlatmlardan ibret alnmasn salamaktr. O halde din grevlileri de benzer yntemi kullanmak suretiyle iletiimlerini etkin hale getirebilirler. Ancak bu yntemi kullanan din grevlilerinin dikkat etmeleri gereken ok nemli bir nokta vardr: Anlatlan kssa, vermek istedii mesaj glgelememeli; mesajndan daha ok senaryosunun n plna kt salt bir hikye konumuna indirgenmemelidir. Bu talebin ok nemli bir gerekesi vardr. nk tarihte, insanlarn kssalara ilgisini, onlarn bu hikyeleri dikkatle takip ettiklerini fark eden baz kt niyetli kimseler, deyi yerindeyse bir kssaclk sektr oluturmu ve sonuta krsler kssaclara teslim edilmitir.58 Kitle psikolojisini iyi bilen bu kssaclar da, szde vaazlarn daha da ekici hale getirebilmek iin hikyelerin detaylarn, sriliyat ad verilen gemi din ve kltrlere ait szl ve yazl literatrden doldurmular; verilmesi gereken mesaj, sslenip ekici hale getirilmi senaryonun satr aralarnda kaybolmu, bylece insanlarn inanma ihtiyalar bidat ve hurafelerle doldurulmutur. Sonuta toplumda grlen birtakm batl inan ve tutumlarn kkenlerine bakldnda, sriliyat adresiyle karlalmakta, onlarn bu kaynaktan beslendikleri grlmektedir. yleyse her yntemde olduu gibi, kssa anlatm ynteminde de dozaj ok iyi ayarlanmal, verilmesi gereken temel mesajn, ssl detaylar iinde rtlmesine ve kaybolmasna frsat verilmemelidir.
4. Mesellere Yer Vermek: Asm Efendinin, manaya aklk ve canllk kazandrmak maksadyla bir nesneyi bir nesneye benzetmek59 eklinde stlh anlamn aklad mesel kavram, etkili iletiimde nemsenen bir tarzdr. nk akla hitap eden soyut manalar, ou insann zihninde karlk bulmaz. nsann duyularna vurgu yapan somut anlatmlar ve temsl ifadeler genellikle ok etkili olurlar. rnein televizyonun radyodan daha etkili olmas, sz edilen gerekeyle ilgili bir durumdur.60 Kitleler Psikolojisi adl eserinde de Gustave Le Bonun dedii gibi, kitleler zerinde tesir yapmak isteyen hatiplerin onlarn hislerine hitap etmeleri, iddetli iddialar, ateli ifadeler sarf etmesi gerekir. Akl ve mantk esasl konumalarn kitleler zerinde herhangi bir fiil tesiri olmaz.61 Le Bonun grn tm Kuran iin kabul etmek mmkn grnmemekle beraber, Kuranda da benzer yntem sklkla kullanlm, ama bu arada akla ve muhakemeye de hitap edilmitir.62 Kuran- Kerim, meselleri sk kullanma gerekesini, aka, insanlarn verilen mesajlar tam olarak alglamasn, tefekkr etmesini ve kavramasn salamaya balamaktadr.63 rnein Kuran- Kerim, Allahtan bakasna bel balayan, Onu deil de bakalarn dost (vel) edinen kimselerin bu davranlarn, rmcein yapt eve benzetmekle ve evlerin
58 Mesel konuyla ilgili ok ynl bilgilerin yer ald bir makale iin bkz. Mcteba Uur, Vaz, Kssaclk ve Hadiste Kusss, A...F.D., S.28, Yl: 1986, s.291-326.
59 Asm Efendi, Kmus Tercemesi, st. 1305, Cemal Efendi Matbaas, c.IV, s.83. Bu tarza mesel adnn verilmesi, manalarn ak olarak yerlemesini salamak maksadyla ortaya konmas ve bir deyile verilmek istenen mesajn makamna gemesiyle ilgili olmutur. Bkz. Ebl-Bek, Klliyat, 852. 60 Bkz. Saka, Davet Metodu, 133. 61 Bkz. Gustave Le Bon, Kitleler Psikolojisi, st. 1997, Hayat Yay., s. 46. Ayrca bkz. Saka, Davet Metodu, 134. 62 Geni bilgi iin bkz. Mustansir Mir, Kurann Not Ettii Baz Mantk Hatalar, ev. Mustafa nver, OMFD, Samsun 2004, S.17, s.363-364. 63 Bkz. Har, 59/21; Zmer, 39/27; Ankebut, 29/43.
en zayfnn rmcek evi olduunu vurgulamakla soyut bir mesaj, ok ak ve seik olarak ortaya koymu olmaktadr.64 5. lkeleri Ara Sra Tekrar Etmek: letiimde, yerletirilmesi istenen mesaj, ilke ve fikirlerin zaman zaman tekrar edilmesi olduka anlaml ve nemlidir. Bir ton suyun bir mermer ktlesi zerine bir anda dklmesi sonucunda hibir iz brakmamas; ama devaml olarak suyun damla damla mermere isabet etmesiyle onu oymas ve delmesi ancak tekrarn sihirli gcyle aklanabilir. Bu tespiti Gustave Le Bon da iddiann gerek bir etki meydana getirmesi iin mmkn olduu kadar ayn kelimelerle tekrar edilmesi gerekir szleriyle ifade etmi ve Napolyona ait biricik ciddi sz sanat tekrardr sze yer vermitir.65 Bu itibarla bir din grevlisi de cemaatinde meydana gelmesini istedii dnce, tutum ve davran belli aralklarla dile getirmesi, mesajn hem zihinlerde hem de davranlarda ortaya kmasn salayacaktr. 6. Tedricilik Esasn Dikkate Almak: Tutum ve davran gelitirmek, uzun soluklu bir abay gerektirir ve bir anda gereklemesi neredeyse imknszdr. Kuran bu ilkeyi ok yerinde ve anlaml bulmu, yerletirmek istedii tm tutum ve davranlarda hep bu ynteme bal kalmtr. Allah Tel, Kurann topluca bir defada inmesini isteyen inanszlara, tedricilik ilkesiyle cevap vermi ve Kurann yirmi senelik bir sre iinde para para inmesini Peygamberin ve hedef kitlenin kalbinde iyice yer etmesi gerekesine balamtr.66 yleyse bir din grevlisi de cemaatine ynelik olarak bu
64 Bkz. Ankebut, 29/41. Baka bir mesele iin ayrca bkz. Mddessir, 74/49-51. 65 Gustave Le Bon, Kitleler Psikolojisi, 112-113. 66 Bkz. Furkan, 25/32; sra, 17/106.
prensibi her zaman iletmeli ve bekledii tutum ve davranlarn hemen gereklememesinden dolay mitsizlie kaplmamal, hatta zaman gelmemise o davranlarn adn bile etmemelidir. Hz. Aienin u sz din grevlilerinin her zaman kulana kpe olmaldr:
nsanlar ancak slma gnlden dndkleri zaman helal ve haram nzil olmutur. ayet ilk inen ayetler iki imeyin yasan getirmi olsayd, insanlar biz asla ikiyi brakmayz derlerdi. ayet ilk inen ayetler zina etmeyin yasan getirmi olsayd yine insanlar biz asla zinay brakmayz derlerdi67
7. Kolaylatrmak, Zorlatrmamak: Her eyin yaratcs olan Allah Tel, kullarna kar her zaman kolaylk ve hafiflii murad etmi, dini zorluk ve sknt vermek iin koymamtr.68 Buna ramen insanlara zor grnen baz din ykmllkleri de; hastalktan kurtulabilmek, sala kavuabilmek maksadyla hastalarn imek zorunda kald baz ac ilalara benzetmek gerekmektedir. Ama z itibariyle slm dini kolaylk dinidir, kolayl getirmitir. yleyse Peygamberimizin buyurduu gibi: kolaylatrnz, zorlatrmaynz; mjdeleyici olunuz, nefret ettirmeyiniz69 hadisi gereince din grevlisi de daima kolaylatran, zmn bir paras olan taraf temsil etmeli; zorluk ve sknt kararak sorunun kayna olmaktan iddetle kamaldr. 8. Yumuak ve Gzel Szler Kullanmak: Tatl dil, ylan deliinden karr eklindeki ataszmz, evrensel deere
67 Buhr, Fedill-Kuran, 6. 68 Allah, sizin iin kolaylk murad eder, zorluk deil (yrdullhu bikml-ysra vel yrd bikml-usr), Bakara, 2/185; Allah sizin yklerinizi hafifletmek ister (yrdullhu en yuhaffife ankm), Nisa, 4/28; Allah dinde size kar, hibir zorluk karmamtr (vem ceale aleykm fid-dni min harac), Hac, 22/78. 69 yessir vel tassir beir vel tneffir, Buhr, Megz, 60; Ahkm, 22; Drim, Mukaddime, 24.
sahip bir ilkedir. Braknz makul tutum ve dncelerin tatl dille ifade edilmesi sonucunda kabul grmesini; tatl ve yumuak szler karsnda batl dnce ve tutumlar bile etkin olabilmektedir. Yunus Emrenin sz ola kese sava/sz ola kestire ba/sz ola aulu a/ya ile bal ede bir sz eklinde syledii drtlk, sz konusu yntemin ne kadar etkin ve belirleyici olduunu dile getirir. Daha da nemlisi Allah Tel, insanlara yumuak sz sylenmesini emretmektedir. Her eyin sahibi olan Allah, kullaryla iletiim kurulurken, onlara en gzel ve en tatl dille hitap edilmesi gerektiini ifade etmektedir.70 nk kaba ve kat bir sz, iletiimi daha batan kapatma riski tamaktadr. yleyse bir din grevlisi de cemaatine kar, nazik, kibar ve yumuak bir dil kullanmal; kaba, galiz ve incitici bir dil kullanmaktan srarla kanmaldr. 9. Uygun Yer ve Zaman Semek: nsanlarla salkl ve etkili bir iletiim kurabilmenin artlarndan birisi de uygun yeri ve zaman semektir. En makul bir mesaj, kt bir yer ve zamanda iletiliyorsa, verimsiz olmaya mahkmdur. Peygamberimizin yakn arkadalarndan olan ve Kurana vukfiyeti tartmasz olan Abdullah b. Mesd, her perembe gn insanlara vaz ve nasihat ederdi. Kendilerine her gn konumasn ve ders vermesini isteyen insanlara o yle demiti:
Beni sizin yannza her gn gelmekten ve konuma yapmaktan alkoyan ey, size usan veririm endiesini tamamdr. nk Hz. Peygamber bize bkknlk gelmesin diye vaz ve nasihat etmek iin gnlerden gn kollard.71
70 Bkz. sra, 17/53; Taha, 20/44; Fusslet, 41/34. 71 Bkz. Mslim, Sftil-Mnfikn, 19.
Bu itibarla din grevlisi de, bulduu her frsatta cemaate vaz ve nasihat etmek iin acele etmemeli, onlar bktrmamal, insanlarn herhangi bir konu zerinde dikkatlerinin ancak 15-20 dakika sreceini unutmamal,72 sohbetini deta zletmeli, aratmal; bunun iin gnlerden gn, vakitlerden vakit kollamaldr. SONU Mesleklerin en deerlisi olan Allaha ve yoluna davet grevini stlenen bir din grevlisi, Peygamberle ayn hizmeti yrten insan demektir. Bu sorumluluun bilincinde olan bir daveti, stlendii bu ar grevin stesinden gelebilmek iin birtakm kiisel niteliklere ve zel yntemlere sahip olmas gerektiinin de bilincinde olmaldr. nk bir din grevlisinin hitap ettii hedef kitle; zengin-fakir, okumu-okumam, yal-gen gibi nitelikler bata olmak zere ok deiken bir yapya sahiptir. Bu durum onun grevini ifa ederken, rnein bir retmenden ok daha dikkatli bir davran ve tutum gelitirmesini gerekli klmaktadr. te bu makale de, Kuran- Kerimin geni muhtevas iine serpitirdii bir daveti de bulunmas gereken zellikleri ortaya karmaya; davet almasn etkili klacak yol ve yntemlere yine Kuran nda iaret etmeye almtr.
KAYNAKA Asm Efendi, Kmus Tercemesi, st. 1305, Cemal Efendi Matbaas Asm Efendi. Ayhan, Halis, Eitime Giri, II. Bsk., st. 1986, Damla Yay.
72 Bkz. Mustafa Kyl, Din Grevlilerinde Bulunmas Gereken Nitelikler, OM..F. Dergisi, S.4, Samsun 1990, s.147.
191
Carrel, Alexis, nsan Denen Mehul, (ev. mer Durmaz), st., 2000, Hayat Yay. Ebl-Bek, Eyyb b. Ms el-Kefev, el-Klliyyt, (nr. A.Derv vd.,) II. Bsk., Beyrut 1993, Messesetr-Risle. Gazl, Huccetl-slm, hyu Ulmid-Dn, (ev.Ahmet Serdarolu), st. 1974, Bedir Yay. Gustave Le Bon, Kitleler Psikolojisi, st. 1997, Hayat Yay. bn-i Hacer el-Askaln, Muhtasar et-Tergb vet-Terhb, (thk. HabburRahmn el-Azam, vd.,) Beyrut 1985, Messesetr-Risle. zutsu, Toshihiko, Kuranda Din ve Ahlki Kavramlar, (ev. Selahattin Ayaz), II. Bsk., st. 1991, Pnar Yay. el-Kardv, Yusuf, Hz.Peygamber ve lim, (ev.Dilaver Selvi), st., 1993, ule Yay. Kak, Ercan, Beden Dili, IV. Bsk., st. 2003. Kyl, Mustafa, Din Grevlilerinde Bulunmas Gereken Nitelikler, Ondokuz Mays niversitesi.lahiyat Fakltesi Dergisi, S.4, Samsun 1990, s.135-153. Krech, David-Richard S. Crutchfield, Sosyal Psikoloji Nazariye ve Problemler, (ev. Erol Gngr), st. 1970, st. niv. Edebiyat Fakltesi Yay. Mustansir Mir, Kurann Not Ettii Baz Mantk Hatalar, (ev.Mustafa nver), OMFD, Samsun 2004, S.17, s.363-368. nkal, Ahmet, Raslullhn slma Davet Metodu, IV.Bsk., Konya 1987. Rgb el-Isfehn, el-Mfredt f Garbil-Kuran, (nr.M.A. Halefullh) Kahire 1970. Saka, evki, Kuran Kerimin Davet Metodu, Ankara, ts., Seha Yay. Suyt, Celleddn, el-Cmius-Sagr f Ehdsil-Berin-Nezr, V. Bsk., Kahire 1982, Matbaat Mustafa el-Bb. Uur, Mcteba, Vaz, Kssaclk ve Hadiste Kusss, AFD., S.28, Yl: 1986, s.291-326. nver, Mustafa, Tefsir Uslnde Mekk-Meden lmi, Samsun 2001.
* Diyanet lmi Dergi, Say: 34/2, Yl: Nisan-Mays-Haziran 1998, s. 99-108. ** Dr., DB., skdar Mftl-stanbul, mam-Hatip. 1 Mahmut Oktay, Halkla likiler Mesleinin Faaliyet erevesi ve Uzmanlk Alanlar M..letiim Dergisi, 1993, Say 4, s. 188. 2 Mahmut Tezcan, Eitim Sosyolojisi, Ankara, 1994, s.44.
YAYGIN DN ETMNDE CAM GREVLLER CEMAAT LETMNN NEM*

Hayati Tetik**
Din eitimcilerinin grevlerinden belki de en nemlisi halka rehberliktir. nk onlar halkn manev nderidirler. Halka rehberlik halkla ilikiler manasna gelmektedir. Uygulamada bir sanat olan halkla ilikiler, iletiim kurallarn bilmeden sradan insanlarn yapacaklar iler deildir.1 Bundan dolaydr ki, din eitimcilerinin halkla ilikiler konusunda da ok iyi yetimeleri gerekir. Eitimin amalarndan biri de, kiiye iletiim becerileri kazandrmak, eitli dzeydeki insanlarla etkileimde bulunmada etkililik, onlarla uyumlu alma yetenei ve iletiim kurma becerisini gelitirmektir.2 Kiilerin, sosyal hayatta duyduklar zaruri ihtiyalarndan biri de iletiim yeterlilii kazanabilmeleridir. Zira iletiim yeterlilii sayesinde insanlar aras demokratik davranlar artmakta, birok sosyal problemler zlmekte ve sosyal uyum kolaylamaktadr. letiim yeterliliinin ise, bir bakma kii-
Yaygn Din Eitiminde Cami Grevlileri Cemaat letiiminin nemi 193
lerin aldklar sosyal eitimle doru orantl olduu sylenebilir.3 nsan, evresiyle srekli etkileim halinde olan sosyal ve aktif bir varlktr. Bundan dolaydr ki, insanlar aras ilikilerin dzenlenmesinde ve salkl ekilde srdrlmesinde iletiimin ok nemli bir rol vardr. Cami grevlisi ile cemaat arasndaki iletiim, cami ve cami dnda yrtlen yaygn din eitiminin amalarnn gereklemesi bakmndan nem arz etmektedir. letiim kurmak, insanlarn birbirlerini tanmalarna ve karlkl anlay oluturmasna izin vermektir. Bu sre, insanlarn birbirleriyle samimi olarak fikirlerini ve duygularn paylamalarn gerektirir.4 Cami grevlisi ve cemaatin iletiim kurabilmesi, birbirlerini tanmalarna ve karlkl anlay oluturmalarna baldr. Sevgi, sayg ve itenlik, iletiim srecini balatmak ve devam ettirmek iin arttr. letiim ile intibakszlk arasnda yakn bir balant vardr. Zira, intibak bozulmu skntda olan kiinin problemi, kendisi ve dolays ile bakalaryla olan iletiiminin bozulmasndan meydana gelmitir.5 nsann karsndakini anlayarak dinlemesi, gerek iletiimin balamas demektir. nk byle bir dinleme, kardaki kiinin ifade etmekte olduu duygu, dnce ve tavrlar onun bak asndan anlamak, bunlarn ona ne anlam ifade ettiini, ne gibi duygular tadn hissetmek, onun bak an grmek manasna gelir. Bununla birlikte, karmzdaki
3 Hasan elikkaya, Okulda letiim, M.. Eitim Bilimleri Fak. Et.Bilimleri Dergisi, 1994, Say:l, s. 86. 4 H. Mahmut amdibi, Beer Mnasebetler, Din Eitimi Aratrmalar Dergisi, stanbul 1994, Say: l, s. 86. 5 Hasan Tan, Psikolojik Yardm likileri, MEB. stanbul 1992, s. 106.
insann gr ve duyuunu, kendi bak amzdan deerlendirme, yarglama, eletirme, ak ve doru bir iletiimi engelledii gibi, katlam kuvvetli duygular ve heyecanl tutum ve davranlarda iletiime engel olur.6 letiimde bu engelleri ortadan kaldrmak iin, ak ve samimi davranlar iletiimi kolaylatrr. Ztlama ve kendi dediini beenme yerine, scak ve olumlu bir iletiim atmosferi oluturur. Cami grevlisi-cemaat iletiiminin salkl ve doru bir ekilde kurulmas iin, byle bir scakla ve akla kesinlikle ihtiya olduu kanaatindeyiz. nsanca birlikte yaama ve toplu renim, iletiim olmadan mmkn deildir. nsan iliki kurmadan yaayamad gibi, davranta bulunmadan ve tartmadan da yaayamaz. Bu itibarla iletiim bilgisi reticiyi bir ok yanl anlalmalardan ve yanl tutumlardan koruyabilir.7 Zira, din eitimcilerinin halkla ilikiler konusunda ok iyi yetimeleri gerekmektedir. Cami Grevlileri-Cemaat letiimini Baarl Klan Faktrler Cami grevlileri-cemaat iletiimini baarl klan faktrleri ksaca yle zetleyebiliriz: 1. Cami grevlileri iletiim arac olarak kulland dili ok iyi bilmelidir. Dil, iletiim ve dnme sreci iin kararlatrlm kurallara gre kullanlan simgeler akmdr.8 Gerek kiileri ynlendirmede, gerekse ikili ilikilerde bavurulan en mhim vasta dildir.
6 Tan,a.g.e.,s.l07. 7 Beyza Bilgin, Eitim Bilimi ve Din Eitimi, A...F.Yayn, Ankara 1990, s. 35. 8 C.T.Morgan, Psikolojiye Giri, (ev.Hsn Arc ve Ark.), Ankara 1991, s. 107.
Yce Kurann mana ve lafzca akllar durduracak bir caza sahip olmas, Hz. Peygamberin, Az szle ok mana ifade etme sanat ile gnderildim9 buyurmas dilin nemini beyan etmektedir. Ayrca iletiimde sadece dili deil, ayn zamanda ses tonunu da iyi kullanmak gerekmektedir.10 Zira Kuran- Kerimde de bunun nemine dikkat ekilmektedir.11 2. Cami grevlileri, halkla ilikilerde baarl olabilmek iin, ok ynl bir bilgi birikimine sahip olmaldrlar. nk neyin nerede nasl syleneceini, nasl hareket edeceini bilemeyen insanlar, hem kendileri zor durumda kalr, hem de bal bulunduklar kurumlar zor durumda brakabilirler. 3. Halkla ilikilerde baarl olmann artlarndan biri de drst ve gvenilir olmaktr. nsanlarla ilikiler kurma durumunda olan kiinin uzmanlk sahas ne olursa olsun, kendini dinleyenlerin ona gvenmesi gerekir.12 Cami grevlilerinin, grev yaparken amaladklar eylerden biri de karlarndaki kii veya hedef kitleyi mspet ynde etkilemektir. Zira olumsuz tutumlardan insanlar uzaklatrmak, onlara doru ve gzel eyler kazandrmak, iletiim ile eitim ve retim srelerinin ortak ynleridir. 4. Cami grevlileri sadece gemii veya sadece hali incelemek ve bunlara uygun zmler ve teklifler getirmek durumunda deildir. Gelecee ynelik sorumluluk duymayanlar, gelecei dnmeyenler hem kendileri geride kalr, hem de mensup olduklar toplumu geride brakrlar. 5. Cami grevlileri ayn zamanda halkla ilikiler konusun9 Kamil Miras, Tecrid-i Sarih Tercmesi ve erhi, DB. Yayn, Ankara 1981, III/359. 10 Geni bilgi iin Bkz. Z. Acar Batla, Bedenin Dili, stanbul 1993, s. 31. 11 Bkz. Lokman, 31/19; el-Mddesir, 74/4. 12 J.L.Freedman ve Ark., Sosyal Psikoloji, (ev.E.Gbilmez-O.Onaran) Ankara 1967.s. 351.
da iyi yetimi olmaldrlar. Bu itibarla, karsndaki kiiyle zdeleerek onun duygularn kendisinde hissederek anlayabilme yetenei olan empati13 yeteneini kullanarak hitap ettii kii veya kitlenin ihtiyalarn, nceliklerini, nem verdikleri konular, onlarn ilgi alanlarn incelemek ve anlamak zorundadrlar.14 6. Cami grevlileri de iletiimle ilgili bilgi ve becerilerin yannda gnl zenginlii, sevgi, anlay ve hogrnn de bulunmas gerekir. Zira iletiim sadece kafa deil, gnl zenginlii de ister. Biri olmadan dierinin olmas mmkn deildir.15 Halkla ilikiler kurmak durumunda bulunan cami grevlilerinin iliki kurduklar kiilerin kafalarnda olumlu bir imaja sahip olmalar gerekir. 7. Halkla ilikilerin ayn zamanda bir ikna sanat olduu bilinmektedir. Bu vesile ile, halkla iliki kuracak olan kiilerin, fikirlerini empoze edebilme gibi bir zellie sahip olmalar gerekir.16 8. Salkl bir iletiim iin cami grevlisi; muhakeme, mukayese, yorumlama, plnlama ve bu meyanda ald kararlar uygulama konusunda bilgi ve yetenee sahip olmaldr. 9. letiim kurma durumunda olan herkes, konumay bildii gibi, karsndakileri de dinlemeyi bilmelidir. Dinlemek, anlamak iin nemli olduu gibi, karmzdakine sayg duymak, dolaysyla gven telkin etmek asndan ok nemlidir. Biz bakalarn dinlemediimiz zaman bakalar da bizi din13 Empati; kendimizi, kendi kiiliimizi unutmadan karmzdakinin yerine koymak, onun hislerini,dncelerini anladmz kendi szcklerimizle tasvir ederek ifade etmektir. 14 Oktay, Halkla ilikiler Mesleinin Faaliyet erevesi ve Uzmanlk Alanlar, Marmara letiim Dergisi, Ekim 1993, say: 4, s. 193. 15 Doan Ccelolu, Yeniden nsan nsana, Remzi Kitabevi, stanbul 1993, s. 15. 16 Oktay,a.g.e., s. l93.
lemeyebilir. O takdirde insanlar arasnda diyalog kopar, iletiim de kesilir. Peygamberlerin varisleri olan din grevlileri, muhatabn reddeden deil, daima onlar sabrla dinleyen kiiler olmaldrlar. Sonu olarak denilebilir ki, cami grevlilerinin amac, iletecei mesajn zn bilen, salkl ilikiler kurabilen, sevgi, anlay ve hogrnn sembol olmaldr. Cami grevlileri cemaat iletiimini baarl klan faktrleri belirttikten sonra, bu iletiimde szl ve szsz iletiimin nemini yle aklayabiliriz: l. Szl letiim Bir haberi veya bilgiyi veren kii, daima ve ayn zamanda onunla ilgili kanaatini ve davran modelini de birlikte verir. Yani srf nesnel bir anlatm hi bir zaman mmkn deildir. Szle yaplmayan bir anlatm, mimiklerle ve ses tonu ile yaplabilir. letiim aratrmalarnn bize bildirdiine gre, gerek objektiflik, reticinin, kendi kanaatini ve davran modelini, onun kendisine ait olduunu vurgulayarak sylemesinde ve ortaya koymasndadr.17 letiimde kavramlar ve deyimler, bilgiyi veren ile onu alann ortaklaa kullandklar manalar ve iaretlerdir. Bilgi veya haber ancak alan onu anlad ve doru yorumlad zaman amacna ular. Aksi halde yanl anlalmalarla iletiim bozulacaktr.18 retim olaynda cami grevlisi, ou zaman farkna varmakszn kulland kavram ve deyimlerin, cemaat tarafndan anlalp anlalmadn devaml kontrol
17 Bilgin, a.g.e., s. 36. 18 Bilgin, a.g.e., s. 36-37.
etmek durumundadr. Bu snamay yapmayan bir grevli, cemaatinin anlama glnn sebeplerini baka yerlerde arayabilir ve yanlabilir... letiim bilgisini iyi kullanan bir din grevlisi, vaaz ve sohbetlerinde kavramlar ve deyimleri, dinleyenlerin anlayabilecekleri bir dile dkmeyi asla ihmal etmemelidir. letiim, tek yanl bir bildirmeden ibaret deildir, cevaplndrma ve kar tavr salanmadka tamamlanm saylmaz. zellikle cami grevlilerinin cemaatten gelecek sorulara kar hazrlkl ve anlayl olmas gerekmektedir. letiim alm bir cami grevlisi, cemaatin tutumlarn szsz davranlarndan annda fark edebilir ve onlar doru olarak deerlendirebilir. Hatta cami grevlisi bazen bir adm daha ilerleyebilir ve kendisi nce davranarak, cemaatin, tutumlarn aa vurmaya yneltebilir. Bylece gizlideki huzursuzluk, tam zamannda ifadeye dklebilir ve karlkl hogr iinde zmlenebilir.19 Kiilerle kurduumuz iletiim sreci iinde baz dm noktalar oluabilir. Bunlar zmek iin etkili iletiim teknikleri kullanlr. Eer ortada birinin rahatszlk duyduu, ihtiyacnn engellendii bir durum varsa, bir problem var demektir. Bu hislere sahip olan kii ise, o problemin de sahibidir. Eer karmzdaki kii konumak istiyorsa, ilk yaplacak i onu pasif dinlemektir.20 Eer sorun sahibinin duygu ve dnce ykl olduu anlalrsa, aktif dinlemeye geilmelidir.21 Karmzdakinin his19 Bilgin, a.g.e., s. 37. 20 Gordon Thomas, Etkili retmenlik Eitimi, ev.E. Aksay-B.zkan, Ya-pa Yay., stanbul 1993, s.48-49. 21 Aktif Dinleme; konuann mesajnda kodlanm ierii dinleyenin anlayarak zmesi ve kendi ifadesiyle bunu tekrar konuana sylemesi, geri bildirim kullanmasdr.
lerini ve dncelerini anlamak iin de empati kullanrz. Duygular doru anladk m onu kontrol etmi olur, konuan anlamaya altmz ifade etmi oluruz. Konuan da duygularn daha belirgin ekilde anlayabilir ve kendi zmn bulabilmek iin dnmeye, yeni alternatifler bulmaya ynelir.22 Sorun, karmzdakinin deil de, bizimse o zaman kullanacamz etkili iletiim yolu, sen mesaj yerine ben mesaj kullanmaktr. Sen mesaj rahatsz olduumuzda karmzdakine ynelik, genellikle sen szcn de kullanarak olumsuz yarg ieren nitelikte kullandmz ifadelerden ibarettir. Bu durum bir saldr nitelii tadnda, kardaki kii kar savunmaya geer.23 Buna cami grevlisi-cemaat iletiimi asndan baktmzda, cami grevlisi ile cemaatin iletiimi kopma noktasna gelecek ve onarlmas g sonular douracaktr. nsanlar aras ilikilerde nemli olan husus, beraber olduumuz kiilerle, gerek ilikiler gelitirmek ve bu kiilerin varlklarndan zevk alr hale gelmektir. Zira, duygularn sylenmesi ve bakasna aktarm, birikimi nler ve insan rahatlatr.24 Ksaca denilebilir ki, cami grevlilerinin cemaatiyle iyi bir iletiim salamas iin baz kelimeleri yerinde ve zamannda kullanmas ok nemlidir. Sizi ve gayretlerinizi takdir ediyorum., Acaba sizin dnceniz nedir?, Ltfen, Teekkr ederim gibi,25 anahtar saylabilen szler, cami grevlisiyle cemaat arasndaki iletiimi kolaylatracak, dolaysy22 Zeynep Ik, Eitim iletiim Teknikleri, M..Egitim Fak.Egt.Bilimleri Dergisi, 1994, sy. 6,s.151. 23 Thomas,a.g.e.,s. l51-152. 24 Ik, a.g.m.,s. l51-152. 25 amdibi, a.g.m., s. 87.
la, aralarnda sevgi, sayg ve hogrye dayal bir otoritenin salanmasna yardmc olacaktr. 2. Szsz letiim letiim, btn bir bedenin katld karlkl etkileimdir. Bu itibarla eitim-retimde, duygular ve etkileimi de gz nne alma zorunluluu kanlmazdr. Szl iletiim, akl ve mant, szsz iletiim ise duygu ve ilikileri en etkili ifade etme aracdr.26 Cami grevlileri ve cemaatin tavr ve hareketleri, yz ifadeleri ve tm vcudun ifadesi, renim iine, yani bilginin verilmesi, alnmas, ilenmesi, deerlendirilmesi, cevaplndrlmas ve btn bunlarn sonunda davran gelimesi iine katlr. Genel olarak, bilin d ve kontrolsz dediimiz iletiim biimini oluturan bu haller, etkilerin yzde ellisini oluturmaktadr. Byle szsz, bilin d ve kontrolsz etkileimin, szl ve bilin d etkileimi dorulad, onunla paralel yrd durumlarda etkiler byk olur. Szsz iletiimde ise, sylenenlerin tam tersini gsterdii durumlarda tehlike byk olur. Mesel, samimiyetten ve iyilik severlilikten sz eden bir reticinin, davranlaryla riyakrlk ve dmanlk ifadeleri gstermesi, onun szlerinin yalan olarak anlalmasna sebebiyet verir.27 Bundan dolaydr ki, Davranlara ve ruhi hayata yansmayan bilgi, renilmi kabul edilemez. Bilgi ve prensipler davranlar haline gelmiyorsa szden ibarettir; ve ahlk hayatta fiili bir dzenleyici deeri ifade etmezler.28
26 amdibi, a.g.m., s.85. 27 Bilgin, a.g.e, s. 36. 28 amdibi, Din Eitiminin Temel Meseleleri, M...F.AV. Yayn, stanbul 1994, s.74.
Bu hususla ilgili olarak Gazali yle diyor:

Lisan- hal ile sylemek, szle sylemekten daha fasihtir; insann tabiat, szlere uymaktan ziyade amellerde mahedeye daha meyillidir.29
Mevlana ise, szn bahane olduunu belirttikten sonra, bir insan dier bir insana doru eken ey, sz deil, belki ikisinde mevcut olan ruh birlikten bir paradr30 derken szsz iletiimin nemine iaret etmitir. Dier taraftan cemaatine hitap eden cami grevlisi ile cemaat vaaz sresince birbirlerine bakmaldrlar. Zira, gzlerden onlar birbirlerine balayan bir eit akm geer. Eer cemaat hitap eden grevliye bakmyorsa, dikkati ve dnme gc azalm olur.31 Cami grevlisi, cemaate hitap ederken cemaatle gz iletiimini kaybetmemelidir. Zira, cemaatle gz iletiimi kurmak, onunla ilgilendiini ve ona hitap edildiini anlatm olur. nk, gz iletiimi, hem camiyi denetim altnda, hem de cemaati uyank ve dikkatli tutmada yardmc olur.32 letiimde gz balants ok mhimdir. Ancak bunu ok iyi ayarlamak gerekir. Camide srekli olarak sadece bir yne bakmak, dier taraflara bakmamak doru bir hareket deildir. Din grevlisi gc nispetinde camide cemaatiyle zaman zaman gz gze gelmeye almal ve kalpten gelen sevgisini btn cemaate gzleriyle yanstmaldr. Zira; Gl iletiim, ierideki gten gelir, ahsiyetin gc, gl iletiim kurar.33
29 amdibi, a.g.e., s.74. 30 Mevlana, Fihi M fih, (ev. M. lker Ambarcolu) stanbul, 1990, s.l2. 31 Aime Souche, Yeni Pratik Pedegoji, ss.259-260. 32 Beyza Bilgin-Mualla Seluk, Din retimi, Akid Yaynclk, Ankara 1991, s. 118. 33 amdibi, a.g.m., s. 86.
Sonu olarak denilebilir ki, kiilii salam ve dengeli, mesleini ok seven, samimi ve yrei sevgiyle dolu din grevlileri, cemaatin zerinde derin tesir brakrlar. Byle cami grevlileri, gerek szl iletiim ve gerekse de szsz iletiimi cemaatleriyle ok rahat kurabilirler. letiim Asndan Camilerde Dikkat Edilmesi Gereken Hususlar a. Cemaat Asndan Dikkat Edilmesi Gereken Hususlar (1) Camiye gelen cemaat arasnda ya ve tahsil fark vardr. (2) Camiye gelen cemaatin sosyo-ekonomik dzeyi farkldr. (3) Camiye gelen cemaatin akl ve zeklar farkl olduu gibi, anlay kavray ve yorumlama farkllklar da deiiktir. (4) Cemaatin iinde camiye haftada, ayda (Cuma, cenaze) veya ylda (Bayram dolaysyla) bir defa gelenler olabilecei gibi, cami grevlilerini tenkit veya bilgi seviyesini renmek iin de gelmi olanlar olabilir. (5) Camiye gelen cemaat iinde, hasta, shhatli, yorgun, yal, ii, memur, renci vb. olanlar bulunabilir.34 Yukarda maddeler halinde ifade etmeye altmz farkl nitelikleri tayan insanlarn cemaatin iinde olmas kanlmazdr. te btn bu farkllklar iinde bulunduran camilerimizde yaygn din eitimi faaliyetinde bulunan vaiz, imam
34 Bkz. Hayati Tetik, Yaygn Din Eitiminde Cami Grevlilerinin Yeri ve Fonksiyonlar, (Baslmam Doktora Tezi), MSBE, stanbul 1997, s. 44-46; H.Peker, Din ve Ahlk Eitiminin Psikolojik ve Metodolojik Esaslar, Samsun 1991, s. 63.
ve mezzinler iletiim asndan ok sistemli hareket etmek zorundadrlar. b. Eitim Ynnden Dikkat Edilmesi Gereken Hususlar Yaplan her ite bir metot takip edilmektedir. Metot kullanmadan sonuca varmak, netice elde etmek zordur. Bu sebepten dolaydr ki camilerde verilen yaygn din eitiminin verili ekli nem arz etmektedir. Eitim kavram olarak metot; belli bir sonuca ulamak, bir problemi zmek, bir teebbs sonulandrmak iin bilinli bir ekilde seilen ve izlenen yol ve bavurulan teknik, usul, yntem demektir.35 Gnmzde camilerde yetikinlere ynelik en nemli eitim faaliyeti hutbe ve vaazlardr. zellikle vaazlar, din gn ve gecelerde Mslmanlarn camiye kotuklar zamanlarda yaplmaktadr. Hutbe ve vaazlar yetikinler iin iyi verilmek artyla, bir din eitimi imknn dourmaktadr. Bugn camilerimizdeki yaygn din eitimi, anlatm metodunun hkim oluu bir kitle eitimi olduundan; son derece zor ve o nispette de dikkat isteyen bir eitim eklidir. Bu sebepledir ki bu eitim faaliyetinde dikkat edilmesi gereken hususlar yle zetleyebiliriz:36 1- Cemaatte ya, bilgi ve kabiliyet farkllk gsterdiinden Basitten mrekkebe; Mahhastan mcerrede ilkelerine dikkat edilmeli; cmleler ksa; rnekler basit; kelimeler herkesin kolaylkla anlayabilecei ekilde olmaldr.
2- Cemaatin anlayamayaca akademik ve ihtilafl konular camiye aktarlmamal ve cemaatin kafas kartrlmamaldr. 3- Vaaz ve hutbelerde din btnl, milli birlik ve beraberlii glendirici konulara arlk verilirken konularn da gncel olmasna dikkat edilmelidir. 4- Din grevlileri cemaati usandrc deil, aksine onlar ekici bir tavr iinde olmaya zen gstermelidir. 5- Camilerde dikkat edilmesi gereken hususlardan biri de hutbe ve vaaz esnasnda hoparlrlerin darya verilmemesi, sesin fazla almamasdr. Vaiz ya da hatibin yksek tonda konuarak camiyi deta miting meydanna evirmesi uygun deildir. Basit gibi grnen bu hususun zerinde ciddiyetle durmak gerekir. Zira ses dzeninin iyi ayarlanmamas camilerde cemaati rahatsz ettii gibi, cemaatten bazlarnn camilerden soumasna bile neden olabilir. te yandan gnmzn teknolojik gelimeleri ve bunun camiye yansmas da bararak konumann anlamszln ortaya koyar. 6- Cami grevlileri hutbeleri irticalen deil, nceden hazrlanm metini okumaldrlar. Grevlilerin byle yapmas, hata yapmalarn nlemi olur. 7- Vaiz, vaazlarnda samimi, duygulu, ll, yapc, tevik edici, sevinici ve mjdeleyici ifadeler kullanmal; ar, krc, itham edici ifadelerden bktrc, mesnetsiz szlerden; din, ilm ve kesin bilgilere uymayan gr ve fikirlerden kanmaldr. Sert, rktc, korkutucu, camiye geldiine piman ettirici bir konuma, cemaatten bazlarnn houna gitse de, asl irada muhta kitleyi camiden soutabilir. 8- Camilerde mftlklerin bilgisi dorultusunda zaman
35 Ahmet nkal, Rasulullahn slama Davet Metodu, Konya 1983, s. 26 vd. 36 Bkz. M. Faruk Bayraktar, Trkiyede Vaizlik (Tarihesi ve Problemleri), M...F.A.V Yayn, stanbul 1997, s.71-72; Peker, a.g.e., s. 62-65.
205
zaman lhiyat Fakltesi ve mam-Hatip Liselerindeki hocalardan azam lde istifadeye gidilmelidir. 9- Camilerde cemaatin kltr seviyesi gz nnde bulundurularak vaaz ve hutbeler ona gre ayarlanmaldr. 10- Din grevlilerimiz iin nemli bir husus da, cemaate anlattklarn bata kendilerinin yapmalardr. Yapmayaca eyleri sylemenin tesirli olamayaca aikardr. Zira bu hususta Cenab- Hak yle buyuruyor: Ey iman edenler! Yapamayacanz eyleri niin sylyorsunuz?37 Ayet-i Kerimeden de anlalaca gibi yaplamayacak eyleri sylemenin insanlar zerinde bir tesiri yoktur. 11- Diyanet leri Bakanl, din eitim ve retimi yapan faklte ve yksek okullarla ibirliine gitmeli, il ve ile mftlklerinin bnyesinde her ay kesintisiz olarak, seminer, panel veya konferanslar tertip edilmeli, bilhassa hizmet ii eitim kurslarna arlk verilmelidir. Zira hizmet ii eitim kurslarnn meslekte verimi artrd, kursa katlan grevliler tarafndan belirtilmektedir.38
GNMZ LETM TEKNKLER VE DN LETM*

Hayati HKELEKL**
Giri letiim kurmak, yani insanlar arasnda ileti(mesaj) alveriinde bulunmak, toplum hayatnn ayrlmaz bir zelliidir. letiim iki kiiyi iliki iine sokan bir sretir ve insan var olduu andan itibaren kendisini bu srecin iinde bulur. nsan, ilikileri iinde srekli yeniden tanmlanan bir varlktr; dier insanlarla hi ilikisi olmayan bir kimse dnlemez. Bilinli ya da bilinsiz evremizi etkilemeye, deitirmeye ya da etkilenmeye, evremize gre kendimizi uyarlamaya alrz. Bu iki ynl alveri, iletiim ve etkileim mr boyu srp gider. Okul ve aile ortamlarnda pedagojik esaslara gre yrtlen din eitim-retimi yannda, toplumun geneline ynelik plnl ve amal din hizmeti almalar da byk nem tamaktadr. Bununla birlikte, bir tr eitim, iletiim ve rehberlik almas olan bu hizmetin yrtlmesinin artlar, teknikleri, yntem ve ilkeleri ncekinden olduka farkldr. Her eyden nce din eitim-retiminin hedef kitlesi ocuk ve ergen iken; din hizmeti arlkl olarak yetikin ve yal kimseler olmak zere, trde olmayan deiik halk kesimlerine y-
37 Saf, 61/2. 38 Bkz. Tetik, a.g.e., s. 140-141.
* Diyanet lmi Dergi, Say: 42/1 Yl: 2006, s. 41-58. ** Prof. Dr., Uluda niv. lhiyat Fak.
Gnmz letiim Teknikleri ve Din letiim 207
nelik bir almann konusudur. Bundan dolay bu hizmetin etkili ve verimli klnmas iin gerekli olan hususlarn gnmzdeki gelimeler nda yeni batan ele alnp dzenlenmesi gerekir. Son yllarda iletiim teknikleri konusunda nemli gelimeler yaanmaktadr. lhi mesajn, din reti ve deerlerin topluma sunulmas, insanlarn bunlardan haberli klnmas yannda, hayatn bu deerlere gre dzenlemek isteyen kimselere imkn hazrlayp yol gsterilmesi, din hizmetinin ayrlmaz unsurlardr. slmn toplum hayatnda yerini ald ilk gnden bu yana, bu yndeki aba ve almalar eitli tarzlarda varln srdrmeye devam etmektedir. Mslman olmann gerektirdii artlar batan hep ayndr ve hi deimemitir. Ancak slm deerleri insanlara etkili ekilde anlatma ve yaymann art ve imknlar, her dnem iin farkllklar gstermekte, deiip gelimektedir. Dolaysyla, din hizmeti ile uraan kimselerin, her Mslmann tabii olarak sahip olmas gereken zellikleri yannda, bulunduu zaman ve ortamda bu hizmeti en etkili ekilde yrtlmesine imkn veren vasflarla donanml olmas kanlmazdr. Gnmzde iletiim teknik ve yntemleri gibi, iletiyi ulatrma, haberleme ara ve teknikleri de son derece gelimi ve eitlenmitir. Gazete, kitap, dergi, bror, radyo, sinema, televizyon gibi kitle iletiim aralar; bilgisayar, telefon, uydu gibi iletiim teknolojileri; konferans, panel, sempozyum, ak oturum, konser gibi kiileraras ya da gruplar aras iletiim; iaret, bak, mimikler, giyim tarz gibi szsz iletiim imknlar kefedilmi ve gelitirilmitir. Bir bilim dal olarak iletiim, bamsz bir bilim dal olarak bilgiyi gelitirme ve rgtlemenin, etkili ve ikna edici duruma getirmenin btn yntem ve teknikleri zerinde alan
bir aratrma alandr. Bunun yannda, sosyoloji, psikoloji, siyaset bilimi, dilbilim, antropoloji, felsefegibi daha birok bilimsel disiplini ilgilendiren ok boyutlu bir aratrma konusudur. Siyas, ideolojik, ticar ve ekonomik reklam ve propaganda almalar byk lde bu alanda yaplan aratrma sonularna dayal tekniklere bavurmaktadr. Ayn ekilde, din tebli, irat ve davet almalarnn bu bilgi ve tecrbe birikiminden uzak durmas beklenemez. nk belli bir mesajn, onun alcs olan hedef kiilerce kabuln ve sonuta ikna olmay salayan psikolojik sreler, her tr etkinlikte ortak ve geerli olan kurallar ierirler. letiimin pek ok tanmlar yaplmtr. letiim en genel anlamda bir bilgi-paylama teknii1 olarak kavramlatrlmtr. Ancak insanlar yalnzca bilgilerini deil, dnce ve duygularn, inan ve deerlerini de paylaabilirler. Dolaysyla iletiimi anlamlarn retimi, iletimi ve deiimi olarak tanmlamak mmkndr. letiim olay esas olarak kaynak ile alc arasnda bir eylem deiimidir. Her iletiim olaynda mesaj gnderen ile alan arasnda az veya ok her zaman bir dei/toku mevcuttur. Bu iki ynl bir sre olarak ileyebilecei gibi tek ynl de olabilir. Eer iletiim tek ynl bir sre olarak, iletmek istediimizi karmzdakine amaladmz biimde iletebilmek, isteneni elde etmek ve beklenen tepkiyi uyandrmak amacyla yrtlyorsa bu, etkileyici iletiim adn alr. Etkileyici iletiim, bir kaynaktan hedefe yneltilen ve tutum ve davran deitirme amacn tayan tek ynl haberleme2 olarak tanmlanr. Etkileyici iletiim her zaman ok gl bir silah olarak kullanla gelmitir. Her tr telkin, reklam, tantm, propaganda, beyin ykama ve ikn
1 Kenneth Anderson, Introduction to Communication,University of Ilinois, 1972,s.4. 2 idem Katba,Yeni nsan ve nsanlar, stanbul 1999, s.175.
teknikleri bu kavramn ierisinde yer alr. slm geleneinde tebli, irat, davet, din telkin, tavsiye, vaaz, zikr gibi kavramlarla dile getirilen etkinliklerin hepsi, bir tr etkileyici din iletiimdir. Dolaysyla gnmzde, insanlar bir konuda ikna etme, etki altna alma, gdleme ve ynlendirmenin psikolojik teknik ve yntemlerini ortaya koyan bilimsel aratrma sonularndan yararlanmak, din hizmetinin etkin yrtlmesi asndan nemi ve deer tamaktadr. Etkileyici iletiimin snrlar Kreselleme, kar konulmaz bir durum olarak toplumlar, kltrleri birbirine yaklatrm ve haberli hle getirmitir. Kitle iletiim aralar, ok ksa zamanda ve ok geni halk kesimlerine mesaj ulatrabilecek byk imknlar salamtr. Bylece iletiimin nndeki fiziksel engeller neredeyse btnyle yok olmaya balamtr. Buna karlk ruhsal engellerin de ortadan kalktn sylemek zordur. Gnmzdeki teknolojik imknlar alabildiine genilemekle birlikte, en basit anlamda kiinin kiiyle iletiimini engelleyen glklerin almasnda benzer baar gsterilememektedir. Bunun birinci sebebi; her kiinin kendine ait bir anlam dnyas, duygusal ve ahlk yapsnn bulunmasdr. D dnyadan gelen uyaranlar ya da mesajlar insanlar tarafndan kendi ihtiya ve eilimlerine uygun ekilde seilerek, elenerek, deiiklie uratlarak alglanmaktadr. Mesaj alan kiilerin alglama, yorumlama ve deerlendirme farkllklar, her kesin kendi kabiliyetine, anlayna ve kltrne gre mesaj zerinde seici davranma eilimi, iletiimde tabii bir verimsizlii kanlmaz klmaktadr.3
3 Suat Cebeci, renme ve retme Srelerinde Din letiim z Yaynclk, stanbul 2003, s.29.
Bunun yannda, son zamanlardaki psikoloji aratrmalarnn ortaya koyduu gibi4, mesajlar alan ve davranta bulunan zihinsel sistemde bir takm derinlik tabakalar, baka bir deyile, d dnya mesajlarn farkl ekilde alan farkl bilin basamaklar bulunmaktadr. Dolaysyla tipik okuyucu, tipik dinleyici ya da izleyici gibi, kitle iletiim aralarnn referans ald ortalama tiplerin, hibir kavramsal temele sahip olmad dile getirilmektedir. Bu adan bakldnda, ne tipik okuyucu, ne de tipik dinleyici/izleyiciden sz edilebilir. Bunlardaki oulluk, baz snrl durumlar dnda, indirgenemez bir nitelik tar.5 Bu bakmdan, her insan iine alacak evrensel bir dinleyici kitlesine hitap etmek ok ndir ve imknsz gzktnden, dinleyicinin zelliklerini ok iyi bilmek ve iletiimi ona gre dzenleyip ynlendirmek byk nem tamaktadr. letiim becerisi aslnda bir insan anlama sanatdr. Bakalarnn duygu ve dncelerini onlarla zdeleerek, onlarn i dnyasna girerek grme duyarll kazanmak, iletiimin etkinliini salama asndan ok nemlidir. letiimi baarsz klan ikinci sebep ise, iletiim srecinin ve amacnn yeterince bilinmemesidir. Gnmzdeki almalarda, etkileyici iletiimin deiik ama gzetilerek yapld grlmektedir. Bunlar; yeni bir bilgi retmek, inan ve tutum kazandrmak; mevcut bilgi, inan ve tutumlar pekitirmek; mevcut inan ve tutumlar deitirmek, eklinde ifade edilebilir. Dolaysyla yerine getirdii ilev asndan bilgi verici, motive edici ve ikna edici iletiim tarzlarn biri
4 Bkz.Roger N.Walsh-Frances Vaughan(Edt.) Ego tesi (ev.Halil Eki) nsan Yay., stanbul 2001,s.96-98; 127-144. 5 Abraham A. Moles, Kltrn Toplumsal Dinamii (ev. Nuri Bilgin) Ege niv. Edebiyat Fak. Yay., zmir 1983, s.40-41; Mustafa Kyl, Din letiimde Hedef Kitle Sorunu, Deerler Eitimi Dergisi, 2003, 1, s. 113.
dierinden ayrmak gerekmektedir.6 Bu amalardan her birine gre yol ve yntemler farkllk gstermektedir. Belli amac gerekletirmek zere hitapta bulunmak, ya da iletiim srecini bilerek dinleyip/izleyip ona gre deerlendirmek, iletiim engelini ortadan kaldrabilecek nemli bir etkendir. Gnmzde iletiim, bamsz bir bilim dal olarak aratrmalarn srdrmektedir. Bu aratrma sonular nemsenir, izlenir ve bilinli olarak uygulanrsa, iletiimdeki engeller bir lde ortadan kaldrlabilir, giderek de amaca ulama, isteneni elde etme becerisi kazanlabilir. Bu bakmdan, eitli halk kesimlerine din hizmeti sunan kurum ve kurulularn, iletiim konusunda eitim grm, uzmanlam, bilgi ve beceri sahibi kimselere kadrolarnda yer vermeleri; bu alanda zel birimler oluturmalar; eitli hizmet ii eitim programlaryla personelini bu konuda eitmeleri, hizmetin etkinlii asndan kanlmaz gzkmektedir. Bu konuda bir baka hususa daha dikkat ekmek gerekmektedir. Gnmzde iletiimin etkinliini azaltan bir dier engel de kltrel yapnn zelliinden ileri gelmektedir. letiim biimlerinin bir toplam olarak kltr, ayn toplumda yaayan bireylere belirli ortak bir alglama ve davran biimi kazandrr. Toplumlar ve kltrler gerekte iletiim araclnda var olmu ve geliebilmilerdir. Paylalan tecrbelerle, alkanlklar dizisiyle belirli bir konuma oturmulardr. Paylalmayan tecrbe ve alkanlklar ise zdelemeyi salayamayaca iin deiik kltr ve topluluktan kiilerle etkili bir iletiime girme imkn azalr. Kald ki, bugn dnyadaki deiim hz ve karmakl kiileri kendi toplumlarna ya da kltrlerine bile yabanc duruma getirmitir.
6 Bu iletiim tarzlarnn din alanda etkili ekilde kullanm hakknda geni bilgi iin bkz. Mustafa Kyl, Psiko-Sosyal Adan Din letiim, Ankara Okulu Yaynlar, Ankara 2003, s.153-213.
ok ynl deiim sreci ierisinde toplum hayatn besleyen ortak deerler paralanm ve yerini oulcu yaplar almaya balamtr. Din-ahlk alanda da kendisini gsteren oulculuk, baz honutsuzluklara yol amaktadr. oulculuk, insann kesinlik-emin olma arayn zorlatrmakta, inan yerine phecilii, kapallk yerine kurala dayal bir akl(serbestlii) tevik etmektedir. Denebilir ki, din alannda mutlak kesinlik artk eriilebilir bir durum deildir; din topluluklar artk phenin insana getirdii yk tamak zorundadr. Fakat insanolu ruhunun derinliklerinde bir kesinlik ve inan arzusuna sahip olduundan oulculuun bu sonsuz aklk anlayn, zellikle de din/ahlk alandakini kabullenmede zorluk ekmektedir. Bunun karlnda da eski kesin bilgilerin belki zaman zaman fanatike tekrarn douran bir kar oluum ortaya kmaktadr. Bu oluum prensipte din de olabilir sekler de. Dolaysyla byle bir kltrel ortamda dogmatik seklerist ile muhafazakar mminin karakter portresinin birbirine benzemesi7 kanlmaz gzkmektedir. nan ve deerlerdeki oulculuk, bilgi dnyamzda da yansmalarn gstermektedir. Gnmzde bilgilerimiz dzensiz dkntlerden ibarettir. Aralarnda basit zaman-mekn yaknlklar, yarm kafiyeler ve arm ilikileriyle bal, ancak belirli bir yaps olmayan bir takm paralar sz konusudur. U uca eklenmi, geliigzel toplanm, hibir eyin genel olmad, iaret noktalar bulunmayan, fakat pek ok nemli dnceler (anahtar szckler, gl ynetici fikirler vb.) tayan paralar btn grnts tayan bu yeni kltre mozaik kltr denilmektedir. Mozaik kltr, bir niversite eitiminin,
7 Peter Berger, Dinin Krizinden Seklerizmin Krizine,(Haz.)Ali Kse, Seklerizm Sorgulanyor, stanbul 2002.s. 86, 90. Ayrca bkz. Veysel Uysal, Din Psikolojisi Asndan Din Tutum Davran ve ahsiyet zellikleri, stanbul 1996,s.86-90.
rasyonel bir ortamn rn deildir; her gn aldmz rastlantsal, karlkl konuma, dergiler, gazeteler gibi kitle iletiim aralar vastasyla bize ulamaktadr. Bunlar bizde sadece bir takm dnce paracklar, bilgi artklar brakan, bizi ok ynl bilgi yamuru ile boan ve geici etkiler meydana getiren aralardr. Bu durumda biz eylerin yzeyinde kalyoruz; dncemizi etkileyen olaylarca geliigzel damgalanyoruz, ne sansr uyguluyor ne de aba harcyoruz.8 Bu youn bilgi a, giderek artan seenek ve alternatifler karsnda insanlar, ilikili btn olumlu ve olumsuz ynlerin dikkatli bir zmlemesi iin gerekli artlardan mahrum kalmaktadrlar. Giderek daha kestirme bir yolla, bize ulaan mesajlara ya da sosyal etkiye cevap vermek zorunda kalmaktayz. Bu durumda baz uzmanlar, bilimsel aratrmalar ve insan tecrbesi ile dorulanm olan tek bir para bilgiye dayanarak karar verme yolunu tavsiye etmektedirler.9 Belli bir etkileme tekniini srekli ve dzenli kullanmakla baarl sonular elde edilebilecei tahmin ve yorumunda bulunmaktadrlar. Ancak bunun her zaman ie yarayacan nceden kestirmenin olduka zor olduu da bir gerektir. Gnmzdeki iletiim ortam ile ilgili btn bu deerlendirmeler aslnda, bugnn artlarnda etkileme amac tayan bir iletiimin ne kadar zor ve incelikli bir i olduunu gzler nne sermektedir. Din hizmetleri, tebli ve irat faaliyetleri toplumsal ve kltrel gereklerden bamsz, tek biimli, hep ayn tarzda srp giden statik bir bak asyla ele alnp srdrlemez. Topluma ya da muhataplara sunulan din mesajlarn istenilen etkiyi meydana getirebilmesi iin, her gn artan ve deien iletiim ara, teknik ve yntemleri8 Moles,a.g.e.,s.16. 9 Robert B.Cialdini, nsanlar Etkileme Yollar (ev.Ali Dnmez),mge Yay., Ankara 2001, s.414.
ni bilinli olarak kullanmak, en az sunulan mesajn muhtevas kadar nem tamaktadr. Baz iletiim uzmanlar, dinin belirleyici olduu geleneksel kltr yaplarnn otoriter bir zellik tad, dolaysyla demokratik toplumun temelinde yatan iletiim becerilerini iermedii10 tezini ileri srmektedir. Bu deerlendirmenin, esasen tarih iinde ekillenen btn geleneksel kltr yaplar iin geerli olduu sylenebilir. Ancak slm Dininin, kendi dorularn insanlara anlatmak iin, otoritenin gcne dayal yntemlerden ok, muhatabn vicdann uyarc, bilin alann geniletici, duygu ve gdlerini harekete geirici yollara daha fazla bavurduu da bir gerektir. Bu bakmdan, temel slm kaynaklar ve zgn din davet ve irat uygulamalarna bakldnda, hedeflenen deerler konusunda insan bilgilendirmek ve ona yol gstermek iin gnmz psikoloji ve iletiim biliminin tand ve tanmlad btn teknik ve yntemlere yer verdiini grmek mmkndr. Allah insanlara yalnzca buyurmaz; yerine gre bilgi verir, hakikati tantr ve insan zihnini aydnlatr; sz verir, vaadlerde bulunur; uyarr ve korkutur, mjdeler ve tevik eder; kiinin vicdanna seslenir, minnettarlk ve ahlk duygusunu uyarr; sevgi ve rahmetini gsterir, uyarlarda bulunur; kiinin kendisi hakknda olumlu ve olumsuz duygular uyandrarak motive etmeye alr. Kabul salamaya ynelik btn bu ikn teknikleri, gnmzde iletiim aratrmalarnda kefedilmi ve kullanma sunulmutur.11 Din ya da din d alanda bu tekniklerin baaryla kullanlmas elbette ki bu konularda iyi yetimi kadrolarn varlna baldr.
10 Bkz. Doan Ccelolu,Yeniden nsan nsana, stanbul 2000, s. 13, 243-244. 11 Bkz.G.Marwell-D.R. Schimitt, Dimension of Compliancegaing Behavior:An Emprical Analysis, Sociometry,30,1967,s.350-364;Nuray Sakall, Sosyal Etkiler, Kim Kimi Nasl Etkiler?,mge Yay.,Ankara 2001,s.50.
Bu yazda, bilimsel aratrmalara dayal olarak gnmzde gelitirilmi olan iletiim modeli ve bu modelin etkin bir ekilde ilemesini salayan eitli faktrleri gz nne alarak, din hizmetlerinde bunlardan nasl yararlanabileceimizi dile getirmek istiyorum. letiim Modeli ve Din letiim Her etkileyici iletiimde deimez drt temel unsurun varl gz nnde bulundurulur. Bunlarn her birinin eitli zellikleri hem teker teker hem de birbirleriyle etkileim iinde iletiimin etkinlik derecesini belirler. Bunlar; kaynak,mesaj (ileti), ara (kanal) ve alc (hedef)dr. KAYNAK: Mesaj dzenleyen ve ileten kii ya da kiilere kaynak denir. Kaynak, iletiimin balad yer ya da kiidir. Mesajlar ile mesajlarn etkisi, geldikleri kaynaa gre yorumlanr. Yaknmalar ve vgler geldii kaynaa gre deerlendirilir. Kaynan sunduu, ilettii mesajn dinleyiciler tarafndan kabul grmesi, onlarn tutum ve davranlar zerinde etkili olmas, kaynan inanlr ve gvenilir grlmesine bal olduu anlalmtr. Hangi kaynaklara daha ok inanlr ve gvenilir? nanlr ve gvenilir olmak iin kaynan hangi zelliklere sahip olmas gerekir? Bu sorulara cevap bulmak iin yaplan aratrmalar, toplumda yksek saygnl olan, alannn uzman olan, iletiimi kendi kiisel ya da grupsal kar iin kullanmayan, tarafsz, art niyetsiz, samimi ve hasbi davranan kaynan daha inanlr olduunu ortaya koymulardr.12 Bu bilgiler nda diyebiliriz ki, din hizmeti yrten kii, kurum ve kurulular, yaptklar hizmetin niteliine uygun
12 Bkz. Katba, age.,s.184-187.
olarak toplumda saygnlk ve gvenirlik katsaylarn srekli yksek tutmak zorundadrlar. En bata da, yaplan din hizmeti karlnda cemaatinden herhangi bir kar beklentisi iinde olmamaldrlar. Kendi ahslar bir yana, camisi iin para toplayan din grevlilerinin bile, cemaatin bir ksm tarafndan ho karlanmadn ortaya koyan aratrmalar vardr.13 Toplumumuzdaki insanlarn bilgi ve kltr seviyesi srekli artmaktadr. zellikle byk kentlerde ok hzl bir deiim grlmektedir. Yksek renim grm, dnyadaki gelimeleri yakndan izleyen, farkl kltr ve hayat tarzlar arasnda karlatrmalar yapabilen, sorgulayc ve aratrc bir yaklamla olaylara bakan bir dinleyici (cemaat) kitlesi olumutur. te yandan, Avrupa Birliine girmeye aday olduumuz bir dnemde, yakn gelecekte dinler ve kltrler aras diyaloglarn daha da sklaaca bir gelecek lkemizi beklemektedir. Bu gelimeler karsnda din hizmetlerinin etkin ve verimli olabilmesi, ancak bu grevi yapan kiilerin mesleki kalitelerinin ykseltilmesine bal gzkmektedir. Halkn bilgi ve gelimilik seviyesinin gerisinde kalan, eski bilgi ve anlaylarn srarla srdren kimselerin eliyle yrtlen bir din hizmetinin tatmin edici sonulara ulatrmas beklenemez. Bu bakmdan, din grevlilerinin renim seviyelerini srekli olarak ykseltmeye ynelik dzenlemelere gidilmesi, lisans st akademik almalara zendirilip, tevik edilmesi, bu yola girmi olanlara baz imkn ve kolaylklar salanmas byk nem tamaktadr.
13 Bkz. Mustafa Kyl, Din Grevlisinin Mesleki Problemleri (Baslmam Yksek Lisans Tezi) Ondokuz Mays nv. Sosyal Bilimler Enst. Samsun 1989; Hamdi Uygun, Halktaki Din Adam maj ve Din Grevlilerinden Beklentileri (Baslmam Yksek Lisans Tezi) Ondokuz Mays nv. Sos. Bil. Enst., Samsun 1992.
Televizyon ve radyo gibi geni halk kesimlerine seslenen iletiim aralarnda din konularn, aratrmalaryla tannan ve geni kabul gren, akademik unvana sahip, uzman kimseler tarafndan anlatlmas, kabul dzeyini artrc bir etki meydana getirmektedir. Buna karlk, farkl yorum ve deerlendirmelere ak, ya da ancak uzman kiilerin iinden kabilecei bir ksm teknik ve ayrntl din konularn ilhiyatlar tarafndan geni halk kesimleri nnde tartlmasnn kafa kartrc, phe uyandrrc, gven azaltc bir etki meydana getirdii de bir gerektir. Bu bakmdan ilim adamlarmzn ncelikle kendi aralarnda tartp uzlamalar gereken meseleleri halkn huzuruna tamamalar, hem kendilerinin saygnl hem de samimi bir din yneli ierisindeki kiilerin ruh ve manev salklar asndan byk nem tamaktadr. Ayrca, din inan ve deerlere art niyetle yaklaan kimselerin haksz tenkit ve karalamalarnn da nne geilmi olur. Kaynan sevilen, beenilen, tannan, ho ve sempatik bir kimse olmas da iletiimin etkisini artran kendi bana nemli bir faktr olarak bulunmutur. letiim kayna sevdiimiz, tandmz, beendiimiz bir kii ise, aka bizi etkilemeye alt belli olsa bile, bu etkiyi deta severek kabul etmekte, hatta belki de onu memnun etmek ister gibi davranabilmekteyiz. Sevgi her zaman etkiyi ve etkilenmeyi artrr. nsanlar tanyp sevdikleri kimselere evet demek eilimindedirler.14 Ayrca sevilen, beenilen iletiimci alc iin ayn zamanda taklit edilebilecek ya da zdeim kurulabilecek bir model olarak belirebilir. Bir kiinin genel olarak sevilebilirlik derecesini etkileyen bir zellii, fiziksel ekicilii olarak orta14 Paul Guillaume,Psikoloji (ev.Refia emin) stanbul 1970,s.276; Katba, age., s.188.
ya kmaktadr. Aratrmalardan elde edilen bulgulara gre, iyi grnml kiilere otomatik olarak yeteneklilik, drstlk, incelik, zekilik gibi zellikler yklenmektedir. Grnm iyi ise her ey iyidir diyen bir bilinaltnn ibanda olduu sylenebilir.15 Benzerlik ve tanklk da sevgiye yol aan dier faktrlerdir. Kendimize benzeyen, kendisiyle sk sk karlatmz insanlar severiz ve onlarn isteklerine kolayca karlk veririz. Bunun yannda, gnmzde beden dilinin nemi gittike daha ok fark edilmekte ve zerinde durulmaktadr. zellikle duygusal mesajlarn, ilikiyle ilgili tutum ve tercihlerin aktarlmasnda beden dili, szsz mesajlar en etkili faktrdr.16 Btn bu hususlar gz nne alndnda; din hizmeti veren kimselerin iyi grnml, bakml, ho ve sevecen tavrl, gler yzl, dost canls olmas lsnde, dile getirdii din mesajlarn insanlar tarafndan daha kolay kabul edilebileceini syleyebiliriz. nemli din mesajlarn toplum tarafndan sevilen, saylan, gvenilen tannm kimseler tarafndan sunulmas, bunlarn kabul dzeyini nemli lde artracaktr. Din hizmeti yrtenlerin beden dili konusunda da eitilmeleri sonucunda, halkla ilikilerde baarl sonular almay olduka kolaylatracaktr. MESAJ (LET): letiimin baars mesaj kimin verdii kadar, ne sylendii ve nasl sylendii ile de ilgilidir. Bu konuda yaplan aratrmalar mesajn, dinleyicinin gr ile benzer ya da farkl olmas, tek ynl/ift ynl olmas, bilgi/duygu arlkl olmas, olumlu/olumsuz ierik tamas gibi boyutlar ierisinde etkisinin ne olaca zerinde odaklanmtr.
15 Cialdini, age.,s.258,308-309. 16 Bkz. Ccelolu, age.,s.25,33-60.
letiimde dile getirilen gr, dinleyicinin sahip olduu grten ok ayr ya da ok benzer olmas durumlarnda nemli bir etki meydana getirmedii tespit edilmitir. Birinci durumda, dinleyicinin direnme ve savunma mekanizmalar devreye girmekte, gr fark daha da abartlarak iletiimin hedefi, kaynan istedii yerden daha uzaklara itilebilmektedir. kinci durumda ise, arada zaten fazla bir fark olmad iin dinleyici onu daha da klterek kendi gr ile aynlatrmakta, bylece herhangi bir tutum deiimi olmamaktadr. Buna karlk, orta derecede bir gr fark dinleyicide tutum deiimi ynnde zorlayc bir etki meydana getirmektedir. Bununla birlikte, kaynan inanlrl her durumda belirleyici bir rol oynamaktadr. yle ki, dinleyicinin grnden olduka farkl bir gr savunan bir mesaj eer yksek inanlrl olan bir kaynaktan geliyorsa tutum deiimine yol aabilmekte, dk inanlrl olan bir kaynaktan gelen ve dinleyicinin grnden ok az farkl bir mesaj ise reddedilebilmektedir. Buna gre; din konularn halka sunulmasnda, yerleik inan ve alkanlklarla taban tabana zt ya da imdiye kadar duyulmam ok yeni yorum ve deerlendirmeler tayan grlere yer verilmesinde olduka dikkatli olmak gerekmektedir. Eer byle bir zorunluluk varsa, halk nezdinde itibar ve saygnl yksek, sevilen-saylan, otoritesi tartmasz kabul gren kimseler vastasyla bu hizmetin yrtlmesi en uygun yoldur. Ayrca, kkl bir gr deiikliini hedef alan din iletiimde, azdan oa teknii uygulanmal, tedrici bir ekilde ama yine de orta seviyede bir gr fark gzetilerek mesajlar sunulmaldr. Bir gr, onun kart olan gr, iddia ve deliller de dikkate alnarak dile getirildiinde, daha inandrc olmaktadr.
Bu durumda dinleyicinin zihninde oluabilecek phe ve tereddtler peinen giderilmekte; mesajn aldatc bir propaganda olarak alglanarak reddedilmesinin n kesilmektedir. Bununla birlikte, eer dinleyicilerin bilgi, kltr ve zek seviyesi yksekse, dinleyici mesajn muhtevas ile ayn grte deilse, konu iyi bilinen basit bir konu ise, kart gr dinleyici tarafndan biliniyorsa ve dinleyici daha sonra kart grn propagandasna maruz kalacaksa, bu ekilde iki ynl iletiim daha etkindir. Bunun tersi durumlarda ise tek ynl iletiimin daha etkin olduu grlmektedir. Gnmzde yabanc din ve ideoloji temsilcilerinin slm Dinine ve Mslmanlara ynelttikleri birok iddia, itham ve itirazlar bulunmaktadr.Bunlar arasnda, slmn bir iddet ve sava dini olduu; ilm ve meden gelimeyi engelleyici ve geriletici esaslar tad; sevgi yerine korku temeline dayal olduu; korkutucu, yasaklayc ve cezalandrc ynnn ar bast; insan haklarna yer vermedii, zellikle kadn haklarn hie sayan erkek egemen bir dzen ngrd gibi konular sk sk gndeme getirilmektedir. slm Dini hakknda yeterli bilgisi olmayan kimseleri, zellikle bir aray ve gelime iinde olan genleri ciddi olarak etkileyebilen bu tr olumsuz propagandalara kar, ok iyi dzenlenmi, akla uygun ve ikna gc yksek kantlarn zaman zaman topluma sunulmas byk nem arz etmektedir. Bu kar grlerin grmemezlikten gelinmesi, din iletiimin kabul edilebilirlik dzeyini drebilir. Kresellemenin dnyamz sard ve kitle iletiim aralarnn bilgiyi her alana ulatrd bir ortamda, tek tarafl olarak sadece slmn kendi dorularn dile getiren, vc ve yceltici bir sylemle yetinmek, gnmz insan iin tatmin edici olmayacaktr. Kurann hitap tarz incelendii zaman, kar grlere kapal ve tek ynl olmad, aksine indii dnemdeki tm muhalif gruplarn iti-
raz ve grlerini ciddiye alarak, bunlarn geersizliklerini ortaya koyduu grlebilir. Ayn bak asnn gnmz iin de geerli en etkin ikna yolu olduu ak bir gerektir. Bununla birlikte; dar ve kapal evrelerde, dinine samimi olarak balanan ve yaamaya alan, kltr seviyesi dk kimselerden oluan cemaat ortamlarnda, slm kart grlerin ya da ilmi seviyesi yksek din delil ve yorumlarn; ihtilafl, tartma ve farkl yorumlamalara ak din meselelerin dile getirilmesinin, dinleyenler zerinde olumsuz etkilere yol amas da kanlmazdr. letiimde mesajlar ya dnce ya da duygu arlkl olmak zere iki ksma ayrlr. Yalnzca akla ya da yalnzca duygulara hitap eden mesajlarn yer almas, pek uygun grlmemektedir. Yerine gre bu iki tr mesaja da yer verilmesi, ikna edicilii glendirici ve kabul dzeyini artrc olmaktadr. Ancak burada ilenen konular kadar, dinleyicinin zelliklerinin belirleyici olduu kabul edilmektedir. Akla hitap eden mesajlarn daha ok eitim ve zek dzeyi yksek olan kimseler zerinde etkili olabilecei; duygusal muhteval mesajlarn ise daha ok eitim ve zek dzeyi dk kimseler zerinde etkili olabilecei ngrlmektedir. Bununla birlikte, iletiim konusu dinleyiciyi ne kadar ilgilendiriyorsa, ona ne kadar yaknsa, duygusal nitelikli bir mesaj o lde etkili olabilir. nk insanlar ancak ilgilendikleri konularda duygusal olabilirler, aksi takdirde duygusallk tuhaf olarak nitelendirilip, phe ile karlanabilmektedir. Korku uyandrc mesajlarn ne lde etkili olduunu aydnlatmaya ynelik baz aratrmalar u gerei ortaya koymaktadr: Az bir korku uyandrma iletiimin etkililiini artrrken, ok fazla korkutma kt ya da tersine sonular verebilmektedir. Bunun yannda, korku uyandrc iletiimin din-
leyiciyi istenen davrana yneltebilmesi iin bu davran hakknda anlalabilir ve uygulanabilir basit ynerge ve yol gstermelerin ok yararl olduu grlmtr.17 Din retim ve irat hizmetlerinin gnmze uzanan ve gelenek hline gelmi yntemleri ierisinde, kiinin kendisi hakknda olumsuz duygular uyandrmaya ynelik, korku yaratc ve cezalarla tehdit edici mesajlara daha ok bavurulduu18 bilinmektedir. Bu tekniin baz kiileri belli durumlarda dine gdleyici olumlu bir etkisi olsa da, ou zaman ters tepen olumsuz etkiler yapt grlmektedir. Gnmz insanlarnn sevgi, mjde, umut ve mkfat ieren olumlu din mesajlara daha ok ilgi duyduu ve bu yolla din davranlara daha ok motive olduu sylenebilir.19 zellikle cehennem korkusu, Allah tarafndan cezalandrlma tehdidini ieren mesajlara kar tepkisel tutumlara her yataki insanlarda rastlanabilmektedir. ocuklara ynelik din eitim programlarnda korku uyandrc anlatmlar esas itibariyle son derece yanl ve sakncaldr. Genlerin din eitim ve iratlarnda ise, dengeli ve ihtiyatl ekilde zaman zaman korku ve sululuk duygusu uyandrc mesajlardan yararlanlabilir. zellikle saldrgan tabiatl kimselerin cezac iletiimi, yumuak iletiimden daha fazla kabul etme eiliminde olduklar20 gz nne alnrsa, bu konuda dinleyicinin zelliklerinin belirleyici olduu anlalmaktadr. Nitekim yetikin ve zellikle yallar iin gven ve umut verici, bilgiden ok din hayat
17 Bkz. Katba,a.g.e,s.198-200; J.L.Freedman-D.O.Sears-J.M.Carlsmith, Sosyal Psikoloji (ev. Ali Dnmez) Ara Yay.,stanbul 1989,s.309-312. 18 Bkz. M. Emin Ay, Din Eitimi ve retiminde Mkfat ve Cez, Bursa 1993,s.108-118;119-158. 19 Bkz.Ahmet Albayrak, Ergenlerin Din Geliiminde Sevgi ve Korku Motifinin Etkinlii, H.Hkelekli ve di.,Genlik,Din ve Deerler Psikolojisi,Ankara 2002, s.307-334. 20 Bkz. Freedman ve di., Sosyal Psikoloji,s.312-313.
daha iyi yaamann pratiini gsterici, bizzat kendilerinin dile getirdikleri sorulara cevap oluturucu mesajlarn ilgi ekici ve etkileyici olduu21 sylenebilir. letiimin, hedef ald kimselerin inan ve dncelerini, hayat tarzlarn deitirme konusunda ak bir davette bulunmas durumunda direnme ile karlama ihtimali her zaman yksektir. Din deerlerin kalc hle getirilmesinde, dolayl ve st rtl anlatmn zengin imknlarndan yararlanmak en uygun yollardan birisidir. Olaylarn tabii ak ierisinde kiiye yeni bir bak as sunan bir durumla kar karya kalan bir kimse bundan ok fazla etkilenebilmektedir. nk bu tr bir iletiim dorudan kiiyi etkileme amac tamadndan, yani art niyetle yaplan bir propagandaya benzemediinden daha gvenilir olarak alglanmaktadr. Bu bilimsel gerek, din/ahlk anlatmda kssa ve hikyelere neden oka bavurulduunu bize aklamaktadr. Din iletiimde kssa ve hikye yoluyla mesaj aktarmnn iki bakmdan nemi vardr: Birincisi; din hakikatler fizik tesi (gayb) lemle ilgili olduu iin, bunlar ifade etmede sembolik ve arm yaptrc bir dilin kullanlmas kanlmazdr. kincisi ise, Kurann asl hedefi insanlara bilgi vermek deil, onlarn ahlk ve zihniyet dnyalarnda bir dnme yol amak olduundan, bunun en etkili yolu, insan kavraynn en btnc ynne seslenmektir. Beynimizin sa yarm kresinin balantl olduu btncl dnce ve kavray sezgisel, ilikisel ve metaforik bak as, beynimizin sol yarm kresinin balantl olduu mantksal, analitik dnme yetenei22 kadar nemlidir. Kiinin var olan yaklamlarnda
21 Mustafa Kyl, Din letiimde Hedef Kitle Sorunu,Deerler Eitimi Dergisi,2003,1,s.114-115. 22 Bkz. Robert E.Ornstein,Yeni Bir Psikoloji,Dou ve Bat Psikolojilerinin ada Bir Sentezi (ev. Erol Gka-Feray Ik),nsan Yay.,stanbul 1990,s.59-80.
yapmas istenilen deiiklikler ancak sezgi ve fantazinin serbest braklmasyla gerekleir. Bu anlamda kssa, hikye ve mitoslar beynin btncl yeteneklerini etkileyici ve harekete geirici bir neme sahip bulunmaktadr.23 Din konularda sembolik dilin tasvir edici olmaktan ok telkin edici, arm yaptrc24 bir sre olarak devreye girdii kabul edilmektedir. Bu bakmdan din retim ve irat hizmetlerinin her seviyesinde kssa ve hikye dilinin btn imknlarndan yerine gre yararlanmak nem tar. Mesajn iletilmesinde kullanlan kelimelerin tek tek nemi vardr. Bireyin davrannda kelimenin fonksiyonu, ayn derecede hakiki olan dier objelerin fonksiyonuna benzer. Bir yayann hzla gelen otomobile gre kendini ayarlad gibi, iitilen kelime de, kendisine uyum salanmas gereken bir objedir; baka yerlere gidebilmek iin kullandmz araba gibi, kelime de konumada kullanlan bir objedir. nsan eyalarn dnyasnda olduu gibi, kelimelerin dnyasnda da hakiki bir ekilde yaar. nsan, bakasnn evresine otomobil, bilgisayar, ok katl binalar sokarak dnyasn deitirebilecei gibi, kelimeler sokarak da deitirebilir. Bylece kiinin dnyasn kelimeler yoluyla deitirerek davrannda, dier objelerin deitirilmesiyle elde edeceimiz trden bir deime elde etmek mmkndr. Bu sebepledir ki, dil, inan ve tutum deimelerinde, istek ve heyecan uyandrlmasnda ve davranta deiiklik meydana getirmede etkili olabilmektedir.25 Kelimeleri seme ve iletme becerisi iletiimin etkililiini, ko-
23 Bkz. Nossrat Peseschkian, Dou Hikyeleriyle Psikoterapi (ev.Hrol Flolu); Sistem Psikoterapi (ev.Hrol Flolu) Sistem Yay., stanbul 1997,s.19-21. 24 Muhammed Ahmed Halefullah, Kuranda Anlatm Sanat, el-Fennul-Kasss (ev. aban Karata) Ankara Okulu Yay.,Ankara 2002,s. 66-70;153 vd. 25 Krech-Crutchfield-Ballachey, Cemiyet inde Fert (ev.Mmtaz Turhan) stanbul 1971, c.2, s.8-9.
numa tonu, yazm ya da anlatm slbu ve biimi de duygular aa vurmay salayabilir. Toplumun bilin altnda saygnlk tayan, yresel ayrlklar iermeyen, yaygn, ortalama, olaan bir dil kullanm, halkla ilikilerde baarl olmann art olarak grlmektedir.26 Din iletiimin bata gelen sorunlarndan birisinin dilin kullanm olduu sylenebilir. Gnmz insannn rahatlkla anlayp kavrayabildii bir din dilinden sz etmek zordur. Viz ve hatiplerimizin, din eitimcilerinin kullandklar ortalama dil olduka eski ve anlalmazdr. Beden dilinin imknlarndan da yeterince yararlanlamadn gryoruz. Oysa ki, yz yze iletiimde szl mesajlar kadar szsz mesajlar da kullanlr. Hatta konumaya dayal bir iletiimde, mesaj alveriinin ancak kk bir blmn szl mesajlar oluturur. Kiiler aras mesafe, beden duruu, yz ifadeleri, el kol hareketleri, ses tonu, vurgulamalar ve susmalar, giyim tarz gibi unsurlardan oluan szsz iletiim,27 iletiimin en etkili ve byk blmn oluturur. Bu bakmdan, din hizmeti yrten btn kesimlerin szl ve szsz mesajlarn seimi ve kullanm konusunda bilgi, yetenek ve donanm sahibi olmalar, iletiimin baarsn artran en nemli hususlardan birisi olarak karmza kar. ARA (KANAL): letiimde mesaj tayan sinyalleri; kaynaktan alcya ve geribildirimi de alcdan kaynaa tayan aralar, kanallar vardr. letiim ya iletiim kurann dorudan, yz yze etkinliklerinden oluur; ya da kitle iletiim aralar vastasyla gerekleir. Kullanlan biim iletiimin oluturulmasn ve anlalmasn etkiler. Bu sebeple, deiik
26 sa Kayaalp, letiim ve Dil,TDV.Yay.,Ankara 1998,s.89. 27 Bkz.Ccelolu, age., s.33-65; Erdal Tekarslan ve di.,a.g.e., s.187-194
iletiim biimlerinin yerine gre denenip kullanlmas, iletiimin baarl olmas bakmndan nem tar. Aratrmalara gre, iletiimde en etkili tarzn yz yze, dorudan grme ve ilikiye dayal yol olduu tespit edilmitir.28 Araya baka vastalarn (kitap, bror, radyo, televizyon, internet..) girmesi, bylece kaynak ile alcnn ayr dmesi etkinin gcn azaltmaktadr. ahs etkinin ok daha fazla olmas yz yze ikna etmenin ok daha esnek olmasndan ileri gelmektedir. Ayrca yz yze iletiimde dinleyici dorudan ve annda geri iletimde bulunabilmektedir. Kardakinin sylediklerinden, yz ifadesinden, sesinin tonundan, bedeninin duruundan, sylenenlere nasl bir tepkide bulunduu anlalr. Kitle iletiim aralarnda geri iletim dolayl ve gecikmeli olarak vardr; baz durumlarda hi yoktur. Kitle iletiim aralaryla yaplan iletiimin etkisi snrl durumlarda ve daha ok kaynan gr ile alcnn gr arasnda benzerlik ya da yaknlk olduunda kendisini gstermektedir. Esasen burada mesajn dinleyiciye ulamas bal bana bir sorundur. nk kaynakla ayn gr paylamayan dinleyici, kitle iletiim aralaryla sunulan mesaj ya hi dinlememekte ya da arptma yoluyla hemence etkisiz klabilmektedir.29 Bununla birlikte, kitle iletiim aralarnn bilgi aktarmnda daha etkili olduu, kiiler aras iletiimin ise yeni tutumlarn olumasnda ya da eski tutumlarn deimesinde etkili olduu ortaya konmutur.30 Yaplan aratrmalar, en etkili iletiim aracnn kiisel sunu olduu konusunda birlemektedir. Bunu radyo (sesli) ve yazl+resimli (kitaplar, fotoraflar vb.) iletiim izlemektedir.
28 Krech ve di. a.g.e., c.1, s.385-387;Katba,a.g.e., s.81-82. 29 Bkz. Freedman ve di.,Sosyal Psikoloji, s.329-345. 30 Ccelolu, age., s.222.
Televizyon ve filmler etkinlik asndan kiisel sunu ile radyo arasnda yer almaktadr. Bununla birlikte, okul a ocuklar zerinde yaplan aratrmalar, filmlerin ve televizyonun fikir ve tutumlar zerinde uzun zaman kaybolmayan nemli bir etkisi olduunu ortaya koymutur. Televizyon ve filmler, programa daha youn katlma duygusu yaratabilmekte ya da belirli bir dizi kavramn benimsenmesini salamaktadr.31 Bunun yannda kitle iletiim aralarnn sosyal sistemin btn stnde ezici bir gleri vardr. Kltr szgeten geirerek ynetirler, kltrel baz unsurlar ne karrlar, baz fikirlere nem kazandrr, dier bazlarn deersizletirirler, kltrel alan kutuplatrrlar. Kitle iletiim aralarndan gemeyen mesajlar, toplumun evrimi stnde ok kk bir etkiye sahiptir.32 Kitle iletiim aralar, olaylarn ve deerlendirme etmenlerinin btnnden hareketle, olaylar kollektif olarak hissettirmeye, koullandrmaya ve bunlarla bir mesaj akm oluturmaya, dolaysyla teknik yntemlerle sosyal bnyeyi sulamaya alrlar.33 zellikle Trkiye gibi toplumsal deime ve kalknma sreci ierisinde bulunan toplumlarda, kitle iletiim aralar bireye yeni sosyal roller ve deerleri retmede ve pekitirmede etkili bir ara olarak kullanlabilmektedir. Kitle iletiim aralar ierisinde televizyonun ayr bir nemi vardr. Bunun sebebi, televizyon yaynlarnn bir anda ok sayda kiiye ulamas kadar, ses, yaz ve grntye ayn zamanda yer verebilmesidir. Bu zellik onun etkileyici gcn artran nemli bir faktrdr. Televizyon yaynlar en nemli duyu organlarnn alc kapasitesini harekete geirerek, kiinin btn alg dnyasn etkileyebilmektedir. Ancak, burada
31 Bkz.Erdal Tekarslan Haberleme ve letiim,Davrann Sosyal Psikolojisi,stanbul 2000,s.176. 32 Moles,Kltrn Toplumsal Dinamii,s.78. 33 Moles, a.g.e., s.27.
nce cezbet, sonra ikna et kuralna gre dzenlenen yaynlarn daha etkili olduu ve reklmclar tarafndan yaygn ekilde kullanld bilinmektedir. Son zamanlarda internet yoluyla iletiimin salad imknlar, bilginin uluslar aras dzeyde dolam ve deiiminde ok byk ufuklar amtr. Din eitim-retim ve irat hizmetlerinde konuma ve yaz kadar grnt veren tekniklerden de yararlanlmaldr. nk fotoraf ya da grnt dorudan beyne girmektedir. zellikle bilgisayar teknolojisinin salad imknlarla, her tr grnty oluturma ve yaynlama imkn vardr. Televizyonda sunulan din programlarn tek bana ya da karlkl bir iki kiinin konumas yerine, arka fonda konuyla ilgili grntlere yer verilerek yaplmas, ya da vermek istenen mesajn temsil ya da gerek bir olayn ak ierisinde, tabii bir yolla verilmesi, etkiyi nemli lde artracaktr. Bilgisayar internet programlar televizyondan daha kalc ve istenildii zaman ulalabilir olma nitelii ile gittike byk nem kazanmaya balamtr. Ayrca paket programlarn da geni bir kullanm alan bulunmaktadr. Btn bu gelimeler dikkate alnarak din programlar retilmesi ve bunlarn gelitirilmesi iin birimler oluturulmas, bu konuda uzmanlarn yetitirilmesi son derece nemlidir. ALICI (DNLEYC): Her eit insan kapsayacak evrensel tek bir hitap biimi imknsz denecek kadar zordur. nk iletiimde mesaja repertuarn empoze eden alcdr. Alcya ait olmayan tm unsurlar, gsterge olarak tannamaz; alnabilir, fakat alglanamaz, kavranamaz.34 Kaynak alcya anlam deil mesaj iletebilir, fakat bu mesaja herkes kendine gre anlamlar verebilir. Bizim karmzdaki kiiye anlattmz
34 Moles,a.g.e.,s.86.
bir eyi o kendine gre anlayacaktr. Belki de ortaya, anlatlanlarla anlalanlar arasnda byk farkllklar kacaktr.35 Baarl bir iletiim alc hakknda doru ve yeterli bilgilerin elde edilmesi ve bunun dikkate alnmasna baldr. Alc, ona sunulan mesajda kendini bulabilmelidir; olan bitenden hareketle, olacak zerinde belirli bir tahmin yapabilmelidir. Yaplan aratrmalar dinleyicilerin eitli zelliklerinin iletiimin sonucunu nemli lde belirlediini ortaya koymaktadr. Alcya ait zelliklerin banda ya gelmektedir. ocuk ve genlerin ikna olmaya daha ak, yetikin ve yallarn dncelerinde daha srarl olduklar ve yllardr sregelen alkanlklarn kolay kolay deitirmedikleri ynnde bulgular vardr. nsanlarn ikna olmaya en ak olduklar yllarn 1825 yalar aras olduu, bu yataki insanlarn en fazla tutum deiiklii gsterdikleri tespit edilmitir.36 Baz aratrmalar ise, ikna yolu ile tutum deiimine en ak olunan yalarn 79 olduunu gstermektedir.37 Din iletiimde ocuklara tek ynl, basit, anlalabilir din bilgiler yannda, daha ok somut din uygulamalar ve rnek davranlarn telkin edilmesi nemli gzkmektedir. Genlere ynelik din iletiimde ise, ift ynl; kendi kendilerine seim yapma ve karar vermelerine yardmc olacak, k tutacak bir yaklamn dikkate alnmas gerekir. Bununla genlerin manev deerleri kefetme, zenme, nemli din ahsiyetlerle zdeim kurmalarna yol aan bir iletiim tarz n plna alnm olmaktadr.
Yetikinlik dnemi, din hayatn genel olarak canllk ve denge kazand bir dnem olduu iin, bu dnemdeki insanlar daha ok inandklar deerleri hayatn iinde gerekletirme, yaadklar hayat inan dnyalar ile birletirme ihtiyac duyarlar. Dolaysyla bu yatakilere ynelik din iletiimde hayat kolaylatrc, pratik sorunlarla baa kma imkn veren, ilikileri glendirici konu ve yaklamlara arlk verilmelidir. Hayatn dier birok alanlarnda olduu gibi din alanda da cinsiyet farklar bazen byk nem tayabilmektedir. Erkeklerin olaylar daha iyi yorumlayp, daha seici ve dikkatli dinlerken, kadnlarn biraz daha duygusal, sezgisel ve parac yaklatklar grlmtr. Kadnlar dinledikleri mesajn ok azn reddettiklerinden, onun ounu dinlerler. Erkekler ise mesaj dinlerken tm mesajn genel bir yapsn oluturduklarndan dolay, mesajdan daha tutarl bir anlam karrlar. Erkekler kadnlardan daha fazla sz keserler. Kadnlar erkeklere oranla konuma ortamnda daha fazla sessiz dururlar. Kadnlar konuma ortamnda daha az yarmac ve daha az sokulgan iken, erkekler daha fazla kazanmac ve yarmac grnmektedirler. Sonu olarak erkekler daha fazla konuup, daha fazla sz keserken, kadnlar daha fazla sessiz kalmaktadrlar38 Din mesajlar alglama ve yorumlamada kadnlarla erkekler arasnda belirgin farklar gze arpmaktadr. Genelde kadnlarn duygusal mesajlara daha ak olduklar ve erkeklere kyasla daha kolay ikna olduklar sylenebilir. Olaylarn dramatik, ackl ynleri kadnlar derinden etkiler ve sarsar. Kalabalklardan oluan din ortamlarn, kadnlarn din ilgi ve duygularn coturduu grlr. Kayna38 J.Cornella Pearson, Jeender and Communication, Dubuque, Iowa 1985,s.160163, 190; Mustafa Kyl, Psiko-Sosyal Adan Din letiim, s.72-74.
35 sa Kayaalp, age.,s.92. 36 Katba,a.g.e.,s.209. 37 R.Msserschimidt, Suggestitibilitiy of boys and girls. Journal of Genetiqe Psychology, XLIII,1933, s.405-437.
n konuma tarz ve d grnmne erkeklerden daha fazla nem verirler. Yardmseverlik, acma, efkat ve fedakrlk eilimleri ok gl olduu iin bu yndeki din telkinleri kolayca benimser ve hemen uygulamaya ynelirler.Kadn dindarlnn daha ok mistik ve bysel, hurafelere dayal inan ve uygulamalar ierdii ynnde gr ve gzlemler vardr.39 Fakat lkemizde yaplan alan aratrmalarnda, bunu tam olarak destekleyecek veriler elde edilememitir.40 letiimde dinleyicinin zek ve anlay seviyesi, eitim durumu, her zaman gz nnde bulundurulmas gereken bir husustur. Dinleyici grubunun gerek okullarda aldklar bilgiler, gerekse yaadklar hayatn iinde dorudan edindikleri tecrbe ve kazanmlar, olaylara bak tarzn, gelecekle ilgili beklentilerini ve olaylar denetleme ve ynetmedeki yeterliliklerini nemli lde etkiler. Ayrca kiinin eitim dzeyi, onun dier insanlarla iliki tarzna, farkl inan, gr ve davran biimlerine gsterecei hogr dzeyine, tutumlarnn oturmuluuna, younluuna ve tutarllna da etki eder. Eletirel dnce ve kelime haznesinin genilii de yine byk lde eitim seviyesiyle ilgili olan bir husustur. Kuran- Kerimde, farkl hitap tarz ile din davet ve telkinin yaplmas buyrulur (Nahl 16/125). Bunlar: akl ve bilimsel kesin deliller ieren hikmet yolu; gzel t ve nasihatler ieren meviza yolu ve karlkl diyalog, konuma ve tartmay ieren en gzel cedel yolu olarak ifade edilmektedir. Buna gre, zek ve renim seviyesi yksek olan kim39 Bkz. nver Gnay, Trkiyede Din Sosyalleme,Trkiye I.Din Eitimi Semineri, Ankara 1981, s.1192-199. 40 Bkz. Faruk Karaca, Psiko-Sosyal Adan Yabanclama ve Din Hayat, Bil Yay, stanbul 2001.s.192; Mustafa Arslan, Trk Popler Dindarl, Dem Yay.,stanbul 2004, s.202; Ethem Karaoban, Gebze ve evresinde Yaygn nanlar ve Kelm Asndan Kaynaklar (Yaynlanmam Doktora Tezi),M..Sosyal Bil.Enst., stanbul 2004, s.219.
selere din iletiimin akl, ilm ve felsef terminoloji eliinde sunulmas yerinde olacaktr. Buna karlk, zek ve renim dzeyi dk kimseler iin en etkili tarz, kolay anlalr, sk tekrarlara ve somut rneklere dayal, kssa ve hikyelerle zenginletirilmi bir anlatm tarzdr. Din iletiimde, dinleyicinin durumuna gre tartma, karlkl gr alveriinde bulunma da etkili ekilde kullanlabilir. Ancak bu tekniin kullanlmas son derece dikkat ve zen gerektirmektedir. nk tartma ortamnda direnme ve savunma meknizmalar ok kolayca devreye girebilmekte ve mesajn doru olarak anlalmas ve ikna srecinin gereklemesini engelleyebilmektedir. Cemaat ortamnn, kalabalk dinleyici kitlesinin yaplan konuma ve telkinlerden kolayca etkilendii teden beri bilinen bir gerektir.nsanlar kolektif bilin ve grup kimlii ierisinde, tek bana olduklarndan daha istekli ve canl ekilde sosyal etkiye ak duruma gelmektedirler. Baarl hatip ve liderler cemaatn/kitlenin bu zelliinden yararlanarak, onlar etkileme ve ynlendirme imknn ok iyi kullanmasn bilirler. Sonu Gnmz iletiim adr ve bu alanda nemli gelimeler kaydedilmitir. Din iletiimin etkinlii, genel olarak iletiim alanlarnda yrtlen teknik, ara ve modellerden geni lde yararlanmaya baldr. Din mesajn muhtevasnn dzenlenmesi ne kadar nemli ise, bunun dinleyiciye ulamas ve onda istenilen etkiyi meydana getirecek ekilde sunulmas da o kadar nemlidir. Bu yzden, din hizmeti ile uraan kimselerin bir yandan din bilgilerini gelitirme ve gncel duruma getirme, dier yandan da gnmz iletiim teknikleri-
233
ni ustalkl ekilde kullanacak tarzda yetimeleri byk nem tamaktadr. Grev banda olanlarn ise, hizmet ii eitim seminerleri ile bu alanda gelime kaydetmeleri salanmaldr. Gnmz artlarnda iletiimin etkinliini snrlandran ciddi evresel engeller vardr.Bunun bilincinde olarak, din iletiimin yntem ve teknikleri zerinde dnmeye ve aratrmaya ihtiya vardr. En bata, kaynak merkezli ve tek tip iletiim tarzndan, dinleyici merkezli ve iletiimin btn unsurlarn dikkate alan bir anlay zenginliine ulaldnda, din hizmetlerinin daha tatmin edici sonular vereceini sylemek mmkndr.
YURT DII CAM VE CAM DII DN HZMETLER *

mer YILMAZ**
GR Din olgusu insanlk tarihi kadar eskidir. Din, toplum kltrnn temel deerlerini belirlemekte, dolaysyla temel deerlerin korunmas ve oluan sorunlarn zm de din grevlilerinden beklenmektedir. Geleneksel yapda din, hayatn, eitim, kltr, hukuk, siyaset, ekonomi, ahlk gibi neredeyse tm alanlarn kapsamaktayd. Ancak gnmzde din, modern toplumla birlikte toplum hayatnn ksmen dna itilmi, dnyevleme zendirilmi, dolaysyla geleneksellikte bu denli kapsama sahip olan dinin tesir alan minimum seviyeye indirgenmitir. O nedenle sanayileme ile birlikte din ve dindarlk anlay toplumda yeni bir boyut kazanm, dine olan ilgi azalm ve din artk toplumsal bir fenomen olmaktan ziyade bireysel alana hasredilmitir. Bu genellemeden daha zele doru yaklap anayasal anlamda din- diyanet ilikisine baktmzda; 1982 Anayasasnn 136. maddesi Diyanet leri Bakanln genel idari yap iinde anayasal bir kurulu olarak tarif etmekte ve onu, slm dininin itikat, ibadet ve ahlk ile ilgili konularnda va* Diyanet lmi Dergi, Say: 42/1 Yl: 2006, s. 59-78. **Dr., D..B Eitim Uzman.
Yurt D Cami ve Cami D Din Hizmetleri 235
tandalar aydnlatma greviyle memur klmaktadr. te bu anayasal yetkiye dayanan Bakanlk, 1984 ylnda 8610 sayl Bakanlar Kurulu kararyla yurtd tekiltn kurmutur. Diyanet leri Bakanlnn 2004 yl istatistikleri, bata Bat Avrupa ve Trk Cumhuriyetler olmak zere dnyann 32 lkesine neredeyse tamam yksekokul mezunu 1206 din grevlisinin yollandn gstermektedir.1 Yurt dnda karlalan din sorun ve zm yollar belli bal bir makale konusu olduundan bu almada onlara deinilmeyecektir. Bunun yerine yurt dnda hali hazr sunulan din hizmetleri ele alnacak, cami ve cami dnda yrtlen faaliyetlere gz atlacaktr. Bu konu ilenirken daha ok vatandalarmzn youn olarak yaad, dolaysyla grevlilerimizin ounluunun bulunduu Almanya rneinden hareket edilecektir. Aslnda dier Bat lkeleri de din hizmeti ve sorunlar ile sunulan hizmetin nitelii bakmndan Almanyadan ok farkl deildir. Bu arada Avrupa devletlerinden bazlarnn slm ile olan ilikisine ksaca deinmek yararl olacaktr. almann sonuna doru hizmette verimin arttrlmasn temin iin hem Bakanlk hem de grevlilere ynelik baz nerilerde bulunulacaktr. I- AVRUPA DEVLETLERNN SLMLA LKS: ALMANYAYA AT BAZI STATSTK BLGLER slm dininin Avrupadaki konumu son elli ylda eskiyle kyaslanmayacak oranda bir farkllk arz etmektedir. Artk Avrupann pluralist (ok din ve kltrl) bir yaplanma iinde olduu grlmektedir. Dolaysyla kta her ne kadar Hristiyan arlkl olsa da, hem millet, hem de din olarak yekne1 APK Dairesi Bakanl, Diyanet leri Bakanl 2004 Yl statistikleri, (Bakanlk Yay.) Ankara 2005, s. 67.
sakln kaybetmektedir. stelik bu lkelerde doan ikinci ve nc kuak Mslman neslin yerleik hale gelmesi slmn artk bu ktada yabanc deil yerli bir din olma yolunda ilerlediini gstermektedir.2 Bununla birlikte bata Trk kkenliler olmak zere Alman vatandalna geiler son yllarda byk bir art gstermitir. Nitekim bu saynn 1999 yl sonu itibariyle 450.000 iken 2003 ylnda 600700.000 arasnda olduu belirtilmekte hatta bu yzden bir Alman slmndan dahi bahsedilebilmektedir.3 lk defa bir Mslman lkenin ABye aday olma srecinin hz ve ihtimal kazand, ye olduu takdirde olduka kalabalk bir Mslman kitle ile bu birlik iinde yer alaca hesaba katldnda, slmn Avrupada daha farkl bir stat kazanaca anlalmaktadr. u anda byklkleri itibariyle Avrupa Birlii lkelerinden Fransada 5, Almanyada 3.5, ngilterede 1.5, spanyada 1, talya ve Hollandada 1 milyon, Belikada 500.000, Yunanistanda 400.000, Avusturya ve svete 300.000, Danimarkada 180.000 olmak zere yaklak 20 milyon civarnda Mslmann yaad varsaylmaktadr. Bu durum AB nfusunun yaklak % 5ine tekabl etmektedir. slm dininin baz Batl devletler nazarndaki hukuk statsne gelince, Belikada 1974, Avusturyada ise 1979 ylnda resmen tannd grlmektedir. 1874 ve 1912 Krallk anayasalarna atfta bulunmak suretiyle 1979 ylnda slm Avusturyada Kiliseye tannan eit haklardan istifade etmitir. Bu nedenle devlet radyo ve televizyonunda gnlk 5 dakika slm yayn, senede 8 defa TV program yaplmakta2 Christoph Elsas vd., Was jeder vom slm wissen muss, (Velkd/EKD) Gtersloh 2001, s. 127. 3 Almanya Katolik Ruhani Meclisi Sekreterlii, Bavuru Kitab Almanyada Hristiyan ve Mslmanlar, Bonn 2003, s. 50.
dr.4 spanya buna benzer bir hakk ancak 1992 ylnda vermitir. Almanya, talya ve Danimarkada slma bir takm ayrcalklar verilmekle birlikte bunda henz tam baarl olduu sylenemez. Ksa ad HF (International Helsinki Federaton for Human Rghts) olan ve merkezi Viyanada bulunan sivil nsan Haklar Federasyonunun 2005 yl Mart aynda yaymlad 155 sayfalk raporun verdii bilgiye gre, sve, Hollanda ve Fransada temelde tm din gruplar ayn statdedir. ngilterede bu stat biraz daha sembolik kalmaktadr. Hollandada ise daha yakn bir zamanda Mslman iki at kurulu hkmete danma orta kabul edilmitir. Bilindii gibi Almanya 1960l yllarn banda igc an kapatmak maksadyla ikili anlamalar gerei ii almaya balamtr. 1961 ylndan itibaren bu lkeye farkl din ve kltrden i gc gelmeye balam, bu balamda ne Trkiye ne de Almanya gelen iilerin uzun sre kalacan tahmin etmitir.5 Bu sebeple o zamanlar iin her iki taraf da din ihtiyalarn giderilmesi konusunda herhangi bir tedbir dnmemitir. Trklerin Almanyada kendileri iin ilk defa cami amalar 1967 ylnda Braunschweigda gereklemitir.6 Diyanet leri Bakanl ise 1979 ylnda maa dernek tarafndan denmesi kouluyla alt ay sreyle bu lkeye grevli gndermeye balamtr. 1984 ylnda DTB (Diyanet leri Trkslm Birlii)in kurulmasyla beraber din grevlilerinin gnderilii daha organizeli bir ekle dnmtr. Bugn Almanyada farkl organizasyonlara mensup yaklak 2200 ca4 Elsas, a.g.e., s. 139. 5 U. Spuler-Stegemann, Muslime in Deutschland, (Herder Yaynevi) Almanya 1998, s. 36, 37. 6 Cemal Tosun, Din ve Kimlik, (TDV Yaynlar) Ankara 1993, s. 23.
mi derneinin bulunduu belirtilmektedir.7 Austos 2005 tarihi itibariyle Bakanln her ay mutat olarak kard yurtd grevli cetvelinde de Almanya iin creti Dileri Bakanl tarafndan denen 486, DTB ve vakflardan cret alan 181 personel olmak zere toplam 667 din grevlisinin hizmet sunduu anlalmaktadr. Mslmanlarn Almanyadaki hali hazr durumu hakknda konuacak olursak, bu lkede 41 farkl devlete mensup Mslman yaamaktadr. Almanyann metropol ehirlerinden Berlin, Kln, Hamburg, Mnih, Stuttgart, Frankfurt gibi yerlerde ilkretime giden yabanc uyruklu ocuklarn oran % 40 civarndadr. Buna gre slm Almanyada Hristiyanlk (% 28 Katolik, % 28 Protestanlk)tan sonra % 4 ile ikinci din konumundadr. Burada yaayan 3 milyon Mslmann yaklak 2,5 milyonu Trk aslldr. O halde nasl ki Fransada Arap arlkl bir slm anlay hkimse, Almanyada da slm denince gmen Trklerin ekillendirdii bir yapy anlamak yanl saylmaz. 1999 yl alma Bakanl raporuna gre; Hollanda 299.909; Fransa 301.209; Avusturya 180.000; Belika 70.701; Danimarka 36.569; ngiltere 72.500; sve 35.886; (%70 Konya/Kulu) svire 79.925; Avustralya 50.876; ABD 120.000. Trk kkenli vatandan yaad belirtilmektedir.8 almada Almanya rneini salkl deerlendirmek bakmndan bu lkede yaayan Mslmanlarn etnik kken, mezhebi dalm, Mslmanlarn temsili ve Trklerin youn olarak yaad kentler tablo eliinde gsterilecektir.
7Almanya Protestan Kiliseler Birlii (EKD), Zusammenleben mit Muslimen in Deutschland, (Gtersloh Yaynevi) Gtesloh 2000, s. 111. 8 Geni bilgi iin Kr. DB., Yurtd Din Grevlilerine Rehber Kitap, Diyanet, Ankara 2001, s. 34.
Tablo 1: Almanyada Yaayan Mslmanlarn Geldikleri lkelere Gre Dalm9 Trkiye Bosna-Hersek ran Fas Afganistan Lbnan Irak Pakistan Tunus Suriye Cezayir 1.998.534 156.294 107.927 80.266 72.199 51.375 51.211 38.257 24.260 24.421 17.186 Msr 13.811 rdn 11.190 Endonezya 10.756 Banglade 6.532 Sudan 4.697 Eritre 3.873 Libya 2.643 Yemen 1.586 S. Arabistan 738 Dier Milletler 1.230
Tablo, Almanyada yaayan Mslmanlarn byk bir ksmnn Snni Mslmanlardan olutuunu gstermektedir. iiler ise daha ok ran kkenlidir. Burada 22.000 civarnda gsterilen Ahmedlerin kendi ifadelerine baklrsa saylarnn 60.000 kadar olduu belirtilmektedir.10 Almanyada ilk kez yerleik hale gelip slm tantmay baard iddia edilen Ahmedlerin etnik kken olarak Pakistan, Bosna ve Arnavut olduklar vurgulanmaktadr.11 Tablo 3: Almanyada Mslmanlarn Temsili DTB Milli Gr slm Kltr Merkezleri ATB CEM Vakf Trk Federasyonu Nur cemaati Dierleri % 72.1 % 8.3 % 4.5 % 2.5 % 1.9 % 0.7 % 0.4 % 5.6
Tablodan da anlalaca gibi bu lkede yaayan Mslmanlarn % 75 kadarn gmen Trkler oluturmaktadr. Burada verilen rakama Alman vatandalna geen yaklak 600.000 kadar Trk kkenliler dahil deildir. Bunu srasyla eski Yugoslavya ardl lke takip etmekte, akabinde ran, Fas ve Afganistan gelmektedir. Tablo 2: Mslmanlarn Mezheb Dalm Toplam Mslman Says: Snni Mslmanlar Alevi Mslmanlar ran ve Trk iiler Ahmediyye Mezhebi smailiyye Mezhebi 3.200.000 2.500.000 500.000 170.000 22.200 12.200
Almanya Alevi Birlikleri Federasyonu % 1.7
Gerek tablomuzun verileri gerekse merkezi Essende bulunan Trkiye Aratrmalar Merkezi (TAM)n 9.12.2002 tarihli basn bildirisinden anlalaca zere, Almanyada Mslmanlarn ye olduklar dernek saysna gz atldnda temsil asndan 763 cami ve 112.176 ye ile DTB (Diyanet Trk slm Birlii)in ilk srada yer ald grlmektedir.
9 Bu dalm Alman statistik Enstits (Statistisches Bundesamt)n 1999 ve 2000 yl sonucu baz alnarak verilmitir.
10 Thomas Lemmen, Basis Wissen slm, (GTB Yaynevi) Gtersloh 2000, s. 84. 11 Bkz. Almanya Katolik Ruhani Meclisi Sekreterlii, a.g.e., s. 22-23.
Tablo 4: Baz Metropol Kentlerdeki Trk Says Berlin Kln Hamburg Mnih Duisburg Frankfurt/M 122.744 69.563 61.899 44.425 43.930 32.701 Dortmund Bremen Stuttgart Hannover Brandenburg Dsseldorf 28.812 24.229 23.969 20.450 16.183 15.670
Bu durumda Trklerin Almanyann Bakenti Berlin bata olmak zere daha ok sanayi ehirleri Kln, Hamburg, Mnih ve Duisburg gibi metropol ehirlerde younlat grlmektedir. Verilen genel bilgi ve istatistiksi rakamlardan sonra imdi de ana hatlaryla sunulan din hizmetlerine bakmak istiyoruz. II- CAM DN HZMETLER Cami hizmetleri denilince akla ilk gelen imam ve hatiplik grevleridir. Ancak Diyanet leri Bakanl alma Ynergesi Cami Hizmetleri ni, mamet, hitabet, ezan ve ikamet ile camilerin ibadete hazr bulundurulmas, mukabeleler dzenlenmesi, din gn ve gecelerde uygulanmak zere programlar hazrlanmas, cami iinde toplumun din konusunda aydnlatlmas, isteyen vatandalara Kuran- Kerim retilmesi, camilerin i ve d temizlii, eya ve malzemenin en iyi bir ekilde kullanlmas, temizlii, bakm ve korunmas eklinde detaylandrmaktadr.12
Genel olarak saylan bu hizmetlerin hem yurtd hem de yurt iinde mterek olmas yannda, yurt dnda hizmetin gerei bunlara baz ilaveler yaplmaktadr. Bilindii gibi vatandalarmz uzun yllar din ve mill kimliklerini kendi gayret ve zverileri sayesinde kurduklar dernekler vastasyla koruyabilmilerdir. Camiler deta bu insanlarn kendi kimlik ve kltrlerinin korunduu bir snak grevini yerine getirmitir. Dolaysyla cami yurtdnda sadece ibadet mahalli olarak deil, sosyal, kltrel, ilm, sportif vb. ok ynl ilevsel maksada hizmet eden meknlar olarak tasavvur edilmektedir. Bir ilim adamnn dedii gibi, gerekten de faaliyetleri bakmndan Almanyadaki camiler, slmn ilk devirlerindeki camilerin yerine getirdii fonksiyonlarn bir ounu stlenmektedir.13 Nitekim 20-24 Eyll 2004 tarihleri arasnda Ankarada dzenlenen AB Srecinde Diyanet leri Bakanlnn Yurt d Din Hizmetleri ve Din Eitimi nin ele alnd III. Din uras sonu kararlarnn 36. maddesinde din, kltrel, sosyal vb. ihtiyalar karlayacak cami merkezli fiziksel ortamlarn oluturulmas talep edilmektedir. Camilerin bu ok ynl ilevsellii sadece Almanya ile snrl deildir. Trklerin yaad dier Avrupa lkelerinde de buna benzer rnekleri grmek mmkndr.14 Pek tabii ok ynl hizmet veren camilerdeki ibadet ve din eitimi hizmetinde meydana gelen problemler tamamen giderilmi deildir. Ancak bu konuda Trklerin geldikleri yla oranla daha iyi bir konumda olduklar sylenebilir. Nitekim yaplan aratrmalar, halkn % 59.71inin Diyanetin verdii din hizmetinden memnun olduunu gstermektedir.15
13 Tosun, a.g.e, s. 37. 14 Mustafa Tavukuolu, Belikada Trk Ailesi ve Din Eitimi, (Mehir Vakf Yaynlar), Konya 2000, s. 59. 15 smail Altnta, AB Srecinde Dinin Yeri ve Din Hizmetleri, III. Din uras Teblii, Yaymlanmam Makale, s. 17.
12 Eski Ynergenin 62. Maddesi, 10.12. 2002, 80 sayl Bakanlk onay ile yrrle giren yeni Ynergenin ise 4. Blm.
Bununla beraber Alman kamuoyu ve akademik evrelerin hali hazr durum ve sunulan din hizmetinden ne derece memnun olduklarn tam olarak bilmek mmkn deildir. Fakat bir zamanlar camilerde yaplan din eitiminin anti demokratik, uyumu engellemeye ynelik, ocuklara ar yklenmeyi esas alan ve pedagojik formasyonu ihtiva etmeyen, stelik pedagojik eitimi eksik olan grevlilerce verildii gerekesiyle eletirildii bilinmektedir.16 Dorusu Avrupadaki din hizmetlerinin gelecekte nasl bir seyir izleyeceini imdiden kestirmek de olduka zordur. Ancak Trkiyenin ABye aday olma sreci ve artan ibirlii sayesinde zellikle okullarda slm din dersi konusunda hayli bir mesafenin kat edildii grlmektedir. Netice itibariyle, gerek gemiteki fonksiyonu, gerekse mevcut hizmet sahas dikkate alndnda cami ve camideki din grevlisinden daha ok ey beklendii aikardr. Bakanlk da Avrupadaki cami, dernek ve din grevlilerini bu sosyal misyonun sahibi olarak grme arzusunu dile getirmi ve din grevlilerine ok ynl grevler yklemitir.17 imdi yurt dndaki camilerde yapla gelen hizmetler kendi arasnda yle kategorize edilebilir: A- BADETLERLE LGL HZMETLER 1- mamlk ve Hatiplik mamlk cami hizmetlerinin en nemli ksmdr. Bu grevde yaplabilecek en kk kusur, yaplmas plnlanan dier hizmetleri de kesintiye uratmakta ve grevliye olan gveni sarsmaktadr. Din grevlileri mihrap grevini yerine getirir16 Hans Thomae Venske, slm und Integration, Hamburg 1981, s. 4 ve 147. 17 Bkz. 10.12.2002 tarihli DB Grev ve alma Ynergesi.
ken insanlar camiden soutacak her trl davran, sz ve hareketlerden iddetle saknmal, zellikle i ve mesai kavramnn ok nemli olduu Avrupada bu grevlerini yaparken zaman kavramna azami dikkat gstermeli, namaz ve hutbeyi uzun tutmaktan kanmaldr. Hitabet denince cuma ve bayram gnleri okunan hutbeler kastedilmektedir. Almanyada yaplan aratrmalara gre ise; Mslmanlarn % 68i din grevlerini pratikte icra etmekte, % 12si camilere srekli gidebilmektedir.18 Yine Federal Hkmetin Yabanclar grevlisinin 9 Ekim 2000 tarihli raporunda Mslmanlarn % 24nn haftada bir, % 8inin haftada birka defa camiye gittii gereinden19 hareketle din grevlerini eda etmede aktif bir kitle ile muhatap olunmaktadr. O halde Avrupada sair vakit namazlarna gre cuma namazna katlm daha fazladr. Avrupa artlarnda hutbenin seimi, ierii, ifade tarz, aktellii, ksa olmas ve sadelii olduka nemlidir. 2- Ezan ve kamet Ezan henz Avrupada dardan duyulabilecek ekilde okunmamaktadr. Ezann Almanyada hariten duyulabilir ekilde okunmas meselesi, siyaseti ve din adamlar nezdinde uzun sre tartlm, ezann propaganda manas tad ve insanlar rahatsz ettii gerekesiyle bu ekil okunmasna izin verilmemitir.20 Aslna baklrsa ezann da temel bir hak olarak Alman Anayasasnn 4. maddesi gerei koruma altnda olduu, ancak bunun baka temel haklarla kesimesi du18 7.5.2005 http://www.drehscheibe.org/leitfaden-artikel.html?LeitfadenID=121 19 Kr. Almanya Katolik Ruhani Meclisi Sekreterlii, a.g.e., s. 51. 20 28.12. 1996, Hrriyet Avrupa, s. 16 Papaz ezana takt; 8.1.1997, Hrriyet Avrupa, Ezan tartmas Alman TVsinde.
rumunda kstlanabileceinden bahsedilmektedir.21 Bununla beraber az da olsa Almanyann baz kentlerinde yerel ynetimlerin izniyle sabah ve yats hari dier vakitler ezan okunabilmektedir. O nedenle ses ayarlamas ve ezann gzel bir sada ile okunmas, bakasn rahatsz edebilecek duruma sebebiyet verilmemesi gerekir. B- CAMDEK DER DN HZMETLER 1- Fetva-VaazHatim ve Mukabele Avrupada hizmet veren din grevlisinin fetva konusunda olduka ehil olmas beklenmektedir. Din sorularn usulne uygun cevaplndrlmas din grevlisinin cami balantl hizmetlerindendir. Nitekim Almanyann baz blgelerinde 175 katlmcyla yaplan bir anket, bu kimselerin % 35.78inin din sorunlar karsnda fetva iin Diyanet grevlisine bavurduunu gstermektedir.22 Geri ayn ankette, katlmclarn yaklak % 45i imamlar mesleki adan yetersiz grse de,23 yine bu kiilerin % 66s Diyanet grevlisinin kendilerine olumlu yaklatn belirtmekte ve bundan byk memnuniyet duyduunu ifade etmektedir.24 Fetva verirken iinde yaanlan lkenin bir takm artlarna dikkat etmek gerekir. Verilecek fetvalarn ounluun gr ve gncel olmasna, mmkn mertebe kolaylk prensibi tamasna zen gsterilmelidir. Kesin olarak bilinmeyen ve ihtilafl olan konularda hemen fetva verilmemeli, gerekirse kii Din leri Yksek Kuruluna ynlendirilmelidir. Cemaati din konusunda aydnlatmak Bakanln dolay21 Bkz. Almanya Katolik Ruhani Meclisi Sekreterlii, a.g.e., s. 111. 22 Altnta, a.g.m, s. 16. 23 Altnta, ayn yer. 24 Altnta, a.g.m, s. 18.
syla grevlilerin kanun ve asl grevidir. Bu ise genellikle vaaz yoluyla yerine getirilmektedir. stelik iyi bir vaaz AB lkelerinde son zamanlarda yaygnlaan slmfobi (slm Korkusu) anlaynn yklmasna da hizmet edecektir. Bununla beraber gnmzde cami ortamnda vaaz yoluyla yaygn din eitimi ve retimi faaliyetinin neredeyse ortadan kalkmak zere olduunu syleyenlerle,25 vaaz ve hutbelerin yeterince etkin ve verimli olmadn iddia ederek buna tepki gsterenler bulunmaktadr.26 Dolaysyla bu eletiriler, vaazlarn hem ierik ve sunum, hem de slp asndan daha dikkatli yaplmasn gerektirmektedir. Yurt d artlarnda pazar gn yaplacak vaaz ayr bir nem tamaktadr. Pazar gn le namazn mteakip 30 dakika civarnda verilecek vaazn son 10 dakikas cemaatin sorularna tahsis edilmelidir. Vaazda; Zaman ve iinde yaanlan lkenin artlarna riayet edilmesi, Yanl anlalmas muhtemel kavramlarn ve ilgili ayetlerin dikkatli yorumlanmas, Ayetlerin esbb- nzul (ini sebebi) ve hadislerin esbb vrd (syleni nedeni)nin iyi bilinmesi, Kesin delillere dayanan kaynaklara mracaat edilmesi ve sriliyyattan (uydurma rivayetler) kanlmas, Konuulanlarn akl ve mantk ilkeleriyle uyuabilir olmas, Szn yannda din adamnn rnek bir yaant iinde bulunmas ok nemlidir.
25 lhan Yldz, Avrupa Birliine Tadmzn Grevlisi ve Din Hizmetler Tablosu, Trkiyenin ABye giriinin Din Boyutu, Sempozyum, (DB Yaynlar) Ankara 2003, s. 139. 26 M. evki Aydn, Din Eitimi ve Din Hizmetlerinde Yeni Almlar,Yeni Ufuklar zerine, (Diyanet Aylk Dergi) Ankara 2005, S.172, s. 27.
Din Grevlileri zellikle Ramazan gnlerinde deta geleneksel hale gelen mukabele hizmetine de ayr bir zen gstermelidir. Din hizmetleri cmlesinden olan bu faaliyeti hem cami ii hem de cami d olarak nitelemek de mmkndr. Halkmzn din duygularn besleme ve canl tutma konusunda bu hizmet olduka faydaldr. stelik din grevlileri hatim ve mukabele hizmetini cemaati bir araya getirme de nemli bir frsat olarak telakki etmektedir.27 2- Kuran- Kerim ve Din Bilgiler Kursu Kuran- Kerim ve din bilgiler kursuyla, daha ziyade almak zorunda olan vatandalardan isteyenlere belirtilen saat ve gnlerde verilen Kuran ve din bilgiler eitimi kastedilmektedir. 15-25 ya grubu kimseler, belli aralklarla devam eden toplantlara katlmak suretiyle bilgi edinmekte ve Kuran renmektedir. 25 ya st yetikin erkek ve kadnlar da bu faaliyet alan iinde grlebilir. Bu sebeple Avrupadaki camiler, yetikinlerin din eitimi almalarnda ksmen de olsa bir fonksiyon icra etmektedir.28 Almanyada henz okullarda slm din dersi mecburi olmad iin, bu kurslara ilaveten hafta sonu ve tatil gnlerinde Kuran Kurslar dzenlenmektedir. Almanyann BadenWrtemberg ve Bavyera eyaletinde yaplan bir anket, oralarda yaayan gmen Trklerin bu kurslara byk ilgi gsterdiine iaret etmektedir. Bavyerada okula giden Mslman Trk rencilerin % 75.8 i, dier eyalette ise % 82.4 camilerdeki bu kurslara devam etmektedir.29 Vatandalarn o27 Ramazan Buyruku, Din Grevlisinin Mesleini Temsil Gc, (Diyanet Vakf Yaynlar) Ankara 1995, s. 194. 28 Cemal Tosun, Yetikin Din Eitiminin nemli Merkezi Camii (Diyanet Avrupa Dergisi) 15 Mart-15 Nisan 2003, s. 23-24. 29 Nevzat Akolu, Almanyada Temel Eitimdeki Trk ocuklarnn Din Eitimi, (Diyanet Vakf Yaynlar) Ankara 1993, s. 225.
cuklarn Kuran kursuna gnderme amalar arasnda ilgin bulgulara rastlanlmaktadr. Bunlar arasnda gemilerinin ruhuna Kuran orijinalinden okuyabilme mahareti, ocuklarn hoca nezaretinde disipline edebilme inanc, temel slmi bilgileri hoca marifetiyle kazanabilecei anlay ne kmaktadr.30 O halde bu kurslarda verilecek bilgi herkes tarafndan dikkatle takip edilmektedir. rencilerin din duygularn kazanma ve ibadetlerini yapabilme temeli bu kurslarda alnan eitimle ekillenmekte, ebeveyn buna gvenmekte,31 iinde bulunulan devlet entegrasyonu kolaylatrma ya da engellemede burada verilen eitimin ieriine bakmaktadr. Bu ok ynllk nedeniyle hafta sonu ve tatil kurslar olduka dikkat istemekte ve pedagojik formasyon gerektirmektedir. Nicelik ve niteliin farknda olan Bakanlk da, bu kurslarn ierik ve kalitesini ykseltmek iin Avrupada grev yapan din grevlilerine yardmc olmak maksadyla 43 sayfalk zel bir mfredat hazrlamtr.32 Din eitimi uzmanlar da, ocuklara camide verilen din eitimi iin baz kriterler ne srmekte ve camide verilen din bilginin gnlk olaylar zerinde dnme, gnlk olaylarla din ve din tecrbeler arasnda iliki kurarak sonu karmay retmeye ynelik olmas gerektiine deinmektedir.33
30 Nevzat Akolu, DBnn AB lkelerindeki Trklere Ynelik Hedef ve Politikalar zerine Uluslararas Avrupa Birlii uras, 3-7 Mays 2000 (DB Yaynlar) Ankara 2000, ss. 204-205. 31 A.Vahap Tatan, Deiim Srecinde Din ve Kimlik, (Kayseri B. ehir Belediye Yaynlar) Kayseri 1996, s. 38. 32 T.C. Diyanet leri Bakanl Yurtd Tekilt Kuran- Kerim ve Din Bilgiler Kurslar Ynergesi ve Mfredat Proram, Ankara 1997. 33 Beyza Bilgin, Eitim Bilimi ve Din Eitimi, (Yeni izgi Yaynlar) Ankara 1995, s. 129.
3- htida ve Mevlit Merasimleri Yurtdnda ihtida merasimi tertip etmek her ne kadar din grevlisinin grev alan iinde olmasa da, bu maksatla gelen kiileri mavirlik ve ataeliklere ynlendirmek ve bu konuda onlara yardmc olmak gerekmektedir. Avrupada gerek evlilik gerekse baka nedenlerden dolay ihtida etmek isteyenler hayli yekn tutmaktadr. rnein 2000 ylnda Almanyada 11.000 Alman asll Mslman varken, bu say her yl 300-400 kadar artarak devam etmektedir.34 2004 yl itibariyle lke apnda Alman asll Mslmanlarn says 14.000 civarna ulamtr.35 Gerek dn ve snnet gerekse kutsal gn ve geceler vesilesiyle camide yapla gelen etkinliklerden biri de mevlit merasimleridir. Daha ok cemaatin camiye geldii gereinden hareketle bu gnlerde zel programlar hazrlanmaktadr. Camilerde okuyan genlerin bu programlarda aktif grev almas ana-babay mutlu etmektedir. Mbarek gn ve gecelerde cemaatten tesbih vb. nafile namaz kldrma talepleri gelmektedir. Bu taleplerin din grevlisince yerine getirilmesi bata bayanlar olmak zere vatandalar memnun etmektedir. C- CAMNN FZK MARIYLA LGL HZMETLER Her ne kadar mevzuatta fiilen cami temizliini yapmak yurt d din grevlisinin vazifeleri arasnda saylmasa da, grevli bulunduu caminin temiz olmasn temin etmelidir. Almanyada son sekiz yldan beri srekli ve dzenli olarak, Camiler Haftas mnasebetiyle Ak Kap Gnleri yaplmakta, dolaysyla ok sayda yabanc, hem Trkleri hem de slm daha yakndan tanmak maksadyla buralara gel34 Moslemische Revue, Heft 2, April-Juni 2000, S. 115. 35 26 Aralk 2004 http://www.kath.de/rv/index.shtml
mektedir. Gerek zel olan bu gnlerde, gerekse sair zamanda ibadet ve ziyaret iin gelenlere ii-d temiz bir mabet gstermek olduka nemlidir. Blgenin artlar dikkate alnarak caminin vaktinde ibadete hazr hale getirilmesi ayr bir nem tamaktadr. Avrupada vardiya sisteminde sonradan gelecek iiler iin camide bir blmn srekli ibadete ak tutulmasna itina gsterilmelidir. III- CAM DII DN HZMETLER ABye giri srecinde bu camia iinde farkl din ve kltr mensubu olarak yer almann sz konusu edildii u gnlerde gerek i gerek d kamuoyunun en fazla megul olduu konulardan biri din, Diyanet ve din grevlileridir. Hatta kimi zaman baz Alman akademisyen ve politikaclar, din grevlilerini entegrasyonun nndeki engellerden biri olarak lanse etmekte, camilerde verdikleri Kuran eitimi maksatlarndan birinin de, Almanya ile kaynamay nlemeye matuf olduunu vurgulamaktadr.36 Yine Diyanetin Avrupaya gnderdii din grevlilerini AB kart olmakla itham edenler bile bulunmaktadr. Nitekim uzun yllar Almanyada yaayan ve Avrupa slm (Euro-slm) anlaynn mimarlarndan biri olarak grlen Suriye asll Bassam Tibi, stanbulda verdii bir konferansta, Diyanetin Avrupaya gnderdii din grevlilerinin ABye kar olduunu sylemitir.37 Bu tip grler doal olarak bu lkelerde grev yapan din grevlilerinin davran ve szlerinin daha yakndan takip edilmesini artrmaktadr. Geri Diyanet grevlilerinden imdiye kadar kayda deer herhangi bir ikayet sz konusu olmasa da, genelde din hiz36 P. Schmuck, Der slm und seine Bedeutung fr trkische Familien in der Bundesrepublik Deutschland, (Deutschen Jugendinstitut) Mnchen 1982, s. 98. 37 Bkz. Elif Korap, Akam Gazetesi, 20. 9. 2002, sy. 12, st. 7-8.
meti sunan kimselerin daha sk takibe alnd, konumalarnda nelere deindii dikkatlice izlenmektedir. Bu arada henz kesin olmamakla birlikte ABnin gl lkelerinden Almanya ve Fransa gibi devletlerin ban ektii bir giriimden daha sz edilmektedir. Buna gre, bu lkelerde din hizmeti sunacak ahslar, kendi slm bilimleri krslerinden mezun olacaktr.38 Nitekim svire buna benzer bir giriimi ksa bir sre nce balatmtr.39 Hatta Alman Protestan Kiliseler Birlik Bakan Wolfgang Huber biraz daha ileri giderek, camilerde yaplacak vaazn Almanca olmasn istemektedir.40 O nedenle Bakanlk gerek kendisini yenilemenin elzem olduundan, gerekse kresellemenin getirdii tabi artlar sonucunda hizmetlerinde revizyon ihtiyac hissetmektedir. imdi de birka balk altnda cami d din hizmetleri ele alnacaktr. A- DN YN BULUNAN HZMETLER 1- Dinleraras Diyalog ve Bar Dualar Katolik Kilisesinin II. Vatikan Konsiline istinaden asrlardr savunduu Kilise dnda kurtulu yoktur anlayn yumuatt ve 1962 ylnda dier dinlerle diyalog kurmak iin bnyesinde bir sekretarya oluturduu bilinmektedir. Bu nedenle son yllarda dinleraras diyalog grmeleri eskiye oranla daha fazla etkinlik kazanmtr. Bu cmleden olmak zere, Bakanlmz ve Yurt d tekiltlarmz dinleraras diyalog faaliyetlerine yabanc kalmamaktadr. Nitekim Alman Protestan Kilisesi ile DTB arasnda 1985 ylndan beri diyalog grmeleri devam etmektedir.
38 2 Aralk 2004 www.slmOnline.net 39 Bkz. 29 Kasm 2004 http://www.kath.de/rv/index.shtml 40 22 Kasm 2004 http://www.kath.de/rv/index.shtml
Her yl belli sayda din grevlisi ve papaz katlmyla konulu seminerler dzenlenmektedir. Bu seminerlerden biri Bakanln ev sahipliinde 16-19 Mays 2000 ylnda Ankarada gerekletirilmitir. Dzenli diyalog toplantlarna ilaveten blgesel bazda imamlar ile papazlarn ok sk buluup belli konularda cemaatini aydnlatt bilinmektedir. Bu tr toplantlarda tartlan konular genelde teolojik olmayp, bar, birlikte yaam, zararl alkanlklar, sosyal problemlere zm gibi deiik konular etrafnda younlamaktadr. Bu davetler bazen kilise bazen de cami tarafndan karlkl yaplmaktadr. Bu faaliyetleri daha yakndan takip etmek maksadyla 1999 ylnda Bakanlk bnyesinde Dinleraras Diyalo ubesi Mdrl, Almanya/DTB merkezinde deDinleraras Diyalog ve Aratrma Mdrl kurulmutur.41 2- Ak Kap Gnleri (Tag der ffenen Tr) Bilgilenme ve Bilgilendirme Ziyaretleri Ak kap gnleri senenin belli bir zaman diliminde (genellikle Camiler Haftas) orada yaayan farkl etnik ve din mensubu kimselerle kaynamak, diyalog kurmak ve slm tantmak maksadyla cami ierisinde yrtlen bir faaliyetin addr. Mavir ve ataelik blgelerinden her ay dzenli olarak elde edilen istatistikler, bu gn dolaysyla ok sayda yabancnn camilere geldiini gstermektedir. rnein, Nrnberg Ataelik Blgesindeki 50 dernee ak kap gnlerinde 2000 ylnda 3500, 2001 ylnda 3200, 2002 ylnda 4000 kii gelmitir.42 Her ne kadar ak kap gnne katlmakta dini
41 Hasan Demirba, DTBe Bal Derneklere Rehber, (nel Verlag) Kln 1999, s. 55. 42 Dinleraras Diyalog -Yurtd Din Grevlileri Kursu Ders Notu- (Baslmam Ders Notu) Ankara 2003, s. 39.
saik baskn gelse de, Trk rf- adet, misafirperverlik ve mutfann tantlmas asndan da bu gnler nemlidir. zellikle 11 Eyll ve onu takip eden olaylar akabinde Batda slm ve Mslmanlar tanmak maksadyla bilgilenmebilgilendirme ziyaretlerinde bir younluk grlmektedir. Okul, kilise, yabanclar meclisi ve yerel makamlar tarafndan organize edilen bu bilgilendirme ziyaretlerinde ok sayda farkl din ve meslek mensubu kimseler camileri ziyaret etmektedir. Ziyaretiler, din grevlisinden merak ettikleri baz konularda soru sormakta ve ehil bir azdan bunun cevabn beklemektedir. Bu tr bir faaliyete rnek verecek olursak, yine Nrnberg Ataelik Blgesinde 2000 ylnda 10.000, 2001de 12.000, 2002de 20.000, toplam 42.000 her ya ve meslekten insan Trk camilerini ziyaret etmitir.43 3- Hac ve Kurban Hizmetleri Vatandalarmzn hac ibadetini daha dzenli ve iyi imknlarda yapabilmelerini salamak maksadyla mavirlik ve ataelikler nezdinde hac brolar kurulmutur. Din grevlileri vatandalarmz hacca gitmeleri konusunda tevik etmekte ve bu konuda onlar eitmektedir. Yurt dnda yaayan insanlarn hassas olduu konulardan biri de hell kesim ve kurbann usulne uygun kesilmesidir. Almanya iin konumak gerekirse, bu lkede slmi mezbahane almasnn nndeki en byk engel Hayvan Koruma Yasasdr. Bu yasann 40. maddesinin 1. paragraf scakkanl hayvanlarn uyuturulmadan kesilmesini yasaklamaktadr. Ancak ayn maddenin ikinci paragraf dinin zorlayc emri karsnda bu tr faaliyete izin verebilme istisna43 Ayn yer.
sndan bahsetmektedir. Nitekim Almanyada Yahudiler iin bu kolaylk salanmtr. Mslmanlar iin henz bir ilerleme kaydedilmemi ise de yine de hell kesim hususunda zaman zaman din grevlilerine baz talepler gelmektedir. 4- Yayn Hizmetleri Din ynden vatandalar aydnlatma grevinde dil ile iradn yan sra, bilgi iletiim arac olarak kitap ve dergiler de nemli bir yer tutmaktadr. Yurt dndaki mavirlik ve ataeliklerde, din grevlilerinin bulunduu btn cami ve derneklerde din yaynlar halkn istifadesine sunulmaktadr. Ayrca vatandalarmz din grevlileri tarafndan Bakanln sreli yaynlarna abone olmalar konusunda tevik edilmektedir. Yine onlarn mill ve din btnlne zarar veren her trl faaliyetleri tesirsiz hale getirmek ve yabanclara slm tantmak amacyla yabanc dillerde kitaplar hazrlatlmaktadr. B- DN GREVLSNN YER ALDII SOSYO-KLTREL HZMETLER 1- Nian- Nikah Merasimleri Yabanc bir lkede yaamann verdii zorlukla beraber gmen Trklerin gerek kendi aralarnda gerekse farkl ulus insanlaryla yapt evliliklerde din trenler tertip ettikleri grlmektedir. Bu arada Almanyada farkl ulustan evliliklerin yllar getike byk oranda arttna ahit olunmaktadr. rnein bu farkl milletlerin birbiriyle evlilik yapma pay 1950 ylnda % 3.6 iken bu rakam 1997 ylnda % 12.7ye kmtr.44 Doal olarak farkl ulus evlilikleri bir takm ailev sorunlar da beraberinde getirmektedir. Nian ve nikh merasimi esnasnda din grevlisi tarafndan elerin birbirine
44 Almanya Katolik Ruhani Meclisi Sekreterlii, a.g.e., s. 162.
kar olan grev ve sorumluluklarn aklamas faydadan hali deildir. Dorusu nikh her ne kadar din bir mahiyet arz etmese de, vatandalarmz genelde imam nikah kydrmak iin din grevlisine mracaat etmektedir. O halde meden kanuna ve mahalli mevzuata uygun akdedilen nikhtan sonra olmak kaydyla, isteyenlere din nikh kylmaldr. 2- Cenaze- Defin ve Nakil lemleri Vatandalarmzn gurbette en fazla skntsn ektii konularn banda cenazelerinin nakil ve defin ilemleri gelmektedir. Bu durumun eskiye oranla daha hafiflediini sylemek mmkndr. nk mavirlikler nezdinde cenaze vakflarnn kurulmas o lkelerde yaayan vatandalara hayli kolaylklar getirmitir. Yalanan birinci kuak her ne kadar Trkiyeye defnedilmesini vasiyet etse ve burada lenlerin % 95i Trkiyeye gtrlse de vaka altklar lkede kalmak isteyenler de bulunmaktadr. O nedenle Mslman mezarl ve slm usullere gre tehiz ve tekfin konusunda din grevlisi yerel makamlarla ibirlii yapmaldr. Almanyada yerel ynetimlerin tabutla defin mecburiyeti ve belli bir sreden sonra kabrin boaltlp yeni bir defin sebebiyle Mslman mezarl tahsis etmede sorun kardklar bilinmektedir. Ancak bunlar alamaz sorunlar deildir. Son zamanlarda belediyelerde Mslman mezarlklar konusu gndeme getirilmi, yerel makamlarla ibirlii yaplmak suretiyle bu konuda olduka mesafe alnmtr. Nitekim u an iin Almanyann 75 mezarlnda slmi usullere uygun definler yaplmaktadr.45
45 Almanya Katolik Ruhani Meclisi Sekreterlii, a.g.e., s. 156.
3- Meslek Edindirme Kurslar ve Kadn Kollar almas Din Hizmetleri Mavirlik ve Ataelii ile din grevlileri yurtdnda yaayan herkese ve her kesime ulama gayreti gtmekte, vatandalarmza bulunduklar lkenin dilini, ve eitim sistemini renmede yardmc olmaktadr. Cami mtemilat ierisinde ev devlerine yardm, bilgisayar, ev hanmlarna meslek edindirme kurslar gibi eitim maksatl faaliyetler yaplmaktadr. Dorusu asl grevleri din hizmeti sunmak olan grevlilerin, resmen yurt dna gnderilmesinden sonra bu lkelerde okuyan vatandalarmzn ocuklarnn eitim seviyesinde bir ykselme tespit edilmitir.46 Yurt d din hizmetleri sunulurken ihmal edilmemesi gereken en nemli kesimlerden biri de kadn ve kadn kollar almalardr. Cami dernekleri bnyesinde kadn kollar kurulmas fikri eskiden beri dile getirilmektedir. Cami bnyesindeki kadn kollar sadece din aktivitelerle snrl kalmayan programlar yapmakta, Trk mutfa, kermes, biki-diki kurslar gibi pek ok sosyal ve kltrel ierikli programlara da nclk etmektedir. Resm kadn din grevlisi saysnn olduka az olmas karsnda ihtiyalar daha ziyade yerinden ve bu ie ksmen yatkn bayanlar tarafndan karlanmaktadr. zellikle dernek ynetimi tarafndan erkek din grevlilerinin ehliyetli olan elerinden de bu ynde istifade etme arzular seslendirilmektedir. Cami merkezli olmad halde Trk bayanlarnn nclnde kurulan baz sivil kadn dernekleri de yaptklar konferans tr almalara din grevlisini davet etmekte ve onunla ibirlii yapma taleplerini iletmektedir.
46 rfan Sevin, Hollandadaki Trk ocuklarnn Eitim Sorunlar, (Bizim Bro Basmevi) Ankara 2003, s. 177.
4- Okul Al ve Kapan Merasimleri Avrupada kiliselere bal ok sayda ilkretim okullar bulunmaktadr. Bu okullarn al ve kapan trenlerinde din adamlarnn bulunup dua etmesi ve rencilere baar dilemesi gelenek haline gelmitir. Almanyada ilkretime giden Mslman renci says 700.000 civarndadr. Bunlarn yaklak 500.000ini gmen Trk ocuklar oluturmaktadr. O nedenle ilgili okulda okuyan rencilerin gzle grlr oranda bulunmas, al ve kapan programlarnda okul ynetimini dier din adamlaryla birlikte imamlar da armak zorunda brakmaktadr. ocuklara baar dilei etrafnda younlaan bu ksa konuma ve dualar veli ve renciler tarafndan byk bir memnuniyetle karlanmaktadr. Al ve kapan merasimleri genelde okulda, bazen de kilise ve camilerde dnml olarak yaplmaktadr. 5- Konferans- Seminer ve Bilgi Yarmalar Bu balk altnda, din grevlisinin ncl ve cami derneinin giriimiyle ortaklaa tertip edilen ve genelde genlerin, kadnlarn sosyal ve eitim problemlerinin arlkl olarak tartld konferans, panel, seminer ve sohbet eklindeki aktiviteler kastedilmektedir. Bu tr etkinliklere yerli ve yabanc farkl meslek erbab davet edilmektedir. Bundan baka mavir ve ataelikler gerek kendi blgelerindeki dernekler arasnda, gerekse tm Almanya apnda ocuklarn din ve mill duygularn canl tutmak maksadyla Kuran kurslarna devam eden rencilerin katld bilgi yarmalar tertip etmektedir. Gzel Kuran ve ezan okuma, hutbe ve genel din bilgiler etrafnda younlaan bu yarma dolaysyla dereceye girenlere hatr saylr dller verilmektedir.
6- Sosyal Zmre ve Ev Ziyaretleri Bu faaliyetlerin banda hastane-hapishane, bakmevi ve yallar yurdu ziyareti gelmektedir. Dorusu ounluu Mslman olmayan bir lkede hastane tedavisi birok kimseye ar sknt vermektedir. slmi edep kurallar, cinsiyet farkll, helal yiyecek sknts, kalabalk aile ziyareti hem hastane dzeniyle elimekte hem de orada yatan hastaya ek bir yk getirmektedir. Btn bunlarn ksmen azaltlmasnda din grevlisine byk grevler dmektedir. Aslna baklrsa bu tip grevler Avrupada ihtisas isteyen meslekler arasndadr. Bu gibi yerlerde grev yapan din adamlarna Almancada din danmanlk anlamna gelen Seelsorger kelimesi kullanlmaktadr. Ancak bizde bu manada henz bir ihtisaslama olmad iin grevli o blgede bulunan hastaneyi ziyaret etmekte ve hastalara dini tavsiye, telkin ve nasihatte bulunmaktadr. Huzur ve bakmevleri de ayn skntyla ba baa kalmaktadr. O nedenle yerel ynetimle ibirlii sayesinde bu zorluklarn biraz da olsa almas mmkndr. Bu balk altnda irdelenmesi gereken dier nemli konu hapishanelerdir. Alman cezaevlerinde yatan Mslmanlarn oransal olarak hayli bir yekun tuttuu vurgulanmakta, dil sorunu, kendini aa vuramama vb. nedenlerle bu mahkmlarn deta ifte izolasyona tabi tutulduu belirtilmektedir.47 Alman Anayasasnn 140. maddesi cemaatlere masraflarn kendileri karlamak suretiyle ve zorlamaya yer vermeksizin devletin resm kurumlarnda pastoral hizmeti (ruhan destek) ngrmektedir. Yine Ceza nfaz Yasasnn 53. maddesi de mahkma cemaatinin din adan hizmet vermesi yasakla47 Almanya Katolik Ruhani Meclisi Sekreterlii, a.g.e., s. 180.
namaz emrini iermektedir. Almanyada slmn hukuken tannmamas bu tip hizmeti zora soksa da yerel makamlarn izni ve ilgili amirin onay ile haftann belli gnnde Trk mahkmlarn ziyaret etmek mmkndr. Burada Kuran okumak ve dinlemek, sohbet etmek hem cezaevi ynetimine kolaylk getirmekte, hem de mahkmun yeniden hayata ve ailesine kazandrlmasna byk katk ve moral destek salamaktadr. Avrupada gerek yerleim biriminin camiye uzakl, gerekse baka nedenlerden dolay camiye gelme imkn bulamayan vatandalara ev ziyareti eklinde bir faaliyet sz konusudur. Bu ziyaretler genelde ya bir dn ya bir davet, ya da bir taziye vesilesiyle yaplmaktadr. Bir takm ailev problemlerin zmnde de din grevlisinden destek istenmektedir. Bunlardan baka ramazan gnlerinde yaplan ev ziyaretleri hane halkyla daha yakndan tanmak iin nemli bir frsat oluturmaktadr. Bu gibi ziyaretlerde hane halknn gemileri iin bir Kuran okumak ve dua etmek memnuniyetle karlanmaktadr. Yurt dnda esnaf ziyaretleri de byk bir nem kazanmaktadr. Almanyada olduka fazla Trk asll mteebbis bulunmaktadr. 1999 yl iin 55.200 civarndaki giriimcinin yllk cirosu 50.3 milyar DMa ulamtr. Bu iyerlerinde yerli ve yabanc 293.000 ii altrlmtr.48 Bu say her yl gittike artm ve 2003 ylnda Trk mteebbislerinin adedi 61.300 e ykselmitir. O halde bylesine etkin bir esnaf kitlesinin din grevlisince zaman zaman mahallinde ziyaret edilmesi doru bir davran olacaktr.
7- Sportif Faaliyetler Gnmzde sporun herkes tarafndan yadsnamaz bir role sahip olduu bilinmektedir. Din grevlisinin genlerle bir araya gelebilme imknlarndan biri de cami dernei bnyesinde oluturulan sportif faaliyetlerdir. Bu maksatla dzenlenen futbol ve masa tenisi turnuvalar hem cemiyetleri bir araya getirip genlerin tanma ve kaynamasna imkn vermekte, hem de onlarn meru ihtiyalarn cami merkezli tedarik edebilmesine zemin hazrlamaktadr. Yine dernekler tarafndan genleri camiye yaklatrmak maksadyla baz spor ve elence aletleri cami ats altnda devreye sokulmaktadr. Kimi zaman bu tr aktivitelerin camideki ahengi bozduu ve dine uygun olmad gerekesiyle yallar tarafndan tenkit edildii de bir vakadr. Genleri cami ile buluturmak ve zararl alkanlklardan korumak asndan cemaate her frsatta bunun nemli olduu vurgulanmaldr. IV- NERLER Yurt dndaki grevliler, rol ylmas ve ar beklentilerden kaynaklanan pek ok sorunla ba baa kalmaktadr. Bunlara ilaveten yabanc dil bilememe ve bu nedenle itham edilme ayr bir sorun olmaya devam etmektedir. Geri son zamanlarda Bakanln yabanc dil eitimi konusunda hayli mesafe kat ettii grlmektedir. Ancak seneler nce yaplan bir anket bu gerei gzler nne sermektedir. Buna gre, Almanyadaki grevlilerin sadece % 9u yeterli Almanca bildiklerini sylemekte, % 72si yetersiz, % 19u ise hi Almanca bilmediini belirtmektedir.49 DTB hakknda al49 Tosun, a.g.e, s. 44.
48 Bkz. www.tuerkischebotschaft.de/de/archiv/2001
ma yapan ve Trkiyeyi ziyaret eden resm ve din zevatn neredeyse hemen hemen hepsi imamlarn dil bilememelerinden yaknmaktadr. rnein DTBe bal imamlar hakknda bir alma yapan Yasemin Karakaolu dzenledii ankette; imamlarn buradaki koullar rendikleri anda (4 yl) deitirildiklerini, geldikleri lkenin dilini bilemedikleri iin genlie hitap edemeyen memurlar olduklarn sylemekte, dolaysyla bu boluun gayri resm tekiltlar tarafndan doldurulduuna dikkat ekmektedir.50 Uzun sre yurt d din hizmetinde bulunmann getirdii tecrbe ile Avrupada sunulan hizmetlerin gerek nicelik gerekse nitelik asndan daha ileri bir seviyeye karlmas iin baz nerilerde bulunulacaktr. Bu nerilerin bir ksm Bakanla, bir ksm da grevlilere ynelik olacaktr: A- Bakanla Ynelik neriler : 1- Yurt dna ynelik yaplan hizmet ii eitim kurslarnda din grevlisine Hristiyanlk ve mezhepleri ok iyi retilmelidir. nk tekinin dinini bilmeden salkl diyalog ve bilgi alveriinde bulunmak mmkn deildir. O halde yurt d din hizmeti artk uzmanlk isteyen bir saha olarak telakki edilmelidir. 2- Din grevlisine gidecei lkenin dili, youn ve kaliteli bir dil kursuyla retilmelidir. Din grevlisi, dil renme imknn gittii lkede de srdrebilmeli ve bu konuda kendisine her trl destek verilmelidir. Bu anlamda dile olduka yatkn ve istekli olanlarn grev yerleri dil renme merkezlerine yakn yerden seilmelidir.
50 Yasemin Karakaolu, Trk-Alman likilerinde Din Tabu mu?, Trk-Alman Sempozyumu, 1996, (Krber Stiftung) Hamburg 1997, s. 337.
3- Grevli, daha nce Avrupada baarl grev yapm kiilerin tecrbesinden yararlanabilmelidir. Bakanlk, bu tip kimseleri hizmet ii kurslarna davet ederek onlarn intiba ve tecrbesini meslektalaryla paylamasna imkn tanmaldr. 4- Yurt dnda grevlendirilmek zere seilecek personelin, ya ve ilm dzeyi mutlaka dikkate alnmal; grevli hizmet sunduu toplumda olup bitenleri anlayp yorumlayabilecek ve ona gre zm retebilecek kapasitede olmaldr. 5- Aktif cami hizmetinden bamsz olarak, her yl belli sayda akademik almaya meyilli olan grevliler yurt dna gnderilmeli, bir ya da iki yl sreyle o lkede bulunacak olan bu kimseler DTB, ATB vb. merkezler bnyesinde Rehber Din Grevlisi ad altnda istihdam edilmelidir. Bu ahslardan iyi derecede dil renmeleri ve o lkelerdeki diyalog faaliyetlerine katlmalar talep edilmelidir. 6- Bakanlk, grevliyi yurt dna gndermeden nce gidecei lkeyi pek ok ynden tantan bir bror hazrlamal, orada yaayan Mslmanlar toplumsal, psikolojik, ailev vb. ynleri ile analiz eden bir el kitabna nclk etmelidir. B- Din Grevlilerine Ynelik neriler: 1- Din grevlileri gittikleri lkenin yabanc dilini renmede azm ve srarl olmal, bu imkn kendileri tevlit etmeye almaldr. 2- Her trl toplantya donanml bilgiyle gidilmeli, sz, davran, hl ve mimikleriyle tekini hafife alacak durumlara sebebiyet verilmemelidir. 3- inde bulunulan lkenin din ve kltrn tezyif ve tenkit edecek konumalarda bulunulmamal, bu konuda kendi cemaatini de uyarmaldr.
4- Din grevlisi blgesindeki Trk retmenleriyle mutlaka ibirlii halinde olmaldr. 5- Gerek grev blgelerindeki farkl Mslman lke vatandalar gerekse yerel kilise sorumlularyla iyi iliki kurulmaldr. 6- Grevli klk kyafet, Trk rf ve detine uygun yaam tarz ve rnek yaants yannda, randevuya sadakat gibi dikkat isteyen konularda rehavet iinde olmamaldr. SONU Almanyada slm dini hukuken tannmadndan kilise ile ayn haklara sahip deildir. Bu lkede u ana kadar hibir slmi organizasyona kamu tzel kiilii stats verilmemitir. Mevcut kurulular Alman Medeni Kanununa gre tescili dernekler statsnde almaktadr. Eer slm gelecekte Almanya ve dier Bat lkelerinde hukuken tannrsa, bu Mslmanlarn dier din cemaatler gibi pek ok yetki ve sorumluluk tayaca anlamna gelecektir. Bu da doal olarak din hizmeti sunmada bir takm kolaylk ve avantajlar salayacaktr. in yasal boyutu bir yana buraya kadar anlatlanlardan din hizmetini topluma sunmada hem anayasal bir zorunluluk, hem de dinin doasndan kaynaklanan bir mecburiyetle kar karya kalnd grlmektedir. Yurt dndaki vatandalarmza devlet eliyle sunulan hizmet konusunda olduka deneyim sahibi olan Bakanlk ve din grevlileri, vatandalar arasndaki birlik ve beraberliin salanmasnda, onlarn beeni ve itimadn kazanmasnda olduka mesafe kat etmitir. Son yllarda iyi bir eitim alarak bu lkelere gnderilen din grevlileri, o lkelerde yaayan vatandalarmzn din ve mill kimliklerinin korunmasnda nemli grev-
ler stlenmekte, onlarn sosyal, psikolojik, ailev, din, kltrel pek ok problemini zmede yardmc olmaktadr. Ancak gerek lkemizin iinde bulunduu konum, gerekse d dnya, kreselleme, AB, yasal mevzuat, teknolojik gelimeler gibi pek ok etken yeniden yaplanma ve yenilenmeyi zorunlu klmaktadr. Misafir ii olarak Avrupaya gelen Trklerin bundan byle lkelerine dnme ihtimali neredeyse yok gibidir. Bu nedenle deta yerleik hale gelen muhatap kitlenin istek, arzu ve ihtiyalarnn eskisinden daha fazla olduu ve gittike deitii unutulmamal ve gelecekte plnlar buna gre yaplmaldr. Anlald kadaryla yurt d cami ve cami d din hizmetleri bizlere hem bir takm imknlar sunmakta, hem de olduka byk sorumluluklar yklemektedir. Avrupada yaayan vatandalarmza ynelik bir takm zararl faaliyetlerin farknda olarak daha zverili almak ve iin iine gnl katma zarureti ortaya kmaktadr. inde bulunulan lkenin mevzuatn gz ard etmeksizin, asimilasyona deil ama entegrasyona yardmc olmak, vatandalarmzn din ve sosyal gereksinimlerini rahata tedarik etmek ve onlarn daha mutlu yaamalarna katk salamak iin daha fazla gayret gerekecektir.
264
265
MESLEK VE SOSYAL BOYUTLARIYLA YURT DII DN GREVLL*

Ahmet EKN **
1960l yllardan itibaren lkeleraras anlamalarla Bat Avrupa lkelerine Trkiyeden giden ii gnn balangta ngrlmeyen sonularndan birisi de szkonusu kitlenin din ihtiyalarnn karlanmasnda ortaya kmtr. Max Frischin ifadesiyle ii olarak arlan ancak insan olarak Avrupaya gelen yabanclar, bavullaryla birlikte inanlarn, detlerini, gelenek ve yaam tarzlarn da getirmilerdir. Yurt dnn kendisine zel artlarndan tr din ihtiyalarnn karlanmasnda eitli alternatifler deneyen yurt dndaki Trk toplumu ilk tecrbelerinden sonra belirli bir din kurumdan yardm alma amacyla Diyanet leri Bakanlndan din hizmeti talebinde bulunmutur. Yurt dnda yaayan Trk vatandalarnn youn talebi zerine Bakanlk yine ilgili lkelerin yetkili mercileri ile varlan mutabakatlar erevesinde, 1980lerin bandan itibaren yurt dnda srekli din hizmeti sunmaya balamtr.(DB 1993: 3) Tarihi 25 yl geriye giden yurt d din hizmetlerinin en nemli unsurunu hizmeti sunan ana kitle olarak din grevlileri oluturmaktadrlar. Diyanet leri Bakanl Trkiyede istihdam ettii eitli unvanlardaki personelinden setii ve
* Diyanet lmi Dergi, Say: 41/3, Yl: 2005, s. 17-40. ** Dr., DB., Din Hizmetleri ube Md.
Mesleki ve Sosyal Boyutlaryla Yurt D Din Grevlilii 267
Trk-slm kltr derneklerinde din hizmeti sunmak zere yurt dnda grevlendirdii elemanlarn Din Grevlisi olarak tanmlamaktadr. Din grevlileri gerek grev yaptklar derneklerde gerekse kamuoyunda, Trkiyedeki cami grevlisi olan mamlarla e tutulmaktadrlar. Zaman zaman alan seme snavlarna yaplan bavurulardan Diyanet leri Bakanl mensuplarnca rabet edilen1 bir grev olarak izlenen yurt d din grevlilii, yabanc bir kltr iinde yaama, madd olarak daha iyi imknlar salama ynnden cazip bir konum arz etmektedir. Buna karn, yurt d din hizmetlerinin Trkiye artlarna gre zorluu, eitlilii ve farkllklar konusunda gerek bu hizmete talip olacaklar, gerekse kamuoyunu aydnlatacak yazl literatr yok denecek kadar azdr. Mevcut aratrmalar iinde din grevlileri aratrmann konusu ile ilgisi nispetinde yer almaktadr. Camilerin eitim fonksiyonu konusunda yaplan bir aratrmada din grevlisi eitici rol ile ele alnmakta, (Tosun: 1993) Trk toplumunun entegrasyon koullar konusunda yaplan baka bir aratrma da ise din grevlilerinin entegrasyonu kolaylatrc m, zorlatrc m rol oynadklarndan bahsedilmektedir. (Stegemann 1998: 159) Bu gne kadar din grevlilerini dorudan hedef alan ilk aratrma Avusturyann Bakenti Viyenadaki Trk imamlar konusunda (Kroissenbrunner: 2001), dier bir aratrma ise, tarafmdan Almanyada ve Trkiyede imamlarn rollerinin karlatrlmas konusunda yaplmtr. (ekin 2004) Her iki aratrmada da din grevlilerinin yurt dndaki alma koullar, sorunlar ve muhtemel zm nerileri yer almaktadr. Bakanlk 25 yldan beri Avrupann eitli lkelerine Ramazan aylarna mahsus bir aylna, baz derneklerin taleple1 2004 yl Mart ay ierisinde yaplan seme snavna 1072 kii mracaat etmitir.
ri dorultusunda cretleri dernekler tarafndan denmek kaydyla 6 aylk srelerle veya creti Dileri Bakanl btesinden denmek zere uzun sreli (halen bu sre 4 yldr) din grevlileri gndermektedir. Bu makalede konu edilen din grevlileri uzun sre yurt dnda grevlendirilenlerdir. Diyanet leri Bakanlnn yurt dndaki din grevlileri hukuk, mal ve sosyal haklar, eitim seviyeleri, grev anlaylar ve hiyerarik balantlar itibaryla, Bat Avrupadaki dier Mslman kurulularda alan mamlardan ok farkllklar gsterirler. Ancak yurt dndaki kamuoyunun bu farkl yapy grmedii, bu gne kadar din grevlileri ile dier kurulularda alan imamlarn ayn kategoride deerlendirildii grlmektedir. Btn din grevlileri (mamlar), yabanc bir lkeden gelen, geldii lkenin dilini, geleneklerini, yerel sorunlarn, kamuoyunun beklentilerini ve gmen kkenli Mslman grubun spesifik sorunlarn bilmeyen kimseler olarak (Akgnl: 2004, Venske 1981: 110, Seufert 1999: 292, Abdullah 1993: 122, Stegemann: 2001:221, Biswangwer 1988:73) resmedilebilmektedir. Bu negatif tanmlamalara ilave olarak 11 Eyll sonras paronaya varan bir korku ortamnda, lkelerin gizli servis yetkilileri ve gvenlik uzmanlar kamuya ak ortamlarda imamlarn ne gibi vaazlar verdiklerini anlamamaktan ikyet etmekte, kamuoyuna imamlar zerinden mesajlar verilmektedir. Tartmalarn bu dzlemde seyretmesi en azndan Avrupa Kamuoyunun Diyanet tarafndan grevlendirilen Din grevlilerini dier formasyonsuz, kontrol imknsz hocalarla kartrmalarna ve ortaya her hoca yabancdr ve potansiyel olarak tehlikelidir gibi son derece yanl bir imaj kmasna sebebiyet vermektedir. (Akgnl:2004) Yurt d din grevliliinin, grevlilere nemli bir maddi
avantaj salad ynndeki n kabul ile, din grevlilerini yurt dndaki sistem asndan faydasz imasnda bulunan grn, din grevlileri hakknda gerek Trkiyede gerekse yurt dnda ilgili evreler arasnda yaplan tartmalarda belirleyici bir fonksiyon grd sylenebilir. Bu kanaat oluumunda objektif aratrmalarn yetersizlii, bilgilendirme ve hizmetleri tantm faaliyetlerinin beklenen seviyeye ulaamamasnn etkileri vardr. Din Grevlilerinin mevcut imajlar hakknda bu ksa deerlendirmeden sonra makalemizin konusuna dnebiliriz. Bir grup insan tarafndan icra edilen bir iin meslek ve sosyal boyutunu ortaya koyabilmek iin, eitli metotlar takip edilebilir. Bunlardan birincisi, aratrma konusu olan gruba katlp uzun sreli gzlemlerden sonra tutulan protokole dayanarak bir meslek portresi ortaya koymaktr. Bununla beraber, meslek grubunun mensubu bulunduu organizasyon tarafndan grevlerin yazl belgelerden tespit edilmesinde dier nemli alan olmutur. Dier nemli bir nokta meslek erbabndan beklentisi olan gruplarn beklentilerini istatistik veya karlkl grme yoluyla tespit etmek veya aratrlacak meslek grubu yelerinin verecei bilgilerden hareket ederek de sonuca ulamaktr. (Krech 1999: 32) Din grevlilerinin ilgili olduklar organizasyonlar bata memuru olduklar Trkiye Cumhuriyeti ve mensubu bulunduklar Diyanet leri Bakanl olmak zere, grev yaptklar lke baznda kendilerine ye olan Mslmanlar temsil durumunda olan st kurulular (DTBler) ve grev yaptklar Trk-slm Kltr dernekleridir. Bu kurumlarn din grevlilerinden beklentileri yaynlanm bulunan kanun, ynetmelik, ynerge ve tzklerden bulunmaktadr. Diyanet leri Bakanlnca yaynlanan yurt d grev ve alma ynerge-
leri bu konuda gerekli bilgileri iermektedir. Bakanlk zaman zaman yurt d din hizmetleri raporlar ve istatistikleri yaynlamaktadr. Yurt dndaki kurulularn amalar ise mahkemelerce onaylanan tzklerinde bulunmaktadr. Derneklerin amalarn ve faaliyetlerini ieren sz konusu belgeler ayn zamanda dernek faaliyetlerinin hukuk erevesini, derneklerin din, sosyal ve kltrel alanda yapacaklar faaliyetleri belirlemekte ve bu anlamda din grevlilerinin faaliyetleri hakknda k tutmaktadr. Din grevlilerinden beklentisi olan gruplar zerine yeterli aratrmalar bulunmamaktadr. Bu makalede ilgili gruplarn beklentileri, din grevlileri hakknda yaplan aratrmalarda yer alan tespitlerden hareketle belirlenmeye allacaktr. Din grevlileri hakknda bir dier bilgi kayna grevlilerin kendileridir. nk meslek aratrmalarnn en ok kulland gvenilir metotlardan birisi de budur. Meslek sahibinin karlat sorunlar, meslein icrasna ynelik problemler ve meslek erbabna toplum tarafndan gsterilen ilgi ve alka ancak bu yolla tespit edilebilir. zellikle beklentilerin din grevlileri asndan sonularn deerlendirirken din grevlileri hakknda yaplan ve yukarda zikredilen aratrmalar dikkate alnmtr. Yurt D Din Grevlilii: Diyanet leri Bakanlnn yurt d hizmetleri bir proje dhilinde yrtlmektedir. Her projede olduu gibi yurt d hizmet projesinin de plnlama ve uygulama safhas vardr. Bu projenin uygulama safhasnn en nemli aktrleri din grevlileridir.2 Sunulan hizmetin ilgili kimselere ulatrlmas bu
2 13.08.2004 tarihi itibariyle Bakanln yurt dnda bulunan toplam 1165 grevlisinden 1130unu din grevlileri oluturmaktadr.
grevliler marifetiyle gerekletirilmektedir. O halde din grevlisi kimdir ve hangi zellikleri tamaktadr? Bu sorunun cevab Bakanln uygulamalarnda ve dokmanlarnda aranmaldr. Bu balamda Kurumun zaman zaman at yurt dna din grevlisi gnderilmesi ile ilgili duyurular gerekli cevab iermektedir.3 Bu duyurularda yer alan genel prensiplere gre din grevlisi; aktif olarak Diyanet leri Bakanl kadrolarnda alan, duyuruda yer alan din yksek renim veren okullardan birisini bitirmi, Trkiyede belirli bir mesleki tecrbeye sahip olup, yaplacak olan imtihan sonucu seilen ve yaplacak hizmet ii eitim kursunu baar ile bitiren kimsedir. Bu artlara haiz din grevlileri devlet tarafndan hukuk, mal ve sosyal haklar gvence altna alnm olarak ve gidilecek olan lkede resm alma ve oturma msaadesine sahip olarak grev yaparlar. (Blumenwitz 1985) Bu durum kendilerine yurt dndaki dier Mslman rgtlerde alan imamlara gre salam bir zemin sunar. Kendilerine salanan bu imknlar sebebiyle; grev yaptklar lkenin hukukuna gre alma ve oturma iznine sahip, hizmet verdikleri kitleye kar mal olarak bamsz, sosyal kiilik olarak grev yaptklar yerde pozisyonlar gl, Trkiyedeki cami grevlilerine gre bir dereceye kadar otonom ve ayn zamanda kontrol edilebilir zellie sahiptirler. Din Grevlilerinden Kim Ne Beklemektedir? Yukarda deinildii zere; her meslek sahibi kii gibi din grevlileri de grevleri gerei eitli kurum ve gruplarla iliki ierisindedir. Bunlara beklentileri olanlar, rol gndericile3 Bkz: Diyanet leri Bakanl D likiler Dairesi Bakanlnn 19.11.2003 tarih ve B.02.1.DB.0.76.00.02/675-9256 sayl Merkez ve Tara Tekiltna gnderilen yazs.
ri, ilgili kiiler veya gruplar denir. (Otto 1978:18) Din Grevlileri iin kendisinden beklentisi olan gruplar u ekilde snflandrmak mmkndr. Bal olduklar organizasyon olarak Devlet ve Diyanet leri Bakanl, grev yaptklar organizasyon olarak bulunduklar lkedeki st kurulu (DTBler) ve grev yaplan dernek, hizmet sunduklar kitle olarak cemaat ve grev blgesinde yaayan insanlar ve nihayet grev yaplan lkedeki kurumlar ve yerel kamuoyu. A. Din Grevlilerinden Kurumsal (Organizasyon) beklentiler. a) Devletin ve Diyanet leri Bakanlnn Din Grevlilerinden Beklentileri: Din grevlileri Devlet Memuru olup Diyanet leri Bakanl bnyesinde grev yaparlar. Bu anlamda brokratik yapnn birer elemandrlar. Brokratik yaplarda beklentiler ve roller yazl talimatlara balanr ve beklentilere uygun hareket etmemek bir yaptrm icap ettirir.(Trk 1978: 106) Bu balamda din grevlilerinden Devletin beklentileri 657 sayl Devlet Memurlar Kanununun 2. Blm 6, 7, ve 8. Maddelerinde belirlenmitir.4 Buna gre her memur Devlete sadakatle bal olmak, tarafsz olmak, davranlarnda memur olduunu unutmamak ve ast ve stleri ile ibirlii yapmakla ykmldr. Memurlar yurt dnda grevlendirildiklerinde 9. Maddede belirlenen yurt dnda davran esaslarna uymak zorundadrlar. Din Grevlileri yurt dnda grev yaptklar srece, hal ve hareketlerine dikkat etmeli, kimseden mal yardm almamal, kendilerini tenkit edilen bir pozisyona drmemeli, kendi davranlarndan tr Trk toplu4 T.C Babakanlk Devlet Personel Bakanl (1995), 657 Sayl Devlet Memurlar Kanunu. Ankara
munun Devlete gvenini sarsmamaldrlar. nk din grevlileri Devletleraras bir anlamaya ve msaadeye dayanarak yurt dna giderler, devletin onay ve msaadesi ile devletin memuru sfat ile grev yaparlar. Teknik olarak yaplacak grevi tarif etmeyen bu maddeler memurun mesleini icra etmede tayaca vasflar iermektedir. Diyanet leri Bakanlnn din grevlilerinden beklentileri ise iki grupta mtalaa edilebilir. Bunlar; meslein icra edilmesinin meruiyetini temin eden beklentiler ile meslein icras esnasnda yerine getirilmesi gereken rollerdir. Bakanln bu konudaki kurallar 26 Mart 1986 tarih ve K/170/554 say ile yrrle koyduu Diyanet leri Bakanl Yurt D Grev ve alma Ynergesi nde bulunmaktadr. Bu ynergenin 7. maddesinin 17. 18. 19. 20. 21. 22 ve 23. blmleri meslek ahlkn ilgilendiren hususlar iermektedir. Buna gre; Trk devletinin grevlisi ve yetkilisi olduunun uurunda olmak, her yerde ve her zaman meslein eref ve haysiyetini korumak, her zaman nezaket ve terbiye kurallarna uymak, slmn inan, ibadet ve ahlk esaslarna uygun hareket etmek, Trk Milletinin eref ve itibarn korumak, Bakanln grevlilerden bekledii davran esaslardr. Din grevlisinin mutlaka uymas gereken beklentiler kategorisine dhil olan bu prensipler de yerine getirilmesi gereken bir grevi deil, sosyal bir pozisyonu muhafaza edebilmenin kriterlerini iermektedir. Kurumun din grevlilerinden din ve sosyal hizmetler alannda beklentileri ile onlara ykledii roller ise ad geen ynergenin 12. Maddesinin 1, 2, ve 8. paragraf ile 7. Maddesinin 1, 4 ve 13. paragrafnda yer almaktadr. Bu maddelerde yazl olan grevler (roller) kendi iinde u ekilde katego-
rize edilebilir. Bunlardan birinci grupta; namaz kldrmak, hutbe okumak, vaaz etmek (Hutbe ve Vaazlarla ilgili esaslar ayn ynergenin 14. Maddesinde mufassal olarak belirlenmitir), ocuklara Kuran kursu dzenlemek, din sorular cevaplndrmak, cenaze ilemlerini slm geleneklerine gre yapmak yer almaktadr. Burada saylanlar tabi olarak din grevlilerinin asl grevlerini oluturmaktadr. kinci grupta mevlid okuma, nikah kyma, isim koyma, (12.Md.) gibi hem din bir karakteri olan hem de Trk gelenekleri ile balantl grevler saylmtr. Sosyal hizmet alannda hastahane ve hapishane ziyaretleri,(6.Md.) son kategoride ise din grevlilerinin (17.Md.) temsil grevleri zikredilmektedir. b) st Kurulularn ve Yerel Derneklerin Din Grevlilerinden Beklentileri: Yurt dnda yerel mevzuata gre kurulmu bulunan mahalli dernekler ile bunlarn bal olduu st kurulular olarak DTBler din grevlilerini ilgilendiren dier organizasyonlardr. Diyanet leri Bakanl yurt d din hizmetlerini ad geen derneklerle ibirlii yaparak gerekletirmektedir. Bu sebeple din grevlileri ayn zamanda bu kurumlarnda elemandrlar. (DTB Tzk, Abdullah 1993: 58, Stegemann 2001: 221) Yurt dndaki din amal dernekler ve bunlarn bal olduklar st kurulular gnlllk esasna bal olarak sivil inisiyatif ile kurulmu olup kamuoyuna deklare edilmi bir tze gre bulunduklar lke genelinde faaliyet gsteren (DB 1993:37 vd.) kltrel organizasyonlardr. Faaliyetlerini kendi ynetim kurullar ve yeleri ile birlikte nemli lde din grevlilerinin aktif katlmyla gerekletirirler. Bu adan st kurulularn ve yerel derneklerin de din grevlilerinden beklentileri vardr. Bu beklentiler yukarda zikredilen devletin ve Diyanet leri Bakanlnn beklentilerinde olduu gi-
bi yazl talimatlara bal olmamakla beraber, din grevlilerinin mutlaka aktif olarak katlmalar ve sorumluluk almalar beklenen grevler olarak ortaya kmaktadr. nk gerek st kurulular ve gerekse yerel dernekler amalarn gerekletirme de yetimi elemana ihtiya duymaktadrlar. Yaplan faaliyetlerin tabiat gerei bu tr hizmeti ancak din grevlileri yerine getirebilmektedirler. Bu anlamda din grevlileri; st kurulular balamnda, st kurulularn faaliyetlerini tantmak, st kuruluun eitli din ve sosyal olaylar karsnda deklare ettii gr mahallinde anlatmak, dernek ynetimleri ile st kurulu arasnda salkl bir iletiim ve ibirlii zemini oluturup bunu devam ettirmek, st kurulu tarafndan organize edilen hac, cenaze hizmetleri ve yardm kampanyalarnda aktif rol alp bunlarn takibini yapmak ve st kurulular tarafndan organize edilen din ve sosyal programlara itirak etmek gibi beklentilerle kar karyadrlar. st kurulularn din grevlilerinden bu alanda bekledikleri organizatr, temsilci ve arac roldr. Din grevlilerinin ana hizmet yerleri phesiz st kurulularn ats altnda rgtlenmi bulunan yerel derneklerdir. Yurtdnda kurulmu bulunan Trk-slm Kltr dernekleri birbirlerinden kurulduklar lkeler baznda dernein ynetimi, idari organlarnn seimi, finansman gibi konularda baz farkllklar gsterse de btn dernekler, din, sosyal ve kltrel sahada faaliyet gstermektedirler. Yurt dnda en fazla Trk vatandann yaad5 ve Diyanet leri Bakanlnn en fazla sayda grevlisinin bulunduu6 Federal Alman5 alma ve Sosyal Gvenlik Bakanlnn verilerine gre 27.08.2004 tarihi itibariyle Federal Almanyada 2.053.600 Trk Vatanda yaamaktadr. (Bkz. http://www.calisma.gov.tr/yih/yurtdisi_isci.htm) 6 13.08.2004 tarihi itibariyle Federal Almanyada 484 srekli 153 de Geici ksa sreli Din Grevlisi bulunmaktadr.
yadaki st kurulu DTBin ye dernekler iin kabul ettii ereve tze gre dernekler faaliyetlerini; din sahada; evrede yaayan Mslmanlarn slm dini ile ilgili sorunlarna yardmc olmak, temel din bilgiler ve Kuran- Kerim kurslar dzenlemek, ilgi duyanlara slm dini hakknda bilgi vermek, cenazelere ilikin ilerin usulne uygun yaplmasn salamak, hacca ve umreye gidecekleri bu ibadetlere hazrlamak7, kltrel alanda; Alman ve (Trk) resm makamlarla ibirlii yaparak ocuklarn eitimine ynelik faaliyet yapmak, burs vermek, kltrel faaliyetleri tevik etmek, kitaplklar amak, basl, sesli ve grntl yaynlar cemaate ulatrmak, din, sosyal ve kltrel konularda konferans, seminer ve sempozyum dzenlemek ve sosyal alanda ise; genlerin uyuturucu ve dier zararl alkanlklardan korunmasn salamak, kiliselerle diyalog kurmak, eitli felaketlerde madur olanlar iin yardm kampanyalar dzenlemek, olarak deklare etmektedirler. Yukarda baz maddelerini zikrettiimiz DTB tz dernek yelerinin din ihtiyalarnn karlanmas ve din ve kltrel kimliin muhafazasna ynelik faaliyetler yannda, iinde yaadklar toplumun sosyal problemlerin de sorumluluk stlenmeyi istediklerini gstermektedir. Sosyal problemler bir yan ile dernek yelerini ilgilendirirken dier yan ile iinde yaanlan lkenin sosyal sistemini de ilgilendirmektedir. Bu adan derneklerin tzklerinde yer alan sosyal ve kltrel sorumluluklarnn gereini yerine getirmeleri her geen gn daha da nemsenmektedir. Cami derneklerinin yukardaki alanlarda fonksiyonel olabilmesi bnyesinde bulunan insan varlnn nitelii ile yakndan ilgilidir. Bu anlamda tzkte zikredilen din alandaki faaliyetler, bu alanda ye7 DTB ube Tz.
timi olan din grevlileri tarafndan gerekletirilmektedir. Din grevlileri imam, vaiz, Kuran kursu reticisi ve mft olarak kendilerinden beklenen ve derneklerin din hizmet alanna dahil olan grevleri yerine getirebilmektedirler. (Tosun 1993: 165 v.d, Kroissenbrunner 2001: 119 vd. ekin 2004: 248 v.d) Derneklerin kltrel ve sosyal alandaki faaliyetleri konusunda ise gerek ynetim gerekse profesyonel eleman asndan eksiklikler gzkmektedir. Dernein amalarnn gerekletirilmesinde ve ilerinin usulne uygun yrtlmesinde hukuken sorumlu olan dernek bakanlar ve ynetim kurulu yelerinin kltrel ve sosyal altyaplarnn beklenen dzeyde olduu sylenemez. Bu eksiklik ynetimlerin dardan yardm ihtiyacn gndeme getirmektedir. Kendisinden yardm beklenen kimselerin banda da dernekteki din grevlileri gelmektedir. Din grevlileri dernek adna yaplacak olan, kltrel ve sosyal alanda eitli kurslar dzenleme, yarmalar tertip etme, konferans, seminer ve gsteriler organize etme, mahallinde bulunan eitli din ve kltrel kurulularla mtereken toplantlar tertip etmek gibi grevlerle kar karyadrlar. Dernekler asndan din grevlilerine ynelik en nemli beklentilerden birisini de dernein mali ihtiyalarnn giderilmesinde aktif rol stlenip sorumluluk almak olarak tarif edebiliriz. Bu beklenti zellikle borlu olan, camisi inaat halinde bulunan veya yeni bir yer alan derneklerde dier tm beklentilerin nne geebilmektedir. c) Hedef Kitlenin Din Grevlilerinden Beklentileri: Yurt d din hizmetlerinin en nemli znesi hedef kitle olarak yurt dndaki Trk vatandalardr. Yurt dna gidi-
lerinde 40 yldan fazla zaman geen Trk gmenler, Trkiyede ayr bir imaj, yurt dnda ise daha baka bir imajla kar karyadrlar. Almanyada yabanc, Trkiyede Almanc deyii bunun veciz bir ifadesidir. lk gittikleri yllara gre saylar, nitelikleri, hukuk durumlar ve ileriye ynelik tutumlarnda byk deiimler gsteren yurt dndaki gmen Trk nfusu 3.5 milyon kii civarndadr.8 Bat Avrupa ve Amerikada yerleik bir gmen Trk varl olumutur. Bunlardan bir ksm bulunduklar lkenin vatandaln alm,9 nc nesilden itibaren tamamen okullam, meslek eitimi alm, niversitelerden mezun olmu ve bir ksm da kendi iini kurmutur. Federal Almanyada bugn 60.000 Trk iverenden ve 20.000 in zerinde Trk niversite renciden bahsedilmektedir.(Die Zeit: 25.03.2004 No:14 S.26) Medyada ve Trk kamuoyunda daha ok pozitif ynleriyle gndeme gelen yurt dndaki Trkler kendi ilerinde dardan pek fark edilmeyen nemli problemlerle beraber yaamaktadrlar. Sz konusu problemlerin negatif etkileri btn kuaklarda grlmektedir. Yurtd din hizmetlerinin ana znesini oluturan yurt dndaki Trkler din grevlilerinden Trkiyedeki herhangi bir din grevlisinden beklenenden ok daha fazla ve eitli beklentiler ortaya koymaktadrlar. Gerek kuaklar aras beklentilerde, gerekse yurtdndaki Cami eksenli din ve sosyal hayat erevesinde bu farkllklar grmek mmkndr. Bu anlamda nemli sosyal grubun din grevlilerinden beklen8 alma ve Sosyal Gvenlik Bakanlnn 2003 yl verilerine gre yurtdnda 3.520.040 kii yaamaktadr. Bunlarn 3.127.691 i Avrupann eitli lkelerindedir. 9 Federal Almanyada 1999 ylnda 103.900 Trk Vatanda Alman vatandalna gemitir. (http://www.bpb.de./publikationen.Trkische-Minderheit)
tilerine iaret etmek yerinde olacaktr. Bunlar; birinci ve onun etkisi altndaki ikinci nesil Trkler, kadnlar ve genlerdir. Bu beklentiler ve onlar ortaya karan sebepler din grevlilerinin faaliyetlerini nemli oranda etkilemekte ve ekillendirmektedir. O zamanki ismiyle misafir iiliin ilk yllarndaki, ar alma artlar, kt yaam koullar, bir gn geri dnme gdsyle daha ok alp daha ok kazanma arzusu ve daima geri dne ertelenen normal hayattan uzak yaant bugn yurt dnda yaayan birinci nesil Trklerde hem fizik hem de psikolojik anlamda ar tahribat yapmtr. Yurt dnda Trklerin en youn yaad yerlerden olan Berlinde yaplan bir aratrma sonucunda, 55 ya zeri Trklerin yzde 54 nn fizik ve psikolojik hasta olduu tespit edilmitir. (Tufan 1999:50) Kt alma ve yaam koullar fizik rahatszlklarn sebebi olarak grlrken, aldatlmlk, gvensizlik, gelecek korkusu, ailev sorunlar da psikolojik rahatszlklara sebep olmaktadr. Bu kuak yurt dndaki din grevlilerinin gerek ibadetlerde gerekse dernek lokallerinde beraber olduu, sorunlar ile i ie olduu, zamannn byk bir ksmn beraber geirdii gruptur. Byk oranda paralanm ideallere sahip olan bu insanlardan nemli bir grup vaktinin ounu cami derneklerinin lokallerinde geirir. Bir cami derneinin lokalinde; psikolojik tedaviye ihtiyac olanlar, srekli rahatszl olanlar, ideallerinin hi birini gerekletirememenin getirdii tatminsizlii yaayanlar, aldatlmlar, yurt dndaki sosyal durumlarnn bilinaltnda yapt tahribat tayanlar, aile problemi olanlar, madd sknts olanlar ve illegal yollardan yurt dna gitmi kimseler daima bulunur. Bu vatandalarmz kendi dlarndan ancak kendilerini anlayacak, dinleyecek ve kendilerine yol gsterecek, onlar teselli edecek birini ararlar. O kimselerde ou zaman din
grevlileridir. Birinci kuak olarak adlandrlan bu kimseler iin cami kendilerini yabanc hissetmedikleri snacak yegne mekn, din grevlisi de kendisini anlamas ve kendisi ile ilgilenmesi gereken yegane kii konumundadr. Bu kimseler din grevlisinden Trk kltrndeki Klsik Hoca rol yannda, psikolojik yardm beklemektedirler. Gmenliin ar faturasn deyen ve hemen hemen hi bir yerden moral destei alamayan bu kimselere kar din grevlileri arkada, srda, sosyal ve psikolojik danman, hoca, mft olarak nemli bir hayat yardm sunmak durumundadrlar. Yurt dndaki vatandalarmzn din grevlilerinden beklentileri konusunda din grevlileri ile yaplan mlakatlar yukardaki tespitleri dorulamaktadr.10 Gmen toplumun Camiler etrafnda oluan dernek yaantsna ykledii yeni grevler iinde kadnlarn da nemli yeri vardr. Yurt dnda kadn cemaat ve yeler Trkiyeye oranla daha youn olarak ibadetlere katlmakta, eitim faaliyetlerinde rol almakta, derneklerin sosyal ve kltrel faaliyetlerinde zaman zaman erkeklerden daha aktif faaliyet gsterebilmektedirler. Bu zellikleri sebebiyle din grevlileri asndan nemli bir grubu olutururlar. (ekin 2004: 119.vd) Yurt dnda yaayan yetikin kadn cemaat ve dernek yeleri alsa da almasa da nemli problemlerle ba etmek zorundadr. alanlar asndan hem i hem de ev ileri, kadnn ev ierisinde deien rol byk bir bask oluturmakta, bu durum zaman zaman ailev geimsizliklere sebep olmaktadr. almayan hanmlar ise evreleri ile sosyal kontak kuramamakta, yalnzlk ve evre ile iletiimsizlik baka sorunlara yol amaktadr.
10 (Bkz. Kroissenbrunner 2001: 134 v.d zellikle 143, Tavukuolu 2002: 165 v.d. ekin 2004: 212 v.d, akr/Bozan 2005:197 v.d)
Din Grevlileri Dernek yaamna katlan kadnlar iin uygun meknlar oluturulmas, onlar iin eitli kurslar dzenlenmesi, uygun zaman ve yer mevcut ise Kuran- Kerim ve Din Bilgiler Dersi tertip etmesi, aile geimsizliklerine kar din bir kiilik olarak arabuluculuk yapmas gibi beklentilerle kar karyadr.(ekin 2004: 273) Yurt dnda yaayan vatandalarmz asndan zerinde durulmas gereken dier bir grup da genlerdir. Genler sadece bulunduklar lkede doup bymemiler ayn zamanda okul ve meslek eitimi yoluyla yerli toplumun kltr iinde sosyallemelerini tamamlamlardr. Ailedeki norm ve deerler ile reel hayatta karlalan norm ve deerlerin farkll, hayat anlamlandrma, gelecee ynelik plnlar yapma ve kimlii tarif etmede, Ebeveynleri ile atmal bir duruma iaret etmektedir. (en/Goldberg 1994:56) Gen kuak din grevlilerinden kendilerine daha toleransl davranmalarn, kendilerini anlamalarn, sorunlarna din adan makul ve mantkl cevaplar vermelerini ve ebeveynleri ile aralarnda zaman zaman kpr vazifesi grmelerini beklemektedirler. (ekin 2004: 273) Hemen hemen btn kesimleri ile byk problemleri olan yurt dndaki gmen vatandalarmzn bu artlarda din grevlilerine farkl bir misyon yklemeleri ve onlardan ok ey beklemeleri tabii kabul edilebilir. Ancak bu beklentiler bazen birbirine zt, ou gereklikten uzak beklentilerdir. Din grevlilerinin burada ana hatlar ile belirtmeye altmz beklentilere ilgisiz kalmalar, eksiksiz olarak yerine getirdikleri imamet, hitabet, vaaz ve reticilik grevlerinin de deersizlemesine sebep olmaktadr. Onlarn gznde din grevlisi kendisinden beklenen imamet ve hitabet vazifelerini ifa ettikten sonra, yerine gre psikolog, yerine gre arabulucu, yeri-
ne gre arkada, yerine gre srda, yerine gre mevlidhan, yerine gre muhafazakr, yerine gre liberal v.s olabilmelidir. Yurt dndaki dernek yneticileri ile hedef kitlenin beklentileri her geen gn dier beklentilerin nne gemektedir. Bu durum din grevlileri iin daha ok problemle mcadele etmek anlamna gelmektedir. d) Yerel Makamlarn Ve Toplumun Din Grevlilerinden Beklentileri. Yurt dndaki yerel idareciler ile kamuoyunun uzun sre kendi yan balarndaki Mslman misafirlere yeterli ilgi ve duyarll gstermedikleri bugn aklkla ifade edilmektedir. (Klose 1996: 12) Devletlerin laik karakterleri onlarn bu konuya uzak durmalarna bir dayanak tekil ederken, din ihtiyalarn karlanmas her din Cemaatin kendi i iidir anlay uzun sre bu konunun grmemezlikten gelinmesine sebep olmutur. 1980 lerin ortalarndan itibaren grlen mevcut slm anlayna yaklamlar daha ziyade mevcut olan anlamaya ve kritik etmeye ynelik gayretler olarak deerlendirilebilir. Ancak zellikle 90l yllarda ina edilmeye balanan kubbeli minareli camiler o mahalde ve evrede bulunan ortalama insanlarn dikkatini ekmi buralar marifetiyle insanlar arasnda din mahiyetli toplantlar ve fikir alverii balamtr.11 Avrupadaki slm ve Mslmanlar olgusuna yaklamlar, 11 Eyll 2001 olaylarndan sonra ayr bir mahiyet kazanmtr. Medya ve kamuoyunun Avrupadaki slm ve Mslmanlara bak as terr balamnda younlam ve
11 Daha geni bilgi iin bkz. Dr.Reiner Albert, Talat Kamran M.A.. 1995 s.11 v.d.
Avrupadaki imamlarn durumlar bu erevede tartlr olmutur. Bu tartmalarda imamlarn vaazlarnn ierii, terre kar nasl bir tutum aldklar, dier dinlere ve onlarn mensuplarna bak alar ile Avrupann temel nizamna ynelik yorumlar sorgulanmaya balanmtr. (akr/Bozan 2005: 90) eitli televizyon programlarnda ve kamuya ak konferans ve toplantlarda, slm-terr balamnda gndeme gelen imamlar her geen gn daha phe ile izlenmektedir. Ancak zellikle Federal Almanyada, Diyanet leri Bakan Sayn Prof. Dr. Ali Bardakolunun tarif ettii12 ve Bosnal dnr Smail Baliin Avrupa slm iin rnek gsterdii (Bali 1993: 197) Diyanetin temsil ettii slm anlay, yerel makamlar tarafndan daha dikkatli ve rasyonel deerlendirilmeye balanmtr. (Der Spiegel, 40/2003: 86) Bunun neticesinde yeni ibirlii projelerinin yrrle konulduu gzlemlenmektedir. Bu balamda son yllarda yerel makamlarn ve kamuoyunun din grevlilerinden beklentileri konusunda u tespitlerde bulunmak mmkndr; Grev yaplan lkede konuulan dil hakknda temel dilbilgisi, bat kltr ve hayat tarz hakknda yeterli bilgi, grev yaplan blgedeki din ve sivil toplum rgtleri ile diyalog, nerede grev yaptklarnn bilincinde olarak bulunulan lkenin Anayasasna ve sosyal sistemine sayg ve riayet. (Lemmen 16-17.06.03) B- Beklentiler Din Grevlilerinin Hizmetlerini Nasl Etkilemekte ve Hangi Sonular Dourmaktadr? lgili taraflarn kendi zaviyelerinden ortaya koyduu bu beklentiler, din grevlileri asndan yerine getirilip getirilme12 http//www.diyanet.gov.tr. slmda Ilmllk konulu uluslararas konferansta sunulan bildiri, Ortadou Merkezi, Utah niversitesi, ABD, 21-22 ubat 2003.
meye bal olarak deiik sonular dourmaktadr. Beklentiler ve onlarn gerektirdii roller eitli kriterlere gre snflandrlabilir. Burada Dahrendorfun yapt snflandrmay (Dahrendorf 1965: 26 vd.) takip ederek din grevlilerine ynelik beklentileri grupta ele almak uygun olacaktr. Birinci grup beklentiler yerine getirilmesi zorunlu olanlardr. Bu kategoriye dhil beklentiler; kanun ve ynetmelikle veya anlama ile belirlenmi, aka tarif edilmi olup, yerine getirilmemesi bir soruturmay ve cezai yaptrm gerektirir. Bu kriterlere gre din grevlileri asndan en bata gelen, meslein icrasn mmkn klan meslek ahlkna ynelik beklentilerdir. Devletin ve Diyanet leri Bakanlnn din grevlileri iin tespit ettii Devletin memuru ve Diyanet leri Bakanlnn mensubu olduunun uurunda olarak slm inan, ibadet ve ahlk esaslarna uygun hareket etmek, din grevliliinin temel vasflardr. Bu sfatlara haiz bir grevli, grev yapt dernek bnyesindeki cami veya mescitte, namazlar zamannda kldrmak, hutbe okumak, vaaz etmek, Kuran kursu dzenlemek ve din sorular cevaplandrmakla, slm geleneklerine gre cenaze hizmetlerini grmekle ykmldr. Din grevlileri bu grevleri yerine getirirken imam, mezzin, vaiz, retici ve mft fonksiyonu icra ederler. Diyanet leri Bakanlnn yurt dndaki grevlileri bu grevleri hemen hemen eksiksiz ve usulne uygun olarak yerine getirmektedir. (ekin 2004: 163 v.d, Tavukuolu 2000: 198, akr/Bozan 2005:196) Sahip olduklar bilgi, Trkiyede elde ettikleri tecrbe bunu mmkn klmaktadr. Ancak bu grevler iinde de beklenti gruplarna gre baz farkllklar olumaya balamtr. Mesel vaazlarda, birinci nesil daha ok gelenee yer veren hikye ve kssalarla sslenmi bir vaaz isterken, aile problemi yaayanlar bu konuya
yer verilmesini, kadnlar vaazlarda kendi haklar ve yaadklar skntlarn gndeme gelmesini, genler ebeveynlerinin kendilerine daha toleransl davranmas iin din grevlilerinin ebeveynleri uyarmasn, Diyanet leri Bakanl ynergede belirlenen esaslara gre vaaz edilmesini, yaanlan lkedeki yerli kamuoyuna vaazlarda kin ve nefret alanmamasn, cemaatin uyumunu kolaylatrc bir slpla vaaz edilmesini beklemektedir. Din Grevlilerinin meslek ahlknn gerektirdii sfatlar kaybetmesi veya kendisinden beklenen bu hizmetleri yerine getirmemesi ou zaman yurt iindeki asli grevine dndrlmesi yaptrm ile sonulanabilmektedir. Bunlarn eksiksiz yerine getirilip bundan sonraki beklentilerin karlanmamas ise din grevlisinin kendisinden bekleneni veremeyen ama hi yoktan iyidir deerlendirilmesine tabi tutulmas anlamna gelmektedir. kinci grup beklentiler; beklenti grubunun bir gelenee dayanarak, geleneksel rol ierisinde grd, kapal veya ak ekilde ilgiliden tabii olarak istedii beklentilerdir. Din Grevlileri buradaki beklentileri yerine getirebildikleri lde iinde bulunduklar cemiyette etkin olabilmekte, cemaate ve topluma gven verebilmekte ve kendilerini eletirilere kapal tutabilmektedirler. Bu beklentilerde kendi ilerinde; bir resm grevlendirmeye bal olanlar, Trk-slm geleneinden kaynaklananlar ve yurt dnn kendi zel artlarnn ortaya kard beklentiler olarak snflandrlabilir. Yurt dndaki din grevlileri resm bir grevlendirme ile hac grevi ile hapishane ziyaretleri yapmaktadrlar. Bunlar Mavirlik ve ataelikler gibi bir st makam tarafndan organize edilen grevlerdir. Hac grevinin tabiatndan kaynaklanan problemlerin dnda buradaki hizmetlerin de kolaylk-
la yerine getirildii sylenebilir. Trk-slm geleneinden kaynaklanan beklentiler ise, mevlid okumak, nikh kymak ve cenaze sahiplerine taziyede bulunmaktr. Din Grevlisinin burada saylan grevleri de usulne uygun ifa ettikleri grlmektedir. (ekin 2004: 249 v.d, Kroissenbrunner 2001: 141 v.d, akr/Bozan 2005: 196) Bu grupta deerlendirebileceimiz dier nemli beklentiler gmenliin din grevlileri asndan ortaya kard alanlarda grlmektedir. Geleneksel olarak Trkiyede yakn akraba ve arkada evresince stlenilen; insanlarn sevinli anlarnda onlara ortak olma ile, kriz ve sknt anlarnda manev ve psikolojik yardm sunma gibi baz sosyal hizmetler, gmenliin bir sonucu olarak, eski sosyal ilikiler ann yeni lkede olmamas ve eskiyi olduu gibi yeniden ina etmenin mmkn olamamas sebebiyle gmen toplumun oluturduu kurumlardan beklenmektedir. zellikle yerel sosyal hizmet kurumlarndan yararlanamayan, dil sorunu, kltrel farkllk, din ve geleneksel deerler konusundaki yanl anlalmalar dolaysyla birinci ve ikinci kuak Trkler uzun yllar sosyal hizmetlerden mahrum kalmlardr. (Klause 1996:12, zkara 1990: 26.) Yurt dnda dernekleme srecinin tamamlanmasndan sonra toplum, din amal derneklerden bu alanda baz talep ve beklentiler ortaya koymutur. Yurt dndaki cami anlayndaki farkllklardan birisi de budur. Baz aratrmaclar cami derneklerinin din hizmetler yannda sosyal hizmetlere ynelmelerini, Camilerin Hristiyan cemaat yaamna yaknlamas (Jonker 1999:139) olarak deerlendirmektedir. Burada yurt dndaki derneklerin hangi nitelik ve derecede sosyal hizmet rettikleri sorgulanabilir. Derneklerin bugnk insan varl itibariyle, ihtiya duyulan sosyal hizmet-
leri grecek yeterli sayda profesyonel ne gnll ne de cretli elemanlar vardr. Bu durumda cemaate sosyal hizmet sunmak din grevlilerine dmektedir. Dernekler bnyesinde retilen sosyal hizmetler din grevlilerinin performansna baldr.Yurt d din grevliliinin tam olarak yerine getirilmesinin zorluu da bu alanda ortaya kmaktadr. (ekin 2004: 262 vd.) Hastahanelerde yatan hastalarla evlerde baklan hastalar periyodik olarak ziyaret edip onlara din ve moral yardmda bulunmak, gnlk cami cemaatinin problemleri hakknda onlarla konumak, kar karya olduklar sosyal ve psikolojik rahatszlklar hakknda onlara kendi bilgisi ve imknlar lsnde danmanlk yapmak, beklenmedik felaketlerle karlaanlar teselli etmek, talep edilmesi halinde aile ii anlamazlklarda arabuluculuk yapmak, hayatnda yaad problemlerle ba edemeyenlere cesaret ve umut vermek, doum, evlenme ve lm anlarnda cemaat yelerinin yanlarnda olmak, din grevlilerinin sunduklar balca sosyal hizmetlerdir. Din grevlilerinden sosyal hizmet alan yannda kltrel alanda da baz fonksiyonlar beklenmektedir. Din grevlilerinin bu alanda baarl hizmet yapabilmeleri; dernein kltrel ve sosyal faaliyetlerine katlmaya ne kadar hazr olduklarna ve dernek ynetimleri ile ne kadar ibirlii salayacaklarna baldr. Yurt dndaki dernekler zaman zaman, kiliselerle ve dier resm ve sivil kurulularla din ve kltrel amal programlar, konferanslar, yarmalar, kermesler, piknikler v.s tertip etmektedirler. Din Grevlilerinden bu programlarda gerek plnlayc gerek organizatr ve gerekse uygulayc olarak aktif bir rol stlenmeleri beklenmektedir. (ekin 2004: 217 v.d) Buradaki beklentilerde din grevlileri, da-
nman, mevlidhan, psikolog, teselli edici, yol gsterici, arkada, srda, temsilci, organizatr ve uygulayc olarak fonksiyon grrler. Bu alanda gsterilecek baar din grevlisinin resm sfatndan ok kiisel karizmasnn n plna kmasn salamas, evresi ile ilikilerinin ayr bir boyut kazanmas, grev yaptklar dernekte kendisini kabul ettirmesi, itibar grmesi, huzurlu bir grev yapmas ve cami dernei ile ilikisi olmasa da evrede bulunan kimselerin farkna vard Hoca, anlamna gelirken, bu beklentilere karlk vermemesi veya ihmalkr davranmas, resm bir soruturma gerektirmese de, bulunduu dernekte huzurlu grev yapamamas, aktan tenkitlere maruz kalmas ve zaman zaman istiskale uramas gibi sonular dourabilmektedir. Yurt dnda grev yapan din grevlilerinin karlat bir dier beklenti grubu da din grevlilerinden yerine getirilmesi umulan grevleri iermektedir. Bu grupta sayacamz beklentiler ilk iki gruptaki beklentileri karlamak kaydyla din grevlisini emsallerine nazaran daha sekin yapan ancak yerine getirilmediinde bir yaptrm ngrmeyen beklentilerdir. Bunlar, o lkenin dilini bilmek, yeni doan bebeklere isim koymak, derneklerin idari ve mali ilerine yardmc olmak, genlerin ve ocuklarn temel eitim sorunlarna eilmek, dernek adna kendi inisiyatifiyle sosyal faaliyetler organize etmek ve devaml cami cemaati iin zel faaliyetler dzenlemek olarak sralanabilir. Bir din grevlisi, zamanndan ve dinlenmesinden feragat ederek yapabilecei bu grevler esnasnda; idareci, organizatr, rehber, moral verici fonksiyonlarn icra eder. Bu beklentilerin yerine getirilmesi durumunda din grevlileri, hem kiisel hem de kurumsal olarak takdir edilir, grev yaptklar mahalde kendilerine kar zel bir sempati oluur.
C- Sorunlar. Buraya kadar yaplan aklamalardan anlalaca zere yurt dnda din grevlilii snrlar izilmi rutin grevleri ihtiva etmemektedir. Yurt dnda din grevlilerinin kar karya kaldklar durum Trkiye rneindeki cami ve cami grevliliinin doallndan hareketle anlalamaz. Konuya yurt dndaki Cami etrafnda oluan derneklemeye yklenen grevler asndan baklrsa ok farkl bir yapyla kar karya olunduu aka grlr.(Tavukuolu 2000:91 vd. Kroissenbrunner 2001: 139 vd. Canatan 2004) Camiye yklenen grevlerdeki farkllama ksmen gmenliin, ksmen oulcu bir toplum iinde yaamann, ksmen de Trkiyede din hizmeti yapan ve bnyesinde mft, vaiz, Kuran kursu reticisi, mezzin gibi deiik unvanlarda grevli bulunduran bir kurumun yokluundan kaynaklanmaktadr. Bu sebeple din grevlileri Trkiyede alk olmadklar bir yap ierisinde grev yapmak durumundadrlar. Din grevlilerinin karlat beklentiler, stlenmek zorunda olduklar roller ve toplum ierisinde yerine getirmek zorunda olduklar fonksiyonlardaki bu zel durum yurt d din grevliliini altndan kalklmas zor bir grev haline getirmektedir. (Kroissenbrunner 2001: 110) Trkiyede cami dnda meslei ile ilgili olarak snrl beklentilerle karlaan cami grevlilerinin aksine din grevlisi yurt dna grevlendirildii andan itibaren sadece hocadr. Hangi amala ve nerede bulunursa bulunsun kendisinden hem resm hem geleneksel anlamda hoca rol beklenmektedir. Yukarda yaptmz tasnifte yer alan yerine getirilmesi mecburi olan beklentiler ve bunlarn icap ettirdii roller, din grevlilerinin rutinlemi ve kolay yerine getirdii rollerdir. Diyanet leri Bakanlnn seerek gnderdii her grevli
imamet-hitabet, vaaz etme, Kuran kursu dzenleme ve din sorular cevaplama konusunda fazla zorlanmamaktadr. Ancak nmzdeki yllarda daha fazla hissedilecek olan bir problem bugn ortaya kmaya balamtr. Almanya rneinden hareketle Trke yaplan vaazlarn ve verilen hutbelerin nmzdeki gnlerde daha az cemaat tarafndan anlalaca sylenebilir. kinci bir sorun Kuran kurslarnda retici ile renci arasndaki iletiim alannda hissedilecektir. Klsik din eitiminin ana elerinden olan Kuran- Kerimi yznden okuma ve namaz dualarn renme konusunda belki bir sorun kmayabilir ancak temel din bilgilerin verilmesi konusunda ayn dili konuup anlayamamann din grevlilerine daha ok problem douraca aktr. (ekin 2004: 250) Bu konudaki bir dier eksiklik ise yurt dnda doup byyen kuaklarn Trke bilgilerini gz nnde bulundurarak gelitirilmi bir eitim programnn bulunmay ve gerekli yardmc ders malzemesinin olmaydr. (Tosun 1993: 171) Dier bir problem, din sorularn niteliindeki deiimdir. Zira bu gne kadar birinci ve ikinci neslin Klsik diyebileceimiz daha ok ilmihal ierikli sorularna muhatap olan din grevlileri her geen gn oulcu bir toplumda yaamadan kaynaklanan sorulara muhatap olmaktadrlar. (ekin 2004: 172) Bu tr sorularn cevabnn Klsik fetva kitaplarnda bulunmad aikrdr. Dolaysyla yurtd din hizmetlerinde nemli bir fonksiyon icra eden din grevlilerinin Din ileri Yksek Kurulundan daha youn destek almas gerekir. Sorulan sorularn daha isabetli deerlendirilebilmesi iin Din leri Yksek Kurulunun yurt dnda karlalan problemler konusunda yeterli bilgi ve aratrma destei almas gerekmektedir. kinci grup beklentiler ierisinde yer alan Mevlid okumak, nikah kymak gibi din gelenek ierisinde mtalaa edebilece-
imiz roller kolayca karlanabilmektedir. Bunlara hastahane ve hapishane ziyaretlerini ekleyebiliriz. Bu grevlerde zaman yetersizlii dnda kolayca yerine getirilebilmektedir. Buna karlk bireysel beklentiler ierisinde yer alan cemaate psikolojik danmanlk yapmak, gmenliin ortaya kard kuaklar aras atmalarda sorunu anlayp ona uygun zm retmede beklenen performans gstermek din grevlilerinin stesinden gelmekte zorlandklar beklentilerdir. (Kroissenbrunner 2001: 110) Daha nce de iaret edildii gibi Trkiyedeki tabii sosyal evrelerinden yoksun olarak her problemle kendisi ba etmek zorunda olan yurt dndaki vatandalarmzn nemli bir ksm iin din grevlileri kendisinden yardm ve zm umulacak yegane kimselerdir. Yurt dndaki hizmet alannn yeni ve allmn dnda beklentiler retmeye msait olmas, beklentilerin deikenlii karsnda, din grevlilerinin gerek aldklar formel eitimin gerekse hizmet ii eitim kurslarnn ihtiya duyulan sosyal, psikolojik ve pedagojik yardm karlayacak yeterli ierie sahip olmay, her beklentiyi karlamay hemen hemen imknsz hale getirmektedir. Ortada herkes iin geerli standart olmay, din grevlilerinin her yere ekilebilir gerekelerle eletirilere muhatap olabilmelerine sebep olmaktadr. Din grevlilerini bu eletirilere kar koruyacak etkin bir mekanizma ne yazk ki mevcut deildir. Bu alandaki yetersizlik bir ksm din grevlilerinin zgvenlerine zarar vermektedir. Ancak din grevlileri tadklar Hoca sfatnn gerei olarak kendilerine mracaat edenlerin problemlerini sabrla dinlemekte, herhangi bir suiistimale meydan vermeden en azndan onlar teselli edebilmekte ve sabr tavsiye ederek yardmc olabilmektedirler. (ekin 2004: 212 vd) ok dikkat ekmese de bu erevede sunulan sosyal hizmet, ok sayda Vatandamzn ulaabildii yegne sosyal ve manev destek anlamna gelmektedir.
Bu alanda anlmas gereken en nemli sorunlardan birisi de, yerli topluma kar gerek grev yaplan dernei gerekse slm dinini temsil etme grevinde karlalmaktadr. Yurt dnda grevliler zaman zaman grev yaptklar derneklerde eitli din ve sivil kurumlarla mtereken hazrlanan programlarda ilhiyat kimlikleri ile yer almaktadrlar. Bu programlarda din grevlileri ok nemli bir pozisyona sahiptirler. nk alaca tavr ve yapaca aklamalar muhatap kimselerin slm dinine ve Mslmanlara ait kanaatlerini etkileyebilmektedir. Bu anlamda grevlilerin bilgilerinin yerli dile tercmesinde byk bir problem olduu gibi, grevlinin Bat toplumunda din, sosyal ve kltrel hayat, hayat felsefesi gibi hususlara vukufiyeti de byk nem tamaktadr. Din grevlileri alk olmadklar bu duruma genellikle hazrlksz yakalanmakta bu durum ise kendilerine olan gvenlerini negatif etkilemektedir. Yurt dndaki din grevlilerinin sk karlat sorunlardan birisi de dernek ynetimleri ile ilikilerde grlmektedir. Her insan gibi yurtdna giden bir din grevlisi de, grevine balad zaman evreyi ve insanlar tanmasnda, yerlemesinde, brokratik ilemlerde yardm edecek kimselere ihtiya duyar. Bu ihtiya din grevlilerinin baz kimseler ve baz dernek idarecileri tarafndan yanl deerlendirilmelerine sebep olabilmektedir. Bu esnada iyi niyetle de olsa roller birbirine karabilmekte, din grevlileri ilikileri normalletirmek iin gereksiz ura vermektedirler. Toplum ierisinde sosyal bir itibar alan olarak grlen dernek idarecilii ve bakanln stlenen baz kimseler kendilerini din grevlilerinin idarecisi olarak da grebilmektedirler. Bu tr ilikinin din grevlilerini ok g bir durumda brakt aktr. Din grevlileri ya ak atma durumunu benimseyip kendisini kabul ettirmektedirler veya geimsiz, baarsz damgasn yememek iin
sabrla hareket etmek ve durumu idare etmek cihetine gitmektedirler. Bu durum din grevlilerin psikolojik ve moral olarak ypranmalarna sebep olmaktadr. (ekin 2004: 234) Derneklerle, ataelik ve mavirlikler arasnda tabii kpr grevi yapan din grevlileri, mavirlik ve ataeliklerin derneklerle beraber organize ettii sosyal ve kltrel amal faaliyetlerde de anahtar rol stlenmektedir. Ancak bu iliki ierisinde iki taraf arasnda meydana gelebilecek yanl anlamalar ve uyumsuzlukta din grevlileri arada kalmakta ve prestijleri ypranmaktadr. Sosyal ve kltrel etkinliklerde ibirliine istekli olmayan Dernek ynetimlerinin menfi tutumlar din grevlilerinin fonksiyonlarn snrlandrmaktadr. Din grevlileri iin bir dier sorunlu alan yerli kltr ve kurumlarla ilikiler olarak grlmektedir.(ekin 2004: 224) Bilindii gibi bir kimsenin yabanc bir kltr ierisinde kendisini ifade etmesinin ve o kltrle al verite bulunmasnn birinci art o kltrn diline hkim olmasdr. Dil renme hususunda yurt dndaki grevlilerde iki eilim gzlemlenebilmektedir. Grevlilerin ounluu gerek grevin younluu gerekse dil renmek iin gerekli artlarn olmayndan dil konusunda bir aba gstermemektedirler. Bu grup grevliler kendileri iin lazm olan bir ka kelime ile grevlerini tamamlamaktadrlar. Tabiatyla bu grevlilerin tm zaman Trklerle beraber gemekte yerli kltrle ilikileri son derece snrl olmaktadr. Ancak az sayda da olsa alt yaps ve zel ilgisi olan grevliler, grevleri ile birlikte dil renebilmekte ve o lkedeki yazl literatr okuyup anlayabilmekte ve kamuoyundaki tartmalar takip edebilmektedirler. Bu tip grevliler kendi grev alanlarn ve evrelerini farkl alglamakta ve yerli kltrle ilikilere ayr bir nem vermektedirler. Din grevlilerinin bir dil renmeleri hususundaki eitli
platformlarda dile getirilen temennilerin din grevlilerinin alma koullar asndan gerekleme ans son derece zayftr. nk dil renme son derece zor ve kendi mant iinde kurallar olan bir sretir. mkn ve vakti olan grevlilerden bile sadece dil kurslarn takip ederek tatmin edici seviyede dil bilmelerini beklemek gereki deildir. Mevcut din grevlilii politikasnn bu konuda grevlilerin dil renmelerini kolaylatrd da sylenemez. D- neriler Hali hazrdaki durumda yurt dnda yaayan herkesin gzlemleyebildii gibi, burada yaayan toplum bir ok sorunlar ierisinde deta ne olduunu, kim olduunu anlama kavgas vermektedir. Bu sorunlar ierisinde yaayan insanlar ise isteseler de istemeseler de sorunun bir parasn ve toplum olarak da znesini tekil etmektedirler. Yurt dndaki vatandalarmzn yaadklar kltr iinde bir anlam ifade edecek tarzdaki kendi kltrn yeniden harmanlayp mevcut artlara uyarlama ve yaayabilir bir organizmaya dntrme abalar kendi kklerinden koparak gerekleemez. Bu durumda yurt dndaki Trklerin Trkiyeden tahmin edilenden daha uzun bir sre din ve kltrel anlamda yardm almaya devam edecekleri phesizdir. Bu yardmlarn en nemlilerinden birisini sunan din grevlileri de ayn sorunlarla uramak ve kendi grev alanlar ierisinde bulunanlara zm retmek durumundadrlar. Bu kitle ne kadar iyi ve rasyonel artlarda hizmet sunarsa gmenliin ortaya kard din, sosyal ve kltrel sorunlarn almas kolaylaacak, vatandalarmz bulunduklar lkede mutlu ve mreffeh bir gelecek kurabileceklerdir. Yukarda deinildii zere yurt dnda yaayan vatanda-
larmz, gmenlikten kaynaklanan sorunlar daha uzunca bir sre yaayacaktr. Bu sorunlarn zm ancak zaman iinde mmkn olabilecektir. Bu sebeple her din grevlisi yurt d grevi esnasnda bu sorunlarla yaamaya hazr olmaldr. Yurt dndaki yerli toplum ve kamuoyunun beklentileri de yerel toplumun gmenlere ilgisi nispetinde kendi dinamikleri ierisinde gelimekte ve deimektedir. Bu srecin iyi takip edilmesi ve yanl anlalmalara meydan verilmemesi gerekmektedir. Bu konuda din grevlilerinden ok st kurulularn ve derneklerin aktif olmas gerekir. Din grevlilerinin meslek ve sosyal sorunlarnn zm konusunda Diyanet leri Bakanl ve yurt dndaki st kurulular ile yerel dernekler kendileri ile ilgili hususlarda baz tedbirler alabilirler. Bu konuda aadaki tekliflerin yerine getirilmesinin din grevlilerinin daha rahat ve verimli bir hizmet sunmalarn salayaca dnlmektedir; 1. Yurt dna gnderilen din grevlileri iin dzenlenen hizmet ii eitim kurs programlarnda temel yabanc dil eitimi yannda zellikle grev yaplacak lkedeki sosyal, politik, idar, din ve ekonomik yap ana hatlar ile yer almaldr, 2. Bu kurslarda, yurt dndaki vatandalarmzn bulunduklar lkedeki sosyal pozisyonlar, modern ve gelimi bir toplumda yaamann avantajlar yannda ortaya kard sorunlar, vatandalarmzn hayatnda meydana getirdii deiiklikler, bu deiikliklerin din grevlilerine bak alarna, onlardan beklentilere, din ve din kurumlarla ilikilerine yansyan ynleri ilenmelidir, 3. Hedef kitlenin bulunduu lkedeki yaayan dinler; organizasyonlar, retileri, faaliyet alanlar, hedefleri ve birbirleri ile ilikileri asndan anlatlmal, din grevlilerine di-
n oulculuk iinde, grev yaplacak mahalde bulunan dier din inanlar dikkate alan, tekilerin farknda olarak bir grev yapma bilinci verilmelidir, 4. Din grevlilerinin hizmet ii eitim kurslarnn dzenlenmesinde gidilecek lkelerin makamlar ile daha sk ibirlii yaplmaldr. Alman Bykelilii ile bu konuda yaplan ibirlii olumlu bir rnektir. mknlar dhilinde yerli kamuoyunun din grevlilerinden beklentileri, daha Trkiyedeki kurslarda yine gidilecek lkelerin yetkililerince anlatlmaldr. Byle bir uygulamann yurt d din hizmetlerine ynelik yerli kamuoyundaki mevcut phelerin giderilmesinde ve yeni ibirlii alanlarnn ortaya kmasnda olumlu neticeleri olacaktr, 5. Din grevlileri, mevcut din grevlilii kavram etrafnda olumu gereki olmayan beklentilerden uzak rasyonel bir tarzda greve hazrlanmaldr, 6. Her din grevlisine yurt d grevine balar balamaz mahallinde bir oryantasyon program uygulanmaldr. Bu programda evrede yaayan cemaatin alma artlar, yaam tarzlar, eitim seviyeleri, gelir durumlar, evrede bulunan eitim kurumlar, din kurumlar, resm makamlar, sosyal hizmet kurumlar yer almaldr. Bu ve benzeri rehberlik hizmetlerini grmek zere her Konsolosluk blgesinde dil bilen ve o lke hakknda yukardaki kriterler dahilinde yeterli bilgisi olan birer rehber din grevlisi istihdam edilmelidir, 7. Yurt d grevi esnasnda dil renmeye istidad ve imkn olan grevlilerin dil renebilmeleri ynnde idari tedbirler alnmal ve kendilerine kolaylk salanmaldr, 8. u anda acilen ihtiya duyulan dil bilen din grevlisi ihtiyacn karlamak amacyla; mevcut grevliler iinden grev yapt lkedeki dili okuyup-yazabilen ve kamuoyundaki
tartmalar takip edebilen, bu konudaki bilgisini belgeleyen (Almanya iin en az Gothe Enstitsnn Mittel Stufe Diplomas alm) ilhiyat mezunu ve altklar derneklerde mesleki olarak da baarl olmu din grevlilerinin grev sreleri konusunda esneklik salanarak uzun sre grev yapabilmeleri salanmaldr. Bu tr grevliler; blge merkez camileriyle kubbeli ve minareli olarak ina edilmi temsil kabiliyeti olan camilerde grevlendirilmeli, be vakit namaz kldran imamlar olarak deil, grev yaptklar cemiyetin hem idarecisi, mmkn olan yerlerde bakan, yerli topluma kar o cemiyetin temsilcisi, cemiyetin ziyaretileri iin mihmandar, evrede bulunan kurululardan gelecek talepler dorultusunda slm konusunda, Mslmanlar konusunda st kurulular ve Diyanet politikalar dorultusunda bilgiler verecek olan konferans, yerel bazda dzenlenen eitli programlarda bulunduu dernei temsil edecek bir kii v.s olarak grlmeli ve bu ekilde istihdam edilmelidirler. Brokratik imknlarn msait olmas durumunda bu grevlilere Sosyal Yardmc stats verilmelidir. Bu tr bir dzenleme neticesinde bu grevlilerimiz; vatandalarmzn ailev, sosyal ve psikolojik sorunlarnda nemli bir danman fonksiyonu icra edebilmenin yannda, oulcu bir toplumun eit taraflar olarak kendini ifade edebilme ynnde daha etkin olabilecekler, kamuoyu zamannda ve doru olarak aydnlatlabilecek, olmas muhtemel yanl anlamalar nlenebilecektir. Buna ilaveten hapishane ve hastahanelerde yaplan moral hizmetleri hususunda da bu tip grevliler bugne gre ok daha fonksiyonel olabileceklerdir. 9. Yurt dnda yrtlen din hizmetlerinin ana unsuru olan mavirlik-ataelik, dernek ynetimi, din grevlisi yapsndaki belirsizlikler bir an nce giderilmeli, yetki, grev ve sorumluluklar net bir ekilde tarif edilmelidir. Zira birok
dernekte, dernek ynetimlerinin herhangi makul bir gerekeye dayanmayan tutumlar, dernek baznda yaplacak faaliyetlerde ve din grevlileri ile ibirliinde olumsuzluklarn yaanmasna sebep olmaktadr. Bunun din grevlileri asndan sonucu; rahat alabilecekleri ortamn yok olmas demektir. Din grevlilerinin alma usulleri, sorumluluklar ve haklar, gerekirse imza karl olarak dernek idarecilerine bildirilmeli ve grevlilerin huzurlu bir grev yapmas salanmaldr. 10. Yurtdnda yrtlen din hizmetlerinin bundan sonraki alaca veche, yurt d artlarna uygun olup olmad ve yerli kltr ierisinde bir anlam ifade edip etmedii ile yakndan ilgili olacaktr. Din hizmetinin yurt dnda bulunulan lke artlarnda uygun bir formata oturmas ancak bu konuda alacak bilimsel kurulular yardmyla olabilir. Mevcut artlar itibariyle bu tr bir projeyi gerek finansman gerekse hukuk altyap itibariyle st kurulular gerekletirebilir. Yurt dndaki st kurulular bu konuda henz yeterli alm yapamamlardr. Bu eksikliin giderilmesi ve din grevlilerinin daha verimli hizmet retebilmesi iin bu kurulular tarafndan gerek, teorik gerekse program asndan desteklenmesi gerekmektedir. Bu destei salamak ve yurt dnda yaayan vatandalarmzn dier sorunlarn aratrmak zere zellikle Federal Almanyada acilen bir aratrma enstits kurulmaldr. Bu enstitde din, aile, genlik, din eitim, dernekleme, psikolojik yardm hizmetleri, sosyal danmanlk, dinleraras ilikiler alannda alacak yeterli sayda bilim adam grevlendirilmeli, bu kimselere niversitelerdeki emsalleri nispetinde mal ve sosyal haklar salanmaldr. Bu enstitde din eitimi, genlikle ilikiler, kadnlar, yallar, dernekler, evre ile ilikiler, din kurumlarla ilikiler, din sorular, sosyal hizmet alanlar (Hastahaneler, Hapishaneler, Or-
du) ile ilgili masalar oluturulup, buralarda elde edilecek bilgi ve gelitirilecek programlar ve yaynlarla din grevlileri desteklenmelidir. Bu enstit marifetiyle yaplacak veya yaptrlacak aratrmalar neticesinde ve Diyanet leri Bakanlnn katks ile yurt d din hizmetleri daha verimli ve fonksiyonel bir zemine oturabilir. KAYNAKA
Abdullah, Muhammed S. (1993): Was will der slm in Deutschland? Gtersloher Vrl. Gtersloh. Albert, R./Kamran, T. (eds.) (1995): Die Neue Moschee in Mannheim. Mannheim. Balic, Smail (1993): Der slm im Spannungsfeld von Tradition und heutigen Zeit. Oros Vrl. Wrzburg. Bardakolu, Ali: slmda Ilmllk konulu konferans bildirisi, Ortadou Merkezi Utah niversitesi ABD. 21-22 ubat 2003. Biswanger, Karl (1988): Trkisch-slmische Vereine als deutsch-trkische Koexistenz. Mnchen. Blumenwitz, D. (1985): Aufenthaltgenehmigung fr die Imame in Deutschland. Cibedo-Texte Nr. 35. Bundes Politische Zentrale Bildung, http//www.bpb.de./publikationen, Trkische Minderheit) Canatan, Kadir, (2004) Sivil Toplum rgtleri Olarak Hollandada slmi Kurum ve Kurulular, III. Din urasna sunulan bildiri. Ankara. akr, Ruen, rfan Bozan (2005) Sivil, effaf ve Demokratik Bir Diyanet leri Bakanl Mmkn m? Tesev Yaynlar, stanbul. alma Bakanl (2004) http//www.calisma.gov.tr/yih/yurtdisi_isci.htm ekin, Ahmet. (2004) Stellung der Imame Tbingen. (Yaynlanmam Doktora Tezi) Dahrendorf R. (1965) Homo Sociologious, West Deutscher Verlag, 5.Auf. Kln-Opladen Der Spiegel. Haftalk Dergi 40/2003.
DB Yurtd Tekilt Grev ve alma Ynergeleri, Ankara. DB Yurtd Din Hizmetleri Raporu Ankara 1993. DB D likiler Dairesi Bakanlnn 19.11.2003 tarih ve B.02.1.DB.0.76.00.02/675-9256 sayl Merkez ve Tara Tekiltna gnderilen yazs.
DB 2004 Yl Yurtd Din Grevlileri Listesi. DTB ube Tz (Derneklere gnderilen rnek tzk fotokopisi) Gr, Metin (1993): Trkisch-slmische Vereinigungen in der Bundesrepublik Deutschland. Brandes & Apsel, Frankfurt/M. Jonker, Gerdien (1999): Die Verortung der slmischen Gemeinden im deutschen Umfeld. In: Jonker, Gerdien (ed.): Kern und Rand. Die religisen Minderheiten aus der Trkei in Deutschland. Verl. Das Arabische Buch, Berlin Klose, Hans-Ulrich (1996): Erffnungsansprache. In: Religion ein deutsch-trkisches Tabu? Krber-Stiftung, Hamburg. Kroissenbrunner, Sabine (2001): Trkische Imame in Wien. Institut fr Konflikt-Forschung. Endbericht. Projekt Nr. 7798. Wien. Lemmen Thomas (2003): Erwartungen an die Arbeit der Imame aus der Sicht der Bundesregierung. Vortrag bei der Tagung des Bundesinnenministeriums Berlin mit Imamen von DITIB von 16.-17.06.03 in Wiesbaden-Nauroth. Lemmen, Thomas (2001): slmisches Alltagsleben in Deutschland. Wirtschafts- und sozialpolitischen Forschungs- und Beratungszentrum der Friedrich-Ebert-Stiftung. Bonn. zkara, Sami (1990) Notwendigkeit der Sozialarbeit mit Auslndern. In: Trkische Migranten in der Bundesrepublik Deutschland. (Hrg;) Sami zkara. nel Verlag, Kln. en, Faruk/ Goldberg, Andreas (1994): Trken in Deutschland. Verlag C.H. Beck, Mnchen. Seufert, Gnter (1999): Die Trkisch-slmische Union der trkischen Religionsbehrde (DITIB) zwischen Integration und Isolation. In: Seufert, Gnter/Waardenburg, Jacques (eds.): Trkischer slm und Europa. (Turkish slm and Europe?). Steiner Vrl. Stuttgart. Spuler-Stegemann, Ursula (2001): Muslime in Deutschland. Organisationen und Gruppierungen. In: Landeszentrale fr politische Bildung Baden-Wrttemberg (ed.): Der Brger im Staat. Heft 4.
301
Tavukuolu M. (2000): Avrupada Trk Ailesi ve Din Eitimi, Mehir Vakf Yaynlar No: 5, Konya. T.C Babakanlk Devlet Personel Bakanl (1995). 657 Sayl DevletMemurlar Kanunu Ankara. Thom-Venske, H. (1981): slm und Integration. Rissen Vrl. Hamburg. Tomanbay, Ilhan (1990): Wie sozial ist die Trkei. VWB Vrl. Berlin. Tosun, Cemal (1993): Din ve Kimlik. TDV Yayn, Ankara.. Tufan . (1999) ber die gesundheitliche Lage der lteren trkischen MigrantInnen in Deutschland. In: Migration und Gesundheit 2. Berlin. Trk, Klaus: (1978) Soziologie der Organisation 1. Auflage,Enke Vrl. Stuttgart. Ullrich, Otto (1978): Soziale Rolle in der Industriegesellschaft. Juventa Vrl. Mnchen.
DN GREVLLER VE DN HZMETLER ZERNE BR SORUTURMA *

ada din grevlilerinin vasflar neler olmaldr? Din hizmetinin amz insan iin hayat yardma dntrlmesi hedefine ulamada atlmas gereken ncelikli admlar nelerdir?
Prof. Dr. Mehmet Erkal

ada din grevlilerinin ncelikli ve olmazsa olmaz vasflar, phesiz, snnetin belirledii, Hz. Peygamberin yasayarak rettii olgun mminin vasflardr. Bu vasflar Kuran ve Hz. Peygamber ahlkna en stn manada uyabilmekle kazanlr. Buna edep demeyi tercih ediyorum; kendinden stnleri ok grmemek, kendinden aalar kk grmemek herkesi haliyle kabul edip Hlkn hatr iin mahlkata merhamet edip sevmek, gzel terbiye, iyi huylarla bezenip, utanlacak hata ve ayplardan insan koruyan bir meleke. Bu kavramn tam karlnn bat dillerinde olduunu zannetmiyorum. Bu yzden terim zerinde dnlmesi gerektiine inanyorum. nsan insan yapan, insan olgun bir Mslman yapan bir terbiye, ruhn lemiyle ilim, irfan, ihlas, Allah sevgisi ile dolu d yz ile, mtevaz, merhametli,
* Diyanet Aylk Dergi, Say: 154, Yl:2003, s. 54-58.
Din Grevlileri ve Din Hizmetleri zerine Bir Soruturma 303
hogrl, vefakr, sadk, sz hikmet, sktu ibret bir Mslman hli. ada din grevlileri bunun da tesinde vasflara sahip olmaldr; nk onlar Hz. Peygamberin rnek olma vasfnn da varisidirler; bugn dnyada en fazla ihtiya duyulan ey sevgi, inanca ve farkllklara sayg, yeni fikirlere sonuna kadar ak nesiller yetitirmektir. dnyas ile karlaan, kendisini kefederek klar arayan insann rehberlere ihtiyac vardr. Hayatn aidiyetini aramada ona yol gsterecek, rnek olacak kii din grevlileridir. ada din grevlisi nce gnl ehli olarak sevginin, yaratandan dolay yaratlmlar sevmenin merkezi olan gnlden yola karak insanlar irat edecektir. Gnll olmak, gnlden sevmek, gnlden vermek. Bir yazarmzn ifadesi ile Birine alak derseniz hakaret etmi olursunuz. Alak gnll derseniz iltifat etmi olursunuz. nk gnl yle ycedir ki, kendisine ilien alakl elinden tutup katna yceltir. Alak gnlllk, bir ycelik olup kar. te gnmz insanlarna hizmet gtrecek din grevlilerinin bu ulvi hizmetin bir gnl ii olduuna inanmalar, bu ie gnl vermeleri, daima gnle hitap etmeleri art ile baarl olacaklar kanaatindeyim. Sokratn da ifade ettii gibi genellemeler yorgun dimalarn bir rndr. Biz burada problemlerin zlebileceini, mihrapta asla yangn olmadn, rnek din grevlilerimizin dn olduu gibi bugn de, toplumun her trl hizmetinin iinde olduklarn tekrarlamakla yetineceiz. Din hizmetlileri sadece namaz kldrmakla grevli memurlar deildir. Onlar toplumumuzun her kesiminde vardr. ocuk dounca ismini koymakla balayan hizmet, snnette,
dnde, lmde, sevinte, hznde, her trl sosyal etkinliin iinde devam eder. Toplumuzda din grevlisinin hizmeti tarihin hibir dneminde camide bitmemitir, bitmeyecektir. Kendilerinden ok ynl beklentileri karlayacak din hizmetlilerin meslek eksiklikleri, sistemli bir alma ile giderilir. Ancak onun asl baars kendisiyle yapaca nefis murakabesi sonucu ortaya kacak, imannn sesini vicdannda duyarak takva ve gzel amellerle i fethini tamamlayp gece gndz insanln hayrna almakla d fethini btnletirecektir. Kantn ifadesiyle yle hareket edeceklerdir ki gerek kendilerinde, gerekse dierlerinde tecelli eden insanlk, insaniyet asla vasta deil, ayn zamanda gaye olacaktr. nsanlk, insaniyet slmiyet demektir. Bu kavramn iinde insann hayatna, erefine, deerlerine, farkllklarna, doutan getirdii haklarna, sayg duymak vardr. Bunun iin de zgrlk, hogrl, hakikat ve adalet sever, olmak gerekir. Din hizmeti sunmak aslnda bir beceri, sanat ve bilgeliktir. Bilgiyi aktarma durumunda olanlarn daima bilgi almalar, retirken renmeleri zaruridir. Bu sebeple din grevlilerinin bir vasf da iyi bir aratrc ve okuyucu olmalardr. Yeni fikirlere ak, yeni bilim ve disiplinleri takip eden, ayn anda kendi yetenekleri ve imknlarn kefedebilen grevliler, bakalarn da kefedebilirler.
Din Grevlileri ve Din Hizmetleri zerine Bir Soruturma 305
Prof. Dr. Mahmut Kaya

Din hizmetinin amz insan iin hayati yardma dntrlmesi hedefine ulamak iin atlmas gereken admlarn banda bu hedefe ulamann bir ihtiya olduuna inanan grevliler yetitirmek gerekmektedir. Kendi anlam haritalarn kendi kk paradigmalar dorultusunda ortaya koyabilen, bugnn dnyasn okuyabilen, kendisiyle ve toplumuyla bark gnl ehli hizmetliler inanlarndan ve vatanlarna duyduklar sevdadan aldklar gle yeni durumlarla karlatklarnda yeni yardm yollar bulacaklar kanaatindeyim. Bilindii gibi insanln binlerce yldan beri idealize edip gelitirdii manev, ahlk ve insan deerler modern ada derin yaralar ald. Ad ve nitelii ne olursa olsun, materyalist ve hedonist dnya grnden beslenen ve maddeden azam haz alma duygusuyla aha kalkan insan ihtiras, aile ve toplum hayatmzda byk tahribata yol at. Bunun sonucu olarak bir karabasan gibi insanln stne ken evrensel bunalm ve gerilimler karsnda ada bilimin, sanat ve felsefenin yapaca pek fazla bir ey olmad artk anlalm bulunmaktadr. Geriye insanln snaca bir tek kurum kalyor ki, o da dindir. Bu gerekten hareketle: a) Her dzeydeki din grevlisi, tpk peygamberler gibi, insanln strabn vicdannn derinliklerinde hisseden ve problemlerinin zmne yardmc olmay varlk nedeni bilen yksek bir idrak ve ideal sahibi olmal. Bu kutsal grevin hakkn verebilmenin yolu, a doru okumaktan ve insan btn boyutlaryla iyi tanmaktan gemektedir. inde grev yapt toplumu ve sorunlarn yakndan tanmayan ve insann i dnyasn kefedemeyen, onun g ve zaafn iyi tespit
edemeyen bir din grevlisinin cemaatine bir ey vermesi dnlemez. b) Psikolojik olarak cemaat, mihraba geen, minber ve krsye kan din grevlisini kendisinden daha bilgili, daha grgl, daha anlayl, ahlk ve davrannn daha mkemmel olmasn ister ki, bu onun en doal hakkdr. Sfat, makam ve mevkii ne olursa olsun kii, kendisinden daha stn olmayan bir din grevlisinin ahsna sayg duymad gibi sylediklerine de deer vermez. Bu yzden din grevlisi hibir zaman bildikleriyle yetinmeyip ok okuyan, aratran, bildiklerini yeni batan sorgulayan, z eletiri yapacak kadar kendine gveni olan bir kiilie sahip olmal. c) Gnmzde din adam, grevi dnda en ok zamana sahip olma gibi bir avantaj elinde bulundurmaktadr. Din ilimler sahasnda yetimesini salayacak tefsir, hadis, siyer ve kelm alanlarndaki Klsik literatr bugn iin byk lde Trkeye evrilmi bulunmaktadr. Bunlarn yan sra modern aratrmalara ulama imknna sahip olan din grevlisi iin artk hibir mazeret kalmamtr. ki gn birbirine eit olan aldanmtr hadisini cemaate anlatan din grevlisi, kendisini de hesaba katarak aldananlardan olup olmadn dnmelidir. Ayrca, bir din grevlisi din ilimlerin yannda din psikolojisi, din sosyolojisi, din felsefesi ve dinler tarihi alanlarndaki yaynlar mutlaka takip etmelidir. Aksi halde arkasndaki cemaatin ve yaad an gerisinde kalma tehlikesi ile kar karyadr. d) lh vahyin tercmanln ve szcln yapmak ykmllnde olan din grevlisi, Kurann belagat ve icazn yanstabilmesi iin kendi ana dilinin belagatna yani sz syleme sanatna vkf olmal; vaz ve hutbedeki konumalarnda kendisinden ve bilgisinden emin bir tarzda, syledii
307
her cmle ok gibi hedefini bulmal ve dinleyenlerin gnlnde frtnalar ve ilh esintiler meydana getirmeli. Bu duygularla camiden ayrlan cemaat, Mslman olmann hazzn btn benliinde duyarak bir sonraki vaaz itiyakla bekleyebilmeli. e) Toplumumuzda hangi hizip, klik, cemaat veya tarikattan olursa olsun, din grevlisi herkesime eit mesafede bulunmak zorunda olduunu hatrndan karmamal. Peygamberi bir anlayla gnln herkese amal ve herkesin imdadna koan bir iyilik melei olmaya almal. Bu zor ii baarabilmek iin benlik duygusunu yenerek hibir eyi ahsiyet meselesi yapmamal ve olumsuz bir tepki ile karlatnda asla fkelenmemeli, fkeyi szlnden silmelidir. ..
Sylei: DYANET LER BAKAN YARDIMCISI PROF. DR. MUHAMMET EVK AYDIN LE DN ETM VE DN HZMETLERNDE YEN AILIMLAR, YEN UFUKLAR ZERNE...*
Hayrullah Kken
Diyanet leri Bakanl, son yllarda din hizmetlerinin kalitesinin ykseltilmesi ve din eitiminde verimliliin artrlmas zerine hummal almalar yapyor. lhiyat fakltelerinden retim yeleri, eitimciler ve kendi elemanlaryla sk sk toplantlar gerekletiriyor; konunun teorik ve pratik erevesini izmek iin bir yol haritas kartmaya alyor. Bakanln topluma sunduu din hizmetlerinin daha etkin ve verimli hle getirilebilmesi iin elde edilen sonular hizmetlerine yanstacak projeler, programlar gelitiriyor. Konuyla ilgili gelimeleri ve almalar renmek zere Bakan Yardmcs Prof. Dr. Muhammet evki Aydnn kapsn aldk. Hocamz konu ile ilgili btn sorularmz cevaplad. Sayn Hocam! Bakanlmzn toplumumuza sunduu hizmetlerin, din eitimi ve din grevlisinin niteliini ykseltmek, halkmza daha salkl din hizmeti sunabilmek iin youn alma iinde olduunuzu biliyoruz. Bu almalarnz balklar altnda sralamanz mmkn m?
* Diyanet Aylk Dergi, Say: 172, Yl: Nisan-2005, s. 26-29.
Sylei: Din Eitimi ve Din Hizmetlerinde Yeni Almlar Yeni Ufuklar zerine 309
Bilindii gibi Bakanlmz, ilgili yasa gerei, slm dininin inan, ibadet ve ahlk esaslaryla ilgili ileri yrtme, din konusunda toplumu aydnlatma ve ibadet yerlerini ynetmekle grevlidir. Bunu, merkez, tara ve yurt d tekilt ile eitli hizmet snflarnda grev yapan toplam 70 bin civarnda personelle yerine getirmektedir. Grld zere yasann belirledii aydnlatma grevi, Bakanlka din eitimi faaliyeti yaplmasn iermektedir. rgn din eitimi, zorunlu olarak okullarda yapld iin Bakanlmz yaygn din eitimi grevini stlenmitir. Diyanet leri Bakanl, yrtmekle ykml olduu yaygn din eitimi etkinliklerini; camilerde vaaz ve hutbelerle, cami dnda eitli din konularda dzenlenen konferans ve panellerle, Kuran kurslarnda yrtlen eitim ve retimle, toplumun btn kesimlerine ynelik sesli ve grntl yaynlar araclyla, yerine getirmeye almaktadr. Bugnlerde Diyanet leri Bakanlnn yeniden yaplandrlmas konusu eitli vesilelerle gndeme getirilmektedir. Deien nedir? Hizmet anlay veya nitelii midir, yoksa an artlar gerei yntemler mi deimektedir? Konuya din ve sosyal adan nasl bir yorum getiriyorsunuz? Bilim ve teknolojide, buna bal olarak eitim ve iletiim alanlarnda sregelen gelimenin nemli bir ivme kazand gnmzde, btn dnyada olduu gibi lkemizde de hzl bir toplumsal deime sreci yaanmaktadr. Bu sre, btn toplumsal hizmetlerin yan sra din hizmetlerinde, yaygn din eitimi etkinliklerinde de nemli bir dnm ve onlarn yeniden tasarlanmasn zorunlu klmaktadr. Bakanlmz asndan bu dnmn ve yeniden yaplanmann hedefi, topluma sunulan yaygn din eitimi ve din hizmetlerinin, gnmz birey ve toplumunun beklentilerini karlayacak d-
zeyde, etkin ve verimli bir biimde retilmesinin/yrtlmesinin salanmasdr. Bugnlerde Bakanln yeniden yaplandrlmas konusunun her kesim tarafndan dillendirildii ve bu konunun lke gndeminin nemli bir maddesini oluturduu grlmektedir. Diyanet leri Bakanlnn yaps, ileyii, konumu zerinde yeniden dnmenin yararl olacan ilke olarak benimsemekle birlikte, mevcut yap iinde de ok ey yaplabileceini dnyor ve bu anlayla alyor; projeler retiyoruz. Ksa, orta ve uzun vadeli projelerimizi bir bir uygulamaya koyma abasndayz. Sorunlara makul, gereki, kendi iinde ve lke gerekleriyle tutarl, uygulanabilir, ihtiyalarmz karlayc, bilimsel zmler retilmesine zen gstermekteyiz. Bu erevede Bakanlmzca eitime ilikin almalar; 1) yaygn din eitiminin gelitirilmesine ynelik almalar ve 2) personelin eitimiyle ilgili almalar olarak iki balk altnda toplayabiliriz. Efendim, bildiiniz gibi Bakanlmzn hizmet alanlarndan biri de Kuran kurslardr. Kuran kurslarnda srdrlen yaygn din eitiminin gelitirilmesi, daha etkin ve verimli bir dzeye kartlmas amacyla almalar yaptnz biliyoruz. Nasl bir Kuran kursu ve Kuran kurslarnda nasl bir eitim ve retim metodu amalamaktasnz? Bu konuda yapacaklarmz, iki maddede zetleyebiliriz: 1) Kuran kursu binalarn fizik durumlarnn dzeltilmesi ve 2) buralarda yaplan eitimin niteliinin gelitirilmesi.
Kuran kursu binalarnn bir ksm ada eitim ve retimin srdrlmesine yeterince elverili deildir. Oysa fizik evrenin birey zerinde eitsel etkiye sahip olduu bilinmektedir. Bu bakmdan sz konusu kurslara ait binalarn fizik durumlarnn iyiletirilmesine, ada bir yapya/grnme kavuturulup eitim ve retime daha elverili hle getirilmesine ynelik almalar devam etmektedir. Kafamzdaki nasl bir Kuran kursudur? nsana kendini, yaratcs ile ilikisini tantmay, btn varlklarla anlaml ve amal bir btn oluturduu bilincini kazandrmay, insana hrriyetinin ve sorumluluunun farkna vardrmay, bireye kendi davranlarn yakndan izleme ve hatalarn dzeltme alkanl kazandrmay, Kuran yznden okuma becerisini salamay, ihtiya duyulan temel din bilgileri bireye zmsetmeyi ve onlar davrana dntrmeyi, eitim ve retime uygun meknlara ve donanma sahip olmay, renme ve retme srecinde bireyin sorun zme yeteneini gelitirecek yntemleri ie komay; hocasn, alannda yeterli bir uzman klmay, an iletiim imknlarndan yararlanmay hedefleyen bir Kuran kursu... Kuran kurslarnda srdrlen yaygn din eitiminin gelitirilmesi, daha etkin ve verimli bir dzeye kartlmas amacyla u almalar balatm bulunuyoruz: 1) retim programlarnn gelitirilmesi, 2) Ders materyallerinin hazrlanmas, 3) Kurs binalarnn fizik durumlarnn iyiletirilmesi ve 4)Kuran kursu reticilerinin eitilmesine ynelik hizmet ii eitim faaliyetlerinin dzenlenmesi. Sayn Hocam, szn burasnda mill, manev, ahlk, kltrel ve sanatsal deerlere nem veren, Kuran kursu retim
programlarnn gelitirilmesine ynelik almalardan bahseder misiniz? 32 hafta sreli Kuran kurslarnda ve yaz Kuran kurslarnda yrtlen din eitimi ve retimi faaliyetlerinin daha etkin ve verimli hle getirilmesi iin yaplmas gereken almalar arasnda, bu kurslarda takip edilen retim programlarnn ada, bilimsel program gelitirme anlayna uygun olarak gelitirilmesi, birinci derecede nemli ve ncelii olan bir alma olarak grlmtr. Bu sebeple din eitimi alannda uzman akademisyenlerden, tecrbeli Kuran kursu reticilerinden ve merkezdeki ilgili uzmanlardan oluan bir komisyon kurularak Kuran kurslarnda uygulanan retim program gelitirilmi ve 2004-2005 retim ylnda uygulamaya konulmutur. Bilimsel program gelitirme ilkeleri dorultusunda gelitirilen bu program, blmden olumaktadr. Birinci blmde; programn gerekesi, temel yaklam, felsefesi, genel amac ile renme ve retme srecinde uyulmas gereken ilkeler aklanm; ikinci blmde Kuran- Kerim, itikat, ibadet ve ahlk derslerine ait mfredata yer verilmitir. nc blmde ise; pln kavram zerinde ksa ve z bilgilerden sonra yllk pln, nite pln, gnlk ders pln rnekleri verilmi, ayrca her ders iin rnek ders ilenii sunulmutur. Bu programda retmeni deil, renciyi ve sorunlar merkeze alan; renme ve retme srecinde renenlerin geliimlerini bir btn olarak dikkate alan; renen merkezli yntem ve teknikleri kullanmay ngren; hedef olarak mill eitimimizin temel amalarnn yan sra; anlayan, aratran, sorgulayan, yorumlayan, haklarn ve sorumluluklarn bilen, evresiyle uyumlu, ibirlii yapan, mill, manev, ahlk, kltrel ve sanatsal deerlere nem veren bireyi yetitir-
meyi hedefleyen; deerlendirme asndan ise rn deil, sreci n plna karan; bireysel farkllklara gre lme ve deerlendirmeyi temel kabul eden ve ereve-esnek retim program anlay benimsenmitir. yi bir programa sahip olmak gerekli, ama yeterli deildir. Asl nemli olan onun etkin ve verimli biimde uygulanmasdr. te bu noktada, Kuran kursu reticilerinin yeterli bilgi ve beceri donanmna sahip olmalarnn nemi ortaya kmaktadr. Bu sebeple reticilere program tantma, nasl uygulanaca konusunda bilgilendirme seminerlerini hemen balattk ve bu seminerler hlen devam etmektedir. Ayrca hem aday reticiler, hem de grevdekiler iin hizmet ii eitim programlar gelitirdik ve bunlar yaknda uygulamaya koyacaz. Yaz Kuran kurslarnn retim programna gelince, zamann yetersizlii sebebiyle ilk aamada bunun daha etkin ve verimli uygulanmasna ynelik ilkeler gelitirilerek 2004 yaznda son defa uygulanmas salanm oldu. Alandan toplanan veriler deerlendirildi. Deerlendirmeler nda sz konusu program bilimsel ltlere gre gelitirmek iin hazrlk almalar devam etmektedir. leride btn kurslar iin dndmz kur sistemine, yaz Kuran kurslaryla balamak istiyoruz. Sz edilen program gelitirme almalar buna gre yrtlecektir. Hocam, bildiiniz gibi hizmetin odak noktas o hizmeti verecek personeldir. Yetimi personel bulunamazsa pln, program, materyal ve yntemler ne kadar gzel olursa olsun bu hizmeti verecek personeli an donanmlarna gre eitip, motive edip, kalitesini artrmadka hizmetten verim alnamayaca aktr. En zor eitim de yetikin eitimidir. Bu balamda personelin eitim ile ilgili almalarnz nelerdir?
Yaygn din eitiminin gelitirilmesi ynnde yaplan bu almalardan istenilen dzeyde verimin alnmas, phesiz gerekli bilgi ve beceriyle donatlm nitelikli personelle mmkndr. Her tr eitimde standartlar, uygulayclarn dnce ve eylemlerine gre olumakta ve gelimektedir. Eitim alannda deiimi ngren her projenin, ie eiticilerde/uygulayclarda deiimi/dnm gerekletirmekle balamas n arttr. Aksi takdirde o deiim projesinin tahakkuku hayal olur. Bu yzden az nce sylediim btn hizmetlerde belirlenen amalara ulamak iin ncelikle onlar gerekletirecek bilgi ve beceri donanmna sahip kalifiye elemanlar elde etmek gerekmektedir. Bakanlmz, bu gerein farknda olduundan, bu tr almalar ncelemektedir. Nitekim etkin, verimli ve sistemli bir personel eitiminin ada, bilimsel bir zihniyetle hayata geirilmesi amacyla almalar balatlm ve bunlar devam etmektedir. Din grevlisinin nitelikleri, bu srelerin niteliini byk lde etkilemektedir. Dolaysyla bugnn din grevlisinin, bu grevleri yapabilecek yeterliklerle donanm olmas gerekir. Bugnn din grevlileri hangi yeterliklere sahip olmaldr? Her eyden nce bunlarn tespit edilmesine ihtiya duyulmaktadr. Niin nce yeterlikler? Yeterlik, btn almalarn temel hareket noktas ve yaplanlarn mantk btnl iinde yaplmasnn anahtardr. Yeterlikler; Din grevlilerinin seimi, Din grevlilerinin hizmet ncesi eitimi, Din grevlilerinin denetlenmesi ve performanslarnn deerlendirilmesi,
Din grevlilerinin hizmet ii eitimleri, Din grevlilerinin kendilerini gelitirmesi vb. etkinliklere klavuzluk eder. Yeterlikler ok ak ekilde belirlenerek meslek standartlarnn oluturulmas salanacaktr. Bu gerekletirilmedii takdirde, personelle ilgili dzenlenecek her etkinlik, yaplacak her ilem, tesadften, gelii gzellikten ve keyflikten uzak olamaz. Onun iin bnyesinde grev yapan personelin yeterliklerini ak seik belirleyerek hizmet standartlarn oluturmayan bir kurumun baarl olma ans yksek deildir. Ne var ki, bylesine merkez ileve sahip olan yeterlikler konusunda gereken almalar imdiye kadar yaplm deildir. Baz lhiyat Faklteleri, Bakanlmz bnyesinde grev yapabilecek rencileri yetitirmek zere programlarnda ksmen dzenlemelere gitmitir. Hatta din grevlisi yetitirmeyle ilgili blmler ama konusunda nemli bilimsel almalar da yaplmtr. Ne var ki, zerinde uzlalm ve belgelenmi din grevlisi yeterlik artlar belirlenememitir. Bu yzden ilk olarak grevlilerin yeterlik artlarn belirleme almas balatlm ve bylece bir ilke imza atlmtr. imdilik mft, vaiz, din hizmetleri uzman, Kuran kursu reticisi ve imam-hatipin yeterlik artlar belirlenmitir. Elbette btn bu almalarn hedefinde ideal bir din grevlisi ve onun verdii din hizmeti vardr. Sayn Diyanet leri Bakanmz da konumalarnda hep ayn konuya vurgu yaparakyaad an ihtiyalarn gren, an akt yn bilen bir din grevlisi hedeflediklerini belirtmektedir. Sayn Hocam, size gre ideal bir din grevlisi nasl olmaldr? Bizlere Hz. Peygambere vris olma payesi verilmitir. Din hizmeti veren insanlar olarak bu emaneti iyi muhafaza etme-
liyiz ve din hizmeti sorumluluunu 24 saat omuzlarmzda hissetmeliyiz. Gerekten onurlu, erefli ve ok deerli bir grevi ifa ediyoruz. Sorumluluk bilinciyle hareket etmemiz gerekir. nk bizler 14 asrlk bir miras temsil ediyoruz ve iinde yaadmz an ihtiya ve sorunlarn bilip onlara ynelik zmler retme sorumluluunu tayoruz. Dolaysyla sradan insanlar deiliz. Dinimizi an gereklerini gz nnde bulundurarak anlamamz ve yorumlamamz gerekir. Bunu lykyla yerine getirmek ok iyi bir bilgi, beceri ve ahlk donanmna sahip olmay gerektirmektedir. Ksacas camiyi evi gibi gren, din hizmetini 24 saat veren, grev akyla dolu, an ihtiyalarna gre kendini yenileyen, gelitiren, etrafna bar ve sevgi datan, sz ve sohbetiyle insanlara serinlik verip, insanlarmz yce dinimizin ortak paydasnda buluturan, herkesi kucaklayan, ahlk eksenli bir din hizmeti veren din grevlileri ideal grevlilerdir. amzn din grevlilerini yetitirmek hususunda hizmete hazrlk ve hizmet ii programlarn gelitirmi bulunuyoruz. Bu programlarla grevlilerimizin bata hazrladmz sylediimiz yeterliklere sahip klnmas amalanmaktadr.
316
Sylei: Din Hizmetlerinde Yeni Araylar zerine 317
boyutu yannda; akl sahibi insanlar muhatap alarak, onlar her iki dnyada huzura ve mutlulua ulatrmak gibi nemli bir hedefi vardr.
Sylei: DYANET LER BAKAN YARDIMCISI DO.DR. FKRET KARAMAN LE DN HZMETLERNDE YEN ARAYILAR ZERNE *
Dr. Yksel Salman
Dinin bir ihtiya olduu teden beri herkese kabul edilmektedir. slm kltrnde din hizmeti bandan beri kendini bu ie adam kimseler ve belli kurumlar tarafndan yrtlmektedir. Gnmzde toplumun bu ihtiyac, anayasal bir kurulu olan Diyanet leri Bakanl tarafndan karlanmaktadr. Bu balamda, din hizmetlerinin kurumsalln gnmz artlar erevesinde hangi toplumsal dinamikler veya parametreler zerinden deerlendirmek gerekiyor? Teekkr ederim. Sizin de ifade ettiiniz gibi din; ilk insanla birlikte tarih gndeminde yerini alan bir kurumdur. Yce Allah onu, insann yapsna, kendisiyle iliki kurmaya yneltecek bir asl duygu olarak yerletirmitir. Batl yazar Bonaldn da dedii gibi insan her zaman kutsal ve kutsall dnmtr. nk dinin hayata yansyan yz olan kutsallk, tarih boyunca yce ideallerin kayna olmutur. nsanln ruh, karakter, kimlik, kltr ve ahlk deerlerinin oluumunda nemli rol oynamtr. nk dinin ilh
* Diyanet Aylk Dergi, Say: 171, Yl: Mart 2005, s. 34-37.
Bilim ve tarih nda din olgusuna baktmz zaman onun bir messese olarak toplumsal hayatta yer aldn gryoruz. Bilindii gibi bu kurumun Osmanl Devletindeki ad, eyhlislmlk; Trkiye Cumhuriyetinin kuruluundan sonraki karl ise, Diyanet leri Bakanldr. Osmanl Devletinde bu makamn sosyal stat ve aktivite bakmndan nemli bir yeri vardr. eyhlislmlk, ilmiye snfnn ba saylrd. Bu yzden padiahlar; eyhlislmlar, 1600 ylna kadar kayd- hayat ile atamlardr. Onlar ayakta karlar ve ayn konumda uurlarlard. Cumhuriyetin kuruluundan sonra bu kurum, 3 Mart 1924 tarihinde 429 sayl kanunla Diyanet leri Reislii ismiyle ynetilmeye balanmtr. Grev ve fonksiyon itibariyle, bu iki kurum arasnda nemli benzerlikler vardr. Diyanet Reislii, 23/03/1950 gn ve 5634 sayl kanun ile baz yeniliklere kavumu ve ismi Diyanet leri Bakanl olarak deitirilmitir. On bir yl sonra hazrlanan 1961 Anayasasnda da Genel dare snf iinde yer alm ve 1965 ylnda kabul edilen 633 sayl tekilt kanunu ile grev alan ve bal birimler biraz daha detaylandrlmtr. 1982 Anayasasnda da yine Genel dare snf iinde kalmas benimsenmi ve laiklik ilkesi dorultusunda btn siyas gr ve dncenin dnda kalarak millete dayanma ve btnlemeyi ama edinen bir fonksiyon yklenmitir. Bugn 81 yllk gemii olan Diyanet leri Bakanl 90 bin kadrosu ile yurt iinde ve yurt dndaki vatanda ve soydalarmza din hizmeti sunmaya almaktadr. Kreselleme srecine ramen 21. asrn banda da din
Sylei: Din Hizmetlerinde Yeni Araylar zerine 319
deerler, insann bar, huzur ve mutluluu iin bir mit kayna olmaya devam etmektedir. phesiz ki bu dinlerin Allah katnda en son, mkemmel ve evrensel olan slm dinidir. Ne var ki, gnmzde dnyann baz blgelerinde yaanan gerilim ve iddetin din merkezli olduu imaj verilmektedir. Oysaki din, insanlarn davranlarn disipline eden ve mutluluunu hedef alan yce deerleri iermektedir. zellikle slmn znde cins, rk, dil ve snf ayrm sz konusu deildir. Tersine slm, btn insanl kucaklayan bar, gven ve huzur merkezli bir dindir. ABye tam yelik sreci Bakanln nne yeni ufuklar ve sorumluluklar aacaa benziyor. 150-200 yllk batllama projesi fiilen balam bulunuyor. Eer bu srete ada dnyann mantn kavrayamaz ve gereini yerine getiremezsek, byk zorluklarla karlaacamz kesindir. Buna ilave olarak, Trkiyenin dindarlk modelinin btn dnya tarafndan da yakndan mercek altna alnd gzlenmektedir. Bu olaylar nda Bakanlk ne gibi almalar yapyor? Gerekten nemli bir konuya iaret ettiniz. Son eyrek yzylda, dnyada nemli deiiklikler olmaktadr. Bu deimelerin ve gelimelerin banda; Avrupa Birliine ye olan veya aday ye olup srasn bekleyen lkelerin konumu gelmektedir. Trkiye de, 17 Aralk 2004 tarihinde Avrupa topluluuna aday lke olarak kabul edilmitir. Dou ve bat kltrleri asndan bu nemli bir dnm noktasdr. Nitekim basn yayn kurumlar, anket ve aratrma merkezleri de bu olay dnya gndeminin ilk srasna tamtr. Oysaki hibir Avrupa ve Balkan lkesinin aday yelii, bu dzeyde yank uyandrmamt. Konu bir btn olarak ele alndnda; lkemiz asndan bu yeliin omurgasn; ncelikli olarak siyas, tarih ve ekonomik ilikilerin oluturduu sylenebilir.
Ancak bu srete karlalabilecek din, sosyal, kltr ve uyum ile ilgili konularn byk bir ksm dorudan Diyanet leri Bakanln ilgilendirmektedir. Aslnda yukarda da ifade edildii gibi, Bakanlmz 30-40 yldan beri bu lkelere almak amacyla giden vatandalarmza inan, ibadet ve dier konularda yardmc olmak zere nemli bir almay balatm bulunmaktadr. Nitekim bu almalarmzn byk bir blm AB lkeleri tarafndan da bilinmektedir. Hatta bu amala hazrlanan baz raporlarda Bakanlmza olumlu atflar bile yaplmtr. Nitekim bir mddet nce TIME dergisi de; Avrupada slm kapak konusu yaparak bat lkelerinde yaayan Mslman nfusun artna dikkat ekmiti. Bu dergiye yansyan bilgiye gre, Avrupada 20 milyon civarnda Mslman yaamaktadr. Bunlarn byk bir ksm inanlarn batnn zgrlk yapsyla badatrmay baararak Euro slm kavramnn gndeme gelmesine zemin hazrlamaktadr. Bu olumlu yaklam, dnya bar asndan son derece nemlidir. lkemizin Avrupa ile olan yaknlk arzusu, Tanzimat sonras dnemde ve Merutiyet yllarnda fikr ve amel dzeyde balamtr. Gnn tartmalar daha ok bilim ve teknoloji alan ile toplumsal konularda younlamtr. Mehmed Akif de gcn bilim ve sanattan alan bir modernlemenin mmkn olabileceini u msralaryla dile getirmitir: Alnz ilmini Garbn, alnz sanatn Veriniz hem de mesainize son sratini, nk kabil deil artk yaamak bunlarsz, nk milliyeti yok sanatn, ilmin, yalnz . Btn edvr- terakkiyi yarp gemek iin Kendi mahiyet-i ruhiyeniz olsun klavuz.
Yazar 321
Grld gibi bir asr nce batllama olarak yaplan tartmalar; gnmzde ksm deiiklikler ve gelimelerle, AB tartmalarna dnmtr. Esasen bu tartma ve endieler tek tarafl da olmamtr. Benzer tepkiler Avrupallar tarafndan da ska gndeme getirilmektedir. Hatta Trkiyenin AB yeliini tescil iin referandum nerenler bile vardr. Diyanet leri Bakanl; AB srecinde de plnl ve programl almalarna devam etmek zorundadr. nk Bakanln hizmet gelenei, bilgi, tecrbe ve hogrye dayanmaktadr. slm bilginleri, daima toplumsal dzeni ve kamuoyu istikrarn belli bir kvamda tutmaya zen gstermilerdir. Zira salkl bilgi demek hurafelerle, yanllklarla, cehaletle ve din adna yaplan istismarlarla mcadele etmek demektir. Dini ve dindarl gerilimin, iddetin ve kavgann kayna ve sebebi olmaktan kurtarmaktr. Buna gre Bakanlmz sahip olduu bilgi ve kazanmlar dikkate alarak AB srecinde toplumsal bara katkda bulunabilmek iin imknlarn gzden geirmelidir. Bu amala yabanc dil renimine, yurt dna gnderilecek grevlilerin eitimine ve yayn hizmetlerine arlk vermelidir. ...

Din Hiz Yontem Ve Verimlilik

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Din Hiz Yontem Ve Verimlilik

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Din Hizmetlerinde Yntem ve Verimlilik

Diyanet leri Bakanl Yaynlar/650 lmi Eserler/108

DYANET LER BAKANLII YAYINLARI

Tashih: M.Ali Soy Altan ap

Grafik Tasarm: Recep Kaya Hseyin Dil

Bask: lksan Matbaas Ltd. ti. Tel: 0312 394 39 55

Din Hizmetlerinde Yntem ve Verimlilik

2006-06-Y-0003-650 ISBN 975-19-3918-6

Derleyen: Hayrullah Kken

6 Din Hizmetlerinde Yntem ve Verimlilik

8 Din Hizmetlerinde Yntem ve Verimlilik

10 Din Hizmetlerinde Yntem ve Verimlilik

Din Hizmetlerin Dn ve Bugn 11

12 Din Hizmetlerinde Yntem ve Verimlilik

Din Hizmetlerin Dn ve Bugn 13

14 Din Hizmetlerinde Yntem ve Verimlilik

Din Hizmetlerin Dn ve Bugn 15

16 Din Hizmetlerinde Yntem ve Verimlilik

ATATRKN TRKYE BYK MLLET MECLSN AI KONUMALARINDA DN VE DN HZMETLERNE LKN SZLER*

18 Din Hizmetlerinde Yntem ve Verimlilik

Atatrkn TBMMyi A Konumalarnda Din ve Din Hizmetlerine likin Szleri 19

20 Din Hizmetlerinde Yntem ve Verimlilik

Atatrkn TBMMyi A Konumalarnda Din ve Din Hizmetlerine likin Szleri 21

DN GREVLLER ZERNE BAZI TESPTLER *

24 Din Hizmetlerinde Yntem ve Verimlilik

Din Grevlileri zerine Baz Tespitler 25

26 Din Hizmetlerinde Yntem ve Verimlilik

Din Grevlileri zerine Baz Tespitler 27

28 Din Hizmetlerinde Yntem ve Verimlilik

Din Grevlileri zerine Baz Tespitler 29

30 Din Hizmetlerinde Yntem ve Verimlilik

Din Grevlileri zerine Baz Tespitler 31

32 Din Hizmetlerinde Yntem ve Verimlilik

Din Grevlileri zerine Baz Tespitler 33

34 Din Hizmetlerinde Yntem ve Verimlilik

Din Grevlileri zerine Baz Tespitler 35

36 Din Hizmetlerinde Yntem ve Verimlilik

Din Grevlileri zerine Baz Tespitler 37

38 Din Hizmetlerinde Yntem ve Verimlilik

Din Grevlileri zerine Baz Tespitler 39

40 Din Hizmetlerinde Yntem ve Verimlilik

Din Grevlileri zerine Baz Tespitler 41

42 Din Hizmetlerinde Yntem ve Verimlilik

DN GREVLLER VE HZMETTE VERMLLK*

44 Din Hizmetlerinde Yntem ve Verimlilik

Din Grevlileri ve Hizmette Verimlilik 45

46 Din Hizmetlerinde Yntem ve Verimlilik

Din Grevlileri ve Hizmette Verimlilik 47

48 Din Hizmetlerinde Yntem ve Verimlilik

Din Grevlileri ve Hizmette Verimlilik 49

DN HZMETLERNDE YNTEMLE LGL SORUNLAR *

52 Din Hizmetlerinde Yntem ve Verimlilik

Din Hizmetlerinde Yntemle lgili Sorunlar 53

54 Din Hizmetlerinde Yntem ve Verimlilik

Din Hizmetlerinde Yntemle lgili Sorunlar 55

56 Din Hizmetlerinde Yntem ve Verimlilik

Din Hizmetlerinde Yntemle lgili Sorunlar 57

58 Din Hizmetlerinde Yntem ve Verimlilik

Din Hizmetlerinde Yntemle lgili Sorunlar 59

60 Din Hizmetlerinde Yntem ve Verimlilik

Din Hizmetlerinde Yntemle lgili Sorunlar 61

62 Din Hizmetlerinde Yntem ve Verimlilik

Din Hizmetlerinde Yntemle lgili Sorunlar 63

64 Din Hizmetlerinde Yntem ve Verimlilik