You are on page 1of 656

T.C.

GENELKURMAY BAKANLII ANKARA

ARV BELGELERYLE ERMEN FAALYETLER 1914-1918 CLT I


ARMENIAN ACTIVITIES IN THE ARCHIVE DOCUMENTS 1914-1918 VOLUME I

Genelkurmay ATASE ve Genelkurmay Denetleme Bakanl Yaynlar

ANKARA GENELKURMAY BASIM EV 2005

T.C. GENELKURMAY BAKANLII ANKARA

ARV BELGELERYLE ERMEN FAALYETLER 1914-1918 CLT I (1914-1915)

ARMENIAN ACTIVITIES IN THE ARCHIVE DOCUMENTS 1914-1918 VOLUME I (1914-1915)

Genelkurmay ATASE ve Genelkurmay Denetleme Bakanl Yaynlar

ANKARA GENELKURMAY BASIM EV 2005

NCELEME KURULU / INSPECTION COMMITTEE


Dr. Hv. Korg. Erdoan KARAKU Prof.Dr. Yusuf HALAOLU Prof.Dr. Hikmet ZDEMR Do.Dr. Yusuf SARINAY Dr..Alb. Ahmet TETK

YAYIN KURULU / PUBLICATION COMMITTEE


Yayna Hazrlayan / Editor Dr. . Alb. Ahmet TETK

ngilizce eviri ve Sayfa Dzeni / English Translation and Page Design Yusuf Serdar DEMRTA Dzelti / Redaction Mahmut Yksel CANBAZ brahim KILI Belge eviri / Document Transcription Meryem AKKO Sema KPER Nuri BAYRAK Mehmet KORKMAZ Melike CEYHAN Akgl ZINAR idem ALAR Aye SEVEN Belge Ayrm / Document Classification Zafer ERZAN Erbil KOPARAN Belge Onarm / Document Restoration Trkan YILMAZ Belge ekim / Document Scanning Mesut GVENBA Erhan KANDEMR Veri Hazrlama / Data Processing Nuray ALIKAN

* simler Soyad alfabetik olarak dzenlenmitir. Names are listed in Surname alphabetical order.

SUNU Genelkurmay Asker Tarih ve Stratejik Ett ve Denetleme (ATASE ve Dent.) Bakanlnn grevleri arasnda, Trk asker tarihinin; bilimsel yntemlerle gvenilir belgelere dayanlarak aratrlmas, yazlmas, gelecek kuaklara aktarlmas, ulusal ve uluslararas asker tarih alannda tantlmas ifadeleri yer alr. Yukarda belirtilen esaslar dhilinde, asker tarihi ilgilendiren pek ok yayn, Genelkurmay ATASE ve Dent. Bakanl tarafndan bilim dnyasna kazandrlmtr. Ermeni tahrik ve ihanetleri sonucu zorunlu olarak alnan tedbirler kapsamnda tehcir, gereklerin aynasnda deil de gereklerin saptrld aynalarda grlmek istendii ekilde ele alnmtr. Oysa, tarihin tankln yapan belgelerin syledikleri inkr edilemez. te bu noktadan hareketle, Genelkurmay ATASE ve Dent. Bakanl Arivinde bulunan belgelerin yaymlanmas plnlanmtr. Tarihe tanklk eden bu belgelerde, neden tehcir tedbirinin alnmak zorunda kalnd, uygulamada gzetilen hassasiyetler, plnl Ermeni asker ve sivil rgtlenmelerin isyan ve ihanetleri, blgede yaplan katliamlar aka grlecektir. Ulu nder ATATRK Tarih yazmak, tarih yapmak kadar mhimdir. Yazan yapana sadk kalmazsa deimeyen hakikat, insanl artacak bir mahiyet alr. der. Bu szn bilincinde olarak, belgeler, herhangi bir yorum ve deerlendirme yaplmakszn yaymlanmaktadr. Tarih biliminde n yargnn yeri yoktur. Var olan belgelerdeki bilgiler arptlmadan, saptrlmadan ortaya konulduu zaman, bilimsel kimlik tayacaktr. Yaymlanan bu belgelerin, vahetin ulat boyutun ve dzeyinin toplumsal lgnla dnmnn, yalnz tarihiler tarafndan deil, toplum bilimcileri tarafndan da irdelenmesi ve deerlendirilmesi gerekmektedir. Bu yapld zaman, tarihten ders karmak mmkn olacaktr. Dizi olarak yaymlanmas plnlanan belgeler, bilim dnyasnda ok nemli bir boluu dolduracaktr. Konuyla ilgili olarak, Genelkurmay ATASE ve Dent. Bakanlnca, kaynak eserlerin yaymna ayn gayretle devam edilecektir. Erdoan KARAKU Hava Korgeneral ATASE ve Dent. Bakan

PRESENTATION Among the tasks of the Turkish General Staff Military History and Strategic Research and Inspection (ATASE ve Dent.) Directorate is the promotion of the Turkish Military History through academic study relying on truthful documents, publication, and conveying it to the future generations at home and abroad. Under the light of the above-mentioned principles numerous publications have been presented to the academia by the Turkish General Staff ATASE ve Dent. Directorate. Relocations, the measures taken against the instigations and treacheries of the Armenians have not been viewed through the mirror of truth, but in the mirrors where the truth was deflected. However, the documents testifying history cannot be denied. Consequently, it was aimed to publish the documents found in the Turkish General Staff ATASE ve Dent. Directorate Archives. These documents testifying history explicitly reveal the circumstances yielding to the taking of measures for relocations, the care in applying the measures, Armenian civic organizations carefully planned rebellion and treacherous activities, and the massacres committed in the region. Great leader Mustafa Kemal ATATRK asserts that: Writing history is as crucial as making history. If the writer does not follow the maker veraciously, the unchanging truth will eventually captivate the humanity. Being conscious of his assertion, the documents are published without any interpretation and evaluation whatsoever. Anticipatory judgements have no place in science of history. The displaying of the existing documents without any deflection carries a true academic nature. In order to reveal the extent of terror, and how violence transformed and reached its peak as a social outrage, the true and thorough analyses of these documents ought to be made not only by the historians, but also by the social scientists as well. Only thus it will be possible to deduce lessons from history. These documents to be published in series will fill the great gap in the academe. In this respect, the Turkish General Staff ATASE ve Dent. Directorate will continue to publish the source materials with the same aspiration. Erdoan KARAKU Air Lieutenant General Chief of ATASE ve Dent. Directorate

NDEKLER / CONTENTS

Birinci Blm / Part One .. 3 Belgelerin Gnmz Trkesi ve ngilizce Tercmeleri Turkish and English Translations of the Documents

kinci Blm / Part Two .... 285 Belgelerin Tpkbasmlar ve evrim Yazlar Facsimiles of the Documents and Transcriptions

nc Blm / Part Three .... 601 1914 Nfus Saym Cetvelleri 1914 Census Statistics

III

BELGELERN DLYLE GEREKLER Tehcir ve Ermeniler. Son yllarda gittike artan bir ekilde nmze karlan kelimeler ve onunla beraber hemen arkasndan eklenen soy krm. Tehcir; olaanst sava artlarnda alnan tedbirler btn iinde uygulamalardan biridir sadece. Bu tedbirden sadece Ermeniler mi etkilenmitir acaba? Sz konusu edilen blgelerde yaayan Trkler neden hi hatrlanmaz? 1915 ylndaki tehcirin hangi sebeplerden kaynaklanan bir zorunluluktan doduunun hemen hi dile getirilmemesi ve savunma dncesi iinde hareket edilmesi, gereklerin de ortaya kmasn engellemektedir. Gereklerin inkr edilemeyecei tek kant da belgelerdir. Belgeler konuunca, grmezden gelinenlerin de neler olduu ortaya km olacaktr. Erzurumda, Kafkasyadan gelen Tanak delegelerinin de katld toplantda, u kararlar alnr: 1. Savan ilnna kadar sessiz kalmaya ve boyun emeye devam etmek, fakat bu zaman zarfnda Rusyadan gelecek ve ieriden tedarik edilecek silhlarla donatlm bir duruma gelmek. 2. Sava iln edilirse, Trk ordusundaki Ermeni askerlerinin silhlaryla birlikte Rus ordusuna katlmalar. 3. Trk ordusunun ilerlemesi durumunda sessizlii korumak. 4. Trk ordusu ricat eder, yahut ilerleyemeyecek duruma gelirse, etelerin, derhl ellerindeki programa uygun olarak ordu gerisinde faaliyete gemeleri...1. Kararlar aynen uygulanr ... Drdnc maddede belirtilen ortam 1914n sonundan itibaren ok belirgin bir duruma gelince Ermeni faaliyetleri rndan kar. Artk, cephede savaan Trk ordusunun gerisinde emniyet kalmamtr. 3 nc Ordu tarafndan yaplan bir deerlendirmede, balca ihtill merkezlerinin, Van, Bitlis, Erzurum, Karahisar (ebinkarahisar) ve ikinci derecede olmak zere Sivas, Kayseri ve Diyarbakrn olduu bildirilir. Bu ihtill merkezlerine asker adan bakldnda, hepsinin menzil snrnn getii balca noktalar olduu grlr.2 Sonu itibaryla, ordunun ikmal desteinin tehlikeye drld aktr. Cephe gerisindeki Ermeni ihtillcilerinin faaliyetleri her geen gn artan terr olaylarn dourur. Kyler, kasabalar yaklr, masum insanlar katledilir ve ge zorlanrlar. Trk ordusundaki Ermeni neferleri her frsattan istifade ederek silhlaryla Rus ordusuna firar ediyordu. Subay ve tabiplerin de birok bilgiyle Rus ordusuna katldklar grlyordu. Savan en zorlu

Birinci Dnya Harbi Koleksiyonu (BDH); Klsr (Kls): 528, Eski Dosya (E.D.): 1029, Yeni Dosya (Y.D.): 2061, Fihrist (F): 21(1-18). Bk. s. 97. 2 BDH; Kls: 528, E.D: 1029, Y.D: 2061, F: 21(1-18). Bk. s. 101.

zamanlarnda ou kez cephane, batarya ve ihtiyat mevzilerinin iaretle, dmana gsterildii grlyordu...3 te bu ortamda, 24 Nisan 1915te gvenlik kararnamesi yaymlanr. nk devletin ve milletin bekas sz konusudur. Osmanl topraklarndaki Ermenilerin de ordunun zayf dmesini bekleyerek o zaman btn kuvvetleri ile ihtille kalkmalarna dair aldklar kararlar, her frsattan yararlanmak suretiyle vatann hayatna ve geleceine tesir edecek hain hareketlere cretleri, zellikle devletin harp hlinde bulunduu u srada Zeytn (Sleymanl - Mara) Bitlis, Sivas ve Vanda meydana gelen son isyan hareketleri ile bir kez daha kesinlemitir.4 tespitiyle, alnan gvenlik tedbirinin gerekliliini aklar. Ancak unu belirtmeden gememek gerekir ki, tehcir uygulamasnda, insan haklar her zaman gzetilmitir. Bunun rnekleri belgelerde aka grlecektir. Ermeniler, sivil toplum rgtlerini gemite kendi kt amalar iin kullanmaktan ekinmemilerdir. Bu rgtlerin, gerektiinde devletin temel varlnn aleyhine kullanlabildiinin somut rneklerinden birisi, Bogos Nubar Paann kurucu bakan olduu ve ynettii Ermeni Yardmsever Cemiyetidir. Bu cemiyetin, Msrda kurulup faaliyete getikten sonra grnrdeki amac Ermeni milletinin madd ve manev ihtiyalarn belirlemeye almaktr. Masum bir isim ve masum bir ama. Ancak gerek ok farkldr. Cemiyetin ad Ermeni Yardmsever Cemiyeti ise de asl maksad, Ermenistan denen bir blgenin yurttan koparlmasdr. eitli vastalarla bunun iin almak program dhilindedir. Genel merkezi Kahirededir. Osmanl lkesinin eitli yerlerinde, Kafkasyada, Bulgaristanda, Romanyada, Amerikada, Avrupann dier yerlerinde ubeleri vardr. Bilhassa zenginlerden ok miktarda para alr. Komitelere ok para vermi olan tccar takm bu cemiyete balanmtr. Cemiyetin 1911 bilnosunda 27.500 Msr liras geliri grlmektedir.5 Bu cemiyetin gizlemesi altnda, Msrdan ve dier lkelerden birok komiteci Adana, Halep ve Suriye civarna gelerek silh almna ve siyas rgtlenmeye almlardr. Bundan dolay bu cemiyet de dierleri gibi siyasdir. Bakan ve yeleri de bu isim altnda faaliyette bulunan komitecilerden oluan kimselerdir.6 Tehcir kararnn alnmasna ramen, Ermeni ykc faaliyetlerinin hz kesmeden devam etmesinin aklanabilir yan, Ermeni ihtill komitelerinin aldklar kararlarn uygulanmasndaki kararllktr. 3 nc Ordu Komutan Mahmut Kmil Paa, Harbiye Nezaretine yazd 19 Haziran 1915 tarihli ifrede durumu btn plaklyla ortaya koyar: Douda Erzurum, Trabzon, Van, Bitlis, Elaz, Diyarbakr ve Sivas illeri sava alandr. Erzurum, Van, Bitlis illerindeki Ermeniler dman tarafna firar ederek, eteler hlinde yollar kesip halk katlederek, ambarlar yamalyorlar. Sivas, Diyarbakr, Elaz illerinde de ayn gayeyi gttkleri, ele geirilen silh, bomba, patlayc madde
3 4

BDH; Kls: 528, E.D: 1029, Y.D: 2061, F: 21(1-18). Bk. s. 102. BDH; Kls: 401, E.D: 50, Y.D: 1580, F: 1-3. Bk. s. 127. 5 BDH; Kls: 359, E.D: 1023, Y.D: 1435, F: 3(1-6). Bk. s. 215. 6 BDH; Kls: 483, E.D: 86, Y.D: 1893, F: 1(1-3). Bk. s. 173.

VI

ve aa kan tekiltlaryla meydana kmaktadr. Karahisarda ayn ekilde ortaya kan olay, durumu kesinletiriyor. Ordunun iaesi ve emniyeti bakmndan, blgenin ve menzil snrlarnn getii yerler dmanca emeller tayan bu unsurlarla dolu. D dmann yan sra i dmana da kuvvet ayrlmak zorunda kalnmas tehlikelidir.7 diyerek bu illerdeki Ermenilerin Halep ve Musula sevk edilerek iskn edilmelerini ister. Bu bir ordu komutannn savataki kuatlmln ve amazn gstermesi bakmndan ok nemlidir. Cephe gerisinden emin olamayan bir kuvvet nasl savaabilir? Sava esnasnda karlalan bu duruma ait rnekler oktur. 27 Mart 1915te 10 ncu Kolordudan Bakomutanla gelen ayrntl raporda Ermeni Tanakstyun Cemiyeti aracl ile Sivas ilinde, merkez gizli bir ihtill cemiyetinin tekil edildii, asl grevlerinin Osmanl ordusunun gerisinde karklk kartarak dmann harektn kolaylatrmak amacna ynelik olduu ve sz konusu cemiyete mensup olanlarn eitli cins silhlarla donatld8 bilgileri yer alr. Ayrca,dnemin ok yakn tanklarndan olan Mareal Fevzi akmakn Dou Cephesi Hrekatndaki ayrntl aklamalar, cephede nelerin yaandn gsterirken, cephe gerisindeki faaliyetlere de dikkati ekmektedir.9 Genelkurmay Asker Tarih ve Stratejik Ett ve Denetleme (ATASE ve Dent.) Bakanl Arivinde bulunan Birinci Dnya Harbi ve stikll Harbi koleksiyonlarndaki belgelerde, Anadoluda Ermeni ihanet ve mezalimine ait gereklerin kamuoyuna ve bilim dnyasna sunulmas iin kapsaml bir alma gerekletirilmitir. Tehcire sebep olan olaylar, devlete bakaldr ve ihanet, masum insanlarn katledilmesi ve insanlk onurunu kran terr ve vahetin boyutlarn gsteren belgelerin yayn esas alnmtr. Belgelerin yayma hazrlanmasnda tarih srasna gre konuyla ilgili belgeler bir araya toplanarak konu btnl salanm ve zaman dizinine tbi tutulmutur. Bu sra dhilinde 1914 - 1918 yllarna ait belgelerin dizi olarak yaymlanmas plnlanmtr. Birinci ciltte 1914 - 1915 yllarna ait belgeler bulunmaktadr. Belgelerin asllar ve evrim yazlar, bilimsel almalara kaynak oluturmak zere eserde yer almtr. Gnmz konuma diline aktarm ve ve ngilizce evirileri ile de yerli ve yabanc geni bir okuyucu kitlesini bilgilendirme amac esas alnmtr. Titiz bir alma ile hazrlanan bu eserin bilim dnyasna yararl olaca deerlendirilmektedir. Ahmet TETK Dr. . Alb. Ariv ube Mdr

7 8

BDH; Kls: 401, E.D: 50, Y.D: 1580, F: 1-22. Bk. s. 187. BDH; Kls: 2820, E.D: A, Y.D: 69, F: 3. Bk. s. 79. 9 Mareal Fevzi akmak. Byk Harpte ark Cephesi Hareketleri. Ankara: Gnkur. Basm Evi, 1936.

VII

FACTS THROUGH DOCUMENTS Migration and the Armenians. These are the two words that appear frequently in the recent years along with the genocide. Migration is only one of the measures applied in extraordinary circumstances of war. Have only the Armenians been affected by this measure? Why not the Turks are ever remembered in the regions mentioned? Never pronouncing the reasons that paved the way for the relocations in 1915, and taking refuge behind a psychological defense mechanism have been suppressing the emergence of the facts. The only proofs where the facts can never be denied are the written documents. As the documents take their stance the neglected will undeniably emerge. The following decisions were taken at a meeting, where the Caucasian Tashnak delegates have also attended, in Erzurum: 1. To continue to show submission and keep silent until the declaration of war; but in the meantime to become well equipped with the weapons to be obtained from Russia and from the inner regions, 2. Should the war be declared, all the Armenians in the Ottoman Army would join the Russian forces with their arms. 3. To keep silent should the Turkish Army advances, 4. Should the Turkish Army withdraws or comes to the point of standstill, all the gangs should start their activities behind the lines in accordance with the plan they already have1 The decisions were applied adherently As the circumstances became apparent by of the end of 1914, Armenian activities went off on a tangent. Hence, there were no secure regions behind the fighting Turkish Army. According to an evaluation made by the 3rd Amy it was observed that the main centers of upheaval were to be Van, Bitlis, Erzurum, and Karahisar (ebinkarahisar), and Sivas, Kayseri, and Diyarbakr were to follow. When those centers of upheaval are taken into consideration from the military point of view it can easily be seen that all were located on the main points of the range borders.2 Consequently, it is evident that the military support supplies had been jeopardized. The increasing activities of the Armenian rebels in the inner regions initiates the terror events. Villages and towns are set afire; innocent people are massacred and forced for migration. The Armenian soldiers, in the Turkish Army, were fleeing away to the Russian Army at every single occasion. It was also observed that the officers and the doctors were joining the Russian Army with a lot of valuable information. At the most critical

First World War Collection (BDH); File (Kls): 528, O. Folder (E.D.): 1029, N. Folder (Y.D.): 2061, Index (F): 21(1-18). See p. 109. BDH; Kls: 528, E.D: 1029, Y.D: 2061, F: 21(1-18). See p. 113.

IX

moment they were pin pointing the arsenals, batteries, and reserve emplacements to the enemy.3 Thus, under these circumstances, the security decree is issued on April 24, 1915. For, the continuation of the state and the nation was being threatened. The evaluation that; It has once more become clearly evident through the last upheavals in Zeytun (Mara, Sleymanl), Bitlis, Sivas, and Van that the Armenians on the Ottoman lands are waiting for the Armys weakest position in the continuing war to incite upheavals by taking every opportunity for granted in accordance with the decisions they have taken earlier,4 explains fully the reasons for the taking of security measures. However, it should be noted that in the application of the relocations human rights have always been sought; the examples of which will clearly be seen in the documents. Armenians have never hesitated to exploit the civic organizations for their evil intentions. One of the most concrete examples of those civic organizations, which demonstrate how those associations have been used as a threat against the basic existence of the state, is the Armenian Aid Association, that was found and chaired by Boghos Nubar Pasha. This association that was found in Egypt, on the surface, pursued the aim of determining the physical and spiritual needs of the Armenian nation. An innocent name, and an innocent goal. However, the truth is definitely different. Even though the association is known as Aid Association its real aim is to rescue and free Armenia. Working for this aim by various means is within the scope of their program. Its general headquarters is in Cairo. There are branches of the association in the various parts of the Ottoman State as well as in the Caucasus, Bulgaria, Romania, America, and in other places of Europe. It especially takes money from the rich. The tradesmen who have given a lot of money became affiliated to this association. In the balance sheets of 1911 it was observed that the association had some 27.500 Egyptian liras.5 Under the disguise of this association, lots of committee members from Egypt and other countries have come to the environs of Adana, Aleppo, and Syria and tried to buy weapons and to form political organizations. Hence, this association is political as the others. The chair and the members of the association are in fact all committee members.6 The only explanation for the increasing Armenian atrocities, despite the declaration of the Relocations, is the decisiveness of the Armenian rebel committees in applying the decisions taken. Mahmut Kmil Pasha reveals the situation in naked truth in his coded message to Ministry of Defense on July 19, 1915: The cities of Erzurum, Trabzon, Van, Bitlis, Elaz, Diyarbakr, and Sivas are the regions of war in the east. It has become evident that by the discovery of the weapons, bombs, and explosives the Armenians in Sivas, Diyarbakr, and Elaz have been pursuing the same aim.
3 4

BDH; Kls: 528, E.D: 1029, Y.D: 2061, F: 21(1-18). See p. 115. BDH; Kls: 401, E.D: 50, Y.D: 1580, F: 1-3. See p. 128. 5 BDH; Kls: 359, E.D: 1023, Y.D: 1435, F: 3(1-6). See p. 221. 6 BDH; Kls: 483, E.D: 86, Y.D: 1893, F: 1(1-3). See p. 175.

This situation has been further proved by the events occurred in Karahisar later. I believe that the presence of those villains in the regions where our army provides its supplies pose a great threat to the armys provision channels and jeopardize the security of the army. Army encounters a great danger when it sends some of its supply forces and additional forces to fight with the enemies within the region at a time when it engages in a heavy clash with the enemy;7 and he further proposes the relocation of the Armenians in those regions to be moved to Aleppo and Mosul. This is extremely important in displaying an army commanders helplessness in besiege. How can an army fight when it is not certain in the regions behind? There are numerous examples of this situation during the war. In a detailed report sent to the General Headquarters by the 10th Army Corps on March 27, 1915, it is stated that: Armenian Tashnaksutyun Committee has set up a secret revolutionary society in the province of Sivas. Its main aim is to cause turmoil in the regions behind the Ottoman lines and thus to ease the advancement of the enemy; the members of the mentioned society have been equipped with various weapons.8 On the other hand, the detailed explanations of Marshal Fevzi akmak,one of the prominent eye-witnesses of the period, about the maneuvers on the Eastern Front, while displaying the hardships at the front draws attention to the activities in the rear echelons. For the presentation of this work to the reading public and to the academia, a careful and an extensive study have been undertaken among the documents pertaining to the Armenian atrocities and treacheries, during the First World War and the Turkish War of Independence, found in the Turkish General Staff Military History and Strategic Studies and Inspection (ATASE ve Dent.) Directorate Archives collections. In the publication of this book the documents revealing the reasons leading to relocations are taken in to consideration; such as, rebellion and betrayal, massacring of the innocent, terror and violence that degrades the human dignity. In the publication of the documents a chronological and a contemporaneity of the relevant documents have been sought. The documents pertaining to the period between 1914 and 1918 have been planned for publication in series. The first volume of the series contains documents belonging to 1914-1915 period. Consequently, it is believed that this work will achieve its due aims as the original documents and their transcriptions aim at founding of compelling bases for the academia; the Turkish, and English translations aim at a wider reading public at home and abroad. Dr. Ahmet TETK Dr. Ins. Col. Archives Director
7 8

BDH; Kls: 401, E.D: 50, Y.D: 1580, F: 1-22. See p. 187. BDH; Kls: 2820, E.D: A, Y.D: 69, F: 3. See p. 79. 9 Mareal Fevzi akmak. Byk Harpte ark Cephesi Hareketleri. [Eastern Front Maneuvers during the Great War]. Ankara: Gnkur. Basm Evi,1936.

XI

BRNC BLM PART ONE

amda, Slihiye Caddesinin Fndk Sokanda 73 nc Alay 1 nci Tabur Binbas Rgp Beyin evinde hizmet eri olduu anlalan Kilisli Ador Kuyumcyan (Allahverdi Kuyumcyan) tarafndan Kiliste Sineyker Kumpanyas memurlarndan ve Hnakyan Komitesinin Kilis ubesi Bakan Agop Basmacyana yazlan ve ierii dikkat ekici olan 25 Mays 1914 tarihli mektup. ncelikle hlinizi sorar ve selm ederim. Beni sorarsanz hamdolsun salm yerinde. Ancak Kilisten ktmdan beri size mektup yazamadmdan dolay ok zgnm. imdiye kadar ok megul olduumdan, ancak imdi yazabildim. Bundan nce komite arkadalarmdan birkana mektup yazdmsa da yazk ki hibirinden cevap alamadm. Bu mektubu yazmaktaki amacm iki mesele hakknda haberdar olmak ve bahsetmektir. Birincisi; komitemiz ne ekilde alyor? Arkadalarn komiteye kar olan ilgileri nasldr? Saylar azald m? nallah oalmtr. Komiteye ait bu ve buna benzer ilerden bahseden bir mektup gnderin ki benim de bu meselelerle ilgili fikirlerim olsun. kincisi; gerek para kazanmak, gerekse askerlikten veya eziyetten kurtulmak iin Amerikaya ve dier yerlere kaan arkadalara birka sz sylemek dncesindeyim. Cesaretimi balayn, benim onlara sz syleyecek adam olmadm biliyorum. Ancak vaktiyle yrttm meslein gereklerindendir diyerek yazmay uygun gryorum. Sevgili arkadalarm ncelikle hepinize selm ederim. Bizi soranlara da ok rahat olduumu sylemek isterim. Yalnz bir rahatszlm var ki, o da sizinle birlikte olamamaktr. Zarar yok, bu da geer. nallah bir gn tekrar sizinle bir araya gelir, konuur, gleriz. Ancak bu mektubu yazmaktaki amacm, size iki meseleden dolay ricada bulunmaktr. Bana gcenmeyeceinizi biliyorum. Arkadalar hibirinizin askerlik yznden Kilisten dar kmasn istemem. Askerliin hibir zor yan yoktur. Bir Ermeni gencine asker denilmesinin ne kadar erefli olduunu, evvelce ben de bilmezdim. imdi ise askerliin ne kadar erefli olduunu anlyorum. Askerlikten kamak yanl bir dncedir. nk Mslmanlar, Ermeni milletinin senelerden beri yedii tokatlar ve tokatlayan elleri durdurdu. Bunun iin, kendimizi bahtiyar saymalyz. Evet askerden kaan bir gen, kendini cesur saymasn. Ne devletine ve ne de bize lzm olan ey kendisinde bulunmuyor. Bugn bir Ermeni genci askerden kaarsa, Ermeni milleti bundan 30 sene sonra 10 adamn kaybetmi olacaktr. Eer her gen ben asker olmayacam deyip kaarsa, komitemizin amacn, emellerini kim gerekletirecektir? Ben imdiye kadar belki on defa kaabilirdim, ama kamadm. Kamamamn 3

sebebi, ilk olarak mesleim byle olmasn gerektiriyor ve ikinci olarak da milletimin ad lekeleniyor. Ama diyeceksiniz ki bir Ermeninin kamasyla Ermeniliin adna halel gelmez. Herkes, bu askerlik benim milletimin namusudur diye dnrse, ite o zaman Ermeni milleti dier milletler arasnda bir derece daha ykselir. Amerikaya veya baka yerlere kamaynz. nk mesele ktleiyor. Harbiye Nezaretinden, gayrimslimler askerlikten kamaya devam ederlerse, kendileri iin askerlik belki yaknda kalkar haberleri iitiliyor. Allah korusun byle bir ey olursa, bizim iin ok zc bir mesele olacaktr. Bundan baka ok byk bir ey daha kaybetmi olacaz. O da, 30-35 senedir btn Ermeni milletinin, daha dorusu Hnakyan Komitesinin alt ve urunda imdiye kadar binlerce can feda ettii Ermenistan mukaddes maksadndan tamamen midimizi keseriz. Bunun iin ne yapmal? Padiaha borcumuzu demeliyiz. Bu da o kadar zor bir ey deil. Askerlik iki sene oldu. Bu bir gen iin hi nemli deil. Benim sizden ricam, orada bulunan ve kamak fikrinde olan arkadalarn kamalarna msaade etmemeniz. nk bu durum bir gn bize ok pahalya mal olacaktr. Bundan yzlerce sene evvel, Ermeniler 36 milyon nfusa sahip iken, imdi ancak iki buuk milyondur. imdi u geriye kalan da bu ekilde kaybetmek doru deildir. Zira Amerikaya bir Ermeni olarak gider, orada evlenirse, kendisi ve ondan doan nesil Amerikallam olur ve Ermenilii kaybederse de bu da doru bir ey olmaz.............. Tercme numaras 61 -----------------------

Attached is the letter written to Agop Basmacian, one of the employees of the Kilis Sineyker Company and the head of the Hinjackian Committee Kilis Branch. The letter, dated May 25, 1914 is worthy of consideration, is written by Ador Kuyumcian (Allahverdi [God given] Kuyumcian), who is found out to be the orderly in the Major Ragp Beys house, Commander of the 1st Battalion of the 73rd Regiment, who resides on Salihiye Avenue, Findik Street in Damascus. Prior to my writing I would like to present my deepest regards. I am doing well, thanks God. However, I deeply regret for not having written you since I left Kilis. I have just found the opportunity to write you, as I was very busy. Although I have written to some of my friends at the committee I regret to say that I did not receive any answer from them. My intention in 4

writing this letter is that I would like to be informed on two subjects. First, how does our committee work? What are our friends attitudes towards the committee? Have their number decreased? I hope it increased? If you can send a letter on this matter or on any related matter I will be glad to be updated. Secondly, I would like to say a couple of words to our friends who took refuge in America or in some other places in pursuit of making money, and in order to be saved from military service and from the hardships. Please forgive my daring attempt; I know I am not the man to address them. However, thinking that it is one the prerequisites of my earlier profession, I decided to write. Dear friends, First of all, I would like to greet you. I would like to say I am very comfortable, to those who wonder about me. My only discomfort is not being with you. It is not important, it will not be long. I hope we can come together, talk and rejoice some day. My intention in writing this letter is to ask a favor on two matters. I know you will not be offended. Friends, I do not want any of you to leave Kilis because of the military service. There are no hardships in the military service. I never knew the honor of a young Armenian being called a soldier. Now I realize how honorable the military service is. It is a wrong idea to run away from the military service. Because the Muslims have stopped the hands that slapped the Armenian nation for ages. We must feel happy. Yes, a young Armenian who runs away from the military service should not think of himself as courageous, for nothing necessary for himself and for the state resides in him. If a young Armenian runs away from the military service today, in 30 years time Armenian nation will have lost 10 men. If all the young men run away from the military service, how are we going to realize our committees aims? I could have run away for ten times by now, but I did not. The reason of my not running away is: first of all, my profession requires it to be so; secondly my nations name would be degraded. But you may say that by running of an Armenian from military service does not mar the Armenians. If we all think that military service is our nations honor, only then the Armenian nation will achieve a higher position among the other nations of the world. Do not run away to America or to any other places. Because the matter is getting worse. There are rumors about the lifting of the military service for the non-Muslims who run away from the Ministry of Defense. If any thing like this happens, may God forbid, it is going to be very distressing for us. Moreover, we will lose a greater thing. That is, we will have to forget about 5

our sacred mission to realize Armenia carried out by the Armenian nation, rather by the Hinjack Committee, for over 30-35 years for which we have lost thousands of lives. What can be done for this? We have to pay our debt to the sultan. This is not hard at all. Military service is two years now. It is not important for a young person at all. What I am asking of you is not to allow the friends who are intended to run away. Because it will cost us dearly. A hundred years ago, there were 36 million Armenians, but now there are only 2.5 million of us. It is not wise to lose the remaining people in this way. Because, if an Armenian goes to America and marries there, he himself and his generation will be Americanized. And if he loses his Armenian characteristics it will not be favorable Translation Number 61

Bk. s. / See pp. 285-288.

Hnakyan Komitesi Kilis ubesi tutanak ve karar defterlerindeki nemli ve pheli grlen ksmlarn tercmesidir: Oturum: 8 Ocak 1913 Karar: 2- Hachabibli1 ve Younolukta2 bulunan mfrezelere ayr ayr mektup gnderilmesi ve ulatrlmasn arkada Tomas stlenmitir. Oturum: 27 Ocak 1913 Karar: 1- Merkez kolunun gerektiinin tebli edilmesi. kendisini korumak iin, hazr bulunmas

2- Merkezin 2, 3 ve 4 numaral teblilerine cevaben yazlacak maddeler arasnda (3) bu hafta meydana gelen kz meselesini, siyas bir ekil vererek merkeze bildirmek. Oturum: 10 ubat 1913 Karar: 2- Giyork Gazeryan arkada olarak kabul etmek ve durumu, katlaca mfrezeye de yazl olarak bildirmek. 4- amamyan, zel bir tezkere ile komiteye kabul edilmesini istiyor. Bu isteinin kabul edilerek durumun Paylak Mfrezesine bildirilmesine karar verildi. Oturum: 21 Nisan 1913 Karar: 3- Btn yelerin, gelecek toplantda, Hamparsum Berberyan Efendinin konferansnda bulunmak zere davet edilmeleri. Oturum: 8 Mart 1913 Karar: 1- Temmuz aynda arkadalardan birinin mutlaka Younoluka gnderilmesi.
1 2

Hatay, Samanda, Eriklikuyu. Hatay, Samanda, Younoluk.

Oturum: 23 Mart 1913 Gnlk: Paristen gelen tebli. Karar: 1- 10 numaral tebli gereince, merkezimizde genel toplant yaplacak ve temsilciler belirlenip seilecektir. Heyetimiz gerek bu temsilcilerle ve gerek Trkiye Ermenileri merkeziyle grerek (Eer Antep ve Halep ubeleri de buna katlrlarsa) bir temsilci seip gndermek, yani ubeden bir temsilci seilerek harcrahnn verilip hemen gnderilmesi. 4- Paylak Mfrezesine V. Bayram, M. Marto, K. amamyan, VL. Mahorgrivyan isimli renciler arkada olarak katlmak istiyorlar. Meclisimiz bu bavurular uygun grp, hepsinin mfrezeye katlmasn, ayrca S. Yehaneli, N. Pilavciyan, H. Vartan isimli ahslarn da sz konusu mfrezeye katlmalar kararlatrlmtr. Oturum: 30 Haziran 1913 Karar: 2- daremiz tarafndan, artlarmz bildiren bir mektubun Kendiryana gnderilmesi. 3- Arkada Nalbantyann, bu gnlerde Sveydiye1 kylerine mfreze tekilt kurmak zere gnderilmesi. ki ocuun burada veya baka bir yerde renim grmesi iin gerekli olan masraflarn yzde krknn temin edilmesi. Kendi kendilerini korumaya hazr olmalarn tevik etmek. Haberlemeyi salamak zere orada, bakanlardan meydana gelen bir komisyon tekiliyle grevlendirilen Nalbantyann, yol masraflar sz konusu mfrezeler tarafndan denecektir. Oturum: 11 Austos 1913 Gnlk: 1- Paylak Mfrezesi fertlerinden bazlaryla amamyan arasnda meydana gelen tartma. Karar: 1- Sz konusu ahslarn hepsinin arlarak nasihatte bulunulmas, bundan byle bu gibi meselelerden meclisimizin hemen haberdar edilmesi, haberdar edilmedii takdirde sorumlu tutulacaklarnn sylenmesi.
1

Hatay, Samanda.

2- Nalbantyann Sveydiye kylerinde yapt iler ve kurduu tekilt ile Antakya ve evresindeki propagandas baarl olduundan tekiltmzn ye saysn artrd; Hachabibli Heyetini tekil ettii, gnderdii raporun ieriinden anlalm olmasndan dolay, kendisine duyulan memnuniyetin bildirilmesine karar verildi. Tekil edilen heyette bulunan yeler aadadr: 1- Sahak Aramyan 2- Muvessi Berhalyan 3- Bogos Garboyan 4- skender skenderyan 5- Hertom Filyan Bakan Ktip Veznedar kinci Bakan kinci Ktip

Komitemizin ilerlemesi iin olaanst alan Sahak Aramyana teekkrlerimizi ieren bir takdirnamenin gnderilmesine karar verildi. Oturum: 21 Austos 1913 Karar: 3- Bundan birka sene nce ubemiz tarafndan Zeytnda1 kurulan tekilt ve ubede bugnlerde bir karklk olduu, zellikle ube ile Mdr Aharferyan arasnda birok anlamazln ortaya kt anlaldndan, bu anlamazln sebeplerinin aka bildirilmesi iin ilgili yere hemen bir yaz gnderilmesine karar verildi. Oturum: 25 Austos 1913 Karar: 1- Malkon Arabatlyan isimli bir gencin, komitemize katlmak iin verdii dileke kabul edilerek kendisinin Paylak Mfrezesine katlmas ve bu konuda mfreze reisine de durumun bildirilmesi kararlatrlmtr. Oturum: 1913 Karar: 1- Patrik efendinin Kilisi ziyareti srasnda, rgtmz adna yaplacak karlama merasiminde, elliden fazla arkadan silhl olarak sral bulunmasna ve en nde de rgtmz tarafndan hazrlanan iki bayran almasna karar verildi.

Kahramanmara, Merkez Sleymanl Buca.

Oturum: 20 Ekim 1913 Karar: 1- Seimlerdeki idare heyeti yelerinin isimleri aada verilmitir. Bakan Ktip Veznedar kinci Bakan kinci Ktip Oturum: 3 Kasm 1913 Karar: 1- Mfreze tekilt eskiden olduu gibi devam edecek, yalnz bakanlar seim ile greve devam edecektir. Bu konuda mfrezelere teblilerde bulunulmas. Oturum: 26 Ocak 1914 Karar: Mfreze simleri 1. Arziyo - Karteli 2. Gayzak - Kayglicem 3. Murad 4. Vorsrt - Avc 5. Jirayir 6. Masya 7. Ararat - Da 8. Paylak Bakanlar Maralyan Ohannes Bayramyan eyrast Ziran Terziyan Agoyus Basmaciyan Aram Ataryan M. Topiyan Tersi Pilavciyan Tefti Heyeti 1- Agop Basmaciyan 2- Armenak Keiyan 3- Armenak Bederyan 4- Mehran aperast 5- Tomas Movesyan 10 kinci Bakanlar Nalbantyan eri Abraham Benliyan Hevokzi Tersi Solakyan skender Selahyan Avadis Basmaciyan stepan : Agop Basmaciyan : Kiyork Nalbantyan : Armenak Bederyan : Armenak Keiyan : Tomas Vahanyan

Oturum: 11 Mart 1914 Yerel idarenin 12 Mart 1914 tarih ve 866 numaral tezkeresine cevap: Karar: Sz konusu tezkerede idare rgtmzn yeleriyle, idare heyeti yelerinin hepsinin isimlerinin ve zgemilerinin gnderilmesi istenmekte ise de meclisin uygun grd yelerden krk ve idare heyetinden nn z gemileri yazlmakszn, isimlerini ieren bir cetvelin gnderilmesine ve 27 ubat tarihli tezkerenin 11 Martta ellerine getiinin, gnderilecek cevab tezkerede yer almasna karar verildi. dare yelerinden isimlerinin yazlmas uygun grlenler aadadr: Agop Basmaciyan Tomas Vahanyan Armenak Bederyan Oturum: 30 Nisan 1914 Yeniden yaplan idare seimlerinin sonucunda, bakanla Agop Basmaciyan, ikinci bakanla Haronyun Haronyunaya, veznedarla Aram Ataryan, ktiplie Tomas Vahanyan, yelie de Manuk Topciyan seilmilerdir. Oturum: 15 Haziran 1914 Gnlk 2- Paris dare Heyetinden gelen yaz. Karar: 2- Paristen gnderilen 2 numaral tebligat, Antepte bulunan arkadalarmz araclyla elimize ulat. Sz konusu tebliden anlaldna gre; Trkiye Merkez dare Heyeti birtakm kt hllerden ve ilgisizliklerden dolay dalm ve varln kaybetmi saylr. imdi meclisimiz, hangi vasta ve yol ile Halep Trkiye Merkezini idare edebileceinin ve daha sonra kiminle haberleileceinin, Paristen yaz ile bildirilmesinin istenmesine karar verdi. 5. Talebe Cemiyeti tekilinin uygun grlerek, Agop Gaziryann bu ile grevlendirilmesi. 3 Aralk 1913 2- Merkez Heyetinin 7 numaral genelgesi: Karar: 2- Genelge okundu ve cevap yazlmasna karar verildi. yle ki: Varnadan bir genelge alnd. Fakat kongreye temsilci gndermedik. Artk iki idare heyeti anlasnlar. Hnak Komitesinin Kilis ubesi kopya defterinin tercmesidir. 8 numaral zarf iinde bulunanlardan. 11

Yazlar Numara 4 9 Ocak 1913 Younoluk Mfrezesine: .................... Biz gerekli bilgileri Hachabibliye gnderiyoruz. Siz de bilgi alp bize gndereceksiniz. Mektuplar Hachabibli Mfrezesi araclyla gnderiniz. inde bulunduumuz durum ok karktr. zellikle Ermeni meselesinin siyas alanda yeniden sz konusu olmas bizi ok dndrmektedir. Biz Ermeniler, Hnakyanlar, hazrlkl ve uyank olmak zorundayz. Komitemizin emirlerini zenle yerine getirmeliyiz. Faal, becerikli ve salam z yapl arkadalarn katlmasyla mfrezelerimizi oaltmal ve takviye etmeliyiz. Kendinizi koruma konusundaki almalarnz artmal. Seimler iin size bir adam gnderecektik, fakat ertelendi. Bakan Agop Basmaciyan Yazlar Numara 5 Hachabibli Mfrezesine: Uzun zamandr mektubunuzu almadk. Trkiyenin iine dt bugnk olaanst kark durumu, Ermeni meselesinin siyas gndemde yeniden sz konusu olmas, zihinleri ok megul etmektedir. Siyas gelecekte anszn ortaya kacak frtnalara yol aacak karanlk bulutlarn meydana gelmesine kar hazrlkl ve uyank bulunmamz gerekiyor. Biz Ermeniler zellikle Hnakyanlar, hazrlkl ve uyank bulunarak faaliyetlerimizi hzlandrmalyz. Bakan Agop Basmaciyan Yazlar Numara 12 11 Mays 1913 12 9 Ocak 1913

stanbul Merkez Heyetine: Ermenice bilmeyip de Trke konuan kylere datlmak zere on be adet talimatname ve on be adet de program gnderilmesini ihmal etmeyiniz. Krt da taraflarndaki Ermeni kylerinde oka mfrezeler tekil ettik. Onlarn tanzim ve idaresi iin de bir zel memura ihtiya vardr. Bakan Agop Basmaciyan

Yazlar Numara 13 11 Mays 1913 Younoluk Mfrezesine: Arkadalarmzdan birinin yakn bir zamanda o taraflara gnderileceini daha nce yazmtk. Ancak siyas durumun ktlnden dolay bu teebbsmz sonusuz kald ve imdiye kadar szmz yerine getiremedik. Fakat bu szmz unutmadmza emin olunuz. Her zaman sizi dnmekte ve merkeze de durumu bildirmekteyiz. Szmz yerine getireceiz. Ancak uygun zaman beklemekteyiz. Meclisimiz, temmuz aynda mutlaka arkadalarmzdan birinin size gnderilmesi ve gereken dzeltmeleri yapmas iin yeniden bir karar daha ald. Bunun iin birbuuk ay kadar daha bekleyiniz. Arkadalar emin olsunlar. Yemin etmi olan Hnakyan askerleri almalarna devam etsinler............ Size gerekli olan talimat oraya gelecek olan arkadatan alacaksnz. imdi haber veriniz. Yazlar Numaras 15 Kilisten Antep ubesine Trkiye dare Heyetinin 5 ve Genel Merkezin 10 numaral teblilerini almsnzdr. Bu teblilerde stanbul Kongresinin bu sene temmuz veya austosta Varnada toplanaca bildirilmektedir. 27 Mays 1913 Kilis

13

dare Heyetimiz, bu kongrenin ok nemli olmasndan dolay ayrca ubemiz adna bir delegenin gnderilmesine karar vermitir. Ancak yol harl olan yirmi lirann temini zor olduundan, Kilis, Antep ve Halep ubelerinden ortak olarak bir delegenin seilip, Varnaya gnderilmesinin uygun bulunduu, bu konudaki dncelerinizin hemen ilk vasta ile bildirilmesi. Yazlar Numaras 18 8 Temmuz 1913

Kilisten Hachabibli ve Younoluk Mfrezelerine: Bu yazmzla, size arkadalarmzdan Giyork Nalbantyan gnderiyoruz. Kendisi mfrezelerinizde yaplacak dzenleme ve vazifelere dair gerekli yetkiye sahiptir. Tebli edecei maddeleri aynen yapmaya mecbursunuz. Tabi yol harln dnrsnz. Yazlar Numaras 25 13 Autos 1913 Kilisten Antepe: Rahip Sahak Mumciyana:

....................... Bizim alma tarzmz sizce bilinmektedir. Komitemiz zulm grm Ermenilik iin btn gcn harcayacak ve feda edecektir. Komitemizin bu maksadna katlm olduunuzdan, oralardaki yeni tekilt gereince oluturulan mfrezelerle i birlii yapnz ve onlar babacan nasihatlerinizle tevik etmenizi rica ederiz................. Yazlar Numara 26 Arkadalar: Meclis idare yeliine seilmekle, mukaddes bir grevin bana getiinizi ve bu duruma ok sevindiimizi bildiririz. Heyette grevli arkadamz Giyorktan aldmz bilgiye gre, liyakatinizle bu greve lyk olduunuzu tasdik eder, sizi tebrik ederiz. 14 13 Austos 1913

Sveydiye Hnak Komitesi dare Heyeti yelerine:

Fakat, amaca ulamann, greve gelmekle deil, fedakrca hizmet ve cidd bir gayretle mmkn olaca sizce de bilinen bir gerektir. O hlde sizin talihli ellerinize braklan, talihsiz Ermeni milletinin diriltilmesi ve glendirilmesi iin Ermeni milletinin menfaatlerini kendi menfaatlerinizden kat kat stn tutacanza kesinlikle emin olduumuzu byk bir sevinle ifade ederiz. Bu konuyla ilgili verdiiniz kararlar sevincimizi bir kat daha artrd. Ancak bu kararlar ne kadar parlak, ne kadar canlandrc olursa olsun, kt zerinde kaldka, sonucun faydadan ok zarar, gten ok gszle sebep olaca sizce de bilinmektedir. Verilen kararlar uygulanmal. Baarnn balca artlarndan biri de budur. Komitemizin oradaki giriimleri hakknda her ayba idaremize bilgi vermeniz arttr. Ermeni gnn her geen gn daha vahim bir durum aldn imdiye kadar gazetelerden veya baka kaynaklardan haber almsnzdr. Bunun, Ermeniler iin tehlikeli bir olay olduu, Trk Hkmetince, Ermeni varlna yaplm sava derecesinde iddetli bir darbe olduu meydandadr. Bu, Ermeni meselesini suya drmek iin Trklerin evirdii bir pln olduundan, o taraflarda kabilecek g meselesinin bir saat evvel bastrlmasna elinizden gelen gayreti gstermelisiniz. Milletimizin yaamasn isteyen herhangi bir Ermeni, nce unu bilmelidir ki, millet, mill sevgi ile yaayabilir. Mill duygudan mahrum olan bir millet, ayn zamanda yaamaktan da mahrumdur. Milletin yaamas iin en byk vasta, en zorunlu are olan milliyet duygusunu temin iin ocuklar mill okullarda okutulmaldr. u hlde ocuklarmz Amerikan kolejlerine ve kurulularna gndermek bu durumda bir cinayettir. O okullarda mill duygular ve ruh yok. Cidd retim, fedakr Ermeniler yetitiren okul istiyorsanz, ite Kilis okulunuz, Kilikyan Koleji. G hakkndaki konumalarmzdan dolay iinde bulunulan durum hakknda bir fikir istediinizi zannederiz. Ermeni meselesinin, btn Avrupa basnn ve siyaslerini megul ettii bir zamanda, uyruu olduumuz Trk Hkmetinin bize kar taknaca yol ne olabilir? Bunun, g meselesinden daha kolay bir mesele olduu anlalabilir. Sevgili arkadalar: Gayet hassas anlardayz. Bulunduumuz zaman, Ermeni zulmn tayin edecektir. imdi kendimizi korumak iin, her zaman yardm isteyeceimiz iki byk g vardr. Biri Allah, dieri silhtr. Btn hayatmzda bu sizin iin bir kural olmaldr. Yazlar Numara 10 Arkada Tanilyana 15 Ocak 1914

Geenlerde kraathanemizde ara bozucu mahiyette, uygunsuz birtakm szlerin zerine, sana yaplan uyarlara ramen yine ayn uygunsuz davranlar devam ettirdiinizden, dare Heyetimiz kararyla sana son defa olarak kesin ihtar veriyoruz. Kabul edersen ne l, aksi hlde............. Basmaciyan 5 Aralk 1913 7 numaral genelgenizi aldk. ahs gururumuz unutularak komitenin gcnn azalmasna sebep olan bu gibi dzensiz hareket ve davranlarnzdan dolay, meclisimiz zntlerini bildirir. ncelikle u bilinmelidir ki, Hamidlere, zzetlere ba emeyen ve idam sehpalarndan korkmayan Hnakyan yeleri, hi olmazsa imdi kanun karsnda olsun ahs karlarn gzetmeliydi. te bu bildiri hakkndaki cevabmz: ubemiz bundan iki ay kadar nce kongreye arldysa da bu ary dikkate almad. Bundan dolay ubemiz kongreye katlmamtr.

----------

-----

----------

Following are the translations of the important and doubtful documents found in the Book of Records and Minutes of the Hinjackian Committee Kilis Branch. Session: January 8, 1913 Decision: 2. Friend Thomas has undertaken the duty of sending and conveying of the letters to every single detachment in Hachabibli1 and Younoluk.2 Session: January 27, 1913 Decision: 1. Notification of the central branch to make preparations to defend itself.

1 2

Hatay, Samanda, Eriklikuyu. Hatay, Samanda, Younoluk.

16

2. While answering the headquarters notes numbered 2, 3, and 4, the girl problem that took place this week (3) should be included in a political manner. Session: February 10, 1913 Decision: 2. To accept Ghijork Gazerijan as a friend, and to inform the detachment he is to enroll with a written message. 4. Shamamijan requests to be accepted to the committee with a special note. His request has been granted, and the Pailak detachment will be informed about his joining. Session: April 21, 1913 Decision: 3. Inviting of all the members to Hamparsum Berberijan Effendis conference to be held in the next meeting. Session: March 8, 1913 Decision: 1. One of the friends must be sent to Younoluk in July. Session: March 23, 1913 Diary: Notification from Paris Decision: 1. In accordance with the notification number 10, a general meeting will be held at our headquarters and delegates will be announced and elected. Our committee will hold talks with those delegates and with the elected delegate of the Center for the Turkish Armenians (if Antep and Aleppo branches join). In other words a delegate will be elected from the three branches and will be sent right away after giving his allowances. 4. Students named V. Bairam, M. Marto, K. Shamamijan, V.L. Mahorgrivijan want to join the Pailak detachment as friends. Our council found their request for joining the detachment appropriate, and it has also been decided that the joining of S. Yehaneli, N. Pilavcijan, H. Vartan to the same detachment.

17

Session: June 30, 1913 Decision: 2. A letter informing Kendirijan about our conditions will be sent by our administration. 3. Friend Nalbantijan will set out to establish a detachment in Sveydiye1 villages nowadays. 40% of the expenses pertaining to the education of his two children, either here or somewhere else, will be met. To encourage them to protect themselves. All the expenses of Nalbantijan, who is given the duty of setting up of a commission composed of the presidents, will be met by the mentioned detachments. Session: August 11, 1913 Diary: 1. Argument between Shamamijan and some of the members of the Pailak detachment. Decision: 1. All the members will be called in for advise, our council should me informed about such events at once, otherwise they will be held responsible. 2. It has been understood from Nalbantijans reports that he has been successful in Antakya and in its environs with his propagandas and accomplishments in Sveydiye villages and the organizations he has set up, and that he has increased the number of members of our organization; moreover, he has found the Hachabibli Committee. In order to convey our gratitude a committee is set up. The members are: 1. 2. 3. 4. 5. Sahak Aramijan Muvessi Berhalijan Bogos Garboshijan Iskender Iskenderijan Hertom Filijan President Clerk Treasurer Vice-President Vice-Clerk

Sending of a letter of commendation to Sahak Aramijan for his extraordinary efforts for the development of our committee has been decided.

Hatay, Samanda.

18

Session: August 21, 1913 Decision: 3. It has been understood that there are problems in our organization and branch that was established a couple of years ago in Zeytn.1 In order to solve the problems especially those between the branch and the director, sending of letters to the parties for the clarification of the disagreements has been decided. Session: August 25, 1913 Decision: 1. The written application of Malkon Arabatlijan has been accepted. His joining the Pailak detachment and the informing of the chief of the detachment has been decided. Session: 1913 Decision: 1. Taking part of at least 50 gunned men in the front row and their opening of the two flags that have been prepared by our committee during the welcoming ceremony of Patrick Effendis visit to Kilis has, been decided. Session: October 20, 1913 Decision: 1. The members of the administrative committee in the elections are: President Clerk Trasurer Vice-President Second-Clerk Session: November 3, 1913 Decision: 1. Detachment organizations will continue as previously, but the chiefs will keep their positions by elections. Detachments will be informed on the issue.
1

: Agop Basmacijan : Kiyork Nalbantijan : Armenak Bederijan : Armenak Keshishijan : Thomas Vahanijan

Kahramanmara, Subdistrict of Sleymanl.

19

Session: January 26, 1914 Decision: Detachments 1. Arziyo Karteli 2. Gayzak Kayglicem 3. Murad 4. Vorsrt Avc 5. Jirayir 6. Masya 7. Ararat Mountain 8. Pailak Presidents Marashlian Ohannes Bairamijan Cheyrast Ziran Terzijan Agoyus Basmacijan Aram Atarian M. Topcijan Tersi Pilavcijan Inspection Committee 1. Agop Basmacijan 2. Armenak Keshishijan 3. Armenak Bederijan 4. Mehran Chaperast 5. Thomas Movesijan Vice-Presidents Nalbantijan eri Abraham Benlijan Hevokzich Tersi Solakian Alexander Selahijan Avadis Basmacijan Stephan

Session: March 11, 1914 Answer to the Local Administrators message dated March 12, 1914 and numbered 866. Decision: In the above-mentioned message the names and curriculum vitae of our administrative committee members and of our organization members are requested. However, it has been decided that the request will be met without mentioning the names of the forty members of our organization and three members of our administrative committee. It has also been decided to write in the answer that the message dated February 27 was received on March 11. The names of the members of the administrative committee to be given are: Agop Basmacijan Thomas Vahnian Armenak Bederian 20

Session: April 30, 1914 As a result of the elections held: Agop Basmacijan is elected as the president, Haronyun Haronyunaia as vice-president, Aram Atarian as treasurer, Thomas Vahanijan as clerk, and Manuk Topcijan is elected as a member of the administration. Session: June 15, 1914 Daily: 2. A letter from Administrative Committee in Paris Decision: 2. The notification numbered 2 has arrived via our friends in Antep. As it has been understood from the message that: the Central Administrative Committee in Turkey has been dissolved due to maladministration and indifference; therefore, it is called void. Now, our committee decided to request from Paris, in a written message, with whom to contact and how to govern the Aleppo Turkish Committee. 5. By approving the formation of the Student Committees, Agop Gazirijan has been appointed for the establishment of the Student Committees. December 3, 1913 2. Circular numbered 7, of the Central Administrative Committee Decision: 2. Circular is read, and writing of an answer as follows has been decided. A circular has been received from Varna. But we could not send a delegate t the congress. It is better for the two administrative committees to reach an agreement. Following is the translation of the Copy Book of the Hinjack Committee Kilis Branch. From the envelope numbered 8 Writings Number 4 January 9, 1913 To the Younoluk Detachment: 21

We are sending the necessary information to Hachabibli. You will send the information you receive to us. Sent the letters via Hachabibli. The situation we are in is very difficult. We are especially worried about the Armenian problems taking place in the political agenda once more. We the Armenians, the Hinjacks ought to be alert and prepared. We have to carry out the orders of our committee carefully. We have to reinforce and increase the number of our detachments by the enrolment of active, resourceful, and dependable friends. You have to work for reinforcing your own self-defense measures. We were going to send a delegate for the elections, but it has been delayed. President Agop Basmacijan Writings Number 5 January 9, 1913

To the Hachabibli detachment: We have not heard from you for a long time. Turkeys extraordinary present situation, Armenian problems taking place in the political agenda once more, is worrying our minds. We have to be alert to the sudden formations of the black clouds that will lead to future political difficulties. We the Armenians, especially the Hinjacks ought to be alert and well prepared to this end we ought to accelerate our activities. President Agop Basmacijan Writings Number 12 To the Central Administration Committee, Istanbul Please do not forget to send fifteen regulations booklets and fifteen programs to be given to the Turkish speaking villages. We have formed a lot of detachments in the Armenian villages on the slopes of the Kurdish Mountains. There is a need for an officer for their administration and organization. President Agop Basmacijan 22 May 11, 1913

Writings Number 13 May 11, 1913 Kilis

To the Younoluk detachment: We recently have written that one of our friends were to be sent to your area. However, we could not keep our words up to now because of the worsening political situation. Please be sure that we have not forgotten our word. We are always thinking of you, and informing the Central Administrative Committee continually. We will keep our word. But we are waiting for a more convenient time. Our committee has taken another decision for the sending of one of our friends for the necessary corrections by July. Please wait another oneand-a-half months for this. Friends may be sure of this. Those Hinjackian soldiers who have taken oath may proceed with their works You will have the instruction from a friend who will arrive there. Please inform now. Writings Number 15 From Kilis to Antep Branch We hope that you have received the notification numbered 5 of the Administrative Committee of Turkey, and the notification number 10 of the Central Administrative Committee. In those notifications it has been announced that the Istanbul Congress will convene in July or August, in Varna this year. Our Administrative Committee, as to the importance of the congress, has decided to send a representative on our branchs behalf. However, because the meeting of the necessary allowance, twenty liras, for the trip is not easy it is found more appropriate that it will be better to send a common delegate to Varna on be half of the Kilis, Antep and Aleppo branches. Please send in your views on the issue urgently. May 27, 1913

23

Writings Number 18 July 8, 1913

From Kilis to Hachabibli and Younoluk Detachments With this note we are sending one of our friends, Ghijork Nalbantijan, to you. He has the necessary authorization and priorities to make arrangements at your detachment. You are obliged to execute his notifications. Of course you will think about his travel expenses. Writings Number 25 August 13, 1913 From Kilis to Antep: To minister Sahak Mumcijan: Our methods of work are known to you. Our committee will sacrifice all its efforts for the oppressed Armenians. As you have agreed with our committees aim, please cooperate with the detachments established in accordance with the new organization scheme. Please encourage them with your fatherly approaches Writings Number 26 August 13, 1913

To the Members of the Administrative Committee of the Sveydiye Hinjack Committee Friends: We would like to extend our happiness from your election to a sacred mission as a member to the administration of the council. In accordance with the information we have received from our friend Ghijork, who is one of the members of the committee, we hereby approve and congratulate your appointment. However, as you would agree, achieving an aim is not met by being appointed to a post, but by extreme devotion and perseverance to the tasks. Thus, we hereby would like to declare our ardent belief that you will always keep the benefits of the Armenian nation higher than your own personal interests for the reviving and betterment of the unfortunate Armenian nation. The decisions you have taken have added to our happiness. However, as 24

you would approve, if the decisions taken were bound to stay on paper, no matter how brilliant or enlivening they are, they are subject to cause detriment and weakness rather than advantage. The decisions taken ought to be executed. This is one of the fundamentals of strength. You should inform the administration about our undertakings there in the beginning of every month. You must have heard about the day-by-day worsening situation of the Armenian migration from the press as well as from other sources. It is a periling event for the Armenians, as it is clearly evident that it is a strong blow, reaching almost to the level of war, on the existence of the Armenians by the Turkish Government. This is a plan to jeopardize the Armenian problem executed by the Turks; therefore, you should take every measure to prevent the migrations from your area only within an hour. An Armenian who wants the continuation of our nation should know, at first, a nation can only survive through love of nation. A nation that is deprived of love of nation is also deprived of living. The greatest means of survival for a nation is the guaranteeing the idea of nationhood in our children who ought to be fostered in national schools. In other words, sending our children to American schools and establishments is nothing more than a murder. There are no national feelings and spirit in those schools. If you really want schools that foster devoted Armenians, and schools that offer serious education, here we have our Kilis School Klikian College. Considering your speech on the migration, we believe that you would like to have more information on the issue. How would you think the Turkish Government, of which we are the subjects, would react us at a time when all the European press and politics are occupied with the Armenian problem? This might be considered as an easy problem than migration. Dear friends: We are living in delicate times. These days will determine the Armenian atrocities. There are two great powers to rely on forever to protect ourselves. One is God, the other is the arms. This should be a rule for all our lives including you. Writings Number 10 January 1914 To: Friend Tanilijan Upon your inappropriate words, enticing breaking up of our friendship, spent in our coffee house the other day, and your continuation of your in appropriate behavior despite all the warnings; our Administrative Committee 25

decided to give you a firm warning for the last time. If you accept it is alright, or else Basmacijan December 5, 1913 We have received your circular number 7. Our committee would like to express its deepest regrets for being subject to your inappropriate actions and behaviors, neglecting our personal honor that caused the decreasing of the committees power. It should be known, clearly, that the Hinjack members who never yielded to Hmids, or to Izzets, and who never feared from the gallows should have at least considered their own personal benefits. Here is our answer to this circular: Although our committee has been invited to the congress two months ago it did not take it in consideration. Therefore, our branch did not attend the congress.

Bk. s. / See pp. 289-308.

26

3 nc Ordu Komutanlna Pasinler kazasndaki Ermeni kylerinde oturanlarn durum ve hareketlerini incelemek zere gnderilen grevliden alnan ve baz nemli bilgileri ieren yaznn sureti, komutann grleri alnmak zere Ekte sunuldu. 13 Eyll 1914. Erzurum Vali Vekili Defterdar (mza)

---------To the 3rd Army Headquarters

-----

----------

Attached is the copy of the report received from the officer who was sent to gather information about the situation and the movements of the Armenians residing in the villages around Pasinler. September 13, 1914. Deputy of the Erzurum Governor Provincial Treasurer

Bk. s. / See pp. 309-310.

27

3 nc Ordu Komutanlna Pasinler kazasnn Bozviran ky civarnda oturan Ermeni kyleri sakinlerinin durumlarnn incelenmesi konusunda, o taraflara gnderilmi olan sivil polis memurluundan baz bilgileri ieren yaznn sureti komutann grleri alnmak zere Ekte sunulmu ve ieriine gre aratrlarak gereinin yaplmas konusunda ad geen kaymakamla tebli yaplmtr. Emir ve msaadelerinize arz olunur. 13 Eyll 1914 Erzurum Vali Vekili Defterdar

Rusyada bulunduum srada, gerek dou illeri meselesinin ve gerekse Kafkasyada ortaya kan ufak tefek meselelerin zmnde, Rus Hkmetinin Ermenilere ok gvendiini ve onlar kendi tarafna ekerek dou illeri adn alan Dou Anadoluda, istedii zamanda bir ayaklanma ve karklk kararak bu ekilde i ilerimize mdahale ile devletimizi sktrmak amacn gttn, resm ve gayriresm olarak duymutum. Bu ama iin pek ok para harcayan Ruslarn, Ermenileri her durumda kendi tarafna ektiini ve Ruslara kar Ermeniler arasnda uyanan bu tutkunun bizim topraklarmzdaki Ermenilere de bulatn yine Petersburgda bulunduum son zamanlarda renmitim. Bu sebeple, Pasinler kazasndaki Ermenilerin durumuna dair polis tarafndan verilen raporlar dikkate deer bulduum gibi, btn dou illerindeki Ermenilerin byk bir ksmnn da, ayn duygu ve dncede olduklar phesizdir. 1 nci ubeye teslim edildi. 14 Eyll 1914 ---------To the 3rd Army Headquarters Your Highness Attached is the copy of the report given by the police officer who was sent to the environs of the Bozviran village of the Pasinler district to inspect the situation of the Armenian settlers in the area. The report is presented with the aim of having commanders views on the issue. The report is also sent to the Office of the Kaimakam for its due, upon further investigations. September 13, 1914 Deputy of the Governor of Erzurum Head of the Provincial Treasury 29 --------------

I have officially and unofficially had heard, when I was in Russia, that the Russian government was relying heavily on the Armenians for the solution of both the eastern provinces problem and for the solution of the minor upheavals in the Caucasus; and that the Russian government was trying to pull the Armenians on her side to incite upheavals and turmoil in the eastern provinces, Eastern Anatolia, whenever she wanted, with the aim of putting the pressure on our government by interfering with our internal affairs. I have also heard recently, in Petersburg, that the Russianss investing so much money for the realization of this goal has urged the Armenians living in our country to join the Armenians on the other side of the border who were already impelled by the Russianss behavior. Hence, I find the reports presented by the police extremely worthy of consideration; moreover, it can be asserted, without doubt, that most of the Armenians living in the eastern provinces are full of same desire and feeling. Presented to the 1st Division. September 14, 1914.

Bk. s. / See pp. 311-312.

30

Erzurum Valilii Yaz leri Mdrl Bundan be alt gn nce Pasinlerin Komasur, Bozviran, Velibaba, Aliehrek kylerine gidilip soruturmaya baland. yle ki: Rusya bundan iki sene nce, 101 seneye mahkm olarak Sibiryaya gnderilen Gmr Ermenilerinden Aramays ismindeki feda ban, imdi terhis ederek Karsa gndermitir. Orada Ermenilerden birok ete yesi kaydederek birlikte Seynihan kordonuna gelip onlardan 10, 15 kadar haydutu kyafet deitirterek, yani Pasin kyllerinin elbiselerini giydirerek, kylere gndermi. Kyllere t olarak Sizler Osmanlya yardm etmeyiniz. Aramays diyor ki Rusya Devleti bize sz verdi. Karstan Osmanl lkesinde nereye kadar gider isem, oraya kadar size beylik vereceim. dedi. Bu kylerde ne kadar Ermeni varsa Aramays adn iittikleri zaman Aramays tarafna gemek fikrindedirler. Hatta Hamit Aann etesine yazlan Komasur ky Ermenileri, Aramaystan aldklar cevap zerine beygirleri geri vererek eteden kmlardr. Aramays yine nasihat olarak Sizler Osmanlya yardm ederseniz, Rusyann Kars tarafnda, Ermenilerden ok baka millet yoktur. Siz gidip kendi milletinizin canna, malna nasl hyanet edersiniz? der. Rusyann mareallerinden Loris Melkonun olu, ihtill karmak iin Vana gitmitir. Osmanl Rusyaya taarruz etmedike, sizler tarafndan bir ihtill ortaya kmasn. talimat verilmitir. Her ne zamanki, Osmanl harbe balarsa siz de o srada ihtill karnz. Askere de giderseniz, te biriniz gidin. Askerde iken Rusyaya taarruz etmeyiniz. Erzurum delege evine Komasurdan adam gnderilmitir. Cevap bekliyorlar. Delege ne emrederse o yolda hareket edeceklerdir. Aramaysn yazm olduu etelerin birounun da Pasinler ve Ova Ermenilerinden olduu, her kyden de krkar ellier kiinin gittikleri, bunun zerine Seynihan kordonuna birok silh ve mhimmat da Aramays tarafndan gtrlmtr. Geliniz bu silhlar gtrnz. Bunlarn bir ksm raz olmu ve bir ksm da raz olmadklarndan dolay, Bozviran kynden Kei olu mehur komite ba Bedrosun iki gn nce Seynihana silh veya adam geirmek iin gittii ve yukarda aklananlarn hepsinin gvenilir aratrmalardan olduu gibi, Rusyann u srada yenilgi haberleri iitildiinden, ok zgn olduklar d grnlerinden anlalmtr. nceden arz ettiim sebeple airet alaylarnn iten ballkla vatana alacaklar arz olunur. 13 Eyll 1914 Sivil Memur Mehmet Nuri

31

Office of the Governor of Erzurum Office of Correspondences

The interrogations started in Komasur, Bozviran, Velibaba, Aliehrek villages in Pasinler district some five or six days ago. An Armenian gang leader, Aramays, a subject of the Gmr Armenians, who was sentenced to 101 years and had been sent to Syberia by the Russians, has been released and sent to Kars recently. After having registered large number of Armenians to his gang, he has sent 10 - 15 of them to the villages near Seynihan line in disguise of Pasin villagers and had them advice the villagers that: Do not help the Ottomans. Aramays says that, Russia has promised us to give all the land that we take under our control from Kars to wherever we can reach. All the Armenian villagers in this district are striving to join Aramays upon hearing his name. Even the Armenians of the Komasur village who had joined Hamit Aghas forces returned their horses and joined with Aramays. Again, Aramays says, as an advice, that If you help the Ottomans, you will be betraying your own nations life and property as there is no other nation so largely populating Russias border region with Kars. Loris Malko, son of one of the Russian Generals, has left for Van to incite uprisings. He was ordered not to incite an uprising unless the Ottoman Army attacks on Russia; and that should the Ottoman Army declares war upon Russia, as usual, you are to incite an uprising; and if you enroll the army, only one-third of you should join, and do not take part in the attacks against Russia. Loris Malkos, one of the Russian generals, son have gone to Van to incite a rebellion. They have given the orders not to incite an uprising unless the Ottomans attack Russia. Whenever the Ottomans engage in war, only then you should initiate the uprising. If you are called to army, only one-third of you should go. And do not attack Russia when you are in the army. Three men were sent to Erzurum delegate house from Komasur. They are waiting for a reply. They will act in line with the delegates orders. Most of the gang members enlisted by Aramays are the Armenians from Pasinler and from the neighboring plains districts. Every village has sent some 40 or 50 men. Upon this Aramays armed them with guns and ammunitions on the Seynihan line saying that: You can take those weapons. Although, some of them agreed to do so, some did not. The Armenians who have disagreed were taken away by the famous gang leader Bedros, Keshishs (Monks) son from Bozviran Village, two days ago to steal weapons and to transfer men 32

Hasankalede1 Ermeniler tarafndan yaralanan Trkler Turks wounded by the Armenians in Hasankale

Erzurum, Pasinler.

from Seynihan. All of the information stated above is from reliable sources; and Armenians appearances reflect their unhappiness as the news of the Russians defeat arrives. Thus, under the light of the above-mentioned facts, I hereby may claim that the tribal forces will serve the country with dignity. September 13, 1914. Civil Servant Mehmet Nuri

Bk. s. / See pp. 313-314.

33

Bitlis Valisi Mustafa Beyden gelen 18 Eyll 1914 tarihli ifrenin zmdr. Ermeni aydnlar arasnda, son gnlerde alnan karar ve uygulamalarn; harbin ilnna kadar sessiz kalnmas ve itaatin korunmas, harp iln edildiinde ordudaki askerlerin silhlaryla birlikte dman tarafna gemeleri; Trk ordusunun ilerlemesi durumunda itaate devam edilmesi; Trk ordusunun geri ekilmesi hlinde de silhlanp ete hlinde gelen eylere el konulmas ve ilikileri kesme merkezinde olduunun gvenilir ve zel istihbrat sonucuna dayand Mu Mutasarrflndan bildirilmitir. ubece bilgi alnm ve gerekenin yaplmas maksadyla 1 nci ubeye teslim edilmitir. kinci ube Mdr -----------------------

Following is the deciphering of the code dated September 18, 1914, that is received from the Governor of Bitlis Mustafa Bey. Under the light of the reliable and special intelligence, it has been asserted by the Office of the Governor of Mu that the Armenian intellectuals have decided to keep their silence and obedience until the declaration of war, and suggested the joining of the soldiers in the army, with their arms, with the enemy forces upon the declaration war; and should the Turkish Army advance they were to show their obedience; and on the occasion of the Turkish Armys withdrawal they were to set up gangs and confiscate the revenue; and thus it can be claimed that they are at the verge of severing their ties with the government. The division has received the information and forwarded to the 1st Division for the taking of necessary measures. Chief of the Second Division

Bk. s. / See pp. 315-316.

35

Diyarbakr Valilii Yaz leri Mdrl

stanbul Skynetim Mahkemesi Soruturma Heyeti Bakanlna 7 Ekim 1914 tarih ve 594 numaral telgrafa Ektir. Aratrmalar sonucunda Diyarbakrl Mardirosyan Setrakn evinde ele geirilen evrak ile bunlarn tercmesini ieren polis mdrlnden resm yaz ile verilen defter suretiyle sz konusu kiinin durumuna ait rapor Ekte sunuldu. Konuyla ilgili karar sizindir. 9 Ekim 1914 Vali

----------

-----

----------

Diyarbakrl Mardirosyan Setraka ait evrak ve mektuplar Numara 1. El yazsyla yazlm bir ark defteridir ki, ba tarafnda mrekkeple yazlm ksm Gramyana ait Trke ibareli arkdr. Kurun kalemle yazlm olup, kenarlar izilen arklar tmyle ihtill karmak, ayaklanmak, Ermenistan tekil etmek, Krtleri kahretmek, Hnakyan kahramanlarnn vnlecek vasflarn sylemek gibi ihtillci giriimlerden olumaktadr. erisindeki para kttan birisi, Tifliste Bedros Perosyann adresini; ikincisi Diyarbakr Protestan Maarif Cemiyeti damga ve mhrn iermekte, kylerine sekiz atl askerin geldiini ve Hamit Aa ile Hseyin avuun iyiliklerinin dikkate deer olduundan; ncs Ermeni mar olup ierii mill hareketi tevik ve cesaretlendirme konularndan bahsetmektedir. 2. mzasz yazlm ktta, kars Mslman olup bir eyhin yanndaki adamla evlendirildiinden dolay, kocasnn karsna, kendisinin de Mslman olduunu, o adamdan ayrlp yine kendisiyle evlenmesini teklif etmesi yazldr. Ktta kadn tarafndan verilmi cevaplarda, Beni Krt karmad, ben Mslman oldum, onunla evlendim! szleri de vardr ki, bu bir mektuptan ok, kar - koca arasnda karlkl gnderilen mektuplardan karlm bir zet olsa gerektir. 3. nemsiz bir yaz, ekya defterinden, ngilizce ve Ermenice baz talimlerden olumaktadr. 37

4. Yine nemsiz bir yaz talim defterinden ve baz mehur kiilerin zgemilerinden olumaktadr. 5. Bir ksm nemsizdir. Alt izilen satrlarn tercmesi aadadr: Askerin haberini, bir gn muhtar getirdi. Bizi sakladlar ve burada yabanc kimse yoktur! cevabn verdiler. Sonumuz ne olacak bilinmemektedir. Ben hrsz gibi dkkna gidiyorum. Onlar grdmde saklanyorum. Ne yapacamz bilmiyoruz. arm vaziyetteyiz. 5 Austos 1914. mza: Kzkardeiniz Kadar Yalcyan 6. nemli bir ey yoktur. 7. nemsiz bir masraf pusulasndan olumaktadr. 8. Hnakyan Diyarbakr ubesi mhrn ieren bir davetiyedir. Tercmesi aadadr: Sevgili arkadalar! 22 Kasm 1909 Pazartesi gn akam saat on buukta grme iin hazr bulunmanz rica olunur. 9. nemli deildir. Aile ve gnderilmeyen para konularndan sz etmektedir. 10. Sradan, Trke olarak yazlm trkdr. 11. Bu da ayn ekilde bir trkdr. 12. Yazann imzasn iermeyen bir tiyatro piyesidir. Hayal bir Selim ahn zamannda Ermenilerin zulm, sefalet ve yokluktan ektiklerini anlatmaktadr. Sonucu da asayi mkemmeldir alay cmlesiyle bitmektedir. 13. nemsiz bir tiyatro piyesinden olumaktadr. 14. Kzlha tekilt bal altnda yazlm bir tzktr. Tanakstyun Komitesi tekiltna bal, ikinci derecede bir tekilt olmas ihtimal dhilindedir. Daha ok Kzlha ad altnda Tanakstyun Komitesi, kincil Merkezler Nizamnamesi olmas ihtimali vardr. Birinci ama, Ermeni kadnlarnn fikirlerini ykseltmek, ikinci ama, Kendilerine ahs ve ailev terbiye vermek, nc ama, Hrriyeti elde etmek iin almak balklardr. Bu evrakn ilk drt sayfas kaybolmutur. Beinci sayfadan itibaren balyor. eriinin derinliine inilince toplanan paralarn Tanakstyun tekiltnn merkezlerine gnderilecei ve para iin kimsenin merkezden hesap soramayaca ynleri de gze arpyor. Gndzleri dersler dzenlemek, geceleri nutuk vermek. Bylece propaganda yaparak milletin hukukunu korumaya gayret etmek, bu tekiltn esas grevlerindendir. u hlde, bunun bilinen Kzlhala bir alkas yoktur. Sadece bir komite tekiltdr. Ermeni siyas madurlarna, etelerin atmalarnda sakat kalanlara ve lenlerin ailelerine yardmda bulunmak grevleri arasnda 38

gsteriliyor. Dier ksmlar, tertiplenmeleri ve toplanmalar konusunu ieriyor. 15. nemli bir ey yoktur. Ylba mnasebetiyle bir kz tarafndan anne ve babasna yazlmtr. 16. ngilizce ve Ermenice yazlm bir szlk defterinden olumaktadr. 17. Fotoraflk hakknda yazlm bir defterden olumaktadr. 18. ncesi olmayan para para birka defter yapradr ki, toplam yedi yapraktr. eriinden anlaldna gre bir cemiyetin kararlar ve toplanan yardmlarndan olumaktadr. Toplanan parann toplam 3501 kuru 10 paradan ibarettir. lk toplantsnda 1 nci Reis Dikran Sabuncyan ve 2 nci Reisi de Hagogyandr. Bagdasar Haroslyan yedir. Dier bir toplantda Hosib Diyagyan 1 nci Reis ve Nalbandyan 2 nci Reis ve Bagdasar Kroluyan veznedar seilmilerdir. Toplant yl 1911dir. 19. Bir ksm nemsizdir. Alt izilen satrlarn tercmesi aadadr: (... Kirkorla birlikte skenderiyeye doru gitmeye hazrlanyoruz ...... skenderiyede yaknda buluacamz mit ederiz. Mektubun cevabn mutlaka yaznz. Eer Setrak, Viranehire gitmise abuk geri getirin. Bir dakika kaybetmeksizin skenderiyeye doru yola kmal. Sonra piman olunur. Bizi sorumlu tutmaynz. Trklere de ta atn (kk grmeden kinaye olsa gerek) imza........ Dou Mardirosyan. mzadan sonra: Kanz, kanz Osmanl memleketinden kendinizi kurtarnz!... Gnderen Setrak ve Mgrd Mardirosyan. 20. erii nemsiz bir pusuladr. 21. Anlam nemsiz bir para kttr. 22.

23. Paskalya tebriini ieren bir karttr. 24. 25.

26. Amerikadan gnderilmi nemsiz bir karttr. 27. erii nemsiz bir karttr. 28. nemsiz bir karttr. 29. Tebrik kartdr. 30. New Yorka gidip kendisini kurtardn sylediini yazan bir karttr. 31. Paskalya tebriini ieren bir karttr. 39

32. nemli deildir. 33. Paskalya tebriini iermektedir. nemsizdir. 34.

35. Anlam nemsiz bir karttr. 36. 37.

38. Anlam nemsiz bir tebrik kartdr. 39. Anlam nemsiz bir karttr. 40. Anlam nemsiz bir tebrik kartdr. 41. Ergani Maden1 Mdr Karabet raciyann bir kartdr. Tercmesi aadadr: (Arkada! Eer iyi olduunuzu bilsem, sizdeki Mart ve Nisan Hnak Komite gazetelerini isterim. Teekkrlerimi ve selmlarm kabul ediniz ...) 42. Anlam nemli olmayan bir mektuptur. 43. Hnakyan marn ieren bir karttr. zerinde Hnakyan ihtill reislerinden Arhanyan Kaloun resmi vardr. Anlam, doal olarak, birleerek ve szleerek ileri gitmek ve mill emelleri ortaya karmay tevik etmekten ibarettir. Gnderen Agop arafcyandr. 44. Baz illarn yapllarn dzenleyen bir defterdir. nemsizdir. 45. Anlam nemsiz bir pusuladr. 46. Kolera hakknda yazlm, nemsiz bir kttr. 47. l yapm defterinin fihristidir. nemsizdir. 48. llarn yapllarn ieren bir defterdir. 49. Mill ve ihtillci arklar ieren bir defterdir. 50. Batan sona ihtillci duygular besleyen konularla ilgili olarak yazlan bir defterdir. Vaktiyle Amerikada yaymlanan Gen Ermenistan dergisinde yaymlanm mill arklarla doludur. 51. Geri Diyarbakr Hnakyan ubesinin mhryle bitirilmi bir tiyatro piyesini ieren bir defter ise de ieriinde ihtillle ilgili bir ey yoktur.

Diyarbakr, Ergani.

40

52. Sultan Okulu ngilizce retmeni Dikiliciyan tarafndan gnderilmi bir karttr. Gnderen, Mardirosyana Ne haberlerin var? diye soruyor. 53. Anlalmas g ve ihtillci arklarla dolu bir kttr. 54. Antep Okulunda tala baslm bir dergidir. eriinde alalm, okuyalm, ileri gidelim, ocuklarmz Avrupaya gndermeyelim kendi memleketimizde okutalm, fikirleri ilenmektedir. 55. Su gibi kan imek ve lmek isterim. namesiyle ihtillci duygularla yazlm bir arkdr. 56. Bu da yle ihtillcilikle yazlm arklardan olumaktadr. 57. Trke anlam ve Ermenice harflerle yazlm deersiz arklardr. 58. nemli deildir. 59. Ermenice yaz ile Trke bir bilmeceyi iermektedir. 60. Bir zarf iinde para mektuptan olumaktadr. Bir mektubun nemli ksmlar aadaki gibi tercme olunmutur: Gen Ermenistan dergisinden oraya gnderdik. Sava olaylarna gelince bundan ne haber?... Gazetelerden ok haberler alyoruz. Bazlar Almanya galip geldi, bazlar Fransa galip geldi diyorlar. Hangisi dorudur? nk, her iki partiden gazeteciler para almlardr. mit ederiz ki, Almanya yenilecektir. Arzumuz da bu merkezdedir. nk Almanya daima Ermeni meselesinde bize kar olmutur. Son nefesi kimin vereceini bekleyelim. Gnderilen Vartano Mardirosyan 6 Austos 1914 Philadelphia (Filedelfiya); Gnderen Hanyonosh Mardirosyan (Kadn) 61. Bu mektubun nemli ksmlar aadadr: ... Ksaca Osib ve Setrak ile birlikte epeyce grtk. Yalnz bir eyden dolay ardk. Geenlerde yazmtm, gnderilen mektuplardan birisinde Diyarbakrda Hnakyan ubesini kapattklar yazlmt. Buna dair kk bir mektup gnderiniz. Eyay da satp borlar kapatmsnz. Bu konuda imzal mektubunuzu bekliyorum. 62. llarn yapllarn ieren nemsiz bir kttr. 63. Bu mektubun nemli ksmlar aadadr: 9 Kasm 1914te gnderdiiniz mektupta, orada bir Krtn asldn niin haber vermediniz? Her haberi bize ulatrn. Losik ne zaman Amerikaya gelecekse onu da bildirin. 64. Bir sigorta irketinin artnamesidir. 65. nemsiz bir kadn mektubudur. 41

66. Setrak Mardirosyann adresini ieren bo bir zarftr. 67. Konusu nemli deildir. Yukardaki 67 para evrakn nemli ksmnn tercmeleri yazlmtr. 1 Ocak 1915 Mustafa Reat

----------

-----

----------

Office of the Governor, Diyarbakr Office of Correspondences To the Chairmanship of the Istanbul Martial Law Courts Investigations Committee Your Honor, In attachment to the telegram dated October 7, 1914, and numbered 594. Attached are the documents found in Mardirossijan Setrak of Diyarbakrs house, their translations, copy of a notebook, and a report about this person sent by the department of police with under the official seal. For your further considerations. October 9, 1914 Governor -----------------------

The documents and letters belonging to Mardirossijan Setrak of Diyarbakr Number 1. A handwritten book containing song lyrics, first part contains songs composed by Garamijan in Turkish. It is written in pencil, all the lyrics that are marked incite rebellion, uprising, founding of Armenia, destruction of the Kurds, and boast about the characteristics of the Hinjackian heroes. One of the papers bears Bedros Perosijans address in Tbilisi; second bearing the signature and the seal of the Diyarbakr Protestant Education Association, tells about the coming of 8 mounted soldiers to their village, and about the hospitality of Hamit Agha and Hussein avu towards them; and the third 42

being an Armenian march encourages and incites the nationalistic movements. 2. An unsigned letter tells about a divorced woman, who was converted to Islam of her own accord and married to one of the followers of the sheikh. Her ex-husband also was converted to Islam of his own accord, who proposes her to marry him again after having divorced from the follower of the sheikh. The letter also includes the womans answers, she says, I was not abducted by a Kurd, Ive become a Muslim, and marry him! This incident shows that the letter is a summary of the incidents between a wife and her husband. 3. An unimportant writing, it is composed of bandits notebook, and instructions written in English and Armenian. 4. An unimportant writing again, it is composed of instruction books, and curriculum vitae of some of the well-known people. 5. Although some parts are unimportant, the underlined important parts are translated below: a mukhtar has brought information about the soldier. They sheltered us and told them that there was nobody. We do not know what will happen to us. I go to the shop as if I am a thief. I hide myself, whenever I see them. We do not know what to do. We are confused. August 5, 1914. Signed: Your sister Kadar Yalcijan 6. There is nothing important. 7. It is composed of an unimportant itemized bill of expenditures. 8. It is an invitation bearing the seal of the Diyarbakr Hinjackian Committee, its translation is given below: Dear Friends! Your presence at the meeting, to be held on November 22, 1909, Monday, at 10:30 P.M., is requested. 9. An unimportant document. Talks about a family and the issues pertaining to not sending of money. 10. Consists of ordinary Turkish lyrics. 11. This is also an ordinary lyric. 12. An anonymous drama that tells about the sufferings of the Armenians under the rule of an imaginary Selim Shah. It ends with a derisive phrase: Order is superb. 13. Consists of an unimportant drama. 14. It is a series of regulations written under the seal of Redcross Society; however, it is very probable that it is a sub-committee affiliated to the Daschnakzoutioun Committee. Rather, it is highly probable that, it is a Book of Regulations for the Secondary Centers of the Central Daschnakzoutioun Committee under the pretext of the title of the Redcross. First aim is to increase the Armenian womens knowledge; second aim is to educate themselves both in familial and individual issues; third aim is to 43

work in order to achieve freedom. The first four pages of this document are missing. It starts from page five. When read deep in to it, it is easily understood that the collected money would be sent to the centers of the Daschnakzoutioun Committee, and that no one had the right to ask any questions to the centers. The main aim of this organization is to set up courses in the morning hours, hold meetings in the evenings, and hence to try to protect the nations rights through propagandas. Thus, it can be claimed that it has nothing to do with the well-known Red Cross Society. It is only an organization of the committee. It has also declared that, another aspect of their missions is to help to the politically injured Armenian parties, and to help to the wounded gang members and to the families of the dead gang members who died in clashes. Other parts deal with their organizations and meetings. 15. There is noting important. It is written by a young girl to her parents on the occasion of new year. 16. It consists of linguistic studies written in English and French. 17. Consists of a notebook on photography. 18. Consists only of seven leaves of a notebook, early pages are missing. It consists of the decisions of the society and of the collected money. The amount of the money collected is 3501 kurus and 10 paras; the first chairman of the first meeting was Dikran Sabunjian, and the second chairman was Hagogijan. Bagdasar Haroslijan is a member. In another meeting Hosib Diaggijan has been elected and the first chairman, Nalbandijan the second, and Bagdasar Koroghluijan was elected as the treasurer. Meeting was held in 1911. 19. Although some parts are unimportant, the translations of the underlined parts are as follows: (.We are packing up for Alexandria with Kirkor. We hope we meet in Alexandria soon. Please write an answer. If Setrak has already gone to Viranehir, call him back without any delay, he has to set out for Alexandria at once, or else all will be regretful. Do not hold us responsible. Cast three stones at the Turks (it can be considered as a humiliation) signed. Doghu Mardirossijan run away run away after signing the [documents]). Sent by Setrak and Mgrdc Mardirossijan. 20. An unimportant note. 21. An unimportant piece of paper. 22. An unimportant piece of paper. 44

23. A postcard for Easter celebrations. 24. A postcard for Easter celebrations. 25. A postcard for Easter celebrations. 26. An unimportant postcard sent from America. 27. An unimportant card. 28. An unimportant card. 29. A celebration postcard. 30. A card declaring that he has saved his life going to New York. 31. A postcard for Easter celebrations. 32. Not important. 33. A postcard for Easter celebrations. Unimportant. 34. A postcard for Easter celebrations. Unimportant. 35. An unimportant postcard. 36. An unimportant postcard. 37. An unimportant postcard. 38. An unimportant celebration postcard. 39. An unimportant postcard. 40. An unimportant celebration postcard. 41. A postcard written by Garabet Chirajian, administrator of Ergani Maden.1 Its translation is as follows: (Friend! If only I knew that you were doing well, I would ask for the March and April issues of the Hinjack Committee gazettes. Please accept my kindest regards.) 42. An unimportant letter. 43. A postcard consisting Hinjackian march. It has the picture of Arhanian Kalosh on it. Its meaning, naturally, is to go forward, and to encourage the national goals, and to incite trouble. Agop Charshafijan sent it. 44. A notebook containing the recipes of some medicines. It is unimportant. 45. An important note. 46. An unimportant note on cholera. 47. It is the index of the book of medicine. Unimportant.
1

Diyarbakr, Ergani.

45

48. A notebook containing the recipes of some medicines. 49. A notebook containing national and rebellious lyrics. 50. A notebook containing lyrics that encourage rebellious issues throughout. It is full of national lyrics that were previously published in Young Armenia magazine, in America. 51. Although it is a notebook containing a drama, bearing the seal of the Hinjackian committee in Diyarbakr, there is no incitement of rebellion in it. 52. A postcard sent by Dikilijian, English teacher at Sultni School. Sender is asking Mardirossijan What news do you have? 53. A document containing nonsensical and rebellious lyrics. 54. A magazine printed at the Antep School. It develops on themes of: working hard, going forward, not sending their children abroad but educating them in their own country. 55. It contains rebellion-inciting lyrics such as: I would like to drink blood and die 56. This is also full of lyrics written in rebellious manner. 57. Insignificant lyrics written in Armenian letters with Turkish meaning. 58. It is not important. 59. It includes an unimportant Turkish puzzle with Armenian letters. 60. It consists of three pieces of letters in an envelope; the important parts of one of the letters are translated below. (We have sent it to Young Armenian magazine. How about the engagements?. We are learning much from the newspapers. Some say the Germans have won, others say the French have won. Which is true? Because the reporters have taken money from the both parties. We hope that Germany loses. We are of this desire. Because Germany has always taken a stance against us on the Armenian issue. Let us wait and see that who is going to give the last breath out.) To: Vartanosh Mardirossijan, August 6, 1914, Philadelphia. From: Hanijonosh Mardirossijan (a woman). 61. The important parts of this letter are written below: for short we have talked with Osib and Setrak for a while. However, one thing has taken us by surprise. As I have written earlier, one of the letters stated that they have close down the Hinjackian Committee in Diyarbakr. Please send me a letter on this subject. You have at last paid all the debts by selling the furniture; I am looking forward to receiving a signed letter on this issue. 62. An unimportant piece of paper containing recipes of some medicines. 46

63. The important parts of this letter are as follows: (Why have not you informed us upon the hanging of a Kurd in your letter dated November 9, (1914). Forward all the information to us. Inform us about Losiks arrival to America 64. A companys document listing the terms of a contract. 65. An unimportant letter written by a woman. 66. An empty envelope bearing Setrak Mardirossijans address. 67. The subject taken in hand is not important. Above are only the translations of the important parts of the 67 documents found at the site. January 1, 1915 Mustafa Reat

Bk. s. / See pp. 317-327.

47

Osmanl Hkmeti Dileri Bakanl Siyas ler Genel Mdrl Dilikiler Dairesi Adet 56487 / 1634 Savunma Bakanlna Snr illerimizde alnan tedbirlerin Ermenilerin gayretini azaltmakta olduu; mevcut siyasetlerine devam edilip edilmeyecei hakknda, Ermeniler arasnda fikir uyumazl yaand; fedailerden 250 kiinin Erivandan Tiflise geri dndkleri; Antranikin ulfa blgesinde gizli bir yerden Azerbaycan ve Kafkasyadan gelen Ermeni delegelerine bakanlk etmek zere Tiflisten hareket ettii; bu toplantda aleyhimizdeki eylemlere hz vermek veya uygun bir zaman bekleyerek fedi tekiltn geciktirmek hususlarnn kararlatrlaca; alnan karar renmek iin aba gsterilmekte olduunun Tiflis Bakonsolosluundan bildirildii, Petrograd Eli Vekili Fahrettin Beyden alnm olan telgrafta bildirilmektedir. bu telgrafn bir sureti ileri Bakanlna gnderilmitir. 3 Kasm 1914 Dileri Bakan adna Siyas ler Genel Mdr ---------Osmanl Hkmeti Dileri Bakanl Siyas ler Genel Mdrl Dilikiler Dairesi Adet Bkre Bykeliliinin 21 Aralk 1914 tarihli ve 425 // 29350 numaral yazsnn sretidir: 13 Aralk 1914 tarih ve 404-29312 numaral yazmla, brailde bulunan saf Ermenilerin kandrlarak Rusyaya gnll olarak gitmelerini tevik eden ve kolaylklar salayan birka Ermeninin, Polis Mdrlnce gzetim altna alndn ve tahriklere ve kandrmaca faaliyetlerine devam ettikleri takdirde, 49 --------------

Romanyadan uzaklatrlacaklarn Emniyet Genel Mdrlnn verdii sze ve ifadesine gre arz etmitim. Bu konudaki teebbslerin meyvesi grlmeye balanmtr. Gerekten bu defa brail Konsolosluundan gelen bir raporda, son gnlerde gnll Ermenilerin Rusyaya glerinin tamamyla durdurulduu ve bu g tevik iin Romanyann dier blgelerinden sz konusu ehre gelen elebalarn gittikleri sylenmitir. imdiye kadar Rusyann Reni limanna gitmek zere Kalastan vapurlara binen Ermenilerin toplam miktar 400dr. Bunlardan 150sinin brailden gitmi olduklar ilve olarak ifade edilmitir. Dier bir kaynaktan aldm bilgilere gre Bkreten de ounluu Bulgar uyruklu 50 kadar Ermeni, gnll olarak Rusyaya gitmitir. Bu gn zamannda nn almak ve yaylmasn snrlamak iin gerekenler nezdinde gerekli teebbslerde bulunulaca gibi, Ermeni ileri gelenlerinden baz ahslar tarafndan da bu hususta, buradaki Ermenilere gerekli nasihatte bulunulmakta olduunu arz ederim. -----------------------

Ottoman Government Ministry of Foreign Affairs Directorate of Political Affairs Office of Foreign Correspondences Number 56487 / 1634 To: Ministry of Defense In a telegraph received from Fahrettin Bey, deputy of the Petrograd Ambassador, relying on the information given by the Tbilisi Consulate General, it has been stated that the precautions taken in our border cities have decreased the Armenian actions. Armenians are worried about the continuation of their present policies. Moreover, the Armenians are living in a state of chaos, and 250 gang members have left Erivan for Tbilisi. It has also been understood that Antranik has left Tbilisi for an unknown destination near ulfa region to organize the Armenian gangs coming from Azerbaijan and Caucasus in order to entice actions against us in the most appropriate time. A copy of this telegraph has also been sent to Ministry of Internal Affairs. November 3, 1914. On behalf of the Minister of Foreign Affairs Director of Political Affairs -------------50 ----------

Ottoman Government Ministry of Foreign Affairs Directorate of Political Affairs Office of Foreign Correspondences Number Following is a copy of the letter received from Bucharest Embassy dated December 21, 1914, numbered 425 // 29350. In my previous letter dated December 13, 1914 and numbered 404-29312, I had written that the Police Directorate had arrested the Armenians who have been deceitfully encouraging and supporting the innocent Armenians, in Ibrail, to go to Russia. I had also written what the General Director of the Police Organization had declared; the arrested Armenians were told that if they were to continue their deceitful encouraging and provocations they would be driven out of Romania. The measures taken on the issue is proving to be fruitful. In a report received from the Ibrail Consulate it has been stated that Armenian migration to Russia have been stopped thoroughly and the Armenian gang leaders who have come to this city have already left, and that the total number of the Armenians who have boarded a ship from Kalas to Russias Reni port is 400. It has also been reported that 150 of those people were from Ibrail. According to another information I gathered from another source some 50 Armenians, most of whom were Bulgarian of origin, have left voluntarily for Russia. In order to prevent the migrations and their spreading in due time the necessary actions will be taken in the presence of the authorities. I, hereby, would like to inform you that some Armenian notables as well as some individuals are giving necessary advice to Armenians here.

Bk. s. / See pp. 329-332.

51

Savunma Bakanl Savunma Dairesi ifre Kalemi Ankaradan Savunma Bakanlna ifre: Aceledir. Develi kazasnda, bir Ermeninin bomba imal etmekte olduu, bombalardan birinin patlamas sonucu sz konusu kiinin lmesiyle ortaya km ve yerel idare ve dier memurlar tarafndan yaplan aramada, Ermeni mezarlklarnda gml barut, silh vesaire ortaya ktndan, aramalara devam edildii ve sonucun ayrca bildirilecei 15 nci Tmen Komutanlndan bildirilmitir. Alnacak bilgi arz edilecektir. 25 ubat 1915 5 nci Kolordu Komutan Vekili Halil Recai Bir sureti asayi ksmna verilmitir. Develi kazasnda bir Ermeninin bomba imal etmekte olduu. ---------Savunma Bakanl Savunma Dairesi ifre Kalemi Ankaradan Savunma Bakanlna gelen ifre suretidir: Develi kazasnn Fenese Mahallesinde bir avlu iindeki Ermeni kilisesi ile okulunda 21 adet bomba bulunduu, yerinden bildirilmesiyle anlalmtr. Sonu ayrca arz olunacaktr. 28 Mart 1915 5 nci Kolordu Komutan Vekili Halil Recai Asl asayi ksmna verilmitir. Develi kazasnda Ermeni kilisesinde 21 adet bomba elde edildii. ------------------------------------

53

Ministry of Defense Department of Defense Cryptography Office Code from Ankara to Ministry of Defense Urgent It has been reported from the 15th Division Command that upon the death of an Armenian who has been making bombs in Develi a search was conducted by the Ottoman administrators and other officials; gunpowder, weapons etc. have been unearthed in the Armenian cemeteries, and that further investigations are being carried out in the province. The information to be obtained will be forwarded. February 25, 1915 5th Army Corps Deputy Commander Halil Recai A copy has been forwarded to the Office of Public Order An Armenian has been making bombs in Develi ---------Ministry of Defense Department of Defense Cryptography Office Following is the copy of the code sent from Ankara to the Ministry of Defense. It has been reported that 21 bombs have been found in the courtyard of an Armenian church and in an Armenian school located in the Fenese district of Develi. Consequences will be reported in due time. March 28, 1915. 5th Army Corps Deputy Commander Halil Recai Original has been forwarded to Office of Public Order 21 bombs have been discovered in an Armenian church in Develi --------------

Bk. s. / See pp. 333-335.

54

1. Kapakyan, Adapazar Ermeni komitesi heyet-i ihtilliyyesinden yedinde bomba zuhr eden. 2. Kaspar Panukyan, Adapazar heyet-i ihtilliyyesinden yedinde bomba zuhr eden. 3. Gencyan Antranik, Adapazar heyet-i ihtilliyye ressndan. 4. Amasyal Kirkor, Ermeni heyet-i ihtilliyyesinin faal azsndan yedinde bomba zuhr eden. 5. Mehran izmeciyan, Ermeni komitesine silh tevzi eden. 6. Soren Peramyan, Adapazarnda bomba iml eden ve yedinde bir ok bomba zuhr eden. -----------------------

Sadan sola 1. Kapakyan, Adapazar Ermeni komitesi ihtill heyetinden (yaplan arama sonucunda zerinde bomba bulunan). 2. Kaspar Panukyan, Adapazar Ermeni komitesi ihtill heyetinden (yaplan arama sonucunda zerinde bomba bulunan). 3. Genyan Antranik, bakanlarndan. Adapazar Ermeni komitesi ihtill heyeti

4. Amasyal Kirkor, Adapazar Ermeni komitesi ihtill heyetinin aktif yelerinden (yaplan arama sonucunda zerinde bomba bulunan). 5. Mehran izmeciyan, Adapazar Ermeni komitesine silh datan. 6. Soren Peramyan, Adapazarnda bomba yapan ve (yaplan arama sonucunda zerinde bomba bulunan). -----------------------

From right to Left 1. Kapakijan, member of the rebellion board of the Adapazar Armenian committee (bomb was found in his property during an investigation). 2. Kaspar Panchukyijan, member of the rebellion board of the Adapazar Armenian committee (bomb was found in his property during an investigation). 3. Ghenchijan Antranik, one of the presidents of the rebellion board of the Adapazar Armenian committee. 4. Kirkor from Amasya, one of the active members of the rebellion board of the Adapazar Armenian committee (bomb was found in his property during an investigation). 5. Mehran Tchizmedzijan, distributes ammunition and guns to the Adapazar Armenian committee. 6. Soren Peramijan, makes bombs in Adapazar (bomb was found in his property during an investigation).

ileri Bakanl Emniyet Genel Mdrl Adana Valiliinden gelen 26 ubat 1915 tarihli ifre telgrafn suretidir: 12 ubat 1915te Drtyol1 blgesinde Adanal retmen brahim ve Drtyollu Artin ve Bedros adnda Ermeni, dman gemisine kamt. Bunun zerine Erzine2 gittim. Gerekli tedbirleri alarak, ilgililere emirler verdim. 24 ubat 1915 tarihinde, yine o blgelerde sazlk iinde, deniz kenarnda devriye dolaan erlerimiz tarafndan, Drtyollu Agop adnda biri yakaland. Sz konusu kiinin ifadesinde, isimlerini bildirdii kiilerin toplantlarnn sonucunda, Trkiyede huzur iinde olmadklarn; kk bir kuvvetle buraya geldiklerinde, kendilerinin de silhlaryla hazr olduklarn, Trkleri katledeceklerini ve sz konusu blgedeki askerin kuvvetinin bulunmadn, dman zrhlsna firar ederek ihbar etmek zere sevk edildiklerini anlatmaktadr. Bununla ilgili olarak pheliler tutuklanmakla beraber, gerekli tedbirler de alnd. 25 ubat 1915te yine sz konusu blgeden skenderuna giden demir yolunun, 34 nc kmsinin ilerisinde Azirli kynn, Payas3 tarafnda deniz kenarndaki sazlk iinde devriyelerimiz tarafndan ldak iaretine mahsus, iki taraf siyah ortas krmz bir caml aynann bulunduu, kaymakamln verdii haberden anlalyor. Bunun zerine Osmaniyede bulunan Jandarma Alay Komutan Avni Beye telefonla gerekli emri verip, Erzindeki blge komutanna da telefonla bildirdim. O blgede hibir Ermeni kalmamak zere Drtyoldaki Ermenileri tmyle Osmaniye, Ceyhan ve Adanaya sevk etmelerini bildirdim. Kozanda Hnak Komitesi tarafndan, yine hkmet aleyhine ayaklanmaya aran duvar afilerinden dolay tutuklananlarn, hemen asker mahkemeye sevk olunmak zere, il merkezine gnderilmelerini ve yerel yneticiler tarafndan ona gre tedbir alnmasn cevaben yazdm, bilgilerinize arz ederim. -----------------------

1 2 3

Hatay, Drtyol. Hatay, Erzin. Hatay, Drtyol, Yakack.

55

ileri Bakanl Emniyet Genel Mdrl Osmanl Ordusu Bakomutanlna Drtyol Ermenileri hakknda, Adana Valiliinden alnan 26 ubat 1915 tarihli telgrafn sureti grleri alnmak zere Ekte sunulmutur: 27 ubat 1915 ileri Bakan Tutuklananlar edilmelidir. hakknda ---------5 Mart 1915 am aracl ile 4 nc Ordu Komutanlna 12 ubat 1915te Drtyol blgesinden dman gemisine firar eden Ermeniden baka, 24 ubat 1915 tarihinde de yine o blgenin sazlklarnda Drtyollu Agop isminde biri yakalanmtr. Agopun alnan ifadesinden, Trkiyede rahat olmadklarn, blgelerinde askerin kuvvetinin ve toplarnn bulunmadn, kk bir kuvvetle gelirlerse kendilerine silhl olarak katlacaklarn ve Trkleri katledeceklerini, dman gemilerine bildirmek zere gnderildii anlalmaktadr. Bu ite parma olanlarn tutuklanarak, o blgedeki Ermenilerin Osmaniye ve Adana taraflarna nakli emrinin verildii, Kozan kazasnda Hnak Komitesi tarafndan devlet aleyhine ayaklanma ve ary ieren afilerin duvarlara yaptrlmas zerine, tutuklananlarn asker mahkemeye verilmekte olduu Adana Valiliinden gelen 26 ubat 1915 tarihli telgraf ile bildirilmektedir. Adana blgesindeki Ermeni komitelerinin faaliyete gemekte olduklarn gsteren bu durum, emniyeti kesintiye uratmakta ve iddetli tedbirler alnmasn; tutuklananlarn ya da tutuklanacaklarn acele olarak yarglanarak cezalandrlmasn ve olaylarn yaylmasnn engellenmesini gerektirmektedir. lemlerin sonucu hakknda pei sra bilgi verilecektir. ileri Bakanlnn Adana Valiliinden alp gnderdii bilgilere gre Drtyol Ermenilerinden kiinin, dman gemisine firar etmeleri dolaysyla alan soruturma srasnda, birok ihtill faaliyetinin ortaya kt anlalmaktadr. Ele geirilen sulular hakknda 25 ubat 1915 tarihli genel teblilere gre 4 nc Ordu tarafndan yaplan ilemlere ait bilgi verilmesi. -------------56 ---------pek cidd tedbirler alnmasnda srar

-----

----------

Osmanl Ordusu Bakomutanl Kudsten Bakomutanla gelen ifre Numara: 2247 C: 26 ubat 1915 Tedbirler zaten alnmtr. 4 nc Ordunun asker blgelere ayrlmas bu amaca yneliktir. Tedbirler aada aklanmtr: 1. 8 nci Tmene bal Adanadaki mfreze, imdilik Adanada braklacaktr. 2. Ermenilerin bulunduu blgede, gerekli grld takdirde skynetim mahkemesi kurulmas iin blge komutanlarna yetki verilmitir. 3. Halepin, Ermenilerin oturduu blgesinde mevcut konulanmann, muhtemel bir Ermeni ayaklanmasn derhl bastrmaya uygun olacak ekilde deitirilmesi emredilmitir. 4. Blge komutanlarnn yetkisi geniletilmitir. 5. Bununla beraber sadk halka kar efkatin esirgenmemesi emredilmitir. 28 ubat 1915 4 nc Ordu Komutan Cemal -----------------------

Ministry of Internal Affairs General Directorate of National Police Organization Following is the copy of the coded telegram received from the Governor of Adana and dated February 26, 1915. Three Armenians had been caught as they were attempting to take refuge on board an enemy battleship on February 12, 1915 in Drtyol1 region namely Ibrahim, a teacher from Adana; Artin and Bedros from Drtyol. Upon this I went to Erzin2. Taking the preliminary measures I have issued my orders for those who are concerned. Someone called Agop from Drtyol has been caught by our military patrols among the reeds on the shore in the same region on February 24, 1915. This person, in his
1 2

Hatay, Drtyol. Hatay, Erzin.

57

testimony said that they were dispatched to take refuge on board the enemy battleship in order to denounce the Turkish Army positions, and that they were ready to defend themselves with their arms even against the weakest Turkish forces, that they were ready to massacre the Turks in the region as they were not comfortable in Turkey; he furthermore, claimed that he was acting in line with the decisions taken at the meetings, he has also given the names of the members who were present. Under the light of the information received the suspects have been arrested, and the necessary measures have been taken. According to the information received from the Office of the Kaimakam a glass mirror with a frame belonging to a Heliosta device - two sides black and the middle is red - has been discovered, on February 25, 1915, among the reeds on the shores of Payas1 district of the Azirli village 34 km. ahead of the railroad leading to Iskenderun. Thus, I have given my orders to Avni Bey, Commander of the Gendarmerie Regiment in Osmaniye, and informed the regional commander in Erzin on the phone. I have ordered the relocation of all the Armenians in Drtyol in Osmaniye, Ceyhan, and in Adana. I hereby would like to declare that, I have also ordered the sending of those who are arrested for hanging of the posters, prepared by the Hinjack committee, in Kozan, advertising upheavals against the government, immediately to the courts-martial, and informed the local administrators for taking due measures in the towns. -----------------------

Ministry of Internal Affairs General Directorate of National Police Organization To The Office of Commander-in-Chief of Ottoman Armies Attached is the copy of the telegram received from the Governor of Adana, dated February 26, 1915, about the Armenians in Drtyol. For your further considerations. February 27, 1915 Minister of Internal Affairs. There is no need for insisting on taking strict measures for the arrested. -----------------------

Hatay, Drtyol, Yakack.

58

March 5, 1915 To 4th Army Command via Damascus Someone called Agop from Drtyol has been caught, on February 24, 1915, in the same region covered with reeds, where three Armenians who were preparing to take refuge on board an enemy battleship had been caught previously on February 12, 1915. Under the light of Agops testimony, it has been understood that he was sent in order to inform the enemy ships about their being uncomfortable in Turkey, that there were neither military forces nor guns in their region, and if they were to come with a small force they would join them fully armed and massacre the Turks. In a telegram message received from the Governor of Adana, dated February 26, 1915, it has been noted that the orders have been issued for the arresting of the collaborators, and for the relocation of the Armenians in the region to the environs of Osmaniye and Adana; moreover, it was also stated that the ones who were arrested upon the hanging of the posters inviting people to an uprising against the government, prepared by the Hinjack committee in Kozan district, were being sent to the military courts for trial. These events serve as definite proofs of the Armenian committees beginning to take actions in Adana region; furthermore, as these actions hinder peace and order in the region, necessitate the taking of severe measures, and the completion of immediate trials of the arrested or of the ones to-be arrested in order to impede the spreading of the events. Further information will be given in due time about the results of the measures taken. According to the information sent by the Ministry of Interior, relying on the information they received from the Governor of Adana, it has become evident, after the interrogations held upon the arresting of three Armenians who were trying to take refuge on board an enemy ship, that there were numerous uprising attempts in the region. We hereby request further information on the procedures carried out by the 4th Army Command in line with the orders issued on February 25, 1915, for the arrested.

----------

-----

----------

59

Ottoman Army Headquarters Code received from Jerusalem Number: 2247 C: February 26, 1915

The necessary measures have already been taken. The restructuring of the 4th Army serves this purpose. The measures are explained below. 1. The detachment in Adana, which is affiliated to the 8th Division, will not leave Adana for the time being. 2. The regional commanders are given the privilege to found martiallaw-courts in the regions where Armenians live, if need be. 3. Relocation of the Armenians living in Aleppo has been ordered; as the position of their present residents, all being in the same district, will not facilitate the stopping of the uprisings in the city. 4. Regional commanders fields of authority have been developed. 5. Moreover, it has been ordered that all the loyal citizens will be met with utmost kindness and compassion. February 28, 1915 4th Army Commander Cemal

Bk. s. / See pp. 337-343.

60

Rus kuvvetini takviye eden Ermeni etelerine katlarak benzeri grlmemi katliam bizzat yapan yerli Ermeniler tarafndan katledilen Mirkeho1 ky halknn erkeklerinin isimleri: Katledilenlerin simleri Abdi olu Hac brahim Hac brahim olu Abdi Abdi olu Reso mer olu Sado Resonun olu sve Cankonun olu Kulu Cankonun olu Musa Molla Hamit olu Emin Hamit olu Molla Abdullah Hac olu bo Hac olu Sado Canko olu Abdal Ahmet olu bo bo olu smail zi olu Musto Seyyo olu Mahmut Bero olu Kaak Hsn olu Musto Alu olu so Peri olu Maksut Peri olu Hac Hasan Ali olu Mehmet Hasan Ali olu bo Mehmet olu Abdo Molla Sleyman Abdullah olu Mezgi Hasan olu li Samet olu Maho Haso olu Murat kci olu so Mecit olu Lezko Kasm olu Abdullah Katledili Biimleri Kurun ve sng ile katlolunmutur. Dvlm ve kesilmitir. Sng ile g..nden vurulmutur. Kesilmitir. Karnn yarmlardr. Tandrda yaklmtr. Kurunla ldrlmtr. Kesilmitir. Kurunla ldrlmtr. Sng ile ldrlmtr. Tandrda yaklmtr. Sng ile karnn yarmlardr. Kurunla ldrlmtr. Kama ile ldrlmtr. Sng ile gzleri karlarak ldrlmtr. Kama ile ldrlmtr. Kurunla ldrlmtr.

Van, zalp, Sarky.

61

Mirkeho Ky Halkndan ldrlen Dier Erkeklerin simleri: Katledilenlerin simleri oban Abdullah Bibi olu Simo Reso olu Mames Merzi olu Pao Timur olu Gl Yusuf olu Murat Hac brahim olu Cedo Faki Mehmet Abdlcebbar olu Silo Katledili Biimleri Kurunlanarak ldrlmtr. Kurunla yaralanp sng ile karn yrtlarak ldrlmtr.

Mirkeho Kynden Katlolunan Kadnlarn simleri: Katledilenlerin simleri Hac brahimin ei ve Hasonun kz Kasna Adunun ei ve sann kz Fat Resonun ei ve Amadn kz Zerean sonun kz Gll bonun ei ve Silonun kz Slni bo kz Fato Fidan Hatun Mustonun ei ve Hac Hann kz Glizar Halilin ei ve Mehakn kz Rahime Molla Sleymann ei ve Hac Kerimin kz Benef Derviin ei ve Beronun kz Rui Simonun ei ve Alinin kz Mamiye Ahmetin ei ve Hacnn kz Hat Mahonun kz Hacer Katledili Biimleri Kurunla yaralanp ldrlmtr. Sng ile ldrlmtr. Memesi kesilerek ldrlmtr. Karnn yarp ocuunu tandra atp ldrmlerdir. Kesilerek tandra atlmtr. Tandra atlarak ldrlmtr. Kesilmitir. Kurunla vurulmutur. Tandra atlarak yaklmtr. Kesilmitir. Kurun ve sng ile ldrlmtr.

Tecavz Edilerek ldrlen Mirkeho Kynn Kadnlar: liin ei Hacnn kz Nadire Lezkonun ei ve Kulunun kz Han Silonun ei ve Zelihann kz Telli Halunun ei ve Arabn kz Hamsi 62

Ermenilerce katledilen iki ehidin ba Heads of two martyrs massacred by the Armenians

Mirkeho Kynde Yaral Bulunan Erkek ve Kadnlar: merin ei Sametin kz Beki Hac olu Hasan Cankonun ei ve Abbasn kz Zeyni Hasann olu Alu bonun kz Fat bakire kz Kurun yaras Kolunda ve karnnda sng yaras Kurun yaras

Astoci Ky1 Halkndan Katledilen Erkeklerin Miktar: Katledilenlerin simleri Alu olu Mikail smail olu Musto Maksut olu Dervi Nimet olu Ali Gelo olu Esat Nebi olu sa Ali olu Cevher Katledili Biimleri Kurunla katlolunmutur. Sng ile katlolunmutur. Kurun ve Sng ile katlolunmutur. Sng ile katlolunmutur. Tfek kunda ile katlolunmutur.

Astoci Kynden Katledilen Kadnlar: Katledilenlerin simleri Hasan kz Ziro Acemin ei ve Alinin kz Hazal Hseyinin ei ve Hseyinin kz Zmm Katledili Biimleri Tecavz edilerek ldrlmtr.

Astoci Ky Halkndan Tecavze Urayp Hlen Hayatta Bulunan Kadnlar: Mahonun kz Sabo Mahonun (dier) kz Meri Noronun ei ve Alinin kz Sehab Sufi Salihin ei ve Mahonun kz Emine Maminin kz Gll bakire kz 4 Mart 1915 Tedkkt- Essiye defterinden sreti alnmtr. Kaymakam Kemal
1

Van, zalp, Tepedam.

63

Ermeni eteleri Tarafndan Tecavze Urayanlarn simleri Mderris Molla Yusuf Efendinin kardei Molla Mehmet Efendi

Mezlim Biimi slm ilim sanatna sahip olmas yeterli sebep saylarak, birok aalayc hizmetlerde kullanldktan sonra Ermeniler tarafndan gtrlmtr ve bugn hayatta olup olmad bilinmemektedir. Kzn kendi eliyle boazlamak iin zorlanm ve her teklifte uzuvlarndan biri kesilmek suretiyle ehit edilmitir. Kurunla ehit edilmilerdir. ocuu ile birlikte tandra atlarak yaklmlardr. ocuu ile birlikte boazlanmtr.

Kavlikte1 Hac Molla Sait

Heretilde2 Temen sann arkada mer, Ali, Mehmet ezuhanede Cndi Aann hizmetisi Asmo Yamanyurtta3 Mihann ei Fato

Belecekte4 Mehmet Abdinin ei Abese Kollar kesilerek ve yerinden yaralanarak ldrlmtr. Belecekte Mahonn kz Hanm Hatun Antranik ismindeki ete reisi tarafndan zel zevklerine alet edildikten sonra beraberlerinde gtrlmtr. zerinde bulunan 200 lira paras alnarak kendisi sng ile ehit edilmitir.

Bugn Erzurum Ordusunda alan Alay Ktibi Mustafa Efendinin erkek kardei Tccar Mehmet Efendi

Saray ve Esedboyu camileri ahra dntrlmtr. Birok slm medrese rencilerine zorla Hristiyanlk kabul ettirilmek istenmi, ancak firar ederek hayatn kurtaran renciler zaten kalplerinden silinmeyen slm dinine dnmlerdir.

1 2

Van, Saray, Keikayas. Van, Saray, Kapky. 3 Van, Saray, Yamanyurt. 4 Van, Saray.

64

Katledilen Trk erkekleri Massacred Turkish men

Perkalde1 Nezu Hatun tandrda yaklan iki torununun etini babasna ve anasna yedirmek zere zorlandn ve onlarn yemek istememelerinden dolay ldrldn grm olmasndan etkilenerek delirmitir. Gerek incelemelere dayandrlan liste aslna uygundur. 15 Mart 1915 Mahmd2 Kaymakam Kemal -----------------------

The names of the men of Mirkeho3 village who were outrageously massacred personally by the local Armenians who have joined the Armenian gangs reinforcing the Russian troops. Names of the Massacred Abdis son Hac brahim Hac brahims son Abdi Abdis son Reso mers son Sado Resos son sve Cankos son Kulu Cankos son Musa Molla Hamits son Emin Hamits son Molla Abdullah Hacs son bo Hacs son Sado Cankos son Abdal Ahmet s son bo bos son smail zis son Musto Seyyos son Mahmut Beros son Kaak Hsns son Musto Alus son so Peris son Maksut Peris son Hac Hasan Alis son Mehmet Hasan Alis son bo
1 2 3

Means of Massacre Massacred with bullets and bayonet. Beaten and slaughtered Bayoneted in the buttocks. Slaughtered Stabbed in the belly Burned in the kiln By weapon fire Slaughtered Gunfire Bayoneted

Van, zalp, Boyald. Van, zalp. Van, zalp, Sarky.

65

Mehmets son Abdo Molla Sleyman Abdullahs son Mezgi Hasans son Sulis Samets son Maho Hasos son Murat kcis son so Mecits son Lezko Kasms son Abdullah

Burned in the kiln Bayoneted in the belly Gunfire Killed with a dagger Eyes were scooped out with a bayoneted Killed with a dagger Gunfire

Names of the other men from Mirkeho village Names of the Massacred Shepherd Abdullah Bibis son Simo Resos son Mames Merzis son Pao Timurs son Gl Yusufs son Murat Hac brahims son Cedo Faki Mehmet Abdlcebbars son Silo Means of Massacre Gunfire Wounded with gunfire and his belly is torn apart

Names of the women who were massacred in Mirkeho village: Names of the Massacred Hac brahims spouse and Hasos daughter Kasna Adus spouse and sas daughter Fat Means of Massacre Wounded Gunfire and killed

Resos spouse and Amads daughter Bayoneted Zerean sos daughter Gll bos spouse and Silonun daughter Slni bos daughter Fato By cutting her breasts Slaughtered her womb and burned her baby in the kiln Slaughtered and burned in the kiln

66

Sedyelere konmu ehit kadn ve ocuklar

Fidan Hatun Mustos spouse and Hac Hans daughter Glizar

Burned in the kiln Slaughtered

Halils spouse and Mehaks daughter Gunfire Rahime Molla Sleymans spouse and Hac Kerims daughter Benefs Dervis spouse and Beronun daughter Rusi Simos spouse and Alis daughter Mamiye Ahmets spouse and Hacs daughter Hat Mahos daughter Hacer Burned in the kiln Slaughtered Killed with Gunfire and Bayoneted

Women of Mirkeho village who were raped and massacred: Nadire, Suliss spouse and daughter of Hac Han, Lezkos spouse and Kulus daughter Telli, Silos spouse and Zelihas daughter Hamsi, Halus spouse and Arabs daughter The wounded men and women found in Mirkeho village: mers spouse Sametin daughter Beki Hacs son Hasan Cankos spouse and Abbass daughter Zeyni Hasans son Alu Bullet wound Bayonet wounds on his arms and on his belly

bos daughter Fat, a virgin Bullet wound 1 Massacred men of Astoci village:
1

Van, zalp, Tepedam.

67

Names of the Massacred Alus son Mikail Ismails son Musto Maksus son Dervi Nimets son Ali Gelos son Esat Nebs son sa Alis son Cevher Massacred women of Astoci: Names of the Massacred Hasans daughter Ziro Acems spouse and Alis daughter Hazal Hseyins spouse and Hseyins daughter Zmm

Means of Massacre Massacred with gunfire Massacred with bayonet Massacred with bullets and bayonet. Massacred with bayonet Massacred with gunstock

Means of Massacre Raped

Women of Astoci village who survived the rapes: Mahos daughter Sabo Mahos (other) daughter Mary Noros spouse and Alis daughter Sehab Sufi Salihs spouse and Mahos daughter Emine Mamis daughter Gll, a virgin March 4, 1915 The copy is taken from the Book of Tedkkt- Essiye [Main Investigations]. Kaimakam Kemal

68

People raped by the Armenian gangs: Professor Molla Yusuf Effendis brother Molla Mehmed Effendi

Means of Massacre Conceiving his knowledge on Islamic arts and science enough an evidence, and subjecting him to various denigrations, he was taken away by the Armenians, nothing is heard from him ever since. He was forced to choke his own daughter, after every single order one of his organs has been cut off, and martyred. Killed with gunfire She was burned in the kiln together with her child. She was choked to death together with her three children. Her arms were cut off and three inflictions were made on her body.

Hac Molla Said in Kavlik1

Lieutenant sas friends mer, Ali, Mehmet in Heretil2 Cndi Aghas maid Asmo in ezuhane Mihas spouse Fato in Yamanyurt3 Mehmet Abdis spouse Abese in Belecek4

Mahos daughter Hanm Hatun in Belecek Mustafa Effendis, who works as a clerk in the Erzurum Army today, brother Merchant Mehmet Effendi.

She was taken away after being subjected to libidinal desires by the gang leader Antranik. He was martyred with bayonets after taking his 200 liras.

Saray and Esedboyu Mosques have been changed in to stables. Many madrasa students were forced to accept Christianity; however those students who have managed to run away remained their beliefs which could not have been erased from their hearts whatsoever by the oppressions.

1 2

Van, Saray, Keikayas. Van, Saray, Kapky. 3 Van, Saray, Yamanyurt. 4 Van, Saray.

69

Nezu Hatun, in Perkal,1 went mad, for she was forced to serve her two grandchildrens flesh, who were burned in the kiln, to their parents whom were killed upon their refusal to eat. This list relying on the real interrogations is in unison with the original. March 15, 1915 Kaimakam of Mahmd2 Kemal

Bk. s. / See pp. 345-354.


1 2

Van, zalp, Boyald. Van, zalp.

70

4 nc Ordu Komutanlna

ifre

C. 14 Mart 1915 tarihli telgrafnz bu sabah aldm iin gece cevap vermek mmkn olmad. Zeytn olay hakkndaki bilgim, yalnz baz ahslarn hapishaneye hcum etmeleri sonucu kan atmada jandarma erlerinden birkann ehit olduundan ibarettir. Saldrganlarn kimlikleri ve meselenin ortaya k sebepleri hakknda doru ve kesin bilgiye sahip deilim. Ancak askere tecavzle, katle cesaret edenlerin herhlde en ar ekilde cezalandrlmalarnn kesinlikle gerektiine eminim. Zeytnlularn stanbul Ermeni Patrikhanesine ve Sis Ermeni Katogigosluuna gnderdikleri bir iki telgraf sansr memurunun gsterdii ekilde grdm. Bunlardan ve bir de buradaki Ermeni delegesiyle baz ileri gelenlerinin ifadelerinden anladma gre Ermeniler, pek fazla tel iindedirler. Bu olayn yalnz birka uygunsuz ahs tarafndan ilendiini ve btn Ermeni halknn hkmete kar sadk ve bal olduunu sylyorlar. Bunlarn verdikleri szn samimiyetine inanm gibi grnerek, yalnz katillerin, tecavz edenlerin cezalandrlmasyla yetinilmesinin durum gerei daha uygun olaca grndeyim. Ermeni ileri gelenlerinin ve ruhan nderlerinin rehin olarak Mara veya Halepe getirilmeleri, bu ilenen ekyalkta btn Zeytn Ermenilerinin ortak olduuna hkmete kanaat edildiini ima edeceinden dolay, Ermenilerce daha ok emniyetsizlie ve Mslmanlarca da hiddet ve nefretin iddetlenmesine sebep olabilir. Kendilerini her meselede hakl haksz koruyan byk devletlerin kendi balarnn derdine dtkleri u srada, isyan ve ekyalk grnyorsa maruz kalacaklar durumu Ermenilerden akll olanlarn anlamalar gerekeceinden, genel bir Ermeni isyanna ihtimal vermiyorum. Ancak u ifade edilen fikirler ahs deerlendirmelerden ibarettir ve meselenin mahiyeti tamamyla bilinmedii iin doru olup olmadn bilemeyeceim aktr.

----------

-----

----------

Ballara Tebliler: Zeytnda asker kaa baz Ermenilerin gsterdikleri dmanca tavr ve isyan zerine, devlet tarafndan cezalandrlmalarna giriilmitir. Devlet, yalnz sulu olanlar ve dmanlk yapanlar cezalandrr. Cezalandrma hakk, zellikle devlete aittir. Ermeni vatandalarmzn byk bir ksm, says az olan er ekibinin bu hareketlerinden etkilendikleri gibi kendilerinin vatana ballklar konusunda phe ve tereddt olmadndan, bu vesile ile halktan hibir ferdin Ermenilere ve dier vatandalarmza kar tecavzkr ve aalayc muamelede bulunmamalarna zen gsterilmelidir. Bunun gibi, gerek Ermenilerden gerek dier kiilerden, lkenin asayiini bozacak 71

giriimlerde bulunanlar hakknda yalnz hkmet kuvvetleriyle birleilmeli ve hibir ekilde halkn mdahalesine meydan verilmemelidir. Bu uyarlara kesinlikle uyulmas ve zellikle tarafnzdan devaml olarak dikkatli davranlmas istenmektedir.

----------

-----

----------

ileri Bakanlna C: 13 Ekim 1915 ifre telgrafnz Mara mutasarrfna burada iken verilmiti. Sancak merkezine dnnden sonra, bugn bir kenarna not derek geri gndermitir. Yazdklar aada aynen yazld. Bu ekynn atma sonucunda yakalanmayp Zeytn ileri gelenlerinin aracl zerine sndklar doru ise de mutasarrf, bir tabur askerle Zeytna gitmi ve eteler iin kurtulu aresi kalmam ve dier ynden skynetimin devam ettirilmesi dehet ve cesaretlerini bsbtn krm olduundan, bu snma mecbur bir aman dilemeden baka bir ey saylamaz. Bununla beraber devletin siyaseti, u srada Zeytn Ermenileri hakknda af muamelesini gerektiriyorsa, bu sebeple takdir size aittir. Yalnz senelerce takip edildikleri hlde yakalanmalar mmkn olamayan 20den ok katl ve cinayetleriyle gyaplarnda idama mahkm olan aklerin aflarnn ok kt tesir yapaca ve gelecekte o blgenin sknet ve asayiinin bozulmasna sebep olacann da gz nne alnmas uygun olur grndeyim. Murahhas ile okul retmeni ve dier iki ahs, asker mahkemeye verilmek zere mutasarrf tarafndan gnderilerek, iki gn nce il merkezine ulatlar. Murahhas, buradaki katogigosun mracaat zerine istenildii zaman teslim olmak artyla serbest braktm. u arz edilenler ve mutasarrfn notlarnn ieriine gre gereinin ak bir ekilde emredilmesi.

---------To the 4th Army Command

-----

----------

Code

C. As I have received your telegram, dated March 14, 1915, this morning I did not have time to reply during the night. As far I am concerned about the events in Zeytn, the only information I have is limited to the martyring of several gendarme soldiers during a clash that broke out upon the attack of several people to the prison. I do not have enough information neither on the identities of the aggressors nor about the sources that led to the occurrence of the events. However, I am definitely of the opinion that the 72

Ermenilerce karnnda ate yaklmak ve yzleri kesilmek suretiyle ldrlen Trkler Turks massacred by the Armenians by kindling fire on their groins and by cutting their faces

aggressors who attempted to violate the soldiers and dared to commit massacres ought to be punished with the heaviest penalties. I have read one or two of telegrams, sent by the people of Zeytn to Istanbul Armenian Patriarchate and to Sis Armenian Catechumenate, a shown by the censor officer. As far as I have gathered from those telegrams and from the Armenian delegate as well as from the notables here, the Armenians are in a great hurry. They are claiming that these events were incited by couple of discreditable people, and that all of the Armenian people were in fact truly loyal and devoted to the government. I believe that, punishing of the murderers and the aggressors will be sufficient for the sake of delicacy of the situation; however, we should pretend that we believe in their so-called sincerity. Under the present circumstances, the holding of the Armenian notables and spiritual leaders in Mara and Haleppo in pledge might lead to a misunderstanding that the government considers the Armenians residing in Zeytn as accomplices, and this will eventually lead to a more severe sense of insecurity among the Armenians, and to a severe hatred and anger among the Muslims. At this point, when the major states, which use to defend them no matter the circumstances were, whether they were right or wrong, are struggling with their own problems, the wise Armenians will conceive the delicacy of the situation and evaluate the reasons of upheavals better, and therefore, I do not think that the Armenians will rise. Nevertheless, all of these are nothing but my personal evaluations, right or wrong, as I am not equipped with thorough investigations on the issue.

----------

-----

----------

Announcements to the Dependents The government has started punishing the some of the deserter Armenians upon their engagement in uprisings and for their hostile behaviors in Zeytn. Government punishes only those who are proved to be guilty and hostile. The right of punishing is solely invested in the government. Special precautions ought to be taken for the protection of all of the innocent Armenian citizens, who have proved their loyalty to the state by all means, and as well as for the protection of the other citizens from the doings of a few wicked groups. In front of the difficulties encountered, stemming either from the Armenians or from other citizens, people must act in unison and only with the government forces, and no personal initiatives should be allowed. Hence, it is required that utmost care in implementing the rules and procedures shall be taken by your side. ----------------------73

To Ministry of Internal Affairs C: Your coded telegram, dated October 13, 1915, was given to the Governor of Mara while he was here. He has sent it back today, upon his return to sanjack, with a note attached to its side. His writings are written below as they are. Although the bandits taking refuge in the houses of the Armenian notables after the clashes is true; this attempt is in fact nothing but asking for mercy as the governors marching over Zeytn with a battalion left them no other choice but this, and the continuation of the martial law has broken their desire to spread terror as well as their courage. Nevertheless, if the governmental politics necessitate the issuing of an amnesty for the Armenians in Zeytn, the power resides in your discretion. On the other hand, I believe that the forgiving of the bandits, who were pursued for years and sentenced to death by default for their murdering and massacring of more than 20 people, will adversely affect the implementation of the law; furthermore, I believe that their forgiving should be considered carefully for it will threaten the future peace and security in the region. An appointed delegate, a school teacher along with two other people, who were sent to be judged at the martial courts by the governor have arrived center two days ago. Upon the request of the Chatheghikhos, I have set the delegate free on condition that he should submit whenever he is asked to. With the desire of informing of the relevant departments in line with the governors and above-mentioned notes explicitly prior to your orders.

Bk. s. / See pp. 355-361.

74

Osmanl Ordusu Bakomutanl Numara 2799 Aceledir skenderundan Bakomutanla gelen ifredir. stanbulda Mahmutpaa Hannda 1 numaral maaza sahibi Acemyan Goca Klyan imzasn tayan Ermenistan hatras ismiyle, burada satld grlen sigara ktlarnn kab zerinde byk bir ate, harp aletleri ve bir kz resmi ilenmi, kalnt talar zerinde Sis,1 Diyarbakr ve Van ile dier ehir ve kasaba isimleri mevcuttur. Sz konusu kabn iinde Ermeni kelime ve harfleriyle, Ermenistan hatras olan bu sigara kdnn, talihsiz Ermeni milletinin gemiini hatrlatt ve kullanlan sigara ktlarnn en als olduundan Ermeni milletinin gemiini dikkate alarak her Ermeninin bu kd dierlerine tercih edeceinin dnld yazlmtr. Bir lnetlenmi fikre maruz olduu ak olan bu resim ve hatrlatma, dikkat ekici grlerek, pazar ve dkknlardaki bu gibi sigara kd, polis vastasyla toplattrld. Orada da gerekenin yaplmas sizin emirlerinize baldr. 25 Mart 1915 skenderun Mrettep Mevki 1 nci Alay Komutan Rfat 4 nc Ordu Komutanlna da arz edilmitir.

---------Ottoman Army Headquarters Number 2799 Urgent

-----

----------

Code from skenderun to the Headquarters. It has been observed that the cigarette paper boxes are decorated with an inscription of a great fire, war gears, a girls picture; and on the ruined stones engraved on the boxes the names Sis1, Diyarbakr, and Van along with other place names appear; these cigarette papers are sold under the name of Souvenir from Armenia under the signature of Ajemian Godja Kulian, who is the owner of the shop number 1 at Mahmutpasha commercial
1

Adana, Kozan.

75

building in Istanbul. In the mentioned box it is stated, in Armenian language and alphabet, that this cigarette paper reminds Armenians of their past, and as the paper used is of the best quality it is believed that every Armenian would prefer this cigarette paper rather than the others. As these pictures and reminders that have been subjected to a cursed idea found to be attractive, and the police has amassed all of the cigarette papers of this kind from the markets and the shops. The measures to be taken in Oraca are subjected to your orders. Order March 25, 1915. The Commander of the 1st Mobile Regiment in skenderun Rfat Submitted the 4th Army Command

Bk. s. / See pp. 363-364.

76

Osmanl Hkmeti ileri Bakanl stihbarat Mdrl Genel Asayi 2348 Genel Karargh stihbarat kinci ube Mdrlne Tekirdadaki Ermenilerin, Boaza yaptklar son saldr zerine, zaten daha evvel aralarnda kararlatrdklar suretle yerel idareye kar, gerektiinde alacaklar konumu, daha ziyade etraflca kararlatrarak, Ermeni kilisesinde silh ve mhimmat depolamaktadrlar. Burann ileri gelenlerinden ve mal sahiplerinden olan Avusturya uyruundan Msy Agopyann bu tekiltn idarecisi ve dzenleyicisi olmasnn yannda, oradaki asker firarilerinin koruyucusu durumunda bulunduu, kendilerini kilisede muhafaza etmee zen gsterdii ve zel dzenlemelerin balcas da, amele taburlarnn Beylik Depodaki silhlarnn zorla alnarak teslimi olduu ve orluda istasyon memurluunda bulunan bir Ermeninin, trenle makinist kyafetinde adam karmakta ve Rumlarla Ermeni kaaklarna son derece kolaylk gstermekte bulunduu, Emniyet Genel Mdrlnden alnan tezkerede bildirilmi ve bu durum Edirne Valiliine de yazlm olduundan, bu konuda etrafl bir aratrma yaplarak sonucun bildirilmesi temenni edilmektedir. 25 Mart 1915 Emniyet Genel Mdr smail

----------

-----

----------

Ottoman Government Ministry of Internal Affairs Directorate of Intelligence General Public Order 2348 General Headquarters Directorate of Information 2nd Division It has become evident that the Armenians in Tekirda, especially after their last attack on Boaz, are storing guns and ammunitions in the Armenian Church in accordance with the plan they have agreed upon previously to incite an upheaval against the local administration. Monsieur Agopian, an Austrian subject, one of the notables in the mentioned place and is one of the deputies of the region, is also known to be the administrator of this organization and the harborer of deserters, he 77

especially hides them in the church; one of the major measures he has put in effect was the seizing of the arms of the Workers Battalions in Beylik Depots. It has also been reported by the General Directorate of National Police Organization that another Armenian at the orlu Railway Station has been helping Greek and Armenian smugglers, as well as their escape in disguise of an engineer. Sir, it is also reported that the Office of the Governor of Edirne is notified about these events; and they here by request the undertaking of a thorough investigation and forwarding of the results. March 25, 1915 General Director of National Police Organization smail

Bk. s. / See pp. 365-366.

78

Hasankale 14 Nisan 1915 Bakomutanla 1. 10 ncu Kolordudan 27 Mart 1915 tarihiyle gelen ayrntl rapordan, Ermeni Tanakstyun Cemiyeti aracl ile Sivas ilinde, merkez gizli bir ihtill cemiyetinin tekil edildii, asl grevlerinin Osmanl ordusunun gerisinde karklk kartarak, dmann harektn kolaylatrmak amacna ynelik olduu ve sz konusu cemiyete mensup olanlarn eitli cins silhlarla donatld anlalmaktadr. 2. imdiye kadar cidd ve genel bir ihtill hareketine cesaret edemeyen bu gibilerin, nazik anlarda da aynen hibir ekilde faaliyet gsterememelerinin sebebinin bildirilmesi ve bir olay kt zaman yaylmasn ve genilemesini nlemek iin iddetli mdahalede bulunulaca hakknda iller ile kolordu vekilliklerine gerekli emir tebli edilmitir. ---------Hasankale April 14, 1915 To the Office of the Chief of Staff 1. It has been understood from the detailed report sent by the 10th Army Corps on March 27, 1915, that Armenian Tashnaksutyun Committee has set up a revolutionary society in the province of Sivas. Its main aim is to cause turmoil in the regions behind the Ottoman lines and thus to ease the advancement of the enemy; the members of the mentioned society have been equipped with various weapons. 2. Although these groups could not attempt to cause serious revolutionary moves until now; some information is requested on the reasons for their not attempting to various activities even in the most delicate times. Moreover, the orders have already been issued for the measures to be taken by the provinces and by the Army Corps in face of the events and stopping their spread over other regions. --------------

Bk. s. / See pp. 367-368.

79

Osmanl Hkmeti Dileri Bakanl Siyas ler Genel Mdrl Dilikiler Dairesi Numara 309-64263 Bakomutanla 25 ubat 1915 tarihli ve 2454/61789 numaral tezkire ile bildirildii gibi, askeriye tarafndan yaymlanmasnda saknca olmayan belgelerin, Osmanl Devletince hazrlanmas dnlen Krmz Kitapa konmak zere birer suretinin gnderilmesine yardm edilmesi tekrar rica olunur. 20 Nisan 1915 Dileri Bakan adna Siyas ler Mdr Muavini

---------Dileri Bakanlna

-----

----------

20 Nisan 1915 tarih ve 309/64263 numaral tezkirenin cevabdr. Osmanl Devletince hazrlanmas dnlen Krmz Kitapa konmak zere, Rusyann teden beri aleyhimizde yapt tevikleri ve hain maksatlar iin kulland siyas aralar gsterir 98 maddeyi ortaya koyan belgeler Ekte sunulmu ve Krmz Kitapa geirilmesi uygun grlmeyen fkralarn zerleri krmz kalemle iaretlenmitir.

----------

-----

----------

Osmanl Ordusu Bakomutanl 4 nc ube 31 Mays 1915 Dileri Bakanlna 20 Nisan 1915 tarih 309 / 64263 numaral tezkireye cevaptr. Krmz Kitap ile yaynlanabilecek belgeler iin cereyan eden olaylar gsteren eitli raporlar ile Kuzey ve Gney ran hudut meselelerine ait bir rapor, 3 nc Ordu 81

Komutanlnn bir telgraf sureti ve Van valisinin ayrntl yazs Ekte sunulmutur. Krmz Kitapta yaymlanmak zere Azerbaycan ve Van blgesinde Ruslar ve Ruslara katlan Osmanl Ermenilerinin mezalimi hakknda. ---------25 Nisan 1915 Asayi ubesi Mdrlne Osmanl Devletince hazrlanmas dnlen Krmz Kitapa konmak zere yaymlanmasnda askeriye tarafndan saknca grlmeyen belgeleri Dileri Bakanl istiyor. Bu amaca gre harbin ortaya kndan nce Ruslarn hudut dzeltme bahanesiyle yaptklar tecavz ve taarruzlarn gsterir, ne gibi bir nemli vesika var ise buna gre incelenerek grlerinizin bildirilmesi ve sz konusu belgelerin de ubeye gnderilmesini rica ederim. --------------

---------Van Valilii

-----

----------

Mahmd Kaymakamlnn 4 Mart 1915 tarih ve 125 numaral yazs sretidir: Cevap olarak gelen 2515 numara 1/2 Mart 1915 tarihli ifre telgrafnzn, kabul ettirdiim lzum ve zellikle verdii cesaretle ilenin dmandan geri alnmasndan sonra, zel bir memur gnderilerek yaplan aratrma sonucunu gstermek iin hazrlanan cetveli sunmaya mecbur oldum. Bunun bir sureti daha nce vali beye sunulmu idi. Yzyllardan beri devletin himayesi altnda kaytsz ve tasasz bir mrn btn anlarn yaayan vatandalarmzn, kendilerine bugnk hayat balarn kazandran masum slm ahali hakknda reva grdkleri benzersiz faciann cier dalayc ac manzaras olan u defteri incelerken, vicdanlar, son derece zntl bir matemin sonsuzluu iinde boulmak derecesine geliyor. Her naslsa kadnlar iin sayg emreden XX. yzyln, nefretle tarihe kaydedecei bu lekeli sayfalar, vatann yaral barnda yaanan, bugn bile devletin korumas altnda emin ve mutlu bir hayat sren Ermeni vatandalarmzdr..... Bunlarn masum gen kzlardan balayarak 70 82

Kasndan ve bacandan yaralanm kk bir Trk ocuu A Turkish boy wounded in the groins and leg

yandaki erkeklere kadar Mslmanlar hakknda vatandaln her hakkn, insanln tm erefini, tarihin nefretini, Allahn gazabn unutarak uyguladklar alaklklara kar, bugnk durumda, phesiz devletin gelecei adna her trl kin duygusundan, intikamdan kurtularak sakin olmaya almak ve bu skneti her tarafta yaymaya gayret etmektir. Ermeni cemiyetlerinin, iktidarda olanlarn sessiz kalmasndan istifade ederek, bazen tek bana, bazen de toplu olarak, fakat her zaman art arda gelen mracaatlar yalnz bir maksada yneliktir. O da kesinlikle etelere katlan Ermenilerin faaliyet alann rtmek ve kapamaktan ibarettir. Hkmet byle sonsuz ve anlamsz bavurulara son cevap olarak, bu defterin ieriini gsterdii gn, bavurularn da sonunun geldiini kabul edebilir. Bunun zerine gereinin yaplmas sizin takdirinize emanet edilmitir.

---------Van Valilii

-----

----------

Mahmd Kaymakamlnn 15 Mart 1915 tarih ve 7 numaral yaz suretidir: 13 Mart 1915 tarihli ifreli telgrafn cevabdr: 14 Mart 1915 Komitelerin, zellikle Saray ve evresinin hayatlarnn son zamanlarn kanlara boan lnetli faaliyetleri, seferberlik ilnnn ilk zamanlarnda balamt. Ermenilerin bu blgedeki insan kasaplklar ise devletin ileyi tahliyesinden bir saat sonra ve Rus istil kuvvetinin kasaba merkezine geliinden iki gn nce balamt. Bu iki gn zarfnda meydana gelen ackl olaylar, masum Mslmanlarn kara bahtn fazlasyla doldurmutur. Mutlu kurtulu gnnn ertesinde sonsuz bir vicdan azab ile, ahit olunan olaylara ait olarak dzenlenen defter, nceden hazrlanmt. kinci liste; zamanla artan bilgilerin bir zeti, kutsal slm ruhuna yaplan hakaretin en gerek tablosudur. Zaman getike bu listeye, daha birok uursuz sayfa eklenecei ihtimal dhilindedir. Her blm, derin bir znt ile kaydedilen bu defterin kadnlara reva grlenleri anlatan ksm, insanln ruhunu korkudan titretecek ve nefret ettirecek bir alaklk gstergesidir. Hele her teklifin reddinde, uzuvlarndan birini kaybeden bir babaya, kendi eliyle evldn boazlatmak derecesinde yaplan alaklklarn vicdanlarda yaratt etkiyi ifade iin, kavramna mracaat edilecek bir kelime yoktur. Ermeniler bu hareketleriyle slma deil, slmiyete saldrm ve balarnda mevsim gerei olarak beyaz sark tayan birok kimseyi, 83

elbiselerinin Mslmanl artrmas yznden akla gelmez ikenceler ile ldrmlerdir. Kaza merkezinden balayarak, kylerdeki mescitleri ahra evirmeleri, btn rencilere zorla Hristiyanl kabul ettirmeleri, Kaza Mderrisi Molla Yusuf Efendinin kardei Molla Mehmet Efendiyi sahip olduu ilimden tr mstehcen hakaretlerden sonra, buralardan uzaklatrldklar gn beraberlerinde gtrmeleri hep bu ihanetlerdendir. Ermenilerin dine ve Mslmanlara yaptklar alaka saldrlar, yaymlanmas dnlen Krmz Kitapa tek konu tekil edecek derecede snrszdr. Bununla beraber tamamen tespiti ve kaydedilmesi kolay olmayan elim macera sayfalarndan alnan u paralar, ferd zntden syrlmaya gayret etmi bir vicdann ehadeti ve aynasdr. Olaylarn aslna bir kelime bile ilve edilmediinin arz ve inancyla ikinci izelge nshasnn Ek olarak sunulmasna cesaret edildi. Van Valilii

---------Osmanl Ordusu Bakomutanl 1 nci ube Mdrl stanbul 27 Mays 1915

-----

----------

kinci ubeye: Birinci ubede bu konuda bir taslak kaleme alnmt. Bununla dierinin karlatrlarak birletirildikten sonra Dilerine yazlmas ricasyla sunulmas. Harp Harekt ubesi Mdr smet

----------

-----

----------

84

Ermenilerin yaktklar Kars ars Kars shopping district burned down by the Armenians

3 nc Ordu Kurmay Bakanl 2 nci ube 506 Bakomutanla

Hasankale 23 Nisan 1915

Krmz Kitapta yaymlanmak zere Van Valiliinden gelen Azerbaycan ve Van civarnda Ruslarn ve Ruslara katlan Osmanl Ermenilerinin yaptklar mezalim ve ktlkleri ieren evrak Ekte sunuldu. 3 nc Ordu Komutan Tugeneral Mahmut Kmil

---------Savunma Bakanl Mstakil Asayi Ksm 245 Muhtra

-----

----------

Genel Karargh 2 nci ubeye 27 Nisan 1915 tarih ve 9223 numaral muhtrann cevabdr: Rusyann teden beri takip etmekte olduu siyas emelleri ve gizli maksatlarnn, Osmanl Devletini zayf drmek iin her frsattan istifade ederek memleketimizde hayat nemi haiz olaylar tertip etmek, devamlln salamak ve takip iin de birtakm cahilleri kullanarak, bunlar srekli tevik ile Osmanl idaresinin meden dnyaya kar daima kanl ve Osmanl Devletinin sahip olduu geni topraklarn idaresinden, gya aciz olduunu gstererek dier devletlerin gznde drdkten sonra karklk kartt yerleri, kendi zalim idaresinin denetimi altna almak olduunu hibir sebeple gizleyemeyecei ac gereklerdendir. Bu uursuz emelin elde edilmesi iin, Rus konsoloslar ve bunlarn tevik ve paralaryla hareket eden ahlksz kimselerin ilemedii cinayet kalmamtr. Bu cinayetlere sahne olan ran hududuyla Van, Bitlis, Musul, Adana illeri, hemen her dnemde ilenen cinayetlerden kurtulamamtr. rann kuzeyinde Mak Hanlnn gneyinde Kirmanah blgelerine kadar yaylarak genileyen ayaklanmalar, hep Ruslarn gebe hlde bulunan airetleri tevik ve birini dieri aleyhine kkrtmas sonucu olduu gibi, Osmanl Devleti topraklarnda bazen Mslmanlar Ermeniler aleyhine, bazen Ermenileri devlet aleyhine ve 85

bazen de bunlarn her ikisini ayr ayr devlet aleyhine, kimi zaman da Ermenilerle Mslmanlarn aralarn aarak, Krtleri devlet aleyhine kkrtmak ve daha ok eitli ekillerde olaylar tertipleyerek Van, Bitlis, Adana, Musul illerini daim bir karklk hlinde bulundurmak Ruslarn temel amalarndan olduu, senelerden beri sregelmekte olan ve bilinen olaylar ile sabit bulunmaktadr. Van, Bitlis ve Adana illerinde bulunan Ermenileri baz yalan vaatlerle kendi lehlerine evirerek ve pek ok kan dklmek suretiyle sonulanan olaylar tertiplemeyi, kendi zalim siyaset anlaynn gerei, Rus baskc hkmetinin bu gibi olaylarn her birinde parmann bulunduunu sylemek fazla bile olacaktr. Balkan Savanda en skntl ve en zayf zamanmzda resm ve mantkl deliller ile bize ait olduu ispatlanan askerlerimizin bulunduu dou kylerinin hemen boaltlmas teklifinde bulunan Rus Hkmeti, tecavzkr elini bu blgeye kadar uzatarak sz konusu yerleri de elimizden gasp etmitir. Bununla yetinmeyen kan dkc Rus Hkmetinin etkisiyle Osmanl Devleti, ran, ngiliz ve Ruslardan oluan Karma Hudut izim Kurullarnn tespit ettii snrlar hemen her yerde aleyhimize olan yerlerden geirilmi ve ilk olarak Adil Bey Kuruluyla, Dervi Paa Kurulunun tayin ettii ara hatlarla Erzurum Anlamasndan sonra durumu muhafaza hatt ve hatta bar ara hatt bile hi gzetilmeyerek galip olan hkimdir sz gerei snrlar istedikleri gibi belirlemilerdir. u ekilde de bizi zarara uratan Rusya, dier taraftan da Bitliste Molla Selim; Barzanda Abdsselm olaylarn tertipleyerek igal etmi olduu, meydana gelen muamelelerden ortaya km ve Ruslarn bu gibi olaylar dzenleyerek, ortak bir mdahale ile snrlarmzdan ieri girme ortamn oluturduklar anlalmtr. Bu konuda Rusyann ne gibi tevikler, maksatlar ve vastalarla nerelerde ne tr karklklar karm olduuna dair toplanan 98 kadar resm belge, tarihleriyle karlm ve bir defter hline getirilerek Ekte sunulmu ve devletimizce dzenlenecek Krmz Kitapa geirilmesi uygun grlmeyen fkralarn zerleri krmz kurun kalemle iaret edilmitir. 18 Mays 1915 Savunma Bakanl Mstakil Asayi Ksm

----------

-----

----------

86

Karsta ayaklar balarna balanarak katledilen Trkler Turks massacred by tying their legs to their heads, in Kars

Osmanl Ordusu Bakomutanl Numara 2763 Hasankaleden Bakomutanla gelen ifredir: 28 ubat 1915 Krmz Kitap Van Seyyar Jandarma Tmeninden gelen cevap aadadr. Van Valiliinden gelecek cevap da ayrca arz edilecektir. Ruslar seferberlikten beri, nce Osmanl topraklar iinde ad ve siyas sular ileyip rana kaanlara ve hudut yaknnda yaayan ran airetlerinden kandrdklarna, silh ve para vererek snrlardan geirir ve bunlar araclyla olaylar tertipleyerek memleketimizde birok cinayet iletirlerdi. Cell blgesinde oturan Abdevi Aireti Reisi Simkonun memleketimizin iinde iledii her cinayet iin Ruslarn dzenli olarak verdikleri maatan baka, ayrca dl de verdiklerini, Simko itiraf etmitir. Bu konular hakknda Van Valiliinin de birok belgesi bulunmaktadr. Seferberlikten nce meydana gelen olaylar, seferberlik balarnda daha da saldrgan bir durum almtr. Barzan M.S.Y. ondan sonra rana kaarak, Ruslar tarafndan Tifliste arlanp orada ok miktarda para ve ayrca talimat verildikten sonra, memleketimizde karklk karmak iin gnderilen Barzan eyhi Abdsselm, Ruslarn yardmyla airetleri tevik ederek, Bacerge1 civarna kadar gelmiti. Snr gemek zereyken rann Kardar aireti ile anlaamadndan dolay, sz konusu airet tarafndan yakalanarak Bacerge Karakoluna teslim edilmitir. Bunun zerine Ruslar, Kardar airetine ait btn kylerin mal, mlk ve srlerini mahvettiler. Kadnlarn, ocuklarn kestiler ve atee atp yaktlar. Bu airet halkndan kurtulabilenler, perian ve sefil bir hlde snrmza sndlar. ranl Somay, Merkvar ve Terkvar airetleri bu tecavzden korkarak, Ruslara kar kendilerini korumaya altlarsa da Ruslar, sevk ettikleri asker birlikler ile btn o blgeyi yaktlar, Mslman halk katlettiler. ran ilerinde Mslmanlara yaplan bu mezalim, genel olarak etkili olmu ise de gerekte, hibir mdahalede bulunulmamtr. Hatta hayatn kurtarmak zere bizim tarafa kamak isteyen Mslmanlar, snrlarmzn ierilerinde de takip ettikleri srada, Ruslar Bacerge civarndaki Bani Karakolu ile emdinan2 civarndaki Katuna3 Karakolunda bulunan askerlerimize taarruz ederek saldrdlar. Eyll ortalarnda meydana gelen bu olaylardan baka, Salmasta4 400 kiilik bir
1 2

Hakkari, Yksekova, Esendere. Hakkari, emdinli. 3 Hakkari, emdinli, Kayalar. 4 ran, Salmas.

87

Ermeni etesi silhlandrlp, bunlar asker koruma altnda memleketimiz iinden geirmeye teebbs etmilerdir. Bundan dolay o blgede de harbin ilnndan nce snrmz zerinde birka defa atma kmtr. Memleketimiz iinde bozgun karmak iin gnderdikleri adamn yakalanmasndan dolay, kzgnlklarndan binlerce Mslman katlederek yakmlar, mallarn, mlklerini tahrip etmilerdir. Ruslarn, Somay, Merkvar ve Terkvardaki gibi Rahmta saldrlarnn yknt ve izleri bugn ortadadr. Ruslar, Oltu ve Beyazttan snr getikleri gn, Dir civarndaki snr karakollarna da saldrmlardr. 23 Mart 1915 3 nc Ordu Komutan Mahmut Kmil -----------------------

Ottoman Government Ministry of Foreign Affairs Directorate of Politics Office of the Foreign Correspondences Number 64263-309 To the Office of the Commander-in-Chief Your Majesties, As it was previously conveyed with the written message dated February 25,1915 and numbered 2454/61789, we would like repeat our request for the copies of the documents on which the army does not have any reservations for publication in the book titled Red Book to be published by the Ottoman State. April 20, 1915 On behalf of the Minister of Foreign Affairs Assistant to the Chief of Political Affairs -----------------------

88

To the Ministry of Foreign Affairs In answer to the message dated April 20, 1915, numbered 309/64263 Attached are the documents, to be published in the Red Book by the Ottoman Government, pertaining to 98 articles that put forward the Russias provocations and treacherous intentions, which have been on the agenda for a long time. The paragraphs that are found to be not appropriate for publishing in the Red Book are marked with red pen. ---------Ottoman Army Headquarters 4th Division May 31, 1915 To the Ministry of Foreign Affairs In answer to the message dated April 20, 1915, numbered 309/64263 Attached are the various documents pertaining to the occurrences intended for publication in the Red Book, along with a report on the northern and southern Iranian border disputes, a copy of the telegraph sent by the 3rd Army Headquarters, and a detailed letter of the Governor of Van. For your further considerations. About the atrocities committed by the Russians and the Ottoman Armenians who have joined the Russians in the region of Azerbaijan and Van to be published in the Red Book. ---------April 25, 1915 To the Office of the Director of the Public Order Ministry of Foreign Affairs requests the documents, on which the Military has no reservations, for the Red Book to be published by the Ottoman Government. To this end, I request the forwarding of all the important documents displaying Russians violations and attacks on our borders, under the pretext of correcting the borders, to the division along with your evaluations. -------------89 ------------------------------------

Office of the Governor of Van Province The copy of the letter of the Governor of Mahmd dated March 4, 1915, numbered 125. Upon receiving your coded telegraph in answer dated March 1/2, 1915 numbered 2515, having pursued the importance of the issue and especially with the encouragement of the taking of the town from the enemy, I felt obliged to forward the results of the registries prepared by a specially appointed civil servant. A copy of this report was presented to the Governor earlier. Our citizens have been living freely and without any worries under the governance of the Islamic principles for ages. In examining this notebook, which is an epitome of a unique unbearable tragedy, our hearts tend to be drowned in the depths of a sorrowful mourning stemming from the tyranny of those for whom the Islamic principles were also a life-giving source. Perpetrators of these besmirched incidents, whom the history will record with utmost hatred, are our Armenian citizens who still live in the wounded bosom of our motherland in peace and happiness under the protection of the state; in the 20th century ordering respect for women. In the face of the atrocities directed at the people ranging from innocent young girls to the senior men aging 70 in negligence of Gods anger, historys hatred, honor of mankind, the rights of citizenship the Muslims had; our government, without doubt, for the welfare and the future of the state is trying to free herself from the senses of deep resentment and vengeance, and shall try to keep and spread her tranquility to every corner of the state. Taking the tranquility of the state for granted, the Armenian organizations applications to the state about the consecutive attacks, sometimes alone, sometimes in unison, are all directed to one single aim. That is, definitely to cover up the activities of the Armenians who have joined with the gangs. The day the government displays the contents of this notebook, will those endless and meaningless applications by the Armenians might be considered to come to an end. The issue is hereby put forward for your further considerations. -----------------------

Office of the Governor of Van Province Attached is the copy of a letter by the Kaimakam of Mahmd dated March 15, 1915, numbered 7. In answer to the coded telegraph dated March 13, 1915 March 14, 1915 90

Committees damned activities that drenched the lives of the people, especially in Saray and its environs, with blood had started in the early days of mobilization. Armenianss slaughtering of the people had started and hour after the governments evacuation of the town and two days before the arrival of the Russian occupation forces to the town. The heartrending events that took place within these two days have fulfilled the bad fortune of the innocent Muslims greatly. A notebook covering the events, witnessed in the eternal pangs of conscience, was prepared earlier in the days following the happy liberation day. Second list; being a summary of the events that culminated in time, is in fact a portrayal of the real insults to which sacred Islamic principles were subjected. It is highly probable that there will be new additions of wicked pages to this list as the time proceeds. The recordings, all of which were recorded in deep sorrow, especially narrating the atrocities towards women is simply a vile picture of humanity which will shatter the human soul with fear and lead men to hatred and disgust. There is not a word to describe the outrageous vileness committed to a father whose organs were cut one by one every time he refused their orders to strangle his own child with bear hands. Armenians with their actions have not only assaulted Islam but the world of Islam. They, with inconceivable means full of wrath, have also massacred many people who covered their heads with white turban to protect themselves from the heat, as white turban was associated with Islam. Their changing of mosques in to stables, their forcing students to accept Christianity, and their obscene insults on Professor Molla Yusuf Effendis brother Molla Mehmet Effendi for his scientific knowledge, and their taking him away on the day of their departure are all epitomes of treachery. Armenians vile attacks on religion, and on the Muslims constitute an unlimited single subject matter enough for the Red Book which is planned to be published. However, the following excerpts, taken from the heartrending pages of adventures that are not easy to determine and record, are presented, without an addition of a word, and with an attestation of a humble persons conscience, who has been trying to purge himself from the deep personal grief, and who dared to attach a copy of the second list. For your further considerations. Office of the Governor of Van Province

----------

-----

----------

91

Ottoman Army Headquarters Directorate of the 1st Division Istanbul May 27, 1915 To the 2nd Division: A plan was taken into consideration at the 1st Division previously. It was presented with the request of comparing and joining of these, and of forwarding it to the Ministry of Foreign Affairs. Director of War Operations Division Ismet ---------3rd Army Staff Office 2nd Division 506 To the Headquarters Attached are the documents, sent from the Office the Governor of Van Province, to be published in the Red Book pertaining to the atrocities committed by the Russians and Ottoman Armenians who have joined the Russian forces around Azerbaijan and Van. Commander of the 3rd Army Brigadier General Mahmut Kmil -----------------------------------Hasankale April 23, 1915

Ministry of Defense Independent Office of Public Order 245 Note To the 2nd Division of the Headquarters In answer to the note dated April 27, 1915 numbered 9223.

92

Russias political desires and secret aims, which she has been pursuing for a long time, are in fact, without doubt, reflections of her intentions to weaken the Ottoman State by taking every opportunity for granted and to contrive sequence of important events with the hope of strengthening and ensuring her own position and stature in the region; and to this end by instigating and encouraging the ignorant people continually by all means she is trying to render the Ottoman administration guilty of blood shed and to prove that the Ottoman State is far from controlling her vast territories in the face of the civilized world; and thus, having accomplished her mission in degrading the Ottoman State, her desire in taking over the regions where she incited tumult under her tyrannous control becomes her clear intention which she will never be able to conceal. To reach their ominous desires, Russian consuls and the immoral people who were encouraged and supported by them have committed innumerable murders. Iranian borders, Van, Bitlis, Mosul, and Adana provinces have been the stage ground for the murders committed almost in every decade. The spreading of uprisings from Maku Khanate in the north of Iran to the Kirmanshah region in the south, are all Russians inciting of the nomadic tribes against each other, this is very typical of the Russians for they have been engaged in such activities for a long time. They have been inciting the Muslims against the Amenians, Armenians against the government, and sometimes inflicting problems among the Muslims and the Armenians, as wells as inciting both of them against the state so as to incite the Kurds against the government, and thus the Russians were keeping the regions of Van, Bitlis, Adana, Mosul provinces in turmoil; these incidents have been widely known ever since they have started. It will be needles to say that Russians enticing the Armenians to join their sides by allegations in the provinces of Van, Bitlis and Adana, and arranging bloodthirsty events stem from their understanding of their own tyrannical policies, and are part of despotic Russian rule. In our most difficult and weakest days during the Balkan War, Russian government has extended her aggressive hands as far as the eastern villages and seized them, which by all official and logical evidences belonged us, by proposing the evacuation of our forces from the eastern villages. The bloodthirsty Russian government, not being satisfied, prompted the Joint Border Committees composed of the Ottoman State, Iran, English and Russians to draw the borders along the lines that were against our will and thus in accordance with the winner takes it all conception our borders have been drawn, in negligence of the Erzurum Treaty along with the intermediate lines first determined by Adil Bey and Dervish Pasha committees, according to their desires. 93

It has been clearly understood that the Russian Government which caused heavy losses, on the other hand, have been trying to arrange joint actions with us on Molla Selim in Bitlis, on Abdusselam in Barzan which were in fact designed by the Russians so as to set her firm feet within our borders. Attached binding is the book containing chronologically arranged 98 official documents in proof of Russian governments instigations of the events, as well as her encouragements, intentions, means of uprisings. The paragraphs that are found to be not appropriate for publication in the Red Book are marked with red pencil. May 18, 1915 Ministry of Defense Independent Office for Public Order ---------Ottoman Army Headquarters Number 2763 Cryptogram sent from Hasankale to the headquarters. Rejoinder: Following is the answer dated February 28, 1915 from Van Mobile Gendarmerie Division for the Red Book. The answer from the Governor of Van Province will be presented separately. Russians, ever since the beginning of the mobilization, used to help the fugitives who ran away from the Ottoman government for their ordinary crimes or political offenses and took refuge in Iran, as well as to those, living on the borders, whom they have deceived. Russians by providing guns and money for them inflicted murderous events in our country with their help. Simko, leader of the Abdevi tribe, has confessed that the Russian aside from their paying a regular salary have given premiums for every murder he has committed in our country. Office of the Governor, Van Province, has lots of documents pertaining to the issue. The events that started before the mobilization have been aggravated. Barzans Sheik Abdusselam who fled to Iran was entertained, given money, indoctrinated by the Russians in Tbilisi and was sent back to our country to arrange plots; he also provoked the tribes as far as Bacerge1 on is way with the help from the Russians. As he was about to cross the border, he was
1

-----

----------

Hakkari, Yksekova, Esendere.

94

caught by the Iranian Kardar tribe and turned over to Bacerge gendarme station. Upon this incident the Russians have destroyed all the villages, livestock, and belongings of the people of Kardar tribe. They have slaughtered women and children and burned them. Those who were able to run away took refuge in our borders in misery and pain. Although the tribes of Somay, Merkvar, and Terkvar tried to defend themselves from the fear of aggression in vain, Russians set the entire region afire and slaughtered the Muslim people. These atrocities committed to the Muslim people in the inner regions of Iran, although effective, has met no interference. Moreover, the Russians in pursuit of the Muslims, who tried to take refuge in our borders, did not hesitate to attack our soldiers at the Bani gendarme station near Bacerge, and at Katuna1 gendarme station near emdinan.2 Other than these events that took in mid-September, the Russians have tried to pass an Armenian gang of 400 gunned men, to Salmas3, under military protection from our country. For this reason several clashes have been engaged on our borders in the region before the declaration of war. Upon capturing of the man whom they have sent for enticing uprisings in the region, they have avenged him by massacring and burning thousands of Muslims, and destroyed their crops, belongings, and livestock. The traces of Russians aggression over Ramat region where Somay, Merkvar, and Terkvar tribes lived can even be seen today. Russians have also attacked our gendarme stations near Din on the same day they had crossed our borders from Oltu and Bayezit. March 23, 1915 3rd Army Commander Mahmut Kamil

Bk. s. / See pp. 369-387.

1 2 3

Hakkari, emdinli, Kayalar. Hakkari, emdinli. Iran, Salmas.

95

Osmanl Ordusu Bakomutanl Trkiyenin sonunun yaklat, her tarafta iln edilmeye baland. stanbulda toplanan byk kongrenin sonucunu bildirmek ve gereken hazrlklar yapmak zere Milletvekili Papasyan ile Viremyan Erzuruma geldiler. Erzurumda, Kafkasyadan gelen Tanak delegelerinin de katld byk bir toplant yaptlar. Ruslarn, Trkiyeden zapt edecekleri araziyi Ermenilere vererek, istiklllerinin temin edilecei hakknda Ruslarla tespit edilen anlama sureti, Erzurum kongresinde grld. Kongrede Rus-Ermeni anlamas onayland ve komitelere bildirilmek zere aada yazl maddeler kararlatrld: 1. Savan ilnna kadar sessiz kalmaya ve boyun emee devam etmek; fakat, bu zaman zarfnda Rusyadan gelecek ve ieriden tedarik edilecek silhlarla donanm bir hle gelmek. 2. Sava iln edilirse Trk ordusundaki silhlaryla birlikte Rus ordusuna katlmalar. Ermeni askerlerinin

3. Trk ordusunun ilerlemesi durumunda sessizlii muhafaza etmek. 4. Trk ordusu ricat eder, yahut ilerleyemeyecek duruma gelirse, etelerin derhl ellerindeki programa uygun olarak ordu gerisinde faaliyete gemeleri. Kongre, kararlar kabul edip daldktan sonra Milletvekili Viremyan, Erzurum valisine giderek aada yazl tekliflerde bulundu: Osmanl Hkmeti Rusyaya sava iln ettii takdirde ve Osmanl ordusunun Kafkasyaya saldrmas durumunda, oradaki Ermenilerin Trklerle i birlii yapmalarnn teminini, propaganda yapmak zere Osmanl Hkmetinin Ermenistann tekiline dair gl vaatte bulunmas ve bu vaadini kesinlikle yerine getirmesi lzmdr. Viremyann yukardaki drt maddelik kongre kararlarn imzaladktan ve kongreyi dattktan sonra Erzurum valisine yapt bu mracaat, iki gayenin elde edilmesi esasna dayanyordu: 1. Osmanl Hkmeti galip geldii takdirde mill emellere yeniden sahip olmak, 2. Osmanl Hkmetini aldatan Ermeni gizli tekiltnn gzetlenmek ve izlenmekten korunmas. Viremyan ve Papasyan Erzurumdaki ilerini bu ekilde hallettikten sonra Tanak Komitesi reislerinden birka ile Mua bal ankeli Manastrna gidip, etraftaki Ermenileri davet ederek kongre kararlarn tebli 97

ettiler. Papasyan, Mu ve civarn idare etmek zere Muta kald. Viremyan arkadalaryla birlikte Vana gitti. Yukarda alnan kararlar 3 nc Ordu tarafndan bildiriliyor. Vali ve maiyetindeki komutanlarna uyank bulunmalar emir ve tembih ediliyor. Savan ilnna kadar, Ermenilerin Rusyada ve Trkiyede aldklar tertibat hakknda 3 nc Orduya gelen bilgi: 1. Snrn dousundaki (Rusyada) ky ve kasabalarda bulunan Mslman kyleri arattrlarak silhlara el konuluyor ve bu silhlar Ermenilere datlyor. 2. Snrn batsnda (Trkiyede) ve zellikle snra yakn ky ve kasabalarda bulunan Osmanl Ermenilerini silhlandrmak zere Oltu, Sarkam, Kazman, Idra ok sayda silh, cephane ve bomba yerletirildii, Van ve Bitliste datlacak silhlarla, daha sonra alnacak tertibatn kararlatrlmas iin Rus generallerinden Loris Milikofun olunun, yannda bulunan Tanak reislerinden Malkon ve Ohannes ile birlikte Abga yoluyla 10 Ekim 1914te Vana gittikleri haber alnyor. 3. Rusyann ran konsoloslarnn, randaki Ermenilere de Trkiyeden zapt edilecek yerlerde Ermenistan tesisi vaadinde bulunarak ran Ermenilerini ve zellikle Rmiye1 ve Salmastaki Ermenileri silhlandrarak snr dhiline sevk ettikleri anlalyor. 4. Kafkasya ve Trkiye Tanak Komitesi reislerinden bir ksm, snr yaknlarnda aada belirtildii gibi Ermeni ete tekilt oluturuyor: a. Byk ksm Pasinler, Erzurum, Elekirt, Hns, Malazgirt Ermenilerinden ve asker firarlerinden olmak zere alt bin Ermeniyi Kazmanda toplayarak, Rus Hkmeti tarafndan silhlandrldklar Rus memurlar ve Ermeni reisleri vastasyla Mslman ahaliden sava vergisi olarak yiyecek alnarak bin be yznn 31 Ekim 1914te ran Azerbaycanna gnderildii, geri kalan ksmnn da Kazmanda kald anlalyor. b. Oltu, Kars, Sarkam ve Trabzondan firar eden Ermenilerden bin be yz kiilik bir svari etesi tekil olunarak, bunun bininin Beyazt ve civarna gemek zere Idr blgesine ve be yznn de Hodicor2 blgesine gitmek zere Oltuya gnderildii delilleriyle haber veriliyor. c. Byk ksm Beyazt, Van ve Bitlis Ermenilerinden, asker firarlerinden ve Idr yresi Ermenilerinden olmak zere alt bin Ermeninin
1 2

ran, Rumiye. Erzurum, spir, amlkonak, Srakonak.

98

Erzurumda Trklerin iine doldurularak yakld konak The house the Turks were gathered and burned alive, in Erzurum

Idrda toplanp, ete hlinde taksim olunarak silhlandrldklar, Rus snr blkleri erlerinden iltica eden Ruslardan ve dier kaynaklardan alnan bilgilerden anlalyor. d. Maknun Koni taraflarnda bulunan Beyecek Kilisesinde Ermeni ete tekilt oluturulduu ve Salmasta tekil edilen etelerle Vana geleceklerinin anlald. 5. Kars, Sarkam, Kazman blgelerinde tekilt kurmakla grevlendirilenler, mehur Ermeni reislerinden Antranik, Bayburtlu Arak, Bitlisli ramdr. Idr ve civarnda da, Ercite eskiden beri eczaclk yapan Eczac Rupen Mgrdyan, Toros Karakayan, Portakalyan ve Tanak Beyazt Delegesi Surpenin tekilt kurmakla grevlendirildiklerinin anlald. 6. Trk ordusunun hl ve hareketlerinden devaml olarak Rus ordusunu haberdar etmek zere Trabzon, Erzurum, Mu, Bitlis, Van, Sivas ve Kayseride de birer casus merkezinin tekil edildii anlalyor. 7. Snrdan geirilen silh ve ateli maddelerden fazla olanlarnn Karahisar, Sivas, Kayseride sakland anlalyor. 8. Gereken ateli ve patlayc maddelerin sahilden Trkiyeye sokulmasn temin ve Karadeniz sahilinin Trklere ait ksmndaki Rum ve Ermenilerden istifade edilerek ihtill ve ayaklanma karmak, Trk ordusu hakknda ayrntl bilgi alnmak zere Batumda Rus, Ermeni ve Rumdan oluan bir icraat komitesinin kurulduu anlalyor.

Rusya ile harp ilnna kadar Trkiyedeki Ermenilerin tavr ve hareketine dair 3 nc Ordunun o zamana ait dosyalarnda zetle u gibi olaylara tesadf edilmektedir: 1. Ermenilerden, kanunen silh altna alnmalar gereken erlerden Karadeniz sahilinde, Hopa - Erzurum - Hns ve Vann dou hattnda bulunan ky ve kasabalardaki Ermenilerin byk ksmnn arya uymayarak Rusyadaki tekilta katlmak zere snrn dousuna getikleri grlmektedir. 2. 4 nc Yedek Atl Tmeninin, toplanma blgesi olan Yaan Yaan - Kprky1 hattna gidiyor ve 3 Ekim 1914te Kprkynde Manuk olu Ovanisin evinde ve Yaanda Papasn bulunduu evde ok sayda Rus silh ortaya karyor. Ayn zamanda Hasankalede de birka evde Rus

Erzurum, Kprky.

99

silhlar bulunarak bu ii yapanlar asker mahkemeye veriliyor ki, kongre kararlarnn birinci fasl gereklemi oluyor. 3. Yomra1 nahiyesinin zaksa2 kynden Eki olu Setrak, Arakilin olunun komutasndaki 25 kiilik ete ile Hodicor blgesinde tenha yerlerde tesadf ettikleri Mslmanlar katlettikten sonra 5 Ekim 1914te Trabzondan Erzuruma gelmekte olan postaya Gmhane civarnda taarruz ederek, srcy ldrp ve postay gasp ederek savutuklar ve yaplan takibat neticesinde arkadalarndan birka kiinin ele geirilerek asker mahkemeye verildii. Bunlarn yukarda zikredilen, Oltuya gelen ete yelerinden olduklar anlalyor. 4. Hehas, Ktek,3 Mecingerd,4 Pasin Karakilisesi, Grcbulak5 ve daha gneydeki snr karakollarmzn karsnda bulunan Rus postalar yerine Ermeni ete devriyelerinin bulunduklar grlyor. Pasin Karakilisesi Snr Taburundan silh ile firar eden Malatyal Kegorkun 20 atl ile Grcbulak cihetinden yapt baskn ve Ktek Snr Taburuna Karaurgan6 cihetinden Ermeni etelerinin yapmak istedii taarruz ve Eczac Rupen ile Bayaztl Surpenin, Musun7 civarnda 500 kii ile yaptklar basknlar Rus ve Osmanl anlamazlnn bir an evvel ortaya kmasn temin edecek ve Rus ordusunun nc askerleri olacaklar anlalmt. 5. Birliklerdeki, zellikle snr taburlarnda ve snra yakn olan birliklerdeki Ermeni erlerinden bir ksmnn silhlaryla firar ettikleri ve Rusyaya getikleri anlalyor. 6. Kylere, hava deiimi dolaysyla giden ya da yalnz yakalanan Mslman askerlerin, Ermeni kyleri civarlarnda katledildikleri grlyor. Hatta Lazistan ve Havalisi Komutanlna bal Mantelli Bataryas stemeni Sabri Efendinin Hsmasa kynde, oturduu evin sahibi Ermeni Bedros tarafndan feci ekilde paralanarak evin bahesine gmld ve bir hafta sonra meydana kmas zerine Bedrosun, kendisini yakalamak iin giden jandarmalara kar silh kulland, ancak yakalanacan anlar anlamaz intihar ettii anlalyor. Bu suretle arkadalarn da ele vermiyor. Bu ve buna benzer tek kiilik olaylarn says artyor. Yukardan beri sylenegelen hazrlk ve tertibattan, ieride byk bir ihtill hareketinin hazrlanmakta olduu 3 nc Ordu tarafndan anlalmt.
1 2 3

Trabzon, Yomra. Trabzon, Maka, Esirolu, Sakzl. Kars, Kazman. 4 Kars, Sarkam, Karaurgan, amyaz. 5 Ar, Doubayazt, Grbulak. 6 Kars, Sarkam, Karaurgan. 7 Ar, Doubayazt, Suluem.

100

Karsta Ermeniler tarafndan birbirlerine balanmak suretiyle canice ldrlen Trk askerleri Turkish soldiers tied to each other and massacred outrageously by the Armenians in Kars

Esasen, ihtill tertibatnn uzun zamandan beri gereken yerlerde hazrland ve gerekli silh, ateli ve patlayc maddelerin ambarland gidiattan anlalyordu. Aada sras geldike zikredilecei zere dou illerinde balca ihtill merkezlerinin Van, Bitlis, Erzurum, Karahisar (ebinkarahisar) ve ikinci derecede olmak zere Sivas, Kayseri, Diyarbakrda seim yaplarak, buralarda genel mfettiler, sava komutanlar, ete reisleri tayin ve tespit edildii; seferberlik ilnnda btn Tanak ubelerine, 13 yana kadar olan erkeklerin komiteye ye olarak kaydedilip silhlandrlmalarnn emir ve tebli olunduu, Sivas vakas sonrasnda Ermenilerin asker mahkemede verdikleri ifadelerinden anlalmt. htill merkezi olan yerler incelenecek olursa, menzil snrnn getii balca noktalarn seilmi olduu grlr. Esasen Osmanl Hkmeti seferberlik ilnnda, jandarma kuvvetinin byk bir ksmn seyyar orduya alm, baz blgelerini ikinci snf jandarmalara terk etmiti. Meydana gelecek ihtill, ordudan bir ksm kuvvetin bu blgelere sevkini gerektirecek ve hatta denilebilir ki orduyu elim bir vaziyete sokacakt. Rusya ile anlamazlklar ortaya kt zaman, Rus ordusundan bir ksm kuvvetin snra saldrd grld. Rus ordusundan bir Plaston Tugay ile 1 nci Kazak Atl Tmeni ve bunlarn ilerisinde Oltu, Sarkam, Kazman blgelerinde teekkl eden Ermeni etelerini yanlarna makineli tfek ve top katarak d,1 Ktek, Pasin Karakilisesi ve Beyazt istikametlerine srd. Bu eteler, getikleri Mslman kylerinin mallarn yamalayp beikteki ocua varncaya kadar ldryor ve imha ederek ilerliyorlard. Yaptklar alaklklar iiten berideki kylerde bulunan kadn ve ocuklar evlerini terk ederek gerilere firar ediyorlard. Ksa sre zarfnda Erzurum, Bitlis, Van birer sefalet merkezi oldu. Esasen, bu kylerdeki Mslman halkn genleri silh altna alnm geri kalan ihtiyar, kadn, ocuk ve gszler de, ya Ermeni zulm ve vahetine kurban olmu, ya da gerilerde sefalet iinde lmlerdi (11 nci Kolordudan gnderilen Ermeni mezalimi kaydedilecek. 2 nci ube henz bulamad. 3 nc Ordunun msveddesi Sadk Beydedir. Gmenler Kurulundan alnacak izelge de buraya geecektir.)

Sava iln edildii zaman Kafkas Cephesindeki Osmanl ordusunun durumu: 3 nc Ordu kuruluuna dhil olan birlikler, Dokuzuncu, On Birinci ve Badattan gelecek olan On nc Kolordularla, Birinci, kinci, nc, Drdnc Yedek Atl Tmenleri ve 2 nci Nizamiye Atl Tmeni ve tekil edilecek Van ve Erzurum Jandarma Tmenlerinden ibaret olacakt. Ksmen
1

Erzurum, Narman.

101

seferberliklerini tamamlayan bu birlikler henz toplanma blgesine gelememilerdi. 3 nc Ordu kuruluuna dhil olup, yukarda anlan birlikler, eklenmi 1 nci eklide gsterildii zere ksmen yryte ve ksmen de Erzurum civarndayd. Harbin ilnndan on gn nce ordu, Bakomutanlktan ald emir zerine toplanma blgelerine gelmekte olan birliklere, k geirmek zere ikamet blgeleri tahsis etmi ve gelen birlikler de ikamet blgelerine hareket etmiti. Buna ramen hkmetin siyas karar henz pheliydi. Bir k savana girmek istemedii 3 nc Orduca anlalm ve snr civarnda bulunup, g etmek isteyen Mslman kylerini kendi mevkilerine dnmeye mecbur brakmt. Savan btn felketlerini Trk arazisine kaydrmak zere, yukarda belirtilen ve dehet verici olan Rus harekt esnasnda 3 nc Ordu, akland durumdayd. Bundan dolay Ruslar ilk saldrda Hasankale nlerine gelmeyi baardlar. Bu durumda 3 nc Ordu toplanma ve birliklerin kararlatrlan yerlere sevki iini tamamlayncaya kadar, Erzurum Kalesinden istifade etmek zere snr civarndaki birliklerini geriye ekiyor ve Erzurum nnde Hykler hattnda kar koymaya karar veriyor. Fakat ileri srd 2 nci Nizamiye Atl Tmeninin drt gn dayanmas, geriden hibir Rus kolunun ilerleyememesi ve yaplan keiflerin neticesi Ermeni etelerinden ve bir Plaston Tugay ile Kazak Atl Tmeninden ibaret olan Rus kuvvetleri karsnda 3 nc Ordu, btn ksmlaryla ilerlemeye karar veriyor. Bu suretle ilerleyen Trk kuvvetleri tesadf ettikleri Rus kuvvetlerini tepeleyerek Zivinde1 hazrlanan mevki nnde durmaya mecbur kalyor. Bu zamana kadar Trk ordusundaki Ermeni subay, tabip ve askerleri ile gerideki Ermenilerin tavr ve hareketine gelelim: Erzurumun dousuna kadar ilerleyen Ermeni eteleri, btn Ermeni kylerindeki aileleri Rusyaya naklederek, eli silh tutanlarn kendilerine katlmaya mecbur etti ve geri ekilirken de yukarda etraflca anld ve akland gibi Mslman kylerini yakarak ykarak, halkn katlederek imha ediyorlard. Trk ordusundaki Ermeni neferleri her frsattan istifade ederek silhlaryla Rus ordusuna firar ediyordu. Subay ve doktorlarn da birok bilgiyle Rus ordusuna katldklar grlyordu. Savan en buhranl zamanlarnda cephane, batarya ve yedek mevzilerinin iaretle dmana gsterildii ou kez grlyordu. Bu cmleden olarak Pazacur2 mevziinde, mevzileri iaret ettii grlen Gmhaneli Ohannes olu Kirkor, verildii asker mahkemede suunu tereddtsz itiraf ediyordu. Baz Ermeni askerlerinin de savan en iddetli zamanlarnda Trk askerlerini firara
1 2

Kars, Sarkam, Karaurgan, Sngta. Erzurum, Kprky, Ortaklar.

102

tevik ettikleri ve bu sebepten ounlukla avc hatlarnn bozulduu grlyordu. tarafta bulunan Ermeniler ise yaral olarak gerilere sevk edilen ve yalnz bulunan askerleri katletmekten ekinmiyorlard. Ayrca Rus ordusundaki Ermenilerle srekli olarak haberletikleri ve ordumuzun durumundan ve kuvvetinden devaml ekilde Ruslar haberdar etmek ve kendilerinin alacaklar durumu kararlatrmak ve tayin etmek zere casusluk faaliyetinde bulunuyorlard. ou defa bu gibi ifreli haberler casuslarn zerinde ele geiriliyordu. Bu cmleden olarak hem Trk ordusunun kuvvet ve durumundan haber almak ve hem de Ruslarn, Osmanl memleketlerindeki Ermenilere silh ve cephane gnderdiklerine delil olmak zere, elde edilen belgelerin birkan hatrlatmak faydaldr. Vana gelirken yakalanan Fika ismindeki ahsn, ceketinin astar iine dikilmi bir bez parasnn zerine Ermenice Van Tanak Komitesine yazlm bir mektubun aynen tercmesi: Sevgilimiz (bu tabir genellikle komiteciler arasnda bir hitaptr) mektubunuz alnd. Bizce ve sizce malm olan mal, istediiniz yol ile size doru yola karld (silh, cephane, bomba kastediliyor). imdi size tehlikesiz bir surette mal gndermek zordur. Yollar tutulmu olmasna ramen snrlarda arpmalar balamtr. Grne gre bize doru gelen harektta buna itirak etmi olacaktr. ekpager Day (firar edip Rusyada bulunan reislerin takma addr) tamamyla o dnceyi beslemiyor. nk siz takdir etmi ya da iitmisinizdir. O, etrafmza byk lde hareketsiz eyler yerletirmitir. Hem bizim iin, hem kendisi iin, ayn ekilde canl kuvvetler ve hareketli eylerin gelii devam ediyor. Biz burada eya arasnda bouluyoruz. Siz de orada ihtiya iindesiniz. Bu zaten tahamml edilemeyecek bir durumdur. Derviin lm hepimizi etkiledi. Eer bizimki size hemen yetimezse habercimizi abuk yola karnz. Harekette olan kuvvetler, ordunun (asker) cins ve numaralar hakknda yaznz (Trk ordusu hakknda malmat istiyor). Arkadaa selmlarla Minaryan

Bize yaz yazmak iin mrekkep gnderiniz ....... zaten gndermitiniz. M. (komiteler arasnda bunun bir ifre olduu dorudur. nk Rusyada mrekkebe ihtiya yoktur).

103

Dier belge: Mektupla haber aldk ki arkada Mihak Setum, on askeriyle bizim kye gelmek istiyormu. Hem asker toplamak, hem de bizi aratrmak maksadyla takip ediyormu. Biz bo yere elimizle evlerimizi yakma gcne sahip deiliz. ocuklarmzn emri altna girmek istemeyiz. Mademki sizin de bize yardm iin kuvvetiniz yok, o halde biz cephanemizi kyde saklamalyz. Yahut siz de gelin, daa kalm. Eer etrafmzda almak iin Yrk ve Rum varsa Revine de haber ver. Yardma gelsin. Eer olmazsa aksi takdirde bizim Hkmete kar duracak kuvvetimiz yok. Delilik etmeyelim. Mart 1915 mza : Merkez Heyet

Bu belgede, ierideki Ermenilerin ok byk bir gayretle almakta olduklar anlalmaktayd. Sarkam Muharebesine kadar Ruslara bu ekilde hizmet etmeye, kendilerini donatmaya ve gerilerde her trl gl yenmee alyorlard. Trk ordusunun kuvvetli olduunu ve her tarafta Ruslarn, snrn dousuna atldklarn da gryorlard. Bundan dolay genel bir ayaklanmaya cesaret edemiyorlard. Sarkam Muharebesinde malup olarak, 2 numaral ekilde gsterilen mevziye ekilen Trk ordusunun says yz otuz binden yirmi bine kadar inmiti. Kalanlar da, orduda ba gsteren tifs tamamen yok ediyordu. Bununla beraber Ruslar da ayn akbete uramt. Rus kar taarruzu durmu, her iki taraf, ordularnn ikmaliyle urayordu. te bu sralarda her tarafta Ermeni ihtill harektnn balamak zere olduu haberleri alnyordu. Bundan baka komitecilerin yanndakilerle snr geerek, Van ve Bitlise daldklar, Mslman kyleri arasnda tek bulunan Ermeni kyleri halknn, toplu bulunan Ermeni kylerine gizlice tandklar ve bu tahliye edilen kylerde, ancak ihtiyar ve sakatlarn muhafaza iin brakldklar bilgisi alnyordu. Nihayet ilk ihtill harekt Bitliste ba gsterdi. Bitliste komitelerin muntazam ve kuvvetli tekilt, Mu ve Vana snr olan Hizan kazasnn Karkar1 nahiyesindeydi. Gerek Muta ve gerekse Hizanda 15 gn iinde birok yerde ayaklanmaya, asker ve jandarmalarn ldrlmesine balanld. yle ki: 9 ubat 1915 de Hizan kazasnn Karkar nahiyesine bal Ahkis2 tarafndaki Sekr kyne gnderilen iki jandarmay, artk hkmetin
1 2

Van, Geva, Daldere. Van, Geva.

104

emirlerine boyun emeyeceklerini ve bir daha gelmemelerini syleyerek kovarlar. Bunun zerine, gnderilen sekiz jandarmadan ibaret mfrezenin kye girmesiyle, ierde gvenli bir yerde snan komitenin at iddetli ate karsnda mfrezeden altsnn ehit, dier iki kiinin de kamay baard haberi alnyor. Ayrca Korsor kyne gnderilen iki jandarmadan da bilgi alnamyor. Korsor, Sekr, Arin kylerinde de ok sayda Ermeni etelerinin toplanarak civar Mslman kylerine taarruza baladklar ve ok iddetli mezalim yapmakta olduklar haberi veriliyor. Karkar nahiyesindeki bir ksm ete kuvveti de kaza merkezi olan Hizana hcum ederek oray zabtetmeye alyor. htill bu blgede genileyerek, Hizan zabta gelen Ermeni eteleri, kaza merkezinde bulunan jandarma ve silhl ahalinin direnii karsnda durmaya mecbur oluyor. Bitlisten Jandarma Alay Komutan kumandasnda kuvvetli bir mfreze hareket ettirildii gibi, Van Valilii de haberdar edilerek Gevatan ve ayrca Vandan da bir mfreze sevk edildi. Gevatan Hizan istikametine gelen mfreze ile Geva yolunu tutan eteler arasnda kan atma neticesinde jandarmalardan altsnn ehit ve birinin yaral olduu anlalyor. Mfreze takviye alarak ilerliyor. Van ve Bitlisten sevk edilen mfrezeler de Kapan Yolu ve Arnis kylerini igalden, Hizan kuatmadan kurtaryor. Mfrezeler taarruzlarn Ahkise yneltiyor. ki gn sren arpmadan sonra Ahkis ile Beygr1 kyleri igal ediliyorsa da, asiler kamay baaryor. 17 ubat 1915te mfrezeler Tasu2 kynde toplanarak taarruzlarn, tehditkr bir vaziyet alan asilere yneltiyor. Bir gnlk iddetli bir direniten sonra sz konusu ky de zapt ediliyor. Daha sonra Karsu, Sigor kyleri de iki gnlk bir arpmadan sonra igl ediliyor. Buralarda pek ok Rus apkas ve cihaz bulunuyor ve buralarn salam bir sahra mevzisi haline getirildii grlyor. Olayn balangcnda Sigor kynde ehit edilen jandarmalarn, gzleri oyulmu, cierleri karlm, kafalar ezilmi olarak talar arasnda bulunuyor. Viris3 kynn igali esnasnda Komite Reisi Vanl hann damgal ksra elde ediliyor. atmada len kiiler arasnda Vann Hurinis kynden Keiin olu olup, Van civarnda tannm olan Komite Reisi Vahan ile Sekr kynden Kalonun cesetleri grlyor. Vahann atmada len kiiler arasnda bulunmas sebebiyle, kendisinin Vandan zel ekilde gnderildiinin anlald. htillin buralarda u suretle balamas akabinde, Mu ova kylerinde de isyan atei aa kt. 10 ubat 1915te, yani Hizan olayndan bir gn sonra Mu merkez kazasna bal Sironk ky civarndan gemekte olan mfreze, ani atee maruz kalmas nedeniyle yoluna devam
1 2 3

Van, Geva. Van, Geva. Van, Geva.

105

edemedi ve atmaya tututu. Mfrezedeki hayvanlar ve insanlar telef oldu. Mutan subay komutasnda gnderilen dier mfrezeler atmaya yetierek, komiteyi abluka altna ald. atma sonucunda komite yelerinden dokuzu l olarak ele geirildi. Dierleri kuatma hattn yararak kamay baardlar. Ayn gnde Akan nahiyesinin Kmes kynde bulunan Nahiye Mdr ile jandarma mfrezesinin bulunduu ev, komite tarafndan kuatlarak sekiz saat arpma devam etti. Mdrn emrinde bulunan dokuz jandarma feci bir ekilde ehit edilip, ev de komite tarafndan atee verildi. Mdr ve yanndaki bir nefer alevler iinde gece karanlnda kamay baardlar. Sulularn yakalanarak cezalandrlmas iin Mu Depo Alayndan gnderilen mfrezeler, bir baar elde edemedi. Kmes olay gn, Mu Tanak Komitesi Delegesi Rupen ile Mu Tanak Komitesi Reislerinden Esronun bulunmas ve daha sonra sevk edilen mfrezelerle komitelerin arpmas esnasnda komite yelerinin bu iki ahs tarafndan sevk ve idare edilmesi hususunun ortaya kmas, ihtillin esas hakknda bir fikir vermiti. Zaten Rupen ile Esro bu olaydan sonra Mua gelmeyerek, eteleriyle etrafa saldrmaya ve Hkmeti tehdit etmeye baladlar. Kmes ve Sironk olaylar sulularnn, Mua bal Irak Manastrnda barndklar, Devlet tarafndan haber alnarak 25 ubat 1915te Temen Ahmet Efendi komutasnda bir mfreze sevk edildi. Mfreze manastra yaklat srada, yandan ve ileriden ani ve iddetli bir ate iinde kald. arpma Mfreze Komutan Ahmet Efendi ile mfrezeden drt neferin ehit ve geri kalan neferlerin de akama kadar arpmaya devam edip, gece karanlnda ekilmesiyle neticelendi. Bu mfrezeyi takviye etmek zere 27 ubat 1915te Mu Depo Alayndan ikinci kuvvetli bir mfreze gnderildiyse de komite yelerinin firar ettiini ve manastrn tahliye edilmi olduunu grd. Fakat komiteye barnak olan bu manastr daim igal altnda bulundurdu. Yine 26 ubat 1915te Mutan Sasona giden drt jandarma neferi Geligzan1 civarnda ve dere kenarnda yemek yerlerken Geligzan halknn saldrsna urayarak, baltalarla paralanp, cesetleri bir saatlik mesafeye nakledilerek gmlmt. Bu jandarmalarn birden bire ortadan kaybolmalar nedeniyle, komite tarafndan imha edildikleri anlalmt. Bundan dolay tahkikata devam edilerek Geligzan civarnda ve dere kenarnda bu feci olayn meydana geldii yerde baz izler grlm ve bu suretle devlet, takibatn Geligzana nakletmiti. Tahkikat neticesinde sulular yakalanp asker mahkemeye verildi. Sulular olay btn acmaszlyla asker mahkeme huzurunda itiraftan ekinmediler. Artk bu gibi olaylar birbirini takip ediyordu. Devletin, meydana gelen isyan hemen ve yerinde iddetle
1

Mu, Cevizlidere.

106

bastrmas komitecileri artm ve Bitlisin her tarafnda Ermenileri nispeten sessizlie itmi, devletin nfuzunun komitenin nfuzundan daha etkili olduunu Bitlis Ermenilerine tantmt. Devlete kar silh kullanmayan Ermenilerin mal ve canlarnn korunmas daha ok etkisini gstermi, gerek Muta ve gerekse Bitliste Tanak olmayan Ermeni ileri gelenleri olaylar aka lnetlemilerdi. Milletvekili Papasyan Muta bulunuyor ve bu harekt merkezden idare ediyordu. Olaylarn kendi arzusuna gre halledilememesi zerine, derhal hkmete gelerek Hizan, Kmes, Sironk, Manastr olaylarn meydana getirenlerin birtakm asker firarsi cahil kimseler olduunu, Kmes ve Sironk olaylarnn asker kaaklarnn hainliklerinden, Manastr olaynn ise kaarak Manastra saklanm olan asker firarlerinin zerine mfrezenin aniden gitmesinin firarlerin korkmasna sebep olup, bu suretle mfrezeye kar silh kullanm olduklarn ve Tanak Komitesinin meydana gelen bu olaylara kesinlikle karmadn ve komitenin, gerekirse devlete yardm edeceini teklif etmekteydi. Bu suretle baz Ermeni firarlerinin ihanetlerini bahane ederek, komitenin bu olaylara karmadn ve durumu Mu devlet yetkililerine arz eden Milletvekili Papasyan Efendi, hkmetin an ve iddetli uygulamalar karsnda bozuk dzenlerinin meydana kacandan korkuyordu. Derhl stanbulda Ermeni patriine olaylar baka tarzda anlatmak zere mektuplar gnderdi. Ermeni patrii de u ekilde devlete mracaat etti: Bear eto ve Mehmet Emin gibi adamlarn, son zamanlarda Bitlisin asayi ve emniyetinin korunmasyla grevlendirilmeleri sebebiyle, Ermenilerin felkete maruz kaldklar ve Karkar nahiyesine bal Halis,1 Hnz ve Ruhte kyleri khyalarnn, jandarmalar tarafndan katledilmesinden dolay heyecanlanan halkn da buna karlk drt jandarmay ldrdkleri, Ziko kynde jandarmalarn kk bir ocuu alenen ldrmeleri ve merkeze getirilmekte olan sekiz asker firarsinden drdnn yolda muhafzlar tarafndan katledilmeleri zerine karlk olarak iki jandarma neferinin ldrld ve jandarmalarn zulmlerine kar halk, kutsal eylerini muhafaza etmeyip bizzat kar durmaya zorlanrsa, buna isyan ekli verilerek evleri yakmaya, yamaya ve nfusu katle kalklmasnn adalete uygun olamayaca .... Meselelerin tahkik sureti ve olay bu ekilde meydana gelmise, bu olaya sebep olanlarn iddetle cezalandrlmasn stanbul, 3 nc Ordu Komutanlndan talep ediyor ve ayrca Meksi olaynn ortaya kmasna mdrn sebep olduu hakknda Ordu Komutanlna Elazdan ihbarda bulunuyor. Bunun zerine Ordu, 33 nc Tmen Komutan Vekili Albay Veysi Bey bakanlnda bir tahkik heyetinin

Van, Geva.

107

en ksa zamanda gnderilmesini Elazda 11 nci Kolordu Komutanl Vekletine emrediyor. Tahkikat neticesinde: 1. Bear eto ve Mehmet Eminin Bitlisin asayii iin grevlendirildiklerinin asl olmadn anlad. Esasen Bear etonun seferberlik balangcnda, gnll olarak emrindekilerle Azerbaycana gittii ve bu tarihten ay evvel Hoy Muharebesinde ehit olduu anlald. Mehmet Eminin ise ay evvel Azerbaycana giderken yolda Ermenilerin pususuna dp yaral olarak evine dnd ve hl tedavi altnda olduunun ortaya kt. 2. Bitlis dhilinde katledilmi hibir Ermeni khyasnn bulunmad tahkik heyetinin yapm olduu tahkikat neticesinden anlald. 3. Ziko kynde katledildii patrik efendi tarafndan iddia edilen ocua gelince; Bitlis dhilinde Ziko adnda bir kyn bulunmad ve Bitlisde jandarmalar tarafndan bir ocuun katlinin geree aykr olduunun ortaya kt. 4. Patrik efendinin iddia ettii gibi mukabil olarak jandarmalarn zulmlerine kar meru mdafaa durumunda olmayp birbirlerine muhalif olduklar anlald. Yaplan aratrma ve incelemeden anlald zere, Bear eto ve Mehmet Emine mal edilen asayiin korunmas meselesinin, vaktiyle ehit edilip bugn ortada bulunmayan bir adama atfedilmesi ve ilin hangi blgesinin asayi ve emniyetinin muhafazas ile grevlendirildiklerinin belirtilememesi ve il dhilinde mevcut olmayan bir kyde, bir ocuun katledildiinin iddia edilmesi, iddiann doruluk derecesine byk bir delildir. Bu suretle btn Bitlise yaylan isyan nisbeten yattrld. Zaten bunu takip eden Van ve Karahisar1 genel ayaklanmalarndan da anlalaca zere, buradaki hareket, hkmeti artmak ve kuvvetlerin domasna sebep olarak an darbenin Vandan vurulmasn dndklerini ortaya kard. Bundan dolay bu olaylar takiben, dnld gibi Van genel ayaklanmas bagsterdi. kr ----------------------Van

Giresun, ebinkarahisar.

108

Ottoman Army General Headquarters The nearing of the end of Turkey is being declared in all over the country. Papasijan and Viremijan, members of the parliament, in order to convey the results of the congress convened in Istanbul and to make the necessary preparations. They have held a large congress in Erzurum, to which the Daschnakzoutioun delegates coming from the Caucasus also participated. In this congress held in Erzurum, they have worked on the text of the agreement, the terms of which, were set with the Russians pertaining to Russianss handing the occupied regions over to the Armenians, and Russianss guaranteeing a free Armenian state. Russian-Armenian agreement was approved by the congress, and the following articles were decided to be sent for the information of the committees.

1. To continue to show submission and keep silent until the declaration of war, but in the meanwhile to become well equipped with the weapons to be obtained from Russia and from the inner regions. 2. Should the war be declared, all the Armenians in the Ottoman would join the Russian forces with their firearms. 3. To keep silent on should the Turkish Army advances. 4. Should the Turkish Army withdraws or comes to the point of standstill, all the gangs should start their activities behind the lines in accordance with the plan they already have. After the acceptance and distribution of the decisions taken at the congress, the member of the parliament Viremijan has proposed the following, in writing, to the Governor of Erzurum: Should the Ottoman Government declares war upon Russia, on the event of Ottoman Armys launching an attack upon the Caucasus, the Ottoman Government should make a strong promise to the Armenians living in the region on the issues of cooperation during the war and to propagation, and this promise ought to be fulfilled. Viremijans application to the Governor of Erzurum, after having had the above mentioned four articles approved and his closing of the congress, served for the attainment of two specific objectives

109

1. To be able to revive their national goals, should the Ottoman Government become victorious. 2. To keep the unfaithful secret Armenian organization away from the eyes of the Ottoman Government.

Viremijan and Papasijan, having thus completed their tasks in Erzurum, have moved to ankeli monastery together with a couple of the leaders from the Daschnakzoutioun Committee where they have invited the Armenians living nearby to convey the decisions taken at the congress. The 3rd Army reveals the decisions taken at the congress, and orders and warns the governor and the commanders under his service to be full alert. The following is the information, which is forwarded by the 3rd Army, upon the measures taken by the Armenians in Russia and Turkey until the declaration of war.

1. The Muslim villages and towns on the eastern part of the border (in Russia) are being searched and the weapons found in the houses are distributed among the Armenians. 2. It has been heard that large number of weapons, ammunition, and bombs are stockpiled in Oltu, Sarkam, Kazman, and Idr in order to arm the Ottoman Armenians, especially the Armenians living in the villages on the western part of the border (in Turkey). And that, the Russian General Loris Milikovs son together with Malkon and Ohannes, two leaders from the Daschnak Committee, has moved to Van via Abga on September 10, 1914 in order to concretize the measures to be taken and the decisions pertaining to the distribution of the arms. 3. It has been understood that the Russian consuls in Iran having armed the Iranian Armenians, especially the ones in Rumiye1 and Salmas, sending them into the inner regions of the border with the promise of foundation of Armenia on the lands to be occupied in Turkey. 4. Some of the leaders of the Daschnak Committee of Caucasus and Turkey are organizing Armenian gangs in the regions neighboring borders as follows.

Iran, Rumiye.

110

a. Six thousand Armenians were gathered mostly from Erzurum, Elekirt, Hns, Malazgirt and from among deserters in Kazman, 3500 of whom have been sent to Azerbaijan with the arms provided by the Russian Government and with the food taken as war tax with the help of the Russian officials and the Armenian gang leaders on October 31, 1914. The others are believed to be in Kazman. b. We are informed with ocular proof that an Armenian cavalry gang of 1500 men most of whom fled from Oltu, Kars, Sarkam, and from Trabzon have been formed. 1000 of these have been sent to Idr region in order to pass over to Beyazt and environs; and 500 were sent to Oltu from where they were to pass over to the Hodicor1 region. c. It has been understood from the information received from the refugee Russian soldiers and from the other sources that 6000 Armenians mostly composed of the Armenians from Beyazt, Van, Bitlis, deserters, and of the Armenians from environs of Idr have gathered in Idr have been organized in groups and have been armed. d. It has been understood that an Armenian gang has been set up at the Beyecek Church, on the Koni side of Mak, and that they were to advance as far as Van together with the other gangs set up in Salmas. 5. The leaders who are charged with setting up organizations around Kars, Sarkam, and Kazman are Antranik, Arshan of Bayburt, ram of Bitlis, all of whom are the famous Armenian leaders. It has been understood that the pharmacist Rupen Mygirdijian, Taurus Karakashijan, Portakalijan, and Surpen, the representative of the Daschnakzoutioun Bayazit branch, were given the task of establishing associations. 6. It is understood that they have set up espionage centers in Trabzon, Erzurum, Mu, Bitlis, Van, Sivas, and in Kayseri in order to inform the Russian Army about the movements and state of the Turkish Army. 7. It is understood that the surplus of weapons and firearms brought over the borders are being kept in Karahisar, Sivas, and Kayseri. 8. An actions committee composed of Russians, Armenians, and of Greeks is set up in Batum. The committees task was to gather detailed information about the Turkish Army, as well as to instigate uprisings and rebellions with the help of the Greeks and Armenians residing in the Turkish side of the Black Sea coast and, furthermore, to ease smuggling of the firearms and explosives into Turkey.

Erzurum, spir, amlkonak, Srakonak.

111

In relation to the activities of the Armenians in Turkey, until the declaration of war upon Russia, the information files of the 3rd Army pertaining to that time are summarized below. 1. It has been observed that most of the soldiers, Armenians who were to be called into military service, have not obeyed the law and moved to the eastern part of the border line extending from Hopa - Erzurum - Hns on the Black Sea coast to Van, in order to join the organization set up in Russia. 2. 4th Reserve Cavalry Division moved to its gathering point on the Yaan - Yaan - Kprky1 line, and on October 3, 1914 have discovered a lot of Russian manufactured weapons in house of Manuks son Ovanis in Kprky, and Papass house in Yaan. Meanwhile, some numerous weapons were found in Hasankale and the one who were held accountable for the storing of the arms were sent to the Military Courts. All these are definite proofs for the realization of the first phase of the decisions taken at the congress. 3. Ekis son Setrak from Izaksa2 village of Yomra3 district, together with the gang of 25 under the leadership of Arakils son have massacred Muslims whom they met in the lonely places around Hodicor. On October 5, 1914 they have attacked at the stagecoach coming from Trabzon to Erzurum, around Gmhane, massacred the mailman and ran away with the mail. As a result of the interrogations carried out some instigators who were caught were sent to War Courts. It is understood that they were the members of the above-mentioned gangs who came to Oltu. 4. It is observed that the Armenian gangs are patrolling the Russian posts situated across our stations in Hehas, Ktek,4 Mecingerd,5 Pasin Karachurch, Grcbulak6 and other stations in the further south. It has been understood that the attacks held by Kegork from Malatya, a deserter who ran away with his arms from Pasinkara Church battalion, with his 20 horsed men via Grcbulak; and the attacks planned by the Armenian gangs on the Ktek Border Battalion via Karaurgan,7 as well as the raids planned and carried out by pharmacist Rupen and Surpen from Bayazit, with 500 men around Musun,8 are all prove that all these instigations were intended to

1 2

Erzurum, obandede. Trabzon, Maka, Esirolu, Sakzl. 3 Trabzon, Yomra. 4 Kars, Kazman, Ktek. 5 Kars, Sarkam, Karaurgan, amyaz. 6 Ar, Doubeyazt, Grbulak. 7 Kars, Sarkam, Karaurgan. 8 Ar, Doubeyazt, Suluem.

112

speed up the occurrence of the disagreement between the Russians and the Ottomans, and that these gangs were acting with the desire of becoming advanced guards of the Russian Army. 5. It has been understood that the Armenian soldiers in the units, especially in the border battalions and the border units have fled to Russian side with their arms. 6. It has been observed that the Muslim soldiers who were caught alone or who were caught on their way to their villages for medical purposes were massacred near the Armenian villages. The outrageous massacring and burying of First Lieutenant Sabri Effendi, of the Mantelli battery affiliated to command headquarters of Lazistan and environs, in pieces by his Armenian landlord Bedros in Hsmasa village; and upon the discovery of this incident after a week, the gendarme forces who went to the village were confronted with Bedross gunfire and as soon as he understood he was to be captured soon he committed suicide. Thus he does not turn in his accomplices. The number of such individual incidents is continuously increasing. Under the light of the above-mentioned preparations and measures it was understood by the 3rd Army that there were preparations for a largescale upheaval. As a matter of fact, storing of explosives, firearms in certain places were evident proofs of the preparations for a coming upheaval. It was understood from the testimonies of the Armenians at War Court hearings held after the Sivas incidents that the upheavals would start firstly in Van, Bitlis, Erzurum, and ebinkarahisar; then Sivas, Kayseri, and Diyarbakr were to follow. It was also understood from the testimonies of the Armenians, during the interrogations following the Sivas incident at the Military Courts, that, inspectors, war commanders, gang leaders have been elected, and that an order was issued to Tashnak branches for all the boys from the age 13 and up should be registered to the committee and armed on the event of mobilization. Should the centers of upheavals be analyzed closely, it will be seen that they constitute the main points that are at a days distance from the borders. In fact, with the declaration of mobilization the Ottoman Government had integrated most of the gendarme forces in the mobile forces, and left some of the regions to second grade gendarmes. The upheaval to be instigated would necessitate the sending of some forces from the army over to those regions, and thus it can be claimed that such an event would jeopardize the army.

113

Upon the emergence of the disagreements with the Russians, it was observed that some of the Russian troops have attacked on the borders. Russians, positioned a Plastoon brigade, 1st Cossack Cavalry Brigade along with the Armenian gangs set up in Oltu, Sarkam, Kazman whom the Russians equipped with machine guns and artillery, in Id1, Ktek, Pasinkara Church and Beyazt line. Those gangs were advancing by pillaging and destroying the Muslim villages, massacring even the babies in their cradles. The women and children in the neighboring regions were fleeing from their villages towards inner regions. In no time, Erzurum, Bitlis, and Van became places of misery. As a matter of fact, the young men of those villages were called into military service; the elderly, the disabled, the women and children who remained behind have either suffered from the atrocities or became victims of the outrage or died in misery and poverty (the reports on the Armenian atrocities sent by the 11th Army Corps will be recorded. 2nd Branch has not been found yet. Sadk Bey has the manuscripts of the 3rd Army. The list that will be obtained from the Immigrant Committee will also be added here.). The state of the Ottoman Army on the Caucasus Front prior to the declaration of war: The 3rd Army was to be composed of the Ninth, Eleventh, and Thirteenth Army Corps that was to come from Baghdad; the First, Second, Third, Fourth Reserve Cavalry Divisions; the Second Regular Cavalry Division; and of the Gendarme Divisions situated in Van and Erzurum. Those units who were barely supplied could not come to the gathering points yet. The above-mentioned units that were to make up the 3rd Army were either in part on march or near Erzurum as shown on the Sketch 1. Ten days prior to the declaration of war, the army, upon the orders of the Headquarters, had assigned positions where the coming units would spend the winter, and the arriving units had moved to the assigned positions. However, the governments political decision was still uncertain. It was evident for the 3rd Army that the government was not willing to engage in war during winter, and thus the Muslims in the villages, who wanted to emigrate, near the border were requested to maintain their positions. Thus was the state of the 3rd Army prior to the horrifying Russian campaign that was to take place on the Turkish land. For this reason the Russians managed to come as far as Hasankale at the first attack. Upon this the 3rd Army decides to make use of the Erzurum citadel, withdraws all the units on the border until the positioning of the coming units and decides to
1

Erzurum, Narman.

114

form a defense line around Hykler near Erzurum. However, upon the perseverance of the Second Regular Cavalry Division for four days in font of the Russians, and upon the information that Russianss not getting support from their rear ranks, the 3rd Army decides to march over with full force to Russian Army which was composed of Armenian gangs, a Plastoon brigade and a Cossack Cavalry Division. And thus, the advancing Turkish forces had to stop in front of the Russian lines set up in Zivin1. On considering the behaviors and actions of the Armenian officers, doctors, and soldiers as well as the Armenians in the rear regions: The Armenian gangs who advanced as far as eastern Erzurum have forced the Armenian villagers to move to Russia and forced the ones who were capable of bearing firearms to join them, and while withdrawing they have destroyed the villages and massacred the population, as was declared. The Armenian soldiers in the Turkish Army were fleeing away to the Russian Army with their weapons. On the other hand, it was also observed that the Armenian doctors and officers were joining the Russian Army with lots of valuable information. It is observed that, in the most critical times they were pin pointing the arsenals, batteries, and reserve emplacements to the enemy. Hence, Kirkor, son of Ohannes from Gmhane, who pinpointed the emplacements in Pazacur2, was proudly confessing his crime at the Military Courts. Some Armenian soldiers in the Ottoman Army were trying to provoke the Turkish soldiers for desertion in the most crucial moment of the engagement and thus especially some of the skirmish lines were breaking. The Armenians in the inner regions were not hesitating in killing the wounded or lonely soldiers. Furthermore, they were spying on our army by communicating continuously with the Armenians in the Russian Army and to determine the positions they were to take. Most of the time such ciphered messages were discovered on the spies. As a result, it will be useful to mention some of the documents as proofs of Russian attempts in sending ammunition and weapons to the Armenians in the Ottoman lands in return for information about the situation and position of Turkish Army. The following is the translation of a letter printed on a piece of cloth, found sewn in the jacket of a person named Fika, written in Armenian to Van Tashnak Committee:

Dearly beloved (this is a way of addressing among the committee members) your letter has been received. The merchandise that is well
1 2

Kars, Sarkam, Karaurgan, Sngta. Erzurum, Kprky, Ortaklar.

115

known to you and to us has been sent to you upon your request (weapons, ammunition, and bombs are being mentioned). It is extremely hard to send you without getting into trouble. Although the roads are blocked, there are engagements on the borders. Uncle Shekpager (nickname of their leader who took refuge in Russia) is thoroughly against the idea. You might either have heard of it or considered it already. He has positioned a lot of inactive things around us. The influx of living forces as well as of active things that are of importance for him and for us is still continuing. Meanwhile we are drenched among the goods. You are in need there. This is an unbearable situation as it is. Dervishs death has affected us. If ours cannot reach you soon, please send our messenger urgently. Write about the deployment of forces on move, category of the units (troops) and about their numbers. (Asking for information about the Turkish Army). With friendly greetings Minarijan Send us ink for writing .. you have previously sent some. M. (It is known fact that this is a cipher among the committees. As there is no need for ink in Russia.)

Another document: We have received a letter saying that our friend Mihak Setum wants to come to our village with his ten soldiers. He has been following us with the aim of investigating us and gathering some soldiers. We do not have the power to set our houses on fire for nothing. We would not want to get under the control of our children. Since you do not have the power to help us, as you claim, then we will have to keep our ammunition in the village. Or you come, join us, and head for the mountains. If there are Greeks and nomads around call Revin as well. We need his help. Otherwise we do not have the power to resist governments forces. Lets be realistic. Signed: Central Committee March 1915

This document reveals how diligently the Armenians in the inner regions were working. They were trying to serve the Russians in the same manner, and to equip themselves and overcoming the difficulties in the inner 116

regions until the Sarkam Battle. They were witnessing the power of the Turkish Army and that the Russians were being pushed away in every front. For this reason they were hesitating to instigate an uprising. Turkish Army, who withdrew to the positions shown in the sketch-map number 2 after the defeat of Sarkam Battle, was decreased to some 20.000 men from about 130.000 men. The remaining soldiers were being wiped out by the typhus fever. However, the Russians were also struggling with the same disease. Russian attacks had come to an end. Both sides were trying hard to supply themselves. Meanwhile the news about an Armenian uprising was spreading in every corner. Moreover, according to the information, it was evident that the committee members have been crossing the borders with their followers in the direction of Van and Bitlis and that they have been helping to the displacing of the Armenian villages scattered among the Muslim villages in secret but leaving only the elderly and the disabled for protection in those villages. At last, the first attempt of the uprising broke up in Bitlis. The strongest regular organization of the committees in Bitlis was located in Karkar1 district of Hizan province on the Mu - Van border. Both in Mu and Hizan series of events broke out and killing of soldiers and gendarmes had begun within 15 days. Such that: They have driven the two gendarmes, who were sent to Sekr village on the Ahkis2 direction in Karkar district, by saying that they were not willing to yield the governments orders anymore. Upon this incident a detachment of eight gendarmes was sent to the village; however under the light of the information received, as they entered the village the Armenians opened heavy gunfire upon them killing 6 of the gendarmes, the other two succeeded in withdrawing. Moreover, there is no information about the two gendarmes who were sent to Korsor village. It has been heard that the Armenian gangs are launching heavy attacks on the Muslim villages and carrying out outrageous atrocities in the region. Some of the Armenian gangs in Karkar district are trying launch an attack to capture Hizan province. As the uprising started to spread in the region, the Armenian gangs who came to seize Hizan had to stop upon the heavy resistance of the gendarme forces and the armed people. A strong gendarme detachment under the leadership of the Bitlis Gendarme Regiment Commander, along with two other detachments from Van and Geva are sent to Hizan. The information received reveals that during the engagement of the Armenian
1 2

Van, Geva, Daldere. Van, Geva.

117

gangs and the gendarme forces from Geva on their way to Hizan, six of the gendarmes are martyred and one is wounded. The detachment is proceeding with the addition of units of troops. The detachments sent from Van and Bitlis succeed in freeing Kapan Highway and Arnis villages from occupation, and Hizan from siege. Detachments directed their attacks on Ahkis. Although Ahkis and Beygr1 villages were occupied following a twoday engagement the rebels managed to get away. Detachments gathering in the Tasu2 village on February 17, 1915 direct their attacks on the rebels who were becoming more and more threatening. After a days heavy engagement they succeed in occupying the mentioned village. Later, Korsu and Sigor villages are occupied after two dayss engagements. A lot of Russian hats and equipment were discovered in those villages; and it was observed that these villages were made strong field emplacements. In the beginning of the events the bodies of the two martyred gendarmes were found among the stones with crushed skulls, lungs removed, eyes scooped, in Sigor. During the occupation of Viris3 village committee leader Ishans, form Van, marked mare is captured. Among the dead, after the clashes, were discovered the corpses of Keshishss son Vahan, who was a renowned committee leader around Van, from Hurinis village of Van; and Kalons corpse from Sekr village. Finding of Vahans corpse among the dead was a definite proof for his being sent on a specially assigned mission from Van. Following the upheavals in this region, other rebellions were kindled in the villages on the prairies of Mu. On February 10, 1915, a day later the Hizan incident, a detachment that happened to be passing by Sironk village near Mu had to stop upon a heavy gunfire and engaged in a clash. The pack animals and a lot of men in the detachment were wasted. The other detachments sent from Mu under the leadership of three officers caught up with the clash and surrounded the committee. At the end of the clashes nine members of the committee was captured dead. Others managed to break through the siege ring. On the same day the committee besieged the house where the gendarme detachment and the district governor were found in the Kmes village of the Akan district and the gunfire continued for eight hours. Nine of the gendarme soldiers were killed outrageously and the house was set to aflame. The governor and the other gendarme soldiers with him in the house have managed to run away in the dark. The detachments sent from the Mu Quartermasters Regiment to capture the criminals could not succeed in
1 2 3

Van, Geva. Van, Geva. Van, Geva.

118

finding them. The presence of Rupen, the delegate of the Mu Tashnak Committee, and of Esro, one of the leaders of the Mu Daschnak Committee, and their commanding the rebels against the gendarme forces on the same day with the Kmes Event serve as definite proof to the true essence of the upheavals. In fact, Rupen and Esro not coming to Mu again after the event, started attacking villages around and threatening the government. Upon the information obtained by the government about the hiding place of the criminals of the Kmes and Sironk events a detachment under the leadership of Lieutenant Ahmet Effendi was sent to the Iraq Monastery in Mu on February 25,1915. As the detachment neared the monastery it was suddenly blockaded by the heavy gunfire coming from the flanks as well as from ahead. The clash resulted in martyring of the detachment commander Ahmet Effendi and four soldiers; and in remaining soldiers managing to survive the gunfire and making their way out off the blockade in the dark. Although a strong detachment was sent in support of the first on February 27, 1915 from the Mu Quartermasters Regiment, it was observed that the monastery was completely evacuated. Thus, it kept this monastery, which served as a shelter for the committee, under its control through out. Again on February 26, 1915 four gendarme soldiers who were going to Sason from Mu had stopped for a lunch by a creek near Geligzan1. They were attacked and slaughtered by the people of Geligzan with axes and were buried at a place that is an hours of distance from where the massacre took place. The sudden disappearance of these gendarmes was a clear sign of committees doings. For this reason the investigations were prolonged as some signs were discovered around Geligzan and on the banks of the creek and the state moved the investigations to Geligzan. The criminals were caught as a result of the investigations and were sent to Military Courts for trial. The criminals did not even hesitated to confess their crimes with all its mercilessness in front of the Military Court. Such incidents were following one another ceaselessly. The committee members were deeply shocked upon the governments crushing the rebellions on time with force. As a result the Armenians around Bitlis were in a way pushed into silence; and, hence, the effectiveness of the power of the government rather than that of the committees was introduced to the Armenians in Bitlis. The protection of the Armenians who did not resort to arms against the government was proved to be more effective, and the influential Armenian leaders in Mu and Bitlis who were not members of the Daschnakzoutioun committee have frankly cursed the events.

Mu, Cevizlidere.

119

The member of the Parliament, Papasijan was in Mu and was controlling this movement from the center. And whenever the events were getting out of his control he would directly go to the government he was telling that the events taking place in Hizan, Kmes, Sironk, and Monastery were instigated by ignorant deserters. He used to claim that Kmes and Sironk events stemmed from the treachery of the deserters, and that the Monastery Event was an outcome of the detachments sudden appearance in the Monastery that triggered the fear of the deserters and hence they opened fire on the detachment. Furthermore, he claimed that the Daschnakzoutioun Committee had nothing to do with those events at all, and he even offered the service of the Daschnakzoutioun Committee to the government if need occurred. Thus, by making use of the betrayals of some of the Armenian deserters the member of the parliament Papasijan Effendi was continuously informing the Mu officials by claiming that the committee has never been indulged in those events. He feared that governments sudden and decisive measures would result in revealing the committees undesirable character. He immediately began sending letters to the Armenian Patriarch in Istanbul in order to narrate the events in a different manner. Hence, the Armenian Patriarch applied the government as follows: Upon the appointing of the men like Bear eto and Mehmet Emin in charge of the public order and security of Bitlis, the Armenians began to be subjected to disasters. Upon the murdering of the village attendants of Halis1, Hnz, and Ruhte villages of Karkar district by the gendarmes, the agitated villagers resorted to arms and killed four gendarmes. Furthermore, upon gendarmes murdering of a small child in Ziko village openly, and the killing of four of the eight deserters on the way to headquarters ended in murdering of two gendarme soldiers in retaliation. Should the people are forced not to stand against the atrocities committed by the gendarmes, and not to protect their sacred belongings, and forced to stand all alone, this would easily be presented as a rebellion, setting the houses aflame, attempts of pillaging of the villages and massacring of the people would not be in accordance with the law If the events have taken place in this manner, he is requesting the severe punishment of the instigators from the 3rd Army Headquarters in Istanbul; moreover, he is denouncing to the Army Headquarters from Elaz that Meksi events were instigated by the district governor. Thus, the army orders the formation of an investigation committee in Elaz under the chairmanship of 33rd Division Deputy Commander Colonel Veysi Bey to the 11th Army Corps Deputy Command Headquarters.

Van, Geva.

120

As a result of the investigations: 1. He understood that Bear eto and Mehmet Emin have never been assigned for the public order of Bitlis. In fact, it was understood that Bear eto had willingly left for Azerbaijan with his men at the beginning of the mobilization, and that he was martyred in the Hoy Battle three months before the mentioned date. As for Mehmet Emin, he was fallen into ambush by the Armenians and returned home heavily wounded and has been under medication for three months on the given date. 2. It was understood that there were no massacred village attendant as a result of the investigations held by the investigation committee. 3. As for the child, whom the Patriarch claimed massacred by the gendarmes in Ziko; it was understood that there was not a village named Ziko in Bitlis, and that the massacring of a child by the gendarmes in Bitlis Ziko village was a forgery. 4. It was understood that the Armenians were not defending themselves against the atrocities of the gendarmes as the Patriarch had claimed, but that they were against each other. As a result of the investigations and examinations; it was observed that the giving of the task of maintaining of public order in an indefinite part of the town to Bear eto and Mehmet Emin, and putting the blame on someone who was not present at the time for he was martyred earlier, and that the claims about the massacring of a child in an unknown village in the region, were all definite proofs of the sincerity and of the truth of the claims. For these reasons the upheavals in Bitlis have ceased to a certain extent. As it will easily be understood from the uprisings in Van and Karahisar1, that they have designed and planned the upheavals here to surprise the government and hence to cause to the birth of new armed gangs and thus to strike a sudden blow from Van. Consequently, as a result of these events the upheavals in Van broke out. kr Van

Bk. s. / See pp. 389-418.

Giresun, ebinkarahisar.

121

Hasankale 22 Nisan 1915 Bakomutanla 8 Nisan 1915 ifre

Ermeni Patrikliinin iddialar hakknda soruturma yapld. Bear eto gnll olarak Azerbaycana gitmi ve ay nce ehit olmutur. Mehmet Emin ise Azerbaycana giderken Ermenilerin pususuna dmtr. imdi evinde oturmaktadr. Van ilinde hibir ky khyas jandarmalar tarafndan ldrlmemitir. Bir ocuun ldrld iddia edilen Ziko isminde bir ky yoktur. Tercan ileri gelenlerinden Ermeninin ldrlmesi ve Bayburtta silh toplamak bahanesiyle Ermeniler hakknda her trl dmanlk yaplmas ve para istenmi olmas meselesi, Bekir Stk Bey komutasndaki gnll taburunun nahiye mdr ile birlikte Bayburtun Pulur1 nahiyesinde drt kyde arama yaparak 52 silhn alnm olmasndan gcenen halkn iftiralarndan ibarettir. Suehrinin Prk ky Ermenileri de 25 ubat 1915te oradan geen gnll ve silhsz askerlere saldrmlardr. lden gnderilen kuvvetlere de ate ederek iki kiinin yaralanmasna sebep olmular ve tabi ki mfreze tarafndan karlk verilerek cezalandrlmlar ve kyde 139 tfek, 95 firar asker, 25 zanl ele geirilmitir. Bunun zerine dier iddialar da bu gibi gereklerin karsnda yalan ve uydurmadan ibarettir. Bunun, devlete sorumluluk yklemek amacndan ileri geldii anlalmtr. Bunun zerine patrik efendinin istihbaratnn geree yakn olmad anlalmtr. Bugn Ermeniler Sivasta ksmen ve Vanda tamamen isyan hlindedirler ve ayaklanm bulunmaktadrlar. Dier illerdekilerin de uygun zamanda bunlara uymalar mmkndr. Ad geen illerden ve benim tarafmdan gnlk olaylar hakknda sunulan telgraflar, Ermenilerin iddia ettikleri gibi misilleme veya jandarmalarn zulm ve dmanlna kar kendilerini korumak niyetinde olmayp saldrmak vaziyetinde olduklarn aynen gstermektedir. Yaplan saldrlarn nceden tertiplendii ve Tanakstyun gibi komiteler tarafndan hazrlanm olduu, gerekli silhlarn depoland, eitli kazalarda ihtill heyetleri tekil edilip, ordunun gerisinde karklk kartacaklar Sivas Valiliinin aratrmasndan anlalmtr. Osmanl ordusundaki Ermeni askerlerinin tmyle dman tarafna veya memleketlerine firarlar ve Vandaki son olaylar da sz konusu soruturmay dorulamtr. Bunun zerine, zerinde yaanlan vatann korunmas iin silh altnda bulunan Ermeni askerlerin firar ve Osmanl ordusunun harp hlinde bulunduu srada Vanda ortaya kan ayaklanma ve Sivasta grlen ayaklanma belirtileri, Ermenilerin devlete ihanet ederek dmanla ortak hareket ettiklerini ve dmana yardm ve hizmet ettiklerini ispat etmitir.
1

Bayburt, Demirz.

123

Vatana ihanet edip ayaklananlarn iddetle cezalandrlmalarna mecbur kalnmtr. 20 ve 21 Nisan 1915 tarihli telgraflarla arz edildii gibi, btn eli silh tutanlardan gerektiinde yararlanlmas ve 46-50 yandakilerin silh altnda bulundurulmas ve dier cezalandrma tedbirlerinin alnmas, illere ve kolordu komutanlklarna bildirilmi, devlete itaat eden sadk halk incitilmeden, devlete kar silhl isyan eden hainlere acnmamasna karar verilmitir. Uygun grld takdirde, arz edilen hususlarn Ermeni patriine anlatlmas ve hain muhbirlerin yalan haberleriyle ikyetini artrmak yerine, ruhan grevi doru yoldan sapanlar eitmek olduundan, Ermenilerin uyarlmasna, itaat ve sadakatlerini gstermeleri iin nclk etmesi konusunda gerekli emir ve uyarda bulunmalarn rica ederim.

---------To the General Headquarters April 8, 1915 Code

-----

---------Hasankale April 22, 1915

Investigations have been carried out upon the claims of the Armenian Patriarchate. Bear eto has voluntarily gone to Azerbaijan and was murdered 3 moths ago. The Armenians, however, ambushed Mehmet Emin on his way to Azerbaijan. He is now in his house. None of the village attendants were killed by the gendarmes in Van. There is not a village named Ziko, where it is claimed that a child has been massacred. All the slander stems from the people who felt offended by the searches carried out by Bekir Stk Bey and his volunteer battalion under the leadership of the governor of the district in three or four villages, and from their seizing of 52 guns in Pulur1. Killing of the three Armenian notables in Tercan, and collecting of money under the pretext of purchasing of guns and thus the initiations of atrocities on the Armenians have also added to the culmination of the slanders. The Armenians in the Prk village of Suehri have attacked on the unarmed volunteer forces that happened to be passing by on February 25 (1915). They have also opened fire on the forces sent from the city and wounded two soldiers, upon soldiers strong opposition they were punished, and in the searches carried out in the village 139 guns, along with 95 deserters, and 25 suspects have been caught. Thus, under the light of the evidence it can be said that all the claims are nothing but lies and pretexts. It has been understood that, all these were made with the aim of putting all the blame on the government. Hence, it has been understood that the information that the Patriarch obtained is far from being true.

Bayburt, Demirz.

124

Today the Armenians in Sivas are partly, and the Armenians in Van are rebelling altogether. It is very natural that the other rebellions in the other cities will follow in the due time. The daily telegrams presented by the officials of the above-mentioned cities, as well as mine, all show that the Armenians are not defending themselves against the atrocities and enmity of the gendarmes in retaliation, as they have been claiming, but that they were in fact launching attacks without a cause. It has been understood from the investigations carried out by the Sivas Governors office that all the attacks, storing of the weapons, forming of rebellious groups and their setting up of turmoil in the rear regions of the army have all been preplanned by the committees like Daschnakzoutioun. The mentioned investigations were also verified with the evidence of Armenian soldierss desertion either to the side of the enemy or their returning to their villages, and through the recent events in Van. Thus, it is proved that the Armenians were betraying the motherland, which was the land to be defended where people were living together, through their desertion of the army, their setting up of uprisings in Van and their showing signs of upheaval in Sivas, and by their helping, serving and acting jointly with the enemy, at the time when the Ottoman Army was engaged in a war. It was inevitable to severely punish the people who betrayed and took part in the uprisings. As it was presented in the telegrams dated April 20 and 21 (1915), it has been decided that, without hurting the feelings of the people who obeyed the state, by making use of all the people who can be of help and by calling the men between the ages of 46 and 50 into military service, all the traitors who took up arms against the state will be punished without showing mercy. If you would approve, I here by ask the conveying of the above-mentioned points to the Armenian Patriarch, who is charged with the duty of educating the people who go astray, and thus inspire the Armenians to obedience and loyalty to the state under his own leadership, rather than increasing the effects of the erroneous news of the traitor informers.

Bk. s. / See pp. 419-421.

125

ileri Bakanl Emniyet Genel Mdrl 3052 zel Kalemi Osmanl Ordusu Bakomutanlna Babakanlktan, Bakomutanla yazlan tezkerenin aslndan kopya edilmitir.

Ermeni komitelerinin Osmanl memleketlerindeki siyas ihtill tekiltlar ile teden beri, kendilerine idar bir zerklik teminine ynelik teebbsleri, harbin ilnn takiben Tanak Ermeni Komitesinin Rusyada bulunan Ermenilerin derhl aleyhimize hareketine ve Osmanl topraklarndaki Ermenilerin de ordunun zayf dmesini bekleyerek o zaman btn kuvvetleri ile ihtille kalkmalarna dair aldklar kararlar, her frsattan yararlanmak suretiyle vatann hayatna ve geleceine tesir edecek hain hareketlere cretleri, zellikle devletin harp hlinde bulunduu u srada Zeytn ile Bitlis, Sivas ve Vanda meydana gelen son isyan hareketleri ile bir kere daha kesinlemitir. Esas olarak merkezleri yabanc lkelerde bulunan ve bugn unvanlarnda bile ihtillcilik sfatn koruyan btn bu komitelerin almalarnn Osmanl Devleti aleyhine olarak, her trl sebebe ve vastaya bavurmak suretiyle, son emelleri olan zerklii elde etmek amac etrafnda topland, Kayseri, Sivas ve dier yerlerde ortaya karlan bombalar, Rus ordusuna gnll alaylar tekil ederek Ruslarla birlikte memlekete saldran, aslnda Osmanl uyruundan olan Ermeni komite bakanlarnn harekt ve Osmanl ordusunu arkadan tehdit etmek suretiyle pek byk lde aldklar tertipleri ve yaynlar ile meydana kmtr. Bunun zerine devletin kendisi iin duygusal bir mesele tekil eden bu cins tertipler ve teebbslerin devam etmesine hibir zaman gz yummayaca, ho grmeyecei ve fesat kayna olan komitelerin hl varlklarn kanuna uygun kabul edemeyeceinden, szl olarak da ifade edildii gibi, btn siyas tekiltlarn kaldrlmasn acil ihtiya olarak hissetmi ve gerekli tedbirleri almtr. Nubarn Hnak, Tanak ve benzeri komitelerin gerek bakentte ve gerekse illerde bulunan ubelerinin derhl kapatlmalar, evrak vesairenin kesinlikle kayp ve imhasna imkn brakmamak suretiyle alnmas, komitelerin bakan ve yelerinin, bu ie teebbs eden ahslar ile emniyet glerince tannan nemli ve zararl Ermenilerin hemen tutuklanmalar, bulunduklar yerlerde ikametlerinin devamnda saknca grlenlerin il dhilinde uygun grlecek yerlerde toplattrlarak kamalarna meydan verilmemesi, gerekli yerlerde silh aramaya balanarak, her trl ihtimale kar komutanlar ile haberleilerek 127

kuvvetli bulunulmas, uygulamalarn iyi yaplmasnn temini ve bitirilmesi ile ortaya kacak evrak ve belgelerin incelenmesi sonucunda tutuklanan ahslarn asker mahkemeye verilmeleri uygun grlmtr. Onayland takdirde, gereinin yaplmak zere durumun bildirilmesine izin verilmesi konusu emirlerinize arz olunur. 24 Nisan 1915 ileri Bakan Talt

----------

-----

----------

Ministry of Interior General Directorate of National Police Organization 3052 Private Secretary To the Ottoman Army Commander-in-Chief Following is the copy of the note from the Office of the Prime Minister to the Office of the Commander-in-Chief Your Highness Armenian committees with their political revolutionary organizations on the Ottoman lands have long been pursuing to gain an administrative autonomy and this desire is displayed once more, in no uncertain terms, with the inclusion of the Russian Armenians who have assumed a position against us together with the Daschnak Committee in no time in the regions of Zeytn, Bitlis, Sivas, and Van in accordance with the decisions they have previously taken pertaining to inciting of upheavals with all their forces at every opportunity to hinder the welfare and the future of the country when the Ottoman Army was in its weakest position and was already engaged in war. With the discovery of the bombs, and the Ottoman Armenians joining with the Russian forces by forming voluntary regiments against the Ottoman State, it has become evident that these committees, whose administrative centers are in Europe, bearing the adjective of revolutionary in their titles have gathered around Kayseri, Sivas and in other provinces in order to incite upheavals in the regions behind and to threat the Ottoman Army at every opportunity through their attempts, organizations, and publications. Consequently, the government has taken measures to prevent the continuation of these events and organizations, which are the dens of mischief, thoroughly as previously declared. The immediate closing down of 128

the branches of the Nubars Hinjack and Tashnak committees as well as of the similar organizations in the capital and in other provinces, seizing of all the documents and the material without any loses, arresting of the leaders and the members of the committees, of the people who have taken part in the activities, of the Armenians who are well known by the police forces, gathering of the suspicious people in an area in the towns so as to prevent their escape, launching of researches for weapons in suitable places have been found appropriate. Furthermore, for any inconvenience that might arise the commanders should be consulted. The measures taken shall be realized justly; and should there be any arrests after the thorough investigations of the documents the criminals shall be sent to the military courts immediately. Should you approve, I hereby kindly request the issuing of the necessary orders. April 24, 1915 Minister of Internal Affairs Talt

Bk. s. / See pp. 423-425.

129

Ermenilerin nakil ve sevklerini gerektiren siyas sebepler Bakanlar Kurulunca kabul ve iln edilen karar Tezkere sureti Tarihi 31 Mays 1915 Numaras 326758 / 270 D likiler Dairesi 840

Harp blgelerine yakn yerlerde oturan Ermenilerden bir ksmnn Osmanl hududunu dman devletlere kar korumaya gayret eden ordumuzun harektn zorlatrdklar; erzak ve asker malzeme nakliyatn gletirdikleri, dmanla i birlii yapmak ve birlikte hareket etmek emelinde olduklar, ayrca dman saflarna katldklar, yurt iinde asker kuvvetlere ve masum halka silhl saldrlar dzenledikleri, dmann deniz kuvvetlerine malzeme saladklar, mstahkem mevkileri dmana gstermeye cesaret ettikleri tespit edilmitir. Bunun iin isyanc unsurlarn harekt sahasndan uzaklatrlmas gerekmektedir. Bu ilem iin faaliyete balanacaktr. Van, Bitlis, Erzurum vilyetleriyle, Adana, Sis ve Mersinin merkezleri hari, Adana, Mersin, Cebeli Bereket, Kozan livalar; Maran merkezi hari Mara sanca; Halep vilyetinin merkez ileleri hari skenderun, Beylan, Cisrisugur, Antakya ilelerinin ky ve kasabalarnda oturan Ermeniler, gney vilyetlere acil olarak sevk edilecektir. Sevk edilecek Ermeniler, Van vilyeti ile snr olan kuzey ksm hari olmak zere Musul vilyetine ve Zor sancana; Urfann merkezi hari olmak zere Urfa sancann gney ksmna; Halep vilyetinin dou ve gneydou ksmna ve Suriye vilyetinin dou ksmnda belirlenen ve tahsis edilen yerlere nakledilerek yerletirileceklerdir. Devletin temel karlar iin uygun grlen bu ilemin bir yntem ve kurala balanmasn isteyen 26 Mays 1915 gn ve 270 sayl tezkere, Bakanlar Kurulunda grlmtr. Grmelerde devletin varln ve gvenliini muhafaza iin devam eden uygulamalar ve fedakrca dzenlemeleri bozmaya ynelik zararl hareketlerin etkili bir ekilde bertaraf edilmesi mutlak surette gerekli olup, Bakanlnzn bu konu ile ilgili olarak uygulamaya koyduu kararlar isabetli ve ak olduundan, Bakanlnzca bu emirde belirtilen uygulamaya balanmas uygun bulunmutur. Belirttiiniz ekilde, isimleri yazl olarak bildirilen ky ve kasabalarda oturan Ermenilerden gnderilmesi gerekenlerin, gidecekleri yerlere rahat bir ekilde tanmalar ve ulatrlmas ile yolculuklar boyunca istirahatlerinin salanmas, can ve mallarnn korunmas ve tespit edilen yerlerine vardklarnda kesin olarak yerletirilmelerine kadar gmenler deneinden iaeleri salanacak, daha nce sahip olduklar mal ve ekonomik durumlar orannda, kendilerine emlk ve arazi datlacaktr. Muhta olanlara, devlet tarafndan evler ina edilecek, iftilere tohumluk, meslek sahiplerinden ihtiyac olanlara alet ve edevat datlacaktr. Ayrldklar yerlerde kalan eya ve mallarnn ya da bunlarn deerlerinin karl kendilerine ayn ekilde verilecektir. Boaltlan kylere yerletirilecek gmen ve airetlere, emlk ve arazi deerleri tespit edilerek datlacaktr. Boaltlan ehir ve kasabalarda bulunan, nakledilen kiilere ait tanmaz mallar yazlp; cins, deer ve miktar tespit edildikten sonra gmenlere datlacaktr. Gmenlerin bildikleri ve yaptklar ilerin dnda 131

kalacak zeytin, dut, ba ve portakal baheleri ile dkkn, fabrika, han ve depo gibi gelir getiren mallarnn ak artrma ile satlarak yahut kiralanmak suretiyle toplam bedelleri kendilerine verilmek zere sahipleri adna geici olarak mal sandklarna yatrlacaktr. Belirtilen bu ilerin yerine getirilmesinde yaplacak harcamalarn, gmenler deneinden karlanmas iin Bakanlnzca dzenlenmi olan ynetmeliin btn hkmlerinin uygulanmas, terk edilmi mallarn korunmas, idaresi ile genel iskn ilemlerinin hzlandrlmas, dzenlenmesi, incelenmesi ve uygulanmas, alt komisyonlar kurulmas ve memur istihdam edilmesi ile ilgili grev ve sorumluluklarn tamak ve dorudan doruya Bakanlnza bal kalmak suretiyle, bir bakan ile biri ileri, dieri Maliyeden seilerek tayin edilen iki yeden oluacak komisyonlar kurularak grev yerlerine gnderilmesi, komisyon gnderilmeyen yerlerde sz konusu ynetmelik hkmlerinin valiler tarafndan yrtlmesi uygun grlmtr. Konu, Savunma Bakanlna ve Maliye Bakanlna tebli edilmitir. Bakanlnz tarafndan uygulanmasna ilikin tezkere yazlmtr. -----------------------

Sava hli ve olaanst siyas zorunluluklar dolaysyla, baka yerlere nakledilen Ermenilerin iskn ve iaeleri ile dier konular hakknda ynetmeliktir. Madde 1 Madde 2 Madde 3 : Nakli gerekli olanlarn sevklerinin salanmas, yerel grevlilerin ynetimine aittir. : Nakledilen Ermeniler, tanabilir btn mallarn ve hayvanlarn beraberlerinde gtrebilirler. : skn yerlerine sevk edilen Ermenilerin yol boyunca can ve mallarnn korunmasyla, iae ve dinlenmelerinin salanmasndan, gidi yollar zerinde bulunan yerel grevliler sorumludur. Bu konuda meydana gelecek geveklik ve ilgisizlikten srasyla btn grevliler sorumludur. : Oluturulan iskn yerlerine ulaan Ermeniler duruma ve yere gre; ya mevcut ky ve kasabalarda ayr ayr ina edilecek evlere ya da yerel idareciler tarafndan belirlenecek yerlerde kurulacak kylere yerletirileceklerdir. Kylerin, salk artlarna uygun, tarma ve gelimeye uygun yerlerde kurulmasna zellikle dikkat edilecektir. : skn blgelerinde ky kurulmasna elverili, bo, sahipsiz ve devlete ait arazi bulunmamas durumunda, devlet mal olan iftlik ve kylerin iskn iin tahsis edilmeleri uygundur. : Ermenilerin yerletirilecekleri ky ve kasabalarla, yeniden kurulacak Ermeni kyleri snrlarnn, Badat demir yoluyla 132

Madde 4

Madde 5

Madde 6

birleme hatlarndan ve dier demir yolu hatlarndan en az 25 kilometre uzaklkta bulunmas arttr. Madde 7 : Ky ve kasabalarda yeni yaplacak evlere yerletirilen Ermeniler ile yeni kurulan kylere yerletirilen Ermenilerin, nfus ktklerine esas olabilecek bir ekilde dzenli olarak kaydedilecei ve her ailenin ismi, lkab, ya, sanat, geldii ve yerletirildii yer ile her aileyi oluturan aile fertlerinin isim ve yalarn aklayan bir defter dzenlenecektir. : Belirlenen yere yerletirilen bir kimsenin, bal bulunduu komisyonun izni olmadan ve yerel gvenlik makamlarndan zel belge alnmadan baka yerlere gitmesi yasaktr. : skn edilecekleri yerlere varan Ermenilerin, kesin yerleimlerine kadar geecek olan srede iaeleri, ayrca ihtiyac olanlara evlerinin inas iin gerekli harcamalar yerel makamlar, gmen deneinden karlayacaklardr.

Madde 8

Madde 9

Madde 10 : ae ve iskn ilerinin hzl olarak yrtlmesi, g edenlerin salklarnn korunmas ve rahatlarnn salanmasna ilikin hususlarn yerine getirilmesi, o blgenin en st mlk idarecileri, sorumlu ynetici olmak zere, gmen komisyonlarna aittir. Gmen komisyonu bulunmayan yerlerde Gmenler Tzne uygun olarak yeniden kurulmas gereklidir. Madde 11 : ae ve iskn ilerinin salanmas ve hzl olarak yrtlmesi ve gmenlerin yeterince sevki; iae ve iskn memurlarnn tayini, Bakanlktan izin alnmak artyla, mutasarrf ve valilere aittir. Madde 12 : skn edilen her aileye, daha nceki iktisad durumlar ve imdiki ihtiyalar gz nne alnarak yeterli miktarda arazi verilecektir. Madde 13 : Arazinin seimi ve datlmas gmen komisyonlarnca gerekletirilecektir. Madde 14 : Belirlenen arazinin snr ve dnm tespit edildikten sonra, geici belge karlnda sahiplerine verildikten sonra tapu ve emlk ilemlerine esas oluturacak dzenli bir ekilde, zel defterine kaydedilir. Madde 15 : htiya sahibi olan ifti ve meslek sahiplerine, uygun miktarda sermaye ya da alet ve edevat verilecektir. 10 Haziran 1915

----------

-----

----------

133

The coercive political circumstances necessitating the relocation and transfer of the Armenians The decision approved and decreed by the Council of Ministers Copy of the Decree Date May 31, 1915 Number 326758 / 270 Office of Foreign Affairs 840

It has been understood that some of the Armenians residing near the regions bordering the battle lines have been jeopardizing the maneuvers of the Ottoman Army who is trying to defend the Ottoman borders against the enemy forces by: slowing down the transfer of provisions and military equipment, willing to cooperate and act in unison with the enemy, joining the enemy forces, organizing armed assaults on the armed forces and the innocent people in the country, providing the enemy navy with supplies, showing the fortified areas to the enemy courageously. Therefore, the insurgent elements ought to be receded from the theatre of operations. Activities and measures to this end will be launched. The Armenians residing in Adana, Mersin, Cebeli Bereket, and Kozan Sanjacks, excluding the Armenians living in Van, Bitlis, Erzurum Vilayets, and in the central Adana, Sis and Mersin; the Armenians living in Mara Sanjack, excluding the ones living in the central Mara; the Armenians living in skenderun, Beylan, Cisrisugur, Antakya districts and in their townships and villages, excluding the ones living in central districts Aleppo Vilayet, will be sent to the southern vilayets urgently. The Armenians will be transferred to Zor sanjack, to Mosul Vilayet, excluding its northern region bordering Van Vilayet; to the southern region of the Urfa Sanjack, excluding the central Urfa; to the eastern and southeastern regions of the Aleppo Vilayet, and to the eastern regions of Syria Vilayet; in order to be relocated in the places that are allocated to them. The decree, dated May 26, 1915, and numbered 270, suggests that this procedure, seeking solely the most basic benefits of the state, ought to be put into practice through method and regulations, has been taken in consideration at the Council of Ministers. In the discussions held it has been decided that the harmful activities against the measures taken to protect the well being of the state and its security, and against the regulations put in to practice with extreme devotion ought to be eliminated effectively; as the decisions, pertaining the issue, put into practice by your Ministry are found extremely appropriate and clear, it has been decided and approved that the following applications should be put in to practice by your Ministry. As you have mentioned earlier, the Armenians, who are to be receded from the villages and towns you have written shall be transferred to their allocated places in comfort, their well beings and possessions shall be secured during their voyage, and the expenses to be encountered in their thorough relocations in the allocated places shall be met by the immigrant funds they shall be given properties and land in proportion to their previous financial and economic means. The needy shall receive new houses built by the state, the farmers shall be given seeds, should there be a need, the artisans 134

shall be provided with tools and implements. Their belongings and possessions they have left behind shall be returned to the owners or their equivalent values shall be paid in the same manner. The immigrants and tribes shall settle the evacuated villages, and the properties and lands, after determination of their real values, shall be distributed among them. The real estates belonging to the relocated people in the evacuated villages shall be recorded in accordance with their types, values, and amount, and shall be distributed among the immigrants. The vineyards and olive, mulberry, and orange orchards, and the shops, factories, inns and storehouses, that are outside the scope of interest and skills of the immigrants, belonging to the relocated shall be sold in auctions or they shall be rented and the total amount of the money to be gained from the sales shall be invested temporarily in accountable property offices only to be given to their rightful owners. It has also been decided that all the expenses to be made in realizing these shall be met by the immigrants funds in accordance with the regulations drawn by your Ministry. The sub-commissions shall undertake the organization, inspection, and application of the regulations in the protection, administration, and the acceleration of the procedures pertaining to the settlement of the derelict property. Appointing of officials to these subcommissions, their scope of duty and responsibility, the appointing of presidents and two members one from the Ministry of Internal Affairs and one from the Ministry of Finance to the sub-committees, their dispatching to their places of responsibility resides in your power. It has also been decided that the governors shall be responsible for the application of the regulations mentioned in the areas where commissions cannot be sent. The issue has been forwarded to the Ministry of Defense and to the Ministry of Finance. The decree for the application of the procedures by your Ministry has been issued. -----------------------

Regulations for the settlement and ration allowance, and other issues pertaining to the Armenians who have been transferred to other places due to coercive political circumstances. Article 1 Article 2 Article 3 : Local administrators are responsible for the transfer of the people who are subject to relocation. : The Armenians who are subject to relocations may take all their moveable possessions and live stocks with them. : The local administrators of the towns that are situated on the road to allocated places are responsible for the well-being of the Armenians subjected to relocation and protection of their possessions, their subsistence and rests all throughout their journeys. All officials shall be held responsible for any lack of interest and negligence of duty respectively. 135

Article 4

: The Armenians who reach the allocated settlements shall be placed in the houses to be built separately in the existing villages and towns or in the villages to be established in appropriate places by the local administrators in relation to the prevailing circumstances and availability of place. : Should there be no available empty, unclaimed, and state owned lands for the establishment of villages in the allocated regions, the state owned farms and villages shall be allocated for settlement. : The borders of the Armenian villages and towns to be established, and the villages and towns where they will be relocated, shall be at a distance of at least 25 kilometers from the Baghdad railway intersections and from other railways. : A book of registry shall be drawn for the Armenians who are to be settled in the new houses to be built in the existing villages and towns, or in the newly established villages, to record every familys name, epithet, age, profession, place of departure, place of settlement, and the names of the family members and their ages systematically in order to provide data for the Public Registration Office. : It is forbidden for any person, who is settled in the allocated place, to travel to other places without the approval of the commission he is affiliated, and the written permission of the local security authorities. : The local administrators shall meet all the expenses of the Armenians, who have arrived in their allocated places, in relation to their subsistence, and building new houses from the immigrants funds until their thorough settlings. : The Immigration Committees, and the highest-ranking local civilian administrator being the first, are responsible for meeting the necessities, providing the comfort and securing the wellbeing of the immigrants, and accelerating the pace of their settling and food service programs. Should there be no Immigrant Commission in the region, commissions shall be founded in accordance with the Immigrants Regulations.

Article 5

Article 6

Article 7

Article 8

Article 9

Article 10

Article 11 : The provision of subsistence and housing and their rapid administering, timely transportation of the immigrants; appointing of food service and housing officers, resides within the power of the mutasarrif (governor of sanjack) and governors, on condition that permission is taken from the Ministry. Article 12 : A sufficient amount of land shall be given to every relocated family in proportion to their former economic means, and their present needs. 136

Article 13 : The Immigrant Commissions shall undertake the determination and distribution of land. Article 14 : After the determination of the borders and the amount of land, the land shall be given to the owners with a temporary writ; and all the information shall be recorded systematically in the registry book, in order to provide data for title deeds and housing procedures. Article 15 : Every farmer and artisan shall be given appropriate amount of capital, or tools and implements should they need. June 10, 1915

Bk. s. / See pp. 427-431.

137

Harp hli ve olaanst siyas zorunluluklar dolaysyla baka yerlere nakledilen Ermenilere ait mal, mlk ve arazilere uygulanacak idare hakknda ynetmeliktir. Madde 1. Baka bir yere nakli yaplan Ermenilere ait tanmaz mal, mlk ve terk edilen araziler ile dier hususlarn bu ynetmelik hkmlerine gre idare ve yrtlmesinde grevli daireleri ve yetki dereceleri, aadaki maddelerde yazl olan ve zel surette tekil edilmi kurullara aittir. Madde 2. Bir ky veya kasabann tahliyesinden sonra nakledilenlere ait ve iinde eya bulunan btn binalar idare kurulu tarafndan uygun grlecek memur veya zel heyet tarafndan derhl mhrlenerek koruma altna alnacaktr. Madde 3. Koruma altna alnan eyann cins, miktar, takdir edilen kymetleri, sahiplerinin isimleri ile ayrntl olarak kaydedildikten sonra kilise, okul, han gibi ambar olmaya elverili yerlere naklettirilip, sahipleri belli olacak ekilde ayr ayr konularak korunmasna zen gsterilecek ve eyann nitelik ve nicelii ile sahiplerini, alnd ve korunmakta olduu yerleri gsterir bir kayt defteri dzenlenerek, asl yerel idareye ve onayl sureti Terk Edilmi Mlkler Kuruluna verilecektir. Madde 4. Sahibi bilinmeyen tanabilir mallar, eyann bulunduu ky adna kaydedilerek korunacaktr. Madde 5. Mevcut tanabilir mallar arasnda, bozulmas muhtemel olan eya ile hayvanlar, kurulun uygun grecei bir heyet tarafndan, ak artrma ile alenen satlarak, bedeli, sahibi tespit edilebildii takdirde sahibi adna, deilse eyann bulunduu ky veya kasaba adna emanet olarak mal sandklarna teslim edilecektir. Satlan eyann cins, miktar, kymet, ait olduu yer, mterisi ve sat bedeli ayrntl olarak zel deftere kaydedilerek, evrak, artrma heyeti tarafndan onaylanacak ve akland gibi bir kayt defteri dzenlenerek, asl yerel idareye ve tasdikli sureti Terk Edilmi Mlkler dare Kuruluna verilecektir. Madde 6. Kiliselerde mevcut eya, resim ve mukaddes kitaplar deftere kaydedilip, tutanaa eklenerek olduklar yerde korunmalarna zen gsterilecek ve daha sonra kilisenin bulunduu ky halknn iskn edildii yere idareciler aracl ile gnderilecektir. Madde 7. Nakledilen halktan her birine ait tanmaz mal, mlk ve terk edilen arazinin cins, tr, miktar ve kymetleri isimleriyle kayt edilecek ve her ky ve kasabaya ait tanmaz mal, mlk ve terk edilen arazi cetvelleri dzenlenerek idare kuruluna verilecektir. Madde 8. Tanmaz mal, mlk ve terk edilen arazide rnler ve ekili yerler bulunduu takdirde, kurul tarafndan uygun grlecek ahslardan 139

oluan bir heyet tarafndan ak artrma yoluyla satlarak, bedelleri sahipleri adna emanet olarak mal sandna teslim edilecek ve bir tutanak dzenlenerek asl yerel idareye ve onayl bir sureti de idare kuruluna verilecektir. Madde 9. Ekili yerlere ve mevcut rnlere mteri bulunamad takdirde, kefalet ve szleme karlnda yar yarya paylama yoluyla isteyenlere verilmesi uygun olup, bu ekilde olan kira veya sattan elde edilecek miktarlar dahi sahipleri adna mal sandklarna teslim edilecektir. Madde 10. Nakledilen halka ait tanmaz mallarn kullanlmasna ilikin olarak sahipleri tarafndan ayrldktan sonra dzenlenen vekletnamelerin zerine hibir ilem yaplmayacaktr. Madde 11. Tahliyesi gerekletirilen kylere gmen yerletirilecek ve mevcut evler ve arazi, her ailenin ihtiya ve tarm olana dikkate alnarak geici belgelerle gmenlere datlacaktr. Madde 12. Yerletirilen gmenlerin, nfus kaytlarna esas olabilecek dzenli ve ayrntl bir ekilde, hane olarak isimleri, geli yeri, iskn tarihi, iskn yeri deftere kaydedilecek, kendilerine verilen ev ve arazilerin cins, tr, miktar, deer ve yeri ayrca deftere kayt edilerek, isknlar salanp kendilerine verilen tanmaz mal, mlk ve arazi miktarn gsteren birer belge ellerine verilecektir. Madde 13. Kylerde bulunan bina ve dikili aalarn iyi korunmasndan o kye yerletirilen gmenler silsile yoluyla sorumlu olduklarndan dolay, tahrip edildiinde kimin tarafndan yapldna baklmayarak, bedeli kylnn hepsine dettirilip, bu ii yapanlar hemen kyden uzaklatrlarak, g edenlere uygulanan hukuk haklardan drlr. Madde 14. Gmen isknndan sonra arta kalan kylere, civarda bulunan ger airetler iskn edilecek ve haklarnda aynen gmen muamelesi yaplacaktr. Madde 15. ehir ve kasabalarda tahliye edilen evlere tercihan ehirli ve kasabal gmenler yerletirilerek nceki iktisad ve mal durumlar ile imar kabiliyetleri gz nne alnmak artyla kendilerine yeterli miktarda arazi verilecektir. Madde 16. Dkkn, han, fabrika, hamam, ambar gibi gelir getiren mallarla gmenlerin oturmasna elverili olmayan binalarn ve gmenlere datldktan sonra geri kalan veya 18inci maddede gsterildii gibi, gmenlerin meguliyetleri ve mesleklerine gre datlanlarn dnda kalan mlkn idare kurullar veya onlarn gzetimi altnda o yerin mlk ve mal memurlarnn bakanlarndan oluacak bir heyet tarafndan ak artrma ile satlmas uygundur.

140

Madde 17. ehir ve kasabalara yerletirilen gmenlerin nfus kaytlarna esas olabilecek bir dzen iinde isim defterleri ile kendilerine verilen arazinin tr, miktar ve kymetini gsteren bir defter tutulacaktr. Madde 18. ehir ve kasabalar ile evresinde bulunan ba, bahe, portakallk, zeytinlik ve bunlara benzer tanmaz mal, mlk de imara ve korunmasna gc yeten kiilere, senet vermek ve kefil gstermek artyla, imar yeteneklerine gre ihtiyalar orannda gmenlere datlabilecek ve kimlere ne miktar mal, mlk ve arazi verildii, zel defterine kaydedildikten sonra verilme sebebini aklayan birer belge kendilerine verilecektir. Bunlardan, gmenlere datlamayan ve verilemeyenler 16nc maddeye gre ak artrma ile satlacaktr. Madde 19. l iinde bulunup yerel idarenin izni ve uygun bulmasyla veya ileri Bakanlnn emri zerine dier illerden zel bir yaz ile gnderilen gmenler ayr tutulmak zere, tahliye edilen ky ve kasabalara gmen sfatyla yerletirilecek olan veya yerletirilmesini isteyen kiilerin gmen sfatn tadklarn ve baka tarafa sevk ve iskn edilmediklerini veya gmenlerden olup oralarda isknlar yaplmak zere zel olarak gnderildiklerini belirten resm belgeleri gstermeleri arttr. Madde 20. Satn alacak talipli bulunmayan tanmaz mal, mlk ve arazinin imar ve korunmasnda kusurlarndan dolay meydana gelecek tahribatn ve yaplan zararlarn denmesini taahht etmek ve bu konuda kuvvetli bir kefil gstermek artyla, iki seneyi gememek zere istekli olanlara kiralanmas uygundur. Madde 21. Gerek satlan ve gerek kira ve yar yarya paylamak suretiyle verilen mal, mlk ve arazinin tr, miktar, yer; sat ve kira bedeli ile kirac ve alcsn gsteren dkm cetvelleri dzenlenecektir. Madde 22. Sat bedeli ve kiradan elde edilen miktarlar, sahipleri adna emaneten mal sandklarna braklarak daha sonra yaplacak duyuruya gre sahiplerine verilecektir. Madde 23. Tahliye edilen ky ve kasabalarda mevcut btn terk edilen mallarn bu ynetmelik hkmlerine gre idaresi ve yrtlmesi dorudan doruya Terk Edilmi Mlkler dare Kurullarna aittir. Madde 24. dare kurullar terk edilen mallarn idaresi konusunda dorudan doruya ileri Bakanlna bal olacaklar, ancak oradan alacaklar emirler dairesinde grev yapmakla ykml olup, bu konuda aldklar ve uygulayacaklar kararlardan ve uygulamalardan yerel idareye de haber vereceklerdir. Madde 25. Ynetmelik hkmlerinin uygulanmasyla terk edilen mallarn korunmasnn salanmas ve idaresi konusunda gerekli kurulun ve heyetin tekili, ileri Bakanlndan izin alnmas artyla, maal memurlar istihdam, ileri Bakanlndan alacaklar emirler ile bu 141

ynetmelik hkmlerine gre ynerge ve aklama yazlar dzenlenmesi, Terk Edilmi Mlkler dare Kurullarna aittir. Dzenlenen ynerge ve aklama yazlarnn birer sureti valilik makamna gnderilecektir. Madde 26. Tahliye edilen yerlere iskn iin gmen sevkiyle ayrntl ilerinin yaplmas, gmen kuruluna ve memurlarna ait ise de bu gibi yerlere yaplacak iskn ilemlerinin hzla gerekletirilmesi ve dzenlenmesi ve genel iskn ilerinin incelenmesi, denetimi ve bu konuda yerel idare ile grlerek kararlarn alnmas ve uygulanmas, Terk Edilmi Mlkler dare Kurullarnn grev ve yetkilerindendir. Madde 27. Kurulun gzlemleri ve incelemeleri sonucu ald kararlar kapsamnda yaptklar ilemin zetini, en az 15 gnde bir bakanlk makamna ve valilie bildirmekle ykmldr. Madde 28. Terk Edilmi Mlkler dare Kurullarnn mallarn idaresi konusunda, bu ynetmelik hkmlerine gre yaplacak bildiri ve yazl teblilerinin yerel idare memurlar tarafndan yerine getirilmesi mecbur grevidir. Madde 29. Terk Edilmi Mlkler dare Kurullarnn yeleri tayin edildikleri blgede mevcut mal, mlk ve terk edilmi arazinin idare ve korunmasyla, hesap ilerinden ortaklaa sorumludur. Madde 30. Terk Edilmi Mlkler dare Kurullar zel olarak tayin edilen bir bakan ile biri idare memurlarndan dieri maliye memurlarndan olmak zere iki yeden meydana gelir. Madde 31. Haberleme, bakan tarafndan veya bakann vekil brakaca ye tarafndan bakan adna yaplr. Madde 32. Terk Edilmi Mlkler dare Kurulu bakan, uygun grd yeyi, bu ynetmelikte mevcut bir konunun incelenmesi, denetimi ve yrtlmesiyle grevlendirebilir. Madde 33. Terk Edilmi Mlkler dare Kurullar bakanlarna gmenlerin deneklerinden verilmek zere gnlk birer buuk ve yelerine de birer lira tahsis olunduu gibi grev dolaysyla seyahate ktklarnda zel denekten ayrca yol paras dahi alrlar. Madde 34. Kurul tayin edilmeyen ve gnderilmeyen illerde bu ynetmelik hkmlerinin uygulanmas yerel idare merkezlerine aittir. 10 Haziran 1915 -----------------------

142

Regulations to be applied to the properties and real estates of the Armenians who were subjected to relocation due to state of war and extraordinary political circumstances. Article 1. Specially designed committees, whose duties and authorities are set in the statutes, are responsible for the management and administration of the real estates, abandoned fields, and other related properties belonging to Armenians under the regulations listed below. Article 2. After the evacuation of a village or a town, all the properties and the belongings will be taken under protection by locking up and affixing a seal by a specially appointed official or by a special commission immediately. Article 3. The type, amount, and estimated value, of the goods as well as the names of the owners will be recorded in detail; and they will be sent to suitable storage places such as churches, schools, and inns to be kept in utmost care in order of owners; a records book showing the places where the goods are taken their numbers and qualities along with their owners shall be prepared; the original shall be given to the local administration and a signed copy shall be given to the Derelict Property Committee. Article 4. Movable goods, whose owners are not known, will be taken under protection by registering them to the village where they were found. Article 5. A specially appointed committee, to be formed by the commission, will sell any goods that will spoil in a short period, and livestock by a public auction. The money shall be entrusted in the owners name; and if the owner is not known the money will be entrusted to villages or towns savings commission. The type, amount, estimated value, the name of the owner as well as the name of the buyer, and the price at which they are sold will be registered in detail in a book, and after having had signed by the auction committee the original shall be given to the local administration and a signed copy shall be given to the administration of the Derelict Property Commission. Article 6. The sacred books, paintings, and the properties found in the churches shall be registered in a book, and shall be protected with care at the site in attachment to the minutes, and shall later be sent to their places of relocation by the administrators. Article 7. The type, amount, and value of all the estates shall be registered in the name of the owner, and charts pertaining to the abandoned fields of the villages and towns shall be drawn and given to the administrative committee. Article 8. If there are crops on the abandoned fields, the committee will appoint a committee to sell the crops by public auction, and the 143

money gained shall be transferred to the savings commissions on behalf of the owners, and the original minutes shall be given to the local administration and an approved copy shall be given to the administration committee. Article 9. If a buyer cannot be found for the crops, a surety shall be found, and the crops shall be shared in half with the purchaser upon a contract to be devised. The money to be gained from these sales shall be transferred to the savings commissions on behalf of the rightful owners. Article 10. No further procedures shall be followed for the writs pertaining to the usage of the estates drawn after the relocating of the owners [without the presence or prior to the permission of the owner]. Article 11. The lands and the houses in the evacuated villages will temporarily be distributed among the immigrants in proportion to their needs and agricultural abilities of each family with temporary documents. Article 12. All the information related to the immigrants settled in the villages such as their names, place of origins, date of settlement, place of settlement, as well as the types, amount, value of the properties shall be registered in the books, and each settler shall be given an official certificate stating the amount of the estates he received after settling. Article 13. As the settlers are all responsible for the keeping of the trees that have been previously planted any damage to trees will be paid by the all the members of the village regardless of the doer. Those who give damage to the trees shall be removed from the village immediately and shall lose all their privileges given by law. Article 14. After the settlement of the immigrants, Nomadic tribes shall be settled in the remaining villages and they shall have the same privileges with the immigrants. Article 15. The immigrants coming from towns and cities shall be settled in the houses evacuated in the towns and cities, and shall be given adequate amount of fields in relation to their economic status and abilities in development. Article 16. As for the places that are not suitable shops, large commercial buildings, public baths, and stores for the settlement of the immigrants and the remaining buildings; or the places mentioned in article 18, and the fields that remain after the distribution of lands in proportion to settlers abilities in development and their economic means, may be subjected to sale through public auction by the local administrative committees appointed under the control of civil and financial administrators.

144

Article 17. All the information related to the immigrants settled in the towns and cities such as their names, ages, place of origins, date of settlement, place of settlement, as well as the types, amount, value of the properties shall be registered in the books. Article 18. The vineyards, gardens, orchards, olive groves and the like around the towns and cities shall be distributed among the immigrants, on condition that they provide written certificates and guarantors, in proportion to their abilities in development; after having registered in the books they will be given certificates stating the reasons for approval, and the amount of property given. The remaining properties shall be sold through public auction in accordance with article 16. Article 19. Excluding the immigrants, coming from the other cities, who are holding permits of the local administrators or of the Ministry of Internal Affairs; all the people who are to be settled in the evacuated villages as immigrants should demonstrate their official documents certifying that they are immigrants, that they were not settled in any other region or that they were not sent to another place for settlement but to their place of arrival given by the administrators. Article 20. The properties that were not sold can be rented, for not more than two years, to the people provided that they shall guarantee the development and protection of the property by a written contract and by providing a strong guarantor. Article 21. Charts showing the buyers, tenants, the amount of money received from the sales and the rents, and the type, amount, and place of the sold or rented estates, as well as the shared properties shall be drawn. Article 22. The money received from the sales and from the rents will be invested on behalf of the owners in the savings commissions and will be given to the owners in accordance with the announcements to made. Article 23. Derelict Property Administrative Committees are directly responsible for the governance of all the properties in the evacuated villages and towns in accordance with the regulations stated here by. Article 24. Administrative committees shall be liable directly to the Ministry of Internal Affairs on the issues pertaining to the derelict property; and shall act upon the orders of the Ministry, and shall inform the local administrators about the practices and decisions to be put in effect. Article 25. Derelict Property Administrative Committees are responsible for the formation of the necessary committees and boards that will aim at the protection and administration of the derelict property, as well as for the appointment of the paid officials prior to the orders of the 145

Ministry of Internal Affair, and to issue regulations and the declarations. Copies of the regulations and declarations shall be sent to the governors offices. Article 26. Although the immigration committees and officials are charged with the duty of reporting the movements of the immigrants in detail; Derelict Property Administrative Committees are responsible for realization of the settlement of the immigrants, inspection of the development procedures, and for taking measures together with the local administrators for the implementation of the decisions taken. Article 27. Committee shall report all the decisions and implementations performed after the inspections and observations to the ministry and to the office of the governor, at least in every 15 days. Article 28. Local administrative officials shall abide by the rules and procedures issued by the Derelict Property Administrative Committees on the administration of the properties in the scope of these regulations. Article 29. The members of the Derelict Property Administrative Committees are equally responsible for the keeping of the financial books pertaining to the administration and protection of the available property as well as the abandoned fields in the regions where they are assigned. Article 30. Derelict Property Administrative Committees are composed of a specially appointed chairman, and of two officials: one being an administrative officer, the other being a financial officer. Article 31. Correspondences are made by the chairman or by his deputy on his behalf. Article 32. The president of the Derelict Property Committee may appoint a member of his choice for the inspection or control of an issue under the scope of these regulations. Article 33. The presidents of the Derelict Property Committees are allotted 1,5 liras, and the members are allotted 1 lira daily to be met by the immigrants subsidies. They are also allotted extra money from the special subsidy for their travels in relation to their duties. Article 34. In places where no Committee is appointed, local administrative councils shall be responsible for the application these regulations. June 10, 1915

Bk. s. / See pp. 433-438.

146

Sevk ve Uzaklatrlmalar Kararlatrlan Ermenilerin llere Gre Dalmlar


Kte Kaytl Nfus llerin simleri Ankara Erzurum Say 47.224 128.657 120.000 Elaz yoluyla Musul ve Zora. Geri kalan nfus ksmen arpmalarda lm ve ksmen de kamtr.* Geri kalan nfus kam, saklanm veya lmtr.* Geri kalan nfus arpmalarda lm ve bir ksm da kamtr.* Sevk Olunan Nfus Say Sevk Olunacaklar Yol Gzergh ve Yer Aklamalar

Adana zmit Eskiehir Bitlis

46.031 54.370 50.000 Konya, Halep yoluyla Zora.

109.521

Samsun (Canik) Halep Bursa (Hdvendigr) Diyarbakr Sivas Trabzon Balkesir (Karesi) Afyon Kayseri Elaz (Mamretlaziz) Kahramanmara Nide Van

26.374 34.451 66.413 61.002 141.592 34.500 8290 7327 47.617 74.206 27.101 5101 67.792

20.000 Bir ksm Siirt yoluyla Diyarbakra, bir ksm da Elaz yoluyla Zor ve Musula. 26.374 Amasya, Karahisar, Sivas yoluyla Zor ve Musula.

141.592 Malatya yoluyla Zor ve Musula. 28.000 Gmhane yoluyla Geri kalan nfus Zor ve Musula. arpmalarda lmtr.

27.101 Halep yoluyla Zor ve Suriyeye.

Toplam

987.569

(413.067)

* Kaanlara ilikin olarak ayrntl belge bilgileri iin bk. Babakanlk Osmanl Arivleri Dahiliye Fonu; (Yabanc ariv belge bilgileri iin) Ermeniler: Srgn ve G. TTK Yay. Ankara 2004, s. 89-108.

147

Sevk Edilen ve Uzaklatrlan Ermenilerin l ve lelere Gre Miktarn Gsteren Cetveldir.


l ve lelerin simleri Ankara Aya Beypazar Nallhan Ankara Mihalk Sivrihisar Haymana Bl Yabanbd (Kzlcahamam) Kalecik Toplam ANKARA Yozgat Yozgat Akda Boazlyan Toplam Krehir Krehir Keskin iekda (Mecidiye) Avanos Toplam orum orum Osmanck Sungurlu skilip Toplam Kte Kaytl Nfus 3176 0 0 1015 90 4101 82 11 9 826 9310 13.359 3208 14.680 31.247 1610 1838 52 0 3500 1202 66 1856 43 3167 Sevk Olunan Nfus Dnceler

l Toplam

47.224

148

l ve lelerin simleri Erzurum Bayburt Pasinler Hasankale Ki Erzurum Tercan Tortum Yusufeli (Kiskim) spir Narman (Namervan) Hns ERZURUM Toplam Erzincan Kemah Erzincan Refhiye Kuruay Plmr Toplam Doubeyazt (Byezid) Doubeyazt Diyadin Ar (Karakilise) Elekirt Tutak Toplam

Kte Kaytl Nfus 32.751 12.025 10.046 13.621 10.401 507 908 2920 556 7.779 91.514 16.144 4597 1270 2649 511 25.171 2619 904 3177 4202 1070 11.972

Sevk Olunan Nfus

Dnceler

l Toplam

128.657

149

l ve lelerin simleri Adana Adana Karaisal Ceyhan Toplam Osmaniye (Cebel-i Bereket) Osmaniye slahiye Drtyol Bahe Hassa ADANA Toplam Kozan Kozan Feke Kadirli (Kars) Saimbeyli (Hain) Toplam Silifke (il) Silifke Mut Glnar Anamur Toplam

Kte Kaytl Nfus 14.216 21 316 14.553 753 496 7068 3092 766 12.175 3565 2217 1079 10.533 17.394 306 0 7 0 313

Sevk Olunan Nfus

Dnceler

l Toplam

46.031*

* Adana geneli toplandnda bu rakamn gerekte 44.435 olmas gerekir.

150

l ve lelerin simleri zmit Adapazar ZMT Geyve zmit Yalova Karamrsel Kandra Toplam Bitlis Ahlat Bitlis Hizan Mutki Toplam Mu Bulank Mu Malazgirt Varto Sason BTLS Toplam Siirt Pervari Siirt Kurtalan, Yanarsu (Garzan) Eruh irvan Toplam Gen Gen Bingl (apakur) Kulp Toplam

Kte Kaytl Nfus 23.430 16.034 8274 3253 2753 626 54.370 18.008 9478 4980 4011 36.477 32.954 14.309 4430 1963 6456 60.112 2115 1316 2859 1747 1144 9181 1622 714 1415 3751

Sevk Olunan Nfus

Dnceler

l Toplam

109.521

151

l ve lelerin simleri Samsun (Canik) Bafra SAMSUN Samsun aramba Terme nye Fatsa Toplam Halep Antakya Iskenderun Belen (Beylan) Halep Hrim (Suriyede) Cisrisugur (Suriyede) Bb- Cubl (Suriyede) Mnbic (Suriyede) Toplam Gaziantep Gaziantep (Ayntab) Kilis Halfeti (Rumkale) Toplam

Kte Kaytl Nfus 4992 1634 10.648 2567 5379 1154 26.374 3510 4748 1550 1651 48 4149 31 7 15.693* 14.107 3794 857 18.758

Sevk Olunan Nfus

Dnceler

HALEP

l Toplam

34.451

* Halep nfusu toplandnda bu rakamn 15.694 olmas gerekir.

152

l ve lelerin simleri Bursa (Hdvendigr) Gemlik Orhangazi (Pazarky) Bursa Karacabey Mudanya Orhaneli (Atranos) Mustafakemalpaa (Kirmasti) Toplam BURSA Bilecik (Erturul) Bilecik St negl Yeniehir Toplam Ktahya Ktahya Eskiehir Simav Uak Toplam

Kte Kaytl Nfus 6415 3307 22.601 974 99 6 995 34.397 7727 7676 7244 1710 24.357 2759 3878 0 1092 7729

Sevk Olunan Nfus

Dnceler

l Toplam

66.483

153

l ve lelerin simleri Diyarbakr Beiri Diyarbakr Derik Silvan Lice [Ermeni Katolii] Toplam Ergani Palu Ergani DYARBAKIR ermik [Ermeni Katolii] Toplam Siverek Siverek Viranehir [Ermeni Katolii] Toplam Mardin Cizre Mardin vanye (Suriye) Midyat Nusaybin Toplam

Kte Kaytl Nfus 9710 2946 327 6235 4432 1642 25.292 2909 12.370 3055 520 18.854 6235 4200 196 10.631 4663 1069 155 308 30 6225

Sevk Olunan Nfus

Dnceler

l Toplam

61.002

154

l ve lelerin simleri Sivas Pnarba (Aziziye) Tonus Yldzeli Sivas Hafik Zara Divrii Darende Grn Kangal Amasya Merzifon Vezirkpr (Kpr) Amasya Mecitz Ladik Havza Gmhacky Toplam ebinkarahisar (Karahisar- arki) ebinkarahisar Mesudiye Suehri Koyulhisar Alucra Toplam Tokat Readiye Tokat Erbaa Zile Niksar Toplam

Kte Kaytl Nfus 23.455 949 13.113 1366 11.347 5978 8262 2783 7656 3088 9398 8030 958 317 344 321 3503 100.868 8323 639 11.244 35 30 20.271 11.431 0 3149 2788 3085 20.453

Sevk Olunan Nfus

Dnceler

SVAS

l Toplam

141.592

141.592

155

l ve lelerin simleri Trabzon Ordu Giresun Tirebolu Trabzon Grele Vakfkebir Akabt Srmene Of TRABZON Maka Toplam Rize (Lazistan) Rize Pazar (Atina) Hopa Toplam Gmhne Gmhne Torul Kelkit iran Toplam

Kte Kaytl Nfus 14.409 12.084 2232 817 302 42 1425 325 0 249 31.885 38 28 2 68 1684 24 469 370 2547

Sevk Olunan Nfus

Dnceler

l Toplam
Balkesir (Karesi) Ayvalk Bandrma BALIKESR Edremit Balkesir Burhaniye Erdek Gnen Sndrg Balya Toplam

34.500
2750 0 4015 43 44 1075 53 20 290 8290

156

l ve lelerin simleri Afyon (Karahisar- Shib) Bolvadin Sandkl Dinar (Geyikler) Emirda (Aziziye) Toplam Kayseri KAYSER Develi ncesu Bnyan Bnyan (Sarmsakl) Toplam Elaz (Mamretlaziz) Harput Keban Arapkir Kemaliye (Ein) Ptrge Toplam Malatya Akada Besni (Behesni) Adyaman (Hsn- Mansur) Khta Toplam Tunceli (Dersim) Mazgirt, Akpazar (arsancak) Mazgirt emigezek Nzimiye Ovack Toplam

Kte Kaytl Nfus 7057 8 76 65 121 7327 29.664 15.138 0 2815 0 47.617 23.915 7348 308 8545 9286 622 50.024 6627 312 1555 2126 703 11.323 1088 6537 1423 3731 80 0 12.859

Sevk Olunan Nfus

Dnceler

AFYON ELAZI

Tunceli

Malatya

Elaz

Afyon

l Toplam

74.206

157

l ve lelerin simleri KAHRAMANMARA Kahramanmara Kahramanmara Sleymanl Elbistan Gksun Pazarck Toplam Nide Nevehir rgp NDE Nide Aksaray Bor Ulukla Glehir (Arabsun) Toplam Van atak (atak) Van Adilcevaz Geva Erci Toplam VAN Hakkri zalp (Mahmd) Hakkri emdinli (emdinan) Yksekova (Gevar) Gzelsu (Hoap) lemerik Toplam

Kte Kaytl Nfus 12.744 9930 1168 3229 30 27.101 1119 1027 30 1692 1115 115 3 5101 33.789 4292 4849 10.520 8083 61.533 3461 528 0 959 1015 296 6259

Sevk Olunan Nfus

Dnceler

27.101

(l Toplam

67.792)

----------

-----

----------

158

The Distribution of the People who were to be Relocated and Distanced


Recorded in Registries Name of the Vilayets Ankara Erzurum Adana zmit Number 47.224 128.657 46.031 54.370 50.000 To Dayr az Zawr via Konya, and Aleppo. The remaining people have either run away, or died, or took shelter in an unknown place. The remaining people have either died in the clashes, or run away. 120.000 To Mosul and Dayr az Zawr via Elaz. The remaining people have either died in the clashes or ran away. Subjected to Relocation Number Places of Relocation and Routes Explanations

Eskiehir Bitlis 109.521 20.000 To Dayr az Zawr and Mosul some via Diyarbakr, and some via Elaz. 26.374 To Dayr az Zawr and Mosul via Amasya, Karahisar, and Sivas

Samsun Aleppo Bursa Diyarbakr Sivas Trabzon Balkesir Afyon Kayseri Elaz Kahramanmara Nide Van

26.374 34.451 66.413 61.002 141.592 34.500 8.290 7.327 47.617 74.206 27.101 5.101 67.792

141.592 To Dayr az Zawr, and Mosul via Malatya 28.000 To Dayr az Zawr, and The remaining people Mosul via Gmhne have died in the clashes.

27.101 To Dayr az Zawr, and Syria via Aleppo.

General Sum 987.569

(413.067)

The Number of the Armenians Relocated and Distanced 159

(According to the Vilayets and Provinces)


Name of the Vilayets and Provinces Ankara Aya Beypazar Nallhan Ankara Mihalk Sivrihisar Haymana Bl Kzlcahamam Kalecik Total ANKARA Yozgat Yozgat Akda Boazlyan Total Krehir Krehir Keskin iekda Avanos Total orum orum Osmanck Sungurlu skilip Total Recorded in Registries 3.176 0 0 1.015 90 4.101 82 11 9 826 9.310 13.359 3.208 14.680 31.247 1.610 1.838 52 0 3.500 1.202 66 1.856 43 3.167 Subjected to Relocation Observations

General Sum

47.224

160

Name of the Vilayets and Provinces Erzurum Bayburd Pasinler Hasankale Ki Erzurum Tercan Tortum Yusufeli spir Narman Hns ERZURUM Total Erzincan Kemah Erzincan Refhiye Kuruay Plmr Total Doubeyazt Doubeyazt Diyadin Ar Elekirt Tutak Total

Recorded in Registries 32.751 12.025 10.046 13.621 10.401 507 908 2.920 556 7.779 91.514 16.144 4.597 1.270 2.649 511 25.171 2.619 904 3.177 4.202 1.070 11.972

Subjected to Relocation

Observations

General Sum

128.657

161

Name of the Vilayets and Provinces Adana Adana Karaisal Ceyhan Total Osmaniye Osmaniye Islahiye Drtyol Bahe Hassa Total Kozan Kozan Feke Kadirli Saimbeyli Total Silifke Silifke Mut Glnar Anamur Total

Recorded in Registries 14.216 21 316 14.553 753 496 7.068 3.092 766 12.175 3.565 2.217 1.079 10.533 17.394 306 0 7 0 313

Subjected to Relocation

Observations

ADANA

General Sum

46.031*

* In considering the total of Adana this number should be 44.435.

162

Name of the Vilayets and Provinces zmit Adapazar ZMT Geyve zmit Yalova Karamrsel Kandra Total Bitlis Ahlat Bitlis Hizan Mutki Total Mu Bulank Mu Malazgird Varto Sason Total Siirt Pervari Siirt Kurtalan, Yanarsu Eruh irvan Total Gen Genc Bingl Kulp Total

Recorded in Registries 23.430 16.034 8.274 3.253 2.753 626 54.370 18.008 9.478 4.980 4.011 36.477 32.954 14.309 4.430 1.963 6.456 60.112 2.115 1.316 2.859 1.747 1.144 9.181 1.622 714 1.415 3.751

Subjected to Relocation

Observations

BTLS

General Sum

109.521

163

Name of the Vilayets and Provinces Samsun Bafra SAMSUN Samsun aramba Terme nye Fatsa Total Aleppo Antakya Iskenderun Belen Aleppo Hrim (in Syria) Jisr ash shughr (in Syria) Bb- Cubl [Jabbl] (in Syria) Mnbic [Manbij] (in Syria) Total Gaziantep Gaziantep Kilis Halfeti Total

Recorded in Registries 4.992 1.634 10.648 2.567 5.379 1.154 26.374 3.510 4.748 1.550 1.651 48 4.149 31 7 15.693* 14.107 3.794 857 18.758

Subjected to Relocation

Observations

ALEPPO

General Sum

34.451

* In considering the total of Aleppo this number should be 15.694.

164

Name of the Vilayets and Provinces Bursa Gemlik Pazarky Bursa Karacabey Mudanya Orhaneli Mustafakemalpaa Total BURSA Bilecik Bilecik St negl Yeniehir Total Ktahya Ktahya Eskiehir Simav Uak Total

Recorded in Registries 6.415 3.307 22.601 974 99 6 995 34.397 7.727 7.676 7.244 1.710 24.357 2.759 3.878 0 1.092 7.729

Subjected to Relocation

Observations

General Sum

66.483

165

Name of the Vilayets and Provinces Diyarbakr Beiri Diyarbakr Dirik Silvan Lice [Armenian Catholic] Total Ergani Palu Ergani DYARBAKIR ermik [Armenian Catholic] Total Siverek Siverek Viranehir [Armenian Catholic] Total Mardin Cizre Mardin vanye (in Syria) Midyat Nusaybin Total

Recorded in Registries 9.710 2.946 327 6.235 4.432 1.642 25.292 2.909 12.370 3.055 520 18.854 6.235 4.200 196 10.631 4.663 1.069 155 308 30 6.225

Subjected to Relocation

Observations

General Sum

61.002

166

Name of the Vilayets and Provinces Sivas Azziye Tonus Yldzeli Sivas Hafik Zara Divrii Darende Grn Kangal Amasya Merzifon Kpr Amasya Mecidz Ladik Havza Gmhacky Total Karahisar- arki Mesudiye Karahisar Suehri Koyulhisar Alucra Total Tokad Central Readiye Tokad Erbaa Zile Niksar Total

Recorded in Registries 23.455 949 13.113 1.366 11.347 5.978 8.262 2.783 7.656 3.088 9.398 8.030 958 317 344 321 3.503 100.868 8.323 639 11.244 35 30 20.271 11.431 0 3.149 2.788 3.085 20.453

Subjected to Relocation

Observations

SVAS

General Sum

141.592

141.592

167

Name of the Vilayets and Provinces Trabzon Ordu Giresun Tirebolu Trabzon Grele Vakfkebir Akabd Srmene Of TRABZON Maka Total Rize Rize Pazar Hopa Total Gmhane Gmhane Torul Kelkit iran Total

Recorded in Registries 14.409 12.084 2.232 817 302 42 1.425 325 0 249 31.885 38 28 2 68 1.684 24 469 370 2.547

Subjected to Relocation

Observations

General Sum
Balkesir Ayvalk Bandrma BALIKESR Edremid Balkesir Burhniye Erdek Gnen Sndrg Balya Total

34.500
2.750 0 4.015 43 44 1.075 53 20 290 8.290

168

Name of the Vilayets and Provinces Afyon Bolvadin Sandkl Dinar Emirda Total Afyon Kayseri Develi ncesu Bnyan Bnyan (Sarmsakl) Total Elaz Harput Keban Arapkir Kemaliye Ptrge Total Malatya Akada Besni Adyaman Khta Total Tunceli Mazgirt, Akpazar Mazgirt emigezek Nzimiye Ovack Total

Recorded in Registries 7.057 8 76 65 121 7.327 29.664 15.138 0 2.815 0 47.617 23.915 7.348 308 8.545 9.286 622 50.024 6.627 312 1.555 2.126 703 11.323 1.088 6.537 1.423 3.731 80 0 12.859

Subjected to Relocation

Observations

KAYSER ELAZI Tunceli Malatya Elaz

AFYON

General Sum

74.206

169

Name of the Vilayets and Provinces KAHRAMANMARA Kahramanmara Kahramanmara Sleymanl Elbistan Gksun Pazarck Total Nide Nevehir rgp NDE Nide Aksaray Bor Ulukla Glehir Total Van atak Van Adilcevaz Geva Erci VAN Total Hakkri zalp Hakkri emdinli Yksekova Gzelsu lemerik Total

Recorded in Registries 12.744 9.930 1.168 3.229 30 27.101 1.119 1.027 30 1.692 1.115 115 3 5.101 33.789 4.292 4.849 10.520 8.083 61.533 3.461 528 0 959 1.015 296 6.259

Subjected to Relocation

Observations

27.101

(General Sum

67.792)

Bk. s. / See pp. 439-456.

170

Antep Mutasarrflnn 30 Nisan - 1 Mays 1915 tarihli ifresinin zmdr. C: 28 Nisan 1915: Antepte bulunan Tanak ve Hnak Komite Merkezleri kapatlmakla beraber, bakan ve yeleri arasnda faaliyet gsteren 19 kii tutukland. Yaplan arama sonucunda, bu komite yelerinin evlerinde silh ve cephaneden baka evrak da ortaya karak incelenmesine balanld. Bulunan silhlar ile aletlerin ierii hakknda ayrntl bilgi verilmesi -----------------------

Decoding of the message from the Office of the Governor of Antep dated April 30 May 1, 1915. C. April 28, 1915: Upon the closing down of the Dashnak and Hnjack Commitees in Antep, nineteen active members including the chairmen have been arrested. Under the light of the researches carried out in the houses of those members a lot of documents have been seized along with guns and ammunitions, and the examination of the documents have started. Further information upon the seized ammunitions and tools is required.

Bk. s. / See pp. 457-458.

171

4 nc Ordu Komutanlna 30 Nisan 1915 26 Nisan 1915 tarih ve 3519 numaral ifreye cevaptr: Ermeni Yardmsever Cemiyeti isminin, ifade ettii anlam gibi bir ilevi yoktur. Bu isim altnda, Msrdan ve dier memleketlerden birok komitecinin Adana, Halep ve Suriye civarna giderek silh almna ve siyas rgtlenmeye alm olduklar anlalmtr. Bu Cemiyet de dierleri gibi siyasdir. Bakan ve yeleri de bu isim altnda alan komitecilerden oluan kimselerdir. ---------Osmanl Hkmeti ileri Bakanl Emniyet Genel Mdrl 3096 Genel Karargh stihbarat kinci ube Mdrlne 27 Nisan 1915 tarih ve 9499 numaral tezkerenin cevabdr. Parigor Zagan yani Yardmsever Cemiyeti birka sene nce Msrda kurulmutur. Kurulu amac, Ermeni milletinin dnce seviyesini ykseltmek, okul amak, tarm yntemlerini gelitirmek ve genelletirmek; ksacas Ermeni milletinin madd ve manev ihtiyalarn belirlemeye almak ise de gerekte bu, ancak grnrdeki bir programdr. Ermeniler arasndaki her trl mill giriim, tabiatyla siyas bir amaca ynelik olduu iin, Parigor Zagann da bugn ismiyle hibir ilgisi kalmamtr. Bu isim altnda, Msrdan, dier memleketlerden birok komiteci Adana, Halep ve Suriye civarna gelerek silh almna ve siyas rgtlenmeye almlardr. Bundan dolay bu cemiyet de dierleri gibi siyasdir. Bakan ve yeleri de bu isim altnda faaliyette bulunan komitecilerden oluan kimselerdir. 29 Nisan 1915 Emniyet Genel Mdr smail ------------------------------------

173

Osmanl Ordusu Bakomutanl 4 nc ube 27 Nisan 1915 Emniyet Genel Mdrlne Bogos Nubar Paann bakanlndaki Ermeni Yardmsever Hayr Cemiyetinin Suriyenin her tarafnda ubeleri tespit edilmitir. Bu cemiyetin, devletin katndaki mahiyeti nedir? Takip edilerek tutuklanmalar gerekir mi? Acele olarak bildirilmesi rica olunur.

---------Osmanl Ordusu Bakomutanl Numara 3519

-----

----------

Kudsten Bakomutanla gelen ifredir. Bogos Nubar Paann bakanlndaki Ermeni Yardmsever Hayr Cemiyetinin her tarafta ubeleri bulunmutur. Bu cemiyetin devletin katndaki mahiyeti nedir? Kovuturmada arya gidilmemesi iin durumun bildirilmesini rica ederim. 26 Nisan 1915 4 nc Ordu Komutan Cemal

---------To the 4th Army Headquarters April 30, 1915

-----

----------

In reply to the cipher numbered 3519, dated April 26, 1915 The Armenian Hayrhh [Aid] Association does not function as its name suggests. It has been understood that a lot of Armenian committee members from Egypt and from other countries flocked in Adana, Halab, and 174

in Syria to buy weapons and to work in political organizations under the banner of this association. This Association, like others, is political, its leader and members are composed of the committee members working under the mentioned banner. -----------------------

Ottoman Government Ministry of Internal Affairs General Directorate of National Police Organization 3096 To the General Headquarters Directorate of Intelligence 2nd Division Rejoinder to the message numbered 9499, dated April 27, 1915. Parigor Zagan, in other words Philanthropic Association has been established in Egypt a couple of years ago. Founding aim was to develop Armenian world of thinking, to open schools, to generalize and improve agricultural methods; in short, although it aims to determine the financial and spiritual needs, in reality this is a program only on the surface. Since every national enterprise launched by the Armenians directly aims at a political goal, Parigor Zagan is completely different from what the name suggests today. A lot of Armenian komitadjis from Egypt and from other countries flocked in Adana, Halab, and in Syria to buy weapons and to work for this political organization. Sir, for these reasons, this association, like others, is political, its leader and members are composed of the komitadji working under the mentioned banner. April 29, 1915 General Director of National Police Organization Ismail

---------Ottoman Army Headquarters 4th Division April 27, 1915

-----

----------

To General Directorate of National Police Organization Branch offices of the Armenian Hayrhh [Aid] Association, under the leadership of Bogos Nubar Pasha, have been located in all around Syria. 175

What is the essential characteristic of this association in our government? Should they be watched closely and arrested? Please inform urgently.

---------Ottoman Army Headquarters Number 3519

-----

----------

Coded message from Jerusalem to Headquarters Branch offices of the Armenian Hayrhh [Aid] Association, under the leadership of Bogos Nubar Pasha, have been located in all around Syria. What is the essential characteristic of this association in our government? Please inform urgently to prevent excessive investigation. April 26, 1915 4th Army Commander Cemal

Bk. s. / See pp. 459-464.

176

Osmanl Hkmeti ileri Bakanl ifre Kalemi Savunma Bakanlna Hnak ve Tanak Komiteleri nde gelenlerinden ve ktlkleriyle nlenmi kiilerden olup, yaplan teblilere gre evleri aranan ve kendileri tutuklanan Ermenilerden, Samsunda tutuklu bulunanlarn isimleri ileri Bakanlna ekilen telgrafa gre aada arz olunur: Oseb, Mehran Bakrcyan, Avadis Kadferyan, Mehran Paramedyan, Kuyumcu Ajte Bogosyan, Arud Bobadyan, Agop Vihze, Glyan, Dird, Artin Pekyan, Karakin Tezezyan, Karabet Samuelyan, Nian Bekiyan, Kirkor Onbayan, Baran ve Mehran Arslanyan, Avadis Toramayan, Diran Diradinyan, Arda ubukciyan, Ovadiyan, Oseb ve Agop Karagzyan, Toros Grciyan, Kirkor kizyan, Dofi Rusmun, Kundurac Arap olu Ohannes, Karabet olu srahan, Kundurac Arap olu Kalfasyan, stepan Yekratziyan. Rus uyruundan olup, durumu pheli grlmesinden dolay sancak merkezine bal Kavak nahiyesine hapsedilen Ermenilerin isimleri de aadadr: Mesrep Vebun Topciyan, Trkmen olu Manuk, Sngrl olu Kigork, Grnl olu Ovgela, Makliolu torunu Agop bal yerlerdeki tutuklananlar ve sonradan yine gerekli grlenlerin isimleri ayrca arz olunacaktr. 5 Mays 1915 Canik Mutasarrf Necmi

---------Ottoman Government Ministry of Internal Affairs Coding Office

-----

----------

To Ministry of Defense Following are the names of the Armenians whose houses were searched in accordance with the written notifications and arrested, as they were the leaders of the Hinjack and Daschnakzoutioun Committees notoriously famous for their ill doings. They are now kept in prison in Samsun, their names are as in the list sent to the Ministry of Internal Affairs by telegram message: Oseb, Mehran Bakircijan, Avadis Kadferijan, Mehran Paramedijan, Jeweller Ajte Bogosijan, Arud Bobadijan, Agop Vihze, Gulijan, Dird, Artin Pekijan, Karakin Tezezijan, Karabet Samuelijan, Nishan Bekcijan, 177

Kirkor Onbashjan, Baran and Mehran Arslanijan, Avadis Toramaijan, Diran Diradinijan, Ardash Tzubukcijan, Ovadijon, Oseb and Agop Karagozijan, Toros Gurcijan, Kirkor Ikizijan, Dofi Rusmun, Shoemaker Araps son Ohannes, Karabet Veledi Israhan, Shoemaker Araps son Kalfasijan, Istepan Yekratzijan. Following are the names of the Armenians, Russian citizens, who have been suspected for their misdemeanours and kept in a prison in Kavak district: Mesrep Vebun Topcijan, Turkmens son Manuk, Sngrls son Kigork, Grnls son Ovgela, Maklioughlus grandson Agop. The names of the arrested Armenians in the neighboring regions will later be presented. May 5, 1915 Governor of Canik Necmi

Bk. s. / See pp. 465-466.

178

Osmanl Hkmeti ileri Bakanl Emniyet Genel Mdrl 4297 Skynetim Mahkemesi Bakanlna ok gizlidir 18 Mays 1915 tarih ve 831 numaral tezkerenizin cevabdr. Ermeni Hnak Komitesi 1878 ylnda kurulmu bir ihtill cemiyetidir. Program itibaryla sosyal demokrattr. Merutiyetten sonra asl takip ettikleri ama (hkmetin zellikle yenilik yapmad ve dier milletleri Trkletirmek iin urat) iddiasyla, Avrupann denetimi altnda Ermenistanda bir zerk idare kurmak ve sonra bamszlklarn kazanmaktr. Son zamanlarda komite bakanlarnn ve zellikle Aknonun gayretiyle komiteler, hkmetin ve memleketin aleyhine olacak her trl giriimde ortak hareket etmek iin anlamlard. Bunun zerine, o zamandan beri, gerek dou illerinde, gerek Osmanl lkesinin dier blgelerinde ortaya kan btn olaylar, bu komitelerin tertipleriyle, oluturduklar ubelerin talimatyla ve bakanlarnn yardmlaryla meydana gelmitir. Dou illerinde ortaya kan olaylara gelince: Bitlis, Hizan ve Mu civarnda, genellikle komite reislerinin kendi idareleri altnda bulunan Ermeniler, birok ihtill olay meydana getirmilerdir. Dier ynden yine bu komitenin en nemli isyan merkezlerinden biri olan Zeytn blgesinde, byk lde isyan giriiminde bulunulmu ise de silhl kuvvetler ile bir ksm sindirilebilmitir. Vann atak ve Geva taraflarnda balayan isyan ise,sonradan Vanda daha mthi bir biimde alevlenmi ve hemen hemen bir iki aydan beri devam eden ihtill srasnda, yerli asiler ile Rusyadan gelen Hnak ve Tanak komite reislerinin idaresi altnda bulunan asiler, bombalarla, dinamitlerle, reji, dynu umumiye, banka, postane gibi baz binalar tahrip ederek asker, milis ve halktan yzlerce kiiyi ehit etmilerdir. Dier illerde, zellikle Kayseri, Diyarbakr, Elaz, Samsun, Ankara, Sivas, Halep, Adana, Mara ve zmirde yaplan aratrmalarda da nemli bir ksm Hnakist olan Ermenilerden klliyetli patlayc madde ve yasaklanm silhlar ele geirilmitir. Kayseri ve Diyarbakra ait iki fotoraf geri gnderilmek zere Ektedir. Hemen hepsi Osmanl memleketi halkndan olup, komitelerin tevikiyle Amerikadan, Bulgaristandan ve Romanyadan Rus ordusuna gnll olarak giden Ermenilerden, Hnak ve Tanak etelerinin, Erzurum Milletvekili Pastrmacyan, Balkan Harbi srasnda Edirne ve civarnda Mslmanlara yaptklar mezalim ve vahetlerle nlenen Antranik ve 179

arkadalar ynetiminde Bayazit ile snrlarda rastladklar kyleri tahrip ederek Mslmanlar tamamen katletmilerdir. Aslnda, merkezleri Rusya ve dier d lkelerde bulunan ve bugn unvanlarnda bile ihtillci sfatn koruyan Ermeni komiteleri, zellikle Hnak Komitesi, ierideki ihtill tekiltnn yaynlaryla memleketin bugnne ve yarnna etki edecek hain hareketlerden hibir zaman geri kalmamtr. Devletin harbe girdii srada, komiteler ordunun zayflamasn bekleyerek zaman geldiinde btn kuvvetleriyle ve her yerde ihtill iin birlikte karar vermilerdi. Dou illeri ile Sivas mntkasnda Osmanl ordusunu arkadan tehdit iin byk llerde aldklar tertipler ve askerden firar eden Ermenilerin silhlandrlmalaryla, ete hlinde devlete kar kullanlmalar ve birok yerin silh ve patlayc madde muhafaza merkezi hline getirilmesi, sz konusu kararn ispatdr. Bu duruma gre btn bu ihtill hareketlerinin, srf bamszlk amacn gden Hnak ve Tanak Komitesinin tertibiyle, kendilerine bal ubelerin aracl ile idare edildiini ve bunlarn yeleri olup, gerek yabanc lkelerde ve gerek memlekette bulunan ahslarn ayn ama iin, Osmanl hkimiyetinin mahvna ve Mslmanlarn yok edilmesine ve bamsz bir Ermenistan tekiline altklarn ispat eden belgelerdir. 24 Mays 1915 ileri Bakan Talt

----------

-----

----------

Ottoman Government Ministry of Internal Affairs General Directorate of National Police Organization 4297 To the Presidency of the Martial Law Court Top Secret Rejoinder to your message dated May 18, 1915, and numbered 831. The Armenian Hinjack Committee is a rebellious committee established in 1878. As far as its program is considered it is a social democrat committee. Their main aim after the declaration of the constitutional monarchy has become the founding of an autonomous administration under the control of 180

Europe and to declare independence in due time under the pretext that the government has not introduced new changes and that it was trying to Turkefy the other nations. Recently, under the encouragings of the committee leaders and especially of Aknos enticements, the committee leaders have agreed to act in unison in every attempt that would serve against the government and the state. Thus, all the events that broke out ever since, in the eastern provinces or those that broke out in the other regions of the Ottoman State, were all set up by the contrivances of these committees, upon the instructions of the branches, and with the help of the gang leaders. Considering the events in the eastern provinces: the Armenians under the control of the committee leaders have indulged in many rebellious activities in and around Bitlis, Hizan, and Mu. On the other hand, although lots of major rebellious attempts were made in Zeytn, which was one of the important centers of the rebellion for the committee, only a few were subdued by the armed forces. On the other hand, the rebellions that broke out in the environs of atak and Geva near Van, which has been continuing for the last two months, has rapidly spread into Van and the local rebels together with the rebels under the leadership of Hinjack and Daschnak committee leaders coming from Russia have destroyed the offices of Reji (Tekel - tobacco administration), Ottoman Public Debts Administration, banks, and of the post office; furthermore they have martyred hundreds of soldiers, militiamen, and civilians with bombs and dynamites. During the investigations carried out in other cities like Kayseri, Diyarbakr, Elaz, Samsun, Ankara, Sivas, Aleppo, Adana, Mara, and Izmir lots of explosives and restricted guns have been discovered especially in the places belonging to the Armenians who were the members of the Hinjackist committee. Attached are the two photographs taken in Kayseri and Diyarbakr. The Ottoman Armenians coming from America, Bulgaria, and from Romania together with the members of the Hinjack and Tashnaksutyun committees have joined the Russian forces voluntarily, and under the leadership of MP Pastirmacijan from Erzurum, and Antranik and his friends who were notoriously renowned for their atrocities and brutalities in and around Edirne during the Balkan Wars have massacred the all the Muslims and demolished all the villages they have come across around Bayazit and along the border. In fact, the Armenian committees, centered in Russia and in other states that still maintained their revolutionary titles, especially the Hinjack committee, have never refrained from continuing their activities that were to mar the countrys life and future through their publications. They have unanimously decided to rebel with all their might at the most appropriate 181

time when the army would be in its weakest state during the war. The measures they have taken in the eastern provinces and around Sivas to threaten the Ottoman Army in the back, the arming of the deserter Armenians, and their use against the state and transforming of many places into store houses for weapons and explosives are the definite proofs of the mentioned decision. Consequently, this document proves that all the rebellious activities have been incited and controlled by the Hinjack and Daschnak committees and by the branches that are subordinated to them, who all have been pursuing the aim of freedom; it furthermore proves that the individuals residing in the our state or in foreign countries are pursuing the realization of the same aim, the founding of an independent Armenian State, by destroying the Ottoman Sovereignty and annihilating the Muslim population. May 24, 1915 Minister of Internal Affairs Talt

Bk. s. / See pp. 467-470.

182

Emniyet Genel Mdrlne 27 Mays 1915 Hnak ve Tanak komitelerine mensup olmak ve imdiki durumlar itibaryla zanl olarak Bafra, aramba ve nye kazalarnda tutuklanan Ermenilerin isimlerini gsterir ve Canik Mutasarrflndan gnderilen defterin bir kopyas karlarak Ekte sunulmutur. Bafrada tutuklananlar: 1. Kuskus olu Kse Artin 2. irinyan Nian 3. Mehran Mhcyan 4. Hac Lazari olu Parsih 5. Agob Kelebekciyan 6. Karabet bataryan 7. Tatyos Etmeciyan 8. Kalp Mehran 9. Kaluset Kiriyan 10. Agob Karalyan 11. Hac Karabet Bogosyan 12. Agob Akgzyan 13. rm Malkonyan 14. Karabet Etmekciyan 15. Hac Vahram irinyan nceden Ermeni ihtilline katlanlardan

nyede tutuklananlar: 1. Hemparsom Mutafyan 2. Mgrd Eerciyan 3. Kirkor Mutafyan 4. Hac Kalos olu Kirkor Mutafyan 5. Mesrop Murcikyan 6. Okent Mutafyan 7. Sugumon Boyaciyan 8. Kurkus olu Dikran 9. Serkis Mutafyan 10. Ohannes Parsinyan 11. Hac Bey Boyacyan 12. Agob Duacyan 13. Haator Mutafyan 14. Avadis Tavukciyan 15. Vartan Simyonyan 16. Sehak Zipliyan 17. Nian Mutafyan 18. i Serkis 19. Agop Agopyan 20. Ermenak kzyan 21. Kundakolu Sehak 22. Kalaycolu Osep 23. Dumanolu Zakar 24. Dumanolu Ohan

183

aramba kazasnda tutuklananlar: 1. Ohannes Karakayan 2. Karabet Saferazyan 3. Mehran Prudyan 4. Kirkorak Kalpakyan 5. Misak Hekimyan 6. Ohannes Tilkiyan 7. Ermenak Karaacemyan 8. Serkis Ttnciyan 9. Eczac Agop 10. Kasap Ohannes 11. Kasap Pezike 12. Hac Agop Keeciyan 13. Malkon radiyan 14. Agop Balyan 15. Hac Agop Hamekyan 16. Nian radiyan 17. Ohannes Barutciyan 18. Ohannes radiyan 19. Malkon Mekanyan 20. Muhtar Artin 21. Terzi Avadis 22. Posuryan stepan 23. Kuyumcu Trabzonlu Dikran 24. Rusya uyruundan Artin olu Mesrop 25. Agop olu Karabet

Bu iki ahsn arambada kalmalarnda Kaymakamlka sakncal gsterilmesinden dolay Kavaka gnderildikleri.

----------

-----

----------

To the General Directorate of National Police Organization May 27, 1915 The following is the list of the Armenians, the members of Hinjack and Tashnak committees, who have been arrested upon their recent suspected actions in Bafra, aramba, and nye; and attached, is the copy of the book sent by the governor of Canik.

184

Those arrested in Bafra: 1. Kuskus son Kse Artin they have previously took part in the 2. Shirinijan Nishan Armenian rebellions 3. Mehran Mihcijan 4. Hac Lazaris son Parsih 5. Agop Kelebekcijan 6. Karabet Ibatarijan 7. Tatyos Etmecijan 8. Molder Mehran 9. Kaluset Kirishijan 10. Agop Karalian 11. Hac Karabet Boghosijan 12. Agop Acikgozijan 13. rm Malkonijan 14. Karabet Etmekcijan 15. Hac Vahram Shirinijan Those arrested in nye: 1. Hemparsom Mutafijan 2. Mygirdic Egercijan 3. Kirkor Mutafijan 4. Hac Kalos son Kirkor Mutafijan 5. Mesrop Murjikijan 6. Okent Mutafijan 7. Sugumon Boyacijan 8. Kurkus son Dikran 9. Serkis Mutafijan 10. Ohannes Parsinijan 11. Hac Bey Boyacijan 12. Agop Duacian 13. Hadjator Mutafijan 14. Avadis Tavukcijan 15. Vartan Simionijan 16. Sehak Ziplijan 17. Nishan Mutafian 18. Worker Serkis 19. Agop Agopijan 20. Ermenak Okuzijan 21. Kundakjioghlu Sehak 22. Kalaijioghlu Osep 23. Dumanoughlu Zakar 24 Dumanoughlu Ohan

Those arrested in aramba: 1. Ohannes Karakashijan 2. Karabet Saferazijan 3. Mehran Prudijan 4. Kirkorak Kalpakijan 5. Misak Hekimijan 6. Ohannes Tilkijan 7. Ermenak Karaacemijan 8. Serkis Ttncijan 9. Pharmacist Agop 185

10. Butcher Ohannes 11. Butcher Pezike 12. Hac Agop Kechecijan 13. Malkon Iradijan 14. Agop Balijan 15. Hac Agop Hamshekijan 16. Nian Iradian 17. Ohannes Barutcijan 18. Ohannes Iradian 19. Malkon Mekanijan 20. Muhtar Artin 21. Tailor Avadis 22. Posurian Istepan 23. Jeweler Dikran, from Trabzon 24. Artins son Mesrop, a Russian citizen 25. Agops son Karabet

these two people, caught in aramba, have been transferred to Kavak after having found objectionable by the kaimakam.

Bk. s. / See pp. 471-474.

186

Savunma Bakanl Yaz leri Dairesi Yaz leri Kalemi

Gizli ve kiiye zeldir.

3 nc Ordu Komutan Mahmut Kmil Paadan gelen 19 Haziran 1915 tarihli ifre: Douda Erzurum, Trabzon, Van, Bitlis, Elaz, Diyarbakr ve Sivas illeri sava alandr. Harp harekt bu alanda yaplmakta olduu gibi, ordunun muhta olduu yiyecek maddeleri de bu illerden salanmaktadr. Erzurum, Van ve Bitlis illerindeki Ermeniler, dman tarafna firar ederek, eteler hlinde yollar kesip halk katlederek, depolar yamalayarak gerek yzlerini gsterdiler. Sivas, Diyarbakr, Elaz illerinde oturan Ermenilerin de ayn gayeyi gttkleri, ele geirilen silh, bomba, patlayc maddeler ve aa kan tekiltlaryla meydana kmaktadr. Bu durum, sonradan Karahisarda ortaya kan olay ile de tescil edilmitir. Bunun zerine, orduyu besleyecek blgenin ve menzil snrmzn getii yerlerin dmanca emeller tayan bu unsurlarla dolu olmasn, ordunun yiyecek ihtiyac ve emniyeti bakmndan tehlikeli gryorum. Ordu, d dmana zorlukla kar koyduu anda, ikmal erlerinin ve yeni kuvvetlerinin bir ksmn, i dmanlara ayrarak byk bir tehlikeye maruz kalyor. Bu nedenle gelecekte daha vahim bir durum karsnda kalmamak iin, imdiden yukarda arz edilen illerdeki Ermenilerin de Halep ve Musul blgesine sevk edilerek iskn edilmesine ve valilere bu konuda ordu tarafndan yaplacak teblilerin geciktirilmemesi iin yardm edilmesini ve bu konudaki onaylarnn bildirilmesini arz ederim.

---------Ministry of Defense Department of Correspondences Office of Correspondences

-----

---------Secret and Personal

Code received from Mahmut Kmil Pasha, Commander of the 3rd Army, dated June 19, 1915. The cities of Erzurum, Trabzon, Van, Bitlis, Elaz, Diyarbakr, and Sivas are the regions of war in the east. As the war campaign is carried out in this region, the supplies needed for the army are provided from those cities. The Armenians living in Erzurum, Van, and Bitlis have shown their real faces by deserting and joining the enemy forces, massacring the people on the roads by forming gangs, pillaging and plundering the depots. It has become evident that by the discovery of the weapons, bombs, and explosives the Armenians in Sivas, Diyarbakr, and Elaz have been pursuing the same aim. This situation has been further proved by the events occurred in Karahisar later. I believe that the presence of those villains in the regions where our army provides its supplies pose a great threat to the 187

armys provision channels jeopardize the security of the army. Army encounters a great danger when it sends some of its supply forces and additional forces to fight with the enemies within the region at a time when it engages in a heavy clash with the enemy. Under the light of these circumstances, and to prevent worsening consequences of the events, I here by request the relocating of the Armenians living in the cities mentioned above in Aleppo and Mosul, and help for immediate issuing of the due orders to be given by the army to the governors, and their approvals for the task.

Bk. s. / See pp. 475-476.

188

stanbul Polisi Genel Mdrl Genel Karargh stihbarat ube Mdrl 23 Haziran 1915 tarihli ve 22071 numaral tezkerenin cevabdr. D. Pit hakknda yaplan soruturmada, sz konusu kiinin Babil Evi (Havz) binas iinde ikamet etmekte olduu, Amerikal din yayclarnn (misyoner) yayn arac olan Herald gazetesi ile New York ve Bostonda yaymlanan btn gazete ve haftalk dergilerin stanbul muhabiri ve stanbuldaki Misyoner Cemiyetinin veznedar ve genel sekreteri olduu anlalmtr. yerinin bulunduu Babil Havzn ounlukla Ermenilerin idaresi altnda olduu gibi, ynetim kurullar tmyle Ermenilerden oluturulmu bulunan Avedayr ve Rehma adndaki gazete idare yerlerinin ve Ermeni Protestan Cemiyetinin bakanlnn da sz konusu handa bulunduu tespit edilmitir. Babil Havzn, Ermeniler arasnda Protestanl yayarak douda kendilerine bir faaliyet alan hazrlamaya alan Amerikallarn tamamlanm bir merkezi ve Rumelihisarndaki Robert Koleji, Antep, Merzifon kolejlerinin de nemli birer ubesi olduu anlalmtr. Bu kurumlarn birka mdr ve memurlarndan baka, tm memurlar Ermenilerden olumakta ve Amerikan Misyoner irketinin her yl bu kurumlar araclyla Anadoluya dkt milyonlar, bu yl sava ve Ermenilik mill emellerinin temini iin uygun bir zaman olmas dolaysyla artrarak daha ok faaliyette bulunduu ve Protestanln en ok Ermeniler arasnda yaylmas ve Trkiyede yabanclarn korunmasna en ok Ermenilerin muhta olmas dolaysyla, Mister Pitin en ok Trkiyede Amerikalln takviye birlikleri olan Ermenilerin iiyle megul olaca, kendisine gelen ve kendisinin gnderdii telgraflarn, hep misyonerlik tekiltnn faaliyet aamalarna ve bu tekiltn, Ermeniler iin uygun bir zemin ve kaynak oluturaca aktr. 3 Temmuz 1915 Polis Genel Mdr

189

Istanbul Police General Directorate General Headquarters Directorate of Intelligence In reply to the note dated July 23, 1915, and numbered 22071. The interrogations held about D. Pitt reveal that he has been living at the Bible House, and that he is the Istanbul correspondent to the Herald newspaper, which is known to be the median of the American missionaries, as well as of all the newspapers and periodicals published in New York and Boston; moreover, it has also been understood that he is the treasurer and the general secretary of the Association of Missionaries in Istanbul. The Bible House where the office is situated is mainly under Armenian control. Another point about the Bible House is that the administrative centers of the Avedayer and Rehma newspapers, whose administrative boards are thoroughly composed of Armenians, and the Armenian Protestant Association are both situated in the same office block. The Americans in the Bible House are trying to spread Protestantism among the Armenians in order to set up an area of activity in the east. They already have a well-established center, and colleges in Antep, Merzifon, not to mention the Robert College in Rumelihisar, Istanbul. All those colleges are important branches; moreover, other than a couple of principals and all officials, and all of the employees of those colleges are Armenians. The American Missionary Company has been investing millions in Anatolia by means of those establishments; however, this year they started increasing their activities and investments more and more as the time was ripe enough for war and the realization of the Armenian national longings. Thus, it becomes evident that Mr. Pitt will put all his effort in the spreading of Protestantism mainly among the Armenians, and in the alleged need for protection of the foreigners, especially of the Armenians who are nothing but the reinforcements of the American citizenry. Consequently, it can frankly be asserted that all the telegram messages, he will receive or send, will be devoted to the appropriateness of grounds of activities for the Armenians. July 3, 1915 General Director of the Police

Bk. s. / See pp. 477-478.

190

Osmanl Hkmeti Dileri Bakanl Siyas ler Genel Mdrl Dilikiler Dairesi Bkre Eliliine 10-23 Temmuz 1915 tarih ve 580/37 numara ile Snne Konsolosluundan gnderilen yazlarn suretidir. 4 Temmuz 1915 tarih ve 30184/65 numaral konsolosluun genel yazlarnn iinde bulunan, emirlerine bal kalnarak Snnedeki Ermenilerin durum ve hareketleri hakknda aadaki bilgi arz olunur: Yaptm aratrmalara gre savatan nce Snnede, ksmen Osmanl uyruundan, ksmen de Rusya ve dier lke uyruklarndan olmak zere ii ve amele takmndan be-alt yzden fazla Ermeni bulunmaktaym. Savan balamasnn ardndan bunlardan birou yani Rusya uyruundan olanlar askerlik grevlerini yapmak iin, Osmanl uyruundan bulunanlar ise Ermeni komiteleriyle Rus konsolos memurlar ve Rus propagandaclarnn tevikleri ve yardmlar ile gnll olarak Kafkasyadaki savaa gnderilmilerdir. Bu maksatla Romanyadaki Ermeni komiteleri tarafndan gnderilen zel memurlar ve Dolabyan isminde biri buradaki Ermeniler arasnda birtakm karklk kararak kkrtmalarda bulunmu ve para yardm toplamtr. Daha sonra Rus ordusunun Van civarnda szde baz baarlar salad haberleri zerine, geri kalan Ermenilerden bir ksm daha yaknlarda beer onar o taraflara gitmilerdir. Bunlardan bir miktar da doal olarak isizlikten oraya buraya dalmlardr. Bugn Snnede ou Romanya uyruundan olmak zere mevcut bulunan btn Ermenilerin miktar yz kiiye varmaz. Bunlarn da ounluu ya gemi ve gszler takmndan olup kahveci, berber, ayak esnaf ve ii takmndandr. Aralarnda esasen belli bal tccar veya esnaf yok gibidir. Seferberliin iln zerine Snnede bulunan ve askerlik yapmakla ykml olan hibir Ermeni arya uymad gibi, bedeli olan paray da vermemitir. Bu gibilere konsolosluka vatandalk belgesi vesairenin verilmesinden kanlmaktadr. Bunlar da yerel polise mracaat ederek lke kanunlarnn hkmne gre Romanyada oturma izni almlardr. Bunlarn says yze yakndr (Daha nceki yazlarmda arz ettiim zere Snne Polis Mdrlne, ileri Bakanlndan emir verildii takdirde bu Ermenilerin isim, lkap ve memleketlerini bildiren bir defterin bize verilebilecei bildirilmitir). Bakanlnza da arz edildii gibi seferberlikten beri konsolosluktan vatandalk belgesi ve dier belgeleri alan Rum ve Ermenilerin tamam 191

askerlik ya gelmeyen ahslardan ibaret olup imdiye kadar bunlardan hibiri konsoloslua mracaat etmemitir. Savan ilk zamanlarnda, Ermeni komitelerinin faaliyeti ve Rus memurlarnn yardm ve gayretiyle Ermenilerin buradan ok sayda silh ve ateli maddeler geirdikleri de haber alnmtr. u srada, buradaki Ermenilerin kkrtmalarn ve yalanlarn gsterecek izler, yeni ve cidd bilgiler henz ele geirilememitir. Yalnz kahvecilik yapan Kil Karabet ve Bitlisli Avedis ile Berber Manuk ve Kurukahveci Karabet isimli ahslarn, Ermeni komiteleri iin ufak tefek para yardm topladklar anlalmtr. Sz konusu ahslarn gerek isim ve hretleriyle memleketlerini aratrdm iin, bunlar daha sonra bildireceim. Geenlerde eliliin emriyle Bkree gidi-dnm esnasnda Kalasta bir gn kaldmdan istifade ederek Romanyann eitli yerlerinden hemen btn gn sz konusu ehre kafile kafile Ermeniler gelmektedir. Bazlarnn ifadesine gre, bunlarn Ermeni Hayr Cemiyeti ve dierlerinin rivayetine gre de Ermeni Komitesi tarafndan her birine ellier frank harlk verilerek Rus vapurlaryla ve Tunann smail ve Glya koluyla cretsiz olarak Kafkasyaya sevk edildikleri de haber alnmtr. Bir de Snnedeki Ermeniler arasnda meydana gelmi ve gelmekte olan kkrtmalarda baz durum ve hareketlere gre Uluslararas Tuna Komisyonunun, Snne Liman Bakanl Baktibi ve Osmanl uyruundan Tekirdal Hristo Kurvartanisyan Efendinin de az ok parma bulunduunu kesinlikle zannediyorum. Hristo Kurvartanisyan, tahminen elli yalarnda, sakalsz, Avrupada tahsil grm, grnte iyiliksever gibi olsa da ok hilekr ve iki yzl bir adamdr. Bu konuda imdilik arz edeceim bilgiler bundan ibarettir. Devaml olarak dmanlar tarafndan gzetim altnda bulunmama ve gerekli vastalarn yokluuna ve skntsna ramen, gcmn yettii derecede aratrmada ve devaml takipte bulunarak yeni bilgiler elde ettike hzla bildireceimi arz ederim. Aklama: imdi aldm bilgiye gre Snnede bir bakma komitecilikle megul olan ve Ermeni fesatlar iin para yardm toplayan ahslar: Kahveci Bitlisli Avedis Artin Kahveci Kil Karabet Bogos Berber Kil Evdasim Artin Kurukahveci Erzincanl stefan Kiragos Kahveci Bitlisli Muah Markar Kahveci Bitlisli ekerd Markar ki kardetirler Kurukahveci Bogos Asadoryan isimli kimselerdir. -------------192 ----------

Osmanl Hkmeti Dileri Bakanl Siyas ler Genel Mdrl Dilikiler Dairesi Bakomutanla 1 Austos 1915 tarih ve 69146 / 1227 numaral tezkereye Ektir. Romanyada Ermenileri kkrtmakla ve Snnede komitecilikle megul olan ve Ermeni fesatlarna para yardm toplayan baz ahslara dair bilgileri ieren, Snne Konsolosluundan Bkre Eliliine gnderilen yaznn sureti, bilgi olmak zere Ekte gnderildi. Bir sureti de ileri Bakanlna gnderildi. 4 Austos 1915 Dileri Bakan adna Siyas ler Genel Mdr ---------Osmanl Hkmeti Dileri Bakanl Siyas ler Genel Mdrl Dilikiler Dairesi Bakomutanla 4 Austos 1915 tarih ve 1257 / 69293 numaral tezkereye Ektir. Snnede bulunan Ermenilerin durumlar ve hareketleri hakknda Snne Konsolosluunun, Bkre Eliliinden gnderilen rapor sureti Ekte gnderildi. Bir sureti de ileri Bakanlna gnderildi. Kalas Bakonsolosluundan gelen telgrafa gre, geenlerde Bulgaristan ve Romanyadan gelen iki yz Ermeni gnllsnn vapurla Reniye gitmek zere hareket ettikleri sz konusu eliliin verdii bilgiler arasndadr. 7 Austos 1915 Dileri Bakan adna Siyas ler Genel Mdr --------------

----------

----193

----------

Adeverol Gazetesinin 25 Eyll 1915 tarihli nshasndan Yeni ve Eski Osmanl Konsolosunun Tartmas Tole 13 Eyll 1915 - Bu gece yarsndan bir buuk saat sonra Osmanl Devletinin Solna Eski Konsolosu, birka arkadayla Kanberi birahanesindeyken algclardan Marselyez marnn alnmasn istemitir. Orada bulunan yeni konsolosun bu istee kar kmas, iki konsolos arasnda sert bir tartmaya sebep olmutur. Pek ok ngiliz, Fransz ve Ermeni, eski konsolosun tarafn tutarken (eski konsolos Ermenidir) yeni konsolosu ise birka Alman savunmutur. Bundan dolay byk bir kavga km ve yeni konsolos olanca kuvvet ve iddetiyle dvmtr. Polisin mdahalesiyle kavga edenler karakola sevk edilerek, birahanede meydana getirdikleri zarar ve ziyan kendilerinden istenmitir.

---------Osmanl Ordusu Bakomutanl

-----

----------

Dileri dare leri Mdr Suat Beye Snne eski konsolosu olup, grevinden alnan Ermeninin Snnede mi kald, yoksa baka tarafa m gittii hakknda bilgi verilmesi istenmektedir. 18 Eyll 1915 Genel Karargh stihbarat ubesi Mdr Kurmay Binba ---------Ottoman Government Ministry of Foreign Affairs Directorate of Political Affairs Department of Foreign Affairs Copy of the note dated July 10-23, 1915, and numbered 580 / 37 send by the Sunne Consulate to Bucharest Embassy. 194 --------------

Following is the information, about the activities and the position of the Armenians in Sunne, as is taking place in the notes received from the Consulate, dated July 4, 1915, and numbered 3018 / 65, which has been prepared upon your orders. The investigations I have carried out have shown that there were more than five or six hundred Armenian workers in Sunne, partly of Ottoman origin, and partly of Russian and other origins, before the war. After the beginning of the war, the Armenians of Russian origin have joined the Russian Army in order to perform their compulsory military service, and the Armenians of Ottoman origin encouraged by the incitements of the Armenian committees, Russian consulate officials, and the Russian propagandists have voluntarily joined the war on the Caucasus front. To this end, special missionaries who were sent by the Armenian committees in Romania and someone called Dolabijan have instigated upheavals among the Armenians here and collected some amount of money. Later, upon hearing of the alleged information that the Russian Army was proving to be successful around Van, some of the remaining Armenians have moved there in groups of five or ten. And some of the remaining have scattered around for the reason of unemployment. Today, there are no more than 100 Armenians of Romanian origin in Sunne. Most of them are senior people dealing with trades like running a coffeehouse, barbershop, street vendors, and workers. In fact, there seems to be no major merchant or tradesman among them. Upon the declaration of mobilization none of the Armenians who were obliged to fulfill their military services have not complied with the rules, let alone pay their sum for exemption from military service in Sunne. Consulate is evasive in giving citizenship certificates to those people. They have taken residence permissions by applying to the local police in accordance with the laws and regulations of Romania. Their numbers reach to some 100 people. (As I have declared in my previous letters, Sunne Police Department is willing to give the book where the names, epithets, and hometowns of those Armenians are recorded upon the orders of the Ministry of Internal Affairs.) As it was previously presented to your ministry, which all of the Greeks and Armenians who have applied the consulate for citizenship documents and for other papers after the declaration of the mobilization were not to the age, and the others have not even applied the consulate. We have been informed that the Armenians have been smuggling weapons and explosives with the encouragements and backings of the Armenian committees and Russian officials at the beginning of the war. No clues to prove the allegations and incitements of the Armenians living here have been discovered for the time being.

195

However, it has been found out that barber Manuk and seller of roasted coffee beans Karabet together with Karabet of Ki and Avedis from Bitlis have been collecting small sums of money for the Armenian committees. As I am now investigating their real names, family names, and their hometowns, I will later submit my findings. Couple of days ago, when I was traveling to Bucharest upon the orders of the Embassy, I had a days rest in Kalas where I have observed Armenians coming from different parts of Romania in groups almost all day long. According to the testimony of some people they were each given 50 franks of pocket money by the Armenian Aid Association, or to some by the Armenian committee, and were sent to Caucasus via Ismail and Glya arms of the Danube with Russian boats free of charge. I am of the conviction that Ottoman origin Hristo Kurvartanisijan from Tekirda, the general secretary of the Directorate of Sunne Port of the International Danube Commission, has more or less active role in the events that occurred in the past and occurring nowadays among the Armenians in Sunne. Hristo Kurvartanisijan is a man of 50, beardless, and is educated in Europe. Although he seems to be a benevolent person, he is in fact an extremely deceitful and hypocritical person. This is all the information I have for the time being. I here by declare that, despite my being under detention by the enemy, and despite the lack of means, and difficulties I will be sending new information urgently as I obtain them. Note: Under the light of the information I have just received; following is the list of the Armenians dealing with committee affairs who are collecting money for the seditious Armenians in Sunne. Coffee shop owner Avedis Artin of Bitlis Coffee shop owner Karabet Boghos of Ki Barber Evdasim Artin of Ki Coffee Merchant stefan Kiraghos of Erzincan Coffee shop owner Mushah Markar of Bitlis Coffee shop owner Shekerd Markar of Bitlis two brothers Coffee Merchant Boghos Asadorijan

----------

-----

----------

196

Ottoman Government Ministry of Foreign Affairs General Directorate of Political Affairs Department of Foreign Affairs To the Headquarters In attachment to note dated August 1, 1915, and numbered 69146 / 1227. Attached list, which was sent from the Sunne Consulate to the Bucharest Embassy, contains the names of the komitadjis who have been inciting the Armenians in Romania, komitadjis in Sunne, along with some information on the people who have been collecting money for the Armenian rebels. For your further considerations. A copy is sent to the Ministry of Internal Affairs. August 4, 1915 On behalf of the Minister of Foreign Affairs Director of the Office of Correspondences -----------------------

Ottoman Government Ministry of Foreign Affairs General Directorate of Political Affairs Department of Foreign Affairs To the Headquarters In attachment to the note dated August 4, 1915, and numbered 1257 / 69293. Attached is the copy of the report on the actions and positions of the Armenian in Snne sent by the Snne Consulate via Bucharest Embassy. A copy is sent to the Ministry of Internal Affairs. One of the information given by the mentioned Embassy is: according to a telegram they have received from the Kalas General Consulate, 200 Armenian volunteers coming from Bulgaria and Romania have set sail towards Reni. August 7, 1915 On behalf of the Minister of Foreign Affairs General Director of Political Affairs -----------------------

197

From the Adeverol newspaper dated September 25, 1915. The quarrel between the New and the Former Ottoman Consuls Tolje September 13, 1915 Tonight, one-and-a-half hours after midnight the former Solna Consul of the Ottoman State asked for the playing of the song Marseillez from the musicians as he was drinking at the Kanberi [Loyal] bar. The new Consul who was also present in the bar objected his request and a pungent talk between the two had started. All the English, French and Armenians have sided with the former Consul (the former consul was an Armenian), only a few Germans sided with the new Consul. A severe fighting broke out and the new Consul fought with all his might. The fight was stopped by the intervention of the police and the fighting men were taken to the police station, and were asked to pay for the damages they caused.

----------

-----

----------

Ottoman Army Headquarters To Suat Bey, the Director of Administrative Affairs of the Ministry of Foreign Affairs Further information about the former Sunne Consul, the Armenian, who was removed from the office, is needed; whether he is still in Sunne or left for another destination. September 18, 1915 General Headquarters Director of Intelligence Department Major, (SO)

Bk. s. / See pp. 479-489.

198

Osmanl Hkmeti Dileri Bakanl Siyas ler Genel Mdrl Dilikiler Dairesi 1128-68746 Bakomutanla 19 Temmuz 1915 tarihli ve 1120 / 68694 numaral tezkereye Ektir. sviredeki Ermenilerin Osmanl Hkmeti aleyhinde yapmakta olduklar propaganda hakknda Cenevre Bakonsolosluundan gelen 4 Temmuz 1915 tarihli yaznn bir suretinin de ileri Bakanlna gnderildii. 21 Temmuz 1915 Dileri Bakan adna Siyas ler Mdr -----------------------

Osmanl Hkmeti Dileri Bakanl Siyas ler Genel Mdrl Dilikiler Dairesi Cenevre Bakonsolosluundan gelen 4 Temmuz 1915 tarihli ve 124/1248 numaral gizli yaznn suretidir. inde bulunulan savan (Birinci Dnya Sava) ortaya knn ilk zamanlarndan itibaren mttefiklerimizin aleyhinde ve Osmanl Hkmetinin cihat iln etmesinden beri de bal olduklar Osmanl Devleti hakknda eletiride bulunmay kendilerine ama edinmi olan, svirede oturan baz Osmanl Ermenilerinin, devlet ve vatana ait grevleri ile badamayacak hareketlere girimekten ekinmemektedirler. Osmanl Ermenileri, hareketlerini birletirmek ve dzene koymak maksadyla aslnda Rus Ermenileri tarafndan kurulmu olan ve imdi yelerinin ounluu da onlardan olan siyas bir cemiyet ile iliki kurarak ve onu, dncelerini yaymak iin bir ara kabul ederek, bu uurda bir gazete karmaktadrlar. Zaten aleyhimizde olan svire kamuoyunda tamamen Osmanl Devletine kar bir akm oluturmak isteyen bu ahslar, svirenin Raumont halknn byk bir ksmnn duygusal olarak Franszlara ve sonuta l tilfa (ngiltere-Fransa-Rusya) sevgi duymalarn, emellerine ulama konusunda isabetli bir frsat olarak kabul etmektedirler. Bu cmleden, Cenevrenin tannm ailelerinden birine mensup olup eskiden 199

Osmanl Asyasnda (Anadoluda) seyahat etmi olan Msy Faver adl bir kii, bunlar koruma grevini stlenmitir. Baz kolay aldatlan insanlarda olduu gibi kendisi hakknda ok konuulmasn eref kabul eden ve holanan Msy Faver, aslnda Osmanl Devletinin lehinde ve aleyhinde hibir kiisel gre sahip olmamakla beraber, isiz ve gsz geirdii gnlerini Ermenilere yardma adamaktan zevk duymakta ve kendisi Protestan mezhebine mensup olan Msy Faver, misyonerler tarafndan dinleri deitirilen ve bugn kendisinin parasal yardmlarndan pay alan baz Protestan Ermenilerin, Osmanl lkesinde grlen olaylara ve haklarnda Osmanl memurlar tarafndan hakszlk yapldna dair, ara sra buraya gnderdikleri aslsz sylentileri ve haberleri, gazetelere bastrmakta ve bu ekilde yaynlamaya ve kamuoyuna duyurmaya almaktadr. Zaten eskiden beri Almanya ile mttefikleri aleyhine yayn yapmaktan holanan svire Raumont gazeteleri; bu uydurma haberleri sayfalarna tamakta asla tereddt gstermemekte olduklarndan, bundan cesaret alan Ermenilerin, Osmanl Hkmeti tarafndan alnan tedbirleri kaba ve iddetli bir ekilde eletirmekte ve Osmanl memurlarnn istisnasz her trl hareketlerini reddedilemez birer hakszlk ve karklk belirtisi olarak anlatyorlard. Buna benzer olarak; 1 Haziran 1915 tarihinde Journal de jenoda yaymlanan bir makalenin ierii, batan aa katksz olarak yalandan baka bir ey deildir. Sonradan elde edilen baz isyanc Ermenilerin, yarglandktan sonra ortaya karlan sularndan dolay idam cezasna arptrlmalar; 29 Haziran 1915 tarihli ve 1234/115 numaral yazmda arz ettiim gibi svirede oturan Ermeniler tarafndan, sanki Osmanl Hkmetinin byk bir hakszl gibi kabul edilmi ve hatta bunlardan arlar ve milliyeti Ermeniler bu olaydan dolay aktan aa kstaha szler ve mstehcen tabirler kullanmaya cret etmilerdir. Lozanda oturan Bogos Nubar Paann, yannda yaptklar toplantlara hz vermilerdir. talyann savaa katlmas zerine Cenevredeki talya konsolosunun bizden, yukarda faaliyeti hakknda bilgi verilen cemiyetin fikirlerinin savunucusu olan gazete matbaasnn nerede olduunu sormas, sz konusu cemiyetin yelerinin l tilfa teden beri hizmet ettikleri ve talyann da sonradan bunlarn almasndan yararlanmak arzusunda bulunduu kanaatini vermitir. Cenevrede oturan Ermeniler, son zamanlarda; nceki tehdit edici ve aalayc tavrlarna son vererek, temkinli bir yaklam sergilemeye balamlar ise de bu duruma heybetli Osmanl birliklerinin devam eden zaferlerinden ekinerek ve bu baarlarn kendi kt emellerine ulamaktan kendilerini alkoyacana inanmalarndan olmayp aksine gizli emellerine yaknda ulama midinde olmalarndan ve u zamanlarda sessiz ve sakin durarak, Osmanl Devleti memurlarnn ileri gr ve dikkatlerini kendi zerlerinden bir an iin uzaklatrmay, menfaatlerine daha uygun bulmalarndan ileri gelmektedir. Aslnda Cenevrede oturan Ermeniler, 200

Osmanl Bakonsolosluuna pek yakn bir evrede bulunmaktan ekindikleri iin teden beri hareketlerini lml bir ekilde idare etmeye almakta ve ara sra yukarda bahsedilen matbaalarnda yaptklar toplantlar gizli bir ekilde gerekletirmekte olduklarndan ve zaten bu cemiyete girmenin ancak Ermeni milletine mensup olmaya bal olduundan, sz konusu ahslarn grtkleri konular bilmek imknsz olduu gibi, bozguncularn dizginlerini ellerinde tutan nfuzlu kiilerin, tertip merkezi olarak Lozan ile dier ehirleri seerek, Cenevreye yakn olmaktan zellikle kandklarndan, bunlarn kendi aralarnda yaptklar grmelerin sonularn renmek daha zor olmaktadr. Bununla beraber, aldm son haberlere gre, Cenevreden ileri Bakanlna ekildii sylenilen ve Ermeniler hakknda yaplan cezalandrma ilemlerinin, hakszln ta kendisi (su katlmam zulm) olduu anlamna gelen bir ikyet telgrafnn, svire gazetelerinde yaymlanmas hususunda yaplan giriimlerin sonusuz kald renilmitir. Osmanl Ermenilerinin gelecekte yapacaklar hareket ve faaliyetler hakknda bilgi sahibi olduum lde sizi de bilgilendireceimi arz ederim.

----------

-----

----------

Ottoman Government Ministry of Foreign Affairs Directorate of Political Affairs Office of Foreign Correspondences 1128-68746 To Headquarters In attachment to the note dated July 19, 1915, and numbered 1120 / 68694. A copy of the note, received from the Geneva General Consulate, dated July 4, 1915, pertaining to the propagandas made by the Armenians living in Switzerland against the Ottoman Government has been sent to the Ministry of Internal Affairs. July 21, 1915 On behalf of the Minister of Foreign Affairs Director of Political Affairs -------------201 ----------

Ottoman Government Ministry of Foreign Affairs Directorate of Political Affairs Office of Foreign Correspondences Following is the copy of the coded message received from Geneva General Consulate dated July 4, 1915, numbered 124/1248. Some of the Ottoman Armenians living in Switzerland have been ruthlessly propagandizing, without any hesitation, against our allies since the beginning of war (First World War), and against the Ottoman Government, to which they are subordinated, since the declaration jihad, as a part of their daily routines. These people, under the pretext of uniting and organizing themselves, are issuing a newspaper, which they conceive as a median through which they can communicate their ideas, in coordination with a committee found by the Russian Armenians. As a matter of fact, those people, who want to incite a course of events against us, have found a fertile ground in Switzerland as the people of Raumont and especially the French were showing sympathy towards the tripartite Entente Powers (England, France, and Russia). Thus, they are backed by a member of one of the well-known families in Geneva, Monsieur Faver, who traveled in the Ottoman Asia (Anatolia) previously. He takes pride in being talked of, as a nave person would do. He does not have a single idea neither in favor nor against the Ottoman Government; furthermore, he takes pride in devoting all his idle days to the Armenians. Being a protestant, he helps financially to those Armenians who have been converted to Protestantism by the missionaries; moreover, he helps them in publicizing the alleged rumors and events pertaining to alleged cruelties committed by the Ottoman civil servants sent by the converted Armenians in the media. The magazines published in Raumont have already been publishing articles against Germany and her allies, and taking this opportunity for granted did not even hesitate to publish these alleged information; and hence, the Armenians being thoroughly encouraged started to criticize all the measures taken by the government severely, and declare all of the measures taken by the government unacceptable and interpreted them as signs of atrocity and tumult. Thus, the article that appeared in the Journal des Jeunot on June 1, 1915 consists of nothing but mere lies throughout. Sentencing of some of the Armenians, who were caught later, to death by the courts, as I have previously mentioned in my letter dated June 25, 1915, and numbered 1234/115, was regarded as one of the greatest atrocities incited by the Ottoman Government by the Armenians living here; hence, the notable Armenians have even attempted to use insolent and obscene vulgar words openly. 202

They have accelerated the pace of their meetings under the chairmanship of Boghos Nubar Pasha who lives in Lausanne. Upon Italys joining the war, the Italian Consul in Geneva has asked from us the printing house of the paper who was a keen defender of the committees mentioned above; however, their attempt has created, in us, the sense that: Italy is trying to make use of the media which has been serving the needs of the tripartite entente powers (France, England, and Russia). The Armenians living in Geneva have recently assumed a lower profile after having given an end to their previous threatening and denigrating attitudes; however, this new attitude does not stem from the Ottoman Armys being victorious in the battles which, for them, would sooner or later impede their realization of their furtive dreams, but from the very fact that they wanted to keep the eyes of the prescient Ottoman officials away from their activities for the time being. As the Armenians living in Geneva live very close to the Consulate they have been trying to present moderate modes of actions; however, as they attend to the meetings in the above mentioned printing houses, to which only the Armenians can attend, it is virtually impossible to learn about the issues they deal with; furthermore, as the influential sponsors who hold the reins of those defeatists, are trying hard to keep away from Geneva. As they live in Lausanne and other cities, they made their cities the centers of congregations and thus it becomes even more impossible to obtain any information about the meetings held in those cities. Under the light of the recent information I have received recently, a complaint telegram that is allegedly said to have been sent to the Ministry of Internal Affairs, and to the news agencies for publication, from Geneva, and which is said to include the message that the sentencing of the Armenians was a brutal attempt, has been rejected by the news agencies. I here by declare that I shall be sending more intelligence about the future behaviors and activities of the citizens mentioned as soon as I receive further information.

Bk. s. / See pp. 491-496.

203

Savunma Bakanl Yaz leri ifre Kalemi Sivastan Savunma Bakanlna Gelen ifreli Telgraf ok aceledir Amasya Tmen Komutanlndan imdi alnan 22 Temmuz 1915 tarihli ifre aada arz edilmitir. Alnacak ayrntlarn daha sonra bildirilecei. 22/23 Temmuz 1915 10 ncu Kolordu Komutan Vekili Yarbay Pertev 1. Dn leden sonra saat 7.30da Amasyann Kuyumcular ars ierisinde bir dkknda kan yangn, iddetli rzgrdan dolay yaylm ve bugn leden sonra saat 3e kadar yangn devam etmitir. 2. Rzgrn ynnn bat ve gney-bat olmasndan dolay yangnn bir ucu Sultan Bayezid ve civarna, bir ucu da Silaznda Dere Mahallesine kadar yaylmtr. 3. 14 mahalleden oluan 2000e yakn dkkn ve ev yanmtr. 4. Bu srada Merkez Hastanesinin iki blm tamamen yanm, ancak karyolalar ile illarn dnda kalan eyalar kurtarlabilmitir. 5. Yanan 92 nci Alay Ambarnn iindeki silh ve mhimmat karlm, fakat eski eyalar yanmtr. 6. Bayezid Klasyla cephanelik kurtarlmtr. 7. Yangnn ortaya k sebebi henz anlalamamtr. Bununla beraber kast olduu ihtimal dhilindedir. Yangn srasnda yal paavra atma creti gsterip kamaya alan ve birka l birka da canl olarak yakalanan ve henz sevk edilmeyen Ermenilerin bu ie kalktklar, ancak doruluk derecesi aratrlmaya muhtatr. 8. Yangn hakkndaki ayrnt ve kayplar daha sonra arz edilecektir. 9. Yangndan zarar grenler, bo olan Ermeni evlerine nakledilmektedirler. Cephede bulunan subay ailelerinin yerletirilmesine ve rahat etmelerine de gayret edilmektedir.

----------

-----

----------

205

Ministry of Defense Department of Transcriptions Cryptography Office Coded Telegraph from Sivas to Ministry of Defense Especially Urgent The code just received from Amasya Division Commandership, dated July 22, 1915, is presented below. The details will be sent later. July 22/23, 1915 Deputy Commander of the 10th Army Corps Lieutenant Colonel Pertev Copy 1. The fire that broke out at 7:30 in a shop at the jewelers bazaar has spread widely due to heavy storm and continued until 3 p.m. 2. As the wind was heading in the direction of west, south-west, an arm of the fire extended as far as the environs of Sultan Bayezid, and the other extended as far as the Dere quarter in Silaz. 3. 14 quarters, 2000 shops and houses were burned down. 4. Two sections of the Central Hospital were burned down; however, all the equipments other than the beds and medicine were saved. 5. All the weapons and ammunitions found in the 92nd Regiment stores were saved but the old furniture could not have been saved. 6. Bayezid barracks and the arsenal have been saved. 7. The causes of fire could not have been found yet. It is very probable that it is a planned act. Some Armenians have been arrested and killed for throwing pieces of oily rags at the fire, but this needs further interrogation. 8. Detailed reports about the fire and about the losses will be presented later. 9. Those injured by the fire are being placed in the empty Armenian houses. The comfort of the families of the officers at the front is being sought.

Bk. s. / See pp. 497-498.

206

Sivas - stanbul - Samsun zeri Amasya Tmen Komutanlna Atl bir Ermeni etesinin Tokat ile Zile snr zerinde, dalk blgelerde oturan halk ve airetleri katlederek; kyleri yakarak geldii haber veriliyor. darecilerin bavurusu zerine olay yerine yeterli miktarda mfreze ile gidileceinden, bu konuda emrinizi bekliyorum. 22 - 23 Temmuz 1915 Amasya Depo Taburu Komutan smail ----------------------23 Temmuz 1915 Sivasta Kolordu Komutanlna (ifre) ok aceledir. Amasya Depo Taburu Komutanlndan Amasya Tmen Komutanlna yazlan ve ifresiz olduundan dolay, stanbulda elde tutulan aadaki telgrafn zmyle Tmen Komutanlna verilmesi istenilmektedir: Atl bir Ermeni etesinin, Tokat ile Zile snr zerinde ve dalk yerlerde oturan halk ile airetleri katlederek; kyleri yakarak geldikleri haber veriliyor. darecilerin bavurusu zerine, yeterli miktarda mfreze ile gidileceinden, bu konuda emrinizi bekliyorum. Genel Karargh stihbarat ubesi Mdr ---------Osmanl Ordusu Bakomutanl Erzurumdan Bakomutanla gelen ifredir. Tokatn Erbaa blgesinde Pnda ormannda gizlenen on sekiz silhl Ermeniden, alts l, bir kadn iki kz da yaral olarak ele geirilmitir. Geri kalan da Tokattan karlan bir mfreze ile takip edilmektedir. 21 Austos1915 3 nc Ordu Komutan Mahmut Kmil -------------207 -----------------------

Sivas - stanbul - via Samsun To Amasya Division Command We have received information about a mounted Armenian gang that approaches burning the villages, massacring the people and the tribes living in the mountainous regions on the Tokat - Zile border. As sufficient number of detachments will be sent over the region upon the request of the local administrators, waiting for your orders. July 22 23, 1915 Amasya Depot Battalion Commander smail

----------

-----

---------July 23, 1915

Army Corps Command in Sivas (code) Extremely Urgent. The Division Command requests the submission of the following telegram message, being kept in Istanbul as it was not coded, that is sent by the Amasya Depot Battalion Commander to Amasya Division Command together with its deciphered form. We have received information about a mounted Armenian gang that approaches burning the villages, massacring the people and the tribes living in the mountainous regions on the Tokat - Zile border. As sufficient number of detachments will be sent over the region upon the request of the local administrators, I am waiting for your orders. General Headquarters Intelligence Department Director

----------

-----

----------

208

Ottoman Army Headquarters Code received from Erzurum Six dead, a wounded woman and two girls of an armed Armenian gang of eighteen have been captured in Pnda forest near Erbaa, Tokat. The rest of the gang is being pursued by a detachment from Tokat. August 21, 1915 3rd Army Commander Mahmut Kmil

Bk. s. / See pp. 499-503.

209

Osmanl Ordusu Bakomutanl Ankaradan Bakomutanla gelen ifredir. Boazlyana yakn kylerdeki Ermenilerden 300 kadar silhl olarak Maden kazasnn Boazlyana yakn olan Mslman kylerine saldrarak tahrip etmilerdir. Dier bir ksm Ermeninin de Boazlyann Mslman kylerine saldrarak katliam ve yama hareketlerinde bulunduklar yerel kaymakam ve ube bakanlar tarafndan Kayserideki 15 nci Tmen Komutanlna bildirilmitir. Tecavz saldrlarnn, itaat eden Ermeni halk incitilmeksizin abuk ve iddetli bir biimde olduu yerde bastrlmas iin Yozgat Jandarma Taburunun tamam, dier kazalardaki jandarmalardan da yeteri kadar kuvvetin sz konusu blgeye sevk ve hareket emri verilerek ve bu konuda asayiin salanmas istenmitir. Faaliyetlerin sonucu ayrca arz olunacaktr. 23 Temmuz 1915 5 nci Kolordu Komutan Vekili Albay Halil Recai ---------1 nci Ordu Komutanl 1 nci ube -------------Nianta Ordu Kararghndan 11 Eyll 1916

zet : 5 nci Kolordu Asker Alma Heyeti blgesinde yakalanan Ermeni firarleri hakknda. Bakomutanla Yozgata bal Sorgun nahiyesinin Dili ky civarnda, takip mfrezeleriyle asker firarleri arasnda meydana gelen atmada, deitirilmi mavzerlerle silhl bir er, Akdamadeni blgesinde de, Ermeni firarilerinden 5 erkek ile bir kadn l olarak ve bir kadn da canl olarak yakalanmtr. Bu ayn 14 nc gn, Akdamadeninin Kezi ve Demirci kylerinden 4 kiinin kylerine giderlerken Ermeni firarleri tarafndan katledildikleri ve bunlarn takibine iddetle devam edilmekte olunduu, 5 nci Kolordu Asker Alma Heyet Bakanlnca bildirilmesi zerine arz olunur. 1 nci Ordu Komutan -------------211 ----------

Ottoman Army Headquarters Code received from Ankara Some 300 Armenians living in the villages near Boazlyan have attacked and demolished the Muslim villages of Maden district bordering Boazlyan. Local kaimakams and branch directors have also informed the 15th Division Command about another group of Armenians who were indulged in committing massacres and pillaging in the Muslim villages of Boazlyan. In order to stop those villainous attacks, without hurting the feelings of the loyal Armenian citizens, immediately and severely, prior to their wide spreading there is an urgent need for the dispatching of all of the Yozgat Gendarmerie Battalion, and of some additional forces from the neighboring gendarmerie forces in order to establish peace and order in the region. The consequences of the actions taken shall be forwarded in due time. July 23, 1915 ---------1st Army Command 1st Division 5th Army Corps Deputy Commander Colonel Halil Recai -------------Nianta Headquarters September 11, 1916

Summary: About the Armenian deserters caught in the regions under the control of the 5th Army Corps Conscription Committee. To the Headquarters A soldier with a modified Mauser rifle has been caught dead following an armed clash between the deserters and a detachment near Dili village of the Sorgun District of Yozgat. Five Armenian deserters have been caught dead, and a woman has been caught alive following armed clashes in the environs of Akdamadeni. The Armenian deserters on 14th of this month have massacred four people from the Kezi and Demirci villages. The 5th Army Corps Conscription Committee has declared that a hot pursuit is being carried out. 1st Army Commander

Bk. s. / See pp. 505-508.

212

10 ncu Kolordu Komutan Vekili Pertev Beyden gelen 23 Temmuz 1915 tarihli ifredir. ok aceledir. Atl bir Ermeni etesinin Zile hududu zerinde ve dalk yerlerde oturan halk ile airetleri katlederek, kyleri ykarak Zileye doru ilerlemekte olduu hkmet tarafndan bildirilmitir. Yerel idarecilerin asker istedii, ancak milis tekiltnn olmamas ve yerel idarecilerin asker gnderilmesi konusunda srarc olmalar zerine, jandarmaya yedek kuvvet olmak zere bir mfrezenin bir subay komutasnda sevkinin, Tokat Talimgh Komutanlna imdi cevap olarak bildirildii arz olunur.

----------

-----

----------

Code received from, Pertev Bey, the Deputy Commander of the 10th Army Corps Dated July 23, 1915 Extremely Urgent The government has informed us that a horsed Armenian gang is heading towards Zile by demolishing the villages, massacring the people and the tribes living in the mountainous regions near Zile. Local administrators are seeking for troops, there are no militia groups and the local administrators are decisive on the issue. We hereby declare that a message has been sent to the Commander of Tokat Drill Field for the dispatching of a detachment under the leadership of an officer to join the gendarme forces as reserve.

Bk. s. / See pp. 509-510.

213

Osmanl Ordusu Bakomutanl 2 nci ube 27 Temmuz 1915 Gelii ve sevki 29 Temmuz 1915

3 nc Kolordu Komutanl Ermenistann kurtarlmas ve bamszl iin kurulmu olan Ermeni Cemiyeti hakknda bir yerden elde edilen ve sureti, iliikte gnderilen mektuba ekli hesap pusulasnda yazl isimler yannda, Tekirdada oturan Ermenilerden hangilerinin olduunun iaret edilerek bildirilmesi rica olunur.

----------

-----

----------

Cemiyetin ad Hayr leri Cemiyeti ise de asl maksad Ermenistann kurtarlmas ve bamszldr. eitli vastalarla bunun iin almak program dhilindedir. Bakan, nl Msrl Bogos Nubar Paadr. Genel Merkezi Kahirededir. Osmanl lkesinin muhtelif yerlerinde, Kafkasyada, Bulgaristanda, Romanyada, Amerikada, Avrupann dier yerlerinde ubeleri vardr. Bilhassa zenginlerden ok miktarda para alr. Komitelere ok para vermi olan tccar takm bu cemiyete balanmtr. Cemiyetin 1911 bilnosunda 27.500 ksur Msr liras geliri grlmtr. Halkn kalbini kazanmak iin gerekten hayr ilerinde de hizmet etmektedir. Cemiyetin Rusuk ve umla ubesine ait iki adet mektupla iliik evraklarn tercmeleri takdim edilmitir. Reat -----------------------

Rusuktaki Ermeni Hayr leri Cemiyeti adna 1 nci Bakan N.Saryat Adresi Msrda Ermeni Hayr leri ve Genel Birlii Merkezine Mad Bey Soka Kahire _____________________________ 2 nci Bakan Ktip H. G. Papasyan

215

Bu mektuba iliik bulunan isim listesinin tercmesidir. Aidat veren yelerden alnan para
Frank S. 5 1,25 1,25 1,25 1,25 12 7,50 11,25 15 5 30 18 12 6,25 12 2,50 30 3,75 30 60 5 12 1,25 1,25 1,25 1,25 1,25 6 9 1,25 1,25 12 6 2 2,50 90 60 90 90 15 60 Frank S. 15 24 12 60 12 18 7,50 36 6,25 10 15 5 9 5 1,25 2 12 3 3 1,25 5 12 12 2 2 1,30 15 7,50 18 11 30 7,50 24 36 36 10 15 60 18 . 1320,5

Hvnan T.Hvnanyandan Artin Minasyan Mgrd Herotyobnan Arakel Herotyobnan Tatyos Kahveciyan Kirikor Kuyumcyan Kalust Kasbaryan K. S. Papasyan K. Papasyan Hvnan Hvnanyan Nazret Saryan Onik Tarafyan Dikran Manisyan Karabet Berberyan Karabet Svacyan Matyos Hekimyan Heryak Papasyan Ohannes Bezdikyan Aristaki Karabetyan Aristaki Karabetyan Yegaparan Manimyan Yegaparan Zakaryan Mehran Avedimyan Tomas imanyan Melkez Ohaturyan Artin Minasyan Mativi Kahveciyan Haik Karabetyan Artin Agopyan Arakel Artinyan Sirdan Artinyan Melkez D. Sarafyan Karabet Svacyan Fetaryan stepan stepanyan N. Saryan erak Papasyan Hrant Papasyan Vaganyak Kuyumcyan Leon Kdyan Yegapren Arslanyan

Teonik Papasyan Yegaparan Zakaryan Dikran Malhamyan Leon Alniyakyan Artin Acemyan Horhoryan Kalust Kasbaryan Kalfayan Mihran Avedyan Bardir Asadur Bardir Asadur Hvnan Hvnanyan Artin Agopyan Barur Azadur Mehran Avadesyan Ohannes Ohannesyan Melkeni Otrafyan Karabet Svacyan Karabet Svacyan Hayk Cezayirliyan Hvnan Hvnanyan Hemayak Karabetyan Hemayak Karabetyan Agop Acemyan Hnan Ohannesyan M. Talfuni P. Mezuliyan T. Papasyan Hemparson Kitapcyan N. Kitapcyan Arslanyan Biraderler Leon Giridyan Melkez Usrafyan N. Kesdunyan Hemparson Kesdunyan G. Ohannesyan K. S. Papasyan Artin Garsiyan Onik Tarafyan

----------

-----

----------

216

13 Ocak 1915 umla Kahirede M. Antranikyan Efendiye

Tercme edilmi ekli

Paskalyada oynanan tiyatronun geliriyle, aylk aidatlardan oluan toplam gelir, drt - be yz franktan ibarettir. u halde, buradan para gnderilmesi mmkn deildir. Bizim Bulgar piyasasnda Ajyo1 fiyat ok yksektir. Ajyo yzde otuza kadar ykselmi ve bankalarla postalar para kabul etmemee balamtr. Havle olarak gnderilmesine de imkn bulunamad. Marat Efendi, Mutemedyan vastasyla da havleyi yapamad. Bundan dolay stanbula da gnderemedik. Eldeki parann ne ekilde gnderilecei veya kullanlaca hakknda bize kolaylk ve yol gstermenizi rica ederiz. Mmknse Marat Efendi, Mutemedyana bir defa daha mracaat ediniz. Kendisi belki bize bir kolaylk gsterebilir. Sayglarmzn kabuln rica ederiz. Ermeni Hayr leri Kahire Genel Birlii umla ubesi

1 nci Bakan D. Vuskeriyan Adresi

2 nci Bakan Ktip V. Haaturyan

Msr Kahirede Mada Bey Sokanda 33 Numarada Hayr leri Ermeni Genel Birlii Veznedar M. Antranikyan Efendiye Dier 2 Ermeni Hayr leri Genel Birlii Rusuk ubesi Numara Rusuk 16 Ocak 1915 24 Kahirede Merkez Ermeni Hayr leri Genel Birlii Cemiyeti Bakan Bogos Nubar Paaya Geen seneki hesap zetleri iliikte sunulmutur. Bir adet de cemiyet mensuplarnn isimleriyle aylk aidatlarn gsteren defter eklenmitir. Hesap zetleri, geen senede, bilinen gayretimizi gsterir. Daha nce, genel merkeze bilgi verildii zere merkezimizde deiiklik yaparak, ileri dzeltmek iin elden geldii kadar allmtr. Genel merkezden gnderilen
1

Ajyo (ajio): herhangi bir parann gerek deeriyle srm deeri arasndaki fark. BulgarcaTrke Szlk. Sofya: 1956.

217

yirmi adet genel emrin gelmesini arz ediyor ve ok teekkrlerimizi ve mutluluumuzu belirtiyorum. Elimizde bulunan parann nereye gnderilecei hakkndaki emrinizi beklerken, sayglarmz sunarz. Bu mektuba bal hesap zetlerinin tercme sureti: Hesap zetleri Ermeni Hayr leri Genel Birlii Rusuk ubesi 31 Aralk 1914
Gelirler Geen seneden kalan ye gelirlerinden Giri cretlerinden Piyangodan Gazete abonesinden Gezdirilen yardm kutusundan Hazrlanan rozetlerden Frank S 25,85 1320,05 18,75 174 6 155,45 0,50 1700,60 Giderler Posta ve pul Matbaa gideri Oda iin masraf Kutulara masraf ereve masraf Mhr masraf Kutulara kilit masraf stanbula 3 defa Mandapostla gnderilen Gnderilen parann ake fark Mevcut sandk Frank S 2,75 15 2 7,50 2 5 2 580 79,90 1004,45 1700,60

1 nci Bakan N. Saryan

Ktip Hrant K. Papasyan Ermeni Hayr leri Kahire Genel Birlii Rusuk ubesi -----------------------

Veznedar S. Vartanyan

3 nc Kolordu Komutanl Say 243 Bakomutanla

Tekirdadan 29 Austos 1915

29 Temmuz 1915 tarih ve 2 nci ube 6514 numaral emir yaznza cevaben arz edilen yaz. Ermenistann kurtarlmas ve bamszl iin kurulmu olan Ermeni Cemiyeti hakknda gnderilen pusulada isimleri yazl ahslar hakknda yerel idare ve dier birimlerle yaplan soruturmada, sz konusu ahslardan, Tekirdada bulunanlarla bulunmayanlarn isimleri hizasna krmz mrekkeple iaret konulmu ve zikredilen defter, gerekenin yaplmas iin Ekte sunulmutur. 3 nc Kolordu Komutan Vekili Tugeneral ----------

----------

----218

Hvtan T. Hvtanyandan Artin Minasyan

Burada yoktur. Burada yoktur.

Hemparsom Ketacyan Arslanyan Biraderler Leon Giridyan Begabaran Sanisyan Begabaran Zakaryani Mehran Averemyan Tomas imanyan Melkez Ohatoryan Artin Manasyan Matyos Kahveciyan Hacik Karabetyan Artin Agopyan Erakel Artinyan Sirden Artinyan Melker V. Sarrafyan Karabet Svacyan Muhtaryan Eyak Eyanyan Eyak Saryan erak Papasyan Krant Papasyan Vaganyan Kuyumcyan Leon Gdyan Begayran Arslanyan Neonik Papasyan Begayarak Zakaryan Dikran Malhamyan Leon Alyanakyan Artin Acemyan

Burada yoktur. stanbulda. Burada yoktur. Burada yoktur. Burada yoktur. Burada yoktur. Burada yoktur. Burada yoktur. stanbulda ve Bursada. Burada yoktur. Burada yoktur. Burada yoktur. Burada yoktur. Burada yoktur. Bandrmada. stanbulda. Burada yoktur. Burada yoktur. Burada yoktur. Burada yoktur. Burada yoktur. Burada yoktur. Burada yoktur. stanbulda. Burada yoktur. Burada yoktur. Burada yoktur. Burada yoktur. Burada yoktur.

Mgrd Haroniyonyan Burada yoktur. Erakel Haroniyonyan Tatyos Kahveciyan Kirgor Kuyumcyan Burada yoktur. Burada yoktur. Ohannes Kuyumcyan varsa da Kirgor Kuyumcyan yoktur. Burada yoktur. Fabrikac Ohannes Papasyanlar varsa da bu isimlerde burada kimse yoktur. Yoktur. Yoktur. Sarrafyanlarn hepsi Bandrmada. Yoktur. Yoktur. stanbulda. stanbulda. Yoktur. Batmaz. Mahallesinden ukuremede deri ve yumurta tccardr. Burada yoktur. Burada yoktur. Burada yoktur. Burada yoktur. Burada yoktur. Burada yoktur.

Kalost Kasparyan K. S. Papasyan K. Papasyan

Hvtan Hvtanyan Nazran Saryan Onik Sarrafyan Dikran Manisyan Karabet Berberyan Karabet Svacyan Matos Helimyan Hayk Papasyan Ohannes Bezdikyan

Eristaki Karabetyan Eristaki Karabetyan Hyak Htanyan Artin Agopyan Barur Azadur Mehran Evadesyan

Ohannes Ohannesyan Burada yoktur.

219

Melkeni Osrafyan Karabet Svacyan Karabet Svacyan Hayk Cezairliyan Hvtan Htanyan Hapak Karabetyan Hapak Karabetyan Agop Acemyan

Burada yoktur. stanbulda. stanbulda. Yoktur. Burada yoktur.

Horhoryan Kalost Makyaryan Kalfayan Mehran Avedyan Bardir Asadur Bardir Asadur Melkez Osrafyan

Burada yoktur. Burada yoktur. stanbulda. Burada yoktur. Burada yoktur. Burada yoktur. Burada yoktur. Burada yoktur. Burada yoktur.

Vartersi Mahallesinde Orhaniye ve Gureba Hastanesi muhasebecisi. Burada yoktur. Burada yoktur. Burada yoktur. Tatyos Papasyan Kurnelide bakkal. Burada yoktur.

Melkez Kedunyan Hemparsom Kedunyan H. Ohannesyan K.S. Papasyan Arsen Garinyan Avinos Sarrafyan

Htan Ohannesyan M. Kalkoni P. Metrolciyan T. Papasyan Hemparsom Ketacyan

Burada yoktur. Burada yoktur. Burada yoktur. Bandrmada.

---------Ottoman Army Headquarters 2nd Division July 25, 1915

-----

----------

Arrival and dispatch July 29, 1915

3rd Army Corps Command In relation to the attached copy of the list of payments due, which was obtained from a source, pertaining to the Armenian Association that was established with the aim of rescuing and founding of an Armenian state, we here by request the marking of the names of the Armenians residing in Tekirda in due time. -------------220 ----------

Even though the association is known as Aid Association its real aim is to rescue and free Armenia. Working for this aim by various means is in the scope of their program. The president of the association is the famous Boghos Nubar Pasha of Egypt. General headquarters is in Cairo. There are branches of the association in the various parts of the Ottoman Country, as well as in the Caucasus, Bulgaria, Romania, America, and in other places of Europe. It especially takes money from the rich. The tradesmen who have given a lot of money became affiliated to this association. In the balance sheets, it was observed that the association has declared some 27.500 Egyptian Liras of income. It also is trying to win the peoples hearts by helping them through charities. Enclosed are the translations of the documents and of the two letters belonging to the Rusuk and umla branches of the association. (Signed) Reat -----------------------

On behalf of the Armenian Aid Association in Rusuk 1st President N. Sarian Address: The General Headquarters of the Armenian Charity Associations in Egypt Mad Bey Street Cairo The following is the translation of the names attached to the letter Money Received from the members
Frank S. Huevunan T. Huevnanijandan Artin Minasijan Mygirdich Herotjobnan Arakel Herotjobnan Tatyos Kahvedcijan Krigor Kuiumcijan Kalust Kasbarijan K. S. Papasijan K. Papasijan Huevnan Huevnanijan Nazret Sarijan Onik Tarafijan Dikran Manisijan 5 1,25 1,25 1,25 1,25 12 7,50 11,25 15 5 30 18 12 Teonik Papasijan Yegaparan Zakarijan Dikran Malhamijan Leon Alnijakijan Artin Acemijan Horhorijan Kalust Kasbarijan Kalfaijan Mihran Avedijan Bardir Asadur Bardir Asadur Huevnan Huevnanijan Artin Agopijan 15 24 12 60 12 18 7,50 36 6,25 10 15 5 9 Frank S.

2nd President Clerk H.K. Papasijan

221

Karabet Berberijan Karabet Sivadcijan Matyos Hekimijan Herjak Papasijan Ohannes Bezidikijan Aristaki Karabetijan Aristaki Karabetijan Yegaparan Manimijan Yegaparan Zakarijan Mehran Avedimijan Thomas Shishmanijan Melkez Ohchetourijan Artin Minasijan Mativi Kahvedcijan Haik Karabetijan Artin Agopijan Arakel Artinijan Sirdan Artinijan Melkez D. Sarrafijan Karabet Sivadcijan Fetchtarijan Stephen Stephanijan N. Sarijan Sherak Papasijan Khrant Papasijan Vaganijak Kuiumjian Leon Kudijan Yegapren Arslanijan

6,25 12 2,50 30 3,75 30 60 5 12 1,25 1,25 1,25 1,25 1,25 6 9 1,25 1,25 12 6 2 2,50 90 60 90 90 15 60

Barur Azadur Mehran Avadesijan Ohannes Ohannesijan Melkeni Otrafijan Karabet Sivadcijan Karabet Sivadcijan Hayk Cezayirlijan Huevnan Huevnanijan Hemayak Karabetijan Hemayak Karabetijan Agop Acemijan Huenan Ohanesijan M. Talfuni P. Mezulchijan T. Papasijan Hemparsom Kitapcijan N. Kitapcijan Arslanijan Brothers Leon Giridijan Melkez Usrafijan N. Kesdunijan Hemparsom Kesdunijan G. Ohannesijan K. S. Papasijan Artin Garsijan Onik Tarafijan

5 1,25 2 12 3 3 1,25 5 12 12 2 2 1,30 15 7,50 18 11 30 7,50 24 36 36 10 15 60 18 . 1320,5

---------January 13, 1915 umla

-----

---------Translation

To Antranikijan Effendi in Cairo The revenue obtained from the theatre performance held during Easter and from the subscriptions is only four-five hundred franks. Thus, it is impossible to send money. In our Bulgarian market Ajyo1 is very expensive. Ajyo has increased by 30 percent and the banks as well as the post offices are not accepting money. We could not find the opportunity to send a money order. We could not find an opportunity to send the money with Marat Effendi, Mutemedijan. For this reason we could not sent it to Istanbul. Please instruct us about the sending of the
1

Ajyo (ajio): The difference between the real value and the circulation value of any money. Bulgarian-Turkish Dictionary. Sofia: N.A., 1956.

222

money or the way in which it should be used. Please contact Marat Effendi Mutemedijan once more if possible. He might be able to assist you. With our kindest regards. General Union of Cairo Armenian Aid Associations umla Branch

1st President D. Vuskerichijan Address:

2nd President Clerk V. Hachaturijan

To M. Antranikijan Effendi, Treasurer of the Armenian Aid Association in 33, Mada Bey Street in Cairo To M. Antranikijan Effendi Other 2 General Union of Armenian Aid Associations Rusuk Branch Number Rusuk January 16, 1915 24 To Boghos Nubar Pasha, President of the Armenian Aid Associations Headquarters in Cairo Attached is last years summary of accounts. An accounts book containing the names of the members and showing their payments is also attached. Summary of accounts proves our endeavor once more. We are trying to improve the things in our branch as we have informed the general headquarters earlier. We are looking forward to receive the twenty circulars sent from the general headquarters, and taking this opportunity granted, we would like present our gratitude and our desire for your happiness. Please inform us about where to send the money we have. With our kindest regards. Following is the copy of the translation of the attached summary of accounts

223

Summary of Accounts Armenian Aid Committee general Headquarters Rusuk Branch December 31, 1914
Incomes The remaining amount from last year. Memberss tuitions Entrance Fees From Lottery From the newspaper subscriptions From the mobile donations box From the badges Frank S. 25,85 1320,05 18,75 174 6 155,45 0,50 1700,60 Expenses Postage and Stamp Printing Expenses Furnishing Expenses for the boxes Expenses for Frames Expenses for seals Locks for the boxes Amount that is sent to Istanbul in three installments via mandapost The difference of the money sent to Istanbul in ake. In the cashier Frank S. 2,75 15 2 7,50 2 5 2 580

79,90 1004,45 1700,60

1st President N. Sarijan

Clerk Hrant K. Papasian General Union of Cairo Armenian Aid Associations Rusuk Branch -----------------------

Treasurer S. Vartanian

3rd Army Corps Command Headquarters Number 243 To the General Headquarters

From Tekirda August 29, 1915

In reply to your written order dated July 29, 1915; numbered 6514 by the 2nd Division. Under the light of the investigations carried out by the local administrators and by other units, for the realization of your request for marking of the names found on the note pertaining to the Armenian Association that was established with the aim of rescuing and freeing Armenia, the names of the people found in Tekirda are marked with red ink and the mentioned book is attached for further procedures. Deputy Commander of the 3rd Army Corps Brigadier General -------------224

----------

Huevtan T. Huevtanijandan Artin Minasijan Mygrdich Haronijonijan Erakel Haronijonijan Tatjos Kahvedcijan Kirgor Kuiumcijan

Not here. Not here. Not here. Not here. Not here. Although there is Ohannes Kuiumcijan there is no person known as Kirgor Kuiumcijan Not here. Although there is a manufacturer family known as Ohannes Papasijans, there are no person with the mentioned names. Not here. Not here. All of the Sarrafijans are in Bandrma Not here. Not here. In stanbul In stanbul Not here.

Hemparsom Ketadcijan Arslanijan Brothers Leon Gridijan Begabaran Sanissijan Begabaran Zakarjani Mehran Averemijan Thomas Shishmanijan Melkez Ohchatorijan Artin Manasijan Matjos Kahvedcijan Hadjik Karabetijan Artin Agopijan

Not here. In stanbul Not here. Not here. Not here. Not here. Not here. Not here. In stanbul and in Bursa Not here. Not here. Not here.

Kalost Kasjarijan K. S. Papasijan K. Papasijan

Huevtan Huevtanijan Nazran Sarijan Onik Sarrafijan Dikran Manisijan Karabet Berberijan Karabet Sivadzijan Matos Helimijan Hayk Papasijan Ohannes Bezdikijan

Erakel Artinijan Sirden Artinijan Melker V. Sarrafijan Karabet Sivadzijan Muhtarijan Eshyak Eshianijan Eshyak Sarijan Sherak Papasijan

Not here. Not here. In Bandrma In stanbul Not here. Not here. Not here. Not here.

He is a merchant Krant Papasijan Not here. dealing with leather Vaganijan Kuiumcijan Not here. and egg trade in ukureme, he is Leon Guedian Not here. from Batmaz District. Not here. Not here. Not here. Not here. Not here. Not here. Not here. Not here. Begairan Arslanijan Neonik Papasijan Begajarak Zakarijan Dikran Malhamijan Leon Alyanakijan Artin Acemijan Horhorijan Kalost Makiarijan In stanbul Not here. Not here. Not here. Not here. Not here. Not here. Not here.

Eristaki Karabetijan Eristaki Karabetijan Huejak Huetanijan Artin Agopijan Barur Azadur Mehran Evadesijan Ohannes Ohannesijan Melkeni Osrafian

225

Karabet Sivadcijan Karabet Sivadcijan Hayk Cezairlian Huevtan Huetanijan Hapak Karabetijan Hapak Karabetijan Agop Acemijan

In stanbul In stanbul Not here. Not here.

Kalfaijan Mehran Avedijan Bardir Asadur Bardir Asadur Melkez Osrafian Melkez Kedunijan

In stanbul Not here. Not here. Not here. Not here. Not here. Not here. Not here. Not here. Not here. In Bandrma

In the Vartersi district, he is the accountant of the Orhaniye and Gureba Hospitals. Not here. Not here. Not here. Tatyus Papasijan is running a grocery in Kurneli Not here.

Hemparsum Kedunijan H. Ohannesijan K. S. Papasijan Arsen Garinijan Avinos Sarrafijan

Huetan Ohennesijan M. Kalkoni P. Metrolcijan T. Papasijan

Hemparsom Ketadcijan

Bk. s. / See pp. 511-525.

226

ileri Bakanl Emniyet Genel Mdrl Adana Valiliinden alnan telgrafn sureti Daha nceki telgrafa Ektir. Baheden 2,5 saat uzaklkta bulunan Ayvack nahiyesine gelen Bahe kaymakam, aadaki bilgiyi veriyor: Ayvack yaylasna 6 saat uzaklktaki Mara sancann Fndcak ky ile Dnkl ky Ermenilerinin nakli iin Maratan gnderilen 20 kadar jandarmaya, bu kylerdeki Ermeniler silhla kar koymular ve sz konusu kyleri atee vermilerdir. Sylenenlere gre, Zeytn ve Hain1 ekyas burada toplanmlardr. Rastladklar kyleri yakarak, halkn katletmeye, yok etmeye balamlardr. 132 nci Alay Komutanyla, Mutasarrf Fethi Bey, henz haberleme salanamadndan, ayrca svari karmlardr. Alnacak bilgiler arz olunacaktr. 29 Temmuz 1915 Vali Hakk

----------

-----

----------

Ministry of Internal Affairs General Directorate of National Police Organization Following is the copy of a telegram received from the Office of the Governor of Adana. In attachment to our previous telegram. The Kaimakam of Bahe district, which is at a distance of 2.5 hours to Ayvack, has declared the following upon his arrival. The armed Armenians of the Fndcak and Dnkl villages of Mara sanjack, which are at a distance of 6 hours to the Ayvack plateau, have resisted to some 20 gendarme soldiers who were sent there with a mission to secure the relocation of the Armenians; however, the Armenians have set the above-mentioned villages on fire. Under the light of the information gathered, the gangs from Zeytun and Hain1 are said to have gathered here.
1

Adana, Saimbeyli.

227

They have started to demolish the villages they come across by burning villages and massacring their people. The Governor of Mara Sanjack, Fethi Bey, and the Commander of the 132th Regiment have also sent a cavalry unit as no contact has been established yet. The information to be obtained shall be presented in due time. July 29, 1915 Governor Hakk

Bk. s. / See pp. 527-528.

228

Osmanl Ordusu Bakomutanl Numara 6052 Suferden Bakomutanla gelen ifre

1. Maran Fndcak kynde toplanan ve ky tahkim eden, tahminen 400 kadar Ermeni ekyas ile bu ekyay imha etmekle grevlendirilen 132 nci Alay arasnda, bugn leden evvel saat ten itibaren atma balamtr. Bu ete, son birka gn iinde evredeki Mslman kylerde birok evi yakm, ondan fazla Mslman katletmi veya yaralamtr. Jandarmadan iki ehit ve yaral vardr. 132 nci Alayn takviyesi iin ayrca bir nizamiye taburu ile bir cebel takm gnderiyorum. Mara ile Adanadan sevk edilecek jandarma ve nizamiye kuvvetlerini birlikte idare ederek eteyi imha, Mslmanlarn ie karmasn men ve itaat eden Ermenilerin incinmemelerini temin vazifesini, Adana Valisi Hakk Beye vererek kendisini olay yerine gnderdim. 2. Ariten Kanala gnderilen kuvvetli bir keif kolu, 31 Temmuz 1915 tarihinde Arie geri gelmitir. Keif kolu Kanal yzerek gemi ve Kantarann ikibuuk kilometre kuzeyinde demir yolu hattnda iki noktaya konulan patlayc maddeler baaryla patlatlm olduu gibi, ayn zamanda Kanalda dolaan devriye kayna da ate edilerek iindekiler denize dklmtr. 1-2 Austos 1915 4 nc Ordu Komutan Cemal -----------------------

229

Ottoman Army Headquarters Number 6052 Code sent to the Headquarters From Sufer 1. Clashes between some 400 Armenian gang members, who have fortified the Fndcak Village of Mara and the 132nd Regiment that was sent to destroy them, have started at 3 a.m. today. This gang has burned numerous houses in the neighboring Muslim villages, and have either massacred or wounded more than 10 Muslims. Gendarme forces have two martyrs and three wounded soldiers. I am sending a mountain platoon and a regular battalion for the reinforcement of the 132nd Regiment. I have sent the Governor of Adana, Hakk Bey, to the region to manage and conduct the gendarme forces and the regular forces to be sent from Adana in order to destroy the gang, and to protect the Muslims before they engage in the clashes and the Armenians who have proved their loyalty. 2. An armed reconnaissance patrol sent from Ari to Canal has returned to Ari on July 31, 1915. Reconnaissance patrol has crossed the Canal swimming, and managed to destroy the railway 2.5 km. in the north of Kantara by placing explosives to two points. They have also opened fire on a patrol boat and derived all the soldiers on board into the Canal. August 1-2, 1915 Commander of the 4th Army Cemal

Bk. s. / See pp. 529-530.

230

Osmanl Ordusu Bakomutanl Halepten Genel Karargha gelen ifredir. Numara : 6738 1. Urfa Amele Taburunun bir blndeki Ermeni erlerin kazma ve krek ile hcum ederek yzbalarn ve baz Mslman erleri ehit ederek ve yaralayarak firar ettikleri haber alnmtr. 2. Menzil nakliye kollar erleriyle, amele taburlar, hamal ve inaat blklerinin erlerinin 3000den fazlas Ermenidir. imdiye kadar ihanetlerine dair bir ey grlmemi ise de her ne olursa olsun gvenilir deillerdir. Bunlarn bu ilerde kullanlmalar gerekli ise de menzil kurumlarnn korumasndaki amele taburlarnda ortaya kmas, ngrlen her trl durumlara kar 10 Austos 1915 tarihli ifre ile istenen fiekle beraber 800 silhtan 200 gelmi ise de bununla yetinilmesi mmkn olamayacandan henz gnderilmeyen geri kalan 600 tfein acilen gnderilmesi gereklidir. 3. ntelli ve Ayran tnellerinde, irket ilerinde, odun kesiminde, menzil hatt zerinde alan ok saydaki Ermeni erlerinin byk bir ksm, komiteci ve gl kuvvetli erkeklerden olduklarndan dolay, yukardaki aklamalara gre eitli yerlerden gelmesi dnlen Ermeni etelerinin hareketlerine kar slahiyeye 40 kadar dzenli kuvvetin verilmesi arz olunur. 28 Austos 1915 Menzil Mfettii Tmgeneral Veli 6 nc ubeye : Bu telgrafn asl 6 nc ubeye verilmi. Yaplan ilemlerden Harekt ubesine bilgi verilmesi rica olunur. Mdr adna

----------

-----

----------

231

Ottoman Army Headquarters Code received from Aleppo Number: 6738 1. It has been understood that the Armenian soldiers of one of the companies of the Urfa Worker Battalion have attacked and ran away after having martyred some Muslim soldiers along with their captains and wounding many with pickaxes and shovels. 2. More than 3000 of the soldiers in the range transportation branches, worker battalions, porter, and construction companies are Armenians. Although no signs of treachery have been observed so far, they are not reliable whatsoever. Although it is a necessity to employ them in these works, the emergence of these saddening events in a battalion under the protection of range transportation branches have accelerated the need in receiving of the ammunition requested by the code dated August 10, 1915; nevertheless, we have received cartridges and 200 weapons of the 800 requested, as these will be insufficient there is an urgent need for the remaining 600. 3. Armenian soldiers are widely used in the range lines such as in the constructions of Intelli and Ayran tunnels, in the company works, wood chopping; under the light of the above mentioned facts there is a high probability that these well-built committee member soldiers might join the attacking Armenian gangs from various directions; therefore, we request the dispatching of a regular force of some 40 soldiers to Islahiye. August 28, 1915 Range Inspector Major General Veli

To the 6th Division The original of this telegram is given to the 6th Division. Please inform the Operations Command about the procedures. On behalf of the Director

Bkz. s. / See pp. 531-532

232

Osmanl Hkmeti Babakanlk Dilikiler Dairesi Say 829 Taraya gnderilecek heyetler hakknda Savunma Bakanlna Gizli Asker ve emniyetle ilgili olarak grlen lzum zerine bilinen yere sevkleri kararlatrlm olan Ermenilerin sevkleri esnasnda, bulunduklar yerlerde kanuna aykr olarak ilem ve yolsuzluk yapld anlaldndan, gerekli soruturma yaplarak buna cesaret edenleri asker mahkemeye vermek zere Bursa ve Ankara illeri ile zmit, Balkesir, Eskiehir, Afyon, Kayseri ve Nide sancaklarna Temyiz Mahkemesi Bakan Hulusi Beyin bakanlnda, Dantay yelerinden Seyit Haim ve Jandarma binbalarndan Galip Beylerden; Adana, Halep ve Suriye illeri ile Mara, Urfa ve Zor sancaklarna stinaf Mahkemesi 1 nci Bakan Asm Beyin bakanlnda zmir Jandarma Blge Mfettii Yarbay Hseyin Muhittin ve Ankara l Mlkiye Mfettii Muhtar Beylerden; Erzurum, Trabzon, Sivas, Elaz, Diyarbakr, Bitlis illeri ile Canik1 sancana Bitlis eski valisinin bakanlnda stanbul Asliye Mahkemesi Savcs Nihat Bey ile Jandarma binbalarndan Ali Naki Beyden oluan heyetin gnderilmesi; sz konusu kiilere nceden Rum meselelerini aratrmaya giden heyet yelerine verilen gnlk cret kadar cret verilmesi ve ad geen aratrma heyetlerine birer ktip verilmesi ile bunlara maalar orannda yol paras ve krkar kuru gnlk cret verilmesi, gnlk cretler iin gerekli miktarn benzerleri gibi dnlmeyen masraflardan denmesi, ileri Bakanl tarafndan bildirilmesi zerine, Bakanlar Kurulunca uygun grlm ve ilgili dairelere tebli edilmitir. 30 Eyll 1915 Babakan adna Mstear Emin Ermenilerin sevkleri esnasnda taraya gnderilecek heyetler.

----------

-----

----------

Samsun.

233

Ottoman Government Prime Ministry Office of the Foreign Affairs 829 About the delegations to be sent to the provinces To the Ministry of Defense Classified Sir, In relation to military and public security, it has been understood there are misusings and illegal practices in sending of the Armenians to intended places. For the performing of the necessary investigations and sending of the perpetrators to the Military Courts three commissions have been formed: the first commission is composed of Seyit Haim Bey, member of the Council of State, Major Galip Bey of Gendarme Forces, and will be chaired by the president of the Court of Appeal Hulsi Bey, this commission will undertake the issues in the vilayets of Hdavendigar [Bursa], Ankara, and in Izmit, Karesi [Balkesir], Eskiehir, Karahisar-i Sahip [Afyon], Kayseri, and Nide sanjacks; the second commission is composed of Lieutenant Colonel Hseyin Muhittin, regional inspector of the gendarme forces in Izmir, Muhtar Bey, inspector of the civil services in Ankara, this commission, chaired by Asm Bey, the first president of the Court of Appeals, will work in the vilayets of Adana, Haleppo, Syria, and in Mara, Urfa and Zor sanjacks; the third commission is composed of Nihat Bey, attorney of the Court of First Instance, Major Ali Naki Bey of the Gendarme forces, and chaired by the former governor of Bitlis, will work in the vilayets of Erzurum, Trabzon, Sivas, Mamuretlaziz [Elaz], Diyarbakr, Bitlis, and in Canik sanjack. The members of the committees will be paid the same amount with that of the members of the committee that previously undertook investigations pertaining the Greek issue; each committee will be given a secretary who will be paid some allotment for the travel expenses and 40 kuru (1/100 lira) daily. The Ministry of Internal Affairs will meet further expenditures that are to arise from unknown circumstances; this request has been approved by the Council of Ministers and forwarded to the relevant offices. September 30, 1915 On behalf of the Prime Minister Permanent Undersecretary Emin The committees to be sent to the provinces during the relocation of the Armenians. Bk. s. / See pp. 533-534.

234

Ermeniler tarafndan tahrip edilen bir kasaba nnde Mezalimi nceleme Heyeti Atrocities Inspection Committee in front of a small town demolished by the Armenians

Cisrinebi (?) Nahiyesi Eski Mdr Karabet Efendinin alnan ifadesidir: 4 Mays 1915 kinci Komiser Ahmet Ltfi Hnakyan Cemiyetinin bakan ve idarecisiyle yelerinin kimlerden olutuunu, isim, unvan ve memleketleriyle syleyiniz. Aralk 1913 yl balarnda Valilik tarafndan nahiye mdrlne tayin edildiimden, yesi bulunduum Sosyal Demokrat Hnakyan Partisi ile ilikimi keseceime dair Valilie bilgi verdim. O tarihten beri, kesin olarak sz konusu cemiyetle ilikimi bitirmi olduumdan, o tarihten sonra ve u anda cemiyette kimlerin kaldn ve bulunduklarn hi bilmiyorum. Fakat sz konusu tarihe kadar Hanili Donabetyan Ohannes, Kundurac Sabunciyan Mardiros ve kardei Dikran, Terzi Kkkarabet ile bunun ra Yesuyan Serkis, Tccar Toaryan Karabet ve Berber Setrak ile isimlerini hatrlayamadm kardeleri, Ermeni Okulunda retmen Serap Dabagyan ve matineci ra Kazanciyan Dikran, Bezaz Karabet Dinikciyan, Penyeci Eilli Kirakos ve kardei Matos, mazuculukla megul Ta Bogos, Palulu retmen Azarbek, Fotoraf arafciyan Karabet, Dabagyan Osep, Basmaciyan Kazaz Ohannes, Kazanc Erganili Mehran ve Kahveci Tuhu isimli kiilerin Hnakyan Cemiyetine mensup bulunduklarn biliyorum. Bunlardan baka kimseler var ise de sz konusu cemiyet ile iki buuk yl kadar bir zamandan beri ilikimi keserek tamamen hkmet ileri ile uramam ve devaml Diyarbakr dnda bulunmamdan dolay imdi yukarda akladm kiilerden baka kimlerin bulunduunu artk hatrlayamyorum. Vermi olduunuz ifadeniz doru ise imzalaynz. El yazmla yazdm, dorudur imzalarm. Cisrinebi (?) Eski Mdr Karabet

----------

-----

----------

235

Karabet Efendinin ihtiya duyulduundan tekrar alnan ifadesidir: 4 Mays 1915 kinci Komiser Ahmet Ltfi Sizin oradaki greviniz ne idi? Hnakyan Cemiyetinin hkmet nezdinde sorumlu mdr ve delegesiydim. Cemiyetten ayrldnzda bu grevi kime braktnz? Memuriyet mesleine giriimden nce, cemiyet yeleri arasnda kiisel sorunlardan dolay anlamazlk ortaya kmt. Hibir kimse artk birbirini tanmayp, cemiyette deta anari durumu hkim olduundan, ben de uramaktan usanarak bir tarafa ekilmitim. Yedek snfta olduumdan silh altna alndm ve cemiyetin ilerinden artk haberim olmamtr. yle ki, memuriyete tayinimden birka ay nce geri ekilmi bulunduumdan, herkes kendi kendini byk gryor idi. Bununla beraber o tarihlerde stanbuldan gelen Kirkor Nalbandyan burada bulunuyordu. Benden sonra hkmet nezdinde cemiyeti temsil edenin kimliini, Valiliin kaytlarndan anlamak mmkndr. Yukarda belirttiim ekimeler hkmete kadar yansm ve hatta Valilik makam mdahale ederek araya girmiti. Siz cemiyetle ilgili bulunduunuz zaman yeleri kimlerdi? Bendenizle beraber Donabetyan Ohannes ve retmen Koloyan Azarbekin bulunduunu biliyorum. Daha bakasnn da olup olmadn hatrlayamyorum. Zannedersem Terzi Kkkarabet de vard. Tanakstyun Cemiyetinin bakan ve idarecileri ile yeleri kimlerdi? Tasnakstyun Cemiyetinde bakanlk ve yelikle grevlendirilmi olanlar bilemiyorum, ancak eleba Basdaciyan Mehran ve Terzi Yerisyan Dikran ve bu cemiyetin okulunun retmenlerinden Kasparyan, Mehran, Helvaciyan Dikran, Mifrikyan Dikran ve Tarak Marduyu bilirim. Bu cemiyet, i ilerini, bakanlaryla tekiltn ve yelerinin kimliini her zaman gizli tuttuundan ve cemiyetimizle bu cemiyetin birbirleriyle tarzlar uyumadndan, bunlar hakknda bakaca bilgim olmamtr. fadenizi onaylaynz. fademin doru olduunu onaylarm. Cisrinebi (?) Eski Mdr Karabet -----------------------

236

Diyarbakrn Ferazsayf Mahallesinden ve Ermeni topluluundan 45 yalarnda David olu Sabunciyan Mardirosun aada olduu gibi alnan ifadesidir: 5 Mays 1915 kinci Komiser Ahmet Ltfi Mensup bulunduunuz Ermeni topluluu yeleri tarafndan kurulmu olan Hnakyan ve Tasnakstyun Cemiyetlerinden hangisinin tekiltnda veya yeleri arasndasn? Kasabamzda iki yl nce kurulmu olan Hnakyan Cemiyeti yelerindendim. Birka gn kulbmze devam ettim. O srada memleketini hatrlayamadm bir yerden buraya gelmi olan ve imdi burada bulunmayan Nalbandyan isminde bir adam da kulbmze devam ediyordu. Bu adam kulp kadnlara da ak bulundurulmal ve onlar da istedikleri zaman gelebilmelidirler eklinde baz aklamalarda bulunmu .......... etmi olduumdan ve bu sebepten dolay ..........dnceler meydana geldi. Ondan sonra bir daha ..........etmedim ve o adam da, o zaman buradan gizlice gitmiti. Ne tarafa ve hangi memlekete gitmi olduunu anlayamamtm. Bu cemiyetlerin bakan, idarecileri ve yeleri kimlerden ibaretti? Siz de yesi olmanz sebebiyle, bunlarn isim ve kimliklerini bilmeniz doaldr. Syleyiniz. Hnakyan Kulb iin kiralanan ev Kazarpoponun eviydi. Buraya Ermeniler, hatta Mslmanlar bile geliyorlard. Kahve, ay ve nargile de bulunuyordu. Ben de devam ediyordum. Fakat kulbn bakan, idarecileri ve yelerinin kimlerden ibaret olduunu bilmiyordum. Esasen ben birka gn devam ettim. Kardeiniz Dikran cemiyette hangi grevde bulunuyordu. Yani idareci miydi? Yoksa ye miydi? Kardeim Dikran da kulbe devam ederdi. Fakat cemiyetin idarecisi miydi yesi miydi ne olduunu bilmiyorum ve kendisine de sormamtm. Kulbn bakann ve yelerini bilmeniz gerekir. Kimlerden ibaret ise syleyiniz. Kulbn bakan ve yelerinin kimlerden ibaret olduunu bilmiyorum. Yalnz Karabet raciyan biliyorum. Fakat bakan m idareci mi ye miydi neydi bilmiyorum. Mensup olduunuz cemiyetin bakan ve yelerini bilmemek mmkn deildir. Mutlaka syleyiniz. Bilmiyorum. Vermi olduunuz ifadeniz doru ise imzalaynz. fadem dorudur, yazmay bilmem. Mhrlerim. Sabunciyan Mardiros -------------237 ----------

Sabunciyan Mardirosun kk kardei Dikrann kaydedilen ifadesidir: 5 Mays 1915 kinci Komiser Ahmet Ltfi Topluluunuz tarafndan kurulmu olan Hnakyan Tanakstyun Cemiyetlerinden hangisinin ye veya idarecilerindensin? ve

Hnakyan Cemiyeti Bakanydm. ki buuk yldan beri kulbmz kapattk. Kulbmzn ak olduu zaman esnasnda stanbuldan Nalbandyan isminde bir adam geldi. Onun geliiyle, ben cemiyetin bakanln ona devrettim. Bu cemiyetin bakanlk grevinde ne kadar zaman kaldn? Alt ay kadar bu grevi yrttm. Nalbandyan dediin adam nereliydi ve imdi nerededir? O zaman, ki iki buuk yl nce, buradan stanbula gitmiti, nereli olduunu bilmiyorum. Bu cemiyetlerin ilk kuruluunda bakan sen mi seildin? Cemiyetin ilk kuruluunda raciyan Karabet bakan seilmiti. O ekildi. Sonra beni bakan setiler. Alt ay kadar bir sre de bu grev bendeydi. Daha nce sylediim gibi ben de ekildim, stanbuldan gelen Nalbandyan bakan oldu. Cemiyetinizin ye ve idarecileri kimlerden ibaretti. sim ve kimliklerini syleyiniz? Ermeni Okulu retmenlerinden Azarbek Efendi idareciydi. Bu Azarbek Efendinin imdi Beyrutta m yoksa Msrda m nerede bulunduunu bilemiyorum. Bir de Tenekeci Leon vard. O da idareciydi. imdi Hasankale civarnda askerdir. Osep Nalbandyan da idareciydi ve imdi Vanda askerdir. darecilerimiz bu kiiden ibaretti. yelerimizin toplam ancak 30 kadard. yelerden Tccar Ho ve Kazanc Tomas Hasankalede askerdirler. Karabal dier Tccar Ho da askerdedir. Dier yelerin isimlerini zamanla unuttum. On kii de ticaret sebebiyle Amerikadadr. imdi cemiyetinizin bakan kimdir? yelerinin isimlerini niin sylemiyorsun? ki buuk yldan beri cemiyet de kulp de yoktur Aklma gelen yelerin isimlerini syledim. ki buuk yl nce cemiyet dald iin kimsenin ismi aklmda kalmamtr. Cemiyetinizin silh, cephane vesairesi nerede ve kimin yannda saklanmtr? Doru olarak ve gizlemeyerek syle. Cemiyetin silh ve cephanesi yoktur. 238

Cemiyetin evrak ve defterleri nerededir? Benden sonra cemiyete bakan olan Nalbandyan Kirkora verdim. Kirkor bilir. Nalbandyan Kirkor nerelidir? Kirkorun nerede olduunu bilmem. Bu adam aslnda Sivasldr. Bir kolu da sakattr. Bu adam komitecilikle nldr. ki, iki buuk yl nce buradan stanbula gitmitir. Bu Nalbandyan evrak vesaireyi kime devir ve teslim etti? Bilmiyorum. Vermi olduunuz ifadeniz doru ise imzalaynz. fadem dorudur. Ermenice ve Trke yaz bilmem. Sabunciyan Dikran Ad geen kii yaz bilmediinden bu yazl ifadesi tarafmdan onayland. 5 Mays 1915 kinci Komiser Ahmet Ltfi -----------------------

Fatihpaa Mahalleli ve Ermeni topluluundan Kirakos olu Terzi Kkkarabetin alnan ifadesidir: 5 Mays 1915 kinci Komiser Ahmet Ltfi Mensup bulunduunuz Ermeni topluluu yeleri tarafndan kurulmu olan Hnakyan ve Tanakstyun Cemiyetlerinden hangisine mensupsun, yani bu cemiyetlerin hangisindensin? imdi cemiyet yoktur. yl nce burada Ermeni topluluu tarafndan kurulmu olan Hnakyan Cemiyetindendim. Sen bu cemiyette ne olarak ve hangi grevde bulunuyordun? Cemiyet yelerindendim. Cemiyetin bakan, idarecileri ve yeleri kimlerden ibaretti? simlerini syle. 239

yl nceki cemiyetimizin ilk kuruluunda bakan, sorumlu mdr raciyan Karabet ile Donabetyan Ohannesti. Sonra Nalbandyan Kirkor ile Peramas isimlerinde stanbuldan da iki kii geldi. Bunlar da cemiyetin ileri gelenleriydi. Fakat bunlarn sfat ve grevleri neydi bilmiyorum. Senin bu cemiyetin yesi olarak Nalbandyan Kirkor ile Peramasn grevlerini bilmen doaldr. Doruyu syle. Bilmiyorum, cemiyetin ileri gelenleriydiler. yesi bulunduun cemiyetin ynetim kurulunu, idarecilerini ve yelerinin hepsini bilmen gerekir. Bunlar kimler ise isim ve kimliklerini syle. Cemiyetin yeleri Sabunciyan Mardiros, Liceli Kroluyan Kirkor, Aluciyan Agop ve retmen Serap Dabagyand. Cemiyetin yeleri tahminen 200 kii kadar vard. Aradan ok zaman getii iin isimleri aklmda kalmamtr. Nalbandyan Kirkor nerelidir ve imdi nerdedir? ki yl nce buradan stanbula gitti. Kendisinin Sivasl olduunu duymutum. imdi nerede bulunduunu bilemiyorum. Cemiyetin defterleri ve dier evrak kimin yannda gizlidir? Ben cemiyetin kuruluunda bir yl kadar kulbe devam ettim. Sonra istifa ederek ekildim. Benim kulbe devam ettiim srece, btn evrak ve defterler, bu dediim Nalbandyann yannda bulunuyordu. Daha sonra o adamn kime devretmi olduunu bilmiyorum. Nalbandyan Kirkor ile Peramas, stanbuldan beraber mi geldiler, yoksa ayr ayr m? nce Peramas geldi. Alt ay sonra da Nalbandyan geldi. Bu Peramas dediin adam nerelidir? Peramas Rusyalyd. Dokuz ay kadar burada kald. Kulpte yatyordu. Sonra buradan stanbula gitti. Bu Peramas yalnz olarak m buradan gitti? Yoksa Nalbandyan ile beraber mi? nceden Peramas gitti. Tahmimen 3-4 ay sonra Nalbandyan da stanbul a gitti. Mensup bulunduun cemiyetin yelerini senin de cemiyetin iinde olman sebebiyle bilmen doaldr. Gizlemeyerek isimleriyle birlikte kimliklerini syle. Aradan ok zaman geti. ounluunun isimlerini hatrlayamyorum. Yalnz Tccar Toar olu Karabet, Perukar Setrak, bir de imdi Amerikada bulunan Dabagyan Oseptir. Derikli lyasn olu retmen 240

Tevfik, Dikran Sabunciyan ve kardei Mardiros da vard. Baka aklma gelmiyor. Tanakstyun Cemiyeti bakan, idarecileri ve yeleri kimlerden ibaretti? sim ve kimliklerini syle. Tasnakstyun Cemiyetinin Bakan Pestecyan Mehrand. akuciyan Dikran, Dilyan Dikran, Bakkalyan Dikran, Kazanc Karnik ile imdi Halepte bulunan Makaryan Mgrd isimli kimseler, Tasnakstyun Cemiyetine mensuptular. Fakat idareci mi yoksa ye miydi bilemiyorum. Baka kimseler varsa da ahslarn tanrm, isimlerini bilemiyorum. Vermi olduun ifaden doru ise onayla. fadem dorudur onaylarm. Terzi Kkkarabet

----------

-----

----------

Aslnda Lice ilesine bal Hani kyl olup, 20 yldr Diyarbakrda manifatura ticaretiyle uraan ve imdi Msrl Mahallesinde oturan Simo olu Donabetyan Ohannesin aada olduu gibi kaydedilen ifadesidir: 5 Mays 1915 kinci Komiser Ahmet Ltfi Sizin, yani Ermeni topluluu tarafndan kurulmu olan Hnakyan ve Tanakstyun Cemiyetlerinden hangisine mensupsun? Ben yl, iki ay nce, burada kurulmu olan Ermeni Hnakyan Cemiyetine girmitim. Bir yl kadar devam ettim, sonra istifa ederek ekildim. Bu cemiyetinizin bakan, idarecileri ve yeleri kimlerden ibaretti? Cemiyetimizin bakan yoktu. Sorumlu mdr vard. Birisi ben, dieri de raciyan Karabetti. Ben ve raciyan Karabet, retmen Azarbek Koloyan ve Terzi Kkkarabet. Drdmz cemiyetin idarecileriydik. Ynetmeliimiz gereince bu drt idareciden benimle, raciyan Karabet sorumlu mdr bulunuyorduk. Tenekeci Leon, Sabunciyan Mardiros, kardei Dikran, retmen Serap ve retmen Osep isimlerindeki adamlar yelerdendi. Aradan ok zaman gemesi ve cemiyetin dalmas sebebiyle, yelerin isimlerini hatrlayamyorum. Tahminen 30 kii kadar vard. Cemiyetinizin defterleri vesairesi kimin yannda gizlidir?

241

Ben cemiyetten istifa ederek ayrldmda cemiyetin btn defterleri ve evrakn Nalbandyan Kirkora devir ve teslim ettim. O ne yapt, kime verdi bilemiyorum. Nalbandyan Kirkor dediin adam nerelidir? Kendisi Sivaslym diyordu. imdi nerede olduunu bilmiyorum. Cemiyetinizin silh, cephane vesairesi imdi nerede ve kimin yannda bulunuyor? Cemiyetimizin silh ve cephanesi yoktur. Tanakstyun Cemiyetinin bakan, idarecisi ve yeleri kimlerden ibaretti. Bunlarn isim ve kimliklerini syle. Bunlarn kimlerden ibaret olduunu bilemem, onlarla bir iim yoktu. Aramzda dnce ayrl vard. Sebebi de Tanaklar, kilisede konferans verelim iddiasnda bulunmulard. Bizim cemiyetimiz ise bu dnceye karyd. Bunun iin onlarla kesinlikle grmezdik. Vermi olduun ifaden doruysa imzala. fadem dorudur imza eder, onaylarm. Donabetyan Ohannes

----------

-----

----------

Aslen Palulu olup, 10 yldan beri terzi olarak Diyarbakrda bulunan Maksimanil olu Serkisin kaydedilen ifadesidir: 5 Mays 1915 kinci Komiser Ahmet Ltfi Diyarbakrda kurulmu olan Ermeni Hnakyan ve Tanakstyun cemiyetlerinden hangisine mensupsun? Tahminen 3-4 yl nce Hnakyan Cemiyetine girmitim. Bir yl kadar kulbmze devam ettim. Nalbandyan Kirkor isminde bir adam buraya geldi ve kulbmz kapatt, gitti. Ondan sonra kulp bir daha almamtr. Cemiyetinizin bakan, idareci ve yeleri kimlerden ibaretse, isim ve kimlikleri ile birlikte syle. Aradan ok zaman getii iin hatrladma gre, raciyan Karabet ve Hanili Donabetyan Ohannes sorumlu mdrdler. Sabunciyan Mardiros, kardei Dikran ve Terzi Kkkarabet Berberyan da benim gibi yeydiler. Tahminen 30 kii kadar cemiyetimizin mensubu varsa da imdi isimlerini hatrlamyorum. 242

Cemiyetinizin defterleri vesairesi kimin yannda bulunuyordu? Ben yelerden olmam nedeniyle, defterlerin kimin yannda bulunduunu bilmezdim. Tanakstyun Cemiyeti Ynetim Kurulu ve yeleri kimlerdi biliyor musun? Bilmiyorum. fadeniz doruysa onaylaynz. fadem dorudur, yaz bilmem. Maksimanil olu Terzi Serkis Ad geen onaylanmtr. ahs yazmay bilmediinden ifadesi tarafmdan

5 Mays 1915 kinci Komiser Ahmet Ltfi -----------------------

brahimbey Mahalleli ve Ermeni topluluundan Agop olu Tccar Toaryan Karabetin aada olduu gibi alnan ifadesidir: 5 Mays 1915 kinci Komiser Ahmet Ltfi Ermeniler tarafndan Diyarbakrda kurulmu olan, Ermeni Hnakyan ve Tanakstyun Cemiyetlerinden hangisine mensupsun? Ben iki yl nce Hnakyan Cemiyetine girmitim. Alt ay kadar kulbe devam ettim. Nalbandyan Kirkor isminde bir adam geldi ve kulbmz datt. Sonra bir daha toplanmadk. Cemiyetinizin bakan, idareci ve yeleri kimlerden ibaretti. Cemiyetimizin Bakan Sabunciyan Dikrand zannedersem. Nalbandyan bunu da cemiyetten kard. yelerin kimler olduunu bilmiyorum. Kulbmz kahve gibiydi. Ben zellikle nargile imek iin giderdim. Nalbandyan nereden buraya geldi ve kendisi nereliydi? Nereden geldiini bilemiyorum. Sivas veya Erzincanldr . Senin alt ay kadar devam etmi olduunu sylediin cemiyetin yelerini bilmen doaldr. Neden isimlerini sylemiyorsun? 243

Bilmiyorum. Cemiyetinizin defterleri vesairesi kimin yannda bulunuyordu? Nalbandyann yannda bulunuyordu. Tanakstyun Cemiyetinin bakan, idarecileri ve yeleri kimlerdir syle? Tanmyorum. Cemiyetinizin silh, cephane vesairesi imdi nerede bulunuyor? Bizim cemiyetimizin silh ve cephanesi yoktur. fadeniz doruysa, onaylaynz. fadem dorudur, imzalayarak onaylarm. Agop olu Tccar Tocaryan Karabet

----------

-----

----------

Fatihpaa Mahalleli ve Ermeni topluluundan Ohannes olu Serap Dabagyann alnan ifadesidir: 5 Mays 1915 kinci Komiser Ahmet Ltfi Ermeni Hnakyan ve Tanakstyun cemiyetlerinden hangisine mensupsun? Ben Hnakyan Cemiyetine mensubum. Cemiyetinizin bakan, idareci ve yeleri kimlerdir? Kimlikleri ile birlikte isimlerini syle? Cemiyetimiz iki buuk yl nce dald. lk olarak cemiyetin bakan raciyan Karabet ve Donabetyan Ohannes idi. Karabet, nahiye mdr oldu ayrld. Donabetyan da bilmem nasl oldu ayrld. Sonra ben ve Sabunciyan Dikran bakan seildik. ay kadar bu grevde kaldk. Nalbandyan isminde bir adam Sivastan geldi. Beni ve arkadam Sabunciyan Dikran kulpten kard. Yanmzda bulunan btn defterleri, evrak ve eyalar ald. Artk ondan sonra ben kulbe devam etmedim. Kulp de kapand. retmen Nalbandyan Osep ile imdi Amerikada bulunan Dabagyan Osep ve retmen Azarbek Koloyan, bu ynetim kurulunu oluturuyordu. Benimle Sabunciyan Dikran, cemiyetin sorumlu mdrydk. Tenekeci Leon, Davulcu Hanu yelerdendi. imdi Hasankale civarnda askerdir. Rdvanl retmen Kapripel, Terzi Berberyan Kkkarabet ve 244

Sabunciyan Mardiros da yelerdendi. Baka daha yeler vard. Aradan ok zaman getii iin isimlerini hatrlamyorum. Tanaklarn bakan, idareci ve yeleri kimlerden ibaretti? Tanaklarla grmediim iin, onlarn kulplerinin tekiltn ve kimlerin o cemiyete ye olduklarn bilemiyorum. Cemiyetinizin silh ve cephanesi imdi nerede bulunuyor? Bizim cemiyetimizin silh ve cephanesi kesinlikle yoktur. fadenizi onaylar msnz? Evet dorudur imzalarm. Ohannes olu Serap Dabagyan

----------

-----

----------

Diyarbakrn Hacosman Mahallesinden ve Ermeni topluluundan Tuhman olu Fotoraf arafciyan Karabetin aada olduu gibi alnan ifadesidir: 6 Mays 1915 kinci Komiser Ahmet Ltfi Ermeni Hnakyan ve Tanakstyun Cemiyetlerinden hangisine mensupsun? Ben drt yl nce Hnakyan Cemiyetine girdim. Alt ay kadar kulbe devam ettim. Cemiyetinizin bakan, idareci ve yeleri kimlerden ibaretti? Kimliklerini syle? Benim cemiyete girdiim drt yl nce, raciyan Karabet ve Donabetyan Ohannes, cemiyetimizin idarecileriydi. Terzi Berberyan Karabet de idareciydi. retmen Serap Dabagyan da cemiyetin ktibiydi. Dabagyan Osep, Bezaz Karabet Dinikmiyan, Basmaciyan Kazaz Ohannes, Sabunciyan Mardiros ve kardei Dikran, Frnc Maksiohan, Ta Bogos ve Kazanc Karakin isimli kimseler de yeydi. Benim cemiyete girdiim zaman tahminen 200 kadar ye vard. Fakat aradan ok zaman getii iin isimleri aklmda kalmamtr. Cemiyetinizin defterleri vesairesi nerede bulunuyordu? Cemiyetin bulunuyordu. Ktibi retmen Dabagyan Serapn yannda

245

Tanaklarn bakan, idareci ve yeleri kimlerdi? Bunlarn kimlerden ibaret olduunu bilmiyorum. Vermi olduunuz ifadeniz doru ise imzalaynz. fadem dorudur, imzalayarak onaylarm. Fotoraf arafciyan Karabet

----------

-----

----------

Fatihpaa Mahalleli ve Protestan topluluundan Bedros olu Ta Bogosun aada olduu gibi alnan ifadesidir: 6 Mays 1915 kinci Komiser Ahmet Ltfi Hnakyan mensupsun? ve Tanakstyun Cemiyetlerinden hangisine

Ben bu cemiyetlerin hibirisine girmemitim. Yalnz haftada bir gn, pazar gnleri Hnakyan kulbne iki saat kadar devam ederdim. Bu da okumak yazmak iindi. Kk okul ocuklar ders veriyorlard. Benim yalarmda, yani 30-40, hatta 50 yalarnda bulunan 20-30 kadar kii de ders alyordu. Derse be ay kadar devam ettim. Hastalandm, sonra artk gitmedim. Hnakyan Cemiyetinin bakan, idareci ve yeleri kimlerden ibaretti? Cemiyetin bakan raciyan Karabet ve Donabetyan Ohannesti. retmen Dabagyan Serap da srekli kulbe devam ederdi. yelerin kimlerden ibaret olduunu bilemiyorum. fadenizi onaylaynz. Dorudur, onaylayarak imzalarm. Ta Bogos

----------

-----

----------

246

Alipaa Mahalleli ve Ermeni topluluundan Kirkor olu Kahveci Tuhunun aada olduu gibi alnan ifadesidir: 6 Mays 1915 kinci Komiser Ahmet Ltfi Hnakyan mensupsun? ve Tanakstyun cemiyetlerinden hangisine

Hnakyan Cemiyeti yelerindenim. Sen ne zaman bu cemiyete girdin? Ben yl nce bu cemiyete girdim. stanbuldan Nalbandyan Kirkor geldi ve kulbmz datt. Ben, kulp dalncaya kadar, 8-9 ay kadar devam ettim. Kulpte hem kahvecilik yapardm, hem de yaz renmek iin ders alrdm. Cemiyetin bakan, idareci ve yeleri kimlerdi? Bakann kim olduunu bilemiyorum. Fakat raciyan Karabet, Donabetyan Ohannes ve Terzi Kkkarabet kulbn ileri gelenleriydi. Kazanc Erganili Mehran, Sabunciyan Dikran ve kardei Mardiros ile Tccar Toaryan Karabet, bunlar da Hnakyandlar. imdi askerde bulunan Sebzeci Abdo, Tenekeci Leon ve Amerikada bulunan Dabagyan Osep ile isimleri daha aklma gelmeyen birok ye vard. Tahminen 15-20 kii kadar kulbe devam eden vard. Tanaklar kimlerden ibaretti? Bunlarn kimlerden ibaret olduunu bilmiyorum. Cemiyetinizin defterleri vesairesi kimin yannda bulunuyordu? Bilmiyorum. Ben kahveciydim. fadeni imzala. fadem dorudur, imzalarm. Kirkor olu Kahveci Tuhu

----------

-----

----------

247

brahimbey Mahallesinde oturan Ohannes olu Erganili Kazanc Mehrann alnan ifadesidir: 6 Mays 1915 kinci Komiser Ahmet Ltfi Sen Hnakyan ve Tanakstyun cemiyetlerinden hangisine mensupsun? ki buuk yl nce Hnakyan Cemiyetine girmitim. Bir yl kadar kulbmze devam edip, okuma yazma renmek iin ders alrdm. Memleketim olan Erganiye gitmitim. Dnmde kulbn datldn grdm. stanbuldan Nalbandyan Kirkorun gelip kulb kapattn duydum. Ondan sonra bir daha kulp almad. Sen cemiyetle ilgili olduun zaman bakan, idareci ve yeleri kimlerdi? Ben cemiyete girdiim zaman, Liceli Kirkor Kroluyan bakand. imdi Rusyadadr. Amerikada bulunan Osep Dabagyan ile askerde bulunan Tenekeci Leon idareciydi. Kahveci Tuhu, retmen Serap Dabagyan, Sabunciyan Dikran ve kardei Mardiros ile imdi Amerikada bulunan Tenekeci Diran yeydi. Ben bunlar tanyorum, bakalarn bilmiyorum. Cemiyetinizin defterleri vesairesi kimin yannda bulunuyordu? Cemiyetimizin defter ve evrak Liceli Kroluyan Kirkorun yannda bulunuyordu. Sen cemiyette hangi konumda bulunuyordun? Cemiyetin yelerindendim. Tanaklar kimlerdi? Onlarn hibirini tanmam. Vermi olduun ifaden doru ise imzala. fadem dorudur, imzalarm. Kazanc Mehran

----------

-----

----------

248

Yiitahmet Mahalleli ve Ermeni topluluundan Kirkor olu Basmaciyan Kazaz Ohannesin alnan ifadesidir: 6 Mays 1915 kinci Komiser Ahmet Ltfi Hnakyan mensupsun? ve Tanakstyun cemiyetlerinden hangisine

yl nce, Hnakyan Kulbne bir yl kadar devam ettim. Sanat sahibi olduum iin daha sonra devam etmedim. Hnaklarla ilgili bulunduun zaman hangi konum ve hizmette bulunuyordun? Pazar gnleri sanat ve ticaret hakknda kulpte tler verirlerdi. Onlar dinlemek iin gidiyordum. Cemiyetin bakan, idareci ve yeleri kimlerden ibaretti? Aradan yl getii iin, hibirisinin isimleri aklmda kalmamtr. Bilemiyorum. Yalnz aklmda kaldna gre, raciyan Karabet pazar gnleri kulpte sanat ve ticaret hakknda tler veriyordu. Tanaklar kimlerdi? Hibirisini tanmyorum. fadenizi onaylaynz. fadem dorudur, onaylarm. Basmaciyan Kazaz Ohannes

----------

-----

----------

Fatihpaa Mahallesinden ve Ermeni topluluundan Kirakos olu Bezaz Karabet Dinikmiyann aada olduu gibi alnan ifadesidir: 6 Mays 1915 kinci Komiser Ahmet Ltfi Hnakyan mensupsun? ve Tanakstyun cemiyetlerinden hangisine

Sava balad zaman burada Hnakyan Kulb kuruldu. Ben de o zaman kulbe girdim. Bir yl kadar devam ettim. Sonra devam etmedim.

249

Cemiyetle ilgili olduun zaman cemiyetin bakan, idareci ve yeleri kimlerden ibaretti? Benim kulbe devam ettiim zaman sresince, raciyan Karabet, Donabetyan Ohannes, retmen Azarbek Koloyan ve Terzi Karabet kulbn ileri gelenleriydi. 40-50 kii kadar kulbe devam eden vard. Fakat aradan ok zaman getii iin isimleri aklmda kalmamtr. Ben yelerdendim. Cemiyetin defterleri vesairesi kimin yannda bulunuyordu? Kimin yannda bulunuyordu bilmiyorum. Haftada bir defa pazar gnleri kulbe gidiyordum. Tanaklar kimlerdi bilir misin? Bilemiyorum. fadeni imzala. fadem dorudur imzalarm. Bezaz Karabet Dinikmiyan -----------------------

Aslen Eilli olup, 5-6 yldan beri Diyarbakrda Fatihpaa Mahallesinde oturan Artin olu ulha Matosun aada olduu gibi alnan ifadesidir: 6 Mays 1915 kinci Komiser Ahmet Ltfi Hnakyan mensupsun? ve Tanakstyun cemiyetlerinden hangisine

Hnakyan Cemiyeti yelerindendim. ki buuk yl nce ktm. Bir daha kulbe gitmedim. Bir yl kadar kulbe devam etmitim. Cemiyetle ilgili bulunduun zaman bakan, idareci ve yeleri kimlerdi? Cemiyetimizin Bakan raciyan Karabet ve Donabetyan Ohannes isimli kimselerdi. Bir de retmen Azarbek Koloyan idareciydi. imdi bu adam Msrdadr. Tanaklar tanr msn? Hibirisini tanmam. fadeni imzala. fadem dorudur, yemin ederim. Artin olu ulha Matos -------------250 ----------

Diyarbakrn Fatihpaa Mahallesinden ve Ermeni topluluundan Dikran olu Tccar Aluciyan Agopun aada olduu gibi alnan ifadesidir: 10 Mays 1915 kinci Komiser Ahmet Ltfi Hnakyan mensupsun? ve Tanakstyun cemiyetlerinden hangisine

ki buuk yl nce Hnakyan Cemiyetine girdim. Alt ay kadar kulbe devam ettim. Benim devam ettiim srada, Nalbandyan Kirkor isminde, nereden geldiini bilmediim bir adam buraya geldi. Bu adam ile topluluumuz yeleri arasnda ortaya kan baz dnce ayrlklar zerine, Nalbandyan kulb kapatt ve bir daha almad. Cemiyetinizin yeleri ile bu Nalbandyan arasnda meydana geldiini sylediin anlamazlk nedir? Bu adam gelmesiyle birlikte kulb kahve hline getirdi. Hatta kulpte kadnlar da devam edebilir eklinde baz dnceler sylemeye balad. Biz bunun dnce ve giriimlerine kar ktk. Ksacas kulp, bu sebepten dolay kapand. Ondan sonra Nalbandyan birka gn daha kalarak Harput tarafna gitti. Hnakyan Cemiyetiyle ilgili bulunduun zaman, hangi konum ve hizmeti gryordun? Cemiyet yelerindendim. Cemiyetin bakan, idareci Kimlikleriyle birlikte isimlerini syle. ve yeleri kimlerden ibaretti?

Cemiyetimizin bakan Nalbandyan Kirkordu. Sabunciyan Dikran da sorumlu mdrd. Kirkor Kroluyan, retmen Azarbek Koloyan, Osep Nalbandyan ve Tenekeci Leon idareciydiler. Sabunciyan Mardiros, retmen Serap Dabagyan, Terzi Kkkarabet ve Kalfas Palulu Serkis, Tccar Toaryan yani Ailyan Karabet, Korucu Bezaz Karabet Dinikmiyan, Kazaz Basmaciyan Ohannes, Kazanc Mehran ve Kahveci Tuhu. Bunlar da yelerdi. Donabetyan Ohannes ve raciyan Karabet de cemiyetteydi. Cemiyet yeleri 35 - 40 kii kadar vard. Bu kadarnn isimleri aklmda kalmtr. yelerden birou imdi Amerikada ticaret ile uramaktadr. Cemiyetinizin defterleri vesairesi kimin yannda bulunuyordu? Nalbandyann yannda bulunuyordu. Tanaklar kimlerdi? 251

Bunlarn kimler olduunu bilmiyorum. Vermi olduun ifaden doruysa imzala. fadem dorudur imzalarm. Tccar Aluciyan Agop

----------

-----

----------

eyhmatar Mahallesinde oturan ve Derikli hretiyle bilinen Sryanilerden ve Ermeni Katolik Okulunda lyas olu retmen Tevfikin aada olduu gibi alnan ifadesidir: 10 Mays 1915 kinci Komiser Ahmet Ltfi Hnakyan ve Tanakstyun Cemiyetlerinden hangisindensin? Ben hibir cemiyete mensup deilim. Ermeni yapyorsun? Katolik Okulunda ne zamandan beri retmenlik

Geen yl Diyarbakr Mektebi Sultanisinde eitimimi bitirip, renim belgesi ile ktm. Ermeni Katolik Okulunda Trke ve hesap derslerinin yannda, ilk ksmnda da Ermenice ders veriyordum. Okuldaki renimin srasnda Hnakyan Cemiyetine girerek kulbe devam ediyordun. Niin doruyu sylemiyorsun? Ben cemiyete girmedim. Yalnz Hnakyan Kulbnde, kulbe devam eden sanatkr kk ocuklara Ermenice ders veren Diyarbakrl Artin Tarnamyan ismindeki adam bana gelerek, haftada gn, birer saat kulbe devam ederek ders vermekte olduu ocuklara Trke dersi vermemi rica etti. Ben de ay kadar kulbe bu ekilde devam edip Trke ders verdim. Daha sonra gitmedim. Cemiyetin bakann, idarecilerini ve yelerini kulbe devam ettiiniz zaman iinde doal olarak birok defa grdnz ve konumusunuzdur. Bunlar kimlerden ibaretti? raciyan Karabetin sorumlu mdr olduunu duymutum. imdi askerde bulunan Tenekeci Leon ile Amerikada bulunan Dabagyan Osep de kulbe devam ediyordu. Bakalarn bilemiyorum. Oras kulpt. Gelip gidenler oktu. Cemiyete kimlerin mensup olduunu bilemiyorum. Tanakstyun Cemiyeti bakan, idareci ve yeleri kimlerdi? 252

Bunlarla hi ilikim yoktur, bilemem. fadeniz doruysa imzalaynz. fadem dorudur imzalarm. Ermeni Katolik Okulu retmenlerinden Tevfik

----------

-----

----------

Diyarbakrn Arapeyh Mahallesi ve Ermeni topluluundan Osep olu Tarak Mardunun aada olduu gibi alnan ifadesidir: 10 Mays 1915 kinci Komiser Ahmet Ltfi Hnakyan ve Tanakstyun cemiyetlerinden hangisindensin? ki yl nce ben, Tanakstyun Cemiyetindendim. ki yl nce kulbmz dald ve bir daha almad. Kulbmz dalmadan nce iki yl kadar kulbe devam ettim. Cemiyetin bakan, idareci ve yelerinin kimlerden meydana geldiini ve isimleriyle kimliklerini syle. Cemiyetimizin bakan Pestecyan Mehrand. Penyeciyan Kirakos, Terzi Yerlisyan Ohannes (Amerikada), imdi Amerikada bulunan Ktanciyan Karabet isimli kimseler cemiyetimizin idarecileriydiler. Tahminen 100 kii kadar yesi vard. Terziyan Kirakos, Tenekeci Artin, Bakkal Tomas, Kazanc Tatos olu Karnik. Bu drt kii yelerdendi. u anda tutukludurlar. ou da burada ticaret olmad iin, ticaret sebebiyle Amerikaya gittiler. Aradan yllar getii iin hepsinin isimleri aklmda deildir. Ben de yelerdendim. Cemiyetinizin ktiplik grevi kim tarafndan yerine getirilirdi? Ktiplik grevini kimin yaptn bilmiyorum. Sizin cemiyetinize mensup daha birok kii vardr. yice dn, isimleri gizlemeyerek syle. Helvaciyan Dikran, Dilyan Dikran, Bakkalyan Dikran, Ktanciyan Agop, Derbegosyan Tuhman (besteci). te bunlar da bizim Tanaklardand. Hnakyanlarn bakan, idarecileri ve yeleri kimlerden ibaretti? Bunlarn bakanlar raciyan Karabetti. Sabunciyan Dikran ve Perukr Setrakn da Hnak Cemiyetinden olduklarn biliyorum. Bakalarn bilmiyorum. 253

fadeni onaylar msn? fadem dorudur, imzalayarak onaylarm. Osep olu Tarak Mardu

----------

-----

----------

Fatihpaa Mahalleli ve Ermeni topluluundan Agop olu Bezaz Dilyan Dikrann aada olduu gibi kaydedilen ifadesidir: 10 Mays 1915 kinci Komiser Ahmet Ltfi Hnakyan mensupsun? ve Tanakstyun cemiyetlerinden hangisine

Tanakstyun Cemiyeti yelerindenim. Merutiyetin ilnndan sonra kulp ald. Ben de girmi oldum. Alt ay kadar devam ettim, sonra bir daha gitmedim. Cemiyetinizin bakan, idarecileri ve yeleri kimlerden oluuyordu? simlerini syle. Cemiyetimizin bakan Pestecyan Mehrand. dareciler kimlerden oluuyordu bilemiyorum. Derbegosyan Tuhman Lambac, imdi Amerikada bulunan Altuncu Dikiciyan Ohannes, Tccar Agop yelerdendir. Kundurac Karnik Tanyosyan (tutukludur), Mardik Osepyan Tarak, Kazanc Kirakos (tutukludur), Amerikada bulunan Karabet Ktanciyan, Dikran Bakkalyan (tutukludur). Bunlar da cemiyet yelerindendiler. Cemiyetimizin aklmda kaldna gre 30 - 40 kadar yesi vardr. Aradan yllar getii iin isimleri aklnda kalmamtr. Cemiyetinizin ktiplik grevi kim tarafndan yerine getiriliyordu? Ktibin kim olduunu bilemiyorum. Yalnz Pestecyan Mehran delegeydi. Cemiyetin defterleri ve dier eyalar kimin yannda bulunuyordu? Bilemiyorum. Hnaklarn bakan, tekilt ve yeleri kimlerdi? Kimler olduklarn bilemem, onlarla hibir sebeple grmezdim. Hnakyan Cemiyetinden olup dardan buraya gelen kimse oldu mu? Olmusa kimlerdir?

254

Tahminen yl nce nereden geldiklerini anlayamadm, Nalbandyan ve Peramas isimlerinde Hnakyan Cemiyetine mensup iki adam gelmiti. Bunlarn cemiyetin ileri gelen adamlarndan olduu syleniyordu. Bunlar ikisi birlikte gelmediler. Ayr ayr gelmilerdi. Bir yl kadar burada kaldlar ve sonra gittiler. Nereye gitmi olduklarn bilemiyorum. te Hnaklardan, dardan buraya gelen yalnz bunlar biliyorum. Baka bilemiyorum. Vermi olduun ifaden doruysa imzala. fadem dorudur, imzalayarak onaylarm. Agop olu Bezaz Dilyan Dikran

----------

-----

----------

Fatihpaa Mahalleli ve Ermeni topluluundan Mgrd olu Kazanc Karnikin kaydedilen ifadesidir: 11 Mays 1915 kinci Komiser Ahmet Ltfi Tanak ve Hnak cemiyetlerinden hangisindensin? Ben iki yl nce Tanak Cemiyeti yelerindendim. Alt ay kadar kulbmze devam ettim. Kulp dald ve bir daha almad. Mensup bulunduun cemiyetle ilikin olduu zaman, bakan, idareci ve yeleri kimlerdi? Pestecyan Mehrann cemiyet bakan olduunu biliyorum. darede kimlerin olduunu bilemiyorum. Bakkalyan Dikran, Terziyan Kirokos Kazanc, araf Karabet Ziverolu, Dikran akuyan, Kasap Mgrd ve Tarak Mardik Osepyan da cemiyet yeleriydiler. Karabet Ziverolu askere gitmitir. Bezaz Dikran Helvaciyan ve Lks Lmba Yakcs Tuhman Derbegosyan da Tanak yesiydiler. Benim kulbe devam ettiim srada tahminen 50 kadar yesi vard. Hepsinin isimleri aklmda kalmamtr. Ohannes Dikiciyan ve Terzi Perisyan Ohannes de imdi Amerikadadr. Cemiyetinizin ktibi kimdi? Ktip olduunu bilemiyorum. Kulbn her iini ve sorunlarn Pestecyan Mehran gideriyordu. Hnakyan Komitesi kimlerden oluuyordu? raciyan Karabet ve Sabunciyan Dikran Hnaklardandr. Bunlar tanyorum. 255

faden doruysa imzala. fadem dorudur imzalarm. Kazanc Karnik -----------------------

Arapeyh Mahallesinden ve Ermeni topluluundan Karabet olu Bezaz Bakkalyan Dikrann kaydedilen ifadesidir: 11 Mays 1915 kinci Komiser Ahmet Ltfi Tanak ve Hnak Komitelerinden hangisine mensupsun? Bu sorduunuz komitelerin hibirisinin yesi deilim. Yalnz Tanaklarda drt yl nce kulpte tiyatro oynand zaman, iki defa tiyatroda oyun oynadm. Tanaklarn bakan, ktibi, idareci ve yeleri kimlerdi? Kimler olduunu bilemiyorum. Hnak komiteleri kimlerdi? Onlar bilmem. fadeni imzala. fadem dorudur imzalarm. Bezaz Bakkalyan Dikran

----------

-----

----------

eyhmatar Mahalleli ve Ermeni topluluundan Donabet olu Tenekeci Artinin kaydedilen ifadesidir: 12 Mays 1915 kinci Komiser Ahmet Ltfi Tanak ve Hnak Komitelerinin hangisindensin? Tanakstyun Cemiyeti yesiydim. Kulbmz iki buuk yl nce dald ve bir daha almad. Cemiyete girdiim zaman, alt ay kadar bir sre kulbe devam etmitim. 256

Cemiyetle ilgili olduun zaman cemiyetin bakan, idarecileri, ktibi ve yeleri kimlerden oluuyordu? Pestecyan Mehran bakand. akucyan Dikran, Penyeci Kirakos, Ktanciyan Agop, Tarak Mardu, Terziyan Kirakos ve Lks Lmbac Tuhman yelerdendi. Dier Tanaklar kimlerdi bilemiyorum. Tanak Komitesine girdiin ve ieride bulunduun zamanlarda komitede bulunanlarn says ne kadard? Bilemiyorum. Cemiyetinizin ktibi kimdi? Bilmiyorum. fadeni onaylar msn? Yaz bilmem, ifadem dorudur. Donabet olu Tenekeci Artin Sz konusu kii yaz bilmediinden, ifadesi tarafmdan onaylanmtr. 12 Mays 1915 kinci Komiser Ahmet Ltfi -----------------------

The Testimony of the former Administrator of Cisrinebi (?) Township, Karabet Effendi, hereby presented as is: May 4, 1915 Second Chief of Police Ahmet Ltfi Please tell us the names, titles, and the hometowns of the Hinjackian Committee leader, the administrator, and of the members. I was appointed as the administrator of the township by the Office of the Governor in the beginning of December 1913; and sworn in to quit my affiliation with the Social Democrat Hinjackian Party. As I have broken up my ties with this association then I have no knowledge of the members of the committee. However, until the mentioned date some of the members of the Hinjackian Committee whom I remember were: Donabetijan from Hani, shoemaker Sabunjian and his brother Dikran, tailor Kucjukkarabet and his apprentice Jesuijan Serkis, merchant Tochjarian Karabet and barber Setrak 257

and his brothers whose names I cannot recall, a teacher in the Armenian Scholl Serap Dabagian, matine apprentice Kazanjian Dikran, Bezaz Karaber Dinikjian, cotton cloth weaver Kirakos from Eil and his brother Mathos, stonemason Boghos who deals with Mazuculuk (prepares gallnuts to be used in leatherworks), teacher Azarbek from Palu, photographer Czharshafjian Karabet, Dabagian Osep, Basmajian Kazaz Ojannes, cauldron maker Mehran from Ergani, and coffeehouse owner Tuhu. As I have been intensively dealing with the government affairs and spending most of my time away from Diyarbakr for the last two-and-a-half years I do not recall the names of the other members of the committee. Please sign if you approve your testimony. I have written in my handwriting, it is right, I will sign. Former Administrator of Cisrinebi Township Karabet

----------

-----

----------

Karabet Effendis Second Testimony taken as an outcome of a further necessity, hereby presented as is: May 4, 1915 Second Chief of Police Ahmet Ltfi What position were you in? I was the active manager and the accountable delegate of the Hinjackian Committee for the government. To whom did you leave your position after your appointment? There were personal strives among the members of the committee in the days prior to my appointment as a government officer. Members were alienated to each other, anarchy prevailed the committee, and having had enough of those quarrels I decided to withdraw myself. As I was in the reserve forces I enrolled the army and lost my contact with the committees affairs. I mean, as I had withdrawn from office several months before my appointment every one of the members were seeing themselves superior. On the other hand, Kirkor Nalbandijan who came from stanbul was also here in those days. The name of the member representing the committee in the government can be found in the registries at the Office of the Governor.

258

Strives, I have mentioned earlier became so intensive that they reached the government soon, and even the Office of the Governor had to interfere. Who were the members of the committee when you were affiliated with the committee? Aside from myself, there were Donabetijan Ohannes, and teacher Kolojan Azarbek. I do not know any other. I think the tailor Kucjukkarabet was also there. Who were the president, administrators, and the members of the Daschnakzoutioun Committee? I do not know the people who were appointed as the president, and the members of the Daschnakzoutioun Committee. However, I know the instigator Basdajian Mehran, tailor Yerisijian Dikran, and Kasparijan, Mehran, Helvagijan Dikran, Mifrikijan Dikran the teachers of the school of the committee, and the comb-maker Mardu. As this committee keeps its internal affairs, presidents, organization, and the names of its members secret, and as our committees methods do not match with theirs, I do not have further information about them. Please approve your testimony. I approve that my testimony is right. Former Administrator of Cisrinebi Township Karabet -----------------------

Following is the Testimony of Davids son Sabunjian Mardiros a Member of the Armenian Community of Ferazsaif District in Diyarbakr, hereby presented as is: May 5, 1915 Second Chief of Police Ahmet Ltfi To which of the associations founded by the Armenian community, to which you belong, are you affiliated to, Hinjackian or Daschnakzoutioun? I was a member of the Hinjackian committee that was founded in our town two years ago. I have attended the meetings of our committee for a couple of days. There was a frequenter called Nalbandijan who had come from somewhere I cannot recollect. He had made several speeches saying 259

the club should also be open to the women, and they should come here whenever they like. And as I did , and for this reason and as an out come of those some rumors started to prevail. After this incident I did not , and that man had left secretly then. I do not know which direction or to which town he had gone. Who were the president, administrators, and the members of this committee? It is clear that you know their names and identities, as you are one of the members of the committee. Please tell us. The house rented for the Hinjackian committee belonged to Kazarpopo. Armenians and even the Muslims were coming to this house. Coffee, tea, and nargileh were served. I was going there as well. But I did not know the president, administrators, or the members of the club. As a matter of fact I went there for a couple of days. What was your brother Dikrans position in the committee? Was he one of the administrators or a member? My brother Dikran used to go to the club. But I do not know whether he was an administrator or a member of the committee. I have never asked him. You should know the president and the members of the club. Please tell us their names. I do not know the president and the members of the club. I only know of Karabet Chirajian. But I do not know whether he was the president, administrator, or a member? It is impossible to believe that you do not know the names of the other members. Please tell us. I do not know. If you approve your testimony please sign. My testimony is correct. I cannot write. I will stamp it with my seal. Sabunjian Mardiros

----------

-----

----------

260

The testimony of Sabunjian Mardiross younger brother Dikran, hereby presented as is: May 5, 1915 Second Chief of Police Ahmet Ltfi Which of the associations founded by your community are you a member or an administrator of, Hinjackian or Daschnakzoutioun? I was the president of the Hinjackian Association. We closed our club two years ago. When our club was open a man called Nalbandijan came from stanbul. Upon his arrival I turned my position over to him. How long did you serve as the president of the association? Some six months. Where was this Nalbandijans from? And where abouts is he now? Then, I mean, two-and-a-half years ago he went to stanbul. I do not where he is from. Were you the first elected president of these associations? The first elected president of the association was Chirajian Karabet. He withdrew. Then, I was elected. I chaired for some six months. As I said earlier, upon the coming of Nalbandijan from stanbul I withdrew, and he became the president. Who were the members and the administrators of your committee? Please tell us their names. Azarbek Effendi, one of the teachers at the Armenian School, was an administrator. I do not know where he is now; he may either be in Beirut or Egypt. There was also the tinsmith Leon. He was also an administrator. He is now serving in the army somewhere around Hasankale. Osep Nalbandijan was another administrator; he is serving in the army in Van. We had only three administrators. We had only 30 members. The merchant Hosh, and the cauldron maker Thomas are serving in the army in Hasankale. The other merchant Hosh from Karabash is also serving in the military. I have forgotten the names of the other members. Ten of them are in America for business. Who is the president of your association now? Why do not you tell the names of the members? Both the association and the club were closed down two-and-ahalf years ago. I have told you the names I could remember. As the association was abolished two-and-a-half years ago I have forgotten all the names. 261

Where did you hide your associations weapons, arsenal? Please tell us truly, and without covering. The association did not have any weapons or arsenal. Where are the documents and the registry books of the association? I had handed them over to Kirkor Nalbandijan who became the president after me. He should know. Where is Kirkor Nalbandijan from? I do not know where he is. He was in fact from Sivas. One of his arms is deformed. He is famous for his ability in administering committees. He left for stanbul two- or two-and-a-half years ago. To whom did he give the documents and the other books? I do not know. If your testimony is correct, please sign. My testimony is correct. I cannot write in Armenian or in Turkish. Sabunjian Dikran As this person could not write, I approved his testimony. May 5, 1915 Second Chief of Police Ahmet Ltfi -----------------------

The Testimony of Kirakoss son Tailor Kucjukkarabet of the Armenian community in Fatihpasha District, hereby presented as is: May 5, 1915 Second Chief of Police Ahmet Ltfi To which of the associations founded by the Armenian community, to which you belong, are you affiliated to, Hinjackian or Daschnakzoutioun? There is no association now. I was a member of the Hinjackian Association that was founded here three years ago. What was your position in the association? I was one of the members of the association. 262

Who were the president, administrators, and the members of the association? Tell us their names. At the beginning, three years ago, the president and the principal were Chirajian Karabet and Donabetijan Ohannes. Later, two men came from stanbul, Nalbandijan Kirkor, and Peramas. They were among the prominent people of the association. But I do not know their titles or missions. As a member of the association you should know Nalbandijan Kirkors and Peramass positions. Tell the truth. I do not know, they were the prominent people of the association. You should know all the members of the executive committee, administrators, and the members of the association. Tell us their names and identities. The members of the association were Sabunjian Mardiros, Koroughlijan Kirkor from Lice, Alucijan Agop, and the teacher Serap Dabaghijan. There were some 200 members of the association. As it has been a long time I cannot remember their names. Where was Nalbandijan Kirkor from? Where abouts might he be now? He left for stanbul two years ago. I heard that he was from Sivas. I do not know where abouts is he now. Who is keeping the documents and the registry books of the association? I attended the club for almost a year after the founding of the association. Later, I resigned. During my stay, Nalbandijan whom I have been telling you about was keeping all of the documents and the registry books. I do not know to whom did he turn those documents. Did Nalbandijan Kirkor and Peramas came from stanbul together or separate? Peramas came first. Nalbandijan came six months later. Where was this Peramas, you have been talking about, from? He was from Russia. He stayed here for nine months. He was residing in the club. He later departed for stanbul. Did this Peramas leave alone? Or left with Nalbandijan?

263

Peramas left earlier. Some 4-5 months later Nalbandijan left for stanbul. It is obvious that you should know the members of the association, as you were a member. Tell us their names and identities without hiding. It has been a long time. I do not remember most of their names. But there were merchant Tochars son Karabet, Perukar Setrak, and Dabaghijan Osep who is now in America. There were also lyass son Tevfik a teacher from Derik, Dikran Sabunjian, and his brother Mardiros. I cannot remember anybody else. Who were the president, administrators, and the members of the Daschnakzoutioun association? Tell us their names and identities. The president of the Daschnakzoutioun association was Pestedjian Mehran. Chakudjian Dikran, Dilyan Dikran, Bakkalijan Dikran, cauldron maker Karnik, and Makarijan Mgrdch, who is now in Aleppo, were the members of the Daschnakzoutioun association. However, I do not know whether they were administrators or just members. If there were anybody else, although I know them I cannot recall their names. If your testimony is correct sign it. My testimony is correct. I approve. Tailor Kucjukkarabet

----------

-----

----------

The testimony of Simos son Donabetijan Ohannes, originally from Hani Village affiliated to Lice, who has been dealing with drapery trade for the last 20 years and residing in the Msrl District is as follows: May 5, 1915 Second Chief of Police Ahmet Ltfi To which of the associations founded by the Armenian community, to which you belong, are you affiliated to, Hinjackian or Daschnakzoutioun? I was a member of the Armenian Hinjackian Association that was founded three years and two months ago. I continued as a member for a year then I resigned.

264

Who were the president, administrators, and the members of your association? Our association did not have a president. There was only an accountable principal. Chirajian Karabet and me. Chirajian Karabet and myself, teacher Azarbek Koloijian and Kucjukkarabet the tailor, we were the administrators of the association. Inline with our regulations only Chirajian and me were the accountable principals for this four. The tinsmith Leon, Sabunjian Mardiros, his brother Dikran, teachers Serap and Osep were members. As it has been quite a long time, and as the association dissolved I cannot remember the names of the members. There were some 30 of them. Who keeps the documents and the registry books of your association? When I resigned from the association, I had turned all the documents and registry books over to Nalbandijan Kirkor. I do not know what he did, or to whom he transferred them. Where is this Nalbandijan Kirkor from? He was saying that he was from Sivas. I do not know where he is now. Who is keeping your associations weapons and ammunition? And where? Our association does not have weapons or ammunition. Who were the president, administrator, and the members of the Daschnakzoutioun Association? Tell us their names and identities. I do not know who they were; I did not have anything to do with them. We were of different opinions. The reason was that the Daschnaks asserted in giving conferences at the church. Our association was against this idea. Therefore, we never had anything to do with them. If your testimony is correct, sign it. My testimony is correct, I approve. Donabetijan Ohannes

----------

-----

----------

265

The Following is the Testimony Maximanils son Serkis the tailor, originally from Palu, who has been living in Diyarbakr for the last 10 years, hereby presented as is: May 5, 1915 Second Chief of Police Ahmet Ltfi Which of the Armenian association established in Diyarbakr are you affiliated to, Hinjackian or Daschnakzoutioun? I had enrolled the Hinjackian association some 3-4 years ago. I joined our club for a year. Some one called Nalbandijan Kirkor came here, closed our club, and went away. The club was not opened again. Who were the president, administrators, and the members of your association? Tell us their names and identities. As it has been quite a long time, the only people I can remember are: Chirajian Karabet, and Donabetijan from Hani were the accountable principals. Sabunjian Mardiros, his brother Dikran, and Kucjukkarabet Berberijan the tailor were just members like me. Although there were some 30 members of our association, I do not know their names now. Who was keeping the documents and the registries of your association? As I was only one of the members, I did not know who kept the documents. Do you know who were the executive members of the Daschnakzoutioun association, as well as the members of the association? I do not know. Please sign if your testimony is correct. My testimony is correct. I cannot write. Maximanils son, tailor Serkis As this person could not write his testimony is taken under seal by myself. May 5, 1915 Second Chief of Police Ahmet Ltfi -------------266 ----------

The Following is the Testimony of Agops son Tocharijan Karabet the merchant of the Armenian Community in brahimbey District, hereby presented as is: May 5, 1915 Second Chief of Police Ahmet Ltfi To which of the Armenian associations established by the Armenians in Diyarbakr do you belong? Hinjackian or Daschnakzoutioun? I had joined the Hinjackian Association two years ago. I joined the club for some six months. A man called Nalbandijan Kirkor came and dissolved our club. We never got together ever again. Who were the president, administrators, and the members of your association? I think Sabunjian Dikran was the president of our association. Nalbandijan removed him from the office. I do not know who the members were. Our club was like a coffee shop. I used to go there to smoke nargileh. Where did Nalbandijan come from? Where was he from? I do not know where he came from. He is either from Sivas or Erzincan. It is natural for you to know the members of the association to which you have joined for some six months. Why do not you tell us their names? I do not know. Who kept your associations documents and registries? Nalbandijan used to keep them. Tell us the names of the president, administrators, and the members of the Daschnakzoutioun association. I do not know any of them. Where do you keep your associations weapons and ammunition? Our association does not have weapons or ammunition. If your testimony is correct sign it. My testimony is correct, I approve and sign. Agops son merchant Tocharijan Karabet

----------

----267

----------

The Testimony of Ohanness son Serap Dabaghijan of the Fatihpaa District Armenian Community, hereby presented as is: May 5, 1915 Second Chief of Police Ahmet Ltfi To which Daschnakzoutioun? association are you affiliated? Hinjack or

I am affiliated to Hinjackian Association. Who are the president, administrators, and the members of your association? Tell us their names and identities. Our association was dissolved two-and-a-half years ago. The first president of the association was Chirajian Karabet and Donabetijan Ohannes. Karabet was appointed the administrator of the township, and resigned. Donabetijan also withdrew, I do not know why. Later Sabunjian Dikran and me were elected presidents. We took office for three months. Someone called Nalbantijan came from Sivas. And dismissed my friend Sabunjian Dikran and me from the club and confiscated all the documents, registries, and the belongings. Upon this I did not want to stay in the club nay longer. And the club closed. The executive board was composed of teacher Nalbandijan Osep, Dabaghijan Osep, who is now in America, and the teacher Azarbek Koloijian. Sabunjian Dikran and me were the accountable principals of the association. The tinsmith Leon, and the drummer Hanu were members. He is now serving in the military somewhere near Hasankale. The teacher Kapripel from Rdvan, Berberijan Kucjukkarabet the tailor Sabunjian Mardiros were also members. There wee other members as well. As it has been a long time I cannot recall their names. Who were the president, administrator, and the members of the Daschnaks? As I had no affinity with the Daschnaks, I do not know anything about their club organizations, neither about the members of the association. Where do you keep your associations weapons and ammunitions nowadays? Our association definitely has no weapons or ammunition. Would you approve your testimony? Yes, definitely true, I sign Ohanness son Serap Dabaghijan -------------268 ----------

The Testimony of Tuhmans son the Photographer Charshafjian Karabet of the Armenian Community in Hacosman District in Diyarbakr, hereby presented as is: May 6, 1915 Second Chief of Police Ahmet Ltfi To which of the Armenian associations do you belong? Hinjackian or the Daschnakzoutioun? I had joined the Hinjackian committee four years ago. I joined the club for about six months. Who were the president, administrator, and the members of your association? Tell us their identities. When I joined the association four years ago, Chirajian Karabet and Donabetijan Ohannes were the administrators of our association. Berberijan Karabet the tailor was also an administrator. Tecaher Serap Dabaghijan was the clerk of the association. Dabaghijan Osep, Bezaz Karabet Dinikmijan, Basmajian Kazaz Ohannes, Sabunjian Mardiros and his brother Dikran, Maxiojan the baker, stonesmith Boghos, and Karain the cauldron maker were members. There were some 200 members at the time when I joined the association. But I cannot recall their names, as it has been quite a long time. Where were they keeping your associations documents and registries? Teacher and the clerk of the association Serap Dabaghijan used to keep them. Who were the president, administrators, and the members of the Daschnaks? I do not know who they were. If your testimony is correct please sign it. My testimony is correct, I approve and sign. Charshafjian Karabet, photographer -----------------------

269

Following is the Testimony of Bedross son Boghos the stone-smith from the Protestant Community of the Fatihpaa District: May 6, 1915 Second Chief of Police Ahmet Ltfi Which of the Armenian associations do you belong to? Hinjackian or Daschnakzoutioun? I had never joined those associations. However, I used to go to Hinjackian club once a week on Sundays for almost two hours. And this was primarily for reading and writing purposes. Small school children were teaching there. People of my age, I mean people of 30-40, and even the people at the age of 50, were taking courses there. I continued the courses for five months. Then, I was taken ill, and could not attend the classes nay more. Who were the president, administrators, and the members of the Hinjackian association? The president of the association were Chirajian Karabet and Donabetijan Ohannes. The teacher Dabaghijan Serap was a frequnter of the club. I do not know the members. Please approve your testimony. It is correct, I approve and sign. Boghos, stone-smith. -----------------------

The Testimony of Kirkors son, coffeehouse manager Tuhu, a member of the Armenian Community in the Alipasha District, hereby presented as is. May 6, 1915 Second Chief of Police Ahmet Ltfi Which of the associations do you belong to? Hinjackian or Daschnakzoutioun? I am a member of Hinjackian association. When did you join the association? I joined the association three years ago. Nalbandijan Kirkor came from stanbul and dissolved our club. I was in the club for 8-9 months, when 270

it was dissolved. I was serving coffee, and used to join the courses to learn writing. Who were the president, administrators, and the members of the association? I do not know who was the president. However, Chirajian Karabet, Donabetijan Ohannes, and Kucjukkarabet the tailor were held in high esteem in the clulb. Cauldron maker Mehran from Ergani, Sabunjian Dikran and his brother Mardiros, and Tocharijan Karabet the merchant were also Hinjackians. The tinsmith Leaon, vegetable seller Abdo who is now serving in the army, and Dabaghijan Oseb who is in America, are the only ones I can remember so far among the others. I think there were 15-20 members of the club. Who were the Daschnaks? I do not know who they are. Who was keeping the documents and the registry books of your association? I do not know; I was only managing the coffeehouse. Sign your testimony. My testimony is correct, I sign. Kirkors son Tuhu, Manager of the coffeehouse

----------

-----

----------

The Testimony of the cauldron-maker Mehran from Ergani, Ohanness son living in the brahimbey District, hereby presented as is: May 6, 1915 Second Chief of Police Ahmet Ltfi Which association Daschnakzoutioun? do you belong? Hinjackian or

I had joined the Hinjackian association two-and-a-half years ago. I went there for about a year to learn reading and writing. I went to Ergani, my hometown, for a while and upon my arrival I learned that the club was dissolved. I heard that Nalbandijan Kirkor came from stanbul and closed down the club. The club never opened again Who were the president, administrators, and the members of the association when you were here? 271

Kirkor Koroughluijan from Lice was the president when I joined the association. He is now in Russia. Oseb Dabaghijan who is now in America, and the tinsmith Leoan who is now serving in the army, were administrators. Coffehouse manager Tuhu, teacher Serap Dabaghijan, Sabunjian Dikran and his brother Mardiros, and the tinsmith Diran who is now in America were members. I do not know them, and I do not know any other. Who was keeping the associations documents and the registry books? Koroughlijan Kirkor from Lice used to keep them himself. What was your position in the association? I was one of the members of the association. Who were the Daschnaks? I do not know any of them. If your testimony is correct, sign it. My testimony is correct, I sign. Mehran, the cauldron-maker -----------------------

The Testimony of Kirkors son Basmajian Kazaz Ohannes of the Armenian Community in Yiitahmet District, hereby presented as is: May 6, 1915 Second Chief of Police Ahmet Ltfi Which association Daschnakzoutioun? do you belong? Hinjackian or

I joined the Hinjackian club three years ago and took part in clubs activities for a year; and as I was an artisan I could not continue. What was your position and what service did you perform while you were with the Hinjacks? They used to give conferences on arts and on trade in the club every Sunday. I went there to listen. Who were the president, administrators, and the members of the association? As it has been three years, I do not remember any of their names. I do not know. Yet, as far as remember, Chirajian Karabet used to give speeches on arts and trade in the club on Sundays. 272

Who were the Daschnaks? I do not know any. Please confirm your testimony. I confirm my testimony, and sign. Basmajian Kazaz Ohannes

----------

-----

----------

The Testimony of Kirakoss son Bezaz Karabet Dinikmijan of the Armenian Community in Fatihpaa District, hereby presented as is: May 6, 1915 Second Chief of Police Ahmet Ltfi Which association Daschnakzoutioun? do you belong? Hinjackian or

The Hinjackian club was established here at the beginning of the war. I joined the club then. Joined their activities for a year. Then, I quit. Who were the president, administrators, and the members of the association when you were there? Chirajian Karabet, Donabetijan Ohannes, teacher Azarbek Koloijan, and the tailor Karabet were the prominent people of the association. There were 40-50 people coming to the club. For it has been a long time, I have forgotten their names. I was one of the members. Who kept the registries of the association? I do not know who kept them. I was going to the club only on Sundays. Who were the Daschnaks, do you know? I do not know. Sign your testimony. My testimony is correct, I approve. Bezaz Karabet Dinikmiyan

----------

----273

----------

The Testimony of Artins son Chulha Mathos, originally from Eil, who resides in the Fatihpaa District of Diyarbakr for the last 5-6 years, hereby presented as is: May 6, 1915 Second Chief of Police Ahmet Ltfi Which association Daschnakzoutioun? do you belong? Hinjackian or

I was one of the members of the Hinjackian association. I resigned two-and-a-half years ago, and never visited the club ever since. I went to the club for a year. Who were the president, administrators, and the members of the association when you were there? The president of our association were Chirajian Karabet and Donabetijan Ohannes. And teacher Azarbek Koloijan was the administrator. He is in Egypt now. Do you know Daschnaks? I know none of them. Sign your testimony. My testimony is correct, I swear upon God. Chulha Mathos, Artins son -----------------------

Following is the Testimony of Dikrans son merchant Alugijan Agop, a member of the Armenian Community of the Fatihpaa District in Diyarbakr, hereby presented as is: May 10, 1915 Second Chief of Police Ahmet Ltfi Which association Daschnakzoutioun? do you belong? Hinjackian or

I joined the Hinjackian association two-and-a-half years ago. I went to the club for some six months. When I was attending the club meetings some Nalbandijan Kirkor came, I do not know from where. Upon

274

the rise of difference of opinion between him and the members of our community, Nalbandijan dissolved the club never to be opened again. What was the disagreement between him and the members of your association? As soon as he came he transformed the club into a coffeehouse. He even started to pronounce his own ideas saying, women can join. We objected his impositions and attempts. For short, the club was closed down for this simple reason. A few days later, Nalbandijan moved towards Harput. What was your position and what service were you giving in the club while you were there? I was one of the members of the association. Who were the president, administrators, and the members of the association when you were there? Tell us their names and identities. The president of our association was Nalbandijan Kirkor. Sabunjian Dikran was the responsible principal. Kirkor Koroghluijan, teacher Azarbek Koloijan, Osep Nakbandiajn, and Leon the tinsmith were administrators. Sabunjian Mardiros, teacher Serap Dabaghijan, Kucjukkarabet the tailor, and his apprentice Serkis from Palu, the merchant Tocharijan, I mean Achillijan Karabet, forest ranger Bezaz Karabet Dinikmijan, Kazaz Basmajian Ohannes, Mehran the cauldron maker, and the coffeehouse manager Tuhu were the members. Donabetijan Ohannes and Chirajian Karabet were also there. There were about 35-40 members of the association. This is all I can remember. Most of the members are now in America dealing with trade. Who was keeping the documents and the registries of your association? Nalbandijan was. Who were the Daschnaks? I do not know who they are. If your testimony is correct, sign it. My testimony is correct. I sign. Alugijan Agop, Merchant -----------------------

275

Following is the Testimony of the Armenian Catholic School Teacher Tevfik, a Syriac, Ilyass son, who is otherwise known as Derikli, residing in the eyhmatar District, hereby presented as is: May 10, 1915 Second Chief of Police Ahmet Ltfi Which of the associations are you affiliated to? Hinjackian or Daschnakzoutioun? I am affiliated to none. How long have you been teaching at the Armenian Catholic School? I have graduated from the Diyarbakr Mekteb-i Sultani (a school affiliated to Lyce de Galatasaray) with a teaching certificate last year. I was teaching Turkish and mathematics at the Armenian Catholic School, and Armenian at the primary school as well. You have joined the Hinjackian Association and the club, while you were a student, why do not you tell the truth? I have not joined the association. However, Artin Tarnamijan, who was teaching Armenian to the artisan children, came one day and asked me to teach Turkish for three days a week, each an hour, to the students he was teaching at the club. And I accepted the offer and went to the club to teach Turkish for three months. Then I quit. It is obvious that you might have seen and talked to the president, administrators, and the members of the association frequently while you were there. Who were they? I had heard that Chirajian Karabet was the responsible principal. The tinsmith Leon who is now serving in the army, and Dabaghijan Osep who is now in America were coming to the club. I do not know others. It was a club. There were many people coming and going out of the club. I do not know the members of the association. Who were the president, administrators, and the members of the Daschnakzoutioun Association? I have no relation to them. I do not know. Please sign if your testimony is correct. My Testimony is correct. Tevfik Teacher at the Armenian Catholic School -------------276 ----------

Following is the Testimony of Oseps son the comb-maker Mardu, a member of the Armenian Community, who resides in the Arapeyh District of Diyarbakr, hereby presented as is: May 10, 1915 Second Chief of Police Ahmet Ltfi Which of the associations are you affiliated to? Hinjackian or Daschnakzoutioun? I was a member of the Daschnakzoutioun Association two years ago. Our club was dissolved two years ago and never opened again. I joined the club for two years before it closed down. Who were the president, administrators, and the members of the association? Tell us their names and identities. The president of our association was Pestedjian Mehran. Pestedjian Kirakos, Yerlisijan Ohannes the tailor (in America), and Kitanjian Karabet who is now in America, were the administrators of association. There were about 100 members of the association. Some of the members were Terzijan Kirakos, the tinsmith Artin, the grocer Thomas, Karnik the son of the cauldron maker Tathos were four of the members. They are now under arrest. Most of them went to America, as there was not enough trade opportunities here. As it has been so long a time I cannot recall all their names. I was one of the members. Who was the clerk of your association? I do not know who the clerk was. There must be other members of your association, tell us their names without sparing any. Halvagijan Dikran, Dilijan Dikran, Bakkalijan Dikran, Ktangijan Agop, Derbegossian Tuhman (a composer), were also from our Daschnaks. Who were the president, administrators, and the members of the Hinjacks? Their president was Chiragijan Karabet. I know that Sabunjian Dikran and Perukr Setrak were members of the Hinjack association. I do not know any other. Would you confirm your testimony? My testimony is correct. I approve by signing. Mardu, Comb-maker, Son of Osep -------------277 ----------

Following is the Testimony of Agops son Bezaz Dilijan Dikran who resides in the Fatihpaa District of Diyarbakr, a member of the Armenian Community, hereby presented as is: May 10, 1915 Second Chief of Police Ahmet Ltfi Which of the associations are you affiliated to? Hinjackian or Daschnakzoutioun? I am one of the members of the Daschnakzoutioun association. After the declaration of the Constitutional Monarchy a club was established. I joined. Went there for about six months and then I quitted. Who were the president, administrators, and the members of your association? Tell us their names. Pestedjian Mehran was the president of our association. I do not know about the administrators. Derbegossian Tuhman Lambadji, Dikigijan Ohannes the goldsmith who is now in America, and the merchant Agop are among the members. Karnik Taniossian the shoe-maker (under arrest), Mardik Osepian the comb-maker, Kirakos the cauldron-maker (under arrest), Karabet Ktangijan who is now in America, Dikran Bakkalian (under arrest). They were also members. As far as I can remember there were 30-40 members of our association. As it has been years I cannot recall their names. Who was the clerk of your association? I do not know. But, Pestedjian was a delegate. Who is keeping the documents and the registry books of the association? I do not know. Who were the president, administrators, and the members of the Hinjacks? I do not know. I have never had spoken to them. Were there any other Hinjack who came here from any other place? If so who were they? Some three years ago, two members of the Hinjackian association, whom I have never knew from where they had come, called Nalbandijan and Peramas came here. It was said that they were prominent 278

people in the association. They did not come together. They came here separately. They stayed here for a year and left later. I do not know where they might have gone. I only know these people of the Hinjacks. I do not know any other. If your testimony is correct, sign it. My testimony is correct. I approve by signing. Agops son Bezaz Dilijan Dikran

----------

-----

----------

Following is the Testimony of Migirdics son the cauldron-maker Karnik, a member of the Armenian Community, who resides in the Fatihpaa District of Diyarbakr, hereby presented as is: May 11, 1915 Second Chief of Police Ahmet Ltfi Which of the associations are you affiliated to? Hinjackian or Daschnakzoutioun? I was one of the members of the Daschnak association two years ago. I have been to the club for six months. The club was dissolved and was never opened again. When you were in the association who were the president, administrator, and the members? I know that Petedjian Mehran was the president of the association. I do not know the administrators. Bakkalijan Dikran, cauldron-maker Terzijan Kirokos, Karabet Ziveroghlu the garment-maker, Dikran Chakugijan, Migirdic the butcher, and the comb-maker Mardik Osepijan were among the members of the association. Karabet Ziveroghlu is serving in the army now. Bezaz Dikran Halvagijan, and the streetlamp-lighter Tuhman Derbegossian were also members of the Daschnaks. When I was in the club there were about 50 members. I cannot recall all their names. Ohannes Dikidjian and the tailor Perissian Ohannes are now in America. Who was the clerk of your association? I do not know any clerks. All the affairs of the club were managed by Pestedgijan Mehran himself. 279

By whom the Hinjackian Committee was composed? Chiragijan Karabet and Sabunjian Dikran were Hinjacks. I know only those two. If your testimony is correct sign it. My testimony is correct. I sign. Karnik, the cauldron-maker.

----------

-----

----------

The Testimony of Karabets son Bezaz Bakkalijan Dikran, a member of the Armenian Community, who resides in the Arapeyh District, is hereby presented as is: May 11, 1915 Second Chief of Police Ahmet Ltfi Which of the associations are you affiliated to? Hinjackian or Daschnakzoutioun? I am affiliated to none of those associations you ask. But, when the Daschnaks were holding plays at their clubs, four years ago, I had taken parts in two or three plays. Who were the president, clerk, administrator, and the members of the Daschnaks? I do not know who they were. Who were the Hinjack committee members? I do not know any of them. Sign your testimony. My testimony is correct. I sign. Bezaz Bakkalijan Dikran

----------

-----

----------

280

The Testimony of Donabets son, the tinsmith Artin, a member of the Armenian Community, who resides in the eyhmatar District, is hereby presented as is: May 12, 1915 Second Chief of Police Ahmet Ltfi Which of the associations are you affiliated to? Hinjackian or Daschnakzoutioun? I was a member of the Daschnakzoutioun Association. Our club was dissolved two years ago and never opened again. When I joined the association I went there for about six months. Who were the president, administrators, clerk, and the members of the association when you were there? Pestedjian Mehran was the president. Chakudjian Dikran, and the cotton cloth weaver Kirakos, the comb-maker Mardu, Terzijan Kirakos and the streetlamp-lighter Tuhman were members. I do not know any other Daschnaks. When you were in the Daschnak Committee how many members were there? I do not know. Who was the clerk of your association? I do not know. Could you please confirm your testimony? I cannot read. My testimony is correct. Donabets son, tinsmith Artin, As this person could not write his testimony is taken under seal by myself. May 12, 1915 Second Chief of Police Ahmet Ltfi

Bk. s. / See pp. 535-598.

281

KNC BLM PART TWO

285

286

m- erfede Slihiye Caddesinin Fndk Sokanda Yetmi nc Alayn Birinci Taburunun Binbas Rgb Beyin hnesinde hidmeti neferi olduu anlalan Kilisli (Ador Kuyumcyan Allahverdi Kuyumcyan) tarafndan Kilisde Sineyker Kumpanyas memrlarndan ve Hnakyan Komitesinin mahall-i mezkr ube Reisi Agob Basmaciyana yazlan 25 Mays 1914 trihli mektbdur. Mnderict clib-i dikkttir Evvel hal-i hatrnz bil-istifsr ve snyen mahssen selm ederim. Bizi sul ederseniz hamd olsun vcdca ok rahatm ve Kilisden ktm kal imdiye kadar size mektb yazamadmdan dolay mteessifim. Fakat: imdiye kadar pek megl olduumdan imdi ancak bu mektbu yazabildim. Bundan akdem komite rfekmdan birkana mektb yazdm ise de maa-t-teessf hibirinden cevb alamadm. Bu mektbu yazmaktan maksadm iki meseleden haberdr olmak ve bahsetmekdir. Birincisi; mukaddes komitemiz ne yolda iliyor, arkadalarn komiteye kar olan hamiyyetleri nasldr? Adedleri azald m? Yoksa (inllah oald m?) bunlara dir vesir Komiteye id ilerden hi deilse mtehassir sretde bir mektbunuzu taleb ederim ki benim de fikrim bu meseleler zerine keyiflensin. kincisi Amerikaya vesir baka yerlere gerek askerlikden ve gerek para kazanmak iin veya eziyetden kurtulmak iin kaan arkadalara birka sz sylemek efkrndaym. Fakat; afvedersiniz cesaretime ben, onlara sz syleyecek adam olmadm bilirim. Ben vaktiyle yrttm meslein cbtndandr diyerek yazma mnsib addediyorum (Eyvh ki imdi mesleime hidmet ediyorum): Sevgili arkadalarm. Evvel cmlenize selm ederim. Ve bizi soranlara da ok rahat olduumu beyn ederim. Yalnz bir rahatszlm var ise o da sizinle beraber olmadmdr. Zarar yok, bu da geer. Bir gn tekrar sizinle birleir, konuur ve gleriz inllah. Ancak size bu mektbu yazmakdan maksadm ric klfl bir iki meseleden bahsetmekdir. Bana gcenmeyeceinizi bilirim. Evvel arkadalar, istemem ki biriniz askerlik sebebiyle Kilisden dar ksn. Askerlik dediiniz eyin hibir etin ciheti yoktur. Bir Ermeni genci iin asker denmek o gence ne kadar eref olduunu evvelce ben de bilmezdim. imdi ise askerliin ne kadar erefli olduunu anlyorum. Askerlikden kamak yanl bir itikddr. nk; Ermeni milletinin bu kadar senelerden beri yedii silleyi ve vuran elleri durdurdu. Bunun iin biz kendimizi bahtiyar addedmeliyiz. nk; bizim gnmzde meydana kt. Evet, askerden kaan bir gen kendini cesur addedmesin. Ne devletine ve ne de bize lzm olan ey kendisinde bulunmuyor. Milletine bugn bir Ermeni genci askerden kaar ise bundan, otuz sene sonra Ermeni milleti on adam zyi etmi olacaktr. Eer her gen ben asker olmayacam diye kaar ise komitemizin maksadn, mlini, kim elde edecekdir? Evet, ben imdiye kadar belki on defa kaabilirdim; kamadmn sebebi, evvel mesleimin iktizs byle taleb ediyor. Saniyen : Milletimin nmna leke getiriyor. Ama diyeceksiniz ki birisinin kamaklnla Ermenilik nmna halel gelmez. Fakat; her ahs, bu 287

askerlik benim milletimin namusudur diye dnrse ite o vakit Ermeni milleti dier milletler arasnda bir derece daha ykselir. Amerikaya veya baka yerlere kamaynz. nk mesele ktleiyor. ittiimize gre Harbiye Nezreti, eer bu gayrimslimler byle askerlikten kaarsa askerlik kendilerine oa oturmaz. Belki yaknda kalkar. Mazallah byle bir ey olursa bizim iin elemnk bir mesele olacakdr.......... Bundan m-ad daha byk bir ey daha gib etmi olacaz. O da u ki, bundan otuz otuz be sene evvel bizi btn Ermeni milletinin yaht daha dorusu Hnakyan Komitesinin alt ve uruna imdiye kadar yz bin can kurban ettii Ermenistan maksad- mukaddesinden bsbtn kat-i md ederiz. Bunun iin ne yapmal? Padiaha borcumuzu ed etmeli. Bu o kadar g bir ey deil. Askerlik iki sene oldu. Bu bir gen iin hibir ey deil. Benim sizden imdi taleb edeceim ey, orada bulunan ve kamak fikrinde olan arkadalar, kamakdan men ediniz. nk: Bu halin zarar bize bir gn ok pahalya oturacakdr. Ermenistan meselesinden m-ad, bundan yzlerce sene evvel Ermeniler otuz alt milyon ahlye mlik iken imdi ancak iki buuk milyondur. imdi bu kalan da byle kaarak zy etmek doru bir ey deildir. Zir! Bir Ermeni Amerikaya gidiyor. Kendisi Ermenidir. Fakat: Orada ile sahibi olur. te o ve onlardan orada tevelld eden nesil Amerikallam olur ve Ermenilii gib ediyorsa bu da doru bir ey olmaz ................... Tercme numrosu 61

288

289

290

291

292

293

294

295

296

297

298

Hnakyan Komitesi Kilis ubesi zabt ve karar defteri muhteviytndan yn- ehemmiyet ve itibh grlenlerinin tercmesidir. Celse: 8 Knn- sn 913 Karar: 2 Hachabibli, Younolukda bulunan mfrezelere ayr ayr mektb gnderilmesi ve bu mektblarn salini arkada Tomas der-uhde etmitir. Celse: 27 Knn- sn 913 Karar: 1 Merkez kolunun kendisini mdfaa etmek iin hazr bulunmasna dir tebligt icrs. 2 Merkezin 2, 3 ve 4 numrolu tebligtna cevben yazlacak mevdd miynnda (3) bu hafta vuka gelen kz meselesini siys bir ekil vererek merkeze bildirmek. Celse: 10 ubat 913 Karar: 2 Giyork Gazeryan arkada olarak kabul etmek, iltihk edecei mfrezeye de tahrren bildirmek. 4 amamyan, huss bir tezkere ile dhile kabul olmasn ric ediyor. Rics kabul olunarak (Paylak) Mfrezesine ir- keyfiyet edilmesine karar verildi. Celse: 21 Nisan 913 Karar: 3 Btn aznn gelecek ictimda, Hamparsum Berberyan Efendinin konferansnda bulunmak zere davet edilmeleri. Celse: 8 Mart 913 Karar: 1 Temmuzda arkadalardan birinin be-heme-hl (Younoluk) a gnderilmesi.

299

Celse: 23 Mart 913 Rz-nme Parisden gelen tebli Karar: 1 On numrolu tebligt mcibince merkezimizde ictim- umm olacak ve murahhaslar tayin ve intihb edilecek. Heyetimiz gerek bu murahhaslarla ve gerek Trkiye Ermenileri Merkeziyle bil-istire (Eer Ayntab, Haleb ubeleri de muvfakat ederler ise) bir murahhas intihb olunub gndermek yan ubeden bir murahhas intihb olunarak harcrah verilip hemen gnderilmek. 4 (Paylak) Mfrezesine (V. Bayram, M. Marto, K. amamyan, VL. Mahorgrivyan) nm kirdler arkada olarak kayd ve ilhklarn ric ediyorlar. Meclisimiz bu teebbs muvfk- maslahat grerek, cmlesinin mfrezeye ilhkn tasvb etmekle beraber (S. Yehneli, N. Pilvciyn, H. Vartan) nm ehsn da mfreze-i mezkreye ilveten ilhk taht- karara alnmdr. Celse: 30 Haziran 1913 Karar: 2 dremiz tarafndan eritimizi mir bir mektbun (Kendiryn) a gnderilmesi. 3 Arkada Nalbandyann bu gnlerde (Sveydiye) kylerine mfreze teklt yapmak iin gnderilmesi. ki ocuun, burada veya dier bir mahalde tedrs masrif olarak yzde krk tahsltda bulunmas. Kendi kendilerini mdfaa etmee hazr ve mde olmalarn tevk. Muhbert temn iin orada resdan mrekkeb bir komisyonun tekline de memr olduu. (Nalbandyann) mesrif-i rhiyyesi mezkr mfrezeler tarafndan tesviye edilecekdir. Celse: 11 Austos 913 Rznme: 1 (Paylak) Mfrezesi efrdndan bazlaryla amamyan arasnda zuhr eden mnzaa Karar: 1 Merkmnun cmlesi meclise celb edilerek, icr-y nashat edilmesine ve badem dahi bu gibi mesilden meclisimizin derhal haberdr edilmesi, edilmedii takdirde mesl olacaklarnn beyn. Karar: 2 Nalbandyann (Sveydiye) kylerindeki icrat ve teklt ile (Antakya) ve havlisindeki propagandas keml-i muvaffakiyetle icr edildiinden ve frkamz efrdn tezyd eyledii, (Hachabibli) heyetini tekl eyledii gnderdii rapor mnderictndan mstebn olduundan kendisine 300

beyn- memnniyet edilmesine karar verildi. Tekl olunan heyet de bervech-i t azlar mevcddur. 1- Sahak Aramyan 2- Mvessi Berhalyan 3- Bogos Garboyan 4. skender skenderyan 5- Hertom Filyan Reis Ktib Veznedr Reis-i sn Ktib-i sn

Komitemizin terakkiytna fevkalde say u gayret eden (Sahak Aramyan)a tarafmzdan teekkrtmz hv bir takdirnmenin irsline de karar verildi. Celse: 21 Austos 1913 Karar: 3 Bundan birka sene evvel ubemiz tarafndan (Zeytn)da icr edilen teklt ve ubenin bugnlerde adem-i intizma dr olduu ve bhuss ube ile mdr (Aharferyan) beyninde birok ihtilft zuhr ettii tahakkuk eylediinden esbb- ihtilfn muvazzahan bildirilmesi iin hemen mahallne bir tahrrt yazlmasna karar verildi. Celse: 25 Austos 1913 Karar: 1 (Malkon Arabatlyan) isminde bir delikanlnn komitemiz efrd miynna kayd ve idhli iin vermi olduu istid kabul olunarak, kendisinin (Paylak) Mfrezesine ilhk taht- karara alnm ve bu bbda mfreze reisine de ir- keyfiyyet edilmesi takrrr etmidir. Celse: 913 Karar: 1 Patrik efendinin Kilis ziyretleri esnsnda frkamz nmna resm istikblde bulunmak zere efrdmzdan elliyi mtecviz arkadalarn msellh olarak sra ile bulunmasn ve en nde de frkamz tarafndan ihzr edilen iki bayran kdesine karar verildi.

301

Celse: 20 Tern-i evvel 1913 Karar: 1 ntihbtda heyet-i idre azlar bervech-i tdir. Reis Ktib Veznedr Reis-i Sn Ktib-i Sn : Agob Basmaciyan : Kiyork Nalbandyan : Armenak Pederyan : Armenak Keiyan : Tomas Vahanyan

Celse: 3 Tern-i sn 1913 Karar: 1 Mfreze teklt- sbks kem-fi-s-sbk ibk edilecek. Yalnz: Ress bil-intihb tecdd edilecekdir. Bu bbda mfrezelere teblgt icrs. Celse: 26 Knn- sn 1914 Karar: Mfreze simleri 1. Arziyo Karteli 2. Gayzak Kayglicem 3. Murad 4. Vorsrt Avc 5. Jirayir 6. Masya 7. rarat Da 8. Paylak Reisleri Maralyan Ohannes Bayramyan eyrast Ziran Terziyan Agoyus Basmaciyan ram Ataryan M. Topiyan Tersi Pilvciyan Heyet-i Teftiye 1- Agob Basmaciyan 2. Armenak Keiyan 3. Armenak Bederyan 4. Mehran aperast 5. Tomas Movesyn Reis-i Snleri Nalbandyan eri Abraham Benliyan Havokzi Tersi Solakyan skender Selhyan Avadis Basmaciyan stepan

302

Celse: 11 Mart 1914 27 ubat 329 trihli ve 866 numrolu hkmet-i mahallye tezkeresine cevb: Karar: Mezkr tezkerede hkmet, frkamz efrdyla heyet-i idre azlarnn kffesinin esmisiyle terceme-i hallerinin irslini taleb etmekde ise de, meclis efrddan mnsib grd krk kadaryla idre azsndan nn terceme-i halleri yazlmakszn esmisini hv bir cetvelin irsline ve 27 ubat trihli tezkerenin 11 Martta yedlerine vsl olduunun yazlacak tezkere-i cevbiyeye dercine karar verildi. dre azlarndan esmilerinin bildirilmesi mnsib grlen zevt bervech-i tdir: Agob Basmaciyan Tomas Vahanyan Armenak Bederyan Celse: 30 Nisan 1914 Tecdd-i intihb- idre netcesi olarak Reis Agob Basmaciyan, Reis-i Sn Haronyun Haronyunaya, Veznedar Aram Ataryan, Ktib Tomas Vahanyan, z Manuk Topciyan intihb edilmidir. Celse: 15 Haziran 1914 Rznme 2 Paris Heyet-i dresinden gelen tahrrt. Karar: 2 Parisden mrsel iki numaral teblgt, Ayntab rfekmz vstasyla elimize geerek krat edildi. Ve tebli-i mezkrdan anlald ki: Trkiye Merkez dre Heyeti birtakm s-i hlt ve teksltdan dolay inhill etmi ve artk mevcdiyetini gayb etmi addolunur. mdi meclisimiz, imdi hangi vasta ve tark ile Haleb Trkiye merkezini idre edebileceinin bdema kimin ile muhbere edileceinin Parisden istirna karar verdi. 5 Talebe Cemiyeti teklinin tasvibi ve buna da Agob Gaziryann memr edilmesi. 3 Knn- evvel 913 2 Heyet-i Merkeziyenin 7 numrolu tamimi: Karar: 2 Tamim okundu ve cevb tastrine karar verildi. yle ki: Varnadan bir tamim alnd. Fakat kongreye murahhas gndermedik ve artk iki idre heyetleri anlasnlar.

303

Hnak Komitesinin Kilis ubesi Muhbere Kopya defterinin tercmesidir. (8) numrolu mazrf muhteviytndan. Numro 4 9 Knn- sn 1913 (Younoluk) Mfrezesine: .......................... biz lzmu olan malmt (Hachabibli) ye ibl ve irsl ediyoruz. Sizde ahz- malmt edebilirsiniz ve bize gndereceiniz mektblar Hachabibli Mfrezesi vastasyla gnderiniz. Vaziyet-i hzramz gayet buhranldr. B-huss Ermeni meselesinin meydn- siysetde tekrar mevz-i bahs olmas efkrmz iddetle igl etmektedir. Biz Ermeniler, Hnakyanlar mteyakkz ve mutebassr bulunmak mecbriyetindeyiz. Komitemiz talmtna ihtimm etmeliyiz. Fal, igzr ve kav arkadalar ilvesiyle mfrezelerimizi teksr ve takviye etmeliyiz. Muhfaz-i nefs kaziyyesine cehd ve gayretinizi tezyd etmeli. ntihbt iin tarafnza bir adam gnderecek idik. Fakat tehr olundu. Reis Agob Basmaciyan Tahrrt Numro 5 9 Knn- sn 1913 Tahrrt

(Hachabibli) Mfrezesine: okdanberi mektbunuzu alamadk. Trkiyenin giriftr olduu fevkalde buhranl vaziyyet-i hzras, b-huss Ermeni meselesinin tekrar mahfil-i siysyyede mevz-i bahs olmas ezhn- ummyyeyi iddetle igl etmekdedir. Ufk- siysetde ngehn, zuhryafta olacak frtnalara dellet eden mezlim-i sehabpreler peyd olmasna kar gayet mtebassr ve mteyakkz bulunmamz iktiz ediyor. Biz Ermeniler ve b-huss Hnakyanlar, mteyakkz ve mtebassr olarak faliyetemize germiyyet vermeliyiz. Reis Agob Basmaciyan

304

Tahrrt Numro 12 11 Mays 1913

stanbul Heyet-i Merkeziyyesine: Ermenice bilmeyip de Trke syleyen kurya tevz edilmek zere onbe aded talimatnme ve onbe aded de program gnderilmesini ihml etmeyiniz. Krd da cihetlerindeki Ermeni kylerinde haylice mfrezeler tekl ettik. Onlarn tanzm ve idresi iin de bir memr- mahssa ihtiya vardr. Reis Agop Basmaciyan Tahrrt Numro 13 11 Mays 913 (Younoluk) Mfrezesine: Ol taraflara rfekmzdan birinin yaknda izm edileceini akdemce yazdk ise de ahvl-i siysyyenin vahmetinden dolay bu teebbsmz akm kald, ve imdiye kadar bu vaadimizi f edemedik. Fakat, bu vaadimizi unutmadmza da emin olunuz. Her vakit sizi dnmekde ve merkeze de ihbr- keyfiyyet eylemekdeyiz. Vaadimizde sbitiz, ancak; mnsib zamana muntazrz. Meclisimiz, Temmuzda be-heme-hl rfekmzdan birinin tarafnza izm cb eden slahat f etmesi hakknda tekden bir karar daha verdi. Bin-en-aleyh bir buuk ay kadar daha bekleyiniz. Arkadalar n-emn bulmasnlar. Ahd etmi olan Hnakyan askerleri faliyetlerinde ber-devm olsunlar ......... size lzmu olan talmt oraya gelecek olan arkadadan alacaksnz. imdi haber ediniz. Kilis

305

Tahrrt Numrosu 15 27 Mays 1913

Kilisden Ayntab ubesine Trkiye Heyet-i dresinin 5 ve Merkez- Ummnin 10 numrolu teblgtn phesiz almsnzdr. Bu teblgtlarda stanbul Kongresinin bu sene temmuz veya austosta Varnada ictim edecei bildirilmektedir. Heyet-i dremiz bu kongrenin ehemmiyet-i fevkaldesini nazar- dikkate alarak ayrca ubemiz nmna bir murahhasn izmna karar vermi ise de masrif-i rhiyye olan yirmi lirann tedriki bir emr-i mkil olduundan ubenizin ubemizle bil-itirk ve Haleb ubesi de dhil olduu halde ubeden hemen bir murahhasn intihbyla Varnaya izm mnsib grlm olmakla bu bbdaki mtlaanzn seran ilk vsta ile bildirilmesi. Tahrrt Numrosu 18 8 Temmuz 1913

Kilisden (Hachabibli ve Younoluk) Mfrezelerine: Bu tahrrtmzla size rfekmzdan (Giyork Nalbandyan) takdm ederiz. Mm-ileyh mfrezelerinizde icr edilecek slaht ve vezifinize dir salhiyet-i vsiay hizdir. Tebli edecei mevdd noktas noktasna fya mecbrsunuz. Masrf- rhiyyesini bit-tab dnrsnz. Tahrrt Numrosu 25 13 Austos 1913 Kilisden Ayntaba: Rahib Sahak Mumciyana: .......................... Bizim tarz- faliyetimiz sizce malmdur. Zulmdde Ermenilik iin komitemiz btn kuvvet ve iktidrn sarf ve fed edecekdir. Komitemizin bu maksadna itirk etmi olduunuzdan oralardaki yeni teklt mcibince teekkl eden mfrezelerle terk-i mesa ediniz ve onlara peder-ne nasyihinizle tevktda bulunmanz ric ederiz ..................

306

Tahrrt Numro 26 13 Austos 1913

(Sveydiye) Hnak Komitesi Heyet-i dresi Azlarna: Arkadalar: Meclis idre azlna intihb olunmanzla mukaddes bir vazife bana gediinizi istihbr eyleyerek ziydesiyle mesrr olduk. Heyet-i faleden arkadamz Giyorkdan aldmz malmta gre intihba olan liykatnz mberhen olmakla tebrik ve tasdik ederiz. Fakat! Maksada vusl vazifeyi elde etmekle deil, fedkrne hidmet, cidd gayretle kbil olaca sizce de malm bir hakiktdir. u halde tlii elinize teslim olunan felekzede Ermeni milletinin ihys ve kesb-i kuvvet eylemesi iin menfaat-i ummiyeyi menfaat-i hussiyenize,kat kat mreccah tutacanza katyyen emin olduumuzu keml-i srrla beyn ederiz. Bhuss verdiiniz kararlar mesrriyetimizi bir kat daha tezyd etti. Lkin kararlar ne kadar parlak , ne kadar hayat-bah olsa kt zerinde kalmaa mahkm bulunduka, netcenin fideden ziyde mazarrat, kuvvetden ziyde, zaaf tevld edecei sizce de malmdur. Verilen kararlar tatbk edilmeli. Muvaffakiyetin balca eritinden biri de budur. Komitemizin oradaki teebbst hakknda her ayba idremize malmt it etmeniz mertdur. Ermeni hicretinin gnden gne ne derece vahim bir ekil aldn imdiye kadar gazetelerden veya baka menbiden istihbr etmisinizdir. Bunun Ermeniler iin ne derece mhlik bir vaka olduu Trk Hkmetince Ermeni mevcdiyetine ktl kadar iddetli bir darbe olduu aikrdr. Bu, Ermeni meselesini suya drmek iin Trklerin evirdii bir pln olduundan, o taraflarda zuhru muhtemel hicret meselesinin bir saat evvel basdrlmasna elden gelen gayretinizi esirgememelisiniz. Milletimizin bek-y-zr olmasn arzu eden herhangi bir Ermeni evvel urasn bilmelidir ki, millet, mill duygu, mill muhabbet ile bek bulabilir. Hiss-i millyetden mahrum bir millet ayn zamanda yaamaktan da mahrumdur. Milletin beksna en byk vsta, en zarr re olan millyet duygusunu temn iin ocuklar mill mekteblerde okutmaldr. u halde masumlarnz Amerikan kolejlerine ............... messeselerine gndermek mahzan cinayetdir. O mekteblerde hissiyt, ruh yok. Cidd talm, fedakr Ermeni hazrlayan mekteb istiyor iseniz, ite Kilis mektebiniz (Kilikyan Koleji). Hicret hakkndaki bahsimizden ahvl-i hzra hakknda bir fikir edindiniz zannederiz? Ermeni meselesinin, btn Avrupa matbtn ve siyasiyynunu igl ettii bir zamanda tbii olduumuz Trk Hkmetinin bize kar tutunaca meslek ne olabilir? 307

Bu pek derin mesele olmayp, hicret meselesinden kolay istihrc olunabilir. Sevgili arkadalar: Gyet nazik dakikalardayz. Bulunduumuz saatler Ermeni zulmn tayn edecekdir. mdi mdfaa-i nefs iin her vakit imdd dileyeceimiz iki byk kuvvet (yukarda Allah, aada silh) dr. Btn hayatmzda bu sizin iin bir dstr olmaldr. Tahrrt Numro 10 Knn- sn 914 Refik Tanilyana: Geenlerde kraathnemizde nfk mcib mnsebetsiz birtakm szlerin zerine sana edilen ihtrta ramen yine ayn mnsebetsizlii tekrar ettiinden Heyet-i dremiz kararyla sana son defa olarak ihtr- kat veriyoruz. Kabul edersen ne l, aksi takdirde ................. Basmaciyan 5 Knn- evvel 913 Yedi numaral tamiminizi aldk. Vakr- ahs unutularak komitenin zaafna sebebiyet vermekde olan bu gibi mugyir-i nizm icrt ve harektna meclisimiz beyn- teessf eder. Evvel unu bilmelidir ki Hamidlere, zzetlere serfr etmeyen ve daraalarndan havfetmeyen Hnakyan efrd, hi olmazsa imdi kanun huzurunda olsun menfi-i ahsiyesini istihzr etmeli idi. te beyn-nme hakkndaki cevbmz: ubemiz bundan iki ay akdem kongreye dvet olunduysa da bu dveti nazar- itbra almad. Binen-aleyh ubemiz bu kongreye itirk etmemitir.

308

309

nc Ordu Kumandanl Cnib-i lsine tfetl Efendim Hazretleri Pasinler kazas dhilindeki Ermeni kyleri sekenesinin tefahhus- ahvl ve harekt zmnnda o cihetlere gnderilen memrdan baz malmt- mhimmeyi hv alnan varaka sreti manzr- l-i kumandnleri buyrulmak zere leffen takdm klnd. Ol bbda emr ve irde hazreti men-le-hl emrindir. 22 evval 1332 ve 31 Austos 1330 Erzurum Vl Vekili Defterdar

310

311

nc Ordu Kumandanl Cnib-i lisine tfetl Efendim Hazretleri Pasinler kazasnn Bozviran karyesiyle civrnda kin sir Ermeni karyeleri sekenesinin tefahhus- ahvli zmnnda o cihetlere gnderilmi olan sivil polis memrluundan baz malmt hv alnan varaka sreti manzr l-i kumandanleri buyrulmak zere leffen takdm klnm ve mnderictna gre bi-t-tahkik muktezsnn fs zmnnda kaz-i mezkr kaymakamlna f-i teblgt olunmu olmakla ol bbda emr ve irde hazreti men-leh-l-emrindir. 22 evval 1332 ve 31 Austos 1330

Erzurum Vl Vekili Defterdr Rusyada bulunduum esnda gerek vilyt- arkiyye meselesinin ve gerekse Kafkasyada zuhr eden ufak tefek mesilin hallinde Rus Hkmetinin Ermenilere fevklde istind eylediini ve onlar kendi tarafna celb ile vilyt- arkiyye nmn alan Anadolu-y arkde istedii zamanda bir kym ve iti kararak bu sretle umr- dhiliyyemize mdhle ve hkmetimizi tazyk edebilmek maksadn gttn resm ve gayr-i resm iitmi idim. Bu maksat iin pek ok para sarf eden Ruslarn Ermenileri her halde kendi tarafna celb eylediini ve Ruslara kar Ermeniler arasnda uyanan bu meclbiyyetin bizim taraf Ermenilerine de siryet eylediini de yine Petersburgda bulunduum son zamanlarda renmi idim. Bu sebeble Pasinler kazas dhilindeki Ermenilerin ahvline dir polis tarafndan verilen raporlar yn- dikkat bulduum gibi btn vilyt- arkiyyedeki Ermenilerin ksm- azmnn da ayn his ve fikre tbi olduklar phesizdir. Birinci ubeye tevd olundu. 1 Eyll 330

312

313

Erzurum Vilyeti Tahrrt Kalemi Bundan be alt gn mukaddem Pasinlerin Komasur, Bozviran, Velibaba, Aliehrek karyelerine gidip tahkkta ibtidr olundu. yle ki: Bundan iki sene evvel yz bir sene mahkmen Sibiryaya gndermi olduu Gmr Ermenilerinden Aramays nmndaki fed ban imdi terhis ederek Karsa gndermi ve orada Ermenilerden birok ete yazarak birlikte Seynihan kordonuna gelip onlardan on on be kadar tebdl-i kyfe ile yan Pasin kyllerinin elbiselerine lbis olarak kurlara gndermi; kyllere vaz- nashat olarak, sizler Osmanlya yardm etmeyiniz. Aramays diyor ki Rusya devleti bize vaad etti. Karstan l- Osmn lkesinde nereye kadar gider isem oraya kadar size beylik vereceim. Bu karyelerde ne kadar Ermeni var ise Aramays nmn iittii gibi Aramays tarafna gemek fikrindedirler. Hatt Hamid Aann etesine yazlan Komasur karyesi Ermenileri Aramaysdan aldklar cevb zerine alm olduklar esblerini geri vererek eteden kmlardr. Ve Aramays yine nashat olarak sizler Osmanlya yardm ederseniz Rusyann Kars cihetinde Ermenilerden ok baka millet yoktur. Siz gidip kendi milletinizin canna, malna nasl hynet edersiniz. Ve Rusyann mirlerinden Loris Melkonun olu ihtill karmak iin Vana gitmitir. Ve talmt verilmitir ki Osmanl Rusyaya taarruz etmedike sizlerden bir ihtill zuhr etmesin. Her ne zaman ki Osmanl harbe balar ise siz de o sra ihtill karnz. Ve askere de gider iseniz te biriniz gidin. O da Rusyaya taarruz etmeyiniz. Ve Erzurum Murahhashnesine Komasurdan adam gnderilmitir. Cevb gzlyorlar. Murahhas ne emrederse o yolda hareket edeceklerdir. Ve Aramaysn yazm olduu etelerin birou da Pasinler ve Ova Ermenilerinden olduu ve beher kyden de krk ellier kii gittikleri ve binen-aleyh Seynihan kordonuna da bir kll esliha ve mhimmat Aramays tarafndan gtrlmtr. Geliniz bu silhlar gtrnz. Bunlarn bir ksm muvfakat etmi ve bir ksm da muvfakat etmediklerinden dolay Bozviran karyesinden Kei olu mehur komite ba Bediros iki gn mukaddem Seynihana silh iin veyahud adam geirmek iin gittii ve blda zikrolunanlarn cmlesi tahkikt- mevskadan olduu gibi Rusyann u srada malbiyet haberleri iitildiinden fevklde hl-i meysiyyette olduklar zavhir-i hallerinden anlalmtr. Ve evvelce arz eylediim vechile aret alaylar sdk- sadkatle vatana alacaklar arz olunur efendim. 31 Austos 330 Sivil Memr Mehmed Nuri

314

315

Bitlis Vlisi Mustafa Beyden mevrd 5 Eyll 330 trihli ifre mahlldr. Ermeni mtefekkrni arasnda son gnlerde verilen karar, icr edilen telknt harb ilnna kadar sknet ve itaatlerini muhfaza etmek ve harb iln edilirse ordudaki efrdn silhlaryla dman tarafna iltic eylemeleri ve ordumuz ilerlerse sknet ve itaatn muhfazas ve ordumuz ricat ederse silhlanp ete haline geerek muvredt ve mnsebt igl eylemeleri merkezinde bulunduu istitlt- mahssa-i mevskaya mstenid olduu Mu Mutasarrflndan bildirilmitir. ubece malmt hsl olmu ve cr-y cb zmnnda Birinci ubeye tevd edilmitir. kinci ube Mdri

316

317

318

319

320

321

322

Diyarbekir Vilyeti Tahrrt Kalemi stanbul Divn- Harb-i rfsi Heyet-i Tahkkiyyesi Riysetine Reis Bey Efendi 24 Eyll 330 trihli ve 594 numrolu telgrafnmeye zeyldir. Taharryyt neticesinde Diyarbekirli Mardirosyan Setrakn hnesinde elde edilen evrk ile bunlarn melen tercmesini hv polis mdriyetinden b-mzekkire tevd olunan defter sretiyle merkmun ahvline ait rapor leffen takdm klnd. Ol bbda irde efendim hazretlerinindir. 26 Eyll 330 Vl

----------

-----

----------

Diyarbekirli Mardirosyan Setraka id evrk ve mektb Numro 1. El yazsyla yazlm bir ark defteridir ki ba tarafnda mrekkeble yazlm ksm Gramyana ait Trke ibreli arkdr. Kurun kalemle yazlm olub kenarlar izilen arklar kmilen ihtill karmak, ayaklanmak, Ermenistan tekl etmek, Krdleri kahretmek, Hnakyan kahramanlarnn menkbn zikretmek gibi ihtillkrne teebbslerden ibrettir. erisindeki para kttan birisi Tiflisde Bedros Perosyan adresini, ikincisi Diyarbekir Protestan Marif Cemiyeti damga ve mhrn hv olup, kylerine sekiz kii atl asker geldiini ve Hamid Aa ile Hseyin avuun iyilikleri nazar- dikkate alnmaya lyk olduunu, ncs Ermeni mar olup muhteviyt hareket-i milliyeyi tevk ve tec husslarndan bhistir. 2. mzsz yazlm kt olub, kars Mslman olub bir eyhin yanndaki adamla tezvc ettiinden dolay kocas karsna hitben kendisi de Mslman olduundan o adamdan ayrlp yine kendisine varmasn teklif eylemektedir. Ktta kar tarafndan verilmi cevblar olub, beni Krd karmad, ben Mslman oldum, ona vardm szleri de mndericdir ki bu bir mektbtan ziyde kar-koca arasnda tet edilen mektblardan karlm bir hlsa olsa gerektir. 3. Ehemmiyetsiz bir hsn-i hat, ak defterinden ve ngilizce, Ermenice baz talmlerden ibrettir. 4. Yine ehemmiyetsiz bir hsn-i hat talm defterinden ve iinde baz mehir-i tercim ahvllerinden ibrettir.

323

5. Bir ksm ehemmiyetsiz olup alt izilen satrlarn tercmesi bervech-i zrdir: (askerin haberini bir gn muhtar getirdi. Bizi sakladlar ve burada garib kimse yoktur cevbn verdiler, sonumuz ne olacak mechldur. Ben hrsz gibi dkkna gidiyorum. Onlar grdmde saklanyorum. Ne yapacamz bilmiyoruz. armz) 5 Austos 1914. mz: Kzkardeiniz Kadar Yalcyan. 6. yn- ehemmiyet bir ey yoktur. 7. d bir masraf pusulasndan ibrettir. 8. Hnakyan Diyarbekir ubesi mhrn hv bir dvetiyedir ki tercmesi ber-vech-i tdir: (Sevgili arkadalar, Tern-i sn 1909 dokuzuncu pazartesi gn akam saat on buukta ber-y mzkere hazr bulunmanz mercdur.) 9. yn- ehemmiyet husstndan bhistir. deildir. Aile ve gnderilmemi para

10. d Trke ibreli trkden ibrettir. 11. Bu dahi yn- ehemmiyet olmayan bir trkdr. 12. Yazann imzsn muhtev olmayan bir tiyatro piyesidir ki tasavvur edilen bir Selim ahn zamann gstermekte ve Ermenilerin zulm, seflet, kahtlkdan ektiklerini tasvr eylemektedir. Sonu da (syi berkemldir) cmle-i istihzkrnesiyle hitm bulmaktadr. 13. Ehemmiyetsiz bir tiyatro piyesinden ibrettir. 14. Salb-i Ahmer teklt serlevhas altnda yazlm bir nizmnmedir ki Tanakstyun Komitesi tekltna merbt ikinci derecede bir teklt olmak muhtemeldir. Daha ziyde Salb-i Ahmer nm altnda Tanakstyun Komitesi, merkiz-i tlyesi nizmnmesi olmak ihtimli vardr. Maksad 1 (Ermeni kadnlarnn efkrn ykseltmek), 2 (kendilerine ahs ve ailev terbiye vermek), 3 (istihsl-i hrriyet iin almak) husslardr. bu evrkn ilk drt sahifesi zy olmutur. Beinci sahifesinden itibren balyor. Muhteviyt- tamk edilince toplanan paralarn Tanakstyun teklt merkezlerine gnderilecei ve para iin kimsenin merkezden hesap soramyaca cihetleri de gze arpyor. Gndzleri dersler tertb etmek, geceleri nutuklar vermek, hsl propaganda ederek milletin hukkunu muhfazaya s olmak bu tekltn cmle-i vezifinden grlmektedir. u halde bunun malm olan Salb-i Ahmerle bir alkas yoktur. Srf bir komite tekltdr. Ermeni madrn-i siysyyesine ve eteler msdemtnda sakat kalan ve veft edenlerin ailesine yardmda bulunmakta cmle-i vezifinden gsteriliyor. Dier aksm tertbt ve sret-i ictima vesireyi muhtevdir. 15. yn- ehemmiyet bir ey yoktur. Ylba mnsebetiyle bir kz tarafndan ebeveynine yazlmtr. 324

16. ngilizce ve Ermenice yazlm bir lgt defterinden ibrettir. 17. Fotoraflk hakknda yazlm bir defterden ibrettir. 18. Evveli olmayan perkende birka defter yapradr ki mecm yedi yapraktr. Muhtevyatndan anlaldna gre bir cemiyetin karar ve toplanan inelerini cmidir. Toplanan para mecmu binbeyzbir guru on paradan ibret olup, ilk ictimnda reis-i evvel Dikran Sabuncyan ve reis-i sn de Hagogyandr. Bagdasar Haroslyan azdr. Dier bir ictimda Hosib Diyagyan reis-i evvel ve Nalbandyan reis-i sn ve Bagdasar Kroluyan Sandk-kr intihb olunmulardr. Sl-i ictima- 1911 senesidir. 19. Bir ksm ehemmiyetsiz olup alt izilen satrlarn tercmesi bervech-i zrdir: (... Kirkorla birlikte skenderiyeye doru gitmeye hazrlanyoruz....... skenderiyede yaknda buluacamz md ederiz. Mektbun cevbn muhakkak yaznz. Eer Setrak Viranehire gitmise abuk geri getirin bir dakika gib etmeksizin skenderiyeye doru yola kmal sonra pimn olunur. Bizi mesl etmeyiniz. Trklere de ta atn (tahkrden kinye olsa gerek) imz... Dou Mardirosyan badel imz: Kanz kanz Osmanl memleketinden kendinizi kurtarnz!... Mrseln ileyh Setrak ve Mgrdi Mardirosyan. 20. Mnderict ehemmiyetsiz bir pusuladr. 21. Mfd ehemmiyetsiz bir para kttr. 22. Mfd ehemmiyetsiz bir para kttr. 23. Paskalya tebriini hv bir karttr. 24. Paskalya tebriini hv bir karttr. 25. Paskalya tebriini hv bir karttr. 26. Amerikadan gnderilmi ehemmiyetsiz bir karttr. 27. Mnderict ehemmiyetsiz bir karttr. 28. Ehemmiyetsiz bir karttr. 29. Tebrik kartdr. 30. Bir karttr ki muhtevyatnda New Yorka gidip kendisini kurtardn sylyor. 31. Paskalya tebriini hav bir karttr. 32. yn- ehemmiyet deildir. 33. Paskalya tebriini havdir ehemmiyetsizdir. 34. Paskalya tebriini havdir ehemmiyetsizdir. 35. Mfd ehemmiyetsiz bir karttr. 36. Mfd ehemmiyetsiz bir karttr. 325

37. Mfd ehemmiyetsiz bir karttr. 38. Mfd ehemmiyetsiz bir tebrik kartdr. 39. Mfd ehemmiyetsiz bir karttr. 40. Mfd ehemmiyetsiz bir tebrik kartdr. 41. Ergani Maden Mdri Karabet ireciyann bir kartdr ki tercmesi ber-vech-i tdir: (Arkada! Eer iyi olduunuzu bilsem nezdinizdeki Mart ve Nisan Hnak Komite gazetelerini isterim. Teekkrlerimi ve selmlarm kabl ediniz......) 42. Mfd yn- ehemmiyet olmayan bir mektbdur. 43. Hnakyan marn muhtev bir karttr. Ve zerinde Hnakyan erbb- ihtillinden Arhanyan Kaloun resmi vardr. Mfd bit-tabi ittihatla ve ittifakla ileri gitmek ml-i millyeyi saha-i husle karmak husslarn tevkten ibrettir. Mrseln ileyh Agop arafcyandr. 44. Baz mulect tertblerini hv defterdir. Ehemmiyetsizdir. 45. Ehemmiyetsiz mfd hv bir pusuladr. 46. Kolera hakknda yazlm bir ehemmiyetsiz kttr. 47. Mulect defterinin fihristidir. Ehemmiyetsizdir. 48. Mulect tertbtn hv bir defterdir. 49. Mill ve ihtillkrne yazlm arklar hv bir defterdir. 50. Bir defterdir ki ser--p ihtillperverne yazlm ve vaktiyle Amerikada mnteir Gen Ermenistan rislesinde ner olunmu mill arklarla doludur. 51. Geri Diyarbekir Hnakyan ubesinin mhryle mahtm bir tiyatro piyesini muhtev bir defter ise de mfdnda ihtillkrne bir ey yoktur. 52. Bir karttr ki Mekteb-i Sultani ngilizce Muallimi Dikiliciyan tarafndan mersldr. Mrseln ileyh Mardirosyana ne havdisin var diye soruyor. 53. Hezeynmz ve ihtillkrne arklar muhtev bir evrktr. 54. Ayntap Mektebinde tala baslm bir risledir ki muhtevyatnda alalm, okuyalm, ileri gidelim, ocuklarmz Avrupaya gndermeyelim kendi memleketimizde okutalm, fikirleri der-miyn olunmaktadr. 55. (Su gibi kan imek ve lmek isterim) ternesiyle ihtillkrne yazlm bir arkdr. 56. Kez ihtillkrne yazlm neid ve arklardan mrekkebdir. 57. Trke mefhmuyla ve Ermenice hurftla d arklardr. 58. yn- ehemmiyet deildir. 326

59. Ermenice yaz ile Trke d bilmeceyi muhtevdir. 60. Bir zarf dernunda para mektbdan ibret olup bir mektbun yn- ehemmiyet ksmlar ber-vech-i t tercme olunmutur: (Gen Ermenistan rislesinden oraya gnderdik. Muhrebe havdislerine gelince bundan ne haber?... Gazetelerden ok havdis alyoruz. Bazlar Almanya galebe ald, bazlar Fransa galebe ald diyorlar. Hangisi dorudur. Zira: Her iki partiden gazeteciler para almlardr. md ederiz ki Almanya malb olacaktr ve arzumuz da bu merkezdedir. Zr Almanya dim Ermeni meselesinde bize murz bulunmutur. Son nefesi kimin vereceini bekleyelim.) Mrseln ileyh Vartano Mardirosyan 6 Austos 914 Filedelfiya (Philadelphia): Mrsel Hanyono Mardirosyan (Kadn) 61. Bu mektbun yn- ehemmiyet ksmlar ber-vech-i zrdir: (.... Hsl Osib ve Setrak ile birlikte epeyce grtk. Yalnz bir eyden dolay taaccbde kaldk. Nasl ki geenlerde yazmtm, gnderilen rislelerden birisinde yazlmt ki Diyarbekirde Hnakyan ubesini kapatmlardr. Buna dir cz bir mektb gnderiniz. Eyy da satb borlar kapatmsnz. Nihyet bu bbda imznzla mektbnuza muntzrm.) 62. l tertibini hv ehemmiyetsiz bir varakadr. 63. Bu mektbun yn- ehemmiyet ksmlar ber-vech-i zrdir. (9 Tern-i sn de gnderdiiniz mektbda orada bir Krdn asldn niin haber vermediniz? Her haberi bize sl edin. Losik ne vakit Amerikaya gelecekse onu da bildirin.) 64. Bir sigorta kumpanyasnn artnmesidir. 65. Ehemmiyetsiz bir kadn mektbudur. 66. Setrak Mardirosyan adresini hv bo bir zarfdr. 67. Mfd yn- ehemmiyet deildir. Ber-vech-i bl altm yedi para evrkn mhim aksmnn tercmeleri yazlmtr. 19 Knn- evvel 330 Mustafa Red

327

329

330

Bb- l Hriciyye Nezreti Umr- Siysiyye Mdriyyet-i Ummyyesi Mhimme Kalemi Aded 56487 / 1634 Harbiyye Nezret-i Cellesine Devletl Efendim Hazretleri Vilyt- huddiyemizdeki tedbr-i mttehizenin Ermenilerin gayretini kesretmekde olduu ve siyset-i hzralarna devm edilib edilmemesi hakknda Ermeniler beyninde ihtilf- efkr hussa geldii ve fedilerden iki yz elli kiinin Erivan vilyetinden Tiflise avdet ettikleri ve Antranikin ulfa havlsinde gizli bir yerden zerbaycan ve Kafkasyadan gelen Ermeni murahhaslarna riyset etmek zere Tiflisden hareket eyledii ve ibu ictimda aleyhimizdeki harekete germiyyet vermek veya muvfk bir zamana intizran fed tekltn tehr etmek husslarnda ittihz- mukarrert olaca ve karar- mttehz renmee sarf- gayret etmekde olduunun Tiflis Baehbenderliinden bildirildii Petrograd Sefir Vekili Fahreddin Beyefendiden alnm olan bir telgrafnmede ir olunmakdadr. bu telgrafnmenin bir sreti Dhiliyye Nezretine gnderilmitir efendim. 14 Zilhicce 332 ve 21 Tern-i evvel 330 Hriciyye Nzr nmna Umr- Siysiyye Mdr-i Ummsi

----------

-----

----------

Bb- l Hriciyye Nezreti Umr- Siysiyye Mdriyyet-i Ummsi Mhimme Kalemi Aded Bkre Sefret-i Seniyyesinin 21 Knn- evvel 1914 trihli ve 425 // 29350 numrolu tahrrt sretidir. 13 Knn- evvel 1914 trih ve 404-29312 numrolu tahrrt- ciznem ile brilde bulunan birtakm safdil Ermenilerin bil-ifl Rusyaya gnll olarak gitmelerini tevk ve teshl eyleyen birka Ermeninin Polis 331

Mdriyyetince tarassut altna alnp tahrkt ve tesvltlarna devm ettikleri takdirde Romanyadan tard ve tebd edileceklerini Emniyet-i Ummiyye Mdriyyetinin vad ve ifdesine atfen arz eylemi idim. Bu hussdaki teebbstn semeresi grlmee balamtr. Fi-l-vki bu defa bril ehbenderliinden vrid olan bir raporda eyym- ahrede gnll Ermenilerin Rusyaya muhceretleri tamamiyle tatil edildii ve ibu muhcereti tevk iin Romanyann bild- siresinden ehr-i mezkre gelen ser-gerdelerin azmet ettikleri ifde olunmu ve imdiye kadar Rusyann Reni limanna gitmek zere Kalasdan vapurlara rkib olan Ermenilerin mikdr- mecm drt yze bli olup bunlardan yz ellisinin brilden gitmi olduklar ilveten serd ve ityn edilmitir. Bir menba- dierden istihsl eylediim malmata nazaran Bkreden dahi ekseri Bulgar tebsndan olan elli kadar Ermeni gnll olarak Rusyaya gitmidir. bu keyfiyet-i hicretin vakt-i zamaniyle nn almak ve dire-i siryetini tahdd eylemek iin lzm gelenler nezdinde teebbst- lzimede bulunulaca gibi Ermeni mutebernndan baz zevt tarafndan da bu hussda buradaki Ermenilere nesyih-i lzime de bulunulmakda olduunu arz eylerim. Ol bbda.

332

333

334

Harbiyye Nezreti Harbiyye Diresi ifre Kalemi Ankaradan Harbiyye Nezret-i Cellesine ifre Mstaceldir Develi kazasnda bir Ermeninin bomba iml eylemekde olduu birinin infilkyla merkmun telef olmas neticesinde tezhr eylemi ve hkmet-i mahalliye ve memrn-i sirece icr klnan taharrytda Ermeni mezarlklarnda gml barut, eslih vesire zuhr eylediinden taharryta devm olunduu ve neticenin bakaca bildirilecei On Beinci Frka Kumandanl Vekletinden ir klnmdr. Alnacak malmat arz edilecekdir. 12 ubat 330 Beinci Kolordu Kumandan Vekili Halil Recai Bir sreti asyi ksmna verilmidir. Develi kazasnda bir Ermeninin bomba iml eylemekde olduu ---------Harbiyye Nezreti Harbiyye Diresi ifre Kalemi Ankaradan Harbiyye Nezret-i Cellesine mevrd ifre sretidir. Develi kazasnn Fenese Mahallesinde bir avlu dernundaki Ermeni kilisesi ile mektebinde yirmi bir aded bomba elde edildii mahall irndan anlalmdr. Netice bakaca arz olunacaktr. / 15 Mart 331 Beinci Kolordu Kumandan Vekili Halil Recai Asl asyi ksmna verilmidir. Develi kazasnda Ermeni kilisesinde 21 aded bomba elde edildii. --------------

335

337

338

339

340

Dhiliyye Nezreti Emniyyet-i Ummiyye Mdriyyeti Adana vilyetinden vrid olan 13 ubat 330 tarihli ifre telgrafnme sretidir. 30 Knn-i sn 330 tarihinde Drtyol mntkasndan Adanal Mekteb Muallimi brahim ve Drtyollu Artin ve Bedros nmnda Ermeni dman gemisine firr eylemi idi. Bunun zerine Erzine gittim. Tedbir-i lzme ittihz ve lzm gelenlere evmir-i mukteziye it eyledim. 11 ubat 330 tarihinde yine o cihetlerde sazlk iinde deniz kenarnda devriye efrdmz tarafndan Drtyollu Agob isminde birisi derdest edildi. Merkmun ifdesi isimlerini tayn ettii ehsn ictimlar neticesi zerine Trkiyede rahatlar olmadn ve ufak bir kuvvetle geldiklerinde kendilerinin msellh ve mheyy olduklarn ve nice Trkleri katlim edeceklerini ve havli-i mezkredeki askerin kuvvet vesiresi topu bulunmad dman zrhlsna firr ederek ihbr eylemek vazifesiyle sevk edildikleri merkezindedir. Bu bbda medhaldr ve pheli kesn tevkf edilmekle beraber tedbir-i lzme ittihz edildi. 12 ubat 330 yine mezkr mntkada skenderuna giden imendfer yolunun otuz drdnc kilometresinin ilerisinde Azirli karyesinin Payas cihetinde deniz kenarndaki sazlk iinde devriye efrdmz tarafndan helyosta iaretine mahsus iki taraf siyah ortas krmz bir caml bir ayinenin bulunduu kaymakamln irndan anlalyor. Bunun zerine Osmaniyede bulunan Jandarma Alay Kumandan Avni Beye telefonla evmir-i lzmeyi verip Erzindeki mntka kumandanna da telefonla teblgatta bulundum. O mntkada hibir Ermeni kalmamak zere Drtyoldaki Ermenilerin kmilen Osmaniye, Ceyhan ve Adanaya sevkleri lzmunu bildirdim. Hain kazasnda Hnak Komitesi tarafndan yine hkmet aleyhine kyma daveti hvi duvarlara yaptrlan ktlar zerine tevkf edilenlerin hemen dvn- harbe sevk olunmak zere merkez-i vilyete gnderilmeleri ve mahallince ona gre tedbir ittihz lzmunu cevben yazdm ber-y malmat arz eylerim.

----------

-----

----------

341

Dhiliyye Nezreti Emniyyet-i Ummiyye Mdriyyeti Ord-y Hmyn Bakumandanl Veklet-i Cellesine Devletl Efendim Hazretleri; Drtyol Ermenileri hakknda Adana vilyetinden alnan 13 ubat 330 tarihli telgrafnmenin sreti manzr- lleri buyurulmak zere leffen takdm klnm olmakla olbbda emr fermn hazret-i men leh-l-emrindir. 12 Reb-l-hr 333 14 ubat 330 Dhiliyye Nzr Tevkif edilenler hakknda pek cidd tedbir ittihz edilmesi iin srar edilmelidir. ---------20/12/330 am vstasyla Drdnc Ordu Kumandanlna 30 Knn- sn de Drtyol mntkasndan dman gemisine firr eden Ermeniden baka 11 ubat tarihinde de yine o mntkann sazlklarnda Drtyollu Agob isminde birinin derdest edildii ifdesinden Trkiyede rahatlar olmadn ve o havldeki askerin kuvveti ve topsuz bulunduunu ve ufak kuvvetle geldikleri hlde kendilerine msellahan iltihk ve Trkleri katlim edeceklerini dman sefinine ihbr iin sevk edildii anlalmakla medhldr olanlarn tevkf ve o mntkadaki Ermenilerin Osmaniye, Adana cihetlerine nakli emrini verdii ve Hain kazasnda Hnak Komitesi tarafndan hkmet aleyhine kym ve daveti hv duvarlara yaptrlan ktlar zerine tevkf edilenlerin dvn- harbe verilmekte olduu Adana vilyetinden 13 ubat tarihli telgrafnme ile bildirilmektedir. Adana mntkasndaki Ermeni komitelerinin hl-i faliyete girmekte olduklarn gsteren btn u ahvl-i syi ikenne tedbir-i edde ittihzn ve tevkf edilenlerin ve edileceklerin seran icr-y muhkemeleriyle hemen tecziye edilerek tevessne mahall braklmamasn cb ettirmektedir. crt neticesinde pey-der-pey malmt ta buyurulmas. 342 --------------

Dhiliyye Nezretinin Adana vilyetinden alub tebli ettii malmta gre Drtyol Ermenilerinden kiinin dman gemisine firr mnsebetiyle icr edilen tahkkt esnsnda birok ml-i ihtill kefolunduu anlalmaktadr. Ele geen mtecsirn hakknda 12 ubat 330 tarihli teblgt- ummiyeye gre Drdnc Orduca yaplan icrtdan malmt its. ---------Osmanl Ord-y Hmynu Bakumandanl Vekleti Kudsten Bakumandanlk Vekletine mevrd ifre Numro: 2247 C: 13 ubat 330 Tedbir zaten mevcddur. Drdnc Ordunun mentk- askeriyye taksmt bu maksad kfildir. Bu tedbir bervech-i t ikml edilmitir: 1. Sekizinci Frkaya mensup Adanadaki mfreze imdilik orada braklacaktr. 2. Ermenilerle meskn havlde lzm grld halde derhal dvn- harb-i rf tekli iin mntka kumandanlarna salhiyyet verilmitir. 3. Hleb vilyetinin Ermenilerle meskn havlsine vazlcey-i hzrn bir Ermeni kym- melhzunu derhl teskn etmee msid olacak srette tebdli emredilmitir. 4. Mntka kumandanlarnn salhiyyeti tevsi edilmitir. 5. Maa-hz teba-i sdkaya kar evkt-i pederneden ayrlmamas hakknda emredilmitir. 15 ubat 330 Drdnc Ordu Kumandan Cemal --------------

343

345

346

347

348

349

Rus kuvvetini takviye eden Ermeni etelerine iltihk ve fecy-i mesbkay bizzat iml eden yerli Ermenileri tarafndan katl ve itlf olunan Mirkeho karyesi ahlsinin zkr: Esm-i Maktl Hac brahim bin Abdi Abdi bin Hac brahim Reso bin Abdi Sado bin mer sve bin Reso Kulu bin Canko Ms bin Canko Emin bin Molla Hamid Molla Abdullah bin Hamid bo bin Hac Sado bin Hac Abdal bin Canko bo bin Ahmed smil bin bo Musto bin zi Mahmud bin Seyyo Kaak bin Bero Musto bin Hsn so bin Alu Maksd bin Peri Hac bin Peri Mehmed bin Hasan li bo bin Hasan li Abdo bin Mehmed Molla Sleyman Mezgi bin Abdullah li bin Hasan Maho bin Samed Murad bin Haso so bin kci Lezko bin Mecid Abdullah bin Ksm Sret-i Katl ve tlflar Kurun ve sng ile katl olunmutur Bu dahi Darb ve zebh olunmutur Bu dahi Bu dahi Sng ile g..nden darb olunmutur Bu dahi Bu dahi Bu dahi Bu dahi Bu dahi Zebh olunmutur Karnn yarmlardr Tandrda ihrk olunmutur Kurunla itlf edilmitir Zebh olunmutur Kurunla itlf olunmutur Bu dahi Bu dahi Bu dahi Bu dahi Sng ile itlf olunmutur Bu dahi Bu dahi Tandrda ihrk olunmutur Sng ile karnn yarmlardr Kurunla itlf olunmutur Kama ile itlf olunmutur Bu dahi Sng ile gzleri karlarak itlf olunmutur Kama ile itlf edilmitir Kurunla itlf edilmitir

350

Mirkeho Karyesi Ahlsinin tlf Olunan Zkr Bakiyye-i Esmsi Esm-i Maktl oban Abdullah Simo bin Bibi Mames bin Reso Pao bin Merzi Gl bin Timur Murad bin Yusuf Cedo bin Hac brahim Faki Mehmed Abdlcebbar olu Silo Sret-i Katl ve tlflar Kurunla itlf edilmitir Bu dahi Bu dahi Bu dahi Bu dahi Kurunla darb ve sng ile karnn yrtarak itlf olunmutur Bu dahi Bu dahi Bu dahi

Mirkeho Karyesinden Katlolunan nsn Mikdr ve Esmsi: Esm-i Maktle Hac brahim zevcesi Kasn binti Haso Adu zevcesi Fat binti s Reso zevcesi Zerean binti md Gll binti so bo zevcesi Slni binti Silo Sret-i Katl ve tlflar Kurunla darb ve itlf edilmitir

Bu dahi Sng ile itlf edilmitir Memesi kesilerek itlf edilmitir Karnn yarp ocuunu tandra atlarak itlf edilmitir Fato binti bo Zebh olunarak tandra atlmtr Fidan Hatun Tandra atlarak itlf edilmitir Musto zevcesi Glizar binti Hac Han Zebh edilmitir Halil zevcesi Rahime binti Mehak Kurunla darb olunmutur Molla Sleyman zevcesi Benef binti Tandra atlarak ihrk edilmitir Hac Kerim Dervi zevcesi Ri binti Bero Bu dahi Simo zevcesi Mmiye binti li Zebh olunmutur Ahmed zevcesi Hat binti Hac Bu dahi Hacer binti Maho Kurun ve sng ile itlf edilmitir Fiil-i eni ile Terk-i Hayt Eden Mirkeho Karyesinin ns: li zevcesi Nadire binti Hac Lezko zevcesi Han binti Kulu Silo zevcesi Telli binti Zeliha Halu zevcesi Hamsi binti Arab

351

Mirkeho Karyesinden Mecrh Bulunan Zkr ve ns: mer zevcesi Beki binti Samed Hacolu Hasan Canko zevcesi Zeyni binti Abbas Alu bin Hasan Fat binti bo bakire kz Kurun yaras Bu dahi Bu dahi Kolunda ve karnnda sng yaras Kurun yaras

Astoci Karyesi Ahlsinden Katl ve tlf Olunan Zkrun Mikdr: Esm-i Maktl Mikil bin Alu Musto bin smil Dervi bin Maksd Ali bin Nimet Esad bin Gelo s bin Nebi Cevher bin Ali Sret-i Katl ve tlflar Kurunla katl olunmutur Bu dahi Sng ile katl olunmutur Bu dahi Kurun ve Sng ile katl olunmutur Sng ile katl olunmutur Tfenk kunda ile katl olunmutur

Astoci Karyesinden Katl ve tlf Edilen ns: Esm-i Maktle Sret-I Katl ve tlflar

Ziro binti Hasan Fiil-i eniden fevt olmutur Acem zevcesi Hazal binti Ali Bu dahi Hseyin zevcesi Zmm binti Hseyin Bu dahi Astoci Karyesi Ahlsinden Fiil-i eni cr Olunup Ber-hayt Bulunan ns: Sabo binti Maho bakire kz Meri binti (dier) Maho bakire kz Noro zevcesi Sehab binti Ali Sfi Salih zevcesi Emine binti Maho Gll binti Mm bakire kz 19 ubat 330 Tedkkt- Essiyye Defterinden sreti ahzolunmutur. Kaymakam Kemal

352

Ermeni eteleri Tarafndan Dr- Tecvz Olan Mazlmn Esmsi : Mderris Molla Yusuf Efendinin biraderi Molla Mehmed Efendi

Nev-i Mezlim

Yalnz sanat- ilmiye-i slmiyyeyi hiz olduu her trl hakrete esbb- kfiye addedilerek birok hidemt- sfliyede istihdmdan sonra beraberce gtrlm ve el-yevm hayat ve memt mehl bulunmutur. Kzn kendi eliyle boazlatmak iin cebredilmi ve her teklifte az-y vcdundan biri kat edilmek sretiyle ehid edilmitir. Kurunla ehd edilmilerdir. ocuu ile birlikte tandra atlarak ihrk olunmulardr. evldyla boazlanmlardr. Kollar kesilerek ve mahallnden yaralanarak itlf edilmitir. Antranik nmndaki ete reisi tarafndan ezvk- hussiyeye alet edildikten sonra beraberlerince gtrlmtr. zerinde bulunan 200 lira nakdi alnarak kendisi sng ile ehid edilmitir.

Kavlikte Hac Molla Said

Heretilde Mlzm s, rfeks mer, Ali, Mehmed ezhnede Cndi Aa hizmetisi Asmo Yamanyurdda Miha zevcesi Fato Belecekte Mehmed Abdi zevcesi bese Belecekte Maho kerimesi Hanm Hatun

El-yevm Erzurum Ordusunda mstahdem Alay Ktibi Mustafa Efendinin biraderi Tccar Mehmed Efendi

353

Saray, Esedboyu Cm-i erifleri ahura tebdl olunmutur. Birok medrese-i slmiyye talebeleri cebren kabl-i Nasrniyete sevkedilmi ve akb-i istirddda firr sretiyle hayatn kurtaran tlibn- mm ileyhim zaten kalplerinden silinmeyen diynet-i slmiyyeye rc eylemilerdir. Perkalde Nezu Hatun tandrda yaklan iki hafdinin etini babasna ve anasna yedirmek zere cebredildiini ve onlarn reddiyle itlf edildiini grm olmasndan mteessiren tecennn etmitir. Tetkkt- hakkiyyeye mstenid liste aslna mutbktr. 2 Mart 331 Mahmd Kaymakam Keml

354

355

356

357

358

359

Drdnc Ordu Kumandanl Vekletine

ifre

C. 1 Mart 331 telgrafnme-i llerini bu sabah aldm iin gece cevb vermek mmkn olamad. Zeytn hdisesi hakkndaki malmtm yalnz baz ehsn hapishneye hcm ederek vuk bulan msdemede jandarma efrdndan birka kiinin telef olmasndan ibrettir. Ne muhcimlerin hviyetleri ve ne de meselenin esbb- zuhru hakknda sahih ve kat malmta hiz deilim. Ancak askere tecavzle katle ictisr edenlerin herhalde eedd mcztla cezalandrlmalar vcb-i kat tahtnda bulunduuna eminim. Zeytnlularn Dersadet Ermeni Patrikhnesine ve Sis Ermeni Katogigosluuna gnderdikleri bir iki telgrafnmeyi sansr memru ire ettii cihetiyle grdm. Bunlardan ve bir de buradaki Ermeni murahhasasyla baz mutebernn ifdelerinden anladma gre Ermeniler pek ziyde tel iindedirler ve bu hdisenin yalnz birka uygunsuz ehs tarafndan vuka getirildiini ve bilumm Ermeni ahlnin hkmete kar sdk ve mut olduunu temn ediyorlar. Bunlarn u temntnn samimiyetine kil olmu gibi grnerek yalnz ktil ve mtecviz olanlar cezlandrlmak ile iktif hasb-el hl daha muvfk olur reyindeyim. Mutebernn ve res-y rhniyenin rehin olarak Mara veya Halebe celbleri u ekvette umm Zeytn Ermenilerinin mterek olduuna hkmetce kanaat edildiini m edecei cihetle Ermenilerce daha ziyde emniyetsizlii ve Mslmanlarca itidd- hiddet ve nefreti mcib olabilir. Kendilerini her meselede hakl haksz himye eden dvel-i muazzamann kendi balarnn derdine dtkleri u srada isyn ve ekvet izhr ediyorsa marz kalacaklar ahvli Ermeni ukalsnn derk teemml etmeleri lzm geleceinden umm bir Ermeni isynna ihtiml veremiyorum. Mamfh u mlhazt srf mtlat- ahsiyeden ibrettir ve mahiyet-i mesele tamamyla malm olmad iin isbetini de temn edemeyeceim derkrdr. Mlhakta teblgt Zeytnda asker firrsi baz Ermenilerin gsterdikleri tavr- muhlefet ve isyn zerine devlete tedblerine teebbs edilmitir. Hkmet yalnz erbb- cerim ve muhlefeti tedb eder ve hakk- tedb mnhasran hkmete iddir. Ermeni vatandalarmzn ksm- azm bu er zmre-i kallenin u hareketlerinden mteessir olduklar gibi kendilerinin vatana merbtiyetleri de her trl phe ve teredddden zde olduundan u vesile ile ahlden hibir ferdin Ermenilere vesir vatandalarna kar mumelt- tecvziye ve tahkriyede bulunmamasna begyet itina edilmelidir. Bunun gibi gerek Ermenilerden gerek efrd- sireden memleketin skn ve asyiini ihll edebilecek teebbst ve tevessltta bulunacaklar haklarnda yalnz kuvve-i hkmetle tedbt- sera ittihaz edilmeli ve hibir sretle efrd- ahlnin mdhalesine meydan ve imkn braklmamaldr. u ihtrta harfiyen riyet edilmesi ve bilhassa tarafnzdan takayydt- mtemdiyede bulunulmas matlb ve mlzemdir. 360

Dhiliyye Nezretine C. 30 Eyll 331 ifre telgrafnme-i devletleri Mara mutasarrfna burada iken tevd edilmidi. Merkez-i livya avdetinden sonra bugn bir derkenarla ide etmitir. Derkenar aynen tye yazld. Bu ekynn msdeme neticesinde derdest edilmeyip Zeytn mutebernnn tavassutlar zerine dehlet ettikleri sahih ise de Mutasarrf, bir tabur askerle Zeytna azmet etmi ve eky iin are-i hals kalmam ve dier cihetle idre-i rfiyenin ibka ettirilmesi dehet ve cesaretlerini bsbtn kesretmi olduundan u dehlet bir istman- ztrrden baka bir ey addolunamaz. Maa-m-fh siyset-i devlet u srada Zeytn Ermenileri hakknda af ile muameleyi cb ediyorsa bu cihetle takdir devletlerine iddir. Yalnz senelerce takb edildikleri halde derdestleri mmkn olamayan ve yirmiyi mteaddid katl ve cinytyla gyben idma mahkm olan aklerin aflar pek ziyde si tesri ve tde o havlnin sknet ve asayiinin muhtell olmasnn mcib olaca dahi nazar- dikkate alnmak muvfk olur reyindeyim. Murahhas ile mekteb muallimi ve dier iki ahs divn- harbe tevd olunmak zere mutasarrf tarafndan gnderilerek iki gn evvel merkez-i vilyete vasl oldular. Murahhas burada olan katogigosun mracat zerine istenildii zaman teslim olmak artyla serbest braktm. u marzt ve mutasarrfn derkenar mnderictna nazaran iktizsnn sret-i sarhada emr buyurulmas.

361

363

Osmanl Ord-y Hmynu Bakumandanlk Vekleti Numro 2799 Mstaceldir skenderundan Bakumandanlk Veklet-i Cellesine mevrd ifredir. Dersadette Mahmudpaa Hannda bir numrolu maaza sahibi Acemyan Goca Klyan imzsn hv Ermenistan hatras nmyla burada satld grlen sigara ktlarnn kab zerinde byk bir cemre ve alt- harbiye ve bir kz resmi menku ve harabe talar zerinde Sis ve Diyarbekir ve Van ile sir ehir ve kasaba ismi mevcd olmakla beraber, mezkr kabn dhilinde Ermeni lgat ve hurfatyla Ermenistan hatras olan bu sigara kdnn bedbaht Ermeni milletinin hayat- mziyesini ihtar ettii ve mstamel sigara ktlarnn en als olduundan millet-i Ermeniyenin hayat- mziyesinin nzar- dikkate alarak her Ermeninin bu kd dierlerine tercih edeceinin meml olduu yazlmtr. Bir fikr-i melanete maruz olduu aikr olan bu resim ve ihtar clib-i dikkat grlerek pazar ve dkknlardaki bu misll sigara kd polis marifetiyle toplattrld. Oraca da cbnn icrs ment- rey-i irde-i fehm-neleridir. Fermn. 12 Mart 331 skenderun Mevki-i Mretteb Birinci Alay Kumandan Rfat Drdnc Ordu Kumandanl Vekletine de arz edilmitir.

364

365

Bb- l Dhiliyye Nezreti sttlt Mdriyyeti Emniyyet-i Ummiyye 2348 Karargh- Umm stihbrat kinci ube Mdriyyetine Tekfurdandaki Ermenilerin Boaza vukbulan muhacemt- hire zerine zten evvelce beynlerinde mukarrer olduu vechile hkmet-i mahalliyeye kar ind-el-iktiz alacaklar vaziyeti daha ziyde etraflca kararlatrarak Ermeni kilisesine eslih ve mhimmat iddihr ettikleri ve mahall-i mezkr ileri gelenlerinden ve ashb- emlkdan Avusturya tbiiyyetini hiz (Msy Agobyan)n bu tertbtn mdr ve nzm olduu ve merkmun oradaki asker firrlerinin hmisi olmakla beraber kendilerini kilisede muhafazaya itin eyledii ve tertbt- mahssann balcas da ind-el-hce amele taburlarnn Beylik Depodaki eslih zabt olunarak teslimi olduu ve orluda istasyon memrluunda bulunan bir Ermeninin trenle makinist kyafetinde adam karmakda ve Rumlarla Ermeni kaaklarna fevkalde teshilt gstermekde bulunduu stanbul Polis Mdriyyet-i Ummyyesinden alnan tezkerede ir klnm ve keyfiyet Edirne vilyetine yazlm olduundan bu hususta tahkikt- mkemmele fsyla neticesinin inbs mtemenndr efendim. 12 Mart 331 Emniyyet-i Ummyye Mdri smail

366

367

Hasankale 1/2/31 Bakumandanlk Vekletine 1. Onuncu Kolordu Vekletinden 14 Mart 331 trihiyle mevrd mufassal rapordan Ermeni Tanakstyun Cemiyeti marifetiyle Sivas vilyetinde merkez haf bir ihtill cemiyeti teekkl etmi olduu ve vazife-i asliyelerinin Osmanl ordusunun gerilerinde ri kyla hasmn harektn teshl maksadna matf bulunduu ve mezkr cemiyete mensup olanlarn muhtelif cins esliha ile teslh edildii anlalmaktadr. 2. imdiye kadar cidd ve umm bir harekt- ihtillkrneye cret edemeyen bu gibilerin nzik anlarda aynen hibir sretle ibrz- faliyet edememeleri esbbnn istikmlini ve vukt zuhru hlinde iddetli icrtla men-i tevess ve siryeti zmnnda vilytla kolordu vekletlerine cb eden evmir tebli edilmidir.

368

369

370

371

372

373

374

375

376

377

378

379

Bb- l Hriciyye Nezreti Umr- Siysiyye Mdriyyet-i Ummiyyesi Mhimme Kalemi Aded 64263-309 Bakumandanlk Veklet-i Cellesine Devletl Efendim Hazretleri 12 ubat 330 trihli ve 2454/61789 numrolu tezkire-i senver ile bildirildii zere cihet-i askeryece nerinde mahzr olmayan vesikin Hkmet-i Osmniyyece tanzmi mutasavver olan Krmz Kitaba dercedilmek zere birer sretinin irsline himmet buyurulmas tekrar temenn olunur efendim. 5 Cemzi-yel hir 333 7 Nisan 331 Hriciyye Nzr nmna Umr- Siysyye Mdr Muvini

----------

-----

----------

Hriciyye Nezret-i Cellesine 7 Nisan 331 trih ve 309/ 64263 numrolu tezkire-i devletleri cevbdr. Hkmet-i Osmniyyece tanzmi mutasavver olan Krmz Kitaba dercedilmek zere Rusya Hkmetinin tedenberi aleyhimizde vuku bulan tevkt ve meksd- hinnesiyle istiml ettii vesit-i siysyyeyi mbeyyin 98 maddeyi muhtev vesik leffen takdm klnm ve Krmz Kitaba geirilmesi mnsib grlmeyen fkartn zerleri krmz kalemle iaret edilmi. Ol bbda.

----------

-----

----------

380

Osmanl Ord-y Hmynu Bakumandanlk Vekleti 4 nc ube 18/3/331 Hriciyye Nezret-i Cellesine 7 Nisan 331 trih 309/64263 numrolu tezkire-i smleri cevbdr. Krmz Kitab ile nerolunabilecek vesik nmna cereyn eden vakayii mir muhtelif raporlar ile imli ve Cenbi ran huddlar mesiline id bir rapor nc Ordu Kumandanlnn bir telgrafnmesi sreti ve Van Vlsinin mufassal bir tahrrt leffen takdm klnmakla ol bbda emr u ferman hazret-i veliyy-l-emrindir. Krmz Kitabda neredilmek zere zerbaycan ve Van havlsinde Ruslar ve Ruslara iltihk eden Osmanl Ermenilerinin mezlimi hakknda ---------12/2/331 syi ubesi Mdriyyetine Hkmet-i Osmniyyece tanzmi mutasavver olan Krmz Kitaba dercedilmek zere nerinde cihet-i askeryece mahzr olmayan vesiki Hriciye Nezreti talep ediyor. Bu maksada binen hl-i harbin hudsnden mukaddem Ruslarn tashh-i hudd bahnesiyle vki olan tecvz ve taarruzlarn mbeyyen ne gibi vesik-i mhimme var ise bu nokta-i nazardan tedkki ile mtlaalarnn irn ve vesik-i mezkrenin de ubeye irslini ric ederim. --------------

---------Van Vilyeti

-----

----------

Mahmd Kaymakamlnn 19 ubat 330 trih ve 125 numrolu tahrrt sretidir. Cevben erefvrid olan 2515 numro 16/17 ubat 1330 trihli ifre telgrafnme-i sfnelerinin kabul ettirdii lzm ve hssaten ilham ettii cesaretle kaznn dmandan istirddn mtekib mahss bir memr izmyla icr ettirilen tedkkt netcesini ntk tanzim olunan cetveli takdme mecbr oldum. Bunun bir sreti daha evvelce vli beyefendi hazretlerine takdm klnm idi. 381

Asrlardan beri Saltanat- slmiyyenin sye-i zll- rehgrnda kaytsz ve esefsiz bir mrn tekml niktn idrk eden vatandalarmzn kendilerine bugnk kuvvet-i hayatlarn kazandran unsur- masm- slm hakknda rev grdkleri misilsiz fecyin bir levh-i ciersz olan u defteri mtla ederken vicdanlar mahzn bir beg-y mteminin nihayetsiz cereynlar iinde boulmak derecelerine geliyor. Her naslsa; nisvn iin hrmet emreden yirminci asrn, nefretle trihe kaydedecei bu lekeli sahifeleri vatann sne-i mecrhunda yaanan, bugn bile hkmetin sye-i sahbetinde emin ve mesd bir hayat yaayan Ermeni vatandalarmzdr..... Bunlarn masm ve bkir kzlardan balayarak yetmi yandaki erkeklere kadar slmlar hakknda tbiiyyetin her hakkn, insnyetin her erefini, trihin nefretini, Allahn gazabn unutarak tatbk ettikleri enate kar hkmetin bugnk mevkii -b-bhe- ikbl-i ti-i devlet nmna her trl hissiyt- kin, intikamdan tecerrdle muhafaza-i skna almak ve bu sknu her tarafta takrre say etmektir. Ermeni cemiyetlerinin, hkmetin ihtiyr- skt etmesinden bilistifde mnferiden, bazan da mctemian fakat her zaman iin mtevliyen vukubulan mracaatlar yalnz bir maksad ihtiv ediyor ki, o da katiyyen etelere iltihk eden milletdalarnn sha-i faliyyetini perdelemek, kapamakdan ibrettir. Hkmet byle sonsuz ve mansz mracata son cevab olarak bu defter muhteviytn ire ettii gn, mracatlarn da sonu gelmi addedilebilir. Binen aleyh muktezs takdrt- smlerine mevd olmakla ol bbda.

----------

-----

----------

Van Vilyeti Mahmd Kaymakamlnn 2 Mart 331 trih ve yedi numrolu tahrrt sretidir. 28 ubat 330 trihli ifreli telgrafnme-i smleri arza-i cevbiyesidir. 1 Mart 331 Komitelerin bilhassa Saray ve havlsinin trih-i ahr-i hayatn kanlarla boan faliyet-i melnesi seferberliin bidyet-i ilnndan balamt. Ermenilerin bu civrdaki insan kasaplklar ise hkmetin kazay tahliyesinden bir saat sonra ve Rus istl kuvvetinin kasaba merkezine vusllerinden iki gn evvel balamt. Bu iki gn zarfnda vukua gelen macer-y elm, masm slm rknn nasb-i siyah bedbahtn fazlasyla ikml etmitir. Yevm-i mesd- istirdd ferdsnda pyansz bir ez-y vicdan ile mehd olan vakyia id tanzm edilen defter evvelce tanzim klnm idi. kinci liste: Zamanla ittisa eden malmtn bir zbdesi ve rh- mbrek-i 382

slmiyyete vuku bulan hakretin en hakk levhasdr. Muhtemeldir ki tekub- ezmn bu listeye daha birok sahif-i mem ilve edecektir. Her safhas bir mell-i amk ile kaydedilen bu defterin kadnlara rev grldn musavver olan fasl, ruh- insnyeti lerzedr- hayet ve nefret klacak bir levha-i denettir. Hele her teklifin reddinde az-y vcdiyesinden birini gib eden bir babaya kendi eliyle evldn boazlatmak derecesinde yaplan enatin sha-i vicdniynda halk ettii tesri ifde iin meddsna mracaat edilecek bir kelime yoktur. Ermeniler bu hareketleriyle slma deil, slmiyete taarruz etmi ve balarnda mevsim zarriyetiyle beyaz sark tayan birok kimseleri, libsnn kisve-i Muhammedye nisbetinden dolay akla gelmez azablar ile katleylemilerdir. Kaza merkezinden balayarak kurdaki mescidi ahra tahvil etmeleri, btn talebe-i ilm cebr ile Nasraniyyete sevk eylemeleri ve kaza Mderrisi Molla Yusuf Efendinin biraderi Molla Mehmed Efendiyi hiz olduu sfat- ilmiyyeye bin trl hakret-i mstehceneden m-ad buralardan tardedildikleri gn beraberlerince gtrmeleri hep bu ihnet cmlesindendir. Ermenilerin din ve ehl-i slma vuku bulan taarruzt- diyesi, neri mutasavver olan Krmz Kitaba yegne mevz tekl edecek derecede bhaddir. Bununla beraber tamamen zabt ve kayd myesser olamayan sahfei sergzet-i mellemden alnan u paralar, teessr-i ztden tecerrde gayret etmi bir vicdnn hsla-i hd ve ryetdir. Mhiyet-i hdista bir kelime bile ilve edilmediinin arz ve temniyle ikinci liste kopyasnn leffen takdmine mcseret klnd. Ol bbda. Van Vlilii ---------Osmanl Ord-y Hmynu Bakumandanlk Vekleti 1 nci ube Mdriyyeti Dersadet 14-3-331 kinci ubeye: Birinci ube de bu bbda bir msvedde kaleme alm idi. Bununla dierinin karlatrlarak mezc ve tevhdinden sonra Hriciyeye yazlmas ricsyla takdm. Harekt- Harbiyye ubesi Mdri smet -------------383 -----------------------

nc Ord-y Hmyn Erkn- Harbiyye 2 nci ube 506 Bakumandanlk Vekletine

Hasankale 10-2-31

Krmz Kitabda neredilmek zere zerbaycan ve Van civrnda Ruslarn ve Ruslara iltihk eden Osmanl Ermenilerinin ka ettikleri mezlim ve enyii muhtev Van vilyetinden gelen evrk leffen takdm klnd. nc Ord-y Hmyn Kumandan Mirliv Mahmud Kmil -----------------------

Harbiyye Nezreti Mstakil Asyi Ksm 245 Muhtra Karargh- Umm kinci ubesine 14-2-331 trih ve 9223 numrolu muhtra cevbdr. Rus Hkmetinin teden beri takb etmekte olduu ml-i siysyye ve maksd- hafiyyenin Devlet-i Osmniyeyi zayf drmek iin her frsattan istifde ederek memleketimiz dhilinde hayat vakalar ihds ve bu vakayii idme ve takb iin de bir takm cnileri alet ittihz ve bunlar aleddevm tevk ile idre-i Osmniyenin lem-i medeniyete kar daima kanl ve Hkmet-i Osmniyenin mlik olduu memlik-i vesann idresinden gy aciz olduunu ire ile enzr- medeniyette skt ettirdikten sonra iti kartt yerleri dire-i zlime-i hkmetine almak olduunu hibir vechile saklanamayacak ac hakikdandr. u emel-i menhsun husl iin Rus konsoloslar ve bunlarn tevkt ve paralaryla hareket eden bedmye ehsn irtikb etmedii cinyet hemen kalmamtr; bu cinyta sahne olan ran hudduyla Van, Bitlis, Musul, Adana vilyetleri hemen senelerin her mevsiminde vakayi-i ciniyeden kurtulmamtr. rann imlinde Mak Hanlnn cenbunda Kirmanah shalarna kadar tevs-i dire-i siryet eden ihtillt hep Ruslarn hl-i bedeviyette bulunan airi tevk ve birini dieri aleyhine tahrk etmesiyle olduu gibi bu hudd mukbilindeki Memliki Osmniye aksmnda da gh slmlar Ermeniler aleyhine gh Ermenileri hkmet aleyhine ve gh bunlarn her ikisini ayr ayr hkmet aleyhine ve bazen bunlarn aralarn aarak bu yzden Krdleri devlet aleyhine ve daha daha ekl-i muhtelifede vakayi ihds ile Van, Bitlis, Adana, Musul 384

vilyetlerini bir iti- dim hlinde bulundurmak Ruslarn ehass- emelleri olduu senelerden beri tevli eden vakyi-i malme ile msebbit bulunmaktadr. Van, Bitlis ve Adana vilyetlerinde bulunan Ermenileri baz mevd-i kzibe ile kendilerine imle ve pek ok kanlar dklmek sretiyle netcelenen vakyii ihds etmeyi kendi siyset-i zlimnesinden telkki eden Rus Hkmet-i mstebidesinin bu gibi vakyiin her birinde parma bulunduunu sylemek ziddir. Balkan Harbinde ve en buhranl ve en zayf bir zamanmzda delil-i resmiyye ve akliyyesi ile bize idiyeti tahakkuk edip igl-i askermiz altna alnan Nevhi-i arkyyenin hemen tahliyesi teklifinde bulunan cni Rus Hkmeti yed-i tecvz ve gayzn bu havlye uzatarak nevhi-i mezkreyi de elimizden gasbetmitir. Bununla kanmayan bu hunhar hkmetin tesriyle Osmanl, ran, ngiliz ve Ruslardan mrekkeb olarak teekkl eden Muhtelit Tahdd-i Hudd Komisyonlarnn tahdd ettii hudd hemen her yerde zararmza olarak geirilmi ve mukaddem Adil Bey Komisyonuyla Dervi Paa Komisyonunun tahdd ettii hatt- fsllarla Erzurum Muhedesini mtekb olan istatko hatt ve hatta hadd-i fsl- hzr bile hi nazar- tetkk ve ehemmiyete bile alnmayarak el-hkm li-men galeb kaziyyesince hemen istedikleri gibi bir hudd tayn etmilerdir. u sretle de bizi zarar-dde eden Rus Hkmeti dier taraftan da Bitliste Molla Selim, Barzanda Abdsselm vakyiini ihds ve ihzr ile itigl etmi olduu cereyn eden mumelttan mstebn olmu ve Ruslarn bu gibi vakyii ihds ederek bir mdhale-i mtereke ile huddlarmzdan ieri girmek zemnini ihzr ettikleri anlalmtr. Bu bbda Rus Hkmetinin ne gibi tevkt ve meksd ve ne gibi vesit ile nerelerde ne gibi itilar karm olduuna dir telhsen cem ve telfk edilmi 98 kadar vesik-i resmiyye trihleriyle karlm ve bir defter hline konarak rabten takdm edilmi ve hkmetimizce tanzim edilecek Krmz Kitaba geirilmesi mnsip grlmeyen fkartn zerleri krmz kurun kalemle iaret edilmitir. 5 Mays 331 Harbiyye Nezreti Mstakil Asyi Ksm,

----------

-----

----------

385

Osmanl Ord-y Hmynu Bakumandanlk Vekleti Numro 2763 Hasankaleden Bakumandanlk Veklet-i Cellesine mevrd ifredir C. 15/12/330 Krmz Kitab Van Seyyar Jandarma Frkasndan mevrd cevb ber-vech-i zrdir. Van vilyetinden gelecek cevb da ayrca arzedilecektir. Ruslar seferberlikten beri evvel Memlik-i Osmniye dhilinde d siys cerim irtikb edip rana firr edenlere ve hudd civrnda skin air-i raniyyeden ikn edebildiklerine silh ve para verip huddlardan geiren ve bunlar vstasyla vakyi ihds ve memleketimizde birok cinyet irtikb ettirirler idi. Cell havlsinde skin Abdev Aireti Reisi Simkonun memleketimiz dhilinde yapt her cinyet Rus merkma muntazaman verdikleri maadan baka ayrca mkft icr edildii kendi itirfyla sbittir. Husst hakknda Van vilyetinin de birok vesiki mevcuttur. Seferberlikten evvel cereyn eden bu seferberlik bidyetinde daha mtecvizne bir ekil almtr. Barzan M.S.Y. ondan sonra rana firr edip Rus tarafndan Tifliste izz ve ikrm ile gtrlen ve orada haylice para ve talmat verildikten sonra memleketimizde iti karmak iin Barzan eyhi Abdsselm Ruslarn delletiyle airi tevk ederek Bacerge civrna kadar gelmi idi. Huddu gemek zere iken rann Kardar aireti ile anlaamadndan dolay mezkr aret tarafndan derdest ve Bacerge Karakolumuza Ruslar bunun zerine Kardar airetine id btn kyleri ve emvl ve mevleri mahv u tahrb ettiler, kadn ve ocuklarn kestiler ve atee atp yaktlar. Bu aret halkndan kurtulabilenler perin ve sefil bir halde huddumuza iltic ettiler. ranl Somay ve Merkvr ve Terkvr airetleri bu tecvzden rkerek Ruslara kar kendilerini muhfazaya altlar ise de Ruslar sevk ettikleri ktat- askerye ile btn o havlyi ihrk ve ahl-i slmiyyeyi katlettiler. ran dhilinde ahl-i slmiyyeye yaplan bu mezlim tesrt- ummiyyeyi mcib olmu ise de bit-tabi fiilen hibir gn mdahaltta bulunulmamtr. Hatta hayatn kurtarmak zere bizim tarafa kamak isteyen ahl-i slmiyyeyi huddun ierilerinde de takb ettikleri esnda Ruslar Bacerge civrndaki Bani Karakoluyla emdinan civrndaki Katuna Karakolunda bulunan askerlerimize taarruz ve tecvz ettiler. Eyll evstnda cereyn eden bu vakayiden gayri Salmasda 400 kiilik bir Ermeni etesi hazr ve teslh edip bunlar askerle himyesi altnda memleketimiz dhilinden geirmeye teebbs etmi. Bu sebeple o civrda da iln- harbden evvel 386

huddumuz zerinde birka defa msdemeler olmutur. Memleketimiz dhilinde fesd karmak iin gnderdikleri adamn derdestinden mtevellid teessrle binlerce ahl-i slmiyyeyi katl ihrk ve emvl ve emkinini tahrb eden Ruslar Somay, Merkvar, Terkvardaki gibi Rahmta tecvzlerinin enkaz ve sr el-yevm meydandadr. Ruslar Oltu ve Byezidden huddu getikleri gn Dir civrndaki hudd karakollarna da taarruz etmi olduu. 10 Mart 331 nc Ordu Kumandan Mahmud Kmil

387

389

390

391

392

393

394

395

396

397

398

399

400

401

402

403

404

405

406

407

Osmanl Ord-y Hmynu Bakumandanlk Vekleti Trkiyenin n- izmihlli yaklat her tarafta ilna balanld. stanbulda akdedilen byk kongrenin netyicini bildirmek ve cb eden tertbat ittihz etmek zere Mebs Papasyan ile Viremyan Erzuruma geldiler. Kafkasyadan vrd eden Tanak murahhaslar dahi hazr olduu hlde Erzurumda byk bir ictim akdettiler. Ruslarn Memlik-i Osmaniyyeden zabt edecekleri araziyi Ermenilere vererek, istiklllerinin temn olunaca hakknda Ruslarla tesbit edilen sret-i itilf Erzurum ictimnda tezekkr edildi. Kongre Rus-Ermeni itilfn tasdik ve hulsaten tideki mevdd, komitelere bildirilmek zere taht- karara alnd. 1. Harb ilnna kadar sknet ve itatlarn muhfaza etmek, fakat bu zaman zarfnda Rusyadan gelecek ve dhilden tedarik olunacak silhlarla mcehhez bir hle girmek. 2. Harb iln edilirse Trk ordusundaki Ermeni efrd, silhlaryla Rus ordusuna iltihk etmek. 3. Trk ordusu ilerlerse skneti muhfaza etmek. 4. Trk ordusu rict eder veyahud ilerleyemeyecek bir hle gelirse, eteler derhal ordu gerisinde -ellerindeki program vechile- hl-i faliyete gemek. Kongre mukarrertn ittihz ettikten ve daldktan sonra Mebs Viremyan, Erzurum valisi nezdine giderek tdeki teklftta bulundu: Hkmet-i Osmaniyye Rusyaya iln- harp ettii takdirde ve Osmanl ordusunun Kafkasyaya tecvz halinde, oradaki Ermenilerin Trklerle tevhd-i mesi etmelerinin temnini propaganda etmek zere Hkmet-i Osmaniyyenin Ermenistann tekline dir vaad-i kavde bulunmas ve vaadini bil-fiil izhr etmesi lzmdr. Viremyan yukardaki drt maddelik kongre mukarrertn imz ettikten ve kongreyi dattktan sonra (Erzurum) valisine olan bu sret-i mrcat, iki gyenin istihsli maksadna mbten idi. 1. Hkmet-i Osmaniyye glib geldii takdirde ml-i milliyeyi istirdd 2. Hkmet-i Osmaniyyeyi ifl ile Ermeni teklt- hafiyyesinin tarassud ve tecesssden masuniyetinin temni. Viremyan ve Papasyan Erzurumdaki ilerini bu sretle hallettikten sonra Tanak Komitesi ressndan birka ile Mua tb (ankeli) Manastrna giderek etraftaki Ermenileri davet ile kongre mukarrertn tebli ettiler. Papasyan, Mu ve civrn idre etmek zere Muta kald. Viremyan rfeksyla Vana gitti. nc Orduca yukarda cereyn eden mukarrert istihbr ediliyor. Vl ve maiyyet-i kumandanlarna mteyakkz bulunulmas emir ve tenbih olunuyor 408

ln- harbe kadar Ermenilerin Rusyada ve Trkiyede ittihz ettikleri tertbt hakknda nc Orduya vrd eden malmt: 1. Hudd arkndaki (Rusya dhilinde) kur ve kasabtta bulunan slm hneleri taharr edilerek silhlar msdere olunuyor ve bu silhlar Ermenilere tevzi olunuyor. 2. Hudd garbnda (Trkiye dhilinde) ve hsseten hudda civr kur ve kasabtta bulunan Osmanl Ermenilerini teslh etmek zere (Oltu), (Sarkam), (Kazman), (Idr) mevkiine klliyetli eslih, cephne ve bomba depo edilmekte olduu; (Van) ve (Bitlis) vilyetine tevzi edilecek eslih ile tyen ahzedilecek tertbtn takarrr iin Rus generallerinden Loris Milikofun olunun yannda Tanak ressndan Malkon ve Ohannes olduu halde (Abga) tarkiyle 27/Eyll/330da Vana gittikleri haber alnyor. 3. Rusyann ran konsoloslar, randaki Ermenilere de Trkiyeden zaptedilecek mevkide Ermenistan tesisi vadinde bulunarak, ran Ermenilerini ve hssaten (Rmiye) ve (Salmas) daki Ermenileri teslh ile hudd dhiline sevk ettikleri anlalyor. 4. Kafkasya ve Trkiye Tanak Komitesi ressndan bir ksm, hudd civrnda ber-vech-i t srette Ermeni ete tekltn vcda getiriyor. a. Ksm- azam (Pasinler), (Erzurum), (Elekird), (Hns), Malazgirt Ermenilerinden ve asker firrlerinden olmak zere alt bin Ermeniyi Kazmanda ictimada ettirerek Rus Hkmeti tarafndan teslh ve Rus memrni ve Ermeni ress vastasyla ahl-i Mslimeden de teklif-i harbiyye sretiyle ieleri alnarak binbeyznn ran zerbaycanna 18 Tern-i evvel 330da gnderildii ve mtebksinin Kazmanda kald tahakkuk ediyor. b. (Oltu), (Kars), (Sarkam)tan ve Trabzon vilyetinden firr eden Ermenilerden bin be yz kiilik bir svri etesi tekl olunarak bunun bini (Byezid) ve havlsine gemek zere (Idr) mntkasna ve be yz de (Hodicor) mntkasna gitmek zere Oltuya gnderildii mevsken istihbr ediliyor. c. Ksm- azam (Byezid), (Van) ve (Bitlis) Ermenilerinden ve asker firrlerinden ve Idr havlsi Ermenilerinden olmak zere alt bin Ermeninin Idrda tecemmu ederek, ete hlinde tefrk ve taksm olunarak teslh edildikleri Rus hudd blkleri efrdndan iltic eden Ruslarla ve menbi-i sireden alnan malmtla sbt buluyor. d. Maknun (Koni) cihetlerinde bulunan (Beyecek) Kilisesinde Ermeni ete tekltnn icr edilmekte olduu ve Salmasda tekl olunan etelerle (Vana) geleceklerinin tahakkuk ettii anlalyor. 5. (Kars), (Sarkam), (Kazman) mntkalarnda teklta memr olanlarn mehur Ermeni sergerdelerinden (Antranik) Bayburdlu (Ark), Bitlisli (ram). Idr ve havlsindeki teklta memr olanlar da Ercite teden beri eczclk eden Eczc (Rupen Mgrdyn), (Toros Karakayan) 409

(Portakalyan) ve Byezid Tanak Murahhas (Surpen) olduu tebeyyn ediyor. 6. Trk ordusunun ahvl ve harektndan dim srette Rus ordusunu haberdr etmek zere Trabzonda, Erzurumda, Muta, Bitliste, Vanda ve daha gerilerde de Sivasta ve Kayseride birer casus brosunun tekl klnd tahakkuk ediyor. 7. Hudddan geirilen eslih ve mevdd- nriyyeden kalanlarnn Karahisar, Sivas, Kayseri depolarna iddihr anlalyor. fazla

8. Shilden cb eden mevdd- nriyye ve infilkiyyenin Trkiyeye idhlini temn ve Karadeniz shilinin Trklere ait ksmndaki Rum ve Ermenilerden istifde ile ihtill ve kym temn etmek ve Trk ordusuna dir vsi malmt alnmak zere Batumda Rus, Ermeni ve Rumdan mrekkep olmak zere bir icrt komitesinin teekkl ettii tebellr ediyor. Rusya ile iln- muhsamta kadar Trkiye dhilindeki Ermenilerin tavr ve hareketine dir nc Ordunun o zamana ait dosyalarnda hulsaten u gibi vakaya tesdf edilmektedir. 1. Ermenilerden knnen silh altna gelmeleri iktiz eden efrddan Karadeniz shilinde Hopa - Erzurum - Hns - Van hatt- arkndaki kur ve kasabttaki Ermenilerin ksm- azam davete icbet etmeyerek Rusyadaki teklta dhil olmak zere huddun arkna getikleri grlmektedir. 2. Drdnc htiyt Svari Frkasnn tecemmu mntkas olan Yaan - Yaan Kprky hattna gittii 20 Eyll 330da Kprkynde Manuk olu Ovanisin hnesinde ve Yaanda Papasn bulunduu hnede klliyetli Rus silh meydana karyor. Ve ayn zamanda Hasankalede de birka hnede depo edilmi Rus eslihs bulunarak filleri divn- harbe tevd olunuyor ki kongre mukarrertnn birinci fasl tezhr ediyor. 3. Yomra nahiyesinin zaksa karyesinden Eki olu Setrak veled rakilin kumandas altndaki yirmi be kiilik ete ile Hodicor mntkasnda tenha yerlerde tesdf ettikleri slmlar katlettikten sonra 5 Tern-i evvelde Trabzondan Erzuruma gelmekte olan postaya Gmhne civrnda taarruz ederek, srcy katl ve postay gasbla savutuu ve takbt neticesinde avenesinden birka kii elde edilerek, divn- harbe tevd edildii ve bunlarn yukarda zikredilen Oltuya gelen ete efrdndan olduklar tebeyyn ediyor. 4. (Hehas), (Ktek), (Mecingerd), (Pasin Karakilisesi), (Grcbulak) ve daha cenbundaki hudd karakollarmzn karsnda bulunan Rus postalar yerine Ermeni ete devriyelerinin kim olduklar grlyor ve Pasin Karakilisesi Hudd Taburundan silh ile firr eden Malatyal Kegorkun yirmi atl ile Grcbulak cihetinden yapt baskn ve Ktek Hudd Taburuna Karaurgan cihetinden Ermeni etelerinin yapmak istedii taarruz ve Eczc Rupen ile Byezidli Surpenin (Musun) civrnda be yz mevcdlar ile 410

yaptklar basknlar Rus ve Osmanl ihtilftnn bir an evvel hudsunu temn ve Rus ordusunun p-drn tekl edecekleri anlalm idi. 5. Ktatta bulunan ve hssaten hudd taburlarnda ve hudda civr bulunan ktattaki Ermeni efrdndan bir ksmnn silhlaryla firr ettikleri ve Rusyaya getikleri tahakkuk ediyor. 6. Kylere tebdl-i hava sretiyle giden veyahud mnferit sretle yakalanan Mslman askerlerinin Ermeni kyleri civrlarnda katledildikleri grlyor. Ve hatta Lazistan ve Havlsi Kumandanlna merbt Mantelli Bataryas Mlzm- evveli Sabri Efendinin (Hsmasa) karyesinde ikmet etmekte olduu hne sahibi Ermeni Bedros tarafndan sret-i fecada paralanarak evin bahesine gmld ve bir hafta sonra meydana kmas zerine Bedrosun derdesti iin giden jandarmalara istiml-i silhla yakalanaca anlalr anlalmaz intihar ettii tahakkuk ediyor. Bu sretle rfek-y melneti meydana kamyor. Bu ve buna mmsil birok vakyi-i mnferide taaddd ve tekessr ediyor. Yukardan beri tadd edilegelen ihzrat ve tertbttan dhilde byk bir hareket-i ihtilliyyenin hazrlanmakta olduu nc Orduca anlalm idi. Essen tertbt- ihtilliyyenin uzun zamandan beri lzm gelen mahallerde ihzr edildii ve muktez eslih, mevdd- nriyye ve infilkiyyenin iddihar edilmekte olduu cereyn- hlden istidll ediliyordu. Aada sras geldike zikredilecei vechile vilyt- arkiyyede balca ihtill merkizi (Van), (Bitlis), (Erzurum), (Karahisar), ve ikinci derecede olmak zere (Sivas), (Kayseri), (Diyarbekir) intihb ve buralarda mfetti-i ummler, harb kumandanlar, ete reisleri tayn ve tesbit edildii ve seferberlik ilnnda btn Tanak uabtna, on yana kadar olan erkeklerin komiteye az kayt ve teslh edilmeleri emir ve tebli olunduu Sivas vakyii akabinde Ermenilerin divn- harbdeki ikrrlarndan anlalm idi. Merkez-i ihtill olan mevki tetkik edilecek olursa menzil huttunun gemekte olduu balca nuktn intihb edilmi olduu grlr. Essen Hkmet-i Osmaniyye iln- seferberde jandarma kuvvetinin byk bir ksmn seyyar orduya alm Krd mentk ikinci snf jandarmalara terk etmi idi. Vuku bulacak ihtill, ordudan bir ksm kuvvetin Krdlere sevkini istilzm edecek ve hatta denilebilir ki orduyu elm bir vaziyete sokacak idi. Vakt ki Rusya ile ihtilft bagsterdi ve Rus ordusundan bir ksm kuvvetin huddu tecvz ettii grld. Rus ordusundan bir Plaston livsyla Birinci Kazak Svari Frkasn ve bunlarn ilerisinde ve Oltu, Sarkam, Kazman mntkalarnda teekkl eden Ermeni etelerinin yanna makineli tfenk, top terfk ederek d, Ktek, Pasin Karakilisesi, Byezid istikmetlerinde srd. Bu eteler getikleri slm kyleri emvlini nehb ve grt, beikteki ocuuna varncaya kadar katl ve imh ederek ilerliyorlard. rtikb ettikleri fecat ve fazhat iiten gerilerdeki kyler kadn ve ocuklar hnelerini hliyle terk ederek gerilere firr ediyorlard. Az zaman zarfnda 411

Erzurum, Bitlis, Van birer merkez-i seflet oldu. Essen, bu kylerdeki slm ahlinin genleri silh altna gelmi, mtebk ihtiyar, kadn, ocuk ve aceze de ya Ermeni zulm ve vahetine kurban olmu veyahud gerilerde sefletle terk-i hayat eylemi idi. (On Birinci Kolordudan gnderilen Ermeni mezlimi kaydedilecek. kinci ube henz bulamad. nc Ordunun msveddesi Sdk Beydedir. Muhcirn Komisyonundan alnacak liste de buraya geecektir.) ln- harb zamannda Kafkas Cephesindeki Osmanl ordusunun vaziyeti: nc Ordu nizm- harbine dhil olan ktat, Dokuzuncu, On Birinci ve Badattan gelecek olan Onnc Kolordularla, Birinci, kinci, nc, Drdnc htiyat Svri Frkalar ve kinci Nizmiye Svri Frkas ve tekl olunacak Van ve Erzurum Jandarma Frkalarndan ibaret olacak idi. Bu ktat henz ksmen seferberliklerini ikml eden bu ktat tamamen tahad mntkasna gelememilerdi. nc Ordu nizm- harbine dhil olup yukarda beyn olunan ktat, merbt bir numaral krokide gsterildii vechile ksmen yryte ve ksmen de Erzurum ve civrnda idi. ln- harbten on gn evvel Ordu, Bakumandanlk Vekletinden ald emir zerine tahad mntkalarna gelmekte olan ktata k geirmek zere ikmet mntkalar tahsis etmi ve vrd eden ktat da ikmet mntkalarna hareket etmi idi. Buna nazaran hkmetin karr- siyssi henz mekk idi. Bir k harbine girmek istemedii nc Orduca anlalm ve hudd civrnda bulunup hicret etmek isteyen slm kylerini mahallerine ve mevlarna avdete icbr eylemi idi. Mesib-i harbiyyeyi Trk arazisine nakletmek zere yukarda dehet verici olan Rus harekt esnsnda nc Ordu zikr ve beyn olunduu vaziyette idi. Binen-aleyh Ruslar ilk hamlede Hasankale nlerine gelmeye muvaffak oldular. Bu vaziyette nc Ordu tecemmu ve sevk-l-ceyini ikml edinceye kadar Erzurum Kalasndan istifde etmek zere hudd civrndaki ktatn geriye ekiyor ve Erzurum nnde Hykler hattnda mukvemete karar veriyor. Fakat ileriye srd kinci Nizmiye Svri Frkasnn drt gn mukvemeti ve geriden hibir Rus kolunun ilerleyememesi ve kefiyyt neticesi Ermeni etelerinden ve bir Plaston livsyla Kazak Svari Frkasndan ibret olan Rus kuvvetleri karsnda nc Ordu aksm- klliyesiyle ilerlemeye karar veriyor ve bu sretle ilerleyen Trk kuvvetleri tesdf ettii Rus kuvsn tepeleyerek (Zivin) mevk-i mstahzr nnde tevakkufa mecbur oluyor. Bu zamana kadar Trk ordusundaki Ermeni zbit, doktor ve efrdnn ve gerideki Ermeni milletinin tavr ve hareketine gelelim: Erzurum arkna kadar ilerleyen Ermeni eteleri bil-umm Ermeni kylerini m-ile Rusyaya naklederek eli silh tutanlarn kendilerine iltihk ettirdi. Ve geri ekilirken yukarda ber-tafsl zikr ve beyn olunduu vechile slm kylerini yakarak ykarak, ahlsini katlederek imh ediyorlard. Trk ordusundaki Ermeni efrd, her frsattan istifde ederek silhlaryla Rus 412

ordusuna firr ediyordu. Zbitleri ve doktorlar da birok malmtla Rus ordusuna iltihklar grlyordu ve muhrebenin en buhranl zamanlarnda cebhne, batarya ve ihtiyt mevziinin iaretle dmana ire edildii defaatle grlyordu. Bu cmleden olarak Pazacur mevziinde Gmhneli Ohannes olu Kirkorun iret ettii grlmesi zerine divn- harbe tevdinde crmn bi-l tereddt itiraf ediyordu. Baz Ermeni efrdnn da muhrebenin en iddetli zamanlarnda Trk efrdn firra tevk ve bu sebepten avc hatlarnn bozulduklar ekseriyetle grlyor idi. Dhilde bulunan Ermeniler ise yaral olarak gerilere sevk edilmekte olan mnferid efrd katlden ekinmiyorlard ve bakaca olarak Rus ordusundaki Ermenilerle mtemdiyen muhbere ettikleri ve ordumuzun vaziyet ve kuvvetinden dim srette Ruslar haberdr etmek ve kendilerinin ahzedecekleri vaziyeti takrr ve tayn etmek zere casuslukta bulunuyorlard. Bu gibi ifreli muhbert casuslar zerinde defaatla elde ediliyordu. Ezcmle hem Trk ordusunun kuvvet ve vaziyetinden haber almak ve hem de Ruslarn Memlik-i Osmaniyye dhilindeki Ermenilere silh ve cephne gndermekte olduklarna delil olmak zere elde edilen vesikin birkan burada zikretmek fideden hli deildir. Vana gelmekte iken yakalanan Fika nmndaki ahsn ceketi astr iine dikilmi bir bez parasnn zerine Ermenice Van Tanak Komitesine yazlm bir mektbun aynen tercmesi: Sevgilimiz (Bu tabir alel-umm komiteciler arasnda bir hitaptr.) mektbunuz zamannda alnd. Bizce ve sizce malm olan mal arzu ettiiniz tarkle size doru yola karld. (silh, cephne, bomba, murd ediliyor.) imdi tehlikesiz srette size mal gndermek gdr. Yollar tutulmu olduu halde essen huddlarda msdemt balamtr. Grne nazaran bize doru gelen harektda buna itirk etmi olacaktr. ekpger (day) (firr edib Rusyada bulunan resnn nm- msterdr.) tamamyla o fikri beslemiyor. nk siz takdir etmi veyahud iitmisinizdir. O etrafmza byk mikyasta gayr-i mteharrik eyler yerledirmidir. Hem bizim iin, hem kendisi iin ayn sretle z-hayat kuvvetler ve mteharrik eylerin vrdu da devm ediyor. Biz burada eya arasnda bouluyoruz. Siz de orada ihtiya ierisindesiniz. Bu zaten tahamml olunamayacak vaziyetdir. Derviin lm hepimize tesr etti. Eer bizimki size seran yetimez ise smizi abuk yola karnz. Harekette olan kuvvetleri, ordunun (asker) cins numrolar hakknda yaznz (Trk ordusundan malmt taleb ediyor). Arkadaa selmlarla Minaryan Bize yaz yazmak iin mrekkep gnderiniz. ..... zaten gndermitiniz. M. (Komiteler aralarnda bunun bir ifre olduu muhakkaktr. nk Rusyada mrekkebe ihtiya yoktur).

413

Dier vesika: Mektbla haber aldk ki arkada Mihak (Setum)un (10) askerleriyle gelmi ve bizim kye gelmek istiyormu. Hem asker toplamak ve hem de bizi taharr etmek maksadyla takb ediyormu. Biz bo yere elimizle evlerimize ate vermeye muktedir deiliz. Ve ocuklarmzn emri altna girmek istemeyiz. Bize yardm iin mademki sizin de mstahzar kuvvetiniz yokdur. O halde biz cephnemizi kyde saklamalyz. Yahud siz de geliniz, daa kalm. Eer etrafmzda almak iin Yrk ve Rum varsa Revine de haber ver. Muavenete gelsin. Eer olmazsa aksi takdirde bizim hkmete kar duracak kuvvetimiz yok. Divnelik etmeyelim. Mart 1915 mz:Heyet-i Merkeziyye Bu vesikden dhildeki Ermenilerin humm-ld bir faliyetle almakta olduklar tahakkuk etmekte idi. Sarkam Muhrebesine kadar bu sretle Ruslara hizmette ve kendilerini techzde ve gerilerde her trl mklt ka alyorlard. Trk ordusunun kuvvetli olduunu ve her tarafta Ruslarn hudd arkna atldklarn da gryorlard.Binen-aleyh umm bir kyma cesaret edemiyorlard. Sarkam Muhrebesinde malb olarak, iki numaral krokide gsterildii mevze ekilen Trk ordusu yz otuz binden yirmi bin raddesine inmi idi. Orduda bagsteren tifs, bakyyet-ssyf bsbtn imh ediyor idi. Maa-hz Ruslar da ayn kbete uramt. Rus mukbil taarruzu durmu, her iki taraf, ordularn ikmliyle urayordu. te bu sralarda her tarafta Ermeni harekt- ihtilliyyesinin balamak zere olduu haberleri alnyordu. Bundan m-ad komitecilerin maiyyetleriyle huddu geerek, Vana ve Bitlise daldklar ve slm kyleri arasnda mnferit bulunan Ermeni kyleri ahlsinin, toplu bulunan Ermeni kylerine hafiyyen tandklar ve bu tahliye edilen kylerde ancak ihtiyar ve malllerin ber-y muhafaza brakldklar malmat alnyordu. Nihyet ilk harekt- ihtilliyye (Bitlis) vilyetinde ba gsterdi. Bitlis vilyetinde komitelerin en muntazam ve kuvvetli teklt (Mu)da ve Vana hem-hudd olan (Hizan) kazasnn (Karkar) havlsinde idi. Gerek (Mu)ta ve gerekse (Hizan)da on be gn zarfnda mteaddid mahallerde kym, asker ve jandarmalarn itlfna balanld. yle ki: 27 / Knn- sn / 330da Hizan kazasnn Karkar nahiyesine tbi (Ahkis) cihetindeki (Sekr) karyesine gnderilen iki jandarmaya artk teklif-i hkmete itat etmeyeceklerini ve bir daha gelmemelerini syleyerek jandarmalar kovarlar. Bunun zerine sekiz jandarmadan ibret gnderilen mfreze kye duhliyle dhilde tahassun eden komitenin edd atei karsnda altsnn ehid ve dier ikisinin firra muvaffak olduu haberi alnyor. Ve ayrca Korsor karyesine gnderilen iki jandarmadan da malmt alnamyor. (Korsor), (Sekr), (Arin) karyelerinde de klliyetli Ermeni etelerinin toplanarak civr slm kylerine taarruza baladklar ve pek ziyde fecyi ve mezlim k etmekte olduklar haberi geliyor. (Karkar) 414

havlsindeki bir ksm ete kuvvetinin de merkez-i kaza olan (Hizan)a hcm ederek oray zabta alyor. htill bu havlde kesb-i tevess ederek Hizan zabta gelen Ermeni eteleri merkez-i kazada bulunan jandarma ve ahli-i msellhann mukvemeti karsnda tevakkufa mecbur oluyor. Bitlisten Jandarma Alay kumandan kumandasnda kuvvetli bir mfreze tahrk edildii gibi Van vilyeti de haberdar edilerek, Gevatan ve ayrca Vandan da bir mfreze sevk olundu. Gevatan Hizan istikmetine gelen mfreze Geva yolunun eteler tarafndan tutulmu olmas hasebiyle icr edilen msdemede jandarmalardan altsnn ehid ve birinin mecrh olduu anlalyor. Mfreze takviye alarak ilerliyor. Vandan ve Bitlisten sevk edilen mfrezeler de (Kapan Yolu), (Arnis) karyelerini igl, Hizan muhasaradan kurtaryor. Ve mfrezeler taarruzunu Ahkise tevch ediyor. ki gn msdemeden sonra (Ahkis) ve (Beygr) karyeleri igl olunuyorsa da ust firra muvaffak oluyor. 4 / ubat / 30da mfrezeler Tasu karyesinde tecemmu ve tehditkr bir vaziyet alan usta tevch ediyor. Bir gn edd bir mukavemetten sonra mezkr karye de zapt ediliyor. Bade (Korsu), (Sikor) karyeleri iki gnlk muhrebeden sonra igl olunuyor. Buralarda pek ok Rus apkas, Rus techzt bulunuyor. Ve buralar msthkem bir sahr mevzii hline sokulmu olduu grlyor. Vaka, ibtidsnda (Sikor) karyesinde ehid edilen jandarmalarn gzleri oyulmu, cierleri karlm, kafalar ezilmi olduu hlde talar arasnda bulunuyor. (Viris) karyesinin esn-y iglinde Vanl Komite Reisi hann damgal ksra elde ediliyor. Maktln miynnda Vann Hurunis karyesinden Keiin olu olup Van havlsinde pek ok hret alan Komite Reisi Vahan ile Sekr karyeli Kalonun cesetleri grlyor. Vahann maktln arasnda bulunuu merkmun Vandan sret-i mahssda gnderildii anlalm idi. htillin buralarda u sretle balamas akabinde Mu ova kylerinde de te-i isyn zuhra geldi. 28 / Knn- sn / 30da yani Hizan vakasndan bir gn sonra Mu merkez kazasna merbt Sironk karyesi civrndan gemekte olan mfreze ni atee marz kalarak yoluna devm edemedi ve msdemeye tututu. Mfrezeden hayvan ve insan telef oldu. Mutan zabit kumandasnda gnderilen mfrezeler msdemeye yetierek komiteyi abluka etti. Netice-i msdemede komite efradndan dokuzunu meyyiten elde etti. Dierleri abluka hattn yararak firra muvaffak oldu. Ayn gnde (Akan) nahiyesinin (Kmes) karyesinde bulunan nahiye mdr ile jandarma mfrezesinin bulunduu hne, komite tarafndan abluka edilerek sekiz saat msdeme edildi ve mdrin maiyyetinde bulunan dokuz jandarmay bir sret-i fecada ehid ve hne, komite tarafndan atelendi. Mdr ve maiyyetindeki bir nefer yangn alevleri iinde gece karanlnda firra muvaffak oldu. Hdise fillerinin derdest ve tedbi iin Mu Depo Alayndan gnderilen mfrezeler, komitelerle iki gn yapt msdeme de komite efrdnn firr ile neticelenerek, bir muvaffakiyet elde edemedi. (Kmes) Vakas gn (Mu) Tanak Komitesi Murahhas (Rupen) ile Mu Tanak Komitesi ressndan Esronun bulunmas ve bilhire sevk edilen mfrezelerle komitelerin msdemesi esnsnda komite efrdnn bu iki 415

ahs tarafndan sevk ve idre olunmas hususunun tahakkuk etmesi ihtillin mahiyet-i hakkiyyesi hakknda bir fikir vermi idi. Zaten Rupen ile Esronun bu vakadan sonra Mua gelmeyerek, eteleriyle etrafa saldrmaya ve hkmeti tehdit etmeye baladlar. Kmes ve Sironk vakalar fillerinin Mua tb (Irak) Manastrna tahassun ettikleri hkmetce haber alnarak 12 / ubat / 330da Mlzm Ahmed Efendi kumandasnda bir mfreze sevk edildi. Mfrezenin manastra takarrb srasnda mfreze yandan ve ileriden ni ve edd bir ate iinde kald. Mfreze Kumandan Ahmed Efendi ile mfrezeden drt neferin ehid ve mutebk mfreze efrdnn akama kadar msdemeye devmla gece karanlnda ekilmesiyle neticelendi. Bu mfrezeyi takviye etmek zere 14 / ubat 330da Mu Depo Alayndan ikinci kuvvetli bir mfreze gnderildiyse de komite efrdnn firr etmi ve manastrn tahliye edilmi olduunu grd. Fakat komiteye ilticagh olan bu manastr dim igl altnda bulundurdu. Yine 13 ubat 330da Mutan (Sason)a giden drt jandarma neferi (Geligzan) civrnda ve dere kenarnda yemek yemekteler iken (Geligzan) ahlsinin taarruzuna dar olarak, baltalarla paralanm ve cesetleri bir saat mesfeye nakledilerek gmlm idi. Bu jandarmalarn birdenbire ortadan kaybolmalar, komite tarafndan imh edildii anlalm idi. Tahkktn o nokta-i nazardan devm cihetine gidilerek, (Geligzan) civrnda ve dere kenarnda fecatn icr edildii mahalde baz emreler grlm, bu sretle hkmet tkbtn Geligzana nakl eylemi idi. Neticei tahkktta filleri meydana karlarak, derdest ve divn- harbe tevd edildi. Filler vakay btn fecatiyle divn- harb huzurunda itiraftan ekinmediler. Artk bu gibi hadist yekdierini takb ve veliyy ediyordu. Hkmet ise tahadds eden isynn, nnda ve mahallinde keml-i iddetle bastrmas komitecileri artm ve Bitlis vilyetinin her tarafnda Ermenileri nisbeten sknete rc ettirmi, nfz- hkmetin, komite nfzundan daha messir olduunu Bitlis Ermenilerine tanttrm idi. Hkmete istiml-i silh etmeyen Ermenilerin mal ve canlarnn zarardan syneti daha ziyde tesrini gstermi, gerek Muta ve gerekse Bitliste Tanak olmayan Ermeni mutebern hdist alenen teln eylemilerdi. Mebs Papasyan Muta bulunuyor ve bu harekt merkezden idre eyliyor idi. Hdistn kendi nokta-i nazarna gre hlledilememesi zerine derhl hkmete gelerek (Hizn), (Kmes), (Sironk), (Manastr) vakyini ihds edenlerin birtakm asker firrsi chil kimselerden olduu, Kmes, Sironk hdist asker kaaklarnn hynetinden, Manastr vakas ise firren Manastra saklanm olan asker firrlerinin zerine mfrezenin ni gitmesi, firrlerin havfn bis olmu ve bu sretle mfrezeye silh istiml etmi olduklarn ve Tanak komitesinin tekevvn eden bu gibi hdisttan katiyen medhali olmadn iddi etmekte ve komitenin cb ederse hkmete muvenet edeceini teklif etmekte idi. Bu sretle baz Ermeni firrlerinin hynetlerini bahne ederek, komitenin medhldr olmadn Mu Hkmetine keyfiyeti arz eden Mebs Papasyan Efendi, hkmetin ni ve edd olan icrt karsnda btn tertbt- ihtillkrnesinin meydana kacandan korkuyordu. Derhl stanbulda Ermeni patriine hdist 416

baka tarzda anlatmak zere mektblar gnderdi. Ve Ermeni patrii u sretle hkmete mrcat etti. Bear eto ve Mehmed Emin gibi adamlarn ahren Bitlis vilyeti syi ve inzibtnn muhfazasna memr edilmeleri hasebiyle, Ermenilerin felketlere marz kaldklar ve (Karkar) nahiyesine muzf (Halis) ve (Hnz ve Ruhte) karyeleri khyalarnn jandarmalar tarafndan katledildiinden teheyyc eden ahlnin de bil-mukbele drt jandarmay ldrdkleri, (Ziko) karyesinde jandarmalarn kk bir ocuu alenen ldrmeleri ve merkeze getirilmekte olan sekiz asker firrsinden drdnn yolda muhafzlar tarafndan katledilmeleri zerine bil-mukbele iki jandarma neferinin ldrld ve jandarmalarn zulm ve taaddytlarna kar ahlnin mukaddestn muhafaza etmeyip de ahl bizzat mdfaada muztarr kalrsa buna isyn ekli verilerek ihrk- byta, yamaya ve katl-i nfsa kalkmas muvfk- adlet olamayaca ..... Mesilin sret-i tahkiki ve vakay bu tarzda tekevvn etmi ise msebbiblerinin edden tecziyesini stanbul, nc Ordu Kumandanlndan taleb ediyor ve bakaca olarak Meksi hdisesinin hudsne mdrin sebep olduu hakknda Ordu Kumandanlna Elazizden ihbrtta bulunuluyor. Bunun zerine Ordu, 33 nc Frka Kumandan Vekili Miralay Veysi Bey riysetinde, bir heyet-i tahkkiyyenin srat-i izmn Elazizde On Birinci Kolordu Kumandanl Vekletine emrediyor. Netice-i tahkktta: 1. Bear eto ve Mehmed Eminin Bitlis vilyeti syiine memr edildiklerinin asl olmadn anlad. Essen Bear etonun seferberlik bidyetinde gnll olarak maiyyetiyle zerbaycana gittii ve o trihten ay evvel Hoy Muhrebesinde ehid olduu tahakkuk etti. Mehmed Emin ise ay evvel zerbaycana giderken yolda Ermenilerin pususuna tutularak mecrhen hnesine avdet ve elan taht- tedvide olduu taayyn etti. 2. Bitlis vilyeti dhilinde katledilmi hibir Ermeni khyasnn mevcd olmad heyet-i tahkkiyyenin netice-i tahkktndan anlald. 3. (Ziko) karyesinde katledildii patrik efendi tarafndan iddi olunan ocua gelince (Ziko) nmnda (Bitlis) vilyeti dhilinde bir karyenin mevcd olmad ve Bitlis vilyeti dhilinde jandarmalar tarafndan bir ocuun katli mugayir-i hakkat olduu tebeyyn etti. 4. Patrik efendinin iddis vechile mukbele-i bil-misil veyahud jandarmalarn zulm ve taaddiytna kar mdfaa-i mera-i anin-nefs hlinde olmayp, mterrz ve mteadd olduklar tahakkuk etti. Tahkkt ve tedkkt- vkadan mstebn olduu vechile Bear eto ve Mehmed Emine isnd edilen muhfaza-i syi meselesinin vaktiyle ehid edilip bugn ortada bulunmayan bir adama atfedilmesi ve vilyetin hangi mevkiinin syi ve inzibtnn muhfazasna memr edildiklerinin tasrh edilmemesi ve vilyet dhilinde mevcd olmayan bir kyde bir ocuun katledildiinin iddi edilmesi, iddinn derece-i shhatine byk bir delildir. Bu sretle Bitlis 417

vilyetini saran te-i isyn nisbeten teskn edildi. Zaten bunu takb eden Van ve Karahisar kym- ummlerinden de anlalaca vechile buradaki hareket, hkmeti artmak ve kuvvetlerin domasna sebep olarak, ni darbenin Vandan vurulmasn dndkleri tahakkuk etti. Binen bu hdist takben dnld vechile Van kym- ummsi ba gsterdi. kr Van

418

419

Hasankale 9/2/31 Bakumandanlk Vekletine ifre 26/1/31 Ermeni Patrikliinin mddeayt hakknda tahkkt icr edildi. Bear eto gnll olarak Azerbaycana gitmi ve ay evvel ehid olmutur. Mehmed Emin ise Azerbaycana giderken Ermenilerin pususuna uram ve el-yevm hnesinde oturmakta bulunmutur. Van vilyeti dhilinde hibir karye khyas jandarmalar tarafndan katledilmemitir. Bir ocuun ldrld iddi olunan Ziko nmnda bir karyenin vcdu yoktur. Tercan mutebernndan Ermeninin katli ve Bayburdda silh toplamak bahnesiyle Ermeniler hakknda her trl taaddiyt ve tazykt icrs ve para talep edilmi olmas meselesi Bekir Sdk Bey kumandasndaki gnll taburunun nhiye mdri ile birlikte Bayburdun Pulur nahiyesinde drt kyde taharriyt icr ederek (52) silh msdere edilmi olmasndan mnfail olan ahlnin isndtndan ibrettir. Suehrinin (Prk) karyesi Ermenileri de 12 ubatta oradan geen gnll ve gayri msellh efrda tecvz ve vilyetten gnderilen kuvve-i tedbiyyeye de ate ederek iki kiinin mecrhiyetine sebebiyet vermiler ve bit-tabi mfreze tarafndan mukbele ile tenkl ve karyeden 139 tfenk, 95 asker firrsi, 25 maznn elde edilmitir. Binen-aleyh mddeayt- sirede bu gibi hakikatn muhlif ekzb ve tasnttan mrekkeb ve hkmete isnd- mesuliyyet emelinden mnbais olduu anlalm ve binen-aleyh patrik efendinin istihbrt shhate gayri makrn bulunmutur. El-yevm Ermeniler, Sivas vilyetinde ksmen ve Van vilyetinde tammen hl-i isyn ve kymda bulunmaktadrlar. Dier vilytdakilerin de vakt-i mnsibde bunlara pey-rev olacaklar tabidir. Vilyt- mezkreden ve taraf- cizden vakayi-i yevmiye hakknda takdm olunan telgrafnmeler Ermenilerin iddi ettikleri vechile mukbele-i bil-misl veyahud jandarmalarn zulm ve taaddiytna kar mdfaa-i mera-i anin-nefs hlinde olmayb, mtearrz ve mteadd vaziyetinde olduklarn aynen ire etmektedirler. Taarruzt- vkann evvelce mretteb ve Tanakstyun vesir komiteler tarafndan mstahzar ve esliha-y lzme mddehar olduu ve muhtelif kazlarda ihtill heyetleri mteekkil olup, ordunun gerisinde k-y ri edecekleri Sivas vilyetinin tahkiktndan anlalm ve Ord-y Hmyndaki Ermeni efrdnn kmilen dman tarafna veyahud memleketlerine firr ve Van vilyetinin vakayi-i ahresi tahkikt- mezkrenin shhat ve isbetini meyyed bulunmutur. Binen-aleyh vatan- mterekenin muhfazas iin silh altnda bulunan Ermeni efrdnn firr ve Ord-y Hmynun hl-i harbde bulunduu esnda Van vilyetinde zuhr eden kym ve isyn ve Sivas vilyetinde mehud olan sr- kym Ermenilerin hkmete ihnetle dmanla mreket ve dmana hizmet ve muvenetlerini isbt etmekte 420

bulunmu ve muhfaza-y hayt ve mevcdiyet iin vatana hynetle kym edenleri keml-i iddet ve sratle tedb ve tenkl mecbriyet-i elmesi karsnda bulunulmu olduundan 7 ve 8 Nisan trihli telgrafnmelerle arz olunduu vechile btn eli silh tutanlardan cbnda istifde olunmas ve 46 - 50 yandaki efrdn taht- silha ahz ve tedbir-i sire-i tedbiyye ittihz vilyta ve kolordu vekletlerine ir edilmi, ahl-i muta ve sdka ile aceze rencde edilmeyerek hkmete kar silh bedest isyn olan hinlerin bi-l-merhamet son ferdine kadar imhsna karar verilmitir. Rehin-i tasvb-i smleri buyurulduu halde hussat- marzann Ermeni patrii efendiye tefhmi ve hin muhbirlerin havdis-i kzibeleriyle ref-i ikyet yerine vazfe-i rhniyyesi dallette olanlar ird olduundan Ermeni milletinin kzna ve tark-i itat ve sadkata ircna dellet eylemesini emr u tenbih buyurmalarn istirhm eylerim.

421

423

Dhiliyye Nezreti Emniyyet-i Ummiyye Mdriyyeti 3052 Kalem-i Mahssa Ord-y Hmyn Bakumandanlk Veklet-i Cellesine Sadretden Bakumandanlk Vekletine yazlan ibu tezkerenin aslndan istinsh olunmudur. Devletl Efendim Hazretleri Ermeni komitelerinin Memlik-i Osmniyyedeki teklt- ihtilliye ve siysyyeleriyle teden beri kendilerine bir muhtriyyet-i idre temnine matf olan teebbsleri ve iln- harbi mtekb Tanak Ermeni Komitesinin Rusyada bulunan Ermenilerin derhal aleyhimize hareketine ve Memlik-i Osmniyyedeki Ermenilerin dahi ordunun dr- zaaf olmasna intizr ederek o zaman btn kuvvetleri ile ihtill eylemelerine dir ittihz ettikleri mukarrert ve her frsattan istifde etmek sretiyle memleketin hayt ve istikbline tesr edecek harekt- hinneye cretleri bi-l-hssa devletin hl-i harbde bulunduu u srada Zeytun ile Bitlis, Sivas ve Vanda vuk bulan hadist- hire-i isyniyye ile bir kerre daha teeyyd etmi ve esasen merkezleri memlik-i ecnebiyyede bulunan ve el-yevm unvanlarnda bile ihtillcilik sfatn muhafaza eden btn bu komiteler messinin Hkmet-i Osmniyye aleyhine olarak her trl esbb ve vesite mrcaat sretiyle netice-i emelleri olan muhtriyyeti istihsl maksad etrafnda topland ve Kayseri ve Sivas ile mahall-i sirede meydana karlan bombalar ile Rus ordusuna gnll alaylar tekil ederek Ruslarla birlikde memlekete saldran ve an-asl Osmanl memleketi ahlsinden olan Ermeni komite ressnn harekt ve Ordu-y Osmnyi arkadan tehdid etmek sretiyle pek byk bir mikyasda alnan tertibt ve neriytlar ile tahakkuk eylemidir. Binen-aleyh hkmet kendisi iin bir mesele-i haytiye tekl eden bu kabil tertbt ve teebbstn temdsine hibir zaman nazar- imz ve msmaha ile bakamayaca ve menb-i mefsedet olan komitelerin hl mevcdiyetini mer telkki edemeyecei cihetle ifhen de grld vechile bil-umm teklat- siysyyenin ilgsna lzm- acil hissetmi ve cb eden tedbiri ittihz eylemitir. Nubarn Hnak ve Tanak ve emsli komitelerin gerek py- tahtda ve gerek vilytda bulunan uabtnn derhal sedleri ile evrak ve vesikin katyyen ziy ve imhsna imkn brakmamak sretiyle msderesi ve komiteler res ve erknnn mteebbis ehs ile hkmetce tannan mhim ve muzrr Ermenilerin hemen tevkfi ve bulunduklar mahaller de devm- ikmetlerinde mahzur grlenlerin vilyt dhilinde mnsib grlecek mevkide toplattrlarak firrlarna meydan braklmamas ve cb eden mahallerde silh taharrye balanarak her trl hl ve ihtimle kar kumandanlar ile bil-muhbere kuvvetli bulunulmas ve icrtn hsn-i tatbki esbbnn temn ve istikmli 424

ile zuhr edecek evrak ve vesikin tedkki neticesinde tevkif olunan ehsn divn- harblere tevdi mnsib grlm olmakla mazhar- tensb bulundu, buyurulduu takdirde iktizsna tevessl olunmak zere keyfiyetin irna msade buyurulmas bbnda emr u ferman hazret-i men leh-lemrindir. 11 Nisan 331 Dhiliye Nazr Talt

425

427

428

Ermenilerin nakl ve sevklerini cb etdiren esbb- siysiyye Meclis-i l-i Vkelca ittihz ve tebli olunan karar Tezkere-i smiye sreti Tarihi 18 Mays 331 Numrosu 326758/270 Mhimme 840

Mentk- harbiyyeye civr mahallerde skin Ermenilerden bir ksmnn hudd- Osmniyyeyi ad-y devlete kar muhfaza ile megul olan Ordu-y Hmynun harektn tasb ve erzk ve mhimmt- askeriyye nakliyytn ikl ve dman ile tevhd-i ml ve efl ve bi-l-hssa suff- adya iltihk ve memleket dhilinde kuv-y askeriyyeye ve ahl-i masmeye msellahan taarruz ve uhr ve kasabt- Osmniyyeye tasallut ile katl ve nehb grete ve dman kuv-y bahriyyesine erzk tedrikiyle mevki-i msthkemeyi ireye cretleri bu gibi ansr- ihtilliyyenin sha-i harektdan uzakladrlmasna ve usta ss-l-harekt ve melce olan kylerin tahliyesini icb ederek bu bbda baz gn icrta balanlaca ve min-el-cmle Van, Bitlis, Erzurum vilytyla nefs-i Adana, nefs-i Sis ve nefsi Mersin mstesn olmak zre Adana, Mersin, Cebel-i Bereket, Kozan livlar ve nefs-i Mara mstesn olmak zre Mara sanca ve Haleb vilyetinin merkez kazlar mstesn olmak zre skenderun, Beylan, Cisrisugur, Antakya kazlar kur ve kasabtnda skin Ermenilerin vilyt- cenbiyyeye sevkine bi-l-ibtidr Van vilyetiyle hem-hudd olan ksm- imlsi mstesn olmak zre Musul vilyetine ve Zor sancana ve nefs-i Urfa mstesn olmak zre Urfa sancann ksm- cenbiyyesine ve Haleb vilyetinin ark ve ark- cenb ksmna ve Suriye vilyetinin ksm- arksinde tayn ve tahss edilen mahallere nakl ve isknna devam edilmekde bulunulduu beynyla menfaat-i essiyye-i devlete muvfk telakk edilen bu cereynn usl ve kide-i muttarideye rabt lzmunu ve bu bbda baz ifdt mutazammn vrid olan 13 Mays 331 trihli ve 270 numrolu tezkere-i aliyyeleri Meclis-i Vkelda lede-l-mutlaa fi-l-hakka devletin muhfaza-i mevcdiyyet ve emniyyeti urunda tevli eden icrt ve slht- fedkrsi zerinde icr-y s-i tesre sebeb olan bu kabil harekt- muzrrann icrt- messire ile imh ve izlesi katiyyen muktez ve nezreti cellelerince bu emirde ibtidr olunan icrtdaki isbet bedh olduundan ir- devletleri vechile muharrer-l-esm kur ve kasabtda skin Ermenilerden nakli cb edenlerin mahall-i mrettebe-i iskniyyelerine mreffehen sevk ve slleri ile gzer-ghlarnda temn-i istirhat ve muhfaza-i cn ve mllar ve muvsalatlarnda keyfiyyet-i vlaryla sret-i katiyyede isknlarna kadar muhcirn tahsstndan ieleri ve ahvl-i sbka-i mliyye ve iktisdiyyeleri nisbetinde kendilerine emlk ve arz tevz ve ilerinden muhtc olanlara taraf- hkmetden meskin ins ve zrr ve muhtcn-i erbb- sanata tohumluk ve lt ve edevt tevzi ve terk etdikleri memleketlerde kalan emvl ve eylarnn ve-yhd kymetlerinin kendilerine suver-i mnsebe ile idesi ve tahliye edilen kylere muhcir ve air isknyla emlk ve arznin kymeti takdr edilerek kendilerine tevzi ve tahliye edilen uhr ve kasabtda kin olub nakledilen ahlye id emvl-i gayr- menklenin tahrr ve tesbt-i cins ve kymet ve mikdrndan sonra muhcirne tevzi ve muhcirnin ihtisas ve itiglleri 429

hricinde kalacak zeytinlik, dutluk, ba ve portakallklarla dkkn, fabrika, hn ve depo gibi akrtn bi-l-mzyede bey ve-yhd cryla bedelt- bliasnn kendilerine it edilmek zre ashb nmna emneten ml sandklarna tevdi ve mumelt ve icrt- mesrdenin fs zmnnda vuku bulacak sarfiyytn muhcirn tahsstndan tesviyesi zmnnda nezret-i cellelerince tanzm edilmi olan talmt-nmenin bi-tammih tatbk-i ahkmyla emlk- metrkenin temn-i muhfaza ve idresi ve mumelt- ummiyye-i iskniyyenin tesr ve tanzmi ve tedkk ve tatbki ve tl komisyonlar tekli ile mal memr istihdm vazfe ve salhiyyetlerini hiz olmak ve dorudan doruya nezret-i cellelerine merbt bulunmak ve bir res ile biri memrn-i dhiliyyeden ve dieri memrn-i mliyyeden intihb ve tayn edilecek iki azdan terekkb etmek zre komisyonlar tekl edilerek mahallerine izm ve komisyon gnderilmeyen mahallerde mezkr talmt-nmenin vller tarafndan icr-y ahkm tensb edilmi ve Harbiyye Nezreti ve Mliyye Nezreti veklet-i cellelerine teblgt edilmi olmala nezret-i cellelerince de f-y muktezs sibknda tezkire-i senver terkm olundu efendim. -----------------------

Ahvl-i harbiyye ve zarret-i fevk-al-de-i siysiyye dolaysyla mahalli here nakilleri icr edilen Ermenilerin iskn ve iesiyle husst- sireleri hakknda talmt-nmedir. Madde 1 Madde 2 Madde 3 : Nakli cb eden ahlnin temn-i sevki mahall memrn idresine iddir. : Nakledilen Ermeniler kffe-i menklt ve hayvntn birlikde gtrebilirler. : Mahall-i iskniyyelerine sevk edilen Ermenilerin esn-y rhda muhfaza-i cn ve mllaryla temn-i ie ve istirhatleri gzer-ghlarnda bulunan memrn-i idreye iddir. Bu hussda vki olacak terhi ve tekslden al mertibihim kffe-i memrn mesldr. : Mahall-i iskniyye-i mrettebelerine vrd eden Ermeniler cb- hl ve mevkie gre ya mteferrik sretde mevcd kur ve kasabta ilve sretiyle in edilecek hnelere ve-yhd taraf- hkmetden tayn edilecek mahallerde tess edilecek kyde yerledirilecekdir. Kylerin hfz-s-shhaya muvfk ve zirat ve umrna msid mahallerde tessine bi-l-hssa dikkat olunacakdr. : Mntaka-i iskniyyede ky tekline msid arz-i hliye ve mahlle ve mriyye bulunmad halde emlk- emriyye bulunan iftlik ve kylerin bu cihete tahssi cizdir.

Madde 4

Madde 5

430

Madde 6

: Ermeni iskn edilecek kur ve kasabtla yeniden tess edilecek Ermeni kyleri huddunun Badad imendiferiyle iltisk hatlarndan ve dier hutt- haddiyyeden l-akal yirmi be kilometre uzak bulunmas mertdur. : lve sretiyle kur ve kasabta yerledirilen Ermeniler ile yeni tess edilen kyde iskn edilen ahlnin sicill-i nfsa esas olabilecek bir sret-i mazbta ve muntazamada ve hne itibaryla her ilenin isim, hret, sinn, sanat, mahall-i vrd, mahall-i isknn ve kez hneyi tekl eden efrd- ailesinin esm ve esnnn mbeyyin bir defter tanzm edilecekdir. : Mahall-i mrettebesine iskn edilen bir kimsenin merbt bulunduu komisyonun mezniyyeti olmakszn ve zbta-i mahalliyyeden veska-i mahssa istihsl etmeksizin her mahalle azmeti memndur. : Mahall-i mrettebelerine vrd eden ahlnin sret-i katiyyede isknlarna kadar ie ve muhtcnden bulunanlarn meskenlerinin dahi ins muhcirn tahsstndan sarf edilmek zre hkmete iddir. : e ve iskn husstnn temn ve tesr-i icrs ve bunlarn muhfaza-i shhat ve terfh-i ahvline mteallik husstn fs mahallerinin en byk mlkiyye memrlar mir-i mesl olmak zre muhcirn komisyonlarna iddir. Muhcir komisyonu bulunmayan mahallerde muhcirn nizm-nmesine tevfkn yeniden tekli muktezdir. : e ve iskn husstnn temn ve tesr-i icrs ve ahlnin lzmu kadar sevk, ie ve iskn memrlarnn tayni nezretden istzn artyla mutasarrf ve vllere iddir. : skn icr edilen her aileye ahvl-i sbka-i iktisdiyye ve ihtiyct- hzras nazar- itibara alnarak mikdr- mnsib arz verilecekdir. : Arznin tefrk ve tevzi muhcirn komisyonlarna iddir. : Tefrk edilen arznin hudd ve dnm tefrk ve tayn edilib muvakkat ilm haber mukbilinde ashbna tevd edildikden sonra tapu ve emlk mumeltna esas olabilecek bir sret-i muntazamada defter-i mahssuna kaydolunur. : Muhtcnden bulunan erbb- zrr ve sanata mnsib mikdr ser-mye ve-yhd lt ve edevt verilecekdir. 28 Mays 331

Madde 7

Madde 8

Madde 9

Madde 10

Madde 11

Madde 12

Madde 13 Madde 14

Madde 15

431

433

434

Ahvl-i Harbiyye ve zarret-i fevklade-i siysiyye dolaysyla mahll-i here nakilleri icr edilen Ermenilere id emvl ve emlk ve arznin keyfiyyet-i idresi hakknda talimtnmedir. Madde 1- her mahalle nakli icr edilen Ermenilere id emlk ve arz-i metrke ile husst- sirenin ibu talimtnme ahkm diresinde idre ve temiyeti dire-i memriyyet ve derece-i salhiyyetleri mevdd- tyede muharrer olan ve sret-i mahssda tekil edilen komisyonlara iddir. Madde 2- Bir karye veya kasabann akab- tahliyesinde naklolunan ahlye id ve dernunda eya bulunan bilcmle mebn, idre komisyonu tarafndan tensib edilecek memr veyahud heyet-i mahssa tarafndan derhal mhrlenerek taht- muhafazaya alnacakdr. Madde 3- Taht- muhafazaya alnan eya cins, mikdr, kymet-i mukaddereleri ve esmi-i ashb ile tafslen sebt-i defter edildikden sonra kilise, mekteb, han gibi depo ittihzna elverili mahallere naklettirilib ashb tefrik edilebilecek sretde ayr ayr konularak muhafazasna itin edilecek ve eyann keyfiyyet ve kemiyyeti ile ashbn ve mahall-i ahz ve mahall-i muhafazasn mbeyyin bir zabt varakas tanzim edilerek asl hkmet-i mahalliyeye ve sret-i musaddakas Emvl-i Metrke Komisyonuna tevd olunacakdr. Madde 4- Ashb malm olmayan emvl-i menkule; eyann bulunduu ky nmna kayd edilerek muhafaza olunacakdr. Madde 5- Mevcd emvl-i menkule arasnda durmakla bozulmas muhtemel olan eya ile hayvanat komisyonun tensb edecei bir heyet tarafndan bilmzyade alenen satlarak bedeli ashb malm olduu takdirde ashb nmna, deilse eyann bulunduu ky veyahud kasaba nmna emneten mal sandklarna teslm edilecekdir. Satlan eyann cins, mikdr, kymet ve cihet-i aidiyyet ve mterisi ve bedel-i beyi mufassalan defter-i mahssuna kayd edilerek zri mzyede heyeti tarafndan tasdik edilecek ve vech-i merh zere bir zabt varakas tanzim edilerek asl hkmet-i mahalliyyeye ve sret-i musaddakas Emvl-i Metrke dre Komisyonuna tevd olunacakdr. Madde 6- Kiliselerde mevcd eya ve tesvir ve ktb-i mukaddese sebt-i defter edilerek zabt varakasna bi-r-rabt, mahallerinde muhafazalarna itina olunacak ve bilhire kilisenin kin olduu ky ahlsinin iskn edildii mahalle hkmet marifetiyle irsl olunacakdr. Madde 7- Nakledilen ahlden her birine id emlk ve arazi-i metrkenin cins, nev, mikdar ve kymetleri ale-l-esm sebt-i defter edilecek ve her ky ve kasabaya id emlk ve arazi-i metrke cetvelleri tanzim edilerek idre komisyonuna tevd olunacakdr. Madde 8- Emlk ve arazi-i metrkede idrk edilecek mahslt ve zeriyyt bulunduu takdirde komisyon tarafndan tensib edilecek zevtdan 435

mrekkeb bir heyet tarafndan bilmzyede satlarak bedelt ashb nmna emaneten mal sandna teslim edilecek ve bir zabt varakas tanzim olunarak asl hkmet-i mahalliyyeye ve sret-i musaddakas idre komisyonuna it olunacakdr. Madde 9- Zeriyyt ve mahslt- mevcdeye mteri bulunduu takdirde keflet tahtnda b-mukvele mnsafa tarkiyle tliblerine its ciz olub bu sretle vki olan cr veya beyden mtehassl mebli dahi ashb nmna mal sandklarna teslim edilecekdir. Madde 10- Nakl edilen ahlye id emvl-i gayr-i menklenin tasarrufuna id ashb tarafndan badel-hicre tanzm edilen vekletnmeler zerine hibir mumele yaplmayacakdr. Madde 11- Tahliyesi icr edilen kylere muhcir yerledirilecek ve mevcd meskin ve arz her ailenin ihtiya ve kbiliyyet-i ziriyyesi nazar- itibra alnarak muvakkat ilm haberler ile muhcirne tevz edilecekdir. Madde 12- Yerledirilen muhcirnin sicill-i nfsa esas olabilecek bir sret-i muntazama ve mufassalada ve hne itibariyle esm, mahall-i vrdu, trih-i iskn ve mahall-i iskn sebt-i defter edilecek ve kendilerine tevd edilen meskin ve arazinin cins, nev ve mikdr ve kymeti ve mevki ayrca sebt-i defter edilerek sret-i isknlaryla kendilerine verilen emlk ve arz mikdrn mbeyyin yedlerine birer ilm haber verilecekdir. Madde 13- Kylerde mevcd mebni ve ecr- marusenin hsn-i muhfazasndan o kye yerledirilen muhcirn mteselsilen mesl olduklar cihetle tahrbt vukuunda kimin tarafndan yapldna baklmayarak bedeli kylnn heyet-i ummiyyesine tazmin etdirilib filleri derhal kyden ihrc ve hukuk- muhceretden iskt olunur. Madde 14- Muhcir isknndan mtebki kalan kylere civrda mevcd air-i seyyre iskn edilecek ve haklarnda aynyla muhcir muamelesi yaplacakdr. Madde 15- ehir ve kasabtda tahliye edilen hnelere tercihan ehirli ve kasabal muhcirn yerledirilerek ahvl-i sbka-i iktisdiyye ve maliyyeleri ile kbiliyyet-i imriyyeleri nazar- itibra alnmak artyla kendilerine mikdr- kfi arz verilecekdir. Madde 16- Dkkn, hn, fabrika, hamam, depo gibi akrtla muhcirn isknna elverili bulunmayan mebnnin ve muhcirne tevzden mtebki kalan veyahud onsekizinci maddede gsterildii vechile muhcrinin itiglt ve ihtisast haricinde kalan emlk ve arznin idre komisyonlar veya onlarn taht- nezretinde olarak mahallerin res-y memrn-i mlkiyye ve maliyyesinden mrekkeben teekkl edecek heyetler marifetiyle bilmzyede caizdir. Madde 17- ehir ve kasabta yerledirilen muhcirnin sicill-i nfsa esas olabilecek bir sret-i muntazamada defter-i esmisiyle kendilerine 436

verilen arzinin nev ve mikdar ve kymetini mbeyyin bir defteri tutulacakdr. Madde 18- ehir ve kasabt ile civrnda mevcd ba, bahe, portakallk ve zeytinlikler ve buna mmsil emlk dahi imr ve muhfazalarna iktidr ve ihtisas bulunduu isbt ve bu bbda sened t ve keflet ire etmek artyla ihtiyc ve kbiliyyet-i imriyyeleri nisbetinde muhcirne tevz olunabilecek ve kimlere ne mikdar emlk ve arz verildii defter-i mahssuna kayd edildikden sonra keyfiyyet-i ty mbeyyen yedlerine birer ilm haber verilecekdir. Bunlardan muhcirne tevz ve t edilemeyenler onaltnc madde mucibince bi-l-mzyede satlacakdr. Madde 19- Dhil-i vilyetde mevcd olub hkmet-i mahalliyyenin mezniyyet ve muvfakatyla veyahud Dhiliyye Nezretinin emri zerine vilyt- sireden tahrirt- mahssa ile gnderilen muhcirn mstesn olmak zere tahliye edilen ky kasabalara muhcir sfatyla yerledirilecek olan veyahud yerledirilmesini istid eden kesnn sfat- muhcereti hiz olduklarn ve baka tarafa sevk ve iskn edilmediklerini veyahud muhcirnden olub oralarda isknlar icr edilmek zere sret-i mahssada gnderildiklerini mbeyyin vesik-i resmiyye ibrz etmeleri artdr. Madde 20- tirasna tlib bulunmayan emlk ve arznin imr ve muhfazasn vaz- taksirlerinden dolay vuk bulacak tahrbt ve k edilen zararlarn tazminini taahhd etmek ve bu bbda keflet-i kaviyye ire etmek artyla ve iki seneyi tecvz etmemek zre taliblerine cr caizdir. Madde 21- Gerek satlan ve gerek cr ve mnsafa sretiyle verilen emlk ve arznin nev ve mikdr mahall, bedel-i bey ve cr ve mstecir ve mterisini mbeyyin ale-l-mfredt cedvelleri tanzm edilecekdir. Madde 22- Bedel-i bey ve crdan mtahassl mebali ashb nmna emneten mal sandklarna tevd edilerek bihire vuku bulacak tebligt diresinde ashbna tevd olunacakdr. Madde 23- Tahliye edilen kur ve kasabtda mevcd bilcmle emlk- metrkenin ibu talimtnme ahkm diresinde idre ve temiyeti dorudan doruya Emvl-i Metrke dre Komisyonlarna iddir. Madde 24- dre komisyonlar emvl-i metrkenin idresi hussunda dorudan doruya Dhiliyye Nezretine merbt ve ancak oradan ahz ve telkki edecekleri evmir diresinde icr-y vzife ile mkellef olub bu bbda ittihz ve tatbk edecekleri mukarrert ve icrtdan hkmet-i mahalliyyeye dahi ihbr- keyfiyyet edeceklerdir. Madde 25- Talmtnmenin tatbk-i ahkmyla emvl-i metrkenin temn-i muhfaza ve idresi zmnnda cb eden komisyon ve heyetin tekli Dhiliyye Nezretinden mezniyyet istihsli artyla maal memrn istihdm ve Dhiliyye Nezretinden ahz ve telkki edecekleri evmir ile ibu talmtnme ahkm diresinde talmt ve zhnmeler 437

tanzimi Emvl-i Metrke dre Komisyonlarna aiddir. Tanzim edilen talmt ve zhnmelerin birer sreti makm- vilyete tevd edilecekdir. Madde 26- Tahliye edilen mahallere bery- iskn muhcir sevkiyle mumelt- mteferrisnn icrs muhcir komisyon ve memrlarna id ise de bu gibi mahallere vk olacak mumelt- iskniyyenin temn-i tesri ve tanzimi ve mumelt- ummyye-i iskniyyenin tedkk ve teftii ve bu bbda hkmet-i mahalliyye ile bil-istre mukarrert ittihz ve tatbki Emvl-i Metrke dre Komisyonlarnn cmle-i vezif ve salhiyyetindendir. Madde 27- Komisyon netice-i mhedt ve tedkkatyla mukarrert- mttehize ve hulsa-i icrtn l-akall onbe gnde bir makm- nezret ve vilyete irla mkellefdir. Madde 28- Emvl-i Metrke dre Komisyonlarnn idre-i emvl hussunda ve ibu talmtnme ahkm diresinde vukubulacak teblgt ve irt- tahrriyyeleri memrn-i mahalliyye tarafndan mecbri-l fdr. Madde 29- Emvl-i Metrke dre Komisyonlar azlar tayn edildikleri mntkada mevcd emvl ve emlk ve arz-i metrkenin idre ve muhfazasyla umr- hesbiyyesinden mtereken mesldr. Madde 30- Emvl-i Metrke dre Komisyonlar sret-i mahssada tayn edilen bir res ile biri memrn-i idreden ve dieri memrn-i maliyyeden olmak zre iki azdan mrekkebdir. Madde 31- Muhabert res tarafndan veyahud resin tevkl edecei az cnibinden res nmna icr edilir. Madde 32- Emvl-i Metrke Komisyonu Resi mnasib grd azy ibu talmtnmede mnderic bir hussun tedkk ve teftii veyhud icrsna memr edebilir. Madde 33- Emvl-i Metrke Komisyonlar ressna muhcirn tahsistndan verilmek zre yevmiye birer buuk ve azsna da birer lira tahsis olunduu gibi bery- vazife dire-i memriyyetlerini get gzrlarnda tertb-i mahssdan ayrca harc- rh dahi alrlar. Madde 34- Komisyon tayn ve izm edilmeyen vilytda ibu talmtnme ahkmnn tatbki mahall hkmat- merkeziyyesine iddir. 27 Receb 333 / 28 Mays 331

438

439

440

441

442

443

444

Sevk ve tebdleri mukarrer Ermeni ahlnin vilyet ve mstakil liv zerine mikdrn ire eder.
Sicilde Mukayyed Nfs Esm-i Vilyet ve Liv Ankara Vilyeti Erzurum Vilyeti Aded 47.224 128.657 120.000 Mamretlaziz tarkiyle Musul Vilyetiyle Zor Sanca Nfs- mtebkiyye ksmen msdemelerde telef olmu ve ksmen de firr etmidir. Nfs- mtebkiyye firr ve ihtif vey veft etmidir. Nfs- mtebkiyye msdemelerde telef olmu ve bir ksm da firr etmidir. Sevk Olunan Nfs Aded Mahall ve Tark-i Sevkleri zht

Adana Vilyeti zmit Sanca Eskiehir Sanca Bitlis Vilyeti

46.031 54.370 50.000 Konya, Haleb tarkiyle Zor Sanca

109.521

20.000 Bir ksm Siird tarkiyle Diyarbekire bir ksm da Mamretlaziz tarkiyle Zor ve Musul 26.374 Amasya, Karahisar tarkiyle Sivas - Zor, Musul

Canik Sanca Haleb Vilyeti Hdvendigr Vilyeti Diyarbekir Vilyeti Sivas Vilyeti Trabzon Vilyeti Karesi Sanca Karahisar Sanca Kayseri Sanca Mamretlaziz Vilyeti Mara Sanca Nide Sanca Van Vilyeti

26.374 34.451 66.413 61.002 141.592 34.500 8290 7327 47.617 74.206 27.101 5101 67.792

141.592 Malatya tarkiyle Zor, Musul 28.000 Gmhne tarkiyle Zor, Musul

Nfs- mtebkiyye msdemelerde telef olmudur.

27.101 Haleb tarkiyle Zor, Suriye

Yekn

987.569

(413.067)

445

Sevk ve Tebd Olunan Ermenilerin Liv ve Kaz zerine Mikdrn re Eder Cedveldir.

Esm-i Kaz Ankara Merkez Kazs Aya Kazs Ankara Merkez Sanca Beypazar Kazs Nallhan Kazs Mihalk Kazs Sivrihisar Kazs Haymana Kazs Bl Kazs Yabanbd Kazs Kalecik Kazs Yekn Yozgad Merkez Kazs Yozgad Sanca Akda Kazs Boazlyan Kazs Yekn Krehir Sanca Krehir Kazs Keskin Kazs Mecidiye Kazs Avanos Kazs Yekn orum Merkez Kazs Osmanck Kazs Sungurlu Kazs skilib Kazs Yekn

Sicilde Mukayyed Nfs Aded 3176 0 0 1015 90 4101 82 11 9 826 9310 13.359 3208 14.680 31.247 1610 1838 52 0 3500 1202 66 1856 43 3167

Sevk Olunan Nfs Aded

Mlhazt

ANKARA VILYETI

orum Sanca

Vilyet Yeknu

47.224

446

Esm-i Kaz Erzurum Merkez Kazs Bayburd Kazs Erzurum Merkez Sanca Pasinler - Hasankale Kazs Ki Kazs Tercan Kazs Tortum Kazs Kiskim Kazs spir Kazs Namervan Kazs Hns Kazs Yekn Erzincan Sanca Erzincan Merkez Kazs Kemah Kazs Refhiye Kazs Kuruay Kazs Plmr Kazs Yekn Byezid Merkez Kazs Diyadin Kazs Karakilise Kazs Elekird Kazs Tutak Kazs Yekn

Sicilde Mukayyed Nfs Aded 32.751 12.025 10.046 13.621 10.401 507 908 2920 556 7779 91.514 16.144 4597 1270 2649 511 25.171 2619 904 3177 4202 1070 11.972

Sevk Olunan Nfs Aded

Mlhazt

ERZURUM VLYET

Byezid Sanca

(Vilyet Yeknu

128.657)

447

Esm-i Kaz Adana Merkez Kazs Karaisal Kazs Ceyhan Kazs Yekn Cebel-i Bereket Merkez Kazs Cebel-i Bereket Sanca slahiye Kazs Drtyol Kazs Bahe Kazs Hassa Kazs Yekn Kozan Sanca Kozan Merkez Kazs Feke Kazs Kars Kazs Hain Kazs Yekn il Merkez Kazs Mut Kazs Glnar Kazs Anamur Kazs Yekn

Sicilde Mukayyed Nfs Aded 14.216 21 316 14.553 753 496 7068 3092 766 12.175 3565 2217 1079 10.533 17.394 306 0 7 0 313

Sevk Olunan Nfs Aded

Mlhazt

ADANA VLYET

il Sanca

Adana Sanca

Vilyet Yeknu

46.031*

* Adana geneli toplandnda bu rakamn gerekte 44.435 olmas gerekir.

448

Esm-i Kaz ZMT SANCAI zmit Merkez Kazs zmit Sanca Adapazar Kazs Geyve Kazs Yalova Kazs Karamrsel Kazs Kandra Kazs Yekn Bitlis Sanca Bitlis Merkez Kazs Ahlat Kazs Hizan Kazs Mutki Kazs Yekn Mu Merkez Kazs Mu Sanca Bulank Kazs Malazgird Kazs Varto Kazs Sason Kazs Yekn Siird Merkez Kazs Siird Sanca Pervari Kazs Garzan Kazs Eruh Kazs irvan Kazs Yekn Genc Sanca Genc Merkez Kazs apakur Kazs Kulb Kazs Yekn

Sicilde Mukayyed Nfs Aded 23.430 16.034 8274 3253 2753 626 54.370 18.008 9478 4980 4011 36.477 32.954 14.309 4430 1963 6456 60.112 2115 1316 2859 1747 1144 9181 1622 714 1415 3751

Sevk Olunan Nfs Aded

Mlhazt

BTLS VLYET

Vilyet Yeknu

109.521

449

Esm-i Kaz CANK SANCAI Canik Merkez Kazs Canik Sanca Bafra Kazs aranba Kazs Terme Kazs nye Kazs Fatsa Kazs Yekn Haleb Merkez Kazs Antakya Kazs Haleb Merkez Sanca Iskenderun Kazs Beylan Kazs Hrim Kazs Cisrisugur Kazs Bb- Cubl Kazs Mnbic Kazs Yekn Ayntab Merkez Kazs Kilis Kazs Rumkale Kazs Yekn

Sicilde Mukayyed Nfs Aded 4992 1634 10.648 2567 5379 1154 26.374 3510 4748 1550 1651 48 4149 31 7 15.693* 14.107 3794 857 18.758

Sevk Olunan Nfs Aded

Mlhazt

HALEB VLYET

Ayntab Sanca

Vilyet Yeknu

34.451

* Halep nfusu toplandnda bu rakamn 15.694 olmas gerekir.

450

Esm-i Kaz Hdvendigr Merkez Sanca Hdvendigr Merkez Kazs Gemlik Kazs Pazarky Kazs Karacabey Kazs Mudanya Kazs Atranos Kazs Kirmast Kazs Yekn Erturul Merkez Kazs Sd Kazs negl Kazs Yeniehir Kazs Yekn Ktahya Merkez Kazs Eskiehir Kazs Simav Kazs Uak Kazs Yekn

Sicilde Mukayyed Nfs Aded 6415 3307 22.601 974 99 6 995 34.397 7727 7676 7244 1710 24.357 2759 3878 0 1092 7729

Sevk Olunan Nfs Aded

Mlhazt

HDVENDGR VLYET

Ktahya Sanca

Erturul Sanca

Vilyet Yeknu

66.483

451

Esm-i Kaz Diyarbekir Merkez Sanca Diyarbekir Merkez Kazs Ber Kazs Dirik Kazs Silvan Kazs Lice Kazs [Ermeni Katolii] Yekn Ergani Merkez Kazs Palu Kazs ermik Kazs [Ermeni Katolii] Yekn Siverek Sanca Siverek Merkez Kazs Viranehir Kazs [Ermeni Katolii] Yekn Mardin Merkez Kazs Mardin Sanca Cizre Kazs vanye Kazs Midyat Kazs Nusaybin Kazs Yekn

Sicilde Mukayyed Nfs Aded 9710 2946 327 6235 4432 1642 25.292 2909 12.370 3055 520 18.854 6235 4200 196 10.631 4663 1069 155 308 30 6225

Sevk Olunan Nfs Aded

Mlhazt

DYARBEKR VLYET

Ergani Sanca

Vilyet Yeknu

61.002

452

Esm-i Kaz Sivas Merkez Kazs Azziye Kazs Tonus Kazs Sivas Sanca Yenihan-Yldzeli Kazs Hafik-Kohisar Kazs Kogiri-Zara Kazs Divrii Kazs Darende Kazs Grn Kazs Kangal Kazs Amasya Kazs Merzifon Kazs Amasya Sanca SVAS VLAYET Kpr Kazs Mecidz Kazs Ladik Kazs Havza Kazs Gmhacky Kazs Yekn Karahisar Sanca Karahisar- arki Kazs Mesudiye Kazs Suehri Kazs Koyulhisar Kazs Alucra Kazs Yekn Tokad Merkez Kazs Tokad Sanca Readiye Kazs Erbaa Kazs Zile Kazs Niksar Kazs Yekn

Sicilde Mukayyed Nfs Aded 23.455 949 13.113 1366 11.347 5978 8262 2783 7656 3088 9398 8030 958 317 344 321 3503 100.868 8323 639 11.244 35 30 20.271 11.431 0 3149 2788 3085 20.453

Sevk Olunan Nfs Aded

Mlhazt

Vilyet Yeknu

141.592 453

141.592

Esm-i Kaz Trabzon Merkez Kazs Ordu Kazs Trabzon Merkez Sanca Giresun Kazs Tirebolu Kazs Grele Kazs Vakfkebir Kazs Akabd Kazs Srmene Kazs Of Kazs Maka Kazs Yekn Lazistan Merkez Kazs Atina Kazs Hopa Kazs Yekn Gmhne Merkez Kazs Torul Kazs Kelkit Kazs iran Kazs Yekn

Sicilde Mukayyed Nfs Aded 14.409 12.084 2232 817 302 42 1425 325 0 249 31.885 38 28 2 68 1684 24 469 370 2547

Sevk Olunan Nfs Aded

Mlhazt

TRABZON VLYET

Gmhne Sanca

Lazistan Sanca

Vilyet Yeknu
Karesi Merkez Kazs KARES SANCAI Ayvalk Kazs Bandrma Kazs Karesi Sanca Edremid Kazs Burhniye Kazs Erdek Kazs Gnen Kazs Sndrg Kazs Balya Kazs Yekn

34.500
2750 0 4015 43 44 1075 53 20 290 8290

454

Esm-i Kaz Karahisar- Shib Merkez Kazs Bolvadin Kazs Sandkl Kazs Geyikler Kazs Aziziye Kazs Yekn Kayseri Merkez Kazs Develi Kazs ncesu Kazs Bnyan Kazs Sarmsakl Kazs Yekn Mamretlaziz Kazs Harput Kazs Keban Kazs Arabgir Kazs Ein Kazs Ptrge Kazs Yekn Malatya Merkez Kazs Akada Kazs Behesni Kazs Hsn- Mansur Kazs Khta Kazs Yekn Dersim Merkez Kazs arsancak Kazs Mazgird Kazs emigezek Kazs Nzimiye Kazs Ovack Kazs Yekn Karahisar- Shib Sanca

Sicilde Mukayyed Nfs Aded 7057 8 76 65 121 7327 29.664 15.138 0 2815 0 47.617 23.915 7348 308 8545 9286 622 50.024 6627 312 1555 2126 703 11.323 1088 6537 1423 3731 80 0 12.859

Sevk Olunan Nfs Aded

Mlhazt

KAYSER SANCAI MAMRETLAZZ VLYET Dersim Sanca Malatya Sanca Mamretlaziz Sanca

KARAHISAR SANCAI

Vilyet Yeknu

74.206

455

Esm-i Kaz MARA SANCAI Mara Merkez Kazs Mara Sanca Sleymanl Kazs Elbistan Kazs Gksun Kazs Pazarck Kazs Yekn Nide Merkez Kazs NDE SANCAI Nevehir Kazs Nide Sanca rgb Kazs Aksaray Kazs Bor Kazs Ulukla Kazs Arabsun Kazs Yekn Van Merkez Sanca Van Merkez Kazs atak Kazs Adilcevaz Kazs Geva Kazs Erci Kazs Yekn Hakkri Merkez Kazs Hakkri Sanca Mahmd Kazs emdinan Kazs Gevar Kazs Hoab Kazs lemerik Kazs Yekn

Sicilde Mukayyed Nfs Aded 12.744 9930 1168 3229 30 27.101 1119 1027 30 1692 1115 115 3 5101 33.789 4292 4849 10.520 8083 61.533 3461 528 0 959 1015 296 6259

Sevk Olunan Nfs Aded

Mlhazt

27.101

VAN VLYET

(Vilyet Yeknu

67.792)

456

457

Ayntab Mutasarrflnn 17/18 Nisan 331 ifresinin hallidir. C. 15 Nisan 331: Ayntabda bulunan Tanak ve Hnak komite merkezleri seddedilmekle beraber res ve erkn arasnda mteebbis tannan on dokuz neferi taht- tevkfe alnd. Vki olan taharryt neticesinde, bu komitenin hnelerinde silh ve cephneden baka evrak da zuhr ederek tetkktna balanld. bulunan silhlarn mahiyeti ile edevtn mnderict hakknda tafslt its

458

459

460

461

462

Drdnc Ordu Kumandanlna [ifre telgraf] 17 Nisan 331 C. 13 Nisan 331 trih ve 3519 numrolu ifre Ermeni Hayr-hh Cemiyeti zhiri ismi gibi deildir. Bu nm altnda Msrdan ve memlik-i sireden birok komiteciler Adana, Haleb, Suriye civrna giderek silh idhltna, siys teklta alm olduklar anlalmtr. Bu cemiyet de dierleri gibi siys ve erkn- azs da bu nm altnda igren komitecilerden mrekkeb kimselerdir. -----------------------

Bb- l Dhiliyye Nezreti Emniyyet-i Ummiyye Mdriyyeti 3096 Karargh- Umm stihbrt kinci ube Mdriyyetine 14 Nisan 331 trih ve 9499 numrolu tezkireleri cevbdr. Parigor Zagan yan Hayrperver Cemiyeti birka sene evvel Msrda teekkl etmitir. Maksad- teekkl Ermeni milletinin seviye-i fikriyyesini ykseltmek, mekteb amak, usl-i zirati slh ve tamm etmek vel-hsl Ermeni milletinin madd ve manev ihtiyctn terkne almak ise de hakkat-i halde bu ancak zhir bir programdr. Ermeniler arasndaki her trl teebbs-i milletiye ve bi-t-tab siys bir vaziyete matf olduu iin Parigor Zagann da bugn ismiyle hibir mnsebeti kalmamtr. Bu nm altnda Msrdan memlik-i sireden birok komiteciler Adana, Haleb, Suriye civrna gelerek silh idhltna, siys teklta almlardr. Binen-aleyh bu cemiyet de dierleri gibi siys ve erkn ve azs da bu nm altnda i gren komitecilerden mrekkeb kimselerdir efendim. 16 Nisan 1331 Emniyyet-i Ummiyye Mdri smail

----------

-----

----------

463

Osmanl Ord-y Hmyn Bakumandanlk Vekleti 4 nc ube 14-2-331 Emniyyet-i Ummiyye Mdriyyetine

Bogos Nubar Paann riysetindeki Ermeni Hayr-hh Cemiyet-i Hayriyyesinin Suriyede her tarafta ubeleri kefedilmitir. Bu cemiyet hkmet nazarnda ne mahiyettedir. Takip ve tevkfleri iktiz eder mi? Srati ir ric olunur.

---------Osmanl Ord-y Hmynu Bakumandanlk Vekleti Numro 3519

-----

----------

Kudsden Bakumandanlk Veklet-i Cellesine mevrd ifredir Bogos Nubar Paann riysetindeki Ermeni Hayr-hh Cemiyet-i Hayriyyesinin her tarafta ubeleri kefedilmitir. Bu cemiyet hkmet nazarnda ne mahiyettedir. Takbtta ifrt ve tefrte mahal kalmamak iin keyfiyyetin irn ric ederim. 13 Nisan 331 Drdnc Ordu Kumandan Ceml

464

465

Bb- l Dhiliyye Nezreti ifre Kalemi Harbiyye Nezret-i Cellesine Hnak ve Tanak Komiteleri erknndan ve mazanne-i s takmndan olub ber-mcib-i teblgt hneleri taharr ve kendileri tevkf olunan Ermenilerden Samsunda mevkf bulunanlarn esmsi Dhiliyye Nezreti Cellesine emr-i telgrafisi mucibince ber-vech-i t arz olunur: (Oseb ve Mehran Bakrcyan, Avadis Kadferyan, Mehran Paramedyan, Kuyumcu Ajte Bogosyan, Arud Bobadyan, Agop Vihze, Glyan, Dird Artin Pekyan, Karakin Tezezyan, Karabet Samuelyan, Nian Bekciyan, Kirkor Onbayan, Baran ve Mehran Arslanyan, Avadis Toramayan, Diran Diradinyan, Arda ubukciyan, Ovadiyan, Oseb ve Agob Karagzyan, Toros Grciyan, Kirkor kizyan, Dofi Rusmun, Kundurac Arab olu Ohannis, Karabet veledi srahan. Kundurac Arab olu Kalfasyan, stepan Yekratziyan Rus tebasndan olub ahvli d-i bhe grlmesine mebni merkez-i livya merbt Kavak nahiyesine habs edilen Ermenilerin esmsi de ber-vech-i tdir: (Mesrep Vebun Topciyan, Trkmen olu Manuk, Sngrl olu Kigork, Grnl olu Ovgela, Makli olu hafidi Agob). Mlhaktda taht- tevkfe alnanlarn ve bil-hire yine lzm grleceklerin esmisi ayrca arz olunacakdr. 22 Nisan 331 Canik Mutasarrf Necmi

466

467

468

Bb- l Dhiliyye Nezreti Emniyyet-i Ummyye Mdriyyeti 4297 Divn- Harb-i rf Riyset-i Vlsna Gayet mahrem 5 Mays 331 trih ve 831 numrolu tezkire-i vllar cevbdr. Ermeni Hnak Komitesi 1878 senesinde teesss etmi bir cemiyet-i ihtilliyyedir. Program itibriyle sosyal demokrattr. Mertiyetten sonra asl takib ettikleri maksad (hkmetin bil-iltizm slaht yapmad ve dier milletleri Trkletirmek iin urat) iddisyla Avrupa kontrol altnda Ermenistanda bir muhtriyyet-i idre tessi ve bade temn-i istikllidir. Son zamanlarda komite ressnn ve bilhassa Aknonun gayretiyle komiteler hkmetin, memleketin aleyhine olacak her trl teebbstta tevhd-i faliyet ve itirk iin itilf etmiler idi. Binen-aleyh o zamandan beri gerek vilyt- arkiyyede ve gerek Memlik-i Osmniyyenin aksm- siresinde zuhr eden bil-umm vukut bu komitelerin tertbtyla tekl ettikleri uabtn talmt ve idresiyle ve resnn mzheret ve dellet-i filiyyeleriyle vuku bulmudur. Vilyt- arkyyede zuhr eden vakya gelince; Bitlis, Hizan, Mu civrnda ummyetle komite ressnn bizzat idreleri altnda bulunan Ermeniler birok vakyi-i ihtilliyye ihds etmilerdir. Dier cihetten yine bu komitelerin en mhim isyn merkizinden biri olan Zeytun havlsinde de byk mikysda teebbst- isyniyye vuku bulmu ve kuvve-i msellha ile bir ksm tedb edilebilmidir. Van vilyetinin atak ve Geva cihetlerinde balayan isyn ise bilhire Van kasabasnda daha mdhi bir srette parlam ve hemen bir iki aydan beri devm eden ihtill esnsnda yerli ve Rusyadan gelen Hnak ve Tanak komiteleri ressnn idresi altnda bulunan sler bombalar ve dinamitlerle reji, dyn- ummyye, banka, postahne vesir baz mebn-i emriyyeyi tahrb ve asker ve milisle ahlden yzlerce efrd ehd etmilerdir. Dier vilytda ve ale-l-huss Kayseri, Diyarbekir, Mamuretl-aziz, Samsun, Ankara, Sivas, Haleb, Adana, Mara, zmirde icr klnan taharriyytda da ksm- mhimmi Hnakist olan Ermenilerden klliyetli mevdd- infilkiyye, esliha-y memna elde edilmitir. Kayseri ve Diyarbekire id iki kta fotoraf yine ide olunmak zere merbten irsl klnd. Hemen cmlesi Memlik-i Osmniyye ahlsinden olup komiteler tevkiyle Amerika, Bulgaristan ve Romanyadan Rus ordusuna gnll giden Ermenilerden, Hnak ve Tanak eteleri, Erzurum Mebusu Pasdrmacyan, Balkan Muhrebesi srasnda Edirne ve civrnda ahl-i slmiyyeye kar irtikb ettii mezlim ve vahetlerle hret alan Antranik ve refkleri idresinde, Byezid ile hudd civrnda uradklar karyeleri tahrb ve ahl-i slmiyyeyi tamamen katlim etmilerdir. 469

Essen merkezleri Rusya ve memlik-i sire-i hriciyede bulunan ve el-yevm unvanlarnda bile ihtillci sfatn muhfaza eden Ermeni komiteleri ve bilhassa Hnak Komitesi dhildeki teklt- ihtilliyye ve siysyyeleri neriyyt ile memleketin hayat ve istikbline tesr edecek harekt- hinneden hibir zaman geri kalmamdr. Hkmetin harbe girdii srada komiteler ordunun dr- zaaf olmasna intizr ederek vakt-i merhnunda btn kuvvetleriyle ve her yerde ihtill iin mttehiden it-y karar etmilerdi. Vilyt- arkyye ile Sivas mntkasnda Ordu-y Osmniyyeyi arkadan tehdd iin byk mikysda aldklar tertbt ve askerden firr eden Ermenilerin teslhi ile ete halinde hkmete kar kullanm ve bir ok mevkiin silh ve mevdd- infilkiyye deposu hline konulmas mezkr karar isbt ve teyd etmidir. Ahvl-i mesrreye nazaran btn bu harekt- ihtilliyye ve isyniyyenin srf istikll maksadn takb eden Hnak ve Tanak Komitesinin tertbi ve mlhkttaki uabt vstasyla idre edildiini ve bunlara mensb olup gerek memlik-i ecnebiyyede ve gerek dhilde bulunan ehsn ayn gye altnda hkimiyet-i Osmniyyenin mahvna ve slm unsurunun imhsna ve mstakil bir Ermenistan tekline altklarn isbat eder vesik-i katyyedir efendim. 11 Mays 1331 Dhiliye Nazr Talat

470

471

472

Emniyyet-i Ummiyye Mdriyyetine 14 Mays 331 Hnak ve Tanak Komitelerine mensub olmak veya hlen ve vazan fenalkla maznn takmndan bulunmak hasebiyle Bafra, aranba ve nye kazalarnca taht- tevkfe alnan Ermenilerin esmisini mr ve Canik Mutasarrflndan gnderilen defterin bir ayn karlarak leffedilmidir. Bafra kazasnca taht- tevkfe alnanlar: 1. Kuskus olu Kse Artin 2. irinyn Nian 3. Mehran Mhcyan 4. Hac Lazari olu Parsih 5. Agob Kelebekciyan 6. Karabet bataryan 7. Tatyos Etmeciyan 8. Kalbc Mehran 9. Kaluset Kiriyan 10. Agob Karalyan 11. Hac Karabet Bogosyan 12. Agob Akgzyan 13. rm Malkonyan 14. Karabet Etmekciyan 15. Hac Vahram irinyan Evvelce Ermeni ihtilline itirk edenlerden

nye kazasnca taht- tevkfe alnanlar: 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. Hemparsom Mutafyan Mgrd Eerciyan Kirkor Mutafyan Hac Kalos olu Kirkor Mutafyan Mesrob Murcikyan Okent Mutafyan Sugumon Boyaciyan Kurkus olu Dikran Serkis Mutafyan Ohannes Parsinyan Hac Bey Boyacyan Agob Duacyan Haator Mutafyan Avadis Tavukciyan Vartan Simyonyan Sehak Zipliyan Nian Mutafyan ci Serkis 473

19. 20. 21. 22. 23. 24.

Agob Agobyan Ermenak kzyan Kundakcolu Sehak Kalaycolu seb Dumanolu Zakar Dumanolu Ohan

aranba kazasnda tevkf olanlar: 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. 21. 22. 23. 24. 25. Ohannes Karakayan Karabet Saferazyan Mehran Prudyan Kirkorak Kalpakyan Misak Hekimyan Ohannes Tilkiyan Ermenak Karaacemyan Serkis Ttnciyan Eczc Agob Kasab Ohannes Kasab Pezike Hac Agob Keeciyan Malkon radiyan Agob Balyan Hac Agob Hamekyan Nian radiyan Ohannes Barutciyan Ohannes radiyan Malkon Mekanyan Muhtar Artin Terzi Avadis Posuryan stepan Kuyumcu Trabzonlu Dikran Rusya tebasndan Artin olu Mesrob Agob olu Karabet

Bu iki ahsn aranbada beklarnda kaymakamlkca mahzur gsterilmesine mebn Kavaka tebd edildikleri

474

475

Mahrem ve zta mahsustur Harbiyye Nezreti Tahrrt Dairesi Tahrrt Kalemi nc Ordu Kumandan Mahmud Kmil Paadan gelen 6/4/331 trihli ifre ark drl-harbi Erzurum, Trabzon, Van, Bitlis, Mamretl-aziz, Diyarbekir, Sivas vilyetlerinden ibret olub harekt- harbiyye bu shada ........ etmekde olduu gibi ordunun muhta olduu mevdd- ie de bu vilyetlerden tedrik edilmektedir. Erzurum, Van, Bitlis vilyt dhilindeki Ermeniler dmana firr ve iltihk ve eteler tekliyle yollar kat, ahlyi katl ve depolar yama ve tahrb sretiyle izhr- mhiyyet etdiler. Sivas, Diyarbekir, Mamratl-aziz vilytnda meskn Ermenilerin ayn maksad ve emelde olduklar elde edilen esliha, bomba, mevdd- mtaile ve meydana kan teklt ve tertbtlaryla mtebeyyin ve ahren Karahisarda zuhr eden vaka ile msebbittir. Binenaleyh orduyu ie edecek mntkann ve menzil huddumuzun getii havlnin ml-i hasmne ile mebu bu unsurla meskn bulunmasn ordunun iesi ve emniyeti nokta-i nazarndan tehlikeli gryorum. Ordu hrici dmana keml-i mkiltla mukvemet etdii bir anda ikml efrdnn ve kuv-y ceddesinin bir ksmn husem-y dhiliyyeye ifrz ederek byk bir tehlikeye marz kalyor. Binenaleyh istikblen daha vahim ahvl karsnda kalmamak iin imdiden mrr-l-arz vilyetlerdeki Ermenilerin de Zor ve Musul havlsine sevk ve isknna msade ve valilere bu bbda orduca yaplacak tebligtn sekte-dr edilmemesine inyet buyurulmasn ve bu bbdaki muvfakat- smlerinin srat-i irn istirhm eylerim.

476

477

stanbul Polis Mdriyyet-i Ummyyesi Karargh- Umm stihbrt ubesi Mdriyyeti 10 Haziran 331 tarihli ve 22071 numrolu tezkereleri cevbdr. D. Pit hakknda icr klnan tahkktda merkmun Bbil Havz bins dhilinde ikmet etmekte olup Amerika misyonerlerinin vsta-i ner ve efkr olan Herald gazetesi ile Newyork ve Bostonda mnteir bil-umm resil-i mevkte ve haftalk mecmalarn Dersadet Muhbiri ve Dersadetteki Misyonerler Cemiyetinin Veznedr ve Ktib-i Ummsi olduu ve yazhnenin bulunduu Bbil Havzn aksm- dhiliyyesi ekseriyet itibryla Ermenilerin taht- idresinde olduu gibi heyet-i idreleri kmilen Ermenilerden mteekkil bulunan (Avedayer) ve (Rehma) nmndaki gazete idrehnelerinin ve Ermeni Protestan Cemiyetinin Veklethnesinin de mezkr handa bulunduu anlalmdr. Bbil Havzn Ermeniler arasnda Protestanl ner ederek arkta kendilerine bir sha-i faliyyet iddna alan Amerikallarn tekemml etmi bir merkezi ve Rumelihisarndaki Robert Kolej, Ayntab, Merzifon kolejleri de birer ube-i mhimmesi olduu ve ibu messeselerin birka mdir ve memurlarndan baka memrnin kmilen Ermenilerden ibret id ve Amerika Misyoner irketinin her sene bu messeseler vastasyla Anadoluya dkt milyonlar, bu sene harb ve Ermenilik ml-i milliyyesinin istihsli iin msid bir zaman olmak dolaysyla tezyd ederek fazla faliyette bulunduu ve Protestanln en ziyde Ermeniler arasnda mnteir ve Trkiyede mzheret-i ecnebiyyeye en ziyde Ermenilerin muhta bulunmas mnsebetiyle Mister Pitin en ziyde Trkiyede Amerikalln takviye ktat olan Ermenilerin iiyle megul olaca ve kendisine gelen ve kendi tarafndan gnderilen telgraflarn hep misyonerlik tekiltnn safaht- faliyyetine ve tekltn zemn-i msid ve mahsuldr olan Ermenilere ait bulunaca bedihdir efendim. 20/Haziran/331 Polis Mdr-i Ummsi

478

479

480

481

482

483

484

Bb- l Hriciyye Nezreti Umr- Siysiyye Mdriyyet-i Ummiyyesi Mhimme Kalemi Bkre Sefret-i Seniyyesine 10-23 Temmuz 1915 tarih ve 580/37 numro ile Snne ehbender Vekletinden irsl klnan tahrrtn sretidir. 4 Temmuz 1915 trih ve 30184/65 numrolu tahrrt- ummiyye-i cenb- sefretpenhlerinde mnderic evmir-i liyye-i atflerine imtislen Snnedeki Ermenilerin ahvl ve harekt hakknda ber-vech-i ti rz- mlmat olunur. Tahkkt ve isttlt- cizneme gre kabl-el-harb Snnede ksmen teba-i Osmniyyeden ve ksmen Rusya vesire tebasndan olmak zere ici ve amele takmndan be altyz mtecviz Ermeni bulunmakta imi. Muhrebenin zuhrunu mtekb bunlardan birou yani Rusya tebasndan olanlar vazife-i askeriyelerini f iin ve teba-i Osmniyyeden bulunanlar ise Ermeni komiteleriyle Rus konsolos memrlar ve Rus propagandaclarnn tevkt ve intyla gnll olarak Kafkasya dr-lharbine sevk ve izm edilmilerdir. Bu maksatla Romanyadaki Ermeni komiteleri tarafndan izm olunan memrn-i mahssa ve ezcmle Dolabyan nmnda biri buradaki Ermeniler miynnda hayli ifsadt ve tahrktta bulunmu int- nakdiyye cem etmidir. Muahharen Rus ordusunun Van havlsinde gy baz muvaffkyyta mazhar olduu havdisi zerine mtebki kalan Ermenilerden bir ksm da daha yaknlarda beer onar o taraflara gitmilerdir. Bunlardan bir mikdar da bittabi isizlikten uraya buraya dalmlardr. El-yevm Snnede ou Romanya tebasndan olmak zere mevcd bulunan umm Ermenilerin mikdar yz kiiye varmaz. Bunlarn da ekserisi sinni ilerlemi ve aceze takmndan olup kahveci, berber, ayak esnaf ve amele grhundandr. Aralarnda essen belli bal tcir veya esnaf yok gibidir. Seferberliin iln zerine Snnede bulunan mkellefn-i askeriyyeden hibir Ermeni davete icbet etmedii gibi bedel-i nakd dahi vermemitir. Bu gibilere ehbenderhnece tbiiyyet ilm haberi vesire itsndan imtin olunmakla bunlar zbta-i mahalliyyeye mrcaatla kavnn-i memleket ahkmna tevfkn Romanyada serbeste ikmet tezkereleri istihsl etmilerdir. Bunlarn mikdar yze karibdir (Muharrert- sbka-i kernemle arz etmi olduum zere Snne Polis Mdrini 485

Dhiliyye Nezretinden emir verildii takdirde ibu Ermenilerin isim ve hret ve memleket hviyetlerini mbeyyin bir defteri tarafmza it edebileceini bildirmitir). Nezret-i Celleye de arz edilmi olduu vechile seferberlikten beri ehbenderhneden tbiiyyet ilm haberi ve evrk- sire istihsl eden Rum ve Ermenilerin kffesi esnna dhil olmayan ehsdan ibret olup hl-i hazrda ise bunlardan hi kimsenin ehbenderhneye mrcaat ettii vki deildir. Harbin bidyetlerinde Ermeni komitelerinin faliyet ve Rus memrlarnn muvenet ve gayretiyle Ermenilerin buradan hayli esliha ve mevdd- nriyye geirdikleri de mstahberdir. u srada buradaki Ermenilerin tahrkt ve tezvirtna dellet edecek emrt ve malmt- cedde ve ciddiyeye henz destres olunamamtr. Yalnz kahvecilikle mtagil Kil (Karabet) ve Bitlisli (Avedis) ile berber Manuk ve kurukahveci Karabet nm ahslarn Ermeni komiteleri iin ufak tefek int cemiyle megul olduklar anlalmtr. Merkmnun hakki ve asl isim ve hretleriyle hviyet ve memleketlerini tahkk etmekte olduumdan arz ve ir olunaca der-krdr. Geenlerde ba-emr-i li-i sefretpenhleri Bkree azmet ve avdet-i ker-nem esnasnda Kalasda vuk bulan bir gnlk tevakkufumdan bil-istifde Romanyann mahall-i muhtelifesiyle ciht- sireden hemen kll-i yevm ehr-i mezkre kfile kfile Ermeniler vrd ederek bazlarnn ifdesine gre Ermeni Cemiyyet-i Hayriyyesi ve dierlerinin rivayetine gre de Ermeni Komitesi tarafndan her birine ellier frank harlk verilerek Rus vapurlaryla ve Tunann smail ve Glya koluyla meccnen Kafkasya sahne-i harbine sevk edilmekte olduklar dahi istihbr olunmutur. Bir de Snnedeki Ermeniler beyninde vuku bulmu ve bulmakta olan tahrktta baz ahvl ve harektna nazaran Beynel-milel Tuna Komisyonunun Snne Liman Riyseti Baktibi teba-i Osmniyyeden Tekfurdal Hristo Kurvartanisyn Efendinin de az ok parma bulunduu bendenizce kaviyyen maznndur. Mmileyh tahminen elli yalarnda matr, Avrupada tahsil etmi, zhirde hayr-hh gibi grnmekte ise de gayet desss ve iki yzl bir adamdr. Bu bbda imdilik arz edebileceim malmt bundan ibret olup aled-devm husemmz tarafndan taht- tarassd ve nezrette bulundurulmaklma ve vesit-i lzmenin fkdn ve usretine ramen vs-i kernem yettii mertebe tahkkt ve takbt- mtemdiyede bulunarak, malmt- ceddeye destres olunduka arz ve ira msraat klnaca marzdur olbbda.

486

Hiye imdi aldm malmta gre Snnede nevam komitecilik ile itigl ve Ermeni fesedesi iin int- nakdiyye cem eden ehs Kahveci Bitlisli Avedis Artin Kahveci Kil Karabet Bogos Berber Kil Evdasim Artin Kurukahveci Erzincanl stefan Kiragos Kahveci Bitlisli Muah Markar Kahveci Bitlisli ekerd Markar ki kardetirler Kurukahveci Bogos Asadoryan nm kimselerdir. -----------------------

Bb- l Hriciyye Nezreti Umr- Siysiyye Mdriyyet-i Ummiyyesi Mhimme Kalemi Bakumandanlk Veklet-i Cellesine Devletl efendim hazretleri 19 Temmuz 331 trihli ve 1227/69146 numrolu tezkire-i senverye zeyldir. Romanyada Ermeni tahrktna ve Snnede komitecilikle itigl eden ve Ermeni fesedesine int- nakdiyye cem eyleyen baz ehsa dir malmt hvi olarak Snne ehbenderliinden Bkre Sefret-i Seniyyesine gnderilen tahrrtn sreti malmt olmak zere leffen irsl klnd. Bir sreti de Dhiliyye Nezret-i Cellesine gnderildi efendim. 22 Temmuz 331 / 22 Ramazan 333 Hriciyye Nzr nmna Umr- Siysiyye Mdr-i Ummisi

----------

-----

----------

487

Bb- l Hriciyye Nezreti Umr- Siysiyye Mdriyyet-i Ummiyyesi Mhimme Kalemi Bakumandanlk Veklet-i Cellesine Devletl efendim hazretleri 22 Temmuz 331 trihli ve 1257 / 69293 numrolu tezkire-i senverye zeyldir. Snnede bulunan Ermenilerin ahvl ve harekt hakknda ehr-i mezbr ehbenderliinin Bkre Sefret-i Seniyyesinden gnderilen raporu sreti leffen tesyr klnd. Bir sreti de Dhiliyye Nezret-i Cellesine gnderildi. Kalas Baehbenderliinden vrid olan telgrafnmeye nazaran geenlerde Bulgaristandan ve Romanya dhilinden gelen iki yz Ermeni gnllsnn vapurla Reniye mteveccihen hareket ettikleri sefret-i mrn ileyhnn cmle-i irtndandr efendim. 25 Ramazan 333 / 25 Temmuz 331 Hriciye Nzr nmna Umr- Siysye Mdr-i Ummisi

----------

-----

----------

(Adeverol) Gazetesinin 12 Eyll 331 trihli nshasndan Lhik ve sabk iki Osmanl ehbenderinin mnzaas Tole 31 Austos 31. - Bu gece nsful-leylden birbuuk saat sonra Osmanl Hkmetinin Solna ehbender-i sbk birka arkadayla Kamberi birahnesinde bulunmakta iken algclardan Marselyez havasnn alnmasn talep eylemitir. Ayn mahalde bulunan ehbender-i lhik ibu arzunun aleyhinde bulunmakla iki ehbender arasnda serte tetii kelm mcib olmudur.

488

Birok ngiliz ve Franszlarla Ermeniler ehbender-i sbk tarafn iltizm -ehbender-i sbk Ermenidir- ve ehbender-i lhik tarafnda ise birka Alman mdfaa tarklerini ihtiyr eylemilerdir. Bundan dolay mkemmel ve muntazam bir arbede zuhra gelmi ve ehbender-i lhik olanca kuvvet ve iddetiyle dmdr. Polisin mdhalesiyle muhribeyn karakola sevk ve birahnede ibka eyledikleri zarar ve ziyn kendilerinden taleb olunmutur.

---------Osmanl Ord-y Hmynu Bakumandanl Vekleti

-----

----------

Hriciyye Umr- dre Mdri Suad Beye Snne ehbender-i sbk olub, memriyyetinden azledilen Ermeninin Snnede mi kald veyahud baka tarafa m gittii hakkndaki malmt- aliyyelerinin inbs msterhmdr. 5 Eyll 331 Karargh- Umm stihbrt ubesi Mdri Erkn- Harb Binba

489

491

492

493

Bb- l Hriciyye Nezreti Umr- Siysiyye Mdriyyet-i Ummiyyesi Mhimme Kalemi 1128-68746 Bakumandanlk Veklet-i Cellesine Devletl efendim hazretleri 6 Temmuz 331 tarihli ve 1120 / 68694 numrolu tezkere-i senveriye zeyldir. sviredeki Ermenilerin Hkmet-i Seniyye aleyhinde icr etmekde olduklar propagandaya dir Cenevre Baehbenderliinden vrd eden 4 Temmuz 915 tarihli tahrrtn sreti leffen tesyr klnd. Bir sreti de Dhiliyye Nezret-i Cellesine gnderildi efendim. 8 Ramazan 333 ve 8 Temmuz 331 Hriciyye Nzr nmna Umr- Siysiyye Mdri -----------------------

Bb- l Hriciyye Nezreti Umr- Siysiyye Mdriyyet-i Ummiyyesi Mhimme Kalemi Cenevre Baehbenderliinden vrid olan 4 Temmuz 915 tarihli ve 124/1248 numrolu mahremne tahrrtn sretidir. Harb-i hzrn ibtid-y zuhrundan itibren mttefiklerimiz aleyhinde ve Hkmet-i Seniyyenin iln- cihdndan beri de devlet-i metbalar hakknda icr-y tenkdt kendilerine en esasl bir vazife-i rz-merre edinmi olan svirede mukm baz Osmanl Ermenileri vazfe-i tbiiyyet ve vataniyyeleri ile hi de kbil-i telif olmayacak harekta tasadd etmekten ekinmemektedirler. Teba-i mezkre tevhd ve tensk-i harektlar maksadyla essen Rus Ermenileri tarafndan tess edilmi olan ve elan azsnn ekserisi onlardan mrekkeb bulunan bir cemiyyet-i siysiyye ile akd-i mnsebt ve onu vsta-i ner-i efkr ittihz ederek bu uurda bir de gazete karmaktadrlar. Zaten aleyhimizde bulunan bura efkr- ummyyesinde bsbtn muhlif bir cereyn hsl etmek isteyen ibu ehs svirenin Raumont ksm kbr-y ahlsinin hissen Franszlar ve bin-netice itilf- msellese tevecch-kr olmalarn vusl-i emelleri hussunda musb bir frsat ittihz etmektedirler. Ezcmle Cenevrenin 494

tannm ailelerinden birine mensub olub mukaddem Asya-y Osmaniyyede icr-y seyahat etmi olan Msy Faver isminde bir zat, bunlarn vazfe-i himyetini der-uhde etmitir. Baz safdil insanlarda olduu gibi kendisinden ekseriy bahsolunmasn mcib-i eref ve telezzz addeden mm-ileyh essen Hkmet-i Seniyyenin ne leh ve ne de aleyhinde hibir fikr-i ahsiyyeye mlik olmamakla beraber isiz ve gsz geirdii gnlerini Ermenilere bezl-i muvenete hasr ile zevkyb olmakta ve kendisi Protestan mezhebine slik bulunmakla misyonerler tarafndan tebdl-i din ettirilen ve elyevm kendisinin muvenet-i nakdiyyesinden hissemend-i istifde olan baz Protestan Ermenilerin memlik-i hnede cr vakyia ve haklarnda memrn-i Osmaniyyece zulm icr olunduuna dir arasra buraya gnderdikleri yanl rivyt ve havdisi gazetelere tab ettirmekte ve bu vsta ile ner ve ialarna almaktadr. Zaten min-el-kadm Almanya ile mttefikleri aleyhine ilc-y kalemden haz alan svire Raumont ceridi bu ercife sahif-i kabl amakta asl tereddt gstermemekte olduklarndan bundan bsbtn cesret bulan Ermeniler hkmete ittihz olunan her trl ihtiyt ve tedbiri keml-i unf ve iddetle tenkd etmekte ve memrn-i Osmaniyyenin bil istisn her nevi harektn gayr-i kbil-i red birer nine-i zulm ve itisf gibi tasvr eylemektedirler. Bu kabilden olarak 1 Haziran 915 tarihinde Jurnal Djenoda bir makale ner olunmutur ki muhteviyt serp ekzib-i mahzdan baka bir ey deildir. Muahharen elde edilen baz s Ermenilerin badel muhkeme tebeyyn eden crmlerine mebn cez-y idma dr edilmeleri 29 Haziran 1915 tarihli ve 1234/115 numrolu tahrirt- kernemde de arz ettiim vechle burada mukm Ermeniler tarafndan gy Hkmet-i Seniyyenin bir zulm- azmi gibi telkki olunmu ve hatta bunlardan baz mfrit mteassbn-i milliyetpervern u vesile ile aktan aa elfz- ksthne ve tbirt- mstehcene tefevvh ve istimline cret gstermiler. Ve Lozanda mukm Bogos Nubar Paann nezdinde akd ettikleri ictimalara germ vermilerdir. talyann sha-i cidle duhl zerine Cenevredeki talya konsolosunun kerlerinden mrrl-arz cemiyetin mdf-i amli olan gazete matbaasnn nerede olduunu sormas cemiyet-i mezkre slikinin itilf- msellese teden beri arz- hizmet ettikleri ve talyann dahi hiren bunlarn mesisinden istifde eylemek arzusunda bulunduu zannn vermitir. Cenevrede mukm Ermeniler son zamanlarda evvelki evz- tehdidiyye ve tahkriyyelerine nihyet vererek ihtiyatkr bir vaziyet iktisb etmiler ise de bu hle kuv-y mhbe-i Osmaniyyenin muzafferiyyt- mtevliyesinden ihtirz ve bu muvaffkiytn aml-i fesedelerine vuslden kendilerini men edeceine itikd etmelerinden olmayp bilkis arzu-y mzmerlerine karben naliyet midinde bulunmalarndan ve u zamanlarda hilm ve skn ibrz ederek memrn-i Hkmet-i Seniyyenin enzr- basret ve dikkatlerini kendi zerlerinden bir an iin uzaklatrmay menfaatlerine daha muvfk bulmalarndan ileri gelmektedir. Essen Cenevrede skin Ermeniler ehbenderhneye pek yakn bir muhitte bulunmalarndan ekindikleri iin teden beri hareketlerini dire-i itidlde idre etmeye almakta ve arasra blda zikr olunan matbaalarnda vukbulan ictimalarn sret-i hafiyede akd eylemekde olduklarndan ve zaten bu cemiyete duhl ancak Ermeni milletine intisba ment bulunduundan ehs- merkmenin mevzu mzkerelerine vukf 495

daire-i imkn haricinde olduu gibi erbb- fesdn inn- harektlarn ellerinde tutan mteneffiz ehs merkez-i tertibt olarak Lozan ile dier ehirleri intihb ve Cenevreye takarrbden bilhassa ictinb eylediklerinden bunlarn netyic-i mukarrertlarna ttl daha ziyde mkil bulunmaktadr. Maa-haz istihbrt- ahre-i kerneme nazaran Cenevreden Dhiliyye Nezret-i Cellesine kede olunduu sylenilen ve Ermeniler hakknda vki olan mumelt- tedbiyenin zulm-i mahz olduu meilinde bulunan bir telgrafnme-i itiknn bura gazetelerinde neri hussunda yaplan teebbstn cevb- redde marz kald renilmitir. Teba-y merkmenin harekt ve faaliyyt- mstakbeleleri hakknda derece-i vukf- ciznem diresinde takdm-i malmat ve zht eyleyeceim tabi bulunduunu arza ictisr eylerim. Ol bbda.

496

497

Harbiyye Nezreti Tahrrt Diresi ifre Kalemi Sivasdan Harbiyye Nezret-i Cellesine mevrd ifreli telgraf Gayet mstaceldir Amasya Frka Kumandanl Vekletinden imdi alnan 9 Temmuz 331 trihli ifre zrde marzdur. Alnacak tafsltn bakaca arz olunaca 9/10 Temmuz 331 Onuncu Kolordu Kumandan Vekili Kaymakam Pertev Sret 1. Dn bade-z-zevl saat 7.30da Amasyann kuyumcular ierisinde bir dkkndan zuhr eden hark vezn olan rzgrn iddetine binen kesb-i tevess etmi ve el-yevm bade-z-zevl saat 3e kadar yanmakta bulunmutur. 2. Rzgrn istikmeti garb ve garb- cenb olmasndan hark Sultan Byezid ve civrna ve bir ucu da Silaznda Dere Mahallesine siryet etmitir. 3. 14 mahalleden ibret 2000e karb dkkn ve hne muhteriktir. 4. Bu meyanda Merkez Hastahnesinin iki ubesi kmilen yanm eyas kurtarlm ise de karyolalaryla ecz-y tbbiyye hemen hi karlamamtr. 5. Doksan kinci Alay debboyu yanm ve fakat iindeki esliha ve mhimmat karlm ve khne vesir ey muhterik olmutur. 6. Byezid Klasyla cephnelik kurtarlmtr. 7. Yangnn sebeb-i zuhr henz anlalamamtr. Maa-hz kast olduu aleb-i ihtimldir. Esn-y harkta yal paavra atmaa cretle hl-i firrda iken birka neferi meyyiten birka neferi hayyen derdest edilen ve henz sevk edilmeyen Ermenilerin mtecsir bulunduu ....... vskta derdest-i tahkiktir. 8. Yangn hakknda tafslt ve zyit bil-hire arzedilecektir. 9. Hark-zede-gn bo kalan Ermeni hnelerine nakledilmektedir. Dr-l-harbde bulunan zbitn ailelerinin iskn ve terfh-i hllerine dahi gayret edilmekde bulunduu.

498

499

500

501

Sivas Dersadet Samsun zeri Amasya Frka Kumandanl Vekletine Atl bir Ermeni etesi Tokat ile Zile huddu zerinde ve dalk mahallerinde meskn ahl ile airi katlederek ve karyeleri yakarak gelmekte olduklar haber veriliyor. Hkmetin mrcaat zerine mahall-i vakaya miktar- kfi mfreze ile gidilecei cihetle bu bbda emrinize intizr ediyorum. Amasya Depo Taburu Kumandan smail 9-10/Temmuz/331

----------

-----

---------10 Temmuz 331

Sivasda Kolordu Kumandanl Vekletine Gayet mstaceldir. (ifre) Amasya Depo Taburu Kumandanlndan Amasya Frka Kumandanl Vekletine kede edilen ve ifresiz olduundan dolay Dersadetce tevkf olunan tdeki telgrafn halliyle Frka Kumandanlna its msterhamdr: Atl bir Ermeni etesi Tokat ile Zile huddu zerinde ve dalk mahallerinde meskn ahl ile airi katlederek ve karyeleri yakarak gelmekte olduklar haber veriliyor. Hkmetin mrcaat zerine mahall-i vakaya miktar- kfi mfreze ile gidilecei cihetle bu bbda emrinize intizr ediyorum. Karargh- Umm stihbrt ubesi Mdri

---------Osmanl Ordu-y Hmynu Bakumandanl Vekleti

-----

----------

Erzurumdan Bakumandanlk Veklet-i Cellesine mevrd ifredir Tokat sancann Erbaa mntkasnda Pnda ormannda tahassun eden onsekiz msellh Ermeninin alts meyyiten ve bir kadn ile iki kz 502

hayyen derdest edilerek mtebksinin Tokattan karlan bir mfreze ile takbine devm olunduu. 8 Austos 331 nc Ordu Kumandan Mahmud Kmil

503

505

506

Osmanl Ordu-y Hmynu Bakumandanl Vekleti Ankaradan Bakumandanlk Veklet-i Cellesine mevrd ifredir Boazlyana civr kur Ermenilerinden 300 kadar msellhan Maden kazasnn Boazlyana civr slm kursna tecvzle f-y tahrbt eyledikleri gibi dier bir ksm Ermeni halknn da Boazlyann slm kursna taarruzla katl ve nehb ve grete cret ettikleri mahall kaymakam ve ubeleri riysetlerinin ir zerine Kayseride Onbeinci Frka Kumandanl Vekletinden bildirilmi ve harekt- tecvziyyenin, ahl-i muta rencde edilmeksizin icrt- sera ve edde gsterilmek sretiyle olduu yerde bastrlmas iin Yozgat Jandarma Taburunun kmilen ve dier kazalar jandarmalarndan da icb kadar kuvvetin istikmet-i mezkreye sevk ve tahrki emri it edilmi ve bu bbda muslha-i vzha taleb olunmutur. Netice-i icrt ve takbt bakaca arz olunacaktr.

10 Temmuz 331

Beinci Kolordu Kumandan Vekili Miralay Halil Reci

----------

-----

----------

Birinci Ordu Kumandanl ube 1 Nianta Ordu Kararghndan 29/6/332

Huls:Beinci Kolordu Ahz- Asker Heyeti mntkasnda derdest edilen Ermeni firrleri hakknda. Bakumandanlk Veklet-i Cellesine Yozgata tbi Sorgun nhiyesinin Dili karyesi civrnda takb mfrezeleriyle asker firrleri beyninde vuka gelen msdemede muaddel mavzerle msellh bir neferin ve Akdamadeni mntkasnda dahi Ermeni firrlerinden be erkek ile bir kadnn meyyiten ve bir kadnn da hayyen derdest edildii ve ehr-i hlin on drdnc gn Akdamadeninin Kezi ve Demirci karyelerinden drt ahsn kye gitmekdeler iken Ermeni firrleri

507

tarafndan katledildikleri ve takbta iddetle devm edilmekte bulunduu Beinci Kolordu Ahz- Asker Heyet-i Riysetinin irna atfen maruzdur. Birinci Ordu Kumandan

508

509

Onuncu Kolordu Kumandan Vekili Pertev Beyden mevrd 10 Temmuz 31 trihli ifredir. Gayet mstaceldir. Atl bir Ermeni etesi ile Zile huddu zerinde ve dalk mahallerde meskn ahl ile airi katl ederek ve karyeleri ykarak Zileye doru ilerlemekde olduu hkmetden haber verilerek hkmet-i mahalliyyeden asker taleb olunduundan milis teklt olmad ve hkmet-i mahalliyye bu bbda lzm- kat gsterdii halde jandarmaya kuvvet-z-zahr olmak zere bir mfrezenin bir zbit kumandasnda sevki Tokat Talimgh Kumandanlna imdi cevben tebl edilmi olduu marzdur.

510

511

512

513

514

515

516

517

518

519

Osmanl Ord-y Hmynu Bakumandanl Vekleti ube 2 14 Temmuz 331 vrdu ve sevki 16/5/331

nc Kolordu Kumandanl Vekletine Ermenistann istihls ve istiklliyeti iin teekkl etmi Ermeni Cemiyeti hakknda bir yerden elde edilen ve sreti melff mektba merbt hesab pusulasnda muharrer esmi miyannda Tekfurda kasabasnda mukm Ermenilerden hangilerinin olduunu iaretle inbs ric olunur.

----------

-----

----------

Cemiyetin nm Umr- Hayriyye Cemiyeti ise de maksad- asl Ermenistann istihls ve istikllidir. Vesit-i muhtelife ile buna almak programa dhildir. Reisi mehur Msrl Bogos Nubar Paadr. Merkez-i ummu Kahirededir. Memlik-i Osmaniyyenin muhtelif yerlerinde, Kafkasyada, Bulgaristan ve Romanyada, Amerikada, Avrupann dier yerlerinde ubeleri vardr. Bilhassa aniydan hayli para alr. Komitelere pek para vermi tccar takm bu cemiyete balanmtr. Cemiyetin 1911 bilanosunda yirmi yedi bin be yz ksr Msr liras vridt grlmtr. Celb-i kulb-i halk iin fi-l hakika umr- hayriyyeye de hizmet etmektedir. Cemiyetin Rusuk ve umla ubesine ait iki kta mektbla melfftnn tercmeleri takdim klnmtr. Red

----------

-----

----------

520

Rusukdaki Ermeni Cemiyyet-i Hayriyye nmna Reis-i Evvel N. Saryan Zarf adresi Msrda Ermeni Umr- Hayriyye ttihd- Ummsi Merkezine Mad Bey Soka Kahire _______________________ bu mektba melff bulunan esmi listesinin tercmesidir: 3 idt veren azdan tahslt
Frank S. 5 1,25 1,25 1,25 1,25 12 7,50 11,25 15 5 30 18 12 6,25 12 2,50 30 3,75 30 60 5 12 1,25 1,25 1,25 1,25 1,25 6 9 1,25 1,25 12 6 2 2,50 90 60 90 Frank S. 15 24 12 60 12 18 7,50 36 6,25 10 15 5 9 5 1,25 2 12 3 3 1,25 5 12 12 2 2 1,30 15 7,50 18 11 30 7,50 24 36 36 10 15 60

Reis-i Sn Ktib H. K. Papasyan

Hvnan T.Hvnanyandan Artin Minasyan Mgrd Herotyobnan Arakel Herotyobnan Tatyos Kahveciyan Kirikor Kuyumcyan Kalust Kasbaryan K. S. Papasyan K. Papasyan Hvnan Hvnanyan Nazret Saryan Onik Tarafyan Dikran Manisyan Karabet Berberyan Karabet Svacyan Matyos Hekimyan Heryak Papasyan Ohannes Bezdikyan Aristaki Karabetyan Aristaki Karabetyan Yegaparan Manimyan Yegaparan Zakaryan Mehran Avedimyan Tomas imanyan Melkez Ohaturyan Artin Minasyan Mativi Kahveciyan Haik Karabetyan Artin Agopyan Arakel Artinyan Sirdan Artinyan Melkez D. Sarafyan Karabet Svacyan Fetaryan stepan stepanyan N. Saryan erak Papasyan Hrant Papasyan

Teonik Papasyan Yegaparan Zakaryan Dikran Malhamyan Leon Alniyakyan Artin Acemyan Horhoryan Kalust Kasbaryan Kalfayan Mihran Avedyan Bardir Asadur Bardir Asadur Hvnan Hvnanyan Artin Agopyan Barur Azadur Mehran Avadesyan Ohannes Ohannesyan Melkeni Otrafyan Karabet Svacyan Karabet Svacyan Hayk Cezayirliyan Hvnan Hvnanyan Hemayak Karabetyan Hemayak Karabetyan Agop Acemyan Hnan Ohannesyan M. Talfuni P. Mezuliyan T. Papasyan Hemparson Kitapcyan N. Kitapcyan Arslanyan Biraderler Leon Giridyan Melkez Usrafyan N. Kesdunyan Hemparson Kesdunyan G. Ohannesyan K. S. Papasyan Artin Garsiyan

521

Vaganyak Kuyumcyan Leon Kdyan Yegapren Arslanyan

90 15 60

Onik Tarafyan

18 . 1320,5

---------umla 13 Knn-i sn 1915

-----

---------sret-i mtercime

Kahirede M. Antranikyan Efendi Hazretlerine Paskalyada verilen tiyatro hsltyla idt- ehriyyeden mterkim ake drt be yz frankdan ibretdir. imdiki halde buradan ake irsli mmkn deildir. Bizim Bulgarya piyasasnda Ajyo1 fiyat ok yksektir. Ajyo yzde otuza kadar terfi etmi ve bankalarla postalar para kabul etmemee balamtr. Havle sretiyle irsline de imkn bulunamad. Marad Efendi Mutemedyan vastasyla da kbil olamad. Binenaleyh stanbula da gnderemedik. Mevcd akenin ne sretle irsli veya istiml olunaca hakknda bize ire-i shlet ve tark etmenizi ric ederiz. Mmknse Marad Efendi Mutemedyana bir defa mracaat ediniz. Kendisi belki bize bir shlet ire edebilir. htirmt- fikamzn kabul mercdur.

Reis-i evvel D. Vuskeriyan

Ermeni Umr- Hayriyye Kahire ttihad- Umumsi umla ubesi (Mhr)

Reis-i sn Ktib V. Haaturyan

Zarf Adresi Msr Kahirede Mada Bey Sokanda 33 numroda Umr- Hayriyye Ermeni ttihd- Ummsi Veznedar M. Antranikyan Efendiye Dier 2 Ermeni Umr- Hayriyye ttihd- Ummsi Rusuk ubesi Numro Rusuk 16 Knn- sn 1915 24 Kahirede Merkez Ermeni Umr- Hayriyye ttihd- Ummsi Cemiyeti Reisi Bogos Nubar Paa Hazretlerine

Ajyo (ajio): herhangi bir parann gerek deeriyle srm deeri arasndaki fark. BulgarcaTrke Szlk. Sofya: 1956.

522

Sl-i sbk- hulsa-i hesbiyesi melffen takdim klnmtr. Bir kta da mensbn-i cemiyet esmisiyle idt- ehriyyelerini gsterir defter leffedilmidir. Hulsa-i hesbiye sl-i sbkda maruf olan gayretimizi ire eder. Evvelce de merkez-i ummye arz- malmat olunduu zere merkezimizde icr-y tadilt ederek tanzm-i umra elden geldii kadar bezl-i mukadderet olunmudur. Merkez-i ummden irsl buyurulan yirmi aded evmr-i ummiyenin vusln arz ve ibl- teekkrt ve memnuniyet eyleriz. Yedimizde bulunan akenin nereye irsl olunaca hakkndaki emrinize intizren arz- tazimt ve ihtirmt eyleriz. bu mektba merbt hulsa-i hesbiye sret-i mtercemesi: Hulsa- Hesbiye Ermeni Umr- Hayriyye ttihd- Ummsi Rusuk ubesi 1914 31 Knn- evvel
Varidt Bkyye-i sl-i sbk Aza idtndan Duhliyeden Piyangodan Gazete abonesinden Gezdirilen ine kutusundan hds olunan rozetlerden Frank S. 25,85 1320,05 18,75 174 6 155,45 0,50 1700,60 Masrift Posta ve pul Matbaa mesrifi Oda iin masraf Kutulara masraf ereve masraf Mhr masraf Kutulara kilit masraf stanbula 3 defa Mandapostla irsl klnan Gnderilen parann ake fark Mevcut sandk Frank S. 2,75 15 2 7,50 2 5 2 580 79,90 1004,45 1700,60

Reis-i evvel N. Saryan

Ktib Hrant K. Papasyan (Mhr) Ermeni Umr- Hayriyyesi Kahire ttihd- Umumsi Rusuk ubesi -----------------------

Sandukkr S. Vartanyan

nc Kolordu Kumandanl Vekleti Aded 243

Tekfurdandan 16/6/331

Bakumandanlk Veklet-i Cellesine 16 Temmuz 331 trihli ve ube 2, 6514 numrolu emirnme-i vekletpenhleri arza-i cevbiyesidir.

523

Ermenistann istihls ve istiklliyeti iin teekkl etmi Ermeni cemiyeti hakknda gnderilen pusulada esmsi muharrer ehs hakknda hkmet-i mahalliyece ve suver-i sire ile olunan tahkktda ehs- merkmeden Tekfurdanda bulunanlarla bulunmayanlarnn esmleri hzasna srh ile iret-i lzme verilmi ve mezkr defter icr-y cb marzuyla leffen takdim klnm olduu marzdur. nc Kolordu Kumandan Vekili Mirliv ---------Hvtan T. Hvtanyandan Artin Minasyan Mgrd Haroniyonyan Erakel Haroniyonyan Tatyos Kahveciyan Kirgor Kuyumcyan Burada yokdur. Burada yokdur. Burada yokdur. Burada yokdur. Burada yokdur. Ohannes Kuyumcyan varsa da Kirgor Kuyumcyan yokdur Burada yokdur. Fabrikac Ohannes Papasyanlar varsa da bu isimlerde burada kimse yokdur. Yokdur Yokdur

-----

---------Burada yokdur Dersadetde Burada yokdur Burada yokdur Burada yokdur Burada yokdur Burada yokdur Burada yokdur Dersadetde ve Bursada Burada yokdur Burada yokdur Burada yokdur Burada yokdur Burada yokdur Bandrmada Dersadetde Burada yokdur Burada yokdur Burada yokdur Burada yokdur Burada yokdur Burada yokdur

Hemparsom Ketacyan Arslanyan Biraderler Leon Giridyan Begabaran Sanisyan Begabaran Zakaryani Mehran Averemyan Tomas imanyan Melkez Ohatoryan Artin Manasyan Matyos Kahveciyan Hacik Karabetyan Artin Agopyan Erakel Artinyan

Kalost Kasparyan K. S. Papasyan K. Papasyan

Hvtan Hvtanyan Nazran Saryan Onik Sarrafyan Dikran Manisyan Karabet Berberyan Karabet Svacyan Matos Helimyan Hayk Papasyan Ohannes Bezdikyan

Sarrafyanlar kmilen Sirden Artinyan Bandrmada Yokdur Melker V. Sarrafyan Yokdur Dersadetde Dersadetde Yokdur Batmaz Mahallesinden ukuremede deri ve yumurta tccardr Karabet Svacyan Muhtaryan Eyak Eyanyan Eyak Saryan erak Papasyan Krant Papasyan Vaganyan Kuyumcyan

524

Eristaki Karabetyan Eristaki Karabetyan Hyak Htanyan Artin Agopyan Barur Azadur Mehran Evadesyan Ohannes Ohannesyan Melkeni Osrafyan Karabet Svacyan Karabet Svacyan Hayk Cezairliyan Hvtan Htanyan Hapak Karabetyan Hapak Karabetyan Agop Acemyan

Burada yokdur Burada yokdur Burada yokdur Burada yokdur Burada yokdur Burada yokdur Burada yokdur Burada yokdur Dersadetde Dersadetde Yokdur Burada yokdur.

Leon Gdyan Begayran Arslanyan Neonik Papasyan Begayarak Zakaryan Dikran Malhamyan Leon Alyanakyan Artin Acemyan Horhoryan Kalost Makyaryan Kalfayan Mehran Avedyan Bardir Asadur Bardir Asadur Melkez Osrafyan

Burada yokdur Dersadetde Burada yokdur Burada yokdur Burada yokdur Burada yokdur Burada yokdur Burada yokdur Burada yokdur Dersadetde Burada yokdur Burada yokdur Burada yokdur Burada yokdur Burada yokdur Burada yokdur Burada yokdur Burada yokdur Burada yokdur Bandrmada

Vartersi Mahallesinde Orhaniye ve Gureba Hastahanesi mltezimi Burada yokdur Burada yokdur Burada yokdur Tatyos Papasyan Kurnelide Bakkal Burada yokdur

Melkez Kedunyan Hemparsom Kedunyan H. Ohannesyan K. S. Papasyan Arsen Garinyan Avinos Sarrafyan

Htan Ohannesyan M. Kalkoni P. Metrolciyan T. Papasyan Hemparsom Ketacyan

525

527

Dhiliyye Nezreti Emniyyet-i Ummiyye Mdriyyeti Adana vilyetinden alnan telgrafnmenin sreti Deminki telgrafnmeye zeyldir. Baeden iki buuk saat mesfede kin Ayvack nahiyesine muvsalat eden Bae Kaymakam bervech-i t malmt veriyor. Ayvack Yaylasna da alt saat mesfede Mara livsnn Fndcak karyesiyle Dnkl ky Ermeni ahlsinin nakli iin Maradan gnderilen yirmi kadar jandarmaya bu kyler ahlsi silhla mukbele etmiler ve mezkr kyleri atee vermiler. Rivyete gre Zeytun ve Hain ekys burada toplanmlardr ve rast geldikleri kury ihrk ile ahlsini katl ve telef etmeye balamlardr. Yz Otuz kinci Alay Kumandanyla, Mutasarrf Fethi Bey henz tess-i muhbere edemediinden ayrca svari karmdr. Alnacak malmt arz olunacakdr. 16 Temmuz 331 Vli Hakk

528

529

Osmanl Ord-y Hmynu Bakumandanlk Vekleti Numro 6052 Suferden Bakumandanlk Vekletine mevrd ifre 1. Mara livsnn Fndcak karyesinde ictim ve karyeyi tahkm eden takrben drt yz Ermeni ekys ile bu ekyy imhya memr Yzotuzikinci Alayn arasnda bugn leden evvel saat ten itibren msdeme balamtr. bu eky son birka gn iinde civrdaki Mslman kylerinde birok hne ihrk ve onu mtecviz Mslman katl veya cerh etmilerdir. Jandarmadan iki ehid ve mecrh vukua gelmitir. Yzotuzikinci Alayn takviyesi iin ayrca bir nizmiye taburu ile bir cebel takm gnderiyorum. Mara livsyla Adana vilyetinden sevk edilecek jandarma kuvvetlerini ve kuv-y nizmiyyeyi mttehiden idre ederek ekyy imh, Mslmanlarn ie karmasn men ve mut Ermenilerin incinmemelerini temn vazifesini Adana Vlsi Hakk Beye tevd ettim. Ve mm-ileyhi mahall-i vakaya gnderdim. 2. Ariden Kanala gnderilen kuvvetli bir keif kolu Temmuzun onsekizinci gn Arie avdet etmitir. Keif kolu Kanal yzerek gemi ve Kantarann iki buuk kilometre imlinde imendfer hattna iki noktada vaz edilen mevdd- infilkiyye muvaffakiyetle infilk ettirilmi olduu gibi ayn zamanda Kanalda dolaan devriye kayna da ate edilerek iindekiler denize dklmtr. 19-20 Temmuz 331 Drdnc Ordu Kumandan Ceml

530

531

Osmanl Ord-y Hmynu Bakumandanl Vekleti Hlepten Karargh- Ummiyyeye mevrd ifredir Numro: 6738 1. Urfa Amele Taburunun bir blndeki Ermeni efrd kazma ve krek ile bil-hcm yzbalarn ve baz Mslman efrdn ehid ve cerh eyleyerek firr eyledikleri haber alnmtr. 2. Menzil nakliye kollar efrdyla amele taburlar ve hamal ve inaat blkleri efrdnn binden ziydesi Ermenidir. imdiye kadar asr- hynet grlmemi ise de her halde yn- itimd deillerdir. Bunlarn bu ilerde ibk ve istihdm lzm ise menzil messestnn emr-i muhfazasyla amele taburlarnda zuhra gelmesi melhz her trl hlta kar 28 Temmuz 331 tarihli ifre ile taleb olunan maa fienk sekiz yz silhtan iki yz vrd etmi ise de bununla idre-i maslahat kbil olamayacandan henz gnderilmeyen mtebk alt yz tfengin cilen irsli elzemdir. 3. ntelli ve Ayran tnellerinde ve kumpanya ilerinde ve odun katiytnda ve menzil hatt zerinde klliyetli miktarda alan Ermeni efrdnn eskerisi komite ve gl kuvvetli efrttan bulunduklar cihetle beynlarn ve mevki-i muhtelifeden vrdu melhz Ermeni ekysnn hareketine kar slhiyede krk B.V.K kadar kuvve-i nizamiyenin tahssi ve ita buyurulmas marzdur. 15 Austos 331 Menzil Mfettii Ferik Veli

Altnc ubeye: Bu telgrafnmenin asl Altnc ubeye verilmi. Yaplan mumeleden Harekt ubesine malmt itas ric olunur. Mdr namna

532

533

Bb- l Dire-i Sadret ------Umr- Mhimme Kalemi 829 Taraya izm olunacak heyt hakknda Harbiyye Nezret-i Cellesine Devletl Efendim Hazretleri Mahrem

Grlen lzm- asker ve inzibt zerine mahall-i malmeye sevkleri takarrr etmi olan Ermenilerin esn-y sevklerinde mahallerince hilf- knn mumelt ve si istimlt vuka geldii anlaldndan tahkkt- lzime icrs ile mtecsirlerini divn- harblere tevd eylemek zere Hdvendigr ve Ankara vilyetleri ile zmit, Karesi, Eskiehir, Karahisar- Shib, Kayseri ve Nide livlarna Mahkeme-i Temyiz Reisi Hulsi Beyin riysetinde r-y Devlet azsndan Seyid Haim ve Jandarma Binbalarndan Glip Beylerden ve Adana ve Halep ve Suriye vilyetleri ile Mara, Urfa ve Zor livlarna Mahkeme-i stinf Reis-i evveli sm Beyin riysetinde zmir Jandarma Mntka Mfettii Kaymakam Hseyin Muhiddin ve Ankara vilyeti Mlkiye Mfettii Muhtar Beylerden ve Erzurum ve Trabzon ve Sivas ve Mamretl-aziz ve Diyarbekir ve Bitlis vilyt ile Cnik livsna Bitlis Vl-i Sbk .......... Beyin riysetinde stanbul Bidyet Mdde-i Ummsi Nihd Bey ile Jandarma Binbalarndan Ali Nak Beyden mrekkeb heyetin izm ve mr ve mm-ileyh mukaddem Rum mesilini tahkike giden heyt azsna verilen yevmiyeler tesbitinde yevmiye ts ve mezkr tahkik heyetlerine birer ktib terfki ile bunlara maalar nisbetinde harc-i rh ve krkar guru yevmiye verilmesi ve yevmiyeler iin muktez mebliin ale-l-emsl mesrif-i gayr-i melhza tertbinden tesviyesi Dhiliyye Nezret-i Cellesinden vuk bulan ir zerine Meclis-i Vkelca mnsib grnm ve devir-i mteallikaya teblgt icr klnmdr efendim. 21 Zil-kade 333 17 Eyll 331 Sadrazam nmna Mster Emin Ermenilerin esn-y sevklerinde taraya izm olunacak heyt

534

535

536

537

538

539

540

541

542

543

544

545

546

547

548

549

550

551

552

553

554

555

556

557

558

559

560

561

562

563

564

565

566

567

568

569

570

571

572

573

Cisrinebi (?) Nahiyesi Mdr-i Sbk Karabet Efendinin zabt olunan ifadesidir. 21 Nisan 331 kinci Komiser Ahmed Ltfi Hnakyan Cemiyyeti Resi ve azlaryla efradnn kimlerden ibaret bulunduunun isim hret ve memleketlerini syleyiniz. yz yirmi dokuz senesi ehr-i knn- evvel evilinde makm- vilyetpenhnce nhiye mdrliine tayin edildiimden mensb bulunduum Sosyal Demokrat Hnakyan Frkasyla kat- alka edeceime dir uslu dairesinde makm- vilyetpenhyesine vermi olduum cihetle tarih-i mezkrdan beri kat bir sretde cemiyyet-i mezkre ile kat- alka etmi olduum cihetle mezkr tarihden sonra ve hl-i hzrada mezkr cemiyyetde kimler kaldklarn ve bulunduklarn katiyyen bilmiyorum. Fakat mezkr tarihe kadar Hanili Donabedyan Ohannes ve Kundurac Sabunciyan Mardiros ve biraderi Dikran Terzi Kkkarabet ve bunun akirdi Palulu Yesuyan Serkis ve Tccar Toaryan Karabet ve Berber Setrak ile esmilerini der-htr etmediim biraderleri ve Ermeni Mektebinde Muallim Serab Dabagyan ve matineci akirdi Kazganciyan Dikran ve Bezaz Karabet Dinikciyan ve Penyeci Eilli Kirakos ve biraderi Matos ve mazuculukla megul Ta Bogos ve Palulu Muallim Azarbek ve Fotoraf arafciyan Karabet ve Dabagyan Osep ve Basmaciyan Kazaz Ohannes ve Kazganc Erganili Mehran ve Kahveci Tuhu nm ehsn cemiyyet-i mezkreye mensb bulunduklarn biliyorum bunlardan bakalar daha var idi ise de cemiyyet-i mezkre ile iki buuk sene kadar bir mddetden beri kat- alka etmi ve srf umr- hkmet ile itigal eylediim gibi dimede Diyarbekir haricinde bulunduum cihetle imdi blda zikr eylediim ehasdan baka daha kimler bulunduunu artk der-htr edemiyorum. Vermi olduunuz ifadeniz doru ise imz ediniz. kinci Komiser Ahmed Ltfi El yazmla yazdm dorudur imz ederim. Cisrinebi (?) Mdr-i Sbk Karabet

----------

-----

----------

574

Karabet Efendinin lzma mebn tekrar zabt olunan ifadesidir 21 Nisan 331 kinci Komiser Ahmed Ltfi Sizin oradaki vazifeniz ne idi? Cemiyyet-i murahhas idim. mezkrenin ind-i hkmetde mdr-i mesl ve

Cemiyyetden ayrldnzda bu vazifeyi kime terk etdiniz? Silk-i memriyete duhlmden evvel cemiyyet efrad beyninde ahs mesilden dolay ihtilf zuhr etmi ve hibir kimse artk kimseyi tanmayb cemiyyetde adet anari hli hkm-ferm olmu olduundan ben de uramakdan usanarak bir tarafa ekilmi olduum gibi ihtiyat olduumdan silh altna alndm cihetle cemiyyetin umurundan artk haberim olmamdr yle ki memuriyete tayinimden birka mah evvel geri ekilmi bulunmuum herkes kendi kendini byk gryor idi maa-m-fh o tarihlerde stanbuldan gelmi Kirkor Nalbandyan dahi burada bulunuyor idi benden sonra ind-i hkmetde cemiyyeti temsil edenin hviyeti vilyetin kuyudtndan dahi anlamak mmkndr blda arz eylediim ihtilf hkmete kadar aks etmi ve hatta makm- vilyet mdahale ve tavassut dahi etmi idi. Siz cemiyyetle alkadar bulunduunuz zaman azlar kimler idi? Bendenizle beraber Donabedyan Ohannes ve Muallim Koloyan Azarbek dahi bulunduunu iyi bilirim ise de daha bakas da olub olmadn der-htr edemiyorum zannedersem Terzi Kkkarabet dahi beraber idi. Tanakstyun Cemiyyeti Resi ve azlar ve efrad kimler idi? kinci Komiser Ahmed Ltfi Tanakstyun Cemiyyetinde riyaset ve azlkla muvazzaf olanlar bilemiyorum ancak ser-gerde Basdaciyan Mehran ve Terzi Yerisyan Dikran ve bu cemiyyetin mektebi muallimlerinden garib bulunan Kasparyan ve Mehran ve Helvaciyan Dikran ve Mifrikyan Dikran ve Tarak Marduyu bilirim bu cemiyyet dhil umrn ve resleriyle azlarnn hviyeti her zaman mektm tutduu cihetle ve cemiyyetimizle bu cemiyyet yekdieriyle bir gn itilf edemedii sebeble bunlar hakknda bundan baka malmatm esasen olmamdr. fadenizi tasdk ediniz. kinci Komiser Ahmed Ltfi Doru olduunu tasdk ederim. Cisrinebi (?) Mdr-i Sbk Karabet ----------

----------

----575

Diyarbekirin Ferazsayf Mahallesinden Ermeni cematinden krk be yalarnda Sabunciyan Mardiros veled Davidin ber-vech-i zr zabt edilen ifadesidir / 22 Nisan 331 kinci Komiser Ahmed Ltfi Mensb bulunduunuz cematiniz efrad tarafndan tesis edilmi olan Hnakyan ve Tanakstyun cemiyyetlerinden hangisinin az veyahud efradndansn? kinci Komiser Ahmed Ltfi Kasabamzda iki sene evvel teesss etmi olan Hnakyan Cemiyyeti efradndan idim birka gn kulbmze devam etdim o srada memleketini der-htr edemediim bir mahalden buraya gelmi olan ve el-yevm burada bulunmayan Nalbandyan nmnda bir adam da kulbmze devam ediyordu bu adam kulbn kapusu kadnlara da ak bulundurulmas ve onlarnda istedikleri vakit gelebilmeleri lzmdr yolunda baz gn mtlatda bulunmu ................ .............. etmi olduumdan bu sebebden dolay .................. efkr hsl oldu ondan sonra bir daha ................... etmedim ve o adam da o vakit buradan savuub gitmi idi ne taraflara hangi memlekete gitmi olduunu anlayamam idim. Bu cemiyyetlerin resi ve azlar ve efrad kimlerden ibaret idi siz de efradndan olmanz hasebiyle bunlarn isim ve hviyetlerini bilmekliiniz tabidir syleyiniz. Hnakyan Kulb iin istcr edilen hne ki Kazarpoponun emlk idi buraya Ermeniler hatta slmlar bile geliyorlard kahve, ay nargile de bulunuyordu ben de devam ediyordum fakat kulbn resi az ve efrad kimlerden ibaret olduunu bilmiyordum esasen ben birka gn devam etdim. Biraderiniz Dikran cemiyyetde ne sfatla bulunuyordu yan az m idi yoksa efradndan m idi? Biraderim Dikranda kulbe devam ederdi fakat cemiyyete az m efradndan m ne olduunu bilmiyorum ve kendisine de sormamm. Kulbn resi ve efradn bilmekliiniz icab eder kimlerden ibaret ise syleyiniz. kinci Komiser Ahmed Ltfi Kulbn resi ve efrad kimlerden ibaret olduunu bilmiyorum yalnz Karabet raciyan biliyorum fakat resi mi az m efrad m ne idi bilmiyorum.

576

Mensb olduunuz cemiyyet resi ve efradn bilmemek mmkn deildir. Be-heme-hl syleyiniz. Bilmiyorum. Vermi olduunuz ifadeniz doru ise imz ediniz. kinci Komiser Ahmed Ltfi fadem dorudur yaz bilmem temhr ederim. Sabunciyan Mardiros

----------

-----

----------

Sabunciyan Mardirosun kk biraderi Dikrann zabt edilen ifadesidir. 22 Nisan 331 kinci Komiser Ahmed Ltfi Cematiniz tarafndan tesis edilmi olan Hnakyan ve Tanakstyun Cemiyyetlerinden hangisinin az res veyahud efradndansn? Hnakyan Cemiyyeti resi idim iki buuk seneden beri kulbmz kapatdk kulbmzn devam etdii mddet esnasnda stanbuldan Nalbandyan nmnda bir adam geldi onun gelmesiyle ben cemiyyetin riyasetini ona terk etdim. Sen bu cemiyyetlerin riyaset vazifesinde ne kadar bir mddet kaldn? Alt mah bir mddet bu vazifeye bakdm. Nalbandyan dediin adam nereli idi ve imdi nerededir? Ahmed Ltfi O vakit ki iki buuk sene evvel buradan stanbula gitmi idi nereli olduunu bilmiyorum. Bu cemiyyetlerin ilk teesssnde res sen mi intihab olundun? Cemiyyetin ilk tesisinde raciyan Karabet res intihab edilmi idi o ekildi beni res intihab etdiler alt mah kadar bir mddet de bu vazife bende idi sonra evvelce sylediim vechle ben de ekildim stanbuldan gelen Nalbandyan res oldu. Cemiyyetinizin az ve efrad kimlerden ibaret idi isim ve hviyetlerini syleyiniz.

577

Ermeni Mektebi muallimlerinden Azarbek Efendi az idi bu Azarbek Efendi imdi Beyrutda m yoksa Msrda m nerede bulunduunu bilemiyorum. Bir de Tenekeci Leon var idi o da az idi imdi Hasankale civarnda askerdir. Oseb Nalbandyan da az idi imdi Vanda askerdir azmz bu kiiden ibaret idi. Efradmzn yeknu ancak otuz kadardan ibaretdi. Efraddan Tccar Ho askerlikle Hasankalededir. Kazganc Tomas bu da Hasankalede askerdir. Karabal dier Tccar Ho bu da askerdedir dier efradn esmisi mrr- zamanla hatrmdan kmdr on neferi de bery- ticaret Amerikadadr. El-yevm cemiyyetinizin resi kimdir ve efradnn esmsini niin sylemiyorsun? Ahmed Ltfi ki buuk seneden beri cemiyyet yokdur kulb de yokdur. Hatrma gelen efradn isimlerini syledim iki buuk sene evvel cemiyyet dald iin kimsenin ismi hatrmda kalmamdr. Cemiyyetinizin esliha, ceb-hne ve siresini nerede ve kimin nezdinde mahfzdur doru olarak ketm etmeyerek syle. Cemiyyetin esliha ve ceb-hnesi yokdur. Cemiyyetin evrak deftiri nerededir? Benden sonra cemiyyete res olan Nalbandyan Kirkora verdim bu Kirkor bilir. Nalbandyan Kirkor nerelidir? Kirkorun nerede olduunu bilmem bu adam esasen Sivasldr bir kolu da olakdr bu adam komitecilikle marfdur iki iki buuk sene evvel buradan gitmidir buradan stanbula gitmidir. Bu Nalbandyan evrak ve sireyi giderken kime devir ve teslim etdi? Bilmiyorum. Vermi olduunuz ifadeniz doru ise imz ediniz. fadem dorudur Ermenice Trke yaz bilmem. Sabunciyan Dikran Merkm yaz bilmediinden ibu mazbt ifadesi tarafmdan tasdk edildi / 22 Nisan 331 kinci Komiser Ahmed Ltfi -----------------------

578

Fatihpaa Mahalleli Ermeni cematinden Terzi Kkkarabet veled Kirakosun zabt edilen ifadesidir / 22 Nisan 331 kinci Komiser Ahmed Ltfi Mensb bulunduunuz Ermeni cemati efrad tarafndan tesis edilmi olan Hnakyan ve Tanakstyun cemiyyetlerinden hangisine mensbsun yan bu cemiyyetlerin hangisindensin? imdi cemiyyet yokdur sene evvel burada Ermeni cemati tarafndan tesis edilmi olan Hnakyan Cemiyyetinden idim. Sen bu cemiyyetde ne sfat ve vazife ile bulunuyordun? Cemiyyet efradndan idim. Cemiyyetin resi, az ve efrad kimlerden ibaret idi isimlerini syle. sene evvelki cemiyyetimizin ilk teesssnde res, mdr-i mesl raciyan Karabet ile Donabetyan Ohannes idi sonra Nalbandyan Kirikor ile Peramas nmlarnda stanbuldan da iki kii geldi bunlar da cemiyyetin bykleri idi fakat bunlarn sfat ve vazifeleri ne idi bilmiyordum. Sen bu cemiyyetin efradndan olmakln hasebiyle Nalbandyan Kirikor ile Peramasn vazifelerini bilmekliin tabdir doruyu syle. Ahmed Ltfi Bilmiyorum cemiyyetin bykleri idi. Efradndan bulunduun cemiyyetin heyet-i idare ve azlarn ve efradnn kffesini bilmekliin tabdir bunlar her kimler ise isim ve hviyetlerini syle. Cemiyyetin azs Sabunciyan Mardiros ve Kroluyan Liceli Kirkor, Aluciyan Agob Mekteb Muallimi Serap Dabagyan ite onlar az idi. Cemiyyetin efrad tahminen iki yz mikdarnda var idi aradan ok zaman gedii iin isimleri hatrmda kalmamdr. Nalbandyan Kirkor nerelidir ve imdi nerededir? ki sene evvel buradan stanbula gitdi kendisinin Sivasl olduunu iitmidim imdi nerede bulunduunu bilemiyorum. Cemiyyetin deftir ve evrak- siresi kimin nezdinde mahfzdur? Ben cemiyyetin teesssnde bir sene kadar kulbe devam etdim sonra istifen ekildim benim kulbe devam mddetimce bil-cmle evrak ve deftir bu dediim Nalbandyann nezdinde bulunuyordu bilhire o adam kime terk ve devretmi olduunu bilmiyorum Nalbandyan Kirikor ile Peramas Dersadetden beraberce olarak m geldiler yoksa ayr ayr m? Ahmed Ltfi 579

Evvelce Peramas geldi alt ay sonra Nalbandyan geldi. Bu Peramas dediin adam nerelidir? Peramas Rusyal idi dokuz mah kadar burada kald kulbde yatyordu sonra buradan stanbula gitdi. Bu Peramas yalnz olarak m buradan gitdi yoksa Nalbandyan ile beraber mi? Evvelce Peramas gitdi tahminen drt mah sonra Nalbandyan da stanbula gitdi. Mensb bulunduun cemiyyetin efradn sende dhil-i cemiyyet olduun hasebiyle bilmekliin tabdir ketm etmeyerek ale-l-esmi hviyetlerini syle. Aradan ok zaman gedi ekserisinin isimlerini der-htr edemiyorum yalnz Tccar Toar olu Karabet Perukar Setrak bir de imdi Amerikada bulunan Dabagyan Osebdir. Muallim Derikli lyasn olu Tevfik, Dikran Sabunciyan ve biraderi Mardiros da var idi baka hatrma gelmiyor. Tanakstyun Cemiyyeti Resi, az ve efrad kimlerden ibaret idi isim ve hviyetlerini syle. kinci Komiser Ahmed Ltfi Tanakstyun Cemiyyetinin Resi Pestecyan Mehran idi. akuciyan Dikran, Dilyan Dikran, Bakkalyan Dikran Kazganc Karnik ile imdi Halebde bulunan Makaryan Mgrd nm kimse Tanakstyun Cemiyyetine mensb idiler fakat azs m yoksa efrad m idi bilemiyorum bakaca daha var idi ahslarn tanrm isimlerini bilemiyorum. Vermi olduun ifaden doru ise tasdk et. kinci Komiser Ahmed Ltfi fadem dorudur tasdk ederim. Terzi Kkkarabet

----------

-----

----------

580

An-asl Lice kazasna merbt Hani karyeli olub yirmi senedir Diyarbekirde manifaturac ticaretiyle megul ve el-yevm Msrl Mahallesinde ikmet eden Donabetyan Simo olu Ohannesin ber-vech-i zr zabt edilen ifadesidir / 22 Nisan 331 kinci Komiser Ahmed Ltfi Sizin yan Ermeni cemati tarafndan tesis edilmi olan Hnakyan ve Tanakstyun cemiyyetlerinden hangisine mensbsun? Ben sene iki ay mukaddem burada teesss eden Ermeni Hnakyan Cemiyyetine dhil idim bir sene kadar devam etdim sonra istifen ekildim. Bu cemiyyetinizin resi ve azlar ve efrad kimlerden ibaret idi? Ahmed Ltfi Cemiyyetimizin resi yok idi mdr-i mesl vard birisi ben dieri de raciyan Karabet idi ben ve raciyan Karabet, Mekteb Muallimi Azarbek Koloyan, Terzi Kkkarabet bu drdmz cemiyyetin azlar idik. Nizamnmemiz mucibince bu drt azdan ben ile raciyan Karabet mdr-i mesl bulunuyorduk. Tenekeci Leon, Sabunciyan Mardiros biraderi Dikran, Muallim Serap, Muallim Oseb nmlarndaki adamlar efraddan idi aradan ok zaman gedii ve cemiyyet dald hasebiyle dier efradn isimlerini hatrlayamyorum tahminen otuz nefer kadar var idi. Cemiyyetinizin deftir ve siresi kimin nezdinde mahfzdur. Ben cemiyyetden istifen ekildiimde cemiyyetin bil-cmle deftirlerini evraklarn Nalbandyan Kirkora devir ve teslim etdim o ne yapd kime verdi bilemiyorum. Nalbandyan Kirkor dediin adam nerelidir? Kendisi Sivaslym diyordu imdi nerede bulunduunu bilemiyorum. Cemiyyetinizin esliha, ceb-hne ve siresi imdi nerede ve kimin nezdinde bulunuyor? Ahmed Ltfi Cemiyyetimizin silh ve ceb-hnesi yokdur. Tanakstyun Cemiyyetinin resi az ve efrad kimlerden ibaret idi bunlarn isim ve hviyetlerini syle. Bunlarn kimlerden ibaret olduunu bilemem onlarla bir iim yok idi aramzda ihtilf- efkr var idi sebebi de Tanaklar kilisede konferans verelim 581

iddisnda bulunmulard bizim cemiyyetimiz ise bunlarn bylece olan fikrine muhlif idi bunun iin onlarla katiyyen grmezdik. Vermi olduun ifaden doru ise imz et. kinci Komiser Ahmed Ltfi fadem dorudur imz ederim tasdk ederim. Donabetyan Ohannes -----------------------

An-asl Palu kasabal olub on seneden beri terzilik sfatyla Diyarbekirde bulunan Serkis veled Maksimanilin bil-celb zabt edilen ifadesidir / 22 Nisan 331 kinci Komiser Ahmed Ltfi Diyarbekirde tesis edilmi olan Ermeni Hnakyan ve Tanakstyun cemiyyetlerinden hangisine mensbsun? kinci Komiser Ahmed Ltfi Tahminen drt sene evvel ben Hnakyan Cemiyyetine dhil olmu idim bir sene kadar kulbmze devam etdim. Nalbandyan Kirkor isminde bir adam buraya geldi ve kulbmz kapatd gitdi ondan sonra bir daha kulb almamdr. Cemiyyetinizin resi, az ve efrad kimlerden ibaret idi ale-l-esmi hviyetlerini syle. Aradan ok zaman gedii iin hatrladma nazaran raciyan Karabet ve Hanili Donabetyan Ohannes bu ikisi mdr-i mesl idiler. Sabunciyan Mardiros biraderi Dikran ve Terzi Kkkarabet Berberyan bunlar da benim gibi efraddan idi tahminen otuz nefer kadar cemiyyetimize mensb var idiyse de imdi isimlerini htrlamyorum. Cemiyyetinizin deftir ve siresi kimin nezdinde bulunuyordu? Ben efraddan olduum bulunduunu bilmezdim. hasebiyle defterler kimin nezdinde

Tanakstyun Cemiyyeti heyet-i idaresi ve efrad kimler idi biliyor musun?

582

Bilmiyorum. fadeniz doru ise tasdk ediniz. fadem dorudur yaz bilmem. Terzi Serkis veled Maksimanil Merkm yaz bilmediinden ifadesi tarafmdan tasdk edilmidir / 22 Nisan 331 kinci Komiser Ahmed Ltfi brahimbey Mahalleli Ermeni cematinden Tccar Toaryan Karabet veled Agobun ber-vech-i zr alnan ifadesidir / 22 Nisan 331 kinci Komiser Ahmed Ltfi Ermeniler tarafndan Diyarbekirde tesis edilmi olan Ermeni Hnakyan ve Tanakstyun cemiyyetlerinden hangisine mensbsun? Ben iki sene evvel Hnakyan Cemiyyetine dhil oldum alt mah kadar kulbe devam etdim Nalbandyan Kirkor nmnda bir adam geldi kulbmz datd artk sonra bir daha toplanmadk. Cemiyyetinizin resi az ve efrad kimlerden ibaret idi? Cemiyyetimizin resi Sabunciyan Dikran idi zannedersem Nalbandyan bunu da cemiyyetden kard efrad kimler olduunu bilmiyorum kulbmz kahve gibi idi ben bi-l-hssa nargile imek iin giderdim. Nalbandyan nereden buraya geldi ve kendisi nereli idi? Nereden geldiini bilemiyorum Sivas yahud Erzincan ahalisindendir. Sen alt mah bir mddet devam etmi olduunu sylediin cemiyyetin efradn bilmekliin tabidir ne iin isimlerini sylemiyorsun? kinci Komiser Ahmed Ltfi Bilmiyorum. Cemiyyetinizin deftir ve siresi kimin nezdinde bulunuyordu? Nalbandyann nezdinde bulunuyordu. Tanakstyun Cemiyyetinin resi az ve efrad kimlerdir syle. Tanmyorum. Cemiyyetinizin esliha ve ceb-hne ve siresi el-yevm nerede bulunuyor? Bizim cemiyyetimizin silh ve ceb-hnesi yokdur. 583

fadeniz doru ise tasdk ediniz. kinci Komiser Ahmed Ltfi fadem dorudur imz ederek tasdk ederim. Tccar Toaryan Karabet veled Agob

----------

-----

----------

Fatihpaa Mahalleli Ermeni cematinden Serap Debagyan veled Ohannesin bil-celb alnan ifadesidir / 22 Nisan 331 Ermeni Hnakyan ve Tanakstyun cemiyyetlerinden hangisine mensbsun? kinci Komiser Ahmed Ltfi Ben Hnakyan Cemiyyetine mensbum. Cemiyyetinizin resi, az ve efrad kimlerdir ale-l-esmi hviyetlerini syle. kinci Komiser Ahmed Ltfi Cemiyyetimiz iki buuk sene evvel dald evvelen cemiyyetin resi raciyan Karabet ve Donabetyan Ohannes idi.Karabet nahiye mdri oldu ekildi. Donabetyan da bilmem nasl oldu ekildi sonra ben ve Sabunciyan Dikran res intihab olunduk mah kadar bir mddet bu vazifede kaldk. Nalbandyan nmnda bir adam Sivasdan geldi beni ve arkadam Sabunciyan Dikran kulbden kard nezdimizde bulunan kffe deftir ve evraklar ve eyalar ald artk ondan sonra ben kulbe devam etmedim kulb de kapand. Mekteb Muallimi Nalbandyan Oseb ile imdi Amerikada bulunan Dabagyan Oseb ve mekteb muallimlerinden Azarbek Koloyan bu heyet-i idare idi ben ile Sabunciyan Dikran cemiyyetin mdr-i mesl idik. Tenekeci Leon, Davulcu Hanu efraddan idi imdi Hasankale civarnda askerdir Rdvanl Muallim Kapripel Terzi Berberyan Kkkarabet Sabunciyan Mardiros ite bunlarda efraddan idi baka daha efrad var idi aradan ok zaman mrr etdii iin isimlerini hatrlamyorum. Tanaklarn resi, az ve efrad kimlerden ibaret idi? Tanaklarla grmediim iin onlarn kulblerin tekiltn ve kimler o cemiyyete mensb olduklarn bilemiyorum. Cemiyyetinizin esliha ve ceb-hnesi el-yevm nerede bulunuyor? Cemiyyetimizin silh ceb-hnesi katiyyen yokdur. 584

fadenizi tasdk eder misiniz? kinci Komiser Ahmed Ltfi Evet dorudur imz ederim. Serap Dabagyan veled Ohannes

----------

-----

----------

Diyarbekirin Hacosman Mahallesinden Ermeni cematinden Fotoraf arafciyan Karabet veled Tuhmann ber-vech-i zr zabt edilen ifadesidir / 23 Nisan 331 kinci Komiser Ahmed Ltfi Ermeni Hnakyan ve Tanakstyun Cemiyyetlerinden hangisine mensbsun. kinci Komiser Ahmed Ltfi Ben drt sene evvel Hnakyan Cemiyyetine dhil oldum alt mah kadar kulbe devam etdim. Cemiyyetinizin resi az ve efrad kimlerden ibaret idi hviyetlerini syle. Ben cemiyyete dhil olduum ki drt sene evvel raciyan Karabet Donabetyan Ohannes cemiyyetimizin azlar idi. Terzi Berberyan Karabet de az bulunuyordu. Mekteb Muallimi Serap Dabagyan da cemiyyetin ktibi idi. Dabagyan Oseb, Bezaz Karabet Dinikmiyan, Basmaciyan Kazaz Ohannes, Sabunciyan Mardiros ve biraderi Dikran, Frnc Maksiohan, Ta Bogos, Kazganc Karakin nm kimseler de efrad idi benim cemiyyete dhil olduum zaman tahminen iki yz kadar efrad var idi fakat aradan ok zaman gedii iin isimleri hatrmda kalmamdr. Cemiyyetinizin deftir ve siresi nerede bulunuyordu? Cemiyyetin bulunuyordu. Ktibi Muallim Dabagyan Serapn nezdinde

Tanaklarn resi az ve efrad kimler idi? Bunlar kimlerden ibaret bulunduunu bilmiyorum. 585

Vermi olduunuz ifadenizin doru ise imz ediniz. kinci Komiser Ahmed Ltfi fadem dorudur imz ederek tasdk ederim. Fotorafc arafciyan Karabet

----------

-----

----------

Fatihpaa Mahalleli Protestan cematinden Ta Bogos veled Bedrosun ber-vech-i zr alnan ifadesidir / 23 Nisan 331 Hnakyan mensbsun? ve Tanakstyun Cemiyyetlerinden hangisine

Ben bu cemiyyetlerin hi birisine dhil olmamdm yalnz haftada bir gn pazar gnleri Hnakyan Kulbe iki saat kadar devam ederdim bu da okumak yazmak renmek iindi. Kk mekteb ocuklar ders veriyorlard. Benim yalarmda yan otuz krk hatta elli yalarnda bulunan yirmi otuz kii kadar adamlarda ders alyorlard derse be ay kadar devam etdim hastalandm artk sonra gitmedim. Hnakyan Cemiyyetinin resi az efrad kimlerden ibaret idi? Cemiyyetin resi raciyan Karabet, Donabetyan Ohannes idi Muallim Dabagyan Serap da daimen kulbe devam ederdi. Efrad kimlerden ibaret olduunu bilemiyorum fadenizi tasdk ediniz. kinci Komiser Ahmed Ltfi Dorudur tasdken imz ederim. Ta Bogos

----------

-----

----------

586

Alipaa Mahalleli Ermeni cematinden Kahveci Tuhu veled Kirkorun ber-vech-i zr alnan ifadesidir / 23 Nisan 331 kinci Komiser Ahmed Ltfi Hnakyan ve Tanakstyun cemiyyetlerinden hangisine mensbsun? Hnakyan Cemiyyeti efradndanm. Sen ne vakit bu cemiyyete dhil oldun? Ben sene evvel bu cemiyyete dhil oldum. stanbuldan Nalbandyan Kirkor geldi kulbmz datd ben kulb dalncaya kadar sekiz dokuz mah kadar devam etdim kulbde kahvecilik ederdim ve hem de yaz renmek iin ders alrdm. Cemiyyetin resi az ve efrad kimler idi? Resi kim olduunu bilemiyorum fakat raciyan Karabet Donabetyan Ohannes ve Terzi Kkkarabet kulbn bykleri idi. Kazganc Erganili Mehran, Sabunciyan Dikran ve biraderi Mardiros, Tccar Toaryan Karabet bunlarda Hnakyan idiler imdi askerde bulunan Sebzeci Abdo ve Tenekeci Leon ve Amerikada bulunan Dabagyan Oseb ve daha isimleri hatrma gelmeyen birok efrad var idi. Tahminen on be yirmi kii kadar kulbe devam edenler var idi. Tanaklar kimlerden ibaret idi? kinci Komiser Ahmed Ltfi Bunlar kimlerden ibaret olduunu bilmiyorum. Cemiyyetinizin deftir ve siresi kimin nezdinde bulunuyordu? Bilmiyorum ben kahveci idim. fadeni tasdk et. kinci Komiser Ahmed Ltfi fadem dorudur tasdk ederim. Kahveci Tuhu veled Kirkor

----------

-----

----------

587

brahimbey Mahallesinde mukm Erganili Kazganc Mehran veled Ohannesin zabt edilen ifadesidir / 23 Nisan 331 kinci Komiser Ahmed Ltfi Sen Hnakyan mensbsun? ve Tanakstyun cemiyyetlerinden hangisine

ki buuk sene evvel Hnakyan Cemiyyetine dhil olmu idim bir sene kadar kulbmze devam edib okumak yazmak renmek iin ders alrdm. Ben memleketim olan Erganiye gitmi idim avdetimde kulbn datldn grdm. stanbuldan Nalbandyan Kirkor gelib kulb kapatdn iitdim ondan sonra bir daha kulb almad. Sen cemiyyetle alkadar olduun vakit res, az ve efrad kimler idi? kinci Komiser Ahmed Ltfi Ben cemiyyete dhil olduum vakit Kroluyan Liceli Kirkor res idi imdi Rusyadadr. Ve Amerikada bulunan Oseb Dabagyan ile askerde bulunan Tenekeci Leon az idi. Kahveci Tuhu Muallim Serab Dabagyan, Sabunciyan Dikran biraderi Mardiros ve imdi Amerikada bulunan Tenekeci Diran efrad idi ben bunlar tanyorum bakalarn bilmiyorum. Cemiyyetinizin deftir ve siresi kimin nezdinde bulunuyordu? Cemiyyetimizin defter ve evraklar Liceli Kroluyan Kirkorun nezdinde bulunuyordu. Sen cemiyyetde ne sfatla bulunuyordun? Cemiyyet efradndan idim. Tanaklar kimler idi? Onlarn hibirini tanmam. Vermi olduun ifaden doru ise imz et. kinci Komiser Ahmed Ltfi fadem dorudur imz ederim. Kazanc Mehran

----------

-----

----------

588

Yiidahmed Mahalleli Ermeni cematinden Basmaciyan Kazaz Ohannes veled Kirkorun zabt olunan ifadesidir / 23 Nisan 331 kinci Komiser Ahmed Ltfi Sen Hnakyan mensbsun? ve Tanakstyun cemiyyetlerinden hangisine

kinci Komiser Ahmed Ltfi sene evvel Hnakyan Kulbne bir sene kadar devam etdim sanat sahibi olduum iin artk devam etmedim. Sen Hnaklarla alkadar bulunduun vakit ne sfat ve hizmetle bulunuyordun? Pazar gnleri sanat ve ticaret hakknda kulbde nasihat ederlerdi onu dinlemek iin gidiyordum. Cemiyyetin resi, az ve efrad kimlerden ibaret idi? Aradan sene gedii iin hibirisinin isimleri hatrmda kalmamdr bilemiyorum yalnz hatrmda kaldna nazaran raciyan Karabet pazar gnleri kulbde sanat ve ticaret hakknda nasihat veriyordu. Tanaklar kimler idi? Hibirisini tanmyorum. fadenizi tasdk ediniz. kinci Komiser Ahmed Ltfi fadem dorudur tasdk ederim. Basmaciyan Kazaz Ohannes

----------

-----

----------

589

Fatihpaa Mahallesinden Ermeni cematinden Bezaz Karabet Dinikmiyan veled Kirakosun ber-vech-i zr zabt edilen ifadesidir / 23 Nisan 331 kinci Komiser Ahmed Ltfi Sen Hnakyan mensbsun? ve Tanakstyun cemiyyetlerinden hangisine

kinci Komiser Ahmed Ltfi ln- harbde burada Hnakyan Kulb tesis edildi ben de o vakit kulbe dhil oldum bir sene kadar devam etdim sonra artk devam etmedim. Cemiyyetle alkadar olduun vakit cemiyyetin resi, az ve efrad kimlerden ibaret idi? Ben kulbe devam etdiim mddet zarfnda raciyan Karabet Donabedyan Ohannes, Muallim Azarbek Koloyan Terzi Karabet bunlar kulbn bykleri idi. Krk elli kii kadar kulbe devam edenler var idi fakat aradan ok mddet gedii iin esmisi hatrmda kalmamdr ben efraddan idim. Cemiyyetin deftir ve siresi kimin nezdinde bulunuyordu? Kimin nezdinde bulunuyordu bilmiyordum haftada bir defa pazar gnleri kulbe gidiyordum. Tanaklar kimler idi bilir misin? Bilemiyorum. fadeni tasdk et. kinci Komiser Ahmed Ltfi fadem dorudur imz ederim. Bezaz Karabet Dinikmiyan

----------

-----

----------

590

An-asl Eilli olub be alt seneden beri Diyarbekirde Fatihpaa Mahallesinde ikmet eden ulha Matos veled Artinin ber-vech-i zr zabt olunan ifadesidir / 23 Nisan 331 kinci Komiser Ahmed Ltfi Sen Hnakyan mensbsun? ve Tanakstyun cemiyyetlerinden hangisine

Ben Hnakyan Cemiyyeti efradndan idim iki buuk sene evvel kdm bir daha kulbe devam etmedim bir sene kadar kulbe devam etmiim. Cemiyyetle alkan bulunduu zaman res az ve efrad kimlerdi? Cemiyyetimizin resi raciyan Karabet, Donabetyan Ohannes nm kimseler idi bir de Muallim Azarbek Koloyan da az idi imdi bu adam Msrdadr. Tanaklar tanr msn? Hibirisini tanmam. fadeni tasdk et. kinci Komiser Ahmed Ltfi fadem dorudur yemin ederim. ulha Matos veled Artin

----------

-----

----------

Diyarbekirin Fatihpaa Mahalleli Ermeni cematinden Tccar Aluciyan Agob veled Dikrann ber-vech-i zr zabt olunan ifadesidir / 27 Nisan 331 kinci Komiser Ahmed Ltfi Sen Hnakyan mensbsun? ve Tanakstyun cemiyyetlerinden hangisine

Ben iki buuk sene evvel Hnakyan Cemiyyetine dhil oldum alt mah kadar kulbe devam etdim. Benim bu devamm esnasnda Nalbandyan Kirkor isminde nereden geldiini bilmediim bir adam buraya geldi bu adam ile cematimiz efrad arasnda zuhr eden baz ihtilf- efkra binen kulb Nalbandyan kapatd bir daha almad. 591

Cemiyyetiniz efrad ile bu Nalbandyan arasnda zuhr etdiini sylediin ihtilf nedir? kinci Komiser Ahmed Ltfi Bu adam gelmesiyle kulb kahve hline koydu hatta kulbe kadnlar da devam edebilir yolunda baz fikirler beyan etmee balad. Biz bunun fikir ve teebbsne muhalefet etdik el-hsl kulb bu sebebden dolay kapand ondan sonra Nalbandyan daha birka gn kalarak Harput cihetine gitdi. Sen Hnakyan Cemiyyetiyle alkadar bulunduun vakit ne sfat ve hizmetin var idi? Cemiyyet efradndan idim. Cemiyyetin resi, az ve efrad kimlerden ibaret idi ale-l-esmi hviyetlerini syle. kinci Komiser Ahmed Ltfi Cemiyyetimizin resi Nalbandyan Kirkor idi Sabunciyan Dikran da mdr-i mesl idi Kirkor Kroluyan, Muallim Azarbek Koloyan Oseb Nalbandyan, Tenekeci Leon bunlar az idiler. Sabunciyan Mardiros Muallim Serap Dabagyan, Terzi Kkkarabet kalfas Palulu Serkis Tccar Toaryan yani Ailyan Karabet Korucu Bezaz Karabet Dinikmiyan, Kazaz Basmaciyan Ohannes, Kazanc Mehran, Kahveci Tuhu, bunlar da efrad idi. Donabetyan Ohannes ve raciyan Karabet de cemiyyetde idi cemiyyet efrad otuz be krk nefer kadar var idi bu kadarnn isimleri hatrmda kalmdr efraddan biroklar el-yevm Amerikada ticaretle bulunuyor. Cemiyyetinizin deftir ve siresi kimin nezdinde bulunuyordu? Nalbandyann nezdinde bulunuyordu. Tanaklar kimler idi? Bunlarn kimler olduunu tanmyorum. Vermi olduun ifaden doru ise tasdk et. kinci Komiser Ahmed Ltfi fadem dorudur imz ederim. Tccar Aluciyan Agob

----------

-----

----------

592

eyhmatar Mahallesinde mukm Derikli hretiyle maruf Sryani milletinden ve Ermeni Katolik Mektebinde Muallim Tevfik veled lyasn bervech-i zr zabt olunan ifadesidir. 27 Nisan 331 Sen Hnakyan ve Tanakstyun cemiyyetlerinden hangisindensin? Ben hibir cemiyyete mensb deilim. Ermeni Katolik Mektebinde ne vakitden beri muallimlik ediyorsun? kinci Komiser Ahmed Ltfi Geen sene Diyarbekir Mekteb-i Sultanisinden ikml-i thsil ile tasdknme ile kdm. Ermeni Katolik Mektebe Trke, hesab dersleriyle ibtid ksmna da Ermenice ders veriyordum. Sen mektebdeki tahsilin esnasnda Hnakyan Cemiyyetine dhil olarak kulbe devam ediyordun ne iin dorusunu sylemiyorsun? Ben cemiyyete dhil olmamm yalnz Hnakyan Kulbnde kulbe devam eden sanat-kr kk ocuklara Ermenice ders veren Diyarbekirli Artin Tarnamyan nmndaki adam bana mracaatla haftada gn birer saat kulbe devamla ders vermekde olduu ocuklara Trke ders vermekliimi rica etdi. Ben de mah kadar bir mddet kulbe bu sretle devam edib Trke ders verdim sonra gitmedim. Cemiyyetin resi az ve efradn kulbe devam etdiiniz mddet zarfnda tabi birok defalar grdnz ve konumusunuzdur kimlerden ibaret idi. kinci Komiser Ahmed Ltfi raciyan Karabetin mdr-i mesl olduunu iitmi idim imdi askerde bulunan Tenekeci Leon ile Amerikada bulunan Dabagyan Oseb de kulbe devam ediyordu bakalarn bilemiyorum oras kulb idi gelib gidenler ok idi kimler cemiyyete mensb olduunu anlamamm. Tanakstyun Cemiyyeti resi efrad, az kimler idi? Bunlarla hi mnasebetim yokdur bilemem. fadeniz doru ise imz ediniz. kinci Komiser Ahmed Ltfi fadem dorudur tasdk ederim. Ermeni Katolik Mektebi Muallimlerinden Tevfik -------------593 ----------

Diyarbekirin Arabeyh Mahalleli Ermeni cematinden Tarak Mardu veled Osebin ber-vech-i zr zabt edilen ifadesidir / 27 Nisan 331 kinci Komiser Ahmed Ltfi Sen Hnakyan hangisindensin? yahud Tanakstyun cemiyyetlerinden

ki sene evvel ben Tanakstyun Cemiyyetinden idim iki sene evvel kulbmz dald bir daha almad. Kulbmz dalmazdan evvel iki sene kadar bir mddet kulbe devam etdim. Cemiyyetin resi, az ve efrad kimlerden ibaret idi ale-l-esmi hviyetlerini syle. Ahmed Ltfi Cemiyyetimizin resi Pestecyan Mehran idi Penyeciyan Kiragos, Terzi Yerlisyan Ohannes (Amerikada) imdi Amerikada bulunan Ktanciyan Karabet nm kimseler cemiyyetimizin azlar idi tahminen yz kadar efrad var idi. Terziyan Kirakos Tenekeci Artin, Bakkal Tomas Kazanc Tatos olu Karnik bu drt kii efraddan idi el-yevm mevkfdur ekserisi de burada ticaret olmad iin bery- ticaret Amerikaya gitdiler aradan ok seneler gedii iin cmlesinin isimleri hatrmda deildir ben de efraddan idim. Cemiyyetinizin ktiblik vazifesi kim tarafndan if edilirdi? Ktiblik vazifesini kim if etdii bilmiyordum. Sizin cemiyyetinize mensb daha birok adamlar vardr iyice dn ketm etme isimlerini syle. Helvaciyan Dikran, Dilyan Dikran, Bakkalyan Dikran, Ktanciyan Agob, Derbegosyan Tuhman (Besteci) ite bunlar da bizim Tanaklardan idi. Hnakyanlarn resi, az ve efrad kimlerden ibaret idi? Ahmed Ltfi Bunlarn resleri raciyan Karabet idi Sabunciyan Dikran ve Perukar Setrak bunlarda Hnak Cemiyyetinden olduklarn biliyorum bakalarn bilmiyorum. fadeni tasdk eder misin? kinci Komiser Ahmed Ltfi fadem dorudur imz ederek tasdk ederim. Tarak Mardu veled Oseb -----------------------

594

Fatihpaa Mahalleli Ermeni cematinden Bezaz Dilyan Dikran veled Agobun ber-vech-i zr ifde-i mazbtasdr / 27 Nisan 331 Ahmed Ltfi Sen Hnakyan mensbsun? ve Tanakstyun cemiyyetlerinden hangisine

Ben Tanakstyun Cemiyyeti efradndan idim iln- merutiyeti mtekib kulb ald bende dhil olmu idim alt mah kadar devam etdim sonra bir daha gitmedim. Cemiyyetinizin resi az ve efrad kimlerden ibaret idi ale-l-esmi hviyetlerini syle. Ahmed Ltfi Cemiyyetimizin resi Pestecyan Mehran idi azlar kimler idi bilemiyorum Derbegosyan Tuhman Lambac imdi Amerikada bulunan Altuncu Dikiciyan Ohannes Tccar Agob efraddandr. Kundurac Karnik Tanyosyan (mevkfdur) Mardik Osebyan Tarak, Kazganc Kirakos mevkfdur: Amerikada bulunan Karabet Ktanciyan, Dikran Bakkalyan (mevkfdur) bunlar da efrad- cemiyyetden idiler. Cemiyyetimizin hatrmda kaldna nazaran otuz krk kadar efrad vardr aradan ok seneler gedii iin isimleri hatrmda kalmamdr. Cemiyyetinizin ktiblii vazifesi kimin tarafndan if ediliyordu? Ktibin kim murahhas idi. olduunu bilemiyorum yalnz Pestecyan Mehran

Cemiyyetin deftir eya-i siresi kimin nezdinde bulunuyordu? Bilemiyorum. Hnaklarn resi az ve efrad kimler idi? Kimler olduklarn bilemem onlarla hibir sebeble grmez idim. Hnakyan Cemiyyetine mensb hariden buraya gelen kimse oldu mu olmu ise kimlerdir? Tahminen sene evvel nereden geldiklerini anlayamadm haricinden Nalbandyan ve Peramas nmlarnda Hnakyan Cemiyyetine mensb iki adam gelmi idi. Bunlarn cemiyyetin ileri gelen adamlarndan olduu syleniyordu bunlar ikisi beraberce gelmediler ayr ayr olarak buraya gelmilerdi. Bir sene kadar burada kaldlar sonra gitdiler. Nereye gitmi olduklarn bilemiyorum ite Hnaklardan hariden buraya gelen bunlar yalnz biliyorum baka bilemem. 595

Vermi olduun ifaden doru ise imz et. kinci Komiser Ahmed Ltfi fadem dorudur imz ederek tasdk ederim. Bezaz Dilyan Dikran veled Agob

----------

-----

----------

Fatihpaa Mahalleli Ermeni milletinden Mgrdn zabt edilen ifadesidir / 28 Nisan 331

Kazanc Karnik

veled

Ahmed Ltfi

Sen Tanak ve Hnak cemiyyetlerinden hangisindensin? kinci Komiser Ahmed Ltfi Ben iki sene evvel Tanak Cemiyyeti efradndan idim alt ay kadar kulbmze devam etdim kulb dald bir daha artk almad. Mensb bulunduun cemiyyetle alkadar olduun vakit res az ve efrad kimler idi? Pestecyan Mehran cemiyyet resi olduunu biliyorum azlar kimler olduunu bilemiyorum. Bakkalyan Dikran Terziyan Kirakos Kazanc, araf Karabet Ziverolu, Dikran akuyan, Kasab Mgrd, Tarak Mardik Osebyan bunlar da efrad- cemiyyetden idiler. Karabet Ziverolu askere gitmidir. Bezaz Dikran Helvaciyan, Lks Lamba Yakcs Tuhman Derbegosyan bunlarda Tanak efradndan benim kulbe devam etdiim srada tahminen elli kadar efrad- mevcudesi var idi cmlesinin isimleri hatrmda kalmamdr. Ohannes Dikiciyan, Terzi Perisyan Ohannes bunlar da imdi Amerikadadr. Cemiyyetinizin ktibi kim idi? Ktib olduunu bilemiyorum kulbn her umr ve hussatn Pestecyan Mehran if ediyordu. Hnakyan Komitesi kimlerden mrekkeb idi?

596

raciyan Karabet, Sabunciyan Dikran Hnaklardandr bunlar tanyorum. faden doru ise tasdk et. Komiser Ahmed Ltfi fadem dorudur imz ederim. Kazanc Karnik

----------

-----

----------

Arabeyh Mahallesinde Ermeni milletinden Bezaz Bakkalyan Dikran veled Karabetin zabt edilen ifadesidir / 28 Nisan 331 kinci Komiser Ahmed Ltfi Sen Tanak ve Hnak Komitelerinden hangisine mensbsun. Ben bu sorduunuz komitelerin hibirisinin efradndan deilim yalnz Tanaklarda drt sene evvel kulbde tiyatro yapld zaman iki defa tiyatroda oyun oynadm. Tanaklarn resi, ktib az ve efrad kimler idi? Kimler olduunu bilemiyorum. Hnak komiteleri kimler idi? Onlar bilmem. fdeni tasdk et. kinci Komiser Ahmed Ltfi fdem dorudur imz ederim. Bezaz Bakkalyan Dikran

----------

-----

----------

597

eyhmatar Mahalleli Ermeni milletinden Tenekeci Artin veled Donabetin zabt edilen ifadesidir / 29 Nisan 331 Sen Tanak ve Hnak Komitelerinden hangisindensin? Ahmed Ltfi Ben Tanakstyun Cemiyyeti efradndan idim. Kulbmz iki buuk sene evvel dald bir daha almad. Cemiyyete dhil olduum zaman alt mah kadar bir mddet kulbe devam etmi idim. Sen cemiyyetle alkadar olduun vakit cemiyyetin resi az, ktib ve efrad kimlerden ibaret idi? Pestecyan Mehran res idi. akucyan Dikran, Penyeci Kirakos, Ktanciyan Agob Tarak Mardu, Terziyan Kirakos, Lks Lambac Tuhman efraddan idi baka Tanak kimlerdir bilemiyorum. Sen Tanak Komitesine dhil olduun ve ieride bulunduun zamanlarda komite mevcdu ne kadar idi? Bilemiyorum. Cemiyyetinizin ktibi kim idi? Bilmiyorum. fdeni tasdk eder misin Yaz bilmem ifdem dorudur. Tenekeci Artin veled Donabet Merkm yaz bilmedii iin ifdesi tarafmdan tasdk edilmidir / 29 Nisan 331 kinci Komiser Ahmed Ltfi

598

NC BLM PART THREE

Nfus statistiklerindeki Baz Yer simlerinin Eski ve Yeni Karlklar * Place Names in the Population Statistics Aliye Arapsun Atina Ayntab Aziziye1 Aziziye2 Baba-y Atk Byezid Behesni Beylan Bulankbahe Canik Cebel-i Bereket apakur arsancak lemerik Dersim Diyarbekir Ein Erturul Garbikaraaa Garzan Gevar Hain Halep Hsn- Mansur Hoab Hdavendigr il nz Kale-i Sultaniye Karaaa Karahisar Karahisar- Sahib Karakilise Karesi Kars Kasaba Kebanmadeni Kengiri Krkkilise Kirmasti ................................. ................................. ................................. ................................. ................................. ................................. ................................. ................................. ................................. . ................................. ................................. ................................. ................................. ................................. ................................. ................................. ................................. ................................. ................................. ................................. . ................................. ................................. ................................. ................................. ................................. ................................. ................................. ................................. ................................. ................................. ................................. ................................. ................................. ................................. ................................. ................................. ................................. ................................. ................................. ................................. Antalya, Alanya Nevehir, Glehir Rize, Pazar Gaziantep Afyon, Emirda Kayseri, Pnarba Krklareli, Babaeski Ar, Doubeyazt Adyaman, Besni Hatay, Belen Osmaniye, Bahe Samsun Osmaniye Bingl Tunceli, Mazgirt, Akpazar Hakkari Tunceli Diyarbakr Erzincan, Kemaliye Bilecik Denizli, Acpayam Siirt, Kurtalan, Yanarsu Hakkari, Yksekova Adana, Saimbeyli Aleppo Adyaman Van, Grpnar, Gzelsu Bursa el, Silifke Edirne, Enez anakkale Isparta, arkikaraaa Giresun, ebinkarahisar Afyon Ar Balkesir Osmaniye, Kadirli Manisa, Turgutlu Elaz, Keban ankr Krklareli Bursa, Mustafakemalpaa

* Nuri Akbayar, Osmanl Yer Adlar Szl [Dictionary of Ottoman Place Names]. stanbul: Tarih Vakf Yurt Yaynlar, 2001.

601

Kiskim Kogiri Kohisar Kuds-i erif Kk Asya Lazistan Mahmud Makriky Mamuretlaziz Mecidiye Mentee Namarvan Nif Resulayn Rumkale Saideli Sultaniye atak emdinan Tekfurda Tonus Yabanabad Zeytn Zor

................................. ................................. ................................. ................................. ................................. ................................. ................................. ................................. ................................. ................................. ................................. ................................. ................................. ................................. ................................. ................................. ................................. ................................. ................................. ................................. ................................. ................................. ................................. .................................

Artvin, Yusufeli Sivas, Zara Ankara, ereflikohisar Kuds Anadolu / Asia Minor / Anatolia Rize Van, zalp stanbul, Bakrky Elaz Krehir, iekda Mula Erzurum, Narman zmir, Kemalpaa anlurfa, Ceylanpnar anlurfa, Halfeti Konya, Kadnhan Konya, Karapnar Van, atak Hakkari, emdinli Tekirda Sivas, arkla Ankara, Kzlcahamam Kahramanmara, Sleymanl Suriye, Zor / Syria, Dayr az Zawr

602

STATSTKLERDE KULLANILAN TERMLER GLOSSARY BDH (Birinci Dnya Harbi) Bulgar Dosya Dnceler Ecnebi Erkek Ermeni (sing.) [~ler (pl.)] Ermeni Katolii Esmi Fihrist Genel Toplam Icml sim [~ler (pl.)] slm Kadn Kaza(s) Keldani Kbt Klasr Latin Liva Maruni Memlik-i Osmaniye Merkez Mutasarrf [~lk n.] Mlahazat Mslman (sing.) [~lar (pl.)] Mstakil Nasturi (sing.) [~ler (pl.)] Nfus Protestan Rum (sing.) [~lar (pl.)] Rum Katolii Samiri Sancak ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... World War I Bulgarian Folder Comments Foreign (other) nationals Man Armenian Armenian Catholic Name Index General Sum General Sum Name(s) Muslim Woman Subdivision of a province (of) Chaldean Egyptian Christians File Latin Sanjack Maronite Ottoman State, Turkey Center, central mutasarrif is a governor of a sanjack. In the Ottoman Empire, a governor of a province. Comments Muslim Autonomous Nestorian (s) Population Protestant Greek Greek Catholics Samiri Sanjack: In the former Ottoman Empire, one of the administrative districts into which an eyalet or vilayet was divided. Syriac Vali, governor and

Sryani Vali ve

... ... ...

603

Vilyet (sing.) [~ler (pl.)]

Yahudi [~ler (pl.)] Yakubi Yekn Yezidi

... District, dominion. A province of Turkey (formerly of the Ottoman empire) ruled by a vali, or governor-general. ... Jewish ... Jacobean ... Total ... Yazidi

604

605

607

609
* Genel Toplamda 1.219.323 olarak gsterilen Ermeni erkek ve kadn nfusa izelgelerde yer alan 58.687 kiilik Protestan nfus da dhildir. Bu Protestan nfusun ne kadarnn Ermeni, ne kadarnn dier milletlerden olduu tespit edilememitir. zmit sancann Mslman nfusu ekteki izelgelerde olduu gibi 226.859 olacaktr, ancak yukarda bu say 126.859 olarak gsterilmitir. Mslman nfusun genel toplamnn 14.255.755 olmas gerekmektedir. General sum of 1.219.323 of the Armenian men and women also includes 58.687 Protestants in the charts. The real number of the Armenians and the number of other nationalities among the Protestant population could not have been identified. The Muslim population in Izmit Sanjack ought to be 226.859 as registered in the following tables; however, the Muslim population is written as 126.859 above. Consequently, the general sum of the Muslim population is 14.255.755.

611

613

615

617

619

621

623

625

627

629

631

633

635

637

639

641

643

645

647

649

651

653

655

657

659

661

663

665

667

669

671

673

675

677

679

681

683

685

687

689

691

693

695

697

699

701

703

705

707

709

711

713

715

717

You might also like