itdergisi/d

mhendislik

Artma amuru kompostlatrlmasnda organik evsel kat atk ilavesinin etkisi

Osman Atilla ARIKAN*, zzet ZTRK

T Fen Bilimleri Enstits, evre Bilimleri ve Mhendislii Program, 34469, Ayazaa, stanbul

zet Kayalar i ve d etmenler ile srekli bir deiimin altnda kaldklar sre iinde bnyelerini (maddelerini) etkileyen oluumlara; fiziksel, kimyasal, mineralojik, petrografik, mekanik ve elastik zelliklerindeki farkl deiimler ile tepki verirler. Bu almada kayalarn bnyesinde ayrma ve alterasyona bal gelien deiim, her Pi(xi,yi) koordinatnda noktasal ve formasyon btnnde genel (alansal) tanmlanmtr. Aratrma, ayrma ve alterasyon etkisinde kald bilinen anakkale ili Tuzla jeotermal sahasndaki 70 km2 lik alanda grlen kayalar zerinde yaplmtr. almada inceleme alanndaki jeolojik ve mhendislik zellikleri belirlemi, kayalarn bnyelerindeki deiim iin fiziksel ve maddesel zelliklerinden yararlanlmtr. Maddesel (bnyesel) zelliklerin saysal deerleri, ynl kaya rneklerden hazrlanan ynl ince kesitlerin polarizan mikroskop grntlerinin ilgili yazlmlar ile bilgisayarda saysallatrlmas ile elde edilmitir. Bu ekilde elde edilen saysal grnt deerleri, kayacn alnm olduu Pi(xi,yi) koordinatndaki maddesinin (bnyesinin) saysal deeridir ve bu, kayacn oluumundan gnmze kadar geirdii tm olaylarn saysal ifadesi olarak deerlendirilmitir. Bu ekilde elde edilen saysal grnt. Bu ekilde elde edilen saysal grnt deerleri, kayacn alnm olduu Pi(xi,yi) koordinatndaki maddesinin (bnyesinin) saysal deeridir ve bu, kayacn oluumundan gnmze kadar geirdii tm olaylarn saysal ifadesi olarak deerlendirilmitir. Bu ekilde elde edilen saysal grnt. Kayalar i ve d etmenler ile srekli bir deiimin altnda kaldklar sre iinde bnyelerini (maddelerini) etkileyen oluumlara; fiziksel, kimyasal, mineralojik, petrografik, mekanik ve elastik zelliklerindeki farkl deiimler ile tepki verirler. Anahtar Kelimeler: Artma tesisi amuru, evsel kat atk, haval kompostlatrma.
Yazmalarn yaplaca yazar: Osman Atilla ARIKAN. arikan@itu.edu.tr; Tel: (212) 285 67 85. Bu makale, birinci yazar tarafndan T Fen Bilimleri Enstits, evre Bilimleri ve Mhendislii Programnda tamamlanm olan "Farkl tipte organik kat atklarn haval ve havasz kompostlatrlmas" adl doktora tezinden hazrlanmtr.
*

O. A. Arkan, . ztrk

Effect of organic municipal solid waste addition on wastewater treatment plant sludge composting
Extended abstract
The rock occurrences in different places in the world exhibit weathering-alteration processes occurred by external and internal conditions. These factors affect rocks by changing their physical, chemical, mineralogical, petrographical, mechanical and elastic properties. In this study, the numerical definition of these changes on rock body have been tried to be obtained. As the fact of that, the numerical definitions of these changes on the rock body under the control of the internal and external factors which will be more efficient than those of the verbal ones. In this study was applied in Tuzla geothermal area of 70 km2 placed in anakkale. And the results were obtained by using physical properties which were taken from rock samples picked up from the investigation area and image analysis data which were taken from thin section of the rock specimens. The image analysis data which exhibits the rock specimens conditions represents the all phenomena that rock has them. The rock occurrences in different places in the world exhibit weathering-alteration processes occurred by external and internal conditions. In this study, the numerical definition of these changes on rock body have been tried to be obtained. As the fact of that, the numerical definitions of these changes on the rock body under the control of the internal and external factors which will be more efficient than those of the verbal ones. In this study was applied in Tuzla geothermal area of 70 km2 placed in anakkale. And the results were obtained by using physical properties which were taken from rock samples picked up from the investigation area and image analysis data which were taken from thin section of the rock specimens. The image analysis data which exhibits the rock specimens conditions represents the all phenomena that rock has them. The rock occurrences in different places in the world exhibit weathering-alteration processes occurred by external and internal conditions. The image analysis data which exhibits the rock specimens conditions represents the all phenomena that rock has them. The rock occurrences in different places in the world exhibit weathering-alteration processes occurred by external and internal

conditions. These factors affect rocks by changing their physical, chemical, mineralogical, petrographical, mechanical and elastic properties. In this study, the numerical definition of these changes on rock body have been tried to be obtained. Moreover, the area identification of the rock changes at every target zone or formation was determined by using the physical properties and the image analysis values. The rock alteration values changes between the zero and one shows that the sequence of light and heavy changes of the rock specimens. The rock occurrences in different places in the world exhibit weathering-alteration processes occurred by external and internal conditions. These factors affect rocks by changing their physical, chemical, mineralogical, petrographical, mechanical and elastic properties. In this study, the numerical definition of these changes on rock body have been tried to be obtained. As the fact of that, the numerical definitions of these changes on the rock body under the control of the internal and external factors which will be more efficient than those of the verbal ones. In this study was applied in Tuzla geothermal area of 70 km2 placed in anakkale. The rock occurrences in different places in the world exhibit weatheringalteration processes occurred by external and internal conditions. Pi(xi,yi) coordinate. Moreover, the area identification of the rock changes at every target zone or formation was determined by using the physical properties and the image analysis values. The rock alteration values changes between the zero and one shows that the sequence of light and heavy changes of the rock specimens. The rock occurrences in different places in the world exhibit weathering-alteration processes occurred by external and internal conditions. These factors affect rocks by changing their physical, chemical, mineralogical, petrographical, mechanical and elastic properties. In this study, the numerical definition of these changes on rock body have been tried to be obtained. As the fact of that, the numerical definitions of these changes on the rock body under the control of the internal and external factors which will be more efficient than those of the verbal ones. he rock occurrences in different places in the world exhibit weathering-alteration processes occurred by external and internal conditions. Keywords: Wastewater treatment plant sludge, municipal solid waste, aerobic composting.

Artma amuru kompostlatrlmas

Yazmalarn yaplaca yazar: Derin Orhon, dorhon@ins.itu.edu.tr. Tel: (212) 285 38 55

Giri
Entegre Kat Atk Ynetimi (EKAY), belirli atk ynetim gaye ve hedeflerine ulamak iin uygun teknik, teknoloji ve ynetim programlarnn seimi ve uygulanmas olarak tarif edilmektedir. EKAYnin ncelik sras en genel haliyle, atk azaltma, geri dndrme, atk dntrme, dzenli depolama olarak verilebilir (ztrk vd., 1997). Atk azaltmaya, genelde btn atk ynetim sistemlerinde birinci ncelik verilmektedir. Gerekte atk azaltma, atk ynetim sisteminin bir paras olmaktan ziyade n art konumundadr. Geri dnm, entegre kat atk ynetim sisteminde ikinci ncelikli konudur. Geri dnm balca, atk maddelerinin ayrlma ve toplanmas, ayrlan maddelerin yeniden kullanm ve ilenmek zere hazrlanmas ile yeniden kullanm ve ileme faaliyetlerini kapsar. Geri dnm, doal ham madde kaynaklarna olan talebin ve dzenli depolamaya giden atk miktarnn azaltlmas bakmlarndan byk nem tamaktadr. Atk dntrme, kat atk ynetim sisteminde nc ncelikle yer alr. Bu kapsamda, atklara fiziksel, kimyasal ve biyolojik dntrme prosesleri uygulanr. Bylece rnein evsel kat atklar iin, kat atk ileme tesislerinin verimlerinin ykseltilmesi, yeniden kullanlabilir maddelerin geri kazanlmas ile kompost, biyogaz, yanma rn enerji ve s gibi dnm rnlerinin geri kazanlmas salanabilir. Yakma sistemleri organik atk miktarnda en byk hacim azalmas salayan yaygn bir dntrme tekniidir. Ancak bu yntem dzenli depolamaya gre en az 2-3 kat daha pahaldr. Ayrca yakma neticesinde oluacak hava kirlilii, gelimi baca gaz artma teknolojileri kullanlmad takdirde, evreyi de olumsuz ynde etkileyebilmektedir. Dzenli depolama, geri dndrlemeyen ve baka kullanm imkan olmayan atklara, geri kazanma tesislerinde aa kan kalntlara ve yakma tesislerinden kan kl ve cruf gibi maddelere uygulanan nihai bertaraf ilemidir. Dzenli depolama, kat atk ynetiminde en az istenen ve en dk ncelie sahip ynetim seenei olarak grlmelidir. Buna ramen, dier uzaklatrma teknolojilerine gre daha basit ve ucuz olmas dolaysyla, dzenli depo-lama baz istisnalar hari gnmzde en ok kullanlan kat

atk bertaraf yntemidir. Ancak dzenli depo yerleri halkn giderek artan oranda tepkisini ekmektedir. Avrupa Birlii, hazrlamakta olduu yeni direktifte, organik atklarn dzenli depolama sahalarna uzaklatrlmasn yasaklamaktadr (Mata Alvarez vd., 2000). Direktif henz yrrle girmemi olmasna ramen, Almanya gibi baz Avrupa lkeleri bu uygulamay ynetmeliklerine koymu, dier birou ise ynetmeliklerini ksa bir sre iinde bu direktife uygun hale getirmek iin hazrlklara balamtr. Trkiyede de Avrupa Birlii ile uyum sreci almalarna paralel olarak yakn bir zamanda organik atklarn depolama alanlar yerine alternatif teknoloji ve sistemlerle bertaraf konusunda almalarn yaplmas gerekmektedir. lkemizde organik evsel kat atklar ile artma tesislerinden kan artma amurlar organik atklar ierisinde nemli yer tutmaktadr. stanbul iin yaplan aratrmada 2020 ylnda 4.75 milyon ton kat atk oluaca ve bunun yaklak %50sinin organik madde olaca ngrlmektedir (Arkan vd., 1997). Yine stanbulda artma tesislerinden 2010 ylnda 620 ton KM/gn, 2040 da ise 1476.9 ton KM/gn artma amuru kaca tahmin edilmektedir (Sarkaya, 2002). nemli miktardaki bu atklarn uzaklatrlmas ve bertaraf ciddi sorun olmaktadr. Kompostlatrma, bu atklar iin Entegre Kat Atk Ynetiminin bileenlerinden birisi olan atk dntrmenin en nemli uygulamasdr. Bu metot, dzenli depolamaya gre biraz daha pahal, yakmadan ise ok ucuz bir uzaklatrma yntemidir. Kompostlatrma prosesi, dzenli depolamaya gidecek kat atk miktarnn azalmasn salamas bakmndan da, btn dnyada evre dostu bir kat atk ynetim sistemi olarak kabul edilmektedir. Artma amurlarnn kompostlatrlmas zellikle ABDde yaygn olarak uygulanmaktadr. lkemizde ise organik evsel kat atklar iin baz kompost tesisleri bulunmaktadr. Bu almada, evsel atksu artma tesisi amuru, organik evsel kat atk-evsel atksu artma tesisi amuru karm iin alternatif bertaraf metodu olarak

haval kompostlatrma teknolojilerinin uygulanabilirlii ve evsel atksu artma amuru kompostlatrlmasnda organik evsel kat atk (EKA) ilavesinin etkisinin ortaya konulmas amalanmtr.

numune almak iin atklar haftalk periyotlarla reaktr dna alnarak kartrlm ve tekrar reaktrlere yerletirilmitir. Tablo 2. Reaktrlere yerletirilen kat atklarn zellikleri
Parametre Organik Evsel Kat Atk Uucu Kat Madde, % 59 Su Muhtevas, % 84 C, % 30.2 N, % 1.9 C/N 15.7 TKN, g/kg 17.5 pH 7.7 Zn, mg/kg 61.4 Fe, mg/kg 5659.2 Mn, mg/kg 174.1 Cu, mg/kg 27.6 Ni, mg/kg 70.2 Cr, mg/kg 95.1 Cd, mg/kg < 10 Pb, mg/kg < 50 Tuzla Evsel AAT amuru 50 75 27.9 2.7 10.3 25.4 7.3 1450.0 10860.0 366 423 68.5 915.4 < 10 407.5

Materyal ve yntem
Havasz kompostlatrma almasnda kullanlan materyal, evsel atksu artma tesisi amuru keki ile organik evsel kat atk (EKA)/evsel atksu artma tesisi amuru keki karmdr. Bu kat atklar, ekil 1de ematik olarak gsterilen haval kompost reaktrlerine doldurulmutur. Reaktre yerletirilen kat atklarn bileimi ve miktarlar Tablo 1de gsterilmitir. Tablo 1. Reaktrlere yerletirilen kat atklarn bileimi ve miktarlar
Reaktr Kat atk bileimi No 1 % 100 Tuzla AAT amur keki 2 % 67 Tuzla AAT amur keki % 33 Organik evsel kat atk Miktar (kg) 113.450 69.210

Su muhtevasn ayarlamak iin reaktrlere tala eklenmitir. Ayrca, havann reaktr iinde eit olarak dalmasn salamak amacyla tahta paras ve plastik dolgu malzemesi ilave edilmitir. Reaktrlere konulan kat atklarn zellikleri Tablo 2de verilmitir. Tuzla Biyolojik atksu artma tesisi (AAT) amurunun uucu kat maddesi (UKM) %50, organik evsel kat atn (EKA) ise %59dur. Tuzla biyolojik AAT amurunun UKM ierii, literatrde verilen deerlerden dktr. Bu durum, szkonusu artma tesisine derelerden su alnmas nedeniyle gelen yksek miktardaki inert (kum vb.) maddelerden kaynaklanmaktadr. Organik EKAda Fe parametresi, Tuzla AAT amurunda ise Cd hari tm ar metal deerleri yksektir. Tuzla AATnde ar metallerin fazla olmasnn nedeni, sz konusu artma tesisine gelen kollektrlere ok sayda endstriyel dearj olmasndandr. Kat atklar haval reaktrlere yerletirildikten sonra s yaltmn salamak zere kapaklar kapatlmtr. Atklarn homojenlii salamak ve

Haval kompostlatrma, kesikli reaktrde gerekletirilmitir (ekil 1). Reaktre hava bir kompresr vastasyla debisi ayarlanarak bir rotometreden geirilerek verilmitir. Havalandrma, zaman ayarlaycya bal selenoid vana kullanlmak suretiyle 15 dakikada 1 dakika hava verecek ekilde yaplmtr. Atk ktlesinin scakln korumak, evreyle s alveriini nlemek amacyla reaktrn yan taraflar ve alt ksm yaltm malzemesiyle kaplanmtr. Havann atn iine homojen olarak dalmasn salamak iin, reaktr tabanndan 7cm ykseklikte zgara koyulmutur. Izgarann zerine de akl tabakas yerletirilmitir. Haval kompostlatrma reaktr, polietilen malzemeden imal edilmitir. Reaktrn i ap 570mm, et kalnl 10mm ve ykseklii 880mmdir. Faydal hacmi ise 180 litredir. Deneysel alma periyodu sresince, llen parametrelerin lme skl ve lme yntemi/ aleti Tablo 3te verilmitir.

O. A. Arkan, . ztrk

Ha k va Ka k pa

43 cm

Sca klk Sensr Bilgisa r ya

18 cm

KATI ATIK

88 cm Is Ya ltm

Ha va Kompresr

Selenoid Va na

Za n ma Aya yc rla

18 cm

a ta kl Izga ra 7 cm Ha Girii va
57 cm

Rotometre

ekil 1. Deney dzeneinin ematik gsterimi

Tablo 3. Deneysel alma/izleme program

Parametre Scaklk pH UKM C, N Su muhtevas Ar metaller Fekal koliform lme Skl 10 dakikada bir Haftada bir Haftada bir Haftada bir Haftada bir Bata ve sonda Bata ve sonda lme Yntemi/Aleti On-line (bilgisayar kontroll) SSSA, 1996 SSSA, 1996 Hewlet Packard CHN Cihaz APHA, 1998 APHA, 1998 APHA, 1998

Tuzla AAT amuru konulan 1 No.lu reaktrde, eklenen taladan tr uucu kat maddede ve Cda nemli bir art, su muhtevasnda da azalma grlmektedir. Tuzla AAT ile organik EKAnn kartrld 2 No.lu reaktrde ise uucu kat madde, C ve su muhtevas parametreleri, 1 No.lu reaktrden yksektir. Her iki reaktrde su muhtevas %70 seviyelerinde olup, uygun araln st seviyesindedir. pH deerleri 8.0 civarnda-dr. Tuzla AAT amuru reaktrnde, amurdan kaynakland zere ar metal ierikleri yksek olup, 2 No.lu reaktrde amura organik EKA ilavesiyle bu deerler biraz azalmtr. Scaklk Haval kompostlatrma sresince reaktrlerin st seviyesinden itibaren 43cm (orta) ve 61cm (alt) derinliklerinde 10 dakika aralkla bilgisayar kontroll olarak scaklk llm, bunlarn gnlk ortalamalar alnarak elde edilen sonular ekil 2de gsterilmitir.

Deneysel alma sonular

Reaktrlere yerletirilen karmlarn zellikleri Haval kompostlatrma reaktrlerine yerletirilen karmlarn zellikleri Tablo 4te verilmitir.

Tablo 4. Reaktrlere yerletirilen karmlarn zellikleri

Parametre Reaktr no 1 Uucu Kat Madde, % 64 Su Muhtevas, % 68 C, % 33.1 N, % 2.0 C/N 16.6 TKN, g/kg 18.2 pH 7.9 Zn, mg/kg 1147.7 Fe, mg/kg 9269.6 Mn, mg/kg 252.1 Cu, mg/kg 317.1 Ni, mg/kg 61.2 Cr, mg/kg 700.2 Cd, mg/kg < 10 Pb, mg/kg 280.9 Fekal Koliform 3.5x105 (CFU/gr ya numune) 2 67 71 33.9 1.8 18.8 14.5 8.0 861.9 8665.1 221.5 245.2 58.8 528.0 < 10 236.1 2.6x105

ortamn scakl ile ayn olmasndan dolaydr. Scaklktaki ykseliin nedeni ise kat partikllerin paralanmas ve mikrobiyal faaliyet iin byk yzey alanlarnn ortaya kmasdr. Prosesin sonuna doru ise hzl ayrabilir organik madde azaldndan scaklklar dmeye balamtr. almann sonunda scaklk reaktrlerde 25-30oC arasnda deimitir.
70 60 Sca klk, C
o

50 40 30 20 10 0 0 25 50 75

Orta Alt

KARITIRMA 100

Za a gn m n,

Scaklk, prosesin bir fonksiyonu olup, kompostlatrmada nemli rol oynamaktadr. Biyolojik aktivite sonucu s aa kmas nedeniyle reaktrdeki scaklklarda hzl bir art grlmektedir. 1 No.lu reaktrde almann balangcndan itibaren scaklk 40l, 2 No.lu reaktrde ise 50li deerlere ulamtr. lk kartrmadan sonra 2 No.lu reaktrde 60oCnin stne klmtr. 1 No.lu reaktrde ise ancak ikinci kartrmadan sonra 60oCli seviyelere gelinmitir. nc kartrmadan sonra reaktrler benzer seyir izlemekle birlikte, 1 No.lu reaktrde 40. ila 60. gnler arasnda scaklk daha yksek seyretmi ve ayrma sresi daha uzun zaman almtr. Scaklk artndaki gecikmenin, ar metal ieriinin ve zor ayran ksmlarn yksek olmasndan dolay, mikroorganizmalarn alma evresinin fazla olmasndan kaynakland tahmin edilmektedir. Maksimum scaklk 1 No.lu reaktrde ikinci kartrmadan sonra (16. gnde) 62C, 2 No.lu reaktrde birinci kartrmadan sonra (12. gnde) 65oC olarak elde edilmitir. Deney sresince, reaktrdeki atklarn kartrlmasndan sonra scaklkta bir d ve arkasndan ksa bir sre ierisinde ykselme gzlenmitir. Scaklktaki dn nedeni, atn reaktrden dar alnmasyla birlikte atk ktlesinin

(1)
70 60 Sca klk, C
o

50 40 30 20 10 0 0 25 50 75

Orta Alt

KARITIRMA 100

Za a gn m n,

(2)

ekil 2. Reaktrlerdeki scakln zamana gre deiimi Haval kompostlatrma prosesinde patojen giderimini salamak iin, scakln 2-3 gn sresince 60oCyi gemesi istenmektedir (USEPA, 1995). Her iki reaktrde de USEPA tarafndan istenen bu art salanmtr. pH almann balangcndan sonra reaktrlerdeki pH bir miktar azalmtr (ekil 3). Epstein (1997),

O. A. Arkan, . ztrk

UKM, %

bu azalmann organik asitlerin oluumundan kaynaklandn belirtmitir. Reaktrlerdeki pHnn deiimi paralellik gstermektedir. Balangta 8 seviyelerindeki pH bir miktar azalm, sonra bir miktar arttktan sonra tekrar azalarak ntr seviyelerde kalmtr. pH, reaktrlerde 7 ila 9 arasnda deimitir. Bu durum, sistemin yeterli derecede havalandnn, dier bir ifadeyle anaerobik ortam koullarnn olumadnn bir gstergesidir.
10 8 pH 6 4 2 0 0 25 50 75 Za a gn m n, 100 1 2

orannda ilk 3-4 haftada hzl bir azalma olduu, sonraki zamanlarda ise nemli bir deiiklik olmad grlmektedir.
70 60 50 40 30 20 10 0 0 25 50 75 100 125 st Orta Alt Karm

Za a gn m n, (1)

80 70 60 50 40 30 20 10 0 0 25 50 75

ekil 3. Reaktrlerdeki pHnn zamana gre deiimi Uucu kat madde (UKM) Haval kompostlatrma sresince reaktrlerin farkl noktalarndaki (st, orta, alt ve karm) uucu kat maddenin zamana gre deiimi ekil 4de gsterilmitir. Reaktr ieriinin haf-tada bir kartrlmasndan dolay reaktr boyunca UKM deerlerinde nemli bir farkllk yoktur. almann ilk 3-4 haftasnda kolay ayrabilir organik maddeler hzla azalm ve UKMnin byk bir ksm bu sre ierisinde giderilmitir. Yava ayrabilir organik maddelerin ayrmas olduka uzun zaman gerektirdiinden sonraki safhalarda UKMde elde edilen azalma dktr. Buna gre, 1 ve 2 No.lu reaktrlerde balangtaki kuru maddeye gre srasyla 55. gnde %39 ve %49, 117. gnde %46 ve %53lk UKM giderimi gereklemitir. C/N oran Reaktrlerdeki balang C/N oran 1 No.lu reaktrde 16.6, 2 No.lu reaktrde 18.8dir (ekil 5). C/N oran zamanla srasyla 11.6 ve 12.1 seviyelerine azalmtr. Her iki reaktrde de C/N

UKM, %

125

st Orta Alt Karm

Za a gn m n, (2)

100

125

ekil 4. Reaktrlerdeki UKMnin balangtaki kuru maddeye gre deiimi

25 20 C/N 15 10 5 0 0 25 50 75 Za a gn m n, 100 125 1 2

ekil 5. Reaktrlerdeki C/N orannn zamana gre deiimi

Su muhtevas Reaktrlerdeki karm numuneleri su muhtevasnn zamana gre deiimi ekil 6da gsterilmitir. Su muhtevas 1 ve 2 No.lu reaktrlerde srasyla %68 ve %71dir. Bu deerler bir miktar yksek olmakla birlikte, kompostlatrmann devam etmesi iin gerekli araln st snrnda kalmaktadr. Btn reaktrlerde ilk 3-4 haftada su muhtevas balang seviyesi civarndadr. Bunun nedeni uucu kat maddenin azalmasndan kaynaklanan azalma ile su kaybnn yaklak olarak ayn olmasndandr. Ancak, zellikle 4. haftadan sonra reaktrlerdeki uucu kat madde kayb nispeten azaldndan, su muhtevasnda azalma grlmtr. Haval kompostlatrma reaktrlerindeki su muhtevas alma sresince kompostlatrmann salkl ekilde yrmesi iin gerekli aralkta (%40-70) olmutur. Bu nedenle herhangi bir su ilavesi yaplmamtr. Reaktrlerdeki su muhtevasndaki azalma alma sonunda 1 No.lu reaktrde %13, 2 No.lu reaktrde ise %7 olarak gereklemitir.
100 Su Muhteva % s, 80 60 40 20 0 0 25 50 75 Za a gn m n,

dC/ dt = - k C

(1)

eklinde aklanabileceini belirtmitir. Burada, C; toplam organik karbon (kg), t; zaman (gn), k ise reaksiyon hz sabiti (gn-1) olarak ifade edilmitir.
100 Su Mu tevas, % h 80 60 40 20 0 1 Reaktr No 2 Balan g Son

ekil 7. Reaktrlerdeki balangtaki ve sondaki su muhtevas deerleri (balang su muhtevasna gre)

Haug (1993), farkl substratlar iin reaksiyon kinetiinin belirlenmesi amacyla yaplan almalarda, kompleks substratlarn, ayrma hzlar farkl organik maddeleri ierdiini belirtmitir. Bu nedenle subsratlar hzl ve yava olarak ayrmann ve herbir ksmn kinetik sabitlerini ayr olarak kullanmann olduka iyi sonu verdiini gstermitir. Tosun (2003) gl posasnn 1 haval kompostlatrlmasnda ilk 30 gnde hzl 2 bir ayrma gerekletiini, sonrasnda daha yava bir ayrma olduunu ortaya koymu ve ayr100 125 may iki kademeye ayrmtr. Bu almada, haval kompostlatrma deney sonularndan elde edilen toplam karbonun zamanla deiimi, 1. derece reaksiyon kinetiine gre deerlendirilmitir. Bununla birlikte, Haug (1993) tarafndan belirtildii zere, subsratlar hzl ve yava olarak ayrlm ve herbir ksmn kinetik sabitleri ayr ele alnmtr. Bu nedenle ilk 28 gnde ayran ksm hzl, sonras yava olarak ayrlm, iki ksmn hz sabitleri ayr olarak ortaya konmutur. Elde edilen hz sabitleri ile korelasyon katsaylar Tablo 5te zetlenmitir. Tablodan da grld zere, zellikle hzl ksmn korelasyonu olduka yksek (0.9232-

ekil 6. Reaktrlerdeki su muhtevasnn zamana gre deiimi Bununla birlikte alma sonundaki su muhtevas, balangtaki su muhtevasna gre hesaplanmtr (ekil 7). Buna gre 1 No.lu reaktrde balangca gre su kayb %62, 2 No.lu reaktrde ise %52dir.

Kinetik
Hamoda ve dierleri (1998) organik maddenin ayrmasnn 1. derece kinetikle;

O. A. Arkan, . ztrk

0.9554), yava ksmn korelasyonu ise nispeten dktr (0.6244-0.6932). Tablo 5. Hz sabitleri ve korelasyon katsaylar
Reaktr no Ksm Hzl Yava k, gn-1 0.0173 0.0008 1 R2 0.9554 0.6244 k, gn-1 0.0235 0.0017 2 R2 0.9232 0.6932

rn stabilite ve olgunluu
C/N oran uzun yllardr stabilite ve olgunluun belirtisi olarak kullanlmtr. Keller (1961) tarafndan, 20nin altndaki oranlar, stabil kompost olarak ifade edilmitir. de Baere ve dierleri (1985) ise bu snr 18 olarak ortaya koymulardr. 1 ve 2 No.lu reaktrlerdeki rn C/N oranlar srasyla 11.6 ve 12.1dir. Buna gre reaktrlerden elde edilen kompostun stabil olduu sylenebilir. Bununla birlikte, C/N oran parametresinin kullanm bazen yanltc olabilmektedir. rnek olarak ligninin C ierii yksek olmakla birlik-te, mikroorganizmalar iin iyi bir besi kayna deildir (Aydn ve Kocasoy, 2002). Ayrca zellikle artma amuru kompostlatrlmasnda balang C/N oran 18in altnda olabilmektedir. Bu nedenle, bu parametrenin yannda baka parametrelerin de kullanlmas nerilmitir. Morel ve dierleri (1985), Jimenez ve Garcia (1989), Aydn ve Kocasoy (2002), Tosun (2003) stabilizasyon gstergesi olarak (C/N)son/(C/N)balang parametresini kullanmlardr. Jimenez ve Garcia (1989), (C/N)son/(C/N)balang deerinin farkl kompostlatrma sreleri iin, 0.49 ila 0.85 arasnda deitiini gstermitir. Aydn ve Kocasoy (2002) tarafndan yaplan almada (C/N)son/(C/N)balang oran 0.55-0.7, Tosun (2003) tarafndan ise 0.450.6 aralnda bulunmutur. Bu almada, 1 ve 2 No.lu reaktr kompost rnlerindeki (C/N)son/ (C/N)balang deerleri 0.70 ve 0.64 olup, Aydn ve Kocasoy (2002) ile Tosunun (2003) ortaya koyduu deerlerden bir miktar yksek olmakla birlikte, Jimenez ve Garcia (1989) tarafn-dan elde edilen deerlerle uyum gstermektedir.

mitir. Reaktrlerdeki rn ar metal konsantrasyonlar balang deerleriyle karlatrldnda genelde artt grlmektedir. Bu art, uucu kat maddedeki azalmadan kaynaklanmaktadr. Reaktrlerde balangta nemli miktarda fekal koliform bulunmakta iken haval kompostlatrma prosesindeki scaklk ykselmesi ile fekal koliform tamamen giderilmitir. Reaktrlerden elde edilen kompostun toprakta kullanlabilmesi iin 10.12.2001 tarih ve 24609 sayl Resmi Gazetede yaymlanan Toprak Kirliliinin Kontrol Ynetmelii (TKKY) Madde 8, 9 ve 10da verilen snrlamalar salamas gerekmektedir. Reaktrlerdeki UKM ierikleri TKKY Madde 10da belirtilen kompostta olmas istenen minimum %35 oranndan yksektir. Su muhtevas ise %55 ve 64tr. TKKY Madde 10da piyasaya srlen kompostun su muhtevas orannn %50yi gememesi istenmektedir. Dolaysyla, reaktrlerdeki kompost son rnnn su muhtevasnn azaltlmas gerekmektedir. zellikle ABDde, artma amurundan kompost elde edilen tesislerde kurutma yaplarak su muhtevasnn drlmesi yaygn bir uygulamadr. TKKYde C/N orannn 35ten daha byk olmas halinde kompost reaksiyonunun optimum artlarla cereyan edebilmesi iin komposta azot beslemesinin yaplmas istenmektedir. Bu almadan elde edilen kompostlarda C/N oran 35ten kk olduundan azot ilavesine gerek yoktur. Reaktrler artma amuru ierdiinden, TKKY Ek IIdeki kompostun kendisinde msaade edilen maksimum konsantrasyonlarla ilgili snrlandrmalar salamas gerekmektedir Reaktrlerden elde edilen kompostdaki ar metal muhtevalar, ynetmelikteki snr deerleri ve ABD EPA limitleriyle karlatrmal olarak Tablo 7de verilmitir. Tablodan da grld zere her iki reaktr rn TKKY limitlerini salamasna ramen, 1 No.lu reaktr Cd konsantrasyonu EPA snr deerlerinin stnde kalmaktadr. Ayrca Ek I-Ada verilen topraktaki snr deerleri ile Ek IIIdeki bir ylda verilmesine msaade edile-cek ar metal yk snrlamalarna, kompostlar topraa uygulanrken uyulmas gerekmektedir.

Kompost kalitesi ve mevzuat asndan deerlendirmesi

alma sonunda reaktrlerden elde edilen kompost rnnn zellikleri Tablo 6da gsteril-

Tablo 6. Kompost rn zellikleri Parametre Uucu Kat Madde, % Su Muhtevas, % C, % N, % C/N TKN, g/kg pH Zn, mg/kg Fe, mg/kg Mn, mg/kg Cu, mg/kg Ni, mg/kg Cr, mg/kg Cd, mg/kg Pb, mg/kg Hg, mg/kg Fekal Koliform (CFU/gr ya num.) Reaktr no 1 2 49 49 55 64 25.5 25.4 2.2 2.1 11.6 12.1 17.3 16.9 7.1 7.4 1334.5 888 11161.1 12894.2 312.6 368.3 370.4 393.1 37.9 44.6 635.8 625.7 < 10 < 10 372 240.2 <5 <5 0 0

Organik EKA-amur karmndan elde edilen

kompost kalitesi sadece amurdan elde edilen komposttan daha yksektir. alma, her iki reaktrden oluan rnlerin; park ve bahelerde gbre, eski maden ocaklarnn rehabilitasyonunda toprak slah malzemesi olarak kullanlabileceini gstermitir.

Kaynaklar
APHA., (1998). Standard methods for the examination of water and wastewater, 19th Ed., Washington D.C. Arkan, O., Demir, ., Demir, A, ztrk, ., nan, B., ztrk ve M., Tuyluolu, B.S., (1997). Changes in MSW quality and influence on waste management in Istanbul Metropolitan City, Proceedings, Sixth International Landfill Symposium, Sardinia, taly. Aydn, G.G. ve Kocasoy, G., (2002). Investigation of appropriate initial composting and aeration method for co-composting of yard waste and market wastes, Proceedings, Appropriate environmental and solid waste management and technologies for developing countries, ISWA 2002 Dnya evre Kongre ve Fuar, 1277-1284, stanbul. De Baere, L., Verdonc, O. ve Verstrate, W., (1985). High rate dry anaerobic composting process for the organic fraction of solid waste, Proceedings, Biotechnology and Bioengineering Symposium, 321-330. Epstein, E., (1997). The Science of Composting, Technomic Publishing Company, Inc., PA, USA. Hamoda, M.F., Abu Qdais, H.A. ve Newham, J., (1998). Evaluation of municipal solid waste composting kinetics, Resources, Conservation and Recycling, 23, 4, 209-223. Haug, R.T., (1993). The Practical Handbook of Compost Engineering, Lewis Publishers, Florida, USA. Jimenez, E.I. ve Garcia, V.P., (1989). Evaluation of city refuse compost maturity, Biological Wastes, 27, 115-142. Keller, P., (1961). Methods to evaluate maturity of compost, Compost Science., 2, 7, 20-26. Mata Alvarez, J. Mace, S. ve Llabres, P., (2000). Anaerobic digestion of organic solid wastes. an overview of research achievements and perspectives. Bioresource Technology, 74, 1, 316. Morel J.L., Colin, F., Germon, J.C., Godin, P ve Juste, C., (1985). Methods for the evaluation of

Tablo 7. Reaktrlerden elde edilen kompost ar metal muhtevalarnn TKKY Ek II ve EPA limitleriyle karlatrlmas (mg/kg)
Reaktr no Ar Metal Kurun Kadmiyum Krom Bakr Nikel inko Civa 1 372 < 10 635.8 370.4 37.9 1334.5 <5 2 240.2 < 10 625.7 393.1 44.6 888 <5 TKKY, Ek II 1200 40 1200 1750 400 4000 25 ABD, EPA 503 300 39 1500 420 2800 17

Sonular
Elde edilen sonular aadaki gibi zetlenebilir: alma artma tesisi amuru ile organik evsel kat atk-artma amuru karmnn haval olarak kompostlaabilirliinin uygulanabilirliini ortaya koymutur. Haval kompostlatrma deney sonularndan elde edilen toplam karbonun zamanla deiimi, 1. derece reaksiyon kinetiine uymakta olup, kinetik katsaylarn korelasyonlar yksektir.

O. A. Arkan, . ztrk the maturity of municipal refuse compost, Ed. Glasser, J. K. R., In Composting of Agricultural and Other Wastes, 56-72, Elsevier Applied Sci. Pub., New York. ztrk, ., Arkan, O.A., Batrk, A., Tylolu, B.S. ve ztrk, M., (1997). stanbulun kat atk ynetimi, evre ve Toplum Sempozyumu, 12-13 Nisan, stanbul. Sarkaya, H. Z., (2002). Master Plana Gre stanbulda artma amurlarnn ynetimi ve kontrol, Trk-Alman atksu artma amurlarnn ynetimi ve kontrol semineri, 30 Ekim-1 Kasm 2002, stanbul. SSSA, (1996). Methods of Soil Analysis: Chemical Methods, Part 3., Eds. Sparks, D.L., American Society of Agronomy, Wisconsin, USA. Toprak Kirliliinin Kontrol Ynetmelii, (2001). 10.12.2001 tarih ve 24609 sayl Resmi Gazete, evre Bakanl, Ankara. Tosun, ., (2003). Gl ileme posasnn evsel kat atklarla birlikte kompostlaabilirlii, Doktora Tezi, YT Fen Bilimleri Enstits, stanbul. U.S.E.P.A., (1995). A Guide to the Biosolids Risk Assessment for the EPA Part 503 Rule, U.S. Environmental Protection Agency, Office of Wastewater Management, EPA832-B-93-005.