Alparslan Tatar Tez

KAHRAMANMARA ST MAM NVERSTES FEN BLMLER ENSTTS ELEKTRK-ELEKTRONK MHENDSL ANABLM DALI
LETM SSTEMLERNDE YAPAY SNR ALARI LE MESAFE KORUMASI UYGULAMALARI
ALPARSLAN TATAR
YKSEK LSANS TEZ
KAHRAMANMARA Ocak - 2007
KAHRAMANMARA ST MAM NVERSTES FEN BLMLER ENSTTS ELEKTRK-ELEKTRONK MHENDSL ANABLM DALI
LETM SSTEMLERNDE YAPAY SNR ALARI LE MESAFE KORUMASI UYGULAMALARI
ALPARSLAN TATAR
YKSEK LSANS TEZ
KAHRAMANMARA Ocak - 2007
KAHRAMANMARA ST MAM NVERSTES FEN BLMLER ENSTTS ELEKTRK-ELEKTRONK MHENDSL ANABLM DALI LETM SSTEMLERNDE YAPAY SNR ALARI LE MESAFE KORUMASI UYGULAMALARI ALPARSLAN TATAR YKSEK LSANS TEZ Kod No: Bu Tez ././. Tarihinde Aadaki Jri yeleri Tarafndan Oy Birlii ile Kabul Edilmitir.
. Yrd.Do. Dr. A.SERDAR YILMAZ Danman
.. Prof. Dr. KEMAL KIYMIK ye
.. Yrd. Do. Dr. Mehmet BAYRAK ye
Yukardaki imzalarn ad geen retim yelerine ait olduunu onaylarm.
Prof.. Dr. zden GRC Enstit Mdr Bu alma tarafndan desteklenmitir. Proje No: Not: Bu tezde kullanlan zgn ve baka kaynaktan yaplan bildirilerin, izelge, ekil ve fotoraflarn kaynak gsterilmeden kullanm, 5846 sayl Fikir ve Sanat Eserleri Kanunundaki hkmlere tabidir.
NDEKLER NDEKLER
ALPARSLAN TATAR
SAYFA NDEKLER..................................................................................................................... I ZET .................................................................................................................................. III ABSTRACT ....................................................................................................................... IV NSZ ................................................................................................................................. V ZELGELER DZN..................................................................................................... VI EKLLER DZN..........................................................................................................VII SMGELER VE KISALTMALAR DZN.................................................................... IX 1. GR.................................................................................................................................1 1.1. Koruma Sisteminin Genel zellikleri..........................................................................2 1.1.1. Koruma Sisteminde Olmas Gereken artlar ..........................................................2 1.1.2. Koruma Sisteminden Beklentiler ..............................................................................2 1.1.3. Sistemde Oluan Arzalarn Kriteleri .......................................................................3 1.2. Koruma Sistemi Koordinasyonu .................................................................................4 1.2.1. Koordinasyon lemleri..............................................................................................4 1.2.2. Koruma Koordinasyonu in Gerekli Veriler ........................................................5 2. NCEK ALIMALAR................................................................................................6 3. MATERYAL VE METOT ............................................................................................10 3.1. Materyal .......................................................................................................................10 3.1.1. 154 kV Hatlarda Mesafe Korumas-Mesafe Koruma Rleleri.............................10 3.1.1.1. Empedans Tabanl Koruma .................................................................................10 3.1.1.2. Mesafe Rlelerinden Empedans Rlesinin alma Prensibi............................10 3.1.1.3. Mesafe (Empedans) Korumasnn Esaslar.........................................................11 3.1.1.4. Empedans lm (Yk ile Arza Akmn Ayrt Etme)...................................12 3.1.1.5. Mesafe Rlesi Tipleri.............................................................................................14 3.1.1.5.1. OHM Rlesi.........................................................................................................14 3.1.1.5.2. MHO Rlesi.........................................................................................................15 3.1.1.5.3. Empedans Rlesi.................................................................................................15 3.1.1.5.4. Mesafe Rlesi Zaman-Mesafe Karakteristii...................................................17 3.1.2. ncelenen letim Sistemi ...........................................................................................19 3.2. Metot .............................................................................................................................34 3.2.1. ok Katmanl Alglamal Alar ..............................................................................34 3.2.2. Matlabda YSA Modellemesi...................................................................................37 3.2.2.1. Mimari ....................................................................................................................37 3.2.2.1.1. Nron Modelleri (tansig,logsig,purelin)............................................................37 3.2.2.1.2. leri Beslemeli A................................................................................................39 3.2.2.1.2.1. Bir A Oluturmak (newff).............................................................................40 3.2.2.1.2.2. Arlklar Belirleme (init) ..............................................................................40 3.2.2.1.3. Simlasyon (sim).................................................................................................40 3.2.2.1.4. Eitim...................................................................................................................40 3.2.2.1.5. Geri Bildirim Algoritmas..................................................................................41 3.2.2.1.5.1. Takm Eitimi (train) ......................................................................................41 3.2.2.1.5.2. Takm Gradyant Azal (traingd) .................................................................41 3.2.2.1.5.3. Momentumlu takm Gradyant Azal (traingdm) ......................................43 3.2.2.1.6. Hzl Eitim .........................................................................................................44 3.2.2.1.7. Deiken renim Katsays (tringda,traingdx) .............................................44 I
NDEKLER
ALPARSLAN TATAR
SAYFA 3.2.2.1.8. Esnek Geri Bildirim (trainrp)45 4. BULGULAR VE TARTIMA..47 4.1. Uygulamann Yapld letim Sistemi...47 4.2. Uygulama Hakknda Genel Bilgi48 4.2.1.Uygulama - 1 ve Sonularnn Deerlendirilmesi ..48 4.2.2. Uygulama- 2 ve Sonularnn Deerlendirilmesi ..52 4.2.3. Uygulama- 3 ve Sonularnn Deerlendirilmesi ..55 4.2.4. Uygulama- 4 ve Sonularnn Deerlendirilmesi ..58 4.2.5. Uygulama- 5 ve Sonularnn Deerlendirilmesi...61 5. SONU VE NERLER...64 KAYNAKLAR65 ZGEM ...66
II
ZET
ALPARSLAN TATAR KAHRAMANMARA ST MAM NVERSTES FEN BLMLER ENSTTS ELEKTRK-ELEKTRONK MHENDSL ANABLM DALI YKSEK LSANS TEZ ZET
LETM SSTEMLERNDE YAPAY SNR ALARI LE MESAFE KORUMASI UYGULAMALARI ALPARSLAN TATAR DANIMAN: Yrd. Do. Dr. A. Serdar YILMAZ Yl : 2007 Jri Sayfa : 66
: Yrd. Do. Dr. A. Serdar YILMAZ : Prof. Dr. M. Kemal KIYMIK : Yrd. Do. Dr. Mehmet BAYRAK
Bu almada , iletim sistemlerinin mevcut mesafe koruma sistemleri incelendi, ayn iletim sisteminin parametreleri baz alnarak Yapay Sinir Alar yntemi ile daha hassas ve seici bir korumann yollar aratrld. almada , belirli bir iletim sistemi alannda bulunan ve birbiri ile ring oluturan be adet trafo merkezi arasndaki mevcut mesafe koruma sistemlerinin alma prensibi detaylca incelenerek trafo merkezleri arasndaki iletim hatlarndaki mevcut koruma rlelerinin alma esaslar tespit edildi. Ayn iletim hatlar iin hat parametreleri baz alnarak koruma blgeleri YSAna retildi, rnek sistemdeki tm mesafe rleleri ama blgeleri dikkate alnarak be ayr blge iin be ayr YSA modeli kuruldu ve eitildi. Sinir ann renme katsays, aktivasyon fonksiyon deerleri gizli katman says ve gizli katman nron saysnn deiimlerine gre sinir ann performans deimektedir. Bu yntemle elde edilen sonulardan yksek performansa sahip olanlar dikkate alnp bu sonular zerinde durularak Yapay Sinir A yntemi kullanlm daha hassas ve seici bir koruma iin zm yollar aranmtr. Anahtar Kelimler: letim hatlar, mesafe koruma sistemleri, nron, renme katsays, yapay sinir alar.
III
ABSTRACT
ALPARSLAN TATAR
UNIVERSITY OF KAHRAMANMARA ST MAM INSTITUTE OF NATURAL AND APPLIED SCIENCES DEPARTMENT OF ELECTRICAL AND ELECTRONICS ENGINEERING MSc THESIS ABSTRACT DISTANCE PROTECTION APPLICATIONS WITH ARTIFICIAL NEURAL NETWORKS IN TRANSMISSION LINES ALPARSLAN TATAR Supervisor: Yrd. Do. Dr. A.Serdar YILMAZ Year: 2007, Pages: 66 Jury : Assis. Prof. Dr. A. Serdar YILMAZ : Prof. Dr. M. Kemal KIYMIK : Assis. Prof. Dr. Mehmet BAYRAK
In this study, transmission lines present distance protection systems examined and made a research to get a sensitive protection with Artificial Neural Networks method by using the same transmission line parameters. In the study present distance protection sysytems working principles between five transformer center which is in a ring, in a defined transmission line investigated. Present protection relays which is between five transformer centers working principles dtermined. Protection zones were teached ANN by using same transmission lines and parameters. Five different zone defined according to distance relays working zones in the system. Five different ANN models established and trained for five different zone. Neural Networks performance change according to learning rate, activation function, hidden layer number and number of neurons in the hidden layer. We have results by this method. We choose high performance results. By using high performance ANN results we try to get high sensitive and selective protection. Key Words: Transmission lines, distance protection systems, neuron, learning rate, artificial neural Networks.
IV
NSZ
ALPARSLAN TATAR
NSZ
Elektrik enerjisinin kesintisiz ve kaliteli bir ekilde iletimi ve datm yaplrken meydana gelebilecek arzalarn olutuu noktada snmlenmesi, dier blgeleri etkilememesi iin seici ve hassas bir koruma sisteminin olmas gerekmektedir. Doru bir rle koordinasyonu yaplmas ile, arzaya en yakn rlenin doru zamanda ama gndermesi ile sadece arzal blgenin enerjisiz kalmas salanarak, dier blgelerin enerjisinde kesinti olmayacaktr. Kaliteli ve kesintisiz enerji kullanm elde edildii takdirde ise tesislerdeki verim ve rn kalitesi artacak, i kayb ortadan kalkacak, arzadan kaynaklanan giderler ve kayplar azalacaktr. almalarm sresince yardmlarn esirgemeyen danman hocam sayn Yrd.Do. Dr. A.Serdar YILMAZa, tezin alt yapsnn oluturulmasnda Elk. Mh. Kamil ZSOYa, tezin hazrlanmasnda bana yardmc olan mesai arkadalarm Elk. Mh. Seyfettin YILDIZ ve Elk. Mh. Onur HDAYOLUna teekkr ederim. Tezin her aamasnda bana destek olan sevgili eime, uykusuz gecelerde beni yalnz brakmayan oluma, desteklerini hi bir zaman benden esirgemeyen ok sevgili babam, annem ve kardelerime ok teekkr ederim.
Ocak 2007 KAHRAMANMARA
Alparslan TATAR
ZELGELER DZN ZELGELER DZN
ALPARSLAN TATAR
SAYFA izelge 3.1. ncelenen iletim sisteminin hat bilgileri ..21 izelge 3.2. Sistemde kull.1 nolu rleye ait koruma blgeleri ve ama zamanlar...22 izelge 3.3. Sistemde kull.3 nolu rleye ait koruma blgeleri ve ama zamanlar. 23 izelge 3.4. Sistemde kull.7 nolu rleye ait koruma blgeleri ve ama zamanlar. 24 izelge 3.5. Sistemde kull.6 nolu rleye ait koruma blgeleri ve ama zamanlar. 25 izelge 3.6. Sistemde kull.12 nolu rleye ait koruma blgeleri ve ama zamanlar.26 izelge 3.7.Sistemde kull.10 nolu rleye ait koruma blgeleri ve ama zamanlar. 27 izelge 3.8. Sistemde kull.11 nolu rleye ait koruma blgeleri ve ama zamanlar.28 izelge 3.9. Sistemde kull.8 nolu rleye ait koruma blgeleri ve ama zamanlar. 29 izelge 3.10. Sistemde kull.5 nolu rleye ait koruma blgeleri ve ama zamanlar.30 izelge 3.11. Sistemde kull.4 nolu rleye ait koruma blgeleri ve ama zamanlar.31 izelge 3.12. Sistemde kull.2 nolu rleye ait koruma blgeleri ve ama zamanlar.32 izelge 3.13. Sistemde kull.2 nolu rleye ait koruma blgeleri ve ama zamanlar.33 izelge 4.1. Blgelere ait a katman bilgileri 48
VI
EKLLER DZN EKLLER DZN
ALPARSLAN TATAR
SAYFA ekil 3.1. Mesafe (empedans) korumas blok emas.11 ekil 3.2. Arza ncesi normal durum..12 ekil 3.3. Hat sonunda ksa devre.....12 ekil 3.4. Hat ortasnda ksa devre...13 ekil 3.5. Hat banda ksa devre..13 ekil 3.6. OHM mesafe rlesinin alma blgesi....14 ekil 3.7. OHM mesafe rlesine ait koruma blgeleri.14 ekil 3.8. MHO rlesinin alma blgesi.15 ekil 3.9. Empedans rlesinin alma blgesi.....................................................15 ekil 3.10. Mesafe korumasnda blge oluturma...16 ekil 3.11. Mesafe korumasnda blgeler 16 ekil 3.12. Mesafe rlesi zaman-mesafe karakteristii... 17 ekil 3.13. Genel olarak R-X dzlemi. 17 ekil 3.14. 1.Blgeye ait R-X dzlem18 ekil 3.15. 2.Blgeye ait R-X dzlemi..... 18 ekil 3.16. 3.Blgeye ait R-X dzlemi......... 19 ekil 3.17. 4.Blgeye ait R-X dzlemi...... 19 ekil 3.18.ncelenen iletim sisteminin tek hat emas ..20 ekil 3.19.K.Mara TM.-Menzelet HES aras iletim hatt koruma blgeleri...22 ekil 3.20. K.Mara TM.- Kll TM. aras iletim hatt koruma blgeleri.. ..23 ekil 3.21. K.Mara TM.- Narl TM. aras iletim hatt koruma blgeleri 24 ekil 3.22. Klavuzlu TM.- Kll TM. aras iletim hatt koruma blgeleri. .25 ekil 3.23. Klavuzlu TM.- Narl TM. aras iletim hatt koruma blgeleri...26 ekil 3.24. Klavuzlu TM.- Menzelet HES. aras iletim hatt koruma blgeleri.. 27 ekil 3.25. Narl TM.- Klavuzlu TM. aras iletim hatt koruma blgeleri ..28 ekil 3.26. Narl TM.- K.Mara TM. aras iletim hatt koruma blgeleri29 ekil 3.27. Kll TM.- Klavuzlu TM. aras iletim hatt koruma blgeleri...... 30 ekil 3.28. Kll TM.- K.Mara TM. aras iletim hatt koruma blgeleri31 ekil 3.29. Menzelet HES.- K.Mara TM. aras iletim hatt koruma blgeleri32 ekil 3.30. Menzelet HES.- Klavuzlu TM. aras iletim hatt koruma blgeleri...33 ekil 3.31 Temel nron modeli .37 ekil 3.32. Log-sigmoid transfer fonksiyonu ..37 ekil 3.33. Tan-sigmoid transfer fonksiyonu ..38 ekil 3.34. Lineer transfer fonksiyonu. 38 ekil 3.35.Tek katmanl a .. 39 ekil 3.36. Nron katman diyagram ...39 ekil 3.37. ki katmanl tansig/purelin katman diyagram 39 ekil 4.1. 5 girili, 15 gizli katmanl, 12 kl ok katmanl a modeli ...47 ekil 4.2. Zone-1 koruma blgesine ait traingd algoritmasnn eitim hatas de...49 ekil 4.3. Zone-1 koruma blgesi iin YSA test sonular (Rle 1-6 aras)...50 ekil 4.4. Zone-1 koruma blgesi iin YSA test sonular (Rle 7-12 aras ) ...51 ekil 4.5.Zone-2 koruma blgesine ait traingd algoritmasnn eitim hatas de52 ekil 4.6.Zone-2 koruma blgesi iin YSA test sonular (Rle 1-6 aras)....53 ekil 4.7. Zone-2 koruma blgesi iin YSA test sonular (Rle 7-12 aras).54 VII
EKLLER DZN
ALPARSLAN TATAR
ekil 4.8.Zone-3 koruma blgesine ait traingd algoritmasnn eitim hatas de55 ekil 4.9.Zone-3 koruma blgesi iin YSA test sonular (Rle 1-6 aras)56 ekil 4.10. Zone-3 koruma blgesi iin YSA test sonular (Rle 7-12 aras)...57 ekil4.11.Zone-4 koruma blgesine ait traingd algoritmasnn eitim hatas de...58 ekil 4.12.Zone-4 koruma blgesi iin YSA test sonular (Rle 1-6 aras)......59 ekil 4.13.Zone-4 koruma blgesi iin YSA test sonular (Rle 7-12 aras)................60 ekil4.14.Zone-5 koruma blgesine ait traingd algoritmasnn eitim hatas de...61 ekil 4.15.Zone-5 koruma blgesi iin YSA test sonular (Rle 1-6 aras)......62 ekil 4.16.Zone-5 koruma blgesi iin YSA test sonular (Rle 7-12 aras)................63
VIII
SMGELER VE KISALTMALAR DZN
ALPARSLAN TATAR
SMGELER VE KISALTMALAR DZN kV A OG AG TM HES MVA R ANN DC ATP DFT MLP Z CB CT VT DC AUX DA PCL Tr ZS ZL E Yo Ym : Kilo volt : Amper : Orta gerilim : Alak gerilim : Trafo merkezi : Hidroelektrik santrali : Mega voltamper : Diren : Artificial Neural Network : Doru akm : Ksa sreli alternatif program : Ayrk fourier dnm : ok katmanl alglamal alar : Empedans rlesi : Kesici : Akm trafosu : Gerilim trafosu : Yardmc besleme : Haberleme portu : Kontaktr : ebeke empedans : Yk empedans : Kaynak i gerilimi : Giri vektr : k vektr : Katman : renme parametresi : Toplam hata : Geri yaylml renme algoritmas : Arlk Vektr : rnek kme says : Transfer fonksiyonu : Giri vektrndeki eleman says : Bir katmandaki nron says : A girii : A k : u anki arlk ve tahminler : u anki gradyant : renme derecesi : renme katsays : Eitim kaydedici : Hedef eitim
BP W n f R S p a xK gK K Ir Tr t
IX
SMGELER VE KISALTMALAR DZN
ALPARSLAN TATAR
GR
ALPARSLAN TATAR
1. GR Elektrik enerjisi retimi elektrik santrallerinde geekletirilir. Bilinen ve yaygn olarak kullanlan balca santral trleri; hidroelektrik, termik, doalgaz, nkleer ve son yllarda artan rzgr santralleridir. nite gcne bal olarak orta gerilim seviyesinde (6 20 kV) retilen elektrik enerjisi uzak mesafelere aktarlabilmek iin yksek gerilimlere dntrlr. Santral alt sahasndaki ykseltici g trafolar ( step-up transformer) ile gerilim seviyesi ykseltilir. ebeke yapsna gre ( lkemizde bu seviye 154 ile 380 kVtur.) iletim sistemi ile havai hatlar zerinden bu yksek gerilimli enerji tketim blgelerine nakledilir. alt merkezlerinde orta gerilime (31,5 - 34,5 kV) indirilen enerji, datm ebekesi ile sanayi tesislerine, yerleim birimlerine datlr. Buradan konut ve kk iletmelerin ihtiyac olan alak gerilime dntrlerek mterilere ulatrlr. Byk iletmelerde ise elektrik enerjisi tesis giriine kadar orta gerilimde ulatrlr, buradaki indirici trafolar (OG / AG) ile tesis iine datlr. Grlyor ki, elektrik enerjisi belli bir yerde retilip iletim ve datm hatlaryla tketiciye tanmaktadr. Elektrik enerjisinin kesintisiz ve kaliteli bir ekilde tanabilmesi iin, retim yapld noktadan tketim olan noktaya kadar bir dizi kontrol sisteminden gemesi gerekmektedir. Dolaysyla retimden tketime kadar olan safha iinde bu iletim ve datm hatlarnda koruma yaplmas arttr. nk btn tesisler ksa devreye maruz kalmas ve yldrm gibi atmosferik olaylardan etkilenmesi sz konusudur. Elektrik enerjisinin nakledilmesinde kullanlan koruma ve kontrol sistemleri ierisinde en nemli grev rlelere dmektedir. Bunlarn balcalar; ar akm, toprak, diferansiyel, hat empedans, ynl rlelerdir. Elektrik enerjisinin iletim ve datm yaplrken oluabilecek ksa devre arzalarnn olutuu noktada snmlenmesi, dier yerleri etkilememesi gerekmektedir. Arzann olumas ile rete tarafndan arza akm ekilmeye balanr. Doru bir rle koordinasyonu yaplmas ile arzaya en yakn rlenin ama gndermesi ile sadece arzal blge enerjisiz kalr. Arzann giderilmesinde zamanlama da olduka nemlidir. Arzal taraf ne kadar ksa srede kesilirse, dier blgelerin enerjisindeki kalite bozukluu da o derece azaltlm olur. Dolaysyla elektrik enerjisinin kullanmnda kesintisiz ve kaliteli bir enerji iin rle koruma ve koordinasyonunun nemi olduka byktr. 1.1. Koruma Sisteminin Genel zellikleri Transformatr, jeneratr, iletim hatt gibi ebeke elemanlarnn birinde ksa devre veya izolasyon hatas oluabilir. Bu durum sonucunda arza akmlarnn, ar gerilimlerin neden olaca zararlarn snrlandrlmas veya en aza indirilmesi gerekmektedir. Bu oluacak zararlarn en aza indirilebilmesi ve bir ksa devrenin ebekenin genel iletme zerindeki olumsuz etkilerinin ortadan kaldrlmas iin arzal elemanlarn en ksa zamanda devre d braklmas gerekmektedir. Arzal elemann otomatik olarak devre d braklmas ilemi koruma sistemleri sayesinde gerekletirilir. Bu koruma sistemleri ebekeyi devaml olarak gzeten rleler topluluundan olumaktadr. Herhangi bir hata tespit edildiinde ayarlanan deerlerin stndeki rleler devreye girerek arzal ksmn devre d braklmas salanr.
GR
ALPARSLAN TATAR
1.1.1. Koruma Sisteminde Olmas Gereken artlar: 1. Gvenilir bir ekilde yaplm bir koruma sistemi, arzann meydana geldii blm kesinlikle devreden karmal, ebekenin dier ksmlarnn devrede kalmasn salayarak iletmeye devam etmelidir. 2. Koruma sisteminin olabildiince ksa bir sre iinde almas gerekmektedir. Oluabilecek zararlarn en aza indirilebilmesi iin ksa devrelerin ama srelerini olabildiince azaltmak gerekmektedir. Ksa devrelerin olabildiince abuk giderilmesi, iletim ebekelerinde kararll salamada en nemli etkendir. 3. Bir koruma sisteminin davran, ebekenin yapsndan olabildiince bamsz kalmal, manevralara imkan vermeli, ayar deiiklii gerektirmeden, paralel balamalara ve besleme deiikliklerine elverili olmaldr. 4. Sistemlerin, belirlenen deerlerden ve srelerden fazla olmamak artyla ar yklere duyarsz kalmalar istenir. Eer ar yklenme sresi uzar ve cihazlarda tahribata yol aabilecek snmalarn meydana gelmesi durumunda, bu durum ani amal rleler ile deil, termik korumal rleler tarafndan kontrol edilmelidir. 5. Koruma sistemi, ksa devre akmlarnn iddeti, cinsi ve hata yeri nerede olursa olsun almak zorundadr. 6. letmenin devreye alnmasn geciktiren ve g klan ve hibir fayda salamayan bir ebeke paralanmasna yol amamak iin senkronizma dndaki bir ilem srasnda oluabilecek salnmlara duyarsz kalnmas gerekir. 1.1.2. Koruma Sisteminden Beklentiler: Koruma dzenlerinin grevi, iletme elemanlar ile elektrik tesis ve ebekelerinde ortaya kan arzalar ve bunlarn eitlerini, gzlenen elektriksel byklkler yardmyla abuk ve doru olarak tespit etmektir. Gerektiinde arzal iletme elemann devre d brakarak, enerjinin imknlar lsnde srekliliini salamaktr. Seicilik Hzl alma (Srat) Gvenilir alma Ekonomiklik Yedek Koruma
a- Seicilik: Arzann tr ve yerinin doru olarak tespit edilmesinden sonra ama ilemini sadece arzal eleman devre d brakarak veya mmkn olan en kk tesis parasn devre d brakarak gerekletirmektir.
GR
ALPARSLAN TATAR
Rlelerin ama sreleri ve ama akmlar; seici olmadan yaplan amada, mevcut kesicilere bal olan rlelerin ama sreleri ve arzay alglama deerleri ayndr. Bu durumda arza akm en utan en baa kadar hissedildiinden hepsi ayn anda amaya alr. Buda gereksiz yere baz yklerin enerjisiz kalmas demektir. Hattn en bandaki rle ile en sonundaki rlenin normal iletme artlarnda zerinden akan iletme akmlar ayn deildir. Bu nedenle arza ya da ar akm deerleri de farkldr. rnein en utaki rlenin koruduu yk nominal 10 A akm grrken en bataki iin bu deer 50 A olabilir. Bu durumda en utaki rle iin 12 A ar akm iken bataki iin normal bir iletme deeridir. Veya en bataki iin 40 A iletme snrlar iinde kalrken, en utaki asndan bu deer iddetli bir arza akm karl olabilir. b-Hzl alma: Arzalar olabildiinde sratli bir biimde alglanmal ve temizlenmelidir. Bylece arza srasndaki yksek akmlardan etkilenme az olur ve tketici bu durumu fark etmez. zellikle iletim sistemlerinde arza temizleme sreleri saniyenin onda birinden az olacak ekilde tesis edilir. c-Gvenilirlik: Koruma aygtlar gvenilir olmaldr. Her bir aygtn gvenilirlii toplam gvenilirlii belirler. Gereksiz ama, yanl ama ve amama gibi yanl alma durumlar gvenilirlii belirler. Gvenilirliin Arttrlmas iin; Ayn koruma ilemi iin farkl metodlara sahip birden ok koruma dzeneini paralel altrmak kili dzende ikisinin birden, l dzende en az ikisinin arzay grmesi ve ama emri vermesi gerekir. Tamamen bamsz olmaldrlar. d- Yedek Koruma: Koruma dzeninin ana grevinin yan sra yedek koruma zelliine sahip olmas gerekir. Koruma sistemindeki komu rleler birbirlerinin yedei olarak alr. Hem gvenilir ve hem de ekonomik bir zmdr. e-Ekonomiklik: Seilecek koruma dzeni ekonomik olmaldr. letmeye ek maliyet getirmektedir Ancak iyi bir koruma ile enerjisiz kalma sresi azalacandan i gc kayb azalr. Bu iki unsuru dikkate alarak en iyi zm gelitirmek gerekir. 1.1.3. Sistemde Oluan Arzalarn Kriterleri: Koruma sistemleri ile bu sistemleri meydana getiren rlelerin alma prensiplerinin belirlenmesinden sonra rlelerin koruma alanlarndaki ksa devre veya arzay tespit edebilmeleri iin duyarl olacaklar byklkleri belirlemek gerekir. Bir arzann meydana gelmesi, gz nne alnan devre elemanlarna ait gerilim ve akmlarn az ya da ok deiimine neden olur.
GR
ALPARSLAN TATAR
ebeke zerinde bir arzann olumasn salayan etkenler; 1. Bir ksa devre, ar akmlar ve gerilim dmleri ile anlalr. Ancak bu iki etken yeterli deildir. Her arza ar akmlara yol amaz. Ar akmlar ve gerilim dmleri, motorlara yol verilmesi veya transformatrlerin enerjilendirilmesi gibi durumlarda da oluabilir. 2. Bir devre elemannn grnen empedansndaki deiim deerlendirilerek yukardaki iki etken birletirilebilir. Bir arza halinde grnen empedans, yk deiimi sonucu olabilenlerden daha byk bir ani azalmaya urar. Bu kriter arza var olu kriteri olarak benimsenmektedir. 3. Her dengesiz arza, gerilimler ve akmlarda doru, ters ve sfr bileenler ortaya karmaktadr. Arzal fazlardaki gerilim dmesine ramen gerilimlerin ters ve sfr bileenleri arza yerinde maksimum deerler almaktadr. 4. Genel olarak normal ebeke elemanlarnn kapasite akmlar ve mknatslanma akmlar gibi paralel akmlar, iletme akmlar ve ksa devre akmlar yannda kktr. 5. Giri ve k arasndaki g ynnn deimesi. 1.2. Koruma Sistemi Koordinasyonu Elektrik g retim, iletim ve datm sistemlerinde, besleme noktas ile hatann olutuu nokta arasndaki iki veya daha fazla koruma cihaznn bal olduu durumlarda, arza yerine en yakn koruma elemannn alarak sadece arzal blm devre d etmesi gerekir. Arzal noktann besleme ynndeki koruma elemanlar, arzal blmn korumasn yapan elemanlarn herhangi bir nedenle ama yapmad durumlarda destek koruma salayacak ekilde dizayn edilmelidir. Bu koruma tarz seici koruma olarak adlandrlr. Sistemdeki gerekli koruma artlarn salamak iin koruma cihazlar seicilik gereklilikleri gz nne alnarak minimum ksa devre akm deerlerine ve minimum srede atrma yapacak ekilde dizayn edilirler. Koruma hassasiyeti ile seicilik ou zaman birbirine ters der. Ancak optimum koordinasyon ve koruma hassasiyeti iin dizayn yaplmas zorunludur. 1.2.1. Koordinasyon lemleri: Koordinasyon ilemleri, ykn olduu noktadan g beslemesine kadar olan seri bal tm koruma cihazlarnn seimini ve ayarlarn kapsar. Seimde ve ayarda, sistemde kullanlacak cihazlarn ar akmn eitli seviyelerinde cevap srelerini karlatrmak gerekir. Burada dikkat edilecek en nemli zelliklerden bir tanesi koruma sisteminin gvenilirlii asndan bir koruma sisteminde kullanlacak cihazlarn ayn imalat firmadan olmasdr. Yeni veya koruma sistemi deitirilecek mevcut sistemlerinin koordinasyon ilemlerinde olabilecek ksa devre akmlarnn maksimum ve minimum deerlerinin bilinmesi gerekmektedir.
GR
ALPARSLAN TATAR
Koruma ileminde ncelikli ilemlerin banda, kullanlacak koruma cihazlarna ait atrma erileri incelenerek koordinasyonun hazrlanmasdr. a) Akm-Zaman karakteristik erileri: Logaritmik koordinat sisteminde, zaman dey eksene, akm ise yatay eksene ilenir. Karakteristik erinin alt ve sol tarafna den akm deerlerinde koruma sistemi almaz, erinin sa ve st tarafna den akm deerlerinde sistem alr. b) Koordinasyon sistemi iin aadaki bilgiler gereklidir. Koordinasyonu yaplacak sistemin tek hat diyagram Sistemdeki gerilim seviyesi Giri g verileri; 1. 2. 3. 4. 5. ebeke ve besleme sistemine ait empedans ve ksa devre g deerleri (MVA) X/R oran Mevcut sisteme ait rlelerin cins ve ayar deerleri Generatr gleri ve empedans deerleri Transformatr gleri ve empedans deerleri
1.2.2. Koruma Koordinasyonu in Gerekli Veriler: Transformatrn deerleri (gerilimler ve g deerleri ) ve empedanslar Sistemin balanaca ebekenin ksa devre gleri ve gerilim deerleri Koruma cihazlarnn atrma ve kesme deerleri Koruma cihazlarna ait akm-zaman karakteristik erileri Akm transformatrlerinin evirme oranlar, uyarma karakteristik erileri, sarg direnleri ve kayp deerleri 6. letken kesit ve uzunluklar 7. Ksa devre ve yk akm deerleri Bu almada, TEA 12. Blge alannda bulunan Klavuzlu TM., Narl TM., Kll TM., K.Mara TM., ile Menzelet HES arasndaki ring oluturan 154 kVluk iletim sistemindeki mevcut Mesafe Koruma Rleleri , ayarlar ve aralarndaki koordinasyon incelenmi, ayn iletim hatlar iin, Yapay Sinir Alar metodu kullanlarak daha hassas ve seri bir koruma sisteminin oluturulabilmesi iin zm yollar aranmt 1. 2. 3. 4. 5.
NCEK ALIMALAR
ALPARSLAN TATAR
2. NCEK ALIMALAR D.V.Coury, D.C.Jorge (1997) Yapay Sinirsel An letim Hatlarnn Mesafe Korumasna Yaklam Tarz ( Artificial Neural Network Approach to Distance Protection of Transmission Lines ) isimli makalelerinde; iletim hatlarnn korunmas iin bir mesafe koruma rlesinin genellikle sabit ayarlar temel alnarak saland, bu tip rlelerin menzilinin deien a artlarndan etkilendii belirtilmitir. G sistemi analizi iin tanmlayc bir model olarak Yapay Sinir Ann, koruma alan ierisinde klasik mesafe koruma rlelerine kar byk stnlk salayabilecei anlatlmtr. Bu makalede, bir ANN nin rnek snflandrcya benzetilerek kullanlmasyla bir mesafe koruma rlesi incelenmitir. ANN rle a deiiklikleri gibi farkl hata artlaryla karlatnda ( akm dalga ekillerindeki DC sapmalarn varlnda bile ) menzilini hassasiyetle koruyabildii, hzl ve kesin bir alma salayabildii ve bu performansn klasik mesafe koruma rlelerine gre byk bir gelime kaydettii, bylece kullanlan ANNler ile rlelerin birinci koruma blgelerinin menzilini uzatabildii ve sistem gvenilirlii arttrld belirtilmitir. Ayrca bu yntemin farkl a kurulumlarn tatmin edici performans elde edilinceye kadar deneme ve test etmeyi ierdiinin unutulmamas gerektii, her ne kadar bu cihazlar rle felsefesinde yeni boyutlar at gsterilse de genie incelenmesi ve baz iletim hatlarnn mesafe korumasyla ilgili eitli problemlerine zm bulmas gerektii vurgulanmtr. Wang Xiaru, Qian Qingquan, Wu Si Tao (1998) Sinir Alar Uygulamasnn Mesafe Korumasna Uyarlanmas ( Applying Neural Networks in Adaptive Distance Protection ) isimli makalelerinde; Klasik mesafe rlelerinin iletim hatlarnda belli empedans lmlerine gre alt, arzal branman belirleyen nemli unsurun hattn sahip olduu belli empedansn arza direncinden dolay yksek ya da dk deere ulamas olduunu belirtmilerdir. Makalede, arzann gerek g sistemi artlarnda genel iletme karakteristiinin seimini zorlatrd anlatlmakta, sinirsel alarn tasarmnn byk problemler zm iin mesafe rlelerine uyarlanma baarsndan bahsedilmektedir. rnek larak 500 kVluk bir sistem dikkate alnm, sinirsel mesafe rlesi byk arzalarda younlaarak test edilmi ve sonularndan bilgi verilmitir. Yine makalede, sinirsel an temeli olan mesafe rlesi gelitirilmi, hata direncini ve gerek sistem durumunu baarl bir ekilde rnekleyerek ilem karakteristiini elde etmitir. Sradan rlelerin doru olarak alamad yerlerde uzun ve gvenilir koruma blgesi oluturmu ve arzalara doru olarak cevap vermitir. D.V. Coury, M.Oleskovicz (1998) rnek Tanmlamann Mesafe Korumasnda Uygulanmas ( Applying Pattern Recognition in Distance Protection) isimli makalelerinde; bir mesafe rlesi almas iin ANNnin (Yapay Sinir A) rnek snflandrc gibi kullanlmasndan bahsetmektedirler. Makaleye gre, Sinirsel a uygulamasnn, farkl a artlaryla karlatnda doru rlenin almas iin veriyi elde etmelidir. Bu yaklamn faz gerilim ve akm vektrlerinin byklklerini giri gibi kulland, hem arzal durumdaki iletim hatt iin hem de deneme ve test ilemleri iin data oluturmada ATP ( Ksa sreli alternatif program) yazlm kullanld belirtilmektedir. Bir mesafe rlesinin ANNnin bir rnek snflandrcya benzetilerek kullanlmas incelenmi, sistem gvenilirlii arttrlarak ve sradan rleler dikkate alnp performanslar gelitirilerek hat uzunluunun %96 sna, rle birinci koruma alan uygulanmtr. ANN rlesi iin test
NCEK ALIMALAR
ALPARSLAN TATAR
edilip tahmin edilen 1050 durumun hemen hemen tamamnn yaklak %97,3 beklenilen tepkiyi gstermi, hatalarn tam saysnn %2,7e tekabl ettii gzlenmi, bu orann %2,6 s gei blgesinde bulunan ( hat uzunluunun %94 ile %98i) hatal tepkilere dayanmaktadr. Bu almada sadece grnen hatalar gz nnde bulundurulmutur..nerilen tasary gerek durumlara dzenli olarak uyarlamak iin benzer bir snflandrc hata tipi kullanlmal ve dier hata eitleri iin benzer deneme ilemleri yaplmaldr. Zaman tepkileriyle ilgili olarak, dzenlemelerin uygulanmas iin bu durumlarda tahminen rle arza oluumundan 11 ms sonra almaldr. Her ne kadar bu cihazlarn rle felsefesinde yeni bir boyut at dnlse de genie incelenmeli, iletim hatlarnn mesafe korumasyla ilgili problemlerin bazlarnn zmne izin vermesi gerektii belirtilmitir. D.V. Coury, M.Oleskovicz (1998) ok Katmanl Sinirsel Alarn Mesafe Rlelerine Uygulanmas ( Multi-layer Neural Networks Applied to Distance Relaying) isimli makalelerinde, letim hatlarnda bir mesafe koruma almas iin yapay sinirsel alarn rnek snflandrclar gibi kullanlmas anlatlmaktadr. Makaleye gre, ANN yaplarnn farkl iki tr, giri verileriyle ilikili olarak gz nnde bulundurulmakta, bu yaklamda ilk be arza sonras rnekler giri verileri gibi kullanlmaktadr. Dier ekilde faz gerilim ve akm vektr byklkleri ( sfr serisini ieren) giri verileri gibi kullanlmaktadr. Gerekletirilen tasarlarn nasl tatbik edileceinin bir mukayesesi olup bu koruma amalar iin ANNnin kullanlmasyla ilgili olarak elde edilen bir gelimedir. Bu almada bir ANNnin rnek snflandrc gibi kullanlarak bir mesafe rlesinin simlasyonu incelenmitir. Sistem gvenilirlii arttrlarak ve dikkate alnan sradan rlelerin performans gelitirilerek hat uzunluunun %96sna rle birinci koruma alannn bir ksm uygulanmtr. ANNnin yapsyla ilgili olarak mesafe rle almasn tanmlamak iin iki farkl kurulum seilmitir. Test edilen 1050 durum iin, ilk yap gei alan iinde (hat uzunluunun %94-98i) %1,52 ile hata cevaplarnn (tepkilerinin) %6.48ini gstermitir. Analiz edilen ikinci yap gei alan iindeki hatalarn %2,57si ile, hatal cevaplarn %2,67sini gstermitir. leri ynde ilk yapnn arzalaryla karlatnda ikinci yapnn global performansnn daha iyi olduu grlebilmektedir. Ek olarak hatalarn ounluu, arza cevaplarna dayanabilen gei alannda younlamtr. Dier taraftan, ikinci yapnn faz a bilgileri ihmal edilen faz gerilim ve akmlarn byklkleriyle ( yarm devre DFT nin kullanlmasyla elde edilen ) beslenmitir. Sonu olarak tersine arzalar iin bir ters alma beklenebilmekte, bu almada gz nnde bulundurulduundan sz edilmitir. nerilen tasarya gerek durumlara dzenli olarak uyarlamak iin bir snflandrc hata tipi kullanlmal ve dier hata eitleri iin benzer deneme ilemleri yaplmaldr. imdiki durumda bu ksm geliimin gerisindedir. Zaman cevaplaryla ilgili olarak iki farkl tip dzenlemenin uygulanmas iin tahmin edilen udur ki, her iki durumda da rle arza oluumundan en az 11ms.sonra almaldr. Tasarlar rlenin renilen ilemi iin eitli hatal durumlarn gerekli olduu deneme ilemlerini iermesi gerektii de hatrlatlmtr. Srdan Skok,Ante Marusic (2000) eitli Sinirsel Alarn Tatbikinin , Mesafe Koruma Uygulamalar ile Karlatrlmas ( Comparison of Various Neural Network Models Applied to Adaptive Distance Protection ) isimli makalelerinde ; iki u arasndaki iletim hatlarn koruyan mesafe uyarlamal rlenin alma karakteristiinin deiikliini ve ayarlamalarn ayrntl bir ekilde incelemitir. almaya gre karakteristii g sistemindeki tm durumlar salamak zorundadr. Her ne kadar da olsa bilinen muhtemel
NCEK ALIMALAR
ALPARSLAN TATAR
durumlar salayabilen karakteristiklerin kombinasyonu yoktur, yani sadece zm alma karakteristiinin deiimidir. Bu problemin zm, sinirsel alarn iki tipini ierir, ok katmanl perceptron ve kohenen a olarak adlandrlan kendi kendini dzenleyen sinirsel adr. Burada iki u arasndaki iletim hatlar gz nnde bulundurulmutur. Rle fonksiyonu arza direncini ve arzann olduu yeri hatal bildirebilir. Burada rlenin doru sinyali meydana getirebilmesi ynnde nerilerde bulunulmutur. Bu neriler basit simlasyonlarla zel modellerin stnln ve gelitirilmi modellerin gvenilirliini gstermektedir. Son birka yl ierisinde, uyarlamal koruma konusuyla balantl birka tez hazrland belirtilmitir. almaya gre Yapay Sinir Alar, g sistemleri ierisindeki uygulamalarda da ka gemitir. Uyarlamal koruma balantlar ve yapay sinir alar hala aratrlmaya devam edilmektedir. Bu iki modeli birletirme esnasnda genellikle iki byk problem olduu, bunlarn doru sinirsel a modelinin ve giri parametrelerinin uyarlamal koruma kavram olmadan nasl seileceidir. Bu makalede, belirli problemlerin zm iin bir yaklam tarz sunulmutur. nerilen Q asyla, drt kenarl rle karakteristiinin statik deiimi ile Q as 5-7 dereceden kk olsa bile problemin zm mmkn deildir. Bu nerilen modeller de uygulanabilirdir. nk korunan iletim hatlarnn yaklak %35lik mesafe iindeki hatalar bertaraf eder. MLP rnlerine dayanabilen modelde hata, korunan alann yakn snrndadr.( letim hatlarnn %85i) Aksi takdirde bu model doru alr. Kullanlan bir Kohonen a, yakn snrdaki hatay bertaraf ettii, bunun da MLPye kar nemli bir stnlk olduu vurgulanmtr. M.Sanaye Pasand, H.Khorashadi Zadeh, O.P Malik (2001) Yapay Sinirsel Alarn letim Hatlar Mesafe Korumas Kullanmnda Hzl ve Doruluu (High Speed Accurate Transmission Line Distance Protection Using ANNs) isimli makalelerinde; letim hatlar mesafe koruma modl zerine kurulmu yapay sinir alar konusu ele alnmtr. Bu modlde, giri karakteristikleri arasndaki gizli ilikiyi aklayabilmek iin gerilim ve akm sinyal rneklemelerini kullanlmtr. Simlasyon almalar yaplm ve harta direnci ve kaynak i direnci gibi sistem parametrelerinin deitirilmesi ile ortaya kan deiiklikler incelenmi, bahsedilen rle ile yaplan dizayn almalarnn detaylar ve performans almas sonular verilmitir. Performans almalar sonular bahsedilen algoritmann hzl ve doru olduunu gstermitir. Model tanma ve snflandrma yetenekleri olan yapay sinir alar kullanlarak bu a tabanl rle dizayn edilmi, simlasyon almalar yaplmtr. Deiik sistem parametreleri ve durumlar altndaki rle performanslar incelenmitir. Evrensel mesafe rlelerinin kullanlmasnn ortak sorunu hata am/az hata oran hatasdr. Bu makalede bahsedilen rneklerden de anlalaca zere bu metod hatay kltmek iin uygundur. Sonu olarak dizayn edilen mesafe rlesinin birinci blgeye ulamas geniletilmitir. (rnein korunan iletim hattnda %80den %90a ). Bundan dolay iletim hatlarnn dar alanlarndaki hatalar rlenin rlenin birinci blgesi tarafndan hzlca temizlenir. Bu ilem yaplrken yava zaman gecikmeli ikinci blge kullanlmaz. Bu iletim hatt korumada daha gvenilir bir uzaklk emas sonucunu verir. Yeni nesil yksek hzl koruma rlelerinde yapay sinir alar sistemin bir paras olarak kullanlabilir. A.H.Osman, Tamer Abdelazim, O.P. Malik (2005) evrimii Eitilmi Sinir Alarnn letim Hatt Mesafe Koruma Rlelerinde Kullanlmas ( Transmission Line Distance Relaying Using On-Line Trained Nueral Networks) isimli makalelerinde; bir iletim hatt mesafe rlesi tekniinde gelimi bir evrim ii sinirsel a kullanlmtr. Sonuta saysal simlasyon ve deneysel almalar, eitli arzalarda mesafeyi, farkl
NCEK ALIMALAR
ALPARSLAN TATAR
iletme koullarnda, yksek direnli arzalarda ve son noktalar beslemede ok hzl ve gzel hassasiyet gstermitir. Bir yeni dijital mesafe rlesi tekniinin temeli, bir deitirilmi iletim hatt, diferansiyel denklem modeli ve gelimi bir evrimii sinirsel adr. Rle, geni lde byk arza direnlerinde farkl blgesel arzalarda, deiken zamanl arzalarda ve deiken ykl koullarda test edilmitir. almaya gre nerilen rle teknii, mesafe arzalar iin hassas yorum yeteneini salamal, ksa zamanda esas frekans ve sonrada arzay bulmaldr. Simlasyon almalar ve deneysel almalarn her ikisinden elde edilen hassasiyetler birbirine ok yakn olmaktadr.
MATERYAL VE METOT
ALPARSLAN TATAR
3. MATERYAL VE METOT 3.1. Materyal 3.1.1. 154 kV Hatlarda Mesafe Korumas - Mesafe Koruma Rleleri 154 kV hatlarda , mesafe koruma ve ar akm rleleri ile koruma yaplmaktadr.Eski trafo istasyonlarndaki 154 kV hatlarda mevcut korumalara ilave olarak ynl toprak rleleri de bulunmaktadr. Yeni 154 kV projelerinde yalnz mesafe koruma ve ar akm rlelerine yer verilmektedir. Baz mesafe koruma rleleri ierisinde ar akm niteleri de bulunmaktadr. 154 kV sistemlerinde ok eitli mesafe koruma rleleri bulunmaktadr. 3.1.1.1. Empedans Tabanl Koruma : letim hatlarnda giri empedansnn llmesi esasna dayal olan bir koruma eklidir. Arzasz ve arzal durumlar arasndaki farkl alglamada hattn empedans nemli rol oynar. Arza yerine gre llen empedans deieceinden arzl blgesi kolayca tespit etmek mmkndr. Uzun iletim hatlarnda arza ve arza yeri tespitinde kullanlan nemli bir koruma yntemidir. Empedans Tipi Reaktans Tipi Admitans Tipi (MHO) 3.1.1.2. Mesafe Rlelerinden Empedans Rlesinin alma Prensibi: Hattn herhangi noktasnda bir arza meydana geldiinde gerilim ve akm oranlarn lerek arzay ve arzann nerede olduunu tespit eder. Yanl amalardan kanmak iin, empedans rleleri eitli koruma blgelerine sahiptir. 1.Blge : 3 faz arzas iin hattn %80 ini kapsar. Bu blge iinde rle ani aar. Amada gecikme olmaz. 2.Blge : Hattn %120 sini kapsar, yani dier hattn bir ksm iinde koruma fonksiyonuna sahiptir. Ama bu blgede belli bir gecikme ile ama yapar. 3.Blge: Hattn %150 sini kapsar, yani dier hattn bir ksm iinde koruma fonksiyonuna sahiptir. Ama bu blgede 2. blgeye gre belli bir gecikme ile ama yapar.
10
MATERYAL VE METOT
ALPARSLAN TATAR
4.Blge: Hattn %200 n kapsar, yani dier hattn bir ksm iinde koruma fonksiyonuna sahiptir. Ama bu blgede 3. blgeye gre belli bir gecikme ile ama yapar. 5.Blge: Hattn geri blgesinin %100 n kapsar. Ama bu blge dier blgelerin tamamna gre belli bir gecikme ile ama yapar. Empedans rleleri 3 faz arzalarda ok yeterli iken faz-faz arzalarnda snrl bir koruma salar. 3.1.1.3. Mesafe (Empedans) Korumasnn Esaslar
ekil 3.1. Mesafe (empedans ) korumas blok emas. Z< Empedans Rlesi CB Kesici CT Akm Trafosu VT Gerilim Trafosu DC Aux DA Yardmc Besleme PCL Haberleme Portu Tr Kontaktr Akm ve Gerilimin Genlik ve Asn ler. Z=V/I eitliinden korunacak hattn empedansnn a ve genlii hesaplanr. llen empedans, ayarlanan empedanstan kk ve eitse alr. (ZZset ise rle aar.)
11
MATERYAL VE METOT
ALPARSLAN TATAR
3.1.1.4. Empedans lm (Yk ile Arza Akmn Ayrt Etme)
ekil 3.2. Arza ncesi normal durum. Arza ncesi Normal Duruma Ait Veriler ebeke Anma Gerilimi = 132 kV ; Yk =75 MW+j30MVAr=80.8<21.8 MVA ebeke Empedans ZS=0+j15 ; Yk Empedans ZL=15+j35=38.08<66.8 Kaynak Gerilimi (Reaktans Arkas) E=80<0 kV (faz-ntr) Anma akm ve gerilimleri VA=77.64<-3.02 kV (f-n) ; VB=68.6<-9.85 kV (f-n) I=318.1<-31.15 A Z (Hat +Yk Empedans) =VA/I=244.1<28.13
ekil 3.3. Hat sonunda ksa devre. Arzal Barann Gerilim 0 olacaktr. VB=0 kV VA=58.36<-6.5 kV (f-n) I=1533<-73.3 A (Arza Akm) Z=VA/I=38.08<66.8
12
MATERYAL VE METOT
ALPARSLAN TATAR
ekil 3.4. Hat ortasnda ksa devre. Arza noktas ve sandaki tm noktalarda gerilim sfrdr. VB=0 kV VA=45.67<-10.2 kV (f-n) I=2399<-77.01 A (Arza Akm) Z=VA/I=19.04<66.8
ekil 3.5. Hat banda ksa devre. Arza noktas ve sandaki tm noktalarda gerilim sfrdr. VB=0 kV ; VA=0 kV I=5333<-90. A (Arza Akm) Z=VA/I=0<0 Sonuta; Set Edilen Empedans ZSET=244.1<28.13 Hat Sonu Arzasnda Z1=38.08<66.8 Hat Ortas Arzasnda Z2=19.04<66.8
13
MATERYAL VE METOT
ALPARSLAN TATAR
Hat Ba Arzasnda Z3=0<0 Her 3 Arza Durumunda Aar ; nk ZZSET dir.
3.1.1.5. Mesafe Rlesi Tipleri : 3.1.1.5.1. OHM Rlesi:

k1 = k Z1 = 0 k 2 = -k Z2 = Z
1 = 2 =
XL
[ RL . cos + X L . sin ]
Z 2k (3.1)
Z 2k . sin
90
Z 2k . cos
RL
ekil 3.6. OHM mesafe rlesinin alma blgesi. Taranm blge yani genin d rlenin suskun kald yani herhangi bir sinyal retmedii blgedir. Taranmam i blgede iinde rle sinyal retebilir.
X
Koruma zn R L
ekil 3.7. OHM mesafe rlesine ait koruma blgeleri.
14
MATERYAL VE METOT
ALPARSLAN TATAR
3.1.1.5.2. MHO Rlesi : k1 = k Z1 = Z 2 = Z k2 = 0

Z Z Z RL . cos + X L . sin 2 k k k
2 2 2
1 = 2 =
(3.2)
Z k
Z k
sin
R
Z k
cos
ekil 3.8. MHO rlesinin alma blgesi. 3.1.1.5.3. Empedans Rlesi:

k1 = k k2 = 0 Z1 Z 2
Z1 k
Z Z Z RL 1 . cos + X L 1 . sin 22 k k k
Dairenin merkezi
Z2 k
(3.3)
Yarap
Z2
Z1 k
R L
ekil 3.9. Empedans rlesinin alma blgesi. Mesafe korumasnda ok blge oluturma ;
15
MATERYAL VE METOT
ALPARSLAN TATAR
Zon 2
B A
Zon 1
Y X
F2 F3
D
Zon 3
ekil 3.10. Mesafe korumasnda blge oluturma. Dz izgili Zone1-Zone2-Zone3, R1 rlesinin asl ve yedek blgeleridir. Kesik izgili Zone1-Zone2-Zone3, R2 rlesinin asl ve yedek blgeleridir. rnein R1 rlesi kendi Zone1 inde dier blgelerine gre daha hzl aarken, Zone2 de daha ge, Zone3 ise en ge olarak ama yapar. Mesafe korumasnda ok blge oluturma;
X C D B Zon 2 Zon 1 A R Zon 3
ekil 3.11. Mesafe korumasnda blgeler.
16
MATERYAL VE METOT
ALPARSLAN TATAR
3.1.1.5.4. Mesafe Rlesi Zaman-Mesafe Karakteristii:
Zaman %25 A Rlesi %50 B Rlesi
%80
C Rlesi
*
A
E Rlesi
* *
E
F Rlesi
* *
F C
*
G
Mesafe
ekil 3.12. Mesafe rlesi zaman-mesafe karakteristii. Genel olarak R-X dzlemi ;
ekil 3.13. Genel olarak R-X dzlemi. Akm, gerilimden kadar geridedir. Eer gerilimin as referans olarak (rnein sfr) alnrda, akmn as - olacaktr. Z=V/I ifadesi ile bulunan empedansn as + deerini alr. Gerilim as referans alnmasa bile empedansn as pozitif olacaktr. Z=R+jX ; R ve X Pozitif (Z=Z+ ) As 90 den kktr. Aktif g ak yn baradan hatta doru olacaktr. Endktif Reaktansa sahiptir.
17
MATERYAL VE METOT
ALPARSLAN TATAR
1.Blge ekil 3.14. 1. Blgeye ait R-X dzlemi. Akm, gerilimden kadar geridedir. Eer gerilimin as referans olarak (rnein sfr) alnrda, akmn as - olacaktr. Z=V/I ifadesi ile bulunan empedansn as + deerini alr. Gerilim as referans alnmasa bile empedansn as pozitif olacaktr. Z=-R+jX ; R Negatif , X Pozitif (Z=Z+ ) As 90 den byktr. Aktif g ak yn hattan baraya doru olacaktr. Endktif Reaktansa sahiptir
2.Blge ekil 3.15. 2. Blgeye ait R-X dzlemi. Akm, gerilimden kadar ileridedir. Eer gerilimin as referans olarak (rnein sfr) alnrda, akmn as + olacaktr. Z=V/I ifadesi ile bulunan empedansn as - deerini alr. Gerilim as referans alnmasa bile empedansn as pozitif olacaktr. Z=-R-jX ; R ve X Negatif (Z=Z- ) As 90 den byktr. Aktif g ak yn hattan baraya doru olacaktr. Kapasitif Reaktansa sahiptir.
18
MATERYAL VE METOT
ALPARSLAN TATAR
3.Blge ekil 3.16. 3.Blgeye ait R-X dzlemi. Akm, gerilimden kadar ileridedir. Eer gerilimin as referans olarak (rnein sfr) alnrda, akmn as + olacaktr. Z=V/I ifadesi ile bulunan empedansn as - deerini alr. Gerilim as referans alnmasa bile empedansn as pozitif olacaktr. Z=R-jX ; R ve X Negatif (Z=Z- ) As 90 den kktr. Aktif g ak yn baradan hatta doru olacaktr. Kapasitif Reaktansa sahiptir.
4.Blge ekil 3.17. 4. Blgeye ait R-X dzlemi 3.1.2. ncelenen letim Sistemi: Bu almada TEA 12. Blge alannda bulunan Klavuzlu TM., Narl TM., Kll TM. , K.Mara TM., ile Menzelet HES arasndaki ring sistemindeki Mesafe Koruma Rleleri , ayarlar ve aralarndaki koordinasyon incelenmitir. Sz konusu blgede ; EPAC 3122, SEMENS 7SA, Thr, Sd 135, Lz3 Mesafe Koruma Rleleri kullanlmakta olup hat bilgileri tablo.1de, ring sisteminin tek hat emas da ekil.3.18de verilmitir.
19
MATERYAL VE METOT
ALPARSLAN TATAR
ekil 3.18.ncelenen iletim sisteminin tek hat emas.
20
MATERYAL VE METOT
ALPARSLAN TATAR
Epac 3122 mesafe koruma rlesinde ; drt ileri, bir geri olmak zere toplam be zone vardr. 1. zone hattn %85ini , 2. zone hattn %120sini, 3. zone hattn %150sini, 4. zone hattn %200n, 5. zone (geri) hattn %100n kapsamaktadr. Zaman ayarlar ise; 1.zone 0 ms. , 2. zone 500 ms. , 3.zone 1000 ms. , 4.zone 1500 ms. , 5. zone (geri) 1500 ms.dir. Siemens 7SA mesafe koruma rlesinde; drt ileri, bir geri olmak zere toplam be zone vardr. 1. zone hattn %85ini , 2. zone hattn %120sini, 3. zone hattn %150sini, 4. zone hattn %200n, 5. zone (geri) hattn %100n kapsamaktadr. Zaman ayarlar ise; 1.zone 0 ms. , 2. zone 500 ms. , 3.zone 1000 ms. , 4.zone 1000 ms. , 5. zone (geri) 1500 ms.dir. Thr mesafe koruma rlesinde ; ileri, bir geri olmak zere toplam drt zone vardr. 1. zone hattn %85ini , 2. zone hattn %120sini, 3. zone hattn %170sini, 4. zone (geri) hattn %120sini. Zaman ayarlar ise; 1.zone 0 ms. , 2. zone 500 ms. , 3.zone 1000 ms. , 4.zone (geri) 1500 ms. dir. Sd 135 mesafe koruma rlesinde; drt ileri, bir geri olmak zere toplam be zone vardr. 1. zone hattn %85ini , 2. zone hattn %120sini, 3. zone hattn %150sini, 4. zone hattn %200n, 5. zone (geri) hattn %100n kapsamaktadr. Zaman ayarlar ise; 1.zone 0 ms. , 2. zone 500 ms. , 3.zone 1000 ms. , 4.zone 1500 ms. , 5. zone (geri) 2000 ms.dir. Lz3 mesafe koruma rlesinde; toplam ileri zone vardr. 1. zone hattn %85ini , 2. zone hattn %120sini, 3. zone hattn %150sini kapsamaktadr. Zaman ayarlar ise; 1.zone 0 ms. , 2. zone 500 ms. , 3.zone 1000 ms.dir
Poz ve Neg Bil.

Trf Mrk. K.MARA K.MARA K.MARA KILAVUZLU KILAVUZLU Fider KILILI MENZELET NARLI KILILI NARLI Ger. Uznlk (KV Km ) 5,77 23,63 26,92 23,723 40,565 9,585 154 154 154 154 154 154 Kesit (MCM) 1277 477 477 1272 795 795 Direk T. Teli Tipi Kes.MM2 PA A2E1 A2N1 PA ASBS AS 70 70 70 70 70 70 R ohm 0,3 3,2 3,6 1,2 2,8 0,8 X ohm 2,5 9,9 11,6 10,4 16,4 3,9 Y uMHO 14,9 63,9 70,8 61,2 114 26,6
Sfr Bileen
Ro ohm 1,8 9,2 11,2 7,5 14,4 3,5 Xo Yo ohm uMHO 6,5 29,8 32,7 26,6 48,9 11,6 11 43,3 54,6 45 84,3 19,7
KILAVUZLU MENZELET
izelge 3.1. ncelenen iletim sisteminin hat bilgileri.
21
MATERYAL VE METOT
ALPARSLAN TATAR
K.MARA TM. MENZELET HES ARASI LETM HATTI KORUMA BLGELER
NARLI TM. KILAVUZLU TM MENZELET HES 4 K.MARA TM. 5
3 2 1 9,59 km 23,63 km.
26,92 km.
5,77 km. RLE NO: 1 RLE CNS: EPAC 3122 KILILI TM.
ekil 3.19. K.Mara TM.-Menzelet HES aras iletim hatt koruma blgeleri.
RLENN AMA ZAMANI 0 ms. 500 ms.. 1000 ms. 1500 ms. 1500 ms.
ZONE NO 1 (%85) 2 (%120) 3 (%150) 4 (%200) 5-G (%100)
KORUNAN BLGE VE MESAFES K.Mara TM-Menzelet HES hatt 0 - 20,1. km. aras K.Mara TM-Menzelet HES hatt 0 - 23,63. km. aras Menzelet HES-Klavuzlu TM hatt 0 - 1,9. km. aras K.Mara TM-Menzelet HES hatt 0 - 23,63. km. aras Menzelet HES-Klavuzlu TM hatt 0 - 4,8. km. aras K.Mara TM-Menzelet HES hatt 0 - 23,63. km. aras Menzelet HES-Klavuzlu TM hatt 0 - 9,59. km. aras K.Mara TM-Narl TM hatt 0 - 26,92. km. aras K.Mara TM-Kll TM hatt 0 - 5,77. km. aras
izelge 3.2. Sistemde kullanlan 1 nolu rleye ait koruma blgeleri ve ama zamanlar.
22
MATERYAL VE METOT
ALPARSLAN TATAR
K.MARA TM. KILILI TM. ARASI LETM HATTI KORUMA BLGELER
NARLI TM.
KILAVUZLU
KILILI TM.
K.MARA TM. 5 26,92 km.
23,72 km.
5,77 km. 5 23,63 km.
RLE NO: 3 RLE CNS: EPAC 3122 MENZELET HES
ekil 3.20. K.Mara TM.- Kll TM. aras iletim hatt koruma blgeleri.
ZONE NO 1 (%85) 2 (%120) 3 (%150) 4 (%200) 5-G (%100)
KORUNAN BLGE VE MESAFES K.Mara TM-Kll TM hatt 0 4,9. km. aras K.Mara TM-Kll TM hatt 0 5,77. km. aras Kll TM-Klavuzlu TM hatt 0 4,7. km. aras K.Mara TM-Kll TM hatt 0 5,77. km. aras Kll TM-Klavuzlu TM hatt 0 11,9. km. aras K.Mara TM-Kll TM hatt 0 5,77. km. aras Kll TM-Klavuzlu TM hatt 0 23,72. km. aras K.Mara TM-Narl TM hatt 0 - 26,92. km. aras K.Mara TM- Menzelet HES hatt 0 - 23,63. km. aras
23
MATERYAL VE METOT
ALPARSLAN TATAR
K.MARA TM. NARLI TM. ARASI LETM HATTI KORUMA BLGELER
KILILI TM. 5 KILAVUZLU TM NARLI TM. K.MARA TM.
5,77 km. 4 3 40,57 km. 2 1
26,92 km. 5 23,63 km.
RLE NO: 7 RLE CNS: EPAC 3122 MENZELET HES
ekil 3.21. K.Mara TM.- Narl TM. aras iletim hatt koruma blgeleri.
ZONE NO 1 (%85) 2 (%120) 3 (%150) 4 (%200) 5-G (%100)
KORUNAN BLGE VE MESAFES K.Mara TM-Narl TM hatt 0 22,88. km. aras K.Mara TM-Narl TM hatt 0 26,92. km. aras Narl TM-Klavuzlu TM hatt 0 8,11. km. aras K.Mara TM-Narl TM hatt 0 26,92. km. aras Narl TM-Klavuzlu TM hatt 0 20,29. km. aras K.Mara TM-Kll TM hatt 0 5,77. km. aras Kll TM-Klavuzlu TM hatt 0 40,57. km. aras K.Mara TM-Kll TM hatt 0 - 5,77. km. aras K.Mara TM- Menzelet HES hatt 0 - 23,63. km. aras
24
MATERYAL VE METOT
ALPARSLAN TATAR
KILAVUZLU TM KILILI TM. ARASI LETM HATTI KORUMA BLGELER
MENZELET HES
KILAVUZLU TM 5 9,58 km.
KILILI TM.
K.MARA TM.
23,72 km. NARLI TM.
5,77 km.
40,57 km. 5 RLE NO: 6 RLE CNS: EPAC 3122
ekil 3.22. Klavuzlu TM.- Kll TM. aras iletim hatt koruma blgeleri.
ZONE NO 1 (%85) 2 (%120) 3 (%150) 4 (%200) 5-G (%100)
KORUNAN BLGE VE MESAFES Klavuzlu TM-Kll TM hatt 0 20,17. km. aras Klavuzlu TM-Kll TM hatt 0 23,72. km. aras Kll TM-K.Mara TM hatt 0 1,15. km. aras Klavuzlu TM-Kll TM hatt 0 23,72. km. aras Kll TM-K.Mara TM hatt 0 2,85. km. aras Klavuzlu TM-Kll TM hatt 0 23,72. km. aras Kll TM-K.Mara TM hatt 0 5,77. km. aras Klavuzlu Menzelet HES hatt 0 - 9,58. km. aras Klavuzlu TM- Narl TM. Hatt 0 - 40,57. km. aras
25
MATERYAL VE METOT
ALPARSLAN TATAR
KILAVUZLU TM NARLI TM. ARASI LETM HATTI KORUMA BLGELER
MENZELET HES
KILAVUZLU TM 5 9,58 km.
NARLI TM.
K.MARA TM.
40,57 km.
26,92 km.
23,72 km.
KILILI TM. RLE NO: 12 RLE CNS: SEMENS 7SA
ekil 3.23. Klavuzlu TM.- Narl TM. aras iletim hatt koruma blgeleri.
ZONE NO 1 (%85) 2 (%120) 3 (%150) 4 (%200) 5-G (%100)
KORUNAN BLGE VE MESAFES Klavuzlu TM-Narl TM hatt 0 34,5. km. aras Klavuzlu TM-Narl TM hatt 0 40,57. km. aras Narl TM-K.Mara TM hatt 0 5,4. km. aras Klavuzlu TM-Narl TM hatt 0 40,57. km. aras Narl TM-K.Mara TM hatt 0 13,5. km. aras Klavuzlu TM-Narl TM hatt 0 40,57. km. aras Narl TM-K.Mara TM hatt 0 26,92. km. aras Klavuzlu Menzelet HES hatt 0 - 9,58. km. aras Klavuzlu TM- Kll TM. Hatt 0 - 23,72. km. aras
26
MATERYAL VE METOT
ALPARSLAN TATAR
KILAVUZLU TMMENZELET HES ARASI LETM HATTI KORUMA BLGES
MENZELET HES
KILAVUZLU TM
NARLI TM.
K.MARA TM.
1 9,58 km. 40,57 km.
4 26,92 km.
2 3 23,63 km. K.MARA TM.
23,72 km.
5,77 km.
KILILI TM RLE NO: 10 RLE CNS: Thr K.MARA TM.
ekil 3.24. Klavuzlu TM.- Menzelet HES. aras iletim hatt koruma blgeleri.
RLENN AMA ZAMANI 0 ms. 500 ms.. 1000 ms.
ZONE NO 1 (%85) 2 (%120) 3 (%170)
KORUNAN BLGE VE MESAFES Klavuzlu TM-Menzelet HES hatt Klavuzlu TM-Menzelet HES hatt Menzelet HES-K.Mara TM hatt Klavuzlu TM-Menzelet HES hatt Menzelet HES-K.Mara TM hatt Klavuzlu TM-Narl TM hatt Narl TM-K.Mara TM hatt Klavuzlu TM-Kll TM hatt Kll TM-K.Mara TM hatt 0 8,1. km. aras 0 9,58. km. aras 0 4,7. km. aras 0 9,58. km. aras 0 16,5. km. aras 0 40,57. km. aras 0 26,92. km. aras 0 23,72. km. aras 0 1,15. km. aras
4-G (%120)
1500 ms.
izelge 3.7 Sistemde kullanlan 10 nolu rleye ait koruma blgeleri ve ama zamanlar.
27
MATERYAL VE METOT
ALPARSLAN TATAR
NARLI TMKILAVUZLU TM. ARASI LETM HATTI KORUMA BLGELER
MENZELET HES MENZELET HES K.MARA TM. KILAVUZLU TM NARLI TM. 4 2 1 23,63 km.
9,58 km.
40,57 km. 2
26,92 km. 4 5,77 km.
23,72 km. 3 KILILI TM RLE NO: 11 RLE CNS: Thr
KILILI TM
ekil 3.25. Narl TM.- Klavuzlu TM. aras iletim hatt koruma blgeleri.
ZONE NO 1 (%85) 2 (%120) 3 (%170) 4-G (%120) KORUNAN BLGE VE MESAFES Narl TM - Klavuzlu TM hatt 0 34,5. km. aras Narl TM - Klavuzlu TM hatt 0 40,57. km. aras Klavuzlu TM-Menzelet HES hatt 0 1,9. km. aras Klavuzlu TM- Kll TM hatt 0 4,74. km. aras Narl TM - Klavuzlu TM hatt 0 40,57. km. aras Klavuzlu TM-Menzelet HES hatt 0 6,7. km. aras Klavuzlu TM- Kll TM hatt 0 16,6. km. aras Narl TM-K.Mara TM hatt 0 26,92. km. aras K.Mara TM- Menzelet HES hatt 0 4,72. km. aras K.Mara TM- Kll TM. hatt 0 1,15. km. aras RLENN AMA ZAMANI 0 ms. 500 ms.. 1000 ms. 1500 ms.
28
MATERYAL VE METOT
ALPARSLAN TATAR
NARLI TMK.MARA TM. ARASI LETM HATTI KORUMA BLGELER
MENZELET HES
KILAVUZLU TM
NARLI TM.
K.MARA TM. 3
23,63 km. 1 40,57 km. 26,92 km. 2 3
5,77 km. RLE NO: 8 RLE CNS: LZ3 KILILI TM
ekil 3.26. Narl TM.- K.Mara TM. aras iletim hatt koruma blgeleri.
RLENN AMA ZAMANI 0 ms. 500 ms.. 1000 ms.
ZONE NO 1 (%85) 2 (%120) 3 (%150)
KORUNAN BLGE VE MESAFES Narl TM - K.Mara TM hatt 0 22,82. km. aras Narl TM - K.Mara TM hatt 0 26,92. km. aras K.Mara TM- Kll TM hatt 0 1,54. km. aras K.Mara TM- Menzelet HES hatt 0 4,72. km. aras Narl TM - K.Mara TM hatt 0 26,92. km. aras K.Mara TM- Kll TM hatt 0 2,85. km. aras K.Mara TM- Menzelet HES hatt 0 11,85. km. aras
29
MATERYAL VE METOT
ALPARSLAN TATAR
KILILI TMKILAVUZLU TM. ARASI LETM HATTI KORUMA BLGELER
MENZELET HES
KILAVUZLU TM 4 3 2 9,58 km. 1
KILILI TM
K.MARA TM.
5 23,72 km. 2 5,77 km.
3 40,57 km. 4 NARLI TM.
RLE NO: 5 RLE CNS: SEMENS 7SA
ekil 3.27. Kll TM.- Klavuzlu TM. aras iletim hatt koruma blgeleri.
ZONE NO 1 (%85) 2 (%120) 3 (%150) 4 (%200) 5-G (%100) KORUNAN BLGE VE MESAFES Kll TM-Klavuzlu TM hatt 0 20,17. km. aras Kll TM-Klavuzlu TM hatt 0 23,72. km. aras Klavuzlu TM-Narl TM hatt 0 8,11. km. aras Klavuzlu TM-Menzelet HES hatt 0 1,92. km. aras Kll TM-Klavuzlu TM hatt 0 23,72. km. aras Klavuzlu TM-Narl TM hatt 0 20,3. km. aras Klavuzlu TM-Menzelet HES hatt 0 4,6. km. aras Kll TM-Klavuzlu TM hatt 0 23,72. km. aras Klavuzlu TM-Narl TM hatt 0 40,57. km. aras Klavuzlu TM-Menzelet HES hatt 0 9,58. km. aras Kll TM K.Mara TM. hatt 0 5,77. km. aras RLENN AMA ZAMANI 0 ms. 500 ms.. 1000 ms. 1000 ms. 1500 ms.
30
MATERYAL VE METOT
ALPARSLAN TATAR
KILILI TMK.MARA TM. ARASI LETM HATTI KORUMA BLGELER
KILAVUZLU TM
KILILI TM
K.MARA TM.
NARLI TM.
5 23,72 km. 1 5,77 km. 2
3 26,92 km.
3 23,63 km. RLE NO: 4 RLE CNS: SEMENS 7SA 4 MENZELET HES
ekil 3.28. Kll TM.- K.Mara TM. aras iletim hatt koruma blgeleri.
ZONE NO 1 (%85) 2 (%120) 3 (%150) 4 (%200) 5-G (%100) KORUNAN BLGE VE MESAFES Kll TM-K.Mara TM hatt 0 4,9. km. aras Kll TM-K.Mara TM hatt 0 5,77. km. aras K.Mara TM-Narl TM hatt 0 5,4. km. aras K.Mara TM-Menzelet HES hatt 0 4,7. km. aras Kll TM-K.Mara TM hatt 0 5,77. km. aras K.Mara TM-Narl TM hatt 0 13,5. km. aras K.Mara TM-Menzelet HES hatt 0 11,8. km. aras Kll TM-K.Mara TM hatt 0 5,77. km. aras K.Mara TM-Narl TM hatt 0 26,92. km. aras K.Mara TM-Menzelet HES hatt 0 23,63. km. aras Kll TM Klavuzlu TM. hatt 0 23,72. km. aras RLENN AMA ZAMANI 0 ms. 500 ms.. 1000 ms. 1000 ms. 1500 ms.
31
MATERYAL VE METOT
ALPARSLAN TATAR
MENZELET HESK.MARA TM. ARASI LETM HATTI KORUMA BLGES
NARLI TM. KILAVUZLU TM
MENZELET HES 5
K.MARA TM. 3 2 26,92 km.
9,59 km. 23,63 km. 1 2 3 5,77 km.
RLE NO: 2 RLE CNS: Sd135
4 KILILI TM
ekil 3.29. Menzelet HES.- K.Mara TM. aras iletim hatt koruma blgeleri.
ZONE NO 1 (%85) 2 (%120) 3 (%150) 4 (%200) 5-G (%100)
KORUNAN BLGE VE MESAFES Menzelet HES-K.Mara TM hatt 0 20,1. km. aras Menzelet HES - K.Mara TM hatt 0 23,63. km. aras K.Mara TM-Narl TM hatt 0 5,4. km. aras K.Mara TM-Kll TM. hatt 0 1,2. km. aras Menzelet HES - K.Mara TM hatt 0 23,63. km. aras K.Mara TM-Narl TM hatt 0 13,5. km. aras K.Mara TM-Kll TM. hatt 0 2,9. km. aras Menzelet HES - K.Mara TM hatt 0 23,63. km. aras K.Mara TM-Narl TM hatt 0 26,92. km. aras K.Mara TM-Kll TM. hatt 0 5,77. km. aras Menzelet HES - Klavuzlu TM hatt 0 9,59. km. aras
32
MATERYAL VE METOT
ALPARSLAN TATAR
MENZELET HESKILAVUZLU TM ARASI LETM HATTI KORUMA BLGES
NARLI TM.
K.MARA TM.
MENZELET HES
KILAVUZLU TM
NARLI TM.
23,63 km. 4 26,92 km.
9,58 km.
40,57 km.
2 4 1
5,77 km. 2 23,72 km. KILILI TM RLE NO: 9 RLE CNS: Thr 3 KILILI TM
ekil 3.30. Menzelet HES.- Klavuzlu TM. aras iletim hatt koruma blgeleri.
RLENN AMA ZAMANI 0 ms. 500 ms.. 1000 ms. 1500 ms.
ZONE NO 1 (%85) 2 (%120) 3 (%170) 4 G(%120)
KORUNAN BLGE VE MESAFES Menzelet HES-Klavuzlu TM hatt 0 8,1. km. aras Menzelet HES - Klavuzlu TM hatt 0 9,58. km. aras Klavuzlu TM-Narl TM hatt 0 8,1. km. aras Klavuzlu TM-Kll TM. hatt 0 4,74. km. aras Menzelet HES - Klavuzlu TM hatt 0 9,58. km. aras Klavuzlu TM-Narl TM hatt 0 28,4. km. aras Klavuzlu TM-Kll TM. hatt 0 16,60. km. aras Menzelet HES-K.Mara TM hatt 0 23,63. km. aras K.Mara TM-Narl TM hatt 0 5,4. km. aras K.Mara TM-Kll TM hatt 0 1,15. km. aras
33
MATERYAL VE METOT
ALPARSLAN TATAR
3.2. Metot 3.2.1 ok Katmanl Alglamal Alar ok katmanl alglamal alar (MLP), giri ve k nronlar arasnda gizli nron ad verilen bir yada daha fazla nron katman olan ileri beslemeli sinir alarnn geni bir snfn kapsar. Genellikle bir katmandaki btn nronlar ok ynl linklerle komu katmandaki nronlara baldrlar. Bu linkler balant arlyla gsterilirler. Birinci katman giri katmandr. Bu katman giri sinyalini modifikasyona uratmadan ikinci katmana (gizli katman) ulatrr. Son katman an cevabnn geldii k katmandr. Wij(k-1) ; (k-1) katmanndaki i nronu ve katmanndaki j nronu arasndaki balant arln gsterir. yj(k) k, fj(k) (.) aktivasyon fonksiyonu, j(k) sembol ise katmandaki j nronun j eik deerini gsterir. Nk k katmanndaki nron saysdr. M giri k katman dahil katman saysdr. Her nron iin aadaki giri-k ilikisi vardr (Luo ve Unbehauen, 1998). yj(k)=fj(k)( Wij( k 1) y i( k 1) (j k ) )
i =1 N k 1
(j=1,2,3,Nk ; k=1,2,,M)
(3.4)
y1(0), y2(0),.........,yNo(0) girileri, y1(M),y2(M),............,yNm(M) klar, No giri katmanndaki nron saysn, Nm k katmanndaki nron saysn gsterir. MLP alarnn anahtar fonksiyonu genel doann dorusal olmayan giri-k eletirmesinin gsterimidir. Aadaki iki teorem bu eletirme zelliini salar. Teorem 1.7 Herhangi bir >0 ve L2 fonksiyonu f:[0,1]No RNm, f yi (ortalama hata karesi doruluuna) yaklatran 3 katmanl alglamal a vardr. Teorem 1.8 f:[0,1]No RNm deki herhangi bir daimi fonksiyon gizli katmannda 2 No+1 nronu bulunan 3 katmanl alglamal a gereklenebilir. Bu iki teoremden anlalaca zere her zaman katman yeterlidir. Fakat bazen pratik durumlarda drt, be veya daha fazla katman kullanlmaktadr (Luo ve Unbehauen, 1998). 3 katmanla zme yaklalamad durumlarda daha ok katmana ihtiya duyulur. Dahas 32den fazla katmanl alar gereklemesi ok daha esnektir. MLPnin eletirme kapasitesi, dorusal olmayan filtreleme ve sinyal sktrma gibi ok eitli sinyal ileme problemlerine uygulanmas matematiksel yeniliklerden kaynaklanmaktadr. Bu iki teoremle uygun balant arlklarn, eik deerlerini ve aktivasyon fonksiyonlarn seerek istenilen dorusal olmayan eletirmeyi gerekleyebiliriz.
34
MATERYAL VE METOT
ALPARSLAN TATAR
Yinede birok sinyal ileme uygulamasnda istenilen dorusal olmayan eletirmeye ulalamamaktadr. Fakat giri-k rnek kmeleri olumaktadr. { Y1(0), Y (M)},
1 ^
i
{ Y2(0), Y (M)}, ........, { YI(0), Y (0)},

2 I
{ Yi(0), Y (M)} i .inci giri-k kmesi Yi(0)=[yi,1(0), yi,2(0),, yi,No(0)]T

^
i.inci giri vektr
Y
i
(M)
=[ y i ,1 , y i , 2 ,.., y i , N M ]T i.inci k vektr (i=0,1,2.............I; I ulalabilecek
^ (M )
^ (M )
^ (M )
rnek kme numaras). Bu durumda balant arlklar, eik deerleri ve aktivasyon fonksiyonlar optimizsayon problemi zlerek elde edilebilir (Luo ve Unbehauen, 1998). min Yi
i =1 I (M )
Yi
2 ^ (M )
(3.5)
(M )
Y (M) =[ y i ,1 , y i , 2 ,.., y i , N M ]T an 3.4 kullanarak hesaplad k vektrdr.

i
(M )
(M )
Optimizsayon problemini zmek iin bir ok metot vardr. Geri yaylml renme (BP) algoritmas en basit ve en yaygnlarndan bir tanesidir. BP algoritmasnda btn aktivasyon fonksiyonlar ve eik deerleri bir nceki deere atanr. Balant arlklarnn gncellenmesi yle zetlenebilir: 1. Btn balant arlklarn rast gele belirle. 2. 3.4 kullanarak her K=0,1.........m iin Yn(k) vektrn ve ulalabilecek giri Yn(0)=[yn,1(0), yn,2(0), yn,3(0),................., yn,No(0)](her n=1,2.......I iin) vektrn hesaplar. 3. Geriyi takip ederek hata yaylm terimlerini (k=1,2,...,M; n=1,2,...,I ve j=1,2,.....Nk) iin nj(k) hesapla
(M ) nj
^ (M ) ( ( = y nj y njM ) f j( M ) ( x njM ) )
'
(3.6)
(k=M) k katman iin

( ( njk ) = ( f j( k ) ( x njk ) ) ) ' N k +1 I =1
( k +1) nI
( W jIk ) (t )
(3.7)
Dier katmanlar iin (k<M)
35
MATERYAL VE METOT
ALPARSLAN TATAR
(f
(k ) j
(x
(k ) nj
) =
'
f j( k ) (u ) u
( u = xnjk )
(3.8)
xnj = Wij( k 1) (t ) y i( k 1) (j k ) )
(k)
N k 1 i =1
(3.9)
Wjl(k)(t) ve Wij(k-1)(t) t iterasyonundaki arlklar destekler. 4. Balant arlklarn 3.7 ye gre hesapla =renme parametresi
( ( Wij( k 1) (t + 1) = Wij( k 1) (t ) + njk ) y nik 1) n =1 I
(3.10)
5. 3.8 i kullanarak toplam hatay heapla ve bu h ata belirlenenin altna dene kadar (2.) aamaya dnerek hesaplamay devam ettir.
2 ^ (M ) n
= Y
n =1
(M ) n
= ( y
n =1 J =1
NM
(M ) n, j
y n, j ) 2
^ (M )
(3.11)
Bu balant arlklarnn altrlmas gereklenirken btn I rnek kmelerinin hazr olduu bir eit grup ilemdir. Baz durumlarda her yeni rnek kmesi altrma srasnda hazr olur. Bu durumda BP algoritmasnn 3.7 ve 3.8 i srayla aadaki formllere dnr.
( ( Wij( k 1) (n + 1) = Wij( k 1) (n) + njk ) y nik 1) n =1
(3.12)
= Y
(M ) n
2 ^ (M ) n
= ( y n, j y n, j ) 2
n =1
NM
^ (M )
(M )
(3.13)
Wij(k-1)(n+1), n. nci rnek kme kullanlarak elde edilen balant arln gsterir. Dolaysyla Wij(k-1)(n); (n-1).inci rnek kmesi kullanlarak elde edileni gsterir. BP algoritmas dereceli inen metot stne kurulu olduundan, yava yaklam hz ve lokal minimum problemlerinden kt etkilenir. Bununla birlikte bahsedilen birok metod BP algoritmasnn daha iyi sonu vermesini salar. Bu ispatlar ana hatlaryla aadakilerini ierir: 1. An balant arlklarnn gereklenmesi. Dolaysyla balant arlklar kk bir araln iine dzgnce datlr.
36
MATERYAL VE METOT
ALPARSLAN TATAR
2. Altrma annda renme kapasitesi parametresinin deimesi ve son katmanlarda ve son katmanlarn nndeki katmanlarda kk bir deere atanr; ve 3. Olabildiince istenilen dorusal olmayan eletirme hakknda nceki bilgiler kullanlr.
3.2.2. Matlabda Y.S.A. Modellemesi 3.2.2.1. Mimari
Bu blmde sk kullanlan ok katmanl ileri beslemeli geri bildirim algoritmasn kullanan alarn mimari yaps incelenecektir. Yapay sinir alar yardmc kutusundaki prosedrler genel alarn eitilmesi iin kullanlabilir. Bunlardan ileri blmlerde bahsedilecektir.
3.2.2.1.1. Nron Modelleri ( tansig, logsig, purelin )
R girili temel nron aada gsterilmitir. Her giri uygun bir w deeri ile arlklandrlmtr. Arlklandrlm giriler ile nyarg formlarnn toplam transfer fonksiyonu f nin giriini oluturur. Nronlar klarn oluturmak iin her hangi bir diferansiyel transfer fonksiyonu kullanabilir.
R=Giri vektrndeki eleman says ekil 3.31. Temel nron modeli. ok katmanl alar bazen transfer fonksiyonu olarak log-sigmoid fonksiyonunu kullanrlar.
ekil 3.32. Log-sigmoid transfer fonksiyonu. Logsig fonksiyonu nron girileri negatiften pozitife giderken 0 ile 1 arasnda k retir.
37
MATERYAL VE METOT
ALPARSLAN TATAR
Alternatif olarak, ok katmanl alar tan-sigmoid kullanabilirler.
transfer fonksiyonunu da
ekil 3.33. Tan-sigmoid transfer fonksiyonu. ok nadir olarak, geri bildirimli alarda lineer transfer fonksiyonu olan purelin kullanlr.
ekil 3.34. Lineer transfer fonksiyonu. Eer ok katmanl alarn son katmanndaki nronlar sigmoid nronlar ise an klar kk bir aralkla snrldr. Eer lineer k nronlar kullanldysa a klar herhangi bir deer alabilir. Geri bildirimde kullanlan herhangi bir transfer fonksiyonunun trevinin hesaplanabilmesi nemlidir. Yukardaki transfer fonksiyonlarnn (tansig, logsig, purelin) her birinin trevi mevcuttur.(dtansig, dlogsig, dpurelin) Transfer fonksiyonunun trevini bulmak iin transfer fonksiyonu string deriv ile arlr. tansig (deriv) ans= dtansig Burada tanmlanan transfer fonksiyonu geri bildirimde en ok kullanlan transfer fonksiyonlardr. Fakat eer ihtiya duyulursa baka trevlenebilir fonksiyonlar retilebilir (Demuth ve Beale, 2001).
3.2.2.1.2. leri Beslemeli A
R girii olan, S logsig nronlu tek katmanl a aada solda tm detaylar ile sada ise katman diyagram ile gsterilmitir.
38
MATERYAL VE METOT
ALPARSLAN TATAR
giri nron katmanlar
giri
nron katmanlar
ekil 3.35. Tek katmanl a.
ekil 3.36. Nron katman diyagram
R=giri vektrndeki eleman says; S= bir katmandaki nron says leri beslemeli alar bazen bir yada daha fazla sigmoid nronlarndan oluan gizli katmanlar izleyen lineer nronlu k katmanna sahiptir. Lineer olmayan transfer fonksiyonlu ok katmanl nronlar an giri-k vektrleri arasndaki lineer olmayan ve lineer ilikileri renmesini salar. Lineer k katman an -1, +1 aralnn dnda deer retebilmesini salar. Dier yandan eer an klarn snrlamak istiyorsanz, k katman sig-moid transfer fonksiyonu kullanmaldr. Biz ok katmanl alarda katman saylarn arlk matrislerinin st simgesini hesaplamak iin kullanrz. ki katmanl tansig/purelin andaki yaklak gsterim aada gsterilmitir.
ekil 3.37. ki katmanl tansig / purelin katman diyagram. Bu a genel fonksiyon yaklamcs olarak kullanlabilir. Gizli katmanda verilen yeterli sayda nronlarla snrl sayda belirsizlikle herhangi bir fonksiyona yaklam yapar.
39
MATERYAL VE METOT
ALPARSLAN TATAR
3.2.2.1.2.1. Bir A Oluturmak ( newff)
leri beslemeli a eitmek iin ilk aama bir a objesi oluturmaktr. newff fonksiyonu ileri beslemeli a oluturur. 4 girie ihtiya duyar ve a objesine dnr birinci giri Rx2 matrisidir. Bu matris giri vektrndeki her R elemannn minimum ve maksimum deeridir. kinci giri her katmann boyutunu ieren bir arraydir. nc giri her katmanda kullanlacak olan transfer fonksiyonlarnn adlarn ieren bir kme arrayidir. Son giri ise kullanlacak eitim fonksiyonunun adn ierir. net= newff([-1 2 ; 0 5],[3,1],{tansig,purelin},taringd); Bu komut bir a objesi retir ve arlklarn belirler. Bundan dolay a eitilmeye hazrdr. Arlklar yeniden belirlemek veya zel bir atama yapmak iin zamanlar vardr.
3.2.2.1.2.2. Arlklar Belirleme ( init)
leri beslemeli a eitilmeden nce arlklar ve tahminlerin belirlenmesi gerekir. newff arlklar otomatik olarak belirler fakat bunlarn yeniden belirlenmesi gerekir. Bu ilem init komutu ile yaplr. Bu fonksiyon a objesini giri olarak alr ve k olarak btn arllar ve tahminleri belli olan a objesi verir.
3.2.2.1.3 Simlasyon (sim)
Sim fonksiyonu a simle eder. sim a girii pyi ve a objesi net alr.a k ay bize dndrr. p= [1;2]; a= sim(net,p) a= -0,1011 Aada, simin ayn anda oluan girili vektrn kn hesaplamas gsterilmitir. Bu simlasyon batch modudur. Girilerin hepsi bir matris iindedir. Bu vektrleri ayr ayr belirlemeden daha etkilidir. p= [1 3 2 ; 2 4 1]; a= sim (net,p) a= -0,1011 -0,2308 0,4955
3.2.2.1.4 Eitim
An arlklar ve tahminleri bir kere belirlendii zaman a eitime hazrdr. A fonksiyon yaklam (lineer olmayan gerileme) model birlii ve model snflandrmas iin eitilebilir. A eitim ilemi, doru a davran, a girii p ve uzak k t den oluan birka kme rnee ihtiya duyar. Eitim esnasnda a performansnn iyi olmas iin arlk ve tahminler otomatik olarak net.performFcn fonksiyonu tarafndan ayarlanr. leri
40
MATERYAL VE METOT
ALPARSLAN TATAR
beslemeli alar iin sabit performans fonksiyonu mse (ortalama hata karesidir). A k ile uzak k arasndaki hatann karesinin ortalamasdr. (Demuth ve Beale, 2001). Bu blmde ileri beslemeli alar iin birok farkl eitim algoritmasndan bahsediliyor. Btn bu algoritmalar arlklarn ayarlanmas ve performansn minimuma indirilmesi iin performans fonksiyonunun gardyantn kullanr. Gradyant geri bildirim teknii kullanlarak hesaplanr. Geri bildirim gerideki hesaplamalar aa tekrar vermeyi ierir. Geri bildirim hesaplamas matematikteki zincir kural kullanlarak elde edilir. Temel geri bildirimli eitim algoritmasnda arlklar negatif gradyantlar ynnde hareket eder.
3.2.2.1.5. Geri Bildirim Algoritmas
Geri bildirim algoritmasnda birok deiken vardr. Geri bildirimli renim algoritmasnn en basit gsteriminde arlklar ve tahminler performans fonksiyonunun dzenli azald (negatif gradyant) ynnde gncellenir. xK+1= xK- K gK xK = u anki arlk ve tahminler gK= u naki gradyant K= renme derecesi Azalan gradyant algoritmasnn gereklenmesinin iki farkl yolu vardr. (artrm modu ve takm modu) Artrm modunda her giriin aa uygulanmasnda hesaplanr ve arlklar gncellenir. Takm modunda btn giriler aa arlklar gncellenmeden uygulanr.
3.2.2.1.5.1. Takm Eitimi (train)
Bu moda an arlklar ve tahminleri; btn eitim seti aa uygulandktan sonra gncellenir. Arlk ve tahminlerdeki deiimi elde etmek iin her eitim rneinde hesaplanan gradyantlar toplanr.
3.2.2.1.5.2. Takm Gradyant Azal (taringd)
Takm keskin azal eitim fonksiyonu taringd dir. Arlklar ve tahminler performans fonksiyonunun negatif gradyant ynnde gncellenir. Eer bir a takm keskin azal kullanarak eitmek isterseniz, a tarinFcn yi taringd ye ayarlamanz ve tarin fonksiyonunu armanz gerekir. verilen bir an sadece bir eitim fonksiyonu vardr. Taringdnin 7 tane eitim parametresi vardr. (epochs, show, goal, time, min_grad, max_fail,lr) lr= renme katsays
41
MATERYAL VE METOT
ALPARSLAN TATAR
Arlk ve tahminlerdeki deiimi hesaplamak iin lr, negatif gradyantla arplr, renme katsays ne kadar bykse aralk o kadar byk olur. Eer renme katsays ok ar byk yaplrsa algoritma gvenilmez hale gelir. Eer renme katsays ok ar kk ayarlanrsa algoritmann almas ok uzun srer. Algoritmann show iterasyonunda eitim durumu gsterilir. Dier parametreler eitim bittiinde elde edilir. Eitim iterasyon saysnn epochsu amasyla; performans fonksiyonunun goalun altna dmesiyle, gradyant deerinin min_gradtan aa dmesiyle veya eitim zamannn timedan uzun olmasyla durur. max_fail erken durudurma tekniidir. Aadaki kod p girili t hedefli eitim seti oluturur. Takm eitiminde btn giri vektrleri bir matrisin iinde yer alr. p = [ -1 -1 2 2; 0 5 0 5]; t = [-1 -1 1 1]; Daha sonra ileri beslemeli a olutururuz. Minmax fonksiyonu adaki girilerin deer araln tespit etmek iin kullanlr. net = newff (minmax(p), [3,1],{ tansig, purelin},traingd); Bu noktada verilen baz eitim parametreleri yenilenmek istenirse,. net.trainParam.show=50; net.trainParam.ir=0.05; net.trainParam.epochs=300; net.tramnParam.goai = le-5; Eer verilen parametreleri kullanmak isterseniz yukardaki komutlar nemli deildir. imdi a eitilmeye hazrdr. [net,tr]train(net,p,t); TRAINGD,Epoch 0/300, MSE 1.59423/le-05, Gradient 2.76799/ le-lO TRAINGD, Epoch 50/300, MSE 0.00236382/le-05, Gradient 0.0495292/le-lO TRAINGD, Epoch 100/300, MSE 0.000435947/le-05, Gradient 0.0161202/le-l TRAINGD, Epoch 150/300, MSE 8.68462e-05/le-05, Gradient 0.00769588/le-lO TRAINGD, Epoch 200/300, MSE 1 .45042e-05/le-05, Gradient 0.00325667/le-1(> TRAINGD, Epooh 211/300, MSE 9.64816e-06/le-05, Gradient 0.00266775/le-10 TRAINGD, Performance goal met. Tr = eitim kaydedici ; eitim ilemi bilgilerini ierir.
42
MATERYAL VE METOT
ALPARSLAN TATAR
imdi eitilmi a eitim kmesindeki girilere cevap verecek ekilde simle edilebilir. a = sim (net,p) a= -1.0010 -0.9989 1.0018 0.9985
3.2.2.1.5.3. Momentumlu Takm Gradyant Azal (taringdm)
Taringdye gre daha hzl sonuca ular. Momentumlu keskin azal vardr. Momentum, an lokal gradyantlarnn dnda komu hata yzeylerindekilerde cevap vermesini salar. Alak geiren filtre gibi davranarak momentum an hata yzeyindeki kk deerleri gremezden gelmesini salar. Momentumsuz a yzeysel yerel minimumda taklr. Momentumlu a byle bir noktay geebilir. Momentum geri bildirimli renmeye eklenebilir. Bu ekleme arlk deiimlerini son arlk deiiminin paralarnn toplamna eit yaparak yaplr. Yeni deiim geri bildirim kural ile teklif edilir. zin verilen son arlk deiiminin etkisinin deeri momentum sabiti ile elde edilir. (mc). mc 0 ile 1 arasndadr. mc=0 ise arlk deiimi gardyanta baldr. mc=1 ise arlk deiimi son arlk deiimine eittir,gardyant gz nne alnmaz. Gardyant, her eitim rneindeki hesaplanan gradyantlar toplanarak bulunur. Arlk ve tahminler btn eitim rnekleri yapldktan sonra gncellenir. Eer verilen bir iterasyondaki yeni performans fonksiyonu bir nceki iterasyondaki performans fonksiyonunu nceden tanmlanan mx_perf-inc orannda aarsa yeni arlk ve tahminler gz ard edilir ve mc=0 yaplr. Momentumlu gradyant azal takm, eitim fonksiyonu traingdm kullanlarak kullanlr. traingdm, taringd ile ayn basamaklar kullanr sadece renme parametreleri mc,lr ve max_perf_inc deerleri ayarlanr. Eer eitimden nce arlk ve tahminlerimizi yeniden dzenlersek elde ettiimiz ortalama hata karesi traingd kullanarak elde ettiimizden farkl olur. Eer tekrar deerlerle oynayp traingd ile eittiimiz de ok daha farkl olacaktr. Arlklarn ve tahminlerin rast gele seilmi ilk deerleri algoritmann performansn etkiler. Eer farkl algoritmalarn performanslarn kyaslamak istenirse birok balang arlk ve tahmin deerleri kmesi ile test edilmelidir. (Demuth ve Beale, 2001). p = 1-1 -1 2 2;0 505]; t = [1 1 1 1]; net=newff(rninmax(p),[3,lJ,{tansig,pureiin},traingdm); net.trainParam.show = 50; net.trainParam.lr = 0.05; net.trainParam.nc = 0.9; net.trainParan.epochs = 300;
43
MATERYAL VE METOT
ALPARSLAN TATAR
net.trainParam.goai = le-5; [net,tr]=train(net,p,t); TRANGOM, Epoch 0/300, MSE 3.6913/le-05, Gradient 4.54729/ le-lO TRAINGDM, Epoch 50/300, MSE 0.00532188/le-05, Gradient 0.213222/le-lO TRAINGDM, Epoch 100/300, MSE 6.34868e-05/le-05, Gradient 0.0409749/le-lO TRAINGDM, Epoch 114/300, MSE 9.06235e-06/le-05, Gradient 0.00908756/le-lO TRAINGDM, Performance goal met. a = sim(net,p) a= -1.0026 -1.0044 0.9969 0.9992
3.2.2.1.6. Hzl Eitim
Daha nce bahsedilen iki yntem bazen pratik problemler iin ok yava kalyor. Bu blmde 10-100 kat daha hzl yntemler zerinde duracaz. Bu blmdeki algoritmalarn hepsi takm modunda alr ve tarini kullanr. Bu hzl algoritmalar 2 ana blme ayrlr. Birinci blm bulgusal teknikleri kullanr. Heuristic teknikler standart keskin azal algoritmasnn performansnn baz analizler ile gelitirilmesi ile elde edilir. Heuristic modifikasyonlardan bir tanesi momentum tekniidir.bu blmde iki farkl heuristic teknikten bahsedilecektir. 1) Deiken renim katsayl geri bildirim (taringda); 2) Hzl deiimli geri bildirim (tarinrp). Bu algoritmalar standart nmerik optimizasyon tekniklerini kullanrlar. lerde sinir alar eitiminde kullanlan nmerik optm,zasyon tekniklerinden bahsedeceiz. Conjugate gardyant, quasi-newton, Levenberg- Marquardt (Demuth ve Beale, 2001).
3.2.2.1.7. Deiken renim Katsays (traingda, traingdx)
Standart keskin azalta renme katsays renme boyunca sabit bir deerdir. Algoritmann performans renim katsays deiikliklerine olduka duyarldr. Eer renim katsays ok yksek ayarlanrsa algoritma salnm yapar ve kararlln kaybeder. Eer ok kk ayarlanrsa algoritma cevab ok gecikir. renimden nce renme katsaysnn optimum deerini belirlemek zordur. Bununla birlikte optimum renim katsays eitim ilemi srasnda deiir. Eer renme katsaysnn eitim ilemi srsnda deimesine izin verirsek keskin azal algoritmasnn performans geliir. Adaptasyonlu renme katsays renmenin kararl olmasn salarken ayn zamanda renme basama geniliini olabildiince geni tutar. renme katsays yerel hata yzeyindeki komplekslie kar sorumludur.
44
MATERYAL VE METOT
ALPARSLAN TATAR
Adaptasyonlu renme katsays traingd ile kullanlan renme prosedrnde baz deiikliklere ihtiya duyar. lk olarak balang a k ve hata hesaplanr. Her epochta yeni arlklar ve tahminler geerli renim katsaylar kullanlarak hesaplanr. Sonra klar ve hatalar hesaplanr. Momentumlu olursa yeni hata eski hatay max_perf_inc ile daha nceden tanmlanm olan orandan daha fazla aarsa yeni arlk ve tahminler dikkate alnma. Buna ek olarak renme katsays drlr. Aksi takdirde yeni arlklar korunur. Eer yeni hata eski hatadan daha az ise renme katsays ykseltilir. Bu prosedr renme katsaysn ykseltir. ykselileri olmadan renebilmesi iindir. Bundan renme katsays elde edilir. renme katsays arttrlr. renme katsays hatadaki d garanti kararl renme salanana kadar drlr. Fakat bu sadece an geni hata dolay bir lokal blge iin optimum kararsz renmeye sebep oluyorsa edecek kadar yksek olduu zaman
p = [-1 -1 2 2;0 5 0 5]; t = [ -1 -1 1 1 ]; net = newff (mmnmax(p),[3,1],{tansig,pureiin},traingda); net.trainParam.show = 50; net.trainParam.ir = 0.05; net.trainParam.lrinc = 1.05; net.tramnParan.epochs = 300; net.tramnParam.goai = le-5; net , tr] =train ( net ,p, t) TRAINGDA, Epoch 0/300, MSE 1.71149/le-05, Gradient 2.6397/ le-06 TRANODA, Epoch 44/300, MSE 7.47952e-06/le-05, Gradient 0.00251265/1 e-06 TRAINGDA, Perfornance goai net. a = sim(net,p) -1.0036 -0.9960 1.0008 0.9991
3.2.2.1.8. Esnek Geri Bildirim (trainrp)
ok katmanl alar genelde gizli katmanlarnda sigmoid transfer fonksiyonlarn kullanrlar. Bu fonksiyonlar sonsuz giri araln sonlu k aralna sdrdklarnda squasing fonksiyonu olarak adlandrlrlar. Sigmoid fonksiyonlar girileri bydke eimleri sfra yaklaan karakteristik gsterirler. Sigmoid fonksiyonlar ile ok katmanl bir a eitilirken keskin d kullanlrsa soruna neden olur. Gardyant deeri ok kk olur. Bundan dolay arlk ve tahminlerdeki deiim ok kk olur ve arlk ve tahminler optimum deerinden uzaklarlar. Esnek geri bildirim eitim algoritmas paral trev deerlerinin bu gl etkilerini ortadan kaldrmak iin kullanlr. Arln deiim ynn belirlemek iin sadece trevin iareti kullanlr. Trev deerinin deiimde bir etkisi yoktur. Arlk deiiminin ls ayr bir gncelleme deeri ile belirlenir. ki baarl iterasyondaki arlklar ayn iaretli
45
MATERYAL VE METOT
ALPARSLAN TATAR
olduklarnda her arlk ve tahmin gncelleme deeri performans fonksiyonunun trevi olan delt_inc faktr ykseltilir. Arlk bir nceki iterasyona gre iaret deitirdiinde delt-dec faktr ile drlr. Trev sfr olduunda gncelleme katsays ayn kalr. Arlklar salnm yaparsa arlk deiimi azaltlr. Eer arlk birbirini takip eden birka iterasyonda ayn ynde deimeye devam ediyorsa arlk deiim deeri ykseltilir. Bir a oluturup Rprop algoritmas ile eitmeye alrsak; eitim parametrelerimiz epochs, show, goal, time, min_grad, max_fail, delt_inc, delt_dec, delta 0, delta maxolur. delta 0 =balang basamak genilii deltamax= maksimum basamak genilii Rprop, eitim parametreleri ayarlarna ok duyarl deildir. Rprop sonuca nceki algoritmalardan ok daha hzl ular. Rprop genellikle standart keskin azal algoritmalarndan ok daha hzldr. Dier bir gzel zellii ise hafza gereksiniminde ok az bir arta sebep olur. Arlklar ve tahminler iin gncelleme ve gardyant deerlerini tutmak zorunda deiliz. p = [-1 -1 2 2;0 5 0 5]; t = [-1 -1 1 1 ]; net = newff(minmax(p),(3,1J,{tansig,purelin},trainrp); net.trainParan.show = 10; net.trainParam.epochs = 300; net.trainParam.goal = le-5; net , tr] =train (net ,p, t) TRAINRP, Epoch 0/300, MSE 0.469151/le-05, Gradient 1.4258/ le-06 TRAINRP, Epoch 10/300, MSE 0.000789506/le-05, Gradient 0.0554529/le-06 TRATNRP, Epoch 20/300, MSE 7.13065e-06/le-05, Gradient 0.00346986/le-06 TRAINRP, Performance goal met. a = sim(net,p) a= -1.0026 -0.9963 0.9978 1.0017
46
BULGULAR VE TARTIMA
ALPARSLAN TATAR
4.BULGULAR VE TARTIMA 4.1. Uygulamann Yapld letim Sistemi
Uygulamada Teia 12 blge kapsamnda bulunan, tek hat emas 3.18 de verilen Klavuzlu TM., Kll TM., Narl TM., K.Mara TM. ve Menzelet HES arasndaki 154 kVluk iletim hatlarnn parametreleri kullanlmtr. ok katmanl leri beslemeli geri bildirim algoritmasnda kullanlan a 1 giri katmanna ,1 gizli katmana ve 1 k katmanna sahiptir.
Rle 1 X1(Bara1) Rle 2 Rle 3
X2(Bara2)
Rle 4 Rle 5 Rle 6 Rle 7
X3(Arza km.si)
Rle 8 X4(Hat Uzn.) Rle 9 Rle 10 X5(Zone no) Rle 11
Rle 12
ekil 4.1. 5 girili,15 gizli katmanl, 12 kl ok katmanl a modeli.
47
BULGULAR VE TARTIMA
ALPARSLAN TATAR
4.2. Uygulama Hakknda Genel Bilgi.
ncelenen mevcut sistemde 6 adet indirici bara olup her bara iin bir numara verilmitir. 1 ve 2 nolu a girii incelenen iletim hattnn birletirdii baralarn numaras, 3 nolu giri arza akmnn olutuu km, 4 nolu giri iletim hattnn toplam km.si, 5 nolu giri ise zone numarasndan olumaktadr. A klar ise, incelenen sistemde kullanlan toplam 12 adet rleye ait numaralardan olumaktadr. Mevcut sistemdeki rlelerin belirtilen aralkta almas durumunda 1 , dier durumda 0 olarak baz alnmtr. Uygulamada ise, klar 0 ile 0,5 arasda ise 0 olarak, 0,5 ile 1 arasnda ise 1 olarak alnmtr. izelge 4.1.de koruma blgelerine gre uygulama bilgileri verilmitir. Koruma blgelerine ait uygulamalardaki YSA test sonularnda ; : Hedef : YSA k olarak seilmitir.
ZONE NO 1 2 3 4 5
GR KTM. SAYISI 5 5 5 5 5
GZL KTM. SAYISI 15 15 13 15 24
IKI KTM. SAYISI 12 12 12 12 12
TERASYON SAYISI 10.000 10.000 10000 10.000 30.000
RENME KATSAYISI 0,15 0,15 0,15 0,15 0,10
VER ARALII 5 10 3 5 5
izelge 4.1. Blgelere ait a katman bilgileri.

4.2.1. Uygulama - 1 ve Sonularnn Deerlendirilmesi
Zone-1 koruma blgesi iin 5 girili, 15 gizli katmanl, 12 kl a modeli tasarlanmtr. Traingd algoritmas kullanlm, 10.000 iterasyona sahip, renme katsays 0,15, veri aral 5 tir. ekil 4.2 de Zone-1 koruma blgesine ait traingd algoritmasnn eitim hatas deiimi grlmektedir.
48
BULGULAR VE TARTIMA
ALPARSLAN TATAR
ekil 4.2. Zone-1 koruma blgesine ait traingd algoritmasnn eitim hatas deiimi.
Elde edilen a sonularnn performans; 1,2,3,4,6,8,10,12 nolu klarda iyi, 5,7 ve 11 nolu klarda mkemmel, ancak 9 nolu kta iyi grnmemektedir. 9 nolu kn baarszl, veri aralnn geni tutulmas ve bu rlenin alma alanna denk gelmemesi, iletim hattnn mesafesinin ksa olmas ve rlelerin alma blgelerinin akmasndan kaynaklanmaktadr. Zone -1 koruma blgesi iin , ekil 4.3.de 1,2,3,4,5,6 nolu rlelere ait , ekil 4.4.te ise 7,8,9,10,11,12 nolu rlelere ait YSA test sonular verilmitir.
49
BULGULAR VE TARTIMA
ALPARSLAN TATAR
ekil 4.3. Zone-1 koruma blgesi iin YSA test sonular ( Rle 1-6 aras )
50
BULGULAR VE TARTIMA
ALPARSLAN TATAR
51
BULGULAR VE TARTIMA
ALPARSLAN TATAR
Zone-2 koruma blgesi iin 5 girili, 15 gizli katmanl, 12 kl a modeli tasarlanmtr. Traingd algoritmas kullanlm, 10.000 iterasyona sahip, renme katsays 0,15 , veri aral 10 dur. ekil 4.5te Zone-2 koruma blgesine ait traingd algoritmasnn eitim hatas deiimi grlmektedir.
ekil 4.5. Zone-2 koruma blgesine ait traingd algoritmasnn eitim hatas deiimi.
Elde edilen a sonularnn performans; 3,4,6,7,9,10,12 nolu klarda iyi, 1,2,5,8 ve 11 klarda mkemmel olduu grlmektedir. Zone -2 koruma blgesi iin , ekil 4.6.da 1,2,3,4,5,6 nolu rlelere ait , ekil 4.7.de ise 7,8,9,10,11,12 nolu rlelere ait YSA test sonular verilmitir.
52
BULGULAR VE TARTIMA
ALPARSLAN TATAR
53
BULGULAR VE TARTIMA
ALPARSLAN TATAR
54
BULGULAR VE TARTIMA
ALPARSLAN TATAR
Zone-3 koruma blgesi iin 5 girili, 13 gizli katmanl, 12 kl a modeli tasarlanmtr. Traingd algoritmas kullanlm, 10.000 iterasyona sahip, renme katsays 0,15, veri aral 3 tr. ekil 4.8de Zone-3 koruma blgesine ait traingd algoritmasnn eitim hatas deiimi grlmektedir.
ekil 4.8. Zone-3 koruma blgesine ait traingd algoritmasnn eitim hatas deiimi. Elde edilen a sonularnn performans; 1,3,4,5,7 ve 8 nolu klarda iyi, 2,6,10,11 ve 12 nolu klarda mkemmel, ancak 9 nolu kta iyi grnmemektedir. 9 nolu kn baarszl, veri aralnn geni tutulmas ve bu rlenin alma alanna denk gelmemesi, iletim hattnn mesafesinin ksa olmas ve rlelerin alma blgelerinin akmasndan kaynaklanmaktadr. Zone -3 koruma blgesi iin , ekil 4.9.da 1,2,3,4,5,6 nolu rlelere ait , ekil 4.10.da ise 7,8,9,10,11,12 nolu rlelere ait YSA test sonular verilmitir
55
BULGULAR VE TARTIMA
ALPARSLAN TATAR
56
BULGULAR VE TARTIMA
ALPARSLAN TATAR
57
BULGULAR VE TARTIMA
ALPARSLAN TATAR
Zone-4 koruma blgesi iin 5 girili, 15 gizli katmanl, 12 kl a modeli tasarlanmtr. Traingd algoritmas kullanlm, 10.000 iterasyona sahip, renme katsays 0,15, veri aral 5 tir. ekil 4.11de Zone-4 koruma blgesine ait traingd algoritmasnn eitim hatas deiimi grlmektedir.
ekil 4.11. Zone-4 koruma blgesine ait traingd algoritmasnn eitim hatas deiimi. Elde edilen a sonularnn performans; 1,2,,4,5,6,7,10,11 ve 12 nolu klarda iyi, 3 ve 8 nolu klarda mkemmel, ancak 9 nolu kta iyi grnmemektedir. 9 nolu kn baarszl, veri aralnn geni tutulmas ve bu rlenin alma alanna denk gelmemesi, iletim hattnn mesafesinin ksa olmas ve rlelerin alma blgelerinin akmasndan kaynaklanmaktadr. Zone -4 koruma blgesi iin , ekil 4.12.de 1,2,3,4,5,6 nolu rlelere ait , ekil 4.13.te ise 7,8,9,10,11,12 nolu rlelere ait YSA test sonular verilmitir.
58
BULGULAR VE TARTIMA
ALPARSLAN TATAR
59
BULGULAR VE TARTIMA
ALPARSLAN TATAR
60
BULGULAR VE TARTIMA
ALPARSLAN TATAR
Zone-5 koruma blgesi iin 5 girili, 24 gizli katmanl, 12 kl a modeli tasarlanmtr. Traingd algoritmas kullanlm, 30.000 iterasyona sahip, renme katsays 0,1, veri aral 5 tir. ekil 4.14te Zone-5 koruma blgesine ait traingd algoritmasnn eitim hatas deiimi grlmektedir.
ekil 4.14. Zone-5 koruma blgesine ait traingd algoritmasnn eitim hatas deiimi. Elde edilen a sonularnn performans; 8 ve 10 nolu klarda iyi, 1,2,3,4,5,6,7,11 ve 12 nolu klarda mkemmel, ancak 9 nolu kta ok kt grnmektedir. 9 nolu kn baarszl, veri aralnn geni tutulmas ve bu rlenin alma alanna denk gelmemesi, iletim hattnn mesafesinin ksa olmas ve rlelerin alma blgelerinin akmasndan kaynaklanmaktadr. Zone -5 koruma blgesi iin , ekil 4.15.te 1,2,3,4,5,6 nolu rlelere ait , ekil 4.16.da ise 7,8,9,10,11,12 nolu rlelere ait YSA test sonular verilmitir.
61
BULGULAR VE TARTIMA
ALPARSLAN TATAR
ekil 4.15. Zone-5 koruma blgesi iin YSA test sonular ( Rle 1-6 aras ).
62
BULGULAR VE TARTIMA
ALPARSLAN TATAR
ekil 4.16. Zone-5 koruma blgesi iin YSA test sonular ( Rle 7-12 aras ).
63
SONU VE NERLER
ALPARSLAN TATAR
5. SONULAR VE NERLER
Bu almada koruma koordinasyon uygulamasnda YSA kullanm gerekletirildi. YSAnn deiken olaylara kar kolay stnlk salamas ve eitmede baarl algoritmalar bulunmas pek ok mhendislik probleminin zmlenmesine imkan tanr. Gerekletirilen 5 YSA modeli her koruma blgesi iin ele alnan rnek 154 kV luk sistemde hatlarn deiik noktalarnda meydana gelen arzalarda hangi rlenin hangi koruma fonksiyonunu gerekletirecei byk oranda tahmin edilmitir. ncelenen sistem 6 hat ve 5 baradan oluan kk bir iletim sistemidir. Daha geni ve daha ok rle ieren sistemlerde daha iyi ve baarl sonular almak mmkndr. rnek sistemdeki hat mesafelerinin ksa olmas ve koruma blgelerinin akmas baz sonularn kt olmasn salamtr. Daha iyi sonular iin daha geni sistemlerde denemeler.yaplmaldr.
64
6. KAYNAKLAR
COURY,D.V. , JORGE,D.C. 1997. Artificial Neural Network Approach to Distance Protection of Transmission Lines COURY,D.V. , OLESKOVCZ,M.1998. Applying Pattern Recognition in Distance Protection COURY,D.V. , OLESKOVCZ,M.1998. Multi-layer Neural Networks Applied to Distance Relaying DEMUTH,H. , BEALE,M. 2001. Neural Networks Toolbox For Use With Matlab, Users Guide, The Mathworks inc,ABD, s.360 LUO,F.L. , UNBEHAUEN,R. 1998. Appliedneural Networks for signal processing, Cambridge University, Cambridge,s.367. OSMAN,A.H. , ABDELAZM,T. , MALK,O.P. 2005. Transmission Line Distance Relaying Using On-Line Trained Nueral Networks PASAND,M.S. , ZADEH,H.K. , MALK,O.P. 2001 High Speed Accurate Transmission Line Distance Protection Using ANNs SKOK,S. , MARUSC,A. 2000 . Comparison of Various Neural Network Models Applied to Adaptive Distance Protection XARU,W. , QNGQUAN,Q. , TAO,W.S. 1998. Applying Neural Networks in Adaptive Distance Protection
65
ZGEM
1978 ylnda K.Maran Gksun ilesi Ericek kasabasnda dodu. lk renimini Sivasn arkla ilesinde, orta ve lise renimini K.Maran Pazarck ilesinde tamamlad. 1995 ylnda Malatya nn niversitesi Mhendislik fakltesi ElektrikElektronik Mhendislii blmn kazand. 1999 ylnda ise ayn blmden mezun oldu. Ayn yl zel bir firmada Osmaniye ili ehir elektirifikasyon ebekesi almalarnda grev ald. 2000 yllnda K.Marata TEDA Messese Mdrlnn Tesis servisinde Kontrol Mhendisi olarak greve balad. 2004 ylnda K.S.. Elektrik- Elektronik Mhendislii Anabilim Dalnda Yksek Lisans renimine balad. 2006 ylnda Gksu EDA K.Mara l Mdrlnde Proje ve Tesis Mdr olarak greve balad ve halen bu grevini srdrmektedir.
66

Alparslan Tatar Tez

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Alparslan Tatar Tez

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

KAHRAMANMARA ST MAM NVERSTES FEN BLMLER ENSTTS ELEKTRK-ELEKTRONK MHENDSL ANABLM DALI

LETM SSTEMLERNDE YAPAY SNR ALARI LE MESAFE KORUMASI UYGULAMALARI

YKSEK LSANS TEZ

KAHRAMANMARA Ocak - 2007

LETM SSTEMLERNDE YAPAY SNR ALARI LE MESAFE KORUMASI UYGULAMALARI

YKSEK LSANS TEZ

KAHRAMANMARA Ocak - 2007

. Yrd.Do. Dr. A.SERDAR YILMAZ Danman

.. Prof. Dr. KEMAL KIYMIK ye

.. Yrd. Do. Dr. Mehmet BAYRAK ye

Yukardaki imzalarn ad geen retim yelerine ait olduunu onaylarm.

Ocak 2007 KAHRAMANMARA

ZELGELER DZN ZELGELER DZN

EKLLER DZN EKLLER DZN

SMGELER VE KISALTMALAR DZN

SMGELER VE KISALTMALAR DZN

3.1.1.4. Empedans lm (Yk ile Arza Akmn Ayrt Etme)

Hat Ba Arzasnda Z3=0<0 Her 3 Arza Durumunda Aar ; nk ZZSET dir.

3.1.1.5. Mesafe Rlesi Tipleri : 3.1.1.5.1. OHM Rlesi:

ekil 3.7. OHM mesafe rlesine ait koruma blgeleri.

3.1.1.5.2. MHO Rlesi : k1 = k Z1 = Z 2 = Z k2 = 0

ekil 3.8. MHO rlesinin alma blgesi. 3.1.1.5.3. Empedans Rlesi:

X C D B Zon 2 Zon 1 A R Zon 3

ekil 3.11. Mesafe korumasnda blgeler.

3.1.1.5.4. Mesafe Rlesi Zaman-Mesafe Karakteristii:

Zaman %25 A Rlesi %50 B Rlesi

ekil 3.18.ncelenen iletim sisteminin tek hat emas.

Poz ve Neg Bil.

izelge 3.1. ncelenen iletim sisteminin hat bilgileri.

K.MARA TM. MENZELET HES ARASI LETM HATTI KORUMA BLGELER

NARLI TM. KILAVUZLU TM MENZELET HES 4 K.MARA TM. 5

3 2 1 9,59 km 23,63 km.

ZONE NO 1 (%85) 2 (%120) 3 (%150) 4 (%200) 5-G (%100)

K.MARA TM. KILILI TM. ARASI LETM HATTI KORUMA BLGELER

K.MARA TM. 5 26,92 km.

5,77 km. 5 23,63 km.

RLE NO: 3 RLE CNS: EPAC 3122 MENZELET HES

ZONE NO 1 (%85) 2 (%120) 3 (%150) 4 (%200) 5-G (%100)

K.MARA TM. NARLI TM. ARASI LETM HATTI KORUMA BLGELER

KILILI TM. 5 KILAVUZLU TM NARLI TM. K.MARA TM.

5,77 km. 4 3 40,57 km. 2 1

26,92 km. 5 23,63 km.

RLE NO: 7 RLE CNS: EPAC 3122 MENZELET HES

ZONE NO 1 (%85) 2 (%120) 3 (%150) 4 (%200) 5-G (%100)

KILAVUZLU TM KILILI TM. ARASI LETM HATTI KORUMA BLGELER

KILAVUZLU TM 5 9,58 km.

23,72 km. NARLI TM.

40,57 km. 5 RLE NO: 6 RLE CNS: EPAC 3122

ZONE NO 1 (%85) 2 (%120) 3 (%150) 4 (%200) 5-G (%100)

KILAVUZLU TM NARLI TM. ARASI LETM HATTI KORUMA BLGELER

KILAVUZLU TM 5 9,58 km.

KILILI TM. RLE NO: 12 RLE CNS: SEMENS 7SA

ZONE NO 1 (%85) 2 (%120) 3 (%150) 4 (%200) 5-G (%100)

KILAVUZLU TMMENZELET HES ARASI LETM HATTI KORUMA BLGES

1 9,58 km. 40,57 km.

2 3 23,63 km. K.MARA TM.

KILILI TM RLE NO: 10 RLE CNS: Thr K.MARA TM.

ZONE NO 1 (%85) 2 (%120) 3 (%170)

NARLI TMKILAVUZLU TM. ARASI LETM HATTI KORUMA BLGELER

26,92 km. 4 5,77 km.

23,72 km. 3 KILILI TM RLE NO: 11 RLE CNS: Thr

NARLI TMK.MARA TM. ARASI LETM HATTI KORUMA BLGELER

23,63 km. 1 40,57 km. 26,92 km. 2 3