T.C.

ANKARA NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS KADIN ALIMALARI ANABLM DALI

KADINLARARASI KONUMA SRECNDE TOPLUMSAL CNSYETN DL ZERNDEN SERGLENMES

Yksek Lisans Tezi

Burcu imek

Ankara-2006

T.C. ANKARA NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS KADIN ALIMALARI ANABLM DALI

KADINLARARASI KONUMA SRECNDE TOPLUMSAL CNSYETN DL ZERNDEN SERGLENMES

Yksek Lisans Tezi

Burcu MEK

Tez Danman Prof. Dr. Eser KKER Ankara-2006

T.C. ANKARA NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS KADIN ALIMALARI ANABLM DALI

KADINLARARASI KONUMA SRECNDE TOPLUMSAL CNSYETN DL ZERNDEN SERGLENMES

Yksek Lisans Tezi

Tez Danman : Prof. Dr. Eser KKER

Tez Snav Tarihi: 17 Eyll 2006

TEEKKR Kadnlarn szsz, szl, yazl dili adl dersi aarak, benim dille ilgili meseleme dair okumalarla bulumam salayan ve Kadn almalar yksek lisans programna girdiim ilk andan itibaren, yaammda bir hoca, dost, abla olarak varlndan mutluluk duyduum canm Gzin Yamanere ncelikle beni tez

danmanm olmay kabul eden Prof. Dr. Eser Kker hocamla bir araya getirdii iin ve tez almam sresince de desteini esirgemedii iin teekkr etmek isterim. Biricik Eser hocama ise bu tezi yaayan bir metin haline getirdii, beni ynlendirirken gsterdii titizlikle akademik metin oluturmaya dair anahtar noktalar kefetmeyi keyifli kld iin minnettarm. Ayrca, hamilelik dnemime denk gelen tez almalarmn ilk aamalarnda bana gsterdii anlay doum sonrasnda ise bebek ile geen zorlu dnemde kafam toplayabilme, almaya balama srecimde bana gsterdii sabr unutmam mmkn deil. Annelik servenim ile akan bu zorlu dnemde benimle gzel odasnda trk kahvesi eliinde gerekletirdii sohbetler olmasayd bu tez almasna odaklanacak motivasyonu bunca hzl toparlayamayabilirdim. Yazma srecimde ise benden her seferinden daha iyiyi bekleyerek hem benim daha ayrntl bir aratrma yapmam salad hem de beni konuma srecine dair nemli eserler ve daha da nemlisi konuma analizi

yntemi ile tantrd iin yrekten teekkr ediyorum. Canm Eser hocam sizden renecek daha ok ey , sizinle yaanacak daha ok gn var iyiki. Tez jrimde olmay kabul ederek tezime olumlu eklemeleriyle zenginlik

katan sevgili hocam Do.Dr. Mutlu Binarka katklarndan dolay teekkr etmek isterim. Onunla bu tez almas vastasyla yaammn kesimi olmas byk bir ans. Kadn almalar Anabilim Dalnda ders aldm ve alana dair bilgi

birikimimin olumasnda emei olan hocalarm da dier byk ansm.

Yksek lisans derslerimi tamamlamam takiben yaammza katlan kzmz Yazg ile yeni bir yaam balad. Bu yaama dair ncelikleri tekrar dnme frsat sunmasnn yan sra, tez almamn bana oturmaya niyetlendiimde bana zaman eskisinden daha disiplinli kullanmam gerektiini de retti. Ancak bu srecin en nemli kazanm, umutsuzlua dtm, ylmaya yz tuttuum anlarda, Yazgnn uykudan uyanmas ile ylmaya vaktim olmadn hatrlayp, kzm kucama alp bir sonraki uyku molasna kadar doyasya onunla geirmenin keyfini anlam olmamd. Yapmak istediim eylerin onun yaam iin de ne kadar nemli olacan dnmek ve onu hakeden bir anne olmay istemek, her tkendiimi zannettiim anda yeniden dorulma enerjisini salad. Annelik sreci ile birleen bu alma dneminden ok ncelerden itibaren, akademik olarak alma dm benimle paylaan , destekleyen, benim ders almalar ve yaam arasnda denge kurmam kolaylatran, umutsuzlua dtmde yreiyle ve smsk sarlmas ile iimi stan, gndelik yaamn ilerinin ykn paylaan, yaamm birlikte geirmeyi setiim ve bu seimle de iyi ettiim biricik eim Serdara tm kalbimle beni bunca destekledii, yaam keyifli, sevgi dolu ve anlaml kld ve bana inanmaktan vazgemedii iin sonsuz teekkr etmek istiyorum. Yazgnn yaammza girmesi ile deien dzen iinde benim teze younlaabilmem iin gsterdii zveriyi, benim kendimi ktphaneye kapattm vakitlerde Yazg ile keyifli vakit geirdii, onunla mutlu olup ona vakit ayrmay yaamnn ncelii haline getirdii iin ise minnettarm. Minik Yazgm ise bana kar her zaman lml bir bebek oldu. Okuduum makaleleri renkli ekillerle bezedi. Yorgun uykuya daldm zamanlarda bana daha bir sk sokuldu. Yazgma da her an sprizlerle dolu olduu, gzlerinin ii gld ve yarna dair beklentiyi canl tuttuu iin iyiki varsn diyorum cokuyla. Bu sre iinde Yazgdan ayrldm saatlerde ona keyifle, zveriyle ve sevgiyle bakan annem Macide Erdenere ve kaynvalidem Leyla imeke minnettarm. Bana desteklerini ve sevgilerini bir an

bile eksik etmediler. Annemin ei Keith Tidswelle daha bu tezin tasar aamasndan itibaren beni dinledii, fikir paylat ve ngilizce zetime yapt katklar iin teekkr ederim. Bu srecin dostlarm ve arkadalarm olmadan salkl bir ekilde sona ermesi mmkn deildi. Bilkent Ktphanesinden Banu zdemir ve ayyolu Dost kitabevinden bata Mugi olmak zere tm arkadalarma gerekli kaynak kitaplara ulamamda gsterdikleri yardmlar iin, kalemimin yars olarak

stanbulda yaasa da hep yanmda olan Didiye, yaamn en keyifli anlarn paylatm ve paylamaya devam etmeyi umduum talyan ailesi mensuplarna, akademiye dnmeye niyetlenme srecimde oktan geri dnmeliydin diye beni yreklendiren Baakju ve Erenjuya, almasn itenlikle benimle paylaan Emeke, son toparlama aamasnda kaynakama gz atp dzeltmeler yapan Gzeye ve tm destei ile soluksuz kaldmda beni kahve imeye gtren kafam datan kahve arkadalarm Ebru, engl, Evren ve Glsme yreklerinize salk iyiki varsnz demek isterim. Teekkrler

NDEKLER

NDEKLER..i-iii

GR1

I.BLM: TOPLUM DLBLMDE CNSYET RDELEMESNDEN FEMNST MDAHALEYE A.DL ODAKLI ALIMALARDA CNSYETE BAKI 1. Dil kullanmnda cinsiyet farklarn inceleyen dil almalar22 a. Ulusal/yerel dille birbirine bal olan gruplarda dil ve toplumsal cinsiyet ilikisi...24 b.Ergen ve genlik gruplar iinde dil kullanmna toplumsal cinsiyet zerinden bak37 2. Dilin ieriindeki cinsiyetilie dair grler.46

B. DL KULLANIMLARINA FEMNST MDAHALE 1. Tahakkm-G Temelli Yaklam..60 a. Hanm hanmck bir dil: Kadn dili...62 b. Gszln dili70 c. Erkek retimi dil.. 75 2. Kltrel Farklla Dayanan Anlay81 a. Kltrleraras letiim.82 b. Kadn ve erkek;iki farkl kltr..85

c. Uyum konumas ve haber konumas...93 d.Farkllk tahakkmden ayrlabilir mi?...............................................97 3. Performans olarak toplumsal cinsiyet ve dil ile ilikisi102 a. Performans olarak toplumsal cinsiyet104 b.Toplumsal cinsiyetin dil zerinden sergilenmesi..110

II. BLM: KADIN SOHBETLERNDE TOPLUMSAL CNSYETN ZN SRMEK 1. KADINLAR ARASI SOHBET..120 a. Sohbetleri kaydedilen kadnlar.......132 b. Kayt ortam ve sre134 c. Gruplarn ayrntl sunumu135 2. KADIN SOHBETLERNN ZELLKLER..145 a. fadeler.150 b. st ste binen konumalar...154 c. Tekrarlar...162 d.Kahkahalar166 e.Asgari Karlklar.170 f. Sorular...173 3. KADIN SOHBETLERNDE NE IKAN KONULAR.179 a. Evsel Mevzular-Yemek tarifleri/diki/rg.182 b.Dedikodu/Skandal-Bakalar ve ilikileri zerine konumalar.187 c.Kadnlk evreleri zerinden kendini ifa etme193 1.Gen Kzlk..194

2.Hamilelik ve doum196 3.Menopoz..203 4. Kadnlk evrelerine dair anlatlarda snrllklar.207

IV. SONU.209 V.KAYNAKA...........218 VI. ZET.224 VII.SUMMARY...226

I.

GR Toplumsal cinsiyet ve dil konusu kadn almalar alannn en

tartmal konularndan biridir. Deborah Cameronn da belirttii gibi Dil hakkndaki feminist grler eitlidir. (Cameron, 1998:1) Dilin zerine tartmalarn ok farkl dzeylerde kurulmu olmasyla temellenen bu eitlilik, feminist dnce iinde kendini, kadn hareketinin dinamiklerine bal kalarak1 dilbilim iindeki tartmalarla, psikoloji, sosyoloji, antropoloji halk bilim ve iletiim alanlarndan yaklamlarla kaynaarak yeni biimler oluturmak eklinde gstermektedir. Dil ve toplumsal cinsiyete dair aratrmalarn feministler tarafndan yeniden ele alnmas 1970lerle

balamtr. Kadnlarn, 1900lere kadar giden kadn ve dil zerine dnme ve yazma serveninin grnmez klndnn anlalmas da ancak 1970lerde mmkn olabilmitir. Dil ve toplumsal cinsiyet meselesine feminist bir bakn yeniden belirginlemesi 1980lerden itibaren bu alanda hem daha

derinlemesine ariv aratrmas iine girilmi olmas hem de sosyal ve insani bilimlerin her alannda olduu gibi kadnlarn rettii yeni metinlerin ortaya kmas dil sorununun toplumsal cinsiyet kavram ile ilikilendirilmesine olanak salamtr.

kinci Dalga feminizm iinde, zellikle bilin ykseltme toplantlarnda ayn problemleri yaayan kadnlarn bir araya gelerek konuup, deneyim ve sorunlarn paylamalar yoluyla glenmeleri hedeflenmitir. Kadnlarn belli politik grler ve durularla bir araya gelip ortak metinler oluturmalarna adanan, akademide kadn almalarnn bir disiplin olarak varlk gstermeye balamasna giden, ulusal ve uluslar aras konferanslarda temel hak ve zgrlkleri elde etmeye kilitlenmi hareket planlarnn oluturulma srelerinde kadnlarn dncelerini, deneyimlerini paylamalar, egemen syleme tepkilerini dillendirdikleri bilinmektedir.
1

Feminist aratrmaclarn dil ve toplumsal cinsiyet konusuna eilmeleri farkl bir ereve sunmutur: Feminist dil almalarnda, zellikle toplum dilbilim (sociolinguistics) alannda yaplan almalar eletirel bir bakla

inceleme yoluna gidilmitir. Bu almalar feminist dncenin ayrld noktalar, kar duruunu gsterdii aamalar ortaya koymas asndan hala referans verilen almalar olarak literatrde yer almaktadr.2 1970lerin balarnda yaplan bu toplum dilbilim almalar, geleneksel3 dilbilimin

aralarn kullanmaya arlk vermi, anlamlandrma ve dil kullanmnda (kelime seimlerinde, sz dizim, fonetik gibi) cinsiyet farkllklarn bulmaya ynelmilerdir. Aratrmalar, erkeklerin dilini standart dil olarak alarak ve dilin yapsna odaklanarak, kadnlarn bu standarttan sapma noktalarn bulmaya ynelen ifadeler zerinde younlamtr:

Kadnlarn erkeklerden daha kstl bir kelime haznesi mi vardr? Ya da daha

fazla ya da farkl sfatlar ve zamirler kullanrlar? Kadnlar cmlelerini yarm brakmaya daha m yatkndrlar? Daha m dzgn telaffuz ederler? Kadnlar daha m fazla yzeysel kelimeler kullanrlar? Kadnlarn cmleleri erkeklerden daha uzun ya da daha ksa mdr? Onlar daha fazla soru sorar ya da tonlama m kullanrlar? (Thorne, 1983;12)

2 Birinci blmlere ayrntl olarak deinilecek olan toplum dilbilim aratrmalar: Labovun New York(1966) almas, Trudgillin Norwich (1974), Lesley Milroyun Belfast aratrmalar, Cheshiren Reading(1982), Penelope Eckert (1989) Belten Lisesindeki kz ve erkek gruplar zerine olan aratrmasdr. 3 Dil, Toplumsal Cinsiyet ve Toplum adl kitabn nsznde 1970lerden nceki aratrmalarn ou iin Thorne, Kramarae ve Henley bu nitelemeyi yapmaktadr.(1983:12)

Kalp yarglar sorgulayan bu tip sorular, bu yarglarn derlenip toparlanmas iin her ne kadar neme sahipse de, bu alana dair 1980lerdeki en nemli almalar bir araya toplama zelliindeki Dil, Toplumsal Cinsiyet ve Toplum- Language, Gender and Society (1983) kitabnn giri blmnde Thorne, Kramarae ve Henley, teori ile desteklenmedikleri srece havada kalan ifadeler olmaktan teye geemeyeceklerine deinmilerdir.

Dil ve toplumsal cinsiyete odakl almalarn teori aray, Kta Avrupasnda dil ve dilin yaps zerinden tartmalarda younlarken, Kuzey Amerika ve ngilterede dilin kullanmna ynelen ve konuma srecini merkeze alan bir eilimle ekillenmitir. Kta Avrupasnda zellikle Fransada kendini belirgin bir ekilde gstermi olan psikanaliz ve yapbozumculuk, Fransz feminizminde etkili olurken, bu etkinin izleri dil alanndaki almalara da yansmtr. 1968 yaznda meydana gelen toplumsal hareketlerde barikatlarda erkeklerin yannda yer alan kadnlar sre iinde, kendileri sadece kadnlardan oluan gruplar iinde bulmaya balamlar ve kiisel olann ve bilinaltnn izlerinin srmek iin psikanalize odaklanmlardr. Fransz feminist teorisyenler ise Avrupal felsefeyi (Marx, Nietzsche ve Heidegger) , Derridac yapbozumculuk ve Lacanc psikanalizi ellerinin Dilin yapsna younlaan feminist ilgi

altnda grmlerdir. (Moi,2002;94)

sz konusu olduunda akla gelen ilk isim Julia Kristevadr. La Rvolution du langage potique (1974) da Kristeva, Lacann imgesel ve simgesel

ayrmnn yerine semiyotik ve simgesel ayrmn getirir. (Moi, 2002; 160) Kristevaya gre semiyotik olan cinsel farkllklarn mevcut olmad bir

dneme iaret etmektedir. Bu bakmdan da semiyotik olann glenmesi geleneksel cinsiyet blnmesinin de zayflamasna sebep olacaktr. (Moi, 2002;164) Erkek egemenlii altnda nasl feminen marjinal olarak

tanmlanyorsa, dil iin de semiyotik marjinaldir. (Moi, 202;165) Kristeva, dilbilimde Saussureun langue kavramndan uzaklaarak , konuan ya da reten znenin nasl hareket ettiini, nasl yn deitirdiini ve yine nasl yitip gittiini (Rifat, 2005; 143) irdelemeye ynelmitir. Bu bakmdan da kta Avrupasnda dil yapsna dair feminist bakn nclerinden olarak deerlendirilmektedir. Kristevaya gre dili biyolojiye ykmak sadece

anatomileri yznden kadnlarn erkeklerden farkl yazdklarnda srar etmek bir kez daha kadnlar ve erkekleri erkek egemen basma kalplara uydurmak demektir. ou erkek, biyolojik cinsiyetleri ile olan belirsiz ilikileri ve kendilerini dilsel ifade ekilleri yznden feminen bir tarzda yazabilme yeteneine sahiptirler. (Tong, 1989; 230)

Dier taraftan Hlne Cixous, ecriture fminine4 ile feminist eletiri iinde kendini gstermi ve erkeklerin yazn kadar ikili kartlklar zerine kurulu olan dnce sistemlerine de kar duruunu gstermitir. Eril

dnce sisteminin temelini oluturan diktonomilere5 yer verdii makalesi Sorties de, kadn /erkek kartlnn bu diktonomilerin en st srasnda yer

Cixous, erkek yazn ekli olarak literatur (edebiyat) grr ve bunun karsnda kadnlarn kendilerini ifade etmeleri gereken bir yazn ekli nerir. (Tong, 1989; 224) Kadnlar hakknda kadnlar tarafndan yazn olarak anlamlandrlabilecek olan bu kavram, criture feminine olarak Kadn almalar literatrnde kullanlmaktadr. 5 Cixousnun sz ettii diktonomiler: aktiflik/pasiflik, gne/ay, kltr/doa, gn/gece. Dnce de her zaman kartlklar zerinden gelimitir. Konuma/yaz, parole/ecriture( sz/edebiyat), yksek/alak (Tong, 1989; 224)
4

aldn ve aktif, aydn, yksek ve kltrl ve pozitif olann her zaman erkek ile, pasif, doal, karanlk, alak ve genellikle negatif olann ise kadnlar iin kullanlyor olduuna dikkat ekmektedir. Erkek kendidir; kadn onun dieri olandr. Bylece, kadn erkek dnyasnda onun kavramlar ile varolur. (Tong,1989; 224) yreklendirmek Bu yzden de Cixous kadnlar yazmalar iin Erkeklerin dnyasnn dnda, onlarn

istemitir.

dnemeyecekleri ve kadnlara ait olan ifade etmeleri yazmalar, deiimin dili olacak olmas bakmndan nem tamaktadr. Erkeklerin yaznnn kurall ve deimeyen bir yaps olduu dnlnce, Cixousnun kadnlarn yazn olarak ortaya kartt ey, sadece yeni bir tarz olmann tesinde, toplumsal ve kltrel deiime de zemin hazrlayacak bir alan olarak grlmtr. Cixous, kadnlarn yazmas ve kadnlk, erkeklerin yazmas ve erkeklik zerine younlam ve erkeklerin yaznn kurallarla evrili ve penis merkezli/cinsel g sembol/ kalem lemesi ile badatrmtr. Bunu karsnda kadnlarn yaznnn, daha oul daha keyifli, hareketli olmas bir yazn sz konusudur. Erkeklerin siyah mrekkeple sanki yazdklarn daha belirgin klma kaygs ile bastrarak yazmalarnn karsnda kadnlarn beyaz mrekkeple(Tong,1989, 225) kelimeler uarcasna zgr klarak yazmalar bir nevi kendilerini de zgrletiren bir eylemdir.

Luce Irigaray ise her ne kadar, kadn bedeninin ve cinselliinin kadn yaznnn esas olduu konusunda Cixous ile hemfikir olsa da ondan farkl bir izgi izlemitir. Lacan gibi Irigaray da imgesel ve simgesel dnem ayrmna ilgi gstermitir.(Tong, 1989; 226) Ancak, onun ayrm Lacannkinden

farkldr. Irigaraya gre kadn ve erkek iin simgesel dnemler farkldr. Irigaray, bat dncesinden ve psikanalizde aynln doasn ve ilevini anlayabilmek iin, speculum6 kelimesini kullanmtr. Irigarayn zellikle

Freudun teorisine ynelttii bu aynlk analizi, Freudun kadn cinselliine ynelik dncelerini sorgular. Freud, kk bir kz olumlu bir ekilde deerlendirmemi, onu penisi olmayan kk adam olarak nitelemitir. Ona gre bu farkllk hali deil bir eksiklik durumudur. Kadnlar cinsellikleri

dnda erkeklerin yansmasdr, ayndr. Kadn cinsellii, erkee dair olan yanstmad iin bir eksikliktir. Kadnn erkei yanstmad durumda da, Irigarayn ifadesiyle, kadn varolamaz ve Oedipal kopleks almadan ve kadns kadn kurtulmadan varolamayacaktr. (Tong, 1989;227) Kadnn bir atk olduuna ynelik bu anlay amaya dair Irigaray strateji nerir. lk olarak kadnlar dilin doasna nem vermelidir. Kadnlarn edilgen

konumaktan ok, bir araya gelerek aktif bir konuma tarz edinmeleri gerektiini vurgulamaktadr. kinci olarak kadn cinselliinin ok boyutlu olduunu ve kadn bedeninin zevki oul organlarla yaadna iaret etmektedir. nc olarak da kadnlarn erkek egemenliine kar savanda erkeklerin onlara dayattklar imgeleri byterek geri yanstmalar

gerekmektedir. Irigaray, fallus merkezli anlayn karsnda durarak oul anlamlarn izinden gitmitir.

Tong, Irigaray ile ilgili blmde Speculum un asl anlamn vajinal muayanede kullanlan konkav bir ayna eklinde bir parantez aarak metin iinde vermitir. (Tong, 1989; 129)

Kta Avrupasnda postmodern bir erevede Kristeva, Irigaray ve Cixousnun almalar toplumsal cinsiyet ve dil alanna damgasn vururken, Kuzey Amerika ve ngilterede dil kullanmna odaklanan ayr bir kanaldan ilerlemitir. Ancak, Avrupadaki kadar psikanaliz olanaklarn kullanmasa da, Kuzey Amerikada da dilin yapsndaki cinsiyetilik zerine aratrmalar zellikle 1970ler itibaryla kendini gstermitir. Dil kullanm, bu corafyada aratrmalarn merkezinde yer almaktadr. Dil kullanm denildiinde ise odaklanlan konuma sreci olmutur.

Kuzey Amerika akm temel alnarak, dil ve toplumsal cinsiyete dair almalara bakldnda, gerek toplum dilbilim gerekse feminist dil almalarnda iki temel ayrm gze arpmaktadr: Dilin yapsn incelemeye odaklanan aratrmalar ve dil kullanmna bakarak toplumsal cinsiyeti irdeleyen almalar. Dilin yaps zerinde yaplan aratrmalar, Hint Avrupa dil grubunun iine dahil olan ngilizce ve benzer gramer yapsna sahip dier dillerinin ve kimi yerli kabile dillerinin7- gerek gramer gerekse szck bilgisi zerine younlaan bir seyir izlemitir. 8

Franz Boasn Kanada Artktik blgesindeki Eskimo kabileleri ve British Columbiadaki Kwakiutl kabilesini zerine yapt almalar rnek gsterilebilir.Ayrca Edward Sapirin Yana dili hakknda yapt aratrmalar bu balamda byk yank uyandrmtr. 8 Foucault Kelimeler ve eylerde XVI. Yzyldan itibaren , dilin artk dnyann figrlerinden biri haline geldiini (91) ; XVII. Yzylda , dilin konutuuna inanldn (167) ; gstergenin yapsnda gl bir deiimin baladn, artk kartlklara dayal ikili bir sistemin yerletiini ve dilin genel gramer, doal tarih ve zenginlikler zmlemesi iinden geerek, kendine yeni bilimler yaratarak (biyoloji, siyasal iktidar ve dilbilimi) XIX. Yzyla ulatn kaydeder. (...) XIX. Yzylda dil kendi iine kapanmaya balam, kendine zg kalnla kavumu (diller hakknda gelitirilen akrabalk teorileri, treme teorileri , eklemleme teorilerinin yan sra dilin i zmlemeleri de bu kalnln salanmasna araclk etmitir), yasalarn ve yalnzca kendine ait olan nesnelliini sergilemitir. (Foucault, 1994; 387) (Kker, 2005; 114) Dil dnce alanna dorudan ve kendisi iin ancak XIX. Yzyln sonunda girmitir. (Foucault, 2001; 426) XX.da dilbilimin geliimi, dil zerine eski dnme biimleriyle kopuu gstermektedir. Yeni dilbilimin kurucusu Ferdinand Saussureun dilbilimin konusunu Kendisi iinde
7

Dilin

cinsiyetilii

zerinden

gelien

dil

yapsna

odaklanan

tartmalarda, yap ve ierie baklmaktadr.

Dil yapsndaki cinsiyetilie

ynelen ilginin arlk verdii konu ise ngilizce gibi ou Hint Avrupa dil ailesinden dilde varolan genel eril (generic he) meselesidir. 1970lerle balayan dnemde, insan kelimesine her zaman eril nc ahsn atfediliyor olmas9 feminist dil eletirisinde zme ulatrlmaya abalanm bir konu olarak varln hale gstermektedir. Genel onlar generic they kullanmn yaygnlatrmak adna pek ok akademisyen ve feminist yazar aba harcamtr. Generic They olarak ortaya atlan nerme, kadnlar ve

ve kendisi iin ele alnan dildir. eklinde belirlemitir. Saussure, dil/ sz (langue/ parole) ayrmn kurmasnn yan sra , artzaman/ezaman, dizimsel/dizisel kartlklarn da glendirmitir. Saussureun izinden giden Cenevre Dilbilim Okulunun kurucularndan Bally , anlatmsallk ve biembilim sorunlar ile ilgilenirken , Sechehaye genel anlamda Saussureu izlese de baz alardan (zellikle dil/ sz kartl asndan )(Rifat, 2005; 28) eletirmitir. 1926da Roman Jakobsonun da aralarnda olduu bir grup dilbilimci tarafndan kurulan Prag Dilbilim evresi ilevsel dilbilimi oluturmutur. Daha sonra Jakobsonun nce skandinav lkeleri daha sonra da A.B.D.ye gemesi ile Amerikada gelimi olan dalmsal dilbilim , ilevsel dilbilim anlay ile bulumutur.Avrupadaki dier nemli dilbilim oluumu ise Kopenhang Dilbilim evresidir. Dil incelemelerini yapsalc ilkeler erevesinde ele almaya ynelirken, bu ilkeleri Prag Dilbilim evresinin yapt gibi sesbilimsel temeller stne deil, mantksal temeller stne oturtmaya almtr. (Rifat, 2005; 44) Prag Dilbilim evresi ve Kopenhag Dilbilim evresi, Avrupadaki dilbilim etkinliklerine yn vermitir. Avrupada ortaya kan bu etkinliklerden bamsz olarak gelien Amerikan dilbiliminin de, sonradan bu akm ve grlerle karlatnda , onlar kimi alardan benimseyip kimi alardan eletirme gerei duyduu da bir gerektir. (Rifat, 2005; 30) Amerikan dilbilimine bakldnda Franz Boasn nclnde Edward Sapir, Leonard Bloomfield ve Zellig Harrisin damgasn vurduu Amerikan yapsalcl dikkat eker. Amerikan dilbilimcileri zgn bir yap kavram gelitirdiler: onlara gre yap, elerin birbiriyle birlemesinden ve birbirinin yerini almasyla douyordu. ((51) XX. Yzyl dilbiliminde devrim Saussureden sonra devrim yaratan dier isim Noam Chomskydir. Chomskynin retici- dnmsel dilbilgisi adn tayan kuram drt aamaldr. Birinci aama dnmsel dilbililgisinde Szdizimsel Yaplarda konumacnn dil hakkndaki rtk, sezgisel bilgisinin incelenmesi gerektii vurgulanr. kinci aamada Chomsky daha genel bir dilbilim kuram gelitirmeye odaklanr. Standart kuram ad da verilen bu kuramda daha ok dnmsel olan bir dilbilgisi rnekesinin , gelitirilmi bir retici dilbilgisi erevesi iine alnd grlr.(73) Edin/edim, derin yap/yzeysel yap kavramlar ile dilbilgisinin bileenleri ; szdizimsel bileen, anlamsal bileen ve sesbilimsel bileen , bu aamada dikkat eker. nc aama ise 1970 ve sonrasnda gelitirilmi standart kuram olarak kendini gsterir. Bu aamann temelinde yalnzca dnmler yoluyla ele alnabilecek, ilenebilecek baz olgular yine de kesin bir anlamsal etki tarlar. (77) yer alr. Kurama, Y-Yap dzeyi olarak bir ek dzey getirilmitir. Drdnc aamada ise 1980 ve sonrasnda , Chomsky bileenlerin i yapsnda deiiklie gider ve bu aamaya da ynetme ve balama kuram adn verir. 9 zellikle ngilizcede insan iin kullanlan man ya da mankind kelimeleri ve nc tekil ahs he adl bu tartmann temelini oluturmaktadr.

erkekler iin ayr nc tekil ahs adllar yerine tek bir adl kullanlmas ve bunun da tekil fiil ekimi ile kullanlan they olmasn savunmaktadr.10 Ancak feministlerin tm abalarna ramen bu kullanm yaygnlatrmak mmkn olamamtr. Graddol ve Swannn Gender Voices (1983) (Toplumsal Cinsiyet Sesleri) adl kitapta da bu genel eril meselesine bir alt balk olarak deinmiler, ayrca Fince ve Trke gibi nc tekil ahsn o eklinde tek bir adlla gsterildii dillerde ise dilin yapsndaki cinsiyetiliin sorgulamaya ak olduunu ifade etmilerdir. Dilin ierii sz konusu

olduunda ise adlandrma, unvan, titr gibi kiilerin toplumsal durumlarn tanmlayan konusudur.11 kelimeler zerine cinsiyetie bakan aratrmalar sz

Kadnlarn isimlerinin bana gelen Mrs. (evli kadn iin

kullanlan bayan ) ve Miss (evli olmayan gen kz) kelimelerinin yerine Ms. (herhangi bir evlilik stats belirtmeyen bayan ) kelimesinin gelmesinin salanmas dilin yaps iinde ierie ynelen aratrmalarda grlen en temel konudur. Feminist sylem iinde, erkeklerle olan akrabala gre yani birinin kz ya da kars olma durumuna gre adlandrlma durumu, Kuzey Amerikada geen yirmi ylda Mrs. ve Miss kelimeleri yerine herhangi bir medeni durum belirtmeyen Ms. kelimesinin yaygnlam olmas ile bir nebze almtr.12 Dilin yaps iinde deerlendirilen balantl dier konu da dil yaps iinde kelimelerin sahip olduu cinsiyetilik olarak belirmektedir. Belli mesleklerle kadn ve erkek rollerinin badaarak, o kelimelerin sadece
Donald MacKay , nc tekil eril ahs adl zerine alm, bu adln yerine nerilen generic they- tekil onlar kullanmnn yaratt problemlere deinmitir. 11 Thorne, Henley, Kramarae (1983) ayrntl bibliyografyalarnda adlandrma , unvan ve titrleri dil yaps bal altnda ierik ksmnda deerlendirmiler, dil kullanmna dair blmde ise daha ziyade kelime seimi, fonetik gibi dilbilimsel bileenlere bakan aratrmalar almlardr. 12 Feministler kadnlarn erkeklerle akrabalklarna gre adlandrlyor olmalarna tepkilerini bu Ms. kelimesinin kullanmn yaygnlatrmaya alarak gstermeyi hedeflemilerdir.
10

kadnlara ya da sadece erkeklere atfediliyor olmas da dil yaps iindeki cinsiyetiliin malzemesi olmutur.

Dil kullanma dair almalar ise zellikle toplum dilbilim ats altnda toplanm, kadnlarn ve erkeklerin kullandklar aksanlarn, szck

seimlerinin, tonlama, vurgularnn ve konuma biimlerinin gsterdikleri seyir gibi konular zerine gitmitir. Kadnlarn sosyal konumlar ile kullandklar dil arasnda balant kurmaya alan aratrmalar olduu gibi erkeklerin konuma iinde kullandklar stratejilerle kadnlarn konuma pratiklerini nasl etkilediklerine odaklanan almalar da vardr. Labovun (1966) New Yorkta gerekletirdii sosyal tabakalandrma almas iinde kadnlarn ve erkeklerin dil kullanmndaki farkllklar rasgele yaplan grmelerden elde edilen bulgularla ortaya konmaya allmtr. Bu almay Trudgillin (1972) Norwich almas izlemitir. Trudgill, bu alma erevesinde

gerekletirdii grmelerle kadnlar ve erkeklerin konumalarnda prestij modellerinin farkllamna odaklanmtr.

Bu almalar iinde en verimli sonucu salayanlardan biri ise Lesley Milroyun (1980) Belfastta gerekletirdii ve ii snf iinde varolan grubu inceledii almasdr. Milroy, bu gruplarda kadnlarn erkeklerden dili ne ynde farkl kullandklarna bakm ve kadnlarn erkeklerden daha az yerel az kullandklarn iki dilli bulgulamtr. dil Susan Gal(1979) ve cinsiyet Obertwart rollerinin

kasabasndaki

toplulukta

deiimi

yaplandrlmasna odaklanan almasnda, sanayi devrimi sonrasnda

10

deien toplumsal yap iinde kadnlarn kasaba dnda almaya balamalar ve Almancay daha fazla kullanmaya balamalar ile kyde almaya devam eden erkekler tarafndan Macarcann daha sk kullanlan bir dil haline geldiini grmtr. Benzer verilere Patricia Nicholsn Kuzey Karolinada bir adada yapt aratrmada da rastlanmaktadr. Adada siyah topluluun kendine has dilinin, ana kara ile ilikiler artnca standart ngilizcenin tercih edilmeye balanmas eklinde bir deiim gsterdii grlmtr.

Genlik ve ergen gruplar iinde dil kullanm ve cinsiyet ilikisine bakan almalardan biri olan Cheshiren Readingdeki aratrmas ise ergen bir kz grubu ve bir erkek grubunu inceleyerek erkeklerin bulunduu grubun standart d gramer kullanmlarna daha yatkn olduklarn gstermitir. Penelope Eckertn Belten Lisesinde Jocks ve Burnouts adl iki genlik grubu zerinde yapt incelemede ise, dilin belli bir gruba mensup olmak iin gerekli kimliin kurulmasnda etkin bir yere sahip olduunu grmtr. Eskiehirde bir orta retim kurumunda genler zerine benzer bir alma yapan Aasaban ise, kz rencilerin ve erkek rencilerin anlatlarn karlatrm ve kzlarn soyut ve znel ifadeler kullandklar erkeklerin ise somut ve nesnel ifadeleri tercih ettiklerini bulmutur. (Knig, 1992a; 34)

Feminist dil almalar cephesinden dil kullanmna bakldnda ise teoride temel ayrm ortaya kmaktadr: Tahakkm-g temelli yaklam, farkllk-kltrel farkllk anlay ve performans olarak toplumsal cinsiyet ve

11

dil. Bu tez almasnda da benimsenen bu ayrm, Deborah Cameronn ve Jennifer Coatesun dil kullanmlar konusunda feminist grleri bir araya toplayan derlemelerinden alnmtr.13

kinci Dalga feminizm ile ayn zamanda ortaya kan Tahakkm teorisi, dil kullanmnda kadn ve erkek arasnda temel ayrmlar olduuna odaklanrken, bu ayrmlarn farkllklarn iktidar ilikileri ile aklanabileceine arlk vermitir. Toplumda varolan iktidar ilikilerine gnderme yaparak dil kullanmnda norm olarak erkek dilini kabul edilip kadnlarn bu dili konumak durumunda braklmalar zerine tartmalar sz konusudur. Bu tartmalarn balad noktada verilen ilk eser kadnlarn ve erkeklerin kullandklar dillerin farkl olduuna odaklanan almas ile feminist dil almalarn ncs saylan Robin Lakoffun Language and the Womens Place- Dil ve Kadnn Yeridir.14 (1975). Lakoffun almas kimi evrelerden destek bulurken, kimileri tarafndan eletirilmi ve halen de eletirilmektedir.
15

Ancak, uras

da aktr ki Lakoffun almas, kadnlarn ve erkeklerin dili kullanmlarna dair gzlemleri bir arada sunan en belirgin metin olarak yaynland 70li yllardaki toplumsal cinsiyet dil tartmalarna damgasn vurmutur. Lakoff, erkeklerin kullandklarndan tamamen farkl kadnlarn kulland bir kadn dili olduunu vurgulamtr. Lakoffa gre, bu kadn dilinin kendine has bir

zellikle Cameronnn The Feminist Critique of Language: A Reader(1998) ve Jennifer Coatesun Language and Gender: A Reader(1998) kitaplarnda ne kan ayrm, daha net bir sunum salad iin bu almada tercih edilmitir. 14 Bu kitabn temelini Lakoffun 1972 ylnda Dil ve Kadnlarn yeri adl bir makale oluturmaktadr. 15 William OBarr ve Bowman Atkins, Lakoffun kadn dilini gszln dili olarak nitelemesine kar karlar. Pamela Fishman ise Lakoffun temel iddialarndan olan eklenti sorularn kadnlarn daha fazla kullanmalarn kendi aratrmas ile eletirirler.
13

12

takm zellikleri mevcuttur.16 Tahakkm teorisi sz konusu olduunda zellikle kadnlarn dil iinde sessiz klnmasna odaklanan almas Erkek Yaps Dil Man Made Language kitab ile adndan sz edilen Dale Spendera deinmek gerekmektedir. William OBarr ve Bowman Atkins 1974 yl yaznda Kuzey Karolaynadaki kaytlarda, mahkemede yksek su mahkemesinde yaptklar 150 saatlik gelien konumalar zerinden kadnlarn ve

erkeklerin nasl konutuklarna bakmladr. Lakoffun kadn diline dair ne srd zelliklere tek tek bakarak, Lakoffun tanmlamasnn yeniden yaplmas gerektiine ve daha geni bir toplumsal kesit iinde ya da mahkeme salonu gibi daha belirgin bir konumda kadn dilinden daha ziyade gszln dilinden bahsetmek gerektii sonucuna varmlardr. Dier

nemli bir alma ise, doktor hasta ilikisine toplumsal cinsiyet ve kullanlan dil asndan bakan Candace Westin almasdr. Gney A.B.D.de bir aile salk merkezinde yaplm olan yirmi bir kayt zerinden yapt analizde West, erkek doktorlarn hastalar ile konumalarnda hastalarnn szn daha fazla kestiklerini, hastalarn ise erkek doktorlarn szn daha az kestiklerini, ancak doktorlarn kadn olduu durumlarda ise hastalarn daha fazla sz kestiklerini bulgulamtr.

Farkllk anlay ise kadnlarn ve erkeklerin farkl alt kltrlerden geldikleri dncesinden hareketle kadnlar ve erkekler arasnda konuma
kadn dili olarak niteledii dil , erkeklerin kulland dilden daha kibar yaplar ieren bir dildir. Eklenti sorularnn fazlaca kullanm ile konuma iinde kardakinin katlm garanti edilmektedir. Dier bir zellik olarak kadnlarn bir tek kendilerini ilgilendirdii dnlen konularda ( diki, dekorasyon, v.b.) kelime haznesinde sahip olduklar mthi , olaanst , sevimli gibi sklkla kullanlan bo sfatlarn okluu sz konusudur.Kadn dilinde arya kaan kurall konuma belirgindir. ok ve yle cmlelerde sklkla kullanlr. (Coates, 1998; 379)
16Lakoffun

13

srecinde karlalan yanl anlama/anlatma, yargda bulunma, sz kesmeye bal asimetriye dayanan problemleri bu bak asyla zmeye ynelmitir. Deborah Tannenn en belirgin isim olarak savunuculuunu yapt bu teori, Daniel Matz ve Ruth Borkern kadnlar ve erkeklerin alt kltrler olduklarna vurgu yapan yaklamn temel almaktadr. Tannena gre, Kadnlar balant ve yaknlk dilini konuup dinlerken, erkekler mevki ve bamszlk dilini konuuyorsa, o zaman erkekle kadn arasndaki iletiim, konuma sluplar arpmasnda av durumuna den kltrler aras iletiim gibi olabilir.(Tannen, 1997; 29) Kadnlar ve erkeklerin farkl alt kltrlerden farkl konuma sluplar gelitirerek geldiklerini iddia eden Tannen , tahakkm anlaynn taraflarn birbirini dikkatle dinledii durumlarda bile ortaya kan kmazlar aklamakta yetersiz kalmasn bu farkl kltrlerden gelme meselesine balar. Kadn ve erkek iletiimine dair popler kitaplar17 arasna giren kitaplar Hi Anlamyorsun ve yle Demek stememitim! ile Deborah Tannen adndan bir dnem sklkla sz ettirdiyse de, kltrler aras farkllk anlay zerine oturan bulamamtr. yaklam, ciddi bir destek

17

John Gray (2004), Kadnlar Vensten Erkekler Marstan, Deniz S. Vincente Kadnlara eytan tavsiyeler (2005) ve Erkeklere eytan tavsiyeler(2005), Caroline Vimont (2006) Erkekler neden aramaz, kadnlar neden unutmaz?, Bir Cad Masal (1999) ve Leyla Navaronun Tapnan br Yz (1999), brahim Erdal Ylmaz (2005) Kadnlar ne ister, erkekler ne ister? gibi kadnlar ve erkeklerin farkl alt kltrlerden geldikleri zerinden, kadnlarn ve erkeklerin bu balamda farkllaan istek ve edimlerine demektedirler. Bu gibi kitaplar, iletiimde birbirini yanl anlamak , isteklerini doru ifade edememek yznden ortaya kan problemlere kardakini dinlemek, onunla mdahale etmeden anlattklarn anlamaya almak ancak her zaman kar cinsin farkl bir alt kltrden geldiini aklda tutarak yarglamamak eklinde zm nerileri sunmaktadrlar. Bu tip kendine yardm kitaplarnn genellikle kadnlar tarafndan okunduu dnldnde neriler kadnlarn davranlarnn deiimi zerinden gelimektedirler.

14

Bu iki teorinin karsnda ise toplumsal cinsiyeti ve dili performans olarak alglayan ve konuma srelerine ve ieriine nem veren yaklam yer almaktadr. Bu yaklamda Judith Butlern toplumsal cinsiyeti

performans olarak gren anlaynn dolayl etkisi sz konusudur. Butler, toplumsal cinsiyeti kiinin sahip olduu bir ey olarak deil de, yapt bir ey olarak grr. Toplumsal cinsiyet, kiinin iinde varolan bir zden ziyade, durumlar iinde deiiklik gsteren, farkllaan bir zelliktedir. (Cameron, 2005; Butler, 1999)

Butlern

z olarak bir toplumsal cinsiyetin varolmadna, ancak

cinsiyetlendirilmi bir takm eylemlerle kiinin toplumsal cinsiyeti sergilediine dair gr kendini dil zerine almalarda dolayl olarak gstermektedir. Dilbilimsel bir bak as ile toplumsal cinsiyet ifadeleri dilbilimsel kaynaklara ynelimlerdir. (...) Butler, performanslarn zamana yaylmasna ve bu tarihin temelinde konuan bireylerin performanslarnn birleen tarihine vurgu yapar. (Eckert ve Mcconnell -Ginet, 2003; 316)

Deborah Cameron (2005) Dil, Toplumsal Cinsiyet ve Cinsellik: Mevcut Meseleler ve Yeni Ynler adl makalesinde performans olarak toplumsal cinsiyet ve dil anlaynn gnmz feminist dil tartmalarnda gelinen nokta olduunu vurgular. Cameron ,toplumsal cinsiyet ve dile dair teorilerin snflandrlmas sorununa getirdii cevapta tahakkm ve farkllk teorilerini modern olarak nitelemi, performans olarak toplumsal cinsiyeti ve dili deerlendiren yaklam ise post-modern olarak nitelemeyi uygun

15

grmtr.

Bir parantez ap modern ve post-modern kavramlarnn da

problemli olduunu bildiini ancak nispeten bu kavramlarn daha belirgin bir ayrm sunabildiini de ifade etmitir. Toplumsal cinsiyete ve dile modern ve post-modern yaklam tarihsel olarak st ste binen ve birlikte varlk gsteren bir srece iaret etmektedir. Ancak, post-modern yaklamn, eitlilie yapt vurgu, kadnlk ve erkeklii belli konumlardaki sergilenie gre deerlendirmesi, aykrlk (queer) teorisi18 ile kurduu ilikiler bakmndan daha esnek bir grnm salamtr.

Cameron, Butlern performans olarak toplumsal cinsiyet algsndan etkilenen feminist dil aratrmaclarnn, dilbilim olanaklarn kullanarak, toplumsal cinsiyetin bir performans olarak nasl ortaya konduunu

aratrmaya yneldiklerine deinmektedir.19 Kira Hall, Kaliforniyada telefonla seks hatlarnda alanlar zerine yapt aratrmasnda, Lakoffun kadn dili diye ifade ettii kadnlarn kullanmna has olarak grlen zelliklerin bu hatlarda heteroseksel erkekleri memnun edebilmek iin konumalarda yer aldn grmtr. Bu aratrmada alan kadnlarn kendi gerek

Queer kelimesi 1980lerden sonra gay- lezbiyen-biseksel-transseksel kelimelerinin tmn iinde barndran ve heteroseksel olmayan anlamn kazanmtr. Queer teorinin, gay ve lezbiyen almalardan ayrld nokta ise , queer teorinin cinsel kimlii esnek ve deiken grmesidir. Queer Teorinin feminizme en nemli katks ise homosekselliin ve heterosekselliin birbirlerinin tanmlanmasnda bir dierine yapt katkdr. Bu teorinin gelimesinde en byk etken Judith Butlern Gender Trouble adl eseri olarak grnse de , Butler, 1993 tarihli bir rportajda (Osborne, 1999;142) kendini feminist bir kuramc olarak nitelediini sylemitir. Bu rportajn evirinde her ne kadar Queer theory , ecinsel teori olarak evrilmi olsa da , kelimenin szlk anlamnn acayip, garip gndelik dilde ise muammal anlam tad gz nnde bulundurularak , bu kavramn Queer kelimesini karlamad dnlmekte bu yzden de aykrlk kelimesi bu teori iin nerilmektedir. 19 Aykrlk teorisinden etkilenen aratrmaclardan biri olan Rusty Barrettn 1995te yapt alan almasnda Afrikal Amerikal kadn kyafeti giyen ve elence sektrnde alan erkeklerin (drag queens) konumalarnda cinsel olarak mulak bir portre yaratan bir dil kullandklarn grmtr. (Cameron,2005;491)
18

16

kimliklerinden farkl bir kimlik sunuyor olmalar ve bunu bir performans olarak sergilemeleri arpcdr. Mary Bucholtz ise toplumsal cinsiyet ve etnik kimlik balantsna vurgu yaparak, dilin ne toplumsal cinsiyetten ne de etnik kkenden ayr deerlendirilebileceini vurgulamaktadr.

Cameronn aratrmac ise

queer

dilbilimcilerden ayr grd dier bir kol

bireyler ya da kk gruplar tarafndan farkl ieriklerde

ortaya konan tutarl cinsiyetlenmi dil yerine erillik ve diillik zerine farkl sylemler arasnda gidip gelen, konumlanan performanslara

odaklanmaktadr. Kiesling (1997), A.B.D.deki kolej sisteminin nemli bir paras olan erkek kardelik birliinde (fraternity) konumalardaki erkeklik kuruluuna bakm, cinsiyetiliin, homofobinin, erkeklie atfedilen

zelliklerin yelerin kabulnde gerekleen konumalarda nasl kendini gsterdiini analiz etmitir. Sohbet ortamnda erkeklerin kullandklar dilde toplumsal cinsiyeti nasl kurduklarna bakan almasnda Deborah Cameron, cinsiyetlendirilmi konumalarla kendi toplumsal cinsiyet alglarn

sergilediklerini, kadn ve erkeklerin konumalarna dair sahip olunan nyarglarn yanl olduuna deinmektedir.20Kadn sohbetlerine odaklanan almalar, zellikle de Women Talk (1996) ile anlan Jennifer Coates ise, ieriin konuma iinde kadnlarn ortaya koyduklar toplumsal cinsiyet kimliklerine etkilerini konuma analizleri yaparak gstermeye almaktadr. Butlern etkisindeki toplumsal cinsiyeti bir performans olarak deerlendiren

20

Cameronun bu aratrmasnda zellikle vurgulad kadnlara atfedilen bir konuma esi olan dedikodunun,erkeklerin kendi aralarndaki sohbetlerde de varlk gsteriyor olduu sonucuna varmtr. Bu bakmdan da kalp yarglarla snrlamalar yapmak yersizdir.

17

grler, Jennifer Coatesun analizlerini anlaml klmaktadr. Coates, kiiler aras etkileimin elerini, konuma pratiklerini ve ierikleri grnr klmas bakmndan bavurulan en belirgin ara olan konuma analizi yntemini kullanmakta, kadnlar aras konumalarda kadnlarn kendilerini nasl ifa ettiklerine bakmaktadr.

Konuma Analizi, Harvey Sacksn nderliinde Emanuel Schegloff ve Gail Jefferson tarafnda yaplandrlm bir alandr. (Have, 1999;3, Thibault, 2003;2) Bu alan, yntem olarak konuma srecine dair ok nemli veriler salayan bir sosyolojinin 1960larn izledii yoldan kayt ayrlp kendi izgisini

oluturmutur.

sonlarnda

cihazlarnn

gelimesiyle

konumalarn daha kolay kaydedilmesi salanm, daha nce konumann nasl olmas gerektiine younlaan eilim, Sacks ve arkadalar tarafndan reddedilmi ve kaydedilmi konumalarn nasl olduuna odaklanlmtr. Sacksn Konuma zerine Sunumlar konuma analizinin esaslarn sunmas bakmndan nemlidir. ntihar ar merkezi kaytlar ve grup terapi seanslarnn kaytlar zerine yaplan analizleri ieren bu sunumlar konuma srecinin incelenmesine dair nemli veriler sunmutur. Sacksn alma arkadalarndan Schegloff ise Konuma Alarn Sras adl makalesi ile felaket merkezine gelen aramalar zerinden telefonda konumaya balama dzenini incelemitir. Gail Jeffersonn alana katks ise, kaytlarn yazl bir ekle geirilmesi ynnde olmutur. Kaytlarn yazl hale geirilmesi ncelikle analizi yapan kii iin daha sonra da bu analizleri kullanan dier kiiler iin kayt olmakszn alma imkan salamas bakmndan son

18

derece nemlidir. Feminist dil aratrmalar iinde, Jennifer Coates gibi konuma odakl alan aratrmaclarn, toplumsal cinsiyete dair performans grnr klmalarnda konuma analizinin pay byktr.

Kadn almalarnn akademide edindii farkl duru , zgl bir metodoloji arayna kadar uzanmakta ve farkl aratrma tekniklerinin kefini de beraberinde getirmektedir. (Kker, 2005; 122) Bu bakmdan da konuma analizi yntemi ile sohbet ortamnda kadnlarn konuma pratiklerine bakmak, bu konumalarda kadnlarn odaklandklar konularla dil zerinden toplumsal cinsiyetlerini nasl kurduklarn incelemek Kadn almalar alannda keyifli bir keif srecine dnmtr. McConnell-Ginet, Borkler ve Furmann Edebiyat ve Toplumda Kadn ve Dil adl kitabnn nsznde kadnlarla dil ilikisinin allmasna yaptklar vurguyu aklda tutmak gerekmektedir.

Kadn dilinin allmas, dil zerine imdiye kadar gelitirilmi birbiri

ile ilikide olan eitli yaklamlarn anlalabilmesi iin sra d bir olanak sunmaktadr. (McConnell-Ginet, et. al. , 1980; xii)

Tm bu noktalar gz nnde bulundurulduunda, bu tez almas farkl alanlardan dnce ve tartmaya seici bir yaklamla yer vermek durumundadr. Bu alma toplumsal cinsiyet ve dil alanna giri niteliinde olup, bu konuda yaplm belli bal aratrmalar ve feminist ilgi ile oluturulmu yaklamlara dair bir ereve sunup, kadn sohbetlerinin zelliklerine ve bu sohbetlerde n kan konular zerinden toplumsal

19

cinsiyetin konumalarda sergilenmesine odaklanmaktadr. Sohbet srecine dair deerlendirmelerin yaplabilmesi iin be farkl grup kadn ile her bir grupla ikier kez olmak zere toplam on sohbet gerekletirilmitir. Bu bulumalarda kadnlarn sohbetleri kaydedilmi, konuma srecine dair inceleme srasnda ise konuma analizi ynteminin gerei olan yazl kayda geirme aamasna geilmitir. Kadn sohbetlerinde ne kan konuma

pratiklerinin belirlenmesi ve bu zelliklerin ne amala, nasl kullanldnn incelenmesi aratrma blmnn ilk ksmn oluturmaktadr. Kadnlarn konumalarn ortak bir zemin yaplandrmak iin st ste konumalarla kurduklar varsaylmtr. kinci ksmda ise kadnlarn konumalarnda ne kan konular, Deborah Jonesun kadn konumalarnda dair kategorilerinden esinlenilerek temel balk altnda toplanmaya allmtr. almaya balanrken, kadnlarn farkl konular hakknda konuurken, farkl toplumsal cinsiyetler sergileyecekleri dnlmtr. Bu balklar evsel mevzular, dedikodu/skandal ve kadnlk evreleri zerinden kendini ifa etmek eklinde belirlenmitir. Evsel mevzular ve dedikodu/skandal balklar altnda

deerlendirilen konumalarda kadnlarn kendi toplumsal cinsiyetlerini nasl kurduklar, dier kadnlarn davranlar ve yaam tarzlar hakknda yaptklar yorumlarda toplumsal cinsiyet alglar deerlendirilmeye allmtr.

Kadnlk evreleri zerinden kendini ifa etme bal altnda ise biyolojik

20

olarak tanmlanan kadnlk evreleri21 ile bunlarn toplumsal ve duygusal sreleri arasndaki geilerin izlerinin srlmesi, bu srelerden

deneyimlerin aktarmnda kullanlan dil ile kadnlarn kendilerini belli tip kadnlar olarak ifa ettikleri varsaylmtr.

Kadnln biyolojik evreleri sz konusu olduunda ergenlik, hamilelik ve doum, menopoz ve yallk ayrmlar ile bir takm fiziksel deiimlere iaret edilmektedir. Kadnla dair biyolojik sreler, ya ile ilikilendirilmektedir. Bu noktada feministler, kadnla dair srelerin toplumsal olarak olutuuna iaret etmektedirler. Tbbn ve bilimin erkek egemenliinde bir seyir izlediine vurgu yaparak, kadnlarn yaamalarna dair tanmlamann da ancak biyolojik boyutta ya ile balantl yapldnn altn izerler.(Abbott, 2005;142)
21

21

I. BLM: TOPLUM DLBLM ALIMALARINDAN FEMNST DL MDAHALESNE

A. DL ODAKLI ALIMALARDA CNSYETE BAKI

1.Dil kullanmnda cinsiyet farklarn inceleyen dil almalar

Son krk yl iinde dilbilimin iinden karak ayr bir alan haline gelen, dilin sosyal ve kltrel bir fenomen olduuna vurgu yapan ve dil-toplum ilikisini irdeleyen toplum dilbilimi (sociolinguistics) sosyal bilimlerde yer edinmitir. Toplum dilbilim, toplum ve dil ilikisini ya, snf, etnik kimlik, cinsiyet bileenleri ile mercek altna alarak sosyal yapya dair veri elde etmeyi hedeflemektedir. Peter Trudgill Applied Sociolinguistics

(Uygulamal Toplum Dilbilim) kitabnn giri blmnde, Toplum dilbilimin hedefleri arasnda -kimileri tek hedef olduunu syleyebilir- byk lde dilin doasnn ve en azndan bir takm saptamalarla toplumun yaps zerine daha geni bir anlayn gelitirilmesinin baarlmas yer alr. En dilbilimsel hali ile, toplum dilbilim, bir dilbilim yapma yoludur, William Labov bu metodolojiye dnyevi dilbilim der. (Trudgill, 1984;1) aklamasn getirerek alan betimler. Peter Trudgill (2000) dil iinde cinsiyetin izlerinin srlmesinin sosyal farkllamann ya da etnik farkllamann allmasndan farkl bir seyri olduuna deinir.

22

Toplum dilbilim incelemeleri iinde cinsiyet odakl almalarn ilk evresi, yabanl dillerdeki cinsiyetin kurulmasna yneliktir. lk almalar, yaplanmas basit adledilen dillerdeki cinsiyet dizgelerinin oluumunu irdeler. rnein, Antillerdeki Karayip yerlilerinin konutuu dildeki cinsiyet farklarna bakar.22 Avrupallarn Antillere gelmesi ve burada Karayip yerlileri ile iliki kurduklarnda kadnlarn ve erkeklerin farkl diller konutuklarn fark

etmelerine( Trudgill, 2000; 65) dayanr. Ancak aslnda kadnlar ve erkekler farkl diller deil, ayn dilin farkl varyasyonlarn konumaktadrlar. Adann Karayiplerin istilas ncesinde yerlisi olan Arawaklarn konutuklar dilin, Karayiplerin dili ile birlemesi sonucunda ortaya kan cinsiyeti dil farkllamas sav , istila teorisi olarak kendini her ne kadar bu corafyada gsterse de , dnyann dier blgeleri iin byle bir model gelitirmek mmkn olmamtr.23 Kzlderili dilleri zerine yaplan aratrmalar cinsiyet farkllnn dillerin kullanmn nasl biimlendirdiini merkeze almaktadr. Edward Sapirin(1929) bir Amerikan Kzlderili dili olan Yana hakknda yapt saptamalar bunlardan biridir. ou kelimenin eril ve diil formlar olduunu saptayan Sapir, eril formlarn erkekler tarafndan erkeklerle, diil formlarn ise kadnlar tarafndan kadnlarla konuurken kullanldn, erkeklerin kadnlarla ya da kadnlarn erkeklerle konuurken bu formlardan farkl formlar kullandklarn bulmutur.
Fransz yazar Rochefort , 1665 ylnda Karayip yerlilerinin diline dair ayrntl bir metin kaleme almtr. 23 Otto Jesperson dier bir model gelitirmi ve tabunun cinsiyet farkllamasn yarattnn altn izmitir. Erkeklerin savata olduu srede , kadnlarn uursuzluu engellemek iin ailedeki erkeklerin adlarn sylemedikleri ya da belirli objeler iin belirli kelimeleri kullanmalarna izin verilmeyen durumlarda o adlar yerine yeni bir takm adlar bulduklarn ifade etmitir. Bu aklama temel alnarak kadnlar ve erkeklerin farkl kelimeler kullanarak ayn dili konutuklar nermesi yaplm olur. Ancak, Trudgille gre dildeki cinsiyet farkllklarn aklamak iin tabulara dayanmak yeterli deildir.
22

23

Dier bir Amerikan Kzlderili dili olan Koasati zerine alm olan Mary Haas (1944) ise, telaffuzda cinsiyet farkllklarna rastlamtr. Ancak, Haas bu farkllklarn dili konuan yallarda daha belirginken, genler de zayfladna deinmitir. Yerli dilleri incelemelerine ksaca deindikten sonra, gnmzdeki toplum dilbilim incelemeleri iin bir ereve oluturan Hint-Avrupa dilleri ailesi iinde yaplan aratrmalara deinilmesi,feminist dil almalarnda gelinen noktann aklanmasna k tutaca dnldnden irdelenecektir. Bu almalar iki tematik alt balk iinde verilebilir;

1. Ulusal/yerel dille birbirine bal olan gruplarda dil ve toplumsal cinsiyet ilikisi 2. Ergen ve Genlik kltr iinde dil kullanmna toplumsal cinsiyet zerinden bak

1.Ulusal/yerel dille birbirine bal olan gruplarda dil ve toplumsal cinsiyet ilikisi

Toplum dilbilim aratrmalarnda nc kabul edilen William Labovun 1966ta New Yorkta gerekletirdii, konumalarn deerlendirilmesine dayanan toplumsal tabakalandrma verdii
24

24

almasna, dil ve cinsiyet ilikisine alannda sklkla referans

nem

yznden

toplum

dilbilim

Sosyologlar, toplumdaki eitsizlikleri betimlemek iin toplumsal tabakalama kavramn kullanrlar. Tabakalama, farkl insan gruplamalar arasndaki yaplam eitsizlikler olarak tanmlanabilir. (...) Toplumlar daha ok tercih edilenin en stte, daha az ayrcalkl olann da en alta yakn olduu bir hiyerari iinde tabakalardan olumu diye dnlebilir. Drt ana tabakalama sistemi ayrt edilebilir: klelik, kast, mlk sistemi ve snf. (Giddens,2000; 256)

24

verilmektedir. Labov, bu aratrmay rasgele setii kiilerle gerekletirmitir. Katlmclarla sradan sohbetlerin yan sra yaplandrlm grmeler de yapmtr. Bu kiilerin seilmi bir metni okumalar istenmi, tonlama, vurgu benzeri eleri nasl kullandklarna dair veriler toplanmtr. Yaplandrlm bir grmenin daha formel ortam ile bir dinleyiciye bir metnin okunmas arasndaki kullanm farklarna dair bulgulara ulamak Labov iin nemlidir. Labov, kiilerin gemileri ile konuma stillerinin ciddiyeti arasnda bir etkileim olduuna deinir. Farkl snflardan konumaclarn farkl telaffuzlar kullandklarna iaret eder. Bu telaffuzlarda gramer kurallarna bal kalnarak kullanlan formlarn, dier bir deyile prestij formlarnn stte yer ald, gramer kurallarn esneten gndelik konumalarda kullanlan formlarn ise en altta yer ald bir hiyerari sz edilir. Kendi rneklemi iindeki kadnlarn prestij kalplarna daha duyarl olduunu vurgulayan Labov, New Yorklu kadnlarn telaffuzdaki deiimde nc olduklarnn da altn izer. ( Labov, 2001; 321)

Graddol ve Swann (1989), kadn ve erkek konuma pratiklerine dair verilere ulamay hedefleyen bir aratrma iin Labovun anlan almasn, Labovun ynelttii sorularn eril bir eda tad gerekesiyle eletirirler. Ayrca aratrma iin kullanlm olan her iki okuma pasajnn da erkeklerin yaamlarndan kesitlere odakl olduunu ileri srmlerdir. When I was nine or ten(Ben dokuz ya da on yandayken ) gen bir olann sokakta oynad oyunlar anlatrken dier metin Saturday Night (Cumartesi Gecesi) gen bir erkein bir kzla ilk randevusunu iler. Erkeklere sorulan sorular kavgalar,

25

etnik gruplar ve kzlar zerinden geliirken, kzlara sorulan sorularn ocukluk oyunlar ve tekerlemeleri hakknda olmas da aratrma tekniinin sorunlu olduuna iaret etmektedir. (Graddol, 1989; 56)

Labov, Philadelphia aratrmasnda (1991) ise, sosyal snf ve cinsiyet kesiiminde dilsel deiime bakar. Dildeki deiimde cinsiyet esini irdeleyen farkl diller iin yaplm toplum dilbilim aratrmalarnn25 bulgularna da bakarak, deiime dair toplum dilbilim iinde cinsiyete dair konuma topluluklar iin yaplan genellemenin iki madde halinde

sunulabileceine deinir ve bu aratrma kapsamnda toplum dilbilim iinden kan bu yaygn genellemeleri sorgular. Bu genellemeleri yle sunar:

I. Sabit toplum dilbilimsel tabakalandrmada, erkekler kadnlardan daha yksek bir sklkla standart olmayan formlar kullanrlar,

ngilizcede Detroit (Wolfram, 1969), Philedelphia (Cofer, 1972), Ottawa (Woods, 1979), Norwich (Trudgill, 1974), Britanya adalarnda 15 dier ehir (Houston, 1985), Avustralya (Bradley& Bradley, 1979; Shopen & Wald, 1982), Glasgow (Macaulay(1977), Sdyney Avusturalya Eisikovits(1981) :Kanadada Franszca zerine Montreal almas (Thibault, 1983), Ontario almas (Mougeon & Beniak, 1987), spanyolca zerine, Latin Amerika Arjantinde (Weinberg, 1974), Santiago,Dominik Cumhuriyetinde (Alba, 1990), spanyada Silva-Corvalan(1986), Rissel (1989) birinci prensibi destekleyen verilere ulamlardr. Ancak Japonca iin Tokyo Hibiya (1988) ve Puerto Rika ispanyolcas iin Morales(1986) benzer verilerle karlamamtr. Erkeklerin prestij formlarn daha ok tercih ettiklerine dair veriler ise Amman da Abd-el-Jawad (1981), Nablusda Abd-el-Jawad(1987) ve Tahrandan Modaressinin (1978) aratrmalarnda grlmtr. kinci prensibe dair almalar ise Amerikada New Yorkta Labov (1966), Detroitte Fasold (1969), Kuzey Carolinada Di Paolo (1988) Bat yakasnda Luthin (1987), ngilterede ise Norwichde Trudgill (1974), Kanadada Chambers ve Hardwick (1985) , Latin Amerikan spanyolcasnda Panama Cityde Cedergen(1973), Buones Aireste Wolf ve Jimnez (1979), Hong Kongda Bauer (1982) ikinci prensibi destekleyen verilere ularken, Marthas Vineyardda Labov (1963), Belfasttas Milroy ve Milroy (1985) erkeklerin deiimde nc olduklar ender durumlarla karlamlardr. (Labov, 1998; 12-18)
25

26

II. Dilbilimsel deiimlerin ounda kadnlar erkeklerden daha yksek bir sklkla yeni gelen formlar kullanrlar.26 (Labov, 1998; 7)

Labova gre bu iki bir birinden ayr davran modelinin kendi ilerinde uzlamalar mmkn deildir. stelik bu maddeler dilbilimsel deiim konusunda yaplandrlm dier prensiplerle27 de elimektedir. Labov bu iki maddenin daha geni teorik bir ereveye yerletirilememesine engel oluturan drt kavramsal problem olduunun da altn izer. Bunlardan ilki biyolojik eilimdir (the biological bias) ; kadnlar ve erkeklerin rollerinin biyolojik cinsiyetleri ile balantlandrlm ve bireysel davranlar ile nasl ilikilendirildiine dair toplumda zerinde anlalm bir tanm yoktur. Labov, toplumsal cinsiyet yerine biyolojik cinsiyetin esas alnmas nermesini yapar. kinci olarak toplumsal cinsiyetin genellii (the generality of gender); toplum dilbilimde dilbilimsel deiimlerin toplumsal deiimlerle bir korelasyon iinde ve dolayl olarak ilikili olduu dnlmektedir. Ancak toplumsal cinsiyete bal deiimler, ekonomik, politik ve demografik durumlara oranla daha yava gereklemektedirler. Labov, bu durumun kadnlar ve erkekler arasndaki tahakkm ve g ilikilerine baklarak anlamlandrlabileceinin altn izer. nc sorun ise rollerin tersine dnmesidir (the reversal of roles); iki prensipte de kadnlar ve erkekler birbirinden ayrt edilen iki tr farkllk grlmektedir, ilk prensip kadnlarn dil kullanmnda gramatik
Labovun standart formlar olarak dilin kurallar gz nnde bulundurularak gerekleen kullanmlar kastetmektedir. Standart olmayan formlar ise, dilbilgisi kurallarndan sapmalar gstererek, yerel farkllklar iinde barndran, daha gndelik dil olarak grlen formlar ierir. Labova gre standart formlardan sapmalar yoluyla standart olmayan formlar ortaya kar. (Labov, 2001; 105) 27 Principles of Linguistic Change(1994) de Labov, dilsel deiimi ekillendiren snf, ya, komuluk, etnik kken gibi eler balamnda oluan prensipleri, Philadelphiaya rneklemi zerinden tanmlamaktadr. Toplumsal cinsiyet, Gender Paradox ad altnda ele alnmaktadr.
26

27

kurallara sadk kalma eiliminde olduklarn vurgular. Bu prensibe gre erkekler gramatik olarak doru olan bir dil kullanma konusunda kadnlar kadar titiz deillerdir. Ancak, ikinci maddede Labov, erkeklerin dil

kullanmndaki deiimler konusunda kullandklar formlara sadk kalarak, deiime diren gsterdiklerini vurgulamaktadr. Bu da her iki prensip iin de geerli olacak bir standardn tanmlanamamas anlamna gelmektedir. Bunun stesinden de ancak cinsiyet farkllamasnn nicel analizinde sosyoekonomik snf kadar dier toplumsal boyutlarnda yer ald birbiriyle etkileim iinde olan oklu olas deikenlere yer veren bir analizle gelinebilir. Son olarak da Labov, zel farkllamalardan (intimate diversification) sz eder. Kadnlar ve erkekler arasndaki ilikiler ou toplumda ve kltrde daha geni lekteki iletiim edimleri ile birlikte dnlr. Labov, davran kalplarnn uzun sre varlk gsteren ve daha yava deien rol davranlarna dair kltrel beklentilerle balantl olduuna deinir.(Labov, 1998;8-9)

Labov, dilbilimsel deiime dikkat ektii Philadelphia aratrmasnda, semt almas, telefonla grme ve ses analiz28 zerinden, regresyon analizini kullanarak, dilde tamamlanm deiimlerin, neredeyse

tamamlanm deiimleri, yar tamamlanm deiimlerin, yeni ve direnli deiimlerin ve yeni balam deiimlerin izini srmtr. Labov, meslek, eitim ve ikametgah gstergelerinden oluan sosyo- ekonomik statye bakarak dilin deiiminde cinsiyet ilikisini aratrr. Sonu olarak da dilsel
28

Labov, 116 konumacnn nl seslileri kullanmn dorusal tahmin kodlama algoritmas (a linear predictive coding algortihm) ile analiz etmitir.

28

deiimlerde kadnlarn davranlarna bakmak gerektii yargsna ular. Orta snftan kadnlarn kendi aralarnda ve erkeklerle aralarnda farkl dil kullanmlar ve doru gramer kullanmyla, tonlama ve vurguda kurallara sadk kalnan prestij modellerini erkeklerden daha abuk kabullendiklerini gsterir. Kadnlar farkllamann temel vastalar olarak niteler. (Labov, 1990; 39) Aratrma sonucunda, dilsel deiimlere verilen tepkiler bakmndan, kadnlar ve erkekler arasndaki farkllamann nicel deil nitel olduu vurgulanmaktadr. Aratrma kapsamnda inceledii kadnlarn vasfl ii snfndan geliyor olmalarna iaret eden Labov, bu kadnlarn kazanmaya baladklar gcn, kullandklar dile yansdna bu bakmdan da kadnlarn erkeklerden daha standart bir dil kullandklarna iaret eden genellemeyi desteklediini ifade eder. Ancak, dilsel deiimlerde kadnlarn erkeklere nclk ettikleri ynnde bir genelleme yaplmasnn, deiimi kadnlarn m erkeklerin mi kesin olarak balattnn bu aratrma kapsamnda

belirlenmesinin mmkn olmadna iaret eder. Byle bir belirlemenin yaplabilmesi iin ayr ampirik bir almann tasarlanmas gereklidir.

Toplum dilbilim iinde Labovdan sonra dil ve cinsiyete bal farkllama zerine yaplm olan adndan sklkla sz edilen nemli bir alma Norwichte yapt aratrma ile Peter Trudgille aittir.(Labov, 1990;17) Trudgill, toplam 50 yetikin ve 10-20 ya aralnda 10 ocuk ile grme gerekletirmitir. Bu rneklem nfusun tamamn temsil edebilmesi iin ya, meslek tr ve eitim dzeyine gre yars erkek yars kadn eklinde yaplandrlmtr. Erkekler kendi mesleklerine gre

29

deerlendirilirken, evli kadnlar kocalarnn, evli olmayan kadnlar ve ocuklar ise babalarnn mesleklerine gre kategorize edilmitir. Kadnlarn

mesleklerinin ve gelirlerinin erkekten daha yksek olduu birka durumda istisna yaplmtr ve bu kadnlar kendi adlarna deerlendirmeye

alnmlardr. Labovun New York almasnda olduu gibi Trudgill de katlmclardan sradan konumalarndan ve okuma altrmalarna kadar farkl konuma tarzlar elde etmitir. Trudgill, bu almada farkl toplum dilbilimsel varyasyonlarn29 dalmna bakmtr ve Labovun New York

almasna paralel bulgularla karlamtr. Kadnlarn kendileri ile ayn sosyal snftan erkeklerden daha fazla prestij formlar kullandklarn ve modelin farkl konuma tarzlarna yaylmasna araclk ettiini ortaya koymutur.30 Trudgill, kadnlarn erkeklerden daha fazla standart dile ve gramer kurallarna uygun modelleri kullanma eilimde olmalarn iki sebebe balar; kadnlarn sosyal statleri erkeklerindekinden daha az emindir ve ii snfnn kulland dil daha erildir. (Graddol, 1989; 50)

Trudgillin bakt toplum dilbilimsel varyasyonlar, -ing son ekinin analizi, bet ve better kelimelerinde olduu gibi (t) harfinin, ve name , mail ve plane gibi kelimelerde (a) harfinin telaffuzudur. 30 Prestij modelinin cinsiyete gre farkllamn gstermek zere Trudgill, -ing ekinin kullanmna bakar. Kadnlarn bu eki standart ngilizcede olduu zere -ing eklinde kullandklarn ancak erkeklerin -in eklinde kullanmay tercih ettiklerini bulgular. Orta snftan kadnlarn (ngilizce kelimeler top, grog ve lorryde olduu zere) o sesini ,orta snf erkeklerden daha sklkla kullandklarn , ancak ii snf erkeklerin ii snf kadnlarn aksine bu prestij formunu daha sklkla kullandklarn grmtr. Bu durum beklenen modelden farkldr. (Graddol, 1989; 48) Trudgill, ii snf erkeklerin Suffolkda kullanlan gndelik dile benzer bir form yakalamak amac ile bu kullanm gerekletirdiklerine dair bir aklama getirir. Burada hareketle Trudgill, Labovun almasnda da olduu gibi erkeklerin gndelik formlar kullanmak yoluyla dilsel deiimlere daha ak olduklarn ifade eder.
29

30

Trudgillin almas, kadnlarn ve erkeklerin sosyal snflarn belirten kriterlerin farkl olmas bakmndan eletirilmitir. Kadnlarn erkeklerle olan balarna- birinin ei ya da kz olmak gibi- gre, erkeklerin ise kendi mesleklerine gre snflandrlyor olmas problemlidir. (Graddol,1989;52)

Leslie Milroy, Belfast almasnda (1980) ,Trudgill ve Labovun kullandklar toplumsal tabakalandrma almalar yerine, 1975-76 yllarnda Belfastta varolan grubun konuma srecinde yerel gndelik dilin kullanmn belirleyen etkenleri bulmay hedeflemitir. Milroy bu almada, Belfastta yaayan ii snfndan Ballymacarrett, the Hammer ve the Bu

Clonard adn tayan topluluu ele almtr. (Milroy, 1980; 43)

gruplara bir arkadan arkada (Graddol, 1989; 60) olarak giren Milroy, bir grup yesi tarafndan arkadalara, akrabalara ve i arkadalarna takdim edilmeyi istemi ve bylece bir yenin balantlar aracl ile bir a kurarak (Milroy, 1980; 53), grubun yapsn, konuma pratiklerini grubun iinde izleme frsat yakalamtr. Bu metotla bu gruptan insanlara yaklarken Milroy, bu topluluklardan bilinen, rahip, retmen ya da toplum lideri gibi resmi statleri olmayan insanlarla ilk balanty kurmay doru bulmutur. Byle bir koulla hareket etmek aratrmacy yar resmi bir eilimle daha

standartlam bir dil zerine alma riskinden uzaklatrm olmutur. Bir arkadan arkada olmak hem belli bir garanti salamas hem de iyi niyeti gstermesi bakmnda aratrmann seyrini ksmen kolaylatrm ve uzun bir sre gzlem yapabilme imkann da beraberinde getirmitir. Bu yolla Milroya gre gzlemcinin karmaas (observers paradox) zlmtr. Alan

31

aratrmacsnn hem ieriden biri31 hem de dardan biri32 olarak ald konum onun her grubun kendi iindeki etkileim alarn33 ve kullandklar yerel gndelik dilleri incelemede yntem olarak daha verimli bir sonu ortaya kmasna yardmc olmutur. Lesley Milroy, Belfast aratrmasnda

kadnlarn erkeklerden daha az yerel dil kullandklar eklinde beklenen cinsiyet farkllamas modeline uyduu sonucuna ulamtr.

Lesley Milroy, James Milroy ile kaleme aldklar Mechanisms of change in urban dialects (1993) adl makalede toplum dilbilimsel deikenler ve sosyal alar arasndaki ilikiye ehirlerdeki lehelerin deiimi zerinden bakarlar. Milroy ve Milroy bu makalede, dildeki cinsiyet farkllamas modellerini Labov gibi sosyal snfa referans vererek aklamann her zaman

Labov, ieriden biri olarak aratrma yapmay savunur. Gumperz ise dardan biri olarak grup ile ilgili daha objektif veriler toplanabileceine deinir. 33 Sz geen grup da ii snfndan olmasna ramen, belli noktalarda birbirlerinden farkllklar gstermilerdir. Bu farkllklar ortaya karabilmek zere Milroy her bir kiiye bir a puan(network score) verir. Bu grup farkl semtlerde konumlanmtr ve etnik kkenleri farkldr. Ballymacarrett grubundan erkekler yerel tersanelerde alrken, i arkadalar ile ahbaplk etmekle beraber bu gruptan kadnlarn almak iin dar gittikleri ya da gen kadnlarn topluluu terk edip gittiklerini grlmtr. Dier bir grup olan Hammer da ise durum daha farkldr. Hammer sakinlerinin yeniden yaplandrma projeleri kapsamnda, banliylere ve apartmanlara yerletirilmeleri sonucunda, eski etkileim modelleri olan her ke bann bir aabeye ait olmas ve ke balar aras ziyaretlerle arkadaln sryor olmas ve bu gelenein bir sonraki jenerasyondan bir gence devredilmesi eklinde devam etmesi gelenei sekteye uratmtr. Clonardda ise yksek oranl bir erkek isizliine rastlanmtr ancak dier taraftan bu grup iinde kadnlarn ounun alt ifade edilmektedir. Bu kadnlarn ounun bir arada almas ve yerel topluluk ile yakn ilikiler iinde olmas da dikkat ekici bir nokta olarak belirmektedir. Ballymacarett iin dilde keskin cinsiyet farkllklar gzlenirken, Hammerda kadnlar ve erkeklerin kullandklar dil arasndaki farkllk daha az keskindir. Yal Clonard kadnlar ve erkekleri arasnda Ballymacarett benzeri bir tablo sz konusu iken, daha gen kuak Clonard kadnlar ve erkekleri Hammer kadnlar ve erkekleri ile benzer bir dil kullanm gstermektedirler. Yerel ilikilerin yakn olduu gruplarda yerel gndelik dil kullanmnn yaygn olduuna deinen Milroy, sosyal ilikilerin dil kullanmn Ballymacarett gibi ii snf gruplarda daha sreli etkilediine de dikkat eker.
31 32

32

aklayc olmadna deinmektedir.34 (Milroy, 1998; 182) Dier taraftan Belfast almasna referans vererek, grup alarnn muhafazakar bir ba oluturduunun ve an dndan gelen deiim basklarna diren

gsterdiini hatrlatmaktadr. Milroy ve Milroy, hiyerarik grup alarnn, dilsel normlar, yerel gelenekler rettii gz nnde bulundurularak, standart dili yaygnlatrmay hedefleyen gl ulusal politikalarn karsnda topluluklarn, yzyllar sren bir diren gstermesini alarnn mmkn dilin kldnn altn

izmektedirler.

Hiyerarik

grup

devamn

salad

dnldnde bunun karsnda daha zayf toplumsal alarn dil deiimini getirdii grlmektedir. Milroy ve Milroy bu deiimin illa ki standart dil ynnde olmas gerekmediine dikkat ekmektedirler.

Milroy ve Milroy, sonu olarak, toplum dilbilimde toplumsal snf kavramna daha esnek bir yaklamla aratrmalarn yrtlmesi gerektiine deinmekte ve genelde dnlenin tersine toplumsal a ve snf kavramlarnn kart olmadklarnn anlalmas gerektiini de eklemektedirler. Dil deiiminde snf ve toplumsal alar kadar cinsiyet deikenine de dikkat edilmesi gerektiinin altn izmektedirler. (Milroy,1998; 193)

ki dilli topluluklarda dil deiimi ve cinsiyet rollerinin yaplanmasna bakan Susan Gal (1979), aratrmasn Avusturya Macaristan snrndaki

34 Lesley Milroyun New Perspectives in the analysis of Sex differentiation in language(1992) adl makalesinde de Labov geleneinin snfa dayal aklamasnn yeterli olmadna deinilmektedir. Milroy, bu makalede cinsiyet ve snf deikenleri zerinden dili , cinsiyeti snfn bir yan rn olarak deil de bal bana ele alarak inceleme yoluna giden Cowhig(1986),Rigg(1987) ve Turner(1988)n pilot almalarna deiniyor ve cinsiyet farklklarna sadece snfa balayarak aklamaya almann salam olmayan bir zeminde aratrma yapmak olduu sonucuna varmaktadrlar.

33

Oberwart kasabasnda yrtmtr. Bu snr kasabasnda yaayanlar hem Macarca hem de Avusturya Almancas konuan iki dilli bir topluluktur.

ki dilli topluluklarda insanlar her zaman her iki dillerini de birbirinden ayr
tutamazlar. Bu toplulukta Macarca kyl stats ile Almanca ise ii stats ile badatrlmaktadr. Bu iki dil farkl deerler dizgesini sembolize eder hale gelmitir: Macarca eski tarz yaam, kyl toplumun eski prestij formlarn sembolize ederken, okullu olmak, istihdam, maddi baar tamamyla Almanca konuulan dnya ile sembolize edilmektedir.(Gal, 1979, s.109)

(Graddol, 1989; 63)

Gal, iki dilli bu toplulukta konuurken kullanlacak olan dilin Almanca m Macarca m yoksa her ikisi de mi olacana kiiler arasndaki davransal rol ilikileri aracl ile karar vermenin en nemli etken olarak belirdiine deinir. Konuann belli bir durumdaki kod seimi, konuann kendini dilsel ifadesinin bir parasdr. Konuan seimini kendisini kodun sembolize ettii toplumsal kategoriler ve aktivitelerle zdeletirecek szel stratejilerin bir paras olarak yapar. (Gal, 1984; 294)

kinci

Dnya

Sava

sonrasnda

hz

kazanan

sanayilemenin

etkilerinin grld Oberwartta tarm ileriyle uramaya daha az ilgi gsterilirken, darda sanayide almak daha cazip bir hal almtr. Bu genel ilgi gz nnde bulundurulduunda, gen kadnlarn durumu hem dier

yaa byk kadnlar hem de kendi yatlar erkekler dnldnde dikkate deerdir.

34

ncelikle bu gen kadnlar gen erkeklerden de fazla Almanca ve az

Macarca kullanmaktadrlar. Ayrca, gen kadnlar iin kyllk a iinde olmann hibir nemi yoktur nk bu a iinde olan gen kadnlar da Almancay daha fazla kullanmaktadrlar. Ayn eyi erkekler iin sylemek ise mmkn deildir, onlar kyllk a iinde daha fazla Macarca

kullanmaktadrlar. (Gal, 1984; 300)

Gal, bu sonucun ortaya kmasnda dillerin anlamlarn deerlerini ortaya kartan aktivitelere gz atmak gerektiine deinir ve Oberwartta yaayan gen erkeklerin ve gen kadnlarn hayattan beklentilerine bakar. Bu blgede yaayan gen erkeklerde, ya sanayi iisi olmak, ya iki farkl yar zamanl tarm iinde almak ya da tam zamanl tarmc olmak gibi beklentiler mevcuttur. Gen kadnlarn beklentilerini belirleyen ise kiminle evlenecekleridir. Bir tarm iisi ile evlenen kadnn hayat ky hayat iinde hem tarm ii hem de hane iinde i yaparak elerinden de fazla alarak geerken, sanayi iisi ile evlenecek kadnn hayat sadece ev iinin ykn tamay gerektirecektir. Kadnn darda almas durumunda da bu iler daha fazla modern eyann eve girmesi ile kolaylar hale gelmektedir.

Gal, hem toplumsal deiimlere hem de dil seimindeki deiimlere bakarak, gen iki dilli kadnlarn dil kullanm modellerini seimleri ve yaklamlar ile bunu gerekletirdikleri sonucuna varmtr. Yerel kyl erkeklerin dardan kadnlarla ounlukla da tek dili Almanca olan kadnlarla evlenmeleri, Macarcay sadece kendi kyl erkek arkadalar ile

35

kullanlabilir hale gelmelerine sebep olmutur. Bu evliliklerden doan ocuklar annenin sadece Almanca bilmesi yznden tek dilli

yetimektedirler.35

Kuzey Karolinadaki bir adada yaayan siyah toplulukla birlikte alarak aratrma yapan Patricia Nichols, 1975-76 arasnda be aylk bir srede, toplumsal deiimlerin hzla yaand ideal bu ortamda, dildeki deiimleri aratrmtr. Haftalk gnll yazma dersleri vererek, siyah toplumun iine giren Nichols, genel olarak, gen ve orta yal kadnlarn dil kullanmlarn kendi ya gruplarndaki erkeklerden daha hzl bir ekilde deitirdiklerini ancak baz daha yal kadnlarda deiimin erkeklerden daha yava olduunu (Nichols, 1983;56) bulmutur.36

Milroy (1980), Galn bu almasna iki dilli bir topluluun dilsel deiimine bakt iin referans vermeyi uygun bulur. Galn almasndan nemli noktalar karr: lk olarak geleneksel yapdaki uzun zaman nce kurulmu alarn standard d repertuvar ile birlikte dnlmesi, Gumperzin Yugoslavya-Avusturya snrndaki Karntende yapt aratrmay destekler. Gumperz kapal a yaps ile dilde standart d modellerin tercih edilmesi arasnda genel bir badan sz eder. (Milroy, 1980; 169) kinci olarak, a yaps deikeni bireysel konumac dzeyinde deikenlik modellerini, konuann kendi toplumsal stats deikeninden daha iyi gsteren tahmindir. nc olarak da, Belfasttaki gibi istatistik teknii olarak korelasyon bireyler aras deikenlik modelleri ile ba edebilmek iin mkemmel bir yoldur. Daha da nemlisi, birbirinden olduka farkl olan iki toplulukta yaplm olan toplum dilbilimsel almaya Oberwart ve Belfast almalarna a kavramnn baar ile uygulanabilir olmasn gstermitir. (Milroy, 1980; 171) 36 Ada da yaayanlarn daha nceki yllarda ana kara ile balants kstlyken, tekne seferlerinin artmas ve daha fazla insann ana karada almaya balamas ile durum deimitir.Nichols, nitel bir veri sunmas asndan toplam on alt nceden yaplandrlmam grme kayd yapm ve bu saha almas sonunda ada halknn Creole dili (iki dilin karmasndan ortaya km ve belli bir blgenin yerel dili haline gelmi dil Collins Cobuild, 1996;256) ve ana karada konuulan standart dil kullanmna dair deerlendirmeler yapmtr. Bu grleri, ada halkndan lise andaki genler, orta yallar ve daha yallar olmak zere, ya grubu ile gerekletiren Nichols, her bir gruptan iki erkek ve kadn ile grmtr. Bu konumalarda kendisi de bir katlmc olarak yer almtr. Yallar ile konuulan konular tarih ve geleneklerdir; orta yallar ile tarih ve ocuk yetitirme pratikleri; daha gen yetikinlerle ise gelecek planlar, kendi ocukluklar ve kardelerinin ocukluklarnn karlatrmasdr. (Nichols, 1998; 59) Ana karadaki grupta ise sadece yal gruptan iki kadn ve erkek ile kayt yapmtr. Nichols, erkeklerin Pazar gn kilisedeki ayin ya da haftalk olarak adada yrtlen dier sosyal etkinliklerde konumalarda lider konumunda olduklarn, kadnlarn ise kilise trenlerinin mzik ieren koro ksmlarna katlmay tercih ettiklerine deinir. Aile iinde de erkekler konumalarn ounu
35

36

2. Ergen ve genlik gruplar iinde dil kullanmna toplumsal cinsiyet zerinden bak

Labov, New York Harlemde siyah genlik etelerini gzlemleyerek, grmeler yaparak onlarn kendi aralarndaki konumalarn kaydetmitir. Byk ehirlerin merkezinde yaayan siyahlarn gndelik diline odaklanm ve bu almasnn bulgularn Language in the Inner City(1972) adl kitapta toplamtr. Bu almada; kendi bulunduklar blgede bir araya gelen farkl ya gruplarna mensup siyah erkeklerden oluan etelerin gndelik faaliyetlerine katlarak edinilen verilerle, gen siyah erkeklerin dil

kullanmlarnn zellikleri saptanmaya allmtr. Labov, siyahlarn gndelik ngilizcesinin, beyazlarn kulland standart ngilizceden farkllklar gsteren bir yap kullandn bulmutur. Bu sistem standart ngilizceden tamamen farkl deildir ancak (Labov, 1972;36) zellikle siyah ete yelerinin

kulland aalama ibarelerinde hem konu hem de form olarak esnek olduunu grlmtr. Dier bir deyile, siyah ete yeleri beyaz bir ete yesi ile sz dellosuna tututuklarnda allageldik kfr kalplarn
yrtrken , kadnlar daha ziyade kendi aralarnda zgrce konumaktadrlar. (Nichols, 1980; 145) Aratrmann sonunda Nichols, gerek ana karadan gerekse adadan yal yetikinlerin dilsel davranlarnda daha tutucu olduklarn, ancak adadan kadnlarn adadan erkeklerden daha yeniliki olduklarn grmtr. (Nichols, 1983;63-64) Dier ya gruplarnda da adadan kadnlarn, adadan erkeklerden daha yeniliki olduklarn grr. Ada topluluunda farkl ya grubunda , szdizimsel formlarda seilmi dilbilimsel deikenler gstermektedir ki(Nichols, 1998;60) kadnlar adadaki erkeklerden daha hzl bir ekilde adada kullanlan formalar terk ederek ana karada konuulan standart-prestij formlarna doru daha hzl bir ekilde gemektedirler. Ancak ana karadaki yal kadnlarn ana karadaki yal erkeklerden iki kat fazla Creole dili ve standart d formalar kullandklarn da ifade eder. (Nichols, 1983; 62) Nichols, adadaki dilsel deiimde adadaki orta ya grubundaki kadnlarn adadaki genellikle ii olarak alan erkeklere gre eitim dzeyinin ve ana karada daha nitelikli ilerde alyor olmalarnn etkisi olduunun da altn izer. (Nichols, 1980; 148, Nichols, 1983; 63)

37

beyazlarn yapt gibi ard ardna sralamak yerine sadece siyahlar tarafndan kullanlan kfrleri esnek bir dizgede kullanmaktadrlar.

(Labov,1972; 321)

Labov,

siyah erkekler ve kadnlar ile gerekletirilen grmelerde

siyah erkek grmecilerle almtr. Erkek bir grmecinin kadnlar zerinde farkl, erkekler zerinde farkl bir etkisi olacan deinilmi, bir erkein kadnlarn gndelik konuma rneklerini ayrt etmede yetersiz kalabileceinin altn izilmitir.( Cameron,1985;43,Graddol,1989;56)

Toplum dilbilimde cinsiyet ve dil balamnda gelimi olan almalar dnldnde zellikle ergenlik dnemindeki genlerle gerekletirilmi bir alma olmas bakmndan sklkla deinilen bir dier almas ise Jenny Cheshiren(1982) Britanya Readingde yapt almadr. Labovun New Yorktaki siyah genlik eteleri zerine yapt almaya benzeyen bu alma, iki grup ergen erkek ve bir grup kz ocuun konuma pratiklerine odaklanmtr. Cheshire, bu almada standart ve standart d olan dilbilgisi zelliklerinin izini srer. (Graddol, 1989; 61) Cheshire, Readingde 12-16 ya arasndaki ii snfndan ailelerin ocuklarnn oyun sahasndaki

konumalarn dokuz aylk bir dnemde gzlemler. (Cheshire, 2003; 246) Cheshire, dier toplumsal tabakalandrma almalarnda olduu gibi erkeklerin daha fazla standart d formlar kullandklarn bulmutur. Graddol ve Swann, bu genel bulgunun kzlar ve erkek ocuklarn dil kullanmna iliik dier etkileri bulanklatrdna deinirler. Erkek ocuklar arasnda gruba

38

daha fazla entegre olmu olanlar arasnda standart olmayan formlarn daha fazla kullanld grlmtr.37 Graddol ve Swann, cinsiyet farklarnn nasl ortaya ktnn anlalmas iin, toplumda kadnlar ve erkekler tarafndan oynanan rollere, etkileim iinde bulunduklar insanlara ve belli konuma biimlerini benimsemede onlar nelerin motive ettiine baklmas gerektiine iaret ederler. (Graddol, 1989; 63)

Bu balamda da Milroy gibi dildeki cinsiyet farkllklarnn dier sosyal etkenler gz nnde bulundurulmadan deerlendirilmesi dnlemez. Cheshire, bu aratrma ile sadece, kzlarn normlar tarafndan ekillendirilen daha standart bir dil konumaya eilimli olduklarnn anlalmasnn yan sra ayn formlar kzlar ve erkeklerin farkl ekillerde kullandklar sonucuna varr. (Graddol, 1989; 62)

Cheshire(2003), Reading verilerini kullanarak, zaman tmlelerine odaklanarak, szdizimsel elere bakarak yapt anlat (narrative) analizinde
Cheshire yelerin gruba entegrasyon boyutunu tanmlamak iin e grup stats (peer group status) kavramn kullanr standart d formlarn kullanm ile e grup stats arasndaki iliki, Labovun eteler zerine olan almasndan daha az mutat ve sistemlidir. Cheshire, bunu Labovun inceledii etelerin belirgin kimlikleri olmasna ve hiyerarik yaplar olmasna balar. Readingde incelenen gruplarda ise daha az hiyerarik yapda olduundan sz etmek mmkndr. (Graddol, 1989;61)Bu almann bulgular Milroyun grup alarn ve belli yerel formlarn kullanm konusundaki bulgusu ile benzerlik gstermektedir. Cheshire aratrmasna kzlardan bir grubu da dahil ederek, Labovun sadece erkeklerden oluan etelerinden farkl bir boyut katmtr. (Milroy, 1980; 167) Kzlardan oluan zayf yapl grup dikkat ekicidir. Erkek ocuklarn aksine gruba entegrasyonun temel hedef olmas yerine kzlardan oluan grupta en yakn arkada ikilileri izlenmitir. Bu bakmdan da kzlar arasnda e grup stats farkllklarna bakmak ve bu balam iinde yerel gndelik kullanmlar irdelemek mmkn olmamtr. Cheshire, inceledii erkek ocuklarn gruplar iinde genlik kltrleri gz nnde bulundurulduunda yerel kltre en yakn olanlarla uzak olanlar arasnda farkllaan drt gruba blmtr. Ancak ayn blmeyi kzlar arasnda yapmak kolay olmamtr. Onlar ancak iyi kzlar ve kt kzlar olarak deerlendirmitir. Kt kzlar yerel kltr ile bir ekilde balantl olanlarken, iyi kzlar bunun dnda kalmaktadr. Ayrca Cheshire belli yerel gramer kullanmlarnn kz ve erkek ocuklar iin yerel kltr ile balantlandrldn, bazlarnn ise sadece erkek ocuklar ve kz ocuklar ile ilikilendirildiine de dikkat eker.
37

39

ise, ayn-cins sohbetlerde anlat arkadal kurmann bir yoludur. (Cheshire, 2003; 258) Ancak Cheshire, kzlar ve erkekler arasnda anlatnn farkl bir yaplanma gsterdiine de deinir.

Erkek ocuklar tarafndan benimsenen anlatma biimi onlar grup iinde bir
ye olarak konumlamaya yardmc olurken, kzlar tarafndan benimsenen tarz, daha bireysel bir kimlik ortaya koyan ve bireyler aras ilikileri ne kartan yapdadr. (Cheshire, 2003; 258)

Zaman tmlelerini erkek ocuklarn ortak yaptklar eyleri ifade ederken daha sklkla kullandklarn bulgulayan Cheshire, (Cheshire, 2003; 254) kz ocuklarn neden erkek ocuklar gibi ortak bir hatrlama srecini yaamadklarna dair sorularn aratrlmas gerektiine deinmektedir. Szdizimsel deikenlerin toplumsal gruplar arasnda ayrt edilebileceini, ancak bunun fonelojik ya da morfolojik deikenlerin ayrtedilmesiyle ayn yolla olmayaca sonucuna varmaktadr. Szdizimsel deikenlerin, bu gruplardaki yelikleri gstermediini ancak hangi farkl toplumsal gruplarn kendi sosyal dnyalarn nasl kurduklarna gsterebileceini de

eklemektedir. (Cheshire, 2003; 260)

Penelope Eckertn (1989) Detroitin krsalnda, Belten Lisesinde gerekletirdii(1989) iki yllk etnografik aratrmaya dayanan almas, ergen erkeklerin ve kzlarn toplumsal deikenlerle balantl olarak, toplum dilbilimsel deikenlere (sociolinguistic variations) bakarak nasl bir dil deiimi gsterdiklerini bulmay hedefler. Bu toplum dilbilimsel deikenlere

40

en ak ekli ile aksanolarak ifade edilebileceine deinir. Fonetik deiimlerin ya da telaffuzdaki nanslarn konuanlarn toplumsal kimlikleri hakknda snf, ya, etnik yap ve cinsiyet gibi nemli bilgileri iaret edebileceini (Eckert, 1998;64) de ekler. Eckert, snfa geleneksel bak asnn, toplumsal cinsiyete ikincil ve dier toplumsal deikenlerden bamsz baklmasn beraberinde getirdiini, toplumsal cinsiyete dair uygulamalarn kltrden kltre, mekandan mekana ve gruptan gruba deitiine de dikkat eker. (1998;65-66)

Belten Lisesinde orta snf kltrn tayan Jocks ve ii snf kltrn tayan Burnouts adlar ile varlk gsteren gruplara bakarak bu deiimi grnr klmak zere almasn yaplandrr. Bu gruplarn bir birine kart duran yaplar, gruplara mensup olanlar kadar, arada kalanlar38n (inbetweens) da kimlik ve davranlarn ekillendirmektedir. Eckert, bu aratrma kapsamnda konuan dilbilimsel ajan, konumay anlamn yaplandrlmas ve topluluu da anlam yaplandrmas iinin bir paras olarak greceini ifade eder. Bu alma, varyasyonun sosyal ajan yansttnn bu ajann da toplumsal anlamn yaplandrlmasn ve

yaylmasnda rol aldnn sunulu olduunu kabul eder. (Eckert, 2000; 4) Eckertn ocukluktan yetikinlie gei aamas olan ergenlii semi olmas da bu bakmdan nem tar.

38

Jocks ya da Burnouts gruplarna dahil olmayanlara verilen isim. (Eckert, 2000; 3)

41

Eckert, kimlii bir kiinin dnyadaki anlam olarak tanmlar. (Eckert, 2000; 41) Gen insanlarn bulunduklar sosyal ortamda kurduklar ilikiler baznda bakldnda, okul ortam okul merkezli Jocks ile okuldan yabanclam Burnoutlarn yapsnn gzlenmesi asndan uygun bir mekandr. Jocks, orta snf yaam alkanlklarn srdrerek okula ballk gstermekte, niversiteye gidebilmek iin mfredatla balantl ve ek bir takm almalar yrtmektedirler. Dil balamnda ise Jock daha standart bir ngilizce kullanmaktadrlar. Dier taraftan Burnouts, zdeletirilmi olduklarndan, okulun mesleki yerel igc ile programlarna

ynlendirilmektedirler. Burnout larn okulda geirdikleri sre minimumdur.

Cinsiyet asndan bu iki gruba bakldnda ise, cinsiyete dayal i blmnn iledii grlmektedir. (Eckert, 2000; 55) Her iki gruptan kzlar ve erkekler iin yrttkleri aktiviteler ve edindikleri davranlar bu i blmnn izlerini tar. Jocks erkekleri spor aktivitelerindeki baarllar ile salam bir kimlik kurarken, Jocks kz iin byle bir durum sz konusu deildir; o ancak okul danslar ve kek satlar gibi etkinlikler dzenleyerek aktif bir kimlik kurabilir. Burnout erkekleri iin ise sokak kavgalarna karmak ve arabas ya da bisikleti ile uramak esasken, Burnout kzlar iin, Jocks kzlarnn sergiledikleri davranlardan uzak durmak esastr.( Eckert, 1998;70) Jocks kzlar kendilerini saf olarak tanmlamay seerken, Burnout kzlar kendilerini daha sk harbi kzlar olarak tanmlarlar. Ancak her iki grup da birbirini aalk olarak tarif eder. Her iki grubunda kendince kabul ettii ve

42

alaya ald yaplar sz konusudur. Jocks ve Burnout arasnda srekli bir rekabet sz konusudur.

Eckert,

bakt dil bilimsel deiken39 iin, Burnout kzlarnn

bunlarn kullanmnda Jocks kzlarnn nnde olduuna ve bunun da drt konuan kategorisi iinde yerel aksan en youn kullanann Burnout kzlar olduunu gstermektedir. Burnout erkekleri, Burnout kzlarn yerellik konusunda takip etmekte, Jocks kzlar ve erkekleri greceli olarak daha muhafazakar bir konum almaktadrlar.(Eckert, 1998;73) Erkekler yetenekleri ve etkinlikleri ile dnyada kendilerine bir yer bulup kendiliklerini gelitirirken, kadnlar- deerliliin devaml bir kant olarak otorite gelitirmek iinkendiliklerini retmek zorundadrlar. (Eckert, 1998;73) Bu bakmdan da

Jocks ve Burnout kzlarnn gruplarnn getirdii gereklilikleri en iyi ekilde yerine getirmeye kendilerini adamalar anlam kazanmaktadr.

Trkiyede ise toplumsal cinsiyet ve dil zerine toplum dilbilim kapsamndaki almalara bakldnda, deinilen almalarla paralellik gsteren aratrmalar dikkat ekmektedir. S. Aasaban Kz ve Erkek rencilerde Cinsiyetten Kaynaklanan Farkl Dil Kullanm (1988) adl yksek lisans tez almasnda Eskiehirde Ahmet Kanatl Lisesinde kz ve erkek rencilerin cinsiyetten kaynaklanan deiik dil kullanmlarn

saptamay hedeflemitir. Aasaban, aratrmasnda kz rencilerin soyut adlar, erkeklerin ise somut adlar daha fazla kullandklarn bulmutur.

39

Bu deiken, (), (uh) ve (ay) olarak belirlenmitir. (Eckert, 1998; 70)

43

Erkeklerin eylem gsteren adlar kullanmaya zen gstermeleri, kzlarn ise edilgen ve yardmc eylemleri tercih etmeleri dier nemli bir bulgudur. Aasaban, erkek rencilerle ayn toplumsal katmandan gelmelerine karn kz rencilerin dili lnl dilin normlarna daha uygun kullandklarn saptamtr.40 (Knig, 1992a;28) ncelenen anlatlarda, ayn konu bal altnda yazmalarna ramen, kz ocuklarn genelde ie dnk konular ele aldklar erkek ocuklarn ise da dnk konularda aktarmlarda bulunduklar grlmtr. Kz ocuklar kendi evrelerinden ailelerinden gzlemlerle anlatlarn kurarken, erkekler toplumsal olan, kiisel olmayan rnekler zerinden konuya yaklamlardr.

Dilsel farkllklar saptamaya ynelen almasnda Il Akaln, XV. Dilbilim Kurultaynda sunduu tebliinde, Anadolu niversitesinde Eitim Fakltesi, Eitim Bilimleri Blm retim elemanlarnn verdikleri derslerde cinsiyetlerinden kaynaklanan farkl dil kullanmlarn incelemektedir. Kadnlar ve erkeklerin farkl dil kullanm modelleri oluturduklarn, kadnlarn erkeklere oranla daha sklkla dayanmay vurgulayan zellikleri kullandklarn ifade eden Akaln, erkekler zellikle formel balamda glerini ve statlerini belirleyecek ve arttracak ekilde konutuklarn, kadnlar dayanmay arttracak ve srdrecek olan dilsel formlar tercih ettiklerini ortaya koymutur. (http://www.yde.yildiz.edu.tr/dk15/dk15-IV-VII.htm, eriim:

06.08.2006, 1542)

40

Aasabann bu saptamas, Trudgillin Norwich bulgular ile paralellik gstermektedir.

44

Dil kullanmndaki cinsiyet farkllklar zerine gelien bu almalarn toplumsal snf, stat, sosyal alar, ya grubu gibi deikenlerle cinsiyet arasndaki balar sorguladklar grlmektedir. Anlan aratrmalar cinsiyet rollerinin dilsel deiimlerde etkili olduunu saptamaya ynelmitir. Sz konusu aratrmalarda ileri srlen genellemelerde, kadnlarn standart dil kullanmlarna ballklar ve adanmlklarnn alt izilmektedir. Dil

kullanmnda cinsiyet farklarn inceleyen dil almalarna deindikten sonra, dilin ieriindeki cinsiyetilie dair gelimi olan grlere bakmak yerinde olacaktr.

45

2. Dilin ieriindeki cinsiyetilie dair grler

Dil kullanmlarnda cinsiyeti eilimleri saptanmasna ynelik ilgi, zellikle 1960larda rklk kart hareketlerin41 ynelttii eletirileri ile younlamtr. (Talbot, 1998;215, Eckert ve McConnell-Ginet, 2003;261) Dilin ieriindeki cinsiyetiliin aa karlmasna ynelik almalar, adlandrmalar, unvanlar ve titrler gibi kimi dilsel eleri konu almtr. Ayrca bu almalar, zellikle Hint-Avrupa dil ailesinden dillerde nc eril ahs kullanmlar zerine younlamtr.

Eckert ve McConnell-Ginet,(2003) toplumsal cinsiyete da ir alglamamz ekillendiren kategorilere gz atarken, dnyay alglamamzda bir takm kategoriler olduuna deinirler. Bu kategoriler kutuplamalar kapsar. Kadn ve erkek, olan ve kz bunlarn en temel olanlardr. (Eckert, 2003; 242) Bu kategoriler iinde olan kelimesi yetikin erkekler iin kullanlmazken, kz kelimesi ocukluk yan gemi olan gen kadnlar iin rahatlkla kullanlabilmektedir. Bu noktadan bakldnda Eckert ve

McConnell-Ginet zellikle ngilizcede zerine sklkla tartlan insan anlamna gelen man ve mankind kelimeleri dikkat ekmektedirler. 42

Amerika Birleik Devletlerinde 1954-1968 arasnda, siyah Amerikallarn zel ve kamusal alanda kar karya kaldklar rk ayrmclna kar bir takm eylemler dzenleyerek srdrdkleri Amerikan Vatanda Haklar Hareketi(The American Civil Rights Movement), kapsaml bir rk kart harekettir.1966da balayp 1975e kadar devam eden Siyah ktidar Hareketi (The Black Power Movement) ise, Amerikan Vatanda Haklar Hareketinin amalarn geniletmenin yan sra rksal saygnlk, ekonomik ve politik yeterlilik ve beyaz otoriteden bamszl mcadele alan olarak belirlemitir. (http://en.wikipedia.org/wiki/1960s, eriim: 31/07/2006, saat: 15.35) 42 Man ya da mankind kelimelerinin kadnlar da ieren bir kategori olarak tm insanlar iin kullanmna kar klmtr. Chairman, air hostess gibi kelimelerin yerine cinsiyet belirtmen chairperson ya da flight attendant gibi kelimelerin kullanlmas zellikle dildeki cinsiyetilie duyarl
41

46

Bu balamda hitap etmeye ynelik adlandrmalar etrafnda dnen bir tartma burada anlabilir. zellikle feminist hareketinin nclnde balatlan tartmalarda kadnlarn medeni halleri ncelenerek

adlandrlmalarna kar kma, ABD bata olmak zere Anglo-Sakson lkelerde geni yank bulmu, evli kadnlarla (Mrs.) , evli olmayanlar (Miss) birbirinden ayr adlandran dil kullanm ya da titrler(hitaplar) reddedilerek tm kadnlar iin ayn hitapta srar edilmitir. Bylelikle kadn ve erkek hitaplar arasndaki asimetri dzeltilmeye allmtr. (Talbot, 1998;216)

Anlam sz konusu olduunda dil kullanm kadar dil ieriine, sistemine de bakmak nem kazanmaktadr. Graddol ve Swanna gre cinsiyetilik kelimelere yklenen anlamlar zerinden gelimektedir ve yklenen anlamlar kullancnn dnya gr ile dorudan balantldr. (Graddol, 1989;98)

Eckert ve McConnell-Ginet gibi Graddol ve Swann da toplumsal cinsiyete dair kategorilere deinirler ve kadnlarn her zaman belirtilen kategori (Graddol, 1989; 99) olarak gsterildiklerini vurgular. rnek olarak da bir takm son ek alarak kadnlar gsterir hale gelen kelimeleri gsterirler.
kesimlerce kullanma sokulmutur. Cinsiyeti olmayan bir dil kullanmnda kiilerin cinsiye eitlii hakkndaki dnceleri belirleyici bir rol oynamaktadr. Fatemen Khosroshahi, kendini feminist olarak tanmlayan kiilerin cinsiyeti kullanmlar konusunda daha hassas olduklarn ifade etmitir. (Eckert ve McConnell-Ginet,1998;245) Adlandrmann kadnlarn toplumsal pazarlk alanlarndan biri haline geldiine iaret eden Sara Mills (2003) ise , ngilterede artk daha fazla kadnn evlilikte soyadn kocasnnki ile deitirmediine, pek ok kadnn ise kocasnn soyadn almay tercih etse de aslnda deitirmeyebileceini bildiini ve bunun kiisel tercihe kalm bir konu olduunu vurgulamaktadr. Mills, kiiler aras iletiim ile pazarlk konusu haline gelen adlandrma gibi meselelerin konuulmasnn cinsiyetilii daha yapc zmler sunacana inanmaktadr.

47

Erkei norm olarak kabul eden bir anlay iinde, normdan farkl olan yani kadn kategorisine gireni belirtme eilimi dildeki cinsiyetilik ile

zdelemektedir. Erkekler iin sadece doktor kelimesi kullanlrken, doktorun kadn olduu durumlarda doktor kelimesinin bana kadn kelimesinin bir sfat olarak eklenmesi bu duruma sklkla verilen rnektir. Erkeklerle zdeletirilen bir takm iler olduu gibi kadnlarla zdeletirilen ilerde de bu kez erkek kelimesi -erkek hemire adlandrmasnn yapld gibi kullanlmaktadr. Ancak bu durum kadnlarn karlat belirtilen kategori olma durumu kadar yaygnlk ve sklk gstermemektedir. Bu

mesele ile yakndan balant olan ve Kuzey Amerika ve ngilterede zerinde uzun tartmalarn kt He/man (o/erkek) yaklamn daha ayrntl ele almak cinsiyetilie dilin ierii yoluyla deiim nerileri sunmay hedeflemesi bakmndan nem tar. Hem kadn hem de erkek iin genelden sz ederken ayn adln yani henin kullanlyor olmasna tepkilerle balayan He/man tartmalar, 1971 ylnda Harvard Crimsonda Harvard Dilbilim fakltesinin, teolojiden bir takm rencilerin tartmalarndan cinsiyeti dili kaldrmas

zerine atmalar ile alevlenmitir.

rencilerin iddias: eril nc ahsn (generic masculine)43 hem mulak

hem de ayrmc olduudur. Dilbilimcilerin iddias ise, bunun gramer ile ilintili olduu cinsiyet ayrmcl ile ilikisi olmad ancak toplumla ilgili cinsiyetilii hem yanstan hem de salayan bir faktr olduudur. (Martyna,

1983;27)

43

Generic masculine ngilizcede genel anlamda nc tekil ahs iin kullanlan adl olarak nc tekil eril ahstan ayrlr. Ancak, cinsiyet belirtmektedir.

48

Bu tartmann zerinden ayn seyirde farkl kadrolar ile tartmann daha gelitiini ifade eden Martyna, durumun ilk halinden farkl bir noktaya tanamadn ve bu meseledeki cinsiyeti yaklamn terk edilemediinin, alay konusu olduunun da altn izer. ortadan kaldrmaya ynelen feminist Her alanda cinsiyet eitsizliklerini hareketin, eit haklar eit

szler(Martyna, 1983;30) sylemi ile dilin ieriindeki cinsiyetilie at sava he/man deiimin yaklamnn cinsiyet belirtmeyen adllar ynnde bir odaklanmtr. Wendy Martynann da

salanmasna

savunuculuunu yapt cinsiyeti olmayan bir dile doru deiim, erillik ya da diillik kapsamayan bir dil anlaynn yerletirilmesi ynndedir. Ancak deiime eletiriler ar olmutur. Russell Baker,(1973) ngilizcedeki her man kelimesi ile biten kelimenin kii anlamna gelen person kelimesi ile deitirilmesine dair yazd satirde ortaya kacak karmaaya deinir. (Martyna, 1983;29) Eril nc ahs kullanmna alternatif olarak sunulan tekil fiil olarak kullanlan tekil onlar (generic they)44 ise William Buckley Jr. (1976) , bu kullanm savunanlarn uygunsuz kullanmlara istekli olduklarn ve tekil onlar kullanan herhangi bir kiinin profesyonel bir yazar olarak ie alnamayacan ifade etmitir. (Martyna, 1983; 29) Adllarn kullanmna dair yapt almalarn nda Martyna, kadnlarn erkeklerden daha az eril adl kullandklarn nc ahs iin bir adl kullanmalar gerektiinde ise he /she (eril o ya da diil o) bir arada kullandklar ya da they i(o) kullanmay tercih ettiklerini ifade etmitir. (Martyna, 1983; 31) Genel anlamda adllarn
44

Generic They , Trkede nc tekil ahs iin kullanlan o adlna denktir. Ancak, oul nc ahs adl olan theyden tekil olduu iin farkldr.

49

kullanld durumlarda, yani belli bir ahs belirtme grevi olmadan genele ynelik bir anlam tadklarndan, nc eril ahsn genel olarak kullanlyor olsa da spesifik olana gnderme yapmaktadr. Deiimin kadnlarn yz yze kald toplumsal ve psikolojik dlamaya kar etkin bir protesto olacana da deinen Martyna, eril nc ahs yerine cinsiyet belirtmeyen bir adln kullanlmas ile ierikteki bu problemin zleceini belirtiyor. Sapir-Whorf hipotezinin lml bir versiyonu45 olarak, dilin dnce ve davran modellerini belirlemekten ziyade etkilediini feminizmin savunu olarak aldn ifade etmektedir:

Donald MacKay de Wendy Martyna gibi deiimi, generic he (genel eril) probleminin zm olarak grm ve iki aamal bir program nermitir. MacKay, deiimin gereklerini U.C.L.A.da Fulkerson ile 1979 ylnda yaptklar aratrmaya dayandrr.(MacKay,1989;39-45) U.C.L.A.da on kadn ve on erkek renciden eitli cmleleri tamamlamalar istenmi, bu yolla da henin erkek mi yoksa kadn m olarak algland MacKay ve Fulkerson tarafnda deerlendirilmitir. Aratrmada kullanlan cmlelerin bazlarnda toplumda erkeklerle zdeletirilen mhendis, doktor gibi kelimeler,

kimilerinde hemire, retmen ve ktphaneci gibi kadnlarla zdeletirilen kelimeler kullanlmtr. Sonu olarak, he adln duyan dinleyicilerin cmlede bununla badaacak erkeklerle zdeletirilen dier bir kelimeyi aradklarn grmlerdir. (MacKay, 1983; 41-42)
45

Sapir-Whorf Hipotezi, dilin dncelerimizi ve davran kalplarmz belirleyebileceini, ve farkl dillerin farkl dnya grleri ekillendirebildiini ne srmektedir. Feminizm bu hipotezi cinsiyeti olmayan bir dil salamak adna daha lml bir ekilde kullanmay uygun grmtr. Bu versiyona gre, dil dnceleri ve davran kalplarn belirlemek yerine etkileyebilir. (Martyna, 1983;34)

50

MacKay, deiim iin genele gnderme yapan he yerine kullanlacak olan kelimenin bulunabilmesi kar-zarar iin ilk aamada cost-benefit by

context(balamsal

analizi)

yaplmas

gerektiine

deiniyor.

(MacKay, 1983; 51) Belli bir durumda genel anlamda kullanlan he yerine tekil they kullanmnn salanmasnn getirilerinin ve gtrlerinin

irdelenmesi, cinsiyet belirten bir adl yerine belirtmeyen tekil theye geiin admlarnn tasarlanabilmesi iin gerekli grlmtr. kinci aamay ise nc tekil ahs iin cinsiyet belirtilmesi gerekmeyen durumlarda kullanlacak olan sorunsuz, yeni bir kelimenin kurgulanmas olarak belirtilmektedir. Bu yeni kelimenin ksa vadede karlaaca en byk problem insanlarn onu renmeleri ve kullanmalar olacaktr. Uzun vadede ise yeni kelimeler var olan alternatiflerin stnde avantajlara sahiptirler. (MacKay, 1983;51) MacKaye gre, bunlarn eitim sistemine girmesi ve yaynlara dahil edilmesi yoluyla yaygnlamas salanabilecektir.

Generic He (genel eril) meselesine dair gl nermeleri ile dikkat eken dier bir isim ise Ann Bodinedir. Androcentrsim in Prescriptive

Grammar: Singular They, Sex-Indefinite He, and He or She (Bodine, 1998; 124) grammercilerin 17.yzyldan balayarak heyi cinsiyet-belirsiz adl olarak kurmaya dair sergiledikleri sistematik abalar zetler. (Graddol, 1989;106) Bu abalarn karsnda generic he kullanmna alternatif olarak singular theyi (tekil they) savunmaktadr. Bodine , They kelimesinin heye alternatif olarak uzun zamandr kullanmda olduuna deinmektedir.

51

 He cinsiyet ile uyumazlk gsterirken, they say ile uyumsuzluk gsterir.

18. yzyl gerektiine deiimci gramercileri saynn cinsiyete gre ncelikli olmas inananlardr. Tekil theyin varln analiz etmeye ve

dzenlemeye

harcanm iki yzyla ramen tekil

they hala

yayor.

(Martyna, 1983;33)

Ann Bodinenin temel eletirisi, they kelimesinin tad iddia edilen oul anlama odaklanmtr. 17.yzyldan itibaren genel anlamda kullanlan eril o yani he kelimesinin ve onun alternatifi olarak dnlen ve uzun zamandr aslnda kullanmda olan generic theyn gnmzdeki durumuna Amerikada ilkretim ve lisede kullanlan otuz gramer kitabn inceleyerek bakmaktadr. Kitaplardan yirmi sekizinin hem diil hem de eril oyu he or she eklinde beraber kullandn, ancak genel anlamda nc tekil ahstan bahsederken he kelimesinin kullanmnn daha doru olduunu da ifade ettiklerini belirleyerek, ou modern gramer kitabnn cinsiyet-belirsiz he kelimesinin kullanmn androcentric (erkek merkezli) deerlendirmeye balamadan ancak doru olduunu ifade ederek desteklediini de belirtir. (Bodine, 1998; 133)

Bodine, ders kitaplarndaki durumu deerlendirdikten sonra , generic he yerine tekil theyin kullanmnda srarc olan bireylerin deiimde rol oynadklarna iaret eder. Bu noktada Graddol ve Swannn yapt ayrm dilbilgisel bilgi ve dnya gr ayrm anlam kazanmaktadr. Bodinenin ifade ettii zere, her ne kadar Shakespeare bata olmak zere edebiyatta

52

ve gndelik dilde tekil olarak cinsiyet belirtmeyen bir tekil adl olarak they kullanlm olsa da, zellikle deiimci gramercilerin androcentric eilimleri ile ders kitaplarnda hala generic he kullanm, tekil they adl uygunsuz (Bodine, 1998; 133) diye nitelenerek baltalanmaktadr. Ancak, bu tekil theyin kullanlmad ya da kullanmdan silindii anlamna gelmemektedir. Tam anlamyla yaygnlaamasa da, zellikle feminist hareketin srarc tutumu ile belli evrelerde varln srdrmektedir. Dier bir deyile bireylerin tercihleri , dnya grleri (Graddol, 1989; 98) deiimi etkilemektedir.

Graddol ve Swann, ngilizcedeki eril tekil ahs meselesine Ann Bodinein erevesinden baktktan sonra dier dillere de bir gz atarak , ngilizce iin sz konusu olan durumun dier dillerde varolup olmadn incelerler. Almancann gramatik cinsiyete sahip olduuna, eril olann sonuna gelen eklerle diil formlarn elde edildiine, benzer ekilde Franszca da ise gramatik cinsiyetin, her isim iin eril ve diil formlar ile uyumlu hale gelen fiil dizgesi iinde varlk gsterdiine deinirler. Cinsiyet blnmesine baktklar Lbnanda kullanlan Arapa ve Japoncada ise kadnlarn ve erkeklerin, kadnlar ve erkekler iin kullandklar kelimelerdeki farkllklarla bu

blnmenin gerekletiine deinirler. (Graddol, 1989; 124) Dier bir alt balkta Esperanto46 ve Trke gibi ntr olarak snflandrlan dillere bakmtr. Esperanto her ne kadar ntr bir dil olarak kurulduysa da kelimelerin ounluunun Avrupa dillerinden gelmektedir ve cinsiyeti belli

46

19.yzylda Polonyada rk ekimelerin olduu bir kasabada doktor olan Zamenhof tarafndan blgede konuulan farkl dillerin ayartt gerginlii sona erdirmek zere, yaps ve renmesi kolay olan yan zamanda da ntr olan bir dil oluturmutur. (Graddol, 1989;126)

53

olmayan bir ahsa dair hangi kelimenin kullanlaca konusunda dier Avrupa dilleri ile ayn sorunu paylamaktadr. Trkede ise nc tekil ahs iin tek bir adl oolduuna ve Trke nc ahs iin konuurken cinsiyet belirtmeye gerek duyulmadna deinilmektedir. Kimi hayvanlar iin eril ve diil kelimesel ayrmlar olduuna ancak bunun da ilevleri bakmndan gerekli olduuna iaret edilmektedir. Ancak Graddol ve Swann, yine de Trkenin cinsiyeti bir dil olmadn sylemeden nce dikkatli olmak gerektiine, kimi kelimelerin ntr olsalar bile sadece erkeklere gnderme yapar nitelikte olabileceklerine ve bunun da deinilen dier dillerle ayn yaklam tayor olduunu gsterebileceine iaret ediyorlar.

Graddol ve Swann destekleyen bir kanya Gray Knigin Dil ve Cins: Kadn ve Erkeklerin Dil Kullanm (1992a) adl makalesinde de

rastlanmaktadr. 47 Knig, zellikle dilbilgisinde cinsiyet ayrmnn bulunduu dillerde kadn hareketlerinin etkisi ile dildeki cinsiyetiliin kaldrlmas iin daha yansz biimleri kullanma eilimlerinin grldne deinmektedir. (Knig, 1992;25) Dnya dillerinin birounda kadnlar ve erkekler ilikin kelimelerin ve deyimlerin ounda kadnlar iin olanlarn olumsuz

armlara yol atna iaret eden Knig, Trkeden rnekler vermektedir.

Knig, kadn ve erkeklerin dil kullanmna dair dier makalesinde (1992b) Trk yaznndan setii yk rneklerinde kadn ve erkeklerin ayr alt kltrler olduklarna ve kltrel deerlerin alglamay etkiledii varsaymna dayanarak Trk toplumunun kentsel kesimindeki kadn ve erkeklerin bir birlerini nasl algladklarna bakmaktadr. Knig, kadnlarn geleneksel kltr deerlerini sorgulayan bir bilince erimi olduklarn, ancak erkeklerin henz byle bir deerlendirme yapamadklar sonucuna varmtr.(Knig, 1992b;91) Knig, varsaymlarn Tannenn kltrel farkllklar anlayna dayandrmaktadr.
47

54

Trkede kadn iin kullanlan eksik etek, kadana, kahpe, kaltak,

evde kalm gibi pek ok szck bulunmaktadr. Bu tr kadn aalayc nitelikteki szlerin erkekler iin olan karlklar bulunmamaktadr. Bir erkei aalamak iin ise kadn gibi, efemine gibi kadnlara benzete szler kullanlr. (Knig, 1992;26)

Kadnlarn uralarn belirtirken, kullanlan szcklerin bana kadn kelimesinin sklkla eklendiine dikkat eken Knig, kadn doktor, kadn yarg gibi kullanmlarn, yarglk ya da doktorluk gibi uralarn temelde erkeklere zg olduuna vurgu yaptna deinmektedir. Ancak, bunun yannda retmenlik yapan bir kadn iin kadn retmen denmemektedir. Bunun nedeni retmenliin toplumda kadnlar iin de uygun grlen bir ura dal olmasna balanabilir. (Knig, 1992; 26)

Dilde cinsiyetilie baklrken,

dolaysz biimde sylenmesi uygun

grlmeyen olguyu rterek dolayl yoldan anlatma yolu olan rtmece szcklerin erkeklerden ok kadnlar iin sklkla kullanld grlmektedir. Knig, Trkede sklkla kadn yerine hanm, bayan gibi szcklerin kullanldn, krsal kesimden gelenlerin ise kadn yerine abla, yenge, teyze gibi akrabalk terimlerinden birini kullanmay yelediklerine ifade etmektedir. Akrabalk belirten bu kelimelere eklenebilecek bir dieri de bac

kelimesidir.48Knig, Lakoffa gnderme yaparak yetikin bir erkek iin olan kelimesinin kullanlmadna, Trkede kullanld durumlarla ise olan
Cihan Akta, Bacdan Bayana(2005) adl kitabnda slamc kadnlarn kamusal alan deneyimleri iinde, kadn kelimesi yerine kullanlan bac kelimesinin, bayan kelimesine dnmn irdelemektedir.
48

55

szcnn ecinsel bir arma yol atna deinmektedir. Bunun yannda kadnlar iin kz kelimesi rahatlkla kullanlmaktadr.

Yeim Yasak (1994), Orta Dou Teknik niversitesinde renci olan 114 kiiden oluan rnekleminde gerekletirdii aratrmada, Trkede genel eril(generic masculine) szcklerin gerekten geneli temsil edip etmediine ve cinsiyet yklemelerine gre genel eril ile alternatif szckler arasndaki farklarn neler olduuna bakmaktadr. Toplumsal Cinsiyet Rollerine likin Dilin nemi adl bu tez almasnda Yasak, grsel ve szel uyarc ve szel uyarc eklinde iki deneysel koul koymutur.

Grsel ve szel uyarc koulunda denekler, nce drt szckle elemi, cinsiyet asndan belirsiz drt ekli cinsiyet leinde (gender scale) daha sonra da yedi sfatla eletirilmi Duygusal Anlam (semantic differential) leinde

deerlendirmilerdir. Szel Uyarc koulunda ise yalnzca szckler, Cinsiyet leinde ve Duygusal anlam leinde deerlendirilmitir. (Yasak, 1994;v)

Kiilerin alglamalarnn bilimci gibi ntr bir kelimeyi kadn m erkek mi olarak deerlendirdiklerinde belirleyici olduu sonucuna varan Yasak, her ne kadar Trkede bilimci, sanat ya da i yneticisi gibi cinsiyet belirtmeyen kelimelere rastlanmasna ramen, bu bulgunun dnce srelerindeki cinsiyetilii aklayabileceine iaret etmektedir. adam,

sanat adam ,devlet adam gibi kelimelerle kiilerin erkekleri ima ettiklerini vurgulayan Yasak, i kadn , sanat kadn ya da devlet kadn gibi kelimelerle ise tamamyla kadnlara gnderme yapldnn altn izmektedir.

56

Bu durumda da ntr olarak grlen kelimelerin, erkeklere gnderme yapmadn sylemek mmkn deildir. Dier bir deyile genel eril ifadeler, erkek ve kadnlara eit ekilde gnderme yapmamaktadr. (Yasak, 1994;4445) Bu almaya katlanlar, uzmanlk gerektiren alanlarda belli kelimeleri belli bir cinsiyet ile zdeletirmeye almlardr. Sonu olarak Yasak, bir dilin bilimci, sanat gibi ntr kelimeler retecek kadar esnek olmasnn, toplumsal yap bu ntr kelimelerle belli cinsiyetleri zdeletirerek sunarken, genel erile gnderme yapar hale gelebileceine vurgu yapmaktadr.

Yasakn bulgularn destekleyen almasnda Kenan Kesen(1997), dildeki cinsiyetilik ile cinsiyetler arasndaki sosyal g farkllna bal olarak yaratlan cinsiyeti anlamlar arasndaki ilikiye deinmektedir. Kesene gre, Trke gibi ntr bir dilde bile cinsiyetilikten sz edilebilmektedir. Zihinsel srelerimizde, cinsiyet kalplarna gre n yarglanm sosyal dzenin, dili toplumsal cinsiyet anlamnda ntr gramer yapsndan daha belirleyici bir rol oynadna iaret etmektedir. (Kesen, 1997;vi) Genel eril terimlerin kalp yarglarn oluumunda ve toplumsal cinsiyete dair grleri ekillendirmedeki etkisine baktktan sonra, dilde cinsiyetilik kart reformun dilin toplumsal kimliin bir paras olduu dnldnde stlendii ileve ksaca deinmektedir. Kesen, feminist dil almalarna, dildeki cinsiyetiliin oluumunu ve srdrlmesini aklamak adna bakmaktadr.
49

Toplumda

erkek kontrol altnda olan otoriter kurumlarn bir yandan cinsiyeti anlamlar
Kesen, Ardenerin tahakkm modeline ve Dale Spendern Man Made Languagede yanstt grlere deindikten sonra Lacann psikoanalitik modeline gnderme yapmaktadr. Kesenin feminist dil almalarnda Anglo-amerikan akmda dikkat eken ve tahakkm modeline alternatif olarak ortaya km olan farkllk anlayna yer vermedii grlmtr.
49

57

ieren sylemleri, makro hareket anlamnda kadn toplumsal yaamdan dlamak iin mikro hareketler anlamnda kullandn ifade eden Kesen, bu kurumlarn byle bir sosysal dzen iinde yeni cinsiyeti sylemlerin domasna da neden olduunu vurgulamaktadr. (Kesen, 1997;70)

Nalan Bykkantarcolu (2000), cinsiyeti sylemlerle kadn kimlii oluturulmasnda dil kullanmna grsel basndan setii rneklerde

bakmaktadr.50 Gereklii sunum biimlerinden en etkilisinin dil kullanm olduuna deinen Bykkantarcolu, cinslere ynelik olarak kullanlan dilin, kadn ve erkeklere biilmi toplumsal roller balamnda farkllk gsterdiine iaret etmektedir. Genelde kadnlar erkek-egemen yaplanma iinde kendileri adna kullanlan dilsel rnekler incelendiinde ikincil konumda grnmektedirler. (Bykkantarcolu, 2000;9) Bykkantarcolu, basnda ilki kadnn geleneksel kimliini pekitiren ikincisi ise modern toplumda deien kadn kimliini vurgulayan iki farkl yaklam olduuna dikkat ekmektedir.

Dilsel adan baklacak olursa, Trk toplumu iinde deien kadnn

rol ve kimlii, retilen yeni szcklerden ok, sylemlerin niteliine yansmakta, bu kimlii n plana karan grsel basn rneklerinde de sz edilen ideolojiyi vurgulamaktadr. (Bykkantarcolu, 2000;11)

Bykkantarcolu(2000), bu makalede feminist dil almalarn anmasna ramen sadece feminist bir bak asn benimsemediini, eletirel sylem analizi ile feminist grlerden yararlanarak incelemesini yaptn vurgulamaktadr.(Bykkantarcolu, 20;8)
50

58

Bykkantarcoluna gre, sylemin nitelikleri, szcklerin ya da szdizimsel yaplarn seimi ile ardndaki ideoloji arasnda yakndan bir iliki bulunmaktadr.

Dildeki cinsiyetilie Kuzey Amerikadaki bak, zellikle eril nc ahs zerinden gelien tartmalar belirterek sunduktan ve Trkede cinsiyetiliin izlerini sren almalara ksaca deindikten sonra, feminist dil tartmalarna gemek yerinde olacaktr. Feminist dil tartmalar sz konusu olduunda nemli yer edinmi olan Robin Lakoff51 ve Dale Spender52, dildeki cinsiyetilie yaptklar vurgu ile de dikkat ekmi olan isimlerdir. Belli bir btnlk iinde almalarnn deerlendirilmesine olanak vermek adna, Lakoff ve Spendern dildeki cinsiyetilie dair grleri Feminist Dil Teorilerine ayrlan blmde sunulacaktr.

Robin Lakoff, 1975te Harvard niversitesinden doktora derecesini ald. Language and the Womens Place (1975) Kuzey Amerikada feminist dilbilimde temel metin olarak pek ok almaya zemin hazrlad. zellikle dilsel biim ve sosyal, psikolojik ieriin ilikisi zerine younlat. Dil ve toplumsal cinsiyete dair almalarn yan sra sylem stratejileri hakknda aratrmalar bulunmaktadr. Son zamanlarda politikann dili ve dil politikalaryle ilgilenmektedir. almalarna Berkley niversitesinde devam etmektedir. (http://www.linguistics.berkeley.edu/people/fac/lakoffr.html eriim: 10.07.2006, 23:46) 52 Dale Spender, kendini ok kk yalardan itibaren feminist olarak tanmlam ve kadnlarn erkek egemenliine boyun ememeye hane iindeki davranlar ile balamalar gerektiine inanmtr. Avusturalya asll olan Spender, bir sre James Cook niversitesinde ders vermi, Londrada baslan doktora almas Man Made Languagei takiben, akademideki almalarn takiben farkl mesleklerle uramtr. World wide webin ilk kez varlk gstermeye balad 1980lerin ortalarndan itibaren, kadnlarn teknoloji ile balantl bir yaam srmeleri gerektiini savunmaktadr. u sralarda srd en nemli alma evsiz kadnlar iin hazrlanan kinci ans Programdr. (http://dalespender.com.au/?bio,eriim:10.07.2006,22.40; http://www.abc.net.au/queensland/stories/s1443962.htm, eriim: 10.07.2006,23.05)
51

59

B. DL KULLANIMLARINA FEMNST MDAHALE

1. TAHAKKM- G TEMELL YAKLAIM

19.yzyln ikinci yarsna eit haklar mcadelesine balayan kadn hareketi, 20.yzyln son eyreinde nemli bir deiim geirmitir. 19.yzylda siyasi ve sosyal-ekonomik haklar kazanmak iin srdrlen mcadele sreci Birinci Dalga Kadn hareketi olarak adlandrlm, 20.yzyln son eyreinde hak mcadelesinin yan sra farkl kadnlk deneyimlerinin birikimini politikletirerek yeni bir demokratik topluma ulama projesi etrafnda birleen feminizmler, kinci Dalga Kadn Hareketi olarak nitelendirilmitir.

kinci Dalga Kadn Hareketinin temel slogan olan kiisel olan politiktir iar ile kadnlar, kadn deneyimlerinin deersiz klnmas yoluyla kontrol ve denetim altnda tutulmalarna kar durularn dile getirmilerdir. kinci Dalgay oluturan farkl feminizmler53, kadnlk halleri ve bu haller

kinci Dalgann bata gelen temsilcilerinden Kate Millett, Sexual Politics-(Cinsiyet Poltikalar)(1970)ataerkil yapnn ailede kurulduuna vurgu yaparak, kadnlarn bask altnda tutuluunun biyolojiden temellenmediini, kadnln toplumsal olarak yaplandrlndan ktna iaret eder. (Humme, 1992;61) Shulamith Firestone ise Dialectic of Sex(Cinselliin Diyalektii)(1970), kadnlarn bask altnda tutulmalarnn temel sebebinin yeniden retimdourganlk(reproduction) olduunu savunur.Sosyalist/Marksist Feminizm iinde kadnlarn ikincilletirilmesine Juliet Mitchell, retim kavramnn geridii tarihsel deiim zerinden bakar. Catherine MacKinnon, marksizm iin retim neyse feminizm iin de cinselliin ayn ey olduuna iaret eder. MacKinon ve Dworkin, kadnlarn eitsiz insan haklar, eitsiz cinsiyet hakalar ile birletirerek ele almay doru bulmulardr. Radikal feminizmin nclerinden Mary Daly ise eit haklar eit szler anlay ile kadnlarn eit haklar elde etme mcadelesinin , kadnla dair bir sylemin ortaya kmas ile kadnlarn deneyimlerin grnr klnmas ile mmkn olabileceini savunmutur. Liberal feminizm ise kadnlarn haklarnn elde edilmesi ve n plana karlmas iin pozitif ayrmclk yaklamn ortaya koymutur. Betty Friedan The Feminine Mystique(1963) (Kadnln Gizemi) adl kitabnda kamusal alana kamayan, ev merkezli yaayan ve tketici olan kadnlarn ad konmam sorununu tanmlamaktadr. (Humme, 1992;182)
53

60

arasndaki farkllklar zerine dnen ve kadn deneyimlerinin erkek egemen dnyada deersiz klnmas zerinden yrtlen politikalarn karsnda durmulardr.

Kadnn bedeni zerindeki denetimi eline geirme mcadelesi, ikinci dalga feminizmin temelini oluturmaktadr. (Humme, 1992;54) Feministler yalnzca cinselliin toplumsal olarak kurgulandn ileri srmekle

kalmamlar, ayn zamanda kadn cinselliinin tarih boyunca sistemli bir ekilde erkek-egemenliine uyacak ekilde kurgulandn da

savunmulardr.(Ramazanolu, 1998;96) Kadnn bedenine ve o beden zerindeki haklara sahip kmak zere yrtt kararl eylem, kadn bedeninin erkek mlk ya da ancak erkek kontrolnde denetim altnda olabileceine dair yaygn ataerkil anlayn karsnda durulmas anlamna gelmektedir. Dikkatler bir kez kadnlar zel yaamla snrlandrmak iin verilen
mcadeleye ilikin cinsiyet politikalarna ekilince, erkeklerin kadnlar fiziksel ve cinsel iddet yoluyla ev iinde, iddet ve iddet tehdidiyle de ev dnda (kamusal alanda) kontrol edebildikleri aa km oldu. Feministlerin erkek iddetine ilikin kavraylar kamusal ve zel yaam snrlarnn yeniden tanmlanmasn gerektiriyor. zel yaam alannda meydana gelen iddet, erkek egemenliinin merulatrlmasndan, erkeklerin stnlnden ve kamusal alanda ataerkil politik ve ekonomik kurumlarn egemenliinden ayr tutulamaz. Bu nedenle, erkek iddetine ilikin feminist aratrmalar, erkekegemenliinin ve cinsiyet hiyerarisinin mekanizmalarn grnr klmakta epey yol almtr. (Ramazanolu,1998;97-101)

61

kinci Dalga hareketinin etkileri, pek ok alanda olduu gibi dil almalarnda da feminist ilginin ve aratrmalarn varlk gstermesi eklinde grlmektedir. Dilde kontrol ve denetim biimlerinin nasl yaplatnn aratrlmas, kadnlar ve erkekler arasndaki dil kullanmlar iktidar ile ilikilendirerek tahakkm yaklamyla aklamak ilk belirgin eilim olmutur.

a. Hanm hanmck bir dil: Kadn dili

Feminist dil almalarnn yaptalarndan olan Robin Lakoffun Language and the Womens Place(Dil ve Kadnlarn Yeri)(1975) balkl almasnda kadnlarn belirtilen cinsiyet olarak (Cameron, 1998;216)

tariflendikleri dil kullanmlarna dikkat ekmektedir. Lakoff, kadnlarn dilbilimsel ayrmcl iki ekilde yaadklarna deinir; dili kullanmay renme ekilleri ve genel dil kullanmnn onlar ele alma ekli. Lakoff, almasnn birinci blmnde kzlar ve olanlarn toplumsallama sreci iinde dil ile ilikilerinin birbirinden farkl olduuna deinmektedir. Kz ocuklar onlardan beklenen, kaba tabirlerden ve kt kelimelerden arnm hanmefendi54 dilini kullanmay alkanlk haline getirirlerken, ayn yataki erkek ocuklar mdahale edilmeyen bir dil konumaktadrlar. Dier taraftan kadnlarn kullandklar dil kadar dikkat edilmesi gereken dier bir konu da kadnlar hakknda kullanlan dildir. Dildeki cinsiyetiliin izlerini sren Lakoff, kadnlarn hanmefendilik kalbna nasl sktrldklarnn dil zerinden izini
54

Lakoff, lady kelimesini kullanarak hem kzlarn uymalar beklenen kalplara hem de kullanmalar gereken kibar dile gnderme yapmaktadr. (Lakoff, 1975;8)

62

srer. Lakoff, gerek kadnlarn kullanmaya zorlandklar dil gerekse kadnlar hakknda kullanlan dilin, kadnlarn bireyler olarak kabul edilmeleri, karsnda yz yze kaldklar kltrel nyarglar yansttn dnmektedir. (Lakoff, 1975;8)

Lakoff,

Language

and

the

Womens

Placede

kendi

konumalarn ve evresinde tank olduu konumalar zmlemek suretiyle, eitimli orta snf beyaz Amerikallar iin geerli olan baz saptamalara metodolojisinin syleyerek ulamaktadr. mkemmel Veri toplama biimine ilikin eletirileri olmadn amak iin

olmadn

ancak

gvenilmez zaafn55

karlayan

Lakoffun

metodolojik

televizyondaki konumalar da zmleme yoluna gittii grlmektedir.

Lakoffun sadece kadnlarn youn olarak kullandklarn tespit ettii bir takm dilsel eler vardr. Bu eler Lakoffun kadnlar tarafndan kullanlan dili erkekler tarafndan kullanlandan farkl bir kategori olarak deerlendirmesinin de dayanadr. Kadn dili olarak niteledii dil, kadnlara toplumda atfedilen toplumsal cinsiyet yarglarn dil kullanm iinde yeniden retmektedir. Lakoff, kadnlarn zellikle kararszlk, zayflk ve ar kibarlklaryla, onlar dierlerinden ayran bir dil kullanmna sahip olduklar varsaymn ileri srer.(Talbot, 1998;38) Lakoffun belirledii eler yle maddeletirilebilir:
Kendi evresinden gzlemlerle ve konumalardan verilerini toplayarak saptamalarn yapmasn gvenilmez bulan eletirilere kar Lakoff, her ne ekilde toplanrsa toplansn verilerin analizinin toplayc tarafndan yaplacana ve bu durumda da gvenilmez olabileceinin altn izmektedir. (Lakoff, 1975;5)
55

kadn diline dair

63

1. Kadnlar,

kadn ii olarak adlandrlan (diki, rg, nak, yemek

piirme gibi) ilerle ilgili zgl kelime doarcna sahiptirler. 2. Bo sfatlar kullanrlar: mthi (divine), byleyici (adorable), eker (sweet) gibi. 3. Eklenti sorularn56 (tag questions) konuma iinde sklkla kullanrlar. fade beklenen durumlarda soru tonlamas kullanrlar. 4. Kaamak cevaplar kullanrlar; konuann konutuu eyden emin olmad izlenimi veren yani , bilirsin , ite gibi elerle konumann yaplandrlmas.57 5. Balantl olarak yle (so) kelimesinin sklkla kullanrlar. Bu kelime duygularn younluunu ifade etmek zere konuma iine serpitirilir. 6. Ar dzgn gramer kullanrlar: Kadnlarn kaba konumas beklenen bir durum deildir. Bunun tesinde en azndan Orta Amerikada kadnlar okuryazarln ve kltrn koruyucular olarak

grlmektedirler. 7. Abartl kibar formlar kullanrlar: zellikle orta snfta dzgn konumann beklenen bir davran olduu dnldnde, abartl kibar formlar ar dzgn gramer yaps ile balantldr. Kadnlar kaba bir kelime yerine ayn anlama gelen daha kibar bir kelime kullanma
Eklenti sorular (tag questions): Bugn okula gidersin, deil mi? cmlesinde olduu gibi bir ifadenin sonuna getirilen soru ekiyle kurulur. 57 Holmes, bir dier almasnda(1986) da Avusturya ngilizcesinde bilirsin(you know) kelimesinin kullanmnn farkl bir takm ilevleri olduunu ortaya koyan bir aratrma yapmtr. Bilirsinin kullanmnn hem bir konudan emin olunduunda hem de olunmadnda kullanldna deinen Holmes, kendi rneklemindeki kadnlar ve erkekler arasnda kullanmda bir farkllk olmadn bulgulamtr. Bilirsin kelimesinin kadnlar tarafndan kullanmn inceleyen bir dier aratrma ise Pamela Fishmana aittir. (Cameron, 1998;217) Bu almaya Gszln Dili alt bal altnda ayrntl olarak deinilmektedir.
56

64

(euphemism) konusunda ustadrlar. Kadnlarn ltfen ve teekkr ederim gibi formlar sklkla kullanarak geleneksel kalplara bal kaldklar grlrken, erkeklerin bu formlar kullanmyor olmalar yadrganmazken, kadnlarn kullanmamalar kabul edilemez. 8. Kadnlar fkra anlatmazlar: Orta snf Amerikan toplumunda kadnlar sras deil hissine kapldklar ve meselenin zn kardklarn dndkleri iin fkra anlatmazlar. 9. Kadnlar kendi duygu ve dncelerine bakalarndan destekler sunarak konuurlar. Dier deyile kendi konumalar iinde italiklere yer verirler. Bu bir bakma kendi dncelerinin tek bana yeterince deerli olmadn dndklerinin gstergesidir. (Lakoff, 1975;53-57; Talbot, 1998; 38-40)

Bu maddelerin bazlarna ayrntl bakmak Lakoffun kadn diline dair grlerini netletirmesi bakmndan gereklidir. Bunlarn banda, renkler iin kadnlarn daha ayrntl bir kelime haznesi olduunu bej, aquamarine ya da lavanta gibi- ve kendi ilgi alanlar ve etkinlikleri ile ilgili kelimelerin fazla olduu saptamas gelir.

Kadnlarn hangi ite allaca gibi nemli konularda karar almalar

beklenmedii iin, sus pay olarak nemsiz konularda kararlar almaya ynlendirilirler. Rengin adnn lavanta m yoksa leylak rengi m olacana karar vermek de bu tip bir sus paydr.(Lakoff, 1975;9)

65

Kendi ilgi alanlarndaki kelimeler arasndaki ayrmlarn fazlalna ek olarak, kadnlarn kullandklar kimi sfatlarn sadece kadnlar tarafndan kullanlyor olmasna iaret eden Lakoff, kadnlarn ayn durumu nitelemek iin kullanabilecekleri, erkekler tarafndan yaygn olarak kullanlan ntr bir takm sfatlar varken (great, terrific, sweet, cool, lovely, neat gibi),daha abartl

sfatlar(adorable, belirtmektedir.

charming,

divine)

kullandklarn

Lakoff, kadnlarn hanm hanmck olmalarn salamak adna, kullanmalar gereken dil konusunda ocukluktan itibaren eitildiklerinin altn izer. Kz ocuklarnn olanlar gibi kaba bir ekilde barmas, fke gstermesi kabul edilemezken, olan ocuklarn bu yndeki davranlar, onlarn doalar gerei olarak grlmektedir. Toplumun kadndan ve erkekten bekledii davranlar, tepkilerin yapsn da belirlemektedir. Bir kadnn doru diye rendii davran onun birey olarak ciddiye alnmasn engeller. Dahas kadn iin tamamyla doru ve gerekli saylan bu davranlar onun zaten bir birey olarak grlmesini engeller niteliktedir. (Lakoff, 1975;11) Bu bakmdan da, kadnlarn kelime seimleri tam anlamyla serbest deildir. nk onlarn kullandklar kelimelerin erkeklerin yaad kamusal dnya ve iktidar ile herhangi bir ekilde ilikisi yoktur. Lakoffun kadn dili olarak niteledii eleri kullananlar ise ya feminen ya da eril olmayan gibi etiketlemelerle yz yze gelmektedirler. Ne de olsa iktidara sahip erkeklerin byle bir dil konumas dnlemez. Bu dil ancak, gszln dili olarak grlebilir. Bu bakmdan da kadnlarn konutuu dil ve onlar iin kullanlan

66

dil aracl ile dildeki cinsiyetilik devamllk gsterir. Lakoff, kadnlarn medeni durumlarn gsteren kelimelerin Mrs. ve Miss olarak farkllk gstermesinin yannda, erkeklerin medeni durumu fark etmeksizin onlar iin tek bir kelimenin kullanlyor olmasn rnek gstermitir. Kadnlarn medeni durumunu gstermeyen Ms. kelimesinin kullanmnn yaygnlamasnn ise baarsz olacan dnmtr. Kadnlarn kendi baarlarna dayanan kimliini salama alacak ekilde, toplumdaki kadnlarn statleri deimedii srece, Ms. ynnde deiim genel olarak benimsenmeyecektir. (Lakoff, 1975;41) Burada Lakoff, dilsel deiim ve sosyal deiimin birbirinden ayr dnlemeyeceini vurgulamaktadr. Dildeki cinsiyetiliin kelimeler

zerinden kurulduuna bir baka rnekte, ayn kelimenin bir erkek iin ve bir kadn iin kullanmnda anlamn nasl deitiine dikkat eker. ngilizcede profesyonel kelimesinin O adam bir profesyonel cmlesinde

kullanldnda adamn iini, mesleini iyi yapt anlamna gelmesi yannda, O kadn bir profesyonel dendiinde kadnn orospu olduu dncesini artrdna deinir. (Lakoff, 1975;30) Lakoff, bu tip cinsiyetilii kuran rneklerin oaltlabileceini vurgulamaktadr.

Lakoffun kadn dilinin srecinde daha ziyade

elerinden biri olarak belirttii, konuma zdeletirilen ve konumann

kadnlarla

srdrlmesini saladna inanlan (Fishman, 1983; 89), eklenti sorulardr. Lakoff, bu enin kadn diline has bir kullanm olduunu ve erkekler tarafndan ounlukla kullanlmadna dikkat eker. Eklenti sorular,

ngilizcede szdizimsel ekliyle tam bir ifade(statement) ve evet-hayr

67

sorusunun (yes-no question) ortasnda kalan bir yapya sahiptir ve ancak ne bir kesin ifadenin ne de evet-hayr sorusunun kullanmnn uygun olmad gibi belli durumlarda kullanlabilirler;

Birisi bilgisine gvendii ve iddiasna inanlacandan emin olduu

durumlarda ifade kullanr; birisi bir konu hakknda bilgiye sahip olmadnda ve bu noktaya dair boluun kardakinin verecei cevapla

doldurulabileceine dair bir neden olduunda soru sorar. Eklenti sorusu, bunlarn arasnda bir yerde durarak, konuann bir iddiada bulunduu ancak bu iddiann doruluu konusunda tam bir gvenden yoksun olduunda kullanlr. (Lakoff, 1975;15)

Lakoff, kadnlarn bu formu kullanmalarnn kesin bir iddia ortaya koymadan bir eyler ifade etmelerine yaradna deinir. Ancak bu form ierdii gven eksiklii ile erkek onayn bekler bir yapdadr. Lakoff, bu biimdeki cmlecikleri onay-aray belirtileri (Talbot, 1998;39) olarak grr. Konuann, konutuu kii ile atma noktasna gelmeden konumay srdrmesini salayan eklenti sorular, bu yolla konuann kendinden pek de emin olmad ya da konutuu kiiden onay bekledii, kendine ait dnceleri olmad eklinde anlalabilir. Bu da kadnlara ocukluklarnn erken dnemlerinden itibaren dayatlan kullanmlarn ileriki dnemlerde ne ekilde yansdn dndrmektedir. (Lakoff, 1975;17)

Lakoffun yaklamnn tersine Yeni Zelandal dilbilimci Janet Holmes, eklenti sorularn farkl fonksiyonlar yerine getirdiine iaret etmitir. (Talbot,

68

1998; 41) Holmesa gre eklenti sorular ykselen ses tonuna sahip olan ima ieren (referential) ve alalan ses tonuna sahip dokunakl (affective) olmak zere iki temel tre blnebilir. ma ieren eklenti sorularnda, ifadede sz edilen konudan tam anlamyla emin olunmad grlr ve kardakinden ifadenin doruluu iin onay beklenir. Bu Lakoffun kadnlarn eklenti sorularn sklkla kullanma sebebi olarak sunulduu noktadr. Ancak, Holmes, dier tr olan dokunakl eklenti sorular ile baka bir ilevin gerekletiine deinir. Dokunakl eklenti sorular belirsizlik gstermezler. Holmes bunlar da kendi iinde kolaylatrc (facilitative) eklenti ve yumuatlm (softening) eklenti diye ikiye ayrr. Kolaylatrc eklentiler, kullanldklar ifadeye yaknlk, dayanma anlam yklerken, yumuatc eklentiler eletirinin ya da kullanlan ifadeyi yumuatmay salarlar. Holmesun retmenler ve rencilerle gerekletirdii almasndaki kadnlar, erkeklerden daha fazla eklenti sorular kullanmlardr. Ancak, bu kullanm emin olamamaya bal deildir. Kadnlarn kullandklar eklenti sorularnda arlk karlkl konumay kolaylatrc olanlardadr. Erkek daha az eklenti sorular kullanmalarna ramen onlarn kullandklar, ifadenin doruluundan emin olmadklarn gsteren ima ieren eklenti sorulardr. Bu bulgu, Lakoffun kadnlarn dncelerine onay almak iin kullandklar ve doruluk snamak iin bavurduklarn ifade ettii eklenti sorularn aslnda bu amala erkeklerin daha sklkla kullandn ortaya koymutur. (Talbot, 1998;41)

69

Lakoffa gre, eklenti sorular ile onay bekler bir durumda konumay srdrme alkanl, kadnlarn ses tonlamalar ve vurgularnda da kendini gstermektedir. Lakoffun zerinde durduu ve eklenti sorularla balantl ele ald bir noktada kadnlarn erkeklerden daha kibar bir dil kullanmalardr. nk, onlardan byle bir dil kullanmalar beklenmektedir. Ne de olsa kibarlk, ifadede gcn eksikliini ierir ve kadnlarn konumasnn da gl ifadeler sunmaktan kanmas miras braklmtr. (Lakoff, 1975;19)

b. Gszln dili

Kadn dili olarak Lakoff tarafndan belli elerle snrlar izilen kullanma dair elerini, William OBarr ve Bowman Kim Atkins

gerekletirdikleri aratrmada deerlendirmilerdir. Belli bir kurumsal yap iinde bu elerin nasl ilediine bakmak zere, OBarr ve Atkins, 1974 yaznda Kuzey Carolinada durumalar kaydetmilerdir. 150 saatlik duruma kaytlar, trafik sularndan, uyuturucu bulundurma, hrszlk, kastsz cinayet ve tecavze kadar eitlilik gsteren davalardan olumaktadr.

OBarr ve Atkins, bu alma ile Lakoffun eitli eler zerinden tanmlad kadn dili olarak adlandrlan dilin, sadece kadnlarla snrl tutulamayacan ve bu dili nitelemek iin gszln dili eklinde yeni bir adlandrmann yaplmas gerektiine iaret etmilerdir. (OBarr, 1998; 378, Talbot, 1998;44, Graddol, 1989;84) Bu deiikliin nerilmesinin ardnda,

70

aratrmann bulgularnn sunduu konuulan dil ile meslek ve snfa bal sahip olunan g arasndaki ilikinin, kadn diline dair elerin

kullanmndaki dalm ile yakndan balantl oluu yatmaktadr. Dier bir deyile OBarr ve Atkins, kadn diline ait elerin kullanmnn duruma ortamnda, cinsiyete bal bir deiim gstermediini saptamlardr. Bu tespiti yaptktan sonra ise, ellerindeki verilerde kadn diline dair elerin hangi deikenler ile iliki iinde daha youn ya daha az kullanldna bakmlardr. st snftan, iyi eitimli, orta snf bir gemie sahip olan kadnlarn bu eleri daha nadir kullandklarn saptamlardr. Dier taraftan daha alt snftan dk statl ilerde alan ya da isiz olan erkeklerin ise kadn diline dair eleri daha sklkla kullandklar ortaya kmtr. (Graddol, 1989;85) Ev kadnlarnda bu elerin kullanm younken, orta snf meslek sahibi erkeklerde daha dktr.(OBarr, 1998;384)

Kadn dilinin kullanmda snf ve sosyal statnn nemi kadar, daha nce herhangi bir duruma deneyimine sahip olmak nemli rol oynamaktadr. Durumada bilgisine bavurulan bir kii olarak birden fazla, duruma salonunda bulunmu olmann tanklara daha gl bir konum salad grlmtr. OBarr ve Atkinsin vurgulamak istedii nokta; gl konum, ya daha geni lekte toplumdaki duru ve/veya davada edinilen statnden geliyor olabilir. (OBarr, 1998; 384) eklinde belirtilmektedir.

Varlan sonu, kadn diline ait elerin cinsiyete deil de toplumsal gszlne iaret ettii ynndedir. Bu bakmdan da Lakoffun kadn dili

71

olarak adlandrd fenomenin gszln diliolarak deitirilmesi, hem ierdii elerin aklk kazanmas iin hem de bu tarzda konuanlarn sosyal statlerinin anlalmas iin daha betimleyici bir yap sunacaktr. Kukusuz kadnlarn daha fazla gszln dilini konuuyor olmalar, onlarn sosyal konumlarnn daha gsz olmas eilimi ile bir arada dnlmelidir. (OBarr, 1998;385)Benzer bir ekilde erkeklerin toplumda daha gl konumlarda bulunduklar gz nnde bulundurulunca gszln dilini konumuyor olmalar artc deildir.

Kadnlarn kullandklar dilin kontrol altnda tutulan ve iktidar ilikileriyle yakndan ilikisi olduuna vurgu yapan Pamela Fishman, toplumsal olarak yaplandrlm olan iktidar ilikilerinin gndelik konuma srecinde yeniden retildiini ve aktif olarak srdrldn ifade eder. (Fishman, 1983; Fishman,1998) Fishman, kadn-erkek iftin kendilerinin teybi altrarak kaydettikleri doal konumalarndan elde ettii 52 saatlik bantlardan, 12,5 saatlik bir ksmn yazl formata geirmi ve incelemitir. Kaytlar her zaman balatanlarn erkekler olmasna ve kaydn ne zaman sonlandrldna ya da kadnlarn haberi olmakszn balatlmasna erkeklerin karar vermi olmasna da dikkat ekmektedir.(Fishman,1983;92)

nceledii kaytlarda Fishman, kadnlarn Lakoffun iddiasn destekler ekilde daha fazla eklenti sorular kullandklarn bulmutur. Ancak, Fishman, kadnlarn genelde erkeklerden daha fazla soru trlerini kullandn da

72

ekler.(Fishman, 1998;255) Soru sormay Lakoffun tersine gvensizlik belirtisi olarak grmek yerine konumann devamn salayan bir e olarak grr.

Kadnlar erkeklerden kiisel gszlkleri yznden deil,

sorunun

konumadaki gc yznden daha fazla soru sorarlar. Erkeklerle konumaya ve konumay srdrmeye geldi mi kadnlar daha fazla glk ekerler. Sorularn yaygn kullanm da konumadaki ifadelerine karlk bulabilme problemine bir zm salama giriimidir. (Fishman, 1998;255)

Fishmana gre, hiyerari gndelik konuma srecini etkileyen bir faktr olarak belirmektedir. Erkeklerin kendilerinden daha stn statde olan erkeklerle konuurken, kadnlara atfedilen bir takm konuma elerini kullandklarn tespit eden Fishman, Lakoffun kadn dili nitelemesinin kstlayc olduuna dikkat ekmektedir. Kadnlarn konumada bir takm eleri daha sklkla kullanmalarnn altnda onlarn sadece sosyalleme srecindeki ikincilletirilmelerinin deil, toplumsal konum olarak da ikincil tutulmalarnn byk pay olduuna vurgu yapmaktadr. (Fishman, 1998; 258)

Kadnlar ve erkekler arasnda geen konumalarda kadnlarn konumann devamn salamak iin grev stlendikleri erkeklerin ise konumann konusunu belirleyen, kontrol salayan bir konum aldklarn tesbit eden Fishman, Candace West ve Don H. Zimmerman

desteklemektedir. West ve Zimmerman (1975) , kadn erkek karma

73

gruplarda sz kesmelerin58 (interruption)

nasl ilediine bakmlar ve

inceledikleri gruptaki erkeklerin tamamnn asimetrik olarak sz kesmeyi bir konuma esi olarak kullandn bulmulardr. West ve Zimmermann topladklar rnekler, laboratuar ortamnda yaplm be karma grup konumasna dayanmaktadr. 59 Aratrmaya katlan erkeklerin %96 orannda kadnlardan daha fazla sz kestikleri grlmtr. West ve Zimmerman ayrca kadnlarn ve erkeklerin konumak iin bir araya geldikleri sradan ve sra d ortamlarda erkeklerin srekli sz kesme stratejisini benimsediklerini ortaya koymutur.

Sz kesmelerin ileyiini, iktidar, stat ve toplumsal cinsiyet ilikisi zerinden deerlendiren Candace West (1984) , bir aile hekimlii merkezinde farkl snf, ya ve cinsiyetten hastalar ile kadn ve erkek doktorlarn kaydedilmi konumalar incelemitir.60 Doktor-hasta ilikisindeki asimetri61, doktorun hasta zerinde kontrol elinde bulundurmasna dayanmaktadr. Doktorun erkek olduu durumlarda, hastann zerinde tam bir bask ve kontrol kurmak adna doktorun, hastann ikayetlerini anlatmn bile rahatlkla

Zimmerman ve West , sz kesme tanmn, Sacks, Schegloff ve Jeffersonn konumada sra-alma modeline dayandrmlardr. Bu model bir seferde bir konumacnn konumas ve konumacnn deimesi esaslarna dayanmaktadr. (West, 1998; 397) 59 West ve Zimmerman 1977de be ebebeyn-ocuk konumasndan oluan kayt ile 1975 verilerini karlatrarak sz kesme zerine baka bir alma daha yapmlardr. 60 Westin bu almasna benzer yapdaki bir alma Anadolu niversitesi retim yesi Il Akaln tarafndan gerekletirilmi, Kadn ve Erkek Hastalarn Vizit Srasnda Dilsel Farkllklar adl bir bildiri olarak 16. Dilbilim Kurultaynda sunulmutur. Akaln, Copf Kavramnn Tantm ve Tp Meslei Dilinde Cinsiyetten Kaynaklanan Dilsel Farkllklar adl bir dier makalesi de bulunmaktadr. (http://academy.anadolu.edu.tr/displayx.asp?kod=0&acc=iacikali, eriim: 06.08.2006, 14.36) 61 Parsonn vurgulad zere, en azndan bat kltrlerinde hastann normal salna kavumasndan yasal olarak doktor sorumludur. Bu bakmdan hasta, doktora bamldr.(West, 1998;402) Bu durum doktor-hasta ilikisinin, doktorun sala dair bilgileri eline bulunduran olarak hasta ile arasndaki ilikide stnlk salad yani ilikinin asimetrik olduu anlamna gelmektedir.
58

74

keserek, konuma srasn eline geirmesi yaygndr. Bu durum, ebeveyn ve ocuk konumalarnda ve daha nce de deinilen karma grup konumalarda da sz kesmenin konumann kontroln salamak iin bir ara olarak kullanldn gstermektedir. (West,1998;404) Ancak, bu durum doktorun hanm62 olmas durumunda deimektedir. Hanm doktorlarn, kadn hastalarla ilikileri belli bir simetri iinde geliirken, erkek hastalarla durum farkldr. Doktorun hastann szn kesmesi durumu, doktor hanm olduunda erkek hastann sz kesen olmas eklinde deimektedir. West bu durumun hanm doktorlarn daha iyi dinleyiciler olduu eklinde bir nerme iermediinin altn izer. Kadn doktorlar sz konusu olduunda toplumsal cinsiyet statnn nne gemektedir. (West, 1998;409)

c. Erkek retimi dil

Man

Made

Laguage(1980)(Erkek

retimi

Dil)

ile

tahakkm

yaklamnn gl savunucularndan biri olarak ortaya kan Dale Spender, ngilizcenin belli bir dnya grn ierdiini ve konuann bilincini belirledii noktasndan hareket etmitir.(Talbot, 1998;45) Tahakkm

yaklam iinde adndan Robin Lakoff kadar sklkla sz edilen Spender, kadnlarn kullandklar dilin erkekler tarafndan retilmi bir dil olmas nedeniyle onlarn bask altna alndn dnmektedir. Man Made

62

West, Lakoffn kadnlar hakknda kullanlan dilde en fazla zerinde durduu, bir ite alan kiinin kadn olduunu ifade etmek zere meslek adnn bana getirilen lady(hanm) kelimesini kullanmaktadr.

75

Languagede ne kan temel sorun vardr; gerek ve anlam zerinden dilin yaplanmas, kadnlarn sessizlii ve dildeki cinsiyetilik.

Anlamn kuruluu ve dilin kodlanmas, Spendern erkek retimi dil kavramnn atsn oluturur. Kadnlar kendilerinin olmayan, gerek

anlamyla erkekler tarafndan retilmi olan anlamlar kodlayan bir dili kullanmak zorundadrlar. Gerein erkek kontrolnde kurulmas, anlamn denetimini ve dolaysyla da dilin oluumunun erkek egemenliinde sregelmesini beraberinde getirmektedir. Spender, erkeklerin, kendilerini ana figr olarak gsterdikleri bir gereklik kurduklarna ve dili kendi karlarn gerekletirmek iin kullandklarna iaret etmektedir.

Baskn

grup

olarak

erkekler,

dili,

dnceyi

ve

gerei

retmektedirler. Tarihsel olarak yaplar, kategoriler ve anlamlar erkekler tarafndan retilmilerdir. Tabii ki bu retimde tm erkekler sz sahibi deildir. Ancak, retilen anlamlar tm erkekleri kapsamaktadr. Kadnlar ise bu sre iinde ok az rol alm ya da hi almamlardr.

(Spender, 1998; 97)

Talbot, Spendern dil ve anlam anlayndaki bir takm sorunlar olduuna deinmektedir. ncelikle Spender, dili btncl (monolithic) grmektedir. Ancak bu btncl durum abartlmaktadr. (Talbot, 1998;47) Talbot, dil eer onun iddia ettiinin yars kadar btncl olsayd, o bu kitab yazamam olurdu(Talbot,1998;47) eklindeki eletirisine benzer bir eletiriyi Graddol ve Swann da dile getirmektedir.

76

Spendern zerinde durduu dier nemli bir nokta ise anlamdr. Kadn hareketinin ortaya koyduu kadn gereklerinin, kadn deneyimlerinin grnr klnmas yoluyla yeniden kurulmas, anlamn sadece erkekler tarafndan kurulduu savn rtmektedir. Spender, annelie ilikin, pembe hayallerle sslenmi efkat zerine kurulu gerekliin, kadnlarn annelik deneyimlerini ifade etmeye balamalar ile kadnlarn yaadklar geree dikkat ekilmeye balandn vurgulamaktadr. Talbota gre, Man Made Languagede Spendern hem annelik hakkndaki karanlk noktalar zerine dncelerini ifade edip hem de kadnlarn deneyimlerinin anlamn inasnda rol oynamadna deinmesi eliki yaratmaktadr. Ayrca Talbot, anlamn inasnda erkeklerin tekelinin de Spender tarafndan abartl kullanldna dikkat eker. Szlkleri yazanlar her ne kadar erkeklerse de, dil sadece szlklerde varolmaz. Onu kullanan, kadn ve erkeklerle, insanlarla

varolur.(Talbot, 1998;47)

Talbot, Spendern anlam farkl biimde ele aldn belirtmektedir. lk olarak Spender, anlamn bloke edilmesini, ncelikle kadnlarn,

kendilerine ait kelimeleri olmad iin, erkek eilimli kelimeler kullanmak zorunda kalmalar eklinde semantik bir ierik iinde deerlendirmektedir. kinci olarak daha ifadesel bir kullanm sz konusudur. Dil, erkeklerin istedii ekilde olaylarn anlatlmasna odakldr. Erkeklerin istedii ekilde

merulatrlan

anlam,

kadnlarn

deneyimlerinin

yaratt

farkllklar

grmezden gelmektedir. nc olarak ise, anlamn bloke edilmesi,

77

kadnlarn sessizletirilmesi, suskunlatrlmas eklinde varlk bulmaktadr. Erkekler, kadnlar konuurken onlarn katklarna dikkat gstermemekte, onlar susturmakta ve onlar sadece erkekler tarafndan kabul gren tarzda konumaya itmektedirler. (Talbot, 1998; 48)

Kadnlarn sessizletirilmesi, susturulmas Spender iin en nemli ikinci noktadr. Feministlerin ,kadn deneyimlerini olduu gibi gzler nne sermek abas bu bakmdan Spender iin ok deerlidir. Kadnlara atfedilen zelliklerle kadnlarn yaadklar gereklerin farkll, kendi gereklerini ifade etmeleri yoluyla ancak deiim gsterecektir. Spender i kelimesini rnek olarak gstermektedir. , erkeklerin yapt bir ey olarak tanmlanrken, kadnlarn yaptklar iler grnmez klnmaktadr. Kadn iinin grnmez klnmas, tahakkm eden erkekler tarafndan susturulmu (muted) bir grup halinde varlk gstermesinin de sebebidir. Tahakkm edenin alglamas ile susturulmu olann alglamas arasndaki farkllk anlamn inasnda Spendera gre, iktidar elinde tutann alglamasnn etkin olmas eklinde kendini gstermektedir. Talbot, Spendern iktidar(power) kavramn da

btncl kullandn dnmektedir. (Talbot, 1998;49)

Spender, tm erkeklerin tm kadnlar zerinde tahakkm kuracaklarn

dnmektedir. Oysa erkeklik ile iktidar arasndaki dorudan balatnn krlmas gerekmektedir.Spendern kadnlar zerindeki iktidar erkeklerle birletirme ekli, iktidar biyolojik olan (hakknda hibir ey yapamayacamz) ile

temellendirmekte, iktidarn kltrel ve politik balanm bir ayrcalk olduunu gzden karmaktadr. (Talbot, 1998; 49)

78

Spender,

nc

olarak

dildeki

cinsiyetilie

odaklanmtr.

simlendirmenin erkek egemenliinde gerekletirilmesi dier bir deyile tanmlamalarn erkeklerden tarafndan yaplyor olmas cinsiyetilii

kurmaktadr. Dilin cinsiyeti kuruluu, kadnlarn da cinsiyeti bir tavrla ele alnmalarn Man(insan) salayan bir dzen erkekler sunmaktadr. baz alnarak (Spender, tm 1990;143) iin

kelimesinin

insanlar

kullanldna, Wendy Martynaya referans vererek deinir. Kadnlarn, genel bir kategori olarak insan kelimesi kullanmlarnda kadnlar deneyimlerini iermeyen bir insanlk durumunu kullanyor olmalarn kadnlarn Ayrca

iselletirmi olduunun da altn izer. (Spender, 1990; 153)

Spender, adlandrmalarn eski anlamlarla ilikilerle varlk gstereceine dikkat ekerek, adlandrmalarn, eski inanlarla balantl olduklar srece kullanmda kalabileceklerine dair inancn dile getirir. (Spender, 1998; 98) Spender, bu noktaya Mary Dalynin Tanrnn ve ncildeki kiilerin nasl eril kimlikler zerinden kurulduu rneine de referans vererek vurgu yapar. (Spender, 1990; 165-166) Erkekler, erkek bir tanr yaratmlardr ve

Spendera gre bu azmsanmamas gereken bir kategori oluturulmutur. Cinselliin adlandrlmasnda da erkekler kendilerini esas almlar, kadnlar eksik erkek tanmlamas zerinden adlandrlmlardr.63(Spender, 1990;176) Kadnlarn cinselliine dair adlandrmalarnda (frijit, iktidarsz gibi) hakim grup tarafndan yaplm olmas, bunlarn kadn deneyimlerini yanstmadnn bir
Spender, bu noktada Irigaraya referans verir. Feminen olan ... masklin olann negatif taraf olarak tanmlanmtr; kadn cinsiyeti bir eksiklik, bir boluk olarak tanmlanmtr. Freud ve psikanalistler kadn tarafndaki tek arzunun cinsiyeti olmadnn kefettiinde, deerli olan ve takdir edilen tek cinsel organ olan penise sahip olmak olduunu iddia etmilerdir. (Irigaray, 1977;63) (Spender, 1988;172)
63

79

gstergesidir. Spender, kadnlarn iktidarn yaplandran bir dile ihtiya duyulduunu belirterek, bu dil araclyla susturulmu grup olmaktan kabileceini vurgulamaktadr.

Tahakkm yaklamna dair belli bal grleri ortaya koyduktan sonra kadnlar ve erkekler arasndaki dil kullanmndaki farkllklara, kltrel farkllklar zerinden bakan farkllk yaklamn deinmek yerinde olacaktr.

80

2. KLTREL FARKLILIA DAYANAN ANLAYI

Erkek egemen dzenin devamn dil zerinden eril bask ve kadnlarn ikincilletirilmesi ve susturulmas yoluyla saladn temel alan tahakkm yaklamnn karsnda, kadnlar ve erkeklerin farkl alt kltrlerden geldiklerini, farkl sosyalletiklerini ve ileriki yaamlarnda da ilikilerini bu farkl kltrel yaplarn yrtt grne dayanan kltrel farkllk anlay yer almaktadr. Bu anlayn gelimesinde tahakkm anlaynn kadnlarn dilini gsz, belirsiz, iddial olmayan olarak tanmlanmas ve kadnlarn kaybedenler ve kurbanlar olarak (Coates, 1998;413) gsteriliyor olmas

byk rol oynamtr. Tahakkm anlaynn erkekleri norm olarak gren bak asnn yerine, kltrel farklla dayanan anlay ile kadnlarn ve erkeklerin eit ancak farkl olduklar dncesi arlk kazanmtr.

Farkllk anlaynn bir takm stnlkleri olduu gibi snrllklar da olduu iddia edilmektedir. Kadnlarla zdeletirilen dilbilimsel zelliklerin ve konuma biimlerinin bask altnda ezilmenin rn olarak sunulmas yerine, kadnlarn kendilerine has kltrlerinin anlaml stratejiler ierdiinin savunusu bu erevenin sunmu olduu en nemli bir art olarak belirmektedir. Ancak, bu yaklamn dier taraftan kadnlar ve erkeklerin kltrel farkllklarndan kaynaklanan ve karlkl konuma srecinden karlalan her etkileimsel gl (Coates, 1998; 414) snrlldr. iletiimsizlik olarak gstermesi yaklamn

81

Kadnlar ve erkeklerin farkl sosyalletikleri zerinden ayn cinsiyet gruplar iinde ilikileri yrtrken, her iki cinsiyetin de farkl pratiklerle iletiimi srdrdkleri gr (Goodwin, 1980) bu yaklam iinde kendine yer edinmitir. Kadnlar ve erkekler arasndaki iletiim bozukluklarna,

kadnlar ve erkeklerin farkl kltrlerden geldikleri gr ile bakan Daniel N. Maltz ve Ruth A. Borker, etnik kkenler aras iletiim kavramndan yola karak bu gr oluturmulardr. Maltz ve Borkern anlaylarn dile en belirgin ekilde uygulayan isim Deborah Tannen olmutur. Tannen kadnlar ve erkeklerin farkl kltrler iinde farkl diller renerek bydklerini ve kendi kltrleri iinde kendileri iin doru olan ekilde konutuklarn ve kar cinsle kendi bildikleri dille iletiim kurmaya altklarn ifade eder. Gerek Tannen gerekse Maltz ve Borkern anlaylarnn kkeninde Gumperzin Etnisiteler aras letiime (interethnic communication) dair dnceleri yatmaktadr. Bu bakmdan da ncelikle Gumperzin kltrleraras iletiim zerine dncelerine ksaca deinip, Maltz ve Borkera ve Tannene gemek yerinde olacaktr.

a. Kltrler aras iletiim Farkl kltrlerden insanlarn, ana dilleri dnda bir dilde iletiim kurarken, ana dillerinde kullandklar tonlama, vurgu gibi kimi zellikleri ve stratejileri (konumay balatmak, sonlandrmak ve srdrmek iin gerekli olan) ister istemez iletiim kurduklar ikinci dile tadklar bilinmektedir.

Ancak, ana dilden ikinci dile aktarlan bu zelliklerin farkl ana diller kullanan

82

ve ikinci bir dilde iletiim kuran insanlar arasnda bir takm problemlere sebep olabildii de aktr. ok kltrl toplumlarda yaayan insanlarn gndelik yaam pratikleri dnldnde, ana dilden gelen ve ikinci dile tanan zellikler bir takm iletiim problemlerine de yol amaktadr.

letiim problemlerini aklamaya ve kltrel farkllk anlay ile bir takm rksal kalp yarglar ya da kiisel atmalar devreye girmeden zmlemeye alan antropolog John Gumperzin almalar bu bakmdan nemlidir. Gumperzin zellikle Discourse Strategies (1982) (Sylem Stratejileri) bu anlayn ana hatlarn belirlemektedir. Gumperz, farkl kltrlerden gelen insanlarn iletiimlerine, konuma sreci zerinden bakar. Konumada yer alan kiilerin konuma sreci iinde neleri nasl algladklarna ve nasl yorumladklarn odaklanr ve bu sayede kltrel farkllklarn kiilerin iletiimini nasl etkilediini gstermeyi hedefler. Konuma iinde alglama ekli ve gnderme yapma (inference) ekilleri kardaki kiinin konuma edimine katks bakmndan nemlidir. nk konuma uzlalm bir etkinliktir. Byk lde neler olup bittii zerine paylalan tahminler olduu iin ilerler. (Maltz & Borker, 1998;421)

Bu balamda da alglamann ve konuma iindeki elerin o dil iinde oturmalar gereken yere oturuyor olmalar iletiimin devam edebilmesi, kesintiye uramamas ya da aniden sonlandrlmamas iin gereklidir. Ancak, farkl kltrlerden insanlarn konuma sreci iinde kendi dillerinden tadklar bir takm zellikler konuulan ikinci dilin zellikleri ile tam anlamyla

83

rtmemekte bu durumda da sorulan bir sorunun yanl anlalmas ya da farkl bir vurgu ile sylenen bir kelimenin tamamyla farkl alglanmas gndeme gelmekte ve konuma srecinin ak deiebilmektedir.

Konuma analizi yntemi kullanlarak konuma sreci yazl bir ekilde konuma elerinin incelenmesine olanak salamaktadr ve Gumperz de bu olanaklar kullanarak farkl kltrlerden insanlarn bir araya geldikleri kentsel mekanlarda konumaclar geen konumalar inceler. ngiliz-ngiliz ve Hint-ngiliz balama

arasndaki

konumalar

inceleyerek

iaretlerindeki(cue) farkllklarn sistematik hatal iletiim ile sonulandn ortaya koymutur. Bir sorunun sorulma ekli, bir yargnn oluturulmas, bir kiinin kaba ya da nazik olmas, konumaya hakim olmas ya da srekli sz kesmesi, bir konumacnn neye nasl vurgu yapt gibi konular ve konuma iinde yer alan kiilerin sinirli, ilgili ya da ilgisiz olmalar bu sreci etkileyen eler olarak karmza kmaktadr. Ancak, bu eler araclyla konuma srecinde kendini gsteren iletiim problemlerinin aklanmasnda ya kiilik atmalar ya da rksal bir takm kalp yarglarla aklanma yoluna gidilmitir. (Maltz & Borker, 1998; 421) Bu aklama eklinin karsnda Gumperzin nermesi farklla vurgu yapar ve iletiimde karlalan problemlerin kiilerin farkl kltrden olan kardaki kiiden gelen yantlar kendi kltrlerinin zelliklerine gre deerlendirerek sonu karttklar iin problemle

karlatklarnn altn izer. Kltrler aras iletiim sz konusu olduunda Gumperz, iki konumacnn kullandklar cmleler her ne kadar gramatik olsa da birbirlerinin szel (verbal) stratejilerini yorumlamalarnn konuma

84

ynetiminin dilbilgisel bilgiye dayanmadn gsterdiini ifade eder. Bu iletiim srecinin anlalabilmesi iin de kltrel ya da sosyal bilgi ile dilbilgisel bilgiyi ayrarak bir deerlendirme yapmann mmkn olmadna da deinir.

Sosyo-kltrel gelenekler her dzeye konuma (speech) retimini etkiler.

Ve semantik olarak ilgili aktivitelerin ve yorumsal ereveler eklinde kategorize edilmelerinden lsel(prosodic) hatlarnn szdizimsel diziler olarak tasarlanmasna ve kelimesel ve gramatik tercihlerin yaplmasna kadar konumann blmlere ayrlmasnn altnda yatan da soyut kltrel mantkla balantl yorumlamadr. Bunun farknda olunmamas da dilbilimsel analizin cmle merkezli ve okuryazarlk kltrnn etkisinde olmasnn baka bir sonucudur. (Gumperz, 1982; 186)

Dier bir deyile Gumperze gre ancak konuma srecine ve bu sre iide yer alan iletiimsel stratejilere bakarak etkileimde neler olup bittiini anlamak mmkndr.

b. Kadn ve erkek; iki farkl kltr

Farkl kltrler sz konusu olduunda ikinci dili her ne kadar gramatik olarak kusursuz kullanrsa kullansn farkl bir kltrden gelen kiinin kendi kltrne dair zellikleri konutuu ikinci dile tayor olmas iletiimde bir takm sorunlara neden olabilmektedir. Bu gr ksaca zetledikten sonra bu anlayn kadnlar ve erkekler aras iletiimin deerlendirilmesinde nasl

85

ilediine bakmak yerinde olacaktr. Gumperzin iletiimde kltrleraras farkllk modelini merkeze alan Maltz ve Borker (1982), kadnlar ve erkeklerin farkl alt kltrlerden geldiklerini dolaysyla da ayn iletiim elerini farkl ekillerde kullandklarna vurgu yapar. Farkl kltrlerden insanlar gibi, kadnlar ve erkeklerin konuma srecinden beklentileri farkl olduu iin yanl iletiim kurarlar. (Talbot, 1998; 89) Maltz ve Borkera gre, kadnlar ve erkekler arasndaki hatal iletiimin kkeninde de ard ardna tekrarlanan farkl amalarla kullanlan ayn elerden doan yanl anlamalar yer almaktadr.

rnein, kadnlar iin

seni dinliyorum devam et anlamna gelen

hmmm evet gibi asgari karlklar(minimal responses) erkekler iin sana katlyorum gibi daha gl bir anlam iermektedirler. Erkekler iin byle gl bir anlam sz konusu olduundan, konuma iinde bir kadnn dinlediini gstermek iin kulland bu e, erkekler iin kendi kullanm kurallarna gre o ana kadar anlatlanlar kadnn onaylad eklinde alglanmakta, dolaysyla da yanl anlamalar ortaya kmaktadr. Martz ve Borker, bu rnekle balantl olarak, kadn-erkek etkileiminde erkeklerin ve kadnlarn sklkla ikayet ettikleri iki durumdan sz ederler;

1. Kadnlarn srekli kendileri ile ayn fikirde olduklarn dnen ve sonra

kadnlarn gerekten ne dndklerini bilmenin mmkn olmadn dnen erkekler , 2. Kendilerini dinlermi gibi grnen erkekler yznden kendini kt hisseden kadnlar. (Maltz & Borker, 1998;422)

86

Maltz ve Borkera gre, kadnlar ve erkeklerin ayn eleri farkl amalarla kullanmay renmeleri ocukluk yllarna dayanmaktadr.

ocuklarn 5-15 ya arasnda, kurduklar arkadalklarda kendi cinslerinden ocuklardan oluan gruplar iinde konuma pratiklerini rendikleri

dnldnde, kadnlar ve erkeklerin ayn stratejileri farkl amalarla kullanmalarnn hangi zeminde gelitii de ortaya kmaktadr. ocuklarn konumalarndaki cinsiyetler aras farkllklara, Lakoff(1975) bata olmak zere, daha nce pek ok almada64 deilmitir. Bu almalar iinde, Maltz ve Borkerin en ok etkilendikleri alma Marjorie Harness Goodwine aittir. (Talbot, 1998;86) Goodwin, Philadelphiada ayn mahallede oturan kzl erkekli orta snf 8-13 yalar arasndaki Afro-Amerikan ocuklarn oynadklar oyunlar ve tm konumalar kaydetmitir. Bu konumalarda ocuklarn sokakta oynadklar oyunlar nasl organize ettiklerine ve kullandklar dilin elerine bakmtr. Goodwin, ocuklarn kendi aralarnda kullandklar dile odakland iin, ocuklarla gre kendisi konumamaya aralarnda dikkat etmitir. dil

nk,Goodwine

ocuklarn

kendi

konutuklar

yetikinlerle konutuklar dilden farkllklar gsterebilmektedir.

Toplumumuzda hem kzlar hem de erkeklerin ayn genel dil sistemine

eriimi vardr, ancak rettikleri konumann ayrntl bir ekilde incelenmesi
64

Adelaide Haas (1975) okul ocuklarnn dil kullanmlarnda cinsiyete dayal farkllklara bakmtr. Psikologlar Brooks-Gunn ve Matthews(1979) ocuklarn kendi cinsiyetlerinden olan ebebeynlerini taklit etmek eklinde dili renmelerine cinsiyet rolleri btnlemesi (gender role consolidation) adlandrmasn yapmlardr. Maltz ve Borker bu srece cinsiyet-belirgin kltrler derler. ocuklarn okulda oyun sreleri yoluyla cinsiyet farkllklarna bakan almasnda Janet Lever(1976), kz ve erkek ocuklarn oyunlarn organize etme ve srdrme ekilleri ile dili kullanmlar arasndaki ilikiyi incelemitir. (Maltz ve Borker, 1998;422-423)

87

cinsiyetlerin bu ortak sistemi nasl ilettiklerine dair sistematik farkllklar gstermektedir. (Goodwin, 1980; 157)

Goodwin, almasnda zellikle ocuklarn birbirlerine bir ey yaptrmak iin kullandklar bir sz edimi olan direktiflerin yapsna ve bu direktiflere ne ekilde cevap verildiine dikkat eker. Sadece kzlardan ve sadece erkeklerden oluan gruplarda, verilen direktiflerin yaps ve gelen cevaplar farkllk gstermektedir. Konuma iindeki hiyerari sadece konuma eleri ile yanstlmaz, konumaya dair kaynaklar olan direktifler ve onlarn olas cevaplar ile salanr. (Goodwin, 1980;162)

Goodwinin alntlar yapt erkek ve kz ocuklardan oluan gruplarn konumalarnda, gruplarn etkinliklerini organize ederken farkllklar

gsterdikleri ortaya kmtr. Kzlarn ie kapaklarndan yzkler yapma ve erkek ocuklarn sapan yapma srelerinin organizasyonu aka

gstermitir ki, erkek ocuklar daha hiyerarik ilikiler srdrp daha ziyade yaplan i hakknda konumay yelerken, kz ocuklar daha ibirliki davranmakta ve daha retken olmaya zemin salayan hiyerarik olmayan (non-hierarchical) bir erevede ilikilerini srdrmektedirler. Dier bir

deyile kzlarda liderlik nemli deilken, erkeklerin gruplarnda mutlaka bir lider vardr. Kzlardan oluan gruplarda alnan kararalar tm grup yeleri tarafndan zerinde uzlalm bir yapdayken, erkeklerin gruplarnda kararn lider tarafndan alnmas yerinde bulunmaktadr. (Talbot, 1998; 87) Beceriye

88

dayal etkinliklerde erkekler arasnda belli bir sralama geliirken, kzlarda benzer bir etkinlikte kzlar arasnda byle bir iliki ortaya kmamaktadr.

Benzer etkinliklerde, konumaya kzlar ve erkeklerin farkl yaklamlar

karakteristik olarak farkl olan sosyal organizasyonlarn sadece gstergesi deil ayn zamanda da yapsal bir zelliidir. (Goodwin, 1980;173)

Erkeklerin verdikleri direktifler daha keskinken, kzlarn kullandklar direktifler grubun bir bireyine verilen bir emir olma zelliinden ok grup yelerini o etkinlii hep beraber yapmaya davet eden bir yapdadr.65

Maltz

ve

Borkern

yaklamn

Goodwinin

bulgularn

desteklemektedir.

Kz ve erkek ocuklarn farkl grup yaplar iinde

arkadalklarn srdrmeleri dil kullanmlarna da yansmakta ve sonu olarak kzlar kullandklar dil araclyla eitlik ve yaknlk esasna dayanan
bakmdan Goodwinin aktard sapan yapan ocuklar arasndaki konumadaki direktiflerin ekli, ie kapa toplamaya gidecek olan kzlarn arasnda gelien konumadan olduka farkldr. (1) Michael: Bana kerpeteni ver! Poochie: (kerpeteni Micheala verir) (2) Michael: Tamam lastik bantlar ver Poochie: (lastik bantlar verir) Oh. (Goodwin, 1980; 158) Goodwinin kzlarn konumalarndan verdii kesitlerden biri ise yledir: (Kzlar ie aramaktadrlar.) (30) Sharon: Hadi Subs ve Sudsn oraya gidelim. Pam: Hadi gidip ona ien var m diye soralm (Kzlar ie aramaya devam ederler.) (31) Terry: Hadi gidelim. 69. cadde de biraz daha olabilir. Sharon: Gelin. Hadi hep beraber geri dnelim bylece onlar emniyete alm oluruz. (Goodwin, 1980; 165) Goodwinden alnan rneklerde de grld zere sapan yapma iini ynlendiren Michealn daha kesin ve emri kipinde direktifler vermekte, Sharon, Pam ve Terry arasnda geen konumada hadi yapalm kalbnn sklkla kullanld, emir kipinde emirlerin yer almad aktr. Goodwin , bu tarzn kadnlarn ve erkeklerin dil kullanmlarndaki farkllklarn sadece birbirleri ile iletiim srecine girdiklerinde ortaya kmadna onlarn kendi cinsiyetleri iindeki konuma organizasyonlarnda farkl yaplar gelitirerek yetikinlie ulatklarna iaret etmitir. (Goodwin, 1980; 173).
65Bu

89

arkadalklar kurmaya ve devam ettirmeye odaklanrken, erkek ocuklar dierleri zerinde hakimiyetlerini ilan etmek ve lider olabilmek iin dili ara olarak kullanmaktadrlar. Kzlar birbirlerini daha kabul edilebilir yollarla eletirirken, erkeklerin kendilerine bir dinleyici kitlesi bulmas, dikkat ekmesi gerekmektedir. Kzlarn iletiimi yaknlk kurmaya odakland iin, kzlarn birbirlerini dinlemeyi renmeleri dierlerinin konuma haklarnn farknda olmalar ve birbirlerinin grlerini desteklemeleri esastr. Ancak, erkek

ocuklar iin nemli olan kimin hakimiyet kuraca ve dierlerini kontrol edeceidir. (Maltz ve Borker, 1998;424-427)

Kz ocuklarn ve erkek ocuklarn grup ii konuma ve organizasyon farkllklarndan Maltz ve Borker, yetikinlik dnemine bu davranlarn, alkanlklarn nasl tandna deinmilerdir. Kadn arkadalar arasnda, yaknln kurulmas, ilikiler zerinde uzlalm olmas ve birbirini destekler bir ekilde yaplandrlm olmas esastr. Kadnlarn konumalarnn takip edilmesi, onlarn da dier kadnlarn konumalarn takip etmeleri ve takip ettiklerini minimal karlklarla gstermeleri nemlidir. Bu bakmdan da kadnlarn konuma dinamiklerini ekillendiren bir takm zellikler

belirmektedir: Birinci olarak kadnlar daha fazla sen/siz ya da biz gibi adllar sklkla kullanrlar. kinci olarak, kadnlar kafa ile onaylama ya da kk karlklar verme eklinde konuyu takip ettiklerini gsterirler. nc olarak, konuyu takip ettiklerini kardakinin konumas arasna serpitirdikleri sorular ve yorumlarla daha belirgin bir ekilde gsterirler. Drdnc olarak kendilerinden nce konuann konumasna gndermeler yaparak kendi

90

konumalarn bu konumaya balarlar. Maltz ve Borker, tm bu zellikler ramen kadnlarn konumalarnda da birbirlerini eletirilerin yer aldna, bir takm ekimelerin ve atmalarn olutuuna da dikkat ekerler. Ancak kadnlarn konumalar tek bir kii tarafndan ynlendirilmek yerine tm katlmclarn katklar ile ilerler. (Maltz ve Borker, 1998;428) Dier taraftan erkeklerin kendi aralarndaki konumalar sz konusu olduunda Maltz ve Borker, bir Kuzey Amerika alt kltrnden dierine konuma biimlerinin farkllk gsterdiine ve erkeklerin kadnlar, ocuklar, otorite figrleri ya da yabanclarla konuurken farkl konuma biimleri benimsediklerine dikkat ekmilerdir. Ancak, erkek ocuklarn kendi gruplar iinde gelitirdikleri zellikler yetikin erkeklerin konuma pratiklerinde de kendilerini

gstermektedir. Bir takm anlatlar ve fkralar, belli bir dinleyici nnde anlatlyorsa erkekler arkadalar aras konumalarda nemli rol oynarlar. Dier taraftan saldrgan bir ekilde iddia gelitirme, barma ve szl tehditler de erkeklerin konumalarnda yer tutar. (Maltz ve Borker, 1998;429) Arkadalar arasnda kabul edilebilir, normal grlen dier konuma eleri ise aalamalar, pratik akalar ve zorlamalardr.

Maltz ve Borker, kadnlar ve erkeklerin kendi cinsiyetlerinden kiiler ile konumalarnda benimsedikleri zellikleri ortaya koyduktan sonra, kadnlar ve erkeklerin birbirleri ile eitler olarak iliki kurduklar arkadalk ve sradan konumalarda durumun ne olduunu deerlendirmeyi yerinde bulurlar ve daha nce rnek verdikleri asgari karlklardan(minimal responses)

91

kaynaklanan problem dnda kadnlar ve erkekler aras konumalarda sorunlu olan, yanl iletiim kurulmasna neden olan be e daha belirler:

1. Sorularn anlam konusunda iki farkl yorum vardr. Kadnlar sorular konumann srdrlmesi iin gerekli grrken, erkekler sorular bilgi edinme amac ile kullanrlar. 2. fadelere balanmasna ve takip eden ifadelere balamaya dair iki farkl gr sz konusudur. Kadnlar iin, neyin sylendii ve ona dair balantnn salanmas iin bir kural ilerken, erkekler iin takip eden yorumlar dikkate almamak yayndr. 3. Szel saldrganlk kendini kadnlarn ve erkeklerin konumalarnda farkl biimlerde ortaya kar. Kadnlar, szel saldrganl kiisel, olumsuz ve karmaaya yol aan eklinde alrken, erkeklerin szel saldrganl konumann akn organize etmek iin kullandklar grlr. 4. Konu ak ve konu deitirme konusunda da iki gr mevcuttur. Erkekler iin konu daha dar bir yapda tanmlanrken, anlatlanlar belli bir konu iinde kalr. Kadnlar iin ise bir konudan balantl dier konulara gei sz konusudur. 5. Problemlerin paylalmas ve tavsiye verilmesinde de farllk sz konusudur. Kadnlar sorunlarn birbirleri ile konuma eilimindedirler ve kendi deneyimlerini dierinin problemini dinlerken paylamaktan ekinmezler. Erkekler ise kendilerine bir sorunlarn aan kadnlar ya da dier erkekleri bu soruna yant aradklar eklinde alglama

92

eilimindedirler. Fikrine bavurulan uzmanlar olarak zm nerileri sunarlar. (Maltz ve Borker, 1998;430)

c. Uyum konumas ve haber konumas

Kltrel farkllk dncesinden hareket ile kadnlarn ve erkeklerin kullandklar dilin birbirinden farkl olmasna vurgu yaparak yanl anlamalarn ve iletiimsizlii engellenmesine odaklanan popler olmu almalar ile Deborah Tannen, Maltz ve Borkern anlayn desteklemitir.

Cinsiyet ve kullanlan dil konusunda gelimekte olan diyaloa

katlyorum, nk farkllklar grmezden gelmenin riski, onlar adlandrma tehlikesinden ok daha byktr. Koskoca bir eyi halnn altna sprmek, o eyi yok etmez; gnn birinde ayanz taklr, dverirsiniz. Gerek farkllklar yadsmak, kadn-erkek ilikilerinde zaten yaygn olan ve srekli deiip yeni biimlere giren bu karmaklklar ancak beter etmeye yarar.

(Tannen, 1997;8)

Tannenn gr kadnlar ve erkeklerin eit ancak farkl olduklar dncesine dayanmaktadr. Byle bir izgi zerinde gelien ve zellikle kendini gelitirme kitaplar arasnda en ok satanlardan olan Hi Anlamyorsun!(1990) kadnlar ve erkekler arasndaki iletiim problemlerini farkllklar ile aklamaya ynelir.

93

Kadnlar balant ve yaknlk dilini konuup dinlerken, erkekler mevki ve

bamszlk dilini konuup dinliyorsa, o zaman erkekle kadn arasndaki iletiim, konuma sluplar arpmasnda av durumuna den kltrleraras iletiim olabilir. Farkl leheler yerine, farkl cinsiyeteler66 (genderlects) konuulmakta olduu sylenebilir. Erkeklerle kadnlarn farkl dnyalarda byd iddias, ilk bata kulaa sama gibi gelebilir. Kz ve erkek kardeler ayn ailenin iinde byrler, gerek ocuklar, gerekse anneyle baba her iki cinstendir. (Tannen, 1997;29-30)

Tannen da Maltz ve Borker gibi ocuklarn kendi cinsleri iindeki arkadalklarnda gelitirdiklerini savunur.

ocuklar konumay, sohbet etmeyi yalnz anneleriyle babalaryla deil,

yatlarndan da renirler. () Kzlarla erkekler sk sk birlikte oynasalar da, zamanlarnn ounu, kendi cinslerinden ocuklarla oynayarak geirirler. Baz oyunlar birbirine benzese de aslnda en sevdikleri oyunlar birbirinden farkldr, oyunda kullandklar dil de birbirinden dnya kadar farkllk gsterir.

(Tannen, 1997;30)

Bu dnceler, Goodwinini desteklemektedir. ocuklukta renilen konuma pratikleri ierdikleri anlamlarla yetikinlie tanmaktadr ve her iki slup kendine gre geerli olsa da slup farkllndan tr yanl anlamalar

Cinsiyete (genderlect) , dil ve toplumsal cinsiyet aratrmalarnn ilk on yllk dneminde ortaya atlm olan bir kavramdr. Konumadaki cinsiyet farkllklarna iaret etmek zere ortaya atlmtr. Kadnlar ve erkeklerin belli eler kullandklar paylalan kodlar iinde farkllklar ve benzerliklere bakmak yerine, kadnlar ve erkeklerin kullandklar temel kodlardaki farkllklar anlatmak iin bulunmutur .Ancak ok soyut ve abartl kalmtr. (Thorne, Kramarae,Henley; 1983; 14)
66

94

doar. Kadn- erkek konumalarna kltrleraras bir yaklam, kimseyi hakszlk ya da delilikle sulamakszn honutsuzluklar aklamay olas klar.(Tannen, 1997;34)

Tannenn bu yaklam tam anlamyla Gumperzin farkl kltrlerden gelen kiilerin birbirleri ile hatal iletiim kurmalar sonucunda ortaya kan rka bal kalp yarglar ve bilinli ayrmclk zerine gr ile ayn eksene oturmaktadr. Tannena gre, kadnlar ve erkeklerin ayr kltrlerden geliyor olmalarnn yaratt skntlar onlar birbirlerini anlamamakla suladklar kmazlara itmektedir.

Maltz ve Borkern almalarnda vardklar sonular destekleyen Tannen, dil kullanmnda kltrel farkllklarn konuma srecinde kendini

stratejilerin ve elerin farkl anlamlar ierecek ekilde kullanlmas yoluyla gsterdiklerine iaret eder.67 Tannenn asl vurgu yapt, kadn ve erkeklerin tarzlarndaki en temel farkllk, kadnlarn uyum(rapport) konumas erkeklerin ise haber(report) konumas yapyor olmalardr. Erkeklerin ou topluluk iinde konuurken kendilerini rahat hisseder, kadnlar da zel

konumalarda daha rahat ederler.(Tannen, 1997;60)

Kadnlarn karlkl konuma ile dier kadnlarla kurduklar yaknlk kurmaya dayal iletiim, benzerlikleri, rten deneyimleri paylama yolla bir
Tannen(1997), Asimetriler: Kadnlarla erkeklerin kart amal konumalar adn verdii blmde, dertlemeyi kadnlar ve erkekler iin farkl anlamlar ieren konuma biimlerinden biri olarak verir. Bir dier sorunlu alan da bilgi isteme, soru sorma da ortaya kar nk kadnlar ve erkekler iin soru sormann ilevi konuma iinde farkllk gstermektedir.
67

95

balant salamaya odakldr.

Bu bakmdan da yaknlk kurulan zel

alanlardaki konumalarda benzerlik yakalamay hedefleyen ilgi, kadnlarn daha geni kitlelerle olan konumalarnda da kendini gsterir.

Erkeklerin ou iin ise konuma en bata, bamszl korumann, hiyerarik toplumsal dzen iinde mevki elde edip bunu srdrmenin bir yoludur.(Tannen, 1997;60) Bir olay anlatma, akalama ya da bilgi verme durumlarnda ilgiyi kendi zerlerine ekmek zere szl becerilerini sergilerler. Bu bakmdan da erkekler zel konumalarnda da uyum salamak zere deil, haber verme biiminde bir eilim iinde olurlar. Tannena gre, Amerikan toplumundan kadnlarn evde ok konuan, erkeklerin ise gazetenin ardnda sessiz kalan olarak kafalarda canlanmasnn temelinde de konuma eilimlerindeki bu farkllk yer almaktadr.

Tannenin kltrel farkllk anlay, hatal iletiime odakland bak asnda Talbotn deyimiyle kimseye iaret etmeden (Talbot, 1998;139) kadnlar ve erkeklerin dil kullanmlarnn farkl olduunu zerine kurulmutur. Ancak, iki farkl kltr iinde iktidar ilikilerinin nasl bir rol oynadna dair grler iermez. Ancak, kadnlar ve erkekler birbirlerinden tamamen farkl dnyalarda yaamamaktadrlar. Bu noktada da, farkllk yaklamnn, her ne kadar kadnlar ve erkekler aras iletiimde Hi anlamyorsun! ya da Thats not what I meant (yle demek istemedim!) gibi kitaplarla yakalad popler ilginin feminist dil almalarna pek de olumlu bir katk salamad gr ortaya kmaktadr. Bu bakmdan da Tannen, eletirilerle karlamtr.

96

d.Farkllk tahakkmden ayrlabilir mi?

Tannenin kltrel farkllk anlay iinde kadnlar ve erkeklerin farkl ancak eit olduklarna dair kabul, tahakkm grn tamamyla darda brakt ve kadnlar ve erkekler arasnda ortaya kan atmalar tahakkm erevesinden uzak, iktidar ilikilerini yok sayarak tanmlad iin

eletirilmitir. Kadnlar iddiasz, kesin olmayan ve zayf tanmlayarak, onlar kurbanlar olarak gsteren tahakkm yaklamna alternatif olarak ortaya kan farkllk yaklamnn temel ta olarak grlen kendine yardm kitab olarak nitelenen Hi Anlamyorsun!da Tannen, daha ziyade kadnlara ynelik nerilerle, erkeklerle iletiim kurarken aksaklklar ortadan

kaldrabileceklerini ne srer.

Senta Troemel-Ploetz(1998), Tannenin tahakkm, iktidar ve patriarka gibi terimleri kullanmadan, bir politik duruu aa vurmakszn

konumlandnn altn izer. Tannenin almasnda, kadnlarn ve erkeklerin kullanmalar beklenen sz edimlerinin68 nasl olutuuna dair yaplm hibir feminist aratrmaya referans verilmemitir.

Erkeklerin kullandklar yarglar, emirler, aklamalar, elikiler, eletiriler, deerlendirmeler, tanmlamalar, saldrlarn karsnda kadnlar , zr dilemek, savunma yapmak, bir iyilik istemek, yalvarmak, izin istemek, kendilerini hakl karmalar, hem fikir olmalar, desteklemeleri, uyum salamalar ve baka birinin durum ile ilgili tanmlarn kabul etmeleri gerekmektedir. Kadnlarn erkeklerin konuya hakim olmalarna msaade etmeleri, kendi dncelerinde srarc olmamalar, kart grlere nazike ekince koymalar ancak tam anlamyla kar durmamalar, konumann tonunu belirleyen taraf olmamalar, olmaktan kanmalar ve bunun karsnda erkeklerin konuyu belirleyen, kesin yarglar kullanmaktan ekinmeyen, kendi dncelerini kabul ettirmek iin srar eden ve tahakkm kuran taraf olduklar aktr. (Troemel-Ploetz, 1998;447)
68

97

Troemel-Ploetze gre ifadeler konumaclar arasnda stat ve g farkllklarn kuran edimlerdir ve bizler konutuklarmzdan sorumluyuz. (Troemel-Ploetz, 1998;449) bu bakmdan da bir ifadenin doru anlalmas ve yanl anlalmas iin bir snr sz konusudur. Tannenin eilimi, konumlar iinde erkeklerin kadnlara nasl stnlk saladklar ve kadnlarn da nasl ikincil konumda kaldklarn aklamaktan uzaktr. Kitapta kadnlara aklanan, kendilerinden farkl bir dil konuan erkeklerin aslnda haber konumas yaparak aslnda farkl bir hedefe, problem zmeye odaklanm olmalardr. Ancak Troemel-Ploetzin da ifade ettii zere, bu anlay erkeklerin lehine ileyen asimetrik ilikileri deitirmeye ynelik deildir. stelik Tannen verdii rneklerle veya erkeklerin kabalklarn duyarszln, aklamak iin

vurdumduymazln,

bencilliklerini

erkeklerin cevaplarn anlalabilir klmaya almaktadr. Ancak, karlkl konumalarda eitlik veya eitsizlik, simetri ya da asimetriyi biz retiriz. Daha gl olanlar, bir takm ayrcalklarndan ve haklarndan vazgeme hakkna sahiptirler ve daha gsz olanlar eitlik ya da simetri talebinde bulunamayan ve elde edemeyenlerdir. (Troemel-Ploetz, 1998;456)

Tannenin nermeleri, Troemel-Ploetzin profesyonel kadnlar olarak niteledii, kadn haklar iin, kadnlara yardm merkezlerinde, tecavz ve taciz zerine alan, her trl cinsel ve szl iddete kar mcadele veren kadnlar iin anlamszdr. nk, bu kadnlar konuma politikalarnn ve beden politikalarnn ardnda kadn-erkek ilikilerinin iktidar politikalarnn yattnn farkndadrlar.

98

Farkllk yaklamnn problemli olduunu dnen dier bir isim ise Aki Uchidadr. When difference is dominance: A critique of the AntiPower-based Cultural Approach to Sex Differences da (Farkllk Tahakkm Olduunda: Cinsiyet Farkllklarnda G Kart Kltrel Yaklama Eletiri) Uchida, ncelikle hem Tannenin hem de Maltz ve Borkern ayn cinsiyetten insanlarn kendi aralarnda konumalarnda geerli olan kurallarn kar cinsiyetle konumalarda da geerli olduunu elde destekleyici yeterince veri olmadan varsaymalarnn hatal olduuna iaret eder. (Uchida, 1998;283)

Bu yaklamn yetersiz olarak kabul edilmesinin dier bir sebebi de her ne kadar ocuklar ayn cinsiyet gruplarnda sosyalleseler de dier cinsiyetten tamamen ayr tutulmamaktadrlar; kar cinsiyetten arkadalar da edinmekte ve onlarla nasl etkileim iine gireceklerini de renmektedirler. Yaklamn kadn ve erkek iletiim zelliklerini ayr ayr ele alyor olmas, bu zelliklerin statik olduklar ve deimez olduklar dncesine dayamaktadr ki kadnlar ve erkekler aras iletiimde kadnlar ve erkeklere atfedilmi deimez zellikler zerinden deerlendirme yaplmas mmkn deildir.

Uchidaya gre tahakkm yaklam gibi, farkllk yaklam da rk, snf, ya ve cinsel ynelimi dikkate almamaktadr. Bu durumda da Maltz ve Borkern nermesi Amerikan kadn ve erkekleri iin geerli olurken, Tannen, homojen bir grupta orta snf, iyi eitimli heteroseksel Amerikallar zerinden rnekler sunmutur. Uchida, tahakkm yaklamna alternatif olarak ortaya

99

kan farkllk yaklamnn, eit erkekler ve kadnlar arasndaki iletiimde iktidarn yerinin pek olmadn savunmutur. Ancak, eit olmann koullar belirsizdir.(Uchida, 1998;286) Ayrca, kz ocuklarn ve erkek ocuklarn rendikleri organizasyon modellerinden farkllar Maltz ve Borkern ve Tannen almalarnda yer alm, neden byle bir ayrmn ortaya kt sorgulanmamtr. Uchida, konuma iinde ortaya kan cinsiyete dayal i blmnn sadece kltrel farkllktan kaynaklanmadnn altn izer:

Farkllk, kadnlarn doal olarak erkekleri konumaya dahil etmeleri

beklentisinin yaratlmasnn avantaj, dier taraftan da gznde kadnlar erkeklerin ilgisiz grnmesi, kadnlarn konuma iinde erkeklerden daha fazla i yapacaklar (ve yapmalar gereken) bir modeli glendirir.

(Uchida, 1998; 288)

Neden bu grevi kadnlarn stlendii ve erkeklerin ise neden ayrcalkl durumda konuma srecinde yer aldklarna baklmamas eitsizlii savunmann bir yolu olarak belirmektedir. Bu bakmdan da kadn ve erkein toplumsal hiyeraride konumlanmalarndan kaynaklanan bir farkllk sz konusudur. Kadn ve erkek olarak etiketlendiimiz ve kadnla ve erkeklie atfedilen kurallar rendiimiz ve bunlara uymamz beklendii iin, Bizler cinsiyetlendirilmi etkinliklerle, toplumsal cinsiyet yaparz69 (Rakow, 1987; West ve Zimmerman 1983, 1987). (Uchida, 1998;290)

69

Uchidann aktard alntnn orijinalinde we do gender ifadesi ancak toplumsal cinsiyet yaparz eklinde evrilebilmitir.

100

Uchidann farkllk yaklamnn tahakkmden ayr tutulamayacana dair gr, geldii nokta itibaryla feminist dil almalarnda (feminist linguistics) son durumun ipularn sunmaktadr. Toplumsal cinsiyet artk, bir kiinin doumda stne yapan kadn ya da erkek etiketinin tesinde snf, rk, eitim, stat ve cinsel eilim gibi zellikler ile etkileim iinde ortaya kan, zaman ve balama gre deiiklik gsterebilen sergilenen(Butler, 1999 ) bir durumdur.

101

3. PERFORMANS OLARAK TOPLUMSAL CNSYET VE DL LE LKS

Feminist dil almalarnda tahakkm ve farkllk yaklamlarnn dil ve toplumsal cinsiyet ilikisini aklamakta tek bana ya da bir arada yetersiz kalm olmas yeni araylar gndeme getirmitir. Bu yaklamlarn belli noktalarda toplumsal cinsiyet ve dil ilikisinin aklanmasna katkda bulunduklar yadsnamaz. Ancak, kadnlarn ve erkeklerin kendi kategorileri iinde onlara atfedilen kadnlk ve "erkeklik zelliklerini tamamyla

tamadklar aktr. te bu noktada toplumsal cinsiyet kavramnn ieriini performans anlayyla yeniden tanmlayan Judith Butlern70 dnceleri nem kazanmaktadr. Feminist dil almalarnda Butlern performans71 kavram zerine tartma srmektedir.

Performans ynelimi (the performance turn) pek ok dil ve toplumsal

cinsiyet aratrmacsnn kadn ve erkek gibi alldk toplumsal cinsiyet kategorilerini sorgulamasna ve dilsel performanslarn hem geleneksel olarak cinsiyetlendirilmi kimliklerle hem de bir veya birden fazla ekilde geleneksel toplumsal cinsiyet normlarna kar koyan kimliklerle hangi yollarla iliki

Butlern cinsiyet ve toplumsal cinsiyet zerine iki erken dnem makalesinde Simone de Beauvoirn feminist varoluculuunu temel dayanak noktas olarak almtr. Butlern toplumsal cinsiyet kavramn sorgulad Gender Troublen zeminini ise Butlern Fransz teorisine ilgisi ve Monique Wittig, Julia Kristeva , Luce Irigaray ve Fransz psikanaliz gelenei oluturmaktadr. (Salih, 2004;5) Butlern deinilen performans kavramnn onun queer teori ile balantlandrlmasnda etkili olduunu belirtmek gerekir. Butlern toplumsal cinsiyeti performans olarak grd ynndeki dnceleri, rklk ve etnik kkene dair ieriklere de uygulanmtr. (Salih, 2004;13) 71 Butlern performance kavram performans olarak kullanlacaktr. Ancak kavramn fiil hali olan to perform yerine sergilemek fiilinin kullanlmas daha doru bulunmutur.
70

102

kurduklarn kefetmeye yol amtr. (Eckert ve McConnell-Ginet,

2003;4)

Toplumsal cinsiyet ve dil ilikisi zerine alan aratrmaclar, bu bak as iinde, artk kadnlar nasl konuur? ya da erkekler nasl konuur?72 gibi sorular sormak yerine belli trden kadnlar ve erkekler olarak kendilerini gstermek iin insanlarn ne tip dilsel kaynaklara yneldiklerini bulmaya odaklanmlardr. Ayrca hangi dilsel pratiklerin belli toplumsal cinsiyet ideolojilerini ve normlarn destekledii ya da bunlarla eliip deiimi beraberinde getirdii sorgulanmaktadr.

Janet Bing ve Victoria Bergvall (1998) da toplumsal cinsiyet ve dil ilikisine dair sorulan geleneksel sorularn73, bu ilikiyi aklamakta yetersiz kald grndedirler. Farkllklarn, toplumsal cinsiyet kutuplamas (gender polarization)
74

eklinde ikili bir dzenee oturtulmas, aslnda

farkllklarn kendilerinden kaynaklanan bir problem deil de bu farkllklarn eril ve diil olma tanmlamasna dayanmaktadr. Bing ve Bergvalla gre eitlilik (diversity) kavramn devreye sokmak gerekmektedir. (Bing, 1998;505) Kadnlar ve erkeklerin dil kullanmlarndaki farkllklara odaklanan dilbilimciler, ortaya koyduklar cevaplarla aslnda kutuplamay

krklemektedirler. Bu bakmdan da eitlilik kavramn merkezine alan yeni

Bu tip sorular, bu alma iinde ad geen gerek toplum dilbilim gerekse feminist dil aratrmalarnn ounda yer almaktadr. 73 Yukarda da belirtildii zere bu alanda sorulan geleneksel sorular kadn ve erkeklerin dil kullanmlarndaki farkllklarn bulmaya odakldr. Bu bakmdan da ikili bir dnce sistemiyle hareket ederler. 74 Bem , toplumsal cinsiyet kutuplamasn eril ve dii ayrm etrafnda toplumsal yaamn her yerde grlen ekilde organize edilmesi(Bem 1993:2) eklinde tanmlamaktadr.( Bing, 1998;503)
72

103

modeller kurabilecek

yeni sorular sormak gerekmektedir. Toplumsal

cinsiyete, cinsiyetin diil ve eril olan ikili kategorisinin dna karak eitliliklerin varln kabul ederek ve snf, etnik kken gibi zelliklerle ilikili ele alarak bakmaya almaktadr.

a. Performans olarak toplumsal cinsiyet

Butlern toplumsal cinsiyeti performans olarak deerlendiren, kadn ve erkek gibi kategorileri reddeden, toplumsal cinsiyetin cinsiyetlendirilmi beden ile balantsna kar kan yaklamnn etkileri feminist dil almalarnda kendini dolayl olarak gstermektedir. Feminist dil

almalarnda toplumsal cinsiyetin dil zerinden sergilendii grn benimseyen aratrmaclara gemeden nce, ksaca Butlern performans anlaynn kklerine ve genel hatlarna bakmak yerinde olacaktr.

Butlern

toplumsal

cinsiyeti

performans

olarak

tanmlamasnn

temelinde, sz edim teorisinin (speech-act theory) nde gelen isimlerinden John Langshaw Austinin dnceleri75 yer almaktadr.

Austin, sz edimlerini e ayrr: Dzsz edim, edimsz edimi, etkisz edimi. Dz sz edimi, seslendirme, dillendirme ve anlamlandrma edimlerinden oluan katl bir edimdir(Aysever, 2000;18) Edimsz edimi ise, dzsz ediminde bulunan kiinin bu edimde bulunurken yerine getirdii edimdir. Konuann dinleyene szn aktarrken yapt ilemlerdir: Bildirme, soru sorma, buyurma, uyarma, bilgi verme, rica etme, sz verme gibi edimlerdir. Etkisz edimi, dzsz ediminde bulunup belli bir edimsz edimini yerine getiren kiinin, isteyerek ya da istemeyerek kendisini dinleyen kiinin duyular, dnceleri, eylemleri zerinde bir takm sonular yarama edimidir. Bu edimler inandrma, ikna etme, elendirme ve sinirlendirme gibi etkileri yklerler. (Kker, 2005;88)(Searle,2006;156159,167-173) Butler da Austinin sz edim ayrmna yer verir, ancak sadece edimsz edimi ve etkisz edimine deinir. Bunlarn ayrmnn olduka karmak olduuna ve her zaman sreklilik gstermediine de dikkat eker. (Butler,1995;197)
75

104

Wittgensteinin kullanm hakkndaki dil anlayndan hareket eden John

Langshaw Austin, tarafndan temelleri atlan sz edim kuram,

ortada biri konuan teki dinleyen olmak zere iki kiinin bulunduu (ya da bulunduunun varsayld), konuan kiinin ne sylyorsa onu anlatmaya alt (bir ey syleyip baka bir ey anlatmaya almad) aka yapmad, yalan sylemedii, eretilemelere bavurmad, ciddi ve olaan bir iletiim ortamn dikkate alarak konuan kiinin dilsel davrann zmler.(Aysever, 2000;12-13)

Gndelik dil kullanmlarnn ve konuma eylemlerinin doasn ve isel mantn irdeleyen Austinin, dilin betimlemek ve bildirmenin yan sra sz kullanma sokmak ya da sz ediminde bulunma ilevi olduunu belirtir. Yani iletiim ortamnda kendisini dinleyen kiiye bir tmce szceleyen76 kii bildirmekten daha fazlasn yapar. Sz verir, bahse girer, miras brakr. (Aysever, 2000,14-vd) (aktaran Kker, 2005;87-88)

How to Do Things With Words(1980) adl eserinde Austin, sz ve eylemin birbirine kart olduklar grn ykmay hedeflemitir. (Eckert ve McConnell-Ginet, szcelemler77 1998;130) Bu balamda da performansa dayal

olarak bilinen ve Butlern performans kavramnda byk

Kker, bu noktada dipnot koymakta, szcelem ve szcelemek kavramlarn ve dier sz edim kuramna dair terimleri sunan Ayseverin metnine referans vermektedir. Sz edimleri kuram, iletiim ortamlarnda konuan kiilerin, kendisini dinleyen kiilere bir iletide bulunmak iin rettii, azndan kard( ya da kada dkt) tmceleri dikkate alr. Bir tmce szcelemek (to utter a sentence) terimi ite bunu anlatr: Konuan kii olarak bir tmceyi belli bir iletiim ortamnda dinleyen kiiye bir iletide bulunmak amacyla retmek. Szcelem(utterance) terimi ise iki anlamda kullanlr: 1)Bir tmcenin konuan kii tarafndan iletiim amacyla retilmesi 2)iletiim amacyla retilen tmce.(Aysever,2000;14) (Kker, 2005;87-88) 77 Performative utterances olarak nerilmi olan terim iin Ayseverin utterance iin kulland szcelem terimi ile birlikte performative kelimesinin sergilenebilir olarak kullanlmas yerinde bulunmutur.
76

105

etkisi olan szcelemlere deinilmelidir. Performansa dayal szcelemleri (performative utterances) Austin, rnekler zerinden tanmlar.78

Austin, sergilenebilirliin bir eyler yapmay istemeye dair bir mesele olmadn, ayn zamanda da sylemeye dair olduunu ifade etmektedir. Dier bir deyile performansa dayal bir szcelem ile kii, eylemi syleyerek gerekletirmi olmaktadr. Butler da bu gr gelitirmitir. Szl performanslar da dier performanslar gibi ortaya kp, anlam kazanp, ilevlerini yerine getirmektedirler. (Eckert ve McConnell-Ginet, 1998;131)

Gender

Trouble:

Feminism

and

the

Subversion

of

Identitiy(1990,1999) (Toplumsal Cinsiyet Sorunu: Feminizm ve Kimliin k), balkl eserinde Butler, dayatlm kltrel performans biimleri olarak cinsiyet, cinsel kimlik(gender)79, cinsellik zerindeki

zmlemeleriyle (Osborne, 1999;142) feminizme eletiriler yneltmi80 ve tartma yaratmtr.

78

a. Bu kadn kanunlar nnde nikahl karm olarak alyorum. Evlilik treninde sylemcelendii zere. b. Bu gemiyi Queen Elizabeth olarak adlandryorum. Gemi denize indirilirken sylemcelendii zere.c. Saatimi erkek kardeime miras brakyorum. Vasiyette yer ald zere.Tm bu rneklerde, aka grlyor ki; bir cmle szcelemek (tabii ki uygun koullarda), yaplacak eyi szcelemeyle sylemeli olduum eyi yapmam ya da o eyi yapyor olma durumumu betimlemek deildir.() Bu tip bir cmleyi ya da szcelemeye ne ad veririz? Ben buna bir sergilenebilir cmle ya da bir sergilenebilir szcelem, ya da ksaca bir sergilenebilir (a performativ) demeyi neriyorum. Bu ad tabii ki edim ieren sradan fiil sergilemek(perform) ten karlmtr: szcelemin ortaya knn bir edimin sergilenmesini olduunu gsterir.(Austin, 1962;5-6)

79 Peter Osborneun A Critical Sense(1996) adl kitab Trkeye Eletirel Bak(1999) olarak Eliin Gen tarafndan evrilmitir. Genin Judith Butler ile yaplan rportaj evirirken, toplumsal cinsiyet olarak Trkeye yerlemi olan gender kelimesi yerine cinsel kimlik ifadesini kullanmakta olduu grlmtr. 80 Butler, John Osborne ve Lynne Segal ile 1993te gerekletirdii bir rportajda Gender Troublen feminizmin ierisindeki dayatlm heterosekselliin bir eletirisi olduunu hedefinin de feministler

106

Feminist kuram, genel olarak, sadece sylem ierisinde feminist

kar ve amalar balatan deil, ayn zamanda kendisi iin siyasi temsilin de arand zneyi oluturan, kadn kategorisi yoluyla anlalan, bir kimlii varsaymtr. Bir yandan temsil, kadnlara siyasi zneler olarak grnrlk ve meruluk yaymay hedefleyen siyasi sre iinde ilemsel bir terim grevi grr. te yandan, temsil, kadn kategorisi hakknda doru olduu dnlen eyleri gz nne serdii ya da bozduu sylenen bir dilin normatif ilevidir. Kadnlar btnyle ya da yeterince temsil edebilecek bir dilin gelitirilmesi, kadnlarn siyasi grnrlln glendirmek iin feminist kuramca gerekli grld. Kadnlarn yaantlarnn ya yanl temsil edildii ya da hi temsil edilmedii yaygn kltrel durum dnldnde bu aka nemli grnyordu. (Butler, 1995;105)

Butlera gre zne olarak kadn kategorisi sorunludur.81 Tanmlama ve temsil etme iddiasnda olunan eyin onayna sahip sabit bir gsteren olmaktan ziyade kadn, oul olarak dahi sorunlu bir terimdir, bir mcadele

olduunu vurgulamtr. (Osborne, 1999;143) Bu rportajda Butler, Gender Troubledan cinsiyet ve toplumsal cinsiyete dair karlan yorumlara da deinmektedir. Gender Troubledan karlan yorumlardan biri, cinsiyet diye bir eyin bulunmad, yalnzca cinsel kimliin bulunduu, cinsel kimliin de edimsel olduu yolundadr. Bunun zerine insanlar, cinsel kimlik edimsel ise kktenci biimde zgr olmaldr, diye dnmeye balad. Pek ouna da sanki bedenin gereklii boaltlm, gz ard edilmi ya da reddedilmi, hattan inkar edilmi gibi geldi.(Osborne, 1999;144) butler bu yorumlar zerine Bodies that Matter(1993) kaleme alm ve cinsiyet ulam ve gereklik sorununa dnerek cinsiyetin kendisinin nasl olup da bir norm gibi anlamlandrlabildiini (Osborne, 1999;144) sorgulamtr. 81 Butler bu sorunu yle amaktadr; Eer birisi kadn ise, bu kesinlikle birinin olduu her ey deildir; bu terim sadece toplumsal cinsiyetlenme ncesi(pregendered) kiilerin kendi toplumsam cinsiyetine zg nitelikleri at iin deil, ama toplumsal cinsiyetin, farkl tarihsel balamlarda daima tutarl veya srekli olarak kurumad ve toplumsal cinsiyetin sylemsel olarak kurulmu kimlilerin rksal, snfsal, etnik, cinsel ve blgesel biimleri ile kesitii iin kapsayc olamaz. Sonu olarak, toplumsal cinsiyeti devaml olarak iinde retildii ve srdrld siyasi ve kltrel kesimelerden ayrmak mmkn deildir.(Butler, 1995;107)

107

alan, bir kayg kaynadr.(Butler, 1995;107) Ynelttii sorular feminizmin vurgu yapt kimlik anlayndan82 syrlmas ve post-modern bir yap kazanmas gerektiine iaret etmektedir.

Feminizmin znesinin varsaylan evrenselliinin ve birliinin, iinde iledii temsili sylemin zorlamalar tarafndan etkili bir biimde andrldn ne sryorum. Gerekten de, feminizm dikisiz (seamless) bir kadn kategorisi olarak anlalan sabit znesi zerine olan bu prematr srar, kanlmaz olarak bu kategoriyi kabul etmeye dair eitli itirazlar retir. Kadn kategorisinin tutarl ve sabit bir zne olarak kuruluu, toplumsalcinsiyet ilikilerinin farknda olunmadan dzenlenmesi ve eyletirilmesi midir? Ve bylesi bir eyletirilme feminist amalara tam da zt deil midir? Kadn kategorisi hangi dereceye kadar sadece heteroseksel bir

matriks(matrix) balamnda istikrar ve tutarllk kazanabilir? Eer sabit bir toplumsal cinsiyet nosyonunun feminist siyasetin temel ncl olamayaca ortaya karsa, toplumsal cinsiyetin ve kimliin bu eyletirilmesine kar klabilecek, kimliin deiken kuruluunun siyasi bir ama olmasa da yntemsel ve normatif bir n-gereklilik olarak alacak yeni bir feminist siyaset biimi belki de imdi arzulanabilir.(Butler, 1995;108)

Kimlik uzunca bir sre kadnlarn problemli toplumsal konumlanmalar iin cevap olarak grlmtr. Birinci dalga 19. yzyl feminizmleri kadnlar evrensel insann iine oturtmaya abalayarak konumlandrmaya yneldiler. kinci dalga feminizmler, 1960lar ve 1970lerle balayarak evrensel nsan raslantsal olarak eril deil de doasndan dolay eletiri ynelttiler. Bu eletiri kadn ve erkeklerin toplumsal cinsiyet farkllklarna dayanan ift hale gelen evrensel kategorilerden bir kategorizasyona dayanyordu.1980lerde evrensel kategori kadn evrensel kategori olarak yle gl kabul grd ki, daha sonra beyaz, st/orta snf heteroseksel kadnlara odaklanmas yznden eletirildi. () 1980lerin sonlar ve daha ziyade 1990larla kimlik politikalar saldrya urad.(Beasley, 2005;105)
82

108

Butler, kadn kategorisinin heteroseksel bir balamda tanmlanyor olmasna kar kmaktadr.83 Bu kategori baz alnarak yola kan feminist hareketlerin ise kstl bir ereve sunduklarn dnmektedir. Kadn kategorisi sadece belli kadnlar ve kadnlk deneyimlerini kapsayan bir ereve sunmaktadr. Bu bakmdan da Butlera gre sorunludur.

[Gender Trouble] Cinsel kimliklerin, tadklar deimezlii ve tutarll ancak heteroseksel kalp balamnda kazandklarn ne srer. Cinsel kimliin cinsellikle olan bu sylemsel bann bir sonucu olarak cinsel kimlik sorununu douran ykc olaslklarn ortaya kt ne srlmektedir.

(Osborne, 1999:143)

Butlera gre , cinsiyetin ve/veya toplumsal cinsiyetin nasl ve hangi yollarla verildiini aratrmadan , verili bir cinsiyete ya da verili bir toplumsal cinsiyete nasl gnderme yaplabilmektedir. (Butler,1995;110) Bu sorgulama ile Butler, mevcut toplumsal cinsiyet anlaynn zden yoksun olduuna deinmek istemektedir.

Kimlikle ilgili normlar yerinden oynatarak Butler, toplumsal cinsiyet kimliini, isel bir esasn, gerek bir zn var olmadna vurgu yaparak performative (sergilenir) olarak tanmlar. Toplumsal cinsiyet sergilenebilir olandr. nk doal bir ekirdei, gereklii yoktur. (Beasley, 2005;102)

Butler, normatif heteroseksellik koullarnda toplumsal cinsiyetin denetlenmesinin kimi zaman heteroseksellii emniyete almann bir yolu olarak kullanlabildiine iaret etmektedir. (Butler, 1999;xii)
83

109

Dier taraftan, Butler, sergilenebilirlie Gender Troubleda rnek olarak gsterdii transekselliin, sergilenebilirliin paradigmas olarak anlalmamas gerektiine dikkat ekip performans ile sergilenebilirlik arasndaki ayrma deinmektedir.

Performans, sergilenebilirlikten ayrmak gerekir, ilki bir zneyi var

sayar, ikincisi ise zne anlay ile savar. Bodies that matterda, Critically Queer adl denemenin ba ksmnda bu noktay aklamaya altm. ktidarn, sylem araclyla zneleri retip deiken klmak zere ilediini iddia eden Foucaultcu savdan yola ktm. Ancak sylemin bir zneyi nasl retebilecei zerine kafa yormaya baladnzda, sz edilenin, retimin belli bir betisi ya da eretilemesi olduunu gryorsunuz. Tam da bu noktada sergilenebilirlik kavramna, zellikle de sergilenebilir dil edimlerine-

adlandrd eyi var eden dil edimlerine- dnmek yararl olacaktr. Sylemin olduka belirli bir biimde retici olabildii andr bu. Benim yapmaya altm da, sergilenebilirlii, sylemin, adlandrld eyi retme

yeterliliine sahip yn olarak dnmek. Sonra, Austinin Derridac yeniden yazmndan yararlanarak bir adm daha atp, bu retimin aslnda her zaman belli bir yineleme ile ezberden geerek gerekletiini ne

sryorum.(Osborne, 2005;146)

Butlerin aratrmalarn

ortaya tesine

koyduu geen

dnceler, Aykrlk

zellikle

gay/lezbiyen saflarna

Teorisinin

nc

yerletirilmesine neden olmutur. Bedensel cinsiyet (dii/erkek), toplumsal cinsiyet(feminen/masklen) ve cinsellik (homoseksellik/heteroseksellik)

110

kategorilerini kartrarak, zellikle aykrlk politikas olan bir potpori oluturabileceimizi nermektedir. Aykrlk politikas, kimlii olarak, verili kimliklerin reddene izin verir. (Butler,1993c:29) (Beasley, 2005;107-108)

b. Toplumsal cinsiyetin dil zerinden sergilenmesi

Butlerin Aykrlk teorisine byk lde katkda bulunan grleri, toplumsal cinsiyetin verili bir kimlik olarak deil de, deien bir performans olarak dil zerinden sergilendii dncesini dourmu ve 1990lar sonrasnda toplumsal cinsiyeti irdeleyen dil almalarndaki seyri de etkilemitir. (Cameron, 2005;491)Aykrlk teorisinden etkilenen

aratrmaclar, toplumsal cinsiyet klfn bir ekilde zorlayan konumaclarn yer ald rnek olay incelemeleri araclyla, erillik ve diillik kategorilerine dair dnceleri sarsmlardr.(Cameron, 2005;491) Kira Hall, aykrlk

teorisinden etkilenen isimlerin banda gelir. Hall(1995), 1980lerin bandan itibaren neredeyse ayr bir sektr olarak ortaya kan ve yaygnlaan 900l hatlardaki84 dilsel aktarmlar inceler.

Sadece Kaliforniyada 45 milyon dolar yllk gelir elde eden hatlarda

kadnlarn dili alnmakta, satlmakta ve arayanlarn memnuniyetinin salanmas iin mteriye gre ilenmektedir. Bu teknolojik dilsel dei toku, dildeki 900l hatlarn yaygnlamas Amerikada Catherine MacKinnon bata olmak zere feministlerin, erkeklerin pornografi talepleri ile ortaya kan cinsel tehlikeye dikkat ekmeye almlardr. Catherine MacKinnon, feminist grte, pornografinin bir tr dayatlan cinsellik(1987:148)(Hall, 1995;187) olduunu vurgulamtr. Toplumdaki g ilikilerinin kurulmasna temel oluturan ey, MacKinnon ve dier bir feminist teorisyen olan Dworkine gre cinselliktir.
84

111

geleneksel iktidar nosyonlarn karmaklatrr, nk bu sektrde alan kadnlar bilinli olarak kadnlarn gszl ile eletirilen klielemi bir dili, ekonomik zgrlk ve toplumsal esneklik kazanmak iin kullanrlar.(Hall,

1995;183)

San Franciscoda kadnlara ait be fantezi hatt irketinde yrtt bu aratrmada Hall, 900l hatlarda alanlarn telefon grmelerinde

kullandklar dilin, Lakoffun kadn dili olarak ortaya koyduu zelliklere deinerek, gszln dili olarak tanmlanan dile yaknln

sorgulamaktadr. Fantezi hatlar kayt ve canl olmak zere iki ekilde hizmet verir. Kayt fantezi hatlarnda, arayan telefonunda duyduu menden istedii seenei tulayarak fantezisini dinlerken, canl fantezi hatlarnda numaray arayan kii john, ilk nce isteini telefon pezevengine kayt ettirmekte, daha sonra bu johnun talebi dorultusunda fahie hatta balanmaktadr.(Hall, 1995;185) Yz yze bir etkileim sz konusu olmadndan alan

asndan burada bir serbestlik sz konusudur. Onun fiziksel olarak kendini kurmas, mterinin konuma zerinden ilerleyecek olan fantezinin gereklik kazanmas iin gereklidir. Mteri hakknda kiisel hibir bilgiye sahip olmayan alann, fantezinin ilemesini salamak iin kurmas gereken yaknlk ilikisi, sergiledii performans hem gndelik dil hem de zel konuma zerinden kurmas ile salanmaktadr. (Hall, 1995;190) Hall, New Yorkta faaliyet gsteren bir fantezi hattnn alan klavuzunda kadn alanlara nerileri ele alarak, bu klavuzda alanlardan farkl karakterler

112

yaratmalar ve ideal kadna85 benzer biri olarak konumaya balamalar istendii vurgulanmaktadr. Bu klavuza gre, nemli olan alann telefonda kendisi olmadn aklnda tutmas ve yaratt karakterle tutarl olmasdr. Hall, Fishmann konumann devamn salamak iin kadnlarn stlendikleri roln, bu hatlardaki hizmetlerde, alan kadnlar tarafndan arayana sorular sorarak konumay ilerletmelerini salamak eklinde kendini gsterdiinin de altn izer.

Daha nceden kayt edilmi hatlarda ise kullanlan dil, ar ayrntlarla bezenmi ve sanki bu hatt dinleyenin sylediklerine cevap verirmi gibi yaplandrlmtr. Hallun rnek verdii hatlardan birindeki konumac, al verii seven, kadns kyafetler giyen, kendine srekli aynada bakan ve gnn yarsn erkeklerin fantezilerini gerekletirmek iin yatakta geiren tam anlamyla mkemmel kadndr. (Hall,1995;192) Bu imgeyi yaratmak iin alan, yaygn olarak kadns diye dnlen, ehvetli, dantel, i amar, saten ve gizem gibi kelimelerden yardm almaktadr.

Halln grme yapt fantezi hatt alanlar, yaptklar iin szl yeteneklerine bal olduunun ve bu yolla para kazandklarnn farkndadrlar. Bunun da tesinde , rettikleri dilin tipi hakknda bilinlidirler ve dillerini pazarlanabilir klan belli linguistik zellikleri aklarlar. (Hall, 1995; 1999) Bu zellikler gerek nceden kayt esasna gre alan gerekse canl hizmet
85

Hall, bu ideal kadn dncesinin problemli bir kavram olduuna ve evrensel olmadna da dikkat eker. Ancak, bu hatlarla nemli olan klielemi modeller zerinden mterinin isteklerini yakalamaktr. Belirtilen klavuzda metres, kle, travesti, lezbiyen , yabanc yada bakire (Hall, 1995;191) rnek tipler zerinden konumay amak nrilmektedir.

113

veren fantezi hatlarnda ayndr. Bu kadnlar, sklkla kadns szck elerini kullandklarn ve mterinin konumasn dzenli olarak sorularla ve destekleyici yorumlarla kestiklerini, bu yolla mterinin sylediklerini dinlediklerini gsterdiklerini aklamlardr. Dinamik bir ses tonu

kullandklarn da eklemilerdir. Dier bir deyile, seksi olmann anahtar, szck seiminde ve uygun ses tonunda gizlidir. Halln grme yapt alanlar, farkl yalarda, farkl etnik kkenden ve farkl cinsel tercihten kadnlardr. Ancak, hepsi mterilerinin talebine gre, kullandklar dil araclyla kimliklerini yeniden ekillendirmekte, yarattklar karaktere uygun bir ses tonu seerek, o karakterin etnik kimliine ve cinsel eilimine brnerek kullanabilecei kelimelerle fanteziyi gerekletirmektedirler. Beyaz bir alan mterisinin, siyah bir afetle konuma isteini, o tip bir karakter yaratp ona gre performans sergileyerek gerekletirir. Tm bu

performanslarn ortak noktas ise, tm alanlarn gszln dili olarak grlen kadn dili eleri kullanarak, ekonomik aresizliklerini amay baaryor ve herhangi bir zarar grmeden cinsel gc ellerinde bulunduruyor olmalardr.

Aykrlk teorisi ile balanty kopartmadan, Mary Bucholtz From Mulatta to Mestiza makalesinde dil zerinden toplumsal cinsiyet ve etnik kimliin, bir etnik kimlikten dierine gei srecinde86(passing) nasl ilediine bakmaktadr. Buholtzun hareket noktas Butlern iaret ettii

zere ve dier aykrlk teorisyenlerinden Elizabeth Groszun da destekledii

Passing, Aykrlk teorisi iinde bir cinsiyetten dierine gei anlamyla kullanlmaktadr. (Bucholtz,1995;353)
86

114

kimliin ze deil de performansa dayanddr. Dier taraftan etnik kimlii de bu balamda performans olarak deerlendirmek aykrlk teorisine ayr bir katk olarak dnlmektedir. (Bucholtz, 1995;354)

Bucholtzun grmeler yapt kiiler iin etnisite bir mcadele alandr. (Bucholtz, 1995;362) Bucholtz, fiziksel olarak etnik kkenlerinin zelliklerini tamayan kiilerin, etnik kkenleri ile olan balarn, o kkenin diline sahip karak, renmeye alarak saladklarn vurgulamaktadr. rnek olarak, Japoncay renmeye alan ve bu yolla da kendini bulduunu dnen Japon kkenli bir Amerikalnn, Japoncay unutmaya alan dier Japon Amerikallardan kendini nasl daha farkl hissettiini ifade etmesini gsterir. Bu kz, bir Japon gibi grnmese de, dili renerek etnik mirasna yaklatn dnmektedir.

Bucholtz, etnik kimliin etiketleri olan belli bir giyim tarznn ya da sa eklinin aslnda toplumsal cinsiyet iin de iliyor olmasna rnek olarak, Meksikal babas ldkten sonra Amerikal annesi tarafndan Meksikal kadn kimliinin dnda yetitirilen bir kz olan Claudiay gstermektedir. Dil ve kendini gsterme ekli, etnik etiketlerden biri gibi ilemektedir. Grnts her ne olursa olsun kii eer o etnik kimlie ait bir dil kullanmyorsa, o etnik kimliin gerektirdii gibi giyinmiyor ve davranmyorsa o kimlii tayormu gibi alglanmamaktadr. Bucholtzun verdii dier rnekler de performansn sadece toplumsal cinsiyet ile snrl olmadna ve bireylerin tadklar karmak etnik kkenlerin etkisinde olduuna iaret etmektedir. Bu

115

performans iinde dil, ne etnisiteden ne de cinsellikten ayrlamayacak bir e olarak belirmektedir.

Aykrlk teorisinden etkilenen aratrmaclarn dnda, bireyler ya da kk gruplar tarafndan farkl ieriklerde ortaya konan farkl sylemler arasnda gidip gelerek konumlanan performanslara bakan aratrmalar da vardr. Konumalarda, erillik /diillik kalb etrafnda konumlanan tutarl bir dilden ziyade toplumsal cinsiyetin ierie bal olarak performans sz konusudur.

Scott Kiesling, bir performans olarak erkek kimliinin sergilenmesinin kullanlan dil zerinden nasl gerekletiine ve iinde bulunulan durumun, konumann ieriinin bunda ne derece rol oynadna bakmtr. Amerika Birleik Devletlerinde niversite yaantsnn ok nemli bir paras olan erkek kardelik birlii olan fraternityde erkekler aras toplumsal ilikilerin kuruluuna dil zerinden bakan Kiesling, hayatlarnn daha sonraki ksmnda erkeklerin basknl kurmada elde ettikleri, yaplandrdklar ve yeniden rettikleri toplumsal pratikleri bu birlik iinde kazandklarna dair bir anlaya ulatn ifade eder. (Kiesling, 1997;66) Erkekler aras bu birlikte iktidar ilikilerinin kuruluu,ekli ve desteklenmesi erkeklerin kullandklar dil zerinden gereklemektedir.

Kiesling , Foucaultnun izinde iktidar edimi dntren edimdir der. ktidar bireylerin sonularn hemen grdkleri ya da hemen kullandklar bir

116

ey deildir. nsanlar belli durumlarda belli ekillerde hareket etmeleri gerektiine inanrlar, nk o ynde hareket etmezlerse ciddi bir takm sonularla karlaacaklarn hissederler. Ele alnan topluluun kurallar ve deerleri bu bakmdan belirleyicidir.(Kiesling, 1997;67) Erkeklerin kendilerini sunum ekilleri birlie kabul edilmeleri ve stat kazanmalar ok nemlidir. Bu bakmdan da doru bir kimlik ne srmeleri gerekir. Erkeklerin birbirileri zerine uyguladklar temel zorlama, rekabeti, baarl, emin bir kimlik sunmaktr. Fraternity ideolojisi sk almay da dikkate alr.(Kiesling, 1997;72) Kiesling, drt erkein Darter, Ram, Mack ve Speed- g elde etmek iin, bir seim toplantsnda ortaya koyduklar stratejilere bakmay yerinde bulmutur. (Kiesling, 1997;72) Toplantdaki konumalar analiz eden Kiesling, Dartern kulland ifadeleri aka savunduu, Ramn babacan bir imaj izdii, Mackn yaa byklere has bir tarzda konutuu ve Speedin yapsal iktidarn tahakkme ve fraternitynin gelecei iin tm detaylarn kontrol altnda tutulmasna direndii sonucu varmtr. Her ne kadar fraternity yesi olmak onlarn dilini benzer ekilde etkilemi olsa da, zaman ve mekanda bireysel zmleri esizdir. (Kiesling, 1997;81)

Erkeklerin belli bir ortamda kullandklar dile dair dier arpc bir aratrmada ise Deborah Cameron, toplumsal cinsiyetin gen erkeklerin konumalarnda kuruluuna bakar. Judith Butlern performans anlay, kimliin bir z deil de, performans olduu, dncesi bu aratrmaya zemin oluturmaktadr. Camerona toplumsal cinsiyet, belli hareketlerin

tekrarlanarak sergilenmesi ile toplum iinde gsterilmeli ve yeniden

117

dorulanmaldr. (Cameron, 1997;49) Bu model, cinsiyetlendirilmi konuma fenomenine de k tutmaktadr. nsanlar farkl durumlarda farkl toplumsal cinsiyet zellikleri sergilerler ve bazen de normalde dier cinsiyetle zdeletirebileceimiz ekillerde davranrlar. (Cameron, 1997; 50)

Cameronun analizi, niversite rencisi olan ayn sosyal grup iinde yer alan be gen erkein televizyon karsnda ma seyrederken gerekletirdikleri konumalara dayanmaktadr. Ancak, konumalar sadece spor zerine deildir. Cameron, bu sohbetin iinde dedikodunun nemli bir e olduuna iaret eder. Cameron, Dedikoduyu katlmclar tarafndan bilinen ancak ayn mekanda olmayan kiiler hakknda bu bireylerin grnleri, kyafetleri, sosyal davranlar ve cinsellikleri zerine tartma olarak tanmlamaktadr. (Cameron, 1997; 51) Genellikle kadnlara atfedilen bir konuma sreci olan dedikodunun, erkeklerin bir araya geldii bir ortamda izlerinin srlmesi, erkeklerin kendi kimliklerini sergilerken, dierlerinin

zellikleri hakknda da konuarak varlk gsterdiini ortaya koymaktadr. Cameron, bu aratrmada kadnlarn konumalar ibirliki, erkeklerinkini de rekabeti olarak snflayan anlayn yanl olduuna iaret eder. Konumay cinsiyetlendirmede nemli olan konumann ortaya koyduu sergilenen toplumsal cinsiyet eseridir; insanlar cinsiyetlendirilmi zneler olarak kurmadaki roldr.(Cameron, 1997;59)

Dil ve toplumsal cinsiyete performans anlay ile bakan bu almalarn iinde kadn konuma srecine odaklanan ve kadnlarn dil

118

zerinden toplumsal cinsiyeti nasl sergilediklerine, konuma srecine hangi pratiklerin hakim olduunu ele alan en nemli isim Jennifer Coatesdur.87 Bu tez aratrmas konuma srecine odakland iin, Coatesun grlerine bir sonraki blmde ayrntl bir ekilde deinilecektir.

87

Coates, dil ve toplumsal cinsiyet ilikisine dair teoriler zerine makaleleri bir araya toplad Language and Gender: A Reader(1998) eseri ile bu alana hakim olduunu kantlam bir isimdir. Coatesun bu aratrmada da temel bavuru kayna olarak kullanlan eseri, Women Talk(1996) , konuma analizi yntemini kullanarak kadnlarn konuma pratiklerini incelemesi bakmndan byk neme sahiptir. Women Talk, Coatesun kendi evresinden Oxton Ladies adn takt ve dzenli olarak grt arkada olan kadnlarn sohbetlerini kaydedip, konuma analizi yntemi ile bu sohbetlere dair deerlendirmeleri sunduu almasdr.

119

II.BLM:KADIN SOHBETLERNDE TOPLUMSAL CNSYETN ZN SRMEK

1.KADINLAR ARASI SOHBET

Konuma,

insan

insan

yapan

en

temel

etkinlik

olarak

tanmlanmaktadr. Barry Sanders kzn Asnda Nadine Gordimerden konumann insan varlnn temel esi olduuna dair u alnty yapar;

ada dilbilim felsefesi ekollerinin muhafazakar, liberal ve solcu

dnrleri bir noktada birleiyor;insan, alet kulland iin deil, sz sayesinde insan haline geldi. nsan insan yapan ne dik yrmek ne topra sopayla eeleyip yiyecek bulmak ne de dvmeyi bilmektir; insan insan yapan konumadr. Ve insann bu dorudan iletiimi dntrerek birbiriyle hi karlamayacak insan topluluklarna ve kuaklara aktarma yetenei, ne akll maymunlarda vardr ne de okyanuslarda fsldaan

yunuslarda.(Sanders, 1999;13)

Kadnlar aras sohbetler iin, konuma sreci, kadnlar aras ilikilerin kurulduu, srdrld bir kesittir. Bu sre, kadnlarn gndelik yaam pratiklerini birbirleriyle paylamalar, deneyimlerini aktarmalar, yaknlk ilikileri gelitirmeleri bakmndan kadnlar bir arada tutan bir yapya sahiptir.

120

Kadnlar iin, arkadalk; dier kadnlar ile bir aradalk nemlidir.88 Kadnlar arasnda geen, belli bir mekan ve zamanda arkadalk, ahbaplk edip vakit geirdikleri, problemlerini paylatklar, zmleri beraber rettikleri, farkllklar

dayantklar, kimliklerini ifa ettikleri konuma sreci,

sylemeye izin veren bir yapdadr. Burada kadnlar arasndaki konuma srecine indirgenen anlay, aslnda konuma tarzlarna dair dncelerden beslenmektedir;

Sohbet89, kelimesi ierdii scak arm tarih iinde gnmze kadar gelen kullanmna borludur. XIX. Osmanl toplumunda sohbet kelimesinin izlerini sren Johann Strauss, Osmanl Trkesinde, karlkl konumay belirten, ok sayda Arapa kkenli kelime olduuna

deinmektedir. Trkler iin sohbetin izleri, bugn kullanlan anlamna en yakn olarak emseddin Saminin kulland hali ile Kamus-i Trkisinde(1317 [1900]) bulunur. Sohbet;

konuma, grb lakrd etme, musahabet, birlikde oturub syleme, muabbet diye tanmlanr ve bu anlamda u rnekler verilir: akamlar toplanub sohbet ederdik, sohbet arasnda sz gedi, sohbeti tatl bir adamdr. (Sami, 1317[1900];818) (Strauss, 2000;310-311)

Fern Johnson ve Elizabeth Aries(1998), kadnlar iin arkadal sorguladklar makalelerinde, kadnlarn arkadalklarnn kiisel kimlikler, mahremiyet ve gndelik hayatn iinden yaknlklarla kuatldna iaret ederler. leride deinilecek olan Jonesu szl kltr iinde dedikoduyu yeniden tanmlamas gibi Johnson ve Aries de kadnlar aras arkadal zaman dolduran ylesine bir etkinlik tanmndan syrp, kadnlar arasndaki yaknl, baka bir yerde bulamayacaklar birincil sosyal iliki olduu eklinde yeniden tanmlamaktadrlar. 89 Sohbet szc, konuma, grme, syleme anlamna gelen Farsa sohbat szcnden Trkeye aktarlmtr.
88

121

Batl kaynaklarda conversation (sohbet) kelimesinin gnmze kadar kazand anlamlarn kkleri XII. Yzyl Fransasna dayanr. Gnmzdeki anlamna kavumas ise XIII. Louis dneminin Paris salonlarna

dayanmaktadr. Salon, erkeklerle kadnlarn i ie kart bir yerdi-ncelikli karakteristiklerinden, (Dulong, 1993;375) aslnda varoluunun nedenlerinden biri buydu.

Salon sahibi olan kadnlar ise, Parisin sekin ailelerinden hem servet hem de doduklar aile bakmndan ayrcalk salam kadnlard. Bu kadnlarn evli olan bir ksmnn kocalarnn ya zellikle liberal ya l ya da uzakta olmalar da arpc bir zellikti. Evli olmayan dierleri ise (Mlle.de Scudry gibi), ortaklkta kendilerini kontrol altnda tutacak ebeveynleri bulunmayan, evde kalm kzlard.Fakat bu bamszlk, zorunlu olmasna ramen yeterli deildi. En az bir salon sahibi olmay dnecek kadar kltrl de olmalydlar ve on alt ve on sekizinci yzyln kltrl kadnlar, yle olmak iin her frsattan yararlanmay tercih eden, marifetlerini( dierlerini bir ak entrikasn gizlemek iin kullanrken) kendilerini eitmek iin kullanan kadnlard. 90

Sz edilen kadnlarn bir ou insan bilimleriyle ilgili ilk bilgilerini , gen kzken bir kede oturup erkek kardelerinin derslerini dinleyerek edinmiti. Dier taraftan Protestan kadnlar, Katolik olanlardan avantajlyd: Bir Protestan kadn, din adam bir babaya ve dolaysyla eski dillerin bilgisine ve kitap okumak iin izinli ya da izinsiz yararlanabilecei bir ktphaneye sahip eitimli bir erkee sahip olabilecek kadar ansl olabilirdi. Dier taraftan Protestan kentlerdeki tm mesleklerden bireylere ait ktphanelerin says Katolik kentlerdekilerden fazlayd. Bu avantaj kendini I. Elizabethin izinden giden kadnlarn, her ne kadar Elizabethden sonra durum deimi olsa da, 18.yzyl ortasndan sonra, ngiliz kadnlar Fransz anlayna uygun salonlar kurmay becereceklerdi. (Dulong, 1993;379)
90

122

Osmanl toplum yapsnda ise kadnlarn sohbetlerine bakldnda toplumsal yapsnn etkileri ak olarak grlmektedir. Osmanl toplumsal yaps, kadnlar iin deimez kurallar sunmakta ve aile iinde olduu kadar, ev mimarisinden giyime, elence trne, seyahat ekline dek yaamn her alannda onlar snrlayan ilikileri iermektedir. Bu balamda sohbetlerin ortam ve ierii cinslerin tecritine dayal dzenlemelerden payn alr:

Kart cinsler arasndaki sosyal ilikinin kontrol altnda tutulduu Osmanl

toplumunda kadn ve erkee iki ayr dnya sunulmutur. Erkein dnyas kamusal kadnnki ise zel ve mahremdi. Bu iki ayr dnyada kadn ierinin, erkek darnn insanyd. (akr, 1996; 158)

akrn ifade ettii zere, Osmanl- Trk konutlarnda dikkat eken, yksek duvarlarla evrili, kapal mekan iinde yer alan evlerde kadnlarla erkeklerin oturduklar yerler birbirinden ayrlmtr. Saray ve konaklarda haremlik ve selamlk olarak ayrm yaplrken, harem dairesinin pencereleri kafesli olmaktadr. Halk evlerinde ise tm evin pencereleri kafeslidir. Kadnn kapal yaamna nemli bir gsterge de Osmanl mahallelerinin temel zellii olan kmaz sokak olgusuydu.(akr, 1996; 159) Osmanl toplumunda kadnlarn zel alanla snrl tutulan dnyalarnda balca elenceleri komu ziyaretleri, hamama ve mesire yerlerine gitmek oluturmaktayd. Kadnlarn hamam sohbetleri, yaa byk ve bilge bir kadn tarafndan anlatlan peri masallar, ya da dier kadnlarn erdemlerini ven konumalar sohbetlere

123

hakimdir.91 Erkeklerin kahvede toplandklar ya da konuklarn selamlklarnda arladklar zellikle k gecelerinde ise kadnlarn kendi programlarn dzenledikleri bilinmektedir. Sohbet etmenin yan sra ark sylemek faaliyetleri arasnda dikkat ekmektedir. Doum ve lmlerde mevlud okunmas kadar mevlid kandili gecesinden de kadnlarn bir araya gelmeleri de yaygndr.

Osmanl

toplum

yaamnda

XIX.

yzyl

deiimlerinin

etkileri

sohbetlere de yansmtr. Artk Avrupada sz edilen salonlardaki sohbetlere benzer sohbetler varln hali vakti yerinde kesimlerde

Batllamaya balayan Trk kadnlar arasnda da gsterir hale gelmitir. Osmanlnn k dneminde zellikle Mtareke yllarnda bu dnm eletiri ile karlanmtr. Trk hanmlar imdi evlerinde, Parislilerimizinki kadar yksek sosyete ii be aylar veriyorlar. Avrupa stili mobilyalarla denmi salonlarda, Trklerle yabanclar i ieler; Franszca, ngilizce konuuluyor, flrt ediliyor, bri oynanyor, ama neyse ki dans edilmiyor. (aktaran Strauss, 2000)92

Tanzimat dneminde kadn yazarlarn Osmanl basnnda kendilerini gstermeye balamalar ve Osmanl kadnlarnn Avrupaya kyasla daha aa durumda olduklarn dile getirmeleri93 deiime dair zlemi dile getirmeleri bakmndan nemlidir.
91

Osmanl toplum yapsnda kadn ve

Johann Straussun Vamberyden kadn seyyahlarn aktarmlarndan bu bilgilere ulatna deinir. Hamamda sren bu sohbetlerin ak kesilmez ve bitmek tkenmek bilmez. (Strauss, 2000;328) 92 Bu kayg ve eletirilere Strauss, Henri Myls ve Franz Karl Endresin eserlerinde rastlamtr. 93 Aye Durakbaa (2002) Halide Edip : Trk modernlemesi ve feminizm adl eserinde Osmanlda ve Cumhuriyet Trkiyesinde lk Feminist faaliyetlere de deinmektedir.

124

erkein ayrlan yaam alanlar gz nnde bulundurulduunda kadnlar zellikle kadn dergilerinde, zellikle Kadnlar Dnyasnda izleri srlebilen adsz ya da takma isimli yaynlarda kadnlarn karlatklar olumsuzluklar, uradklar tacizleri ve yaamlarnn her alannda karlatklar glkleri ortaya koymulardr. II. Merutiyetin ilanndan sonra saylar hzla artan dergiler, Batl Sufragetler gibi oy hakk taleplerini ykselten Osmanl kadn hareketi taraftarlarnca yeni bir konuma trne araclk etmi, dergi evresinde toplanan kadnlar-ki ou askeri ve sivil brokratik ailelere mensupturlar-siyasi bilinle kamusal konuma ortamlar yaratmlardr.

XVII. ve XVIII. Yzyl Fransas ile XIX. yzyl Osmanl toplumunda kadn konumasnn sohbet biimindeki rneklerinin anlmasnn nedeni, kadnlar aras konumalarn tarihsel ve toplumsal sre iinde deiimini vurgulamak iindir. Gnmzde kadn sohbetlerini konu alacak bu alma, kadn deneyimlerinin farkllnn bilgisinin tarihsel bir srete biriktiini iaret etmekle birlikte, bu bilgi birikimini ayrntl bir biimde inceleyemeyecektir. Zira kadnlarn konuma biimlerinin temel zelliklerine younlama ve kullanm halindeki dilsel zelliklerini ayrtrma abas, tarihsel ve toplumsal koullar arka planda tutmay kabul eden yntemsel tercih nedeniyle n plana kartlmtr.

Kadn sohbetlerine dair dnceleri dile getirirken, Erving Goffmann sohbet tanmn aklda tutmak yerinde olacaktr.

125

 Sohbet, belli bir gndeme bal kalmadan, herkesin konuma ve dinleme

hakkna sahip olduu; herkesin konu hakkndaki genel deerlendirmesinin ve yorumunun tevik edildii hem de sayg grd; anlama ve sentezin talep edilmedii; fikir ayrlklarnn, katlmclarn ilikilerinin devamn etkilemedii; az sayda katlmc bir araya geldiinde, ilerinden birka dakika

ayrabildiklerinde (ya da ilerinin yan sra) ortaya kar.(Erving Goffman,

1981;14) (aktaran Strauss, 2000;309)

Kadn sohbetlerinin genel yaps, Goffmann tanmlad izgidedir. XX. yzyln ikinci yarsnda Batl kapitalist toplumlarda orta snf genilemitir. Daha nce deinilen aristokratik ve sekin kadnlarn salonlardaki sohbetlerinin trevleri orta snf kadnlarn arasnda

yaygnlamtr. Orta snf hayat tarznn bir paras olarak, kadnlarn ilerinin arasnda, ayak st ya da nceden planl kahve-ay eliinde gerekletirdikleri sohbetler-ki bunlarn bir ksm formel bir kadn bulumas olarak nitelendirilen kabul gn94 ad altnda daha dzenli bir organizasyonla gereklemektedir- yaamlarnn nemli bir boyutunu oluturmaktadr. Kadnlar aras arkadalklarn kurulmas ve srdrlmesinin, kadnlarn yaamlarnn nemli bir eylemi olduu dnldnde, sohbetlerin oynad rol daha da belirginlemektedir. Sohbetlerde kadnlar, kendi deneyimlerinden sz ederek dierleri ile aralarnda yaknlk ilikisi kurmann yannda, sohbetin getii mekanda olmayan kiiler zerinden konumalarla dier bir deyile
Lindisfarne , Kabul gnlerinin yapsn yle aklar: Kabul gnleri sekler toplantlardr. Her kadn ayda bir kere, leden sonra evini altm kadar kadn konua aar, akraba hsm, arkada evresinden olan bu kadnlar dedikodu yapp, elenirler, ev sahibinin hazrlad yemekleri yerler. Kabul gnlerinde kadnlar d grnlerine ok nem verirler. Ev sahibi evinin temizliine ve dzenine zen gsterir.Kabul gnlerine devam edebilmek ciddi bir karlklla dayanr. (Lindisfarne, 2002;158)
94

126

dedikodu araclyla kendi kimliklerini bu dedikodulara malzeme olan kiilere gre farkllklarn ortaya koyarak tanmlamaktadrlar. Kukusuz, dedikodu yapyor olmann sohbet ortamna getirdii hareket, ciddi konularn arln datan bir unsur olarak kadnlar gldren, elendiren bir hava yaratlmasna hizmet etmektedir.

Dedikodunun elence, bo konuma olarak deerlendiriliyor olmasnn ancak mekanda bulunmayan insanlarn davranlar hakknda

konuulmasnn ardnda, toplumda bir takm normlarn srdrlmesi ve ahlaki kontroln salanmas yatmaktadr. Dedikodu, kadn konumasnn bir biimi olduundan bu biimin zelliklerine ayrntl bir biimde yer verilecektir.

Dedikodu (gossip), Anglo Sakson kltrde god-sibb szcnden tanrsallk , tanrya ya yakn olma anlamyla kullanlm ancak zaman iinde, kadnlarn douma tanklk etmek iin bir araya gelmelerine bal olarak, komuluk etme anlamna doru tarihi bir geliim gstermitir.

Gnmzde ise bakalar hakknda konuma anlamna gelmektedir. Dedikodunun iki ilevi vardr; ilk olarak konuma hakk olmad dnlen kii hakknda konumak ve ahlaki deerlerin ifade bulmas, onaylanmayan davranlarn belirginlemesi. Bu ilevi ile dedikodu, toplumsal bir etkinlik olarak belirmektedir.95 Bu bakmdan da, iinde bulunulan toplumsal olaylar yadsnamaz. Bir taraftan ilikilerin zedelenmesine neden olurken dier

ayl(2003), Brenneisin dedikodunun ierdii iki tr toplumsal iliki olduuna dair grne referans verir. Buna gre ; birisi dedikoduyu yapan ve dedikodusu yaplanlar arasndaki iliki; dieri ise dedikodu yapanlarn birbirleriyle ilikileridir. (ayl, 2003;26)
95

127

taraftan toplumsallamaya hizmet eden dedikoduda, doruluk lt tamamen toplumsaldr, doru olan toplumsal anlamann doru sayd eydir. (ayl, 2003;12-26) Gnmzde dedikodunun farkl mecralarda da varlk gsterdiine dikkat eken ayl, deien komuluk ve mahalle ilikileriyle dedikodunun tarznn deitiine mitletirici bir etki kazandna deinir. (ayl, 2003;35) te tam da bu noktada, sohbetlerde, medyada yer alan haber ve programlardan nllerin ve nl olmaya alanlarn hayatlarna dair bilgiler dedikodu malzemesi olarak yer almaya balamtr.

Kadn sohbetlerinde nemli bir yere sahip olan dedikoduya dair, feminist bir bak as sunan ve dedikodunun kadnlarla zdeletirilen kt konuma savna kar duran temel metin olmas bakmndan Deborah Jonesun Gossip: Notes on Womens Oral Culture96 adl makalesine deinmek yerinde olacaktr. Jones, dedikoduyu yle tanmlar;

[Dedikodu], kadnlarn, kadn olarak rolleri iinde konutuklar, tarz olarak iten, ierik ve mekan olarak kiisel ve domestik, kadn rollerinin kstllndan doan ve srdrlen ancak ayn zamanda da onaylama ieren bir dii kltr etkinliidir. (Jones, 1990;242)

Jones, bu etkinlii drt fonksiyonel kategoriye bler: hane konumas, skandal, dr-dr (bitching), lak lak etme(chatting). Hane konumas, erkeklerin i konumasnn kadnlar iin olan versiyonudur. Kadnlarn ev iinde

96

Makalenin orijinali, 1980de Womens Studies International Quarterly 3(1980),pp.193-8te yaynlanmtr.

128

yaptklar ilere dair konumalar, birbirlerine tarifler vermeleri, kyafet ve rg modelleri dei tokuu, temizlie, ocuk bakmna dair bilgilerin aktarmn ierir. Skandal ise, dierlerinin davranlarn deerlendirme ve yarglamaya adanan konumaya iaret eder. zellikle dier kadnlarn uygunsuz davranlar(cinsel davranlar ) kadnlk rollerine saldr olarak alglanmakta ve bunlar kat bir ekilde eletirilmektedir. Dr-dr, erkeklerin kadnlar

hakknda en sk ikayet ettikleri konuma biimi olarak belirmektedir. Dr-dr kadnlarn, kstlanm, ikinciletirilmi rollerine tepkileri olarak ortaya kmaktadr. Kadnlarn dr-dr ile deiime dair bir abalar sz konusu deildir, sadece durumlarn grnr klmak isterler. Muhabbet etmek ise, kadnlarn kendilerini ifa [self-disclosure] ettikleri, birbirleri ile deneyimlerini paylatklar bir sretir. (Jones, 1990;246-248)

Kadn

sohbetlerinin

ieriinin

Jonesun

kulland

kategorilerle

deerlendirilmesi bu almada benimsenmektedir. Dedikodu Jonesun tabiri ile skandal konumalar, kadn sohbetlerinin sadece bir esi olarak grlmektedir. Bu balamda da kadnlara atfedilen dedikodunun, skandal konumasnn, aslnda bakas hakknda konuma anlam gz nnde bulundurularak aslnda erkekler tarafndan da sklkla kullanlan bir konuma esi olduunun altn izmek gerekir. Kadnlarn konumalarnn nemsiz olduu sav ile olumsuz bir anlam ierip, kadnlarla zdeletirilen dedikodu, aslnda cinsiyet farkll gzetilmeden ele alnmas gereken bir fenomendir. Kadnlarn konutuklar konular, ev eksenli, dier kadnlara odakl geliirken, erkeklerinki futboldan politikaya daha kamusal izgide geliebilir. Ancak,

129

aklda tutmak gereken nokta, erkeklerin de bu konularda konuurken, bakalar hakknda konuuyor olduklar gereidir.97

Bu almada kadnlar arasnda geen ve kayda alnan konumalar, kadn sohbeti olarak deerlendirilmektedir. Ancak, daha ncede belirtildii zere kadnlar aras sohbet iinde gelien konularn Jonesun kategorilerine uyan bir varlk gsterdii de yadsnmamaktr. Bu bakmdan da kadnlarn sohbet konulara dair bir ayrm yaplrken, Jonesun kategorileri hane konumas, dr-dr, muhabbet etmek ve skandal kullanlmas uygun bulunmutur. Dier bir deyile kadnlarn bir araya gelerek gerekletirdikleri konumalar sohbet olarak nitelenmekte, bu sohbet iinde o mekanda var olmayan kiilerin davranlar hakknda gerekletirdikleri konumalar ise Jonesun skandal tanmna uymaktadr.

Kadnlarn sohbetleri zerine kurulan bu aratrmaya balanrken, orta snftan kendilerini heteroseksel kadn olarak tanmlayan kadnlarn sohbetlerinin nasl bir ortamda getiine dair merak belirleyici olmutur. Kadnlarn sohbetlerini rg rer gibi bir birlerinin konumalarn takip ederek, mdahale ederek ancak bunu bir iktidar mcadelesine dntrmeden ortak bir zemin kurarak srdrdkleri ve konumalarn yaplandrdklar varsaym ile yola klmtr. Konuma srecinin kadn sohbetlerinde, kadnln toplumsal evreleri zerine younlaan bir seyir gzlenecei dnlmektedir.
Daha nce deinilen Cameronn Performing Gender Identity makalesi(1997), erkekler aras konumalarda toplumsal cinsiyetin sergilenmesinin yan sra erkekler aras konumalarda dedikodu olgusuna da dikkat ekmektedir. Bir grup niversiteli erkein ma seyrederken televizyon karsnda srdrdkleri konumalarda
97

130

Kadnlarn st ste konumalarnn kadnlarn konumalarnn doal bir esi olduu ve bunun ortak bir konuma zemini kuran bir yap olduu gl bir kandr. Bunun olumsuz bir zellik olduu dnlmemektedir. Kadnlarn konumalarnda bir konuyu sonlandrmadan bir dier konunun almas, sonra nceki konuya geri dnlerek o konuyla ilgili sohbete kalnan yerden devam edilmesinin yadrganan bir zellik deil, aksine doal bir alkanlk olarak srdrld sanlmaktadr. Lakoffun kadn dili olarak ifade ettii bol sfatlarla rl, eklenti sorular ieren, rtmece kullanmnn,98 konuma tarznn kaydedilen sradan kadn sohbetlerinde gzlenecei

varsaylmaktadr. Buna ek olarak Lakoffun da ifade ettii zere, kadnlarn kendi duygu ve dncelerine bakalarndan desteklerle konumalarn srdrdkleri savnn yerinde olduu izlenebilir. Kadnlar iin arkadalk ve ahbaplk ilikilerinin nemli olduu aklda tutularak, sklkla konumalarnn takip edildiini gsteren kk karlklar ve tekrarlar kullanmalar

beklenmektedir. Kadnlarn birbirlerini kesin yarglarla eletirmek yerine daha yumuak tabirlerle eletirilerini yneltecekleri de n grlmektedir. Kadn kategorisi kabul edilerek bu kategori iinde tek bir kadnlk hali olmad toplumsal cinsiyetin balama gre deien bir sergileme hali olduu ve bunun da konumalarda kadnlarn kendilerini ifa etme biimlerinde kendini grnr kld, izlerinin srlebilecei gr bu almann k noktas olacaktr
J.C. Scott (1995) Tahakkm ve Direni Sanatlarnda, Lakoffun rtmece zerine dncelerinden yararlanmtr. Scott, rtmece ile ilgili dncelerini yle ifade eder: rtmece, negatif bir ekilde deerlendirilen y da dorudan ilan edildiinde sknt yarataca anlalan bir eyi gizlemek iin kullanlr. En azndan Anglo-Amerikan kltrnde, ieme ve dk boaltma yerini rtmeceyle ifade etmek iin bir sr terim vardr: John , restroom, comfort station, water coset, lavatory, loo ve benzeri. Kamusal senaryoya rtmecelerin sokulmas , tahakkmn birok naho olgusunu maskelemede ve onlara zararsz yada steril bir grnm vermede benzer bir rol oynar. (Scott, 1995;87)
98

131

Bu almada sohbetlerde ne kan konularda kadnlk evrelerinin belirlenmesi ve toplumsal cinsiyetin sergilenmesine rnekler sunulurken, kadnlarn kendilerini neye gre nasl ifa ettiklerini gsterme srecinde yaptklar karlatrmalarda arka plan oluturmaktadr. Bu tespit

aratrmann kstl bir kesitini oluturmaktadr. Konuma analizi yaplan kaytlarda kadn sohbetlerinin zelliklerinin belirlenmesi daha sonra bu zelliklerin kullanm ve belirtildii zere kadnlk evreleri ve toplumsal cinsiyetin sergilenmesine dair sylemlere baklmas uygun bulunmutur.

a.Sohbetleri kaydedilen kadnlar

Bu alma kapsamnda be grup kadnn sohbetleri kaydedilmitir. Bu gruplar oluturan kadnlarn tamam aratrmacnn kendi yakn evresindeki kadnlardr. Byle bir seimin yaplm olmasndaki temel sebep, kendi evremden kadnlarn sohbetlerinin byle bir aratrma iin yeterince iyi bir malzeme olacan dnyor olmamdr. Bu dncenin esin kayna, Robin Lakofftur. Lakoff (1975), aratrmasn kendi evresinden kadnlarn konumalarn ve kendi katlmlarn gzlemleyerek ekillendirmitir. Ona gre, kendisi en az herkes kadar yapay bir veri kaynadr.(Lakoff,1975;5) Bylesine temel bir sebep yannda, kadnlarn sohbetlerinin kaydnda daha rahat olacaklarnn dnlmesi, bu gruplamaya malzeme olan kadnlarn zaten bir araya gelerek dzenli olarak gryor olmalar, arkadalk ilikilerine sahip olmalar dier belirgin sebeplerdir. Sohbetleri kaydedilen bu

132

be grup, sonradan oluturmam, kendileri doal olarak var olan gruplardr, aratrmann doal olarak gelien sohbetleri incelemeyi hedefliyor olmas bakmndan byle bir tercih yaplmtr.
99

Ancak, sohbetleri ynlendirme

kaygs ile ilk iki kaytta konumalara, dinleyicinin takip ettiini gsteren nemli bir ara olan asgari tepkiler verilmesi ile katlnm ancak grup yelerinin srarla kendi konutuklar konuya dair deneyimlerimi anlatmam bekliyor olmalar sonucunda, ikinci kaydn ortalarndan itibaren sohbet srecine bizzat katlmak daha yerinde olmutur.

Aratrmann sorunu katlmclara belirtilmemi, aratrmann kadn sohbetleri zerine olduu, konuulan konularn nemli olmad, sohbetin doal geliim sreci ile ilgilenildii kaytlara balanmadan nce her bir grupta yer alan katlmclara anlatlmtr. Her kayt ncesinde, baladn m?, yahu ne konuacaz biz imdi gibi? kayglar dile getirilmi, ancak ne hakknda konutuklarnn nemli olmadnn ifade edilmesini takip eden birka dakika iinde sohbetin kendiliinden gelitii gzlenmitir. Kaytlardan birka tanesinde ise sohbet daha kayda geilmeden balam, bu yzden de kayt bir anda balamtr. Genel olarak ne zaman kayda geilmesi gerektiine dair tereddt yaanmtr.

Kaydedilen sohbetler kabul gn gibi zel bir formatta oluan sohbetlerden ziyade, birka kadnn gnlk kouturmalar iinde geliigzel

99

Coates(1996), kadn sohbetlerinin yapay bir seyir izlemesini engellemek iin oluturulmu gruplarla aratrma yapmak yerine var olan kadn gruplar ile kendi sohbet ortamlarnda kendisi de syleerek kaytlarn gerekletirmeyi daha yerinde bulmutur.

133

gelien, nceden bir zaman belirlenmeden at kap bir araya geldikleri, kimi zaman yaptklar ilere arkadalarnn sohbetleri eliinde devam ettikleri bulumalardr. Gruplardaki kadnlar bir araya geldiklerini o gn iinde ya da bir gn ncesinde bana haber vermilerdir. Ayn gn iinde anlk planlarla gerekleen sohbetlerde en az iki tanesi nceden bulutuklarnda dier grup yelerini de toplayp, beni de haberdar etmek eklinde kayt yaplmtr.

Kaytlar

yaplan

kadnlarn

adlar

konuma

analizi

yaplrken

deitirilmi, gerek adlarn yerine Trkede kadn adlar olarak yaygn olarak kullanlan iek adlar yerletirilmitir. Bu tip konuma analizlerinde kullanlan kayt tarihi, kayt numaras ve konumacnn cinsiyetini gsteren harflerden oluan kodlamalarn100 dikkat datc olduu ve genellikle feminist dil almalarnda konuma analizlerinde konuanlarn adlarnn baka bir adla deitirilmesinin101 daha yaygn olduu gz nnde bulundurularak byle bir tercih yaplmtr.

b. Kayt ortam ve sre

Bu sohbetlerin tamam ev ortamnda gereklemitir. Bu sohbetlerden bir grup hari tamamnn sohbetleri leden sonra, ay eliinde

gereklemitir. Kimi zaman masa banda geen bu ay sohbetlerinde, ev sahibinin kendi piirdii ya da gelenlerin kendi piirip getirdikleri, aldklar
Rendle-Shortun Ive got a paper-shuffler for a husband: indexing sexuality on talk-back radio(2005) makalesinde LM5C4f gibi kodlamalar kullanlmtr. Ancak bu kodlamalar metin ile balantnn kaybedilmesine neden olabilmektedir. 101 Cameron (1997) ve Coates(1996, 1997, 1998) yaptklar analizlerde kullandklar kaytlardaki kiiler iin gerek isimlerinden farkl kod adlar kullanmlardr.
100

134

tuzlu ve tatl eitleri aya elik etmitir. Kalan grubun sohbetleri ise mmkn olduunca, dzenli bir ekilde bir araya geldikleri, yllardr alkanlk olmu sabah kahveleri srasnda kayda alnmtr. Her bir sohbet katlanlarn ayrdklar zamana bal olarak bir saatten iki buuk saatte kadar farkl zaman kesitlerine yaylmtr.

Sohbetlerin getii mekan evin oturma odasdr. Bir grup dnda tm gruplarda ev sahiplii yapan kadnn evinin salonu oturma alan olarak kullanlmaktadr. Dier grupta ev sahibi olan kadn ise misafirden misafire at salonunda misafirlerini arlamtr. Bu bakmdan da evin kullanm konusunda gruplardan birinde farkl bir izgi gzlenmitir. Bunun dnda dier gruplardaki ev sahibi olan kadnlarn evlerinin salonunu oturma odas olarak kullanmay tercih ettikleri ve arkadalar gelip sohbet srerken kimi evle ilgili ilerini yapmaya devam ettikleri de grlmtr. Sohbetler, salonu ayn zamanda oturma mekan olarak gndelik olarak kullanan drt grupta yemek masasnn etrafnda gelimitir. Ev sahibinin konuklarna yer gstermesine gerek kalmadan gruptaki kadnlarn kendi istediklere yere oturmalar eklinde konumlandklar dikkat ekmitir. Misafirlerini salonda arlayan ev sahibinin evinde ise, koltuklarda oturulmu, ikramlar koltuklarn yanndaki sehpalara servis yaplmtr. (Kroki 1.1)

Sohbet ortamnn ve verilerin salkl deerlendirilebilmesi iin her bir sohbet kaydnn ardndan ayn gn, gzlem notlar bir gnle kaydedilmitir. zellikle sohbetlerde konu aknn belirlenmesi adna bu gnlk yararl

135

olmutur. Be grup kadn ile gerekletirilen toplam 1126 dakikalk sohbet kaydnn konuma analizi iin gerekli grlen kesitleri belirlenerek toplam 65 dakikalk ksm yazl hale geirilerek kullanlm, dier ksm ise zellikle konularn ak ve kadnlk hallerinin sergilenmesine dair veri sunmutur.

c. Gruplarn ayrntl sunumu

Bu aratrma kapsamnda be grup kadnn sohbetleri kaydedilmitir. Bu gruplardan iki tanesi arkadalk ilikileri zerine kurulmutur. Dier grup ise akrabalk ve komuluk ilikileri yznden bir araya gelmitir. Arkadalk yznden bir araya gelen gruplardan ilki elerinin meslekleri yznden tanm ancak sonradan kkl bir arkadalk gelitirmi olan idem, Nergis ve Glden olumaktadr.102 Arkadalk ilikileri ile kurulan dier bir grubun dostluklar ise ortaokul yllarna dayanmaktadr. Mine, Itr ve

idem(54), iki olu vardr. Lise mezunudur ve einin meslei, tayinler yznden ocuklar doduktan sonra almam ev hanmdr. Nergis(58) bir olu var. niversite mezunu ancak mezun olur olmaz evlenmi ve einin meslei yznden almam. Dier iki arkadann elerine gre ei daha yksek rtbeliymi. Dalya(56), emekli, senarist. idemin ablas. Diziler iin senaryolar yazm, emekli olmu halen edebiyat ile urayor. ki kz var. Bir torunu var.Gl(56) , eczaclk mezunu. Eczac olarak alm ve emekli olmu. Bir kz, bir olan iki ocuu var. Ei ile aylma srecinde. Gl, Nergis ve idem elerinin asker olmas yznden bir araya gelmiler. Tayinde ayn lojmanda oturmular ve ayn evreden dostluklar, arkadalklar kurmular. Ancak Nergisin ei dierlerinin elerinden yksek bir rtbeye ykselmi ve ynetici pozisyonunda alm. Eleri emekli olduktan sonra da sk sk gryorlar. Aralarndaki arkadal sk dostluk olarak tanmlyorlar. idem sohbet arasnda, Nergisin, yardmlarn vmesi zerine dostluklar iin Dostluklar korunduu zaman ileri gidiyor ifadesini itenlikle kullanyor. Onlara gre bu dostluk az bulur cinstendir. Dalya ise idemin ablas. idemin einin meslei yznden tanp sk dostluklar kurduu Gl ve Nergis ile daha nce de bir araya gelmi. Ancak, sohbetlerine ideme uradnda katlyor ayrca zel olarak onlarla bir araya gelecek planlar yapmyor.
102

136

Yoncadan oluan grup, lise ve niversite yllar da dahil olmak zere kopmadan uzun sredir dzenli olarak grmeye devam etmektedirler. 103

Arkadalkla kurulan gruplarn dnda kalan grupta akrabalk ve komuluk ilikileri ile kurulan balar dikkat ekmektedir. Ayn apartmanda yaklak 35 yldr oturan Funda, Lale ve Fulyadan oluan grup, ayn zamanda bir abla karde dayanmasn da yaam alkanl haline getirmilerdir.
104

Evlilikle kurulan akrabalk ilikisi iinde oluan ve bir araya

gelen drdnc grup ise Melisa, Orkide, Meneke, Nilfer ve Aelyadan olumaktadr.105 Dier bir evlilikle kurulan bir akrabalk ilikisini 40 yldr

Mine(57), emekli bir sosyolog. lk kocasndan uzun zaman nce ayrlm. Bir kz, bir olan iki ocuu, bir de torunu var. yl nce yabanc uyruklu bir adamla evlenmi. Sosyal etkinliklerle ve spor faaliyetleri ile ilgileniyor. Itr(57),halen bir kamu kuruluunda avukat olarak alyor. Getiimiz yl eini kaybetmi. ocuu yok. Bu grubun nee kayna. Einin vefatndan sonra geirdii skntl dnemi daha yeni atlatyor. Gruptaki dier kadnlar onun eski neesini kazanmasndan memnun. Yonca(57), ev hanm. Einin grevi yznden srekli yurtdnda yaamak zorunda kalm. Bu yzden de almam. ocuu yok. Anne ve babas ile yakndan ilgileniyor. Kendine yoga ve spor iin vakit ayrmaya alyor. Mine ve Itr ilk okuldan beri arkadalar. Itr ve Yonca ise ayn mahallede bymler. Sonra Mine ve Yonca ayn niversitede, ayn blmde okumular. Bylece farkl zamanlarda balayan arkadalklar, bir sre sonra kesimi ve yaklak 45 yldr devam eden bir dostlua dnm. Minenin ocuklarn Itr ve Yonca kendi ocuklar olmad iin ne kadar ok sevdiklerini her frsatta ifade ediyorlar. Minenin torununun anneanneleri olduklarn sylemekten, Minenin kznn ei ile ilk nce onlarn tanm olmasn bir ayrcalk olarak gryor ve byk keyif alyorlar. 104 Funda (56), emekli televizyon programcs. Evli. Bir olu bir kz var. Bir de torunu var. Uzun zaman kaynvalidesi onlarla ayn evde yaam. imdi ise kendi annesi onlarla yayor. Olunun ocuu Erene anne ve babas iteyken bakyor.Fulya(59) emekli bankac. ki olu, bir torunu var. Uzun yllar nce einden boanm. Annesi ve olu ile beraber oturuyor. Lale(66) emekli retmen. ki olu var.Bir torunu var. Getiimiz yl eini kaybetmi. Kk olu beraber oturuyor. Funda, Fulya ve Lale, yaklak 35 yldr ay apartmanda ayn katta oturuyorlar. Birbirlerinin yaamlarnn ok byk bir kesitine tanklk etmi olduklar iin, aralarnda gl bir ba kurulmu. Yardmlamay en st seviyede yaamlar ve hala bu alkanl devam ettiriyorlar. Fundann torununu beraber bytyorlar. 105 Melisa(28), di hekimi. yldr evli ve yeni doum yapm. Bebeine bakma srecine adapte olmaya alyor. Orkide(52), Ev hanm. Evli. Melisann annesi. Baka bir ehirde yayor. Bir kz daha var. Ei kendi iini yapyor youn alyor. Lohusalk dneminde kznn yannda kalyor.Meneke(49), ev hanm. Evli. Orkidenin kz kardei. Orkide ile ayn ehirde oturuyor. Bir kz, bir olu ve iki de torunu var.Nilfer (58), emekli devlet memuru. Evli. Melisann kaynvalidesi. Melisa ile evli olan bir olu var. Ei de emekli.Aelya (29), retmen. Evli. Melisann kap komusu. Hamile.Melisann lohusalk dneminde baka bir ehirden gelen annesi Orkide ve Meneke, bebein bakmnda ona yardmc oluyorlar. Kaynvalidesi Nilfer ise sk sk hem bebei grmek, hem de
103

137

arkadalk olarak

srdren,Leylak, Ssen, Smbl, Yaseminden oluan

grup ise hem akraba hem de ayn semtte yakn apartmanlarda oturmalar bakmndan komuluk ilikilerine de kayan bir iliki gelitirmilerdir.106 . Bu gruplarn tamam orta snf olarak grnmektedir. Kendileri meslek sahibi olup belli bir gelire sahip olan kadnlar iin bu tespiti bireysel olarak yapmak kolay olmutur. Ancak, ev hanm olan kadnlarn ekonomik durumlar elerinin gelirleri gz nnde bulundurularak bir tespit yaplmtr. nk, en hanm olan yedi kadndan dnda tamam duldur ve artk haneye e durumundan giren para onlarn kontrolndedir. Eleri hayatta olan ve alan dier kadnn da elerinin tahmini gelirleri orta snf bir yaam standardna iaret etmektedir. Dier taraftan gruplardaki kadnlarn ocuklar yetikin ve kendi ailelerini, yaamlarn kurmu bireylerdir. Ailelerinden mali destek kstl bir miktarda almaktadrlar. Bu bakmdan da kadnlarn bakma ykml olduklar hane mensubu says azdr. Dorudan bir maddi destek beklenmemektedir. Standartlar gz nnde bulundurulduunda gruplardaki
yardmc olmak iin zellikle leden sonralar onlara katlyor. Kendisi de hamile olan Aelya ise problemli bir hamilelik geirdii iin almyor ve evde dinleniyor. Bu yzden de sk sk akamst ayna ya da sabah kahvesine Melisaya geliyor. Melisa ile Nilfer arasnda, Nilferin olu ile evlilie bal bir iliki kurulmu. Bu iliki bir bakma formel. Bu durum Melisann annesi Orkide ile Nilfer arasndaki iliki asndan da belirleyicidir. 106 Leylak (57) ev hanm. ki olu, torunu var. Evli ancak ei rahatsz. Uzun zamandr onun bakmn stlendii iin srekli evde.Ssen(53) emekli memur. Bekar. ocuu yok. Yalnz yayor.Smbl(54) ev hanm. Bir kz bir olu var. Ei zel sektrde alyor. Kz evli ancak ok yaknda oturuyor.Kardelen(25) retmen. Smbln kz. Yeni evli. Yasemin(58) ev hanm. olu var. Bir torunu var. Be yl nce grtlak kanseri geirdii iin ameliyat olmu, protez ile konuuyor. Sesi bu yzden ok kst. Sohbet iinde sesini duyurmakta glk ektii anlar olur. Jest ve mimiklerden sklkla yararlanyor. Beden dili iletiiminde ok nemli bir yere sahip.Ssen, Smbl ve Yasemin kardeler. Leylak ise onlarn erkek kardei ile evli. Uzun yllar beraber yaam olmann ardndan, hepsi kendi evlerine gemi ancak ayn mahallede yaamay semiler. Bu bakmdan akrabalk ilikileri kuvvetli.Ayn mahallede yaadklar iin olduka sk gryorlar. Leylak her hafta dzenli olarak bir araya geldiklerini ve sohbetlerinin sadece geyik muhabbetinden ibaret olduunu onunla bu tez projesi iin sohbetlerini kaydetmek istediimi sylediimde ifade etmiti.

138

kadnlarn tamamnn kendinin ya da ailelerinin sahibi olduklar bir evde ikamet ettikleri grlmektedir. Bu da ellerine geen emekli maa ile orta snf standartlarnda bir yaam srebildiklerini gstermektedir.

Gruplara genel olarak bakldnda, toplam 20 kadnn en genci 26, en yals 67 yandadr. Katlan kadnlarn ou 50-57 ya aralndadr. On bir tanesi niversite mezunu, alts lise mezunu ve ikisi orta okul mezunudur. Alt kadn emeklidir. Yedisi ev hanmdr, geriye kalan be kadn halen almaktadr. Bu kadnlardan drdnn ocuu yoktur. Biri hamiledir. Bu gruplardan bir tanesi okul arkadalna, bir tanesi elerin mesleine, biri komuluk ilikisine, ikisi ise evlilik yznden akrabala dayanmaktadr. Komuluk ilikisine dayanan grupta abla-karde tipi bir iliki dikkat ekmektedir. Evlilik yznden kurulan iki gruptan Melisann grubunda ilikiler daha formel bir yap gstermektedir. Ancak, Leylakn grubunda uzun zamandr aile iinde olmaktan kaynakl ve ayn mekanda yaamann getirdii tam anlamyla sk bir aile ba sz konusudur.

Gruplarn bir araya geli zelliklerine gre yaplm olan dzenlemesi tablo 1.1de grlmektedir. Her bir grup ile gerekletirilen iki sohbette kiilerin oturma dzenlerini gsteren krokilerde sohbetlerin getii ortamlarn grnr klnmas adna bu blme eklenmitir.

139

Grup No.
1. Grup

sim
idem Nergis Gl Dalya

Ya
54 58 56 56 57 57 57 56 59 66 28 52 58 29 57 53 54 25 58

Meslek
Ev hanm Ev hanm Emekli eczac Emekli senarist Emekli sosyolog Ev hanm Avukat Emekli tv programcs Emekli bankac Emekli retmen Di hekimi Ev hanm Emekli memur retmen Ev hanm Ev hanm Emekli memur Ev hanm retmen Ev hanm

Grubun bir araya geli ekli

Arkadalk ilikisi

2. Grup

Mine baYonca Itr

Arkadalk iliikisi

3. Grup

Funda Fulya Lale

Komuluk ilikisi

4. Grup

Melisa Orkide Nilfer Aelya

Evlilie bal kurulan akrabalk ilikisi

Meneke 49 5. Grup Leylak Ssen Smbl Kardelen Yasemin

Evlilie bal kurulan akrabalk ilikisi ve komuluk ilikisi

Tablo 1.1 Gruplarn oluum tablosu

140

Gruplarn sohbetlerde oturma dzenlerini gsteren planlar

Burcu

Nergis Masa

Dalya

ide Oturma grubu

Grup 1- Sohbet 1: idemin salonu.

Eya

Gl

Nergis Masa

ide

Burcu Oturma grubu

Grup 1- Sohbet 2: idemin salonu.

141

Itr
oturma grubu

Mine Masa

Yonca

Burcu

Eya

Grup 2-Sohbet 1- Minenin Salonu

Itr Mine Burcu

oturma grubu

Eya

Yonca Masa

Grup 2-Sohbet 2- Yoncann Salonu

142

Lale

Funda Anne
oturma grubu

Fulya Masa Funda Burcu

Eya

Grup 3-Sohbet 1: Fundann salonu

Lale

Funda Anne
oturma grubu

Fulya Masa Funda

Eya

Grup 3-Sohbet 2: Fundann salonu.

143

Eya

Melisa

Burcu
oturma grubu

Nilfe

Aelya
oturma grubu

Masa

Meneke

Orkide

Grup 4-Sohbet 1: Melisann Salonu

Eya

Burcu
oturma grubu

Melisa

Menek

Masa Nilfer

Oturma Grubu

Orkide

Grup 4-Sohbet 2: Melisann Salonu

144

Yasemin

Smbl

Ssen Masa Burcu Leylak

Kardelen

Eya

oturma grubu Oturma Grubu

Grup 5-Sohbet 1: Leylakn Salonu.

Masa

Eya

Leylak
oturma grubu

Oturma Grubu

Yasemin Ssen

Burcu

Grup 5-Sohbet 2: Leylakn Salonu.

145

2. KADIN SOHBETLERNN ZELLKLER

Kadn sohbetlerinin genel zelliklerini tespit etmek zere, kadnlarn kayda alnan konuma sreleri analiz edilmektedir. Konuma analizi yntemi ile kadnlarn sohbeti nasl kurduklar ve srdrdkleri ortaya kmaktadr. Bu balamda da Jennifer Coatesun kadnlar aras arkadalk ve sohbetlerine dair Women Talk: Conversations Between Women

Friends(1996) (Kadnlarn Konumas: Kadn Arkadalar Aras Sohbetler) kitab temel bir bavuru kitabdr. Coatesun konuma analizi metodunu, Sacks, Schegloff izgisinden bir adm teye gtrmtr. Feminist bir bak asyla, konuma analizi yntemini, uygulamal bir alma olarak yrtmeyi baarmtr. Dier bir deyi ile Coatesun almas saf konuma analizi olmaktan ziyade uygulamal konuma analizidir.
107

Coates, konuma

analizi iin, gerekli noktalama iaretlerini kullanarak Gail Jeffersonn oluturduu anlalabilir transcription(yazl formata geirme)108 tablosundan

107 Sacks, Schegloff ve arkadalar, kurumsal olmayan konumalara ynelmilerdir. Doal olarak gelien konumalarn sra alma, sonlandrmalar balatma gibi etkileim formatlar hakknda daha verimli bilgi verdiini grmlerdir. Bu balamda da konuma analizinde ikili bir ayrmdan sz etmek gerekmektedir. John Heritagee referans vererek Tan Have bu ayrm yle ifade etmitir; lki [saf konuma analizi(pure CA)] etkileim kurumunu kendi bana bamsz bir varlk olarak inceler. kincisi ise [uygulamal konuma analizi(applied CA)] ise sosyal kurumlarn ynetimini sosyal etkileim iinde inceler.(Ten have,2000;8) Saf konuma analizi, belli bir kurumsal ierikten soyutlanm etkileimiinde-konuma prosedrlerine younlaan aklayc analizi sunarken, uygulamal konuma analizi ise belli bir ortama has- kuruma zel uygulamalarn almaktan ok daha geni kayglara odaklanr. 108 Jeffersonn gelitirdii yazl kayda geirme (transcription) sistemi konuma analizinin ana amac srasal analizi olanakl klmas bakmndan nemli bir gelime olmutur. Bu sistem ile neyin nasl sylendii analitik dnce iin kullanlabilir hale gelmektedir. Kaytlarn belli bir sisteme gre yazl format(Ten Have, 2000; 33)geirilmesi ncelikle analizi yapan kii iin daha sonra da bu analizleri kullanacak meslektalar iin, kaytlar mevcut olmadan da alma imkan salamaktadr. Her ne kadar asl olan kaytlarsa da, yazl format netletirici bir aratr. Yazl hale getirme srecinde nemli olan, etkileimin aknn yer ald zaman izgisini grnr hale getirmektir. Basl metinde duraklamalarn, st ste konumalarn, hzl ya da yava konumann, uzatlan ksmlarn, tekrarlarn iaretlenmesi ile daha kesin bir resim sunulmaktadr. Konuma Analizinde kullanlan sistem konumann srasal zelliklerini ortaya koymak zere tasarlanmtr.(ten Have,2000;78)

146

hareketle kendi tablosunu yaratmtr. Bu almada Coatesun kulland transcription iaretlemelerinin kullanlmas uygun bulunmutur.109Ancak bu elerden bir ka kaytlar analiz eden ve yazl formata geirenin ayn kii olmas yznden kullanlmamtr. Dier bir deyile, bakasnn yapt yazl formata geirilmi metin kullanm sz konusu olmadndan, pheli

durumlar gstermek iin kullanlan iaretlemelerin bu tabloda yer almasna gerek grlmemitir.

Bu almada kullanlan transcription iaretlemeleri unlardr: 1. Blme iareti (/) bir tonlama grubunun ya da konuma ynnn

sonunu gsterir. rn: 86 kontr de hediye/ 2. Soru iareti (?) bir soru olarak analiz edilen konuma ynnn sonunda kullanlmaktadr. .rn: yazyor musun? 3. Kesik izgi(-) , yarm bir kelime ya da ifade iin kullanlmaktadr. rn: ben bi- bir kontr renmek iin/ biz bu sakarine niye balay-balayverdik ki? 4. Duraklamalar nokta(.) ile gsterilmektedir.Bunlar 0.5 saniyeden az olan duraklamalardr. Daha uzun duraklamalar iin (/) kullanlmaktadr. Kilo aldk diye baladk.Bata yle baladk/

Coates(1996), kitabnn banda kulland transcription notlarnn aklama ksmlar alntlanm ancak rnekler bu tez almas iin kaydedilmi malzemeden seilmitir.
109

147

5. Kesik izgilerden oluan satr, bir kesimin ban iaret eder ve bu kesik izgiler arasnda kalan satrlarn ard ardna okunmas gerektiini gsterir. (bir mzik partisyonu gibi) rn: -------------------------------------------------------------------------------------------------A:Dn bizim pastanenin nnde ekim vard/ B: Sen grdn m o hanm?

--------------------------------------------------------------------------------------------------

6. Uzatlm

bir

keli

parantez

iki

ifade

arasnda

st

ste

binmeyi(overlap) gsterir. rn:

A: Bi kzla bi olan B:

masaya oturmu yok bi tane vard/ tek bana bi hanm

vard --------------------------------------------------------------------------------------------------

7.Bir kiinin ifadesinin sonunda yer alan eittir iareti (=), ondan sonra gelen konumacnn ifadesi ile ncekinin arasnda fark edilir bir boluun olmadn gsterir. rn: A: Ali ayarlarken yanl ayarlam= B: =o anlamaz. sen bana sor

--------------------------------------------------------------------------------------------------

148

7. Kayt

zmlemesi

yaplrken,

ne

dendiinin

hibir

ekilde

anlalmadn gstermek zere((xx)) iareti kullanlmtr. rn: Onlar saz alar ark sylerdi biz ((xx)) ierdik

8. Al parantezler <> ek bilgi vermek iin kullanlr. rn: -------------------------------------------------------------------------------------------------A: dardan biri grse <GLME> bu arabaya ka kii sm der/ -------------------------------------------------------------------------------------------------

Ayrca alt izilen materyal ile ilgili ekstra bilgi verir.rn: -------------------------------------------------------------------------------------------------A: ayamz aa sallardk. kktk ya o zaman<NCELEN SES> -------------------------------------------------------------------------------------------------

9. Byk harfler vurgu yaplan kelimeler/heceler iin kullanlr. rn: AMA byk deiliz ki KZ/ aDAM bi sayd/DRT kiiyiz

10. ki % iareti arasnda kalan kelimeler veya kelime beklerinin ok sessiz sylendiine iaret eder. %ar gelmi%

149

11. aret olarak .hh konuann derin bir soluk aldn gsterir.rn: ----------------------------------------------------------------------------------------------A: ocuk yle demi .hh abi istersen itiraz edin demi -------------------------------------------------------------------------------------------------

12. []iareti malzemenin karldn gsterir. rn: A: ezbere konuuyoruz[] belki bu ileriye dnk/

Bu tablonun hatrlanmasnda kullanlan rnekler, V.grubun ilk sohbetinden seilmitir. Analizlerin daha rahat anlalabilmesi iin, bu tablonun ksaltlm bir ekli, ek.1de sunulmaktadr.

Kadn sohbetlerinin genel yapsna dair bir gr ileri srebilmek iin kadnlarn konumalarnn nasl kurulduuna bakmak gereklidir.Bu balamda da konuma srecinde ifadelerin yaplandrlna, tekrarlara, sorulara, asgari karlklara (minimal responses), dolayl yantlara ve glmenin kullanmna bakmak gerekmektedir.

a. fadeler Coates(1996), kadn arkadalarn konumalarna dair zellikleri sralarken ,iki temel balk altnda deerlendirmektedir; ortaklaa kurulan ifadeleri, tamamlanmam ifadeler. Kadnlarn konumalarnda ortaklaa

150

kurulan ifadelerin varl dikkat ekicidir. rnekler zerinden ortaklaa kurulan ifadelere dair daha ayrntl bilgi edinmek mmkndr.

1 [Smbl ve Ssen yeenleri Erenin doum gn hakknda ] -----------------------------------------------------------------------------------------------------SMBL: ondokuz. yirmi. yirmibir= SSEN: =bugn Erenin doum gn/ ------------------------------------------------------------------------------------------------------

2[Nergis ve idem doktor bir arkadalar hakknda bir olay anlatrken] -----------------------------------------------------------------------------------------------------NERGS: senelerce glckte hizmet vermi/ -----------------------------------------------------------------------------------------------------NERGS: VE DE hastanede DE alm= -----------------------------------------------------------------------------------------------------DEM: =ocuklarmza OK hizmeti var ------------------------------------------------------------------------------------------------------

3 [Melisa, Orkide ve Meneke yaz tatili iin planlar zerine] -----------------------------------------------------------------------------------------------------MENEKE: ne zaman geliyosun sen imdi? -----------------------------------------------------------------------------------------------------MELSA: austosun ilk haftas= ORKDE: = ilk haftas geliyorlar / -----------------------------------------------------------------------------------------------------4 [Mine, Itr ve Yonca kahve eitleri zerine] -----------------------------------------------------------------------------------------------------MNE: orta sertlikte. ok sert olmasn= BURCU: =Kolombiya/

151

-----------------------------------------------------------------------------------------------------YONCA: Kolombiya mis gibi de kokuyo/ -----------------------------------------------------------------------------------------------------Yukarda rnek olarak verilen drt kesitte de ifadelerin dier bir konumac tarafndan tamamland grlmektedir. Birinci kesitte Smbln gnleri saymasna Ssen Erenin doum gn olduunu belirten ifadeyi eklemitir. kinci kesitte ise Nergisin ortak bir arkadalar zerine anlatsna idem, kendi katksn yapar ve ifadeyi tamamlar. Drdnc kesitte ise, Minenin sz ettii kahve eidinin adn Kolombiya diyerek Burcu sunmutur ve konuma bunun zerinden gelimitir. Tm bu rneklerde de grld zere, konuanlarn birbirlerinin

ifadelerini tamamlamalar konuma srecinden sklkla deiik ekillerde varlk gstermektedir. Bu kullanmn pf noktas, konuanlarn birbirini ok dikkatli ekilde takip ediyor olmas ve ifadenin ortasnda ya da her hangi bir yerinde bu ifadeyi tamamlayc bir e ile konumaya katlyor olmalardr. Coates, bu zelliin, dier bir takm gruplarn tersine-ki bu gruplar srf erkeklerden oluan ya da karma gruplar olabilir- kadnlarn konumalarnda etkin bir ekilde grldne dikkat eker. Bu zellik (melded) kadnlarn bir yap konumalarna birbirinin konumasnda eriyebilen

kazandrmaktadr. (Coates, 1996;120) Dier bir ifade ekli olan tamamlanmam ifadeler ise, konumann seyri gz nnde bulundurularak neyin geleceinin bilindii, tahmin edildii durumlarda konumada varlk gstermektedir.

5 [Nergis ve idem Glckteki deprem hakknda] -----------------------------------------------------------------------------------------------------NERGS: postalar topladm. Ne bulursanz yani kutu kapa bile/ ------------------------------------------------------------------------------------------------------

152

NERGS: doldurun. nk hi olmazsa tuvaletlere felan dkeriz/ -----------------------------------------------------------------------------------------------------DEM: rgtlenmek/ -----------------------------------------------------------------------------------------------------NERGS: mesela girdik ieri= DEM: =bama ne gelirse gelsin ama

6[Doum sonrasnda unutkanlk hakknda] -------------------------------------------------------------------------------------------------BURCU: artk yle alametler olabilir sende/ MELSA: birden bo bulunup. --------------------------------------------------------------------------------------------------NLFER: tecrbe konuuyo ----------------------------------------------------------------------------------------------------BURCU: olur mu OLUR= MELSA: =ay sus valla / -----------------------------------------------------------------------------------------------------MELSA: zaten Tekin DE yle diyo ------------------------------------------------------------------------------------------------------

Kelimelerle bir ifadenin tamamlanmas yerine, kafa sallamak, glmsemek ya da evet diyerek ifadeyi sonlandrmak da mmkndr. 7[ Fulya, Funda ve Lale bitlenmek zerine] -----------------------------------------------------------------------------------------------------LALE: ama orda anneyi inandrmak bi meseledir/ -----------------------------------------------------------------------------------------------------LALE: aman nasl olur. Biz temiz bi aileyiz / FULYA: haa <glmseyerek > ------------------------------------------------------------------------------------------------------

153

BURCU: bunun temizlikle alakas= FUNDA: FULYA: hi yok hi yok -----------------------------------------------------------------------------------------------------LALE: iin kt taraf bit de temiz sever/ =hi yok ------------------------------------------------------------------------------------------------------

8 [Yasemin, Leylak ve Ssen ocuklarn babalarna dknl zerine] -----------------------------------------------------------------------------------------------------BURCU: yani bi hastalk olsa. bi biey olsa yani/ YASEMN: %haa% -----------------------------------------------------------------------------------------------------BURCU: hep anne= YASEMN: = evet -----------------------------------------------------------------------------------------------------BURCU: hi mesela sizin babanz -----------------------------------------------------------------------------------------------------BURCU: Yazgnn mesela arad gibi/siz hi aramadnz= YASEMN: diyorum -----------------------------------------------------------------------------------------------------=ite ben onu

Tamamlanmam ifadelerin en byk zellii bu rneklerde de grld zere, her ne kadar cmleler tamamlanmam eksik ve belirsiz gibi grnseler de, konuma sreci iindeki kadnlar bu ifadelerden ne denmek istediini anlamakta ve konuma herhangi bir aksaklk olmadan devam etmektedir.

154

b. st ste binen konumalar

st ste binen konumalar, kadn sohbetlerinin en belirgin elerinden biridir. Kadnlarn konumalarnda, konuma srecinin bir seferde bir konuan zelliinden syrlmasnn, daha katlmc bir havada gereklemesinin arkasndaki zellik de budur. Sohbet iinde, kadnlar kendileri bir sra almay beklemeksizin ya da konuan kiinin sznn bitmesini beklemeden onlarn konumalar devam ederken, e zamanl kendi konumalarna balayabilir ve dier kiinin konumas bittiinde

konumalarna devam ediyor olabilirler. Kadnlar aras sohbetler de bu durum, bir sra alma (turn-taking) mcadelesi olarak grlmez. Bunun nedeni de, bir konuann konumasnn stne gelen dier konumann ayn konu zerine olmasdr. Kadnlar, kendi konumalar devam ederken, dier bir kadnn konumaya dahil olmasn, szlerinin kesilmesi eklinde alglamazlar. Coatesun da deindii zere, bu zellikle kadnlarn konumalarn dardan dinleyen baka birinin hemen dikkatini eker. (Coates, 1996;128) Bu noktada dikkat edilmesi gereken, st ste konumalarn kadn sohbetlerine bir rgnn irmekleri gibi st ste gelen konumalarla bir btnlk salyor olmasdr. Bu bakmdan da kadn sohbetlerinde kolektif bir hava hakim olmaktadr. 9 [Fulya, Funda ve Burcu tat kredisi hakknda] -----------------------------------------------------------------------------------------------------FULYA: baka bankadan alamyo musunuz? ------------------------------------------------------------------------------------------------------

155

FUNDA: oyak oluyo. oyakla BURCU:

anlamas varm/ Reno olduu iin/

-----------------------------------------------------------------------------------------------------FUNDA:evet/ ---------------------------------------------------------------------------------------------------FUNDA: bi de bir BURCU: onbirden yapyolar onlar hani kampanya yapyolar ya

---------------------------------------------------------------------------------------------------

10 [Mine, Itr ve Yonca ay limonla imek stne]

MNE: ben de ak iiyorum/ -----------------------------------------------------------------------------------------------------MNE: nk bu demiri- kandaki demiri szyo= YONCA: =mu. evet

-----------------------------------------------------------------------------------------------------ITIR: ama. yle/

MNE: limon kesim mi? Limon ister misiniz? YONCA: MNE: YONCA: yok. hayr. imem= =limon da tadn bozuyo/ bozuyo/

-----------------------------------------------------------------------------------------------------ITIR: YONCA: evet ok bozuyo/ evet ben de sevmiyorum.

156

Biri konuurken, soru sorulmas ise farkl bir tr st ste konumann ortaya kmasna sebep olur.

11[Mine, Itr, Yonca bir nceki konumann devamnda yeil ay] -----------------------------------------------------------------------------------------------------YONCA: ama br taraftan itiniz zaman kafein iiyosunuz dedi/ -----------------------------------------------------------------------------------------------------YONCA: yeil aydaki kafein oran aynen teki gibi ITIR: teki ay kadar var mym yonca? -----------------------------------------------------------------------------------------------------YONCA: evet ITIR: bunu ben okudum/ duydum da haaa yeil aydaki kafein oran. aynen bizdeki

st ste binen konumalarn konuanlarn birbirlerinin syledikleri hakknda yorum yaptklarnda da sklkla ortaya kt grlr.

12 [Nergis, idem ve Dalya ocuklar hakknda konuurken] -----------------------------------------------------------------------------------------------------NERGS: Ama bu evde byyen benim olum. oturuyor yapyor/<kaba bir grtlak sesi> -----------------------------------------------------------------------------------------------------NERGS: hele bir de sevdii bir ey varsa/

157

NERGS: taba <kaba bir grtlak sesi> diye/ -------------------------------------------------------------------------------------NERGS: evladm hepsi senin DEM: hepsi senin diyorum valla tepkili davranyosun

-------------------------------------------------------------------------------------DEM: aslnda yle deil -------------------------------------------------------------------------------------------

14 [Nergis, idem , Dalya Nergisin olu hakknda] -----------------------------------------------------------------------------------------------NERGS: ocuk ykanmyo/ ------------------------------------------------------------------------------------------------NERGS: DALYA: NERGS: koyuyorum. -----------------------------------------------------------------------------------------------------NERGS: daha bi senedir bitmedi yaa di macunu= DALYA: kahkaha> DEM: NERGS: ayol -----------------------------------------------------------------------------------------------------=ay ok kt sn yaa yalan m =<yksek sesli hayret bi ekilde imdi ykanmyolar.genler-genler ykanmyo-ykanmyolar masus onu di macunu ayr

158

Ortak zemin kurulmas

st ste konuma, kadn sohbetlerinde

konuma sras iin bir

mcadele ekli olmann tesindedir. Kadnlarn bir konuyu ok sesli bir ekilde konumalar, konuyu gelitirmeleri ve kendi yorumlarn dierinin konumasnn zerine eklemek iin kullandklar bir stratejidir. Eklemek, tam anlamyla kullanlmas gereken kelimedir. nk, kadn sohbetlerinde konumann ortaklaa yaplandrlm bir zeminde akp gitmesinde en nemli edim bu ekleme halidir. Bir kadnn konumasnn stne ek bilgi vermek, katldn gstermek yada onu eletirmek iin eklenen ifadeler, konumann genelinde beraberinde ortaklaa bir konumann karlmasn getirmektedir. Bu bakmdan da kadnlar iin, st ste binen konumalar kardakini dinlememek gibi bir anlam tamamaktadr. nk gerekli katknn yaplabilmesi iin konuan kiinin konumasnn dikkatli bir ekilde takip edilmesi kanlmazdr. Bu noktadan bakldnda kadnlarn dardan bir dinleyici iin birbirini dinlemeden konuuyormu gibi grnmelerinin

sanldnn tersine dikkatli bir takip sreci iinde gerekletii aklda tutulmaldr.

Kadn

sohbetlerinin sra

ortaklaa bir

kurulan konuann

bir

yapda

getii bitmesi

dnldnde

almann,

konumasnn

beklenmeksizin konumaya baka bir konuann giriyor olmas eklinde, karmak bir dzenek iinde kendi seyrini srd sylenebilir. Bu durum konumann organizasyonu zerine gelitirilmi olan ve sra almaya dair

159

sistemi aklamay hedefleyen dnceleri zora sokmaktadr. Konuma analizinin yaplandrlmasnda temel ilgilerden biri olan sra alma

organizasyonu bu temel dncelerin banda gelmektedir.

Sacks, konuma hakkndaki en temel gerein, en belirgin

ekilde, bir seferde bir tek konuann olduunu ve konuan deiiminin minimal boluklar ve minimal st ste binen konumalarla gerekletii olduunu gzlemlemitir. Bu gerek konuma iindeki taraflarn, srayla baaryla sonulandrdklar, ya da kesin olmak gerekirse her hangi bir geiin uygun olduu yerde(transition relevance place), bir sra kurulum biriminin sonunda(turn constructional unit) gelen, sregelen baars olarak grlr. (ten Have, 2000;111) konuma iindeki

Sacks, Schegloff ve Jeffersonn bu alanda nemli bir yere sahip olan ve sra alma sistemini tanmladklar makalelerinde, konuan deiiminin eitli ekillerde organize edildii ne srlmektedir.110 Bu sisteme gre, bir sonraki konumac bir nceki tarafndan seilebilir, bir konuan kendi kendini seebilir ya da hali hazrda konumakta olan kii konumaya devam edebilir. Sacks, Schegloff ve Jeffersona gre bu seenekler hiyerarik bir ekilde organize edilmektedirler: Dierlerinin seimi kendi kendini seimden nceliklidir. Ancak, hepsinden ncelikli olan hali hazrda konuann konumaya devam etmesidir.

Ten Have, Sacks, Schegloff ve Jeffersonn 1978 tarihli makalelerine gnderme yapmaktadr. (ten Have, 2000;111)
110

160

Ksaca sra almaya dair en sistemli gr olan Sacks, Schegloff ve Jeffersona dair bir parantez atktan sonra kadn sohbetlerinde sra almann nasl ilediine geri dnmek yerinde olacaktr. Coatesun ngiliz kltr iin rnekleyerek ifade ettii kklkten itibaren yerletirilmeye allan bir bakas konuurken, sznn bitmesini bekle , ya da okulda bir seferde bir kii konuur tarz alkanlklar konumann sistemli bir dzen iinde

yrmesi gerektiine dair retilerdir. Trk toplumunda bir de bunlara ek olarak , bykler konuurken, ocuklar susar ya da byklerin laf kesilmez gibi ve benzeri retiler yaa byklerin her zaman dinlenmesi, onlarn sz bitince lafa girilmesini tlemektedir.111 Ancak, kadnlarn sohbetlerine, konuma pratiklerine bakldnda sra alma sisteminin belli bir dzende ilemesinin karsnda ortaklaa bir zeminde konuma eyleminin daha arlkl olduu dikkat ekmektedir.

Carol Edelskynin bu alanda temel ta saylan makalesi Whos got the Floor?( Zemin kimin?) bu bakmdan nemli bir yere sahiptir. Edelsky, tek bana gelitirilen zemin ve ortaklaa kurulan zemin ayrmn yapar. Tek bana kurulan zeminin zellii bir seferde tek bir konumacnn konuuyor olmasdr. Tek bana kurulan zemin konuanlar, sra alma sisteminin

zelliklerine gre konumak iin sra almay/ srann kendilerine gelmesini beklerler. Bu konuma eklinin asimetrik ilikiler (doktor-hasta, ocukyetikin, kamusal) iinde gerekleen konumalar iin daha yaygndr. Ancak

111

Bu noktada bir de erkek konuurken kadna laf dmez gibi ibareler de bu retilerin yan retileri olarak kklkten itibaren kafalara ilenmeye almaktadr, ancak bu meselelere bu kapsamdan daha geni ayr bir alanda deinmek gereklidir.

161

ortaklaa kurulan zeminde durum bir hayli farkldr. Ortaklaa kurulan zemin herkesin konumasna srekli aktr. (Coates, 1996;134) Bu konuma sreci eitler arasndaki ilikilerin kendini gsterdii bir sretir. Ortaklaa kurulan zemin, paylalan bir zemindir. Bu bakmdan da sylenenler bireyden ziyade bir grubun sesi olarak yaplandrlr.(Coates, 1996;135) Edelskynin de iaret ettii zere, ortaklaa kurulan zeminde, tek balna kurulan zemine oranla daha ksa ifadeler, daha fazla st ste binen konuma, daha fazla tekrar ve akalama glme/kahkahalar yer almaktadr.

Kadn sohbetlerinde ortaklaa kurulan zeminin st ste konumalar kadar nemli eleri olan tekrarlara, kahkahalara da olacaktr. deinmek yerinde

c.Tekrarlar

Tekrarlar, kadn sohbetlerinde konumann ortaklaa kurulmasnda nemli bir edir. Konuann, konumas iinde belli eleri tekrar yaygndr. Ancak, konuan dnda dinleyenlerin de konuann konumasndan baz eleri sklkla dinlediklerini ya da onayladklarn gsterir ekilde

tekrarladklar da grlmektedir. Her iki tekrar eidi de konumann devam salayan bir yapya sahiptir.

162

15 [ Nergis ve idem, menapozda gnlk aktiviteler zerine] -----------------------------------------------------------------------------------------------------DEM: mesela mutlaka alyorum kitabm -----------------------------------------------------------------------------------------------------DEM: oldu ya hi iim olmad. ki ok mmkn deil -----------------------------------------------------------------------------------------------------NERGS: mmkn deil= DEM: =mmkn deil

-----------------------------------------------------------------------------------------------------NERGS: seymenler parkna kadar yrrp. o imenlerin stne uzanyorum/ -----------------------------------------------------------------------------------------------------Bu kesitte idemin ifadesinin sonunda yer alan mmkn deil ifadesinin Nergis tarafndan tekrar, dinlediinin gstergesi olarak

grlmektedir. Nergisi takiben idemin kendi ifadesinden eyi yeniden kullanmas ise kendi ifadesine geri dn zelliindedir.

16 [ Mine, Itr ve Yonca yurtdnda yaamak zerine] -----------------------------------------------------------------------------------------------------BURCU: bana tokyoda insan basarlar gibi geliyo/ ITIR: bana da yle geliyo= YONCA: =basarlar yahu ------------------------------------------------------------------------------------------------------

Burcunun kulland iki kelimesel enin (basarlar ve geliyo)takip eden konuanlar Itr(geliyo) ve Yonca(basarlar) tarafndan farkl kelimelerin

163

tekrar eklinde konumann ayn kelimeler etrafnda kurulmasn salad grlmektedir.

17 [ Ssen, Smbl, Yasemin ve Kardelen konuurken]

arkta yaam stne

-----------------------------------------------------------------------------------------------------YASEMN: %biz rnakta grev yaparken/% -----------------------------------------------------------------------------------------------------YASEMN: %byle eit eit asker getirirlerdir% -----------------------------------------------------------------------------------------------------YASEMN: %onlar ark syleyen% -----------------------------------------------------------------------------------------------------YASEMN: %sazan alan. Onlar ark sylerdi. saz alard % -----------------------------------------------------------------------------------------------------KARDELEN: evde mi? -----------------------------------------------------------------------------------------------------SMBL: gazinoda= SSEN: =gazinoda.

-----------------------------------------------------------------------------------------------------YASEMN: biz gazinoda yerdik/ LEYLAK: toplanrlard. -----------------------------------------------------------------------------------------------------evde yapmaya ne gerek var/gazinoda

164

Kardelenin sorusuna cevap nce Smblde hemen takiben de Ssende ayn kelimenin tekrar eklinde gelmitir. Sorunun asl muhatab olan Yasemin ise kurduu cmlenin iinde ayn kelime tekrar edildii gibi, Leylakn yorumunda da kullanlmaktadr. Konumann aknn katlan konumaclar tarafndan takip edildiinin gsterilmesi farkl konumaclar tarafndan tekrar edilmesi eklinde kendini gstermektedir.

18 [ Aelya ve Meneke ocuklara yaamn adanmas zerine] -----------------------------------------------------------------------------------------------------MENEKE: blceksiniz artk/ her eyi. artk onlara olucak/ AELYA: kesinlikle kesinlikle/

-----------------------------------------------------------------------------------------------------AELYA: artk her ey onlara olucak/ ------------------------------------------------------------------------------------------------------

Aelya, Menekeye verdii destei vurgulamak iin kendi kulland ifadeyi (kesinlikle) iki kere tekrar ettikten sonra, yorum belirten ifadesini kurmay tercih etmitir.

19 [Nergis, idem ve Burcu Konyada erkeklerin konuurken]

ikinci eleri zerine

-----------------------------------------------------------------------------------------------------NERGS: ve Trkiyede yani ikinci hanmlar yani protokolde. yer alyolar/ BURCU: nas yani?

165

-----------------------------------------------------------------------------------------------------NERGS: ikinci hanmlar/ -----------------------------------------------------------------------------------------------------DEM: tabii kuma olay= -----------------------------------------------------------------------------------------------------NERGS: =kuma olay/

------------------------------------------------------------------------------------------------------

Nergisin anlatt Meramda tepsi iinde kadn oynatmann devam ettii zerine gelien konumann devamnda Konyal erkeklerin ikinci karlar iin Nergis ikinci hanmlar ifadesini kullanyor, Burcunun konumay takip ettiini gsteren ifadesinin ardndan, bu ifadeyi Nergis tekrarlyor. idem konumaya kuma olay diyerek katksn sunuyor ve Nergis onun ifadesini tekrarlayarak onay veriyor.

Coatesun da ifade ettii zere, ortaklaa bir zeminde kurulan kadn konumalarnda, sohbet iindeki kadnlarn konuma srecine aktif bir ekilde dahil olmalarnn znde, ortaklaa bir metin kuruyor olmalar yatmaktadr. Tekrarlar- birbirleri ile ayn eyleri sylemek ve arkadalarn kulland gibi ayn dilsel eleri kullanmak- kadnlarn birbirleri iin hissettikleri gl balantlarnn bir semboldr. (Coates, 1996;231)

166

d.Kahkahalar

Sohbetin

ho

vakit

geirilen

seyrinde

akalamalar

ve

glme/kahkahalar kadnlarn rdkleri konuma dokumasnn vazgeilmez irmeklerini oluturur. Kahkahalar kimi zaman ciddi bir meselenin arln datmak iin anlatlan bir fkrann, hikayenin ardndan ykselir. Kimi zaman ise konuann anlattklarn takip edildiinin gsterilmesine yarayan szsz bir karlk olarak konuma iinde yerini alr. Bir dier ilevi ise, kardakinin kurduu ifadeyi eletirirken, eletirinin tonunun azaltlmas, gerginliin engellenmesidir.

19 [Mine, Itr, Yonca ortak bir arkadalarnn resim sergisi hakknda] -----------------------------------------------------------------------------------------------------ITIR: Vusi ile konutum. Nasl iyimisin diye. -----------------------------------------------------------------------------------------------------ITIR: ey midin onbirinde karma bi eye sergiye katlyomu. -----------------------------------------------------------------------------------------------------MNE: YONCA: ay mit ayakland m? mit resim mi yapyo?

----------------------------------------------------------------------------------------------------ITIR: resimleri ayaklanm/<YKSEK SESLE KAHKAHALAR> Itrn ortak bir arkadalar hakknda gruba bir haber iletmesi zerine gelien konumada, Itrn ilettii sergi haberine, Mine ve Yonca ayn anda st ste binen bir konuma ile karlk vermileri, Itr, Minenin sorusunu

167

esprili bir ekilde cevaplamtr. Aslnda bu cevap iinde resimleri onun resimleri ibaresiyle Yoncann da sorusuna dolayl bir cevap nitelii tamaktadr. Itrn esprisine tm grup elemanlar kahkahalarla karlk verirler.

20 [idem, Nergis ve Dalya, idemin bit pazarndan al veri yapan bir arkadann bana gelen bir olay zerine] -----------------------------------------------------------------------------------------------------DEM: <glerek anlatyor> ben baka biey anlaym. -----------------------------------------------------------------------------------------------------DEM: <glerek anlatyor> Benim urda bi kede bi arkadam var/

dnya ekeri biey/aynen bizlere benziyo= DALYA: =<kahkaha ile bizlere benziyo

-----------------------------------------------------------------------------------------------------DEM: bak imdi/etfaye meydanndan falan bi yn eyler alp getiriyo/zevkli de/evine de ok gzel yaktryo/ [] DEM: geen gn evi temizliyorum Zuhal diyo/ bana da yle eyi

balam/ toz moz gelmesin diye/titiz nki/pencereden. ey silkeliyomu/ -----------------------------------------------------------------------------------------------------DEM: eskici de buradan geiyomu <glerek> grm bunu/ DEM: aaa abla sen burada m oturuyosun demi? ----------------------------------------------------------------------------------------------------DEM: yok/ / ben burada alyorum demi/

168

-----------------------------------------------------------------------------------------------------<YKSEK SESLE KAHKAHALAR> -----------------------------------------------------------------------------------------------------

idemin glerek arkada hakknda anlatt hikayeyi kurma ekli, dinleyicilere anlatlan olayn sonunun komik bitecei, bunun glnecek bir hikaye olduu mesajn nceden verir niteliktedir. Bu ekilde yaplandrlan anlatnn sonunda konumay dinleyenler kahkahalarla katklarn,

dinlediklerini gstermi olurlar.

22 [Ssen, Leylak, Yasemin ve Burcu, Leylakn yaklaan ameliyat hakknda] -----------------------------------------------------------------------------------------------------SSEN: <alayc bir ses tonu ile>stersen beyaz nlk giy-beyaz nlk giy ameliyata gir/ -----------------------------------------------------------------------------------------------------SSEN:gitmiken bi ie yarayaym diye bari/ -----------------------------------------------------------------------------------------------------BURCU: haaa? -----------------------------------------------------------------------------------------------------SSEN: YASEMN: O zaman tam ie yararsn ie yaryosun zaten

-----------------------------------------------------------------------------------------------------BURCU:o SSEN: ilerden anlasam neyse de/ doktora de ki ben ameliyata girecem <GLME>

169

-----------------------------------------------------------------------------------------------------BURCU: mesela soukkanl olabiliyorum da SSEN: <alayc bir ses tonu ile> siz bu sefer bizi kartrmadnz da bitakm acil durumlarda ok eklinde

<GLME> siz kendiniz halletmeye mi alyosunuz? ------------------------------------------------------------------------------------------------------

Leylakn ameliyatnn planlanmasna dair konuma iinde geen bu kesitte, kendisine haber verilmemi olmasn eletirmek isteyen Ssen hem alayc bir ses tonu ile konumay semi hem de konumasnn kar tarafa eletiri ynelttii ksmlarnda kahkaha ve glmeyi eletirinin tonunu yumuatan bir e olarak kullanmtr. Bu ekilde hem kendisine haber verilmemesinden duyduu rahatszl ifade etmek iin elverili bir zemin hazrlam, hem de konumann genel seyrinde olas bir gerginlii glmeyi bir strateji olarak kullanarak engelleme yoluna gitmitir.

Kahkahalar,

konumann

takip

edildiini

gstererek

hem

ortaklaa bir zemin kurulmasna yardmc olmakta hem de szl katk olmadan da konuann konumasnn devamn getirmesine dair beklentiye iaret etmektedir. Bu zellie sahip bir dier konuma esi ise, asgari karlklardr.

170

e.Asgari karlklar

Konumann devamnn salanmas, konuann konumasnn takip edildiinin, dinlendiinin gsterilmesi iin, konuma srecinde sklkla kullanlan elere minimal karlklar denmektedir. Bunlar, evet, hmmm, tabii, gibi ksa ifadelerden olumaktadrlar. Tek bana kurulan konuma zemini iinde Buradaym ve dinliyorum. Sra sizin. Ben kendi sram bekliyorum anlamna sahip olan minimal karlklar, ortaklaa kurulan zeminlerde Buradaym, bu ayn zamanda benim de zeminim, konumann ortaklaa kurulumunda rol alyorum anlamna sahiptirler. (Coates, 1996;143)

Kadn sohbetlerine bakldnda minimal karlklarn sklkla konuma srecinde yer ald ve konumann devamnda etkin rol oynandn ifade ettii dikkat ekmektedir.

23 [Funda ve Fulya gn devamndaki programlar hakknda] -----------------------------------------------------------------------------------------------------FUNDA: Bugn misafirlerin var m? -----------------------------------------------------------------------------------------------------FULYA: yok FUNDA: hmmm -----------------------------------------------------------------------------------------------------FULYA: posta bekliyorum/ FUNDA: hmmm

171

-----------------------------------------------------------------------------------------------------FULYA: kapya yazdm buradaym diye/daym vekalet gndericek/ ------------------------------------------------------------------------------------------------------

Fulya ve Funda konuurken, Funda, Fulyaya sorduu sorunun cevabn alnca, hmmm minimal karln kullanarak onun sylediklerini takip ettiini gstermektedir.

23[Mine, Itr ve Yonca t hakknda konuurken] -----------------------------------------------------------------------------------------------------ITIR: realde bi t yapyolar/ MNE: heee -----------------------------------------------------------------------------------------------------ITIR:sen t diyince aklma geldi/ MNE: h -----------------------------------------------------------------------------------------------------ITIR: grdn m onu? -----------------------------------------------------------------------------------------------------MNE:buharl/ ITIR: evet ------------------------------------------------------------------------------------------------------

Mine ve Itr arasnda geen konumada da h, hhee ve evet konumann devamn salamann yan sra ortaklaa kurulan zeminin

172

herkes tarafndan kullanlan zelliine de iaret etmektedir. Konuma iinde sorulan sorularn bir ksmnn da konumay devam ettirmek gibi benzer bir zellii olduu dnldnde konuma iinde sorularn kullanmna da deinmek yerinde olacaktr.

f.Sorular

Konuma

srecinde

sorulan

sorularn

nemi

yadsnamaz. Ancak sorulu amalarna gre sorularn konuma srecinde stlendikleri ilevler de farkldr. Bu bakmdan da sorular be ana bala ayrmak bu ilevlerin farklarnn grlmesi iin yararl olacaktr. levlerine gre sorular; yeni bir konu amak iin sorulan sorular, bilgi iin sorular, birinin bir konuyu anlatmas iin sorulan sorular, konunun gelitirilmesi ve sohbetin srdrlmesi iin sorulan sorular, retorik sorular.

Soru sorarak yeni bir konunun almas, konuma iinde bir konudan dierine geii salayabilir.

24 [Smbl, Ssen, Leylak ve Kardelen kapnn nnden alnan iekler hakknda konumann hemen ardndan] -----------------------------------------------------------------------------------------------------SMBL: 23 nisan nerde yapyolarm? -----------------------------------------------------------------------------------------------------SSEN:okulda/

173

-----------------------------------------------------------------------------------------------------SMBL: pazarda m okulda m? -----------------------------------------------------------------------------------------------------SSEN: okulda/ ------------------------------------------------------------------------------------------------------

Smbln kapnn nnden alnan iekler hakkndaki ieklerin hemen ardndan, sorduu soru ile konu tamamen deimi ve trenin nerede yaplaca zerine bir konuma balamtr. Verilen kesitin devamnda trenin geen yl nerede yapld, nasl bir program olacana dair bir konu geliimi olmutur.

25 [Mine, Itr ve Yonca, ortak arkadalar Mihrinin kardeinin sebep olduu olaylar hakkndaki konumann ardnda] -----------------------------------------------------------------------------------------------------YONCA: unlara srdn ilacn ad ne? -----------------------------------------------------------------------------------------------------ITIR: yle kafadan bilemem ki/ -----------------------------------------------------------------------------------------------------MNE: o ne ya? -----------------------------------------------------------------------------------------------------ITIR: u bdr bdr eyler[benler] vardr ya ------------------------------------------------------------------------------------------------------

174

Mihrinin kardeinin sebep olduu olaylar zerine sren sohbetin hemen ardndan Yoncann sorduu soru ile konu deimi ve benler zerine srlen bir ila bir ila hakknda konuulmaya balanmtr.

Bilgi edinmek zere sorulan sorular ise belli bir konu hakknda konuulurken, o konuya dair bir ayrnty renmek zere sorulan sorulurlar. Bu sorular kadnlarn konumalarnda nemli olan nokta sohbetin

srdrlmesi ve devam olduu iin nispeten daha az bir neme sahiptirler. (Coates, 1996;176)

26 [Orkide, Nilfer, Melisa, Burcu pii hakknda gelien konuma iinde] -----------------------------------------------------------------------------------------------------ORKDE: Bi baktm elinde bi poet iinde hamur/ -----------------------------------------------------------------------------------------------------ORKDE: krar msn onu artk. Yaptm yediler/ -----------------------------------------------------------------------------------------------------BURCU: pii nasl bi ey? -----------------------------------------------------------------------------------------------------ORKDE: puf brei gibi/sade yle ayosun/ piiriyosun -----------------------------------------------------------------------------------------------------BURCU:hmmm -----------------------------------------------------------------------------------------------------ORKDE: yle yeniyo/

175

Konumann iinde birden fazla kere geen ve ne olduunu kartamad pii nin ne olduunu renmek iin Burcu soru sormutur.

Birinin bir konuyu anlatmas iin sorulan sorular, konumann bir bakma ynlendirilmesine yararlar. Bu kapsam iinde hem grup iindeki bir kiiye belli bir konu hakknda konumas iin sorular yannda , eklenti sorular da deerlendirmek mmkndr. 112

27 [idem ve Nergis deprem sonrasnda yaananlara dair] -----------------------------------------------------------------------------------------------------DEM: Daha sonra /o yalnz kaldnda/ o ok yakn olan kiilerin uzaklamas/ -----------------------------------------------------------------------------------------------------DEM: hatta uzaklap gittiler daha sonra onlarla beraber

olduunda ne dndn? NERGS: o arkadalar tanyosun tabii

-----------------------------------------------------------------------------------------------------NERGS: haa ne dndm? -----------------------------------------------------------------------------------------------------DEM: o beni ok etkiliyo/ -----------------------------------------------------------------------------------------------------NERGS: yok debremin arkasna sndm/
Eklenti sorular Robin Lakoff tarafndan arlkl olarak ele alnm, Coates da Lakoffun bu konudaki hassasiyetine dayanarak eklenti sorulara ayr bir yer vermitir. Ancak her ne kadar eklenti sorular ngilizce iin nemli bir yere sahipse de Trkedeki soru yaplar dnldnde eklenti sorulara arlkl vermek yerine sorulara genel hatlar ile baklmas daha yerinde bulunmutur.
112

176

idem, Nergisin deprem sonrasnda evredekilere yardm etmeyen arkadalarna dair dncelerini anlatmas iin soru sorarak konunu almasna yardmc olmutur.

Ortaklaa

kurulan

zemin

sz

konusu

olduunda,

sorular

konumann devamnn salanmas ve srdrlmesi iin temel bir grev stlenmektedirler.

28[Mine ve Itr Bodrumdaki ev zerine konuurken] ----------------------------------------------------------------------------------------------------ITIR: Tlinin erken gitme plan var/ ----------------------------------------------------------------------------------------------------MNE: hmmm -----------------------------------------------------------------------------------------------------ITIR: yoksa ben austostan nce gidemiyorum ki/ -----------------------------------------------------------------------------------------------------ITIR: onun iin yaptm= MNE: =Tlin napyo peki?

-----------------------------------------------------------------------------------------------------ITIR: iyi napsn/mutlu ablayla hergn sklkla/ ----------------------------------------------------------------------------------------------------MNE:h -----------------------------------------------------------------------------------------------------ITIR: arkadalar geliyo gidiyo/onun da yonca gibi yogas var/

177

Itr ve Minenin arasnda geen konumada, Itrn Bodrumdaki evinin eksiklerini tamamlamasn anlatt blm takiben Tlinin erken gideceini ifade etmesi zerine Mine, Tlin ile ilgili bir soru sorarak konumann bu ynde devamn salamtr.

Retorik sorular ise cevab beklenmeden kurulan soru biimindeki ifadeler olarak tanmlanabilir. Coatesa gre retorik sorularn ilevi dier sorulardan farkldr. Retorik sorular, grubun dnya grn yanstan genel dorular ifade etmenin bir yoludur. (Coates, 1996;188)Herhangi bir minimal karln verilmesine gerek kalmadan konuma devam edip gider.

29 [Dalya, Nergis ve idem bir marketler zincirinin iki satmyor olmas zerine geen konuma] -----------------------------------------------------------------------------------------------------DALYA: ben niye gazete okumuyorum/ite bu yzden okumuyorum/ -----------------------------------------------------------------------------------------------------DALYA: sabah okudum kiler grubu eyin.melih gkein fakirlere yapaca o ii alm/ -----------------------------------------------------------------------------------------------------DEM: Kiler grubu u ey mi? DALYA: NERGS: tabii canm/ eski Canerler/ dar gelirlilere ve

-----------------------------------------------------------------------------------------------------DEM: ciddi mi?

178

-----------------------------------------------------------------------------------------------------NERGS: ee kiler onlarn/ ------------------------------------------------------------------------------------------------------

Bu kesitte Dalyann kulland soru ekli aslnda soru sormaya ynelik bir yap olmaktan uzak, retorik bir sorudur. Bir konuya dikkat ekerken vurgu yapt noktann zerinden cevab beklenmeyen bir soru ile gemi ve ilgi ekmitir.

Kadn sohbetlerinde konuma zeminin ortaklaa kurulmasnda ayr ayr etkisi olan konuma pratiklerine deindikten sonra, kadnlarn

konumalarndaki konularn hangi erevede gelitiini incelemek, konuma iinde toplumsal cinsiyet performansnn nasl sergilendiine dair verileri sunacaktr.

179

3. KADIN SOHBETLERNDE NE IKAN KONULAR

Kadn sohbetlerinde nasl srdrld kadar neyin konuulduu toplumsal cinsiyetin bir performans olarak deerlendirilmesinin temel dayanadr. Sylemler araclyla ayn kiinin farkl balamlarda ya da ayn ortamda farkl bir konu sz konusu olduunda farkl bir toplumsal cinsiyet sergiledii grlebilmektedir. Bu adan bakldnda, toplumsal cinsiyetin tek bir edime bal olmad, bu alma her ne kadar kadn ve erkek olarak iki biyolojik kategorinin varln kabul ederek ilerlese de113 tek bir toplumsal cinsiyetten ziyade kiinin kimlii gibi toplumsal cinsiyetin de farkl boyutlardan olutuu dnlmelidir. Kadn sohbetleri denerek, kendilerini kadn olarak tanmlayan bireylerden oluan gruplar zerine aratrma yaplmtr. Bu alma Butlerdan hareket ederek feminist dil bilimde kendi izgisini oluturmu olan Jennifer Coatesun grlerine dayanmaktadr. Coates, toplumsal cinsiyete performans olarak bakar, ancak kadn ya da erkek olarak allagelmi olan kategorileri yok saymadan almalarn yaplandrr. Biyolojik olarak bu kategorileri var sayan ancak toplumsal cinsiyeti performans olarak alglayarak konuma srecinin de bu performans ortaya koyan temel sre olduuna dikkat eker.

Kadnlarn sohbetlerinin ana hatlarna deinilirken, sz geen Deborah Jonesun kadnlarn szl kltrne dair yapt ayrmdan

Kadn kategorisini kabul eden bu durum, Butlern toplumsal cinsiyete dair kategorileri ykan bu bakmdan da Aykrlk Teorisi iinde kklerini salan dncesine ters dmektedir. Ancak, bu tez almasnda Butlern dolayl etkisiyle yol alan performansa dayal feminist dil anlay esas alnmtr.
113

180

yararlanlarak, sohbetleri kayda alnan kadnlarn konutuklar konulara gre l bir ayrm yaplmtr. Bu ayrma gre, evsel mevzular, dedikodu/skandal ve kadnlk evreleri zerinden kendini ifa etme balklar altnda sunulan rnekler zerinden kadnlarn toplumsal cinsiyetlerini nasl sergilediklerinin izleri srlmek istenmektedir.

Coates, kitabnn farkl kadnlk performanslarn deerlendirmeye ayrd blmn banda, toplumsal cinsiyet hakknda gndelik yaamda hi kimsenin durup dnmediini ve nadiren toplumsal cinsiyetin sergilenen (performing) bir ey olduuna kafa yorulduuna deinir.

Biz sadece kadnz diye bir eyi bahedilmi olarak grrz.

Ancak, kadn olmann birletiren bir deneyim olarak farz ederiz. Dier bir deyile, kendimizi tek ben olarak, tekil, dnrz. Fakat, her durumda sergilediimiz kadn ayn kadn deildir: hepimiz farkl durumlarda farkl bir insanmz gibi hissetmiizdir. rnek olarak, bir bebein bezini deitiren ben ile nemli bir toplantya katlan ben ayn ben deildir. Hatta ayn ortamda bile ierikte bir deiiklik olduunda durum farkllar.(Coates, 1996;232)

Deerlendirilen konuma

metinlerini

sunmadan

nce,

Jennifer

Coatesun toplumsal cinsiyet performansnn ayn konuanlar arasnda bile farkllatn en belirgin ekilde gsteren etkenlerden birisi, sohbet devam ederken, grubun sohbetlerinde ortamda bulunan bebeklerle gelien konumalarn varldr. Mine, Itr ve Yoncadan oluan grubun ikinci sohbetlerinde, Funda, Fulya ve Laleden oluan grubun her iki sohbetinde ve

181

Melisa, Orkide, Meneke, Nilfer ve Aelyadan oluan grubun sohbetlerinde, ortamda bulunan bebeklerin varl ile, sohbet iinde ilginin onlara yneldii durumlarda, konuanlarn daha lml ve yumuak bir sese doru deiim gsterdii, kurulan cmlelerin fazla kompleks olmad ve oyunlar ve arklarn sklkla kullanld grlmtr. Kukusuz bebeklerle konuurken, sesin daha yumuak ve sevecen olmas, ortamdaki kiilerin annelik hissi ile kurduklar balantnn gstergesidir.

a.Evsel Mevzular- Yemek tarifleri/diki/rg

Kadnlarn, ev ve ev ii ile zdeletirilmelerine, kadnln ev eksenli kurulmas gerektiine dair yaygn inan, asrlardr yeniden retilmekte ve normlarn bu ynde srmesi salanmaktadr. Kadnlar iin ev ve ev ii bu balamda nemlidir. Haliyle ev eksenli kurulan yaamlarda, yemek, temizlik, ocuk bakm gibi gndelik ilerin yan sra evin ev olmasn salayan rg, diki, nak gibi retime ynelik faaliyetler arlkldr. Her ne kadar kamusal alana kan kadnlar artsa da, kamusal alanda olmak evden kopmak anlamna gelmemekte, kamusal alandaki mevcudiyet hibir zaman ev iindeki ykmllklerin aksatlmasn mazur gstermemekte ve tm bu evsel faaliyetler aynen devam etmektedir.

Evsel faaliyetlerin kadnlarn yaamnda belirgin yeri, sohbetlerinde de kendini gstermektedir. Sohbetleri kaydedilen tm kadnlar, sohbetleri srasnda yemek tarifleri dei-tokuu yapm, rg modelleri zerine

182

konumu, dikile ilgili ayrntlar zerine sohbet etmilerdir. zellikle yemek tarifleri, sohbetler srasnda sunulan ikramlar zerinden geliip, farkl tarifler vermeye kadar geni bir yelpazeye yaylmtr.

Sohbetleri deerlendirilen be grup kadn iinde, akrabalk ilikileri ile bir araya gelmi olan Leylak, Ssen, Smbl ve Yaseminden oluan grup ile Orkide, Nilfer, Melisa, Meneke ve Aelyadan oluan grupta yemek tarifleri zerine gelien uzun konumalar dikkat ekicidir.

Leylak, Ssen, Smbl ve Yasemin, hem akraba hem de yakn yerlerde oturduklar iin daha sk grmektedirler. Hepsi ev hanm olan bu kadnlarn, gndelik etkinliklerin bir ksmn bir arada yaplmas srasnda sohbet ediyor olmalar, daha fazla evsel konumann gereklemesine sebep olmaktadr. Bir sohbet kayd ncesinde Leylak dier misafirleri gelene kadar aman her gn her gn ne konuulur, biz anca rg, model konuacaz. Daha ne olsun bunca yldr. ifadesini kullanmtr. Bu ifade, grubun sohbetinde genel anlamda kendini evsel mevzulara younlaan bir eksende gstermitir. Bu gruptan kadnlardan Leylak ve Yaseminin beraber pazar al veriine gidip, yaprak salamura yapmalarn anlatmlar, Ssenin tek bana oturduu iin tek kiilik yaprak alp buzlua koyduunu sylemesi zerine gelimitir. Salamura yaprak yapmann nasl olduunun konuulduu konumay, k iin buzlua konan sebzelere dair konuma takip etmitir.

183

Dier taraftan daha kamusal alanda yer alm olan meslek sahibi kadnlarn sohbetlerinde evsel mevzular zerine gelien konumalar da dikkat ekicidir. Mine, Itr ve Yoncadan oluan grupta geen, Minenin evinde masann zerinde duran krmaz kumatan masa rts zerine gelien konumada, Yonca ayn kumatan aldn, kendisinin bir masa rts diktiini, Amerikan servisleri de terziye diktirttiini ancak adamn ksa kvrp kuma rezil ettii zerine gelimektedir. Bu konumada dikkat ekici olan, Itrn sen de pek gzel dikersin bilirim gibi bir ifade kullanarak Yoncann ifa ettii becerikli kadn kimliini onaylayan bir karlk sunuyor olmasdr.

Gerek yemek yapmak, gerekse kadnlarla zdeletirilen dier faaliyetlerdeki beceriler zerinden konumak, kadnlarn kabul gren kadn davranlarn kendi davranlarnda yanstmalar ve dierlerinde de

desteklemeleri eklinde kendi devam ettiren bir yap iinde sregitmektedir. Bu bakmdan da sohbetleri deerlendirilen bu orta snftan kadnlarn, orta snf kadnlk deerleri ile yorulduklar ve belli deerlerle biimlenmi kadnlk kyafetlerini tadklar sonucuna da varmak mmkndr. Ancak, konumalar rnek gsterilen kadnlarn, bu sohbet ortamlarndan farkl balamlarda, rnek olarak eleriyle ya da ocuklar ile konumalarnda sergiledikleri toplumsal cinsiyet ile i yerlerinde ya da kamusal alandaki konumalarnda sergiledikleri toplumsal cinsiyet arasnda farkllklar olmas artc deildir.

184

Kadnlarn eve dair kararlar alan, evi ekip eviren olma zelliine dair yaygn beklentileri gsteren konumaya yansyan ve ev ii meseleler bal altnda deerlendirilebilecek bir e de para ile ilikili konularda gzlenen konumalardr. Kadnlarn parann harcanmasna veya nereye harcanacana karar veren kii olarak kendilerini ifade ettikleri grlmektedir. rnek olarak Leylak, Ssen ve Smbln apartmana ekilecek olan doalgaz iin denecek olan bedel zerine gelien konumalar verilebilir. Bu konumada denecek miktarla ilgili belirsizlikler ve tahmini rakamlar zerine evine doalgaz ekilecek olan Leylak, ncelikle ortalkta dolaan sylentide istenecek tutarn gereksiz olduunu ve o tutar veremeyeceini ifade etmitir. Eve giren parann nereye, ne ekilde kullanlacana karar veren olarak Leylak, sz edilen miktar

deyemeyeceini sylemektedir. Ancak, Smbln doalgazn balandktan sonra daha ekonomik olduunu vurgulayan konumasnn ardndan, eee yaplmas gerekiyorsa yaplacak napalm verecez eklinde bir ifade ile konuyu kapatmay tercih etmitir.

Sohbetlerden bir dierinde ise Fundann ara kredisi konusunda ve bir nceki aracnn sat konusunda gsterdii hassasiyet dikkat ekicidir. nceki aracna deer biilmesi iin gtrd galeride verilen fiyat beenmediini, piyasada arabann ederinin daha yksek olduunu ifade ettiine dair bir anlat dikkat ekmitir. Maddi karn kollayan, verilen fiyat beenmeyip baka bir galeriye bavuran ve sat burada gerekletiren Funda, ara kredisinde faiz oranlarna dair hangi bankann hangi oranla kredi

185

verdiine bakm ve eskiden banka mdrl yapm olan Fulyadan bilgi almay yerinde bulmutur. Bu konumann sonunda uygun koullarla kredi verdii dnlen bir bankaya bavurulduu anlalmtr. Bu iki rnekte de grld zere, kadnlarn evi ekip eviren , olarak kendilerini maddi karlar kollayan, parann neye harcanacan belirleyen olarak kendilerini tanmlayan sylemler sergiledikleri grlmtr.

Bu balamda kendileri almasalar da eve giren parann kontrolnn kadnlardan idem ve Nergizin sohbetlerinde, elerinin kazand parann kontrolnn onlarda olduu ifade edilmitir. Gemite yaanm bir tanma olayn anlatrken Nergiz, eski evlerinden korniji skp gtrmesine einin gldn ve yenisini alrz dediini anlatmtr. Nergiz konumasnn bu noktasnda neyle alyosun yenisini, ayn sonunu zor getiriyoruz o zaman eklinde bir ifade kullanm, idem de evet o zamanlar ayn ortasnda maa biterdi, balk tutmaya gider, bira ielerini toplar satardk hatrlasana diye Nergize destek sunmutur. Bu konumada dikkat ekici olan hane iinde harcanan parann doru kullanmnn kadnlar tarafndan salanabildii, erkeklerin para harcamak konusunda kadnlar kadar karlar kollayan olmadklarna gnderme yaplyor olmasdr. Nergiz ve idemin sohbetleri iinde zaman zaman elerinin pahal ve gereksiz hediyeler almalar, kendileri iin bile doru al veri yapmay bilmedikleri, paray kazandklar ama doru drst kendi balarna

harcayamayacaklarna vurgu yaplmaktadr.

186

Kadnla atfedilen ev ii faaliyetleri sergilemenin yan sra, sohbet kaytlarnda kadnlarn tamam din d bir dnya grn politik olarak benimsemi olmalarna ramen, zellikle ocuklar ile ilgili konumalarda maallah, inallah, hayrls ile ve Allah korusun gibi dinsel bir takm kelimeler kullanmaktadrlar. zellikle umut ile sz ettikleri bir konuda ya da bir temennide bu kelimelerin kullanmna sklkla rastlanmaktadr. Fulya, Funda ve Lalenin sohbetlerinde ortamda bulunan bebein itah ile yemek yemesi zerine maallah Allah nazardan saklasn gibi ifadeler dikkat ekmitir. Lalenin yetikin yataki olunun evlilik planlarn anlatrken, hayrls ile bi yuva kurarsa, inallah kzcaz bi i bulur da gibi ifadeler kulland gzlenmitir. Itr, Mine ve Yoncann sohbetlerinde, Yoncann annesinin salk sorunlar zerine gelien konumada Yoncann Aman Allah bamzdan eksik etmesin de yeter ki eklinde kulland ifade de bu balamda verilebilecek bir rnektir. Bu konuma iinde Yoncaya onay veren Itr ise aman Allah korusun en ok dmelerinde korkuyorum eklindeki katks da yine dine bal bir kelime kullanmna iaret etmektedir.

b.Dedikodu/skandal- Bakalar ve likileri zerine konumalar

Kadn sohbetlerinin bir dier nemli konusu ise dier kadnlar zerine gelien konumalardr. Deborah Jonesun skandal konumas olarak niteledii, yaygn olarak ise dedikodu olarak adlandrlan bu konumalar, konuanlarn konutuklar konu zerinden kendi toplumsal cinsiyet

kimliklerine dair ipularn da sunduklar bir zemin yaratr.

Bu zeminde

187

dierlerinin davranlar konuulurken, kadnlk ve erkeklie dair dnceler de ifade edilir. Anlatlan olaylar zerinden- ki bunlar zellikle cinsellik ve tasvip edilmeyen ilikiler hakknda olaylardrcinsiyet kimliklerini davranlar zerinden kiilerin kendi toplumsal sergileme biimleri netlik

kazanmaktadr.

Mine, Itr ve Yoncann ilk sohbetlerinde, ranl kadnlar zerine gelien konumalar bu blmde verilebilecek arpc bir rnektir. Yoncann son zamanlarda al veri merkezlerinde dikkatini ektiini syledii kara arafl kadnlardan alan konuyu, Itr, randa bir sre yaam olan Yoncaya sorduu televizyona kan, stne araf ile altnda bikini ile mankenlik yarmasna katlan ranl bir kadn hakknda bir soru ile ranl kadnlara getiriyor.

[Sohbet I: 26.dak.] ITIR: ranl halk ran kadnlar kesinlikle Trkiye tarafndan yanl anlalyomu. nk ran Afganistan ile kartryolarm. onlarn kadnlarn haklar varm. Aslnda trkiyedeki kadnlarn haklar yokmu MNE: hadi be ITIR:valla neler anlat yaa MNE: aaa ITIR: akl hatta ite buna cevap veriyolar hatta bi kitap yazm ama byle seksle falan ilgili bi kitap yazm YONCA: akllar fikirleri ranl kadnlarn o. Hepsi orospu.

188

ITIR:diyo ki zaten biz sadece bamz rteriz diyo. YONCA: hepsi orospu. Evlisi evli olmayan.hepsi orospu MNE: hadi yaaa ITIR: bu da aa yukar ayn eyi sylyo YONCA: tabii tabii ITIR: bi tek bamz kapatrz diyo MNE: ama onlar imam nikahl YONCA: hibir [] bekar ayrlmad memleketten. ou da karsndan boanp ranl kadn ald gitti. Buradaki ngiliz bykelisinin kars u kadarck bi ranl tabii MNE:aman allahm YONCA: <slk sesi> ayakta <el iareti> ayarlyolar ITIR: bizim fevkaladedir ilikilerimiz diyo. YONCA: o kadar ITIR: Ama girdikten sonra bamz atktan sonra diyo glme YONCA: ok rahatlar.evli kadnlar dahil buna. ok rahatlar ITIR: byle bi kitap yazdnz iin peki aileniz iranda yayo ailenize bi bask biey olmad m diyo hayr nemnasebep diyo YONCA: ama iranda erkek kadnnn ne mal olduunu biliyo bu imdiki mesele deil iran oldu olal byle

Bu konumada ranl kadnlarn kafalarnn kapal olmasnn hi de namuslu olduklar anlamna gelmediini vurgulamaya ynelik ortak bir anlam

189

yaratld dikkat ekicidir. teki olarak ranl kadnlarn, ayakta i balayan, rahat kadnlar olmas her ne kadar tek bir kere seks kelimesi gese de cinsellii zgrce yaadklarna dair gnderme aktr. Bu noktada da kabul grmeyen, uygunsuz olarak kabul edilen davranlar sergileyen kadnlar iin, grubun dnda o grubun deerleri ile elien bir kiiler olarak bir etiketleme sz konusudur. Bu etiketleme grup iindeki kadnlarn kendilerini de farkl bir ekilde etiketlediklerinin de gstergesidir. Mine, Itr ve Yoncann

konumalarnda, ranl kadnlar hakknda konuurken edindikleri bu cinsiyeti tavr, kendi kadnlk tanmlarna aykr duran kadnlar davranlarn onaylamadklar ve yargladklar bir ierie sahiptir. Dier bir deyile, bu kadnlar kendi dnce ve davran sistemleri dnda kalan dier kadnlk hallerine kar cinsiyeti bir tavr sergileyebilmilerdir.

Benzer bir ierie sahip dier bir kesite ise Nergis, idem ve Dalya arasnda gemektedir. Nergis ve idem elerinin i ortamndan tandklar bir adamn ilk einden boanmasna srf rtbeli bir subayn ei olma arzu ile sebep olmu baka bir kadna dair gelien konumada benzer bir tavr sergilemektedirler. [Sohbet I: 86.dak.] DEM: Geenlerde onu syliycem Meral Enginleri misafirlie alm NERGS:Hangi meral? Kk meral? DEM:Heee DEM:Onlar onlara misafirlie gitmiler. O kadn bir vahim. Vehamet.inaNERGS:Yeni mi fark ettin?

190

DEM:Her eyi biliyo. Nasl bu kadar her eyi biliyo yahu. DALYA:Onlar bir araya toplayacaksn. Her yerde var onlardan DEM:Aa ne dur ne? Meditasyonla auralar falan at NERGS:bu ey yalnz. Bi arkadamzn yuvasn ykt. evliliini bitirdi. Kafasnda zaten engin olmasa bi bakas olucakt. Salak engin oltaya takld. O niyetle ie balayan []de sekreter olarak. Daha lise sonda fizik retmeninden hamile kalp, ya kk olduu iin adam karsylan anlamal boanp kat zerinde bi evlilik yapld. ocuk dodu. Boanld adam eski karsynan bart yine onunla beraber. Bu [] sekreter olarak [] kz neyse ingene gibi bi adam. Bu arkadamz ie balad gn sorulunca ben buraya bi albay ile evlenmeye girdim DEM: programlam NERGS:programladm diyince syleyen arkada da demiki ama zellikle o albaylar evli diyince gerekirse boatrm deyip boatt. Ondan sonra hasbel kader asker ei oldu DEM:ocuu stne geirdi NERGS:o ocuu bu arkadamzn stne geirtti duyan zannederseniz ki ocuk adamn ocuu. Bunlar baba oul bir oluyolar. te eim DEM:doutan asker kars. NERGS:Asker kars DEM:Televizyonda ite engin onun Richard Gere seyretmesine msaade etmiyomu. Kskanyomu.ite DALYA: <kahkaha> ay hi glceim yoktu bu gn ok gldm NERGS:Aa yok yiidi ldr hakkn ver

191

Bu

kesitin

devamnda

Nergis,

arkadalar

olan

Enginin

davranna verdii tepkiyi anlatyor. Dier asker elerinin bu kadn aralarna almak konusunda nceleri nasl dndklerine, daha sonra ise kadnn einin rtbesinin ykselmesi ile ona nasl yalakalk yaptklarna deiniyor. Bu noktada Nergisin parantez ap, bu kadna kar her hangi bir ekilde yaknlk gstermediini, ayn lojmanda oturduklar dnemde dahi yzne bile bakmadn sylemesi kendi deer yarglarna ve kadnlk algsna dair ipular sunar niteliktedir. Anlatnn banda idemin kulland vahamet vahim gibi sfatlar ve kadnn yapt eylerin alayc bir ekilde anlatlmas sz edilen kadnn davranlarnn onaylanmad cinsiyeti bir dil ile yanstlmaktadr. Kadnlarn zellikle dier kadnlarn davranlarn konu alan konumalarna rnekler arttrlabilecei gibi, kadnlarn kendi elerine dair olaylar anlatlarna da sklkla rastlanr. Elere dair bu rneklerde de erkeklie dair dncelerin izlerinin bulunmas mmkndr. Nergisin olu ve eini karlatrd blmde, einin nazik, kibar ve disiplinli bir adam olduuna vurgu yapmaktadr. Ancak olu, kocas ile ters yapda, dank, ykanmayan ve kaba bir gen olarak anlatlmaktadr. Nergizin bu anlatsna idem mdahale etmektedir. idem, Nkhetin olunun onu ve ailesini ziyarete geldiinde ne kadar nazik, kibar ve aile terbiyesi alm bir gen adam olduunu dndklerini vurgulamaktadr. Dalyann bu

balamda genlerin tepkisel davranlarna dair aklamalar farkl erkeklik performanslarna dair grlerle paralellik gstermektedir. Bu noktada

192

balamn farkl toplumsal cinsiyetler sergilenmesini olanakl klan yapsna da gnderme yapmak mmkndr.

Erkeklerin konuulduu dier bir kesitte ise, Melisa, Orkide, Aelya ve Menekenin Melisann kz kardeinin ayrld nianls hakknda konumaktadrlar. Melisann kz kardeinin nian treninde ekilen

fotoraflar zerinden gelien sohbette, Aelya, nianlnn donuk, ifadesiz bakl olduunu vurgulamtr. Nian gn bu gencin heyecansz olduuna deinen Orkide, kznn gelen konuklarla ilgilenmesine elik etmeyen ve nian trenini sahiplenmeyen genci garip olarak nitelemi ve hi de evlenmek isteyen bir adam grnts izmedi gibi ifade ile adamn dier garip grd davranlarn dile getirmitir. Bu noktada dikkat ekici olan, Orkidenin kafasnda erkeklere atfettii davran biimleri mevcuttur. Bu gen ise bu kalplarnda dnda kalarak, Orkidenin erkeklik tanmnn dnda kalmaktadr. Bu kesit bir bakma farkl kadnlk halleri olduu kadar, farkl erkeklik halleri olduuna iaret ederken, bireylerin bu farkllklar konusunda yargl davranlar ile cinsiyeti tutumlar gsterebildiklerini rneklemektedir.

c.Kadnlk evreleri zerinden kendini ifa etme

Deborah

Jonesun

kadnlarn

kendilerini

ifa

ettikleri(self-

disclosure) konuma ekli olarak tanmlad chatting(muhabbet etme) srecinde, sklkla kadnlk evreleri zerinden sohbetin gerekletii

gzlenmektedir. Daha nce giri blmnde tanmland zere biyolojik

193

evreler, toplumsal ve duygusal evreler toplumsal cinsiyetin sergilenmesinde nemli bir yere sahiptir. Biyolojik evrelerle toplumsal evrelerin kadnlarn yaamnda i ie gemi olduu yadsnamaz. Bu bakmdan da kadnlarn kendilerini ifa etme ekilleri onlarn farkl dnemlerde ve farkl ieriklerdeki toplumsal cinsiyet performanslar hakknda bilgi vermektedir. Bu bakmdan da kaydedilen sohbetler iinden biyolojik evre baz alnarak (dourganlk dneminin balamas; mensturasyon, hamilelik ve doum ve menapoz)

bunlar zerinden kadnln toplumsal evrelerindeki toplumsal cinsiyet performanslarna dair rnekler sunulmaya allacaktr.

1. Gen Kzlk

Kadnla geite dnm noktas olan regl, menstrayonun balamas, toplumsal bir evre olarak da kadnlarn yeni tabularla tantklar, bedenlerindeki fiziksel deiimlerin sosyal olarak da bir takm deiimleri beraberinde getirdii bir dneme iaret eder. Bu dnem kadn bedeninin dourganlk ile tant, bir taraftan byme sanclarnn ekildii bir taraftan da kadn olmann ne demek olduunun kefedilmeye baland bir srece girilmesi anlamna gelir. Ancak bu dnem sancl bir dnemdir. Bu dnemden bahsedildiinde bilinmektedir. kadnlarn anlarnn skntl bir dnemi yanstt

Kaydedilen kadnlarn sohbetlerinde, en az yer verilen devredir. Doum ve menopoz zerine gelien konumalar daha arlkta olmutur.

194

Kukusuz bunda gruplardaki kadnlarn ya ortalamasnn etkisi vardr. Ancak, kaydedilen sohbetlerde aklda kalan Funda, Fulya ve Lalenin sohbetlerinin bir yerinde Lalenin babas hakknda konuurken, bu dneme dair kulland ifadeler olmutur.

Lale

ve

Fulyann

ocuk

yetitirme

zerinden

gelien

konumalarnda, torunun hastalanp okula gitmemesi zerine, kendi gen kzl hatrlam ve bu dnem zerine anlarn grupla paylamtr.

[Grup 3- Sohbet 1] LALE: hi merak etme babane dedi. Annem beni yarn beni okula yollar. Hi merak etmiyorum yavrum dedim FULYA: evet LALE: nk benim babam da beni hastayken yollard dedim. eyyy ben ok kk yata regl oldum ama ok sancl olurdum. Ama ok . hala daha

hatrladm zaman srtm rperir o sanclar eyleri.ama babam beni okula gnderirdi. O zaman enstit okuyorum. Ama giderim nas krk dkk snfta hocalar beni gtrrd revire. imdi kz diyo ki hocalar tabii beni revire yollar diyo. Dedim ki kzm hi zlme. Babannende senin yanda yleydi giderdim revirde istirahat. Ama o revirde serin olur. Ben zaten sca istiyorum. Ay kzm dedim hi zlme babanenin ans sen de de var. FUNDA: bizim yatl okulda ey vard bi ablamz vard. Yaak istedii zaman tebeir tozu ierdi. Atei kard. LALE:evet kar

195

Bu kesitte Lale, regl olduu dnemde ektii skntlar torununun yaad sknty anlatrken, konumann iinde sunuyor. O dneme dair ilk tanlan sanclar tarif ediyor ve babasnn onu okula gndermeye devam ettiine iaret ediyor. Sohbet iinde daha nceki konumalarda annesini kk yata kaybettiini rendiimiz Lalenin her ne kadar babas tarafndan gayet iyi yetitirildiini dnse de, kadnla dair bir konuda ondan anlay bulamam olduunu yanstmak istediini gryoruz. Okula gitme konusunda kat olan baba modelini, torunun da anne modelinin ald ve babaanne ve torunun yazglarnn ayn ekilde devam ettiinin ifade edilmek istendii de belirgin bir ekilde ortadadr.

2. Hamilelik ve doum

Fiziksel olarak regl olunmas ile kadn olan bedenlerin hamilelik ve doum sreci iinde gsterdii fiziksel deiimler kadar bu deiimlerin toplumsal etkileri de gerek hamilelik srecini gerekse doum ve sonrasnda lohusal toplumsal cinsiyetin sergilenme biimleri bakmndan dikkate deerdir. Hamilelikle balayan dnem, kadnlarn yaamnda bir dnm noktasdr. Fiziksel olarak bedeni iinde baka bir canl ile yaamaya alma durumu, doum ile fiziksel olarak bakma ve beslenmeye muhta bir varlk ile kadnn yaamnn sonuna kadar devam edecek bir ban kurulmas eklinde annelik sreci ile toplumsal bir evreye dnmektedir. Annelik, kadnlarn deer yarglarn yeniden tanmladklar, rollerini gzden geirip, nceliklerini dnyaya getirdikleri varla gre ekillendirdikleri bir boyuttur.

196

Kadnlarn toplumsal cinsiyet alglarnda, anneliin nemli bir katman oluturduu dnldnde sohbetlerin bir yerinde ocuk

yetitirme, doum, hamilelik, lohusalk, buna bal unutkanlklar, uykusuz geen geceler ve elerle yaananlar zerine konumalardan kurulmas artc deildir. Bu noktada, anneliin sunulan kutsal bir grev olduu ve bu asli grevi icra etmenin kadnn en temel sorumluluu olduu ynndeki retinin aksine, kadn deneyimleri sz konusu olduunda youn duygularn yaand, kadnn bedenindeki ani deiimlerle aslnda yaamndaki deiimlerin duygusal dnyasndaki deiimlerin ekillendirdii bir dnem olarak algland grlmektedir.

Melisann lohusalk dneminde gerekleen sohbetlerin bu bakmdan arlkl konusu doum, annelik ve bebek bakm eksenlidir. Melisann hamile olan komusu Aelya ve 1.5 yanda kz olan arkada ben, anneliin farkl aamalarn yaayan gen kadn olarak bir araya geldiimizde sohbetin ana konusu annelik haline gelmitir. Melisann annesi Orkide ve kaynvalidesi Nilferin kendi hamilelik ve lohusalk dnemlerine dair anlarla konumaya katklar olmutur. zellikle bebein krklanmas

srasnda yaplmas gerekenlerin konuulduu sre iinde, gelenekler ve ehirde yaamann gelenekleri unutturduuna, bu geleneklerin

yaatlmasnn kadnlara bal olduu dncesini dile getirilmitir.

[Grup 4-Sohbet 1] ORKDE: bizim hacer bilir bak o gelirse ona soralm.

197

MELSA: aaa o bilir. ORKDE: Krklama nas olur krk tas falan hep bilir o bizim arkadan yengesi var. MELSA: ama imdi onun da krk geliyo ORKDE: orada onun iin kalmyo ki o. Annesine pimapen yaplyomu ondan kald o.geliyo o bu aralar. Gelirse ona soralm. Sen tabii biliyosun. BURCU: yok ben deil valla. Aylin. <Glme> BURCU: kameray falan kurduk. O bizim ku kadar banyoya kii tepitik. ((xx)) ORKDE: kameraya m ektiniz? BURCU: aa tabii MELSA: sen soyundun mu yani? BURCU: yok yahu bebei ektik. ORKDE: Burcular da her eyi yapmlar valla NLFER: arkadalar sayesinde yapm ocuk her bir eyi.yoksa onun anas da bilmez ben de bilmem. BURCU: annem ykycaz dedi. Dua edicez. Ancak bebei ykayacamz suya altn koymay, yzk koymay falan Aylin syledi ORKDE: ben de bilmiyorum yle, yada hatrlamyorum MELSA: valla sen yle dedin diye biz yirmisini de yle yaptk BURCU: aman olsun nolucak. NLFER: biey olucandan deier deil. nemli bi eyl Anele bunlar. Adettir yle yaplyo.

198

[] ORKDE: eee tabii. Ama aslnda nemi ykanp rahatlayp stnden o arl atmak. Aslnda hepsinin ok gzel anlamlar var. MELSA: ama nolursa olsun krkn bi nemi var. Mesela krk gn sonra doktora gidiyosun. Mesela kadn iki iin krk gn sonra doktora gidiyosun. Bieyi var demek ki vcut iin BURCU:bi de hormonlar falan ORKDE: krk gnde yerleiyo. ocuk krk gnde dnyaya adapte oluyo. NLFER: hormonlar krk gnde almaya balyo sonra tekrar nasl yavalyo.

Yaygn

geleneklerden

olan

krklamak

zerine

gelien

bu

konumada, Melisa ve Orkide gelenein aslnda ne derece nemli olduu zerinde dururken, bu gelenekleri bilmediini ifade eden Nilfer, bunlarn hibir anlam olmadn vurgular. Ancak, Melisa ve Orkide , kadn bedeni iin bunun bir tr yenilenme olduunu, rahatlama getirdiini ifade ederler. Bu konumay takip eden sohbetin devamnda ocuk yetitirmek, annelikle yaamay renmek ve kendi bana bir bireyken kendine muhta bir bebekle kimliini anne olarak yeniden tanmlamak bu sohbetin satr aralarnda gizlidir.

Bu be grup kadn iinde akldan kmayan ve annelie ve kadnlk algsna dair arpc bir rnek ise Gln konumasnda gizlidir.

Sohbetin gerekletii gn , Gln einin kulland sen bu ocuklar kendin

199

yaptn ifadesi, konuma iinde defalarca alayl bir ekilde tekrar edilmitir. Gl iini yaralayan meseleye, ocuk sahibi olmaktan geliniyor. [Grup 1 -Sohbet II] DEM: adamn<Gln kocas> andropozundan sz ediyoduk da sen gelmeden nce. Ama adam mr boyu andropozlu yaaynca andropoza girince bi fark olmuyo hele hele senin menopozun kim vurduya gidiyo NERGS: sen kimsin ki be? <kahkahalar> GL: Adn kadn NERGS: bak imdi bi adam 36 ynda baba oluyo ve diyo ki OCUUN alyo KALK DEM: buyur NERGS: yaprum yapmyorum. KALK OCUUN alyo, ocuumuz alyo demiyo bak dikkat et. GL: ocuk alyo desin veya. Ona da razym NERGS: senin bir ocuun var ya DEM: evet NERGS: br de diyo ki senin bu kocan var ya DEM: ocuk bynce de yle diyo NERGS: tabii ocuk byynce de senin u kocan var yadiyo DEM: evet NERGS: senin varya adn kadn san uzun akln ksa DEM: bizde de yle diyo niin fazladan bi oda yok orda uyuycakm gidip

200

GL: ocuk alaynca

Farkl bir konudan konuulduktan sonra(masada yenen bir poaa trnn tarifi) Gl ocuklar hakknda konuurken unlar syler.

GL: onlar<ocuklar> ben kendim yaptm NERGS: babann evinden getirdin yaptm GL: yok kendim ya NERGS: tek bana.

Bu konumay araya giren bir telefon grmesi bler. Ancak bu ocuklar ben kendim yaptm ifadesine sohbet iinde yaklak bir 35 dakika sonra tekrar dnlr. Konu doumlar hakknda Nergis ve idemin deneyimlerini takiben tekrar alr.

GL: ben kendi kendime dourduum ii DEM.: ciddi mi sylyosun GL: eee bana dedi ya Fetret sen kendin yaptn bu ocuklar diye ben onun iin kilo da aldm. [] GL: ben neden ocuklar yaptm syliyim mi? NERGS: imdi biraz mnakaalar var da GL: yei bi ey bu. Eim dedi ki, imdi biz ikimizde biri menopozda biri andropoz. Ee ben bu hayattan skldm dedi gidiyorum dedi . ben dedim ki

201

ben daha nce sklmtm 31 sene nce sklmtm ama ben ocuklar iin ey yaptm sen bunlar tam evlenecekler daha bi sr ileri var nasl byle biey sylersin yani gidiyorum. Her eyi brakp ne demek? Dedim. Ben ocuk sevmem bu ocuklar sen yaptn dedi. Bu kz da on yl sonra hastaym diye yaptn dedi.onun iin diyo kendi kendine yaptn diye NERGS: <Gl iaret ederek>o kendi kendine yapt ocuklar GL: tek bana yaptm NERGS: ben valla doktorlarla yaptm DEM: ben km krkken yaptm <kahkahalar> DEM: bak valla yemin ediyorum merdivenden dp kuyruk sokumum krlmt.

Gln anlats belli bir kadnlk performansna iaret etmektedir. Her ii kendi stlenip gtren bir kadnlk sergilenirken bu performansn ucu ocuk yapmaya da dokundurulmutur ei tarafndan. Arkadalar tarafndan yaamndaki her eyi kendi abas ile elde etmi insan olarak tanmlanan Gln bir ocuu dnyaya getirme srecinde, resmen bir kocas olsa da aslnda yalnz olduunu ortaya koymaktadr. Gl bunun oktan farkndadr. Ancak, ocuklarn evlenmesi gibi i olan bir srete resmen de olsa bir kocann varl ona gereklidir.

Nergis, idem, Gl ve Dalyann sohbetlerinde zellikle annelie ve elere dair konular etrafnda younlaan konumalarda kadnlk

202

performans ile ilgili nemli ipular gze arpmtr. Ancak, tm bu veri deerlendirmek ne yazk ki bu almann kapsamn amaktadr.

3. Menopoz ve yallk

Sohbetleri kaydedilen kadnlarn ounluunun 50-55 ya aralnda olmas bakndan, konumalarnda menopoza dair ifadelerin sklkla yer ald grlmtr. Menopoza dair konumalarn hakim olduu sohbetlerde, dier kadnlk evreleri menopoza dair rahatszlklar

konuulurken, gemie gndermeler yaplarak konumaya tanmtr. Menopozun, terlemeler, kemik erimesi, ila kullanm gibi fiziksel boyutlarnn yan sra skntlar, umutsuzluk gibi yallk ile kprlerin kurulduu toplumsal boyutlar da bu konumalarn malzemesi olmutur.

Kendi ile bark bir ekilde menopozu bir sorun olarak alglamadan yaayan idemin anlats skntlarla zdeletirilen dnemi olduu gibi kabul ederek yaadn gstermektedir. Nergisin menopozla tanmas ise daha travmatik bir ekilde ameliyat sonrasnda

gereklemitir.Dier taraftan menopoza dair tek sknts terleme nbetleri olan Nilfer de bu dnemi doal deerlendirmi ve ila tedavisine girmemitir. Fulya, Funda ve Lalenin ise konumalarnda menopozla beraber kadnlarn yz yze kaldklar kemik erimesi problemi vardr.

203

idemin kendini menopoza bak as yoluyla ifa ekli sunulan kesitte aka grlmektedir.

[Grup 1- Sohbet I] DEM: Gzel sanatlarda benim bi grubum var. O grubun iinde en bykleri benim. Ve iki tanesi menopozu ok kt yayo. Yani nk adn koymu ben menopozdaym diyo. Adn koyduu iin de onunla ilgili her eyi gn iinde yayo NERGS: onunla badatryo. Ve ona balyo hereyi. DEM: her eyi ona balyo. Art bi de olumsuzluklarda, eiyle olan ben

iletiim bozukluklar, ite evresindeki olumsuzluklarda bana bakn menopozdaym beni idare edin. NERGS:benim canm yok muydu yahu? Ka senedir.

DEM: bu tip yantlar getiriyo. Bana sordular. Dedimki sizin yaadnz hibir eyi yaamadm ben. nk zaten beyimde eer bi menopoz varsa ben bu menopozu ekillerini grsel eylerini ben gnlk yaammda yayorum zaten. NERGS: ama o eyi var mesela o sknt var mesela ben ilac kestikten sonra byle birden bire byle byle byle DEM: haa ben de yok ite onlar. NERGS: ben de oldu. DEM: hi olmad. NERGS: ama ben ameliyatlym.

204

DEM: haa sen ameliyatla sen bu ii bitirdin. Ben de hi olmad tam tersi ben geen yl gidip doktora normal muayenemi yaptrdmda artk hani sizin kesilmeniz gerekiyo NERGS: Evet belli bi yatan sonra devam ederse daha tehlikeli DEM: eer devam ederse bu da banza i aabilir. DEM: neyse ordaki hanmlarda birisi de niversitedeymi. Dedim ki hayata bak as menopozu biraz deil iyice yok ediyo.ite bende hi bunlar olmad unlar olmad falan diye anlatnca dedi ki gelseniz de dedi biz bu konuyla ilgili ila tantm yaparken, ama be hi ila almyorum dedim NERGS: ben gidiyim ben alyorum DEM: alyo musun hala? NERGS:yok drt ay oldu kestim DEM: yok ben ila almyorum ama benim ilacm gnde bir kase yourt ve aktivitelerim tabii. Yani ben menopozu dncek vaktim yok. aktivitenin younluu hastal yok ediyor.

idem ve Nergisin arlkl olarak idemin anlats zerine kurulu bu konumasnda, idemin menopozu doal bir sre olarak grdne dair dnceler konumann balarnda kendini gstermektedir. Onun menopozu yaama ekli ve kendi yaklamn dier kadnlarla karlatrma stnden kendini ifa etmesi de dikkate deerdir.

Kadnlarn menopozu yalla ilk adm olarak grdklerine dair yayn bir kan mevcuttur. Ancak, sohbetleri kaydedilen kadnlarn hi biri

205

menopoz ile yallk arasnda direkt bir balant kuran bir konuma yapmamtr. Yallk, zellikle sohbete katlanlarn anne ve babalar zerinden konumalarda arlkl olarak kendini gstermitir. Mine, Itr ve Yoncann sohbetlerinde, o gnlerde hastalanm olan Yoncann annesinin salk durumu, anne ve babasnn inat bir tutum ile kendilerini gen

zannedip kendilerini yorduklar Yonca tarafndan ifade edilmitir. Minenin annesinin geirdii ameliyat sonrasnda dar kmay istemiyor olmas, ancak bir yl nce annesini kaybeden Itrn da bu duruma aman sa olsunlar da evde olsunlar gibi bir yorum getirdii grlmtr. anneleri hakkndaki konumalarnda, onlarn Mine ve Yonca ellerinden

ihtiyalarna

geldiince koturan,

dier kardeler arasnda kendi ailelerinde yal

ebeveynlerin bakmn stlenmi olan bireyler olarak gze arpmaktadrlar. Bu durumu anlatlarnda dier kardelerin umursamaz tavrlarnn arkadalar ile konuma iinde paylalyor olmas grnr klmaktadr.

Yallk ile beraber anlan hastalk ve hasta bakmna ve bunun kadnlar ile zdeletirilen bir grev olduuna dair kannn izleri, Leylak, Smbl, Ssen ve Yaseminin sohbetlerinde zaman zaman fark edilmektedir. Leylakn on yl akn bir sredir fel olan eine bakyor olmas, Leylakn kardelerinden oluan bu grup iinde takdirle karlanmaktadr. Eine ballkla bakan ve ei bu bakm sayesinden halen hayatta olan Leylakn yaad gleri dile dkt kimi durumlarda zellikle Ssen ve Smbl tarafndan konuma kesilip konu deitirilmektedir. Yasemin ise Leylakn anlattklarn blmeden ve minimal karlklar gstererek dinlediini

206

gstermektedir. Bu noktada yallk, hasta bakm ile yaayan bir kadnn kendi yann ilerlemesi ve yorulmas, yaama dair hayal krkl konumalarnda da kendini gstermektedir.

Sohbetleri

kaydedilen

kadnlarn

yallk

ve

hastalk

zerine

konumalarnda, kendi yal ebeveynleri hakknda konuurken, yeter ki sa olsunlar da , kendi kendilerine yetiyorlar gibi yarglarn yan sra onlar ocuk gibi grdklerini dile getiren ifadelerde dikkat ekmitir. Yonca,

annesinin hastalnda babasnn edindii tavr zerine konuurken, ocuk gibiler, yahu, hi dikkat etmiyorlar. eklinde bir ifade kullanmtr. Yetikin ocuk rollerinin deiimine dair sylemler bu bakmdan yallara ve bakmlarna dair konumalarda dikkat ekicidir.

Yallkta hasta bakmna dair dier nemli bir noktann izleri ise Leylak, Smbl ve Yaseminin huzur evine dair konumalarnda kendini gstermitir. Yaseminin ne ocuklara yk olacam en gzeli huzurevi

ifadesine Smbl kar kmtr. ocuun deil mi bakacak eklindeki kma Yasemin olur mu herkesin kendi hayat eklinde noktalanmtr. Bu konumann devamnda Leylakn uzun zamandr bakmn stlendii yatalak einin salkl olduu gnlere dair anlarn paylald, hasta olan ein olumlu zelliklerinin srekli n planda olduu da dikkat ekicidir. Leylakn stlendii bakm iinin gl konumann farkl yerlerinde Yasemin tarafndan zor ok zor bu kadnn hayat eklinde dillendirilmitir.

207

4. Kadnlk evrelerine dair anlatlarda snrllklar

Kadnlk evrelerinin, kadn sohbetlerinde konuulan olaylar zerine kendi deneyimlerini aktarmak eklinde konumaya sokulduu grlmtr. Verilen rnekler, sohbetleri kaydedilen kadnlarn yeri geldiinde kendi gemilerine gnderme yaparak yaadklarn paylatklarn, deneyimini anlatan kiiyi, kendi yamalarndan olaylarla destekleyen bir ortam yarattklarn gstermektedir. Ancak kadnlarn yaamlarnn aknda

belirleyici olan biyolojik evrelere ve onlara bal gelien toplumsal evrelere dair konumalarnda kullandklar dil, kstl bir dildir. Dier bir deyile, kadnlarn kendi bedenlerine dair kullandklar kelime daarc snrldr. Gerekletirilen on sohbet iinde sadece bir tane gen kzlk dnemine ait, regl ile ilgili ekilen sanclara dair anlat mevcuttur. Lale, kendi deneyiminin skntlarn kendi torununun yaknmalarn anlatrken, ksaca deinip gemeyi semitir. Lale o dneme dair skntlarn mensturasyon dnemine dair sadece regl kelimesini kullanmtr. Bir dilsizlik sz konusudur.

Ayn durum hamilelik ve lohusalk dnemi zerine konuan kadnlarn sohbetlerinde de grlmektedir. Lohusalk hakknda gelien konumada, Melisa, Orkide, Nilfer krklama zerine gelenekler hakknda konumu, kadn bedenine dair kelimeler kullanmadan st kapal ifadeler

kullanmlardr. Nergiz, idem ve Gln hamilelik zerine gelien konumalarnda da Gln ben kendi kendime yaptm bu ocuklar eklindeki ifadesinde kulland ocuk yapmak ibaresi snrllklarn

208

gstergesi olarak yorumlanmaktadr. Kadnlarn kendi bedenlerine dair bu dilsizlikleri ya da snrl kelimelerle konuuyor olmalar, bedenlerine dair konularda ak ak konumaktan holanmadklar, konumaya alk olmadklar veya kstl bir ereveden bu konular hakkndaki deneyimlerini aktarmalar gerektiine inandklar gibi bir takm varsaymlar akla

getirmektedir.

Gereke ne olursa olsun, kadnlarn bedenleri hakknda

konuurken, rahat olmadklar, snrl bir dille bedenlerine ve kadn cinselliine dair tabirleri kullanmadan konutuklar aka grlmektedir.

IV.SONU Kadn sohbetlerine bakarak kadnlarn konuma srecinde

kullandklar eleri belirlemek ve bu sre iinde toplumsal cinsiyetin nasl sergilendiini bulmay hedefleyen bu tez almasnda, feminist dil eletirisinde tahakkm ve farkllk yaklamlarn takiben ortaya km olan performans yaklam temel alnarak bir ereve oluturulmaya allmtr. Ancak, feminist dil eletirisinde performans yaklam n plana km olmasna ramen tahakkm ve farkllk yaklamlarnn da etkileri

srmektedir. Dier bir deyile bu yaklamlar zamansal olarak birbirini takip eden, kronolojik bir sisteme oturmaktan ziyade belli konularda aklama sunabilmek iin hala kullanlabilmektedirler. Bu tez almasnn oturaca zeminin tanmlanabilmesi iin, feminist dil eletirisinin ortaya kn etkileyen toplum dilbilim almalarna baklm, feminist dil mdahalesinin toplumsal cinsiyet ve dil ilikisine bak asnn netlemesi bakmndan bu almalar anlmtr. Ancak, bu almada aratrmann zemini oluturan aratrmalarn

209

ou Kuzey Amerikada alan toplum dilbilimcilere ve Kuzey Amerika akm iinde yer alan feminist dil bilimcilere aittir. Toplumsal cinsiyet ve dil kesiiminde Trkiyede yaplm olan ve ulaabilen almalarn kstl sayda olduu grlmtr. Bu almalarn pek ounun da, sz edilen akm iinde yer alan aratrmalara gnderme yapan ve benzer sonular ortaya koyan bir yapda olduu dikkat ekmitir. Bu bakmdan da Trkiyede yaplm olan bu tip almalarn artmas ve paylalabilir, ulalabilir hale gelmesinin gerek Kadn almalar alannda gerekse sosyal bilimlerin dier alanlarnda zerinde yaadmz corafyaya ait bir bilgi birikiminin literature girmesi asndan nemli olduu dnlmtr. Bu tez almasnda ele alnan konulara dair tespitlerin allan gruplarda ve Trk toplumunda gzlenen zelliklerle rtt noktalar olduu gibi, farkl bir corafya ve toplumsal yapya dair kavramlarla aklamakta glk ekilen bir takm elerde bu aratrmann tespitleri ne kmtr.

Performans yaklamnn bireylerin toplumsal cinsiyetlerine dair sergilemeyi dil zerinden gerekletirdiklerine dair ngr ile aratrma ilerlemitir. Aratrmann ev iinde gelii gzel gerekleen sohbetleri merkeze almas ve sohbetlerin doal bir ak ile gereklemesinin nemli olduu dnldnden kstl bir kesimden orta snf kadnlarla sohbetler gerekletirilmitir. Ancak, ev balamnda gelien bu sohbetlerin farkl toplumsal cinsiyet performanslar sunamayacaklar, sohbetleri kaydedilen kadnlarn farkl konular hakknda konumalarnda bile orta snftan kadnlarla zdeletirilen eleri sergiledikleri grlmtr. Bu bakmdan da bu

210

almann ngrlen dnceyi desteklemedii ortaya kmtr. Dier bir deyile sohbetleri kaydedilen kadnlarn farkl ortamlarda (iyeri, al veri, aile ii) konumalarnn kaydedilmesi ve ev ii sohbetlerinde bu ortamlardan sadece biri olma eklinde performansa dair daha net bir grnm elde edilebilecei sonucuna varlmtr.

Farkl toplumsal cinsiyet sergilemelerini yanstmaya dair kstllna ramen, kadnlarn kendilerini ait grdkleri snftan kadnlara atfedilen toplumsal cinsiyet elerinin konumalarda izlerinin srlmesi, orta snfa dair toplumsal cinsiyet sergilemesinin nasl gerekletiine ynelik bir veri salamtr. Sohbetlerin incelenme aamasnda kadnlarn konumalarnn eleri, sohbet kaytlarna konuma analizi yntemi uygulanarak ortaya konmutur. Bu yolla kadnlarn sohbetlerinde kullandklar dil kullanmna ait eler saptanmtr. Kadnlarn yarm kalan ifadeleri kimi zaman

tamamladklar, kimi zaman yarm kalan ifadeye cevap niteliinde dier bir ifade kurduklar, dier bir deyile konuma iinde bir bakasna ait bir ifadeyi tamamlayarak ya da ona cevap vererek konumay takip ettiklerini gsterdikleri grlmtr. fadelerin tamamlanmas ya da devamnda dierlerinin retilmesi, konuma iinde ifadelerin birbiri iinde erimesine ve bir btnlk yakalanmasn da beraberinde getirmektedir. Kadnlarn konumay takip ettiklerini gsteren dier bir takm zellikler de dikkat ekmitir. Konumakta olan kiinin ifadelerinden kesitleri tekrar etmek, ksa sorular ve asgari karlklarla da kadnlar konumay takip ettiklerini, dinlediklerini gstermektedirler. Konumann takip ediliyor olduunu grmenin kadnlar iin

211

nemli

olduu,

ilk

kaytlarda

konuma

dnda

kalmay

planlayan

aratrmacnn konuma iine ekilmesi ve takip ettiine dair eler gstermesini salamaya ynelik giriimlerle aklk kazanmtr. Bu noktada, sorular, konunun takip edildiini gstermenin yannda dier bir ilevi ile de dikkat eken eler olarak belirmilerdir. Kadnlarn sorular takip ettiklerini gstermenin yan sra bir konu hakknda bilgi almak, belli bir kiiye belli konuyu anlattrmak ya da yeni bir konu amak amacyla kullanld grlmtr. Kadnlarn konumalarnda dikkat ekici olan dier bir zellik ise st ste binen konumalardr. Bir konu hakknda konuulurken kadnlarn e zamanl konutuklar, bir bakma bir ses karmaas gibi ortaya kan konumann, sohbet ortamndaki kiiler tarafndan takip edilebildii, stste konumalarn kadnlarn sohbetlerinde bir sorun tekil etmedii, aksine ortak zemin oluturulmas bakmndan belli bir harmoni olduu dncesini akla getirmitir. Yaratlan bu ortak zeminde kadnlarn birbirlerini daha rahat eletirebildikleri dnlmtr. Bu eletirilerde ortak bir zemin kurulmas kadar kullanlan dier eler de dikkat ekicidir. Eletirinin havasnn glmeler, espriler ve kahkahalarla yumuatlmas sklkla karlalan bir zellik olarak ne kmtr. Eletirilerde bu tip elerin kullanyor olmas konumann genel havasn keyifli klmak adna bir aba olabilecei gibi, kiiler aras ilikilerdeki dengelerin korunmasna dair bir kaygy da akla getirmitir. Buna ek olarak, her ne kadar ortak bir zemin kurularak sohbet akyor grnse de, konuma iinde belli iktidar ilikilerinin olmadn sylemek mmkn deildir. Kadnlarn konuma iinde desteklemedikleri bir ifade varlk gsterdiinde kendi dncelerini ifade ederken ses tonlarnn

212

deitii, ykselebildii ya da tamamen sessizleebildikleri grlmtr. Gruplarn yaplarna bal olarak arkadalk ilikisi ile kurulanlar ve akrabalk ilikisi ile kurulanlarn sohbetleri arasnda da bu balamda belli bal ayrmlar gze arpmtr. Arkadalk ilikileri ile kurulmu olan gruplardan biri olan birinci grupta Nergisin hem yann hem de einin rtbesinin dierlerinden yksek olmas, sohbetlerde dardaki yaama dair statlerin oturma odasndaki konumalarda yansmalarnn varolabileceini gstermitir.

Nergisin anlatlarnn daha kesintisiz srdrmesinde, onun konumas arasnda sz kesmelerin kullanmnn snrlanmas bir etken olarak grlmtr. Bu balamda da ev dnda varolan iktidar ilikilerinin oturma odasndaki sohbetlerde de varlk gsterdiini dnmek yerinde olacaktr.

Trk kltrnn temel retilerinden olan bykler konuurken kkler laf girmez eklinde ifade edilebilecek olan kstlamann gruplarn genelinde yaa dierlerinden kk olan kadnlar iin bir glgeleyici e olduu da dikkat ekmitir. zellikle nc grupta yaa byk olan Lalenin bu kltrel retiden gelen zellii aka kullanabildiini, anlatlarn daha rahat ekillendirebildii grlmtr. Eklenmesi gereken ve stnlk yaratan dier bir nokta ise alan kadnlarn dardaki ilerine dair, ev hanm olan kadnlarn da evsel mevzulara dair edindikleri bir takm uzmanlk konular zerine gelien konumalarda kurduklar ifadelerle konuma iinde,

konumay ynlendiren bir tavr gelitirdikleridir. Orta snf kadnlk durumuna dair temel eler ve toplumda mevcut olan iktidar ilikilerinin ev ortamnda da yeniden retildiini gsteren belirgin rnek ise akrabalk ilikileri etrafnda

213

kurulmu olan gruplarda daha dikkat ekicidir. Aile kurumu ile erevelenmi bir yapnn snrlamalarnn kadnlarn konutuklar konulara da yansd, gruba gelin olarak girmi olan kadnn konumasnn belli snrllklarla ilerledii de grlmtr. Yaadmz corafyada akrabalk ilikilerinin, zellikle de evlilie bal olarak gelien akrabalk ilikilerinde aileye gelin gelen kadnlarn olduu iki grupta gelinlerin sohbetlerin genelinde daha hanm hanmck bir dil kullanmna yneldikleri, daha temkinlikli konutuklar gzlenmitir. Hanm hanmck dil kullanm gibi sohbetlerin elerine dair elde edilen bilgiler, Robin Lakoffun kadn dili olarak belli elerle ifade ettii yap ile rtmektedir. Bu bakmdan orta snf kadnlarn sohbetlerinde ortaya kan tablonun genel anlamda tahakkm yaklamndan bamsz olarak dnlmemesi gerekmektedir. Kadn dili olarak, varlk gsteren bir takm eler zerinden ilerleyen sohbetlerin g ilikilerini farkl boyutlarda ierdii ve bu ilikilerin ev dndaki iktidar ilikileri ile balantlarnn neler olduunun grlmesi de toplumsal cinsiyet ve dil balamnda nemli bir noktaya iaret etmektedir.

Konumann yaplandrlma ve ilerlemesine dair elerle beraber sohbetlere ait genel bir ereve sunabilmek iin, bu sohbetlerdeki konularn da incelenmesi yerinde olmutur. Deborah Jonesn kadnlarn szl fonksiyonel ayrmndan yaplan blmleme ile kadnlarn sohbetlerindeki konularn akn takip etmek mmkn olmutur. Bu ayrmn ilk esi olan evsel mevzular bal altnda kadnlarn, orta snf kadn profile ile zdeen ev ii faaliyetler zerine giritikleri yemek dei tokuu, diki nak modelleri

214

zerine

fikir

alverii

ve

ocuk

bakmna

dair

neriler

rahatlkla

izlenebilmitir. Bu bilgi alverii srerken kadnlarn belli maharetlerden dolay birbirlerini vdkleri, kendi iyi yaptklar ileri de bu srada grnr kldklar da dikkat ekmitir. Kadnlarn kendilerinden beklenen kadnlk modeline uygunluklarn gsterdikleri bir sretir bu. zellikle kadnlarn ocuk bakmna dair meseleler konuulurken gelecee dair beklentilerini dillendirmelerinde, dinle ilintili ibareleri sklkla kullanmalar arpcdr. Tamam sekler bir politik duru sahibi olan bu kadnlarn kontrolleri dahilinde olan evsel meseleler hakknda konuurken sergiledikleri gvenli imaj, gelecekle yada belirsizlikle karlatklarnda yzlerini farkl bir yne dnebildiklerine de iaret etmektedir. Dier bir madde olan dedikodu/skandal konumalarnda, kadnlarn bakalarnn yaamlar hakknda konumalar, kendi toplumsal cinsiyet yaklamlarna dair ipular sunmutur. Gruplardaki kadnlarn, grup dndan kiisel olarak tandklar yada yaamlarn basndan takip ettikleri kiilerin zel yaamlar hakknda yaptklar sohbetlerde, belli sfatlarla etiketlemeler yaptklar, bunu yaparken de zellikle hem cinslerine kar olduka cinsiyeti bir tavr takndklar dikkat ekmitir. Kalp yarglarn orta snf kadnlarn dnme eklini belirgin bir ekilde etkiledii ve biimlendirdii grlmektedir. Dierinin bir takm zelliklerini knayarak, ktleyerek kendilerinin toplumsal rollere uygun olduunu dndkleri zelliklerini ortaya kartan cinsiyeti bir tutum, egemen syleme bal kalan ve bu sylemi mikro dzeyde yeniden reten bir yapy iaret etmektedir. Kadnlarn kendilerini kadnlk evreleri zerinden nasl ifa ettiklerine odaklanan nc balk altnda ise, kadnlarn ya ortalamasna bal olarak

215

daha ziyade kendi iinde bulunduklar evreye, menopoza dair konumalarn arlk kazand grlmtr. Sohbet ortamnda yer alan yaa daha gen kadnlarn kendi deneyimlerine dair anlatlarla kendi deneyimlerine dair konumalar gerekletirdikleri de dikkat ekmitir. Gen kzlk dnemine dair tm sohbetler iinde tek bir anlatnn olmas, kadnlarn kendilerine yakn olan dnem hakknda konumay tercih ettiklerini dndrmektedir. Hamilelik, doum sreci ve annelie dair konumalarda annelik olgusunun glkleri, yaanan fiziksel ve psikolojik gerilimleri dillendirilmitir. Arkadalklarla kurulmu iki grupta cinselliin st kapal da olsa konumalarda yer ald, dier grupta ise konumalarda yer almad saptanmtr. Akrabalk ilikileri iinde konumalarn belli snrllklarla ilerlediini dndren bu belirlemenin, aile ii iktidar ilikileri ile balantl olabilecei dnlmtr. Ancak, tm gruplarda dikkat ekici olan doum srecine odaklanan anlatlarda fedakar anne imajna duyulan bir fkenin olduudur. Menopoz zerine gelien konumalarda kadnlarn bir ksmnn kadn olma halini

menopozla snrlamadn, kendini rahat hissettiini ifade ettii dier bir ksmnn ise bu sreci yallkla badatrdna dair ifadeler konumalarnda yer almtr. Kadnlk evrelerine dair konumalarnda kadnlarn bedenlerine dair kelimeleri snrl kullanmlar, kadn cinselliine dair terimlerden kandklar grlmtr. Bu bakmdan da kadnlarn bedenlerine dair bir dilsizlikleri olduu ve bu dilsizliin de tahakkm yaklamnn iinde ele alnd gibi Trkiye balamnda da deerlendirilmesinin kadnla dair kalpyarglarn dnlmektedir. ne derece iselletirildiine dair bilgi verecei

216

Kstl bir kesimden orta snf kadnlarla gerekletirilen oturma odasnda geen bu geliigzel sohbetlerin, kadn konuma elerine dair arpc zellikler sunduu, sohbetler iinde akan konularda kadnlarn mensup olduklar snfa dair kadnlk kalpyarglaryla parallel bir toplumsal cinsiyet sergiledikleri grlmtr. Bu bakmdan da kadnlarn belli bir ortamda farkl konular erevesinden farkl toplumsal cinsiyet

sergileyeceklerine dair ngr, byle bir saptamann ancak ayn kadnlarn farkl balam ve ortamlardaki konumalar zerinde inceleme yaplarak bu dnceyi destekleyebilecek veriye ulalabileceini dndrmtr.

Bu alma ile, Trkiyede orta snf bir yaam sren sradan kadnlarn oturma odalarndaki konuma srecine tankln belgelenmesi ve buradan konumalarn yapsna, elerine ve neler konuulduuna dair kstl da olsa bir bilgi toplanmaya allmtr. Trkiyede yaayan ve bu almann kuramsal erevesi oluturulurken bavurulan feminist dil mdahalesi kapsamnda retilen bilgilerin kayna olan Kuzey Amerika ya da ngiltereden farkl bir toplumsal yapda yaayan kadnlarn konuma srecine dair verilere ulama hedefi kstl bir balamda ve kstl bir kesimden kadnlarla bir lde gerekletirilmitir.

217

V.KAYNAKA Akta, C., (2005), Bacdan Bayana, stanbul: Kap Yaynlar. Aasaban, S., (1988), Kz ve Erkek rencilerde Cinsiyetten Kaynaklanan Farkl Dil Kullanm Anadolu niversitesi, Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi Austin, J. L., (1980), How to Do Things With Words, J.O.Urmson & Marina Sbisa (ed.) iinde, Oxford Uni. Press: Bristol GB. Baugh, J.,Sherzer, J., (1984) Language in Use: Readings in sociolingustics, Prentice Hall: New Jersey. Beasley, Chris, (2005), Gender and Sexuality, Sage: Cornwall. Bing, J., Bergvall, V. (1998) The question of Questions: Beyond Binary Thinking . J.Coates(ed.) iinde, s. 495-509 Bucholtz, M., (1995), From Mulatta to Mestiza: Passing and the Linguistic Reshaping of Ethnic Identity, Kira Hall ve Mary Bucholtz (ed.) iinde, s. 351375 Butler, Judith, (2001), Feminizmin znesi Olarak Kadnlar, ev. Gken Erturul-Apaydn, Felsefelogos: Feminist Felsefe, say 15 2001/3. Butler, Judith, (1999), Gender Trouble, Routledge, New York ve London. Butler, Judith, (1995), Burning Acts: Injurious Speech, Parker, A.(ed.) iinde, s. 197-227. Butler, Judith, (1993), Bodies that Matter: On the Discursive Limits of Sex, Routledge: New York. Bykkantarcolu, Nalan, (2000), Grsel Basnda Dil Kullanm Yoluyla Kadn Kimlii Oluturulmas, Dil Dergisi, Tmer: Ankara, s. 7-18. Cameron, Deborah, (1985), Feminism and Linguistic Theory, Macmillan: London. Cameron, Deborah, (1997), Performing Gender Identity: Young Mens Talk and the Construction of Heterosexual Masculinity, S. Johnson ve U.H. Meinhof (ed.) iinde, s. 47-65. Cameron, Deborah, (1990), The Feminist Critique of Language: A Reader, Routledge: Cornwall.

218

Cameron, Deborah, (1998), The Feminist Critique of Language: A Reader, Routledge: Cornwall. Cameron, Deborah, (2005), Language, Gender and Sexuality: Current Issues and New Directions Applied Linguistics iinde 26/4 s. 483-501. Cheshire, J, David Britain, (2003), Social Dialectology, John Benjamins Pub. Company: Amsterdam Coates, Jennifer, (1996), Women Talk: Conversations Between Women Friends, Blackwell: Cornwall. Coates, Jennifer, (1998), Langauge and Gender: A Reader, Blackwell: Cornwall. Collins Cobuild Learners Dictionary, (1996), New York: Collins. akr, Serpil, (1996), Osmanl Kadn Hareketi, Metis: stanbul. ayl, Emek, (2003), Televizyon Programlarnda Dedikodu ve Popler Kltr Ankara niversitesi letiim Fakltesi Radyo Televizyon ve Sinema Blm Yaymlanmam Ykseklisans Tezi, Ankara. Duby, G., Parrot, M.,(1993), Kadnlarn Tarihi: Rnesans ve Aydnlanma a Paradokslar, Bankas Kltr Yay: stanbul. Dulong, C. (1993) Sohbetten Yaratmaya Duby, Parrot iinde,s.375-397. Durakbaa, Aye, (2000), Halide Edip: Trk modernlemesi ve Feminizm, letiim: stanbul. Eckert, P., McConnell-Ginet, S.,(2003), Language and Gender, Cambridge University Press: Cambridge. Eckert, Penelope, (2000), Linguistic Variation as Social Practice, Blackwell: Oxford. Eckert, P., Rickford J., (2001), Style and Sociolinguistic Variation, Cambridge University Press: Cambridge. Fishman, P., (1983), Interaction: The Work Women Do, B.Thorne (ed.) iinde, s. 89-103. Gal, Susan, (1978), Peasant Men Cant Get Wives: Laguage Change and Sex Roles in a Bilingual Community, John Baugh ve Joel Sherzer (ed.) iinde. s. 292-303.

219

Gal, Susan, (1995), Language, Gender and Power: An Anthological Review, Kira Hall (ed.) iinde, s. 169- 183. Georgeon, F.,Dumont, P., (2000), Osmanl mparatorluunda Yaamak, letiim: stanbul. Graddol, D., Swann, J., (1989), Gender Voices, Basil Blackwell: Oxford. Giddens, A., (2000), Sosyoloji, Ayra: Ankara. Gumperz, John, (1982), Discourse Strategies, Cambridge University Press: Cambridge Hall, K., Bucholtz, M., (1995), Gender Articulated, Routledge: London. Hall, Kira (1995) Lip Service on the Fantasy Lines Kira Hall ve Mary Bucholtz (ed.) iinde, s.183-217 Ten Have, Paul, (2000), Doing Coversation Analysis, Sage: North Yorkshire. Johnson,Sally ve Ulrike Meinhof, (1997), Language and Masculinity, Blackwell: Cornwall. Jones, Deborah (1990) Gossip: Notes on Womens Oral Culture, Deborah Cameron(ed.) iinde, s.242-250. Kesen, Kenan, (1997), Sexism in Language as a Culturally Reflected and Created Phenomenon. Middle East Technical University Department of Gender and Womens Studies Unpublished Masters Thesis, Ankara. Key, Mary R., (1975), Male/Female Language, The Scarecrow Press Inc.: New Jersey. Kiesling, Scott F., (1997), Power and the Language of Men, S. Johnson ve U.H. Meinhof (ed.), s. 65-86. Kker, Eser (2005) Kitapta Kurutulmu iekler ya da Szl Kltr zerine Dnmek, Dipnot: Ankara. Kker, Eser, (2004), Sakl Konumalar, Meral zbek (ed.) iinde, s., 539549. Knig, Gray, (1992a), Dil ve Cins: Kadn ve Erkeklerin Dil Kullanm, Dil Aratrmalar, Hitit Yaynevi: Ankara, s. 26-36.

220

Knig, Gray, (1992b), Cinsleraras likilerde Alglama, Department of American Culture and Literature, 10th Anniversary Special Issue, Hacettepe University: Ankara, s. 79-92. Labov, W., (1972), Language in the Inner City, University of Pennsylvania Press: Philadelphia. Labov, W., (1972), Sociolinguistic Patterns, University of Pennsylvania Press: Philadelphia. Labov, W., (2001), Principles of Linguistic Change, Blackwell: Massachusetts. Lakoff, Robin, (1975), Language and The Womens Place, Harper Colophon Books: New York. Lakoff, Robin, (1995), Cries and Whispers, Kira Hall (ed.) iinde, s. 25-51 Lindisfarne, N., (2002), Elhamdlillah Laikiz, letiim: stanbul. MacKay, D., (1983), Prescriptive Grammar and the Pronoun Problem, B. Thorne (ed.) iinde, s. 38-54. Maltz, Daniel ve Ruth Borker, (1998), A Cultural Approach to Male-Female Miscommunication, Jennifer Coates (ed.) iinde, s. 417-435 Martyna, W., (1983), Beyond the He/Man Approach, B.Thorne (ed.) iinde, s. 25-38 Mills, Sara, (2003), Caught Between Sexism, Anti-Sexism and Political Correctness, Discourse and Society iinde. Vol. 14(1): 87-110. Sage: London. Milroy, Leslie, (1980), Language and Social Networks, Basil Blackwell Publishers: Oxford. Moi, Toril, (2002), Sexual/Textual Politics, Routledge: London. Nichols, P., (1983), Lingusitic Options and Choices for Black Women in the Rural South, B.Thorne (ed.) iinde, s. 54-69. OBarr,William (1998) Womens Language or Powerless Language, Jennifer Coates (ed.) iinde, s. 377-388. Osborne,P. (ed.), (1999), Eletirel Bak, Dost: Ankara. zbek, Meral (ed.), (2004), Kamusal Alan, Hil Yaynlar: stanbul.

221

Parker, A., Sedgwick, E.K. (ed.), (1995), Performativity and Performance, Routledge: New York. Pevignano, C., Thibault, P., (2003), Discussing Conversation Analysis, Benjamins Publishin Co.: Amsterdam. Ramazanolu, Caroline, (1998), Feminizm ve Ezilmenin elikileri, Pencere Yay.: stanbul. Rifat, Mehmet (2005), XX. Yzylda Dilbilim ve Gstergebilim Kuramlar,1.Tarihe ve eletirel Dnceler. Yap Kredi Yaynlar: stanbul. Salih, Sara (ed.), (2004), The Judith Butler Reader, Blackwell: Cornwall. Sanders, B., (1999), kzn As, Ayrnt: stanbul. Scott, J. C., (1995), Tahakkm ve Direni Sanatlar, Ayrnt: stanbul. Searle, John R., (2006), Zihin Dil Toplum, Litera: stanbul. Spender, Dale, (1987), Man Made Language, Pandora: London. Spender, Dale, (1998), Extracts from Man Made Language, D. Cameron (ed.) iinde, s. 93-100. Strauss, J., (2000) Konumak, Franois Gergeon (ed.)iinde, s. 307-381. Talbot, Mary, (1998), Language and Gender, Polity Press: Cornwall. Tannen, D., (1994), Gender and Discourse, Oxford University Press: London. Tannen, Deborah, (1997), Hi Anlamyorsun, Varlk Yay.: stanbul. Tannen, D., (1998), Talk in the Intimate Relationship: His and Hers, Jennifer Coates (ed.) iinde,s. 435-446. Thorne,B., Kramarae, C., Henley, N., (1983), Language, Gender and Society, Newbury House Publishers: Cambridge. Troemel-Ploetz Senta, (1998), Selling the Apolitical, Jennifer Coates (ed.) iinde, s.446-459. Trudgill, P., Cheshire, J., (1998a), The Sociolinguistics Reader Volume 1: Variation and Multilingualism, Arnold: London.

222

Trudgill, P., Cheshire, J., (1998b), The Sociolinguistics Reader Volume 2: Gender and Discourse, Arnold: London. Trudgill, Peter, (1984), Applied Sociolinguistics, Academic Press: Kent. Uchida, Aki, (1998), When Difference is Dominance: A Critique of the Anti-Power-Based Cultural Approach to Sex Differences, Deborah Cameron (ed.) iinde, s. 280-297. West, Candace, (1998), When the Doctor is a Lady, J. Coates (ed.) iinde, s. 396-413. Yasak, Yeim, (1994), Role of Language in Relation to Gender Role Stereotypes, Middle East Technical University Department of Social Psychology Unpublished Masters Thesis, Ankara.

223

VI. ZET

Toplumsal cinsiyet ve dil ilikisine odaklanan bu almada, Kuzey Amerika ve ngiliterede dil kullanmna konuma srecinde bakan almalar temel alnmtr. Dil kullanmlarna feminist mdahalede temel yaklam dikkat ekmektedir. Tahakkm yaklam, kadn ve erkek dil kullanmlarndaki farkllklar, konuma srecindeki erkek egemenliine balamaktadr.

Deborah Tannenn kadn ve erkekleri iki farkl kltr olarak yanstan farkllk yaklam ise, kadn ve erkeklerin iletiimlerinin kltrler aras iletiim olduuna vurgu yapmaktadr. Bu iki yaklamn aklamalarnn yetersiz kalmas, toplumsal cinsiyetin balam ve ierie gre deien bir performans olduu ve konuma srecinde izlerinin dil zerinden srlebilecei dncesine dikkat eken performans yaklam ortaya kmtr. Bu tez almasnda, kadn sohbetlerinin yapsna ve toplumsal cinsiyetin konuma srecinde nasl sergilendiine odaklanld iin Jennifer Coatesun

almalar temel dayanak olmutur.

Kstl bir kesimden orta snfa mensup kadnlarn sohbetlerinin kaydedilmesi ve konuma analizi yntemi ile incelenmesiyle, kadnlarn konuma srecinde eitli konuma elerini ortak bir zemin kurmak iin kullandklar, her grubun kendine has bir armonisinin olduu grlmtr. Ancak, ortak zemin kuruluyor olmalarna ramen, kadnlarn birbirleri zerinde iktidar kurmaya ynelik bir takm stratejiler kullandklarn da sylemek mmkndir. Kadnlarn sohbetlerinde ne kan konular, Evsel

224

Mevzular, Dedikodu/Skandal ve Kadnlk Evreleri zerinden Kendini fa Etme eklinde temel balk altnda ele alnm ve konutuklar konular zerinden kadnlarn toplumsal cinsiyeti nasl sergiledikleri aratrlmtr. Kadnlarn evsel mevzu konumalarnda, orta snfa atfedilen kadnlk rollerini sergiledikleri, dedikodu/skandal konumalarnda ise hem cinslerine kar cinsiyeti tavrlar taknabildikleri dikkat ekmitir. Kadnlk evreleri zerinden kendilerini ifa ederken ise, ya ortalamasnn etkisi ile konumalarda menopoza dair bir arlk dikkat ekmitir. Kadnlk evrelerine dair konumalarda kadnlarn kendi bedenlerine dair terimleri kullanmlarnda kstllk grlmtr.

225

VII.SUMMARY

In this masters thesis, the feminist linguistics have been studied with a focus on the studies in North America. In feminist linguistics, three main approaches can be seen. The dominance approach relates the differences of language use of women and men to patriarchy. In the difference approach of Deborah Tannen, the differences in the language use of women and men are due to their being from two different cultures. The idea of gender as performance shaped the third approach, in which the focus is on the conversation period. In this work, as the focus is on the nature of the womens talk and how the gender is performed in the conversations, the works of Jennifer Coates forms the basis.

The research of this work depends on the recordings of the conversations of five groups of women from middle class in Turkey. Through the examination of the data with conversation analysis, it is seen that women use some conversational features to form a common floor. However, although a common floor is formed, it is not possible to say that there is no power relations in the conversations of women. The study of the topics of the women talk in three main subtitles, Household Issues, Gossip/Scandal and The self-disclosure through the phases of womanhood has provided useful data for the examination of gender and language. Throughthe study of household issues, it is seen that these women adopt the middle class women

226

image and internalize it. In the context of the gossip/scandal, it became clear that women can have very sexist attitudes towards other women. When the phases of womanhood have been studied in detail, it is seen that due to the average age, the focus on menopause is very common in their speech. In addition in expressing their experiences, the limited vocabulary they use about their bodies is a major finding.

227