Güç Elektroniği - Hacı Bodur-Ders Notu

G ELEKTRON I PROF.DR.
HACI BODUR
1

G ELEKTRON I

1. G Elektroniinin Kapsam ve Endstriyel Uygulamalar

2. Temel Yar letken G Elemanlar

3. Dier Yar letken G Elemanlar

4. G Elemanlarnda Karlatrma, Bastrma ve Isnma

5. Temel Kontrol ve zolasyon Elemanlar

6. AC-AC Dntrcler / AC Kyclar

7. AC-DC Dntrcler / Dorultucular

8. DC-DC Dntrcler / DC Kyclar

9. DC-AC Dntrcler / nverterler
G ELEKTRON I PROF.DR.HACI BODUR
2
1. G ELEKTRONNN
KAPSAMI VE ENDSTRYEL UYGULAMALARI

G ELEKTRONNN KAPSAMI

G Elektronii, yke verilen enerjinin kontrol edilmesi ve enerji ekillerinin birbirine
dntrlmesini inceleyen bilim daldr.

1. Yke Verilen Enerjinin Kontrol

Yke verilen enerjinin kontrolu, enerjinin almas ve kapanmas ile ayarlanmas fonksiyonlarn ierir.

1. Statik (Yar letken) alterler

a) DC statik alterler
b) AC statik alterler

2. Statik (Yar letken) Ayarlayclar

a) DC statik ayarlayclar
b) AC statik ayarlayclar

2. Enerji ekillerinin Birbirine Dntrlmesi

Elektrik enerji ekillerini birbirine dntren devrelere genel olarak Dntrcler ad verilir.
Drt temel dntrc vardr. Bu dntrcler aadaki diyagramda zetlenmitir.

Dntrcler:

Dntrclerde kullanlan ksaltmalar :

DC : Doru Akm eklindeki elektrik enerjisi
AC : Alternatif Akm eklindeki elektrik enerjisi
U
d
: DC gerilim (ortalama deer)
U : AC gerilim (efektif deer)
f : frekans
q : faz says
3
1. AC-DC Dntrcler / Dorultucular, Redresrler

AC
Enerji
DC
U, f, q
d
U

Temel zellikleri :

Doal komtasyonludur.
Tristr ve diyotlarla gerekletirilir.

Balca uygulama alanlar :

DC motor kontrol
Akmlatr arj
Galvano teknikle kaplama
DC gerilim kaynaklar

2. DC-AC Dntrcler / nverterler, Eviriciler

DC
Enerji
AC
U
d
U, f, q

Temel zellikleri :

Zorlamal komtasyonludur.
Yksek g ve dk frekanslarda SCR kullanlr.
Orta g ve orta frekanslarda BJT kullanlr.
Dk g ve yksek frekanslarda MOSFET kullanlr.
Ayrca, dier g elemanlar,
GTO yksek g ve dk frekanslarda,
IGBT ortann zerindeki g ve frekanslarda,
MCT yksek g ve orta frekanslarda kullanlmaktadr.


AC motor kontrol
Kesintisiz g kaynaklar
Endksiyonla stma sistemleri
Yksek gerilim DC tama sistemleri
AC gerilim kaynaklar

3. DC-DC Dntrcler / DC Kyclar

DC
Enerji
DC
U
d1
U
d2
< U
d1

Temel zellikleri :

Zorlamal komtasyonludur.
Eleman seimi inverterdeki gibidir.
4

DC motor kontrol
Akmlatr arj
DC gerilim kaynaklar

4. AC-AC Dntrcler / AC Kyclar

AC
Enerji
AC
U
1
, f
1
, q
1
U
2
, f
2
, q
2

2 1
2 1
2 1
U U
q q
f f

:
AC KIYICI
FAZ KESME DEVRES

Temel zellikleri :

Tristr ve triyaklarla gerekletirilir.


Omik yklerde g kontrol, temel olarak s ve k kontrolu
Vantilatr karakteristikli ykleri (fan, pompa, ve kompresr gibi) tahrik eden dk gl AC motor
kontrol

2 2 2 1 1 1
2 1
2 1
2 1
q , f , U q , f , U
U U
q q
f f

:

DORUDAN FREKANS DNTRC

Temel zellikleri :

Tristrlerle gerekletirilir.
Dk hzlarda kontrol imkan salar.


ok dk devirlerde alan ar i makinalarnn (yol kazma, ta krma, maden karma makinalar
gibi) kontrol

5
G ELEKTRONNN ENDSTRYEL UYGULAMALARI

1. Statik Uygulamalar

- Kesintisiz g kaynaklar (KGK, UPS)
- Anahtarlamal g kaynaklar (AGK, SPS)
- Endksiyonla stma (EI, EH) sistemleri
- Yksek gerilim DC tama (YGDCT, HVDC) sistemleri
- Elektronik Balastlar (EB)

2. Dinamik Uygulamalar

- DC motor kontrol
- AC motor kontrol
- Sincap kafesli (ksa devre rotorlu) asenkron motor kontrol
- Bilezikli (sargl rotorlu) asenkron motor kontrol
- Lineer asenkron motor kontrol
- Senkron motor kontrol
- Adm motoru kontrol
- Relktans motor kontrol

6
2. TEMEL YARI LETKEN G ELEMANLARI

DYOT

Yap Sembol

Aklama u-i karakteristii
En basit yapl kontrolsz yar iletken elemandr.
Geirme ynnde, eik geriliminin zerinde
kk deerli bir i dirence sahip olan bir iletken
gibidir. Tkama ynnde ise, delinme gerilimine
kadar ok kk sznt akmlar geiren bir
yaltkan gibidir.

U
d
: Delinme Gerilimi
U
TO
: Eik Gerilimi
r
T
: Edeer Diren ( - m mertebelerinde)

U
d
geriliminde, g kaybndan dolay diyot yar
iletken zelliini kaybeder ve genellikle iletken
hale gelir. Bu tr devrilmeye, genel olarak
devrilme denilmektedir.

Zener Diyodu

Sembol

Aklama u-i karakteristii
Zener diyodu, dalgal doru gerilimden dzgn
doru gerilim elde etmek iin veya gerilim
reglasyonu amacyla kullanlr.
U
BD
: Zener Devrilme Gerilimi
r
Z
: Zener Direnci
I
ZMIN
: Minimum Zener Akm
P
DM
: Maksimum Zener Gc
P
DM
= U
Z
. I
Z
U
BD
. I
ZDM
I
ZDM
: Maksimum Ortalama Akm
u
Z
= U
BD
+ r
Z
. i
Z
u
Z
= U
BD
+ U
u
Z
U
BD
U
Z
Sabit

7
Zener Diyodunun Temel Devresi

Bu devrede,
y
Z AB
Z
i
r
U u
i

u
Z
= U
BD
+ r
Z
. i
Z
u
Z
U
BD
= U
Z
= Uy
I
Zmin

i
Z

I
Zmax

max Y
BD min AB
min Z
I
r
U U
I

min Y
BD max AB
max Z
I
r
U U
I

r direncinin deimesiyle bandn aa yukar
( ) yer deitirmesi zener diyotun g kaybn
etkiler.

En ekonomik dizayn iin: I
Zmin
I
ZMIN

max Y min Z
BD min AB
I I
U U
r
+

8
Zener Diyotlu rnek Devreler

rnek Devre 1:

rnek Devre 2:

9
TRSTR (SCR)

Yap, Sembol ve letim Karakteristii

Yap ve Sembol

letim Karakteristii

Karakteristik Deerler

i
G
: Kap Akm
u
G
: Kap Gerilimi
I
GT
: Tetikleme Akm I
GT
= f (U
TM
,
Vj
), I
GT
: Her trl artlar altnda tristr tetikleyebilen
deerdir.
U
GT
: Tetikleme Gerilimi
I
GTM
: Max. Kap Akm
U
GTM
: Max. Kap Gerilimi
u
B
: Devrilme gerilimi
U
B0
: Sfr Devrilme Gerilimi
I
H
: Tutma Akm (mA)
I
L
: Kilitleme Akm (mA) I
L
> I
H

U
d
: Delinme Gerilimi
dt
du
|
krt
: Kritik Gerilim Ykseltme Hz ( V / s)
dt
di
|
krt
: Kritik Akm Ykseltme Hz ( A / s)
t
q
: Snme Sresi (s)
Q
s
: Taban Tabakalarnda Biriken Elektrik Yk (As)
U
DRM
: Max. Periyodik (+) Dayanma Gerilimi U
DRM
< U
B0

U
RRM
: Max. Periyodik (-) Dayanma Gerilimi U
RRM
< U
d

I
TAVM
: Srekli almada Tristrn Max. Ortalama Akm
I
TEFM
: Srekli almada Tristrn Max. Efektif Akm
I
Tmax
|
t:= 10 ms
: 10 ms iin Tristrn Max. Akm
dt i
2
: Tristrn Max. Snr Yk (A
2
s)
vj
: Jonksiyon Scakl
vjmax
: Max. Jonksiyon Scakl
10
letim ve Kesimde Kilitlenme zellii

Yeterli kap akm uygulanan bir tristrn iinden geen akm kilitleme akmna eritidiinde tristr
iletimde olarak kilitlenir. Yani artk kap akm kesilse de tristr iletimde kalr.

letimde olan bir tristrn iinden geen akm herhangi bir ekilde tutma akmnn altna derse, tristr
otomatik olarak kesime girer. Bu anadan itibaren en az snme sresi kadar tristr negatif bir gerilimle
tutulur veya tekrar bir pozitif gerilim ( 0,6 V) uygulanmaz ise, tristr kesimde olarak kilitlenir. Yani
artk gerilim uygulansa da kesimde kalr. Bu nedenle, tristre Tetiklemeli Eleman da denilmektedir.

Tristrn Kendiliinden letime Geme Sebepleri

1. Bir tristrn ularndaki gerilimin deeri bu tristrn sfr devrilme gerilimi deerine eriirse, yani

u
T
U
B0
ise,

bu tristr kendiliinden iletime geer.

2. Bir tristrn ularndaki gerilimin ykselme hz deeri bu tristrn kritik gerilim ykselme hz
deerine eriirse, yani

dt
du
T

dt
du
|
krt
ise,


3. Yani iletimden kan bir tristrn negatif gerilimle tutulma sresi bu tristrn snme sresinden
kkse, yani

q N
t t < ise,


11
Tristrn Tahrip Olma Sebepleri

1. u
T
> U
d
ise,
2. I
TAV
> I
TAVM
ve I
TEF
> I
TEFM
ise,
3.
dt i
T
2
>
dt i
2
ise ,
4.
dt
di
T
>
dt
di
|
krt
ise (SCM OLAYI),
5.
vj
>
vjmax
ise,

tristr tahrip olur. Bu durumda tristr genellikle iletken hale gelir veya ksa devre olur.

Tristrn Tetiklenmesi

t
d
: Gecikme Sresi

t
r
: Ykselme Sresi, Ama Sresi

t
s
: Yaylma Sresi

s r d ON
t t t t + +

t
r
sresi sonunda, kap akm civarnda akmn getii dar bir kanal oluur. t
s

sresi sonunda ise, snma etkisi ile akm btn jonksiyon yzeyine yaylr. t
r
sresi sonunda oluan kanaldan geen akm bu kanaln iletkenliini arttrr.
letkenlii artan kanaldan daha ok akm geer. Bu olay zincirleme bir ekilde
srer ve akm btn yzeye yaylr. Fakat, akmn ykselme hz kritik akm
ykselme hzna eriirse, akm btn yzeye yaylmadan bu kanaln scakl
max. deere eriir ve bu kanal tahrip olur. Bylece, yar iletken yap bozulur ve
iletken hale gelir. Bu ekildeki bozulmaya sicim olay denir. Bunun olmamas
iin,

1.
dt
di
T

dt
di
|
krt
olacak ekilde seri bir endktans ile akm snrlandrlmaldr.

2. retimde kap akmnn verildii nokta veya punta says arttrlmaldr.

12
Tristrn Sndrlmesi

Q
s
: Taban Tabaklarnda Biriken Elektrik Yk (As)
TM
I : Snme ncesi Tristrden Geen Akm
dt / di : Snme Esnasnda Tristr Akmnn Azalma Hz
q
t : Snme Sresi
T
U : letim Gerilim Dm

Tristr kontroll bir diyottur. Kapsna srekli ve yeterli bir sinyal verilen tristr diyoda edeerdir.
Diyodun da kontrolsz bir tristr olduu sylenebilir. letimden kma olay ikisinde de ayndr.

Tristr ve Diyodun letim Gerilim Dm

u
T
= U
T0
+ r
T
. i
T

U
T0
: Eik Gerilimi

r
T
: Edeer Diren (-m mertebelerinde)

13
Tristrl rnek Devreler

1. Tristrl Bir AC Uygulama :

T
e
t
i
k
l
e
m
e

S
i
n
y
a
l
i

2. Tristrl Bir DC Uygulama :

14
BPOLAR TRANSSTR ( BJT )

Yap, Sembol ve u-i Karakteristii

npn tr :
Yap

Sembol

pnp tr :

letim Karakteristii Temel Bir Transistr Devresi

Genel zellikler

- Yk genellikle C ucuna balanr. Taban akm daima E B arasnda geer ve akmn yn pden
nye dorudur. Ana akm taban akm ile ayn yndedir.
- B ile C arasnda bir akm geerek, transistr ters ve istenmeyen kt bir iletime girebilir. Bu durum
nlenmelidir.
- Transistrn devrilmeye girmesi eleman tahrip eder.
- G devrelerinde transistr ya tam iletimde (kaln izgi zerinde) ya da tam kesimde
altrlmaldr. Buna Anahtarlama Eleman olarak alma denilir. Tristrler doal olarak byle
alr.
- Transistrde giri olduu srece k vardr.
- Giri akm, k akmdr.
- Alt blgelerde karakteristikler paralel ve eit aralkldr. Bu blgede sabit kazanla akm ykseltme
ilemi yaplabilir. Fakat g devrelerinde bu yaplamaz.
15
Genel Tanmlar

i
C =
F
. i
B
i
E
= i
C
+ i
B
= (1 +
F
) i
B

C : Kollektr
E : Emiter
B : Taban
F
: DC Akm Kazanc

U
BE
0,6 V
B
BE L
B
R
u U
i

i
C =
F
.i
B
u
R
= R
L
.i
C
u
CE
= U
L
- u
R
u
CE
= U
L
- R
L
.i
C
Yk Dorusu

Doyum ve Ar Doyum

i
B
= I
BB
ise, u
CE
= u
BE
olur.
Buna Snrda alma denir.

i
B
= I
BS
ise, u
CE
= U
CEsat
ve i
C
= I
Cmax
olur.
Buna Doyumda alma denir.

I
BB
< i
B
< I
BS
ise, u
CE
< u
BE
olur.
Buna Doyum Blgesinde alma denir.

i
B
> I
BS
ise, yine u
CE
= U
CEsat
ve i
C
= I
Cmax
olur.
Buna da Ar Doyumda alma denilir.

- B-E aras normale gre i direnci olduka byk bir diyot jonksiyonudur. Doyum karakteristii ile
u
BE
karakteristii arasndaki blgeye Doyum Blgesi denir.

- Bir transistrn iletimden kma sresi i
B
akmnn doyum fazlas ile orantldr. Ar doyum,
transistrn hzn drr, anahtarlama kayplarn arttrr ve B-C jonksiyonundan akm geirerek
ilave kayplara sebep olabilir.

Emniyetli alma Alan (SOA)

Bir transistrn ayn anda hangi akm ve gerilim
deerlerinde kullanlabilecei SOA grafiinden
tespit edilmelidir.
16
letime ve Kesime Girme

t
r
= Ykselme Sresi
t
s
= Yaylma Sresi
t
f
= Dme Sresi

t
ON
t
r
t
OFF
t
s
+ t
f
t
SW
= t
ON
+ t
OFF

t
r
+ t
s
+ t
f

- Anahtarlama esnasndaki ani g kayb ok yksektir. Bir yar iletkenin toplam g kayb,
anahtarlama ve iletim g kayplarnn toplamna eittir. Dk frekanslarda iletim g kayb,
yksek frekanslarda ise anahtarlama g kayb daha etkilidir.
- Transistr, orta g ve orta frekanslarda en yaygn olarak kullanlan en ucuz yar iletken g
elemandr.

Transistrn Srlmesinde nemli Olan Hususlar

- letime girme ve kma SOA alan iinde olmaldr.
- Srekli almada I
Cmax
deeri almamaldr.
- letime girerken di
c
/ dt ve iletimden karken du
CE
/ dt deerleri snrlanmaldr. Bu, kayp gleri
azaltr.
- letime srme ve iletimden karma sinyali; ani akm darbeli olmal, srekli srme akm ise; ana
akmla tam uyum iinde olmaldr. Ar doyum nlenmelidir. Bu, eleman hzlandrr ve kayplar
azaltr.
- B E ular (eleman girii) uygun bir direnle kprlenmelidir. Bu, kaak, sznt ve deplasman
akmlarna kar eleman korur, kayplar azaltr.
- Ters gerilim uygulanmamaldr. G transistrnn ters gerilim tutma zellii yoktur. Normal
olarak -30 V civarndadr. Girii direnle kprlenmi bir transistr negatif gerilim tutma zelliini
tamamen kaybeder.
- Eleman elektronik olarak korunmaldr.
17

Genel Bir Srme Devresi ve Ar Doyumun nlenmesi

L : letime girerken di
c
/ dt yi snrlar.
R
B
ve C
B
: Her yar iletkene paralel olarak konulmas gereken ( R C ) elemandr. letimden
karken du
CE
/dt ve U
CEmax
snrlar.
R
BS
: Giri akmn snrlar. Gerilim sinyalini akm sinyaline dntrr.
R
BP
:

Sznt ve deplasman akmna kar koruma grevi yapar.
D
1
, D
2
ve D
3
: Ar doyumu nler, transistrn belirli bir gerilim dm ile almasn salar.
D
4
veya D
5
: Transistr ters akm ve gerilimlere kar korur.

letime girme esnasnda

D
3
diyodu kesimdedir.
U
CE
: ok yksek veya U
A
dan byktr.
U
A
= 2 U
D
U
D

: Bir diyottaki gerilim dm.
U
D
0,6 V
U
BE
U
D
D3
= 0
BS
A g
g
R
U U
i

i
g
= i
B
= i
RBP
+ i
B
BP
BE
RBP
R
U
i
i
RBP
<< i
B
olmaldr. i
B
i
g
olur.

letim durumda

D
3
diyotu daima iletimde olmaldr.
i
g
= i
B
+ i
D3
i
D3
= i
g
- i
B

i
B
= i
RBP
+ i
B
i
RBP
= U
BE
/ R
BP
i
B
= i
C
/

F

U
D1
+ U
BE
= U
D3
+ U
CE

U
D1
= U
D3
= U
D

U
CE
= U
BE
U
D

letimden kma esnasnda

i
g
= i
B
= i
BP
+ i
B

D3
= 0, D
3
kesimde.
Transistrde Eden Bye doru kararl rejimde bir akm gemez.
Sadece transistr iletimden kncaya kadar Eden Bye doru bir
akm geer. Bu akm, kesime girmeyi byk lde hzlandrr.
Transistr kesime girdiinde ters i
B
akm kendiliinden sfrlanr.
18

Transistrl rnek Bir Devre

Ykseltmeli Bir Srme Devresi

Ters paralel bal iki elamandan birisinin iletimde olmas, dierinin kesimde olmasn garanti eder.
Burada transistrlerin tabanlar ters paralel bal olduundan, iki transistrn birlikte iletime olmas
mmkn deildir. Herhangi birisinin tabanna bir akm uygulandnda, dierinin tabannda 0.6 V kadar
bir negatif gerilim oluur, bu transistr iletime giremez, eer iletimde ise hzl bir ekilde kesime girer.
Bu mkemmel bir kilitlemedir.

Orta ve yksek frekanslarda (yaklak in ' kHz 1 zerinde) giri sinyalinin negatif ksm mutlaka
olmaldr.
19
KONU LE LGL ZLM PROBLEMLER

Problem 1

20 ile 30 V arasnda dalgalanan bir DC gerilim kaynandan, 10 V luk ve 9 mAlk bir DC alcy
beslemek zere, 10 V ve 10 luk bir zener diyot ile sabit bir DC gerilim kayna elde edilmek
isteniyor. Bu zener diyodu iin, I
ZMIN
=1 mA olduuna gre,

a) Akm snrlayc diren en fazla ka ohm olabilir?
b) Ayn diren iin yk ularndaki tam gerilimin min ve max deerlerini bulunuz.

zm :

u
Z
= U
BD
+ r
Z
. i
Z

u
Z
U
BD
= U
Z

a) u
AB
= U
Z
+ r ( i
Z
+ i
Y
)
max Y
BD min AB
min Z
I
r
U U
I

min Y
BD max AB
max Z
I
r
U U
I

3 3
10 . 9
r
10 20
10 . 1

mA 11 10 . 9
1000
10 30
I
3
Zmax

I
Zmax
= 11 mA
k 1 r

bulunur.

b) U
Ymin
= U
Zmin
= U
BD
+ r
Z
. I
Zmin
= 10 + 10.1.10
-2
= 10,010 V
U
Ymax
= U
Zmax
= U
BD
+ r
Z
. I
Zmax
= 10 + 10.11.10
-2
= 10,110 V

Problem 2

15 18 V arasnda dalgalanan bir DC gerilim kaynandan 12 Vluk ve 0 25 mA arasnda akm eken
bir DC alcy beslemek zere, 12 V ve 5 luk bir zener diyot ile sabit bir DC gerilim kayna elde
edilmek isteniyor. Bu zener diyodu iin I
Zmin
=5 mA olduuna gre,

a) Akm snrlayc diren en fazla ka ohm olabilir?
b) Ayn diren iin yk ularndaki tam gerilimin min ve max deerlerini bulunuz?

zm :

a)
max Y
BD min AB
min Z
I
r
U U
I

3 3
10 . 25
r
12 15
10 . 5

100 r

bulunur.

b) 0
100
12 18
I
Zmax

20
I
Zmax
= 60 mA

U
Ymin
= 12 + 5.5.10
-3
=12,025 V
U
Ymax
= 12 + 5.60.10
-3
=12,300 V

Problem 3

ekildeki devrede A ve B ular arasndaki dzgn olan gerilim ebekedeki dalgalanma sebebiyle 15-20
V arasnda deimektedir. Alcnn gerilimi 12 V olup, ektii akm 0-10 mA arasnda deimektedir.
Devre en ekonomik olacak ekilde, r direncinin deerini ve zener diyodunun gcn hesaplaynz.

zm :

Devrenin en ekonomik hali, i
Zmin
0 durumunda oluur.

max Y
Z min AB
min Z
I
r
U U
I
3
10 . 10
12 15
0

r

r = 300 bulunur.
min Y
Z max AB
max Z
I
r
U U
I
0
300
12 20
I
Zmax

mA 67 , 26 I
Zmax

Bu akm srekli deerde mA 67 , 26 I
ZDM
olur.
P
DM
= U
Z
. I
ZDM

= 12 . 26,67 . 10
-3

mW 320 P
DM
bulunur.
21
Problem 4

Bir tristr u
T
= 1000 Sin 62800 t (V) eklinde bir gerilime maruz kalacaktr. Bu tristrn kendiliinden
iletime gememesi iin, bu tristrn,

a) U
B0
deeri ne olmaldr?
b)
dt
du
|
krt
deeri ne olmaldr ?

zm :

a) U
Tmax
< U
B0
olmaldr.
U
B0
> U
Tmax
= 1000 V

b) <
max
T
)
dt
du
(
dt
du
|
krt
olmaldr.
t sin U u
max T T

t cos U
dt
du
max T
T

max T
max
T
U
dt
du

,
_

= 62800.1000 V/s
= 62.8 V/s

dt
du
|
krt
> 62,8 V/s olmaldr.

Problem 5

Kritik gerilim ykselme hz 125 V / s olan bir tristre, genlii 2000 V olan bir sinsoidal gerilim
uygulanmaktadr. Frekans gittike ykseltilirse, bu frekans hangi deere ulatnda tristr
kendiliinden iletime geer?

zm :

dt
du
T
|
max
=
dt
du
|
krt

u
T
= U
m
Sint

dt
du
T
= U
m
..Cost
dt
du
T
|
max
= U
m
.

125.10
6
V/s = 2000. 2..f f 10 kHz bulunur.

22
Problem 6

t=0 annda yeni iletimden kan ve
ekildeki gibi bir gerilime maruz
kalan bir tristrn kendiliinden
iletime gememesi iin, bu tristrn,

U
B0
,
dt
du
|
krt
ve t
q
deerleri
ne olmaldr?

zm :

U
B0
> U
Tmax
ekilden,

U
B0
> 3000 V olmaldr.
N q
t t
ekilden,
s 20 t
q
olmaldr.
s 50 t s 20 iin, u
T
=
30
3000
( t 20 )
dt
du
|
krt
> (
dt
du
T
) |
max,

dt
du
|
krt
> 100 V / s olmaldr.

Problem 7

10 luk bir yk 50 Vluk bir DC kaynak ile beslemek zere, ekilde verilen bir npn tipi transistrn
emiter montaj kullanlmtr. Transistrn akm kazanc 200 olduuna gre,

a) Taban devresi direnci 5 k iken, yk akm ve
gerilimi ne olur ?

b) Ykte harcanan gcn 160 W olabilmesi iin, taban
devresi direnci ka k a ayarlanmaldr ?

zm :

a) I
C
= I
L

3
B
BE L
B
10 . 5
0 50
R
U U
I

mA 10 I
B

I
C
= 10 . 10
-3
. 200 = 2A = I
L

U
Y
= R
L
. I
L
= 10 . 2 = 20 V
b) P
L
= 160 W
P
L
= R
L
. I
L
2
160 = 10 . I
L
2
I
L
= 4 A = I
C
I
B
= 4 / 200 I
B
= 20 mA
3
B
BE L
B
10 . 20
0 50
I
U U
R

R
B
= 2,5 k bulunur.

23
Problem 8

ekildeki devrede,

a) letime geme esnasnda ani taban
akm deerini hesaplaynz ( i
D3
=
0 ).

b) letim durumunda, transistrn
gerilim dm ile taban akmn
ve D
3
diyodunun akmn bulunuz.

c) letimden kma esnasnda, ters
taban akmnn ani deerini
bulunuz.

d) Taban akm deiimini yaklak
olarak iziniz.

U
D1,2,3
0,6 V
U
BE
= 1 V
dc
= 100
U
EB
-1 V

zm

a) letime geme esnasnda, i
B
=?
D3
= 0,
B 100
'
B g
i i i i +
U
B
= U
BE
U
A
= U
D1
+ U
B
= 0,6 + 1
= 1,6 V
mA 500
8 , 26
6 , 1 15
8 , 26
U U
i i
A g
'
B g

i
100
= U
B
/ 100 = 1 / 100 = 10 mA

100
'
B B
i i i = 500 10 = 490 mA bulunur.

24
b) letim durumunda, U
CE
,

i
B
, i
D3
= ?

i
C
= u
/ 22
i
C
= 2 . 220 . Sint / 22
i
C
= 10 2 . Sint A
i
B
=
dc
c
i
=
100
t Sin 2 10
= 100 2 Sint (mA)
i
100
= 10 mA
i
B
= 2 . 100 . Sint + 10 (mA)

i
g
= 500 mA
i
D3
= i
g
- i
B
= 490 - 2 . 100 . Sint (mA) bulunur.

U
D1
+ U
BE
= U
D3
+ U
CE
U
CE
= 1 V bulunur.

letimden kmada :

c) letimden kma esnasnda, i
B
= ?
U
B
= U
BE
= 1 V
U
A
= - U
D2
+ U
BE

= -0,6+1
= 0,4 V
i
g
mA 575
8 , 26
4 , 0 15
8 , 26
U U
A g

i
100
=
100
U
BE
= 10 mA
B 100
'
B g
i i i i +
100 g B
i i i + =575+19
i
B
= 585 mA bulunur.

d)

Problem 9

Peryodik bir almada, kesim
dndaki alma durumlar iin, bir
transistrn ularndaki gerilim ve
iinden geen akmn deiimleri
ekilde verilmitir. Bu transistr
kHz 10 f
P
lik bir frekansta
anahtarlandna gre,
a) Transistrn verilen her bir
aralktaki enerji kaybn
hesaplaynz.
b) Transistrn toplam enerji ve
g kaybn hesaplaynz.

25
zm

1. blge iin,

u
1
=
,
_
6
10 . 4
2 250
t + 250 = 250 62.10
6
t V
i
1
=
,
_
6
10 . 5
50
t = 10. 10
6
t A

W
1
= ( )
s 4
0
6 6
tdt 10 . 10 . t 10 . 62 250 = 6,6773 mj
...
P
T
= 206,13 W

ZOLE KAPILI ALAN ETKL TRANSSTR (IGFET, MOSFET)

Sembol

letim Karakteristii

Genel zellikler

MOSFET daima doyumda kullanlmaldr.
Giri olduu srece k vardr.
Giri gerilim, k akmdr.
Kazan sonsuz kabul edilir.
En hzl yar iletken elemandr. letime giri 50-60 ns ve iletimden k 150-200 ns civarndadr.
letim gerilim dm (iletim g kayb) en yksek olan elemandr.
Tek dezavantaj, scaklkla artan yksek deerli bir i dirence sahip olmasdr.
Dk g ve yksek frekanslarda kullanlr.
Giri akm nanoamperler mertebesindedir. Ancak, gerilim sinyali ilk verildiinde yksek
deerli bir arj akm eker. Bu akmn karlanmasna dikkat edilmelidir. Aksi halde hz der.
Kap dayanma gerilimi t 20 Vtur. Gerekte, uygulanan gerilim t 18 Vu gememelidir.

rnek bir MOSFET Srme Devresi
26

MOSFET ve IGBT elemanlarnn srlmesinde, iki ynl veya ift kutuplu sinyale de srme kaynana
da gerek yoktur. BJTnin srlmesinde de, dk glerde ve dk frekanslarda iki ynl giri
akmna gerek duyulmaz. Bu artlar altnda, btn bu elemanlarn srlmesinde burada verilen devre
aynen kullanlabilir. BJT iin zenerlere gerek yoktur.

Bu srme devresinde, giri sinyali uygulandnda, T
1
, T
2
ve T
3
ardk olarak iletime girer ve G ucu
+15 Va ekilir. Giri sinyali kesildiinde, R
n
ile gsterilen diren zerinden T
4
iletime girerek G ucunu
0a eker, yani MOSFETin parasitik giri kondansatr C
GS
i dearj eder. Hzl transistrler
seildiinde, srme devresi olduka hzl ve emniyetlidir.

27
3. DER YARI LETKEN G ELEMANLARI

TRSTR TETROT

4 ulu zel bir tristrdr. Her iki kapdan da tetiklenebilir.
Tetiklemede, i
G1
ve i
G2
akmlar ayr ayr kullanlabilir.

FOTO TRSTR

Normal ortamda gzle grlen kla iletime giren iki, veya drt
ulu zel bir tristrdr. Ikla veya bir kap akmyla kontrol
edilebilir.

TRYAK (K YNL TRSTR TRYOT)

Triyak ters-paralel bal iki tristre edeerdir. ki ynl tristr de denir. Tetikleme ve montaj kolayl
salar. Sadece AC uygulamalarda kullanlmak zere retilmektedir. AC kyclarda gcn yettii yere
28
kadar bir triyak kullanlr. Aksi halde tristrlere geilir. Yaklak 100-150 Alere kadar triyaklar
retilmektedir.

Triyak I- ve III- belgelerinde dk akmlarla kolay tetiklenir. III+ belgesinde tetikleme ok zor veya
imkanszdr. Uygulamalarda, I+ ve III- blgelerinde alma kolaydr.

KAPI SNML TRSTR (GTO)

Ksa sreli i
G1
ile tetiklenir ve i
G2
ile sndrlr.
i
G1
ok kk deerlerdedir (normal trsitrlerdeki gibi)
i
G2
ok byk deerlerdedir ( ana akm kadar)
Hzl zel bir tristrdr.
Dk frekans ve yksek glerde kullanlr.
Sndrme sinyalinin byklnden dolay tetikleme devreleri
karmak ve pahaldr.

MOS KONTROLL TRSTR (MCT)

MOSFET ve tristr karm, olduka hzl, gerilim kontroll, karma bir
elemandr. MOSFETin ideal srme zellii ile tristrn ideal iletim
karakteristiini birlikte tar. Negatif gerilim sinyali ile tetiklenir. Pozitif
gerilim sinyali ile sner. Yine iletimde ve kesimde kilitlenme zellii
vardr. u anda en stn eleman grnmndedir. Fakat henz geliimi
tamamlanamamtr. Halen ticari olarak retilememektedir.

ZOLE KAPILI BPOLAR TRANSSTR (IGBT)

Sembol

U
CET
: k Eik Gerilimi
U
GET
: Kap Eik Gerilimi
Genellikle, U
CET
> 2 V ve
U
GET
4 V civarndadr.
u-i karakteristii

MOSFETin mos kontrol ve
BJTnin ana akm
karakteristiini birlikte tar.
Tek dezavantaj k eik
geriliminin oluudur. Ancak i
direnci ok kk olduundan,
yksek akmlarda yine avantajl
duruma geer. Gnmzde
ortann biraz zerindeki g ve
frekanslarda, en yaygn olarak
kullanlan elemanlardr.

29
4. G ELEMANLARINDA KARILATIRMA, BASTIRMA VE
ISINMA

YARI LETKEN G ELEMANLARININ KARILATIRILMASI

30
YARI LETKEN G ELEMANLARINDA BASTIRMA DEVRELER

Genel Giri

Yar iletken g elemanlarnda, temel olarak elemanlarn maruz kald elektriksel deerleri ve
elemanlarda oluan anahtarlama kayplarn snrlama veya azaltma amacyla yaplan Bastrma lemi,
- Seri Bastrma
- Paralel Bastrma
olmak zere iki genel gruba ayrlr.

Temel olarak, seri bastrma, g elemanna seri olarak balanan bir endktans ile iletime girme ilemi
esnasnda elemandan geen akmn ykselme hznn snrlanmasdr. Paralel bastrma ise, elemana
paralel balanan bir kapasitans ile kesime girme ilemi srasnda eleman ularnda oluan gerilimin
ykselme hznn snrlanmasdr. Bu elemanlara, seri ve paralel bastrma elemanlar denilir.

Yaln olarak bir endktansn veya bir kapasitans kullanlmas baz problemlere neden olur. Bu nedenle,
baz ilavelerle bastrma ilemleri gelitirilmektedir. Bylece, Seri ve Paralel Bastrma Devreleri veya
Hcreleri olumaktadr. Bu bastrma devreleri, yaynlarda Sfr Akmda Anahtarlama, Sfr Gerilimde
Anahtarlama ve Yumuak Anahtarlama gibi isimlerle de yer almaktadr.

Paralel Bastrma Devresi

Seri bal R
B
ve C
B
elemanlarna, paralel bastrma devresi, paralel bastrma hcresi veya paralel R-C
eleman denilir. G elemanlarna veya genel devre girilerine paralel olarak balanan bu R-C elemann
iki temel grevi vardr.

1. Eleman ularndaki gerilimin max. deerini snrlar veya bastrr. Bu elemann tahrip olmasn nler.
2. Eleman ularndaki gerilimin ykselme hzn ve bunun max. deerini snrlar veya bastrr. Bu,
elemann anahtarlama g kaybn azaltr. Tristrde, ayn zamanda kendiliinden iletime gemeyi
nler.

ebeke giriine bal paralel R-C elemanlar ile AC ebekeden gelen btn akm ve gerilim
darbelerine kar btn devre korunur.
31
rnek Devre Kesiti 1

Tristrn sndrlmesiyle ilgili bu devre kesitinde, ters ynde I
0
akmn geirmekte olan tristrn hzl
bir ekilde ak devre olmasyla, L
K
-U
K
-C
B
-R
B
yolu ile seri bir R-L-C devresi oluur. Bu salnmda, ters
yndeki tristr gerilimi en fazla U
m
deerini alr ve U
K
deerine yerleir. Bastrma elemanlar
olmasayd, tristr ok ar gerilimlere maruz kalarak tahrip olurdu.

C
B
U
m

m
dt
du
,
_

R
B
U
m

m
dt
du
,
_

C
B
deerinin artmas, hem U
m
hem de (du/dt)
m
deerlerini iyi ynde etkiler. R
B
nin artmas, U
m
deerini
her iki ynde de etkileyebilir, (du/dt)
m
deerini olumsuz etkiler. Bu nedenle R
B
deerinin optimize
edilmesi gerekir. Ayrca, C
B
nin hem arj hem de dearj esnasnda R
B
de enerji kayb oluur.

Uygulamada C
B
nin seimi, frekansla dorudan ilgilidir. C
B
nin sarj ve dearj sreleri, peryoda gre
olduka kk olmaldr. Ayrca, R
B
deki g kayb, makul seviyelerde kalmaldr. Aksi halde devre
amacndan sapar. Normal olarak, frekans arttka C
B
deeri der.

rnein, 220 V ve 50 Hzlik AC ebekede, R
B
= 10 / 5 W ve C
B
=220 nF seilebilir. Birka yz V ve
10 kHzlik bir uygulamada, R
B
= 22 / 10 W ve C
B
= 1 nF gibi seilebilir.

zellikle yksek frekanslarda, R
B
nin olumsuz etkilerini azaltmak iin, g elemannn iletim ynnde
bir diyotla R
B
nin kprlenmesi iyi sonular vermektedir. Bu durumda bastrma devresine Kutuplu veya
Ynl Bastrma Devresi denilir. Bu bastrma, sadece pozitif yndeki gerilimlerde etkilidir.

32
rnek Devre Kesiti 2

Burada, g elemannn iletime girmesi esnasnda, seri bastrma eleman L
S
elemandan geen akmn
ykselme hz di/dtyi snrlar. Ayrca, dolu olan C
S
, R
S
zerinden dearj olur. G elemannn kesime
girmesi esnasnda ise, kutuplu bastrma devresi, eleman ularndaki gerilimin ykselme hz du/dtyi ve
maksimum deeri U
m
yi snrlar. Bylece, g eleman hem ar elektriksel deerlere kar korunur
hem de elemann anahtarlama kayplar byk lde azalr.

33
YARI LETKEN G ELEMANLARINDA G KAYBI, ISINMA VE
SOUTMA

G Kayplar

Genel olarak bir yar iletken g elemannda aada sralanan drt eit kayp oluur.

1. Tetikleme veya srme kayplar

Elemann kontrol akm nedeniyle oluur.
P
G
= dt . i . u
T
1
G G

2. Anahtarlama g kayplar

Elemann iletime ve kesime girme ilemleri esnasnda oluan kayplardr.

P
S
= P
ON
+ P
OFF

3. Kapama veya tkama kayplar

Elemann pozitif ve negatif kapama durumlarnda geen sznt akmlar sebebiyle oluan
kayplardr.

P
B
= P
P
+ P
N

4. letim g kayb

Elemann iletimi esnasnda oluan kayptr.
P
T
= dt . i . u
T
1
T T

Bu durumda, toplam g kayb,

P = P
G
+ P
B
+ P
S
+ P
T

olur. Srme ve kapama kayplar genellikle dikkate alnmaz.

Anahtarlama kayplar, kataloglarda genellikle bir tek anahtarlamadaki enerji kayplar eklinde
verilir. Bu enerji kayplar frekansla arplarak 1 sdeki enerji kayplar olan anahtarlama g
kayplar bulunur.

OFF ON s
W W W +
s p s
W . f P

Dk frekanslarda, rnein SCRde 400 Hz, BJTde 1 kHz ve MOSFETte 10 kHz deerlerinin
altnda, anahtarlama g kayplar ihmal edilerek,

T
P P alnabilir.

34
letim G Kayplar

TRANSSTRDE

P
T
= dt . i . u
T
1
C CE

MOSFETTE
P
T
= dt . i . u
T
1
D DS
= dt . i . r
T
1
2
D DS
=

dt i r
2
D DS

TRSTR VE DYOTTA
P
T
= dt . i . u
T
1
T T
= dt . i ) i . r U (
T
1
T T T TO
+
P
T
= U
TO

dt i
T
1
r dt . i
T
1
2
T
T
0
T T
T
0

+

P
T
= U
TO .
I
TAV
+ r
T
. I
TEF
2

Termik Edeer Devre ve Isnma

A
: Ortam Scakl

H
: Soutucu Scakl

C
: Gvde Scakl

vj
: Jonksiyon Scakl

R
ThJC
: Termik Diren (C

/ W)
R
ThCA
: D Termik Diren (C

/ W)

C
=
A
+ P . R
ThCA
vj
=
A
+ P (R
ThCA +
R
ThJC
)
=
A
+ P . R
ThCA
+ P . R
ThJC
vj
=
C
+ P . R
ThJC

Soutma

G elemanlarnda iki trl soutma vardr:

1. Doal Soutma : Eleman alminyum veya bakr bir soutucuya monte edilir. Is doal olarak
soutucudan havaya yaylr.

2. Zorlamal Soutma : Eleman yine alminyum veya bakr bir soutucuya monte edilir. Ayrca fan,
su veya ya ile soutma kuvvetlendirilir.

35

Problem 1

U
TO
= 1,1 V
r
T
= 5 m
R
ThJC
= 0,15 C / W
R
ThCA
= 0,25 C

/ W
letme Scakl : -55 C

ile 125 C

a) Tristrde meydana gelen iletim kayp gcn bulunuz.
b) Toplam kayp g 200 W ve soutma havas scakl 30 C

iken, tristrn gvde ve jonksiyon
scaklklarn bulunuz.
c) Soutma havas scakl 30 C iken, toplam kayp g en fazla hangi deere karabilir.
d) Tristr iletimde iken, anodu ile katodu arasndaki gerilimin en byk deerini bulunuz.

zm :

a) P
T
= U
TO .
I
TAV
+ r
T
. I
TEF
2

0 < t < 10, i
T
= 9t + 90
10 < t < 25, i
T
= 90
25 < t < 30, i
T
= 0

I
TAV
=
1
]
1
+ +
30
25
25
10
10
0
dt 0 dt 90 dt ) 90 t 9 (
30
1
I
TAV
= 90 A

I
TEF
2
=
1
]
1
+ + 0 dt 90 dt ) 90 t 9 (
30
1
25
10
2
10
0
2
I
TEF
2
= 10350 A
2

P
T
= U
TO .
I
TAV
+ r
T
. I
TEF
2
P
T
= 1,1
.
90 + 5 . 10
-3
. 10350 P
T
= 150,75 W

b)
C
=
A
+ P . R
ThCA
= 30 + 200 . 0,25 = 80 C

vj
=
C
+ P . R
ThjC
= 80 + 200 . 0,15 = 110 C

c)
(
vj
)
max
=
A
+ P
Tmax
(R
ThCA +
R
ThjC
)
125 = P
Tmax
( 0,25 + 0,15 ) + 30 P
Tmax
= 237,5 W

d)
U
Tmax
= U
TO
+ r
T
. I
Tmax
U
Tmax
= 1,1 + 5 . 10
-3

. 180 U
Tmax
= 2 V

36
Problem 2

Aada baz karakteristik deerleri verilen bir tristrden ekildeki gibi bir akm gemektedir. Tristr
zorlamal olarak soutulmakta olup, soutma havas scakl 35 C dir.
a) Tristrn iletim kayp gcn bulunuz.
b) Tristrn gvde ve jonksiyon scaklklarn bulunuz.
c) letimde iken tristrde meydana gelen max. gerilim dmn bulunuz.

zm :

U
TO
= 1 V
r
T
= 1 m
R
ThJC
= 0,20 C

/ W
R
ThCA
= 0,10 C / W
letme Scakl : -55 C

ile 125 C

a) P
T
= U
TO .
I
TAV
+ r
T
. I
TEF
2

0 < t < 20 ms i
T
= 300 ( 1- e
t / 4
)
0 < t < 20 ms i
T
= 0
I
TAV
=

+

20
0
30
20
4 /
0 ) 1 ( 300
30
1
dt dt e
t

=
20
0
4 /
4 300
30
1
t
e t

+
I
TAV
= 160 A

I
TEF
2
= [ ] 0 ) 1 ( 300
30
1
20
0
2 4 /
+

dt e
t

= 0 ) 2 1 ( 300
30
1
10
0
8 / 4 /
+ +

dt e e
t t

= 0 2 8 3000
20
0
2 / 4 /
+ +
t t
e e t
I
TEF
2
= 42000 A
2

P
T
= 1

. 160 + 1 . 10
-3
. 42 . 10
3
P
T
= 202 W

b)
C
=
A
+ P . R
ThCA
= 35 + 202 . 0,10 = 55,2 C

vj
=
C
+ P . R
ThjC
= 55,2 + 202 . 0,20 = 95,6 C

c) U
Tmax
= U
TO
+ r
T
. I
Tmax
= 1 + 1 . 10
-3

. 300
U
Tmax
=1,3 V

37
Problem 3

Baz karakteristikleri verilen bir tristrden kesme as ayarlanabilen yarm sins dalgas eklinde bir
akm akmaktadr. Tristr zorlamal olarak soutulmakta olup soutma havas scakl 40 Cdir.

a) Kesme as 30 iken, tristrn jonksiyon scakl 104 C

olduuna gre, geen sinsoidal akmn
max. deeri ka Adir?
b) 50 Alik bir DC akm geirilen bu tristrn jonksiyon scakl ka C olur?
c) Bu tristrden en fazla ka Alik bir DC akm geirilebilir?

U
TO
= 1,2 V
r
T
= 10 m
R
ThJC
= 0,20 C

/ W
R
ThCA
= 0,20 C / W
letme Scakl : -55 C

ile 125 C

= t = 2ft

zm :

a) = 30
0
iin,
I
TAV
= ) cos 1 (
2
int
2
1
m
m
I
dt S I
I
TEF
2
= ) 2
2
1
(
4 2
1
2
2 2

Sin
I
tdt Sin I
m
m
+
vj
=
A
+ P (R
ThCA +
R
ThjC
) 104 = P. 0,4 + 40 P = 160 W

P = U
TO .
I
TAV
+ r
T
. I
TEF
2

160 = U
TO
.
2
m
I
) cos 1 ( + + r
T
.
4
2
m
I
) 2
2
1
( Sin +
I
m1
= 193,5 A
I
m
= 193,5 A
I
m2
= -340 A

b) I
TAV
= I
TEF
= 50 A iin,

P = U
TO .
I
TAV
+ r
T
. I
TEF
2
P = 1,2

. 50 + 10 . 10
-3
. 50
2
P = 85 W

vj
=
A
+ P (R
ThCA +
R
ThjC
)
vj
= 85 (0,2+0,2) +40
vj
= 74 C
0

c) 125 = P
Tmax
. 0,4 + 40 P
Tmax
= 212,5 W

212,5 = 1,2 I
m
+10 . 10
-3
I
m
2

I
m1
= 97,5 A
I
m2
= -217,5 A I
m
= 97,5 A

38
5. TEMEL KONTROL VE ZOLASYON ELEMANLARI

TEMEL KONTROL ELEMANLARI

Shockley Diyodu

Kap ucu karlmam zel bir tristrdr. ki ulu ve tek ynl devrilen bir elemandr.

u-i karakteristii

Sembol

U
P
: Devrilme Gerilimi
U
d
: Delinme Gerilimi

u U
P
: letime girer.
i I
P
: letime girer.
i I
V
: letimde kalr.
i < I
V
: Kesime girer.

Shockley Diyotlu Bir Osilatr Devresi Temel Dalga ekilleri

R
min
birka k U
P
, U
V
, I
P
, I
V
: nemli ve temel katalog deerlerdir.
R
pot
birka yz k
R
o
100
R = R
min
+ R
pot
R
max
= R
min
+ R
potmax

R
min

V
V d
I
U U
R
max

P
P d
I
U U

I
Cmax
I
V
I
Cmin
I
P

U
P
< U
d
ise, devre alr.

I
C
< I
P
ise, u
C
hi U
P
ye eriemez ve hi sinyal elde edilemez.
39
I
C
> I
V
ise, iletime giren eleman artk iletimden kmaz ve birinci sinyalden sonra artk sinyal
elde edilemez. Uygulamada snr deerlerden uzak durulur.

u
C
= U
d
( 1 e
-t / RC

) = RC : zaman sabiti
u
C
= U
P
t T
T RC . ln
P d
d
U U
U

bulunur.

UJT (Unijunction Transistor)

Sembol

u-i karakteristii

E : Emiter U
P1
< U
P2
< U
P3
< U
P4

B
1
, B
2
: Tabanlar U
BB1
< U
BB2
< U
BB3
< U
BB4

u
BB
: Tabanlar aras gerilim
R
BB
: Kesim durumunda tabanlar U
P
= .U
BB
+ U
D

arasndaki diren
U
D
: E B
1
jonksiyonu iletim : z Standof Oran
gerilim dm ( 0,4 ile 0,8 arasnda)
U
D
0,6 V U
D
<< U
BB
R
BB
10 k

U
P
.U
BB
yazlabilir.

NOT: UJT, gerilim reglasyonu ve senkronizasyon amalaryla nceleri yaygn olarak kullanlan,
ulu ve tek ynl devrilen bir elemandr.

40
UJTli Bir Osilatr Devresi

U
P
.U
d
T RC . ln
P d
d
U U
U
= RC . ln
1
1

R
B1

100

100 R
B2

1 k

R
B1
: k sinyali almay salar.
R
B2
: letim durumunda akm snrlar.

Kesim durumunda, B
2
den B
1
e doru, I
B1B2
=
2 1 B BB B
d
R R R
U
+ +
kadar bir sznt akm geer. Bu akm,
U
0
= R
B1
. I
B1B2
kadar bir kaak gerilim oluturur. Bu gerilim tetiklemeye yetmemelidir.

PUT (Programmable Unijunction Transistor)

Anot tarafndan kap ucu karlm zel bir tristrdr.

Sembol

PUTlu Bir Osilatr Devresi

U
P
= U
R1
+ U
D

=
2 1
1
R R
R
+
U
d
+ U
D
U
P
= .U
d
+ U
D
U
D
0.6 V << U
P
U
P
.U
d

41
SUS (Silicon Unilateral Switch)

Tek ynde devrilen basit bir entegre devredir. Bir pnp ve bir npn transistr ile bir zener diyodu ve bir
direnten ibarettir.

Edeer Devre

Normalde G ucunun kullanlmasna gerek yoktur.
G ucu d devre ile devrilme geriliminin
drlmesini salar.
Sembol

U
P1
= U
Z1
+ U
D
( Kap ucu kullanlmaz ise)
U
P2
= U
Z2
+ U
D
< U
P1

U
P3
= 4 U
D
< U
P1

Seri diyotlar, gerilim dm oluturarak sabit gerilim salamak amacyla kullanlr.

SBS (Silicon Bilateral Switch)

Sembol u-i karakteristii

Ters paralel bal iki adet SUS a
edeerdir. Yalnz bir kap vardr.
ulu ve iki ynl devrilen bir
elemandr.

42
Diyak


AC uygulamalarda en yaygn olarak
kullanlan ve en ucuz olan iki ynl
devrilen elemandr.

Neon Lamba


Yar iletken bir yapya sahip
olmayan ve ierisi neon gaz ile
dolu olan iki ynl devrilen bir
elemandr.

Dezavantaj :
60V < U
P
< 100 V

Avantaj :
i
sz
= Birka A

43
SNYAL ZOLASYON ELEMANLARI

zolasyonun Tanm

G elektronii devrelerinde, tetikleme veya srme sinyalleri genellikle izole edilerek ana akm
elemanlarna iletilir. Bu ilem manyetik alanla ve kla olmak zere iki ekilde yaplabilir.

Tetikleme Transformatr

Tetikleme transformatr, kk boyutlu bir ferit
nveye az sarm sayl bir primer ve bir ya da
birka sekonder sarg sarlarak elde edilir. Btn
sarglarn birbirlerine ve nveye kar izole
edilmeleri nemlidir.

U
iz
: zolasyon Gerilimi ( Bir ka kV mertebesinde)

L deeri birka yz H mertebelerinde olup, ancak ksa sreli sinyaller iletilebilir. Uzun sreli
sinyallerde, ilk anda k verip sonra ksa devre zellii gsterir.

rnek Bir Tetikleme Devresi

44

Uzun sreli sinyallere veya ksa devre olmalara kar, girie seri bir kondansatrn balanmas uygun
olur. Kondansatrn arj boyunca k alnr ve dearj ters bir diyot zerinden salanr.
Opto Balayclar

Girilerindeki LEDden geen akmn yayd kla klar iletime giren elemanlardr. Ksa ya da
uzun sreli sinyallerin iletilmesinde kullanlr.

nemli opto balayc trleri :

a) Opto Transistr
b) Opto Darlington
c) Opto Tristr
d) Opto Triyak

nemli opto balayc parametreleri :

a) Akm Kazanc
a= I
C
/I
F

b) Anahtarlama Hz
t
SW
= t
ON
+ t
OFF
c) zolasyon Gerilimi (U
iz
)

Opto Transistrn Sembol

Opto Triyakn Sembol

rnek Bir Srme Devresi

Manyetik Ve Optik Balayclar Arasndaki Farklar

45
1. Tetikleme transformatr sadece ksa sreli sinyalleri iletirken, opto balayc hem ksa hem de
uzun sreli sinyalleri iletir.
2. Tetikleme transformatr kta ikinci bir gerilim kaynana ihtiya duymazken, opto balayc
knda ikinci bir kaynak gerekir.
3. Ykseltme ilemi, transformatrn primerinde opto balaycnn ise sekonderinde yaplr.
6. AC-AC DNTRCLER / AC KIYICILAR
TEK FAZLI AC KIYICILARIN TEMEL PRENSPLER

Temel AC Kyc Devresi

U
1
, U
g
, U
: Giri AC ebeke gerilimi

U
2
, U

, U
y
: k AC yk gerilimi

U
2
U
1

f
2
= f
1
AC KIYICI
q
2
= q
1

Omik bir yk iin:
0< < , U
2
=
2
U
m
) 2 Sin
2
1
(
1
+
olur.
, : Normalde daima rd olarak alnrlar.
AC Kycnn Temel Dalga ekilleri

t
N
= / =10 ms
Doal Komtasyonlu Devre

T
1
doal olarak de ve
T
2
doal olarak 2de sner.

46

AC Kyclarn Temel zellikleri

- AC kyclar, AC gerilimin her iki yarm dalgasn belli alarda keserek, k geriliminin efektif
deerini deitirir.
- Doal komtasyonlu ve problemsiz devrelerdir.
- Hem ebeke hem de yk tarafnda yksek deerli harmonikler oluur.
- Tek veya fazl olarak gerekletirilirler.
- Endstride s ve k kontrolnde yaygn olarak kullanlrlar.
- Vantilatr karakteristikli ykleri tahrik eden dk gl AC motorlarn kontrolnde de
kullanlmaktadr.
- Prensip olarak her bir faz iin, gcnn yettii yere kadar bir adet triyak daha sonra ters paralel
bal iki tristr kullanlr. Bilindii gibi, 100-150 Alere kadar triyaklar 5000 A e kadar tristrler
retilmektedir.
- Triyaklar sadece AC kyclarda kullanlmak zere retilmektedir.

Kontrol Devrelerinin Temel zellikleri

Genel olarak AC kycnn kontrol devresi aadaki zelliklere sahip olmaldr.
1. ebeke gerilimi ile senkronize almaldr. ebeke geriliminin sfr noktalarn grerek, bu
noktalarda resetlenmeli ve zaman saymaya balamaldr.
2. Omik yklerde annda ksa sreli (birka on s ), omik endktif yklerde ise - aralnda
srekli olarak yeterli tetikleme akm salamaldr.
3. Gerektiinde sinyaller izole edilmeli, ykseltilmeli ve kesilebilmelidir.

Temel AC Kyc Devreleri

Ana akm elemanlarna gre AC kyclar, genel olarak aada verilen ekilde
gerekletirilmektedir.
1. Ters paralel bal 2 tristr ile gerekletirilen AC kyc devreleri
2. Bir triyak ile gerekletirilen AC kyc devreleri
3. Bir diyot kprs ve bir tristr ile gerekletirilen AC kyc devreleri

47
TERS PARALEL BALI 2 TRSTR LE GEREKLETRLEN
AC KIYICI DEVRELER

1. Tetiklemenin Diren ile Salanmas

Devre emas

alma Prensibi

Pozitif alternansta T
1
kapsndan geen i
G1
akm ve negatif alternansta T
2
kapsndan geen i
G2

akmnn tetikleme akm I
GT
ye erimesiyle, ilgili tristrler tetiklenerek iletime girer. Tristrler
tetiklendiinde, kontrol devresi devre d kalr. i
G
akmlar /2ye kadar I
GT
ye eriemez ise, artk daha
eriemez. Dolaysyla, bu devrede as en fazla /2ye karlabilir.

R
y
<< R R
y
0
R
min

GTM
m
I
U

R , 0 < < /2
u
= (R
min
+ R
pot
) i
G
+ u
G
+ u
D
U
1
= (R
min
+ R
pot1
) I
GT
+ U
GT
+ U
D

R
pot
= R
pot1

R = R
1
= R
min
+ R
pot1

i
G
= I
GT

u
G
= U
GT
1 V
u
D
= U
D
0,6 V
u
= U
1
U
1
= U
m
. Sin
1

1
= arcsin(U
1
/ U
m
)
R = R
min
=
min

Bu Devrenin Mahsurlar :

1. Kontrol aral dardr. 0 < < /2
2. Kayplar fazladr. 0 - aralnda srekli kap akm gemektedir.
3. Devre stabil (kararl) deildir.

I
GT
= f ( U
TM
,
vj
) olarak bilindiine gre, I
GT
ve dolaysyla kararl deildir.
2. Tetiklemenin ki Ynl Devrilen Bir Eleman ile Salanmas
48

Devre emas

Pozitif alternansta, 1 ve 3 ular (+), 2 ve 4 ular (-) olur, T
1
tetiklenir.
Negatif alternansta, 1 ve 3 ular (-), 2 ve 4 ular (+) olur, T
2
tetiklenir.

Tetikleme devresi, tristr iletime girdii andan itibaren devre d kalr veya resetlenir.

as, u
ile U
P
nin kesitii noktalar arasnda ayarlanabilir. Gerekte u
>> U
P
olduundan, 0<<
kabul edilebilir.
alma Prensibi

Ters yndeki kap akm veya gerilimiyle tristrler tetiklenmez. Ana ularda pozitif gerilim
olmadnda, hibir ekilde tetiklenemez. Ters paralel bal iki tristrden birisi iletimde iken, dieri
tetiklenemez.

49
3. Tetiklemenin Tek Ynl Devrilen Bir Eleman ile Salanmas

Devre emas

alma Prensibi

U
Z
: Zener gerilimi

Osilatrn sfr anndan itibaren sabit U
Z

gerilimiyle alt kabul edilirse,

t
1
R
1
C . ln
P Z
Z
U U
U
olur.

1
= . t
1

=2f
f=50 Hz

AC gerilimde tek ynl devrilen bir eleman ile tetiklemenin salanabilmesi iin, kontrol devresinde bir
diyot kprs gerekmektedir. Tristrlerin iletime girmesi ile yine kontrol devresi devre d kalr veya
resetlenir. Bylece, AC ebekede ile senkronizasyon salanr. Burada, osilatr devresi, her iki
alternansta da zener diyodu tarafndan salanan sabit U
Z
gerilimiyle almaktadr. Her iki alternansta
da, tetikleme transformatr knda 1 ile 3 ular (+) ve 2 ile 4 ular (-)dir. Her iki alternansta her
iki tristre de pozitif sinyal uygulanr, fakat ana ulardaki gerilime gre uygun olan tristr tetiklenir.
Yani, pozitif alternansta T
1
ve negatif alternansta T
2
tetiklenir.

BR TRYAK LE GEREKLETRLEN AC KIYICI DEVRELER

1.

Tetikleme devresinde diyot olmadna gre,
u
= ( R
min
+ R
pot
) i
G
+ u
G

U
1
= ( R
min
+ R
pot1
) I
GT
+ U
GT

U
1
=U
m
sin
1

1
= arcsin(U
1
/ U
m
)

bantlar yazlabilir.

50
2.

zolasyona gerek yok.

Endstride en yaygn olarak kullanlan, en
ucuz ve en basit AC kyc devresidir.

3.

.

UJT iin,
U
P
= .U
Z

t
= R C . ln
1
1

yazlabilir. Burada,
= . t

: z Standoff Oran
R
Z
: Zener diyodunu koruma direnci
R
B2
: UJTyi koruma direnci.
51
BR DYOT KPRS VE BR TRSTR LE GEREKLETRLEN
AC KIYICI DEVRELER

Devre emas

DC Ykte Kullanlmas

Temel Dalga ekilleri

Burada, ana akm devresinde bir diyot
kprs ve bir tristr kullanlmtr.
Tristrn kontrolu herhangi bir ekilde
yaplabilir. Bu devre ile kpr giriine seri
balanan AC yklerde veya kpr kna
seri balanan DC yklerde g kontrol
yaplabilir. Endstride serbest uyartml
DC motor alan sargsnn kontrolnde
yaygn olarak kullanlr. Yalnz sargya ters
paralel bir diyot balanmaldr. Aksi halde
tetiklenen tristr hi iletimden kmaz ve
kontrol yaplamaz.

Bu devredeki temel dalga ekilleri, dier
AC kyclardan biraz farkldr. Bu nedenle,
omik bir yk ve belli bir as iin, bu
devre ile ilgili temel dalga ekilleri aada
verilmitir.

52
PRENSP OLARAK 3 FAZLI AC KIYICI DEVRELER

1. Y Bal Yk in 3 Fazl AC Kyc Devresi

Yldz noktas toprakl ise devre, 3 ayr tek fazl
AC kycya edeerdir. Bu durumda,

U
DRM
; U
RRM
> 2 U
f
olur.

Yldz noktas toprakl deil ise,

U
DRM
; U
RRM
> 2 U
h

> 2 3 U
f
3 fazda
> 6 U
f

2. Bal Yk in 3 Fazl AC Kyc Devresi

U
DRM
, U
RRM
> 2 U
h
> 6 U
f

AC KIYICILARIN PROBLEMLER VE ZMLER

Bu devreler,

= 0 ise, AC alter,
0 ise, AC Kyc olarak tanmlanr.

AC alterler, devreye giri ve klarnda AC ebekeden geici harmoniklerin ekilmesine neden olur.
Bunu nlemek iin SIFIR GERLM ALTER kullanlr. Bu durumda alter daima (+) alternansn
banda devreye girer ve (-) alternansn sonunda devreden kar.

AC kyclarda, kesme as ile g kontrol yapld srece, yk omik dahi olsa ebekeden reaktif
g ekilir ve daima harmonikler oluur. Bu mahsuru en aza indirebilmek iin, sadece omik yklerde
DALGA PAKETLER METODU ile g kontrol yaplr.

53

Problem 1

lgili baz deerleri verilen ekildeki devrede,
a) = 30
0

iin, tristr ve yk ularndaki gerilimlerin
deiimlerini iziniz.
b) Kesme asnn minimum deerini bulunuz.
c) = 45

olabilmesi iin, R
pot
ka ka ayarlanmaldr ?
d) Tristrde meydana gelebilecek maksimum gerilim
dm ka V olur?
e) = 30 iin, tristrn jonksiyon scakl ka C olur?

U

= 220 V
R
y
= 2,2
U
GT
= 1,5 V
I
GT
= 20 mA
U
TO
= 1,2 V
r
T
= 5 m

R
ThJC
= 0,3 C

/ W
R
ThCA
= 0,7 C / W
A
= 45 C
R
min
= 1 k
U
D
= 1 V

zm :

a)

b)
min
= ?
R
pot
= 0
min

U
min
= ( R
pot
+ R
min
) I
GT
+ U
D
+ U
GT
+ R
y
I
GT

R
pot
= 0 ve R
y
I
GT
0 iin,
U
min
= 22,5 V
U
min
= U
m
Sin
min

22,5 = 2 220 Sin
min

Sin
min
= 0,0723

min
=4,15

bulunur.

c) U
1
= 2 220 Sin45
= 220 V
220 = ( R
pot
+ R
min
) I
GT
+ U
D
+ U
GT

R
pot
= 9,87 k bulunur.
54
d) U
Tmax
= U
TO
+ r
T
I
Tmax
I
Tmax
=
y
m
R
U
=
2 , 2
220 . 2
I
Tmax
= 2 100 A
U
Tmax
= 1,2 + 5 . 10
-3
2 100

U
Tmax
= 1,9 V bulunur.

e) = 30
vj
= ?
I
TAV
=
dt int S I
2
1
m
=
2
I
m
( 1+Cos ),
=
2
100 2
( 1+Cos60 )
I
TAV
= 33,76 A
I
TEF
2
= ) 2 Sin
2
1
(
4
I
tdt Sin I
2
1
2
m 2 2
m
+

I
TEF
2
= 4022,5 A
2

P = U
T
.I
TAV
+r
T
.
2
TEF
I = 60.62 W.
vj
=
A
+ P.(R
ThJC
+R
ThCA
) = 45 + 60,62.(0,3+0,7)
vj
= 105,62 C bulunur

Problem 2

2.2 kWlk bir stc, direnli tetikleme kullanlarak ters paralel bal 2 tristr ile gerekletirilen AC
ayarlayc zerinden 220 V AC ile beslenmektedir.

a) Sistemin balant emasn gerekletiriniz.
b) = 45 iin, tristr ve yk ularndaki gerilimlerin deiimlerini altalta ve birbirine bal olarak
iziniz.
c) = 60 iken, yk akmnn efektif deeri ne olur?

zm :

55
d) A 10
220
10 . 2 , 2
U
P
I
3
ef

A 2 10 I
m

) 120 Sin
2
1
3
14 , 3
14 , 3 (
14 , 3 . 2
) 2 10 (
) 2 Sin
2
1
(
2
I
I
2 2
m 2
TEF
+ +
=80,45 A
2

I
TEF
= 8,97 A

Problem 3

ekildeki montajda,
a) = 90 olmas iin, R
pot

ne olmaldr?
b) = 120 iken, yk
akmnn efektif deeri
ne olur?
U

= 220 V
f

= 50 Hz
Ry = 11
= 0.75
R
min
= 1 k
C = 1 F

zm :

a) = 90 iin
ms 5
50 . 180 . 2
90
t
1
1
ln RC T
75 . 0 1
1
ln . 10 . 1 . R 10 . 5
6 3

R=3.606 k
R
pot
= R-R
min
=3,6-1=2.6 k

b) A 20
11
220
R
U
I
y
ef
, A 2 20 I
m

) 240 Sin
2
1
3
14 , 3 . 2
14 , 3 (
14 , 3 . 2
) 2 20 (

) 2 Sin
2
1
(
2
I
I
2
2
m 2
TEF
+
+

2 2
TEF
A 2 . 78 I
I
TEF
= 8,84 A

56
7. AC-DC DNTRCLER / DORULTUCULAR

AC-DC Dntrclerin Genel zellikleri

U
1,2,3
: Giri (ebeke) faz gerilimleri (efektif deerler)
f : Frekans
q : Faz says
I
d
, I
y
: k (yk) akm (ortalama deer)
U
d
: k gerilimi (I
d
0 ve 0 ), = 0 U
d
= U
d

U
d
: Max. k gerilimi (I
d
0 ve = 0 )
U
di
: deal k gerilimi ( I
d
= 0 ve 0 )
U
di
: Max. ideal k gerilimi ( I
d
= 0 ve = 0 )
D : Serbest gei diyodu ( Sndrme, komtasyon diyodu )

Doal komtasyonlu ve problemsiz devrelerdir. Tristr ve diyotlarla gerekletirilir. Uygulama alanlar:
DC motor kontrol, akmlatr arj, galvano teknikle kaplama ve DC gerilim kaynaklar eklinde
sralanabilir. Endstride en yaygn olarak kullanlan dntrclerdir.

AC-DC Dntrclerin Snflandrmas ve Karlatrlmas

Diyotlarla gerekletirilir
Sadece dorultucu
modunda alr.
Genellikle serbest gei
diyodu yoktur.
= 0
U
d
=U
d
= Sabit

Tristrlerle gerekletirilir.
Hem dorultucu hem de
inverter modunda alr.
Serbest gei diyodu yoktur.
Konursa inverter modunda
almaz.
0 < <

Tristr ve diyotlarla
gerekletirilir.
Sadece dorultucu
modunda alr.
Genellikle serbest
gei diyodu vardr.
0 < <
57
+U
d
> U
d
> -U
d
U
d
> U
d
> 0

Temel AC-DC Dntrc Devreleri ve zellikleri

AC ebeke
Enerji
DC yk Dorultucu Modu
AC ebeke
Enerji
DC yk nverter Modu

58

st ve alt sradan herhangi birisi kullanlrsa
Yarm Dalga Dorultucu, her ikisini de
kullanlrsa Tam Dalga Dorultucu elde
edilir.
Serbest gei diyodu, yk akmnn srekliliini salar. k gerilimi U
d
ok dalgal da olsa, byk
deerli yk endktansndan dolay k akm I
d
srekli ve sabit kabul edilir. Serbest gei diyodu
olmadnda, srekli kabul edilen DC yk akmn, hem st hem de alt sra elemanlar eit aralklarla ve
srayla geirilirler. Hem st hem de alt srada, akmn bir elemandan dierine aktarlna Komtasyon
Olay denir ve bu aktarma ilemlerinin balang ya da sfr noktalar ardk faz gerilimlerinin kesiim
noktalardr. Diyotlu devrelerde sfr noktalarnda kendiliinden oluan bu aktarm olaylar, tristrl
devrelerde tetikleme sinyalleriyle geciktirilebilir. Bu gecikme alar 0 - aralnda ayarlanabilir. Bu
aya Tetikleme Gecikmesi veya Gecikme As denir. st ve alt sradan ayn anda sadece birer eleman
iletimde kalabilir.

ki Fazl Yarm Dalga Kontrolsz Dorultucu
( q=2 , s=1 ve = 0 )

ki Fazl Sistemin Elde Edilmesi Devre emas

59


ki Fazl Sistemde:

2 1 12
u u u

f 2 1
U U U

f h 12
U 2 U U

f h
U 2 U

fm hm
U 2 U

ki Fazl Yarm Dalga Kontroll Dorultucu
( q=2 , s=1 ve 0 )

ki Fazl Sistemin Elde Edilmesi Devre emas

60


deal k Geriliminin Hesab

Yukarda verilen 2 fazl yarm dalga kontrollu
dorultucuda, k geriliminin bir cosins
fonksiyonu olduu dnlerek, ideal k
gerilimi ortalama olarak hesaplanmtr.

Burada, U giriteki AC ebekenin efektif faz
gerilimidir. 2 U ise bu gerilimin maksimum
deeridir.
U
di
=
) q / (
) q / (
) t ( d ). t cos( . U . 2 .
q / 2
1

U
di
=
q
sin . U . 2
q
cos bulunur.
U
di
=
q
sin . U . 2
q
olmak zere,
U
di
= U
di
.cos yazlabilir.
Tek Fazl Dntrcnn 2 Fazl Edeeri

Tek Fazl Sistem
q=1
s
U
f
I
d

R
k

L
k

ki Fazl Edeeri
q=2
s
U
1
= U
2
=U
f
/2
I
d

R
k
/2
L
k
/2

61
deal k Gerilimi fadesinin Genelletirilmesi

Dorultucularda btn analiz faz saysna bal olarak genelletirilecektir. Yarm dalga bir
dorultucuda, tek fazl hari, 2lik bir peryotta faz says kadar tepe vardr. Tek fazl dorultucu bu
genellemeye uymadndan, burada verilen genel bantlarn kullanlabilmesi iin, tek fazl
dorultucunun 2 fazl edeeri dikkate alnmaldr.

Tam dalga bir dorultucunun k gerilimi, ayn faz sayl edeer yarm dalga bir dorultucu k
geriliminin 2 katdr. Bu durumda, dorultucu k gerilimi,

U
di
= s .
q
sin . U . 2
q

U
di
= U
di
.cos

eklinde genelletirilebilir. Burada, U giriteki AC ebekenin efektif faz gerilimidir. 2 U faz
geriliminin genlii veya maksimum deeridir.

= 0 iin, Udi = Udi
< /2 iin, Udi > 0 Dorultucu Modu
= /2 iin, Udi = 0
> /2 iin, Udi < 0 nverter Modu

Bir dorultucuda, sabit kabul edilen k veya yk akm Idnin yn deitirilemez. Ancak, kontrollu
dorultucularda her iki ynde de gerilim elde edilebilir.

Bu durumda, dorultucu modunda k gc pozitiftir, yani AC gerilim DCye evrilir ve AC
ebekeden DC yke enerji aktarlr. nverter modunda ise, k gc negatiftir, yani DC gerilim ACye
evrilir ve DC ktaki enerji AC ebekeye aktarlr.

62
Komtasyon Olay

Burada, fazl bir dorultucuda, T
3
n tetiklenmesiyle T
1
in geirmekte olduu I
d
akmn T
3
n
zerine almas ve T
1
in snmesi olay incelenmitir.

T
1
iletimde ve I
d
akmn geirmekte iken, T
3
tetiklendiinde, ok ksa sren bir Ksa Devre veya
Komtasyon Olay oluur. Fazlararas u
k
gerilimi, i
k
komtasyon akmn geirir. t
u
kadar bir srede T
3

akm I
d
ye eriir ve T
1
akm 0a der. T
1
sner ve bylece I
d
yk akm T
1
den T
3
e aktarlm olur.
Komtasyon sresi L
k
ya baldr.

u
k
: Komtasyon Gerilimi
i
k
: Komtasyon Akm
: Komtasyon As
t
u
: Komtasyon Sresi
t
q
: Snme Sresi
: Snme As
: Avans As
max
: Maksimum Tetikleme As
R
k
: Bir Faz Kolunun Direnci
L
k
: Bir Faz Kolunun Endktans

u
k
= u
21
= u
2
u
1
= t sin U 2
k

u
t u
q
t

U
1
= U
2
= U
3
= U
f
: Efektif Faz Gerilimi
U
12
= U
23
= U
31
= U
h
: Efektif Hat (Fazlararas) Gerilimi
U
h
= 2 U
f
. sin
q
U
h
= 3 U
f
3 Fazl Sistemde
f
= 2 U
f
.

sin t
h
= 2 U
h
.

sin t

63

Komtasyonun oluabilmesi
iin,

u
k
= u
21
= u
2
u
1
> 0 olmaldr.

O halde komtasyon
0- aralnda mmkndr.
u
k
= 2 L
k
dt
di
k

2 U
k
sint = 2 .L
k
.
dt
di
k

di
k
= dt . t sin
L . 2
U . 2
k
k

i
k
= - 2 C t cos
L . . 2
U
k
k
+

i
k
= - 2 .I
k
.cost + C
i
k
(0) = - 2 .I
k
+ C = 0
C = 2 .I
k

i
k
= 2 I
k
(1- cost) bulunur.
I
k
=
k
k
L . 2
U

f h k
U 3 U U fazda

Burada I
k
, kararl rejimde fazlararas ksa devre akmnn efektif deeridir. Bu devrede byle bir akm
gemez, nk ksa devre T
1
snene kadar yani ok ksa srer. Elemanlardan geen akm hi I
d
yi
amaz.

Herhangi Bir Annda Komtasyon Sresinin Hesab

i
k
(+u) - i
k
( ) = I
d
I
d
: yk akm

u = arccos
1
1
]
1

k
d
I 2
I
cos -
t
u
=

Max. Tetikleme Asnn Hesab

i
K
( - ) - i
K
( - ) = I
d

= arccos
1
1
]
1

k
d
I 2
I
cos
= . t
q

max
=-

64
Bir Elemann Maruz Kald Akm ve Gerilimin Hesab

I
TAV
=
q
1
I
d

I
TEF
=
q
1
I
d

U
DRM
, U
RRM
> U
hm

> 2 U
h

> 2 .2 U
f
. Sin
q

> 6 U
F
3 fazda
> 2 2 U
F
2 fazda

Gerilim Dmleri

Omik Gerilim Dm

D
r
= s R
k
I
d
s : Yol Says
R
k
: Bir Faz Kolu Direnci

Elemanlarn Gerilim Dm

D
T
= s U
T
U
T
: Bir tristr ya da diyodun iletim gerilim dm

Endktif Gerilim Dm

Komtasyon olaynn sebep olduu gerilim dmdr.

Bir alan kayb :
1AK = dt
2
u
u
t
0
k
, u
k
= 2.L
k
.
dt
di
k

1AK =
k
t
0
k
di L
u
= L
k
.
k
I
0
di
d

1AK = L
k
. I
d
Tam dalga dorultucuda ve bir s deki alan kayb :

D
x
= s . f . q . L
K
. I
d
bulunur.

Toplam Gerilim Dm

= D
r
+ D
T
+ D
x

65
Sonu Gerilim Bantlar ve Dntrc k Karakteristii

Gerilim Bants Sonular:

U
di
= s .
q
Sin . U . 2
q
( = 0 ve I
d
=0)
U
di
= U
di
. Cos ( 0 ve I
d
=0)
U
d
= U
di
- U ( 0 ve I
d
0)
U
d
= U
di
- U ( 0 ve I
d
0)

k veya Yk Karakteristii:


Problem 1

Yanda baz deerleri verilen 3 fazl tam dalga bir
dorultucuda, yk geriliminin 55 V olabilmesi iin
as ka dereceye ayarlanmaldr ?
U = 110 V
f =50 Hz
q=3
I
d
= 10 A
R
k
= 0,5
L
k
= 5 mH
U
T
= 1,5 V
t
q
= 120 s

zm :

U
di
= s .
q
sin . U . 2
q
= 2 .
3
sin . 110 . 2
3
= 257,3 V

U
di
= U
d
+ U
di
= 55 +28 = 83 V

U
di
= U
di
. cos 83 = 257,3 . cos cos = 0,322 = 71,8
0

66
Problem 2

lgili baz etiket deerleri verilen tek fazl tam dalga kontrollu bir dorultucu
ile 100 Alik bir DC motor kontrol edilmektedir.

a) = 0 iken, yk gerilimi ka V olur?
b) Yk geriliminin 110 V olabilmesi iin, as ka dereceye
ayarlanmaldr?
c) = 90 iken, komtasyon ka s srer?
d) as en fazla ka derece yaplabilir?

U=220 V
f=50 Hz
I
d
=100 A
R
k
=100 m
L
k
=1 mH
U
T
=2 V
t
q
=300 s

zm :

Dnm q s U I R
k
L
k

Tek Fazl Sistem 1 2 220 100 100 m 1 m
ki Fazl Sistem 2 2 110 100 50 m 500

a) =0 iken, U
d
=?
q
sin U 2
q
s U
di

2
sin 110 2
2
2

V 198 U
di

U
d
= U
di
-U
= 198 24
U
d
= 174 V
D
T
= s.U
T
= 2.2 = 4 V

D
r
= s.R
k
.I
d
= 3.50.10
-3
.100 = 10 V

D
x
= s.f.q.L
k
.I
d

= 2.50.2.500.10
-6
.100
= 10 V

U = D
T
+D
r
+D
x
= 4 + 10 + 10
U = 24 V
b) U
d
= 110 V iin =?
U
di
= U
d
+ U = 110 + 24
U
di
= 134 V

U
di
= U
di
.cos
134=198.cos
47,4

c) =90 iken, t
u
= ?

10 . 500 . 50 . 2 . 2
) 2 / sin( . 110 . 2

L . f . 2 . 2
) q / sin( . U . 2
L 2
U
I
6
k k
k
k

I
K
700 A

! !
90
700 2
100
90 cos arccos
I 2
I
cos arccos u
K
d
1
]
1

1
1
]
1

u = 5,7976
s 322
50 . 180 . 2
7976 , 5 u
t
u

d)
max
= ?

= .t
q
= 2.180.50.300.10
-6
= 5.4

- =
- a = b
700 2
100
) 4 , 5 cos( arccos
I 2
I
cos arccos
k
d
!

= 26,55

max
= - = 180 26,55 = 153,45 bulunur.

67
Problem 3

lgili baz deerleri verilen fazl yarm dalga kontrollu bir dorultucu ile
150 Alik bir DC motor kontrol edilmektedir.

a) = 30 iken, yk gerilimi ka V olur?
b) = 60 iken, komtasyon ka s srer?
c) Bir tristrden geen akmn ortalama ve efektif deerleri ne olur ?

U=220 V
f=50 Hz
I
d
=150 A
R
k
=100 m
L
k
=1 mH
U
T
=2 V
t
q
=200 s

zm :

a) =30 iken, U
d
=?

q
sin U 2
q
s U
di

3
sin 220 2
3
1

V 3 , 257 U
di

U
di
= U
di
.cos
= 257,3 . cos 30
U
di
222,8 V
D
T
= s.U
T
= 1.2 = 2 V

D
r
= s.R
k
.I
d
= 1.100.10
-3
.150
= 15 V

D
x
= s.f.q.L
k
.I
d

=1.50.3.1.10
-3
.150
= 22,5 V

U = D
T
+D
r
+D
x
= 2 + 15 + 22,5
U = 39,5 V
U U U
di d

5 , 39 8 , 222
V 3 , 183 U
d

bulunur.

b) =60 iken, t
u
=?

10 . 1 . 50 . 2 . 2
) 3 / sin( . 220 . 2

L . f . 2 . 2
) q / sin( . U . 2
L 2
U
I
3
k k
k
k

I
k
606,5 A

! !
60
606,5 2
150
60 cos arccos
I 2
I
cos arccos u
k
d
1
]
1

1
1
]
1

u = 11,0273
s 6 , 612
50 . 180 . 2
0273 , 11 u
t
u

c) I
TAV
= I
TEF
=?

A 50 150
3
1
I
q
1
I
d TAV

A 6 , 86 150
3
1
I
q
1
I
d TEF

68
8. DC-DC DNTRCLER / DC KIYICILAR

Temel DC Kyc Devresi

T : Anahtarlama Eleman
D : Serbest Gei Diyodu
L
F
: Filtre veya Enerji Aktarma Endktans
C
F
: Filtre Kondansatr

DC Kycnn Temel Dalga ekilleri

DC Kycnn Temel zellikleri

DC kyclar zorlamal komtasyonlu devrelerdir. ncelikle frekansa ve gce bal olarak BJT, IGBT
ve MOSFET; ok yksek glerde ise SCR kullanlr. Uygulama alanlar, DC motor kontrol,
akmlatr arj, anahtarlamal g kaynaklar, DC gerilim reglatrleri olarak sralanabilir. D diyodu,
k veya endktans akmnn devamn veya srekliliini salar. Bu diyodun kullanlmas zorunludur.
Aksi halde, akmn ani olarak kesilmesiyle, L
f
endktansnda U
d1
kaynak gerilimini destekleyecek
ynde byk deerli bir emk oluur. Bu durumda, U
d1
+ emk toplam gerilimi eleman veya yk tahrip
eder.

Frekans arttka, k akm ve gerilimindeki dalgalanmalar azalr. Dolaysyla, frekans ykseldike,
filtre elemanlar klr, devrenin boyutu ile fiyat der ve g younluu artar. alma frekans
dorudan kullanlan elemana baldr. L
f
endktans, akm srekli ve sabit hale getirir veya akm
dzgnletirir. Buna akm dzeltme bobini de denir.

69
U
d2
=
P
1
T
T
U
d1
P
1
T
T
=
U
d2
= . U
d1
f
P
=
P
T
1

T
p
=T
1
+T
2

: Bal letim Oran
T
1
: letim Sresi
T
2
: Kesim Sresi
T
P
: Darbe Periyodu
f
P
: Darbe Frekans

DC Kycda Gerilim Kontrol Yntemleri

1. Darbe Genilik Modlasyonu (PWM)

Darbe frekans dolaysyla darbe peryodu sabit olmak zere, darbe geniliini deitirerek yaplan
kontrol yntemidir. En ok tercih edilen ve endstride en yaygn olarak kullanlan yntemdir.
U
d2
=
P
1
T
T
U
d1
= T
1
.f
p
.U
d1
f
p
:sabit T
1
, , U
d2

2. Frekans Modlasyonu (FM)

Darbe genilii sabit olmak zere, darbe frekansn dolaysyla darbe peryodunu deitirerek yaplan
kontrol yntemidir. Zorunlu hallerde kullanlr.

U
d2
= T
1
.f
p
.U
d1
T
1
:sabit f
p
, , U
d2

3. Darbe Genilik ve Frekans Modlasyonu (PWM ve FM)

Hem darbe geniliini hem de darbe frekansn deitirerek yaplan kontrol yntemidir. zellikle motor
kontrolunda geici rejimlerde zorunlu olarak kullanlr. Tercih edilmez.

70


Problem 1

Giri gerilimi 250 V ve darbe frekans 10 kHz olan bir DC kyc ile 50 Alik bir DC motor kontrol
edilmektedir.
a) =4/5 iken, yk gerilimi ile kyc ve serbest gei diyodunun iletim srelerini hesaplaynz.
b) Yk geriliminin 100 V olabilmesi iin, hangi deere ayarlanmaldr? Bu durumda, serbest gei
diyodu akmnn ortalama ve efektif deerlerini bulunuz.

NOT: Devre kayplarn ihmal ediniz ve yk akmnn sabit kaldn kabul ediniz.

zm :

a) =4/5 iken,
U
d2
= .U
d1

= 4/5.250
U
d2
= 200 V
Tp=
3
p 10 . 10
1
f
1

Tp= 100 s
T
1
= .T
p
= 4/5 . 100
T
1
= 80 s
T
2
= T
p
- T
1

= 100 - 80
T
2
= 20 s

b) U
d2
= 100 V
U
d2
= .U
d1

100 = .250
= 2/5 (1-) = 3/5

I
DAV
=3/5. I
d
=3/5. 50
= 30 A
d DEF
I 5 / 3 I = 5 / 3 .50
= 38,73 A

71
9. DC-AC DNTRCLER / NVERTERLER

Tek Fazl Temel nverter Devresi

S
1
, S
2
, S
3
, S
4
: Yar letken alterler

Tek Fazl nverterin Temel Dalga ekilleri

Tek Fazl nverterin Temel
zellikleri

nverterler, zorlamal komtasyonlu
devrelerdir. Eleman seimi DC
kyclardaki gibidir. AC motor
kontrolu, kesintisiz g kaynaklar,
endksiyonla stma sistemleri, yksek
gerilim DC tama ve AC gerilim
reglatrleri gibi uygulamalarda
kullanlmaktadr.

Tek fazl bir inverterde, karlkl 2 anahtar grubu (S1+S2) ile (S3+S4)n ardk ve eit aralklarla
iletimde tutulmasyla, kare veya dikdrtgen dalga eklinde bir Alternatif Gerilim elde edilir. Bu
invertere Kare Dalga nverter de denilir.

Burada, enerji ak, tristrler iletimde iken DC kaynaktan AC yke doru, ve diyotlar iletimde iken AC
ykten DC kaynaa dorudur. Diyotlar, temel olarak ykte biriken enerjiyi kaynaa geri verme grevini
yaparlar. Yk akmnn reaktif bileeni arttka diyottan geen akm da artar. Omik yklerde teorik
olarak diyotlara gerek kalmaz, fakat uygulamada emniyet asndan diyotlar yine balanr. Saf endktif
yklerde, tristr ve diyotlardan geen akmlar birbirine eittir. Yani tristrler zerinden yke gelen
enerji hi harcanmadan diyotlar vastasyla kaynaa geri verilir. Ykn gerilim ve akm arasndaki faz
fark arttka, diyotlarn akm artar.

nverter uygulamalarnda Darbe Genilik Modlasyonu (PWM) yaygn olarak kullanlmaktadr.
nverterlerde PWM metodu ile hem gerilimin hem de frekansn kontrol salanmaktadr. Ayn
zamanda, uygun darbe genilikleri seilerek harmonik eleminasyonu da yaplabilmektedir.
72
G ELEKTRON I LE LGL TEORK SORULAR
1. Temel dntrclerin genel grev ve zellikleri ile balca uygulama alanlarn sralaynz.
2. Zener diyodunun ne amala ve nasl kullanldn, u-i karakteristii ve basit bir devre zerinde
ksaca aklaynz.
3. SCRde kendiliinden iletim geme sebeplerini ve Sicim Olayn aklaynz.
4. BJTde ar doyumun ne olduunu ve nasl nlendiini, iletim karakteristii ve basit bir srme
devresi zerinde aklaynz.
5. GTO, MCT ve IGBT elemanlar hakknda bildiklerinizi aklaynz.
6. BJT, MOSFET, GTO ve IGBT elemanlarn, 5 farkl adan karlatrnz ya da iyiden ktye
doru sralaynz.
7. Yar iletken elemanlara paralel olarak balanan R-C elemannn grev ve fonksiyonlarn
aklaynz.
8. Tetikleme veya srme sinyallerinin niin ve nasl izole edildiini aklaynz.
9. Opto balayclarn ne amala ve hangi elemanlarla kullanldn, basit bir devre zerinde izah
ediniz. Bu elemanlar hakknda bildiklerinizi anlatnz.
10. AC kyclarn prensip devresini gerekletirerek, omik bir yk ve =60 iin, kyc ve yk
gerilimlerinin deiimlerini altalta iziniz. Devrenin almasn ksaca izah ediniz.
11. Ters paralel bal 2 tristr ve bir UJT kullanarak, bir AC kyc devresini gerekletiriniz. Omik bir
yk ve =120 iin, kyc, yk ve kondansatr gerilimlerinin deiimlerini altalta izerek devrenin
almasn ksaca anlatnz.
12. Sfr Gerilim alteri ve Dalga Paketleri Metodu ile G Kontrolu hakknda bildiklerinizi
zetleyiniz.
13. Dorultucularn bir snflandrmasn yaparak, kontrolsuz, yar kontrollu ve tam kontrollu
dorultucular ksaca karlatrnz.
14. ki fazl yarm dalga kontrollu bir dorultucunun devresini gerekletiriniz. Sabit kabul edilen yk
akm ve =60 iin, ideal k gerilimi ile T
1
tristrnn akm ve gerilim deiimlerini altalta
iziniz.
15. DC kyclarn prensip devresini gerekletiriniz. Sabit kabul edilen yk akm ve =3/5 iin, ideal
k gerilimi ile kyc ve serbest gei diyodu akmlarnn deiimlerini altalta iziniz.
16. nverterlerin prensip devresini gerekletiriniz. Omik-endktif bir yk iin, k gerilimi ve
akmnn deiimlerini altalta iziniz. Akm deiimi zerinde elemanlarn iletim aralklarn
gstererek, devrenin almasn ksaca aklaynz.

Güç Elektroniği - Hacı Bodur-Ders Notu

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Güç Elektroniği - Hacı Bodur-Ders Notu

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

G ELEKTRON I PROF.DR.

= 2 . 100 . Sint + 10 (mA)

= 490 - 2 . 100 . Sint (mA) bulunur.

: Giri AC ebeke gerilimi

You might also like