TEKNOLOJ, Cilt 7, (2004), Say 2, 259-266

TEKNOLOJ

BLYALI SANTRFJ KAVRAMA KARAKTERSTKLERNN ARATIRILMASI N DENEY SET TASARIMI smail TRKBAY Vedat SAVA Frat niversitesi Teknik Eitim Fakltesi Makina Eitimi Blm, 23119 Elaz, Trkiye ZET Santrifj kavramalar yk momentinin byklne gre, belirli bir devir saysnda kendiliinden devreye giren ve srtnme ile moment ileten kavramalardr. Bu kavramalar elektrik motorunun yk altnda harekete balamas istenen yerlerde, bu amaca uygun olarak grev yapabilmektedir. Bu almada tasarm yaplarak imalat gerekletirilen bir bilyal santrifj kavramann performans karakteristiklerinin tayini iin bir deney dzenei hazrlanmtr. Deney dzenei elektrikli dinamometre, izici, V kay kasna ve elektrik motorundan meydana gelmektedir. Deneylerde, devir says ve bilya ktlesi deiimlerindeki kayma momentleri llmtr. Anahtar Kelimeler : Bilyal santrifj kavrama, Kayma momenti. AN EXPERIMENT SET DESIGN TO INVESTIGATE OF THE CHARACTERISTICS OF A BALL CENTRIFUGAL CLUTCH ABSTRACT Centrifugal clutches are the clutches which run automatically at a certain rotation speed depending on the magnitude of the load torque and transmitted this torque by friction. These clutches can be able to task as fitting to this aim, where wants to starting under the load of electricity motor. In this study an experimental set was prepared to determine the performance characteristics of a ball centrifugal clutch designed and produced. The set consist of an electrical dynamometer, plotter, V belt pulley and an electricity motor. In the experiments, the slipping torques in changes the ball mass and rotation speed were measured. Key Words : Ball centrifugal clutch, Slipping torque. 1. GR Santrifj kavramalar, belirli bir devir saysna kadar yksz olarak devreye giren, kayma yapabilen, devir saysna bal olarak ilettii moment artan, srtnme kuvveti ile moment ileten kavramalardr. Santrifj kavramalarda aktarma eleman olarak, srtnme paralar grev yapar. Bu paralar santrifj kuvvete baml olup, santrifj kavramann dnen ve dndrlen ksmlar arasnda srtnme kuvvet ba olutururlar. Moment, dndren ksmdan dndrlen ksma srtnme kuvveti ile aktarlmaktadr. Yklerin ok abuk deiebildii iletmelerde, donanm korumak iin santrifj kavramalar kullanlr [1] Santrifj kavramalarn en byk dezavantaj, devreye girip kmas ile alma esnasnda meydana gelen srtnmelerden ve titreimlerden dolay mrlerinin azalmasdr. Gnmzde deiik alma artlar iin birok santrifj kavrama eitleri kullanlmaktadr. Santrifj kavramalarn srtnen paralar ekillerine gre, santrifj paral ve dolgu malzemeli olmak zere iki gruba ayrlr. Santrifj paral kavramalarn srtnme

260

Bilyal Santrifj Kavrama Karakteristiklerinin Aratrlmas in Deney Seti Tasarm

paralar plaka veya segman biimindedir. Dolgu malzemeli kavramalarn srtnme paralar bilya, masura veya metal tozu biimindedir. ekil 2de santrifj kavrama eitlerinin snflandrlmas grlmektedir [2]. 2. BLYALI SANTRFJ KAVRAMA ekil 1de grlen bilyal santrifj kavrama kanatl ark, tambur ve dolgu maddelerinden meydana gelmitir. Kanatl ark blmeleri ierisinde elik bilyalar, sv veya toz biimindeki maddelerle yalanmaktadr. Motor harekete baladnda bilyalar, merkezka kuvvetin etkisiyle tambur i yzeyine kar bir basn uygular. Bilyal santrifj kavramann devreye girme sresinde, bilyalarda yuvarlanma srtnmesi ile birlikte kayma meydana gelir. Bilyal santrifj kavrama devreye girme sresi sonunda, herhangi bir kayma olmakszn statik srtnme vastasyla srtnme kuvvet ba ile moment iletimini srdrr [3]. Bilyal santrifj kavramann devreye girme sresinde meydana gelen srtnme ss, d ksmlar az bir miktar strken, dolgu maddesini olduka fazla stmaktadr. Dndren mile sabit bal olan kanatl ark tambur iini eit hacimli blmelere bler. Bu blmeler, ihtiya duyulan bilyal santrifj kavrama gcne bal olarak elik bilyalarla tamamen veya ksmen doldurulur. Dndren mil dnd zaman, elik bilyalar tambur iinde bir ember eklini alr. Yklenmi veya kilitlenmi dndrlen makina iin bile yksz motor hareketi salarlar. Ar hizmet makinalar ve en ar ktleleri sarsarak serbest ivmelenmesini salarlar. Snrlanan bir emniyet momenti tarafndan ar yklere kar motoru ve i makinasn korur, kazalar nlemeye yardm ederler. Aktarlabilen moment dolgu maddesi miktarna, devir saysna, tambur yarapna ve dolgu maddesinin ktle arlk merkezinin bilyal santrifj kavrama dnme eksenine mesafesine baldr. [4] Bilyal santrifj kavramann devreye girmesi santrifj kuvvete bal olduundan, nominal momentinden daha fazlasn iletemez. Eer dndren makina alamaz veya ilemez hale gelirse bilyal santrifj kavrama kaymaya balar, bylece makina veya iletme birimlerinin zarara uramas nlenir [5]. Bilyal santrifj kavrama tambur, kanatl ark, kapak, flan, iki adet rtme kapakl szdrmaz sabit bilyal yatak, balama cvatalar ve bir adet doldurma delii cvatasndan ibarettir (ekil 1). Kanatl ark dndren mile kama ile balanmtr ve tambur kanatl ark zerine dner yataklanmtr. Kanatl arkn kanat says altdr. Bilyalar, kapak yan yzeyinde bulunan cvata sklerek kanatl ark blmelerine doldurulur. Bu cvatann dnme esnasnda dengesizlik oluturmamas iin ayn llerdeki cvata ba kapan kar tarafna simetrik olarak kaynak edilmitir. Deneyde kullanlan bilyal santrifj kavramann tambur i yar ap R=90 mm ve i genilii b=80 mmdir. Montajl toplam ktlesi 23,750 kg ve kanatl arkn ktlesi ise 4,870 kgdr.

Doldurma delii cvatas

Tambur

Sabit bilyal yatak Flan ekil 1. Bilyal santrifj kavrama elemanlar Kanatl ark

Kapak

TEKNOLOJ, Cilt 7, (2004), Say 2

261

Santrifj Paral Kavramalar

Dndren Kavrama Yars Tambur Tambur Srtnme Pabucu

Dolgu Malzemeli Kavramalar

Bilya Kanatl ark

Yay

Orifis Srtnme Pabucu

Cva Haznesi

Tambur

Serbest pabulu
Srtnme Pabucu Tambur

Cval
Birinci Blme Hareketli Kam ve Piston Ktle Rotor

Bilyal
Feder Kanat Tambur Dndrlen mil

ne Valf kinci Blme

ekme Yay

Moment Ayarlaycs

Motor Mili

Dndren mil

Yay kontroll pabulu

Srtnme Malzemesi Tambur

Hidrolik kontroll
Tambur Bilya Bronz Konik Halka

Serbest bilyal
Masura Kanatl ark

Bilya Cepli elik Halka

Ya Haznesi Lastik Bur Tambur Dndren Eleman

Papular mafsall
Klavuz elik Bant

Bilyal konik

Masural
Tambur

elik Tozlar Srtnme Band Kanatl Gbek

Tambur

elik bantl ekil 2. Santrifj kavrama eitlerinin snflandrlmas [2]

Tozlu

262 3. DENEY SET

Bilyal Santrifj Kavrama Karakteristiklerinin Aratrlmas in Deney Seti Tasarm

3.1. Elektrikli dinamometre Reosta 694 220 V AC ebek Kpr diyot DC motor A

A2 ekil 3. Elektrikli dinamometre ykleme balant emas

Diren 1,5

Deney lmlerinde maksimum (P=10 kW, n=4000 dev/dak ve M=30 Nm) alan Cussons marka DC elektrikli dinamometre kullanlmtr. Bilyal santrifj kavrama bir elektrik motoru ile dndrlmekte olup, k mili bir esnek kavrama ile elektrik dinamometresi giri miline balanmtr. Elektrikli dinamometrenin yklenmesi, AC akm DC akma dntren (kpr diyot) bir voltaj dntrcs ve srgl reosta vastasyla elektromotor kuvvet deitirilerek gerekletirilmektedir (ekil 3). Bu F kuvveti, elektrikli dinamometre mil merkezinden 0,25 m mesafede alan, istenildiinde kalibre edilebilen yk hcreleri yardm ile llmekte ve deeri pano zerindeki dijital gstergeden okunmaktadr. Deneylerde kullanlan elektrikli dinamometre giri mili momenti veya bilyal santrifj kavramann ilettii moment M = F 0,25 Nm bants ile hesaplanmaktadr. Deneyler srasnda elektrikli dinamometreyi ykleyerek, bilyal santrifj kavrama k milini frenlemek iin bir srgl reosta kullanlmtr (ekil 4).

D E V R H IZ I h old

KUVVET

11 10 9 8 7

PA KO AN AH TAR S RG L R EO STA PLOTER H E L S E L D R E N TAKOGENERATR E L E K T R K D N A M O M E T R E S E SNEK KA V R AM A B L Y A L I S A N T R F J K A V R A M A V K A Y I K A S N A I E L E K T R K M O T O R U E L E K T R K M O T O R U S E H B A S I

d ev ir k o ntro l

m o to r y k stop start

6 5 4 3 2 1

11

1 10

ekil 4. Deney seti Elektrikli dinamometre rotoru bilyal santrifj kavrama k mili tarafndan dndrldnde, retilen elektrik enerjisine bal olarak statorda zt bir elektromotor kuvvet oluur ve stator rotorun dnme ynnde dnmek ister. Bilyal santrifj kavramann aktard g veya elektrikli dinamometreden ekilen elektriksel g ne kadar fazla olursa, stator da o kadar byk bir momentle dnmek ister. Statorda bu ekilde oluan moment, bilyal santrifj kavrama k milindeki dndrme momentine eittir. Bu momentin llmesi amacyla stator iki ucundan yataklanmtr. Elektrikli dinamometrenin statoruna bal moment kolu bir baskl sistemine etki ettirilerek, statora etki eden moment llmektedir.

TEKNOLOJ, Cilt 7, (2004), Say 2 3.2. Elektrik motoru

263

Yaplan deneylerde bilyal santrifj kavramann yk altnda harekete balayaca ve ebekeden yksek deerde akm ekecei gz nnde bulundurularak, fazl, 10 kW gcnde, nominal 1000 dev/dak ve 380 V gerilimle alan bir elektrik motoru seilmitir. lk altrmada elektrik motorunun kalk esnasnda, ebekeden ekilen akm azaltmak amacyla yldz gen balantl alter kullanlmtr. Elektrik motoru nce yldz konumunda altrlm, daha sonra alter gen konumuna alnmtr. Bu ynlendirme iin 25 A dner pako alter kullanlmtr. 3.3. izici Leybold marka SE 790 model xy izici, 0-250 V, elektro mknats ile kat tutma zelliine sahiptir. izici zerinde x ekseni zaman ve y ekseni de devir saysn gstermektedir. 3.4. Deney Seti Montaj Bilyal santrifj kavramann giri mili kanatl arka, k mili flana balanmtr. Giri ve k milleri zerine yerletirilen oynak rulmanl yataklar, dik yatak yuvalarna yerletirilerek balanmtr. Bilyal santrifj kavrama k mili ile elektrikli dinamometre arasna bir oynak lastikli kavrama yerletirilerek, iki milin eksen kaklklar ve hareket verme mekanizmalarnn sebep olduu mekanik titreimlerin elektrikli dinamometreye gemesi nlenmitir. Elektrik motoru mili ile bilyal santrifj kavrama dndren mili arasndaki g iletimi iki kademeli V kaykasnak mekanizmas ile salanmtr. V kay kasnaklarnn biri elektrik motoru miline dieri bilyal santrifj kavramann dndren miline monte edilmitir. lmler esnasnda bilyal santrifj kavrama giri miline ve elektrik motoru miline sra ile balanan, be adet iki kademeli V kay kasna kullanlmtr. Her bir kademeli kasnaktan iki ve toplam on farkl devir says elde edilmitir. ekil 4de grld gibi elektrik dinamometresinin sa tarafndaki k miline bir takogeneratr (3000 dev/dak ve 0-15 V) balanmtr. Takogeneratr hareketini, elektrikli dinamometre milinden almaktadr. Takogeneratrn dnmesi ile elde edilen gerilim, kablo balants ile iziciye gnderilmektedir. Bylece bilyal santrifj kavrama k milinin dnmeye balamasyla, tam kavrama gerekleinceye kadar sre arasndaki, zaman ile devir says deiimi grafikleri izdirilmitir. 4. DENEYSEL ALIMA 4.1. Devir saylarnn llmesi Bilyal santrifj kavramann giri ve k devir saysnn lmnde, 5-99999 dev/dak olan Taiwan yapm Lutron marka DT-2234 foto tip dijital takometre kullanlmtr. Bilyal santrifj kavrama kapann ve dndren mile bal V kay-kasnann aln yzeylerine 5 mm geniliinde fosforlu bant yaptrlarak giri ve k devir saylar llmtr. 4.2. Bilya dolumlar Dolumlarda kullanlan 6 mm apndaki elik bilyalardan 71 adedinin ktlesi m=63,17 gr olarak tartlm, dolumlar iin bu ktle esas alnmtr. Deneylerde, bu elik bilyalar doldurma deliinden, kanatl ark blmelerinin her birine eit miktarda m=63,17 gr doldurulmutur. Her bir deney balangcnda bilyalardan toplam m = 63,17 6 = 379 gr kanatl ark blmelerine doldurularak, 8 ayr deney yaplmtr. Her bir deneyde, kanatl ark blmeleri ierisindeki bilyalarn toplam adedi ve ktle miktar Tablo 1de verilmitir. Bilya ktlesi lmlerinde, dijital gstergeli Oertling marka, 1/100 gr hassasiyetli elektronik terazi kullanlmtr.

264

Bilyal Santrifj Kavrama Karakteristiklerinin Aratrlmas in Deney Seti Tasarm

Tablo 1. 6 mm apl bilyada dolum verileri Dolum sras Bilya ktlesi kg Bilya says I 0,379 426 II 0,758 852 III 1,137 1278 IV 1,516 1704 V 1,895 2130 VI 2,274 2556 VII 2,653 2982 VIII 3,032 3408

4.3. Deneylerin Yaplmas

Bilyal santrifj kavrama kanatl ark blmeleri iine Tablo 1de verilen bilya ktleleri ile 8 dolum yaplarak deneyler yaplmtr. Devreye girme sresinde, srtnmelerin neden olduu anmalar minimuma indirmek iin doldurma deliinden m=50 gr dili ya doldurulmutur. 1 ve 2 nolu bilya dolumlarnda yaplan deneylerde, elektrikli dinamometre yklenmedii durumda bile yeterli bir srtnme kuvveti salanamadndan bilyal santrifj kavramada srekli bir kayma meydana gelmitir. Deneylerin sonular ekil 6da gsterilmitir. Srgl reosta sfr konumunda olduunda, elektrikli dinamometre yk direnci sfrdr. iziciye mili metrik blntl kat yerletirilmi, izici kalemi hareket ettirilmi ve kalem yatay izgi izmeye balamtr. Pako alter yldz konumuna getirilerek elektrik motoru altrlmtr. Elektrik motorunun kalk salandktan sonra, pako alter yldz konumundan gen konumuna getirilmitir. Daha nce (x) zaman ekseni ynnde hareket eden izici kalemi (y) ekseni ynnde devir says deiimini de izmeye balamtr. izici kaleminin (y) ekseni ynndeki ilerleyiinin, bilyal santrifj kavrama devir saysnn ykselmesi ile birlikte artt grlmtr. Bilyal santrifj kavrama sabit devir saysna ulatnda, izici kalemi yatay izgi izmeye balamtr. Gstergeden F kuvveti deeri, takometre ile giri ve k devir saylar okunarak mili metrik blntl kada kaydedilmitir. Bilyal santrifj kavrama yk momentini artrmak iin srgl reostann srgs hareket ettirilerek devreye giren diren miktar artrlm ve yukarda yaplan ilemler tekrar edilmitir. Giri devir says ile k devir says arasnda bir farkn meydana geldii nokta, bilyal santrifj kavramann iletecei nominal momentidir. Bu nokta kayma momenti erisinin getii yerdir. Daha sonra elektrikli dinamometre yk direnci artrlarak deneylere devam edilmitir. Bilyal santrifj kavrama giri mili devir saysnn moment iletimi zerindeki etkisini incelemek amacyla, giri miline bal kasnak deitirilerek farkl giri devirlerindeki momentler llmtr.
Bilya ap d=6 mm m=3,032 kg
30

Kayma momenti erisi

25 20 Moment Nm

641 dev/dak
15

747 dev/dak 832 dev/dak 939 dev/dak

10

0 400

500

600

700 Devir says dev/dak

800

900

1000

ekil 5. Bilyal santrifj kavramann kayma momentinden nce ve sonra ilettii momentler ekil 5de m=3,032 kg bilya dolumunda ve n=(641, 747, 832 ve 939) devir saylarnda yaplan deneyler iin moment, devir says deiimi diyagram izilmitir. Moment iletimi srasnda, k mili skunet halinden harekete gemekte ve giri mili devir saysna ulancaya kadar hzlanmaktadr. Bu hzlanma srasnda, bilyalarn merkezka kuvvetin etkisi ile meydana getirdii srtnme kuvveti de artmaktadr. Sabit bilya

TEKNOLOJ, Cilt 7, (2004), Say 2

265

ktlesi ve sabit giri devir saysnda, bilyal santrifj kavramann devreye girme sresi artan yk momenti ile artmaktadr. Kayma momentinden sonra, bilyalarn tambur yzeyi zerinde kayarak hareket etmesi srtnme katsaysnn azalmasna neden olmakta ve iletilen moment de deimektedir. Bu nedenle kayma momenti noktasna kadar olan blgede statik srtnme katsays, kayma momenti noktasndan sonraki blgede kinetik srtnme katsays geerli olur. Statik srtnme katsays, bilyalar ve tamburun srtnen yzeyinin ekline bal deildir fakat srtnen yzeylerin yzey przllne baldr. Kinetik srtnme katsays, srtnen yzeylerin yzey przllnden baka kayma devir saysna ve yzey scaklna da baldr. Kayma momenti noktasna kadar, bilyal santrifj kavramann giri ve k devir saylar arasndaki hz fark sfrdr. Kayma momenti noktasndan sonra artrlan yk momenti ile birlikte giri ve k devir saylar arasndaki fark da artmaktadr. Artan devir says fark kinetik srtnme katsaysnn azalmasna ve buna bal olarak iletilen momentin de azalmasna neden olmaktadr. Bu durum ekil 5de n=939 dev/dak iin izilen grafikte aka grlmektedir. Bilyal santrifj kavramada, bilya ktlesi moment iletim bykln byk lde etkilemektedir (ekil 6). Bu parametrenin moment iletim bykl zerindeki etkisini incelemek amacyla bilyal santrifj kavrama farkl miktarlarda bilya ile doldurularak deneyler yaplmtr. Sabit devir saysnda bilya ktlesi arttka iletilen momentin ykseldii grlmektedir. Sabit ktle miktarlarnda artan devir says ile de iletilen momentin artt grlmektedir. Bu durum, bilyal santrifj kavramann ilettii momentin asal hzn karesi ile artt sonucuna uygun gelmektedir.
Bilya ap d=6 mm 70 60 Moment Nm 50 40 30 20 10 0 600 800 1000 1200 1400 1600 m=1,137 kg m=1,516 kg m=1,895 kg m=2,274 kg m=2,653 kg m=3,032 kg

Devir says dev/dak

ekil 6. Sabit bilya ktlelerinde devir says, kayma momenti erileri

5. DENEY SONULARI VE DEERLENDRME

Bilyal santrifj kavramann giri mili devir says artrldnda, btn bilya dolum ktleleri iin iletebilecei momentin de artt grlmtr. Bilyal santrifj kavramada iletilen moment devir says ve bilya ktlesine bal olarak incelenmitir. Buna gre dk devirlerde allrken bilya ktlesinin daha etkili olduu, devir says arttka bilya ktlesi etkisinin giderek azald, devir says etkisinin hzl bir ekilde artt sonucuna varlmtr. Bilyal santrifj kavramada kaymalar srasnda oluan anmalar azaltmak iin bir miktar dili ya ilave edilebilecei, bu yan moment iletim kapasitesi zerinde ar bir etkisinin olmad anlalmtr. Farkl alma koullar bilyal santrifj kavrama kayma sresi zerinde etkilidir. Yaplan deneylerde, sabit yk momentinde bilyal santrifj kavrama ierisine doldurulan bilyalarn miktar artrldka kayma sresinin azald grlmtr. Ayn ekilde sabit yk momentinde artan devir says ile kayma sresinin azald grlmtr. Yk altnda harekete balayan sistemler iin bilyal santrifj kavrama kullanmann nemli avantajlar salad ve rahatlkla kullanlabilecei aka grlmektedir.

266 KAYNAKLAR

Bilyal Santrifj Kavrama Karakteristiklerinin Aratrlmas in Deney Seti Tasarm

1. 2. 3. 4. 5.

John, St., Richard, C., Centrifugal Clutch Has Gentle Touch, Power Transmission Design, vol. 17, pp. 40-42, 1975. Trkbay, ., ki Fazl Aktarcl Kavramalarn Karakteristiklerinin Matematiksel ve Deneysel Aratrlmas, Doktora Tezi, Frat niversitesi Fen Bilimleri Enstits, 2001. Schalitz, A., Kupplungs-Atlas. A. G. T. Verlag Georg Thum. Wrtt, 1968. Dittrich, O., Schumann, R., Anwendungen der Antriebstechnik Band II: Kupplungen Graphischer Betrieb. Mainz, 1974. Goodling, E.C., Fighting High Energy Costs With Centrifugal Clutches, Machine Design, vol. 46, pp. 119-124, 1974